Irena Gumowska & Julian Aleksandrowicz KUCHNIA i MEDYCYNA (fragmenty i cay rozdzia o elazie w diecie) Cynk i wosy

Cynk daje podobno znakomite rezultaty w leczeniu do rzadkiej choroby niewiadomego pochodzenia, nazywanej po acinie acrodermatitis enteropathica (w skrcie AE). Objawy jej s bardzo przykre. Przede wszystkim wypadaj wosy, na skrze pojawiaj si wykwity trudno ustpujce, dokuczaj te drczce biegunki. Leki podawane zwykle w tej chorobie nie byy bez wpywu na inne narzdy (np. wzrok) i niewiele przynosiy ulgi. Dopiero leczenie cynkiem dokonao zwrotu w przebiegu schorzenia. W czaso-pimie ,,Lancet z 74 r.12) opisano t chorob u dziecka, ktre wyzdrowiao i to w cigu tygodnia po kuracji siarczanem cynku. Inny przypadek to 22-letnia kobieta, ktra cierpiaa na AE niemal od urodzenia. Jej skra bya caa w ranach, tak e nie moga wkada obuwia i potrzebowaa pomocy laski, by si w ogle porusza. Lekarz zacz jej podawa dziennie 220 mg siarczanu cynku (tj. 50 mg czystego skadnika). Stan chorej zacz si poprawia ju po tygodniu, a w szybkim tempie wyzdrowiaa cakowicie: skr ma normaln i pikne wosy, ktre wraz z postpowaniem leczenia zaczy odrasta 13). Zreszt nie trzeba a chorowa na AE, bo okazuje si, e w kadym niemal wypadku wypadania wosw czy ysienia cynk moe by pomocny.

Cynk i niedokrwisto
Pewien mody Murzyn chorowa bardzo powanie na anemi . (niedokrwisto sierpowao-krwinkow). Mia ataki cikich blw odka z wymiotami, w szpitalu lea 7 razy w cigu p roku. Lekarze zaproponowali mu eksperymentalne leczenie cynkiem. Otrzymywa 267 mg siarczanu cynku dziennie, zaywajc go 6 razy, midzy posikami. Obecnie yje zdrowy i peen energii. Podobnie wyleczono modego chopca, ktry chorowa na anemi duszy czas. Po kuracji cynkowej mg wrci do szkoy i w peni cieszy si zdrowiem. Prby leczenia cynkiem tej postaci anemii podjli lekarze dziki badaniom dr Prasada. Ot on wanie zauway, e poziom cynku we krwi ludzi chorych jest zastraszajco niski. Kiedy zacz ku-racj cynkiem, pacjenci przybierali na wadze i wracali do zdrowia. Ciekawe, e na niedokrwisto sierpowao-krwinkow w Stanach Zjednoczonych cierpi na og tylko Murzyni, l to od 68 do 339 tysicy osb rocznie. Ale s take w Stanach biali nosiciele tej choroby (142 tysice). Jeli czowiek taki oeni si z kobiet, bdc rwnie nosicielem tej anemii, ich dziecko zapada na ni. W Grecji istnieje wioska, w ktrej 1 % nowo narodzonych dzieci choruje na to schorzenie, a 26% dorosych jest jego nosicielami. Dr Brewer i. dr Prasad nie maj jeszcze do dowodw, aby z ca pewnoci stwierdzi, e wszystkie wypadki tej choroby da si wyleczy cynkiem. W kadym razie czsto pierwiastek ten pomaga i daje dugotrwae remisje.

elazo, anemia i mzg

W organizmie naszym znajduj si te same pierwiastki, z ktrych zbudowany jest wszechwiat. A wic i elazo. Ale jest go bardzo mao (u dorosego czowieka 35 g). Zdawaoby si, e elaza nie powinno nam nigdy brakowa i to nie tylko dlatego, e tak mao go potrzebujemy, ale i dlatego, e waciwie znajduje si ono we wszystkim niemal, co jemy. Po-nadto o elazie mwi si, e ,,normalnie ma ruch jednokierunkowy, czyli nie tracimy go razem z potem i prawie nie wydalamy. W ci-gu doby ubytki elaza z moczem wynosz zaledwie 0,02 do 0,8 mg. Owszem, straty alaza s duo wiksze u kobiet w czasie menstruacji, bo dochodz nawet do 80 mg, ale przecitnie wynosz 25 mg dziennie. W czasie caego okresu ciy

kobieta pozbywa si na rzecz podu 0,5 g, a w czasie laktacji 0,3 g. Dawniej, gdy wojny prowadzono bia broni twarz w twarz utraty krwi mskiej byy o wiele czstsze. Znaczenie wd zawierajcych elazo jako czynnik anty-anemiczny stwierdzono empirycznie ju za czasw staroytnych, cho wczenie nie znano pierwiastka Fe. Wody zdrojowe, elazi-ste, nazywano wic marsowymi, bo najlepiej leczyy wojownikw po upywie krwi w boju. Ponadto tracimy elazo tak kobiety, jak mczyni w cza-sie operacji, i zawsze, gdy jest znaczny upyw krwi. Kobiety cho-ruj duo czciej na niedobory elaza. A dzieci te do czsto mog na to cierpie, ale ju zwykle z winy nie do racjonalnego odywiania.

Gdy elaza mamy za mao

Prof. dr A. Szczygie podaje, e w cakowitej iloci krwi dorose-go czowieka znajduje si 25 trylionw komrek czerwonych. rda amerykaskie mwi o 35 trylionach. 10 trylionw mniej lub wicej, czy to takie wane?! Waniejsze jest moe to, e w cigu 1 sk. ulega rozpadowi 710 milionw krwinek. W ten sposb wyzwala si z nich elazo, ktre od razu jest zuytkowane dp budowy nowych komrek krwi. Czerwone krwinki transportuj tlen nie tylko do puc, ale i do wszystkich komrek naszego ciaa. Mog to robi dziki chemizmowi, w ktrym pierwszorzdny udzia ma elazo. Podobnie usuwaj z ustroju dwutlenek wgla. Reguluj rwnie rwnowag kwasowo-zasadow. A ponadto niejako po drodze zajmuj si rozwoeniem po organizmie jonw niektrych soli, fragmentw czstek organicznych itp. Czerwone krwinki zawierajce elazo decyduj przede wszystkim o oksydoredukcyjnych mechanizmach, zachodzcych w toku embrionalnego rozwoju mzgu, l to jest najwaniejsza ich rola. Wystarczy, e te czynnoci nie id sprawnie, by potomstwo byo opnione w rozwoju psychicznym. Rne s tego objawy. Najmniej grone, gdy dzieci le si ucz, ich inteligencja jest upoledzona, czuj si stale zmczone. Z innych ,,maych objaww lekarze obserwu-j blad, bez rumiecw, niezdrow cer, ble gowy, atwo popadania w irytacj oraz krtki i szybki oddech, ktry kompensuje niedobr tlenu w pucach. Dalej rne zaburzenia gastryczne, jak zaparcia, wzdcia, mdoci, nudnoci, pniej zmiany troficz-ne skry, wosw (ysienie), rozdwajanie si cienkich, kruchych, amliwych paznokci (o ksztacie yki), a take zajady w kcikach ust. Matki majce w ciy znaczny niedobr elaza rodz dzieci wyranie opnione w rozwoju umysowym. Cika anemia jest zwykle symptomem czego innego jeszcze ni tylko niedoboru elaza w ywieniu. Zwykle powodem jest nierozpoznane dugotrwae krwawienie wewntrzne (np. z nerek lub innych narzdw), l dlatego zwykle najpierw bada si, czy nie ma krwawienia wewntrz organizmu, aby wyeliminowa t przy-czyn. ywieniowcy) wyliczaj nastpujce powody niedoborw ela-za w organizmie: 1) Maa aktywno fizyczna, mae spoycie dostarczanego poywienia , czyli... gdy si jada zbyt mao, to i elaza brakuje. 2) Gwatowna zmiana stylu ycia, ktra pociga za sob rwnie drastyczn zmian w odywianiu, a przy tym spoywanie produk-tw, z ktrych elazo jest nieprzyswajane lub usuwane. 3) Spoywanie ywnoci tzw. przemysowo oczyszczanej, jak np. biay cukier i sl, biae pieczywo, biay ry itp., a przy tym dostarczanie organizmowi duych iloci fosforanw, a wic tych skadnikw, ktre powoduj nieprzyswajalno elaza. Mwic najprociej za niedobory elaza jest obecnie odpowiedzialne le pojte nowoczesne ywienie. Win ponosi moe take zbyt szybkie i nieumiejtne odchudzanie albo jedzenie bogaczy, czyli: duo kosztownych sodyczy, biae pieczywo i r-ne wyrafinowane smaczki, ktre pozbawiono elaza. Gdy chodzi szczeglnie o dzieci, przyczyn moe by dostarczanie zbyt duo mleka, a mao innych pokarmw. Mleko jak wiadomo nie zawiera prawie elaza.

Mimo e elazo jest niby we wszystkim, e jest tak atwo dostpne, jednak wielu lekarzy i ywieniowcw uwaa jego niedobory za najczstsze braki ywieniowe, z jakimi si dzi spotykamy. Mona by si zastanawia, dlaczego niedobory elaza powoduj tyle i tak rnorodnych skutkw? Od wypadania wosw do atakw serca. Odpowied jest prosta: wszystko zaley od krwinek. Te mikroskopijne ciaka, ktrych pono 5 milionw moe si zmieci na gwce od szpilki, rzdz naszym zdrowiem. Gdy si krwink odpowiednio zabarwi, mona j oglda pod mikroskopem. Wyglda jak powiedzmy guziczek, ktry ma rednic ok. 7 i grubo ok. 2 mikronw. Cho tak malusieka, zawiera rednio 280 milionw czsteczek hemoglobiny, a e w kadej s wmontowane 4 atomy elaza, wic w sumie jest ich ponad mi-liard. Krymy w wiecie omal niewyobraalnych wielkoci czy raczej maoci. Hemoglobina jak mwilimy peni niezwykle wan rol w naszym organizmie. Ale najwaniejsza jej funkcja tzn. dostar-czanie tlenu i odbieranie dwutlenku wgla jest moliwa dziki temu, e tworz one z hemoglobin nietrwae zwizki, z atwoci wizane i rozwizywane. Niestety, np. z tlenkiem wgla, zwanym czadem, czy z cyjanowodorem (cyjankiem), hemoglobina wie si trwale, nieodwracalnie, a wtedy ju nie potrafi rozwozi tlenu i zbiera dwutlenku. Wanie na tym polegaj zatrucia. Zuyte krwinki ulegaj rozkadowi w ledzionie i wtrobie i tu te oddaj swoje elazo. Ale jak to zwykle w takich proce-sach bywa cz ich si marnuje i wraz z innymi pozostaocia-mi przemiany materii jest wydalane. Uzupeniania brakujcego ela-za organizm szuka w poywieniu. Ze wspomnianych ju 35, a nawet 6 g elaza, ktre si w nas znajduje, ok. 57% jest w hemoglobinie krwi, 7% w miniach (pod nazw mioglobiny), 16% jest zwizane z metaloenzymami tkankowymi, a 20% to zapas, odoony w wtrobie, ledzionie, szpiku kostnym i nerkach. Czyli wynika z tego jasno, e elazo jest bardzo wane nie tylko dla krwinek i mini, lecz i dla wielu metaloenzymw. Uruchamiaj one rnorodne procesy yciowe, zwaszcza na terenie najwyej wyewoluowanej ywej materii, jak jest tkanka mzgowa. Widocznie za stopie ewolucji paci tkanka mzgowa tak wielk wraliwoci, e wystarcza 5 minut braku tlenu, a nastpuje mier. Nic wic dziwnego, e niedobr elaza w toku formowania mzgu powoduje zaburzenia w jego rozwoju. Przy tym cae ,,urzdzenie, ktre gospodarzy elazem, jest niezwykle sprawne. Gdy skadnik ten jest organizmowi niepotrzebny, bo ma go do, to po prostu wchanianie jego nie zachodzi: spe-cjalne biako (apoferrytyna), znajdujce si w bonie luzowej jelit, zostaje zablokowane i nie przyjmuje elaza.. Chroni to orga-nizm przed jego nadmiarem, bo przecie wydalanie jest stosunkowo niewielkie i powolne, jeeli jestemy zdrowi i nie tracimy krwi. A co wobec tego z krwiodawcami? Gdy oddaj 500 ml krwi, ponosz strat ok. 100 g biaek i 250 mg elaza. Ale regeneracja moe ju nastpi po 35,2 dniach, jeli si j przyspiesza, a po 49,6 dniach bez przyspieszania. Stwierdzono, e witamina C (200 do 500 mg) potrafi ogromnie przyspiesza przyswajanie elaza co najmniej je podwajajc. Podaje si te krwiodawcom 1 g cytrynianu amonowo-elazowego, ale nie wszyscy reaguj na ten zwi-zek dobrze. Do regeneracji krwi potrzeba zreszt wielu innych skadnikw, nie tylko elaza i witaminy C, ale take m. in. miedzi, kobaltu i witamin z grupy B (szczeglnie 812, Ba, Bg i kwasu foliowego). <W dalekiej przyszoci przewiduje si przeprowadzanie u daw-cw nie tylko podstawowych bada hematologicznych, ale i analiz z zakresu biopierwiastkw i witamin. W ten sposb Stacje Dawcw i Banki Krwi bd dysponowa krwi pochodzc od ludzi wyselekcjonowanych, ujtych w grupy, wzbogacan w okrelone pierwiastki cenne dla tych, ktrym ta krew suy. Pozwoli to uzyska lepsze wynjki lecznicze ni tradycyjnymi metodami.

Ile elaza dla kogo!

Niby takie proste pytanie, a jake trudna odpowied. Normy Instytutu ywienia Akademii Medycznej ZSRR mwi, e wszys-cy od dzieci do starcw potrzebuj dziennie 15 mg tego pierwiastka. Normy Komisji do spraw ywnoci i ywienia USA rwnie

podaj 15 mg dziennie dla osb powyej 13 lat a do staroci, z tym e w wieku od 25 do 65 lat troch mniej, bo 12 mg, czyli tyle, ile dla modziey w wieku 1012 lat. Dzieci od 7 do 9 lat potrzebuj 10 mg; od 4 do 6 lat 8 mg; od 1 do 3 lat 7 mg, a niemowlta 6 mg. Jest jeszcze inna sprawa. Ot wszystko zaley od tego, ile elaza nasz organizm przyswoi. A wic nie tylko ile si go z po-ywieniem dostarczy, ale jaka jego cz zostanie przyswojona. Przyjmuje si, e zaledwie 10% tej porcji, ktr otrzymamy. l znowu trzeba podkreli, e to przyswajanie z rnych produktw jest rne. Z tym elazem to nie taka prosta sprawa.

Kopoty z przyswajaniem
wiatowa Organizacja Zdrowia (WHO) w jednej ze swoich publikacji zamiecia raport grupy ekspertw o badaniach nad anemia, spowodowan odywianiem. Oto co m. in. pisz jej autorzy: Jest wiele na wiecie pastw, gdzie anemia jest niemale powszechna i gdzie wzbogacanie ywnoci w elazo staje si ko-niecznoci. W ostatnich latach podjto w tym celu bardzo intensyw-ne studia. Niestety, ich wyniki wskazuj bardziej na pitrzce si trudnoci, ni na atwe i proste rozwizania.Z rozmaitych, badanych zwizkw elaza tylko dwa okazay si dostpne, jako tako wchaniane i przyswajane: siarczan elaza i nieco gorzej tlenek elaza. Nad zastosowaniem ich w ywieniu podjto mnstwo dowiadcze. A oto wyniki jednego z nich, bar-dzo charakterystyczne. W Tajlandii, gdzie niedobory elaza s szczeglnie wyrane, dodawano po 1 mg tego pierwiastka do ok. 15 ml sosu rybnego, jadanego powszechnie i niemal codziennie. Efekt by taki, e organizm ludzki przyswaja zaledwie 5% tej dawki. Tak to badanie, jak i wiele innych, pozwolio postawi hipotez, e wszystkie przyswajalne postacie elaza w produktach, czy to pochodzce z naturalnej ywnoci, czy ze wzbogacanej, s tylko w niewielkiej czci przyswajane. Niestety, nie znamy wszystkich czynnikw zuboajcych przy-swajanie elaza. Nie zawsze wiemy, co je ogranicza i jak mona by to ograniczenie usun, zneutralizowa. S to sprawy ogromnie wane dla wielu spoeczestw, np. dla Indii, gdzie niedobr tego pierwiastka jest powszechny. Moliwo znalezienia czynnika, ktry by nie tylko wzbogaca produkty W elazo, ale wzmaga jego przyswajalno jest celem prac wielu badaczy. Poniewa wzbogacanie ywnoci w elazo ma na celu raczej profilaktyk, popraw niedoborw tego skadnika, najlepsz drog do sprawdzenia skutecznoci takiej akcji jest zbadanie jej wpywu na zdrowie ludnoci. Wanie takie studia przeprowadzano na reprezentatywnej grupie osb, u ktrych stwierdzono niski poziom elaza i anemi wanie tym niedoborem spowodowan. Wzbogacanie mleka i produktw zboowych podawanych dzieciom zapobiega wystpowaniu u nich niedoborw tego pierwiastka. Z dorosymi sytuacja bya trudniejsza i wyniki czsto negatywne. Wzbogacana w elazo sl nie dawaa na og oczekiwanych efek-tw lub bardzo mae. Badania i poszukiwania trwaj nadal 2). Warto tu podkreli, e nasza sl kopalna z Wieliczki posiada tak wysok zawarto przyswajalnego elaza, e jej zastosowanie jako soli stoowej mogoby wyrwna u nas wszelkie niedobory tego pierwiastka. Uczeni zaobserwowali, e odpowiednio due dawki kwasu askor-binowego (witamina C), dodane do przetworw zboowych przed ich gotowaniem nie tylko zwikszaj wyranie przyswajanie elaza dodanego, ale take i tego, ktre jest w samych ziarnach zboowych. 2) Nutritional Anaemias. Raport of a WHO Group of Expers, Genewa, 1972.

Przeciwciaa i niedobr elaza

Do czsto zdarza si badaczom, e nic o sobie nawzajem nie wiedzc dochodz do tych samych odkry. Tak wanie byo z drem L. G. 0Connellem z Dublina oraz drem B. N. Nalderem i jego kolegami z USA. Pracowali nad zagadnieniem cia odporno-ciowych,

badajc czy elazo moe pobudza odporno na choroby i czy wpywa na budow biaych ciaek (limfocytw), bdcych gwnym czynnikiem odpornoci na infekcje. Wyniki uzyskane przez nich niezalenie wykazay, e przeciw-ciaa nie powstaway, gdy w ywnoci by nadmiar wapnia, cukru czy w ogle sodyczy. Ale najbardziej hamujco dziaa niedobr elaza. Stwierdzono, e niedostatek tego minerau daje fatalne skutki, gdy chodzi o produkcj przeciwcia. Odbija si bardziej ni np. na poziomie hemoglobiny czy zawartoci elaza w wtro-bie, krwi i innych organach. Pierwszym jego objawem jest zawsze zmniejszona liczba przeciwcia. Czsto analizy wykazuj, e elazo jest ,,w normie, a jednak nie gwarantuje to absolutnie, e jest go dostateczna ilo, tak aby w krytycznej sytuacji moga powsta wystarczajca liczba przeciw-cia, ktre nie dopuszcz do choroby. Z tego wida, jak trudno okreli ile elaza komu trzeba i raczej naley si liczy, e mamy go za mao. Badania przeprowadzone w Ameryce przez Public Health Ser-vice3) wykazay, e niedobr elaza wrd ludnoci jest problemem numer jeden, l to tak wrd dzieci, jak dorosych i starcw, tak wrd biaych, jak i czarnoskrych. Dotyczy on np. 58% dzieci 13miesicznych, 86,5% kobiet w ciy itd. Jeszcze najlepiej wyglda sprawa mczyzn po 60 roku ycia, bo wrd nich tylko 36,8% miao poziom elaza poniej normy. Tumaczy si to prost spraw: mczyni jadaj wicej ni kobiety w tym wieku. ywieniowcy amerykascy stwierdzaj4), e dostarczamy obecnie organizmowi zaledwie 1/3 tej iloci elaza, jaka jest mu rzeczywicie potrzebna, biorc pod uwag, e na og pene zdrowie wymaga wicej ni podaj normy. Niektrzy z badaczy dowodz, e dawniej, gdy gotowano w eliwnych garnkach, sporo jonw tego pierwiastka przechodzio do ywnoci i j w ten sposb wzbogacao. Obecnie, gdy uywamy garnkw aluminiowych, w przyrzdzonych potrawach nie ma jonw elaza. Ale nie wszyscy si z t tez zgadzaj, bo wiadomo przecie, e przyswajalne s tylko te makro- i mikroelementy, ktre s pochodzenia organicznego. Nieorganiczne nie s na og przyswajane przez organizm5). A po-nado wiadomo, e zetknicie si witaminy C z elazem niszczy j.

Gdy elaza jest za duo

Czy moe si tak zdarzy, e bdziemy mie nadmiar elaza w organizmie? Owszem, i to u nas bywa nierzadko. Na pocztku lutego 1981 r. w Gdyni zaobserwowano nadmiar elaza w wodzie z wodocigw. Zdarza si, e i inne miasta maj okresowo brunatn, pen zwizkw elaza wod. To prawda, e budzi ona wstrt, a nieraz wprost cuchnie, ale czy rzeczywicie jest szkodliwa? Nadmiar elaza w organizmie moe by szkodliwy (jak zreszt kady nadmiar). Pisze o tym m. in. prof. dr hab. in. Apolinary L. Kowal z Politechniki Wrocawskiej w swojej pracy: Technologia wody. Ale w praktyce zdarza si to niesychanie rzadko. Polska norma okresla, e w wodzie wodocigowej moe by do 0,5 mg elaza na 1 l. Taka ilos dla organizmu ludzkiego jest nieszkodliwa i nawet w gdyskiej brunatnej wodzie nie byo jej wicej. Ale osadzajce si elazo zmniejsza przewity rur wodoci-gowych, a ponadto staje si problemem dla zakadw przemysowych, choby np. pralni. Tote odelazianie wody jest prowa-dzone nie ze wzgldu na nadmiar elaza dla organizmu ludzkiego, ale ze wzgldw ekonomicznych. Jest jeszcze inna sprawa. Ministerstwo Zdrowia podaje norm odnoszc si do oglnej zawartoci elaza w wodzie. A tymczasem pierwiastek ten wystpuje w rnej postaci. Jako trjwartociowy rzeczywicie nie jest przyswajany, bo np. wodorotlenek ela-zowy (obojtny dla zdrowia) organizm wydala. Ale elazo dwu-wartociowe (siarczan elazawy) jest przyswajalne przez nasz organizm.

Co je!
Zacznijmy od sprawy kalorii. Ot, najczciej wanie kobiety ,,dbajce o lini cierpi na niedobr elaza. Bo przy 1500 do 2000 kalorii ywno dostarcza na pewno zbyt mao tego pier-wiastka (ok. 10 mg). Bywa, e gwnym poywieniem, nie tylko zreszt

odchudzajcych si pa, s: mleko, jogurt, kefir, owoce, ser biay i w ogle nabia, czyli bardzo ubogie rda elaza. Owszem, tka jaj zawieraj je, ale przypomnijmy sabo przyswajalne. Tote ,,mdry czowiek stara si rwnoczenie do-starczy organizmowi pewn ilo jakiego produktu bogatego w wi-tamin C, aby elazo z tka uczyni podwjnie przyswajalnym. Moe to by zielenina, np. natka, koperek, moe by sok pomara-czowy, lemoniada z cytryn, konfitura z owocw ry na deser lub tp. Zreszt niektrzy badacze twierdz6), e to nie elazo tka jest le przyswajalne, tylko e obnia ono przyswajanie tego minerau z innych produktw. A swoj drog przypomnie warto, e zgodnie z licznymi badaniami dopiero 500 mg wita-miny C jest optymaln dawk, ktra wzmaga przyswajanie elaza. Wiele starszych osb ma z tym przyswajaniem trudnoci. Ale znikaj one zwykle, gdy podaje si nie tylko witamin C, ale i kwas solny. Jednak bez wiedzy lekarza nie mona go nikomu aplikowa. Bo tylko on moe stwierdzi, czy kuracja nie byaby niebezpieczna przez dziaanie uboczne. Na og miso, ryby, drb to nieze rda elaza, nie tyle z powodu ,,zawrotnej zawartoci, ale bogactwa biaka, ktre uatwia jego przyswajanie i uytkowanie. Bardzo dobrym rdem ego skadnika s tzw. podroby, np. ozr i wtroba. Fasola i groch, a take kieki pszenicy dostarczaj go te w sporych ilociach. Wielu ywieniowcw twierdzi, e kobiety, ktre prowadzc sie-dzcy tryb ycia, nie jadaj duo, bo nie chc uty, powinny po prostu zaywa wedug wskaza lekarza elazo jako lek. Moe by w pigukach, byle pochodzenia organicznego, czyli takr samo jak wystpujce w ywnoci.

Bogate rda elaza

Bogatym rdem jest melasa produkt uboczny przy wytwarza-niu cukru (zasobny rwnie w magnez). Jedna jej yka, czyli ok. 15 g, zawiera 3,2 mg elaza. 100 mg cielcej wtroby po ugotowaniu dostarcza 12 mg , a woowej 7 mg. Niektre zoa soli z kopalni Wieliczka zawieraj ok. 450 mg elaza w 1 kg. Tak wic w iloci soli, ktra jest zwykle dodawana do poywie-nia (ok. 10 g) zawarta jest poowa dziennego zapotrzebowania dorosego mczyzny. Sl ta mogaby mie zastosowanie w zapo-bieganiu niedokrwistoci z niedoboru elaza, ktra wg WHO wystpuje u ok. 20% ludzkoci. Sporo tego minerau dostarczy moe sok ze liwek i suszone morele, a take orzechy, nasiona dyni czy sonecznika i rodzynki. W kocu trzeba wymieni kieki pszeni-cy, ktre dostarczaj ok. 3 mg elaza w porcji, czyli w ok. 30 g. Bardzo wany ez jes razowy chleb z penego przemiau ziarna oraz otrby. Ale o chlebie powiemy za chwil. Z produktw zboowych i z warzyw przyswaja si ok. 5% elaza; z produktw zwierzcych, jak: ozr, wtroba, woowina, ryby 15 do 20%. Gdy jada si rwnoczenie produkty rolinne ze zwierzcymi, to przyswajalno elaza z produktw rolinnych wzrasta ok. trzykrotnie. Doskonao wtrbki naley specjalnie podkreli, gdy nie tylko ona sama jest bogatym rdem elaza atwo przyswajalnego, ale i podnosi znacznie przyswajalno tego minerau z jarzyn (cebula!) i innych produktw pochodzenia rolinnego, choby z chle-ba razowego, kasz, zielenin, surwek, itd., jeli je jemy rwnocze-nie. Do takiego wniosku, po wielu klinicznych badaniach doszed dr Miguel Layrisse i jego trzej koledzy z wenezuelskiego Instytutu Bada Naukowych 7). Istniej wic trzy najwaniejsze drogi do zaspokojenia potrzeb naszego organizmu w zakresie elaza: 1. Trzeba je ywno naturaln, nie poddawan procesom technologicznym, poprawiajcym jej wygld i ewentualnie smak. 2. Trzeba jada to, co jest obfitym rdem elaza, 3. Trzeba pamita o witaminie C, ktra te rda nie tylko wzbo-gaca, ale czyni bardziej przyswajalnymi.

Historyjka o chlebie
Byo to pod koniec 1941 r. w Stanach Zjednoczonych, ktre 7.XI 1.1941 r. przystpiy do wojny. Narodowa Konferencja ywieniowa dla spraw Obrony (National Nutrition Conference of Defense) powzia dalekosin decyzj. Postanowiono bowiem, e trzeba wzbogaca chleb i mk w elazo, aby zapobiec anemii wrd obywateli amerykaskich, jako e ,,wojna nie znosi ludzi zmczonych, a zmczenie jest pierwszym objawem niedoboru elaza i wywoanej nim anemii. Mka i pieczywo amerykaskie jak wiadomo s biae, bo od lat cay tamtejszy przemys spoywczy wraz z mynami jest nastawiony na produkcj czystej mczki (niemal samej skrobi); reszta tzn. najwartociowsza cz ziarna jest odrzucana. 1 kg mki razowej z penego ziarna pszenicy zawiera ok. 30 mg elaza; 1 kg mki z ,,oczyszczonego ziarna 8,2 mg, a 1 kg mki wzbogaconej mia zawiera ok. 26 mg elaza. 30 stanw w USA podjo apel Konferencji i przystpio do akcji, majcej na celu dostarczenie ludnoci wicej elaza w pieczywie i innych wyro-bach mcznych. W latach 19681970 podjto w 10 stanach na wielk skal bada-nia wynikw tej akcji. Przebadano dokadnie 30 tysicy rodzin, ktre jaday tylko wzbogacany chleb i wzbogacan mk, bo po prostu innych w ich miejscach zamieszkania nie byo. U wszystkich stwierdzono niski poziom elaza i niedobory tego minerau w orga-nizmie. Wzbogacanie elazem produktw zboowych jest kosztowne, a prawd mwic korzyci nie dao. Dlaczego? Bo jak ju wiemy elazo, ktre dodawano do chleba, makaronw, klu-sek, spaghetti i mki, jest w minimalnym procencie przyswajalne przez organizm. A wic 30 lat tych zabiegw poszo na marne! Poniewa chleb jada si codziennie, wic ywieniowcy doszli do susznego wniosku, e pieczywo razowe jest doskonaym rd-em elaza. Namawiaj gorco do spoywania chleba z penego przemiau ziarna, zawierajcego cae bogactwo skadnikw mineral-nych. Wpywaj one na to, e chleb jest zdrowszy, a ponadto atwiej daje si przechowywa. Wieloletnie dowiadczenia dowodz, e niektre gatunki chleba, zwaszcza biaego, ulegaj zepsuciu jeszcze przed wyschniciem, a inne wysychaj i dalej s smaczne. Okazuje si (co zreszt udao si zweryfikowa Zespoowi Ekologii Profilaktycznej w Krakowie na wyrobach firmy Wawel), e dodanie do ciasta naturalnej soli mineralnej z kopalni w Kodawie wielo-krotnie przedua stan wieoci pieczywa.

Historyjka o Zieleninach
Pewna kobieta po operacji przez dugie lata nie moga wyleczy si z anemii. Dopiero zjadanie codziennie pczka natki pietruszki ju po 2 tygodniach dao popraw, a po kilku dalszych wprost zdumiewajcy rezultat. Chorobowy stan 2,5 miliona czerwonych ciaek krwi po kuracji natk osign 4,5 milionw, czyli norm. Przypomnijmy, e natka ma tylko 5 mg elaza w 100 g (szczypiorek 7 mg%) ale zawiera te 180 mg witaminy C, a ta przecie uatwia przyswajanie elaza take i z innych produktw. Bogactwem witamin i soli mineralnych poprawia te apetyt, co dao w efekcie taki wanie wspaniay wynik. Inna historyjka dotyczy pokrzyw, tych parzcych, powszechnie znanych: i tej o wikszych liciach, i tej z drobnymi listkami (Urtica dioica i Urfica urens). Z interesujcych nas skadnikw obie zawieraj: lecytyn, kilka enzymw (oksydaza, peroksydaza i chlorofilaza), kwasy organiczne, a wrd nich kwas mrwkowy, ponadto 15 do 19% soli mineralnych, czyli bardzo duo. Wrd tych soli s m. in. zwizki krzemu, elaza, potasu, wapnia i in.; z witamin pokrzywa zawiera: A, C i K. Poza tym 57,5% chloro-filu, a take nie tak dawno odkryt rolinn sekretyn, pobudzajc czynnoci wydzielnicze odka, trzustki, wtroby i jelit oraz ruchowe czynnoci przewodu pokarmowego. Moe dlatego wanie medycyna ludowa od wiekw przypisywaa pokrzywie nadzwyczajne waciwoci, jak zwikszanie iloci krwi, a raczej hemoglo-biny w krwinkach, oraz liczby i wielkoci krwinek. Badania klinicz-ne dowiody take, e pod tym wanie wzgldem pokrzywa nie ustpuje syntetycznym preparatom elaza i doskonale leczy anemi. Kada gospodyni wiejska wie, e dodatek suszonych pokrzyw do karmy kur podnosi zim ich nieno. Wprawdzie my

moemy suszon pokrzyw popija w formie herbatki (bywa taka paczkowana w Herbapolu), ale nie tylko medycyna ludowa, lecz i dowiadczeni zielarze polecaj kuracj, polegajc na piciu wieego soku, wycinitego z lici i odyg modych rolin, zerwanych przed kwitnieniem. Myje si je bardzo starannie, nastpnie przepuszcza przez sokowirwk albo miksuje z maym dodatkiem wody i odcedza sok. Pije si go po 3 yki dziennie. Jest bardzo niesmaczny, ale skuteczny. Lepszy jest z dodatkiem miodu. Mona zrobi zapas na kilka dni i przechowywa w lodwce.

Troch liczb dla zainteresowanych

Z licznej korespondencji, jaka nadesza od Czytelnikw naszej ksiki, ponownie wynika, e wiele osb lubi cyfry, tabelki itp., cho s i tacy, ktrzy nieomal wszystkie dane liczbowe omijaj. Oto tabelka 8) zawartoci elaza w rnych produktach. Podajemy tylko niektre, wybrane surowce, bo tabelka jest bardzo obszerna.

Zawarto elaza w 100 g czci jadalnej pokarmw (w mg) I. Miso i ryby: nerki wtroba serce woowina chuda szynka wdzona wieprzowina (rednio) kura ryby (rednio) II. Przetwory maczne: patki owsiane pszenica ry III. Owoce: liwki suszone rodzynki daktyle suszone jeyny, maliny, porzeczki winogrona, brzoskwinie banany, borwki jabka, gruszki winie i grejpfruty IV. Mleko i nabia: mleko pene i zbierane mleko skondensowane mleko w proszku jajko cae tko biako 7,9 6,6 4,6 2,9 2,5 2,3 1,5 0,7

4,5 3,3 0,8

3,9 3,3 2,1 0,9 0,8 0,6 0,3 0,2

0,1 0,2 0,2 2,7 7,2 0,2

V. Warzywa: szpinak groszek zielony brukselka pomidory cebula, kapusta, selery, saata VI. Rne: drode piwne drode piekarskie melasa grzyby mid

3,0 1,9 1,3 0,6 0,5

18,2 4,9 6,0 1,0 0,9

Jak zawsze w przypadku liczb, rnice midzy poszczeglnymi rdami mog by bardzo due. Tabele niemieckie, na ktre nie-raz si powoujemy, gdy zawieraj cae bogactwo danych (27 rubryk w tabelach opracowanych przez prof. dr W. Heupke i dr G. Rosa) maj specjaln rubryk, okrelajc iloci elaza w po-szczeglnych produktach spoywczych. Naturalnie w mg na 100 g (mg%). Z tej wanie rubryki warto byo wyowi najbogatsze rda elaza.

Produkt (100 g) l. Misa: krew woowa, wieprzowa konina krew cielca krew kur miso krlicze wtroba woowa II. Rne: orzeszki bukowe endywia i cykoria jarmu czekolada czerwona kapusta drode suszone licie selera soja koper bb ementaler, parmezan suszone gruszki

Iloi elaza (mg) 60 50 40 30 15 12

25 25 20 20 18 18 16 1213 12 10 10 5,4