EDYCJA KOMPUTEROWA: WWW.ZRODLA.HISTORYCZNE.PRV.PL MAIL: HISTORIAN@Z.

PL

MMIV

WSTP W dziejach redniowiecznego pimiennictwa krajw sowiaskich rzadko mona spotka dzieo rwnie kontrowersyjne, co tzw. Latopis popa Duklanina, okrelany take mianem Barskiego rodosowu", a wic Genealogii z Baru". Obok gosw niektrych historiografw, ktrzy widz w nim zabytek o duych walorach poznawczych do dziejw redniowiecznych Serbw oraz ludw i pastw z nimi ssiadujcych, nie brak jednoczenie takich, ktrzy odmawiaj mu wikszych wartoci poznawczych, kadc nacisk na jego tendencyjno i zmylenia. Do historiografii zabytek ten wszed na stae, poczynajc od XVII w., kiedy najpierw staraniem dubrownickiego humanisty benedyktyna Maura Orbiniego (ok. 1540 -1610) ukaza si drukiem jego przekad woski, a nastpnie udostpniona zostaa przez historyka z Trogiru Jana Luciusa (1604-1679) wersja aciska1. Tytu Latopis popa Duklanina", pod jakim najczciej dzisiaj zabytek ten wystpuje w historiografii, powsta w drodze kombinacji dwch starszych tytuw: Ludwika Tuberona (1459 1527) Diocleatis auctoris annales oraz wspomnianego ju uprzednio
1

Peny opis bibliograficzny tych wydawnictw zob. dalej s. 14 -16.

Luciusa Presbyteri Diocleatis Regnum Slavorum. Obowizujcej wspczenie formy uy, po raz pierwszy w 1874 r., chorwacki historyk i edytor Ivan rni (1830 - 1897), pierwszy krytyczny wydawca Latopisu. Tytu ten nie jest z ca pewnoci najszczliwszy. Sugeruje bowiem, e cae dzieo ma charakter rocznikarski, gdy w rzeczywistoci nosi ono znamiona kroniki genealogicznej. Latopis, co wida zreszt w rnych propozycjach jego tytuu, zwizany jest z obszarem pastwa duklaskiego, utworzonego przez Serbw w XI w. na obszarach w przyblieniu dzisiejszej Czarnogry. Jego anonimowy autor zwizany by z Barem, okrelanym w wczesnych rdach aciskich i woskich mianem Antibarium, Antivari, jako lecy naprzeciw woskiego Bari. Jak wiadcz o tym zachowane jeszcze do dnia dzisiejszego ruiny na terenie wsi Stari Bar, byo to przed wiekami spore centrum miejskie, a zarazem siedziba odrbnej prowincji kocielnej. Bar zalicza si do czoowych orodkw pastwa duklaskiego, ktre swe apogeum polityczne osigno w drugiej poowie XI w., jednoczc pod berem tutejszej dynastii wszystkie praktycznie obszary zamieszkane przez bakaskich Serbw. Przemieszczenie si punktu cikoci pastwowoci serbskiej z gbi kontynentu, po upadku funkcjonujcego tam do drugiej poowy X w. rozlegego pastwa Czasawa, na poudnie, nie byo dzieem przypadku. Serbowie w gbi kontynentu, ktrych kraj wyniszczony zosta wojnami z Bugari i Bizancjum, potrzebowali czasu na zaleczenie powstaych ran. Tutaj natomiast, na serbskim Primorju w Trawunii, Zachiumiu, jak rwnie w samej Dukli, pielgnowano wasne tradycje pastwowotwrcze, zwizane z odrbnymi dynastiami, ktrych pastwo Czasawa i jego poprzednikw nie potrafio zniszczy. Przede wszystkim jednak rytm ycia spoeczno-gospodarczego by tu ywszy ni na pnocy, na obszarach rozcigajcych si na wschd i zachd od Driny. Na

poudniu istnia znaczny potencja ludnociowy, funkcjonoway orodki miejskie, nierzadko o starych, antycznych jeszcze tradycjach. Losem stworzonego przez przymorskich Serbw pastwa duklaskiego, zwanego od drugiej poowy XI w. rwnie Zet, jego odlegej na poy legendarnej przeszoci jak rwnie czasom znacznie bliszym oraz dziejom jego Kocioa powici wanie swe dzieo autor Latopisu. rdem tym, bez ktrego trudno byoby dzi sobie wyobrazi rekonstrukcj przeszoci starszych etapw pastwowoci serbskiej, pomimo niewtpliwych tendencji jego autora do zmyle i fantazjowania, zainteresowano si do wczenie take w Polsce. Ju w pocztkach XIX w. zwrci na nie uwag wczesny profesor Uniwersytetu Wileskiego, Micha Bobrowski (1784 - 1848), zasuony dla slawistyki przede wszystkim jako odkrywca Kodeksu Supralskiego"2. Zapoznawszy si, w trakcie swej podry naukowej do Woch w latach 1817 - 1822 z rkopisem Latopisu, Bobrowski przygotowa nawet jego polski przekad, ktry z bliej nie znanych powodw nie zainteresowa wczesnych wydawcw, a gotowy ju rkopis spon wraz z mieszkaniem uczonego. Bobrowski zdoa opublikowa jedynie krtki artyku Wiadomo o rkopismie dawney Kroniki Dalmackiey, znaydujem si w bibliotece watykaskiey pod Nrem 7019 na k. 97 i dalszych3. Dzi wiadomo, e uczony polski zainteresowa si mniej wartociow tzw. redakcj chorwack dziea, znacznie krtsz od domniemanego oryginau aciskiego. Nie pomniejsza to wcale jego intencji zaZob. W. Charkiewicz, Bobrowski Micha, [w:] Polski Sownik Biograficzny, t. 2, Krakw 1936, s. 160 - 161. 3 Dziennik Wileski, R. 1823, t. 2, nr 8 (sierpie), s. 369-382. Artyku ten wyszed rwnie w przekadzie rosyjskim pt. O starinnoj slavjanskoj rukopisi Chroniki Dalmatskoj, Vestnik Evropy, 1824, nr 24 (cyt. za Slavjanovedenie v dorevoljucionnoj Rossii. Bibliografieskij slovar', Moskva 1979, s. 73 - 74).
2

interesowania rodakw odleg przeszoci poudniowych pobratymcw. Pomimo pniejszych, znacznie ywszych jeszcze ni w czasach Bobrowskiego, zainteresowa t problematyka, nikt nie podj ju jego myli o udostpnieniu szerokiemu odbiorcy polskiemu Latopisu popa Duklanina. Zasuguje on za na to z paru powodw. Jest to bowiem pierwszy na gruncie poudniowosowiaskim utwr typu Gesta, ktremu nauka jugosowiaska, i nie tylko, przyznaje podobne miejsce, jakie u nas ma Anonim Gall, w Czechach Kronika Kosmasa, w krgach wschodniosowiaskich Powie minionych lat. Jakby go te nie ocenia, stanowi ywe wiadectwo rodzenia si poudniowosowiaskiej wiadomoci narodowej. Nie przypadkiem te sigali do historycy doby humanizmu, pragnc jak Mauro Orbini zwrci uwag chrzecijaskiej Europy na ten zaktek starego kontynentu. Rkopisy i wydania Orygina Latopisu nie zachowa si do czasw obecnych i znamy dzi tylko cztery redakcje dziea: a) podstawow redakcj acisk; b) woski przekad Maura Orbiniego; c) redakcj chorwack, obejmujc tylko pierwsze 23 rozdziay Latopisu; d) przekad aciski redakcji chorwackiej. a) Redakcja aciska znana jest z dwch rkopisw. Jeden z nich przechowuje Biblioteka Watykaska (rkp. W), pod sygnatur: Vat. Lat. 6958, drugi odkryty niedawno w Bibliotece Narodowej w Belgradzie, gdzie obecnie znajduje si pod sygnatur: Ms. R 570. Rkp. W powsta w poowie XVII w. (datacja oparta na analizie znakw wodnych papieru). Stanowi on cz kodeksu, liczcego w sumie 254 karty, z ktrych 23 (f. 53 - 75) zawieraj tekst Latopisu4. Wydawca jego faksymiliw, Slavko MijukoPor. opis kodeksu: Mijukovi, s. 41. Rozwizanie skrtw bibliograficznych patrz dalej s. 218 - 221.
4

vi, przypuszcza, e rkopis ten zosta skopiowany w skryptorium Jana Luciusa5. Tekst rkp. W opublikowa po raz pierwszy wspomniany ju Lucius w 1666 r., tytuujc go zgodnie z rkopisem: Presbyteri Diocleatis Regnum Slavorum. Rkp. B znajduje si w kodeksie liczcym 47 kart, wraz z rkopisem aciskiego przekadu redakcji chorwackiej6. Na f. 1 znajduje si tytu Deocleanus in vitis Regum Dalmati et Croati", a tekst Latopisu koczy si na f. 30 verso. Podobnie jak rkp. W, powsta on rwnie okoo poowy XVII w. (papier z lat 1648 - 1649). Kopia jego nie zostaa wykonana zbyt starannie. Rkp. ten posiada wiele opuszcze i przestawek tekstu. Rkp. B nie zosta dotd wydany drukiem. Krtk jedynie o nim wiadomo opublikowa Miroslav Kurelac7. b) Redakcja woska Maura Orbiniego (red. O) zostaa wydana przeze jako cz wstpna dziea Il Regno de gli Slavi hoggi corrottamente detti Schiavoni, pod osobnym tytuem La storia de'r Dalmatia et altri luoghi vidni dell'Illirico. Stanowi ona przekad nie znanej dzi rwnie podstawy aciskiej. Redakcja ta rni si w wielu miejscach od znanych nam rkopisw B i W. Najwiksze rnice widoczne s w rozdziale XXXVI, obejmujcym tzw. ywot Wadymira. Wskazuje to, e Orbini posugiwa si jakim obszerniejszym tekstem ni znana nam redakcja aciska w rkp. B i W.
Mijukovi, s. 42 - 46. Zob. M. Kurelac, Nepoznati rukopis Ljetopisa popa Dukljanina", Historijski zbornik, 21 - 22, 1968 - 1969, s. 651-653; tego, An Unknown Manuscript of the Annals of Presbyter Dukljanin", Bulletin Scientifique, Conseil des Academies des Sciences et des Arts de la RSF de Yougoslavie. Section B: Sciences Humaines, Tome 6 (15), Nr 4 - 6 (Avril-Juin), 1970, s. 113 - 114 (komunikat wyszed nieco rozszerzony w stosunku do wersji serbsko-chorwackiej). Dziki uprzejmoci Prof. dr. Ljubomira DurkoviciaJakicia z Belgradu dysponujemy kserokopi caego kodeksu belgradzkiego (rkp. B). 7 Ibidem.
6 5

c) Do chwili obecnej znany jest wycznie jeden rkopis redakcji chorwackiej Latopisu (red. Ch). Przechowuje go Biblioteka Watykaska (sygn. 7019, na f. 97 i n.). Pochodzi on z 1546 r.8 i jest najstarszym z wszystkich znanych rkopisw Latopisu. Jest to kopia wykonana w tyme roku w Omiszu przez Jerolima Kaleticia. Jej podstaw by zaginiony obecnie rkopis, znaleziony jak gosi napis pod nagwkiem odkrytego niedawno kodeksu belgradzkiego (R 570 f. 36) 22 X 1500 r. przez mieszkaca Splitu Dmine Papalicia, syna Mikoaja, w Poljicy (region koo Makarskiej w Chorwacji), w domu Jerzego Markovicia z rodu Kaiciw. Red. Ch, bdca do swobodnym przekadem red. aciskiej, obejmuje tylko pierwsze 23 rozdziay Latopisu, ktre uzupenione zostay legend o mierci krla chorwackiego Dymitra Zwonimira (1075 - 1089). Tekst tej redakcji wydany zosta po raz pierwszy drukiem w 1851 r. d) Przekad aciski red. Ch jest dzieem Marka Marulicia (1450 - 1524). Przekadu dokona on okoo 1510 r., biorc za podstaw jak sam pisze wersj chorwack Latopisu, odkryt w 1500 r. Tumaczenia dokona na prob odkrywcy wspomnianego tekstu Dmine Papalicia. Tre przekadu Marulicia (red. M) odbiega znacznie od oryginalnego tekstu red. Ch. Odstpstwa s tak due, e cz badaczy skonna jest sdzi, i Maruli posugiwa si jakim innym jeszcze, bliej obecnie nie znanym tekstem. Red. M jako jedyna ma wiele rkopisw z XVI - XVII w., o ktrych posiadamy niestety nike wiadomoci. Jeden z koca XVI w. przechowuje Biblioteka Ambroziana w Mediolanie (sygn. S. 98 superiore, na f. 296-304). Dwa rkopisy znajduj si w Museo civico Correr w Wenecji, po jednym w Padwie (Biblioteka Uniwersytecka) oraz w Rzymie (Biblioteka Vallicelliana). Jeden wreszcie rkopis, z poowy XVII w., odkryty zosta niedawno w Bibliotece
8

ii, s. 156 i n.; M. Bobrowski, op. cit., s. 369 i n.

Narodowej w Belgradzie (R 570 na f. 36 - 46 v.) we wspomnianym uprzednio kodeksie, zawierajcym rwnie rkopis aciskiej redakcji Latopisu. W przeciwiestwie do pozostaych, rni si on tytuem: Regnum Dalmatiae et Croatiae Historia una cum Salonarum desolatione". Kurelac przypuszcza, e rkopis belgradzki red. M mg stanowi cz wstpn wikszego dziea Marulicia, najpewniej Inscriptiones - Salonis repertae"9, jak rwnie, e moe on stanowi wersj najblisz oryginaowi red. Ch. Tekst red. M wyda Jan Lucius po raz pierwszy w 1666 r. Latopis by wielokrotnie wydany drukiem, czy to w wersji zawierajcej wszystkie redakcje, czy te tylko niektre z nich. S to: 1) Mauro Orbini, Il Regno de gli Slavi hoggi corrottamente detti Schiavoni, In Pesaro 160110, s. 204-241 (red. O). 2) Ioannis Lucii Dalmatini, De Regno Dalmatiae et Croatiae libri sex, Amstelaedami 1666 (Apud Ioannem Blaeu), s. 287 302 (rkp. W redakcji aciskiej), s. 303-311 (red. M). 3) Ioannis Lucii, De Regno Dalmatiae et Croatiae libri sex, Francofurti 1666 (Apud Ioannem Blaeu), przedruk wydania pz. 2. 4) Ioannis Lucii, De Regno Dalmatiae et Croatiae libri sex, Amstelodami 1668 (Apud Ioannem Blaeu), ponowny przedruk wydania poz. 211. 5) [Sawwa Wadysawicz Raguzinski], Kniga istoriografija poatija imene, slavy, i razirenija naroda slavjanskogo - - -, perevedena so italianskogo na rosM. KurelaC, An Unknown Manuscript, s. 114. Dzieo to, z pominiciem tekstu Latopisu popa Duklanina, wyszo take w przekadzie serbsko-chorwackim : Mavro Orbin, Kraljevstvo Slovena. Preveo sa italijanskog Z. undrica, Beograd 1968. Zawiera ono cenne komentarze pira F. Bariicia, R. Samardicia i S. irkovicia. 11 Tajemnica a trzech wyda dziea Luciusa, w stosunkowo krtkim czasie, tkwi w tym, e wydawca holenderski Jan Blaeu (zm. 1673 r.) by jego przyjacielem. Por. Banaevi, s. 7 - 8 i przyp. 2.
10 9

siskoi jazyk, Sanktpeterburg 1722, s. 185-216 (skrcone, niezbyt dokadne tumaczenie dziea Orbiniego)12. 6) Johannes Georgius Schwandtner, Scriptores rerum Hungaricarum, Croaticarum, Dalmaticarum et Slavonicarum, t. 3, Vindobonae 1748, s. 486 - 524, przedruk wedug Luciusa (poz. 2) redakcji aciskiej (rkp. W) oraz red. M. 7) Ioannis Lucii, De regno Dalmatiae et Croatiae libri sex. Ed. nova atque emendata, Vindobonae 1758 (tekst oparty na wyd. z 1666 r.). 8) Ivan Kukuljevi, Kronika hrvatska iz XII. vieka, Arkiv za poviesnicu Jugoslavensku, 1, Zagreb 1851, s. 1 - 37 (red. Ch). 9) Jovan Suboti, Dukljanskog presvitera kraljevstvo Slavena, Letopis Matice srpske, 88, Budim 1853, s. 1-86 serbskochorwacki przekad redakcji aciskiej (rkp. W). 10) Ivan rni, Popa Dukljanina Ljetopis po latinsku i toga nekoliko i jo neto po hrvatsku, Kraljevica 1874, przedruk za Luciusem (poz. 2) redakcji aciskiej (rkp. W) i red. Ch. 11) [Anonimowo], La storia de'r di Dalmatici et altri luoghi vicini dell' Illirico dal Anno del Signore 495 Fino a 1161, Archivio storico per la Dalmazia, 1 - 3, Roma 1926 - 1927, fasc 5, 7, 8, 10, 12, 16 (przedruk red. O). 12) Ferdo ii, Letopis popa Dukljanina, Beograd
Sawwa Wadysawicz Raguzinski (1669-1738) wywodzi si z Hercegowiny, mieszka jaki czas w Dubrowniku, a nastpnie dziaa jako dyplomata na subie rosyjskiej. Por. A. P. Baova, Russko-jugoslavjanskie otnoenija vo vtoroj polovine XVIII v., Moskva 1982, s. 34, 52 - 54, 188 189, gdzie szczegowa bibliografia. Sowo wstpne do tego przekadu napisa Teofan Prokopowicz (1681-1736), wybitny rosyjski teolog i pisarz, podobnie jak Wadysawicz blisko zwizany z Piotrem Wielkim. Przekad rosyjski dziea Orbiniego, pomimo swych uchybie, odegra nastpnie bardzo wan rol jako rdo do historii Sowian poudniowych w ksztatowaniu si rodzimej historiografii serbskiej (Jovan Raji) oraz bugarskiej (Paisij Chilendarski).
12

 Zagreb 1928 (Srpska Kraljevska akademija, Posebna izdanja knj. 67, Filosofski i Filoloki spisi knj. 18), wszystkie red. 13) Vladimir Moin, Ljetopis popa Dukljanina. Latinski tekst sa hrvatskim prijevodom i Hrvatska kronika", Zagreb 1950, redakcja aciska (rkp. W) z przekadem na jzyk serbskochorwacki i red. Ch.13 14) Slavko Mijukovi, Ljetopis popa Dukljanina. Uvod, prevod i komentar, Titograd 1967 (Biblioteka Lua", 19), serbsko-chorwacki przekad i faksymile rkp. W redakcji aciskiej. Archetyp aciski czy sowiaski? Dyskusja, czy archetyp Latopisu by utworem napisanym po acinie czy w jzyku sowiaskim, trwa praktycznie do dnia dzisiejszego. I jedna, i druga wersja ma swoich licznych zwolennikw. Zwolennicy archetypu sowiaskiego, napisanego gagolic czy te cyrylic, lub nawet jej zachodnim boniackim odamem, zwanym bosanczic, wskazywali na sowa wypowiedziane w Prologu, gdzie autor podkrela, i podj si jedynie tumaczenia na acin utworu czy nawet utworw sowiaskich (Libellus Gothorum), okrelanych przeze mianem aciskim Regnum Sclavorum". Argument na poparcie istnienia sowiaskiego archetypu Latopisu stanowi mia take tekst zaczony do red. Ch, w jakiej upatrywano lad funkcjonowania dziea stworzonego w jzyku sowiaskim. Gosi on jak wiadomo e Dmine Papali znalaz ow wersj chorwack w domu Markoviciw, ze znanego rodu Kaiciw, w jakiej starej ksidze i odpisa j sowo po sowie14. Tymczasem analiza treci red. Ch wskazuje najwyraniej na tendencyjno caego tekstu, bdcego w
Autorami przekadu na serbsko-chorwacki byli Stjepan Mencinger i Vjekoslav Stefani. 14 Por. ii, s. 382.
13

rzeczywistoci swobodn parafraz redakcji aciskiej. Jak zauwaano to ju wielokrotnie, realia historyczne przedstawione zostay w niej niewaciwie15. W tekcie pominito w ogle Prolog, ktrego wyjanienia, co do okolicznoci powstania Latopisu, nie mogy oczywicie odpowiada autorowi przekadu, piszcemu z pozycji dziejw chorwackich. Na wasn rk dokonywa on zmian i poprawek, odbiegajc znacznie od wersji aciskiej. Czyni to niejednokrotnie w sposb bezsensowny, co nie zawsze mona pooy na karb zego zrozumienia aciskiego rkopisu, a raczej na nieznajomo realiw historycznych. I tak, z ,,Monte Cassino" powstaje w red. Ch. jaka tajemniczo brzmica Gora Cicilijanska", natomiast Panonia" doby wdrwek ludw to kraljevstvo ugarsko". Opuszczono te cay fragment dotyczcy organizacji Kocioa dalmatyskiego (roz. IX) jako ju nie odpowiadajcy redniowiecznym stosunkom, gdy powstawaa red. Ch. Do grupy podobnych poprawek naley rwnie zamiana nazwy Konstantynopol na zupenie niejasny grad basilij", jak rwnie zastpienie imienia witopeka, Budimirem. To ostatnie, jak trafnie wskaza Lubomir Havlik, dokonao si zapewne pod wpywem rodu Kaiciw, gdzie imi to powtarza si bardzo czsto, poczynajc od 892 r., a w ktrych to posiadociach dokonano odkrycia rkopisu red. Ch16. Wszystko to zdaje si wskazywa, e red. Ch nie tylko nie stanowi ladw odrbnego utworu, lecz powstaa ona na podstawie rkopisu aciskiego Latopisu. Przekadu nie dokonywano dosownie, lecz raczej do swobodnie, starajc si jednoczenie dostosowywa cay tekst do realiw z przeszoci Chorwacji. Std te za podstaw przekadu wzito jedynie pocztkowe rozdziay rkopisu aciskiego, ktre dziki
Zob. uwagi Klai, s. 22, ktra podkrela brak wartoci rdowych w tych interpolacjach i przeinaczeniach. 16 L. E. Havlik, Dukljansk kronika a Dalmatsk legenda, Praha 1976 (Rozpravy eskoslovenske Akademie Vd, ada Spoleenckych Vd, ronik 86, seit 2), s. 18, 62.
15

ich oglnikowemu i legendarnemu charakterowi atwo mona byo dostosowa do tych wymogw. Sposb i technika przekadu", jak te wspomniane ju uprzednio motywy przywiecajce autorowi, widoczne s doskonale w tekcie. Zdradza je cakowicie passus dotyczcy librum Sclavorum qui dicitur Methodius", ktry w red. Ch przeobraa si w knjige ke pri Hrvatih i prinjih se nahode, a zovu se Metodios" (podkrelenie J.L.). Ze swego postpowania w deniu do stworzenia jakby nowego dziea, z akcentem pooonym na Chorwatw, autor musia zrezygnowa w momencie, gdy narracja Latopisu wkracza ju wyranie na grunt dziejw serbskich. W to miejsce wczy on jednak obszerny wywd o zamordowaniu krla chorwackiego Dymitra Zwonimira (1075 1089), ostatniego wybitniejszego wadcy tego kraju. Przyczyn tego zabjstwa mia by zamiar krla zaangaowania kraju w wyprawy krzyowe (!). Z wiarygodnych rde wynika, e Zwonimir zmar mierci naturalna (1085 r.) na kilka lat przed zrodzeniem si programu I krucjaty17. Tekst w red. Ch stanowi w tej sytuacji jedynie odzwierciedlenie ludowej legendy, powstaej ju w okresie przynalenoci Chorwacji do korony wgierskiej (od 1102 r.), ktra wymarcie rodzimych wadcw prbuje tumaczy kar Bo, naoon na niewiernych i przekltych Chorwatw, przeciwstawiajcych si udziaowi w walkach o oswobodzenie grobu Chrystusa. Wrogie akcenty wobec Chorwatw wskazuj na jej zwizek z ktrym z orodkw dalmatyskich, nieprzychylnie ustosunkowanych do Chorwacji i Chorwatw18. Leksyka zachowanego tekstu red. Ch dowodzi, e powsta on przed wiekiem XV, najprawdopodobniej w XIV stuleciu 19. Wskazuj na to rwnie, pochodzce z koca XIV lub pocztkw XV w., glosy goZob. J. Leny, Zvonimir, SSS, t. 7, cz. 1, s. 176 - 177, ze szczegowym zestawieniem rde i lit. 18 Por. Klai, s. 487 - 488. 19 ii, s. 52-53; Moin, s. 17, 28, 33-34.
17

tyckie w aciskim kartularzu klasztoru w. Piotra w Selu na obszarze Poljicy, gdzie wspomina si o banach chorwackich z doby midzy panowaniem krla witopeka a krla Zwonimira"20. Skoro za wiadomo, e imi witopeka jako rzekomego krla chorwackiego nigdzie poza tym nie wystpuje, uwaa si za oczywisty zwizek glos kartularza z tekstem red. Ch Latopisu. Autor glosy, jeli zreszt nie korzysta z aciskiego tekstu Latopisu, a imi Zwonimira mg zaczerpn z ywej tradycji, musia si posugiwa jak mniej skaon wersj, skoro wspomnia witopeka, a nie Budimira. Nie wydaje si zreszt istotne, czy daleko idcych zmian w tekcie red. Ch dokonano dopiero w pocztkach XV w. lub nieco pniej, czy byy one ju w wersji powstaej w XIV w. W kadym bowiem razie nie moga ona suy za podstaw piszcemu po acinie autorowi Latopisu. Jedyn warto, w tej sytuacji, przedstawia dzi redakcja aciska, znana nam w dwch rkopisach B i W oraz jej woski przekad Orbiniego. Na obecnym etapie bada przyj mona, e redakcja aciska ma najbliszy zwizek z archetypem, a wic, e sam Latopis napisany zosta w jzyku aciskim. Nikt te, z dotychczasowych zwolennikw sowiaskiego archetypu Latopisu, nie potrafi wykaza funkcjonowania na zeckim Primorju, z ktrym zwizany jest Latopis, orodka pimiennictwa sowiaskiego przed poow XII w. Pooone z dala od wczesnych centrw pimiennictwa sowiaskiego w Ochrydzie i Presawiu obszary serbskiego przymorza pozostaway pod oddziaywaniem gwnie aciskiej organizacji kocielnej. Wi si z tym, nieliczne co prawda, znaleziska, jak inskrypcja aciska z okolic Prijepolja (pogranicze dzis. Serbii, Boni i Czarnogry) z VI w., czy dwie identyczne grecko-aciskie
Isti fuerunt bani in Croatia de genere Croatorum a tempore regis Suetopelegi usque ad tempus Suenimiri regis Croatorum", Supetarski kartular, opr. V. Novak, P. Skok, Zagreb 1952, s. 231 (cap. 102), s. 136 (uwagi o chronologii).
20

pieczcie Jerzego, syna Bodina (pocztek XII w.). Sprzed poowy XII w. nie dysponujemy natomiast adnymi serbskimi zabytkami pimiennictwa sowiaskiego. Znana cyrylicka inskrypcja z Temnia (koo Varvarina, na pn. wschd od Niszu), datowana oglnie na X - XI w., stanowi wycznie lad oddziaywa orodkw pimiennictwa macedoskiego na obszary rozwijajce si poza struktur polityczn Serbii. Cechy jzykowe Ewangelarza Mariaskiego (Codex Marianus) z X - XI w., cho typowe dla pogranicza serbsko-macedoskiego, zdaj si jedynie wskazywa na zwizek osoby autora przekadu z tymi rejonami. Dat powstania inskrypcji cyrylickiej na tzw. tablicy z Humca (na pd. zachd od Mostaru), czon niegdy z X - XI w., przesuwa si obecnie do drugiej poowy XII w. Zabytek ten, podobnie jak nadgrobna inskrypcja upana trawuskiego Grdy (okolice Trebinja) z lat 1173-1189 i inne inskrypcje ze schyku XII w., naley do niewtpliwych ju oddziaywa kulturalnych i politycznych pastwa Stefana Nemani. Za dowd istnienia orodkw pimiennictwa sowiaskiego w Zecie trudno uzna bull antypapiea Klemensa III z 1089 r., gdy mowa jest tam wycznie o funkcjonowaniu na obszarze powoanej wwczas do ycia metropolii barskiej klasztorw obrzdku aciskiego, greckiego i sowiaskiego (monasteria tam Dalmatinorum, quam Graecorum atque Sclavorum)21. Trzeba pamita, e bulla z 1089 r. powstaa
Wyda j P. Kehr, Papsturkunden in Rom. Erster Bericht, [w:] Nachrichten von der Knigl. Gesellschaft der Wissenschaften zu Gttingen, Philologisch-historische Klasse, Jh. 1900, Gttingen 1900, Heft 2, s. 148149. Przedruk: S. Stanojevi, Borba za samostalnost katolike crkve u nemanjikoj dravi, Beograd 1912, s. 159-160. Obszerny regest: AA, t. 1, nr 68. Cakowicie oderwana od bazy rdowej jest teza B. M. Radojkovicia (Knjiica o Gotima, Beograd 1974, s. 14 - 26), jakoby w Zecie funkcjonowaa podwjna struktura kocielna aciska i sowiaska a orodkiem tej ostatniej miaby by w XI - XII w. Ulcinj. Dobry przegld najstarszych zabytkw pimiennictwa
21

bezporednio po przyczeniu przez Bodina wielu terytoriw znajdujcych si dotd pod administracj bizantysk (Serbia kontynentalna, obszary na wschd od Jez. Skadarskiego), gdzie si rzeczy - musiay funkcjonowa jakie klasztory greckie czy nawet sowiaskie. Jeli nawet w tych ostatnich rozwijao si pimiennictwo sowiaskie, wydaje si wtpliwym, aby wczyy si one cakowicie w nurt ycia swej aciskiej metropolii i popieray jej denia jurysdykcyjne. Poredni wskazwk przemawiajc za aciskim archetypem Latopisu jest wreszcie saba czy wrcz nawet adna znajomo tego utworu w serbskim redniowieczu. Wbrew niejednokrotnym ale bezpodstawnym przypuszczeniom Latopis nie odegra bowiem adnej roli w ksztatowaniu si pimiennictwa serbskiego w rodzimym jzyku na przeomie XII i XIII w. adnych ladw jego znajomoci nie znajdujemy rwnie w znacznie pniejszych serbskich zwodach latopisarskich, z ktrymi czy go jedynie schemat literackiej konstrukcji genealogicznej. Na przeszkodzie sta musiay jakie racjonalne wzgldy, a takim by wanie przypuszczalnie aciski jzyk tego utworu, niezrozumiay dla wikszoci autorw piszcych redakcj serbsk jzyka staro-cerkiewno-sowiaskiego. To wszystko wic, co czytamy w Prologu Latopisu o rzekomym przetumaczeniu z jzyka sowiaskiego jakich dzie, trzeba zatem uzna za manier typow dla redniowiecznych kronikarzy, ktrzy w ten sposb pragnli nada swej narracji wiksz wiarygodno22.
z caoci etnicznie ziem serbskich da P. Djordji, Istorija srpske irilice, Beograd 1971, s. 42, 45, 62 i n. Zob. te D. Bogdanovi, Istorija stare srpske knjievnosti, Beograd 1980, s. 119 i n. 22 Szerzej zob. Banaevi, s. 43 i n. Podobnie ju wczeniej J. Kovaevi, w: ICG, t. 1, s. 427. O podobnych przypadkach por. te A. F. Grabski, Polska w opiniach obcych X - XIII w., Warszawa 1964, s. 153 - 155.

rda Latopisu Podobnie jak zdecydowana wikszo redniowiecznych autorw, rwnie autor Latopisu czerpa musia skd informacje dla swego dziea, obejmujcego bez maa osiem wiekw dziejw. On sam wymienia zaledwie trzy takie starsze rda: tajemnicz ,,Ksig o Gotach", ktr nazywa rwnie Regnum Sclavorum" (Prolog), ywot w. Wadymira (roz. XXXVI) oraz jak ksig Methodius" (roz. IX). Cz z nich niewtpliwie wymyli sam, jak rda wymienione w Prologu, inne jeszcze zapewne z tych czy innych wzgldw, zatai. Dotychczasowe analizy Latopisu nie wykazay, aby autor korzysta z jakiego znanego nam dzi rda. W badaniach tych signito rwnie po metod filologiczn, przeprowadzajc gramatyczno-leksykaln analiz jego treci. Uczyni to jeszcze w okresie midzywojennym Milorad Medini, a jego wnioski maj jeszcze dzisiaj swoich obrocw. Zdaniem Mediniego, Latopis w tej formie, w jakiej znamy go obecnie, jest utworem trjczonowym, gdzie kady z czonw stanowi odrbne, powstae w rnych okresach dzieo. Czonami tymi s tzw. Trawuska kronika (roz. I - XXV), Legenda o w. Wadymirze (roz. XXXVI) i Latopis duklaski (roz. XXXVIII - XLVII)23. Autor jedynie ostatni z czonw Latopisu skonny by uzna za oryginaln parti dziea, przypisujc jej autorstwo jakiemu anonimowemu mieszkacowi Zety. Ten mia j pierwotnie napisa, zgodnie z Prologiem, w jzyku sowiaskim, a dopiero pniej, przed okoo 1180 r., dokona jej przekadu na acin i poczy w jedn cao z Trawusk kronik i Legend o w. Wadymirze. Ostateczn redakcj, cay tekst Latopisu otrzyma
Medini, Starine, s. 29 i n.; tene, Ljetopis, s. 113-156. W ostatniej pracy peniejsza dokumentacja dowodowa. Po podobnej linii id te wiee ustalenia Hadijahicia (Regnum, s. 11 i n.), z drobnymi korektami ustale Mediniego. W pracy Hadijahicia (s. 59) rwnie propozycje filiacji.
23

mia dopiero w XIV w. w Dubrowniku, gdzie na podstawie lokalnej tradycji, uzupeniono go podaniem o dziejach BelloPawlimira (roz. XXVI - XXVII). Jak dowodz tego jednak rezultaty bada Ksenii W. Chwostowej, metoda Mediniego okazaa si cakowicie zawodna. W przeciwiestwie do niego, badaczka radziecka signa do analizy terminw prawnoustrojowych (rex, princeps, populus, exercitus, gens, terra, regio itp.), dochodzc w konsekwencji do odmiennych wnioskw, jakoby Latopis wyszed spod pira jednego autora24. Przy maym objtociowo dziele, do jakich Latopis si zalicza, operowanie okrelonymi kategoriami gramatycznymi bd leksyk z zakresu historii spoecznej, byo moliwe bez powaniejszych problemw. Wida zreszt doskonale, e autor Latopisu, chocia zapewne dysponowa jakimi rdami i obficie z nich korzysta, doskonale radzi sobie z redakcj dziea. Gdzie trzeba byo, jak w przypadku Samuela, odwoywa si do swych wczeniejszych sw (roz. XXXVI). Badania Mijukovicia wykazay dla odmiany, e Medini bdc si rzeczy skazany na edycj iicia przejmowa jego bdne lekcje, ktre cho nie s istotne dla waciwego zrozumienia samej narracji, w badaniach jzykowych nie mogy da pozytywnych wynikw25. Styl i kompozycja Latopisu jest wsplna dla caego utworu. Wyjtek pod tym wzgldem zdradza jedynie obszerny roz. XXXVI, powicony w caoci dziejom Wadymira i jego ony Kosary. Charakteryzuje si on typowymi cechami dla utworu hagiograficznego. Nie ma zatem te adnego powodu wtpi w sowa autora, e dysponowa on jakim oryginalnym utworem o yciu Wadymira, a ktry nazywa on Liber gestorum eius", odsyajc do czytelnika
K. V. Chvostova, K voprosu o terminologii Letopisa popa Dukljanina, [w:] Slavjanskij archiv. Sbornik statej i materialov, Moskva 1959, s. 40 - 45. 25 Por. uwagi Mijukovicia w komentarzach, ktre zaczy do swego przekadu red. W.
24

zainteresowanego dalszymi szczegami z ycia bohatera. Musiao to by zapewne dzieo napisane rwnie po acinie26, w krgach katolickich zeckiego Primorja, zapewne wkrtce po mierci Wadymira, czyli po 1016 r. Pewne akcenty polityczne, uwypuklajce denia wolnociowe bohatera, pozwalaj z du ostronoci przypuszcza, e utwr ten zrodzi si w okresie wzrostu de narodowociowych lat 40-tych XI w. Powstay ju z pewnej perspektywy czasu, ywot ten myli szereg znanych skdind faktw dotyczcych osoby Wadymira. Jego niewtpliwie autentyczne maestwo z crk Samuela, wzbogacone zostao w wersji Latopisu o epicki, rozgrywajcy si w wizieniu w Prespie, wtek miosny dotyczcy innej crki Samuela Mirosawy i Aszota przyszego duksa Dracza, znany z relacji Skylicesa. Uwypuklone ostatnio przez Nikole Banaevicia rnice midzy redakcj acisk Latopisu a redakcj wosk Orbiniego, w treci rozdziau XXXVI27, wskazuj wyranie, e ywot Wadymira zosta wykorzystany jedynie w wikszych fragmentach, a nie w caoci. W redakcji aciskiej zatarte zostay cakowicie przyczyny mordu, dokonanego przez Jana Wadysawa na Wadymirze, gdy u Orbiniego wida wyranie, e chodzio o powody czysto polityczne, a mianowicie rywalizacj Wadymira, cieszcego si poparciem Bizancjum, o tron pastwa zachodniobugarskiego28. Du warto rdow ywota Wadymira powiadcza Skylices, ktry akcentuje rwnie pokojowe usposobienie bohatera, nie mwic ju o innych szczegach. Pod tym wzgldem ywot wersji latopisarskiej rni si korzystnie od pnych wersji greckich ywota Wadymira, jak rwnie greckiego ofiZob. J. Leny, ywot Jana Wodzimierza, SSS, t. 7, cz. 1, s. 301 - 302, gdzie szczegowa literatura. 27 Banaevi, s. 138, 142, 169 i n., 171 i n. Zob. te uwagi J. Kovaevicia, w: ICG, t. 1, s. 421. 28 Szerzej zob. J. Leny, Pastwo Samuela a jego zachodni ssiedzi, Balcanica Posnaniensia, 2, 1985, s. 87 -111.
26

cjum ku jego czci. Oba utwory greckie, bazujce na odmiennych od wersji znanej z Latopisu tradycjach historycznych, powstay dopiero pod koniec XVII w.29 Wbrew niejednokrotnie wyraanym opiniom30 nie maj one nic wsplnego z ywotem Wadymira wykorzystanym przez autora Latopisu. Legendy te bazuj na bardzo pnych tradycjach z okolic Elbasan, a zawarte w nich szczegy, jak choby okrelanie Wadymira (w obu wystpuje on pod imieniem Jana Wadymira) synem Stefana Nemani, zmarego w blisko 200 lat pniej wielkiego upana Serbii, wiadcz o ich nikych walorach historycznych. Powtarzajcy si w nich motyw ze cit gow, wiezion konno przez bohatera na miejsce spoczynku, zaczerpnity zosta w obu legendach greckich z wczeniejszych legend bakaskich o wadcy ksistwa tyrnowskiego Janie Szyszmanie (zm. 1393 r.), Wadysawie Warneczyku (zm. 1444 r.) czy begu tureckim, albaskiego pochodzenia, Baabanie (zm. 1467 r.)31. Za najblisz wic, nieznanemu nam arS. Novakovi, Prvi osnovi slovenske knjievnosti medju balkanskimi Slovenima. Legenda o Vladimiru i Kosari, U Beogradu 1893, s. 241 i n., tu rwnie serbsko-chorwacki przekad greckiego ywota Wadymira (s. 253 265) i oficjum (s. 265 - 274). Szczegowe zestawienie wyda i najnowszych opracowa zob. J. Leny, ywot Jana Wodzimierza, s. 301 - 302. Z wydanym w 1690 r. drukiem greckim ywotem wie si cile ikona z wyobraeniem postaci Wadymira na koniu i scenami z jego ycia. Por. G. Ostrogorski, Sinajska ikona sv. Jovana Vladimira, Glasnik Skopskog naunog drutva, 14, 1934, reed. w: tego, Sabrana dela, t. 4: Vizantija i Sloveni, Beograd 1970, s. 159-169. 30 Zob. na przykad D. Dragojlovi, Dukljanski knez Vladimir i albanski Novatiani, Istorijski zapisi, 28 (48), 1975, nr 1 (32), s. 93 -104. Inne prace tego autora zob. J. Leny, ywot Jana Wodzimierza, s. 302. 31 Por. J. Grzegorzewski, Grb Warneczyka, Rozprawy Akademii Umiejtnoci, Wydzia Filologiczny, Serya II, t. 20, Krakw 1902 (Oglnego zbioru t. 35), s. 223 - 224 i n., 276. Znamienne jest przy tym na co zwraca uwag autor e w legendach poudniowosowiaskich Wadysaw Warneczyk wystpuje pod imieniem Janko.
29

chetypowi ywota Wadymira, mona uzna obecnie jedynie t, jak przedstawia XXXVI rozdzia Latopisu w obu rkopisach aciskich i w red. O. ywot ten stanowi obok samego Latopisu jedyn, jak dotd, pewniejsz przesank wyksztacenia si rodzimej literatury serbskiej jeszcze przed wyksztaceniem si na pocztku XIII w. biografistyki starocerkiewno-sowiaskiej serbskiej redakcji. Sporo szczegw, jakie Latopis zaprezentowa w pocztkowych rozdziaach (znajomo pewnych realiw woskich, inwazje Gotw i Protobugarw), wskazuje na wykorzystanie przez autora jakich dzie zwizanych z tymi wydarzeniami, cho trudno wskaza na znajomo przeze konkretnych rde. Autor Latopisu nie przepisywa bowiem ich dosownie, lecz zmienia i podporzdkowywa wasnemu tendencyjnemu celowi, ktrym byo przede wszystkim wykazanie odlegych tradycji barskiej prowincji kocielnej. Znajomo pewnych realiw woskich bya moliwa dziki ywym w caym redniowieczu kontaktom Dalmacji z Wochami. W 1123 r. przebywa m.in. na Monte Cassino niejaki Sabin z Dalmacji, wwczas rwnie docieray do Dalmacji jakie dziea rkopimienne32. Autor nie musia wic koniecznie udawa si do Woch, a mg rwnie dobrze zapozna si z odpowiednimi rdami na miejscu, w ktrym z orodkw klasztornych Dalmacji. Tutaj rwnie mg si zetkn z jakim pimiennictwem dotyczcym dziaalnoci Konstantyna i Metodego. Nie wiadomo jednak, czy by to cieszcy si du poczytnoci ,,ywot Konstantyna", czy jakie inne rdo
S. Stanojevi, O prvim glavama Dukljanskog Letopisa, Glas, 126 (69), 1927, s. 101; Moin, s. 28 i n. Prby L. E. Havlika (Dukljansk kronika a Dalmatsk legenda, Praha 1976) doszukiwania si w pocztkowych rozdziaach Latopisu, zwaszcza w roz. IX, jakiej legendy dalmatyskiej, opartej na tradycjach licznych rde IX w. z krgu cyrylometodiaskiego, spotkay si z krytyk. Zob. P. Devos, Lgende italique" et Lgende dalmate" concernant S. Constantin-Cyrille, Analecta Bollandiana, 95, 1977, s. 133 -143.
32

powstae w rodowisku rzymskim po jego mierci w 869 r. lub nieco pniej w Dalmacji, gdzie od X w. rozwijay si rodowiska hodujce liturgii sowiaskiej w obrbie tutejszego Kocioa katolickiego. Pominicie osoby Metodego, ktry by obiektem ostrej krytyki w Kociele dalmatyskim, wiadczy o znajomoci przez autora realiw kocielnych tego krgu i granic tolerancji ze strony jego przeoonych. Jest wysoce prawdopodobne, e zna on nawet akta synodw splickich (925 i 928 r.), ktre posuyy mu za inspiracj przy opisie wiecu na rwninie Dalma (rozdz. IX). Na tak moliwo wskazuje zbieno pewnych wtkw, jak przybycie na wiec legatw wyposaonych w listy papieskie (w Latopisie dodatkowo rwnie przedstawicieli z Konstantynopola), inspiracyjna rola osoby panujcego (w Latopisie witopeka, w aktach splickich krla chorwackiego Tomisawa i ks. Zachlumia Michaa Wyszewicza), restaurowanie dawnych biskupstw i kociow, ustalanie granic itd.33 Zbienoci te na tyle ju musiay uderzy interpolatora rkp. W Latopisu, e uzupeni on jego tre w tym miejscu, wpisujc imiona legatw papiea Jana X, biskupw Jana z Ankony i Leona z Palestry, uczestnikw drugiego synodu splickiego. Na bliej nie znanych dzi rwnie rdach opar autor Latopisu sw relacj o Protobugarach (rozdz. V). Prawidowa, stara nazwa najwyszego dostojPostanowienia dwch pierwszych synodw splickich (efektem pierwszego z nich byo utworzenie metropolii splickiej) znane s dzisiaj wycznie z tekstw interpolowanych (nie bez licznych bdw) w pocztkach XVI w. do kroniki Tomasza Archidiakona splickiego. Por. N. Klai, Historia Salonitana Maior, Beograd 1967, s. 36 - 37, tre postanowie: ibidem, s. 94 - 106. W przeciwiestwie do dawnej historiografii, wspczesna skonna jest je uwaa za dokumenty wiarygodne, por. A. J. Soldo, Die Historiographie der spliter Konzile im X. und XI. Jh., [w:] Vita religiosa, s. 21 i n.
33

nika protobugarskiego kagan", korespondujca z informacj o podporzdkowanych mu ksitach, sprawujcych wadz administracyjno-sdownicz, a take szczegy topograficzne (cho mocno znieksztacone) dotyczce zajcia w trakcie inwazji Protobugarw Sylloduxii i Macedonii, wreszcie etymologia Bugarw, wywodzona od wielkiej rzeki Wogi, dowodzi, e wszystko to nie mogo si zrodzi w umyle autora z Baru. Musia on wykorzysta jakie rdo zawierajce wspomniane szczegy34. Niekoniecznie musiay to by jakie tradycje pimiennicze z krgu bugarskiego, a rwnie dobrze zachodnie, ktre powicay Bugarom sporo uwagi. Musiaa to by niewtpliwie relacja do pna, w ktrej zatary si ju w pamici szczegy najwczeniejszych faz podboju Bakanw i gdy chrzecijastwo zataro rwnie obraz pogaskich wierze obu narodw, na jakiej rdo to tworzy podstaw wsplnoty protobugarsko-sowiaskiej. Silne akcentowanie wsplnoty jzykowej i pogaskich obyczajw wskazuje na gboki dystans chronologiczny autora tego rda do rzeczywistych wydarze sprzed IX w. Z tego samego zapewne te rda musia autor Latopisu zaczerpn informacj o ochrzczeniu przez Konstantyna-Cyryla (roz. IX) caego narodu bugarskiego (totam gentem Bulgarinorum), jak i o mierci bugarskiego cara Piotra (roz. XXX) oraz do istotny szczeg o stoecznym charakterze, za jego czasw, Wielkiego Presawia. Zamyka to wszystko informacja o Samuelu, o ktrym autor Latopisu wyraa si quidam Samuel", piszc dalej, e nakaza si tytuowa imperatorem, wspomina wojny, jakie toczy
Novakovi, Prvi osnovi, s. 130; Moin, s. 45, p. 30; Banaevi, s. 75; S. Antoljak, Izvori za historiju naroda Jugoslavije, srednji vijek, Zadar 1978, s. 63, 66. Wszyscy oni wskazywali na znajomo przez autora Latopisu jakich rde dotyczcych Protobugarw i Bugarw. Zob. rwnie: komentarze o wartoci Latopisu jako rda do dziejw Bugarii: Mavro Orbini, Carstvoto na Slavjanite 1601, otksi, Sofija 1983, s. 15 i n. (T. Sarafov).
34

z Grekami, ktrych mia przepdzi z caej Bugarii itp. (roz. XXXIII). W jednym krtkim passusie zamknito dugi i niezwykle burzliwy okres panowania Samuela, by dopiero w roz. XXXVI, obejmujcym tzw. ywot Wadymira, powrci do niektrych spraw ponownie, opierajc si ju oczywicie na innych rdach i innych tradycjach. Okrelenie quidam Samuel" nie mogo wyj spod rki autora oceniajcego polityk i dziaalno Samuela z perspektywy XII w. Wtpliwe rwnie, aby w ten sposb wyraa si o Samuelu jaki Bugar. Panowanie jego pozostawio bowiem na dugo gbokie lady we wschodniej czci Pwyspu Bakaskiego, skoro piszcy w XIII w. Jan Stawrakios wspomina, e jeszcze w tym czasie imi Samuela byo na ustach Bugarw35. Wtpliwe zatem, aby dzieo z jakiego przypuszczalnie korzysta autor Latopisu, czerpic ze rne szczegy o Bugarach, mogo powsta pniej ni na przeomie X i XI w. Tym bardziej e nie obejmowao ono ju wedug wszelkiego prawdopodobiestwa informacji o niepowodzeniach Samuela i jego klsce w 1014 r. Romantyczna fascynacja serbsk pieni ludow, jak rwnie do wczesne odnotowanie w rdach wiadomoci o epice ludowej wrd Serbw, sprawio, e ju w dawnej historiografii podkrelano silne odzwierciedlenie w Latopisie legend i pieni ludowych36. Opinia ta zdobya sobie prawo bytu rwnie w najnowszej historiografii37. Dopiero Nikola Banaevi wykaza przekonujco, e wtki ludowej epiki nie odegray w ksztatowaniu si treci Latopisu powaniejszej roli.
VINJ, t. 3, s. 46. Zob. przykadowo: V. Jagi, Historija knjievnosti naroda hrvatskoga i srpskoga, reed. [w:] Djela Vatroslava Jagia, t. 4, Zagreb 1953, s. 295 i n.; Jireek, t. 2, s. 296; ii, s. 183. 37 S. Koljevi, Na junaki ep, Beograd 1974, s. 13-14; M. Kaanin, Srpska knjievnost u srednjem veku, Beograd 1975, s. 75 i n.
36 35

Latopis oparty jest przede wszystkim na tych okruchach wiadomoci, jakie dotary w ten czy inny sposb do autora, a ktre rozwija on i interpretowa wedug wasnego uznania. Cho te niewtpliwie zna i wykorzystywa wczeniejsze rda, trudno w nim widzie jednak kompilatora. Czy Latopis jest dzieem ukoczonym? Dawno ju zauwaono, e dzieu temu brakuje charakterystycznego dla wielu redniowiecznych utworw zakoczenia, a sama narracja jakby si urywaa. W rkp. W znajduje si ponadto na kocu znak etc." (identyczny, jak na kocu roz. XXXVI), sugerujcy istnienie dalszego tekstu. Std te niektrzy z dotychczasowych badaczy stanli na stanowisku, e w przypadku Latopisu mamy do czynienia z dzieem bd to nie ukoczonym, bd te takim, z ktrego nie zachoway si dalsze partie38. Stanowisko takie nie wydaje si w peni przekonujce. Banaevi wysun przypuszczenie, e znak ,,etc." dodany zosta przez nowoytnego kopist, dla ktrego jako osoby piszcej ze znacznej perspektywy czasowej dzieo mogo si istotnie wydawa nieukoczonym39. Pogld ten zdaje si potwierdza brak ,,etc." w rkp. B, gdzie ostatnie sowa zwaj si na ksztat odwrconego wierzchokiem ku doowi trjkta, jak te wreszcie sowo Il Fine" w red. O. Co si natomiast tyczy braku charakterystycznego zakoczenia czy wrcz braku jakiejkolwiek puenty, to Latopis nie jest pod tym wzgldem adnym wyjtkiem. Ju ii i Moin wskazywali na wiele dzie redniowiecznego pimiennictwa poZob. zwaszcza Mijukovi, s. 57 i n., 86. Na podobnym stanowisku stali ju wczeniej Jireek, t. 1, s. 130 - 131 oraz N. Radoji, O najtamnijem odeljku Barskog rodoslova, Cetinje 1951, s. 76. 39 Banaevi, s. 266. S. M. Stedimlija, Zagonetka popa Dukljanina, Crkva u svijetu, 4, 1969, nr 1, s. 80, traktowa znak etc." jako rzecz nieistotn.
38

zbawionych tej cechy. Wrd nich znajduje si napisana okoo poowy XIII w. Kronika Archidiakona splickiego Tomasza, ktremu trudno zarzuci, aby nie ukoczy swego dziea (zm. 1268 r.). Do takich wreszcie utworw mona zaliczy, z bliszego nam krgu, Kronik Wielkopolsk40 czy Helmolda Kronik Sowian. W tym ostatnim przypadku jedynie niektre z rkopisw posiadaj marginalne adnotacje o kocu kroniki41. W przypadku Latopisu sama tre przede wszystkim wskazuje, e autor doprowadzi swj zamys opracowania pocztkw Kocioa barskiego i przeszoci pastwa zeckiego do koca. Urywa sw narracj w momencie objcia wadzy przez Radosawa III, ostatniego przedstawiciela rodzimej dynastii Swewladiczw, w okresie upadku znaczenia tego pastwa, ktrego zasig ogranicza si wwczas zaledwie do wskiego pasa wybrzea adriatyckiego, midzy Kotorem i Skadarem. By to jednoczenie moment ekspansji na poudnie nowego orodka politycznego, jakim byo pastwo Serbw kontynentalnych w Raszce i jego dynastii. Data powstania Latopisu Data powstania Latopisu stanowi problem niezwykej wagi, gdy rzuca ona jednoczenie wiato na spraw wartoci i czciowej choby tylko wiarygodnoci tego dziea jako rda historycznego. Wikszo historykw jest na og zgodnych, e dzieo to musiao powsta w poowie lub drugiej poowie XII w. Na obecnym etapie dyskusji trudno bowiem uzna, pomimo wszystko, skrajne stanowisko Mijukovicia, ktry powstanie zabytku kadzie na okres od drugiej poowy XIV w. do poowy XV w., czc
Kronika Wielkopolska. Przetumaczy K. Abgarowicz, wstp i komentarze opracowaa B. Krbis, Warszawa 1965, s. 297 - 298. 41 Helmolda Kronika Sowian. Tumaczenie J. Matuszewski, wstp i komentarz J. Strzelczyk, Warszawa 1974, s. 417.
40

je sw ideologiczn wymow z czasami najwikszej potgi Balsziciw, lokalnej dynastii zeckiej (1360-1421), ktrej aspiracje polityczne sigay nie tylko ku stworzeniu duego pastwa w granicach starej Dukli (Zety), lecz nawet znacznie dalej42. Ambicje ich miayby nawet spotka si z poparciem patrycjatu Baru, w ktrego krgach zrodzia si myl napisania dziea. Zdaniem Mijukovicia musiay istnie dalsze partie Latopisu dotyczce pastwa Nemaniczw, gdzie ideologia Balsziciw znalaza szersze rozwinicie. W rzeczywistoci trudno doszuka si powodw, aby owe zaginione rzekomo fragmenty Latopisu mogy posuy Balsziciom w realizacji ich polityki w okresie, gdy yli jeszcze ksi Lazar (zm. 1389), krl Twrtko I Kotromani (zm. 1391), a take dwaj serbscy despoci: Stefan Lazarewi (zm. 1427) i Jerzy Brankowi (zm. 1456), posiadajcy znacznie wicej praw do schedy po Nemaniczach nili, wywodzcy si zaledwie z rodu feudalnego Zety, Balsziciowie43. Przyzna trzeba, e Mijukoviciowi udao si podway lub te osabi wiele argumentw iicia o wczesnej proweniencji zabytku. Nie prbowa natomiast tego czyni w odniesieniu do paru innych, nie mniej istotnych. Nie moe bowiem raczej budzi wtpliwoci fakt wykorzystywania Latopisu okoo poowy XIII w. przez Tomasza Archidiakona splickiego44, jak rwnie znajomo jego treci, przynajmniej roz. IX, przez arcybiskupa Baru Jana de Piano Carpiniego. Jego sowa o antycznych tradycjach arcybiskupich Dioclei i wyksztaceniu si w jej miejsce Baru jako siedziby nowej metropolii cytuje w swym
Mijukovi, s. 107 - 108. Por. Banaevi, s. 37, 109-110, 142, 204-209, 268; S. M. tedimlija, Zagonetka, s. 73 i n. Pomimo tej krytyki Mijukovi nadal pozosta przy swym dawnym stanowisku, zob. S. Mijukovi, Neke primjedbe na Banaevievu knjigu Letopis popa Dukljanina", Boka, 3, 1971, s. 263 i n. 44 Por. ii, s. 49-51; Moin, s. 23. Mijukovi, s. 60-61, nie zaj w tej kwestii stanowiska.
43 42

dokumencie wydanym 24 II 1252 r., do arcybiskupa Dubrownika Jana z Wenecji45. Jest to pokosie dysputy obu arcybiskupw, odbytej w pocztkach 1252 r. w obecnoci papiea Innocentego IV, a wic w szczytowym okresie konfliktu midzy Barem i Dubrownikiem. Jakkolwiek nie dysponujemy adnymi konkretnymi przekazami, zdaje si jednak, e Jan de Piano Carpini odnis wwczas pewien sukces, gdy wanie od 1252 r. cay spr przybra korzystniejszy nili dotd obrt dla Baru46. Poredni wreszcie wskazwk przemawiajc za powstaniem zabytku nie pniej ni okoo 1219 r., tj. dat stworzenia podstaw organizacyjnych Serbskiego Autokefalicznego Kocioa Prawosawnego, jest brak wyranych aluzji do jego ekspansji na poudnie. Dostrzeono ju wczeniej, e Latopis pisany jest z pozycji katolickich i nie zawiera adnych lub prawie adnych akcentw nieprzychylnych Kocioowi prawosawnemu47. Jeli nawet takowe s, to nie dotycz prawosawia serbskiego, a przykadowo pastwa Samuela i to te raczej w sposb ukryty48. Trudno za wyobrazi sobie, aby zwolennik niezalenej katolickiej prowincji kocielnej w Barze, jakim by autor, godzi si bez sowa z ekspansj prawosawia i jego struktur organizacyjnych, stworzonych w 1219 r. jak wiadomo rwnie w Zecie49. Dzieo to zatem musiao powsta przed t dat,
CDS, t. 4, nr 419. Zob. te ii, s. 48-49; Moin, s. 23. Por. J. Lui, Neobjavljene isprave i akti XIII stoljea iz dubrovakog arkiva, Arhivski vjesnik, 10, 1966 (wyd. 1967), s. 120 i n., gdzie rwnie pene teksty dwch nie publikowanych dotd dok. wskazujcych, e metropolita Dubrownika nie przebiera w tym konflikcie w rodkach, posuwajc si do aresztowania Jana de Piano Carpiniego. 47 Por. Jireek, t. 1, s. 131; W. Kowalenko, Dukljanin pop, SSS, t. 1, s. 401-403; Banaevi, s. 109. 48 J. Leny, Pastwo Samuela, s. 104 - 105. 49 Niezalenie od istniejcych biskupstw katolickich utworzone zostay okoo r. 1219 biskupstwa prawosawne: zeckie, z siedzib w starym benedyktyskim kl. w. Michaa Archanioa na Prewlace oraz zachlumskie: w Stonie. Por. M. Jankovi, Episkopije Srpske crkve 1220. godine,
46 45

w okresie, kiedy obszary Zety, Trawunii i Zachlumia jedynie akcydentalnie stykay si z wpywami Kocioa prawosawnego. W zasadzie, jeli chodzi o cis dat powstania Latopisu, to jedyn przesank stanowi tutaj jego tre. Narracja koczy si na wydarzeniach z okoo poowy XII w. W ostatnim rozdziale mowa jest o udaniu si ksicia Radosawa III do cesarza Manuela Komnena, ktry jak wiadomo obj wadz 8 IV 1143 r. i panowa do 24 IX 1180 r. W zalenoci te od szczegowej interpretacji stosunkw bizantysko-serbskich w tym okresie (nie zawsze precyzyjnie dajcymi si datowa), powstanie Latopisu czy si z datami wyznaczonymi okresem panowania Manuela Komnena. Jeli natomiast uwzgldni fakt, i w Latopisie (roz. IX) wystpuje jeszcze, wrd sufraganii Splitu, biskupstwo w Zadarze, ktre w 1154 r. podniesione zostao do rangi odrbnej metropolii50, to z ca pewnoci Latopis musia zosta ukoczony przed t dat. Zatem najprawdopodobniejsz dat jego powstania, czy te ukoczenia, s lata 1143 - 1154. Miao to zatem miejsce ju po utraceniu (1142 r.) przez Bar praw metropolitalnych, co niewtpliwie stanowio bezporedni przyczyn powstania dziea. Autor i jego rodowisko Podobnie jak w tylu innych zabytkach redniowiecznego pimiennictwa, rwnie w przypadku Latopisu autor pozostaje osob nie znan. By na tyle
[w:] Sava Nemanji sveti Sava, Beograd 1979, s. 73-83; teje, Episkopije i mitropolije Srpske crkve u srednjem veku, Beograd 1985, s. 17 i n. 50 Zob. Moin, s. 25. Wwczas te wymienione w Latopisie biskupstwa: Krk, Osor i Rab (przejciowo Hvar) znalazy si pod jurysdykcj nowej metropolii w Zadarze, ktra zostaa zwizana z patriarchatem w Grao. Zob. bliej N. Klai, I. Petricioli, Zadar u srednjem vijeku do 1409, Zadar 1976, s. 163 i n.; E. Perii, Zadar ed i concili provinciali di Split, [w:] Vita religiosa, s. 400.

skromny, e nie tylko nie poda swego imienia, lecz nawet sowem nie napomkn o sobie. W historiografii jugosowiaskiej podejmowano niejednokrotnie prby identyfikacji autora Latopisu ze znanymi osobistociami kocielnymi Dalmacji XII w. Du zwaszcza popularno zdobyo sobie" stanowisko Vjekoslava Klaicia, czcego anonimowego autora z osob Grzegorza biskupa Baru w latach 1172-1189, ktry w 1189 r. opuci sw diecezj i zmar nastpnie ok. 1195 r. w rodzinnym Zadarze51. Jedyn przesank pozwalajc na tego typu identyfikacj bya tre pisma Grzegorza z okoo 1178-1179 r. skierowanego do Rainera (11751180) arcybiskupa Splitu, z ktrej wynika, e interesowa si on rdami do dziejw metropolii barskiej52. Wysoce wtpliwe jednak, aby Grzegorz jako domniemany autor Latopisu, dziea, w ktrym pragn on wykaza odlege tradycje metropolii barskiej, zjawi si nagle jako zwolennik jurysdykcji Kocioa splickiego nad ca Dalmacj i popiera Rainera, osawionego ze swej probizantyskiej polityki, podpisujc si pod jego programem stworzenia dalmatyskiej organizacji kocielnej pod egid Bizancjum53. Nikomu te z dotychczasowych badaczy nie
Na V. Klaicia powouje si (bez podania rda) E. Laszowski, Grgur, [w:] Znameniti i zasluni Hrvati, Zagreb 1925, s. 97. Wpyww Grzegorza na ostateczn redakcj dziea nie wyklucza S. M. tedimlija, Zagonetka, s. 67 - 68. Zob. rwnie Dj. S. Radojii, Legenda o Vladimiru i Kosari njeni vidovi od XI - XIX veka, Bagdala, 96 - 97, Kruevac 1965, s. 4; tene, Un pome pique yougoslave du XIe sicle: Les Gesta" ou exploits de Vladimir, prince de Diocle, Byzantion, 35, 1965, s. 529, przyp. 1, ktry, dla odmiany, skonny jest widzie w Grzegorzu autora tumaczenia pierwotnej rzekomo wersji sowiaskiej Latopisu na acin. Zupenie nieprawdopodobnie brzmi natomiast hipoteza B. M. Radojkovicia (Knjiica o Gotima, s. 21 i n.) o tosamoci autora Latopisu z biskupem Ulcinja (Janem?). 52 CDS, t. 2, nr 155. 53 Por. krytyczne stanowisko Banaevicia (s. 18-19, 262-263) wobec tej identyfikacji.
51

wykluczajc tych, ktrzy obstawali przy sowiaskim archetypie Latopisu, nie udao si uzasadni sowiaskiego pochodzenia autora, Chorwata lub Serba z Zety czy nawet Boniaka. Anonimowy autor nalea przypuszczalnie do potomkw romaskiej ludnoci zamieszkujcej Dalmacj, w tym take miasta serbskiego Primorja. Wynika to z jego sw, gdy wyjania znaczenie terminu cacan" quod in linqua nostra resonat imperator" (roz. V), dowodzc w ten sposb, e jego jzykiem macierzystym bya acina54. Tylko romaskim pochodzeniem autora mona tumaczy epitety gens ferox et indomita" (lud dziki i nieokieznany, roz. I) lub ,,crudeles" (okrutni, roz. II) w odniesieniu do Gotw-Sowian. Sowianin (Serb bd Chorwat) nie pisaby o swych przodkach w trzeciej osobie, nie akcentowaby ich pogaskich, zych obyczajw w takim stopniu, jak czyni to autor Latopisu. Akcentowanie okruciestw chrzecijaskich ju wadcw sowiaskich wskazuje za, e nie czyni tego wycznie po to, by przeciwstawi jednych drugim. Nawet gdyby by tylko tumaczem na acin, staraby si zapewne unika wszelkich niekorzystnych epitetw lub, co najmniej, prbowaby je agodzi. Na romaskie wreszcie pochodzenie autora moe wskazywa przesadna momentami idealizacja autochtonicznej ludnoci romaskiej (roz. VII). Trudno zgodzi si w tej sytuacji z opini, e saba znajomo aciny wskazuje, i nie bya ona jego jzykiem ojczystym55. Trudno byo bowiem zachowa dobr znajomo jzyka w warunkach postpujcej slawizacji, yjc z dala od wiodcych orodkw intelektualnych. Sam jzyk sowiaski musia
ii nietrafnie uzna ten passus za pniejsz glos. Por. trafne uwagi co do romaskiego pochodzenia autora: D. Mandi, Kraljevstvo Hrvata i Ljetopis popa Dukljanina, [w:] tego, Rasprave i prilozi, Roma 1963, s. 451 i n.; J. Kovaevi, w: ICG, t. 1, s. 242; S. M. tedimlija, Zagonetka, s. 7273; Banaevi, s. 34 i n., 53, 74. 55 Tak m.in. D. Dragojlovi (rec. pracy Banaevicia), Savremenik, 17 (34), 1971, nr 11, s. 414.
54

zreszt nie by obcy autorowi, czemu da wyraz przez czst manier tumaczenia etymologii imion sowiaskich lub nazw miejscowych. Blisko orodkw greckich nie wyklucza nawet znajomoci przeze greki, przynajmniej pobienie. Wskazuje na to passus dotyczcy rozwaa o etymologii Dubrownika oraz zupenie sztucznie wtoczone w tekst aciski dwa sowa greckie (roz. XXVI) w mao zrozumiaym kontekcie. Z Prologu zdaje si wynika, e pisa swe dzieo ju w wieku starczym. Musia si zatem urodzi kilkanacie lat przed kocem XI w., w okresie wietnoci pastwa zeckiego, ktre wanie w drugiej poowie XI w. pod rzdami ks. Michaa I i jego syna Bodina osigno apogeum swej potgi. Emocjonalnie zwizany by z Barem oraz tutejsz metropoli i nie jest wykluczone, e piastowa tutaj jaki urzd przy arcybiskupie. Kariera Baru, ktry powsta przypuszczalnie w VI w., w miejscu z natury obronnym, niedaleko morza i rozwin si w VII w. w zwizku z napywem ludnoci romaskiej z gbi Pwyspu Bakaskiego, rozpocza si w pierwszej poowic XI w.56 Wwczas te jako pooony w ssiedztwie Papratny, rezydencji dynastii zeckiej, sta si jednym z waniejszych obok Kotoru i Skadaru orodkw kraju. Splendoru miastu dodawaa niewtpliwie rezydencja metropolitalna. Legenda Baru ywa bya jeszcze w pocztkach XIII w., a Stefan II Nemanicz, piszc biografi swego ojca Stefana Nemani, uy okrelenia miasto sawne"57.
Na zwizek autora z Barem pierwszy zwrci uwag F. Raki, Ocjena starijih izvora za hrvatsku i srbsku poviest srednjega vieka, Knjievnik, 1, 1864, nr 2, s. 202 i n. O pocztkach Baru zob. Gradovi, s. 93-97; Z. Kaczmarczyk, Miasta dalmatyskie do pocztku XV w., Warszawa 1976, s. 312-318; P. Mijovi, Ulcinj i Bar arheoloka i kasteloloka istraivanja, [w:] Velika arheoloka nalazita u Crnoj Gori, Beograd 1977, s. 49 i n., gdzie dalsza literatura. 57 ivot sv. Symeona od krdle tepna, [w:] Pamtky devniho pisemnictvi Jihoslovanuv, sebral a vydal P. J. afaik, V Praze 21873, s. 8 (cap. 7), mianem tym okreli jeszcze tylko Nisz.
56

Moralizatorsko-oratorskie wtrty w tekcie Latopisu wskazuj, e autor by niewtpliwie osob duchown. Sowa umiowani bracia w Chrystusie", w jakich zwraca si w Prologu do czytelnika, mogy wyj jedynie z ust duchownego. Cae zreszt jego dzieo przesiknite jest na wskro ideami chrzecijaskimi58. Grzech stanowi przyczyn wszelkich niepowodze jednostek i caych zbiorowoci. yciem w grzechu tumaczy autor przedwczesn mier, klski na polu bitwy itp. Z pozycji chrzecijaskich dokonuje niejednokrotnie ocen poszczeglnych wadcw, dzielc ich w okresie pogaskim na wrogw i przyjaci tubylczej ludnoci romaskiej, a w okresie chrzecijaskim ocena ta uzaleniona jest od ich pobonoci, jak rwnie siy fizycznej i walecznoci. Jest wreszcie autor typowym przedstawicielem klasy feudalnej. Ceni sobie, podkrelajc to bardzo czsto, wysokie koligacje, krlewskie i cesarskie, zarwno z krgw wschodnich, jak i zachodnich. Skonny jest natomiast potpia maestwa osb z rnych klas. Maestwo Legeta, przedstawiciela panujcej dynastii, ze suc Lowic, dao jak pisze siedmiu zych synw. Ideaem jest dla niego ycie maeskie w penej witoci i czystoci". Bar, gdzie tworzy autor Latopisu, nie by jakim wiodcym orodkiem intelektualnym Dalmacji. Ustpowa z ca pewnoci na tym polu takim miastom jak Split, Zadar czy nawet Dubrownikowi. Nie byo tu te wikszych tradycji pimienniczych, a jeli nawet autor mia dostp do pewnych dzie, to zapewne niewiele znajdowa w nich informacji o przeszoci tego regionu. Tote jak inni wczeni kronikarze, szuka nierzadko inspiracji w Biblii. Stanowia ona dla nie tylko dzieo o najwyszym autorytecie, ale jednoczenie rdo pomysw konstrukcyjnych i podniet dla rozwijania wasnych wtkw. Zapoyczonym std zasobem leksykalnym podpiera
Zob. krtki, cho dotd jedyny przegld tych spraw: J. Kovaevi, w: ICG, t. 1, s. 427-429.
58

niejednokrotnie swj kunszt moralizatorsko-pisarski. Daleki by wszake od traktowania Biblii wzorem wielu redniowiecznych autorw za rdo do historii swego kraju w odlegych czasach. Na wzorach zaczerpnitych ze Starego Testamentu opar sw genealogi, fikcyjnej -zreszt dynastii Swewladiczw. Wikszo rozdziaw skonstruowana zostaa wedug biblijnego schematu: przyszy krl rodzi si, obejmuje wadz, podzi potomka lub potomkw i umiera, a krlestwo przechodzi w rce ktrego z synw59. Nigdzie te, w caym utworze, nie pada ani jedna data roczna, ale wzorem Starego Testamentu podaje autor, czsto dokadnie co do lat, miesicy i dni czas panowania wadcw60. Manier t wida pniej zreszt w serbskich genealogiach i apokryfach. W sposb sztuczny przenosi autor z Biblii na grunt poudniowosowiaski niektre okrelenia i terminy. Tak wic, o ile w Starym Testamencie populus terrae" dotyczy narodu Izraela, to tutaj pojcie to stosowane bardzo czsto, nie wiadomo, czy oznacza wszystkich wolnych mieszkacw kraju, czy tylko klas feudaln?61 Wielokrotnie posuguje si przejtym z tego samego rda terminem populus" w znaczeniu wojska62. Do szczeglnie ulubionych jego zwrotw nale wystpujce tam rwnie sformuowania pad i umar"63 (roz. XXVIII), powrcili do swych miejsc" (roz. XXXV, XXXVII, XXXVIII). Podkrela zasugi kilku wadcw: Bello-Pawlimira (roz. XXVII), Dobrosawa I (roz. XXXVIII), Wadymira IV (roz. XLIV) i Grubeszy I (roz. XLV), piCzwarta Ksiga Krlw XV, 2; XVI, 2. Por. te Banaevi, s. 126. Autor ten nie wyklucza wczeniej (s. 51), e rwnie trjka synw Swewlada: Brus, Totila i Ostroil, stanowi echo biblijnych synw Noego: Sema, Chama i Jafeta. 60 Pierwsza Ksiga Mojeszowa V, 3 - 31; Druga Ksiga Samuela V, 4-5; Ksiga Sdziw X, 2-3; XV, 20. 61 Por. Banaevi, s. 128 - 129. 62 Zob. np. Pierwsza Ksiga Samuela XXIII, 8. 63 Ksiga Sdziw V, 27.
59

szc, jak to w ich ,,czasach ziemia zaywaa spokoju"64. O innych panujcych informuje znw, wzorujc si rwnie na bohaterach biblijnych, e gnbili i uciskali nard65 (synowie Prelimira, roz. XXXI; Dobrosaw II, roz. XLIII). W przypadku synw Prelimira wida ponadto wyrane nawizanie do biblijnego Amona: Porzuci natomiast Pana, Boga swoich ojcw, a drog Pana nie kroczy" 66. Do wtkw naladowczych nale licznie opisywane przez autora okolicznoci powstania tzw. nazw pamitkowych, jakie wadcy czy te lud nadawali dla uczczenia szczeglnie doniosych wydarze. Analogicznie, jak czyni to Biblia67, rwnie autor wspomina o tym przy wielu okazjach. Charakterystyki zewntrzne niektrych osb przypominaj bohaterw biblijnych. Crka anonimowego upana Raszki bya pikna i nieskazitelnych ksztatw (roz. XXX), podobnie jak Rachela, crka Labana68; Tihomil to wyborny myliwy (roz. XXII), analogicznie jak Ezaw, syn Izaaka69. Na wzr biblijny, a wic z caym dobytkiem, onami, synami i crkami70, odmalowuje autor wdrwki Protobugarw (roz. V) oraz BelloPawlimira i jego towarzyszy (roz. XXVI). Nie jest wykluczone, e z tych samych inspiracji powsta passus (roz. IX) o strukturze aparatu administracyjnego w pastwie legendarnego krla witopeka, dostosowany nieco przez wprowadzenie rodzimej instytucji upanw do realiw poudniowosowiaskich. Do zudzenia przypomina on bowiem fragment z ,,Exodus, Drugiej Ksigi Mojeszowej" (XVIII, 25): Mojesz wybra mw dzielKsiga Sdziw V, 31. Pierwsza Ksiga Mojeszowa XXV, 27. 66 Druga Ksiga Krlewska XXI, 22. Zob. te Banaevi, s. 122 - 123. 67 Pierwsza Ksiga Mojeszowa XXII, 14; XXV, 8; L, 11; Ksiga Sdziw II, 5; XV, 17, 19; Druga Ksiga Samuela II, 16. 68 Pierwsza Ksiga Mojeszowa XXIX, 17. 69 Pierwsza Ksiga Mojeszowa XXV, 27. 70 Pierwsza Ksiga Mojeszowa XXXVI, 6.
65 64

nych z caego Izraela i ustanowi ich naczelnikami nad ludem, przeoonymi nad tysicem, przeoonymi nad setk, przeoonymi nad dziesitk" 71. Rzadziej stosowa natomiast autor parafrazy zwrotw ze Starego i Nowego Testamentu, np. w porwnaniach Bodina i Jakwinty do Heroda i Herodiany (roz. XLII)72 lub dosowne cytaty (roz. XXXVI). Niewtpliwie dalsze szczegowe badania Latopisu pod tym ktem mogyby wyjani genez licznych innych zwrotw i wtkw naladowczych Biblii. Nie szybko zapewne da si wyjani, czy naladownictwami tymi autor pragn wypeni jedynie luk w swej niewiedzy historycznej, czy wynikay one z jego maniery pisarskiej. Bez tych ustale trudno w tej chwili dokonywa oceny jego erudycji. Latopis jako rdo historyczne Ju przed ponad 300 laty Jan Lucius, pierwszy wydawca aciskiej redakcji Latopisu i zarazem autor pierwszych komentarzy, skonny by widzie w nim raczej utwr literacki anieli rdo historyczne (potius fabulas, quam historiam)73. W toku pniejszych bada jednoznaczny sd chorwackiego historyka musia ulec pewnym modyfikacjom, tak, e dzi w zasadzie akcenty zostay rozoone rwno: na rdo historyczne i dzieo literackie. Gwna trudno w pierwszym wypadku polega na tym, e wiele wiadomoci usuwa si spod wszelkiej kontroPor. te Exodus, Druga Ksiga Mojeszowa XVIII, 21 -22. ukasz III, 19; Mateusz XIV, 3-9; Marek VI, 26. 73 Przegld dawnych ocen i stanowisk da ii, s. 30 i n. Dla pniejszego okresu w zasadzie brak podobnego ujcia. Roli tej nie spenia rwnie dysertacja E. Turk Santiago, Probleme der Herrschaftsbildung im mittelalterlichen Serbien (Bis zum ausgehenden 12. Jahrhundert), Frankfurt am Main 1984, gdzie za punkt wyjcia przyjto, niemal w caoci, wiarygodno Latopisu. Por. rwnie Ferluga, Chronik; Hadijahi, Regnum.
72 71

li. Historyk nie dysponuje bowiem, jeli chodzi o najdawniejsze dzieje Serbw, nazbyt wiarygodnymi przekazami. Konfrontacja przypadkowych najczciej rde bizantyskich, poczynajc od nieocenionego Konstantyna Porfirogenety, a na dwunasto-, trzynastowiecznych autorach koczc, z naszym Latopisem nie wypada jednoznacznie. Latopis zawiera bowiem okrelone tendencje, ktre nakazuj historykowi z duym krytycyzmem podchodzi do zawartych na jego kartach informacji. Wszyscy z dotychczasowych badaczy s na og zgodni co do jednego, a mianowicie, e gwnym celem autora Latopisu byo stworzenie dziea majcego wykaza odlege tradycje metropolii kocielnej w Barze. U jego bezporedniej genezy legy pretensje przede wszystkim Dubrownika, ktry wykorzystujc zaburzenia zwizane z wojnami Samuela u schyku X w. uzurpowa sobie prawa odrbnej prowincji kocielnej74, roszczc nastpnie pretensje do zwierzchnictwa nad biskupstwami z obszaru pastwa zeckiego. Biskupstwo w Barze, podniesione do rangi metropolii w 1089 r. moc bulli antypapiea Klemensa III75, w warunkach ostrych sporw jurysdykcyjnych nie tylko samego Dubrownika, ale rwnie Splitu i Dracza, utracio swe prawa w 1142 r., spadajc ponownie do poziomu sufraganu. Saba pozycj Baru komplikowa niewtpliwie fakt, i bulla
Zob. Klai, s. 334-335; Kali, s. 41 i n. W ostatniej pracy, bdcej najnowszym podsumowaniem stosunkw kocielnych w redniowiecznej Serbii, znajduje si rwnie obszerna bibliografia. Zob. te syntetyczny przegld: V. Peri, Spalato e la sua Chiesa nel tema bizantino di Dalmazia, [w:] Vita religiosa, s. 332 i n.; M. Peloza, Les problmes concernant l'Atlas historique de l'glise chez les Croates aux Xe et XIe sicles, [w:] ibidem, s. 349 i n. 75 AA, t. 1, nr 68 (z obszernymi komentarzami). Peny tekst bulli (za P. Kehrem) wydal S. Stanojevi, Borba za samostalnost katolike crkve u nemanjikoj dravi, Beograd 1912, s. 159 - 160. Szerzej za na jej temat zob. J. Ziese, Wibert von Ravenna der Gegenpapst Clemens III, Stuttgart 1982 (Ppste und Papsttum, Band 20), s. 153 i n.
74

nadajca mu prawa metropolitalne wysza z kancelarii antypapiea Klemensa III, potpianego przez hierarchi Kocioa dalmatyskiego. W Barze nie pogodzono si jednak nigdy ze zdegradowaniem tutejszej metropolii. Obok sfaszowanej bulli papieskiej z 1124 r., majcej na celu utrzymanie w mocy decyzji z 1089 r.76, praw tych mia broni Latopis, powstay wanie po 1142 r. Wzorujc si by moe na Splicie i Dubrowniku, ktre swe prawa do odrbnych prowincji kocielnych czyy z funkcjonujcymi u schyku antyku orodkami kocielnymi, pierwszy w Salonie, drugi w Epidaurum, autor Latopisu uczyni dla Baru analogiczny orodek w Dioclei. Tutejsze biskupstwo upado w pocztkach VII w., w rezultacie najazdw Awarw i Sowian. List papiea Grzegorza I z 602 r. po raz ostatni wspomina o tutejszych biskupach Paulusie i Nemesiosie77. Legenda biskupstwa w Dioclei musiaa by ywa jeszcze w XI w., skoro niezalenie od Latopisu tzw. Notitiae episcopatuum III, z poowy tego stulecia, wymieniaj je wrd innych, rzeczywicie funkcjonujcych w tym
Chodzi o rzekom bull Kaliksta II (1119 - 1124), ktra uchodzi dotd za nie datowan (AA, t. 1, nr 81). W rzeczywistoci, jak wykaza D. Mandi (Crvena Hrvatska u svijetlu povijesnih izvora, Chicago 1957, s. 9 i p. 26). ktry dotar w Archiwum Watykaskim do kodeksu (XVII w.) z jej tekstem, nosi ona dat 4 I 1124. Mandi nie dostrzega rwnie podstaw zaliczania jej do rzdu falsyfikatw. Przeciwko jej autentycznoci wiadczy jednak brak jakichkolwiek ladw wykorzystywania jej przez Bar w sporach z Dubrownikiem. 77 AA, t. 1, nr 46, 47. Szerzej zob. I. Markovi, Dukljansko-barska Metropolija, Zagreb 1902, s. 9 i n.; L. Jeli, Das frhmittelalterliche Doclea, Schriften der Balkankommission, Antiquarische Abteilung, 6, 1913, col. 214 i n. Ostatnio J. Ziese, Wibert von Ravenna der Gegenpapst Clemens III, s. 157, wysun wysoce wiarygodne przypuszczenie, e okrelenia w bulli z 1089 r. kocioa dukljaskiego" (Dioclensis sedis archiepiscopo; Dioclensem ecclesiam), nie nawizyway do siedziby antycznego biskupstwa w Dioclei, lecz byy rwnoznaczne z pojciem pastwa duklaskiego (regnum Diocliae).
76

czasie sufraganu Dracza, tj. Skadaru, Driwastu, Polatu, Baru i Ulcinja78. W celu najpeniejszego wykazania praw metropolitalnych Baru jako kontynuatora tradycji Dioclei, autor Latopisu musia si rzeczy uciec si do faszerstwa. Posuy temu, wymylony przeze, fikcyjny wiec na rwninie Dalma z udziaem wadcy kraju witopeka, na ktrym doj miao, w odlegej przeszoci, do utworzenia dwch metropolii dalmatyskich w Splicie i Dioclei. Nieprzypadkowo rozpisywa si o udziale w wiecu na rwninie Dalma przedstawicieli zarwno Stolicy Apostolskiej, jak te Bizancjum. Pragn bowiem w ten sposb uprawomocni podjte tam decyzje w zakresie podziaw kocielnych przez dwa orodki zgaszajce od okoo poowy XI w. swe prawa zwierzchnie w stosunku do Dalmacji (Rzym) oraz obszarw metropolii drackiej (Konstantynopol). Ich pretensje jurysdykcyjne zbiegay si bowiem nie gdzie indziej, jak wanie na obszarze Zety79. Pretensje Dracza zgaszane do jurysdykcji nad biskupstwami pastwa zeckiego stara si autor przekreli przez wczenie tego
Wrd sufraganu Dracza wymieniono: , , , , , - zob. Notitiae episcopatuum ecclesiae Constantinopolitanae. Texte critique, introduction et notes par J. Darrouzes, Paris 1981, s. 330, nr 42 (Not. ep. 10, a wedug dawnej numeracji: Not. ep. III). Starsza historiografia czya powstanie tego zabytku z przeomem IX i X w. (zob. ii, s. 66). Obecnie, jak wykaza H.-G. Beck (Kirche und theologische Literatur im byzantinischen Reich, Mnchen 21977, s. 151 - 152) odzwierciedlaj one stosunki kocielne z okoo poowy XI w. Por. te Kali, s. 31, 33. 79 Pretensje Dracza wynikaj z Notitiae episcopatuum (zob. p. poprzedni). O pretensjach Splitu wiadczy wymownie tzw. Provinciale vetus" pierwszej redakcji (J.-P. Migne, Patrologiae cursus completus. Series latina, Parisiis 1862, t. 98, col. 466), powstay okoo lat 1060 - 1075 (K. Draganovi, w: Poviest hrvatskih zemalja Bosne i Hercegovine od najstarijih vremena do godine 1463, Sarajevo 1942, s. 713), gdzie wrd sufraganu Splitu wymieniono biskupstwa: Bar, Kotor, Ulcinj i Swacz.
78

1. Topografia ruin antycznej Dioclei z oznaczeniem wczesnoredniowiecznego kocioa NPMarii (A).

lokalizacji

ostatniego w skad wyimaginowanego pastwa sowiaskiego. Pniej par razy wspomina o przejciu tego orodka w rce tutejszych wadcw Wadymira II i Bodina, kac temu ostatniemu wspaniaomylnie przekaza go w rce Bizancjum. Zatai, z tych samych powodw, stare tradycje kocielne Dubrownika (zwizki z Epidaurum), pragnc wykaza przy tym, e samo miasto zaoone zostao bardzo pno, w wiele lat po wiecu na rwninie Dalma. Stabilno podziaw kocielnych pragn autor zapewni przez trwao tradycji instytucji politycznej, w jakiej przyszo dziaa Kocioowi. Wszystko odbywao si wic w wyimaginowanym pastwie, ze star dynasti, ktrej pierwszy chrzecijaski przedstawiciel (witopek) i jego nastpca (Swetolik) byli jednoczenie koronowani w siedzibie wieo powoanej metropolii w Dioclei, ktra odtd jak pisze miaa sta si dla miejscowych dynastw

2. Plan i rekonstrukcja fasady kocioa NPMarii w Dioclei.

staym miejscem koronacji. W ten sposb podniesiona zostaa jednoczenie ranga Dioclei w stosunku do Splitu, ktrego koci metropolitalny takimi prawami nie mg si poszczyci. Znajc dobrze wspczesne stosunki kocielne, w miar dokadnie przenis je autor do czasw fikcyjnego wiecu na rwninie Dalma. Spis sufraganii Splitu, jeli uzupeni go o opuszczony zapewne pniej przez kopistw Knin (Teninium), odpowiada dokadnie sytuacji z lat 1125-115480. Jeli natomiast chodzi o metropoli w Dioclei, to wbrew nawet oficjalnym aktom (bulla 1089 r.) stara si autor stworzy pozory funkcjonowania w odlegych ju czasach metropolii, ktra swym zasigiem obejmowaa cao obszarw pastwa zeckiego w okresie jego najwikszej potgi w drugiej poowie XI w. Obok wic niekwestionowanych sufraganii Baru w tym czasie (Ulcinj, Swacz, Skadar, Driwast, Polat oraz prowincje: Bonia, Serbia, Trawunia), znalazy si w Latopisie rwnie Zachlumie, Budva i Kotor. Ostatnia sufragania od okoo 1020 r. do 1328 r. znajdowaa si w ramach organizacyjnych metropolii we woskim Bari81. Pretensje do Kotoru zgaszano w Barze ju jednak w 1089 r., autor Latopisu wic je tylko powtrzy. Do Kotoran czu te gboki uraz, podobnie jak do wywodzcej si z Bari ony Bodina Jakwinty, co trafnie uwypukli Banaevi82. W przypadku Budvy jest wysoce prawdopodobne, e tutejsze biskupstwo powstao dopiero okoo 1089 r., std te znalazo si w spisie biskupstw Latopisu. Bardzo wyrane s natomiast pretensje autora Latopisu do sufraganii w Zachlumiu. Kraj ten wPor. ii, s. 137 - 140. Zob. I. Boi, O jurisdikciji kotorske dijeceze u srednjovekovnoj Srbiji, Spomenik, 103 (5), 1953, reed. [w:] tego, Nemirno Pomor je XV veka, Beograd 1979, s. 15-27; ii, s. 74 i n. (p. 50); J. Lui, Povijest Dubrovnika od VII stoljea do godine 1205, Zagreb 1973, s. 71 i p. 277. 82 Zob. przyp. 292 w komentarzach.
81 80

3. Plan redniowiecznego Starego Baru wraz z widokiem miasta na grawiurze z 1550 r.: 1. koci katedralny; 2. koci pod wezwaniem w. Jana Wadymira.

czony zosta w system polityczny pastwa zeckiego okoo poowy XI w. i autor wystpuje jako rzecznik jego zwizkw z metropoli w Barze. Umiejscawiajc wydarzenia zwizane z rzekomym powoaniem metropolii w Dioclei, poprzedniczki Baru, w odlegej przeszoci i przypisujc gwne zasugi na tym polu dynastii (witopek), musia autor, si rzeczy, na dalszych kartach przemilcze niezwykle wane z punktu widzenia Kocioa barskie-

go i pastwa zeckiego zabiegi Michaa I o erygowanie metropolii, podejmowane jeszcze przed 1078 r.83 Jakkolwiek wic autorem, majcym gwnie na uwadze interesy metropolii barskiej, kieroway zwizane z tym emocje, trudno wszake nie odmwi mu pewnych dziaa z pobudek patriotycznych. Chocia przypuszczalnie nie by Sowianinem, w dynastii zeckiej jaka by ona nie bya musia przecie dostrzega obrocw praw Kocioa. Dawa temu wyraz niejednokrotnie, opowiadajc si za trwaniem dynastii, cho mia wrd jej przedstawicieli zarwno swych ulubiecw, jak i osoby, ktre nie darzy sympati. Z racji tendencyjnoci swych wywodw nie jest Latopis rdem najwiarygodniejszym. Luk w tekcie zarwno przed doniosym w decyzje wiecem na rwninie Dalma, jak i po nim, do czasw sobie bliszych, wypeni faktami po czci zmylonymi, czerpic imiona z tradycji serbskiej i chorwackiej,
ladem tych nieudanych stara jest regest listu papiea Grzegorza VII z 9 I 1078 r. do Michaa I (CDS, t. 1, nr 123). Uyty w stosunku do Michaa termin rex, jak rwnie wiadomo o vexillum, wywoay yw dyskusj. Znaczna cz badaczy, poczynajc od czasw F. Rakiego (Borba junih Slavena za dravnu neodvisnost. Bogomili i patareni, Beograd 21931, s. 225 i n.; zob. te Jireek, t. 1, s. 122, 135; S. irkovi, [w:] ISN, t. 1, s. 189, 190), skonna bya uznawa w tym dowd przeprowadzenia za zgod Rzymu koronacji wadcy Zety. Moliwo tak zakwestionowa jednak ju D. Maritch, Papstbriefe an serbische Frsten im Mittelalter. Kritische Studien, Srem. Karlovci 1933, s. 8 - 11. W istocie brak jest dowodw, aby przed aktem koronacyjnym Stefana II Nemanicza w r. 1217 podobne akty miay wczeniej miejsce wrd serbskich panujcych. W caej Dalmacji tytu rex uywany by zwyczajowo na oznaczenie kadego samodzielnego wadcy. Na dowd mona przytoczy dokument z r. 1050 (CDS, t. 1, nr 58), w ktrym ks. Narentan Berigoj wystpuje najpierw jako rex, a nastpnie jako iudex. Vexillum z listu Grzegorza VII stanowio symbol stosunkw lennych (chorgiew w. Piotra) i miao inny zupenie wydwik ni vexillum krla chorwackiego Zwonimira, por. C. Erdmann, The Origin of the Idea of Crusade, PrincetonNew Jersey 1977, s. 194 i p. 42.
83

po czci prawdziwymi. Wykorzystanie imion wspczenie sobie panujcych dynastii ksicych (chorwackiej, a z serbskich niezalenie od zeckiej rwnie raszaskiej, moe zachlumskiej i trawuskiej) i uoenie ich w fikcyjne jedno drzewo genealogiczne Swewladiczw musiao niekorzystnie odbi si na samej narracji. Tote gdzie do przeomu X i XI w. pena jest ona chronologicznych absurdw. Niewiele tych imion doszo przypuszczalnie do autora z najstarszych czasw. Midzy wic drug poow V w., tj. od przybycia na poudnie Gotw, do pojawienia si Protobugarw w 200 lat pniej, miao panowa zaledwie trzech wadcw, a nastpnie do czasw witopeka, czyli gdzie do poowy IX w. tylko szeciu. Natomiast ju midzy krlem Tomisawem (zm. ok. 928 r.) a ks. Czasawem, ktry obj wadz ok. 930 r., wymienia a jedenastu wadcw. Poza samymi imionami, znanymi autorowi czy to z jakich konkretnych rde, czy te raczej tylko wycznie z ywej tradycji, wikszo przytoczonych szczegw z ich ycia nie mwic ju o chronologii ich panowania nie odpowiada zwykle temu, co na og przyjmuje si w nauce na podstawie wiarygodnych rde. Poczynajc gdzie dopiero od przeomu X i XI w., mniej jest tych niedorzecznoci i wzrasta rwnie wiarygodno naszego autora. Najkorzystniej wypada pod tym wzgldem pierwsza poowa XII w., czyli czasy mu wspczesne. Niemniej jednak przytoczone tam fakty wobec braku wiarygodnych rde dugo bd jeszcze przedmiotem szczegowych analiz. Najmocniejsz stron Latopisu s niewtpliwie jego informacje geograficzne, zwaszcza licznie wymieniane na jego kartach upy. Te ostatnie okrela podobnie, jak starsze rda, upaniami84. Jego inPojcia upania uywa jeszcze Konstantyn Porfirogeneta (DAI, cap. 30, s. 144 -145). Pniej upa i upania stosowane byy jako synonimy, por. V. P. Graev, Serbskaja gosudarstvennost' v X - XIV w., Moskva 1972, s. 13 i n.
84

formacje znajduj na og poza nielicznymi wyjtkami potwierdzenie w pniejszych rdach z XIII - XV w.85 Latopis nie jest z ca pewnoci dzieem jakiego biegego w swym rzemiole literackim pisarza. Prosty, pozbawiony efektw zdobniczych jzyk, miejscami surowy i szorstki, ubogi zasb sownictwa, wiadcz raczej o miernym wyksztaceniu autora. Struktura narracyjna jest do luna, by nie rzec dowolna i rwca si. Nierzadko jest to zlepek rnych epizodw, nawet mao istotnych, z ycia wadcw. Autor czy te epizody ze sob w sposb mechaniczny, najczciej sowami: post haec, inter haec, praeter, interea. S jednak momenty, w ktrych wznosi si na wyyny swych umiejtnoci, jak przykadowo wysoce realistyczny opis bitwy w Papratnie (roz. XXXVIII). By moe pewne niedocignicia wizay si z popiechem, w jakim wykacza swe dzieo. Pomimo niewtpliwych uchybie, Latopis pozostaje dla wspczesnego czytelnika interesujc, a przede wszystkim pierwsz na gruncie poudniowosowiaskim prb ujcia dziejw ojczystych. O obecnym przekadzie Przekad, jaki udostpniamy obecnie czytelnikowi polskiemu, jest w zasadzie czwartym przekadem Latopisu po woskim, rosyjskim i serbsko-chorwackim, jakie ukazay si dotd drukiem. Jeli jednak uwzgldni okoliczno, i przekad woski powsta w kocu XVI w., a rosyjski zreszt niepeny w XVIII w., to w rzeczywistoci jest to drugi po paru serbskochorwackich przekad caego utworu na wspczesny jzyk europejski. Obecny przekad oparty jest na tekcie aciskim iicia rkopisu watykaskiego, uwzgldnia jednak pniejsze poprawki i odczyty, zwaszcza Mijuko85

Zob. odpowiednie przypisy w Komentarzach.

vicia z 1967 r., jak te pozostaych wydanych drukiem redakcji i rkopisw. Uwzgldniono take nie wydany dotd rkopis belgradzki. Najistotniejsze rnice, w tym take w zapisach imion i nazw geograficznych, odnotowane zostay w komentarzach. Std te, aby czytelnik mia orientacj w rnicach lekcji poszczeglnych redakcji i rkopisw, komentarze ulec musiay rozbudowie. Maj one jednoczenie za cel zorientowanie czytelnika w zwizanych z przeszoci poudniowych Sowian faktach i wydarzeniach. Du wag w nich przywizywano do wiarygodnoci narracji Latopisu, zwracajc uwag na historyczno wydarze i postaci. Komentarze uzupeniono waniejsz literatur przedmiotu, odzwierciedlajc nierzadko najnowsze osignicia nad interpretacj tekstu Latopisu. Zaczone tabele genealogiczne, legendarne i historyczne oraz mapa maj za cel uatwienie czytelnikowi ledzenia narracji i przedstawianych wydarze. W trakcie tumaczenia pomocniczo wykorzystywano rwnie dwa najnowsze przekady serbsko-chorwackie, zaczone do wyda Moina oraz Mijukovicia, oba jednak nie wolne od przeocze i bdw. W tekcie polskim zachowany zosta podzia na rozdziay wprowadzony przez Ivana rnicia w jego wydaniu z 1874 r., ktry pomimo krytyki osta si we wszystkich pniejszych wydaniach i tumaczeniach, z wyjtkiem wydania Mijukovicia. Pragnc uatwi czytelnikowi identyfikacj wystpujcych w Latopisie postaci, w przypadku powtarzajcych si imion wprowadzono numeracj w nawiasach kwadratowych. Nawiasem kwadratowym oznaczono rwnie inne konieczne nieraz wtrty i uzupenienia, ktrych brak w tekcie oryginalnym. W ten sam sposb zaznaczono te trafne interpolacje dotychczasowych wydawcw. Inspiracji do tytuu polskiego przekadu dostarczy Prolog i zawarte tam uwagi autora o dziele Regnum Sclavorum. Bdcy natomiast dzi w powszechnym obiegu tytu Latopis popa Duklanina",

ktry niewiele mwiby czytelnikowi, przesunito na drugi plan. Decydujc si na wydanie polskiej wersji Latopisu kierowano si chci wypenienia dotkliwej luki istniejcej w Polsce w zakresie dzie kronikarskich dotyczcych przeszoci Sowian poudniowych, jak rwnie nieosigalnoci poza nielicznymi orodkami naukowymi oryginalnych wyda. Popularyzacyjny charakter opracowania skoni wydawc do spolonizowania wszystkich historycznych imion wasnych oraz nazw geograficznych. Wspczesne nazwy geograficzne, jeli nie dotycz obiektw spopularyzowanych w Polsce w innej formie, podane zostay w transliteracji z pisowni oryginalnej. Wrd imion wasnych zachowano rwnie wszdzie czon ,,mir-", zmieniajc jedynie slav-" na saw-". Cytowan literatur przedmiotu podano wedug obowizujcych zasad transliteracji na alfabet aciski. Jan Leny Warszawa 1988

AUTOR DO CZYTELNIKA1

roszony przez was, umiowani bracia w Chrystusie i czcigodne duchowiestwo witej metropolitalnej siedziby Kocioa duklaskiego, a take wielu starszych2, w szczeglnoci za modziecw naszego miasta3, ktrzy, jak to jest w zwyczaju modych, nie zadowalaj si tylko samym suchaniem lub czytaniem, lecz zaprawiaj si take w wiczeniach wojskowych, Ksig o Gotach", ktra po acinie zwie si Regnum Sclavorum"4, gdzie odnotowane s wszystkie wydarzenia i wojny, przetumaczyem z jzyka sowiaskiego na acin5. Usilnie pokonujc swe saboci, nakoniony bratni przyjani, staraem si sprosta waszemu yczeniu. Lecz niech jednak nikt z czytajcych nie sdzi, e napisaem cokolwiek innego nad to, co [przeczytaem i]6 usyszaem, nad to, co pochodzi w wiarygodnym przekazie od naszych ojcw i dawnych uczonych mnichw7. I Kiedy w miecie Konstantynopolu panowa Anastazjusz8, ktry siebie i wielu innych splami cesarz

herezjami Eutychesa9, a w Rzymie zasiada papie Gelazy10, gdy w tym samym czasie janieli [w wielkiej witoci]11: w Italii Germanus12 biskup [Kapui] i Sabin13 biskup Canossy oraz czcigodny m Benedykt14 na Monte Cassino, pojawi si od stron pnocnych15 nard zwany Gotami16, lud dziki i nieokiezany, ktrym rzdzili trzej bracia, synowie jakiego krla Swewlada [I]17 o nastpujcych imionach: pierwszy Brus18, drugi Totila19, trzeci za Ostroil20. II Brus przeto, bdc najstarszym, zaj po mierci ojca jego miejsce i wada po nim nad sw ojczyst ziemi. Totila za i Ostroil, chcc imiona swe uczyni sawnymi, za rad i wol najstarszego brata zebrawszy wielkie i dzielne wojsko, opucili sw ziemi; wyruszywszy, podbili prowincj panosk21 i si zmusili j do ulegoci. Nastpnie w wielkiej masie wkroczyli do Teutonii22. Wtedy krl Dalmatyczykw, ktrego siedzib bya Salona23, miasto wielkie i godne podziwu, wysa posw z listami do krla prowincji Istria, aby zgromadzi wojsko i wsplnie wystpi przeciwko najedcy. Obaj wic, zebrawszy swe wojska, skierowali si przeciwko Gotom. Dotarszy na miejsce, rozbili w ich pobliu obz. Wtedy w cigu omiu dni, poniewa obozy byy blisko siebie, wojowie podchodzc zewszd wzajemnie ciko siebie ranili i zabijali. smego za dnia wszyscy wojowie jednej i drugiej strony, chrzecijanie i poganie, wyszli i stoczono wielk bitw, ktra trwaa od poowy godzin przedpoudniowych a po [czas] przed zachodem soca24. I z

wyroku Boego, wobec ktrego nikt nie odwaa si zapyta, dlaczego tak jest, zwycistwo odnieli okrutni Goci, dlatego moe, poniewa jakie wielkie zo kryo si wrd chrzecijan. I zamordowany zosta krl Istrii25, a wiele tysicy chrzecijan zgino od miecza, liczni za zostali uprowadzeni jako jecy. Krl Dalmatyczykw z garstk wojw zbieg do swego miasta Salony. A poniewa wojsko Totili i jego brata Ostroila byo znaczne i nard ich uleg pomnoeniu, wic nastpnie, po naradzie ze swymi, monymi, rozdzielili wojsko. Totila, przeszedszy ze swym wojskiem Istri i Akwilej26, pody do Italii i toczc tam wiele duych bitew, spustoszy i spali liczne krainy i miasta27. Stamtd wtargn na wysp Sycyli i w krtkim czasie potem zmar, tak jak by mu to przepowiedzia suga Boy Benedykt28. Jego za brat Ostroil, wtargnwszy ze swym wojskiem do prowincji iliryjskiej29, po stoczeniu krwawych bitew, nie znalaz nikogo, kto stawiby mu opr. Zaj ca Dalmacj i rejony nadmorskie, a doszed i osiad w kraju Prewalitana30. Zatrzymawszy przy sobie garstk wojw, pchn syna swego imieniem Swewlad [II]31, aby podbi obszary za grami. Tymczasem cesarz miasta Konstantynopola, zgromadziwszy wojsko, posa je przeciwko Ostroilowi, poniewa usysza, e ten z nielicznymi pozostawa w kraju Prewalitana32. Ci, ktrzy zostali wysani przez cesarza, znaleli jak ju mwiem Ostroila z garstk ludzi. Poniewa jednak by to czek odwanego ducha, przygotowa si do walki. W czasie bitwy Ostroil pad i zosta zabity, a ci, ktrzy mu towarzyszyli, rzucili si do ucieczki. Ludzie cesarscy za unoszc upy wrcili do swego kraju.

III Syn jego Swewlad [II], syszc o mierci ojca, jak mg tylko najszybciej nadcign z wojskiem, sdzc, e natknie si na ludzi cesarza i pomci mier ojca, lecz nikogo nie znalaz. W kocu przej krlestwo i panowa w miejsce ojca, i spodzi syna, ktrego nazwa Silimir33. Granice za jego krlestwa rozcigay si od Winodolu po Apolloni34, [obejmujc] obszary zarwno nadmorskie jak i pozagrskie. Wyrzdziwszy wiele krzywd i za chrzecijanom zamieszkujcym miasta nadbrzene, zmar [on] w dwunastym roku swego panowania. IV Jego nastpc w krlestwie zosta syn Silimir. Ten pomimo i by poganinem i barbarzyc, pozostawa w pokoju z kadym i miowa wszystkich chrzecijan, bynajmniej ich nie przeladujc. Wszed z nimi w ukad i ci zostali jego trybutariuszami. Zasiedli on ziemi35 mnstwem Sowian i spokj panowa na ziemi w owe dni. Syna, ktry mu si urodzi, nazwa Bladinem36. Zmar za w dwudziestym pierwszym roku swego panowania. V Krlestwo przej jego syn Bladin, ktry poszed w lady swego ojca i utrzymywa w pokoju krlestwo swych przodkw. Syna, ktry mu si urodzi, nazwa Ratomir37. Ten ju od swego dziecistwa by brutalny38, a przy tym surowy. Za panowania Bladina pojawio si niezliczone mnstwo ludu zza

wielkiej rzeki Wogi39, od ktrej te imi przyjli, bowiem od rzeki Wogi zwani s a do dzi Bugarami40. Ci z onami, synami i crkami oraz caym dobytkiem i wielkim mieniem przybyli do prowincji Sylloduxia41. Na ich czele sta niejaki Kris42, ktrego w swoim jzyku zwali khan"43, czemu w naszym jzyku odpowiada cesarz". Jemu podporzdkowanych byo wielu ksit44 sprawujcych wadze i sdy nad ludem, poniewa ten by bardzo liczny. Uderzywszy na Sylloduxi opanowali j. Po czym w walce podbili ca Macedoni, a nastpnie ca prowincj acisk, zwana wwczas Romania, obecnie za zwc si Maurowlachia, to jest Nigri Latini"45. Zasiadajcy na tronie cesarz [Konstantynopola] wid z nimi rozliczne wojny, lecz nie mg ich w adnym boju pokona; poprzez wysacw zawar z nimi pokj i w ten sposb pozostawi ich [swemu losowi]. Podobnie krl Bladin, ktry widzc, jak bardzo to liczny nard, zawar z nimi pokj. Oba narody, to jest Goci, bdcy Sowianami, i Bugarzy, z racji, e mieli wsplny jzyk i dlatego i byli poganami, zaczli si wzajemnie miowa. Odtd Bugarzy, pewni zewszd bezpieczestwa, wznieli sobie miasta i wsie i zamieszkali ziemi, ktr zajmuj a do dni obecnych. VI Tymczasem Bladin umar i po nim panowa Ratomir, jego syn, ktry ju od chopicych lat46 by wrogiem chrzecijaskiego imienia. Rozpocz zacieke przeladowanie chrzecijan, pragnc wy-

korzeni ich imi z ziemi i swego krlestwa. Mnstwo ich miast i osad zburzy, by przy sposobnoci [ich] zniewoli. Lecz chrzecijanie widzc, e znaleli si w sytuacji grocej im wielkimi cierpieniami i przeladowaniami, poczli si zbiera na najwyszych grach i obronnych miejscach, wznoszc w miar moliwoci tymczasowe umocnienia, grody i fortyfikacje, aby unikn jego rk do czasu, a ich Bg nie nawiedzi i nie oswobodzi47. VII Po mierci Ratomira panowao czterech zych krlw z jego rodu, nie rwnoczenie, lecz jeden po drugim, kady w swoim czasie. Za ich panowania chrzecijanie byli nadal cigle ciemieni. Wadcy ci byli gnbicielami i przeladowcami chrzecijan i uwaamy, e byoby mczce bajanie o ich zych uczynkach i yciu, tym bardziej e spieszno nam do znacznie przyjemniejszych wydarze. Niemniej jednak w ich czasach sporo chrzecijan z obszarw nadmorskich i spoza grskich, nie chcc zhabi si plugawymi obyczajami, uciekao zewszd kadego dnia czc si z tymi ktrzy chronili si po grach i w naturalnych miejscach obronnych, wolc wraz z nimi przetrwa cierpienia wygnacw i zbawi swe dusze, nili chwilowo przyczy si do barbarzycw i w ich kompanii48 zgubi swe dusze 49. VIII Po mierci za czterech zych krlw narodzi si z ich rodu niejaki Swetomir50, ktry po objciu krlestwa zaprzesta przeladowa chrzecijan. Za

jego czasw rozkwit, jak ra pewien filozof imieniem Konstantyn z miasta Tesaloniki, syn niejakiego patrycjusza Leona51, m ze wszystkich najczcigodniejszy i ju od dziecistwa w Pimie witym gboko wyksztacony. Ten to czcigodny m, natchniony Duchem witym, opuciwszy swe miasto Tesaloniki, uda si do prowincji chazarskiej52, gdzie wiele dni wid dysputy z licznymi filozofami, a pokonawszy ich sw uczonoci i kazaniami, nawrci ca prowincj chazarsk 53 na wiar Jezusa Chrystusa54. I wszyscy ochrzczeni zostali w Imi Ojca i Syna, i Ducha witego. Po czym nawrci na wiar cay nard Bugarw55, chrzczc ich w imi Trjcy witej. IX Tymczasem umar krl Swetomir i wadz krlewsk przej jego syn imieniem witopek56. Za czasw panowania krla witopeka papie Stefan posa pismo czcigodnemu mowi, nauczycielowi Konstantynowi, wzywajc go do siebie57. Wczeniej ju sysza on o tym, jak swymi mowami dokona nawrcenia niezliczonych ludw, i z tej przyczyny pragn go ujrze. I tak Konstantyn, m bardzo wity, zostawszy ksidzem stworzy pismo dla jzyka sowiaskiego, przeoy Ewangeli Chrystusow i Psaterz oraz wszystkie wite ksigi Starego i Nowego Testamentu z jzyka greckiego58 na sowiaski. Uoy im [Sowianom] rwnie msz Wedug obyczaju greckiego59. Utwierdzi ich w wierze Chrystusowej i nastpnie poegnawszy si z tymi wszystkimi, ktrych nawrci na wiar

Chrystusa, pospiesznie zgodnie z poleceniem papieskim pody do Rzymu. Kiedy przechodzi przez krlestwo krla witopeka60, zosta przez niego ze czci przyjty. Natenczas m Boy Konstantyn, ktremu pniej, kiedy papie Stefan wywici go na mnicha, nadane zostao imi Cyryl61, pocz gosi krlowi Chrystusow Ewangeli i wiar w Trjc wit. Po jego naukach uwierzy krl witopek w Chrystusa i ochrzci si razem z caym swym krlestwem, stajc si prawowiernym i prawdziwym czcicielem Trjcy witej. Zatrzymawszy si potem jeszcze kilka dni u krla, [Konstantyn] umocni go w wierze i nauce Chrystusowej, i poegnawszy si ze wszystkimi chrzecijanami, pody do Rzymu62. W owym czasie nastaa wielka rado i chrzecijanie, schodzc z gr i kryjwek, w jakich szukali schronienia, poczli chwali i wielbi imi Pana, ktry zbawia tych, co s mu wierni. Krl witopek nakaza nastpnie tym chrzecijanom, ktrzy uywali jzyka aciskiego, aby kady z nich powrci do swego kraju, aby odbudowali miasta i miejsca zburzone niegdy przez pogan63. Krl powzi take zamiar, aby za jego czasw zostay ponownie przypomniane i opisane woci i granice wszystkich prowincji i okrgw jego krlestwa, tak aby wszystek lud prowincji i kadego okrgu zna i rozrnia swe woci i granice64. Zgromadzi przeto wszystkich mdrcw swego krlestwa, informujc ich o tym zamiarze, lecz nie znalaz si nikt, kto mgby da krlowi jasn odpowied. Krl wwczas, natchniony Bo mdroci i zdrowym rozumem, posa mdrych i znakomitych mw jako posw do czcigod-

nego ma i apostola, papiea Stefana, i do cesarza miasta Konstantynopola Michaa65 z baganiem i prob, aby raczyli przesa mu za porednictwem wiatych mw stare dokumenty, w ktrych znajduj si opisy woci i granic prowincji, okrgw oraz ziem. Kiedy wysannicy krlewscy przybyli do Rzymu i przekazali papieowi Stefanowi sowa wadcy, unis si czcigodny papie wielk radoci, najbardziej dlatego, e bdzie mg posa mdrych mw, ktrzy krla w wierze dotd jeszcze modego i niedowiadczonego bd karmi i syci pokarmem niebios i sowem prawdziwego ywota. Posa przeto swego penomocnika imieniem Honoriusz66, ksidza kardynaa witego Kocioa rzymskiego, dajc mu rwnoczenie moc czenia i rozwizywania, tpienia i burzenia, wznoszenia i budowania, jak to jest w zwyczaju, gdy Stolica Rzymska posya do rozlicznych krajw legatw czy penomocnikw, a z nim posa dwch kardynaw. Nakaza mu [Honoriuszowi] take, aby zabra z sob biskupw, ktrzy by surowemu dotd w wierze narodowi67 wywicili biskupw oraz kocioy i kadego dnia napeniali jego serca sowami sprawiedliwego ywota. Przybywszy wic, kardynaowie i biskupi znaleli krla na rwninie Dalma68, a ten przyj ich z wielkim honorem i uszanowaniem. Krl poleci wwczas, aby na tej rwninie zebray si wszystkie narody jego ziemi i [caego] krlestwa. Przedtem, zanim si jeszcze zgromadzi nard, przybyli mdrzy i znakomici wysacy przysani przez cesarza Michaa, ktrych krl i kardynaowie przyjli z honorami69. Tak wic wszyscy zgromadzeni, ci ktrzy

mwili jzykiem aciskim, jak rwnie ci, ktrzy mwili jzykiem sowiaskim, z polecenia penomocnika apostolskiego Honoriusza i chrzecijaskiego krla witopeka urzdzili dwunastodniowy wiec70, na ktrym przez siedem dni rozprawiano o przykazaniach Boych i Pimie witym oraz o sprawach Kocioa. W pozostaych czterech dniach mwiono o wadzy krlewskiej, o komesach, upanach i setnikach oraz o pooeniu krlestwa. Na tym wiecu odczytane zostay caemu ludowi stare aciskie i greckie przywileje, przesane ze Stolicy Apostolskiej oraz od cesarza, o podziale prowincji, okrgw i ziem, tak jak zostao to ustalone i spisane przez dawnych cesarzy. I rad by krl i wszystek lud. Pod koniec wiecu, dwunastego dnia, krl zosta konsekrowany rkoma [papieskiego] penomocnika Honoriusza, kardynaw i biskupw oraz koronowany wedug obyczaju krlw rzymskich71, a midzy ludem w caym krlestwie zapanowaa rado wielka. Krl poleci nastpnie, aby wywicono arcybiskupw, jednego w Salonie i drugiego w Dioclei72. Wywicono rwnie wielu biskupw, za kocioy dotd bdce w ruinie i [stojce] bezuytecznie, na powrt odbudowano i wywicono. Krl nakaza take, aby nikt nie omiela si w aden sposb uwacza Kocioowi czy roci sobie pretensje do zwierzchnictwa lub wadzy nad jakimkolwiek kocioem oprcz samego arcybiskupa albo biskupa, ktrym prawnie podporzdkowany jest odnony koci. Kto by za postpowa inaczej, naraony bdzie na gniew krlewskiej korony. Nastpnie, zgodnie z treci dokumentw, ktre

odczytane zostay przed narodem, [krl] spisa przywileje; prowincje i kraje swego krlestwa oraz ich granice i woci podzieli nastpujco: terytorium w dorzeczu rzek, ktre wypywaj z gr i uchodz do morza na poudniu, nazwa Primorjem, a terytorium w dorzeczu rzek, ktre wypywaj z gr po pnocnej stronie i wpadaj do wielkiej rzeki Dunaj, nazwa Serbi73. Primorje podzieli nastpnie na dwie prowincje: od miejsca Dalmy74, gdzie krl wwczas przebywa i gdzie odbywa si wiec, a po Winodol nazwa Chorwacj Bia, ktra te zwie si Doln Dalmacj; tu w porozumieniu ze witobliwym papieem Stefanem i jego penomocnikami ustanowi metropolitalnym koci w Salonie, a jego jurysdykcji podporzdkowa nastpujce kocioy: Salon, Trogir, Skradin, Arauson, czyli obecny grd Jdra, Nin, Rab, Osor, Wgla i Epidaurum. obecnie zwane Dubrownikiem75. [Ziemie] za od tego miejsca Dalmy do miasta Bambalony zwanego obecnie Draczem nazwa Chorwacj Czerwon76, ktra zwie si te Grn Dalmacj. I tak, jak dla Dolnej [Dalmacji] uczyni metropolitalnym koci w Salonie, tak dla Grnej Dalmacji zgodnie ze starym prawem metropolitalnym uczyni koci w Dioclei, poddajc jego jurysdykcji te oto kocioy: Bar, Budv, Kotor, Ulcinj, Swacz, Skadar, Driwast, Polat, Serbi, Boni, Trawuni, Zachlumie77. Serbi za, ktra zwie si Transmontan78, podzieli na dwie prowincje: jedn, rozpocierajc si od wielkiej rzeki Driny w kierunku zachodnim po gry Pini79, nazwa Boni, drug za od teje rzeki Driny w kierunku wschodnim80 a po Lipljan i Lab81 nazwa Raszk 82.

W kadej prowincji ustanowi bana, czyli wojewod spord swych braci po krwi, i upana, czyli komesa, oraz setnika, czyli centuriona, ze znamienitych mieszkacw tych prowincji83. Da te kademu z banw, czyli wojewodom, prawo posiadania pod sob siedmiu setnikw, ktrzy zgodnie z prawem mieli sdzi lud i zbiera podatki na rzecz bana, z czego banowie poow wypacali krlowi, a poow zatrzymywali sobie. Komesom za, czyli upanom, nakaza mie pod sob jednego setnika, ktry by mg wesp z nimi sprawiedliwie sdzi lud; za dwie trzecie podatkw komesi, czyli upani, mieli przekazywa krlowi, a jedn trzeci zabiera na swoje potrzeby; banom, czyli wojewodom [zezwolono na to, e] nie potrzebowali przedkada adnych rozlicze. Kady za czowiek mia wypenia swe obowizki pod zarzdem upanw tych prowincji i krajw, a ci mieli odpowiada tylko przed krlem84. Duo praw i dobrych obyczajw [krl] zaprowadzi, ktre jeli ktokolwiek pragnby pozna, niech przeczyta sowiask ksig, ktra zwie si Methodius"85, gdzie znajdzie, jak poyteczne rzeczy zaprowadzi najszlachetniejszy krl. I tak po zakoczeniu wszystkiego, kardynaowie i biskupi oraz wysacy cesarscy poegnawszy krla, chwalc Boga i krla, z chwa i czci oraz mnstwem darw krlewskich powrcili do swych krajw. Tak samo nowo ustanowieni banowie, upani i setnicy wraz z caym ludem, chwalc Boga i pozdrawiajc krla, udali si kady do swej prowincji i kraju. Najwitszy krl panowa za czterdzieci lat i cztery miesice86 i spodzi synw i crki, a umar o brzasku dnia siedemnastego miesica marca

i pochowany zosta uroczycie i z wielkimi honorami w kociele Najwitszej Panny Marii w miecie Dioclei87. Zgromadzony lud w alu opakiwa go. I w tyme kociele, w jakim zosta pochowany, powoano na tron jego syna Swetolika88; tutaj zosta wywicony i ukoronowany przez arcybiskupw i biskupw. Od owego dnia ustali si obyczaj, i w tyme kociele powouje si i ustanawia wszystkich krlw tej ziemi89. X Swetolik przej tedy krlestwo i kroczy ladami swego ojca, kierujc si przykazaniami Paskimi, j yjc ze wszystkimi w pokoju. Spodzi synw i crki, i w dwunastym roku swego panowania umar, a po nim wada jego syn Wadysaw90. XI Wadysaw, ktry odznacza si szczegln si, przejwszy krlestwo, zapomnia o swym Panu Bogu i zawrci z drogi swych ojcw: nie postpowa waciwie wobec Pana, dopuszczajc si wielu niegodziwoci. I gdy pewnego dnia poszed na owy, z wyroku Boego wpad w zapadlin i zgin. XII Po nim panowa jego brat Tomisaw91, ktry cho odznacza si szczegln si, nie by podobny do brata. Za panowania Tomisawa krl wgierski imieniem Attyla wtargn z wojskiem, aby go pobi.

Lecz krl Tomisaw, dzielny modzieniec i krzepki wojownik, prowadzc z nim wiele wojen, zawsze zmusza go do ucieczki. Spodziwszy synw i crki, krl Tomisaw umar w trzynastym roku swego panowania92. XIII Sebesaw93, jego syn, zosta w krlestwie nastpc swego ojca. W tym czasie przybyli Grecy i obiegli miasto Skadar94. Gdy usysza o tym krl Sebesaw, zebra mnstwo wojska, przyby i uderzy na ich obz. I Grecy zostali pobici. Liczni z nich padli od miecza, wielu dostao si do niewoli, a inni jeszcze rzucili si do ucieczki. Kiedy to si dziao, krl wgierski Attyla wtargn wraz z wojskiem do ziemi krla Sebesawa i spustoszy, zniszczy i spali wiksz cz jego kraju, po czym wrci do siebie. Sebesaw zatem skierowa si ku [tej] pladze na zachd, lecz po przybyciu nie zasta go ju, i pocz oswabadza sw ziemi. Z dwch synw bliniakw, ktrzy mu si urodzili, jednego nazwa Razbiwojem, co po acinie znaczy ruina gentis", a drugiego Wadymirem [I]95. Panowa [krl Sebesaw] dwadziecia cztery lata i umar. XIV Po nim panowali jego synowie, ktrzy poniewa byli bliniakami96 podzielili krlestwo; Razbiwoj zawadn Primorjem, a Wadymir [I] Serbi97. Ten poj za on crk krla wgierskiego, spodzi z ni synw i crki i nastpi trway pokj midzy

Wgrami a Sowianami. Razbiwoj umar w sidmym roku swego panowania98, a cae krlestwo przej Wadymir [I], ktry umar w dwudziestym roku swego panowania. XV Panowa po nim jego syn Chranimir99, za czasw ktrego doszo do buntu Chorwacji Biaej i przepdzono go stamtd. Wwczas krl, zebrawszy wojsko z Raszki i Boni, wyruszy przeciwko nim. Ale ci [buntownicy], zebrawszy si na rwninie Chelmo100, wydali bitw, w ktrej krl zosta pobity i zgin. XVI Po nim krlestwo przej jego syn Twardosaw101, ktry, odzyskawszy ziemi swego ojca, umar. XVII Po nim panowa Ostriwoj102, jego siostrzeniec, krl bowiem Twardosaw nie posiada dzieci. Krl Ostriwoj spodzi synw i crki i w dwudziestym drugim roku swego panowania zakoczy ycie. XVIII Krlestwo przej jego syn Tolimir103. W dni owe za radowali si wszyscy na ziemi. I spodziwszy synw i crki, umar.

XIX Po nim panowa jego syn Pribysaw, ktry uczyni wiele za. W jego czasach zbuntowali si, wraz z innymi, monowadcy Boni i zamordowali krla, a jego ciao wrzucili do rzeki104. XX Wwczas jego syn Krepimir105 wraz z banem [Boni]106 schwyta ich wszystkich i pokara najstraszliwsz ze mierci. Krepimir nastpnie przej krlestwo i wada nim w miejsce ojca. W owym czasie przybyli Alemanowie i zajwszy Istri, poczli napada na Chorwacj107. Wwczas krl Krepimir, zebrawszy najwaleczniejsze siy swego wojska, zgotowa im wojn. Krl roznis ich na ostrzu miecza zaraz po rozpoczciu wojny, a gnbic ich dalej, przepdzi z caej swej ziemi. Po czym ksi Alemanw wysa posa do krla Krepimira i zaofiarowa sw crk za on jego synowi Swetozarowi108. Spodobao si to krlowi, ksi ten bowiem by stryjecznym bratem cesarskim109, i zgodzi si na to. I nasta pokj midzy nimi. Krl Krepimir panowa dwadziecia pi lat i jeden miesic110, po czym umar. XXI Po nim wada jego syn Swetozar, ktry by agodny i pobony i y w bojani przed Panem. Spodzi syna, ktrego nazwa Radosawem [I]111. Umar w pokoju.

XXII Po nim wada Radosaw [I]112, ktry postpowa ladami swego ojca, a obdarzony by wszelkim dobrem. Spodzi syna, ktrego nazwa Czasawem113, lecz ten ju jako modzieniec wykazywa nieposuszestwo wobec ojca. W tym czasie ba Chorwacji Biaej ze wszystkimi swoimi podnis bunt przeciwko swemu krlowi114. Wtedy krl Radosaw [I] zebrawszy wojsko, jedn cz powierzy synowi Czasawowi, drug powid ze sob. Przybywszy [na miejsce], otoczyli buntownikw ze wszystkich stron, po czym schwytali i zupili ich. Tym za, ktrzy wpadli w rce krla, ten zezwoli odej wolno, natomiast tych, ktrych pochwyci syn Czasaw, pojmano w niewol. Niezadowoleni z tego byli wojowie znajdujcy si z krlem i opucili go, przechodzc do jego syna Czasawa. Czasaw wwczas, umocniony w pysze, pozbawi swego ojca wadzy i za rad wojw przepdzi go. Krl uciekajc, przyby do miejsca zwanego Lasta115. Widzc za, e nie jest bezpieczny przed pocigiem swego syna, z garstk tych, ktrzy pozostali mu wierni, dotar do wybrzea morskiego. Nastpnie, poniewa Czasaw ze swoimi by ju blisko, drc ze strachu wraz z komi116, tak jak stali pync dotarli i wspili si na pewn ska, ktra leaa niedaleko brzegu. I w ten sposb krl si uratowa. Niedugo potem z woli Boskiej zauwayli statek, ktry by z Apulii117. Wwczas krl i ci, co z nim byli, okrzykami i nawoywaniem zwabili wiolarzy118. Marynarze podpynli, by zobaczy, o co chodzi. Kiedy spostrzegli przyczyn, ze czci przyjli krla i wszystkich mu [towarzyszcych]

i odwieli do miasta Sipont119, skd [krl] uda si do Rzymu w progi apostow Piotra i Pawa120. Skaa za od owego dnia zwie si kamieniem, czyli gazem Radosawa"121. Czasaw za, chocia wyklty przez ojca, rozpocz swe panowanie. W tym czasie w kraju Sraga122 y pewien modzieniec imieniem Tihomil123, syn ksidza ze wsi Rabika124, ktry pasa stada owiec niejakiego ksicia Budysawa125. A poniewa Tihomil odznacza si wielk si i do tego by wybornym myliwym i bardzo szybkim w biegu, ksi kiedy tylko wybiera si na owy, zabiera go ze sob. Pewnego dnia [Tihomil] na polowaniu, wymachujc trzymanym w rkach kijem, mimo woli uderzy ulubion suk ksicia zwan Palusia i zabi j126. Tihomila ogarn wielki strach i zbieg do Czasawa, ktry przyj go natychmiast. XXIII Za panowania krla Czasawa ksi wgierski Kis127 wtargn do Boni, pustoszc i rabujc ow prowincj128. Krl wwczas, zebrawszy wojsko, wyszed mu naprzeciw do upanii driskiej129, w poblie rzeki. Gdy rozpocza si bitwa, wspomniany modzieniec Tihomil, zadajc na prawo i lewo rany nieprzyjacioom, dopad i zabi wgierskiego ksicia. Odrba mu gow i zanis j krlowi130. W miejscu, ktre zwie si Ciwelino131 jakby oznaczao kwilenie wi pado tego dnia niezliczone mnstwo Wgrw, Wwczas to kwilili tu Wgrzy, kiedy ich zabijano jak winie. Miejsce132 za, gdzie zosta zabity ksi Kis, zwie si do dzisiaj Kiskowo133. Nastpnie krl Czasaw, niezmiernie rad, ofiarowa

Tihomilowi upani drisk. I da mu za on, [w nagrod] za zabicie ksicia wgierskiego Kisa, crk bana Raszki134. ona ksicia, dowiedziawszy si za o mierci swego ma, udaa si do krla Wgier prosi o pomoc i wojsko, aby moga pomci ow mier. Zebrawszy niezliczonych wojw, wyprawia si przeciwko krlowi Czasawowi i napada go w Sremie135. Noc, gdy krl niczego si nie spodziewa, Wgrzy uderzyli na jego obz i pojmali krla Czasawa oraz wszystkich jego krewnych. ona Kisa nakazaa zwiza im rce i nogi i wrzuci ich do rzeki Sawy136. To, e zwalio si nieszczcie na jego gow i zgin on oraz cay jego dom, stao si z powodu grzechu, ktry by popeni przeciwko swemu ojcu137. XXIV Po czym kraj zosta bez krla i banowie poczli gospodarowa wasn ziemi, kady sw prowincj i obszarem. Podporzdkowali oni sobie upanw, cigajc od nich danin, jak zwyk przyjmowa krl138. Nikt nie mia jednak odwagi okrzykn si krlem. Tihomil, po mierci tecia, zawadn ziemi rask139, lecz nie omieli si nazwa ani krlem, ani banem, a tylko wielkim upanem140 i std sta na czele pozostaych upanii Raszki. Tak zarzdzali krajem przez dugi czas. XXV Kiedy krewni krla Radosawa [I]141 oraz wojowie, ktrzy z nim przebywali w Rzymie, usyszeli, co si wydarzyo, nalegali na krla, aby si oeni.

Ponaglany ich probami, poj on za on Rzymiank pochodzc z bardzo szlachetnego rodu, z ktr spodzi syna i nazwa go Petrysawem [I]142. Po czym zmar w gbokiej staroci i pochowany zosta z wielk czci w kociele w. Jana na Lateranie143. XXVI Nastpnie Petrysaw [I] poj za on szlachetn rzymsk dziewczyn, z ktr spodzi syna, i nazwa go Pawlimirem [I]144. Przeywszy za duo lat pord swych rzymskich krewnych, umar. Po jego mierci wybuchy niesnaski midzy jego krewnymi i pozostaymi Rzymianami i jak to zwykle bywa, doszo w miecie do gwatownych walk. Kiedy Pawlimir [I] by ju modziecem, rozwin si w bardzo silnego i dzielnego woja, tak e w miecie Rzymie nikt mu nie dorwnywa. Std jego krewni oraz inni Rzymianie bardzo go lubili, a poniewa rozkoszowa si wojaczk, zmienili mu imi i przezwali go Bello145. W tym czasie z Sycylii nadpyna flota mnstwa saraceskich okrtw, ktre to okrty zw si po grecku miria armeni", co po acinie oznacza decem milia vella"146 [= dziesi tysicy agli] i zniszczya wszystkie miasta przybrzene [Dalmacji]147. Latyni za uciekajc chowali si w grach zamieszkaych przez Sowian. Kiedy wic Saraceni powrcili do swej ziemi, rwnie Latyni zamierzali uda si do swych miast, lecz Sowianie ich schwytali i zatrzymali jako niewolnikw. Potem jednak sporo Latynw wypuszczono pod warunkiem, e na wsze czasy bd im [Sowianom] suy i paci danin148. I tak

4. Koci (obecnie cerkiew) w. Piotra Apostoa w Rasie koo Nowego Pazaru. Widok od strony pnocno-zachodniej. Stan po konserwacji.

zaczli oni ponownie odbudowywa nadmorskie miasta zniszczone przez Saracenw. W owym czasie rzymscy krewni Bello, czyli Bellimira, [widzc] e trudno im bdzie znie podstp i wrogo patrycjuszy rzymskich, nie chcc by przez nich poniewieranymi, zawarszy pokj z nieprzyjacimi, opucili wszyscy miasto wraz z Bello, razem z onami, synami i crkami oraz liczb piciuset wojw. I wiodc swe dzieci i ony, przybyli do Apulii. Std statkami przedostali si do Dalmacji149, przybywszy do portw, ktre zw si Gru i Umbla150. Sowianie tedy posali do Bello, czyli Pawlimira [I], posaca, aby przyby on i obj krlestwo swych ojcw i aby przybyli z nim take jego krewni. Wic wysiedli ze statkw, wznieli grd i zamieszkali tu. Kiedy przebywajcy po lasach i grach mieszkacy

Epidaurum usyszeli, e przyby Bello z Rzymianami, i e wzniesiono grd, zeszli si i wraz z nimi zbudowali miasto nad morzem, na morskim wybrzeu, ktre Epidaurejczycy nazywali w swoim jzyku laus". Std owo miasto nazwano Lausium, ktre pniej po zmianie l"151 otrzymao nazw Raguza. Sowianie nazwali je za Dubrownikiem, co oznacza [teren] pokryty dbrowami" lub znajdujcy si w dbrowie", bowiem przed jego budow przybyli z dbrowy152. XXVII Kiedy banowie i upani ziemi dowiedzieli si o przybyciu Bello, wnuka krla Radosawa [I], uradowali si, a najwicej lud ziemi sowiaskiej. Ze wszystkich stron zaczli ciga do niego, zwaszcza za mieszkacy kraju Trawunii153, ktrzy przybywszy powiedli go z wielk czci do Trawunii. Nastpnie przybywszy do Trawunii, banowie, ktrzy wraz z upanami i setnikami, przyjli go w chwale, w dzie Wniebowstpienia Paskiego ustanowili go krlem. Tylko upan Raszki154, ktry wywodzi si z rodu Tihomila, nie chcia ze sw prowincj podda si krlowi. Wtedy Bello rozgniewawszy si, zebra wojsko i skierowa si do Raszki155. Rwnie Lutomir, upan Raszki, zebrawszy wojsko, przygotowa si do walki. Gdy za nad rzek Lim156 rozpocz si bj, wojsko upana Raszki
5. Plan i przekrj cerkwi w. Piotra Apostoa w Rasie koo Nowego Pazaru. Zakreskowane partie murw pochodz z pocztkw XVIII w.

cofno si, a [nastpnie] rzucio do ucieczki. Krl ze swym wojskiem ciga tedy ich wszystkich do rzeki, ktra nazywa si Ibar157, gdzie podczas gdy uciekajcy upan przechodzi most kto z jego otoczenia, pragnc pozyska krlewsk yczliwo, ci upana mieczem i zrzuci z mostu dc rzeki158, a ten zgin. Krl wic przyj krlestwo swych ojcw i ziemia pod nim zaywaa spokoju. Na cze zwycistwa Rzymianie, ktrzy byli z krlem, wznieli w Raszce koci ku czci w. Piotra Apostoa, na miejscu w pobliu Kaldane159. Niedaleko od owego kocioa krl na jednym ze wzgrz zbudowa grd i nazwa go swoim imieniem Bello160. Postanowi rwnie, aby wspomniany koci by biskupim i ustanowi biskupa i biskupstwo [trwajce] a do obecnych dni161. Nastpnie krl dokona objazdu kraju i swego krlestwa. W owym czasie, kiedy krl przebywa w kraju Sremskim162, Sremianie poczyli si z Wgrami i stoczyli z krlem bitw. Polegli w niej Sremianie wraz z Wgrami i zgotowano [wszystkim] wielkie cierpienie. Od tego te dnia rwnina, na ktrej odbya si bitwa, zwana jest a do dzi od imienia krla na pamitk zwycistwa, ktre krl tam odnis, Bellina163. Wgrzy potem zwrcili si do krla z prob o pokj. Krl zawar wic z nimi ukad, nakazujc, aby od owego pamitnego dnia nie odwaali si przekracza rzeki Sawy od miejsca, w ktrym ona wypywa, a do jej poczenia z wielk rzek Dunaj164, czyli, aby ludzie krla nie przechodzili na tamt stron ani tamci na t stron. [Wgrzy] przystali na to i zawarli ukad. Po czym krl powrci do krajw nadmorskich. Pewnego

6. redniowieczna rycina z wyobraeniem ukadu przestrzennego Dubrownika. Rocca del Re Bodino oznacza miejsce domniemanego grodu ks. Zety Bodina.

dnia, gdy przyby do jednego z miast Trawunii, umar nag mierci. Wtedy z wielk czci pochowano go w kociele w. Michaa w tyme samym miecie165. Lud za opakiwa go wiele dni. Sidmego natomiast dnia po jego zganiciu ona urodzia syna, ktrego nazwaa Tyszemirem, co po acinie znaczy consolator populi" [pocieszyciel ludu]166. XXVIII Potomkowie Tihomila po mierci krla zagarnli wadz w Raszce i wszyscy banowie tak jak przedtem wadali samowolnie, nie uznajc nad sob osoby krlowej ani jej synw167. Sama tylko Trawunia pozostaa wierna krlowej, krewni jej bowiem yli w Trebinju 168 i Lausio, std te nie miano

odwagi jej si przeciwstawi. Kiedy za chopiec dors, oeniono go z crk bana Czudomira169 z Chorwacji Biaej, z ktr spodzi dwch synw: Prelimira170 i Kreszimira171. Gdy chopcy podroli, Tyszemir posa swego syna [Kreszimira] do tecia wadajcego Chorwacj Bia z zaleceniem, aby ten zebra wojsko i wyruszy na bana Boni. Sam za ze swym synem Prelimirem, zebrawszy swych krewnych oraz lud Trawunii, przyby, aby walczy przeciwko banowi wadajcemu Prewalitan172. Ostatni ban przeto, zebrawszy swj lud, gotowa si do wojny. Jednak na samym pocztku wojny ban pad [w boju] i zakoczy ycie. Raniony, pad rwnie Tyszemir, po czym zmar. Za jego syn Prelimir odnis zwycistwo w walce, zawadn ca Chorwacj Czerwon173 i koronowa si na krla. Po czym panowa nad ziemi i krlestwem swych ojcw. XXIX Brat jego za Kreszimir, walczc wraz z wujem, spldrowa Uskoplje, Luk i Plew174. Ban Boni widzc wic, i trudno mu przewyszy ich w walce, uciek do krla Wgier. Po czym Kreszimir zaj ca Boni175 i panowa nad ni. A po mierci ojca jego matki zawadn Chorwacj Bia. XXX W tym czasie zmar car bugarski imieniem Piotr176, ktrego siedzib byo miasto Wielki Presaw, i cesarz grecki, zebrawszy wielk si swego wojska, zagarn ca Bugari, podporzdkowujc

j swej wadzy177. Pozostawiwszy nastpnie swoje wojsko, powrci do paacu. Wodzowie natomiast, wyruszywszy z wojskiem, zajli ca rask prowincj178. upan Raszki179 zbieg wwczas i przyby wraz z dwoma swymi synami Plenem180 i Radigra-

7. Piecz Piotra wadcy Zety z X w. Na rewersie wyobraenie Matki Boskiej tronujcej z wizerunkiem Chrystusa na kolanach. Skala 2 :1.

dem181 oraz sw crk imieniem Prechwaa182 do krla Prelimira, ktrego znalaz w upanii Onogoszt183. Kiedy krl Prelimir ujrza jego crk, przekona si, e jest bardzo pikna i nieskazitelnych ksztatw, serce jego zapaao do niej mioci. Wezwawszy swych dworzan, nakaza im, aby porozmawiali z upanem, ojcem panny, czy nie zechciaby wraz z caym swym krajem dobrowolnie podporzdkowa si wadzy krlewskiej i zoy przysig na wierno krlowi i jego synom, oraz aby przyj do wiadomoci, i krl pragnie poj jego crk za on. upan po usyszeniu tego ucieszy si. Zoy wraz ze swymi synami przysig na wierno

krlowi i jego synom, przyrzekajc wypenia wszelkie rozkazy krla. Wwczas krl poj jego crk za on i skoro tylko odbyy si zalubiny na mod krlewsk, ofiarowa swym powinowatym Trebes w [dziedzictwo], co Latyni nazywaj haereditas"184, a Radigrada ustanowi upanem w Onogoszcie. Nie mino wiele czasu, gdy umar cesarz grecki185, i krl Prelimir ze swym teciem polecili swym przyjacioom Raszanom, aby zabili panujcych nad nimi Grekw. I to si stao. Jednego bowiem dnia wybili wszystkich Grekw186. Krl za z teciem i swymi krewnymi przybyli i zajli ca Raszk, a swego tecia uczyni on wielkim upanem, tak jak to byo wczeniej, szwagrw za swych uczyni upanami pod wadz ojca, aby panowali w tej prowincji i posiadali j z zastrzeonym jednak prawem krlewskim187. Potem krlowi Prelimirowi188 urodzio si czterech synw, ktrych imiona s nastpujce: pierworodny Chwalimir [I], drugi Bolesaw, trzeci Dragisaw, czwarty Swewlad [III]189. Midzy nich podzieli w nastpujcy sposb swoj ziemi: Chwalimirowi [I] da kraj Zeta190 z miastami i nastpujce upanie: Luszka191, Podluje192, Gorska193, Kupelnik194, Oblik195, Papratna196, Crmnica197, Budva z Kuczewem198 i Grbalj199; Bolesawowi200 da Trawuni201 z nastpujcymi upaniami: Ljubomir202, Wetanica203, Rudina204, Kruszewica205, Wrm206, Risena207, Draczewica208, Konawlje209, rnownica210; Dragisawowi da kraj Zachlumie211 i nastpujce upanie: Ston212, Popowo213, absko214, Luka215,

Welika Gora216, Imota217, Weczenika218, Dubrawa219 i Dabar 220; Swewladowi [III]221 da kraj zwany po sowiasku Podgorie222, a po acinie Submontana, i nastpujce upanie: Onogoszt223, Moraa224, Komernica225, Piwa226, Geriko227, Netusini228, Wiszewo229, Kom230, Debreka231, Neretwa232 i Rama233. Te cztery kraje nazwa Tetrarchiami234. y za krl Prelimir wiele lat, a doczekawszy si wnukw, umar w szczliwej staroci. I pochowany zosta w wielkiej czci, szacunku i chwale w kociele w. Piotra w biskupstwie raskim235. XXXI Jego bratu Kreszimirowi urodzi si syn, ktremu [ten] nada imi Stefan236. Wada on po mierci ojca w Chorwacji Biaej i Boni, a po nim [jego potomkowie] zawsze panowali w Chorwacji. Urodzi si jemu [Kreszimirowi] z konkubiny syn kulawy na obie nogi, ktry nie mg porusza si przez duszy czas, a ktrego nazwa Leget237. Ten wanie Leget po mierci swego ojca Kreszimira oddany zosta do Trawunii, do brata stryjecznego Bolesawa238. Opiekowaa si [tam] nim pewna dziewczyna imieniem Lowica239, ktr pokocha, a pniej poj za on. Spodzi z ni siedmiu synw, ktrzy z wiekiem stali si wojowniczymi i wytrwaymi w boju modziecami. Synowie krla Prelimira [tymczasem] zaniechali drogi wytyczonej przez ich ojca, poczli nieludzko i hardo postpowa z narodem, ktrym wadali. Zaczli odtd przykrzy si narodowi. A poniewa za

wola nie moe si dugo da ukry, lud potajemnie wysa posacw do wspomnianych uprzednio siedmiu braci i obdarzywszy ich zaufaniem [baga], aby wsplnie powstali i zniszczyli synw oraz wnukw krla [Prelimira]. Po odbytej naradzie, siedmiu braci z ojcem [Legetem] oraz ludem za rad i wol ojca i caego ludu powstali i zaczli ciga synw i wnukw krla [Prelimira]. I pobili ich mieczem od najmodszego do najstarszego240. Jednake jeden z nich imieniem Sylwester241, syn Bolesawa, uszed z yciem i wraz ze sw matk Kastrek 242 zbieg do Lausium, zwanego obecnie Dubrownikiem, skd wywodzia si matka Sylwestra. Synowie Legeta po dokonaniu bratobjstwa, czyli ludobjstwa, rozpoczli rzdy w kraju. Ojciec ich za mia siedzib nad Zalewem Kotorskim, w miejscu, ktre zwie si Traiectus243, gdzie wznis sobie grd i dwr. Lecz Bg Wszechmogcy, ktremu mie s wszelkie dobre uczynki, a nie podoba si wszelkie zo i grzechy, w krtkim czasie uczyni ojca chorym na duchu i ciele oraz pokara nieszczciem i chorob jego synw. Sami wic zniszczyli siebie i swych krewnych. I pomarli, a nie pozosta spord nich ani jeden. XXXII Widzc za to, lud trwa w wielkiej trwodze i wkrtce, pozostajc bez krla, posacy udali si po naradzie do Lausium i stamtd sprowadzili Sylwestra, jedynego, ktry pozosta z potomstwa sawnego krla Prelimira, i mianowali go swoim krlem. Objwszy tedy wadz, Sylwester zarzdza ca

Tetrarchi w pokoju, w poszanowaniu Boga i prawa. Spodziwszy syna, ktremu da imi Tugemir244, zasn w pokoju. XXXIII Krlestwo przej nastpnie Tugemir, a oeniwszy si, spodzi syna, ktrego nazwa Chwalimirem [II]245. W tym samym czasie w narodzie bugarskim wywyszy si pewien Samuel246, ktry kaza si nazywa cesarzem; stoczy on liczne wojny z Grekami i przepdzi ich z caej Bugarii. I za jego czasw Grecy nie mieli odwagi si tam zblia. XXXIV Po mierci krla Tugemira wadz obj jego syn Chwalimir [II], ktry z polubionej ony spodzi trzech synw: pierworodnego, ktry wada krajem Zeta, nazwanego Petrysawem [II]247, drugiego ktry wada Trawuni i Zachlumiem Dragimirem248, trzeciego ktry wada krajem Podgorie Mirosawem [I]249. Kiedy za podzieli ziemi midzy swoich synw, umar w gbokiej staroci. XXXV Mirosaw pewnego razu, udajc si, aby zobaczy swego starszego brata, wsiad do maej dki i w czasie eglugi przez Balt250 zgin podczas nagej burzy wraz ze swymi towarzyszami. Jego ziemi [Podgorie] przej brat [Petrysaw II] i wada po

8. Rzut kocioa NPMarii w Krajnie (wie Ostros) i przylegajcych do domniemanych zaoe paacowych Wadymira II w. W partii grnej rzuty i przekroje wiey.

nim. Krl Petrysaw [II] spodzi nastpnie syna, ktrego nazwa Wadymirem [II]251 i spocz w pokoju. Pochowany zosta w kociele Najwitszej Panny Marii w miejscu zwanym Krajna252. XXXVI Wadymir [II] objwszy jako chopiec wadz, rs obdarzony wszelk mdroci i pobonoci. Podczas gdy panujc po swoim ojcu Wadymir [II]

dorasta, wspomniany ju Samuel cesarz bugarski, zebrawszy wielkie wojsko, wkroczy do tej czci Dalmacji, ktra znajdowaa si pod wadz Wadymira [II]253. Krl za bdc czowiekiem witobliwym nie chcia, aby ktokolwiek z jego otoczenia zgin w wojnie, i pokornie wycofa si z caym swym wojskiem na wzgrze zwane Oblik254. Kiedy przyby nastpnie cesarz ze swym wojskiem i przekona si, e nie bdzie mg pokona krla, pozostawi cz swego wojska u podna gry, a cz wiodc z sob wyruszy, aby zdoby miasto Ulcinj255. Tymczasem na wzgrzu Oblik rozpanoszyy si ogniste we, ktre po paru przypadkach uksze z niezrozumiaych wzgldw nie giny, dokuczajc [nadal] gwatownie tak ludziom, jak i zwierztom. Wwczas krl Wadymir [II] we zach odmwi modlitw do Pana, aby Wszechmogcy Bg uwolni jego lud od tak obrzydliwej mierci. Bg wysucha modlitwy swego sugi i od tamtego dnia nikt z nich nie zosta ukszony; i nawet teraz jeli czowiek lub jakie zwierz byliby ukszeni przez wa na owym wgrzu, to przetrwaj zdrowi i bez adnych uszkodze. Od modlitwy owego dnia bogosawionego Wadymira [II] wszystkie mije znajdujce si na tej grze s po dzi dzie pozbawione jadu256. Cesarz tymczasem wysa goca do krla Wadymira [II], aby ten z wszystkimi, ktrzy z nim tam byli, zszed ze wzgrza. Krl si jednak nie zgodzi. Wwczas upan owego miejsca wzorem zdrajcy Judasza przyby do cesarza mwic: Panie, jeli twj majestat pragnie, gotw jestem ci wyda krla", na co odpowiedzia cesarz: Jeli tak zrobisz, wiedz, e uczyni ci bogatym i bardzo

potnym"257. Krl za zebrawszy wszystkich tych, ktrzy z nim byli, tak im rzecze: Powinienem najmilsi bracia jak widz postpi zgodnie z tym ustpem Ewangelii, ktry gosi: Dobry pasterz oddaje dusz swoj za owce swoje258. Lepiej zatem bdzie, bracia, gdy oddam dusz swoj za was wszystkich i dobrowolnie wydam ciao moje na mk i mier, anieli miabym was naraa na gd i miecz"259. Natenczas, kiedy im to i wiele innych rzeczy rzek, poegna si z wszystkimi i uda si do cesarza. Cesarz odesa go natychmiast do kraju ochrydzkiego260, do miejsca zwanego Prespa, gdzie znajdowa si dwr owego cesarza261. Po czym, zebrawszy wojsko, przez dugi czas oblega Ulcinj, ale w aden sposb nie mg go zdoby. Gniewny odstpi wic stamtd i zacz niszczy, rabowa i pali ca Dalmacj. Spali miasta Kotor i Lausio262, wsie za i ca ow prowincj tak spustoszy, e wygldao, jakby ziemia zostaa bez mieszkacw. Cesarz pustoszy tak wszystkie kraje przymorskie jak i grskie a do Zadaru, nastpnie przez Boni i Raszk powrci w swe okolice263. Wadymir [II] tymczasem by wizionym, spdzajc dzie i noc na pocie i modlitwach. Ukazali mu si anioowie Pascy, pocieszajc i zwiastujc to, co miao si zdarzy: i Bg wyswobodzi go z wizienia i e przez mczestwo znajdzie si w krlestwie niebieskim, uwieczony niewidnc koron oraz nagrod wiecznego ywota. Wadymir [II] wwczas, pokrzepiony objawieniem anielskim, jeszcze bardziej
9. Topografia Prespy oraz (cz grna) domniemanej rezydencji Samuela na wyspie w. Achilles.

zaarcie oddawa si modlitwie i postom. Tak tedy jednego dnia crka cesarza Samuela imieniem Kosara264, skruszona i natchniona Duchem witym, zwrcia si do ojca. proszc go, aby zezwoli jej pj z niewolnicami i obmy gowy i nogi winiw oraz jecw, na co jej ojciec zezwoli. I tak posza ona czyni dobry uczynek. Ujrzawszy za Wadymira [II] i widzc, e jest on piknej postawy, pokorny, agodny i skromny oraz peen mdroci i Boej wiedzy, wdaa si z nim w rozmow. Mowa jego wydawaa si jej przyjemniejsza i sodsza ni mid. Przeto nie z namitnej podliwoci, lecz poniewa wspczua mu [przez wzgld] na jego modo i urod i poniewa syszaa, e jest krlem i pochodzi z krlewskiego rodu, pokochaa go, i poegnawszy oddalia si. Pragnc nastpnie uwolni go z okoww, udaa si do cesarza i rzuciwszy si do jego stp, tak rzeka: Mj ojcze i panie, wiem, e masz zamiar wyda mnie za m, jak to jest w zwyczaju. Teraz zatem zgodnie z wol twego majestatu [powiedz], czy zechcesz da mi za ma krla Wadymira [II], ktrego trzymasz w okowach, wiedz bowiem, e wolaabym raczej umrze, ni wzi kogo drugiego za ma". Cesarz, kiedy to posysza, ucieszy si niezmiernie, poniewa bardzo miowa sw crk i wiedzia, e Wadymir [II] pochodzi z krlewskiego rodu, i zgodzi si na spenienie jej proby. Natychmiast posa po Wadymira [II], nakazujc, aby przywiedziono go do wykpanego265 i przyozdobionego w krlewskie szaty, i z yczliw serdecznoci mu si [nastpnie] przygldajc, w obecnoci monych swego krlestwa da mu potem sw crk za on. Po czym odbyy si zalubiny jego crki na mod krlewsk

10. Dolna poowa tzw. ikony synajskiej (przeom XVII i XVIII w.) z wyobraeniem w. Wadymira oraz scenami z jego ycia.

i cesarz ustanowi Wadymira [II] krlem, zwracajc mu kraj i krlestwo jego ojcw i ofiarowujc ca ziemi drack266. Powiadomi nastpnie cesarz stryja krla Wadymira [II], Dragimira, aby przyby i obj sw ziemi Trawuni267, i aby zebra lud i zasiedli j. Co si te stao. I tak krl Wadymir [II] y ze sw on Kosar w penej witoci i czystoci, miujc Boga i suc mu dniem i noc. Wada powierzonym mu ludem w bojani Boej i sprawiedliwie. W niedugi czas umar cesarz Samuel268, a imperium przej jego syn Radomir269, ktry odznacza si szczegln si; potyka si wielokrotnie z Grekami za czasw cesarza

greckiego Bazylego270, opanowujc ca ziemi a do Konstantynopola. Cesarz Bazyli za, obawiajc si, aby nie doszo do zguby cesarstwa, wysa potajemnie posa do Wadysawa271, brata stryjecznego Radomira, mwic: Dlaczego nie pomcisz krwi twego ojca? We ode mnie zota i srebra, ile tylko bdziesz uwaa za stosowne, pozosta z nami w pokoju i przejmij krlestwo Samuela, ktry zabi twego ojca, a swego brata. I jeli moesz, zabij jego syna Radomira, ktry teraz dziery krlestwo". Kiedy posysza to Wadysaw, zgodzi si i pewnego dnia gdy Radomir zajty by owami jadc obok jego konia, uderzy go i zabi272. Tak zgin Radomir, a w jego miejsce panowa Wadysaw, jego zabjca273. Przejwszy krlestwo, wysa posa do Wadymira [II], nakazujc mu stawi si u siebie. Kiedy usyszaa to krlowa Kosara, powstrzymywaa go, mwic: Mj panie, nie id, aby ci si och odejdcie ze myli nie przydarzyo to, co memu bratu, lecz pozwl mnie, abym [posza] zobaczy i posucha, czego pragnie krl. Jeli chce, niech mnie oszuka i zniszczy, byleby ty nie zgin". Krlowa udaa si wic, za zgod ma, do swego stryjecznego brata, ktry przyj j chytrze, lecz z okazaniem czci. Po czym wysa do krla drugiego posa, ktry wrczywszy mu zoty krzy jako dowd zaufania, rzek [w imieniu Wadysawa]: ,,Dlaczego wahasz si z przybyciem? Patrz, oto ona twoja jest u mnie i adne zo si jej nie przydarzyo, a ja i moi traktujemy j z szacunkiem. Odbierz [m] przysig na krzy i przybywaj, a zobaczysz, jak z czci i darami, wraz ze sw on powrcisz do swego miejsca". Krl odpowiedzia mu: Wiemy, i Pan nasz Jezus Chrys-

tus, ktry za nas cierpia, nie na zotym ani srebrnym krzyu zosta rozpity, lecz na drewnianym. Zatem jeli wiara twoja jest szczera i jeli sowa twoje s prawdziwe, wylij mi rkoma bogobojnych ludzi krzy drewniany274, abym ufny wiar w moc Pana naszego Jezusa Chrystusa mg przyby, zdajc si na yciodajny krzy i drogocenne drzewo". Wezwa on [Wadysaw] wwczas dwch biskupw i jednego eremit, i kryjc przed nimi swe zbrodnicze zamiary, da krzy drewniany i wyprawi ich do krla [Wadymira II]. Ci przybyli i pozdrowiwszy krla, wrczyli krzy, zapewniajc o porczeniu. Krl przyjwszy krzy, pokoni si gboko do ziemi, pocaowa go i umieci na swych piersiach, a zabrawszy z sob kilku ludzi uda si do cesarza. Cesarz tymczasem nakaza na drodze przygotowa zasadzk, aby kiedy on [Wadymir II] podejdzie, rzuci si z przeciwnej strony i zabi go. Lecz Bg Wszechmogcy, ktry czuwa nad swymi sugami od dziecistwa, nie chcia go opuci w potrzebie275. Wysa tedy aniow swoich, aby nad nim czuwali. Kiedy [Wadymir II] przechodzi przez miejsce, gdzie znajdowaa si zasadzka, rozbjnicy spostrzegli, e krlowi towarzysz wojowie posiadajcy jakby skrzyda i nioscy wawrzyny zwycistwa; spostrzegszy za, e s to anioowie Pascy, przestraszyli si i rozbiegli kady do swego miejsca. Krl [Wadymir II] przyby tedy na dwr cesarza do miejsca, ktre zwie si Prespa276 i jak to byo w jego zwyczaju czym prdzej pogry si w modlitwie do Pana niebieskiego. Kiedy cesarz [Wadysaw] dowiedzia si o przybyciu krla, ogarna go wielka zo. W gbi serca by on cakowicie przekonany, e

[Wadymir II] do nie przybdzie, lecz zostanie W drodze zabity. Aby za nie wydao si, e jest on wspwinnym, godzc si na dokonanie zabjstwa, zoy przysig i przesa krzy za porednictwem biskupw i eremity, a [w najwikszej tajemnicy] przy drodze uczyni zasadzk. Lecz kiedy si spostrzeg, e jego niecny zamiar zosta odkryty, bdc przy niadaniu277 wysa oprawcw aby cili mu [Wadymirowi II] gow278. odacy otoczyli modlcego si krla, a kiedy ten to zauway, przywoa biskupw oraz eremit, ktrzy tam byli, i rzek: Co si dzieje, moi panowie? Co uczynilicie? Dlaczego mnie oszukalicie? Dlaczego, ufajc waszym sowom, umieram niewinny?". A oni przez wzgld na jego zacno nie mieli mu spojrze w oczy. Wwczas krl, gdy si pomodli, wyspowiada i przyj Ciao oraz Krew Pask279, zawoa: Mdlcie si za mnie, moi panowie, a ten czcigodny krzy niech w dniu sdu Paskiego bdzie wraz z wami wiadkiem, e umieram niewinny". Pocaowa nastpnie krzy, pobogosawi biskupw i wszystkich paczcych, wyszed z kocioa i nagle przed wrotami wityni dopadli go odacy. Gowa zostaa mu odcita 22 maja280. Biskupi tedy, unisszy jego ciao, wrd hymnw i pieww pochowali [je] w tyme kociele. Pan za, aby podkreli zasugi bogosawionego mczennika Wadymira [II], przywrci zdrowie wielu ludziom dotknitym rnymi chorobami, ktrzy przyszli do wityni i modlili si przy jego grobie. Noc natomiast wszyscy widzieli Bosk powiat, jakby palio si mnstwo wiec281. Maonka bogosawionego Wadymira [II] przez wiele dni rozpaczaa bardziej anieli mona to sowem wyrazi.

Cesarz, widzc tedy cudowne zrzdzenia, jakie tam Bg sprawi, wiedziony skruch tak si przej, e zezwoli swej siostrze stryjecznej na zabranie ciaa i pochowanie go w czci, gdziekolwiek zechce. Ona wkrtce potem zabraa ciao i przeniosa do miejsca, ktre zwie si Krajna282, gdzie znajdowa si dwr [Wadymira II] i pochowaa je w kociele Najwitszej Panny Marii283. Jego ciao spoczywa tam nietknite, wydzielajc wo jakby namaszczone przernymi wonnociami, a w rce dziery w krzy, jaki by otrzyma od cesarza. W tyme kociele kadego roku w dniu jego wita zbiera si mnstwo ludzi i dziki jego zasugom i wstawiennictwie dziej si tu do dnia dzisiejszego liczne dobrodziejstwa dla tych, co o to prosz z gbi serca. Maonka za bogosawionego Wadymira [II] Kosara uznana za bogobojn yjc w czystoci i wierze, w tyme kociele dokonaa ywota i pochowana zostaa u stp swego ma 284. W tym czasie kiedy ciao bogosawionego Wadymira [II] byo przenoszone z Prespy do Krajny, cesarz Wadysaw, zgromadziwszy wojsko, wyprawi si, aby obj w posiadanie ziemi bogosawionego Wadymira [II] oraz miasto Dracz285, jak mu by to przyobiecywa cesarz Bazyli [w nagrod] za zabjstwo, jakiego dokona. Gdy wic pewnego dnia spoywa wieczerz i biesiadowa pod Draczem286, objawia mu si uzbrojona posta rycerza o obliczu witego Wadymira [II]. Przestraszony zacz krzycze na cay gos: Spieszcie, rycerze moi, spieszcie i brocie mnie, Wadymir [II] bowiem chce mnie zabi". Lecz ugodzony natychmiast przez anioa

run na ziemi i umar ciaem i duchem287. Wwczas jego ksita i rycerze oraz cae wojsko, przejci wielkim strachem i bojani mimo rozpalonych ognisk w obozie, zbiegli tej nocy wszyscy do swych miejsc. Takim oto sposobem najnikczemniejszy zabjca, ktry siedzc przy niadaniu, nakaza bogosawionemu Wadymirowi [II] odci gow, czynic go mczennikiem, sam w porze uczty zosta zabity i przemieniony z anioa w szatana. Kto pragnie za pozna, ile i jakie cuda i czyny uczyni Bg przez swego sug bogosawionego Wadymira [II], niechaj przeczyta ksig o jego dziejach288, gdzie jego czyny s po kolei spisane, skd dowie si, e w wity m by dusz zaprzedany Panu, a Bg zamieszka w nim, ktremu cze itd. XXXVII Tymczasem Dragimir289, stryj bogosawionego Wadymira [II],290 posyszawszy o mierci cesarza [Wadysawa], zebra lud i wojsko, aby dochodzi swych praw do ziemi i krlestwa ojcw. Przybywszy do zalewu przy miecie Kotor, nakaza wic przewie swych wojw. Kotoranie tedy, przygotowawszy odzie, znieli jednoczenie dla chleb, wino i obfito wszelkiego innego jada i zaprosili na posiek na wysp, ktra zwie si wity Gabriel 291. On tedy z nielicznymi wsiad w jedn z odzi i przyby na miejsce. W trakcie przygotowywania posiku, Kotoranie, widzc, e Dragimir jest sam z nielicznymi, a ci za, ktrych jest duo, nie bd mu mogli

przyj z ldu na pomoc, bowiem znajduje si na wyspie, zaczli jeden do drugiego mwi: Zmar cesarz bugarski i krlowie tej ziemi nie yj; ten jest jedynym yjcym z ich rodu. Jeli on bdzie y i zawadnie ziemi, le bdzie z nami. Drczy nas bdzie, jak zadrczali nas krlowie bdcy jego ojcami i brami. Zabijmy go wic, jeli nie chcemy, by ktokolwiek z tego rodu drczy i przeladowa nas czy nasze dzieci". Nastpnie, zanim jeszcze usiedli do posiku, szeptem powtarzali to sobie292. A rozgrzawszy si winem, powstali, aby go zabi. Kiedy ten to zobaczy, chwyci swj miecz i pobieg do kocioa, aby w rodku broni si goym mieczem. Ci jednak, ktrzy pozostali na zewntrz, nie mieli odwagi tam wej. Wwczas kilku z nich wspio si, przebio dach kocioa i zrzucajc kamienie i drewno do wityni, zabili go293. Nastpnie wsiedli do odzi i zbiegli. Lud za, widzc, co si stao, rozszed si do swych miejsc. Natomiast ona Dragimira powrcia po mierci ma do swej ojczyzny. Bya ona crk Lutomira294, wielkiego upana Raszki. Kiedy brzemienna dotara [tam] wraz z dwoma crkami, zastaa swego ojca martwym. Wtedy wraz z matk udaa si do swych stryjostwa w Boni. W drodze, w miejscu zwanym Brusno w upanii driskiej295, urodzia dziecko pci mskiej i nazwaa je imieniem Dobrosaw [I]296. Ten a do osignicia wieku modzieczego wychowywa si w Boni, a nastpnie zosta przez krewnych297 wysany na wychowanie do Dubrownika, gdzie poj za on pikn dziewczyn, siostrzenic cesarza Samuela, z ktr spodzi piciu synw; oto ich imiona: Gojisaw, Micha [I], Saganek, Radosaw [II] i Predimir298.

XXXVIII Po mierci cesarza bugarskiego Wadysawa, cesarz Bazyli299, zebrawszy wielkie wojsko oraz mnstwo okrtw, wyruszy na podbj krajw i zaj ca Bugari, Raszk, Boni i ca Dalmacj ze wszystkimi krajami a do granic Dolnej Dalmacji300. Dobrosaw [I], jako e by mdry i szlachetny, podporzdkowa si Grekom, stajc si niemal ich pomocnikiem i poplecznikiem. Objeda z nimi prowincje, skrycie poucza Grekw, jak twardo i niesprawiedliwie maj postpowa z ludem. Rwnie potajemnie mawia do ludu: Dlaczego znosicie tak wielkie zo od Grekw? Sdz was niesprawiedliwie, zabieraj wasze dobra, uwodz wam ony, a niewinne wasze crki habi i kalaj. Ojcowie moi, ktrzy przede mn byli krlami, nigdy wam tego nie czynili; wielkie i uciliwe jest to zo". Gdy on tedy czyni tak we wszystkich miejscowociach, lud pocz ufa jego zamierzeniom i wielce go szanowa, a bardzo nienawidzie Grekw. Lud zatem porozumia si; pewnego dnia wzajemnie wymieniono listy i gocw, po czym w jednym dniu powstawszy, wymordowali wszystkich greckich monych, jacy znajdowali si w caej Dalmacji301. Nastpnie zebra si cay nard i objawiono Dobrosawowi [I], i jego synom, e mog przyby, aby obj krlestwo oraz ziemi swych ojcw. w przybywszy z picioma swoimi synami, ktrzy byli ju modziecami i krzepkimi wojami, przej krlestwo. Rozpoczwszy za wojn z Grekami, opanowa obszar a po Apliz302. Cesarz grecki rozgniewa si i wezwawszy jednego ze swych dowdcw imieniem

Armenopulos303 nakaza mu, aby uda si i poskromni krla Dobrosawa [I] i jego synw. Ten zebrawszy wielkie wojsko, piesze i konne, dotar a na rwnin Zety304.

11. Plan kocioa katedralnego w Starym Barze pod wezwaniem w. Jerzego i zarys wczeniejszego kocioa w. Teodora (?).

Krl Dobrosaw [I] za, zgromadziwszy wojsko, cz oddziaw powierzy czwrce synw i posa ich w kierunku wschodnim, do miejscowoci zwanej Wuranie305, aby tam oczekiwali wyniku walki. Sam za ze swym synem Radosawem [II] uderzy od strony zachodniej na Grekw, czynic pord nich straszliw rze. Radosaw [II], modzieniec biegy i dzielny w oru, siekc na prawo i lewo, dotar do dowdcy [Armenopulosa], ktrego gdy tylko rozpozna, ci mieczem i zwali z konia na ziemi. Co wi-

dzc, Grecy rzucili si do ucieczki. A pado ich takie mnstwo, e nikt nie potrafi zliczy. Na wielu za tych, ktrzy sdzili, e s uratowani, napadli synowie krlewscy znajdujcy si po stronie wschodniej i wybili ich. Na Grekw spady w tym dniu wielkie klski i niepowodzenia. Krlestwo Dobrosawa [I] wzmacniao si za i powikszao kadego dnia. Na koniec da krl swemu synowi Radosawowi [II] upani zwan Kezka306, za to, e w walce okaza si dzielny i zwyciski. Cesarz grecki307, natomiast usyszawszy, co si wydarzyo, wielce si rozzoci i zasmucony na duszy takim obrotem sprawy, posa goca ze znaczn iloci zota i srebra w celu obdarowania upana Raszki i bana Boni oraz ksicia kraju Zachlumie, [dajc aby ci] z wojskiem i ludem wystpili przeciwko krlowi [Dobrosawowi I]. upan i ban tedy, zebrawszy mnstwo wojw, powiadomili Ljutowida, ksicia kraju Zachlumie308, aby poczywszy wszystkie siy zosta jednoczenie ksiciem i dowdc caego wojska. Co te si stao. Cesarz za z drugiej strony, zgromadziwszy jeszcze wiksze wojsko, ni to jakie zwyko by przy nim, posa je do Dracza i nakaza pewnemu toparsze Kursuliuszowi309 ktry w owych dniach zarzdza Draczem i ca ziemi drack aby zebra cae wojsko ziemi drackiej i stanwszy na czele wszystkich oddziaw, pody i pojma w niewol krla wraz z jego synami, gdziekolwiek ich znajdzie. Kursuliusz przyby wic z caym wojskiem i osiad na rwninie miasta Skadaru, [oczekujc] a si tutaj wszyscy zbior. Zebrao si za tu takie mnstwo, e ich ledwie caa ziemia moga pomieci. Po

czym, przekroczywszy rzek Drin310, przybyli na rwnin miasta Baru. Ksi Ljutowid natomiast ze swym wojskiem wkroczy do Trawunii. Natomiast krl Dobrosaw [I] z synami i swym wojskiem pozosta w Crmnicy311, widzc bowiem mnstwo Grekw, lka si aby Ljutowid nie przeprawi si jednoczenie przez zalew312 i nie otoczy go. I zawezwawszy swoich piciu synw, rzek im: Widzicie, najdrosi synowie, jak liczne jest wojsko greckie, nas jest zbyt mao w porwnaniu z nimi. Wydaje mi si, e w [otwartym] boju adn miar nie potrafimy im sprosta. Uczynimy wic tak: dwaj spord was, Gojisaw i Radosaw [II], niech pozostan tutaj, a pozostaa trjka niech wemie kady po dziesiciu krzepkich [wojw] z trbami i rogami, powspina si na gry i rozdzieli si tak, aby Grecy mniemali, i s otoczeni. Ja natomiast z tymi, ktrzy s ze mn, uderz o pnocy na ich obz. Kiedy usyszycie gos trb i rogw, wy rwnie z otaczajcych gr czycie haas trbami i rogami i krzyczcie na cay gos. Potem opuciwszy si przybdcie do ich obozu, a kiedy bdziecie blisko, nie lkajcie si, lecz bdcie dzielni i walczcie mnie, a Bg Wszechmogcy odda ich w nasze rce." Kiedy wic zapad zmrok, trzej synowie krlewscy wspili si na gry i uczynili wszystko tak, jak by przykaza krl. W tym czasie pewien mieszkaniec Baru, przyjaciel krlewski, chcc przestraszy Grekw, przyby do Kursuliusza i rzek mu: Strze si, panie, i bacz dobrze, jeli si std chcesz wydosta wraz ze swym wielkim wojskiem. Wiedz bowiem, e jeste zewszd otoczony wielk si". Kiedy sowa te rozniosy si po obozie, ogarn wszystkich

wielki strach. Kursuliusz rozkaza natychmiast, aby wszyscy stanli pod broni. Poleci te wystawi strae i czaty nocne daleko od obozu. Krl natomiast ze swym wojskiem nocn por przybliy si cicho do ich obozu. O pnocy przyby tam, gdzie znajdoway si greckie strae i nocne czaty, zaatakowawszy je, cz zabi, a innych zmusi do ucieczki. Widzc to Grecy podnieli duy zamt. Wtedy ozwaa si trba krlewska i ci, co byli z krlem, poczli d w trby i krzycze na cay gos. Take synowie krlewscy, ktrzy znajdowali si na grach, poczli z rnych stron d w trby i rogi oraz wznosi okrzyki. Po czym cicho opucili si po zboczach gr w d i przybliyli si do nieprzyjaci. Podobnie te uczyni krl. Grekw ogarn za wielki strach; syszeli bowiem, jak tamci powoli si opuszczali, a nie mogc widzie nic pord nocy, mniemali zgodnie z tym, co syszeli od mieszkaca Baru e jest ich wielka moc. A kiedy ju blisko posyszeli gos trb i rogw oraz okrzyki, czujc, e [wrogowie] uderzaj na nich ogarnici strachem rzucili si do ucieczki. Gdy za krl i ci, ktrzy byli wraz z nim, spostrzegli ucieczk Grekw, uderzyli o zorzy porannej na ich obz, a pdzc ich przed sob, ranili, siekli i zabijali. Podobnie te synowie krlewscy mocno ich tam ranili i zabijali313. Kiedy tak ich przeladujc i niszczc, krl wraz z synami swoimi i swym ludem przekroczy potok, ktry przepywa przez Papratn314 wszed do lasu, Gojisaw nie rozpoznawszy swego ojca, ktry pokryty by kurzem i zbroczony krwi tak e jeden nie rozrnia drugiego natar na niego i powali go z konia na ziemi, lecz go jednak nie rani. [Ojciec] wtedy gosem

wielkim zawoa: Boe zlituj si, Boe zlituj si"315 i syn go od razu pozna po gosie, zsiad szybko z konia i objwszy ojcowe nogi, rzek: Wybacz ojcze, nie rozpoznaem ci", na co [odrzek] krl: Nie lkaj si, synu, gdy miosierdzie Boe jest z nami, dziki niemu nie jestem zabity ani ranny". Wwczas krl, stanwszy na owym miejscu, nazwa je Miosierdzie Boe"316, co po acinie znaczy Dei misericordia". Miejsce to zwie si tak do dzisiaj na pamitk tego, i Bg ulitowa si nad krlem, nie zezwalajc, aby zosta on zabity przez swego syna, jak [rwnie] dlatego, e Bg los mocy tak wielkiej przekaza w rce nielicznych. Synowie krlewscy cigali nastpnie nieprzyjaci a do rzeki Drin317, ranic ich i zabijajc. Wielu pojmali i spor ich liczb w ptach przywiedli ze sob do miejsca Miosierdzie Boe". Kursuliusz za, ciko ranny, zbieg, ale gdy przyby na rwnin miasta318 Skadaru, zmar; na tym miejscu postawiono krzy, ktry do dzisiaj zwie si Krzy Kursuliusza". Krl nastpnie posa swego syna Gojisawa z wojskiem przeciwko ksiciu Ljutowidowi, przydawszy mu pidziesiciu poranionych jecw greckich, aby kiedy si zbliy do nieprzyjaciela, zbroczonych krwi rannych, posia do obozu Ljutowida i aby ci Grecy opowiedzieli, co im si przydarzyo; jeliby Grecy nie chcieli pj, mia ich zgadzi. Krl sdzi bowiem, e gdy ksi i jego wojsko ujrzy ich tak zmasakrowanych, ugnie si ze strachu. Gojisaw uczyni wszystko, co mu ojciec przykaza. Wyruszy wic z wojskiem, przeprawi si przez zalew, przeszed Konawlje319 i wszed w gry zwane Kobuk320. Kiedy znalaz si w pobliu wojsk Lju-

towida, wysa wspomnianych Grekw do jego obozu. Kiedy zobaczyli to ci, co byli z Ljutowidem, i usyszeli, co zaszo, wielce si przerazili. Lecz ksi Ljutowid, ktry by mem walecznym i biegym w oru, nie przestraszy si wcale. Wysa do Gojisawa [goca] ze sowami: Twa pomysowo mnie nijak nie przestraszya. Lecz jeli ty uwaasz si za mczyzn i cokolwiek znaczysz, we ze sob dwch wojw, jako i ja, wyjd w pole i zmierzmy si, a dowiesz si wtedy, kim jestem". Sowa te spodobay si Gojisawowi i wziwszy z sob dwch krzepkich wojw zaraz wyszed w pole; podobnie uczyni ksi. Jak tylko zacza si walka, jeden z wojw Gojisawa, imieniem Udobik321, rzuci si na ksicia Ljutowida, zada cios i przewrci na ziemi. Drugi wwczas zacz krzycze: Przybywajcie druhowie i towarzysze walki, przybywajcie, bowiem Ljutowid pad martwy". Na wie o jego mierci zaczli zbiega si wszyscy [ludzie Gojisawa]. Ljutowid, bdc za jedynie rannym, chwyci konia i zbieg. Ci natomiast, co z nim byli, widzc tedy, e raniony upad, gremialnie rzucili si do ucieczki. A Gojisaw ze swoimi ciga ich przez cay dzie, i pojmawszy ich do niewoli, powrci jako zwycizca do swego miejsca. I od owego dnia kraj zaywa spokoju pod krlem i jego synami i nikt nie omieli si im przeciwstawi, i wszyscy byli do nich usposobieni pokojowo322. Krl Dobrosaw [I] nagrodzi potem owego mieszkaca Baru, ktry donis Kursuliuszowi, e jest otoczony wielk si, i zapewni go, e ani on, ani jego synowie nigdy nie zapomn mu tej przysugi. Synowie krlewscy otrzymali nastpnie ca ziemi drack a po rzek Wojusz323,

gdzie wznieli grd i umiecili w nim dzielnych mw. Ci najazdami nkali kadego dnia Grekw i zabierali ich w niewol. Sawny krl Dobrosaw [I] panowa natomiast dwadziecia pi lat324; legszy w posaniu, zmar w Papratnie na swym dworze. Synowie jego, zebrawszy si, opakiwali go i pochowali z wielk czci i chwa w kociele w. Andrzeja w swej kaplicy. XXXIX Po mierci krla synowie wsplnie z krlow matk uradzili, aby podzieli midzy siebie ziemi i kraje swych ojcw, tak aby kady z nich mia wasn cz. Gojisaw tedy z Predimirem, najmodszym z braci, wzili Trawuni z [upani] Grbalj325, Micha [I] Oblik, Papratn i Crmnic326, Saganek natomiast upani Gorska327, Kupelnik i Barezi328, Radosaw [II] upani Luszka, Podluje i Kuczewo [z] Budv329. Po czym krlowa ze swym pierworodnym synem Gojisawem wadaa krlestwem oraz synami. aden za spord nich, dopki ya ich krlowa matka, nie zwa si krlem, lecz zwali si jedynie kneziami330. Gojisaw pewnego razu leg w ou i gdy niemocen lea w nim, jacy Trawunianie zwani Skrobimezi331 porozumiawszy si przybyli i lecego w ou zabili, a pochwyciwszy jego brata Predimira rwnie zabili. Po czym ustanowili swym wadc i panem niejakiego Domanka332. Gdy usyszeli o tym ich bracia Micha [I], Saganek i Radosaw [II], zebrawszy wojsko, wyprawili si do Trawunii. Schwytali nastpnie owych mor-

dercw, poddali ich rnym mczarniom i zabili najgorsz ze mierci; lecz Domanek z kilkoma umkn. Pozostawiwszy wic tam Saganka, Micha [II i Radosaw [II] powrcili do Zety. Saganek w niedugi czas potem, lkajc si, samowolnie powrci do swej upanii w Zecie. Domanek przyby po raz wtry i zasiad w Trawunii. Micha [I] za widzc, e Saganek nie chce uda si do Trawunii, wezwa do siebie Radosawa [II], przedkadajc mu, aby uda si broni kraju Trawunii, na co ten odpowiedzia, e nie moe nijak pozostawi swej czci, ktra mu przypada w Zecie. Wwczas Micha [I] i Saganek, obawiajc si napadu Grekw, ktrzy czynili zreszt przygotowania do wyprawy, i nie chcc dziaa przeciwko nim w osamotnieniu, obydwaj w obecnoci monych kraju zaprzysigli Radosawowi [II] na pimie, e on i jego nastpcy bd dziedziczy t cz Zety [ktra mu przypada z podziau], a jeliby on pozyska dla siebie Trawuni lub jaki inny kraj, to one przypadn jemu i jego nastpcom w dziedziczne posiadanie bez sprzeciwu z ich strony i ich nastpcw, bez prawa zwrotu, czego oni i ich nastpcy nie bd si nigdy domaga. Radosaw [II] zebra wojsko i wyruszywszy wkroczy do Trawunii, pokona Domanka i zabi go. Nastpnie wkroczy do kraju Zachlumie i zaj go333. XL W tym czasie zmara krlowa i krlestwo przej Micha [I]334. Mia on siedmiu synw, ktrych imiona s takie: Wadymir [III], Prijasaw, Sergiusz, Deria, Gabriel, Mirosaw [II] i Bodin335. Majc wzgld

na owych siedmiu synw, gdy obj krlestwo, nie dotrzyma przysigi wobec brata swego Radosawa [II], lecz odebra mu upani zeck336 i przekaza j swemu synowi Wadymirowi [III]. W tym czasie zmara ona krla Michaa [I] i poj on drug on Greczynk siostrzenic cesarsk337. Spodzi z ni czterech synw, ktrych imiona s takie: pierwszy Dobrosaw [II], drugi Petrysaw [III], trzeci Nikefor, czwarty Teodor338. Dobrosaw [II], Nikefor i Teodor nie mieli potomstwa, jedynie Petrysawowi [III] urodzi si ...339 Bodin, ktry [nastpnie] panowa nad caym krlestwem, [i] Wadymir [III] ze swymi brami udali si do Raszki i j zajli340. Da j [krl Micha I] w posiadanie synowi Petrysawowi [III]. Po czym udali si do Bugarii, toczc wiele walk z Grekami i Bugarami, a opanowali ca Bugari, ktry to kraj da we wadanie krl Micha [I] synowi Bodinowi341. Bodin tymczasem ozdobi sw gow diademem i nakaza tytuowa si cesarzem342. Kiedy dowiedzia si o tym cesarz Grekw343, rozzoci si i zgromadziwszy wielk si, wysa [j], aby pokonano Bodina. Take Bodin, zebrawszy siy, wyszed im naprzeciw. Jednego dnia zaczy si obydwa wojska ci zawzicie i rani, a upad Bodin, cesarz bugarski. Pojmany przez Grekw, zosta z rozkazu cesarskiego odesany na wygnanie do miasta Antiochii344. Poniewa nie podoba si Bogu grzech krla Michaa popeniony na skutek krzywoprzysistwa, pozostali bracia Bodina, jedc tu i tam po prowincjach i prowadzc wiele bojw, wszyscy zginli jeszcze za ycia ojca, jednak nie w tym samym dniu, lecz kady w swoim czasie. Krl Micha [I] panowa tym-

czasem trzydzieci pi lat i umar; pochowany zosta z wielk czci w klasztorze witych Mczennikw Sergiusza i Bakchusa345.

12. Piecz wadcy Zety ks. Jerzego, syna Bodina. Skala 2 :1.

XLI Po czym krlestwo przej jego brat Radosaw [II]346, ktry mia omiu synw i cztery crki. Imiona jego synw s takie: pierwszy Branisaw [nastpnie] Gradysaw, Chwalimir [III], Stanichna, Koczapar, Wojsaw, Dobrosaw [III] i Pribinek347. By za krl Radosaw [II] pojednawczy, agodny i bogobojny. Za jego panowania dosza wie, e Bodin, jego bratanek, yje, a cesarz ktry go przepdzi umar348. Kiedy usysza [to], wysa [paru odwanych i bystrych ludzi]349 do Antiochii, aby go wycignli z wizienia i do przywiedli350. Gdy go sprowadzono, krl wraz z synami przyj go radonie i da mu krl Grbalj i Budv351. W szesnastym roku panowania krla Radosawa [II] Bodin, niepomny na dobrodziejstwa, jakie dla krl wywiadczy, nie dochowa wiernoci. Porozumiawszy si ze

sw macoch i jej czterema synami, ktrzy byli jego brami po ojcu, odwrci si od krla wraz ze swymi brami. Krl za, bdc agodnym i pojednawczym, nie chcia wszczyna z nim wojny, lecz w ponieniu odszed wraz ze swymi do kraju Trawunii. I tak starzec ten w peni swych dni zasn wraz z ojcami swymi i pochowany zosta z wielk czci w klasztorze witego Piotra de Campo352. XLII Po czym Bodin, przejwszy krlestwo, wtargn do Zety, aby pokona swych krewnych. Wwczas Piotr arcybiskup Baru, m wietlanej pamici353, widzc jak wielki spr i niezgoda panuje midzy brami, stan wraz z duchowiestwem i narodem w roli porednika, a przekonawszy ich, uczyni midzy nimi pokj. Bodin z brami zaprzysigli sobie wzajemnie, e bd odtd y w pokoju. Nastpnie Branisawowi urodzio si siedmiu synw, ktrych imiona s takie: pierworodny Predichna, [nastpnie] Petrysaw [IV], Gradichna, Twardysaw, Dragil [Dragichna] i Grubesza354. Za krlowi Bodinowi urodzio si z Jakwinty355, crki Archiriza z miasta Bari, czterech synw, ktrych imiona s takie: Micha [III], Jerzy, Archiriz i Tomasz356. Po zawarciu pokoju, Bodin z brami uda si do Raszki, pokona w walce i posiad j357. Ustanowi tam dwch upanw ze swego dworu, Wukana i Marka358, ktrzy zaprzysigli mu, i oni i ich synowie bd wiernymi wasalami krla Bodina, jego synw i spadkobiercw. Po czym zaj Boni i ustanowi tam ksiciem Stefana359. Nastpnie, po mierci Ro-

berta Guiskarda, krl Bodin zabra za przyzwoleniem Frankw360, ktrzy znajdowali si w Draczu i caej ziemi drackiej, miasto Dracz i ca ziemi drack. Kiedy potem zawar pokj z cesarzem, zwrci mu miasto361. Jakwinta tymczasem, ona Bodina, widzc, jak synowie Branisawa umacniaj si i mno, wielce bolaa. Obawiaa si bowiem, aby po mierci jej ma Branisaw lub jego synowie nie przejli krlestwa. Dlatego cigle ledzia ich, aby znale dogodny moment i zniszczy ojca oraz synw. Pewnego wic razu, gdy Branisaw z bratem swym Gradysawem i synem Predichn362 odwiedzili tak po prostu krla w miecie Skadarze363, Jakwinta widzc, i przybyli sami, uradowaa si i udawszy si do krla zacza bezwstydnie da i domaga si, aby ich pochwyci i wtrci do lochu, w przeciwnym wypadku jeli tak nie uczyni ona w aden sposb nie bdzie moga przy nim y. Mwia mu: Wiem, e miertelny, a ci bd chcieli przej krlestwo; twoi za synowie bd jada pod ich stoem". Dlaczego [jednak] o tym wszystkim mwimy? [Oto bowiem] krl Bodin zosta zwyciony przez on, jak Herod przez Herodian. I kiedy [Branisaw z Gradysawem i Predichn] zasiedli do posiku, z polecenia krla zostali wszyscy pojmani i wrzuceni do lochu. Tak to krl, nie chcc oprze si woli swej ony, stan za stoem krzywoprzysistwa jak zabjca Herod. Kiedy usyszeli o tym bracia, synowie i ich krewni, zebrali razem wszystkich swych powinowatych i wyruszywszy do Dubrownika364 wkroczyli do miasta w czterystu zbrojnych mw. Krl dowiedziawszy si o [ich] wymarszu, zebra wojsko, a przybywszy oto-

czy miasto, zamierzajc je zdoby. Wtedy bracia i synowie ksicia Branisawa oraz ci, ktrzy z nimi byli, wypadajc zbrojnie z miasta, czynili kadego dnia wielkie spustoszenie w wojsku krla Bodina. Jednego dnia, gdy wybiegli, ranic wielu i zabijajc, Koczapar365 rzuci rk wczni i zabi, przeszywszy ni, niejakiego Kosara366, ktrego krlowa wielce miowaa. Widzc to krlowa natychmiast rozplota wosy i zacza gwatownie bi si rkami po gowie, zawodzi i woa do swego ma: Och! och! och! czy naprawd nie widzisz krlu, jak zabijaj twoich? Nie powiniene do tego dopuci, majc ich krewnych w rkach. Czy nie widzisz, co uczyni Koczapar? Dlaczego pozwalasz y ich braciom, ktrych trzymasz w okowach?". Krl wtedy rozwcieczony porwa w swe rce miecz i nakaza ci gow ksiciu Branisawowi, jego braciom i synom pod miastem Dubrownikiem, na oczach ich rodzin, czc tak krzywoprzysistwo z mordem367. Przybyli wwczas biskupi i opaci baga krla, aby nie ucina gw, i prosi, aby midzy nimi zapanowa pokj. Widzc tych ju zabitych, bardzo aowali, e si spnili z przybyciem. Poczli tedy potpia krla za to, e uleg namowom swej maonki i zamordowa swych braci. Krl natychmiast okaza skruch i popaka si gorzko, a e byli to [jego] bracia, nakaza pogrzeba ich ze czci. Biskupi wic i opaci, zabrawszy ich ciaa, pochowali je z wielk czci w klasztorze w. Benedykta na wyspie [Lokrum]368, ktra znajduje si koo Dubrownika. Ich bracia, synowie i pozostali znajdujcy si w miecie, poznawszy tymczasem, e kto postanowi wyda miasto krlowi, przygotowali potem odzie, wsiedli do nich

wszyscy i odpynli do Splitu369. Stamtd przedostali si do Apulii370, a potem do cesarza w Konstantynopolu. Krl [Bodin] zaj nastpnie miasto Dubrownik i wznis tam grd371; stamtd powrci do Skadaru. Panowa za dwadziecia sze lat, a braci swych ci w dwudziestym drugim roku swego panowania. Kiedy upyno dwadziecia sze lat i pi miesicy jego panowania, umar372. Pochowany zosta po krlewsku w klasztorze witych Mczennikw Sergiusza i Bakchusa373. XLIII Wwczas jego syn Micha [III] zapragn przej wadz w krlestwie, lud kraju jednak sprzeciwi si z powodu nikczemnoci jego matki i ustanowi krlem Dobrosawa [II]374, brata krla Bodina. Za jego panowania twardo postpowano z narodem. W tym czasie bracia i synowie ksicia Branisawa [jacy pozostali przy yciu]375, dowiedziawszy si o mierci krla Bodina, przybyli za zgod cesarza do Dracza, gdzie Wojsaw, pojwszy on, zamieszka ze swym potomstwem. Jego za brat Koczapar uda si do Raszki, skd wraz z upanem Wukanem zebrawszy wojsko wyruszy przeciwko krlowi Dobrosawowi [II]376. Krl tedy, zgromadziwszy wojsko, zamierza si broni. W kocu doszo do bitwy pod Diocle, gdzie nad rzek zwan Moraa377 cz ludzi krla Dobrosawa [II] polega, a on zosta pojmany. Po czym Koczapar z Wukanem posali sptanego w okowy Dobrosawa [II] do Raszki, sami za udali si i zajli Zet oraz spustoszyli spor cz Dalmacji. Wukan powrci nastpnie do Raszki,

a Koczapar pozosta w Zecie378. Po czym Wukan wraz z Raszanami przygotowa na Koczapara zasadzk, chcc go si pozby. Ten na wie o tym odszed do Boni, a oeniwszy si tam z crk bana boniackiego, wkrtce potem zgin w walce w Zachlumiu. XLIV Lud tymczasem zebrawszy si, ustanowi krlem Wadymira [IV], ktry by synem Wadymira [III], syna krla Michaa [I]379. Za jego wadzy panowa pokj i wszyscy yli w spokoju. Skupiwszy przy sobie wszystkich swych braci, poj on za on crk upana Raszki. I ziemia rozkoszowaa si spokojem przez dwanacie lat. Po zalubinach krla z crk Wukana, upan uwolni znajdujcego si w okowach krla Dobrosawa [II], by on bowiem stryjem krla Wadymira [IV]. Ten po uwolnieniu uda si do swego bratanka [Wadymira IV], ktry ujrzawszy krla, nakaza go natychmiast pojma i wrzuci do lochu. W lochu pozosta on a do koca panowania swego bratanka Wadymira [IV]. W dwunastym za roku panowania krla Wadymira [IV] Jakwinta za namow pewnych najndzniejszych ludzi nieprzychylnych Wukanowi przekazaa tyme [ludziom] miercionony napj przyrzdzony w Kotorze, miejscu jej zamieszkiwania. Ci za przybywszy do Skadaru dali go skosztowa krlowi za porednictwem jego sug, ktrzy oszukali go w ten sposb. [Krl] pad wwczas na oe. Krlowa Jakwinta za wiedzc, e umrze, przybya ze swym synem Jerzym380 do Skadaru, aby rzekomo zobaczy si z krlem. Gdy krl ujrza

13. Ruiny klasztoru w. Piotra de Campo we wsi ievo pod Trebinjem.

j, odsun od siebie i kaza jej natychmiast wyj. Kiedy wysza, rzeka do zebranych: Dlaczego krl tak postpi? Cem mu zego uczynia? Jeli krl pan moe, niechaj uczyni, aby znajdujcy si w okowach stryj Dobrosaw [II] umar z aski krla pana". Mwia wtedy tak, pragnc unicestwi Dobrosawa [II] z obawy, aby ten nie odziedziczy krlestwa. Natychmiast po wyjciu stamtd udaa si do Goricy381, oczekujc na mier krla. W tajemnicy polecia take ludziom krlewskim, sporo im obiecujc, aby po mierci krla [Wadymira IV] zniszczyli Dobrosawa [II], co te si stao. Krl bowiem umar i pochowany zosta w klasztorze witych Sergiusza i Bakchusa382. Krlewscy za ludzie, kiedy im si tylko przydarzya okazja, za rad Jakwinty sprzysigli si przeciwko krlowi Dobrosawowi [II] i wywlekszy go z lochu, olepili, obcili przyrodzenie,

po czym odesali go do klasztoru witych Sergiusza i Bakchusa, gdzie dugo jeszcze y z mnichami i pniej zmar. XLV Po mierci krla Wdymira [IV] przej krlestwo Jerzy383, syn krlowej Jakwinty. W drugim roku swego panowania zapragn on potajemnie pochwyci synw Branisawa, lecz bez najmniejszego powodzenia. Ci bowiem, dowiedziawszy si o tych zamiarach, odeszli do swego stryja Wojsawa w Draczu. Schwytany zosta jedynie Grubesza [I] i wrzucony do lochu w Skadarze. W owym czasie duks Kalo Jan Komnen, zebrawszy potne wojsko, wraz z Wojsawem i jego stryjami wyprawi si przeciwko krlowi Jerzemu384. Krl tedy, zebrawszy wojw, przygotowa si do wojny z nim. Gdy doszo do bitwy, cz [wojska] krla Jerzego pada, wielu byo zabitych, wielu dostao si w niewol. Krl za z pozostaymi zbieg i uda si do Obliku. Duks natomiast uderzy na miasto Skadar i zdoby je. Wycignito przeto Grubesz [I] z lochu i z upowanienia cesarskiego lud obwoa go krlem, a duks, pozostawiwszy mu wojsko, powrci do Dracza385. Za jego panowania krl Jerzy, widzc, e Grubesza [I] jest niezwykle krzepkim wojem, dzielnym w boju i odwanym mem, uciek do Raszki. Jego matka za zostaa pochwycona pod Kotorem i uprowadzona do Konstantynopola, gdzie te umara. Krl Grubesza [I] panowa lat siedem, a ziemia zaywaa spokoju za dni jego, obrastajc w bogactwa. Bg da w tych dniach obfito zboa i wina. Napenia

si tedy ziemia wszelkimi dostatkami. Wreszcie w sidmym roku jego panowania napad na krl Jerzy z Raszanami. Krl Grubesza [I] podj z nim walk, lecz zgin w niej, walczc i bijc si dzielnie pod miastem Barem. Pochowany zosta w [siedzibie] biskupw tego miasta, w kociele witego Jerzego386. Po czym Jerzy zawadn krlestwem387, lecz wszelako nie ziemi. Posa on po braci krla Grubeszy [I] Dragichn i Dragila jacy jeszcze pozostali, pragnc zawrze z nimi pokj, przysigajc, e podzieli si z nimi ziemi i nie uczyni im nic zego. Ci, dziki zoonej przysidze, zaufali mu i przybyli. Obchodzc si z nimi bardzo troskliwie, da im cz kraju i upani w Zecie. A uczyni tak dlatego, aby przycign do siebie ich trzeciego brata Gradichn, by mc ich potem [wszystkich razem] zabi. Gradichna za przebywa w Raszce, gdzie poj on, z ktr spodzi trzech synw: pierwszym [by] Radosaw [III], [nastpnymi] Jan i Wadymir [V]388. Dragil nastpnie z wszystkimi [wojami] swej ziemi wyprawi si do kraju Podgorie i zdoby Onogoszt389 wraz z wielu innymi upaniami. Krl tedy widzc, e postpuje roztropnie, wielce by rad. Za rad Dragila, krl wyprawi si [nastpnie] z wojskiem do Raszki, podporzdkowa j w walce i spldrowa. Znalazszy [za] tam Urosza w lochach, gdzie osadzili go jego krewni, wyswobodzi go stamtd i uczyni upanem w Raszce390. Stamtd krl wraz z wszystkimi [swoimi] oraz wielkimi upami powrci do swego miejsca. Gradichna w tym czasie wycofa si do Zachlumia. Gdy [krl Jerzy] spostrzeg, i Dragil z brami i krewnymi radzi sobie wymienicie, wzra-

stajc z dnia na dzie w si pord uwielbienia caego narodu, ogarnity zawici i strachem, e nard jego ziemi tak go nie miuje, i w obawie, by nie utraci krlestwa, nakaza pochwyci Michaa [II], syna krla Wadymira [IV]391, a nastpnie Dragila i osadzi [ich] w lochu. Dragichna natomiast ze swymi czterema synami392: Prwoszem, Grubesz [II], Nemani i Stracimirem, uratowa si i zbieg do Dracza. Kiedy tedy [Gradichna] posysza, e jego bracia i krewni trzymani s w okowach, sam uda si rwnie do Dracza. Po czym duks Pirogord393 wraz z Gradichn i Dragichna zebrali nard i wielkie wojsko, a wpadszy, zajli ca ziemi a po Wuranie i po Bar394. Poniewa jednak duks zamierza uda si do Konstantynopola, Gradichn pozostawi swego bratanka Prwosza w Obliku395 do pilnowania grodu, a sam odprowadzi duksa a do Dracza. Rozwcieczony wwczas krl Jerzy postanowi pozbawi widoku wiatoci niebieskiej Dragila i Michaa [II], jogo krewniaka396, za to, e Gradichna napad go zbrojnie ze swym bratem [Dragichn]. Kiedy za duks Pirogord odszed do Konstantynopola, przyby do Dracza drugi duks kyr Aleksy Kontostefan397. Krl Jerzy tymczasem, zebrawszy wojsko, wyruszy i obieg Oblik. Prwosz jednak ze swymi dzielnie si broni. Kiedy wic duks Aleksy dowiedzia si [o tym], zebra z Gradichn i jego bratem wojsko, i wyruszyli przeciwko krlowi. A e krl by w nieasce caego narodu, nie znalaz si nikt, kto by mu donis o nadcigajcym wojsku z duksem i Gradichn. Ci wic napadli na obz [krlewski], ranic wielu i zabijajc, a pozostaych zmusili do ucieczki. Krl [jako] wydosta si stamtd i zbieg

[do] Crmnicy398. Duks, zmusiwszy krla [Jerzego] do ucieczki, pozostawi Gradichn z wojskiem, a sam powrci do Dracza. Natenczas, gdy w wyniku trybutw i wojen ziemia ziona pustk, niszczona coraz bardziej z dnia na dzie, zbuntowa si Kotor, a po nim cay kraj krla Jerzego. Gradichna wic ze swoimi pocz podporzdkowywa sobie kraj i goni za krlem, a z drugiej za strony gonili za nim Raszanie. Krl przeto ze swymi ukrywa si po grach i lasach, to tu, to tam. Widzc jednak, e obawa si wok zacienia i zdajc sobie spraw z wasnej bezsilnoci, uszed do grodu zwanego Obolon399. Gradichna wtenczas zaj kraj a po Kotor z wyjtkiem samego grodu, ktry dziery krl. Kiedy wic duks uda si [ju] do Skadaru, Gradichna posa po niego, aby moliwie szybko przyby, celem wzicia grodu i krla. Ten przybywszy z wojskiem, obieg grd. Najblisi za, ci, ktrzy uchodzili za przyjaci krla, jedzc jego chleb, zbuntowali si przeciwko niemu. Okazawszy si zdrajcami, [dziaajc] jedni od wewntrz, inni od zewntrz, wydali grd i krla duksowi kyr Aleksemu. Ten to duks pojmawszy go, powid ze sob do Dracza, a stamtd w ptach pod stra wysa do Konstantynopola, gdzie [krl Jerzy] zmar w lochu400. XLVI Po czym nard, zebrawszy si, ustanowi krlem Gradichn401, ktry przejwszy krlestwo, pocz bardzo sprawiedliwie rzdzi ludem. By on mem bogobojnym i oddanym Panu, askawym i litociwym obroc i opiekunem wdw i sierot. Na kadym

kroku bia ode wszelaka dobro. Tedy te ci, ktrzy rozproszyli si po krajach i prowincjach oraz po Apulii, widzc jego przykadny ywot, powrcili na miejsce do swej ojczyzny, napeniajc i zasiedlajc ziemi, niemal ju opustosza i zniszczon. Krl Gradichna za dni swego panowania znis niemao przykroci i przeladowa ze strony zych ludzi, lecz Bg go przed wszystkimi ochroni. Gdy przemino jedenacie lat jego rzdw, poszed drog wszystkich, zasnwszy w pokoju z ojcami swymi. Pochowany zosta ze czci i godnoci w klasztorze witych Mczennikw Sergiusza i Bakchusa402 rkami swych synw ksicia Radosawa [III] oraz Jana i Wadymira [V]. XLVII Ksi Radosaw [III] uda si nastpnie do cesarza Manuela403, ktry przyjwszy go po przyjacielsku, przekaza wadz i panowanie nad caym krajem, ktry wczeniej dziery jego ojciec. Kiedy potem ksi Radosaw [III] powrci od cesarza, pocz wraz ze swymi brami wada i gospodarowa w kraju. Pojawili si jednak pniej jacy wrogowie, bdcy od dawna [ju] nieprzyjacimi, i zbuntowawszy si przeciwko niemu, sprowadzili Des404, syna Urosza, dajc mu Zet i Trawuni. Radosawowi [III] tedy i jego braciom pozostawiono region przymorski midzy miastami Kotorem i Skadarem. [Bracia] nieustannie i bez przerwy toczyli boje, walczc przeciwko [Desie] synowi Urosza i przeciwko pozostaym nieprzyjacioom o odzyskanie utraconej ziemi, ci jednak, co ni wadali, cigle si bronili405.

PRZYPISY
Sw tych brak w rkp. B. S wic one zapewne pniejszym dopiskiem. Rkp. W: Prsbiteri Diocleatis Regnum Slauorum. Red. Ch: brak caego Prologu poprzedzajcego pierwszy rozdzia Latopisu. 2 W oryginale: a pluribus senioribus". Mijukovi (s. 173) przypuszcza, e w rachub wchodz patrycjusze Baru, wzmiankowani (seniores et populum Antivari) w 1247 r. (CDS, t. 4, nr 280; AA, t. 1, nr 185). Bardziej przekonuje stanowisko Banaevicia (s. 19 i n.), ktry okrelenie to tumaczy jako wielu starcw", co stanowi przeciwiestwo uytego dalej sformuowania modziecy naszego miasta". Jest to bowiem maniera bardzo czsta w pimiennictwie redniowiecznym, zob. przykadowo ywot w. Symeona, gdzie mowa jest o bogatych i biednych, starych i modych" (Spisi sv. Save, wyd. V. orovi, Beograd-Sr. Karlovci 1928, s. 159). 3 Dzisiejszy Stari Bar na wybrzeu czarnogrskim w Jugosawii. Zob. blisze szczegy we Wstpie. 4 W ac. oryginale: Libellum Gothorum", quod latine Sclavorum" dicitur regnum". 5 Zob. uwagi we Wstpie. 6 Przyjmujemy rekonstrukcj iicia wedug red. O. Rkp. B: alia me scripsisse, quam ea qu a patribus nostris. 7 Tumaczenie antiqui seniores" jest dyskusyjne. Zdaniem Banaevicia (s. 29 i n.) chodzi o sdziwych lub moe uczonych mnichw.
1

Anastazjusz I, cesarz bizantyski (491-518). By zwolennikiem monofizytyzmu, kierunku uznajcego w Chrystusie tylko jedn bosk natur, a pomniejszajcego znaczenie elementu ludzkiego. 9 Eutyches (ok. 370 - 455), mnich, od ok. 410 r. archimandryta klasztoru w Konstantynopolu. Zwolennik monofizytyzmu. Autor bdnie sugeruje, jakoby by on twrc tego kierunku. Po mierci cesarza Teodozjusza II (450 r.) Eutyches zosta skazany na wygnanie. 10 We wszystkich red.: Gelasius secundus. Tylko w red. O: Gelasius. Autor mia niewtpliwie na uwadze papiea Gelazego I (492 - 496), bowiem Gelazy II zasiada na tronie papieskim w latach 1118-1119. 11 Sowa w nawiasie s rekonstrukcj iicia wedug red. O. 12 Germanus, w latach 516 - 541 biskup Kapui (Capua Nova) we Woszech. Znamienne, e autor nic nie wie o wywiceniu przeze kocioa katedralnego w znanym mu dobrze dalmatyskim Delminium. Por. Thomas Archidiakonus, Historia Salonitana, ed. F. Raki, Monumenta spectantia historiam Slavorum Meridionalium, t. 26, Zagrabiae 1894, s. 40, cap. 13. 13 Sabin, w latach 514 - 556 biskup Canossy (Canossa di Puglia) we Woszech. 14 w. Benedykt z Nursji (ur. ok. 480, zm. 543 r.), zaoyciel zakonu benedyktynw, patriarcha mnichw Zachodu, od r. 529 opat klasztoru na Monte Cassino. 15 Red. Ch: od istoka, tj. od wschodu. 16 Got stanowi w redniowiecznych rdach z krgu bakaskiego synonim bezbonika, poganina, a w rdach staroserbskich Bugara (Dj. Danii, Rjenik iz knjievnih starina srpskih, U Biogradu 1863, t. 1, reed. Beograd 1975, s. 228). Dalsza relacja (roz. V) dowodzi, e autor mia na uwadze Sowian. Identyfikacja ich z Gotami bya niezwykle ywa w tym krgu, poczynajc od ok. VI w., zarwno w pimiennictwie bizantyskim, jak aciskim. Por. J. Kovaevi, w: ICG, t. 1, s. 373; L. Havlik, Dukljanska kronika a Dalmatska legenda, Praha 1976, s. 4. Wizao si to prawdopodobnie z bardzo popularnym wwczas pogldem o pa-

noskiej kolebce Sowian, a wic terenw zamieszkanych rwnie przejciowo przez Gotw. 17 Rkp. B: Senuladi; W: Senubaldi. Identyfikacja imienia, jeeli jest to posta historyczna, jak rwnie jego etymologia, s sporne. Por. W. Swoboda, Svevladii, SSS, t. 5, s. 493 - 494. 18 Brus (red. Ch: Bris), posta skdind nie znana, o spornej etymologii imienia i pochodzeniu. 19 Totila, posta by moe autentyczna, nawizujca do krla Gotw tego imienia, prowadzcego m.in. w latach 541 - 542 wojn z Bizancjum. Nie jest wykluczone, e autor zaczerpn swe dane z jakiego autentycznego rda, opisujcego zdobycie Dalmacji i Italii przez krla Teodoryka i wspomnian wojn gocko-bizantysk z udziaem Totili (T. Wasilewski, Ostroil, SSS, t. 3, s. 548-549). Na uwag zasuguje udzce podobiestwo tej czci Latopisu do relacji DAI (c. 32) o dwch anonimowych braciach, ktrzy przywiedli Serbw na poudnie. Por. N. Radoji, O najtamnijem odeljku Barskog rodoslova, Cetinje 1951, s. 21 i n.; R. Novakovi, Odakle su Srbi doli na Balkansko poluostrvo, Beograd 1977, s. 49 i n. 20 Ostroil (red. Ch: Stroil), posta skdind nie znana, o spornej etymologii imienia i pochodzeniu (T. Wasilewski, Ostroil, SSS, t. 3, s. 548 549). 21 Oglnie obszary rozcigajce si nad rodkowym Dunajem. Samo pojcie Panonii ulegao zmianie w cigu wiekw. Por. W. Swoboda, Panonia, SSS, t. 4, s. 20 - 27. 22 W red. Ch: u Trnovinu; w pozostaych: Templana. Wedug iicia autor mia na uwadze Teutoni, czyli Germani, tj. zachodnie poacie Pwyspu Bakaskiego, penetrowane przez plemiona germaskie. W XII XIII w. oba te pojcia obejmoway rwnie obszary dzisiejszej Krainy i Styrii, jako czci skadowych Zachodniego Cesarstwa. Por. ii, s. 422 23. 23 Ruiny pod dzisiejszym Solinem koo Splitu. 24 W oryginale: ab hora diei tertia usque ad vesperam", czyli e autor zastosowa podzia dnia na godziny kanoniczne, gdzie hora tertia" oznacza ,,w poowie przedpoudnia", a vespera" czas przed zachodem soca.

Pwysep w zachodniej Dalmacji. Pierwsza fala osadnictwa sowiaskiego dotara tutaj w r. 599, jak wiadczy o tym list papiea Grzegorza I z sierpnia 600 r. do Maksyma biskupa Salony. Por. F. ii, Prirunik izvora hrvatske historije, Zagreb 1914, s. 174. Pojcia krl Istrii, jak i krl Dalmatyczykw, stanowi niewtpliwy anachronizm. 26 Akwileja, miasto w pn.-wsch. Woszech, we wczesnym redniowieczu wany orodek kocielny, siedziba patriarchatu. 27 Data tych wydarze w red. Ch (378 r.) jest pniejsz interpolacj. 28 ii cay ten passus zalicza do pniejszych interpolacji, powstaych na podstawie ywota w. Benedykta, a dotyczcy historycznych wydarze, jakie miay miejsce w stosunkach midzy opatem Monte Cassino a krlem Gotw Totil. Przeciwko interpolacji wypowiedzia si zdecydowanie N. Radoji, O najtamnijem, s. 10 - 11, 55. 29 Chodzi o obszar odpowiadajcy w przyblieniu dzi. poudniowej Jugosawii i pnocnej Albanii. 30 Red. ac.: in Prevalitana urbe, co ii, za red. O, poprawia na regione". Prewalitana, czyli rzymska prowincja Praevalis, utworzona za czasw Dioklecjana w 297 r. n.e., obejmowaa obszary grnej Dalmacji, z najwaniejszymi miastami Diocle (obecnie ruiny Duklja koo Titogradu) i Scodr (sowiaski Skadar, dzi Szkodra w Albanii). Podzia ten ugruntowany zosta w 395 r., kiedy po mierci cesarza Teodozjusza I, jego synowie Honoriusz i Arkadiusz dokonali podziau cesarstwa na Zachodnie i Wschodnie. Prewalitana znalaza si wwczas w skadzie ostatniego z nich. Latopis pojcie to stosowa na oznaczenie wspczesnego sobie pastwa zeckiego, por. J. Kovaevi, w: ICG, t. 1, s. 313 i n., aczkolwiek nie jest w tym precyzyjny (Novakovi, Srbija, s. 118 - 119). 31 Posta skdind nie znana. Moin (s. 43) przyjmuje jego tosamo z Teodorykiem Wielkim, co jest mao prawdopodobne. 32 W obu rkp. ac.: Prevalitana urbe, co ii poprawia na regione". 33 Posta skdind nie znana. Imi moe by pocho-

25

dzenia germaskiego, por. gockie Selimeri, Silimiri (Moin, s. 43, przyp. 23). 34 W tekcie oryginalnym: de Valdevino usque ad Poloniam". Valdevino jest identyczne z dzi. Winodolem, wsk dolin w nadmorskim pasie Chorwacji, midzy Zalewem Bakarskim a miejscowoci Novi (J. Leny, Vinodol, SSS, t. 6, s. 475-476). Polonia, czyli Apollonia, jest identyfikowana ze redniowieczn Polin (obecnie ruiny Pojan koo Vlory) w pd.-zach. Albanii lub (zob. rozdz. IX) z Draczem (alb. Drresi). R. Novakovi (Da li je Dukljaninova Polonija isto to i Apoloni ja?, Istorijski asopis, 21, 1974, s. 241 - 246) uwaa jednak, e jest mao prawdopodobne, aby granice jakiegokolwiek pastwa sowiaskiego wchodziy tak gboko na poudnie Albanii. Jego zdaniem, w gr musi wchodzi jaka nie znana dzi nazwa z terenw na pnoc od Dracza. W rzeczywistoci autorowi Latopisu chodzio o rozlege, cho niewtpliwie fikcyjne, pastwo nad Morzem Adriatyckim, ktrego punktami skrajnymi byy Winodol i Polonia" (Dracz lub Pojan). Wielokrotnie zreszt na swych kartach Latopis zdradza swe pretensje do panowania opisywanej przeze dynastii nad Draczem. 35 Rkp. B: Replevit et terram, gdzie et" wstawione pomykowo. W rkp. W: brak sowa terram". 36 W wikszoci rkp. i red.: Bladinus, co przemawia za germaskim pochodzeniem imienia, por. gockie Balthwinus (Rodi, s. 322, uwaa za sowiaskie). Przedstawiony dalej sielski opis stosunkw w jego czasach z Bugarami przypomina do zudzenia sowa DAI (c. 32, s. 154-155; VINJ, t. 2, s. 50), jak to do czasw archonta Wastimira Bugarzy yli w pokoju z Serbami i jak jedni kochali drugich. Ju iiciowi (s. 425) nasuno to pomys identyfikacji Bladina z Wastimirem (ok. 820 - 855 r.). 37 Ratomir, imi niewtpliwie sowiaskie, bardzo popularne u Serbw i Chorwatw (Grkovi, s. 171). Jest on postaci skdind nie znan. M. Hadijahi, Pitanje vjerodostojnosti sabora na Duvanjskom polju, Godinjak Akademije nauka i umjetnosti Bpsne i Hercegovine, Knj. VIII, Centar za Balkanoloka ispitivanja, knj. 6, 1970, s. 236 i n., czy go z Ratimirem (ok. 829 - ok. 838), uchodzcym dotd za ks. dolnej Panonii (midzy Draw i Saw), por. W. Swo-

boda, Ratimir, SSS, t. 4, s. 473-474, widzc w nim dla odmiany wadc Boni. Ze stanowiskiem tym trudno si jednak zgodzi, gdy istnienie odrbnego ksistwa boniackiego nie mogo uj uwagi wczesnym rdom. 38 Rkp. W ma w tym miejscu, zaczerpnite pomykowo przez kopist, sowa z nastpnego zdania. 39 Rkp. B: Volca; red. Ch: Velija. 40 Rkp. B: Volgari; rkp. W: Vulgari. Prezentowane tu pochodzenie nazwy Bugarw od rzeki Wogi jest bdne i naley do rzdu etymologii ludowych. Identyczn etymologi zawiera w swym Prologu powstaa w drugiej poowie XIII lub w pocztkach XIV w., Kronika Wielkopolska (Chronica Poloniae Maioris, ed. B. Krbis, Monumenta Poloniae Historica, N. S., t. 8, Warszawa 1970, s. 5, a take pniejszy kronikarz bizantyski (zm. ok. 1362 r.) Nikefor Gregoras (Nicephori Gregorae Byzantina historia, Lib. II, c. 2, ed. L. Schopeni, t. 1, Bonnae 1829, s. 26). Skojarzenie tej nazwy z Wog, gdzie rozcigaa si tzw. Bugaria Nadwoaska, nastpio wic zapewne u tych autorw niezalenie od siebie, std stanowisko iicia (s. 147 - 149), jakoby Latopis opiera si w tym miejscu na jakich rdach bizantyskich, jest trudne do utrzymania. Z wszystkich koncepcji dotyczcych etymologii nazwy Bugarw najbardziej przekonuje jej zwizek z tureckim rdzeniem bul-" 'miesza si, mieszanina'. Por. S. Mladenov, Imeto Blgarin", Blgarska misl, 2, 1927, nr 3, s. 161 - 168. Zob. rwnie J. Nmeth, Die Bedeutung des bulgarischen Volksnamens, [w:] Studia in honorem Veselini Beevliev, Sofija 1978, s. 68 - 71. 41 Sylloduxia zapis przypuszczalnie skaony, zoony z nazw dwch prowincji Scytii i Mezji, zajtych przez Protobugarw w pierwszej fazie ekspansji bakaskiej. Zdaniem Moina (s. 45, przyp. 28) jest to fuzja dwch poj: grec. 'drzewo' (skoro Mezja oznacza kraj poronity lasem) i ac. dux 'ksi, ksistwo', czyli razem ksistwo lene"; czsto identyfikowane z dzis. Szumadi. 42 Rkp. B i W: Kris; red. O: Chris; M: Barris. Wikszo badaczy stoi na stanowisku, e w gr wchodzi tu znieksztacone imi Borys, ktre nosio dwch wadcw bugarskich : Borys I Micha (ok. 852 - 889) i car Borys II (969 -

- 971). Panowanie ich przypada jednak zbyt pno, by mc czy z ktrym z nich osiedlenie si Protobugarw na Bakanach. Skdind wiadomo, e pojawili si oni tu pod wodz chana Asparucha (681 - 702). 43 Czyli kagan (sowo pochodzenia tureckiego), tj. wielki chan, chan nad chanami, co autor trafnie oddaje przez imperator. Zob. V. Gjuzelev, Knjaz Boris prvi, Sofija 1969, s. 48-49; V. Beevliev, Prvoblgarite. Bit i kultura, Sofija 1981, s. 45 - 50. 44 W przekadzie idziemy za poprawniejsz w tym miejscu lekcj rkp. B: sub quo erant uarii principes, zamiast lekcji pozostaych rkp., gdzie stoi: sub quo erant VIIII (=novem) principes. Innymi sowy, w trakcie kopiowania nastpio zapewne bdne odczytanie uarii" (w znaczeniu rnych, rozmaitych ksit) jako rzymskiej cyfry VIIII. Rzekoma mnogo Protobugarw jest oczywist fikcj. W porwnaniu ze Sowianami liczba ich nie moga by zbyt wysoka. Por. K. Dbrowski, T. NagrodzkaMajchrzyk, E. Tryjarski, Hunowie europejscy, Protobugarzy, Chazarowie, Pieczyngowie, Wrocaw 1975, s. 288 i n. 45 Autor, tutaj i dalej, czy sztucznie w jedn cao rne wydarzenia z okresu napywu Protobugarw na Bakany, jak i z dugiego procesu ksztatowania si pastwa protobugarsko-sowiaskiego. Pod pojciem Macedonii naley rozumie nie tem tej nazwy, z gwnym orodkiem w Adrianopolu (obec. Edirne), jaka funkcjonowaa w latach 789 - 802, lecz obszar Macedonii staroytnej (wczesnoredniowieczna Sklawinia), rozcigajcej si na pnoc od Tesalii i na wschd od Epiru i Ilirii. Ta ostatnia znalaza si w zasigu zdobyczy dopiero Borysa I Michaa (ok. 852 - 889). Brak jakiego wyranego momentu terytorialnego co do wymienionych Romanw-Woochw, zwanych rwnie, jak trafnie podkrela rdo, Maurowlachami" lub Nigrilatini". Woosi-Romanie zamieszkiwali rne obszary Pwyspu Bakaskiego. Por. W. Swoboda, Romanie, SSS, t. 4, s. 538-540; W. Swoboda, A. Wdzki, Woosi, SSS, t. 6, s. 576 i n.; Slavjano-voloskie svjazi. Sbornik statej, Kiinev 1978. 46 Rkp. B i W: extitit a pueritia. 47 Cay ten przekaz ma niewtpliwie wtki legendarne.

Autochtoniczna ludno romaska jak wida to doskonale z rnych miejsc relacji DAI chronia si zwykle w silnie obwarowanych miastach dalmatyskich, unikajc w ten sposb pogromu ze strony barbarzycw. 48 W rkp. W lakuna; sowo societate" jest rekonstrukcj iicia. 49 Przesadna idealizacja ludnoci romaskiej wskazuje na poczuwanie si autora do tosamoci z ni. 50 Rozmaito lekcji w poszczeglnych redakcjach i rkopisach (W: Zuanimirus; B: Zsaramitus; L: Zuanimirus, Saramirus; Ch: Satimir; M. Satimerus), nie pozwala na waciw rekonstrukcj imienia (przyjmujemy j za iiciem) i rozwikanie etymologii. Moe ono by zarwno pochodzenia sowiaskiego, jak i germaskiego (por. Moin, s. 47, przyp. 42). Mijukovi rekonstruuje to imi jako Zwonimir, podobnie Rodi, s. 316 317. 51 W rkp. B zamiast Leonis" jest bonis". Niewykluczone zatem, e w pierwotnym tekcie nie byo imienia ojca Konstantyna. Cae zdanie naleaoby wtedy rozumie, i by on synem jakiego dostojnego patrycjusza". Konstantyn (Cyryl) Filozof, ur. ok. 836 r., zm. w Rzymie w 869 r., brat Metodego. Obaj byli synami zastpcy stratega temy tesalonickiej, drungariosa Leona. 52 Rkp. W: Csaream. 53 Rkp. B: Chasariam; rkp. W: Csaream. 54 Misja chazarska Konstantyna jest wydarzeniem autentycznym i przypada na okres od poowy 860 do poowy 861 r. Jej przyczyny i rezultaty nie s bliej znane. Przypuszcza si, e misja miaa charakter zarwno pastwowo-polityczny, jak i kocielno-misyjny. Por. T. Sbev, Po njakoi vprosi na chazarskata misija, [w:] Konstantin Kiril Filosof. Jubileen sbornik po sluaj 1100- godininata ot smrtta mu, Sofija 1969, s. 105-125; T. Lehr-Spawiski, Konstantyn i Metody, Warszawa 1967, s. 39 - 53. 55 Fakty legendarne, nie potwierdzone przez adne rda. Tzw. krtki ywot Konstantyna, znany te jako Uspenije Kirilovo" (MMfh, t. 2, s. 247) i niezalena ode tzw. Legenda Souska" (MMfh, t. 2, s. 306), wspominaj o dziaalnoci misyjnej wrd Sowian (Bugarw) nad Bregalnic. Latopis odzwierciedla tutaj wic do powszechn od oko-

o XII w. opini o rzekomej pierwotnej dziaalnoci Konstantyna wrd Bugarw (por. MMfh, t. 1, s. 239, przyp. 3), ktra zrodzia si w krgu spadkobiercw tradycji cyrylo-metodiaskich w Bugarii. Por. te odmienne stanowisko B. Panov, Dejnosta na Kiril i Metodija vo Makedonija, [w:] Simpozium 1100-godinina od smrtta na Kiril Solunski, t. 1, Skopje 1970, s. 176 i n., gdzie dalsza lit. 56 Sdzi si na og, e pod imieniem witopeka (rkp. B: Suetoplek; rkp. W: Sfetopelek; red. Ch: Budimir kralj Svetogpuka) ukrywa si wadca wielkomorawski tego imienia, ktrego panowanie przypado na okres misji Metodego, brata Konstantyna. Latopis pomiesza tutaj tradycj wielkomorawsk z dziejami bakaskich Sowian. Por. L. E. Havlik, Dukljansk kronika, s. 13 i n. ii z lekcji red. Ch oraz marginesowej zapiski w red. O, gdzie twierdzi si, i wadca ten zwa si pierwotnie Budimirem i dopiero na chrzcie dodano mu imi witopek (red. O), wycign wniosek, e w pierwotnym tekcie figurowao tylko imi Budimira. W rzeczywistoci oba imiona maj charakter ludowy i adne z nich nie mogo by imieniem chrzestnym. 57 Konstantyn, nazywany w oryginale doktorem, tj. w wczesnym zrozumieniu nauczycielem (Moin, s. 49, przyp. 47), zosta jak wiadomo skdind wezwany do Rzymu przez papiea Mikoaja I (858-867). W IX w. byo trzech papiey noszcych imi Stefan: Stefan V (816-817), Stefan VI (885 - 891) i Stefan VII (896 - 897), aden wic z nich nie mg zetkn si z Konstantynem, urodzonym ok. 836 r. i zm. w 869 r. 58 Rkp. B: lingua; W: littera. 59 Autor odnotowuje tu wydarzenia bliskie jak si zdaje prawdy. ywot Metodego wspomina bowiem: Pierwej [...] by przeoy [Metody] razem z [Konstantynem] Filozofem tylko psaterz, ewangeli, wraz z dziejami apostolskimi i wybranymi modlitwami liturgicznymi". Por. ywoty Konstantyna i Metodego (obszerne), rozdz. XV, opr. T. Lehr-Spawiski, Pozna 1959, s. 118. 60 Badacze czescy (por. MMfh, t. 1, s. 240, przyp. 5) skonni s uwaa, e Konstantyn i Metody, przybywajc ok. 863 r. na Morawy, musieli przechodzi najpierw przez tereny wschodnie Wielkich Moraw, gdzie wadz peni wi-

topek, bratanek wczesnego wadcy kraju Rocisawa. Wszake zarwno data otrzymania przez witopeka wasnego nadziau, jak i jego pooenie geograficzne nie przedstawiaj si cakiem jasno. Por. J. Sieklicki, witopek I, SSS, t. 5, s. 583. Latopis logicznie czy szlak podry obu braci (z rejonu Tesaloniki) do Rzymu z obszarami dalmatyskimi. Godna uwagi wydaje si std informacja, odnotowana na amach tzw. drugiego ywotu Nauma (Ivanov, s. 312), powstaego okoo XIII - XIV w., jakoby twrcy pisma sowiaskiego obchodzili i nauczali rd mezyjski [tj. bugarski] i dalmatyski". Z kontekstu tego przekazu wynika, e miao to miejsce jeszcze przed podjciem misji morawskiej. Std cz badaczy (zob. np. I. Dujev, Prostranno grcko itie i sluba na Naum Ochridski, [w:] Konstantin Kiril Filosof. Jubileen sbornik po sluaj 1100- godi-ninata ot smrtta mu, Sofija 1969, s. 265 - 266) uwaa tak wczesn misj w Dalmacji za rzecz wielce prawdopodobn. Nie wyklucza si te, e obaj bracia mogli przyby na Morawy szlakiem ldowo-morskim, przez Dracz i Wenecj, a tym samym krtko przebywa w Dalmacji. Por. F. Dvornik, Byzantsk misie u Slovanu, Praha 1970, Exkurs III: Kterou cestou prilo byzantske poselstvo na Moravu?, s. 298 - 302. Wiadomo Latopisu moe wreszcie stanowi odzwierciedlenie jakiej krtkiej dziaalnoci misyjnej obu braci w toku podry na Morawy, przy szlaku ldowym (tzw. via militaris), przez Belgrad, ktry to szlak wydaje si najbardziej prawdopodobnym. 61 Miao to miejsce w kocu 868 r., za pontyfikatu papiea Hadriana II (867 - 872). 62 Konstantyn wraz z Metodym i grup swych uczniw opucili Morawy, udajc si w drog do Rzymu, przypuszczalnie w poowie 867 r. 63 Autor nawizuje tu do wyimaginowanego przez siebie krlestwa dalmatyskiego i opisanych wczeniej wydarze (zob. roz. VII). Std odnoszenie tych wydarze do Wielkich Moraw, jak czyni to m.in. R. Hoek (Antique Traditions in Great Morama, [w:] Magna Morama. Sbornik k 1100 vro pichodu byzantsk mise na Moravu, Praha 1965, s. 79 - 80) jest bezpodstawne.

W rkp. B: gens adiret; W: gens sciret, co umoliwia waciwsze rozumienie sensu zdania. 65 witopek I (zm. w 894 r.) mg wyprawia poselstwo tylko do papiea Stefana VI (885 - 891). Cesarz bizantyski Micha III (842 - 867) mg natomiast przyjmowa jedynie poselstwo Rocisawa. Std ii uwaa imi cesarza Michaa za pniejsz interpolacj. W rzeczywistoci Latopis miesza tradycj i nie orientowa si szczegowo w opisywanych wydarzeniach. 66 Penomocnik papieski Honoriusz nie jest znany w rdach a do XIV w. ii wysnu std pogld, e imi to jest pniejsz trzynastowieczn interpolacj, dokonan pod wpywem kroniki Tomasza Archidiakona splickiego, informujcego o darowaniu przez papiea Honoriusza III (1216 1227) korony krlewskiej Stefanowi II, synowi Stefana Nemani. Pogld ten nie w peni wydaje si przekonujcy, gdy autor Latopisu mg imi to po prostu wymyli, podobnie jak wymyli wiele innych, tym bardziej e naleao ono do do popularnych w Dalmacji. Imi Honoriusz nosi m.in. biskup Salony z VI w., a pniej inni dostojnicy kocielni na tym obszarze. 67 W rkp. W: qui populo adhuc (novello) in fide gdzie novello" jest rekonstrukcj iicia wedug red. O. W przekadzie idziemy za rkp. B: rudi adhuc populo in fide. 68 Rkp. B i W: in planitie Dalmae; L i O: Dalma; M. Clivna; Ch: Hlivaj. Rwnin Dalma identyfikuje si bd to z kotlin Duvno nad rzek ujic (obecna pd.-zach. Bonia-Hercegowina), bd z okolicami Omiszu, ktrego wspczesna nazwa stanowi filologiczn derywacj nazwy Delma, Dalma. Por. M. Barada, Topografija Porfirogenitove Paganije, Starohrvatska prosvjeta, N. S., 2, 1928, nr 1-2, s. 47. Wbrew stanowisku czci dawnych, jak i wspczesnych badaczy, opisany tutaj wiec jest zwyk fikcj. Na takim stanowisku stan rwnie ostatnio Banaevi (s. 57 i n.). Por. uwagi we Wstpie, s. 47. 69 W przekadzie opieramy si na rkp. B, ktry podobnie jak red. Ch nie ma imion wysannikw cesarza Michaa III, tj. Leona i Jana (B: missi ab imperatore Michaele rege et cardinalibus honorifice suscepti sunt; Ch:

64

doje posli od c[es]ara Mihajla i oni posli s potenjem velicim bie prijati). Imiona ich stanowi niewtpliwie pniejsz interpolacj. Pozostaje to zapewne w zwizku z udziaem w r. 925 na synodzie w Splicie dwch biskupw o takich imionach: Jana, bpa Ankony i Leona, bpa Palestry (CDS, t. 1, nr 22, 24; N. Klai, Historia Salonitana Maior, Beograd 1967, s. 95 96). 70 Nie zwaajc na fikcyjno opisu, prbowano wielokrotnie ustali daty odbycia wiecu (zbiera je Moin, s. 31 i M. Hadijahi, Pitanje vjerodostojnosti, s. 202 i n.). Nie wyklucza si, e rdo to oddaje tradycje o jakim rzeczywistym wiecu, z udziaem chorwackiego panujcego. Tylko Hadijahi (op. cit.) czy go z dziejami Boni, datujc sam wiec na r. 885 lub 886. Autor Latopisu, przy opisie tych wydarze, czerpa przypuszczalnie z materiaw lub tradycji o dwch pierwszych synodach splickich (925, 928 r.). Por. uwagi we Wstpie, s. 30. 71 W przekadzie opieramy si na rkp. B: consecratus est rex atque coronatus mor Romanorum regum. ii cay passus o koronacji uwaa za pniejsz interpolacj, dokonan pod wpywem wspomnianej wczeniej (zob. wyej przyp. 66) koronacji krla serbskiego Stefana II Nemanicza. Podkrela przy tym niemoliwo posuenia si przed XIII w. fraz: coronatus more Romanorum regum (ii, s. 429 - 430), z czym trafnie polemizuje Moin (s. 52 - 53, przyp. 57). 72 Obecnie ruiny Dukla koo Titogradu. O przedstawionej organizacji kocielnej zob. uwagi we Wstpie, s. 50. 73 Rkp. B: Surbiam; W: Sumbra. Latopis mianem Serbia okrela jedynie tereny stanowice kolebk powstaego w drugiej poowie XII w. pastwa Nemaniczw. Zob. te odmienne stanowisko: Novakovi, Srbija, s. 97 i n. 74 Red. Ch: grada ki po poganih bi razruen, ki se zove Dalma, czego brak w pozostaych red. i rkp. Przedstawiony podzia Dalmacji na Grn (Superior) oraz Doln (Inferior) funkcjonowa ju zapewne w pierwszej poowie X w., jak wiadcz o tym akta drugiego synodu splickiego z 928 r., gdzie mowa jest o kocioach w Dalmacjach (ecclesie Dalmatiarum). Por. N. Klai, Historia Salonitana, s. 104. W XI w. podzia ten by ju ugruntowany. Zob. M. Bara-

da, Dalmatia Superior, Rad Jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti, 1 (270), 1919, s. 94-96. 75 Szczegw o sufraganiach, zarwno w odniesieniu do Salony, jak i (dalej) Dioclei, brak w red. Ch. Trudno jednak zgodzi si z Medinim (Ljetopis, s. 149), aby byy one pniejsz interpolacj. Opucili je w red. Ch kopista bd tumacz, gdy w redniowieczu, kiedy red. Ch powstaa, nie byy one zgodne z rzeczywistoci. W obu podstawowych rkp. B i W tekst oryginalny brzmi: videlicet: Spalatum, Tragurium, Scardonam, Arausonam (B: Arausionam), quod nunc est castellum Jadrae (B: Jadera), Enonam, Arbum, Absarum, Veglam (B, W: Vegliam) et Epidaurum, quod nunc dicitur Ragusium. ii, uzupeniajc ten spis o Teninium (Knin), sugerowa si faktem, e tutejsze biskupstwo powstao okoo 1040 r. i wwczas caa organizacja kocielna odpowiadaaby stanowi z lat midzy 1125 i 1154. Jego zdaniem, nazw Teninium opucili w tekcie pniejsi kopici (Sii, s. 137). 76 Problem znaczenia i genezy nazw Chorwacja Czerwona i Biaa nie zosta dotd wyjaniony w sposb zadowalajcy. Nie ulega wtpliwoci, e okrelenie biay" i czerwony" ma w tym wypadku znaczenie lokatywne i dotyczy kierunku wiata (zachodni biay; czerwony wschodni). Por. G. Labuda, Chorwacja Biaa, SSS, t. 1, s. 255. Skd jednak rozcignicie przez Latopis pojcia Chorwacji na tereny zamieszkane tradycyjnie przez Serbw (Chorwacja Czerwona)? Problem ten prbowano wyjani rnorako. N. Radoji (Kako su, nazivali Srbe i Hrvate vizantiski pisci XI i XII veka Jovan Skilica, Nikifor Vrienije i Jovan Zonara?, Glasnik Skopskog naunog drutva, 2, 1926, s. 11 i n.), mniema, e by to rezultat nierozrniania Chorwatw i Serbw przez autorw bizantyskich. Najwiksz popularno zdobyo sobie przypuszczenie, jakoby rozcignicie tej nazwy na wschd byo wynikiem zamieszkiwania na obszarze pastwa zeckiego grup ludnoci chorwackiej. Por. Sii, s. 170 i n.; Klai, s. 20. Przegld spostrzee nad tym problemem daje B. Zeli-Buan, Dukljaninova vijest o Crvenoj Hrvatskoj u svjetlu novije historiografije, Maruli hrvatska knjievna revija, 9, 1976. nr 1, s. 12 - 20.

O przedstawionej tutaj organizacji Kocioa duklaskiego zob. uwagi we Wstpie, s. 50. 78 Transmontana, czyli patrzc od wybrzey Morza Adriatyckiego kraj pooony za grami; synonim kontynentalnej Serbii. W redniowiecznych rdach serbskich take Zagorje. Por. W. Swoboda, Zagora, Zagorje, SSS, t. 7, cz. 1, s. 42 - 43. 79 Drin, jako granic Boni i Serbii, wymienia rwnie Jan Kinnamos (zm. ok. 1203 r.). Por. VINJ, t. 4, s. 28. Lokalizacja wspomnianych gr Pini (w red. Ch: do gore Borave) jest sporna. Wedug iicia (Povijest Hrvata u vrijeme narodnih vladara, Zagreb 1925, s. 458, przyp. 80) chodzi o pasmo cignce si midzy grzbietami Bjelanicy i tit planine, ktre jeszcze na mapach nowoytnych byy okrelane mianem Borovina planina (serbskochorwackie bor" 'sosna', ac. pinus). Pogld ten przyjmuje rwnie A. Babi, O pitanju formiranja srednjovjekovne bosanske drave, Radovi Naunog drutva Bosne i Hercegovine, 3, 1955, reed. w tego, Iz istorije srednjovjekovne Bosne, Sarajevo 1972, a. 63. V. orovi, Teritorialni razvoj bosanske drave u srednjem veku, Glas, 167 (85), 1935, s. 12 - 13, powraca natomiast do starych koncepcji Stojana Novakovicia i Franjo Rakiego, i skonny jest przypuszcza, e chodzi o nazw Borova Glava, pasmo grskie cignce si na poudniowy wschd od Livnovskiego Polja (okolice Liwna). Z kolei R. Novakovi, O nekim pitanjima granica Srbije, Hrvatske i Bosne u X veku, ZFF, 7, cz. 1, 1963, s. 177 i n.; tene, Odakle su Srbi doli na Balkansko poluostrvo, Beograd 1977, s. 55-56; tene, Srbija, s. 100 i n., opowiada si zdecydowanie za grami lecymi midzy rzekami grnym Vrbasem a rodkowym biegiem Neretwy. 80 Okrelenie kierunku wschodniego wystpuje we wszystkich rkp. 81 W rkp. B i W: usque ad Lupiam et Lab. ii (s. 307) opar si na red. O: insino a Lusria (?) et alla palude Labeate, proponujc rekonstrukcj tekstu: usque ad Lapiam et (ad paludem Labeatidem). Wobec braku wyranej nazwy odnoszcej si do Jeziora Skadarskiego (obec. Jez. Szkoderskie) w pozostaych red. i rkp., tekst Orbiniego sprawia jednak wraenie jego wasnych kombinacji. Dotych-

77

czasowi wydawcy Latopisu (Sii; Moin, s. 55; Mijukovi, s. 197, przyp. 43, 44), o ile trafnie identyfikowali czon Lab" z up Lab i rzek tej nazwy (prawy dopyw Ibaru) na pn. od Prisztiny, o tyle bdne s ich mniemania co do rekonstrukcji czonu Lupiam" (rkp. B i W) i wizania go z okreleniem Jez. Skadarskiego. Nie ma najmniejszych powodw dokonywania zmian tekstu, gdy jak ju wczeniej zauway Novakovi (Oblasti, s. 110 -113), Lupiam" dotyczy dobrze znanego grodu i okrgu Lipljan, zwanego w staroytnoci Ulpiana, Ulpiani (zob. A. Wdzki, Lipljan, SSS, t. 3, s. 62). Zarwno Lipljan, jak i Lab, jeszcze w dobie Stefana Nemani (druga poowa XII w.) pomimo bliskoci pooenia uchodziy za dwa odrbne regiony. Za t star koncepcj, a wic czenia Lupiam z Lipljanem i Lab z up tej nazwy, opowiedzia si te ostatnio R. Novakovi, O granicama Srbije i srpske drave u X veku, ZFF, 8, 1964, s. 155 i n., 169; tene, Odakle su Srbi doli, s. 55-56; tene, Srbijo, s. 103 i n. Wynika to cakiem jasno zreszt z samego Latopisu, gdzie wyranie podkrela si, e chodzi o kierunek na wschd od Driny, a nie na poudnie, gdzie znajduje si wspomniane Jez. Skadarskie. Wschodnia granica Raszki (Serbii kontynentalnej) w ujciu Latopisu odpowiada zatem najwczeniej stosunkom z drugiej poowy XI w. 82 Rkp. B: Rassiam; W: Rassam. 83 ii uwaa to zdanie za pniejsz glos, z czym trafnie polemizuje Moin (s. 55, przyp. 67). 84 Mamy tutaj do czynienia z wyranym przedziaem miedzy cis wadz administracyjn, gdzie praktycznie kady z feudaw dysponowa spor swobod w wykonywaniu swych funkcji, a obowizujc w stosunkach fiskalnych, bezporedni zalenoci od panujcego. Zdradza to wpywy zachodniobizantyskiego systemu fiskalnego (por. Moin, s. 56, przyp. 69), gdzie stratedzy nie otrzymywali zapaty ( ), lecz korzystali z dochodw ciganych od ludnoci w podlegej im temie. Por. szerzej P. Lemerle, Roga" et rente d'Etat aux e - XIe sicles, Revue des tudes byzantines, 25, 1967, s. 77 - 100. 85 ii (s. 134) passus o ksidze Methodius" uwaa za

pniejsz trzynastowieczn glos, czemu sprzeciwiaj si Moin (s. 30) oraz Mijukovi (s. 200 - 201, przyp. 48). Moin przychyla si do dawnej koncepcji M. Kostrenicia, e w gr moe wchodzi jaki Nomokanon Metodego, powstay lub przetumaczony na Morawach. Na zblionym stanowisku stoi L. E. Havlik, Dukljansk kronika, s. 40 - 42. Jako zbir praw w jzyku sowiaskim traktuje ksig Methodius" J. Kovaevi, w: ICG, t. 1, s. 373-374. Jego zdaniem, moe konkretnie chodzi o przeoony Nomokanon Jana Scholastyka z Antiochii (zabytek z VI w., przetumaczony przez Metodego, zachowany w redakcji ruskiej) lub nawet o jakie zupenie oryginalne dzieo. Pogld ten idzie zbyt daleko, skoro wiadomo z ywotu Metodego (ywoty Konstantyna i Metodego, rozdz. XV, opr. T. LehrSpawiski, Pozna 1959, s. 118), e przeoy on nomokanon czyli reguy prawa", ktre dotyczyy wycznie regu prawa kocielnego (zob. tekst MMfh, t. 4, s. 205/363 i uwagi: J. Vaica, Metodejuv peklad nomokanonu, Slavia, 24, 1955, s. 9-41). Std te nie wydaje si przekonujce stanowisko M. Hadijahicia (Pitanje vjerodostojnosti, s. 239 - 248), aby ksiga Methodius" oznaczaa Zakon sudnyj ljudem" (Prawo sdzenia ludu). Trzeba raczej stan na stanowisku, e ksiga ta naley do wymysu autora Latopisu, podobnie jak wikszo przytoczonych w tej czci faktw. Jest prawdopodobne, e majc przed sob postanowienia dwch pierwszych synodw splickich (925 i 928 r.), myl o tytule ksigi nasuna mu si w zwizku z zawart tam informacj o doktrynie Metodego (ad Methodii doctrinam, por. N. Klai, Historia Salonitana, s. 95). Nie mona wreszcie wykluczy, e pod okreleniem liber Methodius" kryje si jaka wyimaginowana lub rzeczywista ksiga, czy rodzaj podrcznika przepisw. W ten jeszcze bowiem sposb (Metudis liber; Metodium cum adiunctis) okrelano w 1434 r. w krgach Uniwersytetu Krakowskiego jakie bliej nie znane dzieo. Por. Acta rectoralia almae universitatis studii Cracoviensis, ed. W. Wisocki, Cracoviae 1893, t. 1, s. 783 (nr 3215), s. 785 (nr 3224). 86 witopek I, ks. wielkomorawski, panowa 23 lata (871 - 894), cho wczeniej, od 869 r., sprawowa zapewne wadz nad jakim mniejszym terytorium (J. Sieklicki,

witopek I, SSS, t. 5, a. 583-584). Hadijahi, Regnum, s. 52) proponuje natomiast, opierajc si na red. Ch, inne daty od grudnia 877 r. do marca 917 r. Zamiast I sedminade[se]te dan umri na devet miseca marta" proponuje on: I sedminadesete na devet [czyli 917 r.] dan umri miseca marta". Byoby jednak rzecz zastanawiajc, dlaczego autor Latopisu tylko w tym jednym miejscu poda dokadn dat roczn. 87 Miejsce pochwku witopeka morawskiego nie jest znane. Tradycja Latopisu i wzmianka o kociele NPMarii w Dioclei jest oczywist fikcj. Brak dowodw e koci pod tym wezwaniem znajdowa si w Dioclei. Argumentem nie jest te inksrypcja informujca o niejakiej Auzonii, ktra ufundowaa w tym kociele grobowiec dla siebie i swoich synw. J. Kovaevi (ICG, t. 1, s. 309 i ryc. 20, s. 269) skonny by nawet datowa inskrypcj i sam koci na IX w. Ostatnio jednak I. Nikolajevi (Dve beleke za istoriju Prevalisa, ZRVI, 20, 1981, s. 9 - 13) przekonujco dowodzi, e inskrypcja pochodzi z VI w. Sam koci powsta przypuszczalnie nie wczeniej, jak w pocztkach IX w., na ruinach wczesnochrzecijaskiej bazyliki, z ktr czy te naley wspomnian inskrypcj. O budowli tej, ktrej wezwanie nie jest znane zob. J. Kovaevi, w: ICG, t. 1, s. 358, 376-377; Dj. Bokovi, L'art entre 1'antiquit et 1'poque romane sur le litoral de l'ancienne Zeta, Starinar, 27, 1977, s. 71 i n.; V. Kora, L'architecture du Haut Moyen Age en Diocle et Zeta programme de repartition des espaces et origine des formes, Balcanoslavica, 5, 1976, s. 155 i n. Jeli chodzi wic o koci NP Marii ju Sii (s. 66 - 67 i p. 43) wysun przypuszczenie, e w Latopisie mogo chodzi nie o antyczn Diocle, a orodek istniejcy w XII w. w jej bezporednim ssiedztwie Ribnic pniejsza Podgorica?). Pogld ten znajduje obecnie czciowe potwierdzenie w ywocie w. Symeona pira Stefana II Nemanicza (redakcja kodeksu Nikona z Jerozolimy z przeomu 1441 i 1442 r.), gdzie wspomniano o znajdujcym si w Ribnicy kociele Bogurodzicy. Por. Lj. Juhas, Prilog tumaenju jednog mesta u Stefanovom Zitiju svetoga Simeona, Arheografski prilozi, 3, 1981, s. 129.

Posta skdind nieznana; imi w Serbii do popularne (Grkovi, s. 177; Rodi, s. 312-313). Okres dwunastu lat panowania Swetolika odpowiada okresowi rzdw Mojmira II (894 - 906), syna witopeka morawskiego. Trudno z tego faktu wyciga jednak wniosek o ich tosamoci. Por. te L. E. Havlik, Dukljansk kronika, s. 45. 89 W tradycji serbskiej za pierwszego krla Zety uchodzi Micha I (ok. 1052 -1081), por. przyp. 83 we Wstpie. Cay powyszy fragment stanowi niewtpliwie echo koronacji Zwonimira chorwackiego w r. 1076. Moin (s. 57, p. 73) trafnie wskazuje, e w caej niemal Europie istniay stae miejsca koronacji wadcw, odrzucajc tym samym stanowisko iicia (s. 431), jakoby ten legendarny wtek stanowi glos z XIII w., powsta pod wpywem koronacji Stefana II Nemanicza w r. 1217. 90 Red. Ch: Stipan Vladislav. Zdaniem iicia (s. 434) moe on by identyczny z ks. chorwackim Wadysawem (ok. 821-ok. 835). 91 Red. Ch ma w miejsce brata Tomisawa" syna Tomisawa". 92 Cay fragment o Tomisawie zdaje si stanowi odlege echo walk wadcy chorwackiego tego imienia (ok. 910-928, por. T. Wasilewski, Tomislav, SSS, t. 6, s. 106 - 107), a moe rwnie jego poprzednikw, z Wgrami, ktrzy za czasw Arpada (zm. 907 r.) oraz jego nastpcw rozwinli szerok ekspansj militarn w Europie. Take najstarsza historiografia wgierska (Gesta Hungarorum) zwyka rwnie myli Arpada z Attyl i dzieje Hunw z dziejami Wgier pierwszych Arpadw; analogicznie kroniki weneckie z XII w. Chorwacja doby Tomisawa dziki wchoniciu Sawonii co zdaje si wynika z relacji DAI (cap. 13, s. 64 65) graniczya z Wgrami. Nie sposb wic wykluczy napadw wgierskich na poudnie. Por. L. Thallczy, Die ungarischen Beziehungen der Chronik des Presbyter Diocleas, Archiv fr slavische Philologie, 20, 1898, s. 201 i n.; Klai, s. 277-278. 93 ii (s. 434 - 435) skonny by identyfikowa Sebesawa z ks. chorwackim Sedesawem (ok. 878 - 879, por. T. Wasilewski, Sedeslav, SSS, t. 4, s. 124 - 125).

88

Skadar - (obec. Szkodra) w 2 po. XI w. jeden z gwnych orodkw Zety, zob. dalej przyp. 363. 95 O obydwch braciach nic nie wiadomo. Imi Razbiwoj (polskie Razbiwoj) autor tumaczy prawidowo jako ruina gentis", czyli niszczcy wojsko". 96 Red. Ch konsekwentnie, podobnie jak w roz. XIII, nie informuje, jakoby byli oni bliniakami, nazywajc tutaj Razbiwoja starszym bratem. 97 Rkp. W: Sumbram; B: Surbiam. 98 Red. Ch: w dwunastym roku panowania. 99 Rkp. B: Charanimiorsus; W: Charanimirus. Posta skdind nie znana. 100 Rwnina Chelmo jest przypuszczalnie identyczna z tzw. Livnovskim Poljem (zgodnie z red. Ch), tj. nizin rozcigajc si w ssiedztwie Liwna. 101 Rkp. B: Tuerdeslauus; W: Tuardoslauus. Posta skdind nie znana. 102 Rkp. B: Ostriuoy, Ostiiruoy; W. Ostriuoy. Posta skdind nie znana. 103 W rkp. B brak caego roz. XVIII. Wedug red. Ch i M panowa 11 lat; posta skdind nie znana. 104 Rkp. B: Pribislauus; W: Pridislauus. Identyfikacja Pribysawa (ii, s. 435) ze wzmiankowanymi w DAI (cap. 32, s. 156-157; VINJ, t. 2, s. 53) ks. serbskim tego imienia (ok. 891 - 892) nie jest przekonujca. Wiadomo bowiem, e znany z DAI Pribysaw schroni si przed Piotrem Gojnikowiciem i wspomagajcymi go Chorwatami w ktrym z miast dalmatyskich, gdzie te zapewne dokona ywota. Por. J. Ferluga, Vizantijsko carstvo i junoslavenske drave od sredine IX do sredine X veka, ZRVI, 13, 1971, s. 79 i n.; Dj. S. Radojii, Der Name des serbischen Frsten Pribislav (891 - 892) im Evangeliar von Cividale, Die Welt der Slaven, 11, 1966, s. 101 - 105. 105 Rkp. B: Crepimirus; W: Crepimirius; red. O: Crepimir. Jedynym znanym synem ks. Pribysawa z relacji DAI by Zachariasz (J. Leny, Zachariasz. SSS, t. 7, cz. 1, s. 25 - 26). ii (s. 312, 434) w zapisie imienia Krepimir domyla si ks. chorwackiego Trpimira (ok. 845 - ok. 864), protoplast chorwackiej dynastii Trpimirowiczw.

94

Nazwa Boni wystpuje wycznie w red. O. ii (s. 434) wskazuje na prawdopodobiestwo walk Trpimira I (zob. przyp. 105) z pastwem frankoskim, podkrelajc, e rwnie rda bizantyskie mieszkacw tego pastwa nazywaj Alemanami. Walki takie rdowo nie s powiadczone w czasach Trpimira I, ktry uchodzi za wasala Ludwika Niemca (J. Leny, Trpimir I, SSS, t. 6, s. 167 - 169). 108 Rkp. B: Suechosar; rkp. W: Suechozar, Sfetozar; red. O: Svetorad; red. Ch: Staozar. Zdaniem jednych, imi to moe by cakowicie zmylone przez autora (T. Mareti, Otkle ime Svetozar, Junoslovenski filolog, 2, 1921, nr 3-4, s. 296 - 297), inni broni jego autentycznoci (Lj. Crepajac, Prilog prouavanju grkih modela srpskohrvatske antroponimije, Onomatoloki prilozi, t. 1, Beograd 1979, s. 72), co jeszcze nie oznacza historycznoci samej postaci. Trpimir I, jak wiadomo skdind, mia trzech synw: Piotra, Zdesawa i Mutimira. 109 W red. Ch i M brak wzmianki o tym pokrewiestwie. 110 Wedug red. Ch i M, Krepimir panowa 25 lat i siedem miesicy. 111 Red. Ch i M dodaj, e Radosaw I by koronowany za ycia ojca. Cz badaczy (ii, s. 436-437; T. Wasilewski, Radoslav, SSS, t. 4, s. 453) skonnych jest identyfikowa go z wymienionym w DAI (cap. 32, s. 154-155; VINJ, t. 2, s. 50) ks. serbskim Radosawem, panujcym na przeomie VIII i IX w. Natomiast Medini (Starine, s. 53 i n.) utosamia go z ks. chorwackim Sedesawem. 112 Rkp. W: Riadaslauus; B: Radaslauus. 113 Rkp. B: Cislauum, Ciaslauuo; red. O: Ciaslav; Ch: Seislav. Wedug DAI (cap. 32, s. 156-157; VINJ, t. 2, s. 53) ojcem Czasawa by archont serbski Klonimir, oeniony z bliej nie znan Bugark. Niemniej jednak, tosamo Czasawa z Latopisu z synem Klonimira jest powszechnie przyjta. Szczegy chronologiczne DAI informujce, e Czasaw zbieg z Bugarii do Serbii po siedmiu latach, wskazuj na objcie przeze wadzy w tyle lat po podboju przez Symeona Serbii kontynentalnej, tj. w 931 r. (VINJ, t. 2, s. 57, przyp. 193, gdzie szczegowa lit.). By moe byo to w siedem lat po upadku w Serbii rzdw Pawa Branowicza,
107

106

tj. w r. 927 lub 928 r., jak przyjmuje G. Ostrogorski, Porfirogenitova kronika srpskih vladara i njeni hronoloki podaci, Istoriski asopis, 1, nr 12, 1948, s. 28 i n. (reed. w tego, Sabrana dela, t. 4: Vizantija i Sloveni, Beograd 1970, s. 84 i n.). Sporna jest rwnie data koca rzdw Czasawa. Przyjmuje si odpowiednio lata: 950, 960. Wobec faktu, e w DAI Czasaw jest ostatnim znanym Konstantynowi Porfirogenecie wadc serbskim, koniec jego rzdw naley datowa na okres po 952 r., tj. po dacie napisania DAI. 114 Szczegy znikd nie znane. Moin (s. 62, przyp. 105) wysun domys, e moe chodzi o wydarzenia autentyczne, ale autor Latopisu pomiesza wydarzenia z okresu panowania Czasawa Klonimirowicza z wydarzeniami rzekomo majcymi miejsce za czasw nie znanego bliej syna Radosawa o zblionym do Czasawa brzmieniu imienia, a panujcym znacznie wczeniej, bo na przeomie VIII i IX w. Niestety, o takiej postaci brak informacji u dobrze zorientowanego Konstantyna Porfirogenety w DAI. Z jego dziea wiadomo jedynie o Prosigoju, synu Radosawa (DAI, cap. 32, s. 154-155; VINJ, t. 2, s. 50). Chcc zatem stan, choby tylko w czci, na gruncie wiarygodnoci wojny serbsko-chorwackiej, naley przyj jedn z dwch moliwoci: a) skoro kontekst rda wskazuje na podporzdkowanie Chorwacji Czasawowi (banus Croatiae Albae cum suis omnibus rebellaverunt regi), to nie mona wykluczy, e chodzi nie o Bia, lecz Czerwon Chorwacj, ktra w sposb naturalny ciya do Serbii kontynentalnej (Raszki), a po jej przyczeniu doszo tam do wybuchu buntu lub b) passus ten stanowi odlege echo nieudanej wyprawy zbrojnej (ok. 927 r.) Symeona na Chorwacj, o ktrej informuje DAI (cap. 32, s. 158-159; VINJ, t. 2, s. 56) i tzw. Kontynuator kroniki Theofanesa (VINJ, t. 3, s. 12). Wyprawa Symeona pozostawaa w cisym zwizku ze schronieniem si w Chorwacji poprzednika Czasawa, ks. Zachariasza. 115 Do niedawna opowiadano si za identycznoci z dzisiejszym Petrovcem pooonym midzy Budva a Barem, ktry w redniowiecznych rdach wystpuje jako castel

Lastvi" (Gradovi, s. 114 -115) lub jako Lasta" (Medini, Starine, s. 45). Ostatnio jednak Banaevi (s. 83-84), podkrelajc legendarny charakter caego opowiadania (legendy topograficzne), wskazuje na wiele innych nazw o tym brzmieniu na wybrzeu czarnogrskim. 116 B, W, L: cum equitibus; O: con suoi cavallieri; Ch: na konjih; M: cum equis. 117 Apulia w. Puglia, kraina historyczna nad Morzem Adriatyckim w poudniowych Woszech, z gwnym orodkiem w Bari. 118 W przekadzie idziemy za rkp. B i W, gdzie zamiast navigantes" (marynarzy) jest remigantes" (wiolarzy). 119 B i W: Sypontinam; L: Sypontina; O: Siponto; Ch: vratie se s njima u Pulju; M: in Apuliam. Sipont miasto lece nad Morzem Adriatyckim, u podny gr Gargano, w Apulii (pd.-wsch. Wochy). Z chwil lokacji, majcej miejsce w 1256 r., powoli zaczto uywa nowej nazwy: Manfredonia, na cze Manfreda, syna cesarza Fryderyka II, krla Sycylii w latach 1258 - 1266. Nazwa Manfredonia pojawia si w rdach w 1279 r. (ii, s. 438 i n.). 120 Moin (s. 63, przyp. 114) bdnie zalicza passus ad limina apostolorum Petri et Pauli" jako nie wystpujcy w adnej innej redakcji poza rkp. W za pniejsz glos. Passus ten wystpuje jednak rwnie w rkp. B. Identyczne sformuowanie, ktrym od XI w. okrelano wizyty skadane w Rzymie co 4 lata przez metropolitw, a nastpnie rwnie biskupw, znajdujemy ju w bulli papieskiej do witopeka morawskiego z 880 r. (MMfh, t. 3, s. 200). 121 Prby identyfikacji owego legendarnego miejsca (zestawia je Moin, s. 63, przyp. 115) nie wydaj si przekonujce. 122 Region tej nazwy nie jest znany innym rdom. 123 Rkp. B: Ticomil; W: Tycomil; red. O: Tichomil; Ch: Tehomil. Posta raczej legendarna. Por. J. Leny, Tihomil, SSS, t. 6, s. 80 - 81. Banaevi (s. 86) domyla si prawzoru Tihomila w osobie biblijnego Dawida, pascego owce swego ojca i wykazujcego si sprawnoci fizyczn (Pierwsza ksiga Samuela, XVII, 34 - 35).

Miejscowo uwaana jest za identyczn z dzisiejsz wsi Rabina koo Nevesinja (V. orovi, Historija Bosne, Beograd 1940, s. 140, przyp. 1), gdzie zachoway si lady jakiej starej, niewielkiej cerkwi pod wezwaniem Sw. Piotra. Nic nie wiadomo jednak o chronologii tej budowli. Por. M. Vego, Iz istorije srednjovjekovne Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1980, s. 425. 125 Rkp. B: Radislauus; rkp. W i red. O: Budislauus; red. Ch: neki knez ali herceg na Ugrih; red. M: princeps Udislaus inter Pannones nobilissimus. Posta raczej legendarna, skdind nie znana. 126 W red. M opuszczono epizod z suk Palusia. 127 W rdach wgierskich posta niejakiego komea imieniem Kis (Chiz, Chys) pojawia si w pierwszej poowie XII w. Zgin on w walkach z Bizancjum w 1128 r. Zob. Chronici Hungarici compositio saeculi XIV, cap. 156, rec. A. Domanovszky, w: Scriptores rerum Hungaricarum, ed. E. Szentpetery, Budapestini 1937, t. 1, s. 442. Znany jest tam rwnie w XIII w., por. K. Fehrti, rpdkori kis szemelynvtr (Zbir imion osobowych z czasw Arpadw), Budapest 1983, s. 88, 164. 128 Napady Wgrw na Bakany, zwaszcza z chwil opanowania remu (zapewne w dobie panowania w Bugarii Piotra II 927-969), zdarzay si czsto (Sii, s. 440-441; Moin, s. 65, przyp. 122). Obaj ci badacze, podobnie jak ostatnio A. Babi, O pitanju formiranja srednjovjekovne bosanske drave, Radovi Naunog drutva Bosne i Hercegovine, 3, 1955, s. 57 i n. (przedruk w tego, Iz istorije srednjovjekovne Bosne, Sarajevo 1972, s. 65 - 66), nie kwestionuj autentycznoci tych wydarze. Novakovi, Srbija, s. 111 i n., przypuszcza, e wojny Czasawa z Wgrami nie zostay odzwierciedlone w DAI dlatego, e relacja ta nie zostaa doprowadzona do koca rzdw Czasawa. 129 upa drinska, obejmujca obszary rozcigajce si nad doln i rodkow Drin (midzy Fo i Viegradem), stanowia, wraz z upami Uskoplje, Luka i Plewa (zob. przyp. 174), wczesn Boni (Novakovi, Oblasti, s. 95 i n.; R. Novakovi, O granicama Srbije i srpske drave u X veku, ZFF, 8, 1964, s. 162 i n.). Z Latopisu wynika, e Czasawowi nie podlegay obszary Boni, cho prawdopodobnie stan z cza-

124

sw sobie wspczesnych, tj. z pierwszej poowy XII w., przenis do X w. Por. szerzej R. Novakovi, Jo o nekim pitanjima teritorijalnog prostranstva Srbije i Hrvatske sredinom X stoljea, Historijski zbornik, 19 20, 1966 - 1967, s. 287; tego, Srbija, s. 108 i n. 130 Zdaniem Banaevicia (s. 87) jest to motyw przejty ze Starego Testamentu (Dawid ucina gow pokonanemu Goliatowi), Pierwsza ksiga Samuela, XVII, 51, w co raczej naley wtpi. 131 B, W, L: Civedino. Poprawka iicia na Civelino" wynikna z koniecznoci dostosowania brzmienia tej nazwy do formy onomatopeicznej, wypywajcej z przekazu rda. Miejscowo identyfikuje si z obecn wsi Cvilin koo Foy nad doln Drin (ii, s. 441; Novakovi, Srbija, s. 108). 132 B, W, L: in loco. W przekadzie uwzgldniono poprawk iicia. 133 Rkp. B: Cissino. Miejscowo, czy raczej nazwa polna, niezlokalizowana. ii (mapa) umieszcza j na poudnie od wsi Cvilin; Novakovi, Srbija, s. 122, czy oglnie z rejonami Foy. W rzeczywistoci chodzi raczej o nazw pamitkow na terenie wsi Cvilin. Cao przekazu ma jednak wydwik legendarny. Mijukovi (s. 212 - 213) skonny jest natomiast domyla si w tym zapisie nazwy komitatu wgierskiego, na czele ktrego sta Kis. Proponuje on wic przekad tego fragmentu: Tego dnia w miejscu, ktre a do dzisiaj zwie si Ciwelino jakby oznaczao kwilenie wi pado niezliczone mnstwo Wgrw, tu wtedy bowiem, gdzie zosta zabity Kis, ksi (... ?), kwilili zabijani Wgrzy jak winie". 134 Raszka, czyli Serbia Zagorska (Transmontana) lub kontynentalna, obszar rozcigajcy si na wschd od Driny, z gwnym centrum nad rzek Raszka. O znaczeniu i pochodzeniu nazwy, zob. J. Kali, Naziv Raka" u starijoj srpskoj istoriji (IX - XII vek), ZFF, 14, cz. 1, 1979, s. 79-91; teje, Zur Bezeichnung Raka" (Rascien) fr den serbischen Staat bis zur Mitte des 12. Jahrhunderts, Balcanoslavica, 5, 1976 (wyd. 1977), s. 53-61. Por. te Novakovi, Srbija, s. 94, 109 i n., 114 - 115, 122, 132 i n., gdzie autor pomniejsza znaczenie Raszki przed poow XII w., traktujc

j, zgodnie z Latopisem, jako jedn z licznych up. Pierwotnym orodkiem Raszki, do drugiej poowy X w., bya nie zlokalizowana dotd, a wymieniona w DAI, Dostinika. Por. S. Ravi, Gde se nalazila Dostinika?, Vesnik-Vojni muzej, 27, Beograd 1981, s. 183 -194, gdzie prba identyfikacji ze wsi Dobrotin, okoo 20 km na pn.-zachd od Nowego Pazaru. Pniej naczelnym orodkiem by grd Ras, identyfikowany powszechnie z zespoem stanowisk lecych przy ujciu rzeki ebeeva do Raszki (7 km na zach. od Nowego Pazaru). Por. D. Tasi, Stri Ras, Zbornik za likovne umetnosti, 5, 1969, s. 259 - 268. Dotychczasowe badania nie wykazay jednak intensywniejszego osadnictwa sprzed XII w. Zob. przegld dotychczasowych bada: J. Kovaevi, Najnoviji rezultati na istraivanju staroga Rasa, Zbornik Istorijskog muzeja Srbije, 13-14, 1977, s. 5-31; M. Popovi, Stari grad Ras, Beograd 1987, gdzie szczegowa lit. 135 We wszystkich rkp. i red.: Seremo, z wyjtkiem red. Ch, gdzie nazwa ta jest pominita. Wikszo badaczy, trzymajc si lokalizacji wydarze zgodnie z Latopisem w rejonie nadsawskim, opowiada si za remem nad Saw (staroytne Sirmium, dzisiejsza Sremska Mitrovica). Od przeomu XI i XII w. nazw t okrelano rwnie cay pobliski rejon (T. Wasilewski, Mitrovica, SSS, t. 3, s. 266). Nie wiadomo wic, czy Latopis mia na uwadze miejscowo tej nazwy, czy te oglnie rejon. Pobyt Czasawa w remie, podporzdkowanym wwczas Wgrom, naley tumaczy faktem pogoni, po zwyciskiej bitwie, za oddziaami wgierskimi (R. Novakovi, Jo o nekim pitanjima, s. 287). Nie ma jednak pewnoci, aby Czasaw przekroczy rzek Saw; wydarzenia mogy mie miejsce na poudnie od tej rzeki, ktre rwnie obejmowano niekiedy nazw Srem. Zob. M. Dini, Srednjovekovni Srem, Glasnik Istoriskog drutva u Novom Sadu, 4, 1931, przedruk w: Dini, SZ, s. 275 - 276. 136 Rkp. B: suo. Cay ten passus nieco szerzej brzmi w red. O, M i Ch. Wedug red. Ch i O Czasaw mia zosta schwytany w lesie podczas polowania. Sam motyw topienia w wodzie przewija si natomiast w wielu redniowiecznych rdach. Por. Banaevi, s. 89 i n.

Cay powyszy fragment, w ktrym autor przedstawia koniec dynastii Wyszeslawiczw, panujcych w kontynentalnej Serbii, znajduje uznanie w oczach wielu badaczy. Por. ii, s. 441; R. Novakovi, Jo o nekim pitanjima, s. 286 i n. Inni jak Banaevi (s. 84 - 92) wtpi w wiarygodno przekazu. Na roz. XXIII Latopisu kocz si zbienoci red. Ch z obu rkp. ac. oraz z red. O. 138 Autor nawizuje tutaj do roz. IX. 139 Rkp. B: totam Rassam, zamiast terram Rassam. 140 Nieco obszerniej passus ten brzmi w red. O: ma ne anche egli osava pigliarsi questo nome del re, ma era chiamato giupano, overo conte maggiore. 141 Rkp. B: Radoslauui; w pozostaych rkp. i red.: Radaslavi. 142 Posta skdind nie znana. Imi stanowi poczenie ac. Piotr ze sw. slav-" (Grkovi. s. 157). Rwnie syn tego (zob. rozdzia nastpny) nazwany zosta na podobn mod Pawlimirem (ac. Pawe+sow. mir"), co mogoby wskazywa na legendarno imienia, osnutego wok Rzymu. Rodi, s. 317, uwaa je za zmylone. Grkovi (s. 153) wskazuje jednak na znajomo imion tego typu w Serbii, powoujc si przy tym nie tylko na relacj Latopisu. Zmieniona nieco forma imienia patrona przyjtego na chrzcie stanowi moe wyraz chrzecijaskiej pokory, co praktykowano zarwno w staroytnoci, jak i redniowieczu. Por. J. Dowiat, Metryka chrztu Mieszka I, Warszawa 1961, s. 34. 143 Faktw tych nie potwierdzaj adne rda. Cao ma raczej wydwik legendarny. Jeli chodzi natomiast o zesp paacowo-kocielny na Lateranie w Rzymie, to stanowi on od czasw papiea Sylwestra I (314 335), do poaru w 1308 r., oficjaln rezydencj papiey. Od chwili przeniesienia w 1377 r. rezydencji papieskiej do Watykanu, bazylika lateraska peni do dzi funkcj katedry papieskiej, jako siedziby biskupa Rzymu. 144 Rkp. B i W: Paulomirum. Zob. objanienia wyej przyp. 142. 145 Etymologia imienia jest bdna. W gr wchodzi bowiem przypuszczalnie znane redniowiecznym rdom serbskim imi Bela, Belo (skrt od Belimir), por. Rodi,

137

s. 318. Ju ii (s. 442 - 444) przyjmowa, e wiadomo Latopisu stanowi jakie odlege echo dziejw, wymienionego w DAI (cap. 34, s. 162-163; VINJ, t. 2, s. 62) Beloja, upana Trawunii z pocztkw IX w. Autor Latopisu mg pomiesza tradycj dubrownick o Pawlimirze z tradycj trawusk o Beloju i jego dalej opisanych rzekomych walkach z wielkim upanem Raszki, Lutomirem. Na tej drodze, z dwch postaci, stworzy on jedn Bello-Pawlimira. Podwaenie tego pogldu przez Banaevicia (s. 113) nie zostao poparte przekonujcymi przesankami. Na jak tradycj dubrownick, ktra znalaza odbicie w tej czci Latopisu, wskazuje znajdujca si zaraz dalej relacja o napadzie Arabw. ii (s. 444) uwaa, e jest to glosa oparta na zapisie powstaym w samym Dubrowniku po 841 r. Pogld ten nie wydaje si jednak suszny, gdy zarwno epizod o napadzie Arabw, jak inne zwizane z Dubrownikiem, autor mg rwnie dobrze zaczerpn z lokalnej tradycji. 146 Grec. , istotnie stanowi odpowiednik ac. decern milia vella, czyli dziesiciu tysicy agli, uyte tutaj w sposb sztuczny, zapewne w znaczeniu mnstwa okrtw wojennych. W oryginalnym tekcie autor Latopisu uy rwnie grec. termin stolos" (), oznaczajcy flotyll wojenn. Jest to jedyny w caym dziele fragment, gdzie autor popisuje si znajomoci greki. 147 Dziaalno korsarzy arabskich w basenie Morza Adriatyckiego nasilia si od przeomu 840 i 841 r., kiedy pokonali oni flot bizantyskoweneck w Zatoce Tarenkiej. Najbardziej znane napady na orodki dalmatyskie miay miejsce wiosn 841 r. oraz w latach 852 - 853 i jesieni 886 r. Blisz chronologi dwch ostatnich napadw, ktre dotkny rwnie Dubrownik, daj opublikowane niedawno krtkie kroniki bizantyskie (P. Schreiner, Die byzantinischen Kleinchroniken, t. 1, Wien 1975, s. 332, wiersz 9; s. 333, w. 18 i komentarz, t. 2, Wien 1977, s. 100, 106- 107). Autorowi Latopisu chodzio zapewne o napad z jesieni 886 r., kiedy flotylla arabska, zoona z 36 okrtw, spustoszya Budve, Risan (lub Rose) i Kotor (DAI, cap. 29; VINJ, t. 2, s. 15). DAI, jedyne rdo opisujce szczegowo te wydarzenia, nadmienia, e Arabowie pod wodz Soldana,

Samana i Kalfira oblegali przez 15 miesicy Dubrownik, ktrego mieszkacy zwrcili si o pomoc do cesarza Bazylego I (867-886). Blisze szczegy zob. J. Lui, Dubrovani na jadranskom prostoru od VII stoljea do godine 1205, Rad Jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti, 369, 1975, s. 9 i n. Zob. te Ferluga, Chronik, s. 431 i n. 148 Podane tu fakty s trudne do zaakceptowania. Autor raz jeszcze daje dowody swej sympatii do ludnoci romaskiej. 149 Fakty nie znane skdind. Szlak morski od przyldka Gargano do rodkowej Dalmacji by jednym z najbardziej uczszczanych na Morzu Adriatyckim. Z racji licznych wysp umoliwia on eglug kabotaow, jedyn praktykowan we wczesnym redniowieczu. 150 Gruz i Umbla (obecnie Rijeka Dubrovaka), zatoki i jednoczenie osady na pn.-zach. przedmieciach Dubrownika. O Umbli (Vmbula Ragusine) wzmiankuj rda jako o odrbnej osadzie w 1160 r. (CDS, t. 2, nr 87). O wczesnych funkcjach portowych obu orodkw nic bliszego nie wiadomo. Znaczenie portu Gruz wzrasta dopiero od XIII w. Oba orodki znalazy si przypuszczalnie w posiadaniu Dubrownika ju w IX w., nie brak jednak opinii, e stao si to dopiero w poowie XI w. Por. J. Lui, Prolost dubrovake astareje, upe, umeta, Rijeke, Zatona, Grua i okolice grada do 1366, Zagreb 1970, passim. 151 W rkp. B i W: quae postea 1 posita", std brak podstaw, by przyj rekonstrukcj iicia: quae postea r pro 1 posita. Zachowao si kilka wersji legend o pocztkach Dubrownika (zbiera je i omawia Banaevi, s. 93 i n.). Wersja w Latopisie naley obok legendy w DAI (cap. 29, s. 134 - 135) do najstarszych. ii (s. 146) susznie wskazuje na zbieno obu legend w jednym zaledwie punkcie, podkrelajc moliwo korzystania obu autorw ze wsplnego rda. Najistotniejsze fragmenty legendy w DAI grzesz w wielu miejscach naiwnoci: Miasto Raguza nie nazywa si tak w jzyku greckim. Jako bowiem lece na stromej skale, zwie si ono po grecku lau, czyli skaa. Std te przez tych, co na tej stromej nadmorskiej skale zamieszkiwali, skaa ta nazwana zostaa Lausaioi. Zgodnie za z powszechnym zwyczajem znie-

ksztacania nazw przez zmian liter, nazw zmieniono i mieszkacy nazwali si Rausaioi. Ci, wspomniani Rausaoi, mieli za niegdy miasto zwane Pitaura (Epidaurum, czyli obecny Cavtat kolo Dubrownika), nastpnie, kiedy Sowianie zajli pozostae miasta w okolicy, zajte zostao i to miasto. Jedni wic (spord mieszkacw) zostali zabici, drudzy dostali si w niewol, inni jeszcze, szukajc ocalenia w ucieczce, zbiegli i osiedlili si na tym skalnym miejscu, na jakim miasto wanie obecnie si znajduje. Najpierw oni je zbudowali w formie maego grodu, a potem wikszego. I rozszerzajc mury obronne, tworzyli miasto, ktre umoliwiao im stopniowe powikszanie si i pomnaanie". Wspomniane Epidaurum stao istotnie u genezy Dubrownika, jak wiadczy o tym informacja Kosmografa Raweskiego: Ragusium id est Epidaurum". Por. P. Skok, Les origines de Raguse, Slavia, 10, 1931, s. 449 498. Badacz ten (op. cit., s. 454) podway rwnoczenie etymologi nazwy miasta prezentowan w DAI, wykazujc, e sowo lau", jest pochodzenia aciskiego. Natomiast sowo rausi", od ktrego pochodzi nazwa Raguzy, skonny jest on uzna za iliryjskie, a wic przedromaskie. Pocztek Dubrownika czy naley z momentem upadku rwnie Salony, tj. z ok. 614 r., lub, jak przyjmuje si ostatnio, z poow VII w. Por. B. Gabrievi, Question de la datation du sarcophage de 1'abbesse Jeanne, [w:] Disputationes Salonitanae, 1970, Split 1975, s. 96 - 101. Zob. te J. Lui, Povijest Dubrovnika, t. 2, Zagreb 1973, s. 19 i n. Wiadomoci Latopisu na ten temat uzna naley za tendencyjne. Pragn on bowiem wykaza niezbyt odleg genez miasta, aby w ten sposb osabi argumenty tamtejszego arcybiskupstwa w sporze z metropoli w Barze. 152 Etymologia do nieporadna. Prasowiaskie dbr' ,las', por. np. polskie Dbrowa. Zdaniem Skoka, pierwotna nazwa brzmiaa Dubrowa lub Dubrowo. Por. P. Skok, Etimologijski rjenik hrvatskoga ili srpskoga jezika, t. 1, Zagreb 1971, s. 449. Trudno natomiast zgodzi si z ostatnio wysunit supozycj V. Foreticia (Povijest Dubrovnika do 1808, t. 1, Zagreb 1980, s. 53), jakoby sow. nazwa bya kalk ac. Vergatum. Ta ostatnia pojawia si w 1272 r. na

oznaczenie dzis. gry Srdj, u podna ktrej rozwina si zapewne najstarsza osada sowiaska. Foreti samowolnie zmienia vergo" 'nachyla si, skania si, rozciga' na virgo" 'gazka zielona, rzga, odyga', a tym samym nazw Vergatum" na Virgatum", co jest niedopuszczalne. Chodzi bowiem nie o obszar poronity czym zielonym, ktry miaby odpowiada nazwie Dubrownika, a teren pochylony (wzgrze), czemu odpowiada nazwa sow. Brgat, uywana wczeniej, przed pojawieniem si nazwy Srdj. Nazwa miasta w postaci Dubrownik pojawia si po raz pierwszy niezalenie od Latopisu w dokumencie bana Boni Kulina z 1189 r. (CDS, t. 2, nr 221). 153 Kraina historyczna, rozcigajca si w przyblieniu midzy Bok Kotorska i Dubrownikiem a rejonami grnej Piwy, z gwnym orodkiem najpewniej w Trebinju. Obok Raszki i Zety, Trawunia stanowia trzeci orodek pastwotwrczy Serbw. Por. J. Leny, Trawunia, SSS, t. 6, s. 145 -147. 154 Chodzi o wymienionego dalej Lutomira, postaci skdind nie znanej. Z dalszej relacji Latopisu wynika, e posiada crk, wydan za wadc Trawunii Dragimira (zob. roz. XXXVII). Zmar prawdopodobnie ok. 1018 r. 155 Raszka, czyli kontynentalna Serbia, zob. wyej przyp. 134. 156 Rkp. B: Lymo; rkp. W: Limo. Prawy dopyw Driny. Jest wysoce prawdopodobne, e grny Lim stanowi granic Zety i kontynentalnej Serbii. 157 Rkp. B: Ykbro; rkp. W: Ylibro. Prawy dopyw Morawy Zachodniej. Zob. te przypis 158. 158 W redniowieczu trzy ze szlakw wiodcych w kierunku wschodnim stykay si z wymienion tu rzek Ibar. Jeden wid od Rasu w d rzeki Raszki i nastpnie dolin Ibaru na poudnie od Jarinja, skd rozgaziao si kilka szlakw na Nisz. Drugi wid z Rasu przez Jele i Banjska do Zweczanu. Trzeci wreszcie od Rasu do Galicza (dzis. ruiny koo Soczanicy?). Por. G. krivani, Putevi u srednjovekovnoj Srbiji, Beograd 1974, s. 107 - 108 i mapa po s. 96. Z tym ostatnim szlakiem czy wydarzenia odnotowane w Latopisie ii (s. 446), gdy na rzece Ibar miay znajdowa si jakie pozostaoci mostu (VINJ, t. 4, s. 25,

przyp. 45). O randze tego szlaku, ktrym w 1149 r. posuway si te najpewniej oddziay cesarza Manuela Komnena, zdaj si wiadczy istniejce wwczas koo Galicza jakie urzdzenia obronne typu polowego ( ), por. VINJ, t. 4, s. 25. 159 Rkp. B: Caldaneo; W: Caldanae. Nazwa, wywodzca si od ac. caldatio" 'ogrzewanie', wskazuje na rda ciepej wody. Identyfikuje si j z dzis. miejscowoci Banja koo Nowego Pazaru (ii, s. 446-447). Tradycje lecznicze wykorzystywania tutejszych wd sigaj czasw rzymskich. Por. M. Mirkovi, Beneficijarna stanica kod Novog Pazara, iva antika, 21, 1971, nr 1, s. 263-271. Obecna Banja ley w bezporednim ssiedztwie, wspomnianego w Latopisie kocioa (cerkwi) w. Piotra (tzw. Petrova crkva). Pierwotnie bya to rotunda-tetrakonch z pokrg apsyd i zewntrznym narteksem, pokryta kopu wspart na naronych trompach (skrzyowanie cech wschodnich i zachodnich). Powstaa ona na gruzach baptysterium z VI w. Przyjmuje si, e wzniesiona zostaa przed XI w., a tym samym naley do najstarszych z zachowanych budowli sakralnych kontynentalnej Serbii. Zob. W. Mole, Sztuka Sowian poudniowych, Wrocaw 1962, s. 62; S. Radoji, Geschichte der serbischen Kunst von den Anfngen bis zum Ende des Mittelalters, Berlin 1969, s. 6 i n. Istniej rwnie tendencje cofania pocztkw tej budowli do w. IX. Najnowsze badania omawiaj: J. Nekovi, R. Nikoli, Petrova, crkva kod Novog Pazara, Beograd 1987. Zapewne z XI w. pochodz natomiast fragmenty najstarszych freskw, zachowanych niestety bardzo sabo. Nawizuj one czciowo do preromaskiego malarstwa zachodnioeuropejskiego, zwaszcza rzymskiego (freski z IX w. w San Clemente w Rzymie i z pocztkw X w. w Cimitile). J. Maksimovi (Srpska srednjovekovna skulptura, Novi Sad 1971, s. 19) nie wyklucza, e zachodnie cechy najstarszych freskw mogy da pocztek legendzie Latopisu o rzymskiej" proweniencji kocioa. Bardziej ostrone stanowisko zajmuje M. orovi-Ljubinkovi, ivopis crkve svetog Petra kod Novog Pazara, Starinar, 20, 1970, s. 35-41, ktra skonna jest sdzi, e freski te powstay pod wpywem oddziaywa obszarw znajdujcych si pod jurysdykcj Rzymu, nie bez

wpywu jednak zachodnioprowincjonalnej sztuki bizantyskiej. Zblione stanowisko reprezentuje R. Ljubinkovi (Quelques observations sur le problme des rapports artistiques entre Byzance, l'Italie mridionale et la Serbie avant le XIIIe sicle, [w:] X Corso di cultura sull'arte Ravennate e Bizantina, Ravenna 1963, zwaszcza s. 188 i n.). W jego mniemaniu dobra orientacja Latopisu w topografii okolic Rasu, jak rwnie widoczna w najstarszej warstwie freskw inspiracja malarstwa woskiego (kaplica w. Zenona w kociele S. Prassede w Rzymie; freski z Torcello i Cefalo), nie pozwalaj cakowicie odrzuca relacji o okolicznoci powstania kocioa. Ljubinkovi pozostawia otwart chronologi. Za wycznie bizantysk genez freskw opowiada si V. Djuri, Vizantijske freske u Jugoslaviji, Beograd 1975, wyd. II, s. 25 -26, 189 (przyp. 22), gdzie te szczegowe zestawienie stanowisk i literatury. Zdaniem Siicia (s. 446) Latopis w sposb tendencyjny nawietla rzymskie rzekomo pocztki tutejszego kocioa, pragnc pokaza jego katolick genez. Pne jednak przekazy, niezalenie od Latopisu, cz rwnie pocztki kocioa z dziaalnoci misjonarzy (Dj. Slijepevi, Istorija Srpske pravoslavne crkve, t. 1, Mnchen 1962, s. 53). Nie mona wic wykluczy moliwoci wyksztacenia si tutejszego biskupstwa ok. 1089 r. w okresie przynalenoci do metropolii barskiej. Zob. te przyp. 161. 160 Rkp. B: Belli; W: Bello. Zdaniem iicia (s. 447) ladem istnienia niegdy takiej miejscowoci jest dzisiejsza wie Podbijelje, na pnoc od Nowego Pazaru. Pogld ten zosta powszechnie przyjty w historiografii. Por. J. Kovaevi, Pazariste, rezultati dosadanjih arheolokih radova, Novopazarski zbornik, 1, 1977, s. 7; E. Muovi, Petrova crkva u Letopisu popa Dukljanina, Istorijski zapisi, 32, 1979, nr 4, s. 101. Banaevi (s. 115) sdzi, e s to jednak wszystko legendy topograficzne, nie zauwaajc pomimo wszystko dobrej orientacji autora Latopisu w topografii okolic dzisiejszego Nowego Pazaru. 161 Pierwsza wzmianka o tutejszym biskupstwie pochodzi z chrysobulli cesarza Bazylego II, wystawionej w maju 1020 r. dla Ochrydy (Ivanov, s. 558). Autentyczno tego dokumentu, jak rwnie dwch pozostaych, wystawionych

przez Bazylego II dla Ochrydy, budzi jednak wtpliwo. Por. S. Antoljak, Izvori za historiju naroda Jugoslavije, srednji vijek, Zadar 1978, s. 68 - 69. Stanowisko Antoljaka skonny jest rwnie akceptowa D. A. Zakythinos, Byzantinische Geschichte 324 - 1071, WienKlnGraz 1979, s. 364 i p. 360. V. Popovi, Episkopska sedita u Srbiji od IX do XI veka, Godinjak grada Beograda, 25, 1978, s. 33-38, przypuszcza natomiast, e Ras wraz z Niszem, Lipljanem i Prizrenem znalaz si ju u schyku X w. pod obediencj Ochrydy. Z zachowaniem daleko idcej ostronoci, co do moliwoci powstania biskupstwa w Rasie jeszcze przed 1020, prezentuje swe stanowisko Kali, s. 29 - 30. Por. te wyej przyp. 159. 162 Przypuszczalnie tereny lece na poudnie od Sawy, poniej historycznego remu. Obszar ten okrelany rwnie mianem ulterior Sirmia" pojawia si w 1229 r. Por. Dj. Radojii, Duklanin o Sremu, Glasnik Istoriskog drutva u Novom Sadu, 3, 1930, s. 20-29; M. Dini, Srednjovekovni Srem, ibidem 4, 1931, s. 4 - 5 (reed. w: Dini, SZ, s. 273, 276 i n.). 163 Wydarzenia bliej nie znane. Por. V. orovi, Historija Bosne, Beograd 1940, s. 146 - 147. Jeli chodzi o nazw rwniny, w gr moe wchodzi, jak si przypuszcza, rejon redniowiecznego grodu boniackiego Belina (dzisiejsza Bijeljina) w Posawiu, na pn.-wsch. od Tuzli. Zosta on wymieniony w 1264 r. jako jeden z orodkw banowiny Maczwa. Por. ii, s. 447; M. Dini, Srednjovekovni Srem, reed. [w:] Dini, SZ, s. 274. Banaevi (s. 115) traktuje relacj Latopisu jako legend topograficzn. 164 Rkp. W: in magno flumine Donaui; bardziej gramatycznie w rkp. B: in magnum flumen Donaui. Dolny bieg Sawy stanowi istotnie, w przyblieniu, granic midzy Wgrami i Serbi w rnych okresach X - XII w. Por. R. Novakovi, O nekim pitanjima granice Srbije, Hrvatske i Bosne u X veku, ZFF, 7, cz. 1, 1963, s. 153 - 183. Latopis bdnie jednak rozciga ow granic a po rda Sawy, znajdujce si ju na obszarach dzis. Sowenii. 165 Z tekstu nie wynika wcale jak sdz niektrzy aby chodzio o koci pod tym wezwaniem w Trebinju, gdzie takowy nie jest znany. Chodzi przypuszczalnie o obiekt

na tzw. Traiectus (Prewlaka), w Boce Kotorskiej, a wic na obszarze zaliczanym do Trawunii (zob. roz. XXXI). O pierwszych ladach kultu w. Michaa Archanioa syszymy tutaj w 1124 r. Por. I. Ostoji, Odakle benediktinskom samostanu na Prevlaci u Boki Kotorskoj naziv de Tombe"?, Historijski zbornik, 25-26, 1972-1973, s. 491-500; P. D. erovi, Krtoljski arhipelag kroz istoriju, Godinjak Pomorskog muzeja u Kotoru, 7, 1958, s. 23 - 24. Odkryto tu te lady preromaskiej budowli z bogatym wystrojem kamiennym, datowane na X w. Por. J. Kovaevi, w: ICG, t. 1, s. 328, 440, 442. 166 Rkp. B: Thyscemirum; W: Tiescemirum. Wywd etymologiczny imienia jest prawidowy. Posta skdind nie znana. czy si go z wydarzeniami pierwszej poowy X w. (J. Leny, Tiimir, SSS, t. 6, s. 85). Prawdopodobn jest jego identyfikacja z wymienionym w DAI (cap. 34, s. 162 - 163; VINJ, t. 2, s. 62) wadc Trawunii niejakim Czuczimirem. Za tak identyfikacj opowiada si m.in. T. Wasilewski (s. 111, 125). Por. te przyp. 244. 167 W obu rkp. ac.: nec eius filii, jednak z wczeniejszej relacji Latopisu (roz. XXVII) wiadomo tylko o jednym synu pogrobowcu Tyszemirze. 168 Chodzi o Trebinje, gwny orodek Trawunii, wspomniany ju w DAI (cap. 34, s. 162-163; VINJ, t. 2, s. 63), identyfikowany z dzisiejszym miastem tej nazwy w poudniowo-wschodniej Hercegowinie. W rzeczywistoci jednak miasto obecne powstao po najedzie tatarskim w poowie XIII w. i po zniszczeniu starego Trebinja, ktre leao w pobliu obecnego, niedaleko redniowiecznego zamku Banjvir. Miejsce to jeszcze w czasach nowoytnych okrelano mianem Biskupija, gdy byo ono jednoczenie siedzib biskupstwa. Por. P. B. Pandzie, De dioecesi Tribuniensi et Mercanensi, Roma 1959, s. 10 - 11. 169 We wszystkich rkp. i red.: Cidomir, Cidomiri. ii zmienia na Czudomir, wskazujc na przykad chorwackiego rodu Czudomirowiczw. Jednak imi Czudomir znane jest take w Serbii (Grkovi, s. 210). ii (s. 447- 448) skonny jest te uzna wiarygodno przytoczonych w Latopisie informacji, jakkolwiek sama posta nie jest skdind znana. 170 Rkp. B: Prelimirum; W: Prlimirum, co ii, zgod-

nie z red. O, zmienia na Predimir. Za form Prelimir opowiada si jednak Rodi, s. 309 - 310, ktry imi to uwaa za charakterystyczne dla obszaru czarnogrskiego, podkrelajc, e jedynie tutaj zachowa si do dzi patronim Prelevi". Zdaniem Wasilewskiego (s. 111 i n.) w przypadku Prelimira chodzi o wadc Zety oraz Trawunii, panujcego od ok. 969 r. do ok. 971 r. Sii natomiast uwaa go za wadc Zachlumia i potomka tamtejszego ksicia Michaa Wyszewicia. 171 Powszechnie jest on identyfikowany z wadc chorwackim Kreszimirem II Michaem (ok. 949 - 970), wywodzcym si z dynastii Trpimirowiczw, ktry jednak by w rzeczywistoci synem Kreszimira I (Klai, s. 316 i n.). 172 Por. wyej przyp. 30. 173 Czyli Grna Dalmacja, zwana te wczeniej w Latopisie Prewalitan. Por. przyp. 30. 174 upy z pogranicza chorwacko-boniackiego. upa Uskoplje, rozcigajca si w dorzeczu grnego Vrbasu, zostaa powiadczona w dok. krla wgierskiego Beli IV z 1244 r. Wystpuje tu wraz z kocioem w. Jana jako Wzcopla (CDS, t. 4, nr 208, s. 240). Jak wszystkie jednostki terytorialne w tym akcie, ma jednak znacznie starsz genez. upa Plewa (rkp. B i W: Preua, co ii poprawia na Plewa, Pliwa) jest zapewne identyczna z chorwack Pliw, wymienion ju w DAI (cap. 30, s. 144-145; VINJ, t. 2, s. 33 i przyp. 112), leca nad rzek teje samej nazwy (lewy dopyw Vrbasu), a wic w ssiedztwie upy Uskoplje. Por. Klai, s. 284 286, 316. W tym rejonie musiaa znajdowa si rwnie upa Luka, dotd nie zlokalizowana. Przypuszczenie iicia (s. 448), jakoby w gr wchodzi rejon Jajce nad rodkowym Vrbasem, gdzie wystpuje miejscowo Dnoluka, jest wysoce prawdopodobne. Por. te J. Leny, Vrbas, SSS, t. 6, s. 600 - 601. 175 Starsza historiografia skonna bya doszukiwa si w tej relacji ladw wykorzystania przez autora jakiego rda proweniencji dalmatyskochorwackiej, a tym samym staa na stanowisku moliwoci podboju Boni przez wadc chorwackiego Kreszimira II Michaa (ii, s. 122 -126, 448; V. orovi, Historija Bosne, Beograd 1940, s. 147).

Obecnie raczej wydarzenia te jako nie potwierdzone innymi rdami traktuje si z du rezerw (S. irkovi, Istorija srednjovekovne bosanske drave, Beograd 1964, s. 40; Klai, s. 316). 176 Starszy syn cara Symeona i jego nastpca w latach 927-969, zm. 30 I 969 r. (W. Swoboda, Piotr, SSS, t. 4, s. 108 -109). Latopis trafnie podkrela jego cesarski tytu. W rezultacie bowiem zawartego w 927 r. pokoju z Bizancjum, utwierdzonego maestwem z Mari wnuczk cesarza Romana I Lekapenosa (920 - 944), Piotr II ogoszony zosta przez Bizancjum cesarzem (basileusem). Rezydencjalny charakter Wielkiego Presawia w drugiej poowie X w. (przed jego upadkiem i zajciem przez ks. ruskiego wiatosawa) podkrela wspczesny tym wydarzeniom Leon Diakon (Izvori za blgarskata istorija, t. 9, Sofija 1964, s. 245 - 246) oraz Kontynuator Georgiosa Monachosa (VINJ, t. 3, s. 247 - 248). Wprost za o rezydowaniu Piotra w Presawiu mwi tzw. drugie oficjum ku jego czci (Ivanov, s. 392). 177 Latopis niezbyt precyzyjnie relacjonuje wydarzenia ze schyku panowania Piotra II (zm. 969 r.) i jego nastpcy Borysa II (969-972). W rzeczywistoci bowiem miay miejsce dwa najazdy na Bugari, dziaajcego z porki Bizancjum, ks. ruskiego wiatosawa. W 967 r. wiatosaw podporzdkowa sobie naddunajsk Bugari, a do drugiej jego wyprawy doszo w 969 r. i wkrtce potem zawarto sojusz rusko-bugarski. Zaniepokoio to cesarza Jana I Cimisikesa (969-976, ktry przystpi do ofensywy. W 971 r. Bizancjum zdobyo Wielki Presaw, a nastpnie Drystr, zmuszajc Bugari i wiatosawa do kapitulacji. W efekcie nastpio podporzdkowanie Bugarii panowaniu bizantyskiemu. Por. Ostrogorski, s. 246 i n.; A. N. Sacharov, Diplomatija Svjatoslava, Moskva 1982, s. 127 i n., 170 i n. 178 Brak jest dostatecznych przesanek, aby przyj opanowanie przez Bizancjum Raszki w 971 r., po podporzdkowaniu Bugarii. W zwizku bowiem z zapocztkowanymi ju w 971 r. przez Fatymidw atakami na Antiochi, cesarz Jan I Cimiskes zmuszony by zaj si sprawami wschodnich prowincji imperium.

Bliej nie wiadomo, jakie nosi on imi. Zapewne wywodzi si jednak z rodu legendarnego Tihomila (zob. wyej roz. XXVIII). 180 Rkp. B i W: Piena; red. O: Pigna. ii (s. 450) skonny by sdzi, e chodzi o stare serbskie imi Plena, a Rodi pomin je. Posta skdind nie znana. 181 Posta skdind nie znana. ii (s. 450) tak rekonstrukcj uwaa za najpewniejsz, wskazujc na imi Poligrad. Za t form opowiada si te Rodi, s. 311. W gr moe jednak wchodzi rekonstrukcja: Radograd lub Radidrug (zob. Grkovi, s. 165, 166). 182 Posta skdind nie znana. Grkovi nie odnotowuje takiego imienia na gruncie serbskim. Natomiast Moin (s. 74, przyp. 150) twierdzi, e jest ono znane w redniowiecznych rdach serbskich, lecz nie podaje bliszych danych. Rodi, s. 317, przyjmuje wersj iicia. 183 Rkp. B: Unogosti; W: Onogosti. Dzisiejszy Niki w Czarnogrze (do XV w. Onogoszt). Wczeniej znany jako Anagastum (z germ. imienia Anagost); w 1280 r. de Anagost", a w dok. cyrylickim z 1362 r. u Onogosti". Por. krivani, s. 84; T. Wasilewski, Onogoszt, SSS, t. 3, s. 483484. 184 W rkp. B cae zdanie niejasne. W przekadzie polskim okrelenie w dziedzictwo" wprowadzono za iiciem (s. 450-451), ktry zrekonstruowa tekst: dedit - - - in [dedinam]", traktujc sowo w nawiasie kwadratowym za pniejsz glos. Dedina" odpowiada ac. haereditas" i dotyczy dziedzicznego posiadania ziemi (w XIV w. sowo dedina zastpiono w Serbii, zapoyczonym z bug. batina). Por. T. Wasilewski, Feudalizm na ziemiach serbskich, SSS, t. 2, s. 51 - 55. Zob. rwnie Mijukovi, s. 225, przyp. 90. Wymieniony w Latopisie obszar (dzis. Trebjesa, gra na pd.wsch. od Nikicia, w Czarnogrze) posiada zapewne ju wtedy due znaczenie gospodarcze. Jeszcze przed I wojn wiatow byy to tereny owieckie krla Czarnogry Nikoli I (1860 - 1918). 185 Przypuszczalnie chodzi o Jana I Cimiskesa, ktry zmar 11 I 976 r. 186 Wydarzenia skdind nie znane. Moin (s. 74, przyp. 155) skonny jest sdzi, e autor Latopisu bdnie czy

179

z Raszk wydarzenia, jakie w rzeczywistoci miay wwczas miejsce w Macedonii po mierci cesarza Jana I Cimiskesa, kiedy synowie komesa Mikoaja: Dawid, Mojesz, Aaron i Samuel (tzw. Komitopuli), wywoali powstanie przeciwko Bizancjum, tworzc na oswobodzonych terenach niezalene pastwo, zwane w historiografii zachodniobugarskim lub macedoskim. Por. Ostrogorski, s. 252 - 253. 187 Oznaczao to wadz zwierzchni panujcego i czyo si ze skadaniem mu przysigi wiernoci. 188 W red. O: delia sua moglie, czyli e byli zrodzeni z Prechway. ii (s. 451), z bliej nie wiadomych powodw, przyjmuje, e wywodzili si z jakiego wczeniejszego maestwa, co susznie odrzuca Banaevi (s. 121 -122). 189 Wszystkie wymienione postacie nie s skdind znane. Imi Swewlad (rkp. B: Sferaldius; W: Spelanchus) przyjto za iiciem, zgodnie z red. O. 190 Wczeniej, do pocztkw XI w., kraj ten znany by pod nazw Dukla (od antycznego grodu Dioclea, ktrego ruiny znajduj si na przedmieciach dzis. Titogradu). Nazwa Zeta (od rzeki tej nazwy, prawego dopywu Moray) upowszechnia si od XI w. Terminu Zeta, w znaczeniu pastwa, uy po raz pierwszy ok. 1080 r. Kekaumenos ( 30, s. 170 -171). Rdzenne terytorium Dukli (Zety) obejmowao obszary od ujcia Bojany po Bok Kotorska oraz pnocne zlewisko Jez. Skadarskiego. Zob. J. Leny, Zeta, SSS, t. 7, cz. 1, s. 120 - 132. 191 Rkp. B: Luscha; W: Lusca. Prawdopodobnie dzis. Ljeszko Polje, obszar nad rzek Zet, midzy Titogradem a Danilovgradem. W charakterze upy obszar ten jest powiadczony w 1318 r. jako Luscha giopa (ICG, t. 1, s. 320). N. Vukevi (Osvrt na neka pitanja iz istorije Crne Gore, Beograd 1981, s. 14 - 22) skonny jest ograniczy jej zasig do lewego brzegu Zety. Istniej prby doszukiwania si zapisu nazwy tej upy w DAI (cap. 35, s. 164-165; VINJ, t. 2, s. 64). Wymienion up Lontodokla ( ) uwaa si za zbitk dwch nazw: (czyli Lug, Luszka) oraz (grd Dioclea). 192 Rkp. B: Podluge; W: Podlugiae. Obejmowaa swym zasigiem nizin midzy dzis. Titogradem a Jez. Skadarskim, na poudnie od rzeki Cijevna. Zapis u Podlouzii" wystpuje

w 1315 r. (krivani, s. 89; ICG, t. 1, s. 320-321; Vukevic, op. cit., s. 21). 193 Rkp. B: Gorscha; W: Gorsca. upa lokalizowana jest na pnoc lub pln.-wsch. od Titogradu. W charakterze jednostki terytorialnej jest powiadczona ok. 1220 r. (u Gorskoi upie). Por. krivani, s. 54; ICG, t. 1, s. 318; Vukevi, op. cit., s. 11. 194 Rkp. B: Cupelnic; W: Cupelnich. Rejony przylegajce od pn.-wsch. do Jez. Skadarskiego, w okolicy dzis. albaskiej miejscowoci Koplik. rda nie powiadczaj jednak istnienia odrbnej upy o tej nazwie. W 1348 r. wystpuje selo Kupelnik". Por. krivani, s. 73; ICG, t. 1, s. 321; Vukevi, op. cit, s. 11. 195 Rkp. B: Obliquus; W: Obliquit. Oblik, jako grd i siedzib upana, wymienia autor na dalszych miejscach (roz. XXX, XXXVI, XXXIX, XLV). upy tej nazwy nie powiadczaj inne rda. Przypuszcza si, e moga ona rozciga si w ssiedztwie wsi Oblik (ok. 10 km na pd.-zach. od Skadaru), lecej u podna gry Tarabosz, przy starym szlaku czcym Skadar z Ulcinjem i Barem (Novakovi, Oblasti, s. 11 -13). Wie Oblik powiadczaj rda w r. 1398. Por. krivani, s. 83; Vukevi, op. cit., s. 12. 196 upa tej nazwy nie wystpuje w innych rdach. Sdzc ze szczegw opisu bitwy (roz. XXXVIII), musiaa Si ona rozciga midzy Ulcinjem i Barem. Jej orodkiem bya miejscowo Papratna, lokalizowana na terenie wsi Mrkojevii (ok. 8 km na pd.-wschd od Baru), gdzie jak wynika z dalejszej relacji (roz. XXXIX) oraz z glos Michaa z Dewolu u Kontynuatora kroniki Skylicesa VINJ, t. 3, s. 179) znajdowa si dwr wadcw Zety w drugiej poowie XI w. Por. Lj. Jovanovi, Dukljaninova Prapratna, Starinar, 1, 1884, nr 2, s. 69-71; Vukevi, op. cit, s. 12 -13. Latopis dalej (roz. XXXVIII) wspomina rwnie znajdujcy si tam koci pod wezwaniem w. Andrzeja. 197 Rkp. B: Cremeniza; B: Cermeniza. Mianem tym okrela si dzi jeszcze tereny w dolinie niewielkiej rzeczki, tej samej nazwy, uchodzcej pod Virpazarem do Jez. Skadarskiego. Crmnic, w charakterze upy, potwierdzaj rda w 1296 r. (u Crnici) i w latach 1321 - 1336 (u Cr'mnici), por. krivani, s. 108; ICG, t 1, s. 324.

Budva miasto nad Morzem Adriatyckim, lece na pd.-wsch. od Kotoru, wymienione ju w DAI (cap. 29, s. 126-127; VINJ, t. 2, s. 17). Stanowio ono przypuszczalnie cz skadow upy Kuczewo, rozcigajcej si na pnoc od miasta. Jest to jedyny przypadek, gdzie na obszarze Zety upa obejmowaa swym zasigiem orodek pnoantyczny. Byo to moliwe w przypadku Budvy dlatego, e nie zostaa ona zniszczona w wydarzeniach VII w. Por. ICG, t. 1, s. 326-327; Gradovi, s. 100; Vukevi, op. cit, s. 13-14. 199 Rkp. B i W: Gripuli. Dzi jeszcze mianem Grbalj okrela si region rozcigajcy si na poudnie od Kotoru i na zachd od Budvy. W charakterze upy Grbalj potwierdzony jest w 1351 r. (upu Gerbal'). Por. krivani, s. 55; ICG, t. 1, s. 327 - 328. Latopis dalej (roz. XLI) czy Grbalj, dla odmiany, z Budva. 200 Rkp. W: Pelislauuo; B: Boleslauo. 201 O Trawunii zob. wyej roz. XXVII i przyp. 153. 202 Rkp. B. i W: Libomir. upa obejmowaa rejony wok dzis. wsi Ljubomir (10 km na pnoc od Trebinja) w Hercegowinie. By moe z ni te czy naley okrelenie z 1413 r. na Ljubomiru" (krivani, s. 77). Tutejszy okrg, liczcy 11 wsi, znany by jeszcze pod nazw Ljubomir w XIX w. (Novakovi, Oblasti, s. 25; ICG, t. 1, s. 332 - 333). 203 Znajdowaa si przypuszczalnie w ssiedztwie dzis. wsi Fatnica (niewielka kotlina przy szlaku Nevesinje-Trebinje). Jej charakter terytorialny nie jest potwierdzony w innych rdach. Por. J. Leny, Vetanica, SSS, t 6, s. 386. 204 Dzi jeszcze tym mianem okrela si region rozcigajcy si midzy Grahowem a Nikiciem (na wschd od Bilecia), w ktrej centrum ley wie Rudine (1281: de Rudine), por. krivani, s. 93. W charakterze upy potwierdzona w latach 1356 - 1357 (K. Jireek, Vlasi i Mavrovlasi w dubrovakim spomenicima, w: ZKJ, t. 1, s. 195-196; ICG, t. 1, s. 333). 205 Rkp. B: Cruseniza; W: Crusceviza. Obecnie wie tej samej nazwy ok. 10 km na pn. od Hercegnovi, dawny orodek upy, ktr potwierdzaj rda w 1351 r. (Kruevicu s' svmi selami). Por. krivani, s. 72; ICG, t. 1, s. 333.

198

Rkp. B. i W: Vrmo. Dzis. Wrm w grnym biegu Trebisnjicy, midzy Trebinjem a Bileciem, w charakterze upy wymieniony w DAI (cap. 34, s. 162-163), a nastpnie w XIV w. Por. J. Leny, Vrm, SSS, t. 6, s. 604. 207 Rkp. B i W: Ressena. Do niedawna bya powszechnie identyfikowana z okolicami dzis. miasta Risan (na pnoc od Kotoru). Ostatnio nie wyklucza si, e w relacji Latopisu, jak i w DAI (cap. 34, s. 162-163; VINJ, t. 2, s. 63) gdzie Risena wystpuje wrd grodw Trawunii chodzi o dzis. Rose, tj. miejscowo i pwysep tej samej nazwy, ktry rozciga si na wschd od przesmyku, czcego Bok Kotorsk z Morzem Adriatyckim. Por. I. Pui, O naselju Rose u srednjem vijeku, Istorijski zapisi, 30, 1977, nr 3-4 (34), s. 731-741; tene, Rose in the Early Middle Ages, Balcanoslavica, 6, 1977, s. 117 - 130. 208 Rkp. B i W: Draceviza. Do XV w. obszar tej nazwy, rozcigajcy si midzy dzis. Hercegnovi a Risanem. Gwnym orodkiem bya miejscowo Draczewica, pooona nad rzeczk tej samej nazwy (obecna Surotina), wpadajc do Boki Kotorskiej. upa powiadczona w 1447 r. (Draceviza. Drazevize). Por. M. Zlokovi, Slovenska upa Draevica, Boka zbornik radova iz nauke, kulture i umjetnosti, 1, 1969, s. 53 - 72. 209 W rkp. B i W: Canali. Konawlje wspomina ju DAI (cap. 34, s. 162163; VINJ, t. 2, 62) jako odrbny obszar podporzdkowany Trawunii. Dzi jeszcze region geograficzny (Konawli), na pd.-wsch. od Cavtatu. Por. T. Wasilewski, Ponawianie, SSS, t. 2, s. 454; ICG, t. 1, s. 337. 210 Rkp. B i W: Gernoviza. Terytorium nad Zalewem upskim, na wschd od Dubrownika. Od drugiej poowy XII w. wystpuje jako upa (w rdach woskich Breno). W charakterze terytorialnym (jako terra) rnownica wystpuje pod znieksztacon nazw Setve Onitie" (CDS, t. 2, nr 95) w dok. z ok. 1163 -1178. Orodkiem upy bya zapewne miejscowo wystpujca w rdach pod nazw Breni-Bretiav", moe dzis. Soline na pn. od Cavtatu. Por. J. Leny, rnovnica, SSS, t. 7, cz. 1, s. 264. 211 Rkp. B i W: Cherenaniam, tj. Hum, czyli Zachlumie (ac. Chelmo, Chelmania, grec. ) od XV w. Hercegowina. Zachlumie obejmowao swym zasigiem cae nie-

206

mal dorzecze dolnej i rodkowej Neretwy, wraz z pasem nadmorskim od jej ujcia a po okolice Dubrownika. Por. J. Leny, Zahumlje, SSS, t. 7, cz. 1, s. 50-52; M. Vego, Postanak srednjovjekovne bosanske drave, Sarajevo 1982, s. 42 i n. 212 Rkp. B i W: Stantania. Obecny Ston, gwny orodek Zachlumia wymieniony w tym charakterze ju w DAI (cap. 33, s. 162-163; VINJ, t. 2, s. 61). Miejscowo pooona na pwyspie Peljeac, przy dawnej przewoce, dugoci ok. 1200 m, czcej pwysep z ldem. Por. F. Sawski, A. Wdzki, Ston, SSS, t. 5, s. 423-425. Wczesnoredniowieczny grd lokalizuje si na stanowisku Gorica", gdzie odsonito lady umocnie obronnych i gdzie nadal znajduje si koci grodowy w. Michaa (ICG, t. 1, s. 339 - 341). up tej nazwy, ktra obejmowaa co najmniej wschodni cz pwyspu, powiadczaj rda w XIII w. Por. K. Jireek, Trgovaki putevi i rudnici Srbije i Bosne u srednjem vijeku, w: ZKJ, t. 1, s. 236-237. 213 Rkp. B i W: Papava. Dzis. Popovo Polje, urodzajna dolina w dolnym biegu Trebinjicy; potwierdzone w charakterze upy w drugiej poowie XIII w. (K. Jireek, op. cit., s. 238). Gwnym orodkiem upy bya zapewne miejscowo Zavala (IGG, t. 1, s. 341-342; M. Wojtya-wierzowska, A. Wdzki, Zavala, SSS, t. 7, cz. 1, s. 90 - 92). 214 Rkp. B i W: Yabsco. Zapewne okolice dzis. apska (aba, Zaablje), w ssiedztwie gry (953 m n.p.m.), na pd.-wschd od dolnej Neretwy. W charakterze jednostki terytorialnej powiadczona w pocztkach XV w. Por. P. Andjeli, Srednjovjekovna humska upa aba, Hercegovina, 3, Mostar 1983, s. 35 - 54. 215 Rkp. W: Lucea; B: Luca. upa tej nazwy, ktr powiadcza dok. z ok. 1422 -1435 (Luchu Zupu s obi strani Neretue), por. Monumenta Serbica, ed. F. Miklosich, Viennae 1858 (reed. Graz 1964), s. 386, obejmowaa tereny nad doln Neretw (ICG, t. 1, s. 342-343; M. Dini, Trg Drijeva i okolina u srednjem veku, Godinjica Nikole upia, 47, 1938, przedruk w: Dini, SZ, s. 369 i n.). 216 W rkp. B i W: Vellica Gorymita; red. O: Velikagor, Imota. Wersj red. O powszechnie przyjmuje si za zapis nieskaony, std dwie odrbne upy: Welika Gora i Imota

(o tej ostatniej zob. przyp. 217). up Welika Gora lokalizuje si w rejonie dzis. wsi Ljubuki. Obejmowaa ona rodkowy i grny bieg rzeki Trebiat. W charakterze jednostki terytorialnej (Gorska zupa) powiadczona jest dopiero w pocztkach XV w. Por. J. Leny, Velika, SSS, t. 6, s. 361. 217 Dzis. Imotsko Polje, z centrum we wsi Imotski (ok. 50 km na zach. od Mostaru). upa wymieniona ju w DAI (cap. 30, s. 144-145; VINJ, t. 2, s. 33). Por. te ICG, t. 1, s. 345; M. Dini, Zemlje hercega svetoga Save, Glas 182, 1940, przedruk w: Dini, SZ, s. 218. 218 Rkp. B: Vetenike; W: Wecenike. upa lokalizowana w rodkowym biegu Neretwy, na pn. i pn.-zach. od Mostaru, powiadczona w charakterze jednostki terytorialnej w 1408 r. (provincia Vechenica). Por. F. Sawski, J. Leny, Veenika, SSS, t. 6, s. 354. Zdaniem P. Andjelicia ulega w redniowieczu rozbiciu na mniejsze jednostki, a najwczeniejszego jej ladu rdowego domyla si on w nazwie Verich (de Vecerio) z drugiej poowy XIII w., identyfikujc j z okolicami grodu Nebojsza (dzi w obrbie Mostaru). Por. P. Andjeli, Srednjovjekovna upa Veenike Veeri i postanak Mostara, Glasnik Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine, Arheologija, N. S., 29, 1974, s. 259-278 i reed. w: tego, Studije o teritorijalnopolitikoj organizaciji srednjovjekovne Bosne, Sarajevo 1982, s. 117 i n. 219 Nazw Dubrawy nosi jeszcze obecnie region midzy doln Neretw i jej lewym dopywem Bregava. upa powiadczona w charakterze jednostki terytorialnej w 1285 r. (in juppa Doubraue), zob. K. Jireek, Trgovaki putevi, s. 238; ICG, t. 1, s. 345-346. 220 Rkp. B i W: Debre. Zapewne dzis. okrg Dabar, na pd.-wsch. od Stolaca (K. Jireek, Trgovaki putevi, s. 238; ICG, t. 1, s. 346; M. Dini, Zemlje hercega, s. 230 i n.). Nie zostaa ostatecznie rozstrzygnita sprawa Identyfikacji tej upy z wymienionym w DAI (cap. 33, s. 162-163; VINJ, t. 2, s. 61) orodkiem Dobriskik. Rwnie pniejsze rda nie znaj upy Dabar. 221 Rkp. B: Sferaldaio; W: Preuladio. Form Swewlad przyjto za iiciem. 222 Rkp. B: Podagorya; W: Podagoria. Nazwa terytorium

skdind nie znana. Jego lokalizacja jest wic wycznie moliwa na podstawie pooenia wymienionych dalej w Latopisie up. Zob. te R. Novakovi, O granicama Srbije i srpske drave u X veku, ZFF, 8, 1964, s. 171 i n. 223 Zob. wyej przyp. 207. 224 Nazw Moraa nosi dzi jeszcze region w grnym biegu rzeki Moray. Powiadczony jest on w charakterze jednostki terytorialnej u schyku XIV w. Por. ICG, t. 1, s. 325; M. Dini, Oblast Brankovia, Prilozi za knjievnost, jezik, istoriju i folklor, 26, 1960, przedruk w: Dini, SZ, s. 154; tene, Zemlje hercega, przedruk w: Dini, SZ, s. 244 - 245. 225 Rkp. B: Comeraniza; W: Comerniza. Obejmowaa dolin rzeki Komernicy (historyczna nazwa grnej Piwy), na pn. od dzis. Nikicia. Wie tej nazwy powiadczona w 1432 r. (Comariza). W charakterze jednostki terytorialnej nie potwierdzona. Por. Skrivani, s. 69; Novakovi, Oblasti, s. 71-72; ICG, t. 1, s. 315. 226 Obejmowaa rejony w dolnym biegu rzeki Piwy. W charakterze upy potwierdzona ok. 1315 r. Por. Skrivani, s. 87; ICG, t. 1, s. 315; F. Sawski, T. Wasilewski, Piva, SSS, t. 4, s. 128. Gwny orodek upy Piwski grad nie zosta dotd zlokalizowany. Por. O. Blagojevi. Piva. Priroda, istorija, etnografija, revolucija, Beograd 1971, s. 11 - 12, 79 i n. 227 Rkp. B: Gericko; W: Gerico; red. O: Gaza. Identyfikacja, jak rwnie rekonstrukcja nazwy, s sporne. Novakovi, Oblasti, s. 69 i n., uwaa, e w gr wchodzi Jezero, region midzy rzekami Piwa i Tuina u stp Durmitoru (ck. 30 km na pn. od Niksicia). Obecnie przewaa pogld o tosamoci z dzis. miejscowoci Gacko i rozcigajcym si w jej ssiedztwie Gackim Poljem. Por. Skrivani, s. 51; ICG, t. 1, s. 315; ii, s. 453; Moin, s. 75. W charakterze upy rejon ten nie zosta jednak powiadczony. 228 Rkp. B: Netusine; W: Netusini. Dzis. Newesinjsko Polje, na wschd od Mostaru (ICG, t. 1, s. 315). W charakterze jednostki terytorialnej potwierdzone dopiero w 1435 r. (krivani, s. 82). 229 Rkp. B: Guysceuo, Guyseno; W: Guisemo; red. O: Guyscevo. Identyfikowana z dzis. wsi Vievo (Wiszewo) i up

tej nazwy, powiadczon w pnoredniowiecznych rdach, rozcigajc si w dolinie grnej Neretwy, na pd. i wsch. od miejscowoci Ulog. Por. F. Sawski, J. Leny, Vievo, SSS, t. 6, s. 488 - 489. 230 Rkp. B i W: Com; red. O: Gora. Obejmowaa obszary w dolinie grnej Neretwy, w ssiedztwie dzis. miejscowoci Kom nad Rakitnic. Rejon ten jeszcze obecnie nosi nazw Zupa, co moe powiadcza terytorialny charakter jednostki. Por. M. Vego, Prilog topografiji srednjevjekovne Hercegovine, Glasnik Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine, Arheologija, N. S., 12, 1957, s. 272; P. Andjeli, Srednjevjekovni gradovi u Neretvi, ibidem 13, 1958, s. 203-206; ICG, t. 1, s. 316. 231 Rkp. B: Debrica; W: Debreca. Lokalizacja sporna. ii, s. 453 oraz Moin, s. 75, wskazywali na okolice Debaru nad Limem, co odrzuci R. Novakovi, O granicama Srbije i srpske drave u X veku, ZFF, 8, 1964, s. 173 - 174, wskazujc z ostronoci na Dabarsko Polje (na pn.-wsch. od Stolaca), gdzie odnalaz miejscowoci Dabrina i Dobrica. Nie wyklucza si te zwizkw z rejonami, rozcigajcymi si na pd.-zach. od poprzednio wymienionej w Latopisie upy Kom, na lewym brzegu grnej Neretwy i jej lewym dopywem Idbar (Idbarica). Por. P. Andjeli, Srednjevjekovni gradovi, s. 203-206; ICG, t. 1, s. 316. 232 Rkp. B: Neretua; W: Neret; red. O: Nerenta. Zwizek nazwy z Neretw jest niewtpliwy, jednak cisa lokalizacja upy jest dyskusyjna. J. Kovaevi, w: ICG, t. 1, s. 316, lokalizuje j nad grn Neretw, na wschd od ujcia do rzeki Ramy. krivani (s. 83) oraz P. Andjeli (Bobovac i kraljeva Sutjeska, Sarajevo 1973, s. 243-245) opowiadaj si za okolicami Konjica. Neretw w charakterze upy zostaa potwierdzona w 1244 r. (in supa Neretua), por. CDS, t. 4, nr 208, s. 239. Wymieniona na jej terenie, w tyme dok., miejscowo Bulino nie zostaa dotd rwnie zlokalizowana. 233 Obejmowaa dolny bieg rzeki Rama (prawy dopyw Neretwy). Por. ICG, t. 1, s. 316. W charakterze upy potwierdzona w redniowieczu (P. Andjeli, Bobovac, s. 245). Okoo 1138 r. Rama znalaza si przejciowo w posiadaniu Wgier i wesza na stae do oficjalnej tytulatury krlw

wgierskich, stajc si synonimem Boni. Por. M. Vego, Postanak srednjovjekovne bosanske drave, Sarajevo 1982, s. 94 - 102. 234 Rkp. B: Thetarxias; W: Thetrarchias. Informacja autora nie jest potwierdzona innymi rdami. By moe sam termin zaczerpnity zosta z Nowego Testamentu (ukasz III, 1) o tetrarchach ziemi ydowskiej w czasach Tyberiusza. N. Radoji (Drutveno i dravno uredjenje kod Srba u ranom srednjem veku prema Barskom rodoslovu, Glasnik Skopskog naunog drutva, 15 -16, 1936, s. 9) oraz Moin (s. 75 - 76) nie wykluczaj, e termin ten moe odpowiada rzeczywistoci historycznej ziem serbskich w X w. Natomiast Banaevi (s. 130 - 132) uwaa, e moe to by jaka odlega reminiscencja podziaw antycznych z czasw Dioklecjana, co raczej nie wchodzi w rachub. W redniowiecznych rdach pojciem tetrarchy posugiwano si bardzo czsto w odniesieniu do podziaw terytorialnych. Kronikarz Wipo, mwic o podziale Polski, stwierdza, e Mieszko II zosta okoo 1032 r. uczyniony tetrarch przez cesarza Konrada II (Wiponis, Gesta Chuonnradi II, Scriptores rerum Germanicarum, ed. H. Bresslau, Hannoverae 1878, s. 36). Tetrarch Makritiusa, Longobarda z pochodzenia, rezydujcego w Sabarii, znaj rda wgierskie z XIII w., por. Simonis de Keza, Gesta Hungarorum, cap. 8, rec. A. Domanovszky, [w:] Scriptores rerum Hungaricarum, ed. E. Szentptery, Budapestini 1937, t. 1, s. 148. Zob. te Kanonik Wyszehradzki (Kronikarze czescy: Kanonik Wyszehradzki, Mnich Sazawski), przetumaczya, wstp i komentarze opracowaa M. Wojciechowska, Warszawa 1978, s. 109; Galli Anonymi, lib. I, c. 29, ed. C. Maleczyski, Monumenta Poloniae Historica, N. S., t. 2, Cracoviae 1952, s. 56. 235 O kociele tym zob. wyej przyp. 159. Banaevi (s. 121 - 122) dowodzi przekonujco, e caa relacja o Prelimirze stanowi odbicie pretensji kleru katolickiej metropolii w Barze do obszarw Serbii kontynentalnej. 236 Synem i nastpc Kreszimira II Michaa by w istocie Stefan Drisaw (ok. 969-997). Por. Klai, s. 320 i n. Dynastia Trpimirowiczw, z jakiej obydwaj si wywodzili, wadaa Chorwacj, z krtkimi przerwami, do 1091 r. Nie

mona wykluczy, i cay ten passus o wadcach chorwackich zosta przejty z innego rda lub tradycji ustnej i dostosowany realiami do dziejw serbskich. 237 Rkp. B i W: Leghet; red. O: Leget. Imi o niejasnej etymologii. Sii (s. 453) wskazywa na moliwo jego zwizku ze sowem ,,lee" (serbsko-chorwackie: leati), a to z racji kalectwa bohatera. Pomija je Rodi. Posta sama nie jest znikd znana. Nic te nie wiadomo o innych synach Kreszimira II Michaa, poza Stefanem Drisawem. 238 Bolesawa, autor wspomnia ju wczeniej, zob. przyp. 189. 239 Rkp. B i W: Lovizza. Grkovi nie odnotowuje takiego imienia eskiego. ii (s. 453) rekonstruuje je jako Ljubica, co nie brzmi przekonujco. Form Lowica (por. pol. owta) przyjmuje Rodi, s. 323. 240 Nic nie wiadomo o tych wydarzeniach i ich historyczno budzi powane zastrzeenia. ii (s. 453), stojc na stanowisku autentycznoci wydarze, datuje je na lata 980 - 985. 241 Posta skdind nie znana. Imi naleao w redniowieczu do popularnych w miastach dalmatyskich. 242 Imi Castregna (Costra), pochodzenia romaskiego, wystpuje w redniowiecznych dok. Dubrownika (K. Jireek, Romani u gradovima Dalmacije tokom srednjega veka, w: ZKJ, t. 2, s. 156). Wiadomoci, jakie przytacza autor, nie s skdind znane. 243 Dzis. Prevlaka w Boce Kotorskiej. Por. wyej przyp. 165. Stanowisko, jakoby z braku tu zaoe architektonicznych sprzed XV w. (Gradovi, s. 143, 150), chodzi musiao o inn miejscowo, nie wytrzymuje krytyki. O tutejszej budowli przedromaskiej zob. V. Kora, Prevlaka u Boki Kotorskoj, Starinar, N. S., 9-10, 1959, s. 388-389; ICG, t. 1, s. 328, 440, 442. Nazw Traiectus okrelano rwnie w redniowieczu dzisiejszy Otri Art, pwysep naprzeciwko Rose, u wejcia do Boki Kotorskiej. Wbrew sugestii S. Mijukovicia (O rimskoj cesti kroz Boku Kotorsku, Boka, 1, 1969, s. 33 - 51; tego, Jo jedan prilog za toponim Traiectus" u Boki Kotorskoj, Glasnik Cetinjskih muzeja, 11, 1978, s. 115118) ten ostatni nie moe by identyczny z nazw wspomnian w Latopisie.

Posta skdind nie znana. Imi naley do popularnych w Serbii (Grkovi, s. 198). Nie mona wykluczy jego zwizkw z ks. Trawunii, Czuczimirem z drugiej poowy IX w., wspomnianym w DAI (cap. 34, s. 162-163; VINJ, t. 2, s. 62). ii, s. 454 - 455, stoi na stanowisku, e roz. XXX - XXXV z imionami w czci dubrownickimi, w czci serbskimi do ktrych dopisano fikcyjne wydarzenia, stanowi pniejsz interpolacj. Zob. te przyp. 166. 245 Posta skdind nie znana. Podobnie, jak w przypadku Czuczimira (zob. przyp. 244), rwnie nie mona wykluczy tosamoci Chwalimira z wadc Trawunii tego imienia z poowy IX w., wspomnianym w DAI (cap. 34, s. 162 -163; VINJ, t. 2, s. 6). 246 W latach 976 - 1014 wadca pastwa utworzonego przez Komitopuli na obszarze Macedonii. Por. przyp. 186, Wspczesne rda bizantyskie nie okrelaj Samuela cesarzem. Niekiedy sdzi si. e jego koronacja dokonana prawdopodobnie zostaa za porednictwem Rzymu. Por. W. Swoboda, Samuel, SSS, t. 5, s. 41-42; Ferluga, Chronik, s. 439. 247 Petrysaw jest na og identyfikowany z archontem Zety, Piotrem, ktrego imi wystpuje na oowianej pieczci, datowanej oglnie na X w. Napis gosi: + 1' (Piotr archont Dukli, Amen). Por. G. Schlumberger, Sigillographie de l'Empire byzantin, Paris 1884, s. 433, nr 4. 248 Posta skdind nie znana. 249 Posta skdind nie znana. 250 Obecne Jezioro Szkoderskie (Skadarskie), serbsko-chorwackie Skadarske jezero, albaskie Liqeni Shkodrs). Rodzima sowiaska nazwa Balta, obok Lacus Labeatis i Dioklitijsko jezero, naley do najstarszych nazw na okrelenie tego akwenu. Por. R. Radunovi, O nazivima Skadarskog Jezera, [w:] Cetrta Jugoslovanska onomastina konferenca. Zbornik referatov, Ljubljana 1981, s. 151 - 162. 251 Wadca Zety (zm. 1016 r.). Jego dzieje szerzej przedstawia autor w roz. XXXVI. 252 Rkp. B: Galoni; W: Gaeni. Sii (s. 331, 455 i przyp. 119) poprawia na Craini", co jest do przyjcia z paleogra-

244

ficznego punktu widzenia i pozostaje w zgodzie z dalsz relacj Latopisu (roz. XXXVI), gdzie nazwa ta wystpuje w tej postaci. Craini, czyli Krajna, jest identyfikowana powszechnie z ruinami kocioa NPMarii na obszarze upy Krajna, u poudniowych wybrzey Jez. Skadarskiego. Ruiny znajduj si na terenie dzis. wsi Ostros, ktra sdzc z relacji Latopisu musiaa wczeniej nosi rwnie nazw Krajna. Por. Banaevi, s. 206 - 207. Ruiny tutejszych zaoe architektonicznych (witynia z kopu + czworoktna budowla z wie) nie zostay dotd zbadane. Tote istniej powane rozbienoci w ustaleniu ich chronologii. Idc za Latopisem, Dj. Bokovi (L'art entre l'antiquit et l'poque romane sur le litoral de l'ancienne Zeta, Starinar, 27, 1976, s. 77) skonny jest datowa je na przeom X i XI w., doszukujc si w nich ladw rezydencji Wadymira (palacjum i kaplicy, dobrze znanej m.in. ze stosunkw polskich XI w.). Za pn, czternastopitnastowieczn genez zaoe, kiedy koci stanowi siedzib katolickiego metropolity Zety, opowiedzia si V. Djuri, Bogorodica Krajinska, [w:] Enciklopedija likovnih umjetnosti, t. 1, Zagreb 1959, s. 418; tene, w: ICG, t. 2, cz. 1, s. 424-428. Cao dziejw obiektu omwi ostatnio, cho nie zawsze krytycznie, V. Luki, Preista Krajnska i njen osniva Jovan Vladimir u svjetlosti istorijskih injenica, Starine Crne Gore, 5, 1975, s. 161 - 179, opowiadajc si za ich zwizkiem z wydarzeniami opisanymi w Latopisie. 253 Czyli obszar Zety (por. przyp. 190) oraz Podgoria, ktre mia ju opanowa ojciec Wadymira, po mierci swego brata Mirosawa I (zob. roz. XXXIV XXXV). cisa data podboju Zety przez Samuela jest trudna do ustalenia. Terminus post quem wyznacza dokument z wrzenia 993 r. z klasztoru na Athos, gdzie wspomniane jest poselstwo serbskie, wysane drog morsk w 991 lub 992 r. do Konstantynopola. Przewaa bowiem pogld, e byli to posowie Wadymira, z ktrym Bizancjum w poszukiwaniu poparcia w walce z Samuelem, nawizao sojusz. Por. G. Ostrogorski, Serbskoe posol'stvo k imperatoru Vasiliju II, Glas, 193, 1949, s. 15-29 i przedruk w przekadzie serbsko-chorw. w : tego, Sabrana dela, t. 5: Vizantija i Sloveni, Beograd 1970, s. 147 -158. Jeli nawet uwzgldni fakt, e mogli to by

przedstawiciele Serbw z Raszki (jak przyjmuje Dj. S. Radojii, Srpsko Zagorje, das sptere Raszien, Sdost-Forschungen, 16, 1957, s. 276 i n.), to i tak nie moe ulega wtpliwoci, e poselstwo to stanowio wynik zagroenia ze strony Samuela dla wszystkich obszarw zamieszkanych przez Serbw, czy nawet Chorwatw. 254 Z dalszej relacji Latopisu (roz. XLV) wynika, e znajdowa si tu grd strzegcy szlaku: Skadar Ulcinj Bar. O strategicznych walorach gry Oblik zob. ii, s. 456. Por. te wyej przyp. 195. 255 Autor bdnie sugeruje, jakoby miasto u schyku X w. znajdowao si w rkach Wadymira. Tymczasem Ulcinj by jednym z orodkw granicznych Bizancjum, wymieniony w tym charakterze ju w DAI (cap. 30, s. 144-145; VINJ, t. 2, s. 34). Grd, posiadajcy niezwykle dogodne warunki obronne, lokalizowany jest w rejonie tzw. cytadeli, w poudniowej partii obecnego miasta, gdzie pod twierdz tureck odkryto lady budownictwa, poczynajc od VI w. Por. Dj. Bokovi, P. Mijovi, M. Kovaevi, Ulcinj, t. 1, Beograd 1981, s. 8 i n., 141 i n. 256 Cuda ze mijami, wami itp. nale do czstych motyww hagiograficznych. U Sowian, w tym rwnie poudniowych, zwizanych jest z nimi te bardzo wiele opowiada i wierze. Por. J. Kovaevi, w: ICG, t. 1, s. 422; Banaevi, s. 178 - 179. 257 W red. O nastpuje dalej rozmowa upana z Wadymirem, w trakcie ktrej upan namawia go do oddania si w rce Samuela, podkrelajc, e nie grozi mu adne zo. Naley si pospieszy twierdzi upan gdy Samuel pniej le potraktuje twoj osob. Ale nawet, gdyby Bugar ciebie mwi dalej upan potraktowa le, to twoi towarzysze nie ucierpi. Krl czytamy tam dalej niepokojc si tedy bardziej o swoich towarzyszy ni o siebie jako e by osob wit postanowi posucha upana". 258 Ewangelia wedug w. Jana, X, 11. 259 W red. O cay ten passus brzmi nieco inaczej. Wspomina si tam bowiem, e wadca bugarski przyobieca oblonym wolno pod warunkiem, e Wadymir przybdzie na pertraktacje. Jeliby to nie nastpio, mia zamiar wszystkich zamorzy godem.

In partibus Achridae", co podobnie jak okrelenie innych rde (provintia Achrydos), wskazuje, e Ochryda stanowia w XI-XII w. orodek odrbnej prowincji bizantyskiej. Por. W. Swoboda, Ochryda, SSS, t. 3, s. 453. 261 Rkp. B: Prispa; W: Prapa. Obok Ochrydy, drugi ze stoecznych orodkw pastwa Samuela, co potwierdza Skylices (s. 330; VINJ, t. 3, s. 83). Pomimo przemieszczenia si okoo 995 r. stoecznego orodka do Ochrydy, Prespa zachowaa nadal swe znaczenie do koca ycia Samuela (zm. 1014 r.), ktry tu zosta pochowany. Dotychczasowe badania nie przyniosy wyjanienia, gdzie konkretnie znajdowaa si rezydencja Samuela. We wczesnym redniowieczu, pojciem Prespa okrelano bowiem zesp osadniczy nad jeziorami Prespa i Maa Prespa (dzi u zbiegu granic Jugosawii, Albanii i Grecji). Por. W. Swoboda, Prespa, SSS, t. 4, s. 344345 i krytyczny przegld bada archeologicznych: I. Snegarov, Prespa prez pogleda na grcki archeolog, Izvestija na Instituta za Istorija, 11, 1982, s. 241 - 250. Z ca pewnoci gwny orodek mieci si na najwikszej z wysp w. Achilles gdzie znajdowaa si cerkiew pod tym wezwaniem (dzi w ruinie), penica przed r. 1000 funkcj siedziby metropolity. Por. T. Tomoski, Prespa vo sredniot vek, Istorija, 15, 1979, nr 2, s. 49 - 79. 262 W Rkp. B i W: Decatarum autem atque Lausium; w red. O odwrcona kolejno: Lausio et Cattaro. Data zniszczenia przez Samuela znajdujcych si pod administracj bizantysk miast Kotoru i Dubrownika (Latopis jest jedynym rdem, ktre przytacza t informacj) pozostaje sporna. Musiao to nastpi po 993 r., kiedy syszymy o poselstwie serbskim do Konstantynopola (zob. wyej przyp. 253), moe ok. 997 - 998 r., kiedy po bitwie pod Spercheios (ok. 996 r.) mia miejsce lub crki Samuela, Mirosawy z Aszotem, ktry jednoczenie zosta te zarzdc Dracza. Por. J. Ferluga, Dra i draka oblast pred kraj X i poetkom XI veka, ZRVI, 8, cz. 2, 1964, s. 120-121; tego L'amministrazione bizantina in Dalmazia, Venezia 1978, s. 191 i n. Wedug pnej legendy kotorskiej (z ok. 1446 r.) koci w. Tripuna w Kotorze mia zosta zniszczony przez wojska Samuela wanie w 997 r. (S. Antoljak, Sa-

260

muilovata drava, Skopje 1969, s. 37 - 38, 142, przyp. 372). Data ta zdaje si te by najblisza prawdy. 263 relacji Latopisu, ktry jest jedynym rdem wspominajcym o tym wydarzeniu, wynika, e bya to jedna wyprawa, zapocztkowana pokonaniem Wadymira i obleniem Ulcinja, a zatem mogca mie miejsce w tym samym roku, co spalenie Kotoru i Dubrownika, czyli ok. 997 r. (por. przyp. 262). W pnym przekazie Luccariego zachowaa si wiadomo, jakoby Samuel uderzy na Ulcinj i pozostae miasta ju po shodowaniu Wadymira (S. Antoljak, op. cit., s. 37). Tak, czy inaczej, musiao to by jeszcze przed r. 1000. Pewne fakty, jak choby niepowodzenia Samuela w trakcie oblenia Ulcinja, brak floty wojennej, a wreszcie niejasny zupenie cel przywiecajcy wyprawie Samuela a pod Zadar, ka z duym krytycyzmem patrze na szeroki zasig jego podbojw na zachodzie. Por. J. Leny, Pastwo Samuela a jego zachodni ssiedzi, Balcanica Posnaniensia, 2, 1985, s. 87-111, gdzie prba zawenia zasigu wyprawy Samuela do Dubrownika (bez Zadaru, Raszki i Boni). 264 Imi zapewne romaskie, bardzo popularne na Bakanach (Grkovi, s. 267), ktrego mskim wariantem by Kosar, wspomniany w Latopisie na innym miejscu (zob. przyp. 366). Kosara nosia rwnie chrzecijaskie imi Teodory. Por. przyp. 266. Dalid natomiast nazywa j pny siedemnastowieczny ywot grecki Wadymira (S. Novakovi, Prvi osnovi slovenske knjievnosti medju balkanskimi Slovenima. Legenda o Vladimiru i Kosari, U Beogradu 1893, s. 259). 265 W rkp. B i W po balno", ktre ii rekonstruuje na balneatum, jest lakuna. 266 Kosare, crk Samuela i Agaty, wspomnia rwnie pod imieniem Teodory, Micha z Dewolu w swych glosach do kroniki Skylicesa (Skylices, s. 353; VINJ, t. 3, s. 117). Maestwo jej z Wadymirem potwierdza porednio Skylices (s. 353, 359; VINJ, t. 3, 117, 129), ktry najpierw okrela stosunek powinowactwa Samuela i Wadymira, sowem 'te, szwagier, zi', a w drugim wypadku, nie budzcym wtpliwoci, pojciem 'zi'. Przy opisie

tego lubu, majcego zapewne miejsce na przeomie X i XI w., autor Latopisu (lub autor ywota w. Wadymira, jakim si posuguje) posuy si zapoyczonym wtkiem miosnym o poznaniu si w wizieniu i lubie innej crki Samuela, Mirosawy i duksa Dracza, Aszota (mniej prawdopodobne wydaje si przypuszczenie Ferlugi, Chronik, s. 444, aby stanowio to echo maestwa Longibardopulosa z bliej nie znan crk Michaa I). Std te dalej, Latopis bdnie informuje o oddaniu w rce Wadymira Dracza, gdy wiadomo, e nowym administratorem zosta, z porki Samuela, wanie Aszot. O wyzwoleniu Dracza z rk bugarskich, a nie Wadymira, przez Bizancjum w 1005 r., wspomina Lupus Protospatarius (Annales Barenses, ed. G. H. Pertz, Monumenta Germaniae Historica Scriptores, t. 5, Hannoverae 1844, s. 86). Tote stanowisko przeciwne, jakoby zgodnie z relacj Latopisu, Wadymir otrzyma z chwil przywrcenia mu tronu w Zecie, choby tylko cz temy drackej (por. Zlatarski, t. 1, cz. 2, s. 714, p. 1; J. Ferluga, Dra i draka oblast, s. 117 i n.), nie wydaje si przekonujce. 267 Informacja by moe prawdziwa. Zdaje si ona jednoczenie potwierdza moliwo dotarcia oddziaw Samuela do Kotoru i Dubrownika, ktre bezporednio ssiadoway z Trawuni. Znamienne natomiast, e Latopis, ktry wczeniej informuje o wadaniu Dragimira nad Trawuni i Zachlumiem (roz. XXXIV), tutaj mwi o nim, jako o wadcy samej Trawunii. 268 Samuel zmar w Prespie 6 X 1014 r. 269 Znany jest te pod chrzecijaskim imieniem Gabriel, a rda bizantyskie nazywaj go take Romanem. Urodzony przed ok. 973 r., koronowany zosta na cara w Bitoli 15 X 1014 r. (W. Swoboda, Gabriel Radomir, SSS, t. 2, s. 77; I. Venedikov, Parvijat brak na Gavril Radomir, [w:] Sbornik v est na A. Burmov, Sofija 1973, s. 144-158). Gabriela Radomira, jako czowieka odznaczajcego si dzielnoci, charakteryzuje rwnie Skylices (s. 349; VINJ, t. 3, s. 107 -108). Rzekomy podbj przeze ziem bizantyskich a po Konstantynopol jest oczywist fikcj, panowa bowiem niespena rok. 270 Bazyli II zwany Bugarobjc, cesarz bizantyski

w latach 976-1025, przedstawiciel dynastii macedoskiej, jeden z najwybitniejszych wadcw imperium. 271 Jan Wadysaw, syn Aarona, brata Samuela. Z pogromu uczynionego przez Samuela na rodzinie Aarona zosta on uratowany przez Gabriela Radomira (W. Swoboda, Jan Wadysaw, SSS, t. 2, s. 317-318). W konflikcie z Gabrielem Radomirem w gr moga wchodzi wic zemsta, ale przede wszystkim rywalizacja o wadz, umiejtnie podsycana przez Bizancjum. 272 Miao to miejsce w sierpniu 1015 r. Latopis przedstawia jedn z trzech, czciowo uzupeniajcych si wersji, o zabjstwie Gabriela Radomira. Wsplnym dla wszystkich motywem (Jan Stawrakios, Skylices, zob. VINJ, t. 3, s. 48, 108 - 109) jest okoliczno, e doszo do tego w trakcie oww. Stawrakios lokalizuje to wydarzenie we wsi Sosk (przypuszczalnie Petrsko nad jeziorem teje nazwy; dzis. Petrn w Grecji) koo Edessy, a zabjc mia by w. Dymitr. Skylices, podobnie jak Latopis, przypisuje morderstwo Janowi Wadysawowi. 273 W red. O znajduje si dalej dodatkowy passus, zgodnie z ktrym Jan Wadysaw mia wysa posa do Wadymira, bowiem dostrzeg, e nie bdzie mg si utrzyma na tronie dopki ten pozostaje przy yciu. Red. O najtrafniej oddaje zatem motywy zabjstwa, cakiem niejasno przedstawione w obu rkp. ac. 274 O rnych ludowych legendach czarnogrskich, zwizanych z rzekomym krzyem Wadymira, ktre zdaj si posiada nowoytn genez, zob. L. Pavlovi, Kultovi lica kod Srba i Makedonaca, Smederevo 1965, s. 39 - 40; . Kulii, P. Z. Petrovi, N. Panteli, Srpski mitoloki renik, Beograd 1970, s. 71, 81. 275 Ksiga Psalmw, Psalm 120. 276 O Prespie zob. wyej przyp. 261. 277 W rkp. B i W: po sowie prandium" jest lakuna. 278 W red. O ten passus, jak i nastpny (pytania Wadymira skierowane do oprawcw), brzmi nieco odmiennie, lecz nie zmieniaj w zasadniczy sposb treci Latopisu. 279 W rkp. B i W: accepto corpore et sanguine domini, natomiast w red. O pominito szczeg o Krwi Paskiej. W Kociele zachodnim na przeomie XII i XIII w. w dro-

ze zwyczaju przyja si praktyka komunii pod jedn postaci, tj. tylko chleba (J. Mielczarek, Komunia pod dwiema postaciami w ustawodawstwie Kocioa zachodniego. Studium historyczno-prawne, Lublin 1983, s. 25-27). Dowodzi to, e ywot Wadymira, ktrego dtfe fragmenty autor Latopisu wczy do swego dziea, musia powsta przed t dat. Tumaczy to jednoczenie powody pominicia przez Orbiniego szczegu o komunii pod dwiema postaciami. 280 Miao to miejsce w r. 1016. Informacj o zabjstwie Wadymira przez Jana Wadysawa potwierdza Skylices (s. 353-354; VINJ, t. 3, s. 117-118). rdo to oskara o wspudzia w mordzie patriarch Ochrydy, ktry mia w imieniu Jana Wadysawa rczy nietykalno Wadymirowi. Funkcj patriarchy peni wwczas Dawid (W. Swoboda, Jan, SSS, t. 2, s. 311). 281 Ten hagiograficzny szczeg nie wystpuje w red. O. 282 Rkp. B i W: Craini. 283 Dzisiejsza wie Ostros, zob. wyej przyp. 252. Skd nastpnie ciao zostao przeniesione do klasztoru Shn Jon (w. Jan) koo Elbasan w rodkowej Albanii, gdzie znajduje si do dzi. Okolicznoci tej ponownej translacji nie zostay cakowicie wyjanione. Przyjmuje si za Jirekiem (t. 1, s. 119), e szcztki Wadymira spoczyway w Krajnie do ok. 1215 r., kiedy despota Epiru, Micha I, po zajciu Skadaru i okolic, przenis je do Dracza, skd znowu w niejasnych okolicznociach, trafiy pod Elbasan. Z dwch inskrypcji (greckiej i cyrylickiej, gdy aciska nie wymienia imienia Wadymira), znajdujcych si w Shn Jon, wynika, e prochy jego musiay znajdowa si tu ju przed ok. 1381 r., bowiem w 1381 lub 1382 wadca albaski Karol Thopia restaurowa na wieo zdobytych przez siebie terenach koci pod wezwaniem w. Jana Wadymira. Na inskrypcjach z Shn Jon zjawia si po raz pierwszy drugie jego imi Jan. Nastpio to przypuszczalnie przez poczenie dwch wezwa kocioa: starszego, zniszczonego przez trzsienie ziemi (do dzi zachoway si z niego fragmenty cian ze starochrzecijaskimi freskami), noszcego zapewne wezwanie w. Jan (?) oraz restaurowanego przez Karola Thopi w. Wadymir. O kociele

Shn Jon zob. S. M. tedimljija, Tragom popa Dukljanina, Zagreb 1941, s. 5 i n.; D. I. Palls, Epiros, Reallexikon zur byzantinischen Kunst, t. 2, Stuttgart 1971, col. 253, 321 - 322. Omwienie inskrypcji, wraz z reprodukcjami: Th. Popa, T dhana mbi princt mesjetar shqiptaf n mbishkrimet e kishave tona (Uwagi o wadcach redniowiecznej Albanii w wietle piciu inskrypcji z naszych kociow), Buletin i Universitetit Shtetror t Tirans, Reviste shkencore, Seria shkencat shoqerore, Periodike tremujore, 11, 1957, nr 2, s. 185 - 203. Inskrypcja cyrylicka dostpna w wydaniu G. Tomovi, Morfologija irilikih natpisa na Balkanu, Beograd 1974, s. 83. Wobec braku pewnych przesanek rdowych, co do okolicznoci przeniesienia szcztkw Wadymira z Krajny do rodkowej Albanii, cz badaczy (S. Novakovi, Prvi osnovi slovenske knjievnosti, s. 226 i n.; Mijukovi. s. 78 i n.) przyjmuje, e spoczyway one od pocztku pod Elbasan. W znieksztaconym zapisie nazwy (w red. aciskiej: Gaeni, Craini) widz oni pierwotn nazw albaskiej miejscowoci, zastpion nastpnie przez Shn Jon. Przekonujca polemika z tym pogldem u Banaevicia (s. 204-209) oraz L. Pavlovicia (Kultovi lica, s. 33-40). 284 Autor ma tu na uwadze jeszcze starochrzecijaski obyczaj pochwkw u stp witych. Por. J. Kovaevi, Tragovi jednog ranohrianskog obiaja (inhumatio ad pedes) i drugi elementi prodora kulture Primorja u unutranjost, Istoriski glasnik, 1955, nr 2, s. 130 - 136. Piszc ponadto o dokonaniu ywota przez Kosare w tyme kociele, sugeruje, e funkcjonowa tutaj klasztor. Wiadomo o klasztorze przekazuje dopiero tradycja z koca XVIII w., a jej rdem by przypuszczalnie tylko i wycznie tekst Latopisu. Por. J. Leny, Bogorodica Krajinska, SSS, t. 7, cz. 2, s. 499 - 500. 285 Oblenie Dracza przez Jana Wadysawa, majce miejsce w lutym 1018 r., powiadcza Skylices (s. 357; VINJ, t. 3, s. 123 i n.). Nie wiadomo natomiast, na ile s zgodne z rzeczywistoci informacje Latopisu, jakoby oblenie stanowio rezultat niedotrzymania przez Bizancjum warunkw umowy o przekazaniu miasta w rce Jana Wadysawa

po zabjstwie Wadymira. Wyglda to raczej na legend hagiograficzn. 286 Wedug red. O miao to miejsce w Draczu, ktry Jan Wadysaw otrzyma od cesarza Grekw. 287 Zgodnie z wiarygodn relacj interpolatora kroniki Skylicesa (s. 357; VINJ, t. 3, s. 123) Jan Wadysaw, toczc pod murami Dracza konny pojedynek z tamtejszym strategiem Niketasem Pegonitesem, zosta w jego trakcie niespodziewanie miertelnie raniony przez dwch pieszych wojw. Jego mier miaa miejsce w lutym 1018 r. Wersja Latopisu, co do okolicznoci mierci, posiada zabarwienie hagiograficzne. Wobec braku caego ostatniego zdania w red. O, ii (s. 341 - 342) uwaa je w rkp. ac. za glos, co trafnie podwaaj J. Kovaevi (O Uvodu Barskog rodoslova, Zbornik za drutvene nauke Matice srpske, 13-14, 1956, s. 62) oraz Banaevi (s. 169 i n.). 288 W chwili obecnej Latopis pozostaje jedynym ladem istnienia jakiego wczeniejszego ywota Wadymira. Por. J. Leny, ywot Jana Wodzimierza, SSS, t. 7, cz. 1, s. 301-302 oraz uwagi we Wstpie, s. 25 i n. 289 Informacj o dochodzeniu zbrojnie przez Dragimira swych praw mona rozumie jako: a) denie do opanowania pastwa zeckiego po Wadymirze, ktrego by jedynym spadkobierc, lub b) dochodzenie praw do Zachlumia, gdy w charakterze wadcy tego obszaru oraz Trawunii wymienia go wczeniej Latopis (roz. XXXIV), a wiadomo, e pniej otrzyma we wadanie sam Trawuni (roz. XXXVI i przyp. 267). Wzmianka o Kotorze i Boce Kotorski ej, lecych na pograniczu Trawunii i Zety, wskazywaaby raczej na pierwsz moliwo. 290 Rkp. B i W: frater, w rzeczywistoci za, jak wiadomo z wczeniejszej relacji Latopisu, by stryjem Wadymira. Std przyjta poprawka iicia na patruus". 291 Dzis. Stratioti, niewielka wyspa w Zalewie Tivatskim (Boka Kotorska), ssiadujca od pn. zachodu z wysp Sveti Marko. Jej pierwotna nazwa pozostaje w zwizku z wezwaniem tutejszego kocioa, w ktrym jak wynika z dalszej relacji ponis mier Dragimir. Budowla ta bya jeszcze oznaczona na starych mapach Boki Kotorskiej. Por. ICG, t. 1, s. 328; Banaevi, s. 233 i n.

Cay ten passus ma wydwik legendarny. Wedug wysoce prawdopodobnej opinii Banaevicia (s. 230 i n.), autor pragn pokaza wiaroomstwo Kotoran, ktrzy w polityce kocielnej nie uznawali zwierzchnictwa metropolii w Barze, lecz woskiego Bari. Wrogie akcenty wobec Kotoru, jako miasta, w ktrym panoszya si mier i nieszczcia, znajduj si rwnie na innych kartach Latopisu. M. in. w Rotorze, swej rezydencji, Jakwinta sporzdzia trujcy napj dla krla Wadymira IV, aby utorowa drog do tronu swemu synowi Jerzemu (roz. XLIV). W Traiectus pod Kotorem zmar te krl Leget oraz ukarani zostali nieszczciami i chorob wszyscy jego synowie (roz. XXX). 293 Zdaniem iicia (s. 457 - 458), Dragimir ponis mier, gdy podobnie jak jego bratanek Wadymir, uchodzi w oczach Kotoran niegdy poddanych bizantyskich za wasala i stronnika Bugarw. Koncepcja ta nie bardzo odpowiada jednak ocenie Wadymira, jak daje Skylices (s. 353-354; VINJ, t. 3, s. 117), ktry pozytywnie ocenia jego dziaalno, jak rwnie stosunki z Bizancjum, Banaevi (s. 228) skonny jest natomiast uwaa informacje Latopisu za cakowicie zmylone. O nieznanym dzi kociele w. Gabriela (zob. przyp. 291) Latopis podaje znamienny szczeg, e posiada on otwarte wizanie dachowe, bez stropu. Tego rodzaju budowle, charakteryzujce si prost konstrukcj, naleay do niezwykle popularnych w caej Dalmacji wczesnego redniowiecza. 294 Jest on zapewne identyczny ze wspomnianym wczeniej przez autora (roz. XXVII i przyp. 154) Lutomirem, wywodzcym si z rodu legendarnego Tihomila. 295 O lokalizacji upy drinskiej, zob. wyej przyp. 129. Brusno identyfikuje si z obecn wsi Brusna, lec okoo 10 km na zachd od Foy. Caa ta relacja ma, zdaniem Wasilewskiego (s. 121), charakter ludowej legendy. 296 W dotychczasowej historiografii brak jest zgodnoci, jak pogodzi informacje Latopisu, co do osoby Dobrosawa. Jeli bowiem przyj za wiarygodn dat jego urodzin ok. 1018 r., to okoo poowy XI w., a wic w momencie wybuchu powstania antybizantyskiego, o czym Latopis informuje dalej, nie mg on mie piciu dorosych synw.

292

ii (s. 458 - 461) dokona zatem daleko idcej emendacji tekstu. Rozwijajc dawn koncepcj F. Rakiego (zob. szczegowe komentarze w VINJ, t. 3, s. 157), uzna on, e Dobrosaw mia starszego brata, zrodzonego z innej matki, a noszcego imi Wojsaw, dobrze znanego rdom bizantyskim. Uzupeni on wic tekst Latopisu, wstawiajc dalej, po sowie Raguza: ,,Genuit autem Dragimirus de prima uxore filium Vojslavum qui" (= Spodzi za Dragimir z pierwsz on syna Wojsawa, ktry) i uzna, e ten poj za on siostrzenic Samuela. W konsekwencji, Sii w caym dalszym tekcie Latopisu zmieni imi Dobrosaw na Wojsaw. Spotkao si to z akceptacj licznych badaczy. Por. J. Kovaevi, w: ICG, t. 1, s. 386 i n.; Banaevi, s. 2,35 i n. Koncepcj t zmodyfikowa nieco Medini (Starine, s, 29-33; Ljetopis, s. 147), wykazujc, e Latopis poplta Stefana Dobrosawa, ostatniego, jego zdaniem, przedstawiciela dynastii trawuskiej, ze Stefanem Wojsawem, twrc nowej dynastii zeckiej. Z odmienn natomiast koncepcj, ktra brzmi najbardziej przekonujco, wystpi Wasilewski (s. 121 i n.; tene, Stefan Vojslav, SSS, t. 5, s. 416-417). Nie wykluczajc przemieszania si pewnych tradycji z dziejw obu tych postaci, uzna on zgodnie z Latopisem Dobrosawa za nie znanego skdind wadc Zety, panujcego w latach od ok. 1018 (pocztkowo przy wspudziale Grekw) do 1052 r. Wbrew Latopisowi, przesun on dat jego urodzin na ok. 1000 r. Stefana Woj sawa natomiast, o ktrego losach Latopis milczy, Wasilewski uzna za wadc Zachlumia i Trawunii, czc go ze star tamtejsz dynasti Wyszewiczw. Koncepcja Wasilewskiego zostaa nie zauwaona w najnowszej historiografii, ktra obstaje przy dawnych zaoeniach. Por. Ferluga, Chronik, s. 446 i n.; S. irkovi, w: ISN, t. 1, s. 182 i p. 4; E. Turk Santiago, op. cit. s. 165 i n. 297 W rkp. B i W: a parentibus, co niekoniecznie trzeba rozumie jako rodzicw, lecz rwnie krewnych (J. F. Niermeyer, Mediae latinitatis lexicon minus, Leiden 1976, s. 736). Nie wiadomo, kim bya wspomniana dalej siostrzenica bd krewna Samuela, ona Dobrosawa. Ju dawniej K. Jireek (Istorija na Blgarite, Sofija 1929, s. 219, przyp. 7) nie wyklucza, e moga to by jedna z dwch crek

Gabriela Radomira. O innych przypuszczeniach zob. Moin, s. 87, przyp. 207. 298 Wymieniony na drugim miejscu Micha jest identyczny z osob panujcego w Zecie, w latach 1052 - 1031, Michaa I (zob. niej przyp. 334). Inni (wymienieni tu synowie Dobrosawa s postaciami skdind nie znanymi. Etymologia imienia Saganek (rkp. B i W: Saanec; red. O: Sagance, std rekonstrukcja iicia: Saganek) nie jest zupenie pewna. Sufiks ,,nek", njeg" moe wskazywa na wooskie pochodzenie. 299 Bazyli II Bugarobjca. Zob. wyej przyp. 270. 300 Relacja powysza, jak rwnie dalsze wzmianki o rodzimych wadcach, wskazuj, e po mierci Jana Wadysawa i upadku jego pastwa, obszary Zety (okrelane tu mianem Dalmacji), Zachlumia oraz Raszki i Boni znalazy si jedynie w wasalnych stosunkach z Bizancjum i w przeciwiestwie do obszarw Bugarii nie zostay zorganizowane w temy (Ostrogorski, s. 260 - 261). Spraw komplikuje jednak fakt, e znane s z tego okresu pieczcie: jedna, na ktrej antypatosa patrikiosa Konstantyna Diogenesa nazywa si duksem Tesaloniki, Bugarii i Serbii" oraz druga, gdzie wystpuje on, jako strateg Serbii" (V. Laurent, Le theme byzantin de Serbie au XIe siecle, Revue des tudes byzantines, 15, 1957, s. 185 - 195). Zdaje si jednak, e midzy Latopisem a faktami ujawnionymi przez wspomniane pieczcie nie zachodz powaniejsze sprzecznoci, skoro Latopis wyranie mwi o podboju bizantyskim kiedy zaistniaa moliwo stworzenia przejciowo organizacji temowej, a nastpnie tak to rdo jak i inne (Kekaumenos, Skylices) wspominaj o walce wyzwoleczej ziem serbskich. Por. trafne spostrzeenia Dj. S. Radojiicia (O vizantijskoj temi Srbiji iz XI veka, Glas 13, 1966, s. 3 i n.). 301 Aczkolwiek caa relacja ma wydwik legendarny, niemniej jednak moe stanowi ona do odlege echo rzeczywistej dziaalnoci, zarwno wadcy Zachlumia Stefana Wojsawa, ktry w latach 1036-1042 jako pierwszy z wadcw serbskich podnis bunt przeciwko panowaniu bizantyskiemu, jak rwnie samego Dobrosawa, o ktrego walkach Latopis donosi w dalszej czci relacji. 302 We wszystkich rkp. i red.: Apliza, std identyfikacja

z rzek Toplica (lewy dopyw Morawy Poudniowej, na zach. od Niszu) wydaje si dyskusyjna. Oznaczaoby to bowiem przeniesienie przez Dobrosawa walk z Bizancjum daleko na pnoc. R. Radunovi, Toponimi Apliza i Obolon u Ljetopisu popa Dukljanina, [w:] Zbornik referata i materijala V jugoslovenske onomastike konferencije, Sarajevo 1985, s. 62 i n., doszukuje si w Aplizy znieksztaconego zapisu nazwy Oblik (Oblika). 303 Zasadno czenia tych wydarze z wypraw bizantysk przeciwko Stefanowi Wojsawowi, ktr kierowa Gregorios Probatos (Skylices, s. 409; VINJ, t. 3, s. 158), podwaa przekonujco Wasilewski (s. 122 -123). Wyklucza on jednoczenie moliwo identyfikacji Armenopulosa z Probatosem, gdy ten ostatni pokonany zosta w grach i udao mu si uj cao z pola bitwy. W XI w. znani byli dwaj dowdcy bizantyscy o imieniu Armenopulos. Jeden z nich Pawe by strem pieczci. Nic nie wiadomo jednak o ich angaowaniu si w walkach ze Sowianami dalmatyskimi. Por. A. P. Kadan, Social'nyj sostav gospodstvujuego klassa Vizantii XI XII vv., Moskva 1974, s. 148-149; tego, Armjane v sostave gospodstvujuego klassa Vizantijskoj imperii v XI - XII vv., Erevan 1975, s. 99. Zdaniem Wasilewskiego (s. 122-123) Armenopulos jako domniemany katepan Dracza zastpi na tym stanowisku Michaa, syna logothety Anastazego, po klsce, jakiej ten dozna W 1042 r. ze strony Stefana Wojsawa. 304 Czyli przedar si do centrum kraju, w zlewisko rzek Zety i Moray. 305 Rkp. B i W: Vuranie; red. O: Vrania. Zapewne dzisiejsza Vranjina, pwysep ze redniowiecznym klasztorem w. Mikoaja, na pnocnozachodnim brzegu Jez. Skadarskiego, przy ujciu Moracy. O pwyspie informuje (u ostrove Vranine) dok. z ok. 1296 r. Por. krivani, s. 50; AA, t. 1, nr 172, 679. 306 Rkp. B: Kerza; W: Kezca; red. O: Kezka. Przypuszczalnie dzi. Gacko i Gacko Polje. Zob. wyej przyp. 227. Zapewne chodzi o wydarzenia z poowy XI w., kiedy Dobrosawowi udao si przejciowo opanowa Zachlumie. 307 Cesarz Konstantyn IX Monomach (1042 - 1055). 308 Obj wadz nad Trawuni i Zachlumiem zapewne po

Stefanie Wojslawie. Imi Ljutowida, protospathara, konsula i stratega Zachlumia oraz Serbii wystpuje ponadto w jego wasnym sygillionie dla Lokrum. Dokument ten, zachowany w dwch wersjach, uchodzi od czasw ustale iicia (s. 207 i n.) za pniejszy falsyfikat. Jego autentyczno wykazali obecnie, niezalenie od siebie: S. Saka Ljutovid, strateg Srbije i Zahumlja i njegova lokrumska povelja (g. 1954), [w:] Mandiev zbornik, Roma 1965, s. 59 i n.) oraz V. von Faikenhausen, Eine byzantinische Beamtenurkunde aus Dubrovnik, Byzantinische Zeitschrift, 63, 1970, nr 1, s. 10 i n. (s. 23 rekonstrukcja tekstu). Saka, przesuwajc powstanie sygillionu na rok 1054, przesun rwnoczenie dat opanowania przez Michaa I Zachlumia na okres po r. 1060, co wydaje si dat zbyt pn. 309 Rkp. B i W: Cursilio, zapewne wic grec. . Niektrzy widz w nim jakiego lokalnego drackiego monowadc, biorcego udzia w opisywanych walkach (VINJ, t. 3, s. 161, przyp. 265). Wedug Wasilewskiego (s. 123) mg on by zarzdc Dracza, gdzie rd ten w - w. odgrywa wan rol, a dziki rodzinnym koneksjom okrelony zosta w Latopisie mianem toparchy. Wasilewski pozostawia otwart spraw jego tosamoci z Michaem Chryseliosem, penicym przed 1034 r. funkcje dowdcy jednej z twierdz w armeskiej temie Waspurakan. 310 Nazwa rzeki Drino" wystpuje tylko w rkp. B. Oddziay posuway si zatem od Skadaru ku poudniowi. Po przekroczeniu rozlewisk rzeki Drin (zob. przyp. 317) skieroway si na trakt wiodcy do Baru. 311 Rkp. B i W: Cermoniza; red. O: Cermeniza, Crmnica, Cermenica. Okolice dzi. Virpazaru, por. przyp. 197. 312 Chodzi o Bok Kotorsk, skd najbliszy szlak do Baru wid wzdu wybrzea. 313 Zwolennicy tosamoci Dobrosawa i Wojsawa skonni s uwaa, e chodzi o bitw znan z relacji Skylicesa (s. 424; VINJ, t. 3, s. 159-161) w wwozach Trawunii, po 6 X 1042 r. (kronikarz bizantyski twierdzi, e klsk Grekw zapowiedziaa kometa, ktra pojawia si w tyme dniu). Wasilewski (s. 123 - 124) trafnie jednak wykaza, e ta wyprawa z 1042 r. przeciwko Wojsawowi, kierowana przez katepana Michaa, syna logothety Anastazego, ktra zako-

czya si penym triumfem Bizancjum, nie miaa nic wsplnego z t z Latopisu. Latopis musia mie na uwadze inn bitw, skdind nie znan, stoczon przez Dobrosawa na rwninie pod Barem, zapewne w ssiedztwie gr Rumija i to okoo poowy XI w. W opisie bitwy Banaevi (s. 241) dostrzega jeden z nielicznych w caym Latopisie ladw ludowego eposu. 314 O lokalizacji Papratny zob. wyej przyp. 196. 315 Sowa zapisane s w jzyku sowiaskim: Boxe pomiluy, Boxe pomiluy (rkp. B i W); Pomiluj Boe, Pomiluj Boe (red. O). 316 Rkp. B i W: Bosya milost; red. O: Boija milost. Banaevi (s. 242) uwaa susznie cay ten passus za legend topograficzn, wzorowan na Starym Testamencie. 317 Drin (Drim), rzeka wpadajca od wschodu do Jez. Skadarskiego oraz Adriatyku. 318 We wszystkich rkp. i red.: in planitiem servitutis, co ii i Moin zmieniaj na civitatis". Tylko Mijukovi (s. 252, przyp. 143) proponuje pozostawienie sowa serwitut, co nie brzmi jednak przekonujco. 319 O lokalizacji Konawlja zob. przyp. 209. 320 Chodzi o gry na wschd od Trebinja, gdzie dzi jeszcze znana jest miejscowo Kobuk (krivani, s. 68). Oddziay Ljutowida znajdowa si wic musiay w rejonie upy Wrm (zob. wyej przyp. 206) i grodu tej nazwy, ktry przypuszczalnie zalicza si do waniejszych orodkw Trawunii, skoro w DAI (cap. 34, s. 162-163; VINJ, t. 2, s. 63) wymieniony zosta na drugim miejscu za Trebinjem. Z tymi niepokojami lub wczeniejszymi nieco walkami Stefana Wojsawa wie si zapewne zdeponowany w Kobuku skarb zotych monet cesarza Romana III Argyrosa (1028 -1034). Por. o nim D. M. Metcalf, Coinage in the Balkans 820 - 1355, Thessaloniki 1965, s. 185. 321 Rkp. B: Udobam; W: Udobic; red. O: Udobre. Posta skdind nie znana, ktrej imi zostao zapewne znieksztacone. 322 Wasilewski (s. 124, 125) sdzi, e zwyciska wyprawa Dobrosawa przeciwko prowadzcemu probizantysk polityk Ljutowidowi przyniosa w efekcie opanowanie Trawunii, a wkrtce potem przejciowo Zachlumia. W ten spo-

sb ju przed Michaem I (1052-1081) stworzone zostao rozlege pastwo serbskie, ktre w drugiej poowie XI w. dominowao na rodkowych Bakanach. Por. te p. 308. 323 Rkp. B: Baiusium; W: Daiussium; red. O: Baiusa. ii dokona emenacji na Vaiussium, mniemajc, e chodzi o rzek Wojusza (alb. Vjose). Opanowanie tak rozlegych obszarw przez Stefana Dobrosawa nie moe wchodzi jednak w rachub. By moe wic, e w znieksztaconym zapisie kryje si nazwa rzeki Bojany (antyczna Barbanna, alb. Bun, Buene), stanowica w przyblieniu pd.-wsch. granic Zety. Rne wersje nazw Bojany, zob. H. Bari, Ime reke Bojane, Slavistika revija, 3, 1950, s. 336339; I. Petkanov, Za imenata Bojan", Bojana", [w:] V est na Akademik V. Georgiev, Sofija 1980, s. 252. 324 Stefan Dobrosaw panowa ok. 1018- ok. 1052 (zob. wyej p. 296). O lokalizacji Papratny zob. przyp. 196. 325 O upie Grbalj zob. wyej przyp. 199. Zasada dzielenia pastwa po mierci ojca bya na porzdku dziennym w caej Europie, jest zatem wysoce prawdopodobna w przypadku Zety. 326 Szczegow lokalizacj wymienionych up zob. przyp. 195 - 197. 327 Rkp. W: Gorscam, luppanam, co zdaniem Mijukovicia (s. 255 - 256, przyp. 149) moe wiadczy o funkcjonowaniu dwch up. Przeczy temu jednak zapis w rkp. B: Gorscam zupanam. 328 Posiadoci Saganka rozcigay si zatem na pn. wsch. od Jez. Skadarskiego. O upach Gorska i Kupelnik zob. przyp. 193 - 194. Barezi natomiast identyfikuje si z ruinami dawnego miasteczka Balezo (Maja Balezit, Balec) na pn. wsch. od Skadaru (Szkodry) w dzisiejszej Albanii (ICG, t. 1, s. 321). upa Barezi nie jest powiadczona w innych rdach. 329 Tereny na pn. zach. od Jez. Skadarskiego. O lokalizacji trzech wymienionych up zob. przyp. 191, 192, 198. 330 Rkp. B: knezi; W: knesii. Godno wadcy niszego rzdu, wystpujca ju w obszernych ywotach Konstantyna i Metodego (L. E. Havlk, Kotzce nomenklatury pramenu o Velke Morav, asopis Matice Moravsk, 90, 1971 nr 1-2, s. 13, 15).

We wszystkich rkp. i red.: Scrobimezi. V. orovi (Historija Bosne, Beograd 1940, s. 107) przypuszcza, e chodzi tu o jaki rd trawuskich monowadcw. Pogld ten rozwin J. Kovaevi (ICG, t. 1, s. 390-391), ktry jako dowd istnienia takiego rodu wskaza nazw miejscow Skrobotno, lec midzy Trebinjem i Bileciem. Pozostawa on zapewne w opozycji do rzdw Zety. 332 Rkp. B i W: Domanec; red. O: Domanek. Brak wic podstaw, aby przyj rekonstrukcj iicia (s. 464): Domonjeg; zob. Rodi, s. 304. 333 Z relacji Latopisu wynika, e Zachlumie znalazo si w posiadaniu Zety jeszcze przed objciem wadzy zwierzchniej przez Michaa I, czyli przed ok. 1052 r. Zob. te wyej przyp. 308, 322. 334 Micha I, wadca Zety od ok. 1052 do 1081 r. Synem Stefana (zgodnie z koncepcj Wasilewskiego, Stefana Dobrosawa), nazywa go Skylices (s. 475; VINJ, t. 3, s. 162), za autor glos u Kontynuatora Skylicesa doda, e Micha rezydowa w Kotorze i Papratnie (VINJ, t. 3, s. 179). Z jego osob lub z Bodinem wie si zwykle synny fresk z kocioa w. Michaa w Stonie. Por. Lj. Karaman, Deux portraits de souverains yougoslave sur des monuments dalmates du haut moyen ge, Byzantion, 4, 1927-1928 (wyd. 1929), s. 321 i n.; M. Jurkovi, Prilog prouavanju pleterne skulpture na podruju poluotoka Peljeca, Starohrvatska prosvjeta, ser. III, 13, 1983, s. 180 i n. (tutaj dyskusja wok tzw. inskrypcji Michaa I). 335 Z siedmiu wymienionych tu synw Michaa I, jedynie ostatni z nich Bodin jest postaci znan skdind (zob. roz. XLII). Niejasne jzykowo jest imi Deria. Z paleograficznego punktu widzenia nie mona wykluczy, e brzmiao ono w oryginale Desa (forma zdrobniaa od Desislav), ktre w tej postaci znane jest dalej autorowi Latopisu. 336 Nie wiadomo, czy chodzi tutaj o obszary rozcigajce si na pn. od Jez. Skadarskiego, jakie wedug relacji Latopisu (roz. XXXIX i przyp. 329) mia otrzyma Radosaw, czy te jedynie o obszar, jaki rozciga si nad rzek Zet, prawym dopywem Moray (J. Leny, Zeta, SSS, t. 7, cz. 1, s. 120).

331

O dwukrotnym maestwie Michaa I nic nie wiadomo. Maestwo z krewn cesarsk naley raczej do wymysw autora, jakkolwiek Kovaevi (ICG, t. 1, s. 390 i n.) nie wyklucza takiej moliwoci, gdy pocztkowe stosunki z Bizancjum ukaday si poprawnie. Skylices (s. 475; VINJ, t. 3, s. 162) wspomnia nawet o zawarciu jakiej umowy oraz, e Micha zaliczony zosta do sojusznikw i przyjaci Grekw" i otrzyma od cesarza (zapewne Konstantyna IX Monomacha, na cze ktrego syn i nastpca Michaa Bodin nosi drugie imi Konstantyna) tytu protospathara. Doda jednak trzeba, e w XI w. tytu ten nie posiada ju wikszej rangi. Zob. te Ferluga, Chronik, s. 453. 338 Postacie skdind nie znane. Znamienne, e Latopis, ktrego autor przytacza zwykle konsekwentnie imiona narodowe wadcw i ich potomkw, w przypadku synw Michaa z obu maestw daje imiona chrzecijaskie. Z pierwszego maestwa s to Sergiusz i Gabriel, z drugiego Nikefor i Teodor. Nie sposb zatem wykluczy, e stao si to w wyniku rozbicia dwuczonowych imion i utworzeniu z kadego czonu odrbnej postaci. 339 We wszystkich rkp. i red. tekst jakby urywa si w tym miejscu i brakowao imienia syna Petrysawa. Jednak ani w rkp. B, ani W nie ma lakuny, a kopici wychodzili z zaoenia, e synem tym by Bodin (wymieniony wczeniej wrd dzieci Michaa z pierwszego maestwa). W przekadzie polskim przyjto rekonstrukcj iicia, uwzgldnion rwnie przez Moina, a wbrew sugestiom Mijukovicia. Emendacje iicia oznaczono czworoktnymi nawiasami. Odrzucenie rekonstrukcji iicia znaczyoby konieczno przyjcia istnienia dwch Bodinw (syna i wnuka Michaa I), przy czym nastpc Michaa byby nie syn, a wnuk, co jest trudne do zaakceptowania. 340 Przejciowe opanowanie Raszki nastpio prawdopodobnie ok. 10701072 r., w okresie gdy Bizancjum stao si obiektem napadw Pieczyngw i Wgrw, a ci ostatni dotarli nawet w rejon Niszu (Gy. Moravcsik, Byzantium and the Magyars, Budapest Amsterdam 1970, s. 64 - 65). Moliwo objcia wwczas wadzy w Raszce przez Petrysawa stara si wykaza Lj. Kovaevi, Nekolika pitanja o Stefanu Nemanji, Glas, 58 (37), 1900, s. 22 - 23, 58 i n., wi-

337

dzc w nim jednego z przodkw Stefana Nemani. Stanowisko takie opiera si jednak wycznie na przypuszczeniach i nie cakiem pewnej tej czci relacji Latopisu. 341 Autor niezbyt cile opisuje wydarzenia, do jakich doszo na obszarze temy bugarskiej, tj. w Macedonii, czyli na terenach podlegych niegdy pastwu Samuela. Gwn postaci na tamtejszej scenie politycznej by niejaki Jerzy Wojciech, ktry w 1072 - 1073 r. stan na czele buntu antybizantyskiego (W. Swoboda, Jerzy Wojciech, SSS, t 2, s. 333). Wedug wiarygodnej relacji Kontynuatora Skylicesa (VINJ, t. 3, s. 177 i n.) przywdcy buntu mieli zwrci si do Michaa I z prob o pomoc. Ten przysa im oddzia w sile 300 osb, na czele ze swym synem Konstantynem Bodinem i niejakim Petry. Zob. te. Jireek, t. 1, s. 172 i n.; Ferluga, Chronik, s. 453 i n. 342 W wietle relacji Kontynuatora Skylicesa (VINJ, t. 3, s. 181) powstacy sami wynieli w Prizrenie Bodina na cara, zamieniajc mu przy tym imi na Piotr. Wtpliwe jednak, aby w akt sta si podstaw okrelania Bodina w rnych rdach, zwaszcza w dokumencie Klemensa III z 1089 r., mianem rex". Zob. niej przyp. 363. 343 Chodzi zapewne o cesarza Michaa VII Dukasa (1071-1078), por. przyp. 348. 344 Po klsce, zadanej wojskom powstaczym pod Taonion (okolice dzi. Paun, w pd. czci Kosowego Pola), namiestnik temy bugarskiej Micha Saronites schwyta Bodina i wedug Kontynuatora Kroniki Skylicesa przekaza go cesarzowi. Po krtkim pobycie w kl. w. Sergiusza i Bakchusa w Konstantynopolu, Bodin przekazany zosta Izaakowi Komnenowi (bratu przyszego cesarza Aleksego I) i istotnie znalaz si w Antiochii (nad Orontesem). Zob. VINJ, t. 3, s. 184 - 185. Musiao to wic mie miejsce w latach 1074 - 1078, kiedy Izaak Komnen peni funkcj duksa tamtejszej temy. Zob. V. Laurent, La chronologie des gouverneurs d'Antioche sous la seconde domination byzantine, Mlanges de l'Universit Saint Joseph, 38, Beyrouth 1962, s. 249 - 250. 345 Micha I zmar po 17 VI 1081 r., kiedy Anna Komnena wspomina go jeszcze w zwizku z buntem duksa Ilirii, Georgiosa Monomachatosa (Aleksjada, t. 1, s. 98, ks. I, roz.

16,8), a przed padziernikiem tego roku, kiedy w Aleksjadzie wystpuje ju wycznie Bodin (Aleksjada, t. 1, s. 109, ks. IV, roz. 5, 3). Przyjmuje si, e panowa ok. 30 lat, czyli od ok. 1052 do 1081 (zob. te wyej przyp. 334). Wspomniany klasztor w. Sergiusza i Bakchusa identyfikuje si zwykle z ruinami trjnawowej bazyliki pod tym wezwaniem w Shirgj t Buns, na poudnie od Skadaru (dzi. pn. - zach. Albania), na lewym brzegu Bojany. Zob. S. M. tedimlija, Tragom popa Dukljanina, Zagreb 1941, s. 39 i n.; I. Ostoji, Benediktinci u Hrvatskoj i ostalim naim krajevima, t. 2, Split 1964, s. 522 i n.; A. Meksi, Kishat mesjetare t Shqipris s Mesme dhe t Veriut (redniowieczne budowle kocielne Albanii rodkowej i pnocnej), Monumentet, 1983, nr 2 (26), s. 82 i n. Klasztor ten jednak, jeli funkcjonowa ju w XI w., lea na cakowitych peryferiach pastwa Michaa I. A. Mayer, Catarensia, Zbornik Historijskog instituta Jugoslavenske akademije, 1, 1954, s. 102, zakwestionowa zwizek z klasztorem nad Bojana opata Piotra z dokumentu biskupa kotorskiego Maio z r. 1166 (CDS, t. 2, nr 98; AA, t. 1, 93). Jest wysoce prawdopodobne, e autor Latopisu mia na uwadze jaki inny klasztor pod tym wezwaniem, pooony w gbi Zety zapewne w rejonie Dabezii, zob. J. Leny, Mauzoleum serbskich dynastw z Duklji, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 109, Prace Hist. 12, Krakw 1987, s. 53 i n. 346 W Latopisie nastpio pomieszanie pierwszej niewoli Bodina z drug. Ta ostatnia, ktrej konsekwencj bya zmiana na tronie zeckim, miaa miejsce ok. 1090 r. (Aleksjada, t. 2, s. 23, ks. VII, roz. 8, 9). Nastpc Michaa I na tronie by jego syn Bodin. Wskazuje na to relacja Anny Komneny, ktra najpierw wymienia ich wsplnie jako egzarchw Dalmacji (Aleksjada, t. 1, s. 45, ks. I, roz. 16.8; s. 98, ks. III, roz. 12,1), a nastpnie, od koca 1081 r., wspomina ju wycznie Bodina (Aleksjada, t. 1, ks. IV, roz. 5,3, s. 109 i n.). O wymienionym w Latopisie Radosawie i jego synach nic nie wiadomo. Miejsce jego pochwku (zob. przyp. 352) wskazuje, e by on pocztkowo ks. Trawunii, zalenym od Bodina. Z chwil dostania si Bodina po raz drugi do niewoli, przechwyci on zapewne wadz w caym kra-

ju, zapocztkowujc dugi okres walk wewntrzdynastycznych o tron Zety. 347 Zapis imion w tekcie oryginalnym: Branislavus, Gradislavus, Chvalimir, Stanihna (rkp B; Staniena rkp. W), Cocciapar (rkp. W: Cociapar), Goyslavus, Dobroslavus, Pribinech (rkp. W: Picinech). O ich etymologii zob. Rodi, passim. 348 Chodzi zapewne o cesarza Michaa VII Dukasa, ktry zmar w styczniu 1078 r. (V. Grumel, La chronologie. Traite d'tudes byzantines, t. 1, Paris 1958, s. 358). Akcja, ktra doprowadzia do wyswobodzenia Bodina, musiaa mie wic miejsce po tej dacie. 349 Sowa aliquantos homines et sagaces", ktrych brak w rkp. B i W, stanowi rekonstrukcj iicia wedug red. O. 350 Wedug znacznie wiarygodniejszej relacji Kontynuatora Skylicesa, ca akcj w przypadku pierwszej niewoli Bodina zainicjowa jeszcze Micha I, opacajc sowicie jakich kupcw weneckich (VINJ, t. 3, s. 185), ktrzy jak wiadomo skdind (V. Laurent, La chronologie des gouverneurs, s. 223-224; M. Tadin, Le sjour antiochen d'un serviteur de l'archevque Laurent de Split (1060-1099/1100), [w:] Vita religiosa, s. 512 i n.) na terenie Antiochii posiadali swe przedstawicielstwa handlowe. Czy Radosaw mia jaki udzia w przypadku oswobodzenia Bodina z drugiej niewoli nie wiadomo. 351 O Grbalju i Budvie zob. wyej przyp. 198, 199. 352 Ruiny klasztoru w. Piotra de Campo znajduj si na terenie wsi ievo, ok. 7 km na pd. od Trebinja. Prowadzone badania wykopaliskowe doprowadziy do odkrycia grobowcw kryjcych szcztki niewtpliwie jakich znaczniejszych osb. Brak jednak wystarczajcych przesanek, aby ktry z nich mona byo czy z wymienionym tu Radosawem. Por. M. Popovi, Manastir svetog Petra de Campo kod Trebinja, Glasnik Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine u Sarajevu, Arheologija, N. S., 27 - 28, 1973, s. 336 i n. Gwoli cisoci trzeba jednak doda, e wikszo tutejszych grobowcw ulega zniszczeniu okoo 1906 r. Zgodnie z relacj Orbiniego, w tutejszym klasztorze zosta rwnie pochowany wspomniany dalej w Latopisie Desa (roz. XLVII). Por. M. Orbini, Il regno de gli Slavi, Pesaro

1601, s. 245 i przekad serbsko-chorwacki: Kraljevstvo Slovena, Beograd 1968, s. 14 - 15. 353 Piotr, pierwszy arcybiskup Baru. Wedug przypisywanej mu, napisanej wierszem leoniskim, inskrypcji (Boskovi, s. 18), mia by pasterzem Baru (Antivari pastor) okolo 30 lat Imi Piotra w tej roli zjawia si po raz pierwszy w bulli antypapiea Klemensa III z 1089 r., ktra eryguje arcybiskupstwo barskie (AA, t. 1, nr 68). W charakterze biskupa wspomniany jest w dok. papieskim z 9 I 1078 r. (CDS, t. 1, nr 123; AA, t. 1, nr 66), natomast dok. z 1067 (AA, t. 1, nr 63), gdzie pada jego imi, jest niewtpliwym falsyfikatem. I. Markovi, Dukljansko-barska Metropolija, Zagreb 1902, s. 184 oraz Bokovi, s. 18, przyjmuj, e Piotr peni sw funkcj od okoo 1064 - 1065 do okoo 1094 - 1095, pocztkowo tylko jako biskup. Natomiast ii (s. 464-465) przyjmuje lata od okoo 1079 do okoo 1110, mniemajc, e wymieniony na wspomnianej inskrypcji okres 30 lat rzdw musia by wzity z wiarygodnej tradycji. Z bardzo pochlebnej opinii Latopisu o tej postaci wyciga si czsto wniosek o jakim emocjonalnym z ni zwizku autora. Niemniej jednak moe stanowi to nie tyle wynik osobistej znajomoci Piotra przez autora Latopisu, co raczej pielgnowanej w Barze tradycji o tej postaci jako twrcy arcybiskupstwa, czego wynikiem jest zapewne rwnie wspomniana inskrypcja, powstaa dopiero w do odlegym czasie po jego mierci. 354 W rkp. B i W oraz red. O mowa jest o szeciu synach: nati sunt sex filii i wymienia si: Predichna (rkp. B i W: Prdica), Petrislavus, Gradichna (rkp. B i W: Gradicna), Tvardislavus, Dragellus et Gragilus. ii doda sidmego syna Grubesz ktry, jako syn Branisawa, zjawia si w roz. XLV. Wszystkie wymienione postacie s skdind nie znane. 355 Imi Jaquinta (z grec. Hyakinthos, polskie Hiacynta) byo popularne w poudniowych Woszech (rwnie w formie mskiej Iaquintus; znana jest te miejscowo Iaguinto), por. Codice diplomatico del monastero Benedettino di S. Maria di Tremiti (1005-1237), ed. A. Petrucci, Roma 1960, nr 116. Jej maestwa z Bodinem dotyczy informacja Lupusa Protospathara (Annales Barenses, ed. G. H. Pertz,

Monumenta Germaniae Historica Scriptores, t. 5, Hannoverae 1844, s. 60), gdzie pod rokiem 1081 odnotowa on, e w miesicu kwietniu udai si Archiriz do Michaa, krla Sowian i da jego synowi sw crk za on". Wspomniany w Latopisie ojciec Jakwinty jest niewtpliwie identyczny z synem Joannikiosa, niejakim Argyrosem, ktry uchodzi za przywdc pronormaskiego stronnictwa w Bari (V. von Falkenhausen, Untersuchungen ber die byzantinische Herrschaft in Sditalien vom 9, bis ins 11. Jahrhundert, Wiesbaden 1967. s. 159). Do najwaniejszych rde, owietlajcych jego pronormask dziaalno, nale: Guilelmus Apuliensis Gsta Roberti Wiscardi, Lib II - III, ed. R. Wilmans, Monumenta Germaniae Historica Scriptores, t. 9, s. 263 - 264, 268 - 269, 276 i n.; Storia de'Normanni di Amato di Montecassino (volgarizzata in antico francese), Lib. V, c. 27, ed. V. de Bartholomaeis, Fonti per la storia d'Italia, t. 76, Roma 1935, s. 248 i n. (tu w komentarzach rwnie dalsze rda dotyczce tej postaci). 356 Z czwrki wymienionych synw Bodina jedynie Jerzy (Georgius) naley do postaci znanych skdind (zob. przyp. 383). 357 Przyjmuje si, e byo to ok. 1083 r. 358 Rkp. B i W: Belcano et Marco. Wukan, wielki upan Raszki (ok. 1083 ok. 1115-1116), nalea do najwybitniejszych postaci Serbii kontynentalnej przed Stefanem Nemani. Wiele szczegw o jego dziaalnoci daje Anna Komnena (Aleksjada, t. 2, s. 23, 43-44, 55-57, 67, 146). Wymieniony w Latopisie Marek jest postaci bliej nie znan i traktuje si go niekiedy jako brata Wukana. Obu ich za synw wymienionego wczeniej Petrysawa uwaa Lj. Kovaevi, Nekolika pitanja, s. 58 i n. Por. te J. Leny, Wukan, SSS, t. 6, s. 638, gdzie dalsza literatura. Zgodnie z duchem terminologii zachodniej, autor Latopisu posuy si terminem homines" na oddanie wasalnej zalenoci Wukana i Marka. Por. H. owmiaski, Homines, [w:] Liber Iosepho Kostrzewski octogenario a veneratoribus dicatus, Wrocaw 1968, s. 492. 359 Posta Stefana, ks. Boni, nie jest bliej znana. W pnych rdach Dubrownika pojawi si pod 1004 rokiem krl boniacki" tego imienia, ktry mia m. in.

wada rwnie Dubrownikiem. Podania te maj jednak charakter legendarny, wbrew Mediniemu (Starine, s. 259-261) oraz Kovaeviciowi (ICG, t. 1, s. 398 - 399), ktry zreszt przesuwa jego dziaalno do pocztkw XII w. Niejasny jest rwnie status Boni w drugiej poowie XI w. Bodin mg bowiem zarwno wyrwa Boni spod panowania chorwackiego, jak te ukrci jej samodzielno (por. V. orovi, Historija Bosne, Beograd 1940, s. 152 -153). S. irkovi, Istorija srednjovekovne bosanske drave, Beograd 1964, s. 41, stojc na gruncie wiarygodnoci przekazu latopisu, uwaa, e Bonia znalaza si w zalenoci wasalnej od Zety, przez osob narzuconego jej wadcy Stefana. Tytu knez, jakim obdarza go Latopis, moe wiadczy o jego zwizkach z panujc dynasti w Zecie (por. W. Swoboda, Stefan, SSS, t. 5, s. 413), chocia ostatnio M. Vego, Postanak srednjovjekovne bosanske drave, Sarajevo 1982, s. 96, 111, skonny jest go raczej uwaa za przedstawiciela zeckiego rodu feudalnego. 360 Rkp. B i W: potestate Francorum (czyli za pozwoleniem Frankw). ii natomiast dokona emendacji tekstu: de potestate Francorum (czyli spod wadzy Frankw), co spotkao si ze suszn krytyk Mijukovicia (s. 266 - 267, przyp. 189). Tak czy inaczej, wiadomo ta jest wymysem autora Latopisu. Por. przyp. 361. 361 Chodzi tu o wydarzenia po mierci krla normaskiego Roberta Guiskarda (zm. 17 VII 1085), ktre Latopis przedstawia niezgodnie z rzeczywistoci. Dracz bowiem, wedug wiarygodnej relacji Anny Komneny (Aleksjada, t. 2, s. 23, ks. VII, roz. 8,9; VINJ, t. 3, s. 383) nigdy nie dosta si w rce Bodina, ktry zosta zreszt okoo 1090 pokonany przez Jana Dukasa i ponownie wzity do niewoli. Relacj Latopisu odrzuca si wic w historiografii jako niezgodn z historycznymi wydarzeniami. Por. N. Radoji, Vesti Ane Komnine o Srbima, Glasnik Skopskog naunog drutva. 3, 1928, s. 17. 362 Rkp. B i W: Bericna, co ii, na podstawie red. O, poprawia na Predichna. 363 Skadar (Szkodra) nalea do pogranicznych orodkw Zety. Zdobyty zosta na Bizancjum przypuszczalnie dopiero przez Bodina po r. 1082. O jego rezydencjonalnym cha-

rakterze, niezalenie od Latopisu, informuj rwnie, nie wymieniajc imienia Bodina wspczesne rda francuskie: Rajmund z Aguilers (Raki, s. 462-463) i Wilhelm z Tyru (Raki, s. 464). Wspominaj one o podejmowaniu w Skadarze (Scodra) w 1096 r. przez krla Sowian hrabiego Rajmunda z Tuluzy, uczestnika pierwszej wyprawy krzyowej. Imi Bodina (Bodinus Sclavorum rex) wymienia, relacjonujc rwnie te wydarzenia, Orderyk Wital (Orderici Vitalis, Historia Ecclesiastica, Pars III, Lib. IX, cap. 5, w: J. - P. Migne, Patrologiae cursus completus. Series latina, Parisiis 1890, t. 188, col. 659), ktry pomija jednak nazw Skadaru. Zob. te J. Radonitch, Premiers rapports et relations entre Serbes et Franais, La Patrie Serbe, I, Paris 1916, nr 1, s. 8 - 12. 364 Jireek (t. 1, s. 139 - 140) skonny jest uwaa cay ten passus o Branisawie i zajciu Dubrownika za wydarzenie zmylone. rdem tych informacji mg by bowiem grobowiec ks. Branisawa (dubrownickiego monowadcy wspomnianego w latach 1234 - 1239) na wyspie Lokrum pod Dubrownikiem, co dowodzioby pniejszej interpolacji. Odmienne stanowisko zajmuje natomiast Medini (Starine, s. 260-261), ktry sdzi, e w relacji Latopisu kryj si lady rzeczywistych wydarze z przeomu XI i XII w. W porwnaniu Jakwinty z Herodian kryje si aluzja do presji wywartej przez t ostatni na swego ma Heroda Antypasa, w wyniku czego zamordowano w. Jana Chrzciciela. 365 Drugi czon imienia (par, albaskie 'pierwszy, wdz') wskazuje na albaskie jego pochodzenie, por. Jireek, t. 1, s. 139, p. 98. 366 Imi zapewne pochodzenia romaskiego, por. Kasarus, bardzo czsto spotykane w miastach dalmatyskich od XI w. Por. K. Jireek, Romani u gradovima Dalmacije tokom srednjega veka, w: ZKJ, t. 2, s. 260. Jest to zapewne wariant mski imienia eskiego Kosara. 367 Z dalszej relacji autora (roz. XLIII, XLV) wynika jednak, e nie wszyscy zostali zabici, jak sugeruje on tutaj. 368 W rkp. B i W brak nazwy wyspy. Kontekst przekazu wskazuje jednak wyranie na Lokrum, ktr to nazw zawiera red. O: di Lacroma. W dziejach Dubrownika wyspa

odgrywaa bardzo wan rol. Do 1152 r., tj. do chwili wywicenia katedry w miecie, przebywali tu przejciowo biskupi dubrowniccy (Medini, Starine, s. 231). Obszerne omwienie dziejw klasztoru zob. I. Ostoji, Benediktinci u Hrvatskoj, t. 2, s. 420 - 431. 369 Jeden z waniejszych orodkw Dalmacji, od 925 r. siedziba metropolii kocielnej. W XI w. stanowi przedmiot sporu midzy Chorwacj a Bizancjum. Por. A. Wdzki, Split, SSS, t. 5, s. 326 i n. 370 Kraina w pd. - wsch. Woszech, zob. wyej przyp. 117, z ktr Sowianie dalmatyscy utrzymywali w redniowieczu do cise wizy. Zob. L Pui, Prilozi vezama Junog Jadrana sa Apulijom u srednjem vijeku, Godinjak Pomorskog muzeja u Kotoru, 26, 1978, s. 87 - 95. 371 Medini (Starine, s. 261 - 262) oraz J. Kovaevi (ICG, t. 1, s. 398 399) uwaaj za moliwe zdobycie przez Bodina, na przeomie XI i XII w., Dubrownika i wzniesienie grodu. Na rycinie z wyobraeniem Dubrownika, pochodzcej wedug przypuszcze P. Skoka (Dolazak Slovena na Mediteran, Split 1934 i reprodukcja: SSS, t. 1, s. 369) z XII w., w rejonie castrum Sancti Nicolai de Campo", widnieje wiea z napisem Rocca del Re Bodino". Morfologia liter przemawia jednak za znacznie pniejszym, ni XII w., pochodzeniem ryciny. Nie mona rwnie wykluczy, e stanowi ona odbicie relacji Latopisu. 372 Przyjmuje si, e Bodin panowa w latach 1081 do okoo 1101-1102. Por. V. orovi, Pitanje o kronologiji u delima sv. Save, Godinjica Nikole upia, 49, 1940, s. 16. Zob. te inny pogld J. Kovaevicia, w: ICG, t. 1, s. 399. 373 Byo to rwnie (zob. przyp. 345) miejsce pochwku Michaa I, ojca Bodina. 374 Posta skdind nie znana. Z pewnym wahaniem, moliwo jakiej rywalizacji potomkw Branisawa i Michaa I o wadz gotw jest przyj Jireek (t. 1, s. 140), zob. te J. Kali, w: ISN, s. 201. Wedug V. orovicia (Pitanje o kronologiji, s. 16) Dobrosaw panowa krtko, gdzie okoo 11011102. Autor Latopisu wykazuje tutaj niekonsekwencj, w roz. XL mwi bowiem, e wszyscy bracia Bodina zginli.

W rkp. B wtrt kopisty: alias Vranislaui regis czyli krla Branisawa". 376 Interwencja Wukana, wielkiego upana Raszki, w wewntrzne sprawy Zety, wanie gdzie na przeomie XI i XII w., wydaje si wielce prawdopodobna, skoro midzy ok. 1094 a ok. 1106 brak jest wiadomoci o jego angaowaniu si w walkach z Bizancjum. Por. J. Leny, Vukom, SSS, t. 6, s. 638. 377 Rkp. B: Morauia; W: Moracea. Niewtpliwie Moraa, gdy Dioclea leaa u ujcia Zety do Moray. 378 V. orovi (Pitanje o hronologiji, s. 16) sdzi, e jego panowanie w Zecie trwao okoo jednego roku, a wic ok. 1102-1103. Por. te T. Wasilewski, Koapar, SSS, t. 2, s. 435. 379 Byby on wic wnukiem ksicia Michaa I. Jego panowanie przypadoby zatem na ok. 1102-1103 do ok. 1115. Por. V. orovi, Pitanje o hronologiji, s. 16. Tylko rkp. B ma wszdzie konsekwentnie dwadziecia dwa lata jego panowania. Posta Wadymira nie wystpuje w innych rdach. Por. J. Leny, Wodzimierz III, SSS, t. 6, s. 531. 380 Por. o nim niej przyp. 383. 381 Rkp. B i W: ad Garizam. krivani (s. 53-54) odnotowuje dwie miejscowoci tej nazwy, obie w dzi. Albanii. Jedn na pn. od Kanine i drug na lewym brzegu Bojany. Najprawdopodobniej chodzi tu jednak o zesp niewielkich wysp u pn. - zach. wybrzey Jez. kadarskiego (ii, s. 465; J. Kovaevi, w: ICG, t. 1, s. 324). 382 Zapewne ok. 1113 - 1114. O tym klasztorze zob. wyej przyp. 345. 383 Jerzy (Georgius), syn Jakwinty i Bodina, obj przypuszczalnie wadz ok. 1116 r. i wada do ok. 1118 r. Imi jego powiadczaj dwie identyczne pieczcie z napisem greckim i aciskim: GEOR[gius] REGIS BODINI FILIUS O []. co w przekadzie polskim oznacza Jerzy syn krla Bodina wity Jerzy". Jedna przechowywana bya przed II wojn wiatow w Muzeum Narodowym w Sofii, por. T. Gerasimov, Un sceau en plombe de Georges, fils du roi Bodine, Studia historico-philologica Serdicensia, 1 1938, s. 217-218; Dj. S. Radojii, Tri srednjovekovne teme, III: Olovni peat Djordja,

375

sina kralja Bodina, Godinjak Filozofskog fakulteta u Novom Sadu, 17, 1974, nr 1, s. 34-35 druga odkryta zostaa niedawno w Bugarii w zbiorach prywatnych, zob. J. Jurukova, Nov oloven peat na Georgi Bodin, Numizmatika, 18 1984, nr 2, s. 8 - 13. 384 Rkp. B i W: dux Calo loannes Cummano. Terminem dux (grec. ) przyjo si okrela od schyku X w. namiestnika temu, w miejsce stosowanego dotd pojcia strateg. Wszyscy s na og zgodni, e pod tym imieniem kryje si cesarz Jan II Komnen (1118 - 1143). F. Chalandon, Jean II Comnne (1118-1143) et Manuel I Comnne (1143 - 1180). Les Comnnes tudes sur l'Empire byzantin au XIe et au XIIe sicles, t. 2, Paris 1912 (reed. New York 1959), s. 70, sdzi, e autor Latopisu mia na uwadze walki, jakie Jan II Komnen toczy, wkrtce po objciu tronu, przeciwko Raszce i Wgrom. ii (s. 87 - 88) natomiast skonny by uwaa, e chodzi o nie znane skdind walki, toczone przez niego, z Serbami w Zecie, jeszcze przed objciem tronu, a wic krtko przed 1118 r. Dopiero na wie o cikiej chorobie ojca, cesarza Aleksego I, zmuszony by pospieszy do Konstantynopola, aby uniemoliwi uzurpacj Nikefora Bryenniosa. Zdaniem tego badacza, wydarzenia, o jakich relacjonuje Latopis, musiay mie miejsce w pocztkach 1018 r. Aleksy I zaniemg bowiem w styczniu lub lutym 1118 r. i zmar 15 VIII 1118 r. (por. Aleksjada, t. 2, s. 259, przyp. 114). 385 Wczeniejsza wzmianka o Obliku, wanym strategicznie grodzie przy szlaku czcym Skadar z Barem i Ulcinjem (zob. wyej przyp. 195), wskazuje, e uderzenie szo od Dracza i wydarzenia te miay miejsce na poudnie od Jez. Skadarskiego. Powrt bizantyskiego dowdcy wyprawy (przyszego cesarza Jana II Komnena, zob. przyp. 384) do Dracza mg wynika std, e spieszy on si do Konstantynopola, powiadomiony o chorobie ojca (przyp. 384). Zgodnie wic z przypuszczeniami iicia musiao to wydarzy si ok. 1118 r. Na ten rok naley wic zapewne datowa pocztek rzdw Grubeszy. Z dalszej relacji Latopisu wynika, e panowa on lat 7, wypada zatem okres od ok. 1118 do ok. 1125. Inaczej natomiast V. orovi (Pitanje o hronologiji, s. 16 - 17), ktry przyjmuje lata 1116 - 1123.

Ko.sci w. Jerzego (przeksztacony przed 1600 r. w meczet, nastpnie spalony), ktry znajdowa si w poudniowej czci Baru, peni funkcje katedralne. Badania wykazay, e wzniesiono go na ruinach wczeniejszej, niewielkiej i rwnie trjnawowej bazyliki z IX - XI w., noszcej przypuszczalnie wezwanie w. Teodora. Cay szkopu polega jednak na tym, e budowla pniejsza, identyfikowana z kocioem w. Jerzego, datowana jest na drug poow lub nawet pocztki XIII w. (Bokovi, s. 9 i n.). W tej sytuacji grb Grubeszy naley wiza z pierwotn budowl, zakadajc zgodnie z Latopisem, e ju przed ok. 1125 r. nosi on wezwanie w. Jerzego i po tej te dacie uleg spaleniu. 387 Zapewne wic ok. 1125 r. Okres powtrnego panowania Jerzego Bodinowicza nie jest znany. Przyjmuje si, e trwao ono do ok. 1130 -1131 r. 388 Postacie skdind nie znane. Rkp. B i W wspominaj p czterech synach, lecz wymieniaj tylko trzech: Radoslauus, Lobari, Bladimirus. Red. O wzmiankuje rwnie o trzech (Radosinvo, Labano, Gradimiro). Imi rodkowe nie jest jasne. ii zrekonstruowa je jako Joannes, zgodnie z dalszym tekstem Latopisu (roz. XLVI), co wydaje si trafne. Mijukovi (s. 281, przyp. 227) uwaa natomiast wymienionego dalej Jana za czwartego tu nie wspomnianego syna Gradichny. 389 Dzi. Niki, zob. wyej przyp. 183. 390 Urosz (imi pochodzenia wgierskiego) jest niewtpliwie identyczny z tego imienia bratankiem Wukana. Wraz z niejakim Stefanem Wukanem zosta on posany, w charakterze zakadnika, ok. 1094 r. na dwr cesarza Aleksego I Komnena (Aleksjada, t. 2, s. 67; VINJ, t. 3, s. 389). Po mierci Wukana, Urosz obj tron wielkoupaski w Raszce (od ok. 1115 do ok. 1131). Por. J. Leny, URO I, SSS, t. 6. s. 272 - 273. Wobec braku bliszych przesanek chronologicznych, pozostaje spraw otwart, czy wyswobodzenie Urosza nastpio w pierwszej fazie panowania Jerzego Bodinowicza, tj. ok. 1116-1118 (zob. wyej przyp. 383), czy te dopiero po ok. 1125 r., kiedy ponownie powrci on na tron Zety (zob. przyp. 387). ii (s. 82, 248) datuje wybuch buntu przeciw Uroszowi na lata 1125 -1126, na-

386

tomiast B. Radojkovi (Politiki poloaj kneevine Zahumske u prvoj polovini XII veka, Istoriski zapisi, 9, 1958, nr 1-2, s. 205) opowiada si nawet za 1114 r. Wikszo badaczy jest natomiast zgodna, e informacja Latopisu pozostaje zbiena z tym, co relacjonuje biograf Stefana Nemani jego syn Stefan II Nemanicz. Wspomina on o wypdzeniu anonimowego ojca Stefana Nemani do Zety, gdzie na wygnaniu w Ribnicy (koo dzi. Titogradu) urodzi si przyszy wielki upan Raszki Stefan Nemania (ivot Sv. Symeona od krle Stepana, roz. II, [w:] Pamtky devnho psmenictv Jihoslovanuv. Sebral a vydal P. J. afak, Praha 1868, wyd. II, s. 2). Wydarzenia te oznaczay zatem niewtpliwie rozgrywk o wadz midzy nastpcami Wukana. Zob. te niej przyp. 392. 391 Jest on zapewne identyczny z Michaem II, wadc yjcym jeszcze ok. 1178-1180 r. Z dok. Grzegorza biskupa Baru wynika, e ok. 1180 r. tene Micha II napotyka trudnoci ze strony jakich swych wujw (ab avunculis), ktrzy pozbawili go nawet wadzy (Codex diplomaticus regni Croatiae, Dalmatiae et Slavoniae, ed. I. Kukuljevi, Zagrabiae 1874, s. 115). Byli to niewtpliwie Stefan Nemania i jego bracia, z ktrymi Micha II by spokrewniony przez sw matk, nieznan bliej crk Wukana, wielkiego upana Raszki, o czym Latopis wspomina w roz. XLIII. Nie wymieniona w Latopisie ona Michaa II, Desisawa, zbiega ju po mierci ma, w 1189 r. do Dubrownika (AA, t. 1, nr 106). 392 Rkp. W: Prevosicio (B: Prenoscio), Grubescia (B: Gallessia), Neeman (B: Neman), Sirac (B: Serac). Ostatnie imi Sii rekonstruuje jako Siracimir, czyli Stracimir. Latopis prezentuje tu jedn z kilku redniowiecznych genealogii rodu Nemaniczw, uwaajc za ojca Nemani, skdind nie znanego Dragichn. W historiografii tymczasem panuje przekonanie, e ojcem jego by niejaki Zawida, ktry zjawia si na jednej z inskrypcji jako ojciec Mirosawa, brata Stefana Nemani. Najnowsze badania wskazuj, e w Zawida by identyczny z niejakim Stefanem (bratem Urosza II), ktry wystpuje jeszcze w jednym z dokumentw dalmatyskich z poowy XII w., por. J. Leny, Stefan Zawida, syn Urosza I ojcem Stefana Nema-

ni, Roczniki Historyczne, 52 (w druku). Stefan Zawida bdc najstarszym synem Urosza I zosta najwidoczniej pozbawiony wadzy przez Urosza II w toku wydarze, o ktrych Latopis wspomina wczeniej, zob. przyp. 390. Lista braci Stefana Nemani w wersji Latopisu tylko czciowo odpowiada rzeczywistoci. Wtpliwoci nie budzi tylko ostatnie imi, jeli przyj proponowan przez iicia rekonstrukcj na Siracimir (Stracimir), por. F. Sawski, T. Wasilewski, Stracimir, SSS, t. 5, s. 429. Wymieniony na pierwszym miejscu Prwosz moe by natomiast identyczny z Primisawem (Prwosawem), tj. biatem wspomnianego dalej (roz. XLVII) Desy. Por. T. Wasilewski, Prvoslav, SSS, t. 4, s. 373, lub moe on uchodzi za przedstawiciela bocznej gazi dynastii zeckiej (T. Wasilewski, Prvo, SSS, t. 4, s. 327). Znamienne jest to. e w pnych genealogiach i latopisach serbskich wystpuje niejaki Prwosaw jako brat Stefana Nemani (Lj. Stojanovi, Stari srpski rodoslovi i letopisi, Beograd - Sremski Karlovci 1927, s. 14 - 17, 181, 186, 191, 193, 197, 202, 279). Nie wspomnia w ogle autor Latopisu o najstarszym z braci, Tihomirze (J. Leny, Tihomir, SSS, t. 6, s. 81). 393 ii (s. 94) identyfikowa go ze wspomnianym u Jana Kinnamosa primikyriosem Pirogeorgiosem z otoczenia Manuela I Komnena. Nic jednak nie wiadomo o jego walkach z Serbami. Zbieno obu imion moe by przypadkowa. Por. A. P. Kadan, Slavjane v sostave gospodstvujuego klassa Vizantijskoj imperii v XI - XII v., [w:] Slavjane i Rossija. Moskva 1972, s. 34. 394 Zapewne dzi. Vranjina u pn.-zach. wybrzey Jez. Skadarskiego, zob. wyej przyp. 305. 395 O Obliku zob. wyej przyp. 195. 396 Pokrewiestwo Dragila i Michaa II Latopis okrela mianem nepos". W rzeczywistoci za byo ono do odlege, bowiem dziad Dragila (Radosaw II) i pradziad Michaa II (Micha I) byli brami. 397 Rkp. B i W: Kirialexius de Condi Stephano. Kyr z grec. , w znaczeniu pan", przeszo rwnie do jzykw poudniowosowiaskich, jak i aciny, bdc synonimem pana i wadcy. Rd Kontostefanosw odgrywa bar-

dzo wan rol w Bizancjum doby Komnenw. Sam Aleksy, wymieniony przez Latopis, by nawet spokrewniony z rodzin cesarsk. Por. A. P. Kadan, Social'nyj sostav gospodstvujuego klassa Vizantii XI-XII vv., Moskva 1974, s. 62 i n. Brak jednak potwierdzenia, co do jego udziau w walkach z Serbami. Opisane wydarzenia ii (s. 95 - 96) czy z okresem 1130 - 1131. 398 Jedna z up Zety, zob. wyej przyp. 197. O opisanych wydarzeniach nic nie wiadomo. 399 W gr moe wchodzi Oblun koo Rijeka Crnojevi (na wsch. od Jez. Skadarskiego), Medun (10 km na pn.-wsch. od Titogradu), Samobor (17 km na pld. od Titogradu), lub jak przyjmuje si ostatnio Oblun (u wsch. wybrzey Maego Jeziora Skadarskiego), gdzie zachoway si lady umocnie bizantyskich. Obiekt ten nie zosta jednak zbadany, por. M. Kovaevi, Gde se nalazio Obolon popa Dukljanina?, Starine Crne Gore, 5, 1975, s. 141-152; Gradovi, s. 120; R. Radunovi, Toponimi, s. 61 i n. 400 Przytoczone tu fakty nie s potwierdzone innymi rdami. Rwnie data odsunicia od wadzy Jerzego Bodinowicza nie jest znana. ii (s. 96) i Moin (s. 104) przyjmuj, e mogo to mie miejsce ok. 1130 - 1131 r. 401 Panowanie Gradichny przyjmuje si hipotetycznie na lata ok. 11301131 1142-1143 (Moin, s. 101). 402 O lokalizacji klasztoru zob. wyej przyp. 345. Opisane wydarzenia nie znajduj potwierdzenia w innych rdach. 403 Chodzi niewtpliwie o cesarza Manuela I Komnena (1143-1180), kt:remu zwierzchnictwu podda si Radosaw III, ostatni przedstawiciel dynastii zeckiej. Jest on jednak postaci skdind nie znan (W. Swoboda, Radoslav, SSS, t. 4, s. 453). 404 Desa (imi skrcone od Desisaw) by istotnie synem upana Raszki Urosza I. rda bizantyskie wymieniaj go po raz pierwszy ok. 1155 r. (VINJ, t. 4, s. 38), kiedy rywalizowa o tron wielkoupaski w Raszce. Jego wczeniejsza kariera nie jest jasna do tego stopnia, e ostatnio wysunito nawet nie w peni udokumentowane przypuszczenie e w Latopisie chodzi o jakiego innego Des, zwizanego od pocztku z krajami nadmorskiej Serbii

(R. Novakovi, Neka razmiljanja o knezu i velikom upanu Desi i povodom utvrdjenog mesta" Konstantina Porfirogenita, Zbornik Istorijskog muzeja Srbije, 19, 1982 (wyd. 1983, s. 28-40). Jeli jednak nawet uwzgldni si tosamo Desy z Latopisu z postaci znan rdom bizantyskim, okolicznoci, w jakich obj on wadz na poudniu, pozostaj nadal nie cakiem jasne. ii (s. 100 - 105, 242, 248) przyjmowa, e Zachlumie po mierci Bodina (ok. 1101/2) odczyo si od Zety, by nastpnie ok. 1130/31 zwiza si z Raszk, ktra narzucia temu ksistwu wasnych dynastw (Des). Potwierdzenia szuka on w dokumentach Desy z 1151 r. (teksty u iicia, s. 242 - 255), dotyczcych jego rzekomych nada na rzecz klasztoru NPMarii na Monte Gargano. W dokumentach tych, uznanych przez iicia za autentyczne, Desa wystpuje jako dux Dioclie, Stobolie, Tacholmie", czyli ks. Dukli (Zety), Trawunii i Zachlumia, a mg je wyda wycznie jako wadca tych zem. Zdaniem iicia taka sytuacja moga wycznie nastpi po jego wojnach z ks. Radosawem III, w rezultacie ktrych temu ostatniemu pozosta jedynie wski pas Primorja, midzy Kotorem a Skadarem. Zblione stanowisko zob. Istorija srpskog naroda t. 1, Beograd 1981, s. 207 i n. (J. Kali). W rzeczywistoci Latopis nie wspomina o panowaniu Desy w Zachlumiu, co dostrzeg trafnie D. Mandi (Bosna i Hercegovina. Povjesnikritika istraivanja, t. 1, Chicago 1960, s. 293 i n.), ktre, jego zdaniem, znajdowao si przed 1154 r. w rkach chorwackich i wgierskich. Jest wic moliwe, e Desa wszed w posiadanie Zachlumia w rezultacie wsppracy Serbw kontynentalnych z Wgrami. Trudnoci w interpretacji wynikaj przede wszystkim std, e dokumenty Desy uchodz do dzi nadal za falsyfikaty (stworzone najpewniej na bazie Latopisu), por. dyskusj: R. Novakovi, Neka razmiljanja, s. 25 i n., zwaszcza za: N. Klai, Mljetski falsifikati, Arhivski vjesnik, 10, 1966 (wyd. 1967) s. 188198. Przypuszcza si, e do wspomnianych w Latopisie walk midzy Des i Radosawem III doj mogo ok. 1148-1149 r. Desa wykorzysta wtedy zaangaowanie si Bizancjum w walkach z Rogerem, krlem Sycylii i opanowa wikszo ziem znajdujcych si w rkach dynasty zeckiego, uznajce-

go zwierzchnictwo Manuela I Komnena. Doprowadzio to nastpnie do wyprawy bizantyskiej przeciwko, popierajcej Des, Raszce (1149-1150 r). Por. Moin, s. 105, przyp. 263; J. Kovaevi, w: ICG, t. 1, s. 408 i n.; Istorija srpskog naroda, t. 1, s. 208 (J. Kali). 405 W rkp. W: po defendere", czyli ostatnim sowie w tekcie Latopisu, dodano znak etc.". W red. O: Il Fine. Zob. uwagi we Wstpie (s. 33 - 37), co do dyskusji, czy dzieo jest ukoczone.

WYKAZ SKRTW
AA Acta et diploma res Albaniae mediae aetatis illustrantia. Collegerunt et digesserunt L. Thallczy, C. Jireek et E. Sulflay. Vol. 1, Vindobonae 1913. Anna Komnena, Aleksjada. Z jzyka greckiego przeoy, wstpem i przypisami opatrzy O. Jurewicz. T. 1-2, Wrocaw 1969 - 1972. N. Banaevi, Letopis popa Dukljanina i narodna predanja, Beograd 1971. Dj. Bokovi, Stari Bar, Beograd 1962. Codex diplomaticus regni Croatiae, Dalmatiae et Slavoniae. Vol. 1: redegit M. Kostreni, collegerunt et digesserunt J. Stipii et M. Samalovi, Zagrabiae 1967. Vol. 2-4: collegit et digessit T. Smiiklas, Zagrabiae 1904 - 1906. Constantine Porphyrogenitus De administrando imperio. Greek text edited by Gy. Moravcsik. English translation by R. J. H. Jenkins. New, Revised Edition, Washington 1967. M. Dini, Srpske zemlje u srednjem veku. Istorijskogeografske studije, Beograd 1978. J. Ferluga, Die Chronik des Priesters von Diokleia als Quelle fr die byzantinische Geschichte, , 10, 1980, s. 431 - 460.

Aleksjada

Banaevi Bokovi CDS

DAI

Dini, SZ Ferluga, Chronik

Glas

Glas Srpske kraljevske akademije, Drugi razred (od r. 1951: Glas Srpske akademije nauka, Odeljenje drutvenih nauka, Nova serija), Beograd. P. Mijovi, M. Kovaevi, Gradovi i utvrdjenja u Crnoj Gori, Beograd Ulcinj 1975. M. Grkovi, Renik linih imena kod Srba, Beograd 1977. M. Hadijahi, Das Regnum Sclavorum als historische Quelle und als territoriales Substrat, Sdost-Forschaingen, 42, 1983, s. 11 - 60. Istorija Crne Gore. T. 1, Titograd 1967; t. 2, cz. 1, Titograd 1970. Istorija srpskog naroda, t. 1: Od najstarijih vremena do marike bitke (1371), Beograd 1981. J. Ivanov, Blgarski starini iz Makedonija, wydanie II, Sofija 1931 (reedycja Sofija 1970). K. Jireek, Istorija Srba. Preveo J. Radoni. Wydanie III, T. 1 - 2, Beograd 1952, (reed. Beograd 1978). J. Kali, Crkvene prilike u srpskim zemljama do stvaranja arhiepiskopij e 1219. godine, [w:] Sava Nemanji sveti Sava, Istorija i predanje, Beograd 1979, s. 27 - 52.

Gradovi Grkovi Hadijahi, Regnum ICG ISN Ivanov Jireek Kali

Kekaumenos Sovety i rasskazy Kekavmena. Soinenie vizantijskogo polkovodca XI veka. Podgotovka teksta, vvedenie, perevod i komentarij G. G. Litavrina, Moskva 1972. Klai N. Klai, Povijest Hrvata u ranom srednjem vijeku, Zagreb 1971. Medini, Ljetopis M. Medini, Kako je postao Ljetopis popa Dukljanina, Rad Hrvatske akademije znanosti i umjetnosti, knj. 273, Zagreb 1942, s. 113 - 156.

Medini, Starine

M. Medini, Starine dubrovake, Dubrovnik 1935.

Mijukovi Ljetopis popa Dukljanina. Uvod, prevod i komentar S. Mijukovi, Titograd 1967 (Biblioteka Lua", 19). MMfh Magnae Moraviae fontes historici. T. 1 - 5, Brno 1966 1976. Moin V. Moin, Ljetopis popa Dukljanina. Latinski tekst sa hrvatskim prijevodom i Hrvatska kronika", Zagreb 1950. Novakovi, S. Novakovi, Srpske oblasti X i XII veka (pre vlade Oblasti Nemanjine). Istorijsko-geograiijska studija, Glasnik Srpskog uenog drutva, knj. 48, 1880, s. 1 - 151. Novakovi, R. Novakovi, Gde se nalazila Srbija od VII do XII veka. Srbija Istorijsko-geografsko razmatranje, Beograd 1981. Ostrogorski G. Ostrogorski, Dzieje Bizancjum. Przekad pod red. H. Evert-Kappesowej, Warszawa 1968, wyd. II. Raki Documenta historiae Chroaticae periodum antiquam illustrantia. Collegit, digessit, explicuit F. Raki, Zagrabiae 1877. Rodi ii N. Rodi, Slovenska nomina propria u Letopisu popa Dukljanina, Wiener slawistischer Almanach, 5, 1980, s. 299324. Letopis popa Dukljanina. Uredio F. ii, Beograd Zagreb 1928 (Srpska Kraljevska akademija, Posebna izdanja, knj. G. krivani, Imenik geografskih naziva srednjovekovne Zete, Titograd 1959. Ioannis Scylitzae Synopsis Historiarum. Editio princeps. Rec. I. Thurn, Berlin New York 1973 (Corpus fontium historiae Byzantinae. Vol. 5, Series Berolinensis). Sownik staroytnoci sowiaskich. Encyklopedyczny zarys kultury Sowian od

krivani Skylices

SSS

VINJ

czasw najdawniejszych do schyku wieku XII, t. 1-7, Wrocaw 1961 - 1986. Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije. T. 2-4, Beograd 1959-1966-1971.

Vita religiosa Vita religiosa morale e sociale ed i Concili di Split (Spalato) dei secc. X-XI (Medioevo e umanesimo 49), Padova 1982. Wasilewski T. Wasilewski, Stefan Vojislav de Zahumlje, Stefan Dobroslav de Zta et Byzance au milieu du Xle sicle, ZRVI, knj. 13, 1971, s. 109 - 126. ZFF Zbornik Filozofskog fakulteta, Beograd. ZKJ Zlatarski Zbornik Konstantina Jireeka. T. 1-2, Beograd 1959 1962. V. N. Zlatarski, Istorija na blgarskata drava prez srednite vekove. T. 1, cz. 1-2, Sofija 1918-1927, t. 2, 1934 (reed. Sofija 1970 i n.). Zbornik radova Vizantolokog instituta, Beograd.

ZRVI