Wprowadzenie do socjologii

Temat: Rodziny w dobie przemian:

Wspczesne tendencje przemian rodziny Alternatywne formy ycia Wpyw rodziny i grupy rwieniczej na socjalizacje dzieci i modziey Rodziny a migracje

Wykonali: Kuras Pawe Grudzie Piotr Tomczyk Damian Kluczyski Marek Piotr Sowa Rok 1, Semestr 1, Grupa 4
Niemal wszystkich interesuje odpowied na pytanie, co dzieje si wspczenie z rodzin? Odpowiedzi s rne. Mona spotka pogldy

mwice o zmierzchu czy o kryzysie rodziny, ale mona te szuka odpowiedzi, wskazujc na konkretne przemiany, jakim ona podlega. Pochodn przeobrae w makrostrukturach spoecznych s przemiany wewntrzne w rodzinie (w mikrostrukturach spoecznych). W wyniku oddziaywa czynnikw industrializacji i urbanizacji rodzina przechodzi proces kurczenia si i przeobrae strukturalnych. Przemiany w yciu rodziny maj cisy zwizek z nowymi zjawiskami w dziedzinie: ekonomicznej (np. udzia kobiet w pracy zawodowej); demograficznej (rozam pokole); medycyny i higieny (m.in. w zakresie kontroli urodze) oraz kultury, w tym obyczajowoci, laicyzacji ycia, pojawienia si nowych wartoci i zmian w ukadzie stosunkw rodzinnych. Anna Kwak uwaa, e zmiany ktre maj obecnie miejsce w yciu rodziny wystpoway w niej rwnie wczeniej ale teraz dotycz gwnie ich rozmiaru, zasigu, intensywnoci i ocen spoecznych. Wspczesne przemiany s gbsze poniewa zmieniy si dla nich spoeczne realia. Najmniej zaawansowane w przemiany te s kraje katolickie (o silnym wpywie religii katolickiej), natomiast najwiksze zmiany obserwuje si w krajach o liberalnej religii protestanckiej (aprobujcych wszelkie zmiany w zakresie obyczajowoci). Naley pamita, e rnice dotyczce stopnia zaawansowania zmian w yciu rodziny zale gwnie od poziomu ekonomicznego kraju oraz tradycji kulturowych. Samo pojcie rodziny w wszym znaczeniu oznacza par maesk z dziemi. W szerszym okrelon grup spoeczn poczon wizami maeskimi i pokrewiestwa w linii prostej (wstpnej oraz zstpnej) i bocznej. Rodzina jest ma grup spoeczn o swoistej strukturze i specyficznym funkcjonowaniu. O jej odmiennoci od innych grup spoecznych stanowi: sposb wchodzenia do niej nowych czonkw, brak typowego przywdztwa, wyrany podzia pokoleniowy, intymno stosunkw, wsplnota zamieszkania czonkw, wsplne nazwisko i wasno, tradycja rodzinna Rodzina jest grup podstawow (pierwotn) liczc niewielu czonkw, stwarzajc jednostce pierwsze i podstawowe rodowisko spoeczne, w ktrym ta ksztatuje swoj osobowo i uczy si form wspycia spoecznego. Czonkw rodziny cz bezporednie stosunki oparte na uczuciu - charakteryzujce si spontanicznoci i nastawione na wzajemn pomoc i opiek. Charakterystyczne dla niej jest tworzenie wsplnoty: poczucia przynalenoci czonkw do siebie i poczucia wsplnych celw. Kada rodzina tworzy wasn i niepowtarzaln

atmosfer, ktra daje poczucie odrbnoci ze wzgldu na przynaleno wanie do tej a nie innej rodziny. Struktura rodziny. Jak kada grupa spoeczna rodzina ma okrelon struktur. Pewien ukad wszystkich elementw i zasad ich wzajemnego podporzdkowania umoliwiajcy funkcjonowanie grupy. Bardzo rnie definiowana jest struktura rodziny i jej poszczeglne elementy. Rodzina jest ma ale niezwykle skomplikowan struktur spoeczn obejmujc nastpujce aspekty: psychologiczny dotyczcy ukadu wizi emocjonalnych, spoeczny uwzgldniajcy pozycje spoeczne, struktur autorytetw i wadzy, kulturowy ujmujcy zasady instytucjonalne regulujce ycie rodzinne, normy i wzory wewntrzrodzinnych rl spoecznych, demograficzny okrelajcy liczebno czonkw rodziny, rodzaj pokrewiestwa, usytuowanie przestrzenne.

Struktur rodziny wyznacza liczba i wiek jej czonkw, rne formy organizacyjne ycia rodzinnego, charakter rda utrzymania rodziny i rodowiska zamieszkania oraz styl ycia. Uwzgldniajc te kryteria mona wyrni rne typy rodzin ze wzgldu na: formy organizacyjne i liczb czonkw; - ma nuklearn dwupokoleniow, - poszerzon wielopokoleniow (du), charakter rda utrzymania; - chopsk, - robotnicz, - inteligenck, rodowisko zamieszkania; - wiejsk, - miejsk, styl ycia; - instytucjonaln, - opart na koleestwie, hierarchi prestiu i wadzy;

- patriarchaln (dominujca pozycja ojca), - matriarchaln (dominujca pozycja matki), - egalitarn (rodzina partnerska), liczb dzieci w rodzinie; - mao, - rednio, - wielodzietn, jej skad; - pen, - niepen (osierocon i rozwiedzion). Wspczesne przemiany rodziny Rodzina okresu industrializacji i urbanizacji ulega procesowi gbokich przeobrae polegajcych na utracie bd zmniejszeniu zakresu poszczeglnych funkcji oraz zmianie rl poszczeglnych czonkw rodziny gwnie ma i ony. Obserwuje si wzrost ruchliwoci rodzin, anonimowo jednostki i rodziny w rozszerzajcej si spoecznoci lokalnej. Rodzina staje si coraz bardziej zamknita, odizolowana od najbliszego otoczenia. Nastpuje wzrost indywidualizmu i wolnoci osobistej czonkw rodziny. Upowszechniaj si kontakty seksualne przedmaeskie i pozamaeskie. Liberalizuj pogldy dotyczce pracy zawodowej kobiet matek. Przemiany dokonujce si w rodzinie dotycz: pogldw na znaczenie i charakter zwizku maeskiego, struktury rodziny, funkcji rodziny. Przemiany w sferze pogldw na zwizek maeski i rodzinny ujawniaj si gwnie w: odchodzeniu od sakralnej koncepcji maestwa, pojawianiu si nowych oczekiwa pod adresem partnera i maestwa, uznania rozwizywalnoci maestwa Zmiany w strukturze rodziny obejmuj zmiany: w jej skadzie, wzorw i modeli stosunkw midzy czonkami rodziny.

Wspczenie w spoeczestwie dominuje maa dwupokoleniowa rodzina nuklearna. Wzrasta kontrola urodze i najczciej wystpujcym modelem rodziny, s rodziny z jednym lub dwjk dzieci. Wyranie zmniejszyy si zatem rozmiary rodziny. Charakterystyczna dla wspczesnej rodziny jest demokratyzacja stosunkw rodzinnych - rodzina egalitarna. Wzrasta pozycja spoeczna ony, matki oraz dzieci a ograniczeniu ulega wadza ma i ojca. Na zmiany ukadu stosunkw spoecznych w rodzinie, w zasadniczej mierze wpyw miao podjcie przez kobiet pracy zarobkowej oraz osiganie przez ni wyszych poziomw wyksztacenia. Ekonomiczne uniezalenienie od ma poszerzyo zakres jej samodzielnoci yciowej i wyrwnao jej pozycj spoeczn. Stosunki midzy maonkami utraciy charakter podporzdkowania i nabray charakteru rwnoci wadza w rodzinie jest dzielona. Zmianie uleg rwnie podzia czynnoci i rl midzy maonkami. Zmianie ulegy te stosunki midzy rodzicami i dziemi. Dystans i brak ujawniania uczu (jak w rodzinie tradycyjnej), zastpiy wizi emocjonalne i intelektualne. Nastpio przeobraenie roli dziecka. Stao si ono wartoci sam w sobie, a nie podpor materialn rodzicw i zabezpieczeniem na staro. Wzroso zainteresowanie rodzicw przyszoci dziecka oraz ranga jego potrzeb i de rodzice s nastawieni na dawanie mu wicej ni sami otrzymali (dotyczy to zwaszcza wyksztacenia i przygotowania zawodowego). Take wyrane zmiany dokonay si w zakresie rl rodzicielskich. Wikszy nacisk rodzice kad na zaspokojenie potrzeb psychospoecznych dziecka a nie biologicznych. Zmiany w realizacji przypisywanych rodzinie funkcji s kolejnym kierunkiem przeobrae dokonujcych si w yciu rodziny. Rodzina przechodzi ewolucj od zwizku realizujcego rnorodne zadania do zwizku skupionego wok maej liczby funkcji gwnie funkcji zwizanych z prokreacj, socjalizacj i mioci a wi osobista staje si waniejsza od rzeczowej. Ogromne zmiany obserwuje si w ramach funkcji produkcyjnej (zarobkowej). Zasadnicza zmiana w tym zakresie czy si z podjciem przez kobiet pracy zarobkowej poza domem. Kobieta staa si wspzaoycielem rodziny. Wzrs jej presti spoeczny i rozszerzyy si kontakty pozarodzinne. Przy czym praca zarobkowa kobiet jest czynnikiem wpywajcym na inne funkcje rodziny takie jak: prokreacyjna, socjalizacyjna i opiekucza. W zakresie funkcji prokreacyjnej doprowadzia do spadku dzietnoci rodzin, zmniejszenia si rodziny. Rzutuje to na realizacj funkcji socjalizacyjnej np. inne warunki socjalizacyjne stwarza dziecku rodzina maodzietna a inne wielodzietna. Obecnie funkcje i zadania opiekucze realizowane s w wikszoci przez instytucje opiekucze a nie przez rodzin. Osabieniu ulega te rola w przekazie oglnej postawy wobec norm i wartoci przejy j inne grupy spoeczne, media czy instytucje owiatowe.

Podstawowe kierunki przemian wspczesnej rodziny mona przeledzi porwnujc zestawione poniej cechy rodziny tradycyjnej i wspczesnej. Rodzina tradycyjna: dua, wielopokoleniowa biologicznie zdeterminowana produkcyjna patriarchalna stabilna otwarta sakralna zespolenia wok funkcji ekonomiczno-produkcyjnej dugotrwaa zaleno od rodzicw Rodzina wspczesna maa, podstawowa planowana nieprodukcyjna egalitarna zamknita ruchliwa laicka zespolona wizi ekspresyjno-osobowociow wczesna emancypacja dzieci Reasumujc, gwne tendencje przemian zachodzcych we wspczesnej rodzinie dotycz: nowego pojmowania istoty, celu i charakteru zwizku maeskiego, upowszechniania si modelu i wzoru rodziny maodzietnej, ksztatowania si nowych - wynikajcych z faktu aktywizacji zawodowej kobiety - wzorw i modeli stosunkw wewntrzrodzinnych, wzrostu aspiracji rodzicw co do przyszoci ich dzieci.

Alternatywne formy ycia: konkubinat, single: Wyrniamy nastpujce, alternatywne formy ycia maesko-rodzinnego: Zwizki kohabitacyjne - wsplne zamieszkiwanie bez prawnego zawarcia zwizku maeskiego; partnerzy poczeni funkcjami emocjonaln, seksualn, prokreacyjn i gospodarcz Konkubinat - forma kohabitacji; zwizki partnerskie gdzie wystpuj rne ukady i relacje, ktrym zazwyczaj nie towarzyszy wsplne zamieszkiwanie Rodziny rekonstruowane - zwizki oparte na formalnym maestwie gdzie jedno z rodzicw nie ma biologicznego zwizku z dzieckiem wspmaonka Rodziny niepene - poprzedzone rozwizanym maestwem, speniajce jedynie kryterium biologicznego rodzicielstwa; samotne macierzystwo lub ojcostwo Niezamne macierzystwo - ze wiadomego wyboru, wyczne biologiczne rodzicielstwo XX-XXI wiek - nowe kategorie: rodziny diasporowe - pomimo formalnego rozwizania maestwa penione s podstawowe funkcje rodziny Wspczenie najczciej spotykan, alternatywn form ycia jest singielstwo. Zgodnie z definicj singlem jest osoba yjca w pojedynk, nale wic do tej grupy take wdowy i wdowcy, osoby rozwiedzione. W potocznej opinii singiel oznacza pozytywne okrelenie kogo, kto kiedy by pogardliwie nazywany star pann czy starym kawalerem. Sdzi si, e singiel jest z natury niedojrzay, hedonistyczny i musi by materialist. Niektrzy psychologowie definiuj singielstwo jako stan emocjonalny subiektywnie odczuwanej frustracji, wynikej najczciej z niezaspokojenia rozmaitych potrzeb kontaktw midzyludzkich. Jednake to ujcie - by moe nieadekwatnie - zakada, e czowiek yjcy w pojedynk moe by w peni zadowolony, cieszy si yciem i nie ponosi adnych negatywnych konsekwencji. Osoby yjce w pojedynk, niezalenie czy maj znajomych, przyjaci, krewnych, czy yj w cakowitym odosobnieniu, ponosz rozmaite konsekwencje natury biologicznej i psychicznej. Single co do tego socjologowie s zgodni uroli do rangi nowej grupy spoecznej. Inaczej ni jeszcze kilkanacie lat temu, taki styl ycia jest opcj. Wedug danych ze spisu powszechnego w roku 2004, liczba kawalerw wzrosa w porwnaniu z rokiem 1998 o 32 proc. Panien

przybyo o 38%. Singiel rozgoci si w popkulturze, stajc si bohaterem kultowych seriali i reklam, wzorcem lekkiego ycia penego zabaw i konsumpcji. Przyczyn zjawiska singielstwa jest wiele, ale najczciej poruszan kwesti jest przekadanie lub cakowite odrzucenie zakadania rodziny na rzecz kariery zawodowej. Taki singiel uwaa, e rodzina nie zajc nie ucieknie i skupiaj si gownie na pracy, awansach zawodowych, cigym doskonaleniu si. Z jednej strony jest to o tyle pozytywne, e ronie liczba ludzi ambitnych, dcych do samorealizacji. Z drugiej jednak dzieje si to kosztem zakadania podstawowej grupy spoecznej, jak jest rodzina. Konkubinat, obok singielstwa jest take najczciej spotykan alternatywn form ycia. Obecnie konkubinat w niektrych krajach wiata jest bardziej rozpowszechniony ni maestwo np. w krajach skandynawskich. W niektrych krajach wiata ze wzgldw na ich nasilenie istnieje moliwo zarejestrowania konkubinatu, co powoduje podobne skutki prawne jak lub (tzn. prawo dziedziczenia, moliwo pozywania o alimenty od konkubenta). Czy wic tradycyjne maestwo powinno czu si zagroone alternatyw? Okazuje si, e nie. Wikszo konkubinatw rozpada si w pierwszych dwch latach - dowodz badania Larry'ego Bumpassa i Jamesa Sweeta z University of Wisconsin. Tylko 10 proc. konkubinatw trwa duej ni 10 lat. Pary yjce w konkubinacie tumacz czsto, e taki zwizek jest prb generaln przed maestwem. Tymczasem z bada wynika, e im duej trwa konkubinat koczcy si maestwem, tym wiksze jest prawdopodobiestwo rozpadu maestwa. Konkubinat jest po prostu form zego doboru partnerw, co ostatecznie prowadzi do rozpadu zwizku. Niebezpieczne dla zwizkw s nie tylko zbyt dugo trwajce konkubinaty, ale te kolejne zwizki tego rodzaju z innymi partnerami. Jeli kto co rok lub dwa lata zmienia partnera i yje w tzw. naogowym cigu kohabitacyjnym, to jego zdolnoci do zaoenia rodziny i bycia odpowiedzialnym za dzieci zmniejszaj si dramatycznie. Tak wic goszone tezy w poowie ubiegego wieku przez np. Jessie Bernard o upadku maestwa jako formy zniewolenia kobiety okazuj si nie sprawdza. Wpyw rodziny na socjalizacje dzieci. Socjalizacja dziecka rozumiana jako proces ksztatowania si jego osobowoci, przekazywania systemu wartoci, norm i wzorcw kulturowych cile powizana

jest ze rodowiskiem rodzinnym w ktrym dziecko wzrasta i ksztatuje si. Dziecko obserwujc zachowania rodzicw, przenosi je na wiat ludzi dorosych, tak wic stosunki wewntrzrodzinne wpywaj na ksztatowanie si zachowa potomka. W rodzinie dziecko poznaje podstawowe normy ycia i wspycia spoecznego, ksztatuje stosunek do zada i obowizkw, uczy si penienia rl w rodzinie i spoeczestwie. Ksztatuje system wartoci, normy spoeczne i moralne. Socjalizacyjna funkcja rodziny musi by wspierana przez system spoeczny, w tym media, ktre powinny budowa atmosfer i klimat przyjazny prokreacji, maestwu i rodzinie, ukazywa pozytywne wzory ycia rodzinnego i wartoci rodzinnych. Mona wyrni kilka koncepcji socjalizacji: socjalizacja jako proces wczania si dziecka w spoeczestwo, cile zwizana z wychowaniem socjalizacja jako proces wrastania w kultur socjalizacja jako proces zdobywania wiadomoci spoecznej i umiejtnoci porozumiewania si z innymi ludmi socjalizacja jako proces ksztatowania si osobowoci w ujciu psychoanalizy socjalizacja jako proces aktywnego uczestnictwa jednostki w rodowisku spoecznym W procesie socjalizacji wyrnia si kilka faz rozwojowych. Pierwsza faza obejmuje pierwsze 2 3 lata ycia i nazywana bywa faz przygotowawcz lub wczesnym stadium socjalizacji. W tym czasie dziecko intensywnie si rozwija, zdobywajc umiejtnoci we wszystkich dziedzinach. W tym te okresie podstawowym i najwaniejszym rodowiskiem socjalizujcym jest rodzina. Kolejna faza, odnosi si do lat przedszkolnych i jest to tak zwana faza socjalizacji waciwej. Proces socjalizacji polega wwczas na intensywnym poznawaniu siebie i otoczenia, co pomoe przygotowa dziecko do ycia w szerszych krgach spoecznych. W tej fazie rodzina nadal peni wan rol socjalizacyjn, lecz uwidacznia si ju wpyw przedszkola jako instytucji wspomagajcej proces socjalizacji. Warto zwrci uwag take na poszczeglne role czonkw rodziny w socjalizacji dziecka. Matka na przykad przede wszystkim stymuluje zachowania dziecka w pierwszych latach jego ycia, a wic ma olbrzymi wpyw na jego socjalizacj.

Matki wywieraj rwnie wpyw na osignicia poznawcze dzieci, kierujc ich aktywno na przedmioty i na ludzi. Szczeglnie dotkliwie odczuwa dziecko skutki rozki z matk, ktre wywouj niekorzystne zmiany w jego rozwoju w sferze uczuciowej i spoecznej, a wic bezporednio wpywaj na poziom socjalizacji dziecka. Rwnie bolenie odczuwa dziecko brak matki w sytuacjach dla siebie nowych. Nieobecno matki w tych sytuacjach wywouje niepokj, poczucie zagroenia. Wpyw ojca na rozwj i socjalizacje dziecka jest rwnie znaczcy. Dzieci, ktre miay dobre relacje z ojcem atwiej akceptuj obcych i nawizuj z nimi kontakty. Ojcowie bowiem, wedug wspomnianego badacza, podczas zabaw z dziemi preferuj gry ruchowe z elementami mocowania, pobudzajc je w ten sposb do niezalenoci. Brak ojca odbija si ujemnie na osobowoci dziecka. U dzieci, zwaszcza za u chopcw, mog si pojawi aspoeczne zachowania, zaburzenia identyfikacji pciowej, niska samoocena, niedojrzao spoeczna. Na socjalizacj dziecka w rodzinie wpywaj rwnie relacje pomidzy rodzicami i wypywajca z tych relacji atmosfera panujca w rodzinie. Na atmosfer w rodzinie wpywaj czynniki wewntrzne, takie jak: osobowo matki i ojca, ich wzajemne wspycie oraz ukad stosunkw midzy czonkami rodziny. Oprcz rodzicw, na socjalizacj dziecka w rodzinie wpywaj take inne osoby, najczciej rodzestwo i dziadkowie . W zakresie kontaktw spoecznych midzy dzieckiem a jego rodzestwem, istniej zalenoci zwizane z wiekiem, pci, liczb rodzestwa, kolejnoci urodzin. Istotne s rwnie skadniki strukturalne, takie jak: wielko rodziny, jej status spoeczno - ekonomiczny, kolejno narodzin dzieci. Zgodna atmosfera panujca w rodzinie wpywa na poziom komunikacji z dzieckiem, sprawia te, e dzieci atwiej identyfikuj si z rodzicami. Zadaniem rodziny jest rwnie przygotowanie dzieci do penienia rl kobiecych i mskich. Dziecko przyswajajc sobie sposb reagowania i stosunek do wiata swoich rodzicw identyfikuje si z jednym z nich. Rodziny a migracje Dla wielu Polakw doczenie do Unii Europejskiej dao moliwoci wyjazdu w poszukiwaniu pracy za granic. Oczywicie nie mona odmwi plusw takiej sytuacji, bardzo czsto modzi ludzie dziki migracji pracuj sezonowo na obczynie, zarabiajc na utrzymanie swoje lub bliskich. Ta sytuacja jednak ma olbrzymi wpyw na rodziny takich osb. Rodzina migracyjna nabiera cech rodziny monoparentalnej.

W przypadku migracji pojedynczej ten z rodzicw, ktry pozostaje w domu jest wskazywany jako najwaniejszy opiekun jednak nie zawsze tak si dzieje. W szczeglnej sytuacji s ojcowie, ktrzy przez pierwszy okres nieobecnoci matki wskazuj dziadkw jako opiekunw. Wynika to moe z przecienia rodzica, np. praca niezalena od opieki nad domem i dziemi. Z kolei w przypadku migracji ojcw, udzia dziadkw w opiece spada wraz z wyduaniem si nieobecnoci mczyzny. W przypadku migracji podwjnych, procesy te przybieraj na sile zwiksza si udzia wskaza dziadkw jako opiekunw. Jest to zaskakujce, gdy wikszo migracji podwjnych to migracje naprzemienne, zatem jeden rodzic przebywa w kraju. Tak wic w przypadku podwjnej migracji ryzyko zaburzenia stabilnoci i bezpieczestwa dziecka jest bardzo wysokie. Co wicej migracja podwjna czsto wie si ze zmian miejsca zamieszkania. Wyran oznak zmian w rodzinie migracyjnej jest wzrost usamodzielnionej modziey, co nie zawsze oznacza faktyczn samodzielno lecz postrzeganie siebie jako jednostki samowystarczalnej, co w przypadku np. szesnastolatka moe rwna si silnemu zaburzeniu poczucia bezpieczestwa i stabilizacji. Warto zwrci uwag, e w przypadku migracji mczyzn wystpuje zjawisko idealizacji ojciec-migrant jest postrzegany jako bardziej kochajcy. Stan taki utrzymuje si do mniej wicej koca pierwszego roku rozki. Inna zmian wynikajc z migracji jest restrukturyzacja czasu wolnego. Dzieci migrantw czciej wybieraj podwrko lub dom kolegi, ni dzieci z rodzin niemigracyjnych. Czas nieobecnoci matki ma take wpyw z czasem spdzonym poza domem im duej przebywa ona za granic, tym wicej czasu dziecko spdza wrd rwienikw. Media zwyky przyrwnywa rodzin migracyjn do rodziny sierocej, rozbitej, co jednak nie jest prawd. Rozk zazwyczaj nie ma charakteru permanentnego i nie wyklucza kontaktu rodzica-migranta z dzieckiem. Take wikszo decyzji migracyjnych to racjonalne dziaania dla poprawy jakoci ycia, dla dobra bliskich. Utosamianie migranta do czynnika destrukcyjnego jest wic niesprawiedliwe i szkodliwe. Reasumujc rodzina migracyjna cechuje si: Rozk wynikajc z dziaa podejmowanych dla dobra rodziny jako caoci Rozk o charakterze czasowym Kontakt z migrujcym rodzicem jest zaleny od kwestii technicznych Nie wystpuje efekt odrzucenia

Natomiast rodzina monoparentalna (w tym rozbita i sieroca): Rozk to efekt rozpadu rodziny, efekt rozpadu i utraty bliskich Rozka jest permanentna Kontakt z drugim rodzicem niemoliwy lub uzaleniony od orzeczenia sdu i emocjonalnej relacji pomidzy rodzicami Bibliografia Anna Kwak (2004) Rodzina w dobie przemian. Maestwo i Kohabitacja. Wrocaw : AK Wydawnictwo Akademickie Barbara obodziska (1974) Rodzina w Polce Warszawa : Interpress P.red. Jadwigi Komorowskiej (1975) Przemiany rodziny Polskiej Warszawa : Instytut wydawniczy CRZZ