Professional Documents
Culture Documents
SOCJALIZM KAPITALIZM
TRANSFORMACJA
MICHAŁ RUSIŃSKI
Warszawa 1997
SPIS TREŚCI
Przedmowa . . 7
świecie
sprawności
29
39 61 69 .101
146
gospodarki rynkowej (wraz z Alanem Gelbem) 236 ^Rozdział 12. Pospolite błędy
Rozdział 13. Polska reforma gospodarcza w latach 1981-1988 333 Rozdział 14.
PRZEDMOWA
nauki o instytucjach.
się do okresu ich pisania. Czynię tak nie tylko w nadziei, że publikowane
wcześniejszych badaniach.
Rozdział 1
1. Cztery problemy
lemy, które przed wielu laty były przedmiotem dociekań takich wielkich
przedstawicieli myśli społecznej, jak Adam Smith, John Stuart Mili, Karol
Marks, Max Weber, i — w czasach nam bliższych — Joseph Schumpeter, Ludwig von
urzędnikom państwowym przyświecają jakieś inne motywy. Zazwyczaj nie brano też
jasnych ram pojęciowych. W nau-, kach społecznych zbyt wiele dyskusji wynika
ze zwykłego pomieszania
10
formalnej, tzn. umieć radzić sobie z pojęciami i rozumować przy użyciu słów.
t1
Narastające społeczne niezadowolenie spowodowane niską sprawnością ustroju
jednak nie jest warunkiem dostatecznym. Wśród innych sił działających na rzecz
tej kategorii zmian mieści się ostatnia fala reform rynkowych lat
osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych.
12
2. Schemat analityczny
jednostek i mogą wpływać na ich zachowanie. “Instytucje" nie obejmują więc ani
bardziej dyskusyjne, ale też bardzo ważne dla analizy: tylko wtedy, gdy
Balcerowicz, 1989):
itd. Normy prawne, z których są zbudowane owe prawa, są szczególnym typem norm
innych ludzi (sankcją społeczną). Tym, co wyróżnia normy prawne, jest fakt ich
' Różne systemy polityczne mają różne typy porządku prawnego. W ustroju
socjalistycznym normy konstytucyjne, które głosiły rozmaite swobody jednostki,
nie były w istocie rzeczy wiążące dla państwa. Był to więc rodzaj prawa
były prawem w sensie przydawanym temu słowu przez Webera. Dlatego też po to,
13
2. Struktury instytucjonalne, zwane również organizacjami. Każdą taką
czego.
lub względnie trwałe cechy, które istoty ludzkie wnoszą do rozmaitych sytuacji
14
motywacyjne i informacyjne;
jednostek, które bardzo się pomiędzy sobą różnią. W jakim sensie zatem można
lecz jedynie w kategoriach tego, co jest wspólne czy dominujące dla istot
swojej pamięci, jednakże każdy z nas jest w tym względzie ograniczony, przy
w mar sowej skali, takich jak funkcjonowanie mechanizmów rynku lub centralnego
15
znaczenie dla wykorzystywania motywacyjnego i informacyjnego potencjału
psychologicznym. Jakież zatem miałyby być stałe cechy jednostek owych różnych
się różne kultury, a pewne ich składowe, takie jak prawa regulujące
tego, co jest wspólne istotom ludzkim lub dla nich dominujące. Przynajmniej
Prócz tego sprawą otwartą dla badań empirycznych jest to, czy współczesne
mogą być jedynie kwestią stopnia, lecz nie rodzaju. Na przykład, nikt nie
będzie twierdził, że współczesne społeczeństwa wykazują jakościowo różne typy
16
uczenia się, która jest ogólnym podłożem dla działania rozmaitych mechanizmów
motywacyjnych.
określają one np. zakres norm postępowania, jakie może sobie przyswoić
jakie zmienne postrzega ona jako motywatory. Dana zmienna jest motywatorem,
jeśli zmiana w jej natężeniu3 jest dla danej osoby nagrodą lub karą w sensie
pracy; inne mają charakter ciągły, jak np. ból czy dochód.
4
Jednym z centralnych problemów psychologii jest wyjaśnienie wewnętrznego
Hebb, 1971).
17
, Problem niezmienników motywacyjnych obejmuje kwestię względnego znaczenia
danej jednostki w taki sposób, iż ich poprawa zwiększa wartość tej funkcji, a
Inni ludzie mogą być dla danej osoby krewnymi lub przyjaciółmi, albo po prostu
obcymi lub bliźnimi. O “prawdziwym" altruizmie możemy mówić wtedy, gdy owi
wartości dla innych ludzi, oraz wariantami, w których układ motywatorów jest
economicus.
18
O. Hebb, 1971).
Ten ostatni niezmiennik motywacji pozwala rozróżnić dwa rodzaje wysiłku: jeden
jest samonagradzający, drugi zaś nie. Wzrost drugiego typu wysiłku wymaga
ta wiąże się z dwiema ważnymi teoriami motywacji. Jedna z nich nosi nazwę
osoby. Taki stan wewnętrzny jest dla człowieka dotkliwy, ludzie starają się
19
Potrzeby podstawowe, psychologiczne, potrzeba pobudzenia sen-sorycznego i
nią. Niektóre z motywatorów mogą się wywodzić z więcej niż jednej dyspozycji
sukcesu (J. Rópke, 1977). Poza dochodem, inne uniwersalne motywatory obejmują
wartości.
nalnych6.
20
kazowym socjalizmie (zob. rozdział 5). Ograniczenia tempa uczenia się, przy
rozdział 12).
podwładnymi i zwierzchnikami.
Niektóre dyspozycje ludzkie mogą się różnie kształtować w różnych krajach lub
często mianem “kultury". Inną składową jest zasób wiedzy (kapitał ludzki). Ze
niskich. Ten wysoki (niski) poziom jest zwykle rozumiany jako szczególny rys
21
podstawowe kwestie: 1) ich rola w wyjaśnianiu zróżnicowania sprawności
do drugiego.
tym wypadku jest to słuszne jedynie wtedy, gdy istnienie takich cech daje się
nawet w od-
22
23
jednak, że radykalne zmiany instytucjonalne wytwarzają nowe, trwałe
podlegają one ogólnej zasadzie, o której też już wspominałem: uciekanie się w
które ma być wyjaśniane. Stosowanie tej reguły powinno zapobiec zbyt łatwemu
24
Bibliografia
Warszawa 1989.
1957.
1987, nr 8, s. 11-18.
1975.
Jhe
Sowet Union and the United States Compared, “American Economic Review" 1991,
t. 81,
s. 386-400.
nowy kształt nauk społecznych wywarła wielki wpływ na mój sposób myślenia o
instytucjonalnych.
25
SOCJAll
KAPItfil l
KAPUALI
Rozdział 2
sprawdzeniu; taki zabieg należy jednak już do drugiej kategorii. W jaki sposób
• powinna się odznaczać odpowiednią precyzją. Bez trudu można podać przypadki
spełniają przynajmniej
* Tekst ten, napisany w 1988 r., został po raz pierwszy opublikowany pt.
1991, s. 65-73.
29
jednego z tych warunków. Zaczynając od pierwszego wymagania zauważmy, że w
mimo socjalizmu niż jako jego skutek. Niektórzy przedstawiciele tego podejścia
Drugi warunek oznacza, że nie należy się zadowalać biernym wyliczaniem różnych
rzeczywistości.
ich krajach, a z drugiej strony nie chcąc przyznać się otwarcie do porażki tej
to tylko
“socjalizmu".
30
Nie tylko władze, ale również niektórzy ekonomiści proponują radykalne zmiany
wyraz chęci osłabienia ideologicznych ataków na takie zmiany, a być może też
wydaje się ceną wartą poniesienia, jeżeli w ten sposób miałyby wzrosnąć szansę
wprowadzenia tych zmian. Mam pewne zrozumienie dla motywów kryjących się za
czapkę socjalizmu może być skuteczna; sądzę, że przeciwnicy reform nie dadzą
również w “socjalizmie".
31
• Socjalistyczne ideały albo pożądane stany społeczeństwa. Lista takich
sprawiają tam, jak się wydaje, że znacznie łatwiej jest zmienić program niż
przyznać się do tego przez zmianę nazwy partii i/lub zmianę ideologii8.
już zauważyłem
6
W sprawie różnych sformułowań ideałów socjalistycznych zob.L. Kolakowski, S.
Hampshire, 1974.
7
Najważniejszym przykładem jest tu marksowski materializm historyczny.
8
Może być tak, że zmiana nazwy partii przypomina zmianę szyldu firmy: w obu
części “klienteli".
9
Przykładem takiego podejścia może być propozycja Lischkina, by Jako
1989, s. 3).
32
ideałów i socjalistycznych systemów: tylko wtedy ich wzajemne związki mogą być
wskazać np. Tajwan10. Po to, by nie zamykać się na takie odkrycia, wyznawcy
Przy tym założeniu większość z nas zgodzi się zapewne, że wyróżniającą cechą
się np. o socjalizmie szwedzkim. Takie użycie terminu krytykował już K. Diehl
33
oznaczało, nie obejmuje na pewno własności prywatnej. W istocie własność
prywatnej.
przedstawia się jednak w taki sposób, jak gdyby była ona odkryciem naukowym,
można znaleźć w:
/'Snritha.
f"
34
czym mógł marzyć Marks, jedyną realną formułą własności społecznej, która da
“komunizm wojenny") jest więc pod tym względem zasadniczo zgodny z rzeczywistą
35
Wobec rozczarowania wynikami tradycyjnego systemu socjalistycznego w wersji
typ modelu tworzył, jak się wydaje, podstawowy “paradygmat reformy" w latach
produkcji. Dlatego właśnie ich autorzy lub też krytycy uznają je za propozycje
sprzecznym. Według mojego pojmowania myśli Marksa, własność była dla niego
“społeczna" w tym
gospodarki.
19
Por. M. Ellman, 1971, s. 20.
20
Rzeczywiście, niektóre z wymienionych schematów przywodzą na myśl dzieła
“socjalistów utopijnych", np. Owena lub Lasalle'a, którzy byli zwolennikami
Bibliografia
Potem jednak, po zmianie rządu w 1988 r., w styczniu 1989 r. przyjęto ustawę,
37
L. Kolakowski, S; Hampshire (red.) Jhe Socialist Idea, Wiedenfeid and
1985.
A. Lindbeck The Political Economy of the New Left. Ań Outsider's View, Harper
A. Nove The Economics of Feasible Socialism, George Allen & Uniwin, London
1983.
Rozdział 3
1935, s. 201-243.
2
Socialism. Ań Economic and Sociological Analysis, New Haven 1951 (oryginał
niemiecki ukazał się w 1922 r.); Human Action. A Treatise on Economics, New
ukazały się w numerze 2 z tegoż roku (s. 48-183) i numerze 3 (s. 54-72).
39
Stronę “socjalistyczną", która odpierała zarzuty krytyków i formułowała
stron interesującej nas debaty. Uwzględnienie innych osób nie zmieniłoby więc
z O. Langem na czele7.
5
F. M. Taylor The Guidance of Production in a Socialist State, “The American
40
socjalistycznej (na niektóre z nich zwrócę uwagę dalej). Dlatego w tytule tego
warunki Życia podlegających mu ludzi. Jeśli zaś chodzi o samą kwestię rachunku
wpływem debaty. Dlatego dalej będę zaznaczać — jeśli nie będzie to wynikać z
B. Bruckus.
41
kiego modelu socjalizmu: znika postulat zniesienia pieniądza, wysuwane są
przeciwnej. Dla obu stron było jednak na ogół jasne, że ostateczną linią
jakiejś grupie osób, która miałaby za zadanie czynić to, co robią kapitaliści
City 1974, s. 107) tak oto komentuje tę ewolucję samej koncepcji socjalizmu po
dublujących rynek. Dla Misesa już sam ten fakt był dowodem jego triumfu nad
42
Jednakże w miarę wzrostu dochodu na jednego mieszkańca problem staje się coraz
pracy.
12
Bruckus zakładał oczywiście, że produkcja powinna dostosowywać się do
Theory..., s. 591^
13
Zob. Brucks Problemy ... (II), ed cit., s. 167-170. Podobne zastrzeżenie
43
Rachunek taki natrafia bowiem na nieprzezwyciężalną trudność sprowadzenia
bezsensowny porządek irracjonalnej maszyny. Koła będą się kręcić, ale bez
efektu"17.
Oprócz tej zgodności poglądów można też wykryć dwie ważne różnice w stanowisku
powszechnie dostępną18.
nigdy nie może istnieć. Świat się ciągle zmienia i stan statyki, chociaż
16
Zob. L. von Mises Economic Calculation..., ed cit., s. 102-104 i B. Bruckus
44
Tak więc — wbrew sądom większości komentatorów omawianego sporu — Mises nie
powinna więc dotyczyć takiego właśnie świata. Dla Misesa (a także między
symulować rynek przez ustalanie cen metodą prób i błędów, tzn. na podstawie
produkować taką ilość danego wyrobu, przy której koszt krańcowy zrównuje się z
ceną wyrobu, oraz wykorzystywać tyle każdego czynnika produkcji, aby jego
produkt krańcowy był równy jego cenie. Oskar Lange uchodzi powszechnie za
ed. cit., s. 94; D. Lavoie Riyalry and Central Plam/mig. The Socialist
Calculation Debat Reconsidered, Cambridge 1985, s. 48-77; P. Bernholz
Pejovitch (red.), Dordrecht 1987; M. N. Rothbard Ludwig von Mises and Economic
Model ten
45
główne elementy można znaleźć w pracach wcześniejszych autorów, a bardzo
modelu Langego-Lernera.
Pareta.
sobie działanie procedur w stylu modelu Langego w realnym świecie, pojawia się
socjalistycznej, którzy starali się odeprzeć ten atak przy pomocy schematu
właśnie zapewnił mu tak duży rozgłos w omawianej debacie. W modelu tym Lange
46
dokonywać tego typu dostosowań, to zaczynamy wątpić, czy ktokolwiek jest gotów
propozycja ta nie byłaby tak całkowicie chybiona. Ale to dalece nie odpowiada
przedsiębiorstw, którzy mają produkować tyle, aby koszty te były równe cenie
1940.
26
Zob. F. A. Hayek The Present Stale of the Debatę, w: Collectwist Economic
47
Hayek nie poświęcił natomiast wiele miejsca pytaniu, dlaczego socjalistyczni
schematach typu modelu Langego. Nie oznacza to, że nie traktował tego jako
pełni skłonni przestrzegać owych reguł, to i tak schematy tego typu nie mogą
jak stwierdził jeden z twórców tego kierunku badań, John Roberts, pozytywne (w
istocie,
nr l, s. 1-19). Zob. też Th. Sowell Knowledge and Decisions, New York 1980, s.
218-220.
27
Dokładniejsze omówienie tych i innych komplikacji związanych z problemem
s. 310-314.
48
spętają menedżerów.
\
. Mises kreśli taki oto obraz socjalistycznej administracji: “...niezliczona
49
menedżerowie przestrzegali pewnych centralnie ustalonych reguł: “Z punktu
widzenia menedżera o wiele ważniejsze będzie to, aby móc zawsze udowodnić, że
w świetle posiadanej przezeń wiedzy podjął on słuszną decyzję, niż to, że miał
innowatorów33.
będą również istnieć w socjalizmie, “ale nie będzie można wykorzystać ich
gospodarki.
kapitalizmie"36. W mono-
32
F. A. Hayek Sodalist Calculation..., ed. cit., s. 198-199.
33
B. Bruckus Problemy... (III), ed cit., s. 57.
34
F. A. Hayek Sodalist Calculation..., ed. cit., s. 196-197. Myśl o roli
konkurencji jako społecznego procesu odkrywania nowych sposobów gospodarowania
50
inwestycji, podczas gdy ich rozkład między różne gałęzie i zakłady został
Ibid., s. 116-118.
38
J. Schumpeter Kapitalizm..., \ed. cit., s. 167-168.
39
Ibid., s. 246.
51
i zalecał bezpośrednie centralne określanie podstawowej struktury inwestycji.
kapitalizmem.
podobnym
• i ' • • .40
9.
43
B. Bruckus Problemy... (II), ed. cit., s. 173.
52
menedżerowie będą mieli większą szansę na ekspansję swoich organizacji niż ich
selection).
swoich sądów". Autor ten wskazał również, że jeśli władza centralna okaże się
mało skłonna do przyznawania się do błędów, to rozwój “nadal będzie toczyć się
w tym samym fałszywym kierunku, tak że ostateczna korekta może być bardziej
socjalistycznych kryzysów.
5. Niedobory
53
Autor ten stwierdził także, że planowanie zastępujące rynek doprowadzi do.
rozróżnienia dóbr o różnej jakości “...wiele cen będzie przez większość czasu
Innymi słowy, ceny administracyjne nie będą na ogół cenami równowagi rynku.
przez Hayeka51. Nie jest jednak prawdą — jak twierdzi E. Łukawer — iż świadczy
socjalistycznego “zmuszeni
47
B. Bruckus Problemy... (III), ed. cit., s. 57.
48
B. Bruckus Problemy... (II), ed. cit. s. 172.
49
F. A. Hayek Socialist Calculation..., ed. cit. s. 193.
50
B. Bruckus Problemy... (III), ed cit., s. 58-61.
51
F. A. Hayek The Road to Serfdom, Chicago 1944.
54
polityczną"52. Krytycy nie ponieśli bowiem żadnej porażki, gdyż Lange i inni
socjaliści nie odpowiedzieli po prostu na ich wyzwanie. A poza tym Bruckus
rozróżnienia dóbr o różnej jakości “...wiele cen będzie przez większość czasu
Innymi słowy, ceny administracyjne nie będą na ogół cenami równowagi rynku.
przez Hayeka51. Nie jest jednak prawdą — jak twierdzi E. Łukawer — iż świadczy
socjalistycznego “zmuszeni
47
B. Bruckus Problemy... (III), ed. dt“ s. 57.
48
B. Bruckus Problemy... (II), ed. cit. s. 172.
49
F. A. Hayek Socialist Calculation..., ed. cit. s. 193.
50
B. Bruckus Problemy... (III), ed cit., s. 58-61.
51
F. A. Hayek Jhe Road to Serfdom, Chicago 1944.
54
polityczną"52. Krytycy nie ponieśli bowiem żadnej porażki, gdyż Lange i inni
socjaliści nie odpowiedzieli po prostu na ich wyzwanie. A poza tym Bruckus
socjalistycznej"56.
prywatną57.
instytucjonalnych,
56
systemu gospodarczego, czyli jego diagnoza, oraz mniej lub bardziej na niej
interesującego nas sporu dokonali jego krytycy. A jak przedstawia się kwestia
wprowadzony, wpływ jego struktury jest tak silny, iż osiąga się na dłuższą
57
zachodniej. Schematy Langego i Lernera z ich ustalaniem przez centrum cen na
załamać się na samym wstępie albo też — wskutek konieczności ich uzupełnienia
centralistycznej60.
pogląd zaznacza się wyraźnie w znanej książce W. Brusa z 1961 r., w której
58
stylu modelu Langego, ani też propozycje będące w kwestii inwestycji w daleko
powielony.
59
długoletniej dzierżawie ziemi przez chłopów opiera się wprowadzony w 1979 r.
się też oczywiście wątpliwość, czy można zachować mocne strony kapitalizmu bez
jego mniej przyjemnych aspektów, jak np. bankructwo przedsiębiorstw czy ten-
152-163.
70
Zob. L. von Mises Socialism..., ed. cit., s. 217-220.
Rozdział 4
propono' wany system rynkowy powinien się pod pewnymi względami różnić od
Drugą wskazówkę uzyskamy wówczas, gdy określimy, jakie zmiany powinny nastąpić
której
wybranych ekonomistów.
61
mechanizm rynkowy jest dominującym sposobem koordynacji w sferze tzw. dóbr
prywatnych, tj. takich dóbr, które mogą być rozdzielane wśród indywidualnych
przydziałami, a jego zmiany mogą znaleźć swobodne odbicie w cenach. Poza tym
pewną formę rynku kapitału, tj. rynek funduszy pochodzących z banków lub z
giełdy.
przeważnie administracyjna alokacja dewiz czy też jawna lub ukryta interwencja
rynki,
państwa,
propo-
62
nuje się niekiedy pewne zupełnie nowe rozwiązania, twierdząc, że pozostają one
dopodobnie sądzi się, że zacieranie pojęcia socjalizmu jest ceną, jaką warto
jedynie główne.
nomenklatury).
63
2. Własność pracownicza. W tym modelu pracownicy nie tylko sprawują kontrolę
czynsz są oddane do dyspozycji jednostek lub grup osób2; osoby te mają działać
prywatną. W modelu tym nie ma więc miejsca dla rynku akcji z jego różnorodnymi
64
1988). Można sobie wreszcie wyobrazić jeszcze inny wariant, w którym każde
przedsiębiorstw nieprywatnych.
margines, choć nie sposób dokładnie określić, w którym punkcie dalszy wzrost
tego sektora nie daje się już z nią pogodzić. W każdym razie jeżeli ją
65
Po drugie •—czy takie hipotetyczne systemy byłyby zdolne do życia, nawet gdyby
czy nie mają one może przyrodzonej skłonności do przekształcania się w jakiś
Systemy, o których mowa, cechuje więc to, co można by określić jako zamknięte
Po trzecie — jakimi wynikami systemy te mogłyby się wykazać, gdyby udało się
także — co za tym idzie — przeciętny poziom życia ich społeczeństw mogłyby być
nich wymaga odrębnego podejścia. Tutaj., mogę tylko wskazać na kilka spraw.
najdalej. Rozszerzyły-
4
Więcej w tej sprawie zob. L. Balcerowicz, 1987.
66
potencjalny przyrost efektywności jest jednak niższy niż ten, który można by
niż w kapitalizmie.
Biorąc to pod uwagę — i widząc, z jak poważnymi problemami borykają się kraje
67
Bibliografia
1986, s. 189-208.
nr l.
nom" 1922, nr 2.
Rozdział 5
SOCJALIZM A INNOWACYJNOŚĆ*
1. Ramy analizy
1983;
zależności.
Innowację pojmuję tutaj w szerokim sensie, obejmującym nie tylko pierwszy, ale
* Tekst ten został napisany w 1988 r. i opublikowany po raz pierwszy pt. The
69
operacyjnych jako liczbę innowacji wprowadzonych w danym czasie, bądź też jako
Nasza analiza musi być przez to oczywiście niepełna, ponieważ pomija ważną
typowi efektywności muszą poświęcać któryś z innych jej wymiarów (np. pełne
zatrudnienie).
R-CE,
(l)
gdzie R ^ O, CE ^ 0.
' W przypadku innowacji, których celem jest nowa technika wytwarzania i/lub
Stigler, 1966, s. 78). Dla naszych celów wystarczy założyć, że CEjest tym
70
wielkość kapitału ludzkiego, jakim ona dysponuje (H), oraz typ systemu
2. Dla dowolnego H > Hmm maksymalna wartość2 I zależy od ES, albowiem kapitał
politykę gospodarczą.
3
Typ systemu gospodarczego do pewnego stopnia wpływa również na H, gdyż
71
W następnej części rozwinę twierdzenie 2, wykazując, w jaki sposób SGTR
kapitalizmu.
Dane działanie zostanie podjęte tylko wówczas, gdy dany podmiot wie o takiej
znacznej większości pozostaną nie znane danemu podmiotowi, a więc nie będą
mogły być przedmiotem wyboru. Nawet jednak gdyby były znane, zostałyby
72
Czynnik (a) decyduje o tym, jakie zmienne mają dla podmiotu gospodarczego
każdego z nich.
(2)
8U ~8E
<0.
pominąć IM, przy założeniu, że kierownicy w SGTR nie różnią się pod tym
73
Pomijanie IM dopuszczalne jest jednak tylko w odniesieniu do kierowników
pomysłów jest szczególnie duża. Nie jest więc obojętne, w jakim stopniu system
tej sprawy.
jako:
(3)
gdy EUi > EUc. Jest rzeczą oczywistą, że £(7, może się zmieniać w czasie. Na
wyższe R, jednak niekoniecznie wyższe I', I zależy bowiem nie tylko od R, lecz
również od CE.
jest tym wyższe, im niższe jest EUc. Toteż gospodarka, w której kierownictwom
poprzestawanie na produkcji
6
Możemy to zapisać jako: EM = S(x), gdzie x oznacza specyficzną dla danego
systemu zmienną (zmienne), z którą związane jest EM, a S jest specyficzną dla
74
rutynowej, będzie przy danym poziomie EU{ wykazywała wyższe A EUi niż system
w pierwszym przypadku R będzie wyższe niż w drugim. Prócz tego spadek EUc
niezbędny do spełnienia warunku £[/, > EUc. Tak więc zachęcanie przedsiębiorstw
który karze za uchylanie się od innowacji, niż w systemie, który takich kar
nie przewiduje.
8U ~9E
<0.
definiuję następująco:
D, = E(EMi) - E(EMc),
poziomem EM, który firma spodziewa się uzyskać decydując się na innowację (tj.
najbardziej optymistycznym wariantem jej rezultatu), oraz najbardziej
przyjąć, że D; > O tylko wtedy, gdy A EMi > 0. Innymi słowy, jeżeli decydując
się na innowację firma nie może liczyć na korzyści większe od tych, które
75
Pomijanie IM dopuszczalne jest jednak tylko w odniesieniu do kierowników
pomysłów jest szczególnie duża. Nie jest więc obojętne, w jakim stopniu system
tej sprawy.
jako:
AEU = EUi-EUc,
(3)
gdy £[/, > EUc. Jest rzeczą oczywistą, że £(7; może się zmieniać w czasie. Na
również od CE.
AEUi jest tym wyższe, im niższe jest EUc. Toteż gospodarka, w której
74
rutynowej, będzie przy danym poziomie £17; wykazywała wyższe A EUi niż system
w pierwszym przypadku R będzie wyższe niż w drugim. Prócz tego spadek EUc
niezbędny do spełnienia warunku £17; > EUc. Tak więc zachęcanie przedsiębiorstw
który karze za uchylanie się od innowacji, niż w systemie, który takich kar
nie przewiduje.
8U ~8E
<0.
definiuję następująco:
d = E(EMi) - E(EMc},
poziomem EM, który firma spodziewa się uzyskać decydując się na innowację (tj.
najbardziej optymistycznym wariantem jej rezultatu), oraz najbardziej
przyjąć, że D; > O tylko wtedy, gdy A EMi > 0. Innymi słowy, jeżeli decydując
się na innowację firma nie może liczyć na korzyści większe od tych, które
75
Na tym jednak nie koniec. Wartość A E jest bowiem znacznie wyższa — dla danej
EUc — przy innych warunkach nie zmienionych — musi być w przypadku pierwszym
pierwszym przypadku znacznie większy niż w drugim. Wreszcie, podobnie jak AE,
nimi kar wykazują różnice, które — dla dowolnej danej klasy innowacji
przypadku mamy nie tylko wyższe AE, ale również p = 0. Działa to na rzecz
76
pierwszego celu wystarczy, aby AEM było na tyle duże, by innowacje w ogóle
różnicowania EM). Gdyby jednak wysoka wartość A EM{ wiązała się z dowolną
przy niskiej (a być może nawet ujemnej) wartości CE innowacyjność nie może być
wysoka. Wysoki poziom I można więc osiągnąć jedynie wtedy, gdy D, oraz EM{ są
wana poprawa jakości wyrobów przy względnie niskim koszcie) i niskie dla
Sądzę, że SGTR wykazuje pewną szczególną “logikę budowy", tj. pewne podstawowe
1990.
77
ników wytwórczych oraz bilanse materiałowe, których zadaniem jest powiązanie
wskaźniki brutto (np. sprzedaż wielkość produkcji). MNR zastępuje rynek w jego
integracji poziomej.
tj. zakaz podejmowania tego typu działań przez osoby prywatne i kierowników
Rozmaite kombinacje cech podstawowych dają wiele cech pochodnych, takich np.
jak:
78
zmianami tych czynników. Dzieje się tak dlatego, iż MNR wymaga powszechnego
drugie, spadek popytu musi grozić pewnymi sankcjami dotkniętemu nim dostawcy.
Żaden z tych warunków nie jest spełniony w SGTR. Hierarchiczny system or-
właściwości SGTR, które rzutują na jego sprawność. Jedną z nich jest niska
79
ich jednak znacznie więcej, przy czym niektóre z nich mają wielki wpływ na
kształtowanie się I.
dalszym ciągu brak pełnej zgodności co do tego, jakie cechy SGTR wytwarzają
może do nich nie prowadzić, jeżeli ceny będą dostatecznie elastyczne (por. S.
(przynajmniej na pewien czas). Taka podwyżka sama z siebie nie usunie “wąskich
pierwszego typu.
80
wysoka wartość AEMi. Czy jednak ten warunek może być spełniony?
zadowalającego poziomu
81
sprzedaży i wyników finansowych bez zmiany dotychczasowej charakterystyki
koszty tylko z racji swojej funkcji użyteczności (EM związane z zyskiem), tzn.
bez konkurencji. Inaczej rzecz się ma z monopolami w SGTR, dla nich bowiem EM
Właściwa jednak, tj. związana z zyskiem, funkcja użyteczności nie może sama z
może utrzymać wysoki poziom użyteczności bez takich innowacji lub dzięki
utraty klientów.
więc, jak zauważył Schumpeter, pewien zakres przejściowej siły rynkowej może
82
wzmacnia zachęty do targowania się o łatwy plan dla każdego okresu, kierownicy
bowiem wybiegają myślą poza jeden okres planistyczny. W toku takiego przetargu
że mogą się one nie powieść i w ten sposób zakłócić wykonanie planu, lecz
jeżeli w jakiś sposób uda się ukryć przed władzami nadrzędnymi obniżkę kosztów
(por. S. Pejovich, 1983, s. 48-49). Nie wydaje się jednak, by takie wyjście
83
biorstwu uda się uzyskać łatwy plan dzięki lepszej informacji o swoich
własnych możliwościach, a często tak właśnie się dzieje, AEUi będzie niskie
również w toku wykonywania planu i takie innowacje na pewno się nie pojawią.
ich niewykonanie. Czy taka strategia może w znaczący sposób zwiększyć AEUi dla
Dzieje się tak dlatego, że po pierwsze — jak już wspomniano — w SGTR takie
ryzykiem, że staną się przeszkodą dla wykonania planu, gdyż mogą zakłócić
nowych nakładów. To ryzyko z kolei zwiększa się wraz z t. Tak więc przy łatwym
plan jest bardzo napięty, innowacje takie wiążą się ze szczególnym ryzykiem,
(co potęguje niedobory) itp. Takie metody znacznie trudniej poddać kontroli ze
1979).
takich planów obwarowanych ostrymi sankcjami nie może być uznana za skuteczny
84
kierownicze.
Taki problem nie powstanie, jeżeli wykonanie napiętych planów będzie powiązane
nie tyle z sankcjami, ile raczej z nagrodami. Jeżeli będą to nagrody bardzo
wysokie i jeżeli kierownicy nie będą mogli pozorować wykonywania planu, układ
społecznie efektywnych innowacji. W sumie więc ani plany łatwe, ani napięte
wartości A E M i. Warunek ten nie może być jednak spełniony w SGTR. Aby się
powodu mają jeszcze niższą wartość AEU“ niż radykalne innowacje dotyczące
nowych materiałów.
85
Sposobem tradycyjnym jest metoda kosztowa: ceny nowych wyrobów ustalane są na
dobra muszą oczywiście wykazywać niską, może nawet ujemną, wartość CE. W SGTR
mogą się one jednak dość szybko upowszechniać'7. Można stąd wnosić, że
EMi, lecz również sprowadza do zera lub nawet poniżej wartość A EMi dla
sięgnięcie po inne reguły ich ustalania. Mają one wiązać ceny tych wyrobów z
mieszkaniowego.
86
(H. Moore, 1982). Co ważniejsze, takie metody nie mogą być efektywne, a nawet
2) środki, za pomocą których próbują się zmierzyć z tym problemem, ale są one
bodźcowy MNR.
taki sam los, gdyby były znane. Ostateczny rezultat jest identyczny.
87
powiązań zwiększa możliwość wyboru projektów badawczo-rozwojo-wych, które mają
zabiegu musi być zwiększenie zasobu wynalazków, które nie doczekają się
• Specjalne reguły ustalania cen nowych wyrobów (na ten temat była już mowa).
już mowa. Inne zadania, np. liczba nowych wyrobów albo nowych technik
88
Takie zadania — podobnie jak specjalne systemy nagradzania — będą raczej
Gdyby jednak nawet władzom centralnym jakoś się udało wybrać najlepsze
społecznej efektywności.
19
Zakres, w jakim to faktycznie zachodzi, tzn. jakość polityki gospodarczej,
katastrofę.
89
innowacji. Odnosi się to m. in. do nowych zakładów wykorzystujących
importowaną technikę.
wzmiankę20.
rozgrywałaby się bardziej w sferze cen niż innowacji. Poza tym na długą metę
działali dotąd na tym polu, nie muszą się bać — w przeciwieństwie do tych,
SGTR wyklucza pojawienie się niezależnych nowych uczestników rynku, tym samym
90
własności środków produkcji. Własność ta jest typowa nie tylko dla SGTR, ale i
projekt może być przestarzały już nawet na etapie badań i prac rozwojowych.
91
i kiedy koszt kolejnych serii produkcji obniża się. Znajduje to wyraz w tzw.
krzywej uczenia się (zob. np. F. J. Anderes, 1954; N. Baloff, 1970). Obszar
uczenia się odzwierciedla koszty uczenia się, które powinny być uznane za
ważną część łącznego kosztu innowacji (L. Balcerowicz, 1976). Koszt uczenia
się w SGTR musi być znacznie wyższy niż w gospodarce rynkowej, a to na skutek
powodów reform gospodarczych, których próby są tak częste w krajach RWPG. Nie
gospodarki rynkowej.
Wszystkie okazały się nietrwałe; już choćby z tego powodu trudno oczekiwać, by
92
w znaczący sposób mogły zwiększyć innowacyjność. Prócz tego nawet wtedy, gdy
obowiązywały, nie były w stanie osiągnąć tego celu. Jako zmiany powierzchowne,
pozostawiały po prostu nienaruszone wszystkie główne cechy charakterystyczne
radykalną reformę.
systemie (zob. np. P. Marer, 1986, s. 182, 220; I. Ileś, 1986; K. Poznański,
93
RWPG. Innymi słowy, można by dociekać, czy maksymalna (potencjalna)
czasem dużo wyższa od faktycznej. Na tak postawione pytanie bardzo trudno dać
problemu innowacyjnej słabości SGTR. Przekonamy się o tym, trzymając się ram
takimi innowacjami musi być znacznie większy w warunkach NME niż w gospodarce
nowi dostawcy muszą napotykać szczególne trudności. Prócz tego system handlu
zagranicznego, aczkolwiek bardziej liberalny niż ten, który jest typowy dla
kierowników przedsię-
21
Powody utrzymywania się niedoborów w NME wymagają odrębnego omówienia. Tutaj
mogę tylko wspomnieć, że były one — jak się wydaje — spowodowane nie tyle
94
SGTR. Główna różnica polega na tym, że wpływ ten może być w warunkach NME
budżetowym przedsiębiorstw22.
są pod tym względem znacznie bliżsi tego drugiego przypadku. Nie mogą się za
95
redystrybucji zysku pomiędzy przedsiębiorstwami, w toku której następuje
wybranych projektów nie może być dużo bardziej efektywna w NME niż w SGTR. W
inwestycji.
W sumie więc możemy stwierdzić, że innowacyjność w NME nie może być dużo
96
reformy gospodarczej po 1981 r. (L. Balcerowicz, 1989; zob. też rozdział 13).
Wykazywała ona bowiem wszystkie cechy węgierskiego NME, które nie pozwalały na
najmniej te dwa kraje mogą zmierzać w tym kierunku. Trudna wyjściowa sytuacja
Bibliografia
F. J. Anderes The Learning Cumę asa Prpduction Tool, “Harvard Business Rwiew",
January-February 1954.
23
Ramy niniejszego opracowania nie pozwalają na uzupełnienie obrazu analizą
siedemdziesiątych.
97
L. Antal Development — with some Digression. The Hungarian Economic M echa-
A. Balassa Achievements and Lessons from the Medium- Term Flaming in the
6.
77.
Reforms in the European Centrally Planned Economies, United Nations, New York
1989, s: 42-50.
November 1970.
A. Begson Technological Progress, w: The Souiet Economy: Toward the Year 2000,
Ą. Bergson, H. S. Levine (red.), George Allen & Unwin, London 1983, s. 34-78.
A. Bergson Comparatiye Productwity: The USRR, Eastern Europę, and the West,
Moskwa 1975.
s. 453-467.
1982, nr 80.
Brighton 1986.
Yienria 1988.
98
1987.
75.
s. 14;
1987, nr l, s. 19-23.
H. Mann Die Planmdssige Preisbildung als Instrument żur Forderung des Wissen-
826-842.
Paris 1986.
1988, s. 81-94.
99
P. Pelikan Hów Do New Technologies Farę under Different Institutional Rulest,
The Industrial Institute For Economic and Social Research, nr 168, Stockholm
1986.
1-2.
Warszawa 1995.
L. Szamuely The Second Wave of the Economic Mechanism Debatę and the 1968
1984, nr 3, s. 394-403.
1984.
31, s. 125-131.
Moskwa 1975.
Rozdział 6
jego
czasie mojego pobytu w Waszyngtonie w marcu 1995 r., gdzie wykładałem jako E.
101
związku ze strukturą własności gospodarki i rozkładem praw własności pomiędzy
gospodarce, tj. na tym, jakie typy organizacji mogą być powoływane, jakie są
ich formy własności i jaki jest wpływ obu tych czynników na wyniki
zakupach jak firmy prywatne. Dlatego też duży udział organizacji państwowych w
102
obejmują rynek pracy; od firm prywatnych można oczekiwać, dzięki ich orien-
sformułowa-
103
związku ze strukturą własności gospodarki i rozkładem praw własności pomiędzy
gospodarce, tj. na tym, jakie typy organizacji mogą być powoływane, jakie są
ich formy własności i jaki jest wpływ obu tych czynników na wyniki
zakupach jak firmy prywatne. Dlatego też duży udział organizacji państwowych w
102
obejmują rynek pracy; od firm prywatnych można oczekiwać, dzięki ich orien-
sformułowa-
103
Ogólne instytucje z definicji stanowią zestaw możliwości prawnych dotyczących
występują rzadkie dobra, które mogą należeć do różnych ludzi, prawo własności
dostępem ludzi do tych dóbr. Funkcją tych reguł jest ustalenie związku
(cash flow rights) (S. J. Grossman, O. Hart, 1985; L. Balcerowicz, 1986). Oba
więc jest to pewna zmienna. Możemy wyróżnić trzy podstawowe aspekty tego zróż-
Pelikan 1992.
104
właścicieli i niewłaścicieli.
Lioyd, 1977). Rozwinęły one pojęcie osoby prawnej, tj. organizacji lub
kontroli".
pewnych niezmiennikach
105
motywacyjnych i informacyjnych (motywacja autocentryczna, informacyjne
Prawo może mieć niewłaściwą strukturę, tj. może np. pobudzać ludzi do
państwowa.
podwyższeniem poziomu jego egzekwowania. Czy jednak sprawa wygląda tak samo w
ale już nie w odniesieniu do innych struktur. Przez implikację, istnieje także
strukturom prawa własności. Takie ujęcie pozwala nam rozróżnić trzy typy zmian
'x
106
strzegania (przypadek 3), ale w drugim etapie poziom ten może wzrosnąć
(przypadek 2). Dlatego też, jak się wydaje, pierwszy typ (zmiany w strukturze
lecz empirycznie pustą, jeśli nie liczyć pomniejszych zmian w strukturze prawa
własności.
się, gdzie wyjściowy poziom egzekucji prawa własności prywatnej był bardzo
własności.
107
prawa własności w sferze konsumpcji były mniejsze od tych, które dotyczyły
Teraz zaś wprowadzimy ważne pojęcie reżimu przedsiębiorczości (albo typu praw
on w rolnictwie.
prywatne, które mogą mieć różny układ właścicieli, tj. różne typy i/lub
zamknięty).
4
To samo dotyczy różnicy efektywności pomiędzy przedsiębiorstwami prywatnymi
i samorządowymi.
108
własności5. Niektóre z tych różnic mogą mieć duże znaczenie; powstała już
czynników własnościowych.
urzędy są zwykle państwowe i jeżeli mają zmienić swoją formę własności, muszą
własności przedsiębiorstw.
Typy te dotyczą dwóch spraw. Po pierwsze, odnoszą się one do modeli prawnych
Moja następna uwaga dotyczy trzech kryteriów, które należy zastosować w celu
zdefiniowania różnych typów własności przedsiębiorstw:
110 ^
pierwszy łączy prawa decyzyjne z prawami do dochodu, przy czym oba rodzaje
silnie ograniczone.
które sprawiają, że jest ono złym właścicielem (zob. punkt 3.4 niniejszego
rozdziału).
pewne
6
Świadomie definiuję zmienną celu przedsiębiorstwa w tak ogólnych
czy też zadowalają się pewną założoną wielkością określonej zmiennej. Dla
zainteresowane.
111
merytoryczne twierdzenia, czyli elementy teorii. Twierdzenia dotyczące celu
prywatnej.
właścicieli-kierowników.
112 ^
2. Wśród właścicieli tych korporacji szybko wzrasta udział różnych instytucji,
pojawia się problem, czy ekspansja sektora korporacji poprawia, czy też
tendencje mogą być nie mniej ważne niż pierwsza i zasługują na większą uwagę.
które nie reprezentują siebie samych, lecz określone organizacje, a zatem ich
trzech wymiarów:
i instytucje pozabankowe.
114
zysk pieniężny nie można już w tak naturalny sposób oczekiwać od osób
pełniących role instytucjonalne, nawet jeśli jako osoby prywatne wykazują one
być może, osób reprezentujących pewne instytucje nie nastawione na zysk, np.
własności.
9
Należałoby rozważyć możliwość przyciągania ludzi z pewnymi szczególnymi
115
Wskutek tego, niezależnie od wszystkich różnic pomiędzy klasycznymi i
tym miejscu ograniczę się tylko do ich wyliczenia. Obejmują one informacyj-no-
rynki, na których się one zaopatrują lub też na których zbywają swoje
większości innych mechanizmów. Taką ważną siłą nadzorującą jest, jak się
wydaje, konkurencja na rynku towarów. Tylko wtedy, gdy ona występuje, można
niniejszego rozdziału).
Zakończmy ten fragment rozdziału ogólną definicją przedsiębiorstwa prywatnego.
(zob. np. W. Eucken, 1965 — dla Niemiec; J. K. Galbraith, 1980 — dla Stanów
jednym z pod-
117
stawowych aspektów pierwotnego znaczenia własności prywatnej, którym jest
własność sama w sobie nie ma zbyt wielkiego znaczenia, gdyż może ona
prywatnymi".
jających się, ale nie krajów socjalistycznych, w których nie istniały nawet
obniżanie kosz-
10
Dlatego właśnie rozróżnienie pomiędzy stabilizacją, liberalizacją i głęboką
118
Ten typ własności jest zdefiniowany przez wskazanie właściciela, którym jest
takiego systemu typowi politycy będą się starali utrzymać poparcie społeczne
zmierzającym;
Shirley, 1994).
119
może być prowadzone w sposób inflacyjny". Po trzecie, państwo ma również
monopol ustawodawczy. Dlatego też może ono naginać prawo w ten sposób, by
Bardzo niedoskonałym zamiennikiem dla tego prawa jest korupcja, która godzi w
sytuacji, gdy rozmiary tego sektora są duże. Konkretniej, jeżeli mały sektor
120
Drugim istotnym czynnikiem jest wielkość kraju. Duży sektor państwowy w małym
kraju może napotkać większą konkurencję na rynkach eksportowych niż taki sam
sektor w kraju dużym. Ale z kolei mała gospodarka zamknięta zdominowana przez
państwa jako właściciela mogą być wówczas ograniczone12 lub też nowa ekipa
polityczna może nie wykazywać skłonności do ich używania. Taka sytuacja nie
może się jednak utrzymać. Jeżeli przyjąć, że uprawnienia te nie zostaną cał-
121
w ideę liberalnego państwa zostaną bądź to usunięci z urzędów (albo sami
zrezygnują), bądź też nie będą mieli wielkiego wyboru i będą musieli działać
Faktyczny udział w decyzjach nie jest oczywiście rozłożony tak równo jak
Lydall, 1984).
122
jednego zatrudnionego w firmie. Taki miernik powoduje wybór innych działań niż
ten, który głosi, że firmy zarządzane przez pracowników będą tworzyły mniejszą
liczbę miejsc pracy niż ich prywatne odpowiedniki. System gospodarczy zdomino-
“outsiderów"), która wiąże jego poziom z siłą tych pierwszych, tj. osób już
prywatnym
własności
14
Należy tutaj rozróżnić pomiędzy firmami zarządzanymi przez pracowników,
123
pozwalają na istnienie nierównych udziałów i — odpowiednio — nierówny rozkład
Przy różnych proporcjach występowania obu grup powstaje różny układ sił, a
których żadna z tych grup nie będzie miała zdecydowanie dominującego głosu, co
typy RP: zamknięty {RPz), otwarty lub liberalny (RPo), oraz restrykcyjny
(RPr).
124
przedsiębiorstwa prywatne. Nie wystąpił jak dotąd typ RP^, który działałby na
przypadku pierwszego pytania traktuje się ten reżim jako zmienną zależną oraz
bada przyczyny i sposób powstawania różnych jego odmian. Jest to domena badań
125
nie jej eksportowane przeszczepy w Europie Środkowej i Wschodniej po II wojnie
wątpić, czy jedna spójna teoria w ogóle jest w stanie wszystkie je wyjaśnić,
funkcjonalne konieczności (zob. rozdział 5). System ten odznaczał się pewną
tycznych zaskoczyły wszystkich, a więc nikt nie może twierdzić, że miał dobrą
126
i podjęły reformy. Celem ich nie był oczywiście całkowity demontaż systemu.
polityki.
RPg, które zaszły w wielu krajach rozwijających się, można w znacznej mierze
(MPW).
kapitalistyczny, -S W^ (zdominowany
127
przez sektor prywatny), socjalistyczny, SWs (zdominowany przez
Oznaczmy przez SW° początkowy stan SW, a przez SW" jej stan końcowy, po
Twierdzenie l. Jeśli SW° = SW°^ i RPT = RPl, oraz nie występują okresowe
Twierdzenie 2. Jeśli SW° = SW^ lub SW^, i RPT = RP7; oraz nie występują
kapitalistyczną.
Twierdzenie 5. Jeżeli SW° = SWt ale RP'1 = RP7', to SW-^SWS, lub SWS.
nowe inwestycje.
128
typem własności prywatnym i nieprywatnym, to są skłonni wybierać typ prywatny,
firmy. Dlatego też RPo w sposób naturalny zachowuje lub wytwarza SWk, jeżeli
własności. Wyłoni się ona spontanicznie, jeżeli tylko pozwoli się ludziom na
terminu.
sferze ekonomicznej.
129
Twierdzenie to opisuje sytuacje w niektórych krajach Ameryki Łacińskiej.
rodzinach.
Ważnym krokiem jest w tym wypadku redystrybucja praw własności do pewnej klasy
przywileje grupowe. Wynikiem tego może być szybki wzrost przy względnie równym
trwałości.
Ludzie różnią się bowiem w swoich postawach wobec ryzyka, a więc osoby mniej
ideałem. Nie należy jednak nad tym ubolewać, o ile odchodzenie od początkowego
130
Twierdzenie 10. Zamknięty system przedsiębiorczości i wynikająca zeń
znacznie mniejsze niż te, które kierowano pod adresem własności prywatnej w
131
w sposób nieunikniony wytwarza znacznie większą nierówność pod tym względem
obowiązuje.
z upływem czasu wzrastać. Tak było również w wielu krajach rozwijających się,
132
gospodarki,
133
i zmian w strukturze firm prywatnych, tj. udziału klasycznych i nie-
kapitalizmu.
134
gospodarczą. Jak na ironię, takie cechy, jak duża bezpośrednia rola banków i
pracy.
135
dlaczego własność ma znaczenie i jaki jest mechanizm tego wpływu. Wyczerpujące
firmy zarządzane przez pracowników). Dla naszych celów przyjmuję jako dany
odpowiednio zdefiniowanego
innowacji i ich społecznej użyteczności (zob. rozdział 5). Wpływ ten dotyczy
różnice w RP i SW prowadzą
tego dodać jeszcze efektywność koordynacji — typ efektywności, który nie był
19
R. R. Nelson (1981) ma na myśli podobną zmienną, kiedy mówi o “sile reakcji".
137
dwie główne zmienne pośredniczące, tj. takie, które kształtowane są przez RP
oraz SWi które z kolei wpływają na sprawność gospodarki. Jedną z nich jest
jeśli zachodzi ten drugi przypadek, to jaki jest stopień jej intensywności.
w jakim wzrost lub spadek sprzedaży ma poważne skutki dla dotkniętych nim
dostawców (tzn. czy istnieje skuteczny mechanizm bankructwa, czy też straty
zagranicznego.
gospodarczą. Nie będę się wdawał w szersze dowodzenie ich prawdziwości, gdyż
gospodarcze.
138
(zob. punkt 3.4). Nie można też z góry zakładać, że prywatyzacja bez
że jest odwrotnie ( por. S. Kikori i in., 1994). Najważniejsze jest jednak to,
olbrzymia.
22
Nawet taki przyrost sprawności jednak nie wystarcza, by ustalić wiarygodność
139
Twierdzenie 3. RP i SW określają tryb koordynacji w gospodarce Zamknięty
Balcerowicz, 1989).
innowacyjności.
Richardsona, 1972.
140
wpływ RP, tj. to, czy potencjalni innowatorzy, którzy istnieją w każdym
nakazowemu. Musi ona jednak być niższa niż ta, którą można osiągnąć w
141
Problem ten nie zależy bowiem od różnic we własności, lecz jest spowodowany
ogół zatem nie traktują jako kosztów tych zjawisk, które są ujemnymi efektami
może zaś współistnieć z kapitalizmem, ale nie z socjalizmem (zob. rozdział 7).
142
płace i będą miały po temu mniejsze możliwości. Aby takiej sytuacji zapobiec,
konieczne może być utrzymanie lub przywrócenie kontroli płac. Kontrola taka
nie może być jednak w pełni skuteczna i na dłuższą metę będzie wytwarzać
mikroekonomiczne deformacje.
Obejmują one np. system podatkowy, system pieniężny, instytucje rynku pracy
(albo stany), jakie może przybrać każda taka zmienna, i powiązać je następnie
stanami innych zmiennych, albo jakich stanów tych innych zmiennych one
wymagają. Na tym właśnie polega analiza zgodności. Analiza taka wykazuje np.,
143
kowego. Natomiast RPo i SWk mogą być łączone z różnymi formami czynników
czynniki, jak sztywny rynek pracy, wysokie pośrednie koszty pracy lub wysokie
elastyczny rynek pracy, niski lub umiarkowany stosunek podatków do PKB, makro-
tylko czynnik, np. szczególny typ interwencji państwa lub szczególny typ
sześćdziesiątych.
Bibliografia
ta" 1985, nr 6. •
105-125.
Warszawa 1989.
International Economy, wyd. 7, Oxford University Press for the “Amex Bank
144
H. De Soto The Other Path, Harper and Rów, New York 1989.
1162.
94, s. 691-719.
s. 163-189.
1984.
3, s. 1-3.
Giersch, 1992.
883-896.
np.: Czy socjalizm daje się pogodzić z demokracją? Czy demokracja może
1995 r., gdzie przebywałem jako zaproszony członek kadry naukowej w Biurze
146
Nie da się oczywiście uniknąć pewnego nakładania się obu sfer, tzn. istnienia
mogą być traktowane jako część systemu politycznego. Teoria wyboru publicznego
do systemu gospodarczego.
147
kratyczną (D) i niedemokratyczną (nie-D). Pójdę tropem tej ważnej konwencji,
bądź to źródła władzy (wola ludu), bądź też celów (wspólne dobro). Definicje
która, choć niedoskonała, mimo wszystko jest lepsza niż każda alternatywna
liczbowo ograniczonej, w której tylko część ludności takie prawa posiada, oraz
T48
itd.
do środków przekazu, zakres, w jakim wyborcy znajdują się pod wpływem zagrożeń
' / Tyrania jest definiowana jako “wybór polityki, która narzuca surowe
149
poświęcenia pozostałego kryterium lub kryteriów. Koncentruje się na
namysłu.
zróżnicowanie niż wśród demokracji, być może dlatego, że z samej swej istoty
określa, jakie
150
główne typy RP: zamknięty (i?Pz), otwarty lub liberalny (RPo) oraz
restrykcyjny [RPr)-
to, by zapewnić monopol innego typu firmy; ten preferowany typ to albo forma
socjalistycznych).
dla krajów OECD oraz niektórych krajów rozwijających się. W wielu przypadkach
samorządowe), oraz “mieszaną", SWn,, która jest formą pośrednią. Jak wskazałem
państwowych).
151
Istnieją pewne pośrednie sposoby koordynacji (“ani plan, ani rynek"),
konsumpcyjnych.
RPz oraz SWs zdominowana przez jakiś wariant firm zarządzanych przez
zmiennych instytucjonalnych.
siębiorcz ji (MK)
ości (RP)
a rynkowy
nakazowy
guasi-kapitalizm
od ły rynek gospodarka
j do
kapitalistyczn
ej
gospodarka
przejściowa
152
4. Systemy polityczno-gospodarcze:
podstawowe problemy
kraje rozwijające
się
wypaczony
trwałego przykładu
ja rynkowy Wschodnia
guasi-kapitalizm
ja nakazowy
ja przykładu em-
pirycznego,
najbliższa była
Jugosławia
przejściowa 1995 r.
153
chodnich z rozbudowanym systemem państwa socjalnego, regulowanym rynkiem pracy
drugie, jak już wspomniałem, demokracje różnią się pomiędzy sobą pod kilkoma
ważnymi względami. Różnic tych nie uwzględniono jednak w tablicy, nie zdołałem
bowiem powiązać różnych typów tej formy rządzenia ze wskazanymi typami systemu
1. Które pary tych systemów są wzajemnie zgodne, a które nie, tzn. które mają
polityczno-gospodarczego do drugiego?
następujące kwestie:
politycznego i polityków?
sprawności.
154
wczesne stadia rynkowych reform, którym grozi zablokowanie. Co może się stać z
ich systemem politycznym, jeśli nadal będzie się utrzymywała taka sytuacja w
wzdłuż pewnych możliwych ścieżek. Z samego faktu, że coś nie zaistniało, nie
ciągu wydarzeń historycznych: kraje, które obecnie łączą u siebie oba systemy,
z demokracją.
155
z kolei będzie obciążony wyższym bezrobociem i niższą innowacyjnoś-cią, tj.
kapitalizmowi6.
demokracji.
gospodarczej.
156 ^
demokracji.
kapitalizmu nie jest możliwa, w systemie tym bowiem rządzą kapitaliści. Rząd
Historia zadała jednak kłam temu skrajnemu poglądowi. Marks nie uwzględnił m.
zawiera ziarno prawdy, które można odczytać jako ostrzeżenie. Odnosi się to do
157
wymagania kontroli księgowej jak w przypadku spółek notowanych na giełdzie, a
Inne reformy mogłyby się odnosić do roli środków masowego przekazu, zwłaszcza
muszą przybrać wielkie rozmiary? Otóż odpowiedź na to pytanie jest różna dla
demokracji7.
pytanie: Jak istotny dla wzrostu gospodarczego jest fakt, iż system jest typu
D lub nie-D, przy założeniu, że inne czynniki pozostają bez zmian? Pytanie to
ma szczególną aktualność
7
G. W. Scully (1991) stawia ogólną tezę, że systemy, które zapewniają duży
rozkład tych praw, mogą osiągnąć zarówno wysoką sprawność gospodarczą, jak i
159
Pod adresem badań empirycznych wysuwane są jednak pewne zastrzeżenia
wzrost.
nadaje Mancur Olson, mówi sama za siebie: “a stationary bandit". Przyjmuje on,
mogą wchodzić także inne motywy, np. miłość własna, która może przyjąć formę
teorie. Wydaje się, że iloczyn obu prawdopodobieństw jest bliższy raczej zeru
niż jedności.
160 )
sposób, jakby było typową cechą całej tej klasy systemów politycznych.
determinantami.
M. Olson, 1982). Należy też opracować zestaw zmiennych cech odnoszących się do
wzrostu gospodarczego.
161
Takie podejście ujawniłoby zapewne, że dla wzrostu gospodarczego nie jest
to, jaką odmianę systemu politycznego — w ramach jednej z tych dwóch kategorii
— ma dany kraj. Zadanie badawcze polega na tym, aby ustalić, jakie tempo
i niedemokracji11.
Wynika to, jak sądzę, z dwóch głównych przyczyn. Po pierwsze, same odmiany
znaczenie dla wzrostu gospodarczego. Czynnik ten można ujmować poprzez typ
(np. “azjatyckich tygrysów") może być na tyle niskie, że ich bardzo wysokiemu
162
dziewięćdziesiątych demokratyzacja.
wyjątkowo liberalnego
163
reżimu przedsiębiorczości oraz kapitalistycznej struktury własności z dużą
Inne porównanie, które może rzucić światło na zależność między typem systemu
warunkach gospodarowania.
oszczędności.
Pamiętajmy jednak, że jest to tylko hipoteza, która może być potwierdzona lub
obalona. Nawet gdyby wytrzymała ona test fal-syfikacji, nie oznaczałoby to, że
Ten typ jest bowiem bardzo rzadki i może powstać tylko w szczególnych
164
turą, która byłaby dla gospodarki znacznie gorsza niż niedojrzała demokracja.
demokrację.
Bibliografia
K. Adato The Incredible Shrinking Sound Bite, Joan Shorenstein Baronce Center
351-372.
R. Dahl Democracy and Its Critics, Yale University Press, New Haven, Conn.
1989.
National Bureau of Economic Research, Working Paper No. 4066, May 1992.
A-C. Lindbeck The Political Economy of the New Left, Harper and Rów, New York
1977.
L. von Mises Socialism: an Economic and Sociological Analysis, Yale University
M. Olson The Rise and Decline ofNations, Economic Growth, Stagflation and
68, s. 195-215.
Inequality:
s. 126-157.
165
Rozdział 8
jawi się z całą wyrazistością, jeśli porównamy ten proces z innymi przykładami
osiemdziesiątych).
(October).
169
Tablica 8.1. Wielkie instytucjonalne transformacje
nych yczna
Waruni ci początkowe
kapitalizm
(np. RFN w
wypaczony
(inne kraje)
raczej niska
zróżnicowany
stopień
no- lizacja pień industrializac wego do stycznego
acji zowania
rolnictwa
Cechy transformacji
przejście od
Sekwencja rzanie prawa od reżimu stabilizacja i ja i reżimu
liberalizacja
środków
masowego
przekazu i
związany z tym
efekt
“widoczności"
zjawisk
negatywnych w
trakcie
transformacji
Poszczególne kategorie, zwłaszcza pierwsze dwie, cechuje oczywiście duże
administracyjnego;
komunistyczne.
' Zob. C. Offe Capitalism by Democratis Design? Democratic Theory Facing the
172
173
Owe komplikacje nie mogą, oczywiście, żadną miarą służyć za argument za
gospodarkę).
— stały się w ciągu ostatnich lat widownią krwawych wydarzeń, było to jednak
gdyż w poprzednim reżimie nie było żadnej siły, która byłaby jednocześnie
członkowie starej elity czuli się fizycznie zagrożeni lub gdyby nie byli
pakcie politycznym.
odpowiednią sposob-
174
może podsycać ataki części byłej opozycji skierowane przeciwko tej innej
1. Zróżnicowanie przemian
politycznych.
demokracją masową. Dlatego też oba typy demokratyzacji różnią się od siebie
175
Klasyczny model stopniowego poszerzania uprawnień wyborczych dawał więcej
czasu dla opanowania demokratycznych praktyk. Taki czas nie jest dany wtedy,
można więc było oczekiwać, że będą się oni czuli silniej związani z systemem
1992.
6
Zob. artykuł analizujący, w jakim zakresie wzrost wydatków publicznych
115-149.
176
zakresu redystrybucji dochodu przez budżet państwa, ale wręcz wymaga jego
ograniczenia.
ale nie było radia i telewizji, a w gospodarce nie zachodziły żadne głębsze
naturalny sposób skoncentrowały się one na tym, co dawniej było zakazane (tj.
177
Klasyczny model stopniowego poszerzania uprawnień wyborczych dawał więcej
czasu dla opanowania demokratycznych praktyk. Taki czas nie jest dany wtedy,
można więc było oczekiwać, że będą się oni czuli silniej związani z systemem
1992.
6
Zob. artykuł analizujący, w jakim zakresie wzrost wydatków publicznych
115-149.
176
zakresu redystrybucji dochodu przez budżet państwa, ale wręcz wymaga jego
ograniczenia.
ale nie było radia i telewizji, a w gospodarce nie zachodziły żadne głębsze
naturalny sposób skoncentrowały się one na tym, co dawniej było zakazane (tj.
177
gospodarkę kapitalistyczną. Stan gospodarki w momencie podejmowania
178
wego w gospodarce. Przemiany gospodarcze w Europie Środkowej i Wschodniej są
makroekonomicznej,
kraje tego regionu, jeżeli mają osiągnąć rynkowy kapitalizm. W krajach tych
tylko jego zawieszenie (jak w Niemczech przed 1948 r.) czy wypaczenie (jak w
tłumionej inflacji. Do tej grupy należała Polska W 1989 r., b. ZSRR i Albania
radzieckiej, jako rynku zbytu dla eksportu i źródła importu ropy. Deformacje
łącznej produkcji, którą można było utrzymać (jeśli w ogóle) tylko w socjalis-
przez ZSRR bloku handlowego, jakim była RWPG8. Udział czystej produkcji
rolnictwa. Poza tym gospodarka Chin w momencie uruchamiania reform w końcu lat
makroekonomiczną.
180
Rumunia praktycznie w ogóle nie miały długów. W ramach byłego ZSRR jego
zagraniczny, podczas gdy inne (b. Czechosłowacja, Rumunia) były wolne od tego
balastu.
stabilizację, która
181
z kolei sprzyja ważnym zmianom instytucjonalnym. Takie jest powiązanie
182
Węgrzech.
" Zob. np. L. Balcerowicz, A. Gelb Macropolicies m Transition to a Market
mics, Worid Bank, Washington 1994; A. Berg Does Macroeconomic Reform Cause
Reforms of China, Eastern Europę and the farmer Soviet Union, “Ecconomic
183
handlu w ramach RWPG), z którymi musiały się borykać wszystkie kraje Europy
gospodarce Słowacji.
się zaliczać górnicy, robotnicy przemysłu ciężkiego oraz inne grupy uważające
zwiększonych szans.
jest w sensie psychologicznym mniej bolesne dla osób nim dotkniętych, musi ono
obniżenie średnich płac realnych, to zaś zmniejsza siłę nabywczą zupełnie tak
184
185
Polityka r
Gospodarka /
czas (Q
czas(Q
faza 1
faza 2
polityką zwalczających się partii i grup interesu (opisaną np. przez laureata
W tym drugim okresie umacniają się pewne cechy walki politycznej, powszechne w
186
typowy błąd w rozumowaniu według zasady post hoc, ergo propter hoc. Jest
gdzie np. raczej niefortunne terminy wyborcze (wybory prezydenckie w 1990 r.,
gospodarczej.
^ 187
bądź też bardziej przesunięte na prawo, np. przesunięcie w prawo S będzie
historii kraju.
wysokiego poziomu, który można utrzymać tylko przez stosunkowo niedługi okres.
Na ten podstawowy fakt może się nakładać ogromna rozmaitość rzeczywistych albo
półkach. Na gruncie teoretycznym trudno orzec, jaki będzie wynik netto tych
przeciwników politycznych.
188
zwłaszcza telewizji, które cieszą się nowo zdobytą wolnością. Zwracałem już
na r.
być szczególnie skuteczny. Ten rodzaj politycznego paraliżu był typowy dla
*r •
189
Wszystkie radykalne programy gospodarcze w postkomunistycznej Europie
Łotwy. Ale nie wszędzie nowe siły polityczne sprawujące władzę wystąpiły z
reformy gospodarczej.
tego, kiedy jest realizowana. Krajom, które zmarnowały pierwszy okres, grozi
nią masowymi naciskami różnych grup interesu. Taki obrót spraw jest
okresem “nadzwyczajnym".
190
Bułgaria i Rumunia, choć pierwsze dwa kraje parły naprzód ze swymi radykalnymi
pozostałych krajów.
“Podkrepa" w Bułgarii).
191
Istotne znaczenie ma również charakter klasy politycznej kraju. Zapewne
demagogów nigdy nie brak, jednakże nie we wszystkich krajach muszą być oni
Inną ważną zmienną jest charakter i struktura klasy politycznej, zwłaszcza zaś
Polsce.
pomocą nowego prawa wyborczego uzyskali oni 21% głosów i 33% mandatów w
70-95.
192
lepszy niż wtedy, gdyby przyjęto inne podejście. Poza tym radykalna reforma na
Bibliografia
1993(a).
Washington 1993(b).
N. C. Barr Economic theory and the welfare state: a survey and interpretation,
The Big Bang in Poland and official stofi^tics, “Communist Economics and
1993, t. l, nr 2, s. 171-208.
1993, s. 182-215.
s. 163-189.
i.
193
R. Lago Jhe illusion of pursuing redistribution through macropolicy: Peru s
1991.
3, s. 1-3.
s. 126-157.
R. Solow Growth theory and a/ter, “Ainęrical Economic Review", June 1988.
Rozdział 9
PORÓWNANIA l WNIOSKI*
195
2) warunki towarzyszące danej transformacji, niezależne od tego procesu, ale
4) wyniki transformacji.
działalności produkcyjnej),
c) sytuacji makroekonomicznej,
d) kapitału fizycznego,
e) kapitału ludzkiego,
f) terytorium,
g) lokalizacji.
gospodarkę. Warunki te można podzielić na te, które mogą się zmieniać (np.
196
głównych partnerów.
gospodarczą.
gospodarczych.
gospodarki?
Teza ta nie wytrzymuje krytyki. Zakłada ona bowiem implicite, że przy braku
197
nione jest włączenie przemian politycznych do kategorii egzogenicz-nych
jest zmiana udziału wolnych cen i sektora prywatnego czy zmiana stopy
inflacji.
rolą przypadku.
198
efektów muszą być jednak w przypadku Polski mniejsze niż w Estonii i Czechach,
innych aktywów, jakie może posiadać dany kraj, np. bogactw naturalnych. Użycie
“Ukryty skarb" może być połączeniem takich odziedziczonych warunków, jak mały
dla Czech, Węgier, Estonii, Słowenii i Słowacji, ale już nie np. dla Kirgizji
efekty:
1) stosunkowo niewielki wpływ inwestycji zagranicznych może wnieść duży wkład
do prywatyzacji gospodarki;
199
nieefektywności, związaną z oddziedziczoną, zdominowaną przez sektor państwowy
strukturą własności.
stosunkowo dużym kapitale ludzkim. Kapitał ten umożliwia też szybkie nabywanie
Istnieje wszelako pewna ważna różnica między takimi atutami, jak korzystne
ten drugi zasób może emigrować; nie wykorzystywany kapitał ludzki podlega
percepcję ludzi, jest polityka gospodarcza. Błędna polityka jest zatem dużo
200
danym kraju.
obciążenia mogą być również przyczyną strajków lub innych objawów społecznego
na starcie dany kraj. Warto przy tym zwrócić uwagę na pewną asymetrię. Otóż
nie dopuścić.
“ukryte skarby". Takim atutem jest z pewnością gospodarka, której duże części
można było łatwo podzielić i w ten sposób przywrócić własność prywatną. Tak
który objął
201
większość ludności tego ogromnego kraju, ta bowiem mieszkała (i mieszka) na
wśród chińskich chłopów. Tego chińskiego scenariusza nie dało się jednak
jako obciążenie w trakcie reform w tych krajach (np. w Kirgizji czy Słowacji),
rejestrowano jak wkład do PNB, chociaż daleko wykraczała ona poza autentyczne
202
jako redukcję PNB,-co z kolei wiele osób interpretuje jako obniżenie poziomu
stabilizacji.
jedynie “zawieszone".
mniejszym niż
203
w przypadku zniszczonego kapitalizmu. Zdeformowany kapitalizm wymagał zatem
Po drugie, wielu ludzi, w tym wielu polityków, działa głównie kierując się
204
rynku.
jakiejś specjalnej roli państwa (za główną siłę napędową rozwoju gospodarczego
wzięte miały wpływ silniejszy od sumy efektów każdego z nich: bardzo małego
Światowego.
kraju, to sprawą otwartą pozostaje, czy sukces ten może być powielony w innych
205
głęboko błędnych przekonań dotyczących roli państwa w gospodarce. Oczywiście
• Państwo, podobnie jak większość innych dóbr, jest zasobem ograniczonym pod
zrezygnować.
tych dóbr, że takie dobra wiążą się z ważnymi dodatnimi efektami zewnętrznymi
206
gospodarczych.
powstrzymania tej tendencji, zresztą ten sam problem dotyczy również krajów o
ulegają upolitycznieniu.
207
Ograniczenie możliwości wydatków budżetowych przekraczających dochody budżetu
na sam termin “terapia szokowa", nie wnikając w jego treść. Ludzie ci mogą być
208
makroekonomicznej;
zmiany ogólnych norm (np. liberale zacja systemu praw własności) oraz
procesu zmian, mierzonego minimalnym czasem, który musi upłynąć pomiędzy jego
określić równie łatwo jak prawa natury (np. długość okresu ciąży), jest jednak
(tj. właściwa dla każdego kraju granica tempa reform) może — w zróż-
14 — Socjalizm, kapitalizm, transformacja
209
nicowanym stopniu — odchylać się od tej granicy ostatecznej ze względu na
może być dla danego kraju wolniejsze od właściwego dlań tempa maksymalnego ze
gospodarki rynkowej.
Polsce w latach 1990-1991. Były one przedmiotem wielu analiz, czasami wręcz
210
niewielkie.
211
spontanicznym wzrostem firm prywatnych oraz prywatyzacją rozumianą jako
Spontaniczny wzrost sektora prywatnego powinien być jak najszybszy, gdyż jest
wcale jednak nie jest taki prosty. Przedmiotem porównań powinno być zawsze
firmy państwowe również będą zmniejszać zatrudnienie, choć być może z pewnym
opóźnieniem.
czyli to, które znane jest jako “bezrobocie w miejscu pracy". Przy różnym
212
prywatyzacji sektora państwowego. Sektor ten jest z samej swej istoty związany
sektora i całej gospodarki zdaje się wzrastać wraz ze wzrostem udziału sektora
publicznego, nie jest to jednak prosta zależność liniowa. Jest pewna progowa
Dlatego tak bardzo potrzebna jest tam szybka prywatyzacja, która pozwoliłaby
mowa dalej, może być większe w przypadku bezrobocia jawnego niż ukrytego. Jest
213
tyki, ale bynajmniej tego nie gwarantuje; Natomiast wysoki udział sektora
upolitycznienia gospodarki.
przełom polityczny, taki jak ten, który miał miejsce w Europie Środkowo-
4. Wnioski na przyszłość
gospodarczych.
ogólnej wyższości
214
“chińskiej drogi" reform gospodarczych. Wśród najważniejszych warunków
miały wysoki udział rolnictwa, bez trudu poddającego się prywatyzacji (np.
rynkowej niż te, w których rolnictwo odgrywa znacznie mniejszą rolę i które są
wzajemnie się uzupełniające: obie muszą przybrać odpowiednią formę, jeśli mają
Tak więc pomoc zagraniczna, obojętne jak wysoka, nie może skompensować skutków
zagadnienia.
• Wybór strategii przemian gospodarczych zależy częściowo od warunków
215
nowagi gospodarczej. Realizacja radykalnego, całościowego programu
i być może Albanii. Spadek łącznego spożycia był w Polsce w latach 1990-1991 o
okresie wynosił według nowszych szacunków 5-10% (a nie 18%, jak podawano
szansy gospodarczego powodzenia. Choć może się wydawać, że łączą się one z
państwa, skoncentrowaną
216
Sprawa ścieżki dojścia obciążona jest znacznie większą niepewnością. Nie można
Wydaje się, że rządy państw zachodnich nie w pełni zdają sobie sprawę ze
2% łącznego importu Zachodu, ale aż ponad 50% łącznego eksportu byłych krajów
które może działać na oba sposoby. To, co dla krajów zachodnich jest
marginesowym ograniczeniem dostępu do ich rynku, może wyrządzić ogromne szkody
217
Rozdział 10
liberalizacja mikroekonomiczna.
Uniwersytecie Georgetown.
218
prywatyzacji kuponowej).
różnych krajach:
prywatnego,
6) sytuacja makroekonomiczna.
potraktowanie.
219
prawną i silny aparat egzekwowania prawa. W konsekwencji nawet przy sporych
Ingerencja rządu była zazwyczaj znacznie szersza niż w krajach OECD; jej
państwowego był wyższy niż w krajach OECD, jednakże jego rozmiary odniesione
220
były mniej rozwinięte niż w drugiej grupie krajów. Warunki te, jak również
bardziej stabilna niż w Polsce, Rumunii czy ZSRR, natomiast Wietnam podjął
3
W gospodarce Indii do czasu ostatnich reform liberalizacyjnych brak było
221
swoje przemiany gospodarcze w warunkach niezwykle głębokiego zachwiania
równowagi makroekonomicznej.
Ani azjatyckie, ani europejskie kraje socjalistyczne niemal nie miały rynku
własności była niezwykle słaba. Fakty te jednak były mniejszą przeszkodą dla
państwowego. Jak już jednak powiedziano, sektor ten wykazywał wyraźne różnice
związane były ze zdominowanym przez państwo prawem własności, a więc nie były
222
makroekonomiczną.
prywatnego.
223
ne zezwoliły na pewną swobodę działania i rozwój prywatnych przedsiębiorstw,
naprawdę prywatnym. Tylko niektóre z nich były jednak w stanie stawić czoło
prywatnej.
kierownic-
224
two, a dokonuje się poprzez podwykonawstwo6, likwidację upadłościową, sprzedaż
5
6
Podwykonawstwo (sub-contracting} prowadzi do prywatyzacji aktywów, gdy
aktywów,
225
wych w firmy prywatne. Możemy ją nazwać prywatyzacją transformacyjną (zob. P.
zainteresowaniem.
rodzaju problemy mogą być dyskutowane tylko w ramach analizy, która wyraźnie
a sektor prywatny był niezmiernie mały, sektor prywatyzowany zaś nie istniał.
226
Jaka kombinacja APN“ APT?( i ASPRi zapewnia najszybsze możliwe tempo wzrostu
AP7?,. Głównym powodem jest tu fakt, że nowy sektor prywatny składa się z
których siłą motoryczną jest prosty i silny system bodźców, podczas gdy firmy
prawnej dla prywatnych praw własności. Dalszym, bardzo ważnym czynnikiem jest
227
będącym wynikiem prywatyzacji transformacyjnej? Jeżeli nowy sektor prywatny ma
tak dużą przewagę nad sektorem sprywatyzowanym, to czy w ogóle powinniśmy się
zajmować tymi dwoma procesami? Właśnie o to toczy się ważny spór teoretyczny,
problemów.
wynika?
228
założeniach.
prywatyzacji gospodarki nawet wówczas, gdy sektor państwowy nie kurczy się i
Chociażby z tego powodu nie można uznać tego tempa za stałe i niezależne od
Istotny jest przy tym nie tylko ilościowy aspekt prywatyzacji aktywów, lecz
przede wszystkim jej jakość. Dla wzrostu gospodarczego nie jest obojętne, czy
Jak się wydaje, tak właśnie dzieje się w Bułgarii, gdzie formalna prywatyzacja
M. Nelson 1994).
229
formacyjnej. Nie można ich oszukać przez ogłaszanie planów, które nie zostaną
transformacyjnej.
Istnieje jeszcze inny związek: pomiędzy tym tempem i związanym z nim spadkiem
uzyskać to wysokie tempo? Czy można tego dokonać, opierając się wyłącznie na
postsocjalistycz-
poddane twardemu programowi S-L. Kraje, które takie programy wprowadziły, ale
stabilność makroekonomiczną.
12
W sprawie empirycznych dowodów na takie wypieranie zob. S. Kikori i in.,
230
nym, czy też być może .konieczne jest połączenie owych technik z technikami
niż Rosja, Ukraina czy Polska. Nawet jednak małe kraje postsocjalistyczne nie
231
sprywatyzowaniu, musimy ten drugi czynnik widzieć w dynamicznej perspektywie.
lecz również dalsza ewolucja tej jakości. Ta ewolucja może być traktowana jako
konwencjonalnymi.
skrajnym przypadku kraj może się znaleźć w nieefektywnej równowadze przy dużym
232
tego, który jest możliwy dzięki prywatyzacji czysto konwencjonalnej. Gdyby tak
niż prywatyzacja masowa. Trudno jednak dowieść, że tak rzeczywiście musi być.
3. Wnioski
233
transformacyjnej; w krajach mniej rozwiniętych musiał on być uzupełniony
Bibliografia
w:
nr 2, s. 163-189.
and Economic Renewal, Harvard Business School Press, Cambridge, Mass. 1995.
234
Colo. 1995.
Activity" 1993, nr l.
J
Rozdział 11
Wprowadzenie
zdobytej demokracji.
1) stabilizacja makroekonomiczna,
gospodarczej,
gospodarczych.
Mikołajowi Gueorguievowi.
236
choć tam, gdzie taka potrzeba powstaje, sięgamy do porównań również z innymi
krajami.
gospodarki, jak i tych, które ciągle jeszcze zmagają się z tym wyzwaniem.
237
1. “Zniszczony kapitalizm":
Zdaje się, że nie masz w tym wielkiej wprawy — powiedziała Królowa. — Jaw
twoim wieku zawsze ćwiczyłam to przez pół godziny dziennie. Nieraz jeszcze
uwierzyć".
Stan taki miał doniosłe konsekwencje dla instytucji gospodarczych, w tym dla
238
zniszczonego kapitalizmu wywarły wpływ na kształt wielu instytucji i zawodów,
zajmowania się wielką liczbą małych firm czy indywidualnych podatników; poziom
sektorze finansowym. Systemy bankowe mogły być nawet “głębokie" (jeśli mierzyć
nieduże.
dla jakości wyrobów, których dobiciem mogły być np. ceny radzieckich
towarów i usług (często nie będących przedmiotem handlu) oraz mieszkań, tak że
239
i “gospodarki niedoboru", w której popyt na towary (i siłę roboczą) często
sprzedawcy" niosła ze sobą bardzo poważne skutki dla ludzkich zachowań, które
inwestycje w toku.
realnej siły nabywczej i spożycia. Likwidacja kolejek może być ważnym czyn-
240
błędy w statystyce handlu. W dalszym ciągu brak jest nie budzącego zastrzeżeń
tym idzie — oddzielenia wpływu załamania się rynku RWPG od skutków samej
pewne funkcje państwa (np. wsparcie bezrobotnych i pomoc socjalna) mogą być
podstawowych statystyk, jak tworzenie zapasów oraz narzuty na koszty czy zyski
przedsiębiorstw, podczas gdy zyski banków mogą się okazać pozorne, wobec
241
2. Czynniki specyficzne dla danego kraju a problem stabilizacji
242
dostrzec znacznie większą ciągłość niż w innych krajach. Podobnie jednak jak
gałęzie3. Przemysł
3
Wstrząs spowodowany załamaniem się handlu z RWPG nie był jedynym
243
Tablica 11.1. Warunki początkowe
1990
makroekonom
towarów konsumpcyjnych
(%)
Tłumiona presja ptac, 20,4 21,4 0,6 - 9,1 20,3 -4,8 21,6 8,6
skorygowanych
wskaźnikiem inflacji
zmiana plac
skorygowanych
wskaźnikiem inflacji
skorygowanej
konsumpcji
1
Rachunek obrotów -1,7 .2 -2,9 -8,5 -3,7
bieżących/PKS
(%)
1
Deficyt (nadwyżka) -7,4 0,5 -0,4 '2 -8,5
budżetu/PKB
(%)
Zadłużenie zagraniczne 44 61 16 2 63
netto/PKB (%)
wymienialnych nad
kursem oficjalnym
:
- ' .. .. Charak terystyki &
strukturain
Przemysł/PKB od 1988 52 36 57 61 58
r. (%)
Eksport do 43 45 51 61 25
RWPG/eksport łącznie
od 1988 r. (%)
PKB =24
mld dół.
Char akterystyki
systemowe
żywności, zdeformowany
częściowa ch rynkach
liberalizacj
a w 1989 r.
po 1968 r.
Inne
przed- e i obrażenia
państwowych
Rumunii wykazywał niezwykle wysoki stopień koncentracji, przy czym
przemysłowej.
zespół gospodarczy.
miesiące później podjęto program reform. W końcu 1990 r. odbyły się w Polsce
dokonały reform. Wśród innych można wymienić wojnę w Zatoce Perskiej (Irak był
246
początku 1991 r. trzy rządy; wybory parlamentarne odbyły się tam we wrześniu
1992 r. Był to też jak dotąd jedyny kraj, w którym rząd — we wrześniu 1991 r.
zamieszek.
dominacji.
3. Polityka gospodarcza a przełom polityczny
247
a osiągane rezultaty będą produktem ubocznym warunków początkowych, czynników
jaki następuje po wielkim przełomie politycznym, takim jak ten, który stał się
sugeruje jednak również, że ten okres “polityki nadzwyczajnej" zwykle nie trwa
dłużej niż rok czy dwa lata. Potem do głosu dochodzi “polityka normalna", a
ich skutkami w sferze podziału — jest już znacznie mniejsza. Dlatego można
mechani-
4
Analizę stabilizacji nie związanej z przeobrażeniami systemowymi,
248
również / oraz L.
z maksymalnym tempem możliwym dla danego typu zmian. Przez politykę szybką
rozmysłem.
warunkach
5
Bardziej szczegółowe rozbicie opisanych środków zawiera praca: S. Fischer,
A. Gelb, 1991.
6
Przedkładamy termin “radykalna" nad bardziej emocjonalny “szokowa" (“big
249
stabilności makroekonomicznej zostają doprowadzone do końca głębokie zmiany
(i/lub 1) bądź też ich realizację w dłuższym okresie, w którym mogłyby być
element polityki S), zmianę udziału dotacji budżetowych w PKB, politykę kursu
zaczęły się tam pojawiać oznaki, iż pogłębiający się deficyt budżetowy oraz
stabilizacji i liberalizacji.
250
cd. tablicy 11.2
silnie ujemne
1993 r.
Li oeralizacja
gospodarstwa
domowe)
dewiz
prywatyzacja reprywa-
tyzację
Ecanomtc flattooŁ, wrzesień 1993; K.Chu, G. Schwartz, 1993; ACED, 1993; Bank
Światowy.
ciedlała ona w znacznej mierze warunki początkowe, w tym bardziej
polityczną.
długu zewnętrznego.
swojej waluty, podczas gdy Bułgaria i Rumunia wprowadziły kurs płynny, przy
charakter .^top-go".
254
początkowy wzrost cen znacznie przekroczył oczekiwaną skalę (M. Bruno, 1993)9.
dotkliwe — zdołała po roku sprowadzić stopę inflacji poniżej 20% (zob. tablica
Nadal jednak utrzymywała się presja na wzrost poziomu cen, wywołana nie tylko
Łotwa wprowadziła -kurs płynny, natomiast Estonia ustaliła parytet dla marki
Sachs;
Węgier doczekał się chyba najbardziej dogłębnej analizy; wśród innych prac
warto zapoznać się np. z: D. Lipton, J. Sachs, 1990; A. Berg, J. Sachs, 1992;
J. Sachs, 1993;
J. Kornai, 1993.
255
Tablica 11.3. Roczne dane makroekonomiczne 1989—1993
Wyszczególnienie 1 1 1 1 1 Narasta
1989-
1993
POLSKA
10, 7,6
5 1
Stopa akumulacji 2 2 2 2 2
PKB (%)
Wydatki budżetowe/PKB 4 3 4 5
(1987=100) 7
WĘGRY '
Stopa akumulacji 2 2 1 1 1
PKB (%) 0
Wydatki budżetowe/PKB 6 5 5 6
(1987=100) 7 4
CZECHOSŁOWACJA
Stopa akumulacji 2 2 2 2
256
Wyszczególnienie 1 1 1 1 1 Narasta
1989-
1993
PKB (%)
Wydatki budżetowe/PKB 7 6 5 5
(1987=100) 5
CZECHY
(%) 4,9
.7 1,1
SŁOWACJA
Bilans handlowy/PKB - -
RUMUNIA
9 6
4 7 4
Stopa akumulacji 2 1 1 1 1
PKB (%)
Wydatki budżetowe/PKB 4 3 4 4
7,4
Indeks płac 1 1 8 7 6
(1987=100) 9 2
257
cd. tablicy 11.3
Wyszczególnienie 1 1 1 1 1 Narasta
1989-
1993
BUŁGARIA
Stopa akumulacji 2 2 1 2 1
PKB (%)
Wydatki budżetowe/PKB 6 6 4 4
(1987=100) 6 1
r. mają charakter wstępny i mogą nie być w pełni porównywalne z danymi dla lat
wcześniejszych.
i komunikacji (L. T. Orlowski, 1993 a, b). W żadnym kraju nie udało się
która jednak stała się powszechna dopiero w maju 1993 r., kiedy ostatecznie
258
którzy wcale nie potraktowali ich jako krótkiego interiudium przed powrotem do
odegrała ostra zwyżka stóp procentowych w styczniu 1990 r., mimo iż nie
259
4.2. Deficyt budżetowy, finansowanie zewnętrzne i polityka pieniężna
Najgłębszy zwrot, przekraczający 10% PKB, dokonał się w Polsce, która w 1990
tablicy 11.3, w kolejnym roku reform we wszystkich krajach znowu pojawiły się
prawdziwa eksplozja deficytu do 13% PKB w 1993 r. Jak będzie o tym jeszcze
mowa, powolne tempo dostosowań w sferze realnej coraz bardziej stawiało pod
" W 1991 r. Bułgaria uzyskała nadwyżkę bilansu obrotów bieżących równą 5% PKB
bieżących, sięgającego 14% PKB w latach 1989-1990. Deficyt utrzymał się w 1993
średnio minus 58%, stopa kredytu redyskontowego Banku Narodowego była do końca
261
raczej niska wiarygodność polityki gospodarczej. W Polsce natomiast w 1990 r.
dyscypliny"'2.
(dotacje w innych krajach zostały już wtedy zredukowane średnio do 3,6% PKB).
rys. 11.1).
12
Uważa się, że gwałtowny wzrost wzajemnego kredytowania przedsiębiorstw był
Rostowski, 1992).
262
90 91 91 91 91 91 91 92 92 92 92 92 92 93 93 93 93 12 02 04 06 08 10 12 02 04
06 08 10 12 02 04 06 08
Korekta inflacji według cen produkcji dóbr przemysłowych Rys. 11.1. Agregaty
innych krajach; np. w Brazylii przez wiele lat wysokiej inflacji towarzyszył
263
Kraje, które przyjęły radykalną strategię stabilizacji i podniosły stopę
Bułgarii za dwa lata licząc od maja 1991 r. wyniósł około 60%; przebieg
PlanEcon.
264
a
Od stycznia do września.
Uwaga: Transfer zasobów netto jest zdefiniowany jako przyrost kredytu netto
oparte na: P. Dittus, 1994; dla Rumunii szacunki są oparte na danych Banku
Narodowego.
265
wijającym się i przynoszącym zyski (zwłaszcza w sektorze prywatnym), czy też
podejmujemy w części 6.
Odmienny był układ transferów netto w Rumunii. Ujemne realne stopy procentowe
266
90 90 31 91 91 91 91 91 91 91 91 91 92 92 92 92 92 92 93 93 93 93 93 93 01 03
05 07 09 11 01 03 05 07 09 11 01 03 05 07 09 11 01 03 05 07 09 11
90 90 91 91 91 91 91 91 91 91 91 91 92 92 92 92 92 92 93 93 93 93 93 93 01 03
05 07 09 11 01 03 05 07 09 11 01 03 05 07 09 11 01 03 05 07 09 11
krajowe.
mniej jednak, niezależnie od tego, czy kurs waluty był stały, czy też płynny,
kurs realny w ciągu roku doszedł do poziomu 1,8-2,5 rażą wyższego od parytety
doprowadził relację
267
kursu rynkowego do kursu parytetu siły nabywczej do poziomu 2. Następnie
Wschodniej wynosi około 2 (S. Ahmad, 1992); w tym sensie ewolucja kursów
Realny kurs waluty węgierskiej w latach 1985-1990 powoli się obniżał, łącznie
czarny rynek walutowy, przy czym Bank Narodowy rozdzielał ograniczone ilości
walutowy był więc nawet jeszcze wyższy niż kurs urzędowy. Silna deprecjacja
268
początku nie były jeszcze głęboko zakorzenione17. Czy jednak oznacza to, że
programy radykalne były “zbyt twarde"? Początkowe zwyżki cen były rzeczywiście
wyższe niż przewidywano, prócz tego niższe były realne wartości kredytu oraz
poziom produkcji, natomiast stan bilansu obrotów bieżących był znacznie lepszy
wielkości wcale nie zaskakują. Jaka miała być odpowiedź polityki na nowe
wysoką inflację?
"' Ten ogólny układ względnych kursów walutowych odpowiada szacunkom średniego
poziomu płac w wyrażeniu dolarowym. Poziom płac na Węgrzech był wyższy niż w
Polsce, gdzie z kolei był on wyższy niż w Czechosłowacji. Najniższe byty płace
systemów kursu walutowego, ale również Litwy, gdzie inflacja i realne kursy
niedostateczną wiarygodność.
269
politycznego przyjęcia) kosztem stabilizacji w przyszłości. Kraje przechodzące
ceny szerokiej gamy towarów powinny się były zbliżyć do cen światowych, tak by
270
Z powodu utrzymującego się niedowartościowania rumuńskiego leja nacisk
konkurencji zagranicznej był, jak się wydaje, mniej odczuwalny w Rumunii niż w
iż kontrola cen odgrywała znacznie większą rolę w określaniu marż i zysków niż
konkurencja zagraniczna19.
dostępne tylko (jeśli w ogóle) poprzez równoległy rynek walutowy, gdzie trzeba
było płacić znacznie drożej. Nic więc dziwnego, że spożycie wysokiej jakości
Względny wzrost cen dóbr konsumpcyjnych odzwierciedla, jak się wydaje, dwa
w stanie powtrzymać wzrostu cen: marża zysku w przemyśle zwiększyła się z 23%
w 1990 r. do 49% w 1992 r. i 41% w 1993 r., przy czym najsilniejszy wzrost
wyprzedzał wzrost cen dóbr konsumpcyjnych. Analizę tej różnicy cen podaje J.
B. Miller, 1993.
271
pośrednimi i czynnikami technicznymi mogą być przyczyną rozbieżności
handlu. Wzrost cen konsumpcyjnych był często napędzany przez sektor usług.
Natomiast w Rumunii wzrost cen usług nie nadążał za wzrostem indeksu cen
Rumunii, pomimo głębszego zapewne spadku poziomu życia (G. A. Cornia, 1993;
UNICEF, 1993).
jakim wzrost cen stanowi wyraz zmniejszenia dotacji, wzrost płac oznacza
272
Musi ona być jeszcze przez pewien okres dostatecznie wysoka, by umożliwić
wyrobów typowego dla RWPG do standardów rynku światowego (J. Kor-nai, 1993).
W istocie rzeczy zakres zmian, jakie się już dokonały w Europie Wschodniej,
węgierskich przedsię-
22
Możliwe błędy pomiaru oraz różnice pomiędzy poszczególnymi krajami utrud-
273
Tablica 11.5. Przemieszczenia z sektora publicz- Tablica 11.6. Przemieszczenia
Kraje Ud z Przec y
t ora wzros y
wa go w 19 'KB
w P KB 89 r.
1 1 sekto sekto
989 992 r r
prywa publi
tny czny
1) )
wacja
W zia
le
U( KB
w P 993
198 (%)
9-1
p u
rz słu
e- gi
mys
Polska -8 6
Węgry -3 14
Czechosło -8 6
wacja
Rumunia -12 7
Bułgaria -8 6
Źródło: Tablica 11.3 oraz EBRD Annual Economic Outlook, wrzesień 1993, tablica
3.3.
dn iorst vi
przed w 19 89-
się 1991
poniż 51- 101- 501- 2000- 5000 łączn
danyc
a
1989 r., tylko sektor uspołeczniony. Źródło: E. Viszt, J. Vnyai, 1993; M.
Góra, 1992.
Ekspo mld
rt i dół.)
274
r., przy jednoczesnym skokowym wzroście liczby małych firm. Jakie są skutki
kształtowanie się produkcji, wykracza poza ramy tego opracowania (zob. np. M.
popytu, jak i z uznania oraz gwarancji dla prywatnych praw własności, co jest
275
czej, które mógł wykorzystać sektor prywatny23, prócz tego przedsiębiorstwa
Krajewski, 1993), ostatnie trzy lata ukazują jednak wyraźnie, jak ważny jest
Przed reformą na dochody budżetowe składały się głównie trzy typy podatków
bezrobocia zdaje się sugerować, że jego wysoki poziom może się utrzymać przez
dłuższy czas. Pewne szczególne czynniki, jak np. praca za granicą, aktywna
polityka rynku pracy i stosunkowo trudno dostępne zasiłki (M. Burda, 1993), a
także szybki wzrost sektora usług w Pradze wpłynęły na niezwykle niski poziom
w Polsce pomiędzy połową 1989 r. i końcem 1990 r. nie byłby możliwy bez
(na ogół poprzez inflacyjne kredyty), utrzymywały również często ramy prawne
276
niedostępności tanich kredytów, sektor przedsiębiorstw nie mógł już być dla
koszty pracy brutto mogą dwukrotnie przekraczać płacę brutto, stworzyły silne
bodźce do zaniżania wyników przez sektor prywatny. Można było zatem oczekiwać,
Równowaga fiskalna nie jest jednak w istocie problemem dochodów. Dla krajów
państwowych w PKB jest zazwyczaj znacznie niższy: około 21% PKB dla dochodów i
22% PKB dla wydatków (K. Krumm, B. Milanovic, M. Walton, 1994). Z najnowszych
Tanzi, 1993.
277
produkcji, jak i do konsumpcji. W pozostałych krajach nastąpił gwałtowny
spadek wielkości subwencji, wskutek czego średni udział innych wydatków w PKB
wzrostem udziału wydatków socjalnych ze średnio 13% do 17% PKB w latach 1989-
ludności. Z wyjątkiem Estonii nie udało się wprowadzić radykalnej reformy tego
278
Problem ten wystąpi najostrzej w tych krajach, którym nie powiodła się
domowych27.
tych krajów, gdzie zmiany były bardziej zaawansowane, dokonywał się proces
realizujących przemiany emerytom nie żyje się gorzej niż innym grupom
zaległości płatniczych.
279
Głównym celem reformy systemu finansowego jest, oprócz poprawy ogólnego
Oba cele są ze sobą ściśle związane. Z jednej strony nie można wprowadzać
bankowych30.
30
Aby stawić czoło problemowi ryzyka i jednocześnie wykorzystać umiejętności
starych długów, jednakże poza wysokimi kosztami mogłoby ono być fałszywym
280
Ostateczne pełne fiskalne koszty rozwiązania sprawy złych długów nadal nie są
znane, jednakże na pewno we wszystkich krajach nie będą one małe (P. Dittus,
dla dłużników niż dla wierzycieli. Bardzo ostre środki na rzecz pełnej
państwa prawdopodobnie będą musiały ponosić przez pewien czas koszty związane
z istnieniem kłopotliwych długów, o ile marże bankowe nie mają być na tyle
bankowych.
31
Węgry (które w kategoriach makroekonomicznych można zaliczyć raczej do
“gradualistycznych" reformatorów) były najbardziej radykalne w stosowaniu
granicą.
281
7. Dziesięć wniosków
rynkowego zapewniały jakieś korzyści. Instytucje takich krajów mogły być nieco
reformy (Polska), poza tym pozornie mniej pilna potrzeba reformy mogła również
283
ne nie są w punkcie wyjścia głęboko zakorzenione. I odwrotnie — stabilizacja
ekonomicznymi.
284
Zawsze dysponują one lepszą informacją niż rząd, a swój brak samodzielności
stały kurs swych walut, który miał odgrywać rolę kolejnej “nominalnej
niż potrzeba kontroli płac. Może ono zależeć od tego, czy głęboko zakorzenione
głównie niedoborów.
budżetowego.
285
nie da się utrzymać32. Na nic się nie zda próba stabilizacji wpływów
subwencji stosunek wydatków do PKB jest znacznie wyższy od typowego dla krajów
proporcji, zwłaszcza jeśli budżet musi również ponosić koszty dotąd ukrytej
mogą być względnie mniej bolesne. Mimo potrzeby rozległych dostosowań, trudno
modeli, które ogólnie zakładają trwałość dochodów bez reformy, zob. P. Aghion,
O. Blanchard, 1993; B. Chadha, F. Coricelli, 1993. Nie bylibyśmy skłonni uznać
286
potencjał wzrostu wydajności nie będzie mógł być jednak w pełni wykorzystany.
Bibliografia
Agency for Economic Coordination and Development (ACED) Bulgarian Econo-my m
1993.
287
S. Ahmad Regression Estimates o f Per Capita GDP Based on Purchasing Rower
dzień 1993(b).
Central and Eastern Europę, European Bank for Reconstruction and Development,
1993(c).
1993.
A Critical Look at the Central European Experience of the 1990s, The Worid
A. Berg Supply and Demand Factors m the Output Decline m East and Central
Europę:
1he Big Bang in Poland and Official Statistics, “Communist Economies and
w:
288
E. Cardoso, S. Yusuf Red Capitalism: Growth and Inflation in China, The Worid
Euidence on the Behayior of Prwatized and Prwate Firms, The Worid Bank,
Washington 1994.
2, s. 195-210.
G. A. Cornia Poverty, Food Consumption and Nutrition During the Transition to
Economies, 1993.
A. Gelb, E. Jorgensen, I. Singh Life After the Polish “Big Bang"; Episodes of
nr 3, s. 401-435.
Transition and
289
Macro Adjustment Division, Policy Research Department, The Worid Bank,
Washing-ton 1993.
Appreciation During the Economic Transition: The Case of Hungary, RRT Hungary
nr 2, s. 125-154.
w:
Budapest 1993.
290
Activity, 1993.
w:
B. Roberts What Happened to Soviet Product Ouality? Evidence from the Finnish
D. Rosati The Impact of the Soviet Trade Shock on Output Levels in Central and
1993.
J. Sachs Poland's Jump to the Market Economy, Lionel Robbins Lecture Series,
Eastern Europę and the Former Soviet Union, referat przedstawiony na spotkaniu
Davis 1993.
M. Schaffer The Enterprise Sector and Emergence of the Polish Fiscal Crisis
November 1993.
291
E. Viszt, J. Vnyai Employment and the Labor Market m Hungary, Research Paper
Rozdział 12
Wprowadzenie
Rzadko się zdarza, by ktoś popełniał wszystkie błędy naraz, z pewnością też
wiele osób nie czyni tego nigdy. Szeregi jednak tych, którzy hołdują
the Debatę on Economic Transition in Central and Eastern Europę, EBRD, London
1993, został napisany latem 1993 r. podczas mojego pobytu w Biurze Głównego
293
W kolejnych częściach przedstawię wybrane powszechne błędy w rozumowaniu, a
gospodarczych.
pożądanego modelu gospodarczego w Polsce. Mało kto wie dokładnie, co ten zwrot
294
też można sądzić, że soziale Marktwirschaft w jej późniejszym wydaniu nie jest
jest mylące — rolnictwo wytwarza całą gamę produktów, których przydatność dla
' A oto jak widzi politykę gospodarczą Zachodu przywódca jednej z najbardziej
rynkowa. Nic się nie dzieje bez wiedzy rządu. Rząd zna sytuację każdej
295
(Matematyka ma m.in. tę przewagę, że jej język jest całkowicie neutralny
odniesienia ocena może być metodologicznie poprawna bądź też może to być
dawniejszym ZSRR był w znacznym stopniu spowodowany załamaniem się ich handlu
z tym krajem, a nie konkretną polityką gospodarczą. Źródłem błędu jest to, iż
powinna być zawsze oceniana na podstawie porównania zjawisk, które jej właśnie
296
i trudne, albowiem dystans dzielący ciągle zmieniającą się rzeczywistość i
przeciętną zdolność jej ogarnięcia musi tam być większy niż w krajach, gdzie
państwowych na Zachodzie, które osiągają tak samo dobre wyniki jak firmy
prywatne (ich lista jest zazwyczaj dość krótka). Taki zabieg jest tak samo
przykładem takiego efektu jest prywatyzacja: ktoś, kto miałby sobie wyrobić
skutkiem ich nowo nabytej wolności, tak samo jak “odchylenie pozytywne" (tj.
wolność środków masowego przekazu. Uznanie jednak wagi tych wartości nie
korzystają.
297
wiedzy i intelektu. Ponadto siła odchylenia negatywnego zależy od charakteru
publicznej czy wdzięczenia się do mas. Tego typu oportunizm jest typowy dla
groźna. Może natomiast być poważnym zagrożeniem w kraju, w którym taki system
jest dopiero tworzony. Może np. do takiego stopnia wpływać na decyzje wyborcze
prywatyzację.
miejsce już przedtem, choć skrzętnie je skrywano przed opinią publiczną. Kiedy
starego systemu.
podstawą pewnego rozumowania, w wyniku którego powstają już nie tak oczywiste
rozumowania, ale zwykle prowadzą do sądów z gruntu błędnych. Wiele tego typu
298
Problem polega na tym, że na ogół używa się ich jako podsumowania dłuższego
nie powinna być celem samym w sobie. Truizm ten, wypowiadany często w dyskusji
celem samym w sobie. Jest to więc nie tylko truizm, ale i insynuacja.
znaczenia.
tego oczywistego powodu, że ich realizacja zawsze wymaga czasu. Taki zabieg
299
ku nie może zastępować rzetelnej analizy. Pod wpływem błędnych teorii albo w
tych, którzy później włączyli się do gry, jest możliwość uczenia się na
cudzych błędach.
końca pewien, czy ci, którzy robią takie retoryczne porównania, znają
rozumieją skutki tych różnic. Mogę sobie jednak wyobrazić, że wielu z nich
społecznych i związanych
2
Przeciętne roczne tempo wzrostu PKB na jednego mieszkańca w latach 1820-1889
300
makroekonomicznej;
poziomu oczekiwanego rezultatu. Tempo to nie jest tak łatwe do określenia, jak
w przypadku praw przyrody, niemniej jednak jest czymś tak samo realnym.
czynienia ze szczególnym przypadkiem wadliwej oceny (zob. punkt 1.2). Jak już
powiedziano,
301
każda ocena zakłada porównanie faktycznego procesu czy stanu rzeczy z pewną
się, że proces przebiega zbyt wolno, to jedynym kryterium oceny powinno być
jego tempo maksymalne. Ktoś, kto krytykuje faktyczny proces jako zbyt powolny,
nego kraju (tj. właściwa mu granica możliwości reform) może w różnym stopniu
ekspansji
302
Krytycy podnoszą problem powszechnego braku reform w tym sektorze lub ich
uzyskania radykalnej zmiany zachowań nie wystarczy sama tylko zmiana formal-
nych reguł i struktury bodźców. Potrzebna jest żmudna nauka (a także wymiana
procesu zmian.
303
i proces tworzenia nowych; jeżeli jest on podejmowany w skali całego kraju,
fazach:
znacznie szybciej niż drugi. Jeżeli wszystkie te zmiany zostały podjęte w tym
1989 r.
304
systemu podatkowego.
wówczas, gdy tempo faktyczne jest bliskie maksymalnemu. W tym też sensie będę
gospodarce.
niedoskona-
305
łych strukturach rynkowych. Z twierdzenia, że wolne ceny sprawują się
pro toto, bankructwo bowiem jest tylko częścią, co prawda bardzo ważną,
firmy takie często radykalnie redukowały swój majątek poprzez sprzedaż lub
proces prywatyzacji.
Ten sam błąd logiczny popełniają ci, którzy twierdzą np., że ogólne tempo
prywatyzacji gospodarki w Polsce było wolne, a patrzą
306
pars pro toto. Warto również pamiętać, że w ramach tych szerszych kategorii
przedsiębiorstwa publiczne.
jest wyraźnie różna dla poszczególnych działów gospodarki. Jest ona np.
energii elektrycznej. Dlatego też liczy się nie tylko wielkość i udział danego
in., 1993).
308
prywatyzacja powolna. Faktycznie może się tak zdarzyć, błędem jednak byłoby
określić, jaki będzie skutek netto obu efektów, i dlatego należałoby się
po
309
jakąś inną strategię, zupełnie odmienną. Podobną argumentację można było
Każdy kraj pod jakimś względem jest specyficzny, ale to wcale nie musi
względami różnią się od siebie, ale jeśli np. zapadną na gruźlicę, trzeba ich
leczyć tak samo. Najlepsza dostępna terapia dla pewnych problemów może być
taka sama, ale jej skutki uboczne mogą być w jednym kraju poważniejsze niż w
innym. W tym wyraża się często specyfika kraju. Na przykład, skutki uboczne
tym ostatnim przypadku istotną rolę odegrały również inne czynniki poza samą
walki z korupcją.
9
“Brazylijscy politycy są żyjącymi pomnikami lekkomyślnej naiwności, kiedy
twierdzą: »Nie rozumiecie. Nasz kraj jest inny, inflacja jest stabilna,
310
jego radykalną odmianą. Kłopot w tym przypadku polega na tym, że nawet ci,
wcale nie jest dla gospodarki lepsza niż słaba demokracja, a jeżeli słaba
311
należących do sfery kultury zachodniej. Ten europejski wynalazek upowszechnił
Nawet jednak gdyby się zgodzić, że przeciętnie rzecz biorąc reżimy autorytarne
szansę te były większe w Chinach niż w krajach Europy Wschodniej, to nadal nie
podobnie jak później w tych krajach, wcale jednak nie była niezbędna w
prywatyzację.
312
wyników np. w Rosji, gdzie jego udział w gospodarce jest mniejszy, a warunki
sprawdza się ona w Wietnamie). Wreszcie, w dużej mierze specyficzny wydaje się
w szczególności zaś
radykalnemu
przypisać ogólnym cechom tego podejścia, a jego przyczyn należy raczej szukać
którą określa strumień ich przyszłych zysków. Gospodarcze skutki takiego ataku
są niemal równie niszczące jak fizyczne zniszczenie maszyn i budynków
313
4. Błędy w rozumowaniu spotykane w dyskusji o inflacji i stabilizacji
produkcją i dochodem narodowym. Dzieje się tak pewnie dlatego, że wysoka jawna
kosztem wyższej inflacji, jakby nie dostrzegając, że inflacja i tak jest już
bardzo wysoka.
inflacji, czyli metod i tempa jej obniżenia. Wśród ekonomistów w tym regionie
314
nie jest poważnym problemem, krytykowali takie podejście za to, że rujnuje ono
powodzenia i może być dokonana znacznie mniejszym kosztem niż przy metodzie
dwóch krajach. Ogólnie, poziom inflacji w krótkim okresie (powiedzmy 3-4 lat)
315
Z pewnością istnieje jakiś związek pomiędzy strukturą gospodarki a inflacją,
dylematu nie oznacza jednak przyjęcia drugiej możliwości; wybór taki bowiem
czynnik napędzający wysoką inflację. Przy tego typu polityce ludzie (a także
316
stabilizacja cen jest zabiegiem, który sam odbiera sobie szansę osiągnięcia
celu. Również i ten argument można łatwo zbić przy użyciu empirycznych
stabilizacji.
317
Na gruncie teoretycznym można zaś wykazać, że domniemany wzrost jednostkowych
inflację, może spowodować jednorazowy skok poziomu cen, ale nie wysoką
wysokiej inflacji nie może być początkowy skok cen wynikających z ich
podwyżek na etapy podyktowane było w tym przypadku nie tyle obawą przed
318
ogólnej efektywności.
produkcji, przy nie zmienionym poziomie inflacji lub jej niewielkim tylko
się nawet obniżyć w wyniku silnej reakcji podaży uruchomionej wzrostem popytu!
319
i wielu ekonomistów w krajach postsocjalistycznych. Legł on również u podstaw
składa się na nie potencjał, który może dostarczać głównie “czystej produkcji
" Jak wskazuje Ricardo Lago (1991), w Peru “powszechne istnienie nie wykorzys-
stanowi problemu (...). Poza tym ponowne ożywienie popytu globalnego miało
macji (w sprawie tego poglądu zob. np. R. Solow, 1988). Szersze kręgi
wskaźnikami.
czy PKB12.
rzeczywistości gospodarczej.
12
W Polsce np. przeciwnicy radykalnego programu gospodarczego szeroko
321
• Zakres tej deformacji jest prawdopodobnie większy w krajach podejmujących
wzrostu drugiego. Dlatego też dane dotyczące produkcji globalnej i PKB muszą
ich zakończeniu.
• Oficjalne dane mówiły o spadku PKB w latach 1990-1991 rzędu 18-20%. Nowsze
1989 r.; spadek w sferze budżetowej w 1991 r. był oceniany wyżej niż spadek
Z. Rajewski, 1992).
Dane te pokazują np., że średnie spożycie mięsa w 1991 r. było o 2% wyższe niż
323
o —2,9%, wśród emerytów i rencistów o 11,2%. Średnie spożycie owoców było
wyższe o 8,6% i dla tych samych grup gospodarstw odpowiednio: 11,7%, —4,7% i
plac realnych, wykazującego dla lat 1990-1991 ostry spadek. Wynik taki powstał
statystyki płac realnych w 1990 r. z danymi dla 1989 r. bez próby zbadania, co
wyliczone na tej podstawie płace realne były o 41% wyższe niż w 1987 r.! Nie
trzeba dodawać, że głównym tego skutkiem były jeszcze większe kolejki i braki
na rynku, a nie poprawa poziomu życia. Aby otrzymać poprawny wynik, należy
konsumpcji.
324
zewnętrznych.
gospodarczych
zrodziła już wiele teorii i doraźnych wyjaśnień. W tej części zajmę się
drugiej.
gospodarczych
nie może być wystarczającym powodem do jej odrzucenia. Zawsze bowiem należy
powodu jej kosztów społecznych, może tkwić w tym, że przy zastosowaniu takiej
strategii niektóre spośród tych kosztów (np. jawne bezrobocie) pojawiają się
że nawet w takiej sytuacji jest ono najmniej kosztowne, ponieważ bardzo szybko
liczy się nie absolutny, a względny poziom ryzyka. Może się zdarzyć, że
14
326
Spadek ten mógłby być nawet głębszy przy strategii dryfowania, jednakże ludzie
zazwyczaj nie zdają sobie z tego sprawy. Problem polega na tym, że większość
podstawie formułować swój sąd na temat polityki rządu. Jak już powiedziałem,
wyjściowych i pozostałych.
Przyczyną społecznego niezadowolenia jest jednak nie tylko, i być może nawet
mieszkańców tej części Niemiec nadal jest niezadowolona. W Polsce poziom życia
sporej części inteligencji obniżył się, lecz mimo to jest to grupa, która jak
i tych, którym się to nie udaje. Wśród ludzi drugiej grupy takie doświadczenia
327
kosztu psychologicznego: zawiści. Staje się to szczególnie widoczne wówczas,
oczach przegranych są oni członkami elity starego systemu lub doszli do swoich
gospodarki centralnie planowanej. Ci, którzy w toku tych zmian tracą swą
prorynkowej.
reform czy rezygnacji z nich, wytwarza również pewne własne źródła poparcia.
reformę gospodarczą niż ci, którym tego wykształcenia brakuje, być może
dlatego, że tym pierwszym łatwiej przychodzi zrozumienie wyzwań i szans, jakie
328
Bibliografia
1993(a).
Washington 1993(b).
N. C. Barr Economic theory and the welfare state: a surcey and interpretation,
The Big Bang in Poland and official statistics, “Communist Economics and
1993, t. l, nr 2, s. 171-208.
1993, s. 182-215.
s. 163-189.
1991.
3, s. 1-3.
s. 126-157.
R. Solow Growth theory and after, “Americal Economic Review", June 1988.
329
POLSKIE
REFORMY
GOSHURCZE
Rozdział 13
1. Wprowadzenie
który miał służyć realizacji obu tych celów. Kluczową propozycją było
* Tekst ten, napisany w 1988 r., po raz pierwszy ukazał się jako fragment
333
Wprowadzenie w dniu 13 grudnia 1981 r. stanu wojennego spowodowało głębokie
2. Struktura własności
okresie reformy niewiele się obniżył — z 56,5% w 1982 r. do 55,2% w 1987 r.2
334
Proponowana reforma postulowała przywrócenie pełnej autonomii spółdzielniom.
część gospodarki.
rolnych z 74,5% w 1989 r. do 76,6% w 1987 r. Udział ten jednak jeszcze w 1970
państwowym5.
3
Udziały sektorów nie sumują się do 100%, głównie ze względu na istnienie
Wojciechowski, 1987).
335
Istniała również pewna liczba niewielkich firm będących własnością
1988).
' Poprzedniej ustawie z 1976 r. nie udało się przyciągnąć ani jednego
zagranicznego partnera. .
7
Odnosi się to do zrzeszeń dobrowolnych; zrzeszenia obligatoryjne były
336
Po 1982 r., a zwłaszcza w 1985 r., organy centralne nadal wywierały presję na
obligatoryjne miały zostać rozwiązane do końca 1986 r.8 Okazało się jednak, że
oporu przeciw tym tendencjom — miały w toku takiej operacji utracić znaczną
przedsiębiorstwa może
8
Ustawa o przedsiębiorstwach państwowych z 1981 r. pozwalała na tworzenie
w 1987 r.
9
Przedsiębiorstwa państwowe można podzielić na podlegające ogólnemu ustawo-
odwrót.
337
być ograniczona jedynie w pewnych określonych ustawą przypadkach. Dotyczyły
ograniczeniom.
ności.
12
Począwszy od 1982 r. grupa ta, arbitralnie powoływana, obejmowała blisko
338
autonomię, miały rzeczywiście taki skutek, a poza tym pojawiły się nowe lub
rzecz biorąc — była znacznie szersza niż przed reformą, choć z pewnością mimo
administracyjne rozdzielnictwo;
339
turę produkcji. Służyło temu wprowadzenie dwóch instrumentów:
rzadkich czynników wytwórczych. Poza tym, jeśli środek ten nie spełniał
ważną rolę16.
340
organom nadrzędnym i w związku z tym nie były przez nie oceniane na podstawie
Smuga, 1987).
przykładano wprawdzie zbyt wielkiej uwagi do tego, kto ma ustalać jakie ceny.
były ustalane przez samych sprzedawców, którzy jednak musieli stosować przy
tym pewne narzucone z góry metody (przeważnie były to metody oparte na tzw.
formule kosztowej), określone przez te organy. Ceny umowne nie były ustalane
dostawcami i klientami.
W okresie od 1982 r. do 1983 r. wzrósł udział cen urzędowych, spadł zaś udział
cen umownych. Po 1983 r. udział cen urzędowych był niemal stały, natomiast
zasobów finansowych.
341
udział kosztem cen regulowanych18. Nie oznacza to jednak, że nastąpiło
udziały cen regulowanych wynosiły: 15, 15 i 2%, a cen umownych 50, 40 i 53%.
formuł; celem tego podatku było hamowanie wzrostu płac, a nie przysparzanie
dochodów budżetowych;
gruntu i zasilający budżety terenowe; podatki (d), (e) i (f) księgowane były
całości ulg w latach 1983-1986 i 52% w 1987 r. (Raport..., 1984)20. Poza ulgami
r. i pomimo masowych
20
Istniały również ulgi dla przemysłu zbrojeniowego, dla wybranych typów
343
podwyżek cen po 1981 r. nadal stanowiły 28,4% wydatków w 1985 r. i 28,7% w
8. Pieniądz i bankowość
Projekt reformy postulował usunięcie obu tych ograniczeń, tj. zwiększenie roli
pienią-
21
Szacunek oparty na Roczniku statystycznym 1987, s. 107 i 110. Pomija się tu
Oba działały również w Polsce, choć ten ostatni typ tylko w niektórych
344
dza. Cel ten nie został osiągnięty. Dodatkowo reformie towarzyszyła wysoka
się na istnieniu monobanku (brak w nim miejsca dla banków komercyjnych; cały
system jest zdominowany przez jeden bank państwowy łączący funkcje banku
kredytową, miały przedstawiać plan jej przywrócenia, który musiał być przyjęty
przez bank. Jeżeli tego nie uczyniły lub jeżeli plan się nie powiódł, bank był
tatem mogła być likwidacja przedsiębiorstwa przez jego organ założycielski lub
oddziału banku, który jej podlega, najprawdopodobniej nie będzie się zbyt
114. Polska miała wtedy jednak prawie 7000 przedsiębiorstw państwowych i 15000
spółdzielni. "'
345
jednak została poratowana dotacjami lub ulgami podatkowymi. Zlikwidowano
Należy w tym miejscu rozróżnić handel Polski z krajami członkami RWPG oraz
plan handlu zagranicznego nadal był bardzo szczegółowy i formalnie wiążący dla
346
rocznik statystyczny 1988, s. 258). W 1986 r. miały one realizować 10% całego
eksportu (P. Dziewulski, J. Lipiński, 1987, s. 27). Fakt, iż udział ten był
2. Kurs walutowy miał być, tak jak dotąd, ustalany centralnie przez władze
lub imporcie29. Zmiana kursu walutowego (albo cen dewizowych) miała wiec
praktyce jednak zdarzały się poważne odstępstwa od tych reguł. Stopa inflacji
pogłębiał ogólny
28
Reguła ta miała być stosowana w odniesieniu do obu obszarów płatniczych.
29
Nie zaproponowano jednak takich regut w odniesieniu do cen urzędowych dóbr
kosztach".
30
W latach 1985-1987 jednak obniżył się w wyniku większej dewaluacji złotego.
347
deficyt budżetu państwa. Obawa przed napędzaniem inflacji opóźniała
sposób wzrósł z 2,8% w 1982 r. do 14,9% w 1985 r., by w 1986 r. spaść do 13,9%
zrealizowane w ten sposób sięgały w 1987 r. zaledwie 8,5 mln dół. (Ocena...,
1. Mimo że nie sposób dać precyzyjnej oceny wpływu zmian systemowych na wyniki
gospodarcze (nie wiemy bowiem dokładnie, jak by się sprawy potoczyły bez tych
zmian), jasne jest, że system, który się ukształtował w latach 1982-1987, nie
pozostałości obejmowały:
najwyżej niewielki.
349
brak konkurencji między dostawcami (chroniczny rynek producenta) i powszechne
cały system.
Bibliografia
1981, nr 48, s. 9.
s. l i 4.
Tollison, 1982), jednakże jego zasięg jest znacznie szerszy niż w rozwiniętej
gospodarce rynkowej.
350
1987,
s. 101-129.
Organizacji"
1988, nr l, s. 27-33.
“Reforma
10. T. Smuga Niezłe, ale źle używane narzędzia, “Życie Gospodarcze" 1987, nr
502. Ustawa z dnia 26.02.1982 o cenach, “Dziennik Ustaw" 1982, nr 7, póz. 52.
Worid Bank Poland: Reform, Adjustment ani Growth, Annex I, “The Economic
351
Rozdział 14
1. Tło historyczne
352
gospodarki. Ostatecznym skutkiem tego błędnego koła był spadek tempa wzrostu
Gierkiem na czele obiecało poprawę poziomu życia. Jak się okazało, kluczem do
tym utrzymać wysoki poziom PKB i spożycia. Tak się jednak nie stało. Kredyty
353
1980 r. władze wyraziły zgodę na utworzenie niezależnego związku zawodowego
państwowych.
1981 r. Rola radzieckiej presji jako czynnika tej decyzji politycznej nie
radziecką inwazją w sytuacji, gdyby polskie władze same nie podjęły środków
represyjnych.
354
przyspieszenie tempa zmian w — jak się miało okazać — końcowym okresie rządów
Prócz tego opozycja zdołała przeforsować indeksację płac2 oraz różnych innych
płace w danej gałęzi mają stanowić np. 200% przeciętnej płacy w całej
grupami.
355
a prawdopodobnie również przekonaniem, że realizacja takich koncesji jest
sprawą rządu. Dodatkowo dał o sobie również znać brak ogólnego skoordynowania
negocjacji.
2. Warunki początkowe
każdej z tych pięciu dziedzin i jej porównanie z sytuacją innych krajów Europy
wewnętrzna, ć
356
jak i zewnętrzna właściwie nie istniała. Utrzymywano system wielorakich kursów
zawieszony, jak w Niemczech Zachodnich przed 1948 r., albo zdeformowany, tak
jak w Ameryce Łacińskiej. Nie istniał prawdziwy bank centralny ani prawdziwe
stwowych itd.
cenach niższych od cen światowych. Na rynek RWPG trafiało 44% całego eksportu
Węgier, 51% dla Czechosłowacji, 63% dla Bułgarii i 25% dla Rumunii (L.
ciężki.
357
Tablica 14.1. Początkowe warunki makroekonomiczne Polski w ujęciu
porównawczym'
a o — ria ia
Słowa
cja
1990
przed reformą)
płacowa od 1987 do
płac realnych — —
stałych
• Ostatnim rokiem przed reformą jest dla Polski 1989 r., dla pozostałych
brakach na rynku. Miarą tych braków rynkowych może być różnica pomiędzy
PKB w tym samym okresie, mierzonego w cenach stałych. Wskaźnik ten wykazuje
358
zagranicznego.
Były wreszcie jeszcze dwie inne cechy charakterystyczne wyłącznie dla Polski.
Mocna pozycja pracowników mogła wywoływać silną presję na rzecz podwyżek płac
wynosiła jednak zaledwie 7,2 ha, a 30% łącznej liczby gospodarstw nie
359
uznać prywatne rolnictwo za pozycję po stronie aktywów “bilansu otwarcia".
Węgry miały lepszą pozycję na starcie, bo choć podobnie jak Polska dźwigały
wydaje, nie mniejszy niż w Rumunii, która z kolei miała wprawdzie znacznie
przemiany,
360
rozwoju gospodarczego. Przy użyciu tego kryterium można było bez trudu
propozycji4.
1994).
361
Brak równowagi makroekonomicznej w Polsce znajdował odbicie nie tylko w
elastyczności po stronie cen i podaży. Polska różniła się pod tym względem od
w obu tych dziedzinach mają tak zasadnicze znaczenie. Niektóre jednak części
nie wiedzie.
należało podjąć, ale również ich rozłożenie w czasie i tempo, w jakim miały
czasu sprywatyzowania przedsiębiorstw. Taka była istota Planu 500 dni w Rosji,
przedłożonego w 1990 r., który nie doczekał się realizacji (S. Fisher, 1994).
Wariant ten nigdy nie był poważnie rozpatrywany przez zespół gospodarczy w
równoczesnej realizacji S, L i I.
362
363
S i L niż dla przeważającej części środków składających się na politykę I.
Wariantem radykalnym można nazwać ten, dla którego tempo faktyczne jest
364
Kapitał ten jednak szybko zanika, ustępując pola “normalnej" polityce partii
gdy doznało ono głębokich zmian, niż wówczas, gdy zmiany następują stopniowo.
samego roku. W pierwszej połowie 1990 r. przyjęto również kilka innych ustaw
spółdzielcze.
dochodowym oraz
5
Do tych m.in. wniosków doszedłem w latach osiemdziesiątych w pracy nad
365
nowe prawo budżetowe. Utrzymywało się wysokie tempo wzrostu sektora prywatnego
gospodarczych.
6
Składanie winy za te komplikacje na karb radykalnego programu gospodarczego
jest błędem (L. Balcerowicz, 1993c). Ewolucja polityczna w Polsce może być
uznana za zespól warunków w przeważającej mierze niezależnych od programu,
366
załamania kosztował Polskę, jak się szacuje, 3,5-5% jej PKB w 1991 r. W przy-
padku mniejszych krajów Europy Środkowej szok ten był jeszcze dotkliwszy: dla
Węgier 6-9%, dla Rumunii 10% i dla Bułgarii 16-21% (M. Bruno i in., 1993; D.
drugiej zaś strony, przedstawiają jako nowe koszty społeczne pewne negatywne
zjawiska, które dotąd nie były widoczne nie dlatego, że nie istniały, a tylko
światło dzienne ukryte dotąd koszty (L. Balcerowicz, A. Gelb, 1994). Dodatkowo
367
urząd statystyczny popełnił poważne błędy, które praktycznie jednokierunkowo
sięgnął 3000% w przeliczeniu rocznym (W. Herer, W. Sadowski, 1994). Wzrost cen
na koniec 1990, 1991, 1992 i 1993 r. wyniósł odpowiednio 249%, 60,4%, 44,3%,
7
Przykładem takiego błędu może być zbyt wysoki szacunek wzrostu wartości
1992.
8
Często spotykany błąd w rozumowaniu polega na przyjęciu roku 1989 jako
(otwarcie lub domyślnie) za miarę zmian poziomu życia. Zabieg taki nie
prawdziwy obraz spadku poziomu życia. Taki właśnie błąd legł u podstaw
niego roku poprzedzającego wybuch inflacji, tj. 1987. Okaże się wówczas, że
368
37,6%. Z pewnością jest to nadal zbyt wysoki poziom inflacji, wystarczy jednak
inflacji trzycyfrowej zejść do poziomu 15-20% (A. Solimano, 1994). Trzeba przy
Sachs, 1993;
porównań weźmiemy nie 1993 r., lecz 1992 r., by uwzględnić fakt, iż program
jednak wskaźnik zahamowania inflacji wynosić będzie 0,07 (dla indeksu cen
24 •
369
Tablica 14.2. Ewolucja sytuacji makroekonomicznej Polski na tle innych krajów
w latach 1990-1993
Wyszczególnienie Poi ska Cze chy Słowacja We gry Bułg aria Rum unia
konsumpcyjnych koni nio koni nio średnio koni nio koni nio koni nio
(%) ec ec roku ec ec ec
1989 1990 1991 640, 251, 1,5 2,3 1,5 2,3 18,9 17,0 10,0 6,4 0,6 1,1
1992 1993 0 0 18,4 10,8 18,4 10,8 33,4 28,9 72,5 23,9 37,6 5,5
wskaźnik 249, 585, 52,0 56,7 58,3 61,2 32,2 35,0 339, 334, 222, 174,
inflacji"-1' /
60,4 70,3 .18, 20,8 24,8 23,0 21,1 22,5 79,0 82,0 199, 10,9
44,3 43,0 2 2,0 1,3 2,1 0,64 0,94 64,0 73,0 2 256,
7,5
4,0 - - - 4
6 7 4 3
ł
cd. tablicy 14.2
3. Konsumpcja -11,7 3,3 2,4 -7,2 -8,9 - 3,5 - -0,6 -8,3 9,0 -11,6
(%) 1990 1991 5,0 5,3° -7,1" 2,2 5,3 - 2,0 -7,7 - 8,5:
(%) 1990 1991 4,5 2,8 -26,8 3,8 1,0 -21,0 -11,6 - -19,9 - -26,0
1992 1993 1,0 -11,4 -10,5 -39,7 6,4 -19,2 1,5 - 8,0 - 2,1 -
skumulowana -28,6 -23,0 -39,9 0,8 -53,3
zmiana6
bowiem z oficjalnymi
inwestycji12. Różnice pod tym względem były łącznym wynikiem różnic w warunkach
wynoszącą dla Polski od -8,8% do -10,3%, dla Węgier od -10,7% do -12,7%, dla
wreszcie dla Rumunii -23,0%. Trzeba przy tym pamiętać, że PKB Węgier i
warunki wyjściowe, a pozostałe kraje odczuły ten wstrząs słabiej niż Polska.
372
na sytuację finansową (B. Pinto i in., 1993). Spośród innych krajów objętych
jak i dynamiki PKB. Wydaje się przy tym, że wyjściowe warunki Rumunii nie były
bardziej skomplikowane niż Polski. Przykład ten zdaje się więc pokazywać, jaki
łagodniejszym podejściem.
można założyć, że ich deformacje są dla Polski podobne jak dla innych krajów
(zob. punkt 4.1). Założenia takiego nie można jednak utrzymać, jeśli się chce
Zachodu w czasie wielkiego kryzysu. Pogląd taki nie wytrzymuje jednak krytyki,
wykazała, że skumulowany spadds-PKB w Polsce wynosił około 14% dla lat 1990-
1991, 12% dla lat 1990-1992 i 8% dla okresu 1990-1993. Korekty te nie
jednak inne odchylenia i ostatecznie ustalają spadek PKB Polski w latach 1990-
373
dotyczące — pamiętajmy —kraju, który podjął radykalne przemiany gospodarcze w
w czasie wielkiego kryzysu PKB Stanów Zjednoczonych obniżył się o 30%, Niemiec
129 krajów, dla których są dane z okresu 1960-1989/90, ponad połowa zanotowała
przynajmniej jeden okres, w którym łączny spadek wyniósł (...) 10% lub nawet
więcej". Można tu wymienić Chile (ze spadkiem 18%), Argentynę (12%), Nową
uzupełnionej zniesieniem kontroli cen węgla w 1991 r. około 90% obrotów jest
kursu walutowego do parytetu siły nabywczej, który dla Polski zmniejszył się z
niemal 5 w końcu 1989 r. do 1,9 na koniec 1993 r.; odpowiednie proporcje dla
innych krajów wyniosły: dla Republiki Czeskiej 3 i 2,5, dla Węgier 2,4 i 1,7
Ten sam złoty zyskał wymienialność nie tylko na towary, ale i na inne waluty.
374
latach 1990-1993 utworzono ponad milion nowych firm prywatnych (S. Gomułka, P.
Jasiński, 1994).
nienie pełnego uruchomienia tego mechanizmu było jednak większe niż planowano,
jego rozwój. Taka stopniowa forma eliminacji okazała się dominującym sposobem
do 36,6% w 1993 r., dla budownictwa odpowiednie udziały wyniosły 33,4% i 85%.
375
• Szybka prywatyzacja polskiej gospodarki spowodowana była głównie wysoką
politycznej.
376
jest ona jeszcze niewielka. Rola takich instytucji powinna wzrastać, zwykle
1993b).
377
• Nastąpiły również zmiany po stronie wydatków budżetowych. W 1990 r.
towych wzrósł z 13% w 1989 r. do około 28% w 1993 r., a wydatki na emerytury
postępuje wolniej, wcześniej dała się odczuć poprawa na rynku towarów niż na
rynku pracy i rynku kapitałowym. Sytuacja systemu emerytalnego była
378
korfcu 1993 r. z łącznym obrotem około l mld dół. Warszawskie targi Computer
1993 r. wobec 1500 w 1992 r., przy czym większość tych produktów
379
Tablica 14.3. Wyposażenie gospodarstw w dobra trwałe] konsumcji (na 100
o\ ze
91,4
automatyczne
Źródło: GUS.
spadek PKB. Znalazło w nim wyraz nie tylko zmniejszenie udziału górnictwa i
Łączne zużycie energii było w 1992 r. o 19% niższe niż w 1991 r., co było
Zużycie węgla,
15
Analizy takie musiałyby wykorzystywać mierniki produkcji globalnej skorygo-
380
1993 r. był on wyższy niż w 1989 r.; natomiast nakłady na budynki spadły. Było
statystyczny, 1993).
Mylonas, 1994).
381
chodniej. Rozmiary rocznego napływu zagranicznych inwestycji bezpośrednich
wzrosły o około 60 mln dół. w 1989 r. i 105 mln dół. w 1990 r. do ponad 1,5
16,4% i w Rumunii 10,1%. Jak więc widać, spadek zatrudnienia był w Polsce
gdy jednocześnie PKB Ukrainy w latach 1990-1993 obniżył się o 39,3%, a Polski
382
po stronie zatrudnienia, lecz raczej innym czynnikom. Złożyły się na nie m.in.
Różnica pomiędzy głębokością spadku PKB i zatrudnienia może być użyta jako
lat 1990-1992 wynosił on: dla Polski 6,7%, dla Republiki Czeskiej 10,8%, dla
Słowacji 9,9%, dla Węgier 7,0%, dla Rumunii 28,5%. Tylko w przypadku Bułgarii
wartości netto zadłużenia w dwóch transzach, łącznie o około 50%. Zmiany rządu
zadłużenia.
383
5. Czego uczy doświadczenie Polski?
płac i cen.
znaczne rozszerzenie zakresu towarów oferowanych nabywcom. Jak można się było
pięćdziesiątych.
korzyści tym, którzy odniosą sukces (B. Pinto i in., 1993). Z pewnością jednak
osiągnęłyby one jeszcze większą
384
przez politykę S-ŁJak też ich struktura. Wpływ obu czynników sumuje się; toteż
wyników przedsiębiorstw niż zmiana tylko w jednym z nich. Oprócz tego duży
środowisko.
sukcesu wymaga dalszych badań. Tu ograniczę się do wskazania, że nie można ich
różnice w tym względzie odgrywały pewną rolę) ani też do lepszych początkowych
gospodarczej.
punktu widzenia polski program gospodarczy był sukcesem19. Sądzę, że stało się
385
Po drugie, program jako całość był konsekwentnie wprowadzany w życie pomimo
Bibliografia
1989(a). ,
Central and Eastern Europę, The EBRD, Working Paper nr 11, 1993(b).
L. Balcerowicz Why the Leftist have won the Elections in Polana, “The Wali
A Critical Look at the Central European Experience of the 1990's, The Worid
\ 386
A. Berg Supply and Demand Factors in the Output Decline in East and Central
Eastern Europę, The Worid Bank, Washington, materiał powielony, October 1993.
The Big 'Bang in Poland and Official Statistics, “Communist Economies and
Transition:
1993.
Sunkel, M. Blejer (red.), The Uniyersity of Michigan Press, Ann Arbor 1994, s.
141-170.
Eastern Europę: some comparatwe lessons, The Worid Bank, materiał powielony,
1992.
Laxenberg 1994.
Bank, 1992.
1994.
1994.
1994
Farmer Czechoslovakia and in the Czech Republic, Centre for Social and
387
P. Mylonas In Intemational Monetary Fund, Republic of Polami, Background
Activity" 1993, nr l.
B. Pinto, S. van Wijnbergen Ownership and Cwporate Control m Poland: the Myth
D. K. Rosati The Impact ofthe Soviet Trade Shock on Output Leisels in Central
D. Rodrik Making sense ofthe Soviet Trade Shock in Eastern Europę: Ajramework
1991, nr 5, s. 79-103. ,
J. Sachs Poland's Jurny to the Market Economy, The MIT Press, Cambridge, Mass.
1993. <