Nazwisko i imi:

Zesp:

Data:

wiczenie nr 96: Dozymetria promieniowania gamma

Cel wiczenia: Zapoznanie si z podstawami dozymetrii promieniowania jonizujcego. Porwnanie wasnoci absorpcyjnych promieniowania gamma rnych materiaw.

Literatura
[1] Bobrowski Cz., Fizyka, krtki kurs, Warszawa, WNT 1993. [2] Zieliski W.(red): wiczenia laboratoryjne z zyki. Krakw, SU 1577 AGH 1999.

Zagadnienia do opracowania 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Przedstaw i omw prawo rozpadu promieniotwrczego. Rozpad . Jakie znasz rodzaje rozpadu , jakie jdro powstaje w wyniku kadego z nich (wyjanij na przykadzie 137 Cs)? Zdeniuj pojcie dawki, rwnowanika mocy dawki i podaj ich jednostki. Zdeniuj pojcie aktywnoci rda promieniowania i podaj jednostki. Przedstaw prawo absorpcji promieniowania w materii co to jest wspczynnik absorpcji. Naturalne to promieniotwrcze omw przyczyny wystpowania naturalnego ta promieniotwrczego. Do czego suy dozymetr? Jakie znasz rodzaje promieniowania jonizujcego. Zaproponuj jakie osony (materia oraz grubo) powinno si stosowa w celu ochrony czowieka przed tym promieniowaniem Ocena z odpowiedzi:

Ocena i podpis

96-1

Opracowanie wiczenia
i podpis:

Opracuj i opisz zagadnienia nr

96-2

Oznaczenia, podstawowe denicje i wzory

Dawka pochonita energia zaabsorbowana przez jednostk masy napromieniowanej substancji. Jednostk dawki jest grej [Gy], 1 Gy = 1 J/kg. Rwnowanik dawki parametr, uwzgldniajcy rodzaj promieniowania absorbowanego w organizmie. Jednostk rwnowanika dawki jest siewert [Sv]; jest to dawka absorbowana dowolnego rodzaju promieniowania jonizujcego, ktra wywouje identyczny skutek biologiczny jak dawka absorbowana 1 Gy promieniowania X lub 1 . Stosowane oznaczenia: D/t moc rwnowanika dawki [Sv/h] A aktywno rda [ Bq] r odlego mierzona od punktowego rda promieniowania [m] r0 tzw. odlego zerowa [m] r + r0 odlego rzeczywista rdo-dozymetr [m] t czas [h] I staa charakterystyczna dla danego izotopu promieniotwrczego, uwzgldniajca rwnie konieczno ujednolicenia jednostek. wspczynnik absorpcji [cm 1 ] x grubo absorbenta [cm]. / masowy wspczynnik absorpcji materiau [cm2 /g] (por.rys.96-2) gsto materiau [g/cm3 ] M masa powierzchniowa [g/cm2 ]. Zaleno mocy rwnowanika dawki promieniowania X ( ) od aktywnoci rda (rdo punktowe) D I A = . t (r + r0 )2 Prawo absorpcji promieniowania I = I 0 ex = I = I 0 e(/)M . (2) (1)

rda promieniowania uywane w wiczeniu 96: Izotop Czas poowicznego Gwne energie zaniku promieniowania 81 keV 133 Ba 10,5 lat 303 keV 365 keV 60 Co 5,3 lat 1173 keV 1333 keV 137 Cs 30 lat 662 keV

W roku 1995 wprowadzono now, nieco zmodykowan terminologi dozymetrycznych wielkoci charakterystycznych. W opracowaniu nie uwzgldniono tych zmian ze wzgldu na to, e dostpna dla studentw literatura uywa terminologii tradycyjnej.

96-3

Ukad pomiarowy
Dozymetr wykorzystywany w wiczeniu to dawkomierz mikroprocesorowy PM-1203 przeznaczony midzy innymi do pomiaru mocy rwnowanika dawki w Sv/h . Jako detektor promieniowania zastosowano licznik Geigera-M ullera. Na rys.96-1 przedstawiono pyt czoow dawkomierza oraz usytuowanie licznika Geigera-M ullera. czna gsto powierzchniowa cianki nad objtoci czynn licznika wynosi 1 g/cm3 . Prac wywietlacza jak i ukadu zasilania oraz moduem zegara steruje mikroprocesor. Czas pomiaru ustawia si automatycznie, i tak np. dla pomiaru ta naturalnego wynosi 36 s.

Rysunek 96-1: Dawkomierz PM 1203.

Uruchomienie dozymetru : przycisk mode (1) suy do wyboru rodzaju pracy np. odczytu mocy dawki. 2 wskanik do odczytu mocy dawki 3 znak pracy przyrzdu w trybie dawkomierz . Na rys.96-3 zamieszczono schemat komory pomiarowej.

Rysunek 96-2: Masowe wspczynniki absorpcji promieniowania .

96-4

Rysunek 96-3: Schemat komory pomiarowej.

Wykonanie wiczenia

Pomiar mocy rwnowanika dawki 1. Uruchom dozymetr w obecnoci prowadzcego zajcia. Jako wynik kadorazowego pomiaru zapisz maksymaln warto odczytan na wywietlaczu w cigu czterdziestu sekund pomiaru. 2. Wyznacz to promieniowania 10-ciokrotnie, a wyniki wpisz do tabeli 1. 3. Wskazane rdo promieniowania umie w obecnoci prowadzcego zajcia w komorze pomiarowej (rys.96-3). 4. Wykonaj pomiary zalenoci mocy rwnowanika dawki od odlegoci rdo-dozymetr. Odlego zmieniaj w sposb narastajcy, a nastpnie malejcy, jak zaznaczono w tabeli 2 (wyniki wpisz do tabeli 2). 5. W celu porwnania wasnoci absorpcyjnych rnych materiaw wyznacz (dla materiaw wskazanych przez prowadzcego) rwnowanik mocy dawki wyznaczany dla zmienianej gruboci absorbenta zmienianej (np.) od okoo 1 mm do okoo 4 mm. Absorbent powinien by umieszczony midzy rdem a dozymetrem. Kadorazowo zmierz grubo absorbenta trzykrotnie, a wyniki pomiarw wpisz do tabeli 3. 6. Wykonaj pomiary opisane w punkcie 4 dla innych rde promieniowania wskazanych przez prowadzcego. 7. Wykonaj pomiar mocy rwnowanika dawki w pracowni w pobliu kilku stanowisk, w ktrych stosowane s rda promieniotwrcze.

96-5

Wariant do wykonania (okrela prowadzcy): Wykonaj pomiary opisane w punktach ........., ............, .........., dla nastpujcych rde promieniowania ............., .............. i absorbentw ..............., ................ .

podpis:

Wyniki pomiarw
3 4 5 6 7 8 9 10

Tabela 1: Pomiar ta Nr. 1 2 To [.......]

Tabela 2: Moc rwnowanika dawki dla rda ........... [........] Odlego Numer pomiaru Odlego Numer pomiaru [cm] 1 2 3 4 5 [cm] 1 2 3 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 14 14 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0

96-6

Tabela 3: Moc dawki dla absorbenta .........., rda promieniowania ................ i odlegoci ........ cm Moc dawki bez absorbenta Moc dawki z absorbentem Grubo Grubo absorbenta [cm] 1 2 3 4 5 absorbenta [cm] 1 2 3 4 5 ........ ........ ........ Moc dawki z absorbentem Grubo absorbenta [cm] 1 2 ........ ........ ........ ........ ........ ........ Moc dawki z absorbentem Grubo absorbenta [cm] 1 2 ........ ........ ........

odlego............... absorbent, .............. rdo ........... Moc dawki bez absorbenta Grubo absorbenta [cm] 1 2 ........ ........ ........ Moc dawki z absorbentem Grubo absorbenta [cm] 1 2 ........ ........ ........ Moc dawki z absorbentem Grubo absorbenta [cm] 1 2 ........ ........ ........ Moc dawki z absorbentem Grubo absorbenta [cm] 1 2 ........ ........ ........

podpis:

96-7

Opracowanie wynikw pomiarw

Po wyznaczeniu redniego ta (z dziesiciu pomiarw), ktre wynosi ........................., wpisz do tabeli 4 rednie wartoci mocy rwnowanika dawki wyznaczone na podstawie danych pomiarowych zamieszczonych w tabeli 2. Okrel niepewno pomiaru mocy rwnowanika dawki jako niepewno standardow typu A:
n

(ai a )2 u(D/t) = n ilo pomiarw ai kolejny pomiar D/t a warto rednia Wykonaj wykres zalenoci mocy rwnowanika dawki od zmierzonej odlegoci (r) rdo dozymetr na podstawie danych z tabeli 4. Na wykresie nanie odpowiednie wartoci i ich niepewnoci standardowe za niepewno pomiaru odlegoci przyjmij r = 0, 2 cm. Tabela 4: rednie wartoci mocy rwnowanika dawki dla rda ............. rednia moc rwnowanika rednia moc rwnowanika Niepewno dawki dawki D/t po odjciu ta standardowa u(D/t) Odl.[cm] 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 14 Wyznacz warto linowego wspczynnika absorpcji. Umie, opracowane nastpujco, wyniki z tabeli 3 w tabeli 5(oraz w tabeli 6).
i=1

n(n 1)

gdzie

a D/t

96-8

Rysunek 96-4: Zaleno mocy rwnowanika dawki od odlegoci dla rda . . . . . . . . . . Tabela 5: rednie wartoci mocy rwnowanika dawki w zalenoci od gruboci absorbenta ......... rednia moc rwnowanika dawki Grubo absorbenta warto w [Sv/h] po odjciu ta rednia [cm]

Powysze dane wykorzystaj do wyznaczenia wspczynnika absorpcji na podstawie wzoru 2 za I podstawiajc redni rwnowanik mocy dawki, a za x grubo absorbenta. Skorzystaj z programu regresja eksponencjalna, za x przyjmij grubo absorbenta, a za y warto redniego mocy rwnowanika dawki. Wyznacz: = ...................... Oblicz: / = ........................

96-9

Porwnaj uzyskane wyniki z prezentowanymi na rys.96-2. Zauwa, e mona rwnie wyznaczy korzystajc z programu regresja linowa (za x przyjmij grubo absorbenta a za y logarytm naturalny wartoci redniej mocy rwnowanika dawki wedug wzoru 2). Nachylenie uzyskanej prostej regresji pozwoli na wyznaczenie . Zacz uzyskany wykres do sprawozdania (pkt. 5). Niepewno oceny liniowego wspczynnika absorpcji okrel korzystajc z niepewnoci standardowej okrelenia wspczynnika w wykadniku potgowym funkcji eksponencjalnej. u() =...................... u(/)= ......................

Tabela 6: rednie wartoci mocy rwnowanika dawki w zalenoci od gruboci absorbenta ......... rednia moc rwnowanika dawki Grubo absorbenta warto w [Sv/h] po odjciu ta rednia [cm]

Powysze dane wykorzystaj do wyznaczenia wspczynnika absorpcji na podstawie wzoru 2, podstawiajc w nim za I redni rwnowanik mocy dawki, a za x grubo absorbenta. Skorzystaj z programu regresja eksponencjalna, za x przyjmij grubo absorbenta, a za y warto redniego mocy rwnowanika dawki. Wyznacz: = ...................... Oblicz: / = ........................, = ......................

Porwnaj uzyskane wyniki z prezentowanymi na rys. 2. Wnioski:

Uwagi prowadzcego:

Ocena za opracowanie wynikw:

ocena

podpis

Zaczniki: dodatkowe wykresy, obliczenia, ewentualna poprawa

96-10