Marcin Murinius - Kronika mistrzw pruskich

yjcy w XVIw. Marcin Murinius, pisarz i humanista, by dominikaninem klasztoru w. Mikoaja w Toruniu, jednake po roku 1573 przeszed na luteranizm. By gorcym zwolennikiem tolerancji religijnej na ziemiach Rzeczpospolitej. Jego Kronika mistrzw pruskich wydana zostaa w 1582 roku w Toruniu. Przedstawi w niej dzieje ziem pruskich od czasw legendarnych a po rok 1582 - pokj Stefana Batorego z Moskw w Jamie Zapolskim.

Kronika mistrzw pruskich

Na polskie z niemieckiego przeoona z przydaniem rzeczy pamici godnych z rozmaitych kronik zebranych W Toruniu drukowa Malcher Neringk Roku Paskiego 1582

WSTP SAWNIE ZACNYM PANOM: DOKTOROWI MUCHINGIEROWI BURGRABI FRANCISZKOWI HESTCE PREZYDENTOWI JANOWI STRUBANTOWI, JANOWI GRECZOWI BURMISTRZOM, RADZIE TE SZLACHETNEJ MIASTA KRLEWSKIEGO TORUNIA, PANOM I DOBRODZIEJOM SWYM ASKAWYM KS. MARCIN MURINIUS ASKI BOEJ DUGIEGO YCIA, SZCZELIWEGO NA URZDZIECH POWODZENIA ZE WSZYSTKIMI POCIECHAMI OD PANA BOGA YCZLIWY Sawnie zacni a askawi panowie! Midzy naukami wyzwolonymi, ktre z dobroci wrodzonej a nieprzebranej szczodroty Bg, wszystkiego dobra rzdo, uomnej naturze i tpemu rozumowi naszemu ku wiczeniu uyczy raczy, nie podlejsze miejsce historyja trzyma. Przeto Bg Mojesza, ma witego sug swego, ku spisaniu historyjej stworzenia i biegu wiata pobudzi. Za ktrym i inszy nam w tym posuyli, czego wieczn pamitk w Bibliej z naukami i pociechami mamy. Pogani te dziejw przodkw swych nie zaniechywali, ale na pimie w upominku potomkom swym zostawili, z ktrych te i my wielkiej ich czci nie bez poytku uywamy. Bo i opuszcz ukochanie czytelnikowe w jej czytaniu, bez ktrego by nie moe, kto (prosz) kiedy krom jakiego znacznego poytku historyj czyta. Z niej bieg czasw porzdny baczny czytelnik pojmie, ona odmian, upadki, wywyszenie krlestw i pastw i przyczyn tego pokae. Ta wysug cnoty (ktra nie na okrgym kole, odmiennie jak Fortuna, ale na kwadratowym kamieniu msko wszystko wystawa) suszn chwa wynosi, a srogo kani niecnych pokazujc, drugie od zoci odwodzi, ku dobrym sprawam przykady pobudza. Susznie tedy od zacnego krasomwcy Cycerona mistrzyni cnoty jest nazwana. Niemiertelnej te sawy ludzi dobrze w Rzeczypospolitej zasuonych skarbnic pewn rzeczon by moe, bo cho trofea, supy miedziane i marmurowe za odmian czasw mnych mw zgin, historyja im tego skarbu nie utraci, lecz w cale zachowa. Ale co si bawi t zalit historyjej, ktra od inszych dosy ozdobn rzecz podug godnoci zalecona jest, a to tym wicej, e i Waszmociw wszystkich tego wiadomych by wiem, co bym tu. w porzodek przynis.

Mam te za to, e nie lada pociech Waszmociowie odnosicie z czytania kronik ziemie tej, gdy w nich i przewane dzieje przodkw swoich i wolnoci cnymi a wiernymi zasugami nabyte jako na jawie widzicie. O ktrych, aby te jzyka niemieckiego nieumiejtni spraw mieli niejak, mistrzw pruskich kronik krtk od Jana Daubmana jzykiem niemieckim wydan na polskim przeoy, przydawszy do tego historyje niktre z innych kronik pamici godne, ktre Waszmociam swym askawym panom i dobrodziejom ofiaruj, wdziczen bdc aski, ktrm po Waszmociach zna. Rozumiem temu, e Waszmociowie z wrodzonej sobie ludzkoci nie z zamarszczon twarz to ode mnie przyjmiecie, czym mnie i inszym do ochotnych posug i prac pobudk dacie. Z tym si asce Waszmociw zalecam.

Caput I
O POOENIU ZIEMIE PRUSKIEJ NAZWISKU JEJ A O OSADZIE PIERWSZYCH DO NIEJ PRZYCHODNIW Ziemia pruska rodna, okwita i osiada, ma Litw od soca wschodu, od poudnia Polsk, od punocy Iflanty, od zachodu pomorsk ziemi. Gdy si na wiar krzecijask nawrcili, zamkw w liczbie siedmdziesit i dwa, a miast szedziesit i dziewi byo. Rzeki takie kosztowne ma, z ktrych Wisa naprzedniejsza z Polski idc Toru podlewa, a za Gdaskiem w morze wpada; ma te i innych rzek dosy, jako Nogat, Elbing, Weser, Oss, Drewnic i inne. Jezior w liczbie kad by maych i wielkich dwa tysica trzydzieci i siedm. Ta ziemia od starodawnych Ulmigania bya zwana, stde obywatele Ulmigeri byli zwani. Miechowita pisze, e w Bitymi krlem by Prussia imieniem, ktrego Hannibal namwi, aby przeciw Rzymianom wojn podnis, co gdy uczyni, poraony i z krlestwa wyzuty, do Ulmiganii z swoimi si uda i tak po tym krlu z Bitynii ziemia nazwana Prussia acz te inni od Brutena pana ich j mianuj, o co sporu wie nie potrzeba. Obywatele ziemie tej oni starzy Prusowie ludzie byli proci (jako w pogastwie), dzicy, jednake przychodniom lutociwi i uczynni. Do tych w pustynie potem Cymbrowie, Getae albo Gepidowie, ju dugimi wojnami, ktre we Woszech wiedli, spracowani, przyszli ze wszystkim sprztem i dobytkiem, a z nimi si zbraciwszy, osadza si jli, napierwsze miasto zaoyli Romnowo, jakoby Rzym nowy, ktrzy jednak jednego prawie rodu z Litw byli, jedno przez obcy nard jzyk zmienili. To miasto Romanowo albo Romnowo naprzedniejszym stolcem byo ziemie pruskiej a do przyjazdu Krzyakw, ktre potem zburzone przez Bolesawa Chabrego, krla polskiego, roku 1017, a teraz tam miasteczko jest rzeczone Heiligenbeil, jakoby wita Siekierka.

O WEJDEWUCIE, PIERWSZYM KRLU PRUSKIM Gdy si lud za czasem rozmnaa a bez wszego rzdu y, wydzielajc sobie ziemi ile kto chcia i gdzie mu si podobao, tak i im ciasny si prawie zda kt ten (bo gdzie rzdu nie ma, tam zamieszanie), za czym przyjacimi zewszd byli ogarnieni, przeto rozmawia o postanowieniu krla i rzdu dobrego poczli. Tam Wejdewutus Litalan inszych dzielnoci, dowcipem i dostatkiem przechodzc, rzecz do zgromadzonych Borusw uczyni, przez podobiestwo rzekc: Gdybycie Borusowie nad pszczoy wasze gupszymi nie byli, te rnice midzy wami atwie by si uspokoiy, bo widzicie, i pszczoy krla maj, ktremu posuszni s, on ich sprawy rozradza, kadej z nich pewn robot daje, tene niepoytecznych wygnanim z ulw karze, one te mie pszczki sobie zlecone dziea pilnie wykonywaj, jako to sami widzicie, tym ksztatem wy te krla sobie postanwcie, jego wszyscy, adnego nie wyjmujc, we wszem posuszni bdcie, niech swary miedzy wami porwnywa, zo karze, niewinnoci broni, to mu w zupen moc oddajcie. To syszc Prusowie krzyknli; I chcesze ty by nad nami Boiotheros? - co ich jzykiem krla pszcz znaczy. Tak Wejdewutos nie gardzc ich gosami krlem pruskim zosta, a to do czego ich pierwej przykadem pszcz wid, pilnie koczy, bo prawa naprzd im postanowi, miejsca pewne do mieszkania tuajcym si naznaczy, ziemi ku oraniu wedug potrzeby kademu z osobna wymierzy, drugich do byda, do rybactwa i do innych spraw obrci. To te ustawi, aby aden gospodarz dobytku wicej nie chowa, ani czeladzi, jedno co z potrzeb mie mg, insze, aby przeda albo pobi, uomnych i do roboty niegodnych nie ywi. Wolno te t da, eby synowie ojca albo matk strupione staroci i mdych si, jako niepoytecznych wolno byo zadawi, by prno chleba nie jedli a (tak ociec i matka sia dzieci uywi, a wielko dzieci jednego ojca albo matki zgrzybiaej uywi nie chc). Aby te z jedn on kady przesta, ustawi. A iby lud dziki a okrutny w ludzko wprawi, miodu sycenia sposb im poda, schadzki do gospd ustawi, biesiady rozmaite wymyli i nie omyli si w tym, bo potem tak zmikczeli, i gdzie chcia, tam ich nakierowa. Gociom te, aby przystojna ludzko i uczynno bya pokazowana rozkaza i innych wiele rzeczy (jako w pogastwie) postanowi, szczeliwie tak przez wiele lat panujc, ywota swego dokona majc lat wieku swego 116, zostawiwszy po sobie synw 12, ktrym te za ywota pewne udziay naznaczy, o czym bdzie niej.

O WEJDEWUCIE, PIERWSZYM KRLU PRUSKIM Gdy si lud za czasem rozmnaa a bez wszego rzdu y, wydzielajc sobie ziemi ile kto chcia i gdzie mu si podobao, tak i im ciasny si prawie zda kt ten (bo gdzie rzdu nie ma, tam zamieszanie), za czym przyjacimi zewszd byli ogarnieni, przeto rozmawia o postanowieniu krla i rzdu dobrego poczli. Tam Wejdewutus Litalan inszych dzielnoci, dowcipem i dostatkiem przechodzc, rzecz do zgromadzonych Borusw uczyni, przez podobiestwo rzekc: Gdybycie Borusowie nad pszczoy wasze gupszymi nie byli, te rnice midzy wami atwie by si uspokoiy, bo widzicie, i pszczoy krla maj, ktremu posuszni s, on ich sprawy rozradza, kadej z nich pewn robot daje, tene niepoytecznych wygnanim z ulw karze, one te mie pszczki sobie zlecone dziea pilnie wykonywaj, jako to sami widzicie, tym ksztatem wy te krla sobie postanwcie, jego wszyscy, adnego nie wyjmujc, we wszem posuszni bdcie, niech swary miedzy wami porwnywa, zo karze, niewinnoci broni, to mu w zupen moc oddajcie. To syszc Prusowie krzyknli; I chcesze ty by nad nami Boiotheros? - co ich jzykiem krla pszcz znaczy. Tak Wejdewutos nie gardzc ich gosami krlem pruskim zosta, a to do czego ich pierwej przykadem pszcz wid, pilnie koczy, bo prawa naprzd im postanowi, miejsca pewne do mieszkania tuajcym si naznaczy, ziemi ku oraniu wedug potrzeby kademu z osobna wymierzy, drugich do byda, do rybactwa i do innych spraw obrci. To te ustawi, aby aden gospodarz dobytku wicej nie chowa, ani czeladzi, jedno co z potrzeb mie mg, insze, aby przeda albo pobi, uomnych i do roboty niegodnych nie ywi. Wolno te t da, eby synowie ojca albo matk strupione staroci i mdych si, jako niepoytecznych wolno byo zadawi, by prno chleba nie jedli a (tak ociec i matka sia dzieci uywi, a wielko dzieci jednego ojca albo matki zgrzybiaej uywi nie chc). Aby te z jedn on kady przesta, ustawi. A iby lud dziki a okrutny w ludzko wprawi, miodu sycenia sposb im poda, schadzki do gospd ustawi, biesiady rozmaite wymyli i nie omyli si w tym, bo potem tak zmikczeli, i gdzie chcia, tam ich nakierowa. Gociom te, aby przystojna ludzko i uczynno bya pokazowana rozkaza i innych wiele rzeczy (jako w pogastwie) postanowi, szczeliwie tak przez wiele lat panujc, ywota swego dokona majc lat wieku swego 116, zostawiwszy po sobie synw 12, ktrym te za ywota pewne udziay naznaczy, o czym bdzie niej.

O BRUTENIE, JEDNOWADCY PRUSAKW I O JEGO DO STANU KAPLASKIEGO UDANIU Brutenus jednowadca Prusakw (od ktrego te mniemaj by rzeczon ziemi prusk), widzc i siebie zeszego w leciech, tudzie Wejdewota, brata swego na pastwo obranego, nabonym zosta, dobrowolnie bratu Wejdewutowi pastwo spuciwszy.Ten Bruteno by potem wybranym nawyszym kapanem ceremonijej albo obrzdw bogw pogaskich, a przemieniwszy mu imi, wedug zacnoci urzdu nazwali go Kirie Kirieito, ktre ju imi byo wszystkich potem na ten urzd wsadzonych. Za postpkiem zasi czasw proci ludzie Prusowie zwali te nawysze kapany Krywe Kryweito, to jest bliski nasz pan. W takowej wadze ten to Krywe Kryweito by, e na jego rozkazanie wszyscy byli posuszni, na koniec gdy przzez sug swego znak albo wic lask posa, gotowi Prusowie do wszytkiego byli. Tej nadzieje na koniec o nim byli, e wszelkna dusza zmarego czowieka mimo jego dom i musiaa, a znak tam swej wdrwki znakiem jakim pokazaa. Przeto tego dochodzc i z dalekich krajw do niego przychodzili, a o zmarym jelie si mu ukaza pytali, ktry nie widzc osoby jako yw, wszytk jego postaw, ubir, obyczaje, jaki by powiedzia, a tym saw u wszech sobie zjedna. upw te i dobyczy trzeci cz mu zawsze oddali, gdy z wojen przyjedali etc. Takowa moc dyjabelska i zalepienie ludzkie, i temu wierzyli.

BOGOWIE, KTRE PRUSACY CHWALILI A IM MODE ODDAWALI I KTRYM SPOSOBEM Prusowie pogani nie majc jasnoci sowa Boego, przykadem innych miasto Stworzyciela stworzenie chwalili, a nie tylko na niebie bdce soce, miesic, gwiazdy, ale te sprony gad, we i aby czcili. Brutenus pierwszy ich patryjarcha naboestwa stanowi pocz, a bogowie, ktrym od nich z swymi potomkami czyni ofiary, te imiona maj: Patollo, Patrimpos, Percunos. Romanowo albo Romnowo od Rzymu rzeczone, naprzedniejsze a gwne miasto Prusw starych, stolic byo Krywe: Kryweita, tame wielkim kosztem zbudowany mu by niedaleko koci pod dbem, nad podziwienie ludzkie rozoystym, ktry te db za wity mieli, a za dyjabelskimi czary zimie i lecie zielony by, trway i nienaruszony.

Po prawej rce dbu bawan Perkunos nazwany, po naszemu Piorun, postawili, temu na ofiar Prusowie, md i Litwa ssiedzi ogie ustawiczny we dnie i w nocy z dbiny palili, do czego wejdelotowie (to jest sudzy kocielni) postanowieni byli, ktrych to ju nawitszy urzd by pilnowa, aby ogie ten wedug nich wity Perkunusowi bawanowi nigdy nie zagas, co jeliby przez ktrego z nich niedbalstwo zagas, na gardle taki by karan. A tu zna, i pogani bogw swych mody gnunie odprawia nie chcieli, uczmy si od nich, abymy Paskich spraw tak powanych leniwie te nie sprawowali. Drugi bawan Potrimpos zwany, to jest ojczystych bg (acinnicy dii paenates mwi), mia swj obraz na ksztat wa wzdu zwitego z miedzi, ktremu k woli Prusowie, md, Litwa jako jednego zmamienia ludzie, kody z nich wa ywego w domu chowa a mlekiem ywi. Na trzecim rogu bawan dyjabelski trzeci sta, Patello nazwany, ktremu ku czci kady w domu u siebie gow umarego czowieka chowa. Nie przestali jeszcze Prusowie na bogach tych, mao im ufajc, jako nie byo komu. Czwartego Wirschaitos obrali, a jemu ruchome i nieruchome rzeczy, konie, krowy, winie, owce, kozy i inne bydo zlecili. Jeszcze chcc mie wiatu gospodarzw nad gsiami, kury, kaczkami, pacami, gobami i nad innym ptastwem, boga zmylonego przeoyli, ktrego Schwoibrata nazwali. Gurcho bg ich szsty, z ich mniemania nad ywioami, zboem i ludzkimi pokarmy mia moc. Innych spronych bawanw zmianki nie czyni. Wyszy namieniony db, gdzie trzej bawani stali, u poganw Prusw wity, okryty by wkoo ptnem od ziemi na om okie wzwy, tam nikomu wni si nie godzio, jedno Krywo Kryweitowi, papieowi pruskiemu a wejdelotom, kapanom jego. A gdy z ofiarami przychodzio pogastwo, vellum tego albo zasony uchylano, tak e swe mody czynili.

O WITACH PRUSW POGANW I INSZYCH ZABOBONACH wita obchodzili Puschuita boga (albo raczej dyjaba), ktrego mniemali mieszka pod krzewin bzow, przeto to drzewo w wielkiej u nich uczciwoci byo. Parsztuki te, jakoby anioki jego, czcili a kolacyj dla nich w gumniech pospolicie narzdzali, tam odprawiwszy ceremonije pogaskie, zamknwszy za sob drzwi, onych pokarmw odeszli, tam oni Parstukowie o punocy mieliby je, nazajutrz patrzali pogani, ktrej by potrawy wicej ubyo, tej si witszego urodzaju spodziewali. Jestjeszcze tego zakau po czci w Kurlandskiej, Inflantskiej, Sambijskiej albo Sudawen ziemiach. Ale i za Toruniem (co dziwna) jeszcze to nie zgino, jako okoo Chojnic, Kamienia. Sempelborka o tym drzewie bzowym sia trzymaj, a dziwne jakie ziemne fantasmata pod nim by twierdz, ktre oni krasnymi ludmi zowi i mwi, i czsto w nocy, gdy miesic wieci ludziom, zwaszcza chorym, widzie si dawaj. ich urodzie powiadaj, i wicej na okie nie s wyszej wzrostem. Te to o nich dzier, eby oni niewdzicznym zboe z gumien brali, a do tych co je czcz nosili. Na schodzie padziernika te bogu Ziemiennikowi szczedwszy si w gromad czynili, co i dzi jeszcze na niktrych miejscach czyni, z cerymonijami starych poganw, ktre tu krtce przeo, aby obaczy, jako stary nag zy. Zebrawszy do gumien zboe z kila wsi, Skadaj si na biesiad, a gdy si zejd gospodarze z onami i z dziemi, i z sugami, potrzsn st sianem, a drugdzie obrusem przykryj, chleba nakad i cztery kufle piwa postawi. Po tym przywiod cielca i cielic, barana i owc, koza i koz, ze kadego samca i samic, takie i ptakw. Tam ich ksidz czarownik, chop prosty, wymwiwszy swoje bani, kijem uderzy ktrekolwiek z onych bydlt, tam potem wszyscy kijmi tuk, ofiarujc to Ziemnikowi dyjabu swemu a dzikujc mu, i od wszego zego ich zachowa. Z tej ofiary potrawy gotuj, a do stou siadwszy, od kadej potrawy, pierwej ni jedz, po wszystkich kciech po sztuce miece ich wieszczek za ofiar swemu Ziemiennikowi, tu jedz i pij, w dugie trby huczc, a si popij. W Kurlandach i Iflanciech jeszcze tego baamctwa dosy. W Prusiech za, w Sambijej i okoo Insterborku, Ragnety etc. maj swoje wito, ktre zow Pergrubi. Z kila wsi zsypuj sd na piwo, a szczedwszy si w dom jaki wielki, tam ich Wurschait czarownik wziwszy wielki garniec piwa, podnosi go wzgr, a mod czyni do boga Pergrubiusa mwic: O, Weszpocie Dewe musu Pergrubios etc. (O, Wszechmogcy Boe nasz Pergrubiusie etc.). Dzikuje, i zim odegnawszy lato im przywraca, prosi, aby im yzny rok da, potem ujmie konewk z piwem zbami, a wypiwszy piwo, rzuci konewk przez si, nie dotykajc si jej rkoma, a starszy onej wsi j chwyta, a nalawszy co narychlej piwa na st stawia. Wziwszy za kufel Wurschait Perkunusa albo Pioruna prosi, aby gromy. grady etc. odwrci, take mu kufel piwa w zby ujwszy na cze wypije. Potem wszyscy pij tym sposobem Swajstyrowi, bogu wiatoci,i dla pogody i Pilwitowi dla zgromadzenia dobrego zboa i innym bogom, bo ich 15 maj,, czyni po kuflu piwa za kadym razem w zby wziwszy penic, a chopi za nim, potem by wilcy wyjc, ku ich chwale pie piewaj. A jeli zy urodzaj bdzie, grzechom to swym przypisuj, proszc przeto Auschlawissa, boga chorych i niemocnych, aby si do innych bogw o ask za nimi przyczyni. Tame w Zudawen, Zamland chopi jakoby po koldzie chodz raz do roku, zbierajc pienidze, chleb i inne rzeczy, co potem przedadz, a za te pienidze koza albo byka, a jeli im pienidzy stawa, oboje kupi. Potem Wurschaitos, ich pop, wdziawszy wieniec na gow, pooy rk na koza albo na byka, proszc bogw wyszej mianowanych,

aby od niego obchd tego wita wdzicznie przyjli, a wziwszy byka albo koza za rogi, wiod go do gumna i podnios go wszyscy chopi wzgr, a Wurschait pop opasawszy si rcznikiem, wzywa po wtre wszystkich bogw mwic: Ta jest chwalebna ofiara i pamitka ojcw naszych, abymy zgadzili gniew bogw swoich. Potem wkoo trzykro chodzi szepcc, a potem onego koza zarze, krwie na ziemie nie rozlewaj, ale w jak wask wycedz, ktr potem Wurschait ludzie kropi, ostatek kady z nich po trosze w garnuszki do domw rozbior, a tym bydo kropi jako w rzymskim kociele wicon wod. Zsiekawszy byka albo koza w stuki, warz, a chopstwo okoo ognia siedz, ktry barzo wielki uczyni, niewiasty lepak ich przynosz placki nie pieczone, a oni wziwszy po placku, ciskaj je sobie przez pomie jeden ku drugiemu, tak dugo i si upiek, potem jedz i pij, huczc w trby dugie ca noc. Rano ostatki tej kolacji wynosz na rozstanie drg i placek a to ziemi zasypi, aby pies albo inny zwierz tego nie doszed, potem si rozchodz. Tu ju koniec temu rozdziaowi czyni, innych baamuctw barzo wiele umylnie opuszczajc, ktre pobony czytelniku syszc i zadziwi si musisz okrutnemu zalepieniu i Panu Bogu dzikowa si zezna winnym ci z tak gstych ciemnoci wyrwa.

O POGRZEBACH STARYCH PRUSAKW POGANW I TERANIEJSZYCH POZOSTAYCH O zmartwychwstaniu na dzie sdny wierzyli, ale niedobrze, bo jakowej tu by na wiecie godnoci zmary, takiej go by rozumieli i na onym. Jeli by szlachcicem albo chopem, bogatym albo ubogim, wielmonym albo chudym pachokiem, takie mia by po zmartwychwstaniu. I dla tego z ksity, z pany i z szlachcicami umarymi sugi, suebnice, szaty, klejnoty, konie charty ogary sokoy uk z sajdakiem, szable, wczni, zbroje i insze rzeczy, w ktrych si zmary za ywota kocha, z rzemielnikami takie ich naczynie, z chopy wiejskimi i innymi to; czym sobie, ywnoci ktry z nich nabywa, palili, tak wierzc, i z tymi rzeczami wesp zmartwychwsta mieli, a jako na tym wiecie, tak i na onym tego uywa, tym si cieszy i ywi mieli. Rysie te albo niedwiedzie paznokcie palono z umarymi, bo wierzyli, i na gr wielk a przykr ku sdnemu dniowi wstpowa mieli, jaki bg wszechmocniejszy nad wszystkim wiatem czyni mia, a przeto iby tym snadniej i bezpieczniej tam wle mogli, paznokciami rysimi mylili sobie pomaga. Ten obyczaj i inne mieli Litwa, md, Prusowie starzy jednego narodu, naboestwa, obyczajw jak domowych, tak wojennych ludzie bdc, acz jzyk za czasem odmienili. W kurlandskiej ziemi s jeszcze tego znaki z strony pogrzebu, acz rne. Kiedy si ktry miertelnym czuje, tedy przyjaci i ssiadw na beczk albo dwie piwa prosi kae, ktrych przeprasza i egna. A oni za umarego w ani piknie umyj i ubrawszy go w czeche na stoku posadz, a z rzewnym paczem, pijc do niego, mwi: Ja do ciebie pij, miy przyjacielu, i czemu umar, majc mi maonk, dziatki, bydo etc., dostatek wszystkiego?, Na dobr noc potem drugi raz do niego pij i prosz, aby na onym wiecie ich przyjacioy pozdrowi, a z nimi ssiedzko y. Ubrawszy go potem w szaty, a jeli m bdzie, przypasz mu kord albo siekir, rcznik te okoo szyje, w ktry kila groszy, chleba i soli na straw mu zawi i dzban piwa z nim tak do grobu wo. A gdy niewiast grzebi, nici i ig jej wo, aby sobie, jeli si jej co zedrze na onym wiecie, zaszya. Gdy umarego do grobu wioz, przyjaciele idc procesyj nomi wzgr szermujc, woaj: Geigoi, Begeite, Pokkole to jest: Uciekajcie, precz biegajcie dyjabli od ciaa. W liflantskiej lepak ziemi i po dzi dzie za Mojz Sokow to si znajduje, i przy pogrzebiech umarych w trby graj, piewajc: Id, nieboe, z tego ndznego wiata, z rozmaitych uciskw, na wieczne wesele, gdzie ani buczny Niemiec, ani drapieny Lejlisz to jest Polak albo Litwin, ani Moskwicin krzywdy nie uczyni. Pamitk te umarych ojcw, matek i innych , krewnych w padzierniku miesicu obchodz, a czasem na kode wito na grobiech lamentliwie piewaj z paczem, wyliczajc zmarego godnoci. Kurlandowie, Prusowie do karczmy zaraz z kocioa id, a tam stypy zaywaj, bez now jedzc, a kadej potrawy sztuk kto yczliwy zmaremu pod st miece i kufel piwa leje. O czym ju dosy.

O MIERCI WEJDEWUTA KRLA PRUSKIEGO I NAZNACZENIU NA PASTWO SYNA JEGO A O UDZIALE INNYCH SYNW Roku 573 Wejdewuto, krl pruski, widzc si w leciech zaszego, bo 116 lat by yw, umyli dla pokoju syny swoje za ywota podzieli. Dla tego zebra wszystk szlacht i pany pruskie, ktrym to oznajmi na co gdy zezwalali, pierwszy syn Saimo rzeczony panem pruskim mianowany jest. Do witego dbu tedy, gdzie bogowie

ich byli (jakom wyszej pisa), zgromadzili si wszyscy, a Krywo Kryweito, ich biskup nawyszy, koza zabiwszy, bogom palon ofiar za grzechy wszystkiego ludu oddawa. Potem wezwany do gromady pierworodny syn krlewski Saimo, ktremu ociec rzek: Synu miy, lubujesz miociwym bogom naszym przystojn cze, chwa z powinnym naboestwem, a tudzie naszemu Krywo Kryweito winne posuszestwo, suszn uczciwo oddawa, a bogw naszych i Krywo Kryweita z sugami jego, wesp z braci swoj do garda broni, eby jak na zdrowiu bezpieczni, tak na czci nie zeleni, a na majtnoci uszkadzani nie byli, ale co dato si pomnaali i zaczte naboestwo si mnoyo? Na co Saimo, pierworodny syn krlewski, odpowiedzia: lubuj pod karaniem boga mojego Perkuna.ktry mi ogniem swym niech zabije, jeli tego wszystkiego nie zici. Rzek mu za Krywo Kryweito: Wl rk twoj na gow ojca swego, a dotkni si dbu twych przemonych bogw. Tedy krl Wejdewuto i Krywe Kryweito przy bytnoci wszystkiej szlachty rzek: Bde ty ju panem w ziemi Goiko i Niemo. Tyme sposobem i ceremonijami inny synowie krlewscy wzili udzielone sobie pastwa. Pierwszy syn ziemic sw od imienia swego ejmod (do teraz mdzi), a drug Zamland mianowa, z ktrego ksistwa za poganw ludu do boju godnego 4000 jezdnych a 40 000 pieszych wychodzio. Tej ziemie albo ksistwa gwne miasto teraz i rezydencyja ksit jest Krlewiec, zbudowane z zamkiem roku 1260. Sudo, wtry syn, od niego Sudonia albo Sudawen ziemia rzeczona, w lud kiedy nad inne ksistwa pruskie bogata, majc do boju 6000 jezdnych a wicej ni 12 000 pieszych. W tej ziemi nazacniejsze familije, celniejsza szlachta i przebrani dworzanie mieszkali, przez Krzyaki potem dla niewiary poburzona, teraz pustynia, tak e jedno siedm wsi w Laubtaskim powiecie zostao. Natangia, trzecia ziemia, od Natanga nazwana, te od Barterlanda Alba rzeka dzieli, od Pomesanii Passarga. Nadrowia czwarta od Nadra. Szaawonia 5 od Szaawa, t dzieli z Litw Memel albo Niemen rzeka. Bartenland od Bartona mianowana ziemia szsta, graniczy z Litw 70 jezior i puszczami, od Galindii take j jezioro wielkie dzieli. Galindia 7 ziemica od Galinda nazwana. Warmia 8 od Warma imi wzia, sawna i dzi warmieskim biskupstwem. Hockerland 9 od ksicia Hoggo. Pogesamia za od cry jego Pogia 6 ziemica rzeczona. Chemieska ziemia 10 od Colmii, syna Wejdewutowego rzeczona. Pomesania 11 ziemica pruska od Pomeza, syna Wejdewutowego nazwana, przez ktr Wisa, Elba, Druno, Drobnic, Wesera rzeki id. W tej ziemi sawne z zamkiem obwarowanym miasto Malbork, zaoone roku 1302, zamek za 1281. Te s imiona synw Wejdewuta, pana pruskiego, i udziay ich albo ziemice od ich imion nazwane. By dwunasty syn Litwos z Litewki narodzony, ktrego jako z innej matki urodzonego, bracia nienawidzieli ;i bitwy z sob staczali, potem Litwos ustpi Prusom a do swych ojczystych ktw litewskich si uda. A bracia jego na swych udzielech przestawajc, w mioci mieszkali, skde te przeciw nieprzyjacioom potni byli a w pokoju ywic, w gospodarstwo si wprawowali.

O WIELKIM OKRUCIESTWIE PRUSW, GALINDIANW I INNYCH Za czasem tak si lud ten pruski rozmnoy, jako w pokoju, e im w ziemi ich ciasno by si zdao. Przeto zwierzchno tej ziemie Galindyjej rozkazaa to babam srodze (jako Farao w Egipcie); aby adnego dziewczcia, gdy si urodzi, nie ywiy; go, i ich luto odwodzia, gdy nie czyniy, obrzaowali piersi paniam i onm, aby tak adnego dziecicia, wychowa nie mogy. Tam paczliwe narzekanie, aosny lament z gniewem zamieszany onych pa uskromi si nie mg. W tej to ziemi bya biaagowa dziwnego dowcipu; rozumu bystrego, ktra w powadze u wszystkich wielkiej bya i za prorokini (ona czarownica pewnie bya) j miano. Do tej celniejsze panie ziemie onej przyszedwszy, swoj nieznon ciko, bole, a co wicej b z paczem skarc si przeoyy, rady jakby si tak wielkiego gwatu nad mami okrutnymi pomci i sobie to nagrodzi miay, szukay. Ta mia prorokini, wzia to sobie na rozmys i t drog ku pomcie ich wynalaza. Wezwaa do siebie przedniejszych ziemie Galindii i tak rzecz ku nim uczynia: Ta jest, o Galindiany, wola bogw naszych wszechmocnych, przez mnie wam zna daj, ebycie tudzie nie miszkajc, nie biorc na si zbroje ani z sob adnej broni, w ziemi szli, burzyli a upw, ktrych wam bogowie nadadz, nabrali. Co jako skoro pogastwo usyszao, co ywo jak na mid bieeli, ony z dziemi doma zostawiwszy, plundrowali ziemi krze cijask, wi niw i upw nabrawszy, do domu si wracali. Lud krze cijaski mogc zrazu odpr da jako bezbronnym, z strachu si pokryli, a kila winiw od pogan do swych przybiegwszy, im to opowiedzieli, i broni nie maj. Dodawszy sobie serca krzecijani, obronno za pogany w pogo si udali, docignwszy na gow je zbili, upy odebrawszy, do domu si z weselem wrcili.

Tak ich prorokini zwioda i sta si im wet za wet. Sudawowie, ssiedzi i bracia ich, wpadszy te do Galindii, spustoszyli ziemi, bydo wygnali, ony ich z dziemi z dostatkiem zabrali. To pisze Petrus de Dusenburg. Wprawujc si tak powoli pogastwo okrutne w tyrastwo, w Mazowsz, pomorsk ziemi i w inne wtarczki czynili a okrutne morderstwa zwierzci srogoci, nie majc baczenia na adn pe, podzili a z zwycistwa przyjedajc, co nazacniejsz osob jako i Litwa we zbroi z koniem na ofiar palili yw o bogom swoim.

O NAWRCENIU POLAKW DO WIARY KRZECIJASKIEJ A ZAMORDOWANIU WOJCIECHA WITEGO OD PRUSW POGANW Roku Paskiego 965 Mieszko polski monarcha z swymi wiar krzecijask przyj i w Gnienie jest okrczony, a Miecsaw od sawej dobrej by mianowany. Przed tym Mieszko od zamieszania Rzeczypospolitej, gdy si lepo urodzi, by rzeczony: Polacy te za nim 7 dnia marca si pokrczili. A gdy ewanieleli j czytano, miecza do poowice dobywali, dajc zna si by gotowymi do gard o wiar czyni. Midzy inszymi nauczycielmi sowa Boego by te Wojciech wity, ktry z Wgier do Polski przyszedwszy, do Prus poganw si uda naucza ich prawdy Boej, a przewiozwszy si przez Oss rzek, ktra jest za Grudzidzem l, szed daliej w bawochwalskie pogastwo, uczc ich, e to co chwal stworzenie jest, ukaza im prawdziwego Boga, sprawc wszech rzeczy mego Syna Jego Jezusa Krystusa mesyjasza prawdziwego, za nas ukrzyowanego etc. Co oni syszc, pdem rzucili si na i zabili go nad morzem, blisko eczka co dzi Fischhauss zowi. Do Bolesawa krla polskiego potem wskazali, e Boga jego zabili i zakopali, nie rozumiejc sprone pogastwo, e wity m ten nie zdobywa si na bsztwo obyczajem bogw ich, ktrzy to imi sobie kradli, ale samego siebie uniajc, jako jedynego prawdziwego Boga Ojca, Syna i Ducha witego wyznawa, inszych te do tego wid. Na okup ciao jego podali tym sposobem, aby im tak zota dano, jako ciao zaway. Bolesaw zebrawszy skarbw jako naprdziej mg, potrzeb na odkupienie ciaa posa tam; a gdy waono, nic nie zawayo z Boskiej sprawy. Przywieziono tedy je do Trzemeszna naprzd klasztora, a potem do Gniezna przeniesione, o wielkich cudach przy grobie jego pisz. T saw za gorca rozniesion Otto tego imienia trzeci, cesarz krzecijaski, z wietnym pocztem do Poznania naprzd; potem. da Gniezna nwiedza grb Wojciecha witego przyjacha, szukajc tego, co doma mia. Przeciw niemu Bolesaw krl dosy ozdobnie wyjacha, czynic mu poczciwo; a z nim do Gniezna szed, po dugich ucztach koron od niego wzi przy arcybiskupie gnienieskim Gaudenciusie, wolnym go te uczyni cesarz od poddanoci dani, co przedtem wszyscy krlowie, ksita etc. winni byli cesarzowi oddawa. Ten to Bolesaw wtry krzecijaski monarcha, . a pierwszy krl koronowany polski, Chabry od Rusakw dla jego miaoci i czujnoci wojennej rzeczony by. Koronacyja jego bya Roku Paskiego 1001.

PRUSOWIE BOLESAWOWI KRLOWI HODOWA MUSZ Bolesaw krl polski pierwszy, przez Ottona trzeciego cesarza rzymskiego koronowany, wygnanego watopeka a na kijowskie pastwo wsadziwszy (gdzie tei wjedajc w bram rzeczon Zot na pamitk wieczn mieczem do poowice forty przeci), Jarosawia poraziwszy, z saskimi i z Pomorzany granice mia, a one sobie. po rzek Elb albo abi a do Morza Niemieckiego z nimi ustawi wkopawszy elazne supy na wieczno. Z Rusi takiej uczyni po Niepr. To wykonawszy, do Prusw pogan z wojskiem swym si wezbra, na ktre bez wieci przypadwszy bi, zgromi, ziemi pustoszy, miasta te Balg, Radzyno i Romnowo albo Romow zburzy, miasto gwne i stolice biskupw nawyszych pogan, tame te db u nich wity z ich bawanami wyci i w popi obrci. Krywo Kryweito z swymi wejdolotami i z celniejszymi pany do lasa w jamy uciekli (zy strach), ale syszc o srogim pustoszeniu ziemie swej, posali naprzd goca proszc o wolne a bezpieczne do krla przyjachanie czego gdy im lutociwy krl pozwoli, sami co przedniejszy do niego przyszli, a jemu z unionoci (lepszy karany) poddano ofiarowali i trybut na pewne miejsce kadego roku dawa obiecali. Wdzicznie to od nich krl Bolesaw przyj i uczyniwszy pokj w ziemi, z tryumfem i weselem wielkim, rycerstwem upami obcionym, do Polski si wrci. Pierwy jednak ni wyjecha, postanowi granice swe o Morze, ktre Balteum zow, przeto graniczny (na znak te zwycistwa) sup elazny w porodku Ossy rzeki postawi, skd te przylega wie Supie imi wzia. Tak sobie uoy pewne granice na wschd soca, na zachd i pnocy. To zhodowanie Prusw wedug kronik pruskich miao si dzia Roku Paskiego 1015, drudzy twierdz 1017. Po wielkich pracach, ktre miewa ten sawnej pamici krl Bolesaw, wpad w niemoc, w kilku miesicy umar, majc wieku swego lat 58, trzeciego dnia kwietnia roku 1025. Krlowa lat 25. W Poznaniu rzd kocioa na tumie pochowan. Smier jego kometa, ktra na ten czas bya, znaczya. Tak aoni byli Polacy z mierci tego krla godnego pamici, e cay rok jak mowie, tak niewiasty w aobie grubej chodzili, biesiad adnych ani tacw nie stroili.

O SKARANIU NIEPOSUSZNYCH POMORZAN PRZEZ MIESZKA I KORONOWANIU KAZIMIERZA NA KRLESTWO POLSKIE, KTRY MNICHEM BY Mieszko wtry na krlestwo polskie w Poznaniu wybrany i tame z on swoj Ryszch przez Ippolita arcybiskupa gnienieskiego koronowany. Przeciw Pomorzanom z poddastwa si wyamujcym z wojskiem cign, majc przy sobie Andrzeja, Bele i Lawent Wgry, adysawa ysego syny, Stefana krla synowcy. Stoczyli ogromn bitw z gotowymi na to Pomorzany, grzmot zbroje a rannych jkanie straszne, przeomili jednak Polacy a Pomorzanie ty podali, gonili je naszy, bijc, siekc, tame i ich ksi zabite. Pomorzanie potem poddano krlewi oddali i posusznymi zawsze by przyrzekli, a tych ktrzy byli przyczyn rebelii wydali, ktrzy na gardle s pokarani. Mieszko potem umar lata 1034, w Poznaniu pochowan. Po jego mierci w rnicach wielkich Polacy zgodzi si nie mogli, jedni Kazimierza, syna Mieszkowego chcieli, drudzy nie chcieli. W tej niezgodzie to na koniec zamknli, aby matka Ryszcha rzd trzymaa, aby syn Kazimierz dors. Ale panowanie przykre niewiecie mom Polakom prtko si sprzykrzyo, przeto obmysawiali to, eby .m me rzdzi, a nie niewiasta. O czym gdy ju jawnie mwili, czego innego Ryszcha krlowa si obawiajc, zabrawszy klenoty, dwie koronie krla i krlowej, z synem do Sasy do brata Henryka cesarza ujachaa, ktry j opatrzywszy wedug stanu, syna jej Kazimierza do Woch na nauk posa, tam do klasztora Kluniackiego miedzy braci Benedyktynw wstpi. Polska i postronnymi walkami strapiona, i domowymi roztyrki uciniona przymusia prawdziwe ojczyce ojczyzny, zabiegajc upadkowi, o dobrym Rzeczypospolitej myli. Zoono przeto sejm do Gniezna, gdzie po dugich namowach na Kazimierza zezwolili, onego szuka, przeprosi, do Polski przyprowadzi zamknli. Do tego pewne zacne posy naznaczyli, ktrym to zlecili, aby naprzd do krlowej stpiwszy on pozdrowili, do Kluniaku potem si udali, co i czynili. Gdy do Kluniaku posowie przyjechali, naleli Kazimierza w kapicy, ktrego z paczem prosili, aby na ojcowskie miejsce do Polski jacha. Takie opata prosili dawszy mu wielkie dary, aby go z kapice wolno wypuci. Opat rzek wszytko uczyni jeli od papiea mie bdzie dozwolenie, bo ju jest dyjakonem, nie mam ja tej mocy, abym go mg wieckim uczyni. Syszc to jachali prosto do Rzyma, tam papieowi dawszy dary, prosili go, aby im dziedzica wypuci na krlestwo swe z klasztora kaza. Papie Benedykt IX zlutowa si nad Polaki, dopuci im tego ustawiwszy im pokut wszystkim wobec, pienidz od kadej persony dawa do Rzyma, co zow witopietrze, wtre, wosy strzyc, trzecie, na wielkie wito zawija gow biaym jakim cienkim suknem jako sto. Przyjli to posowie i do Kluniaku z listy papieskimi jachali, Kazimierza z klaztora wzili, z nim prosto do Seweldu do matki krlowej stpili, ktra acz mu do Polski jecha bronia, wszake potem obie koronie mu wrciwszy, do Polski go poczciwie za pomoc Henryka cesarza z wielkim kosztem wyprawia, ktry przyjachawszy od wszystkich by z radoci przyjty. Ten by napierwszy krl w Polszcze, ktry pismo aciskie umia. Koronowany w Gnienie przez Stefana biskupa gnienieskiego, roku 1041. Tyme sposobem Wojsiek, Mendoga krla litewskiego syn, albo czerniec z klasztoru piskiego, ktry sam zaoy nad Niemnem, na Wielkie Ksistwo Litewskie by wzity i podniesiony roku 1264.

OD KOGO MAZUROWIE RZECZENI I JAKO Z PRUSAMI OD KAZIMIERZA PORAENI A O OBIESZENIU PIERWSZEGO ICH PANA Po mierci krla polskiego Mieszka, w interregnurn Maslaus albo Masos, podczasy, nieboszczyka krla, widzc roztargnieniu pogod, pocki powiat opanowa, a majc po sobie gromad ludu, pastwu temu od imienia swego nazwisko Mazowsze da, ufajc ju siam swoim. Gdy Kazimierz obmylawa pokj Rzeczpospolitej, do tego si naprzd uda, aby upornego a okrutnego Maslausa albo Mazosa, ktry ustawiczne wtarczki do Polski czyni, skrci. Przeto zebrawszy wojsko do Mazowsz cign. Ochotnie te Maslaus z swojemi si gotowa, majc wie o tym, a wyjechawszy z wojskiem krlowi bitw da. Poraeni Mazurowie i rozproszeni musieli krlowi zwycizcy czoem bi. Maslaus za tyran, nie ufajc swoim, do Prusw poganw si uda, u ktrych pomoc szuka, jako u poganw na krzecijany prtko znalaz. Jadwiew te pobratyniw pruskich w tym uywa, z ktrymi si zgromadziwszy do Mazowsza cign, a ziemi nie osadzon w ten czas atwie wzi. Kazimierz jako skoro o nieprzyjacielu si dowiedzia, wszy co mg nawicej ludu (ktrego naprtce wiele nie mg mie), przeciw zdrajcy cign. Maslaus te jakoby pewien zwycistwa, ufajc w mocy i w mnogoci okrutnego ludu pogaskiego, krla u Wisy czeka. Gdy blisko siebie obozmi stali, Kazimierz niejako dla

nierwnego pocztu nieprzyjaci by strachem. zjty, czym uczyni z myl onierzom swoim. Ale w Bodze ufanie kadc a sprawiedliw wojn zaczynajc, pierwszym si te zwycistwem cieszc, rzecz o tym do wszystkiego rycerstwa ozdobn uczyni, ktr tak ich serca animowa, e wszyscy krzyknli bi si do gard. Da znak potkania, nieprzyjaciele take, okrzyki ogromne, gosy rne a pod niebo rozbijaj. Poganin nielutociwy olep bije, naszy mnie (cho nierwno) odbieraj. Poraeni na koniec pogani ty podaj, a naszy tym barziej przypieraj. Okrutna poraka, e jako Pruska Kronika wiadczy, Prusw, Jatwiew i innych poganw na placu 15 000 zostao, a pojmanych 2000 byo. Maslaus do Prus przedsi po porace uciek, majc o Prusach (iby mu znowu przeciw Kazimierzowi krlowi polskiemu pomoc da mieli) t nadziej, ale go barzo omylio. Bo Prusacy dostawszy go, mszczc si swych braci na wojnie pobitych, zadawszy mu wielkie mki, na wysokiej szubienicy pana Maslausa obiesili, pomiewajc si z niego tymi sowy: Wysokime by pragn, wysoko wi. Tak zy rady sprawca le zgin, a imi jednak od siebie Mazowszu zostawi. Prusowie obaczywszy si, aski u krla dali, ktr te otrzymali. Trybut zatrzymany oddali i dawa na potem lubowali, tak si pokj sta.

BOLESLAW PRUSY FORTELNIE PORAZI Po mierci Kazimierza krla polskiego, ktry umar roku 1058 a w Poznaniu pochowan, na krlestwo Bolesaw, rzeczony od dobrego serca miay, by koronowany w modych leciech, ktrego modo Prusowie sobie lekcewac, tudzie zabawionego widzc czesk wojn, do Pomorza wtargnli, przebywszy Wis, bez lutoci ziemi plundrowali, co si nawino ywili, plonw do domu wiele nabrali. Obawiajc Polakw, mocn twierdz nad Wis, gdzie teraz Grudzidz, zbudowali, Grdek nazwali, upy, ktrych z Polski nabywali, tam skadali. Tak srogie wojska zbierali, e wszystk pomorsk ziemi mao nie osiedli i opanowali Bolesaw uspokoiwszy burdy z ksiciem czeskim Bratysawem i pokj utwierdziwszy krewnoci (bo za onk Bratysaw krla polskiego Bolesawa siostr Swentochn wzi) do Prus wielk si moc ruszy, ale bitwy da nie chcieli, a Grdka pod nimi doby moc nie mg, bo ze wszech stron dobrze by obwarowany, fortylem ich, a nie jawn bitw, ktrej si zbraniali, poy umyli. Ruszy si tedy z wojskiem jakoby chcia nazad do Polski, zaniechawszy nieprzyjaci, jecha, ale przyszedwszy w ciasne kty, cicho z wojskiem lea, cyhajc na pogany. Prusowie mniemajc, aby krl do Polski odjecha, z swoich jam wychodz, a mielszy, e przed sob nikogo nie widz, radzi zaczli o wtarczce do Polski i nie miszkajc na to si zgotowali, czego gdy si krl przez piegi pewnie dowiedzia, z wojskiem swym ochotnie przeciw im si spieszy, a przeprawiwszy przez Oss rzek. na niespodziae ogromnie uderzy i na gow porazi i tak za pomorsk ziemi, ktr oni ju mao nie wszystk byli opanowali, wzi a Prusy po staremu pod sw moc podbi roku 1059.

POMORZANIE I PRUSOWIE Z PODDANOCI SI WYOMIWSZY, SZKODY CZYNILI ALE KILAKRO OD POLAKW PORAENI Pomorzanie i Prusowie pogani nowego krla Wadzisawa Hermana polskiego zabawionego wojn czesk i morawsk widzc, wybili si z posuszestwa a szkody w Polszcze czynili, hodu dawa nie chcieli, przeciwko ktrym krl z ludem Sieciecha wojewod krakowskiego, hetmana wyprawi. Stoczyli z sob bitw w dzie Wniebowzicia Panny Maryjej, na obie stronie rwni sobie bdc, zwycistwo niepewne ali pogani gdy ty podali, naszym serca dodali, w nich wielk szkod uczynili. aski potem prosi musieli i posuszestwo z dani obiecali roku 1083. Zaraz po odjedzie wojska krlewskiego przysza wie, i Pomorzanie i Prusowie wiary nie trzymaj, szkody czyni. Krl tym obruszony, zaraz w miesicu lutym, z maym, jak naprtce zebra mg ludem, ale jednak przebranym, rozdzieliwszy lud na dwa ufy, ziemi pogask wzdu i wszerz ogniem i mieczem; adnego odporu nie majc, wojowa a z upem wielkim i si nakierowa. Pomorzanie z Prusy ssiady, co si byli w jaskinie pokryli, dowiedziawszy si o maym ludu krlewskim, zgromadzili si co narychli w pogoni za krlem, co szpiegirze, ktre za sob krl zostawi, jemu tudzie, e w pici milach s za nim, zna dali. Rycerstwa swego Wadzisaw radzi si, co by czyni mia, jeli ujeda, albo si potka z wielkoci ludu maym pocztem. To jednomylnie rycerstwo polskie zamko, e wol poczciwie umrze ni ucieka, bo to niesuszni rycerzom i panom przed sugami i hodownikami swymi ucieka. Potkali si tedy mnie o trzeciej godzinie na dzie, a trwaa wtpliwa bitw a do zmierzchu, tam potem szyki pomylili Pomorzanie i zwycieni ty podali. Polacy z zwycistwem, obcieni plony do Gniezna jachali, bo Wielkanoc wita zachodzia. Gdy krl zwyke z swoimi naboestwo odprawi, wypoczynwszy onierzom i bydu, zebrawszy ludu wicej za do Pomorza cign, a one moc z Prusami do posuszestwa przywid, gdy pierwej do niego przyszli aski da, wydajc przyczyce rebelii, ktrych na gardle krl pokara roku 1060.

Niedugo trzymali sowo Pomorzanie, abowiem znowu krlowi wtargnli w ziemi i Miedzyrzecz na saskiej granicy wzili przez zdrad i wiele korzyci wygnali. Wadzisaw krl gdy to usysza, tudzie Sieciecha . hetmana z ludem wyprawia. Bolesaw te krlewic ojca prosi, aby go tam ku dobywaniu zamku posa. Ociec dziwowa si chci jego w modych leciech ku rycerskim rzeczam i acz mu tego z pierwu zbroni, potem na to zezwoli i ufiec jeden ludu z niektrymi pany jemu poruczy, Sieciech, aby wszystko rzdzi (jako dowiadczony hetman) rozkaza. Ktrzy gdy oblegli Miedzyrzec, szturmowali przez ustania gwatem k niemu, ale mu nic uczyni nie mogli, gdy mocno obwarowany by. Godem umylili Polacy przymusi Pomorzany do podania zamku, co oni zrozumiawszy, chlebem i misem z zamku pogani ciskali na Polaki. Tym poruszony Sieciech chcia odstpi, mniemajc tam wiele ywnoci by. Ale Bolesaw krlewic we 12 leciech bdc, tak powiedzia: Wierzcie mi icie, i ludzie ci ywnoci nie maj, jedno nas tak fortelem podchodz i zby chc, ale polemy jeszcze a tego doznamy. I kaza Bolesaw krlewic polski przeciw ich chytroci kilka domw budowa okoo zamku i gontami pobija, bo tam drzewa dawajc zna, i tam zimowa chc. Baczc to Pomorzanie posali z wielkimi dary do Bolesawa krlewica podawajc mu zamek i wszystko co jest w nim, zachowawszy tylko zdrowie swoje. Krlewic przyrzek uczyni i take si stao, nadgrodzia si irn wszystka utrata przez roztropno krla modego Bolesawa, zamek wzili, do domu si potem z radoci wrcili.

WYWOACY PRZECIW WADZISAWOWI INNEGO KRLA OBRALI, DO KTREGO POMORZANIE I PRUSOWIE PRZYSTALI A O PORAENIU ICH Sieciech, wojewoda krakowski i hetman wielki, w asce u krla bdc, wszystk prawie Rzeczpospolit Polsk w swej mocy mia i jakoby krlem samym wada, z czego u innych w nienawici (jak i teraz tego dosy najdzie) by. Przystrzega on jednak rzdu dobrego, a wystpne jedne na gardle, drugie wywoaniem z ziemi kara, ktrzy bezpieczne miszkanie mieli. T przyczyn majc Wratysaw krl czeski, nieprzyjazny Polakom, wywoane poduci, aby innego krla sobie obrali, a tej ndzy si odjli. Zbigniew by Wadzisawa krla polskiego nie jasnej ony syn, ktrego gdy ociec na nauk, aby duchownym zosta, do Niemiec posa, on dla wstydu klasztora wstpi. Tego to Zbigniewa krl czeski radzi, aby wywoani Polacy za pana wzili, co i uczynili, on im pomocy ludem doda. Zbigniew wyszedszy klasztora za daniem Polakw wywoacw, z pomoc krla czeskiego do Kujaw wtargn, przystali k niemu zaraz Prusowie i Pomorzanie i tak spoem krlewskie ziemie bra i posiada poczli. Przeciw ktrym krl Wadzisaw, ociec Zbigniewa, z wojskiem przycign, nie leni si te i Zbigniew syn. Bitwa okrutna z obu stron si staa nad jeziorem Gopem, przemoga strona Wadzisawowa, nasiekli nieprzyjaci moc wielk, ostatek w jezioro wegnali, stde woda w jezierze krwi ludzk i cierwami zaraona, przez wiele lat ludziom poyteczna by nie moga. Zbigniew widzc gwat do Kruszwice uciek, ale go tam ociec prtko doszed, onego ywo poimawszy; miasto obfite i budowne na up onierzom da, e onemu zachowanie tam dali. Na przyczyn potem Marcina arcybiskupa gnienieskiego i innych panw, Wadzisaw krl Zbigniewa wypuci, za syna zezna i pewne ksistwo jemu naznaczy. Umar potem krl Wadzisaw roku 1102, majc lat wieku swego okoo 59. Krlowa lat 20, w Pocku pochowany. Na miejsce ojcowskie Bolesaw obrany i koronowany z radoci ludu pospolitego roku 1103.

O DOBYCIU BIAGRODA I PODANIU INNYCH MIAST POMORSKICH I NAWRCENIU POMORZAN NA WIAR KRZECIJASK Pomorzanie nie przestali jednak szkody czyni w Polszcze, majc po temu pana, ktry ich podburza, Zbigniewa, ktry na udziale nie przestajc, chcia wszystko pod Bolesawem opanowa, do czego Pomorzan i Prusw uywa, ale zawsze przez Bolesawa s poraeni. Trafio si, i krl u ziemianina na kiermaszu (jak mwi) bdc, z fortunnego powodzenia by wes i wsiad na konia, wziwszy z sob sto koni lejszych i Skarbimirza hetmana, jechali na w. A gdy W dbrowach, trafili na trzy tysice Pomorzan, ; si cicho skradali zabi Skarbimirza hetmana, im by wielkie szkody poczyni. Krl Bolesaw jako lew krzykn a uderzy na nie z swym maym pocztem, przeraajc ich ufy, tam i sam rozpdzi je, a go jeden rycerz od tak zbytnej miaoci odwid, gdy widzia, ano pod nim z konia wszytkie wntrznoci wyszy. Tame te oko straci Skarbimirz hetman. Krl spracowany do swych si godujcych wraca, potka si z nimi, a oni ju na ratunek jechali, tam wszyscy krlowi mieli za ze, i z maym ludem tak miele poczyna, rozwodzc mu rozmaite przygody.

Wytchnwszy nieco krl Bolesaw z wielkim wojskiem do Pomorza si ruszy, chc si swego pomci, tam za nieposuszne do poddanoci moc przywid. Biagrodzanie tylko podda si nie chcieli. Posa do nich krl dwie tarczy, jedn bkitn, drug czerwon, aby sobie obierali co lepszego, pokj czy walk. Hard na to krlowi odpowied dali, wziwszy obiedwie tarczy rzekli: I sawne zwycistwo krwi polsk i pokj sobie niedugo sprawiemy. Przyszacowa si co narychli Bolesaw pod Biagrd, miasto na ten czas bogate i ludne, moc go wielk dobywajc wzi, starsze wysiek, ale posplstwu, ktre u ng jego padao proszc o ask, ju nie nad nimi, ale nad onami i dziemi ich (luto majc), jako krl lutociwy przepuci. Baczc drugie miasta cnotliwe a askawe jego przeciw nieprzyjacioom zachowanie, dobrowolnie si mu poddaway, jako Kamieniec, Kolberk, Wiele, Koszmin i inne miasta pomorskie. Czarnkw te wzi i da Gniewimirowi dziedzicowi z aski, ktrego sam okrczci z wszystkim rodem jego. Tego czasu Pomorzenie do Spicymiru wsi bez wieci wpadli, tam jako pogani na koci si rzucili, gdzie by na ten czas w maym pocie W Marcin arcybiskup gnienieski, ktry usyszawszy ten tumult, skry si ze strachy, a pogani zupiwszy koci, archidyjakona gnienieskiego, mniemajc by arcybiskup, z sob wzili. Tak je Pan Bg pokara (jako pisz kronikarze), e je z onami i z dziemi wielka niemoc popadaa, i si o ciany tukli, drudzy poszaleli, a sami si z sob bili, drapali i ksali na sobie ciao etc. Obaczywszy ka Bo na sobie, archidyjakona z prztem kocielnym nazad odesali, sami si te pokrzcili a wiar krzecijask przyjli.

O SROGIEJ PORACE POMORZAN I PRUSW POD NAKEM A JAKO DWAKRO KRL BOLESAW NAKIEL WZI Nie chcieli by i po szkodzie mdrzy Pomorzanie, czynili jednak z Prusami pogany szkody krlowi w Mazowszu i indzie, przeciw ktrym Bolesaw wielkie wojsko zebra, a do Pomorza przybywszy miasto i zamek dobrze obwarowane Nakiel obegna. Co widzc Pomorzanie, obywatele miasta, i si mocy krlewskiej odj nie mogli, prosili przymierza na dni 15, i otrzymali, tymczasem do swych o ratunek posali. Pomorzanie wziwszy na pomoc Prusy, z ktrymi mocno sprzysigli, cicho bez znakw przez lasy pod Nakiel przyszli w dzie Wawrzyca witego. Polacy naboestwem dnia tego zabawieni, o nieprzyjacielu wiedzc, gdy z koca lasu nieprzyjacielskie znaki ujrzeli, do zbroje si rzucili, w czym mieli folg od nieprzyjaci, ktrzy okopujc si, na niespodziae zaraz nie uderzyli. Bolesaw widzc, i si dobrze okopali, ronami i wczniami gsto ostawiali, ognie te z przodku blisko Naka podziaali, nie lk si tego, na dwoje wojsko rozdzieliwszy, z jednym Skarbimirza hetmana posa, ktremu z przodku gdzie jedne wrota mieli, na nie uderzy kaza. Co gdy Skarbimirz uczyni Pomorzanie z Prusami mniemajc to by lud wszystek, wszyscy si naprzd obrcili. Tam z tyu dopir way, rony rozrzuciwszy, krl Bolesaw z ogromnym okrzykiem na nie z ludem swym uderzy, rozgromi, tak, i ich na placu zostao (jako Kronika Pruska wiadczy) 40 000, a 2000 poimanych Polacy wzili. Nakielscy widzc swych przegran dobrowolnie z innych miast szeci si poddali. Te nakielsk dzieraw da krl Swatopokowi jednemu z rycerzw swych, z domu Gryfw, godnemu czci i wiary, ale si inaczej nalazo, bo majc potajemne z Pomorzany porozumienie, zamawszy przysig, krlowi si przeciwia. Mia wol Bolesaw roku 1118 je uskromi, ale dde ustawiczne od tego go hamoway, ktre tak wielkie byy, e ani sia, ani ubodzy prze wielk powd nie mogli, co i w innych krainach byo. Te niepogody snad znaczyy te cuda, e przed tym po zachodu soca na trzy godziny tak zarzyste niebo byo, jakoby gorzao. Pogodny czas potem ma jc, krl ruszy si do Pomorza ochotnie. Chcc te ju ostatecznego szczecia Pomorzanie skosztowa, Prusy sprzysigymi swymi pospolite prawie ruszenie uczynili, nie wypuszczajc adnego do boju godnego, mocnie si zgotowali. Stoczyli krwaw z obu stron bitw i wtpliw, bo Pomorzanie z Prusy wielkoci, Polacy mstwem przewyszali. Nie moga mnogo poganw wytrzyma mstwa rycerstwa polskiego, pomieszawszy si ucieczk gard bronili, a Polacy po nich, ale za rozkazaniem krlewskim nie mordowali ludu, tylko winiami brali, aby ziemia nie spustoszaa. Pogani te dobrowolnie si podawali. Swatopoka potem na Naklu obleg, ale i si by dobrze opatrzy, tudzie e zima dokuczaa, wziwszy syna Swatopokowego w zakadzie i wojenne nakady z Naka, odjacha a Swantopokowi win z nakielskimi przepuci. Lecie za nowymi burdami Swatopokowymi krl poruszony, tak mnie Naka dobywa, i zwtpiwszy o sobie naklanie u krla aski proszc, tylko zdrowie uprosili, a Swatopoka wyda musieli, ktrego krl na wieczne wienie (jako zdrajc) da. Nakie wziwszy, wszystk pomorsk ziemi krl opanowa, a do wiary krzecijaskiej (ktr dwakro przed tym przyimowali porucali) one z ksiciem ich Warcisawem przywid, ktr i po dzi dzie trzymaj.

BOLESAW KRL POLSKI DO KRLESTWA DUSKIEGO JACHA, ALE KRLESTWA SOBIE PODANEGO PRZYJ NIE CHCIA Mia Bolesaw na dworze swym czowieka rycerskiego z duskiego krlestwa, Piotra, ktry saw zacnego pana ujty z Danii do krla suy przyjacha, z czasem ukadnoci i cnymi sprawami tak sobie wszystkie prawie sposobi, i adnego nie byo, ktry by mu aski krlewskiej (ktr mia) zajrza. Std od Bolesawa grabi skrzyskim jest uczyniony i innymi godnociami uczcony. Ociec tego Piotra, Wilhelm, Henryka krla duskiego nawierniejszy a wielkiej godnoci czowiek, gdy Abel krla brata zabi i krlestwo wzi, majc w swej mocy potajemnie skarby krlewskie, Wilhelm synowi Piotrowi do Polski da o tym zna, a iby z pocztem ludu po te skarby przyjacha, napomina. O czym gdy Piotr krlowi spraw da, suszne k temu krl u Gdaska okrty gotowa kaza, zebrawszy potem sposobnych eglarzw sam i z Piotrem do duskiego krlestwa jacha, gdzie t wie puci, i krzywdy zamordowanego krla nad mobjc bratem mci si chcia. Co szlachta i panowie duscy usyszawszy Bolesawowi przypadli, zamki i miasta podali. Abel za tyran widzc si by od swych wzgardzonego i opuszczonego, uciek. Tam potem Duczycy splnym zezwoleniem Bolesawa krla polskiego dali mie sobie za pana, ale Bolesaw wymwiwszy si z tego kaza, aby miedzy sob krla godnego podug woli swej obrali, ofiarujc mu si przeciw nieprzyjacioowi kademu pomaga. Take uczynili, a krl postanowiwszy pokj w Danii, skarby zabrawszy, z Piotrem grabi skrzyskim do Polski szczeliwego wiatru uywajc, w krtkich dniach przyby roku 1124. Wysiadszy z okrtw od poddanych swych Prusw trybutu chcia w Samlandzie,I ktrzy da si go zbraniali, przeto Polacy stoczyli z nimi bitw, porazili Prusy i miszkajc w ziemi przez om niedziel, ziemi bogat i ludn wypustoszyli, a z upy wielkimi do Gdaska si wrcili. O tym Pietrze Duczyku grabi skrzyskim, wyszej mianowanym, musz tu nieco dooy. Gdy po mierci Bolesawa krla Wadzisaw na krlestwo wstpi, jako starszy nad braci inn, za powodem potem Krystyny ony swej chcia i pastwa braciej od ojca wydzielone posie, onych z poddanymi do swej poddanoci przywie. O co czste bitwy mieli, nie opar si o to nikt, jedno Wszebrz wojewoda sdomierski i hetman koronny, Piotr te Duczyk, ktrzy krla napominali, aby bratersko wedug testamentu ojcowskiego z braci y. Obrazio to (jako pospolicie bywa, e veritas odium parit) krla, ktry gdy zwierzy tego Krystynie enie swej, obmylawaa to, jakoby si tego osobliwie nad Piotrem pomcia. Dobieszowi tego (w ktrym si kochaa, czowiekowi modemu, ale gocy sawnemu) si zwierzya, onego te potajemnie prosia i rozkazaa mu, aby Piotra nieznacznie dla wzruszenia ludu pospolitego poima, a do niej ywo przynis. Trafio si, i Piotr Duczyk dziewk wydawa za m za Jaks ksie serbskie, a jej wesele we Wrocawiu sprawia. Prosi tedy Dobiesza, o zdradzie nic nie wiedzc, eby mu k woli na weselu na ostre goni. Uczyni to obieca Dobiesz ochotnie, majc swe na sercu i przyprawiwszy si k temu do Wrocawia jacha, tam Piotra na drodze poima i do krlowej go przynis, ktra mu daa jzyk urn i oczy wyupi. Wszake potem z dziwnego Boskiego przejrzenia i mwi i widzia przez pi lat. A gdy umar we Wrocawiu Szlskim, gdzie przez ten czas miszka, w kociele Wincentego witego, ktry on sam zbudowa, z wielk czci pochowany. Ten to Piotr, jakom wyszej pisa, z duskiego krlestwa silne skarby z krlem Bolesawem wynis, ktrych marnie nie obraca, ale za nie 70 kociow w Polszcze na rnych miejscach zmurowa da i hojnie je nada, z ktrych drugie i dzi stoj. Teraz wszystko kuchnia zje.

BOLESAW CRISPUS PRUSY PORAZI, DO HODU I PRZYJCIA WIARY KRZECIJASKIEJ PRZYWID, ALE POTEM OD NICH SRODZE PORAON Roku Paskiego 1164 by krl w Polszcze imieniem Bolesaw, Crispus od kdzierzawych wos rzeczony, ten z wojskiem wielkim do Prusw pogaskich si ruszy, wszerz i wdu ogniem i mieczem okrutnie ziemi zwojowa, a Prusy, e dali aski, przymusi. Ktrej im pokaza nie chcia, aby przysigli trybut krlowi na kady rok dawa i porzuciwszy a popaliwszy swe bawany, na wiar si krzecijask okrzci. Co gdy Prusowie przyjli i przysig to sw potwierdzili, atwie krlewsk ask otrzymali. Poburzyli tedy bogw swych faesznych bawany, a na to miejsce jedynemu prawdziwemu Bogu kocioy pobudowali, pokrzci si i z dziemi dali, co jednak nie z chci, ale obawiajc si czego gorszego czynili, jako si niedugo potem pokazao. Bo jako skoro krl odjecha z wojskiem, do smrodu si za swego wrcili, ledwo rok wytrwawszy w wierze krzecijaskiej, za jawnie bawany chwali poczli, wyrzuciwszy kapany z obrzdy krzecijaskimi, kocioy splugawili. A obawiajc si, eby tego nie przypacili, do krla z wielkimi dary posali, opowiedajc si, i oni z posuszestwa jego si nie wyamuj, ale owszem jemu wiar zupen chowa chc. Tylko prosz, aby do wiary nie byli niewoleni, gdy wszystek lud woliaby nie wiem co cierpie, ni ojcowskich bogw i zwyczajnych obrzdw odstpi.

Nie opar si o to krl jakoby si godzio, gdy sysza, e wiary jemu nie ariii- i przeto tak posy od. prawi, jakoby na to zezwala. Wicej wac powag majestatu swego ni Boskiego. Albo darami tak zmamiony, ktre i mdrych serca lepi. Nie mylc, e niepohamowany upr, ktremu raz wodzy popuszcz, Czego jednak na niezbonych Prusach jawny przykad zosta, bo oni widzc, i im pierwsza wina speza, zhardzieli b i jawnie krlowi z poddanoci si wyamali, urzdnika jego precz wygnali, z wielk potem moc chemsk ziemi i Mazowsz okrutnie burzyli, a wiele winiw i dobytka nabrali. O czym do Bolesawa gdy wie przysza, bez miszkania za nimi z maym ludem w pogoni si uda, ale ju byli pogani uszli. Roku za 1167 nagotowawszy si Bolesaw dobrze moc do Prus cign, w ten czas na zdradzie dwaj Prusowie przystali do krla, czynic si wygnacami, a wiadomymi w pruskich ziemiach, przeto im spraw i wodztwo poruczono wojska. Ktrzy w pustynie, lasy, bota i trzsawice wielkie a w ciasne kty lud zawiedli, e nie mogli ani nazad, ani naprzd wynid, tam je Prusacy haniebnie porazili, e prawie co celniejsze rycerstwo polskie tam polego. Tam te Henryk ksie lublskie i sdomierskie, mnie si z nimi bijc, zabit. Kazimierz potem, brat Henryka tego, bdc krlem polskim, nad Prusami i mierci swego brata si mci i nieposuszne skrci, a do poddanoci i dawania dani za przywid, w czym te wzi zakad 100 Prusakw.

O SWATOPEKU ZDRAJCY KTRY KRLA PANA SWEGO ZABI Leszko Biay, od wos biaych rzeczony, na krlestwo polskie wybrany roku 1194, Swatopeka syna Mszczujowego starost nad Pomorzany przeoy, z tym sposobem, aby to ksistwo jemu i potomkom jego krlom polskim w cale zachowa, a kadego roku trybut tysic grzywien rzebra litego do skarbu oddawa, co wszystko zici krlowi Swantope obieca i przysig tego podpar. Wyniesiony potem szczeciem, a skarbami umocniony nie pamitajc na przysig sw, trybutu adnego dawa nie chcia. Roku tedy 1227 Leszko sejm zoy w Gszawie, folwarku mnichw trzemeszeskieh blisko nina, na ktry pozwa Swatopek starost pomorskiego oblicznie dla zadzierenia trybutu. Zjazd tam niemay, by Henryk Brodaty ksie wrocawskie, Konrad mazowieckie i kujawskie, Wincenty arcybiskup gnienieski, Wawrzyniec biskup wrocawski, Micha kujawski, Pawe poznaski, Wawrzyniec lubuski, Ginterus pocki biskupi i innych wiele panw. Swatopek jako chytry widzc by ten zjazd przeciw sobie, posa posy swoje do krla, proszc, aby za ze nie mia, i na ten czas by nie moe, ale na inny czas gotw si bdzie stawi. Czwartego dnia sejmu do ani krl z przedniejszymi szed, o czym gdy Swatopek, si z wojskiem na nie skrada, od szpiegw wiadomo wzi, uderzy na namioty i gospody ich, a co mu si nawineo, nie ywi. Krl Leszko usyszawszy ten tumult, nago z Henrykiem Brodatym z ani uciek, a na ko wpadszy, ujeda. Swatopek puci si po nim i dogoniwszy krla we wsi Marcinkowie zabi. Henryk Brodaty wrocawskie ksie ranion barzo, ktrego by by pielgrzym suebnik nie przyleg, byby zabit, w lektyce potem do Wrocawia niesion. Inszy panowie i biskupi jedni poranieni, drudzy poimani byli. aosne to ich byo przespieczestwo, jako to wielu ich potyka, co sobie lekce nieprzyjaciela wa. Od tego si czasu Swantopek za ksie pomorskie pisa poczl. Leszkowe ciao w Krakowie z aoci ludu pospolitego jest pochowane.

O POCZTKU KRZYAKW I PRZYCIU ICH DO PRUS Roku Paskiego 1188 Balduinus krlem hierozolimskim bdc, by wielce ciniony od pogan, ktrzy z mocnego miasta Akony wielkie w Ziemi witej szkody czynili. Przeto do innych krzecijan pilnie o pomoc pisa, proszc. Wyprawio si na t potrzeochw, Longobardw, Wenetw 60 galer, w ktrych byo 50 000 ludu godnego do bitwy. Z Francyjej take i z Niemiec wiele ludzi pobonych, czci dla nawiedzenia mie onych, czci dla ratunku swoim ochotnie si tam spieszyli, do czego mieli osobny okrt Crake rzeczony. Oblegli potem wielk moc krzecijani Akon miasto i przez cay rok pod nim szturmujc bez przestania, leeli, z wielk szkod ludu krzecijaskiego, gdzie wiele rannych, chorych byo ktrzy tam i sam adnego opatrzenia nie majc (jako na wojnie) leeli, drudzy od godu i cikich ran umierali. Znaleleli si tam om bogobojcych mw, ktrych mio krzecijaska do tego przywioda, e si onych chorych opatrowa podjli. Miedzy ktrymi jeden by mieszczanin z Lybku, ten da agel z okrtu rzeczonego Craka, z ktrego uczyni namiot, a pode chore, ranne , uomne zebrali i z wielk prac a kosztem opatrowali, tak i wiele przy zdrowiu zostao, ktrzy bez opatrzenia pomrze by byli musieli.

Gdy ju dobyli Akony krzecijanie, tam poboni me zaoyli szpital prze ranne i chore, a tym pilniej je opatrowali, ktrych przykadem Balduinus krl przywiedziony w Hieruzalem take zaoy, a szpitalem Panny Maryjej, jak i w Akonie, nazwa. Starsze ku temu postanowi, ktrzy by piecz o chore mieli. Nad tymi szpitalmi pierwszy by postanowiony mistrz Henryk z Wapolt, ktry z swoj braci wyzdrowia i z innymi pobonymi rycerzmi, gdy byo potrzeba na wojn jeda i mocny odpr poganom dawa. Do tego zakonu potem barzo wiele ksit, grofw, szlachcicw niemieckich przystawao, ktrym papie Celestinus tego imienia trzeci potwierdzenie zakonu da, tytu im przydawszy, aby si pisali bracia domu niemieckiego szpitala Panny Maryjej w Hieruzalem. Da im te za herb krzy czarny, a pod regu zakonu Augustyna witego ywot przykaza im prowadzi. Patryjarcha potem hierozolimski biaym paszczem a krzyem czarnym z obudwu stron naznaczonym braci t przyodzia i taki ubir inszy na potem nosili. Byo ich naprzd, ktrzy ten habit zakonny przyjli kapanw siedm, a dwadziecia i czterzy szlachcicw nie kapanw. Tym byo dozwolono we zbroi miecz przypasawszy msz odprawowa, aden brody nie strzyg, a na worze natkanym somy wedug zakonu sypiali, ale to rycho potem zmienili, bo (jako mwi) za dostatkiem rozpusta. Dugo czynic potem ci bracia Krzyacy z Saraceny, Hieruzalem i inne miasta marnie utracili i stamtd wygnani, przyszli do cesarza Frydrycha wtrego prosi o miejsce, gdzie by podug profesyjej swojej klasztor zaoyli i tam jako Bogu polubili, do koca trwali. Cesarz nie zbrania im tego, ale w tym czasie majc od Konrada ksicia mazowieckiego posy o t rycersk braci przeciw Prusom poganom, z chci t braci Krzyaki w liczbie 2000 do Prus posa. Zaoyli naprzd z onej stronej Wisy twierdz Dbow, prawie przeciw Toruniowi, ktr zowi Dybw (ale Dbw by ma), a stamtd Prusy pogany trapili strzelb przez Wis, i im ustpi musieli.

PRZYCZYNY PRZYCIA KRZYAKW DO PRUS I KONDYCYJE IM UOONE Konradus ksie mazowieckie, bdc ustawicznymi najazdy Prusw zwtlony, na sejmie walnym z Chrystianem biskupem uradzili braciej Krzyakw domu niemieckiego, rycerzw Krystusowych tytuu Panny Maryjej, wygnanych z Syryjej przez Saraceny, wezwa. Ktrzy przybywszy do Prus, z Konradem ksiciem kontrakt czynili: postpio im ksie wszystk chemsk ziemi i cokolwiek jest miedzy Wisa, Mokr i Drwic rzekami. Kondycyje te byy u stron uchwalone, aby Krzyacy przeciwko Prusom i Litwie poganom ustawicznie wszystkimi siami walczyli. A gdyby ich umierzyli i zwyciyli, aby za ksiciu Konradowi ziemi chemsk wrcili. A wszystkie ziemie, ktrych by kolwiek pod pogany dostali, z wynalazku godnych ludzi za rwno z ksiciem mazowieckim i jego potomkami dzielili. Polakom tez krzecijanom, aby adnego gwatu ani krzywdy nie czynili, ani ich nieprzyjacioom rad, ani pomoc pomagali, ale przeciwko poganom na kad potrzeb, aby gotowi im pomaga byli. A jeliby co z tych kondycyjej wykroczyli, aby win i karanie pobrania dbr dla niewdzicznoci odnieli. Taka bya ugoda i postanowienie miedzy Konradem mazowieckim ksiciem i przerzeczon braci Krzyaki, ktrych by na ten czas mistrzem Hermanus z Salce co te Grzegorz IX papie rzymski uchwali i potwierdzi. Przyda im te nadto ksi Konrad dobrzysk ziemi i Nieszow w kujawskiej ziemi zamek. Biskup te pocki Gedeon da im od biskupstwa swego niektre dziesiciny i wie z Wysp Wielk. Tego postanowienia Krzyacy taili, ale przywilej z bulli zot Frydrycha II cesarza pilnie chowali i ukazowali, w ktrym im potwierdzi dzieraw chemskie j ziemie z pomorsk nadanie, ktrych im nigdy Konradus ksie nie dawa. Dla tego potwierdzenia Frydrycha cesarza wielkie miedzy Polaki i Krzyaki wojny byy, a si nieprawe przywileje poamay. Tak tedy siedm przedniejszych kontorw majc pod sob 2000 onierzw domu niemieckiego, naprzd w ziemi dobrzyskiej z ksiciem Konradem landgrafem turyngeskim (ktrego by do Rzymu jadc Herman z Salce Krzyakom mistrzem przeoy) osiedli, biorc na si obron Polakw i Mazowszan przeciw poganom Prusakom. A tu ju tym rozdziaom koniec czyni, gdy ju tu wedug porzdka.i mistrzw krzyackich rzecz toczy si bdzie, to jest: ktry i kiedy obrany, co si za niego dziao etc. namieniono bdzie.

Lista Wielkich Mistrzw Zakonu Krzyackiego: W Palestynie i Wenecji 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 1198-1208 Henryk Walpot 1208-1209 Otton von Kerpen 1209 Henryk von Tunna (Bart) 1209-1239 Herman von Salza 1239-1240 Konrad landraf Turyngii 1241-1244 Gerard von Malberg 1244-1250 Henryk von Hohenlohe 1250-1252 Gnter von Wllersleben 1252-1256 Poppo von Osterna 1256-1273 Anno von Sangershausen 1273-1282 Hartmann von Heldrungen 1282-1290 Burkhard von Schwanden 1291-1296 Konrad von Feuchtwangen 1297-1303 Gotfryd von Hohenlohne 1303-1309 Zygfryd von Feuchtwangen

W Malborku 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 1309-1311 Zygfryd von Feuchtwangen 1311-1324 Karol z Trewiru 1324-1330 Werner von Orseln 1331-1335 Luter ksi Brunszwiku 1335-1341 Dytrych von Altenburg 1342-1345 Ludolf Knig 1345-1351 Henryk Dusemer 1351-1382 Winrych von Kniprode 1382-1390 Konrad Zllner von Rotenstein 1391-1393 Konrad von Wallenrod 1393-1407 Konrad von Jungingen 1407-1410 Ulrych von Jungingen 1410-1413 Henryk von Plauen 1414-1422 Micha Kchmeister 1422-1441 Pawe Russdorf 1441-1449 Konrad von Erlichshausen 1450-1457 Ludwik von Erlichshausen

W Krlewcu 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 1457-1467 Ludwik von Erlichshausen 1469-1470 Henryk Reuss von Plauen 1470-1477 Henryk von Richtenberg 1477-1489 Marcin Truchsess 1489-1497 Jan von Tieffen 1498-1510 Fryderyk ksi saski 1511-1525 Albrecht von Hohenzollern

MISTRZ NAPIERWSZY SZPITALA PANNY MARYJEJ DOMU NIEMIECKIEGO, HENRYCH Z WALPOT Za panowania Henryka cesarza tego imienia V a papiea Klemensa III, Kazimierz Sprawiedliwy rzeczony szczliwie w Polszcze krlowa, w Akonie miecie zakonu krzyackiego pierwszy mistrz (ktry u nich jako krl albo ksie by) Henrych z Wapolt by wybrany Roku Paskiego 1190. Potem w pici lat uczyni kapitu albo zebranie swoich dla stanowienia porzdku zakonnego, gdzie te rzeczv byy postanowione: 1. 2. 3. Naprzd, aby brat wystpny przeciw swej regule ni od kogo sdzony nie by, jedno samego mistrza Zakonu albo od tego, ktrego by on na to wysadzi, a kara bya ukadana, o ktrej by aden obcy nie wiedzia. Nad braci rycerstwem przy sobie sdziego postanowi i onego mocowa miedzy nimi niesnaszki rwna i nieposuszne kara. Pewn liczb pacierzy na kady dzie laikom naznaczy, brd nie goli, na strusakach sypia etc., ale to prtko zmienili.

Na tym urzdzie y lat 10, umar w Akonie i tame pogrzebion. WTRY MISTRZ NAWYSZY KRZYAKW Otto Karpen po Henryku, szlachcic niemiecki, na mistrzowski urzd by wybrany za Filipa cesarza II a za Innocencyjusza III papiea rzymskiego, za Miecsawa Starego krla polskiego czasw, roku 1200, ktrego te roku straszne w Polszcze ziemie drenie przez kila dni byo. Ten to mistrz da. piecz napierwej Zakonowi podugowat, z wyryciem osa i Panny Maryjej z Dzieciciem na nim siedzcej, Jzefa przy nich starego z lask. Napis ten przyda: Piecz urzdu mistrzowskiego braciej domu niemieckiego w Hieruzalem. Tej pieczci uywali Krzyacy a do czasu Frydrycha pierwszego tego Zakonu mistrza, ktry to potem odmieni. Otto Karpen na urzdzie 6 lat bdc umar a w Akonie pogrzebion. Za czasu tego Otto Karpen w Iflanciech bracia Ensiferi miecz noszcy nastali, ktrzy m z pruskimi Krzyaki si zjednoczyli. KRZYAKW MISTRZ TRZECI NAWYSZY Roku 1206 za panowania Filipa II cesarza a papiea Innocencyjusza III, krla polskiego Leszka Biaego, na urzd nawyszy Zakonu Rycerzw Boogrobskich Herman Bardt jest wybrany, szlachcic holsaski, przez cztery lata wedug monoci suy. W Akonie umar i tam pogrzebion. W przyszym roku Fulko biskup krakowski umar, a na miejsce jego Wincenty z Karwowa Kadubkowic (wedug onego czasu uczony) wstpi, pierwszy polski kronikarz. CZWARTY MISTRZ KRZYACKI NAWYSZY Herman Salcen, szlachcic misneski, czwartym mistrzem krzyackim zosta za cesarzw Otto i Frydrycha II, a za papiew Innocencyjusza III, Honoryjusa IlI i Grzegorza IX y. Wybrany na urzd roku 1210, gdy Miecsaw Stary w Polszcze krlowa. Ten barzo wanych przywilejw i nadania Zakonowi swemu od papiea i od Frydrycha cesarza dosta. Bo gdy papie z cesarzem barzo byli na wntrzn a szkodliw wojn zadarli miedzy sob, on to wszystko mdroci i przewanym rozumem swoim miedzy nimi rozj i uspokoi. Za jego mistrzostwa Konrad margraf z Duryngu w Zakon wstpi, dwa tysica szlachcicw wszystkich rycerzw pasowanych Niemcw mia w Zakonie pod swoj spraw, ktrych przez 30 lat zupenych rzdzil. Wszake za jego nieszczesnego panowania Saraceni Hieruzalem z mocy krzecijaskiej wydarli i osiedli. Krzyacy od pogan wygnani, do cesarza Frydrycha si uciekli, od ktrego potem na danie Konrada mazowieckiego ksicia do Prus byli posani. Ten mistrz Herman Salcen spuciwszy mistrzostwo Konradowi z Duryngu margrabi, umar potem w Berlinie i tame pochowan. MISTRZ KRZYACKI PITY NAWYSZY Konrad ksie z Duryngu, ktry z braci Krzyakami przeciw Prusom poganom by posany, na urzd mistrzowski z wielkim weselem by wybran roku 1240, za czasu krla polskiego Pudika albo Wstydliwego i za Frydrycha II cesarza. Wziwszy na si obron Mazowszan i Polakw (jakom wyszej pisa), zamki budowa zaczli, aby przed pogany bezpieczni by mogli. Vogelgesang w chemskiej ziemi nad Wis zamek postawili, to imi od piewania ptakw mu dajc, Roku Paskiego 1231. Toru za miasto i zamek roku 1235 zaoyli, take Resenburg i inne miasta, i zamki w krtkim

czasie pobudowali. Prusowie baczc, i im gwat, postawili te przeciw Krzyakom zamki swoje, jeden nad Wis wyszej Torunia, ktry nazwali Rogw, drugi podle Torunia etc. Pipinus te ksie pruskie, okrutny morderca ludu krzecijaskiego, mocn twierdz na jezierze zbudowa, ktre do tych czasw Pipinowo Jezioro nazywaj. Ale ty zamki w kim czasie Krzyacy pobrali, a Pipina ksie pruskie poimawszy, rozprli mu brzuch i przywizawszy jelito jedno do drzewa, tak go dugo wkoo wodzili, i si wszystkie jelita obwiy. Tak mu morderstwo krzecijan pacili. Aby potem tym mniej poganom odpiera pruscy Krzyacy mogli, z iflantskimi Krzyaki si zjednoczyli i wieczn z rycerstwem i z mistrzem ich Wolquinusem unij uchwalili, do swego ich te herbu przypucili, iby obadwa zakony biaych paszczw z czarnym krzyem uywali. To sobie Prusacy zachowali, aby mistrz iflantski z braci sw pruskiemu posuszen by, a na kad wypraw gotw by; ktre ich zjednoczenie papie Grzegorz IX przywilejem z zot bull potwierdzi. W tym zjednoczeniu zmocnieni, zewszd Litw, Prusy pogany trapili, do czego im te niezgoda litewska pomagaa. Bo Mendog, wielki ksidz litewski, przeciw synowcom swoim z chciwoci panowania wojn podnis, ktrzy baczc si z niego nie mie si do przylegych ksit o pomoc si uciekli. Towciwi albo Teofil jeden z nich do mistrza iflantskiego i arcybiskupa rygeskiego pomocy dajc si uciek i zaraz j znalaz. Porazi dwakro za pomoc Krzyakw Mendoga stryja i odbi go od Poocka. Wdziczen tego bdc, wielkie dary mistrzowi iflantskiemu Andrychowi i arcybiskupowi da i na wiar rzymsk z ruskiej z namowej Krzyakw si przekrzci. Mendog potem ksie litewskie, poganin chcc jeszcze skosztowa szczecia, zebra si przeciw Towciwiowi, ale widzc moc wielk Krzyakw, ktrzy przeciw jemu za Towciwiem byli, zwtpiwszy o sobie, z wielkimi a kosztownymi dary do nich, kierujc je na sw stron, posa. Ale mistrz iflantski Andrych dary jego wzgardzi i tak mu odpowied da, e z nami jako poganin pokoju mie nie moesz, ale i zbawion nie bdziesz, jelie si na wiar krzecijask nie okrcisz. Musia na to Mendog zezwoli, ale przedsie swe na myli mia. SZSTY MISTRZ KRZYACKI NAWYSZY Za panowania Bolesawa Wstydliwego w Polszcze Konrad Poppe z Osterlingu Roku Paskiego 1252 na mistrzostwo jest wybrany. Za czasu jego i Henryka mistrza iflantskiego Mendog ksie litewski si okrzci i wiele Zakonowi braciej iflantskiej nada potem o koron do papiea Innocencyjusa IV proszc posa, ktrej mu te papie (widzc to by sobie na rk) nie zbrania. Posa przeto brata Henryka prowincyjaa polskiego, armakaskiego przed tym biskupa, a na ten czas chemskiego w Prusiech, legata swego do Mendoga, ktry z arcybiskupem rygeskim, z Krzyakami pruskimi i iflantskimi do Nowogrdka Litewskiego przyjachawszy, z ramienia papieskiego i cesarskiego Mendoga na krlestwo litewskie koronowa. Danio te ksie ruskie na krlestwo Kalickie i wodzimirskie by koronowany roku 1253 w Drohiczynie, ale tego tytuu niedugo obaj mieli. Roku za 1255 Mendog, porzuciwszy wiar krzecijask, tym okrutniejszym nieprzyjacielem si sta krzecijanom i zebrawszy 30 000 ludu pogaskiego Mazowsz zwojowa, zamek pocki spali, do dzieraw Krzyackich potem moc wcign, a bez odporu mieczem i ogniem popustoszy, adnego czowieka nie ywic (bo si brzydzi krzecijany), z korzyci do Litwy wielk wjacha. W tej bitwie si trafio, e uf jeden pogaski ty poda, za ktrymi gonic Generardus saski szlachcic jednemu z nich jednym zamachem uciekajcemu gow ci, a ten city przedsie t drog za druyn jacha, ale niedaleko, potem spad, temu si Krzyacy zadziwili, i tego przed tym nie widali. W tene czas w poboisczu krzecijaskim jeden poganin nalaz kusz napit, ktr gdy woy sobie na szyj, z przygody dubic trafi na spust, tak mu zaraz ciciwa szyj ucia. Mistrz pruski budowa zamek Karszowin na witego Jerzego Grze w kurlandskiej ziemi, Prusowie pogani z Litw chcc ji zburzy, oblegli go moc. Przybyli Krzyacy pruscy i iflantscy z pomoc duskiego krla na pomoc swoim i mnie z pogany nad rzek Durom si potkali w dzie witej Magorzaty, ale przemoeni od poganw wielkoci. Tam mistrz iflantski Henryk Horsnusen,ase Henryk Betel marszaek pruski, z wielkoci rycerstwa swego pobici, zamki te pogani Karszowin i Heizburg wzili. Krlewiec te byli oblegli, ale musieli odstpi z sw szkod, bo si Niemcy dobrze bronili. Roku za 1259 wszystkiej prawie ziemie polskiej i Szlska srogie a nigdy niesychane spustoszenie przez Tatary byo, e i Bolesaw krl gwat widzc, ujeda musia; Krakw, Sdomierz, Wrocaw w Szlsku spalili, nie wyminiajc innych miasteczek i wsi liczby niezliczonej. Henryk, witej Jadwigi syn, przeciw nim zbiera wojsko z Niemiec, Polski i Prus, ktremu Poppe z Osterling z braci sw Krzyaki na pomoc przyjacha: Gdy si wojska zjechay, uderzyli w Tatary miele, ale mnoho Tatarw potara nasze. Henryk ksie, Poppe mistrz pruski i rycerstwa zacnego wielka moc polega (prawie to bya ka Boa), a chcc wiedzie pogani liczb naszych, kodemu po jednym uchu urzynali, a dziewi ich miechw naurzynali. Oddal, Panie Boe, takow ka od nas! Zebrawszy si krzecijani z Polski, z Niemiec, z Krzyakami do Prus cignli, chc je ju do gruntu wygadzi. A gdy w porzodek ziemie wjachali, wojska cz przy sprztach wojennych i tumokach zostawiwszy, sami moc daliej cignli. O czym gdy si przez szpiegi pogani dowiedzieli, minwszy walne wojsko krzecijaskie na te co

byli przy tumokach i wojennych sprztach gwatem uderzyli, a atwie pobili, a co byo w obozie miedzy si rozszarpali. Uderzyli potem na walne wojsko krzecijaskie, gdzie gdy si z obu stron mnie potkali, za skaraniem Boym naszy poraeni, pogani plac otrzymali. Tam Schinkol grof z Bitenu i grof z Reidenu mnie przebijajc ufy nieprzyjacielskie, z wielkoci rycerstwa niemieckiej szlachty polegli, winiw take obfito nabrali A i mieli otrowski obyczaj na ofiar bogom swoim po zwycistwie nazacniejszego winia pali, Hirchasa szlachcica majdeburskiego, na ten czas winia, przez miotanie losw na t ofiar wybrali, a gdy by od znajomych pogan dwakro wyproszony, trzeci raz gdy na o los pad, sam si na to dobrowolnie poda i tak Hirchas zacny rycerz w kirysie z koniem, na ktrym siedzia, ywo na zoliw ofiar pogask spalony jest. Chcc si tego ucisku i rozlania krwie krzecijaskiej grof Barboigion pomci, z wieym wojskiem niemieckim na pomoc im do Prus przyby. A gdy sambijsk i modzk zimi wojowa okrutnie, wnet si pogastwo w kup zgromadzio, a uderzywszy na wojsko niemieckie w dzie witej Jagnieszki, samego grofa hetmana poimali i wojsko krzecijaskie trzecikro raz po raz porazili. Potem wesoli z zwycistwa Helzburk, Kluczbork, Krlewiec, Bartenstein zamki i miasta pod Krzyaki wzili. Roku 1260 bitwa bya sroga w Iflanciech Krzyakw z Litw u Leonwardu nad Dwin zimie. Poppe z Osterlingu u Legnice od Tatar zabity, na mistrzowskim urzdzie 11 lat bdc, we Wrocawiu u witego Olbrychta pochowany. Za czasu jego Krlewiec zbudowany roku 1255. NAWYSZY MISTRZ KRZYACKI SIDMY Roku Paskiego 1263 mistrzem wielkim wybrany jest od wszech braciej Hanus Sangerhausen, za panowania w Polszcze krla Bolesawa Wstydliwego a za cesarza Wilhelma,ps ktry to mistrz lat dwanacie panowa. Za tego mistrza roku 1263 Litwa Parnaw, miasto iflantskie nad morzem zburzyli w dzie Oczyszczenia Panny Maryjej. A w tydzie potem u Dinamuntu Krzyacy iflantscy z nimi bitw mieli. Roku za 1264 zasi Prusowie, mod, Litwa pogani do sambijskiej ziemi wtargnli i miasta Wiowa mocnie pod Krzyaki dobywali. Ale gdy im Tupodel mistrz nad kuszami, hetmana ich zabi i w samych szkod niema uczyni, odstpi musieli. Zbierali si potem na nie Niemcy z Polaki kilakro, jako roku 1265 ksie brunszwickie i landgraf turyngeski z wielk moc Krzyakom na moc przyby. Roku za 1266 Otto margraf morawski z synem swoim nie mniejszy lud przywid. Ottokarus te krl czeski z mnohoci ludu swego przycign, ale wszyscy nic godnego nie sprawili. Roku 1268 w tych czstych a szkodliwych krzecijastwu wojennych burdach Helmeryk mistrz ziemie pruskiej i Teodoryk marszaek wielki, i przedniejsze wojska niemieckie polegy. Potem roku 1269 na powietrzu widziano, gdy si wojska potykay na koniech, a chrzst jako od zbrj syszano. Roku za 1270 midzy Mszczujem i Warcisawem pomorskimi ksity burdy byy. Warcisaw od Mszczuja dwakro poraony, nie mia potem za co by walczy, ale Konradowi margrabi brandeburskiemu spadek swj po bracie Gdask zastawi, ktry te Konrad zaraz dobrze opatrzy, a w tym Warcisaw umar. Mszczuj dochodzi Gdaska prawem przyrodzonym po bracie chcia, ale nie mia mocy z margrabi, uciek si przeto do Piusa kaliskiego ksicia p o pomoc, ktry pomnic krzywdy od zicia swego margrabie, zebra wojsko Polakw na pomoc Mszczujowi, gotowemu te z swymi Pomorzany. Obegnali Gdask, zamku dobyli acz nie zarazem, wielkie korzyci od Niemcw pobrali. Dwu mieszczan da tam ci Mszczuj, ktrzy dziereli stron margrabin, Arnolda i Jakuba, a ich wsi obrci na biskupstwo wocawskie, Skrobotw i Witunowo. Tego roku 20 dnia stycznia w ziemi krakowskiej we wsi Nakiel 36 dzieci ywych jednym porodzeniem szlachetna Margareta, maonka grofa Wyrobosawa, urodzia, ktre tego dnia pomary. Tego roku 1270 u Kalisza urodzi si cielec o siedmi nogach, o dwu gowach, ze psiemi zbami, z ktrych jedna gowa na wasnym przyrodzonym miejscu, a druga u ogona bya, jego cierwu ani ptacy, ani psi nie chcieli je. Tego roku w rzekach szlskich Odrze i Nysie przez trzy dni woda krwawa pyna, a we wsi Michaowie deszcz krwawy przez trzy dni pada. Powd te z ustawicznych ddw bya na podziwienie. Tego roku pod Ozyli, wysp Krzyakw iflantskich, z Litw bitwa bya na ledzie, bo ta wyspa jest 7 mil od brzegu na morzu, ma zamki dwa, Arschumborg i Schonenborg; dzi j Magnus trzyma. Nawyszy mistrz pruski na urzdzie swym 12 lat wykonawszy, dug mierci zapaci w Trewirze, tame pogrzebion. SMY NAJWYSZY MISTRZ KRZYACKI Wybrany na urzd roku 1275 Hartman grof z Heldrungen, za panowania Bolesawa Wstydliwego krla polskiego a Rudolfa cesarza rzymskiego, ten i dworem w Wenecyjej mieszka, pruskiej ziemi mistrza Ditrycha z Gattersleben posa. Sam na urzdzie 8 lat bdc, w Wenecyjej umar i tame pogrzebion.

Za czasw jego roku 1277 Prusowie pogani z Litw ssiady mazowieczk, chemisk i kujawsk ziemi zburzyli. W jesieni za tego roku do czyczkiej ziemie wtargnli, bez lutoci ogniem i mieczem co si nawino burzyli, nie majc odporu 40 000 ludu, zdobycy take nieoszacowan rzecz w cale wywiedli. Roku 1279 Bulchardus mistrz z Litw bitw stoczy, gdzie Hernestus mistrz iflantski i grof bruliski Gilardus z szecidziesit i z siedmi bratw zakonnych starszych 9 dnia marca polegli; na miejsce mistrza Hernesta Konrad Wuchlwagen wstpi. Tego roku Bolesaw Wstydliwy krl polski lutociwy i pobony umar, wykonawszy na monarchijej polskiej 37 lat, w Krakowie u witego Franciszka pochowan. Prusowie pogani nie mogli si uspokoi czasu tego, ale zbraciwszy si z Litw i panem ich Trojdanem ziemi chemisk i Mazowsze burzyli, zamek te Bierzgw pod Krzyaki wzili i w popi obrcili, nazad potem z korzyciami kierowali. Jednake wtry raz si wrcili, a Lubaw i Chem miasta moc - ziemi te kujawsk okoo Kowala splundrowali. W roku za przyszym, to jest 1280, Sudowitowie pruscy pogani z Litw sambijsk ziemi wojowali. Brat za Henryk Bannarus, kontor z Tapiowa, chcc im wet za wet odda, ze 12 bratw i 25 jezdnych w sudowsk ziemi wtargn, przeciw ktremu Sudowitowie zebrawszy si, zadawszy mu pi ran, zabili go a inne rozgromili. Tego roku majc Krzyacy ustawiczne z Litw i z Prusami burdy, Marienburg poczli budowa, zamek i miasto, a na tym miejscu byo pierwej miasteczko Dzianter rzeczone, do ktrego dla lepszej obrony Nogat rzek od Wisy przywiedziono. W tych czasiech ksi jedno sudawskie zacne, Russigenes imieniem, do kontora z Balgi ze wszytkim dworem swoim przyszed, a z bawochwalstwa pogaskiego na wiar krzecijask przysta. Niedugo potem mistrz, pruski w sudawsk ziemi z wojskiem cign, z ktrym si potrafi Ludwik Libentele, Krzyak, wiodc z sob pana swego i szeset ludu pogaskiego, ktre do Krystusa Pana, winiem u nich bdc, nawrci. Mistrz ich uznawszy, niepomau z tego by pocieszon i do sambijskiej ziemie ich posa, tam z ksiciem swoim Kaderg imieniem wszyscy pokrczeni. Ich przykadem potem Jedekosz, starosta zamku kymonowskiego, ze wszytkim dworem swoim, z picinaciset ludzi rozmaitej pci, do Krzyakw przyszedszy okrzci si. Inszy Sudawowie nie mogc wytrzyma mocy krzyaczkiej, do Litwy swych pobratymw si przenieli, a ziemic sw pierwej dobrze osiad do tych miast spustoszon zostawili. NAJWYSZY MISTRZ W LICZBIE DZIEWITY Burchard z Szwenden na mistrzowski urzd roku 1283 wybrany, za panowania Leszka Czarnego z w Polszcze a cesarza krzecijaskiego Rudolfa. Za jego czasw ustaa wojna z Prusy pogany, ktra wojna przez 53 lat trwaa, gdy pogani jedni moc do wiary przywiedzieni, drudzy przed gwatem z ziemie ustpi musili. Ale niedugo mogli bracia Krzyacy spokojem y, bo majc przyczyn z najazdw nieprzyjacielskich Litwy, mistrz pruski Konrad z Tierburgu z wielkim wojskiem do Litwy cign, a przebywszy Niemen rzek po ledzie, woci ich pustoszy i Bissen zamek spali. Wracajc si nazad z korzyciami wielkimi w swych niema szkod popad, bo ich wiele w Niemnie dla cienkoci lodu potono. Na drugi rok tene mistrz, majc z sob Stumanda starost litewskiego ju krzczonego, Gart zamek litewski obleg i z wielk trudnoci doby i spali, ziemi take okolicznie popustoszywszy, z wielkimi plony si wrci. Tymczasem Litwa szkodujc, szkody wielkie w Polszcze poczynia, jednake nie wskurali, bo gdy si do domu z korzyciami wracali, od Prusw s poraeni i plony im odbito. Roku za 1285 Gedryo Litwin, wielkiego u swych zawoania, do Krzyakw si przechyn i okrzci na wiar krzecijask. Ten mistrza namwi, e moe maym ludem wielk szkod uczyni Litwie, da mu przeto mistrz ludu spotrzeb, ktre potem (dawszy zna Litwie), gdy pod Grodno przywid, na misne jatki wyda, bo do jednego s zbici. Tego roku w Prusiech, Kursach i w modzi robacztwa jadowitego wielka a nie widana mnoho bya, ogony majc jako u rakw, kogokolwiek robak ten ujad, nie pomogo mu adne lekarstwo, wtrego albo trzeciego dnia umrze musia. Roku 1286 Pelusza, z ksit litewskich jeden, bdc od innych panw ukrzywdzony, uciek si do Olbrychta z Miny, kontora krlewieckiego, a wziwszy od niego pomoc, godzi na wesele maeskie, gdzie mieli panowie co przedniejszy litewscy by, tak na niespodziae uderzy, siedmdziesit panw przedniejszych i innego posplstwa wielk moc pobi. Pana modego te z pani i z pannami, z upami i klenoty drogimi do Krlewca zawid. W Roku 1287 Bulchardus Haren mistrz iflantski od Litwy z pici i trzydzieci bratw zabity. Tego roku Litwa dobrzysk ziemi bez odporu wojowaa, Dobrzyn miasto gwne spalili, lud jeden pobili, drugi w niewol ndzn zabrali, zdybawszy je w dzie niedzielny na subie Boej, pobitych rachowano na 3000, a winiw 9000. Mia si tego Leszko Czarny, monarcha polski, rzkomo nad Litw mci, ale wola doma z Konradem mazowieczkim ksiciem walczy. Za tym te Tatarowie z carzmi swymi Nogajem i Tolebugiem gwatem do Polski wpadli, a

jako chcieli bez odporu aa pod Krakw przychodzili, samych tylko dzieweczek 2000 byo pojmanych, c innego ludu. Takie na ten czas utrapienie Rzeczypospolitej, ju przez wntrzne roztyrki, tak i przez postronne burzenie byo. Nazad idc Tatarowie Rusi, cho swym hodownikom, nie przepucili, bo wyjmujc serca z ludzi krzecijaskich, w okrutnym jadzie maczali, a w stawy i rzeki to na ronych pod wod wtykali, czym moc wielk ludzi pozaraali. Leszko potem przyjachawszy z Wgier, bo tam by z Gryfin on swoj przed srogoci tatarsk ujecha, frasunkiem zmorzony umar, a w kociele u witej Trjce pochowan roku 1289. Tego roku sambijsk ziemi, gdzie Krlewiec ley, Litwa okrutnie wojowaa i bez odporu, nabrawszy korzyci niemao do domw si wrcili. Tego te roku Regneta zbudowana. DZIESITY MISTRZ KRZYACKI Zdawszy mistrzowski urzd Burchard Szwenden w Akonie na kapitule, do Rodys si uda i tam umar, na ktrego miejsce Konrad Feuchtwangen wstpi, za panowania Adulfa cesarza a Henryka Probusa monarchy polskiego, roku 1290. Menegaldus albo Meinhard, mistrz ziemie pruskiej, zebrawszy si z sw braci na Kolajnie zamku w Litwie, odegna Surmina starost, ktry si przeciwko gwatownemu szturmowaniu niemieczkiemu ze stem tylko mw tak mnie broni, e wszyscy (okrom 12 ich) zranieni byli, a krew z blankw jako deszcz pyna. To pomogo oblonym, e na zamirschu 500 rajtarw, ktre by mistrz na piczowanie w ziemi posa, z grzmotem si wracali. A Niemcy nie poznawszy swych, mniemajc by Litw, do odzi uciekali. Surmin te zostawiwszy zamek pusty ujacha, lubujc bogom swym mci si tego a oblenia krzyaczkiego nie czeka. Tego roku brat Ernelio, kontor z Ragnety, z bratem jednym z Wiednia i drugich 25 rycerzw puci si wod, aby co w Litwie nowego sysza. Surmin; gdy minli zamek, radzi si z swymi, jakoby im pierwszy kus odda mg. Podj si tego Litwin jeden, Nodam rzeczony, w rzeczach rycerskich biegy i ubrawszy si w odzienie niewiecie, usiad nad Niemnem, woajc na Krzyaki paczliwie po polsku (bo ten jzyk umia), aby ubog krzecijank z Polski od pogan w niewol wzit, wyzwolili. Krzyacy o zdradzie nie wiedzc, do brzegu si przybili, aby t zmylon krzecijank ratowali, ale Nodam przyskoczywszy do odzi, tak j moczno trzyma, a Litwa z zasadzki tudzie przybywszy, Krzyaki do jednego zbili. Drugich te na picowaniu dwadziecia i pi pod Ragnet zabili. Nie czyta ten Litwin Homerusa, a przedsi przykadem Hektorowym (ktry Protesilausow naw zatrzyma) fortylnie msztwa dokaza. Jezbuto, pan litewski, ktry na zdobyc do Polski w piciset koni zajecha, gdy si z upem wraca, od Krzyakw na gow poraon. Roku za 1291 Bertold Brunheim, krlewieczki kontor, do Litwy wtargn, zamek Kolejno spali, ziemi wkoo spustoszy i 700 Litwy poimanej z innymi upami wywid. Chcc temu Litwa zabiee, aby tak czste najazdy w ich pastwa nie byway, poczli zamek Mingedin budowa, ktr ich prac chcc kontor krlewieczki przerwa, z tysicem rajtarw si puci. Ale widzc rycerstwa litewskiego wielko, ktrzy budujcych strzegli, insz si drog uda, a zamek Mederib spali, winie krzecijany wypuci, pogany pobit, ostatek do Prus zabra. Po odjedzie tego kontora z Litwy, Memer mistrz pruski, a po mistrzu Henryk Sutswert kontor z Balgi, okrutnie ziemie litewskie wojowali i moc wielk upw nabrali. Roku 1293 Konrad Stange, kontor ragnetski, w dzie w. Jakuba Mingedinu zamku pod Litw doby i wielko Litwy tam pobi, drugie do wizienia pobra. Uda si za nim w pogoni Wicie, ksi litewskie, z wielkim wojskiem, tak prusk ziemi; przez 80 dni wojowa, ale potem w ciasnym kcie zwarty od Krzyakw poraony, ledwie sam z maym pocztem uciek. Na drugi rok Wicie, ksi litewskie, z wielkim wojskiem do czyczkiej ziemie wtargna, a bez wieci do czyce wpadszy na dzie witeczny; naprzd na tum si rzuci, tak ludzi duchownych, jako i wieczkich moc wielk pomordowa, drugie w niewol zabra, koci z klejnotw zupi i miasto spali. Zajacha mu Kazimierz, czyczkie ksi, nad Bzur rzek w Trojanowie, maym pocztem uderzy na, ale od wielkoci przemoony, zabit i rycerstwo wszystko na placu polego, drudzy uciekajc w Bzurze utonli. Gdy si ta nieszczesna bitwa mierci zacnego Ksicia Kazimirza skoczya, na butynku kademu Litwinowi poganinowi dostao si z dziau po 20 osb Polakw krzecijan. Tego czasu potem Moinhard, mjstrz pruski, litewsk ziemi wojowa, zamki i woci pali, a korzyci wielkie wzi. Brat te Ludwig, kontor z Ragnety, Kymel zamek litewski wzi i spali. Roku 1295, gdy Polska od zabicia w. Stanisawa bez korony lat 215 trwaa, wybrali sobie Polacy za krla Przemysawa II. Ksi Wielkiej Polskiej i Pomorzan, ktry z zwykymi ceremonijami przez Jakuba wink, arcybiskupa gnienieskiego, w kociele gnienieskim z maonk Ryss jest koronowany. te tylko siedm miesicy krlowa, bo brandeburscy margrabiowie z Gorzelca zajrzc mu tego, zbierali na i trafili go w Rogonie misopusty wyywiajcego z dworzany swymi, na ktre bez wieci uderzywszy, atwie pobili. Krla, gdy si mnie broni, zadawszy mu kilka ran, na ko porwali, chcc go ywo zanie, ale widzc go miertelnego, do ostatka dobili. Kad przyczyc mierci by Nacz i Zarby, ale to ju potomkowie dzielnoci swoj zgadzili. Drudzy pisz, i to pomsta Boa bya dla zamordowania maonki swojej Lukierdy, z ktr i potomstwa nie mia, potajemnie j dla innej udawi, gdy si ona modlia, aby j tylko w jednej koszuli do ojca puci, okruciestwa nad ni nie dziaa.

Roku 1296 Wicie, ksi litewskie, chemsk ziemi powiat i golubski burzy i nazad z upami si wrciwy, do Iflant wtargn na witsz zdobycz. Sifridus te, kontor z Balgi, z Piotrem z Krlewca do Litwy wpadwszy, Gartyn albo Grodno zamek oblegli. Ale usyszawszy o przyjedzie Wicienia, nic nie sprawiwszy, pod zamkiem tylko 1000 ludu poimawszy, co w skok do Prus uchodzili. Za tego mistrza rzdu Konrada Feichtwangen miedzy cesarzem Adolfem, Wenety i krlem neapolitaskim byy wntrzne walki. Std podejrzenie mieli na braci Krzyaki, jakoby oni rady ich cesarzowi oznajmowali, przeto te musili si starszy zakonu tego z braci z Wenecyjej, Neapolim i z Angliej daliej pomyka, opuciwszy tam swe dwory. Wykonawszy na tym urzdzie mistrz najwyszy Konrad 7 lat, w Pradze umar, a w Trzebnicy pochowan. JEDENASTY MISTRZ KRZYACKI Roku Paskiego 1297, za cesarza Adulfa a krla polskiego Wadzisawa okietka, na urzd mistrzowski Gottfridus, grabia z Holochu, wybrany. Ten na urzdzie swym 10 lat pobywszy, do Elbiga z Nie: z braci sw przyjacha i tam w zgromadzeniu urzd mistrzowski z siebie zoiy, a do Niemiec nazad ujechawszy, tam umar. Pirwszego roku panowania mistrza tego w Iflanciech wntrzne si niezgody zaczy, ktre nierycho ugasy, bo bracia Krzyacy chciwi panowania Ryany w mocy i poddanoci swej mie chcieli. Ryani za wolnoci jak zota broni umylili. A i z nich mocy mie nie mogli, Litw z Witenem ich krlem za pienidze na pomoc wzili, ktry przybywszy Ryanom na pomoc, Karkus zamek i wszytkie woci jego zburzy, gdzie czterech bratw z ich rycerstwem pobi a drugie poima. A gdy z upem wyciga, Bruno mistrz iflantski z nim bitw stoczy, 11 dnia miesica czerwca, u Trojadenu rzeki i ju by niema szkod w Litwie uczyni i winiw na 3000 z rku ich wybawi, ale si szczecie do Witena przekino, gdzie mistrz sam picinacie set rajtarw i ze dwudziest dwiema braci poleg zabity. Ale potem oddano im wet za wet, bo majc iflantscy Krzyacy pruskie na pomoc, Ryan i Litwy co zamku Nowego Myna dobywali, 4000 na gow porazili. W Prusiech te Litwa tych czasw sia burzya, Strasburg albo Brodnic, miasto nowe zaoome splundrowali, ale te od bracij Krzyakw za swe mieli. Nogat te na ten czas napierwej by otamowany. Roku 1301 Drajkolit, pan litewski, starosta na Onkajmie zamku, majc z Krzyaki porozumienie, noc ich do zamku wpuci, tam wymordowawszy Litw, zamek spalili, a Drajkolit z familij sw do Prus si przenis i krzecijaninem zosta, w Ragnecie okrczony. Tego roku Konrad, mistrz pruski, mod wojowa. Litwa lepak lubawski powiat w Prusiech zburzyli, a gdy si nazad wracali, od Krzyakw rozgromieni, 40 krzecijan te wybawili. W te czasy 16 Augusti straszne po wszytkie j pruskie j ziemi drenie ziemie byo, tak i trzykro chwiaa si ziemia z budowaniem, a ludzie ledwo si na nogach otrzymawali. Roku 1304 Eberhard z Wirneburgu, kontor krlewieczki, Konrad te z Lichtenhagen, kontor brandeburski, z wielkimi wojski do Litwy wcignli, gdzie Eberhard ziemi pogradesk, a Konrad grodzieski srodze ogniem i mieczem spustoszyli. Po wtre Eberhard pod Onkaim zamek cign, a prze poddanie starosty Switrya, z ktrym tajemn zmow mia, zamek wzi. Tam mczyzn posiekszy, dziatki i niewiasty pobrali, a zamk spalili. Ostatek wojska ziemi plundrowali, gdzie Litwa 30 Niemcw i brata Henryka von Wolwersdorf zabili. Na drugi rok Wicie, ksie litewskie, z pany swymi sejmowa, tam przysza wie, e Krzyacy ziemi pustosz. Wnet tedy Wicie z putor tysic swoich goni Krzyaki, ale nic nie sprawili. Tylko brat Bolandus a od jednego Rusinia wczni by przebity, co obaczywszy Filip z Holandiej, wjt biskupa sambijskiego, zarzuciwszy na grzbiet tarcz, obiema rkoma miecz ujwszy, do razu Rusinia ci, obronn potem rk uszli. Roku 1306 Konrad, mistrz pruski, usyszawszy, e z Grodna Litwa wielk moc wycigna do Polski, posa tam Olbrychta Indagin z niektr braci i pocztem pewnym, by zamek ubiegli, ale gdy si tam przybliali, takie zawichrzenie powietrza si stao i taki grzmot, i jeden drugiego ani widzie, ani sysze mg. Przeto zapaliwszy tylko posad, na ten czas wielk, ludzie tam nawizawszy, drugie pobiwszy, nazad si wrcili. Niewdzicznie to od swych Niemcw Eberhard, kontor krlewiecki, przyj, rozumiejc, e spaliwszy przedmiecie snadniej mg zamku Grodna dosta, przeto si te tam sam ruszy. Tymczasem wiedzc Wicie co si w Grodnie dziao, posa swym na pomoc niemao mw dzielnych, ktrzy po kila wytarczkach z zamku przeciw Krzyakom Grodna obronili. A Eberhard poczyniwszy indzie szkody, z upem si do Prus wrci. Na drugi rok .wiele zacnego rycerstwa z Renu na pomoc Prusakom przybyo przeciw Litwie, ale dla mikkiej zimy, gdy przez ld nie mogli wd przebywa, nazad si wrcili mao sprawiwszy.

DWUNASTY MISTRZ KRZYACKI Sifridus von Wulgwangen na mistrzostwo wielkie domu niemieczkiego roku 1307 wybrany, gdy cesarz Olbrycht w Niemcech a Wadzisaw okietek w Polczcze panowali. Tego roku Witene ksie litewskie Prusy i powiaty sieradzki i kaliski wojowa, a pruski mistrz take namniej nie folgowa. Zatem Spudo niejaki, pan litewski, starosta na zamku Putinika, do ragnetskiego komora posa, zamek mu podajc, do czego si kontor nie lenic z wojskiem do zamku cign, a tam przypadwszy na mod i Litw, wszystkie pomordowa i zamek spali. A Spudo z ojcem i ze wszystk familij si okrzci: Baczc moc nieznon sobie krzyaczk, modzinowie z karsowitskiego powiatu do Litwy si przenieli, dwa zamki puste Seweit i Diwerwnit zostawiwszy, ktre potem Krzyacy spalili. Roku za 1308 Mansko i Sudargus z inn szlacht modzk w pici tysicy ludu do Sambijej przez Kurlandy wtargnli, gdzie poundyjsk i rudomsk ziemic zwojowali, a syszc o przyjadzie Krzyakw, noc do domu z korzyciami uszli. Roku 1309 Sifridus von Wulgwangen, mistrz wielki domu niemieckiego, stolic, sw z Wenecyjej do Malborku w Prusy przenis, bo z Akony wypdzeni, niedugo te w Wenecyjej ci bracia zosta si mogli. Czemu i z tych krajw s wykorzenieni, domylaj si, jako jeli daliej czyta bdziesz, wyrozumiesz. Umar potem Sifridus w Malborku a w Chemy na tumie pochowany. Wiele rzeczy dobrych ten mistrz postano, ale nie byy trzymane. MISTRZ WIELKI KRZYACKI TRZYNASTY Za panowania cesarza Henryka tego imienia sidmego. a Wadzisawa okietka krla polskiego, na mistrzowski urzd Karolus z Trewiru by wybrany roku 1309. Ten z braci swoj, nie pomnic na dobrodziejstwa krlw i ksit polskich, miecz, ktrym mia pogany gromi, na swe krzecijany i dobrodzieje obrci, bo wojn nieprzystojn Wadzisawowi krlowi polskiemu pomorsk ziemi i inne odj, a bez lutoci woci polskie burzy. Jako naprzd do tego przyszo, krtko przeo. Piotr Szwace, wojewody gdaskiego syn, buntowa si z margrabiami brandeburskimi, chcc im ziemi pomorsk wyda, ale ni to do skutku przywie mg, Wadzisaw krl ju o tym wiedzia, przeto pospieszy si do Pomorza, a Piotra Szwac poimawszy, na zamek krakowski do wienia da, rycho potem przez braci wyproszony u krla, ale sami na miejsce jego sie musieli, ktrzy te przenajwszy stra uciekli a do margrabiw przystali. Jan tedy i Woldemar margrabiowie z wielkim wojskiem do Pomorza wcignli za ich poduszczeniem, a wziwszy kila zamkw, Gdask obegnali, a za przyjani Niemcw, ktrych si miecie byo namnoyo, atwie miasto wzili. Zamku gdy Polacy z Pomorzany mocno bronili, nie bdc zmazani Piotrow zdrad, margrabiowie nie mogli dosta. Widzc jednak potrzeb Bogusza, sdzia pomorski, starosta gdaski, zleciwszy zamek co wierniejszym, sam z Niemierz wiernym towarzyszem do krla do Sdomierza, t mu rzecz oznajmujc, jacha a o pomoc rych krla prosi, ktra i tak nagle by nie moga, doda rady Bogusza, aby Krzyacy jako jamunicy polscy na pomoc byli wezwani. Podobaa si ta rada krlowi i natychmiast z listy swymi do mistrza krzyackiego Bogusz posa, ktry z braci sw dawno chciwy ziemie pomorskiej atwie na to zezwoli, te kondycyje podawszy: aby Bogusza poowic zamku trzyma i z swoimi broni, mistrz za Henryk z braci sw drugiej poowice przez cay rok swym nakadem strzeg, a potem nakady wszystkie wojenne aby byy nagrodzone od krla mistrzowi, niby z zamku wycign. Z tym postanowieniem w zamek wjachali, wziwszy z sob potrzeby wszelakie i prtko Niemce od zamku gdaskiego odpdzili, e si margrabiowie do domu wrci musieli, zostawiwszy w miecie obron. Ale i ci wytrwa nie mogli, bo do szcztu zbici przez Budgiera, w Oliwie klasztorze pochowani, a mieszczanie gdascy, ktrzy byli odstpili, na gardle skarani. Piotrowi te imienie i pobrano, co by przyczyn tych burd. Krzyacy majc mocy z naszych, poczli w zamku hardzie i z nimi poswarki miewa, chcc wadz zamku wszystkiego mie, przeto celniejsz szlacht pomorsk i samego starost gdaskiego Bogusza do wienia dali. Bogusza niewol przywiedziony tak z nimi postanowi, aby oni zamek trzymali takim sposobem, pki im krl nie odda z poowicy zamku za wy-sugi pienidzy. Tak z zamku Polacy z Pomorzany od Krzyakw wyjechawszy, krlowi to w Krakowie z aoci opowiedzieli, dopiero al byo krlowi, i pomocy krzyackiej przeciw margrabiom uywa (bo to czycie baczy, e wilkom, jako mwi, owce zleci, a jednego kopotu wojennego uchodzc, dwojako go sobie przysporzy, za jednego nieprzyjaciela dwuch naby), by jednak nadzieje dobrej, e jeliby do rozmowy z mistrzem pruskim przyszed, mia si oglda na zacno osoby i dobroczystwo jego. Zoywszy przeto czas i miejsce krl dla porwnania tego do wsi Krojewic w ziemi kujawskiej, blisko Radziejowa, krl polski z mistrzem pruskim i z radami swymi zjachali si. Tam dosy ozdobn rzecz przed wszystkimi krl na mistrza aowa si o niesprawiedliwe posiedzenie zamku gdaskiego. Mistrz za gotowym si by powiedzia zamek odda, jeli si mu za posugi nagroda stanie. Wadzisaw krl pozwoli na to, a gdy pyta, co by za nagrod mie chcia, mistrz sto tysicy grzywien groszy czeskich poda. Niesuszne danie mistrzowe naszy

by obaczyli, jednake z krlem panem swym o ugod starali si, a gdy mistrz nic upuci nie chcia, nic nie sprawiwszy, rozjechali si. Tym pilniej ju Krzyacy obmylawali, jakoby pomorsk ziemi sobie przywaszczyli, przeto onierze z Niemiec zbierali, a z margrabiami brandeburskimi tak postanowili, aby margrabiowie w pomorskij ziemi to przymali, co tak rok wojn dostali, a Krzyakom Gdaska, Czczewa, wiecia wojn dostawa dopucili: A icie, atwie by z cudzego szczodrym! Oblegli potem Krzyacy miasto Gdask na dzie w. Dominika roku 1310, gdy nawitszy zjazd bywa ludzi na jarmark. Bronili si w miecie mnie i z trudna by go byli mieli Krzyacy doby, by nie zdrada. Mieszczanie bowiem niektrzy Niemcy, narodowi swemu yczc, w nocy otworzywszy bramy, one wpucili. Tam bez lutoci i szlacht i pospolitego czowieka okrutnie mordowali, dobra tak mieckie, jako kupieckie i inszych goci przyjezdnych gwatownie pobrali, poupili i niewymowne, gorzej ni pogaskim obyczajem, okruciestwa poczynili, tak i na adnym zamku, cho by od pogan dobywany, tak si wiele krwie nie przelao, jako na ten czas w dobywaniu Gdaska od pokryto nabonych Krzyakw, jamunikw polskich. Osadziwszy miasto i zamek mistrz pruski rycerstwem swym, z wojskiem do Czczewa cign i obegna, tam wyszed k niemu Kazimierz, ksie michaowskie i gniewkowskie, a uklknwszy prosi, aby ziemie pomorskiej Przemysawowi, bratu jego, od Wadzisawa krla wierzonej, przesta wojowa. Nie tylko tego cnotliwe ksie u nabonych zakonnikw nie otrzyma, ale ledwo zdrowiem darowany do Swiecia do Przemysawa brata si przenis. A mistrz Czczew zupiwszy, spali. Cign daliej, palc i pustoszc, a pod wiecie, tam dwu bratu obegna, Przemysawa i Kazimierza ksita. Umylili si byli ksita mnie broni, ale nie majc pomocy od krla, ktrej si nadziewali, tudzie przez Jdrzeja Cedrowica z domu Gryfw zdradzeni (bo im na zamku strzelb i obron pokaziwszy, do mistrza pruskiego uciek i jemu oznajmi), zamek poda musieli, cao gard swych zachowawszy. Tak ziemi pomorsk Krzyacy od Krlestwa Polskiego oderwali, ktra a do Kazimierza trzeciego w cudzych rku bya. Tego czasu, gdy tak pruscy Krzyacy w Polszcze swowolnie broili, iflantscy te z mistrzem swoim Ryg miasto i wszytk dzieraw arcybiskupowi ryskiemu, fundatorowi i dobrodziejowi swemu, otrowskie wydarli, od ktrego przodkw przed lat stem i czterzmi albo pici dla rozmnoenia wiary krzecijaskiej byli fundowani. Wiele te innego otrostwa i okruciestwa przerzeczeni Krzyacy pruscy i iflantscy broili, skd zna, e wicej o wygadzenie ni o rozmnoenie wiary krzecijaskiej miedzy pogany si starali. Tego roku miesica stycznia dnia ostatniego soce si zamio, a potem dla ustawicznych ddw i gwatownych potopw gd wielki a przed tym niesychany w Polszcze, Prusiech, Litwie, we Woszech, Niemcech j Czechach panowa. Roku 1311 Witenes, ksie litewskie, zabawione by Krzyaki pruskie nieprzystojn wojn z Polaki, iflantskie z arcybiskupem i Ryany widzc. z wojski swymi w zapustne dni do Prus wtargn. a okrutnie ogniem i mieczem poburzy, nazad z upami wielkimi Niemcw winiw majc, do Litwy si wrci. Gdy si potem ofiar bogw swoich bawi, oddali mu to Krzyacy sowicie, tak e i sam we zej toni by. Mci si tego tudzie Witenes, a ze 4000 ludu wpadwszy do Prus, warmiesk ziemi tak srodze zburzy, e okrom zamku nic nie zostao. Elzberg te opalony sta. Pogask srogoci ludzie mordowa, kocioy poupi, a tak z korzyci wielk i z tysicem dwiema sty winiw do domu si wraca. W barteskiej ziemi bdc, z mocy ludu swego si chepi, a krzecijanom urga, mwic: Gdzie jest wasz Bg, aby was ratowa jako bogowie naszy nam pomogli?. Wzdychali ubodzy winiowie krzecijani a z paczem w sercach swoich do Boga woali, aby si swej krzywdy nad pogany mci raczy, jako jednak s wysuchani. Bo nazajutrz 18 dnia kwietnia Henryk de Plock komendator wielki, z wielkim wojskiem Krzyakw na Wicenia z Litw bezpiecznego przypad, tam Litw posiekli, drugie powiesili, ostatek w jezierze potopili. Tak si Pan Bg blunierstwa pomci, Krzyana pamitk tego zwycistwa klasztor panieski w Toruniu zaoyli. Ustawiczne potem z obu stron wod i ziemi bitwy miewali, a si Litwa pokrzcia i to potem przeciw niestworze Krzyakw Polakom pomagali. Tu teraz ju, jako si daliej Polakom swym dobrodziejom Krzyacy zachowali, porzdnie toczy rzecz bd. Karolus mistrz pruski, niepewien bdc pomorskiej ziemi, ktr przez zdrad wzi, chcia jej przeto fortelem dojd i prosi Wadzisawa przez listy, aby zoy w Brzeciu Kujawskim zjazd, na ktrym by przystojna ugoda o ziemi pomorsk bya. Zezwoli na to krl, ale gdy do rzeczy przyszo, pocz j mistrz targowa za pewn sum zota i rzebra. Obiecowa te klasztor zbudowa i dostatecznie nada dla 40 osb na pamitk krlw polskich, take na kad potrzeb krlewsk 40 rycerzw z wczniami wyprawowa, wiecznie mwi. A na to otworzystego od krla i od rady listu da, w ktrym by mianowicie przedanie pomorskiej ziemi pruskim Krzyakom od Polakw wyraone byo. Obrazi si krl tak lekkim powaeniem ziemie pomorskiej i rzek mu by nieprzedajn i tak si rozjachaIi. Widzc si nie by z zyskiem u krla, mistrz pruski z margrabiami brandeburskimi traktowa, ktrzy wziwszy od niego 10

000 grzywien groszy szerokich; listy na pomorsk ziemi krlewsk (a ne ich) jemu dali, ktrych pocztek: Woldemarus, z aski Boej, opiekun Jana z Brandeburgu, margrabia etc. Data w dworze Breden. Ale i tym listom mao ufali, a przeto u Jana, czeskiego krla, znowu pomorsk ziemi za wielk sum kupili, ktry nieyczliwy Polakom bdc (cho si te do Krlestwa Polskiego prawo mie rozumia, e go krlewna polska urodzia, Wacawowa cra), chtliwie im (cho nie swoj) spuci i listy na to da. Data ich w Toruniu, lata 1329. Roku 1313 Wernerus, kontor ragnetski, wod do Litwy pod zamek Inniged wyprawi si, majc galer wielk z blankami i innych odzi moc wielk. A gdy pod zamek przyeglowa, wiatr okrutny powsta i galer on wielk na Niemnie do brzegu przybi, co widzc Litwa wyskoczyli z zamku zbrojn rk, chcc galer poima, ale Krzyacy jako z zamku z niej mnie si bronili, przeto ustpi Litwa musiaa, a Krzyacy te ubiegli. Wicie ksie litewskie syszc saw tej nawy albo galery, j te myli o sobie i po dugich z rad sw namowach Surmina, ma rycerskie; hetmana swego, ze stem wicin i armat wodn ku onej galerze posa. Bronili si na niej mnie Krzyacy z strzelb, a Litwa lin z kotwic ucia, tak na d pdem galera idc o brzeg si rozbia, a Litwa j tudzie spalili, pobiwszy na niej strzelce, nie bez maej szkody swoich. Tego roku Henryk VII cesarz przed Florencyj otruty od mnicha zakonu dominikanw, ktry mu trucizn w sakramencie Ciaa Paskiego zada. Roku 1314 dwie komecie i trzy ksiyce razem w dzie Narodzenia Paskiego byy widziane, a komety a do ostatniego dnia miesica lutego paay. Gd potem w Polszcze, Prusiech, w Mazowszu, w Litwie i innych przylegych krajach tak srogi by, e gdy ju ludziom zielsk, korzenia i inszych pokarmw sprosnych z stawao, matki i ojcowie dzieci swe, dzieci za rodzice zabijali i jedli, drudzy nieznony gd mierzc, leda cierw i trupy arli. Ta plaga przez dwie lecie trwaa, potem za okrutne powietrze nastpio i cay rok trwao, e ludzie wymarli (jako Pruska Kronika wiadczy), i nie mia kto z pola zbiera, tak na polach wszystkie zboa i jarzyny nie pote zostay. Roku 1315 Wicie, wielkie ksie litewskie, modzkie tc., po czstych a srogich bitwach z Krzyaki pruskimi i iflantskimi z tego wiata szczed, a wedug obyczaju pogaskiego we zbroi, z broni i innymi rzeczami spalon. Roku za 1316 Wadzisaw okietek uspokoiwszy postronne burdy, radzi si z pany koronnymi, jakoby za pomorskiej ziemie pod Krzyaki dosta. W tej rzeczy naprzd do papiea posa, skarc si o niesprawiedliwe i gwatowne posiedzenie ziemie swojej. Papie wyrozumiawszy z Gerarda, wocawskiego biskupa, polskiego posa, wszystk spraw, nie mg tego mistrzowi pruskiemu chwali, da przeto komisyj na biskupy polskie, Janusza arcybiskupa gnienieskiego, Domarata poznaskiego i opata z Mogilna, aby tej sprawy o pomorsk ziemi przesuchali, a koniec wedug prawa i sprawiedliwoci uczynili. Pozwani przed komisarze i sdzie papieskie, mistrz pruski i z komendatormi pierwej do Brzecia, potem do Wocsawia. Gdy stanli, skazano na nie wrci pomorsk ziemi i pat z niej da trzydzieci tysicy grzywien paskich groszy gol pod kltwami. Strona apelowaa do papiea, ale komisarze na to nie dbali, dali kltwy wielkie na Krzyaki, na ktre i w Rzymie rozgrzeszenia mie nie mogli. Bawili si jednak tymi czasy pruscy i iflantscy Krzyacy najazdami czstymi do Litwy i modzi, szkody wielkie czynic, a korzyci wywodzc, ale im te to Litwa oddawaa. Chcc ju na koniec pogastwo wygadzi, majc pomoc niema ksit niemieckich, take z Czech i z Polski, ruszyli si Krzyacy, moc do Litwy wcignli, gdzie takie okrutne nad modzi i Litw morderstwo czynili, e tam i pies w tej ziemie waykeskiej nie zosta, jako Durzburch pisze. Stamtd ruszyli si daliej a bez lutoci wszystko wojowali. Litwa te tym czasem z okrutnym wojskiem do Iflant wpadwszy, bez odporu mieczem i ogniem a do Derptu spustoszya, 5000 Niemcw wywiedli z wielkimi upy do Litwy, tak i wet za wet Krzyakom oddali. Chcieli to sobie Krzyacy nagrodzi majc jeszcze z Niemiec wojsko krzecijaskie przy sobie, ale im zima ostra dokurczya, a nazad do Prus musieli. Nie kurczy si w t przykr zim Dawid, starosta grodzieski, z wojskiem litewskim, ale znowu po woli majc, iflantsk ziemi a pod Rewel i okoliczne nad morzem woci pustoszy, 5000 za winiw Niemcw i otwy wywid i klejnotw kocielnych, ktre poupi, z innymi upami obfito wynis. Durzburch kadzie, e tego czasu Litwa duskiego krla ziemi wojowaa, gdzie miedzy inszymi szkodami, ktrymi krzecijany udrczy, to aosna bya, e 5000 samych tylko panienek szlachetnych poima. Na ten czasu musia by Rewel duskiego krla, jako teraz szwedzkiego. Teraz te Ozyli wysp Magnus krlewic duski z innymi zamki w Iflanciech trzyma. Nie uciszya si jeszcze tym Litwa, ale w te czasy pod Memel (co dzi Koiped zow) przyszacowawszy si, dobyli go i przedmiecia opalili krom zamku, tam krom pobitych 700 ludzi poimali. Bez przestanku potem zajuszywszy si Litwa haniebne szkody nie tylko w Inflanciech, w Prusiech, ale i w Mazowszu, kujawskiej i dobrzyskiej ziemiach czynili. Tych czasw Karolus z Trewiru, mistrz pruski, oskarony przed papieem, do Rzyma za pozwem stan musia, tam sprawiwszy si jako mg, nazad do Prus jadc w Wiedniu umar i tame pochowan.

MISTRZ WIELKI KRZYACKI CZTERNASTY Wernerus de Orselle na urzd mistrzowski wybrany roku 1322 za cesarza Ludwika a krla polskiego Wadzisawa okietka panowania, ktry trzy lata tylko panowa, potem gdy w wigilij w. Elbiety z kocioa z nieszporu szed, zabi go jego wasny Krzyak Jan z Bindorffu, e mu (za przyczyn pewnie) par koni wzi. Tame w Malborku mistrz ten na tumie pogrzebion, a zoczyca z sdu papieskiego na wienie doywotnie dany, gdzie o chlebie i wodzie ywota dokona. Zaczte za przeszego mistrza burdy koca wzi nie mogy, gdy ufajc siam swym Krzyacy szkd w Polszcze czyni nie przestali. Litwa te od Krzyakw nagabana, wet za wet nie tylko im oddawali, ale i nd Polaki si mcili. Z tej przyczyny Wadzisaw okietek krl polski z radami swymi namawia si pilnie okoo tego: naprzd, aby Litw okrutn uspokoi, pomorskiej ziemie jakoby za dosta, bolao go te oddalenie Szlska nieprzystojne. Zdao mu si tedy wni w krewno z Litw, aby za ich pomoc potniej nierzyjacielowi mg odeprze, co wszytek senat uchwali i potwierdzi. Wyprawi przeto do Gedymina, wielkiego ksicia litewskiego, posy swoje, aby z obu stron przymierze stanowili, a crki Gedyminowej krlewicowi Kazimierzowi w maeski stan z posagiem wiecznego pokoju i wypuszczenia winiw polskich adali. Wdzicznie to od posw Gedymin ksie litewskie przyj i umocniwszy przymierze z Polaki, bez miszkania crk sw z posami i z posagiem podanym do Polski posa. Tak tedy ksina Gedyminwna imieniem pogaskim Aldona z posami koronnymi i z pocztem niemaym panw litewskich i dworzan Gedyminowych kozakw, w niedwiedzie kouchy a wilcze syki z sajdakami ozdobnie a wietno (jaki w on czas strj by) przybranych, przyjachaa do Krakowa roku 1325 a za ni i przed ni, i wkoo niej posag jej, winiowie narodu polskiego i mazowieckiego obojej pci z niewoli litewskiej (jako ydowie z Babilonu) wypuszczeni, rotami cignli, ktrych byo 24 000. Rado niewymowna u wszytkich tak w drodze, jak na wzjedzie ksinej do Krakowa bya, bo i z wybawienia swoich si cieszyli i wiecznego pokoju z Litw utrapieni si spodziewali. Wiary krzecijaskiej potem od Nauklera biskupa krakowskiego nauczona, w wigilij Piotra i Pawa apostow w. jest okrczona, a Anna mianowana, a z zwykymi cerymonijami Kazimierzowi krlewicowi w szostymnastym roku bdcemu w maeski stan oddana roku tego. Od tych czasw spustoszona ziemia polska i dla ustawicznych wojen odogiem leca, ludniejsza i poytniejsza si staa, gdy krl onymi winiami ziemi osadzi pust, ktrzy niebota nauczywszy si w litewskie j niewoli robi, lasy i pustynie rozkopywali, orali, siali, wsi osadzali i tak upiene kozactwo opuciwszy, gospodarstwem si bawili. PITYNASTY WIELKI MISTRZ KRZYACKI Na miejsce zabitego mistrza Wernera de Orselle obrany jest Luderus albo Ludolfus Tuliszurzeskie albo Brunszwickie ksie roku 1325, za cesarza Ludwika XXXIII a Wadzisawa okietka krla polskiego, trzy lata ledwo na urzdzie swym wykona. .Tego roku, jakom wyszej pisa, Wadzisaw krl utwierdziwszy krewnoci przymierze z Litw, myli o tym, jakoby nad margrabiami brandeburskimi okrutnego zamordowania Przemysawa krla polskiego, praedecessora swego pomci. O pomorsk te ziemi, na ktr oni niesuszne listy dali Krzyakom, czyni z nimi umyli, dla tego do Gedymina o pomoc Litwy posa. Tymczasem z ziemi krakowskiej i sdomierskiej wojska zebrane do Mazowsza posa przeciw Wankowi ksiciu, e Krzyakom przeciw jemu pomaga. Bez odporu tam Polacy ziemi wdu i wszerz ogniem i mieczem zwojowali, a miasto Pock spalili. Na drugi rok, ktry by 1326, wziwszy Wadzisaw krl pomoc ludu litewskiego 1200 od Gedymina, nad ktrymi hetmanem by starosta grodzieski Dawid, z Wooch te i z Rusi posiek majc, polskie wojsko witsze ni przedtem zebrawszy do margrabskiej ziemie o w. Janie Krzcicielu wcign, a od Odry i Brandeburgu poczwszy a do Frankfordu ogniem i mieczem wszystko zwojowa. Okruciestwo wielkie pogani na ten czas czynili, 140 kociow zupili i spalili, take wsi wiele, winiw i byda moc wielk w cale wywiedli. Pamici godne dwa uczynki w tej bitwie si stay. Naprzd w burzeniu od Litwy kociow i klasztorvr Litwin jeden poima mniszk, ktra uchodzc zelywoci prosia, aby nie bya od niego sromotna, obiecujc mu za okup taki upominek da, e si go nigdy elazo nie imie. A iby tym przdziej temu poganin wiar da, kazaa mu tego dowiadczy na swojej wasnej szyi. Uwierzy temu Litwin i dobywszy szable, jednym zamachem ci j i tak od niej oszukanym si by obaczy. Panna lepak w staoci swej szkaradnego uczynku uczciw mierci usza. Druga: widzc okruciestwo wielkie Litwy poganw nad krzecijany, szlachcic jeden z Mazowsza, Jdrzej imieniem, way si pamici godnego uczynku, bo wmieszawszy si miedzy ufy litewskie, hetmana ich starost grodziskiego, czowieka w Litwie (dla przewanych z Krzyaki wojen) zawoanego zabi, a potem rczemu koniowi dodawszy ostrg (cho mia Litw pogoni za sob) zdrowo uciek.

Na drugi rok za przewiedziawszy drogi sama Litwa do margrabskiej ziemie wpadli, palili, burzyli nie majc odporu, z upami do domu si wrcili. Krzyacy te z Wankiem albo Wacawem mazowieckim ksiciem kujawsk ziemi wojowali, Kowale zamek wzili i spalili. Wadzisaw za krl, widzc odwok szkodliw, Krzyaki uporne i na napominanie takie na kltwy papieskie mao dbajce, majc pomoc od Kara krla wgierskiego, zicia swego, Rusi take i Litwy niemae poczty, w prusk ziemi wcign. A gdy do Drwicy rzeki przyby, Krzyacy bronili mu z wojskiem przeprawy, zaszacowawszy si dobrze kodzinami, z ktrych gst strzelb puszczali. Chop potem prosty ukaza snadne przebycie krlowi przez rzek troch daliej, gdzie fortunnie krl z wojski polskimi, wgierskimi i litewskimi, z Rusi si przeprawi. Widzc si oszukane Krzyacy, nie ufajc siam swoim. na zamki uciekli, ratujc zdrowia i majtnoci swoje. Krl te nie bawic si dobywaniem zamkw i miast obronnych, chemisk ziemi wdu i wszerz ogniem mieczem a po Oss rzek pustoszy i kilakro korzyci bez odporu do Polski wysya. Chcieli si potem z pomoc Wacawa mazowieckiego ksicia Krzyacy Polakom oprze, a krzywdy si swej mszcc do Kujaw wpadli, ale gdy prtko Polacy swym na odsiecz przybyli, dawszy sobie do bitwy znaki, miele w si uderzyli. Nie mogli Mazurowie z ksiciem swoim Wankiem mocy polskiej wytrzyma, przeto zostawiwszy Krzyaki, sami ty podali. Krzyacy albo siam swym ufajc, albo sromotnego uciekania si chronic, tak si dugo mnie bili, a do jednego z komendatorem swym toruskim s pobici. Na drugi rok, chcc swego poprawi, Krzyacy Jana krla czeskiego na pomoc prosili, ktry na pocztku wiosny z okrutnym wojskiem do Prus przycign, tame dobrzysk ziemi bez odporu wojowali, Dobrzynia i innych zamkw, i miast dobyli, Raci biskupi te wzili, skd moc wielk ludzi w niewol nabrali. Te potem wocawski biskup Maciej Goanczewski wykupi. A tak te Achacyjusz i Ambroy w. biskupowie czynili, ktrzy skarby kocielne na okup winiw obracali, co gdy w nich inszy ganili, Ambroy w. mdrze rzek: Ornamentum sacramentorum redemptio captivorum est. O tym Macieju biskupie domu Toporw ten dziw pisz, e gdy jednym porodzeniem 12 synw na wiat matka jego wydaa, wszyscy tudzie pomarli, a on ze 12 sam tylko ywy zosta. Wodzisaw krl wet za wet Krzyakom odda z pomoc wgiersk, litewsk, rusk do Prus cign, gdy Krzyacy bitwy da nie chcieli, wszytk prusk ziemi a za Oss rzek pustoszy, dopier przyniewolony mistrz pruski aski szuka musia, ktr te znalaz i do roku pokj z obu stron uoony z tym sposobem, aby Krzyacy dobrzysk ziemi i Bydgoszcz krlewi wrcili, jako to zaraz uczynili. O pomorsk ziemi miaa w tym roku ugoda by, ale przez niebytno Jana krla czeskiego (ktry z krlem wgierskim Karem na to by wysadzony) do skutku nie przysza. Tymi czasy od Polakw pokj majc, Krzyacy Litw trapili, a majc na pomoc Henryka ksie bawarskie, Welone litewski zamek obegnali i ustawicznie szturmujc, nic zamkowi uczyni nie mogli, gdy Litwa mnie si bronia. Teodoricus grof z Aldenburku, marszaek wielki pruski, wiceregent mistrzowski, nie chcc mie za czstymi szturmami szkody w ludu swym, godem obleece do podania przymusi umyli. Zaoy przeto tudzie pod Welon dwa zamki, z ktrych jeden Friedburg, to jest Spokojna Gra, drugi na pamitk bawarskiego ksicia, od ktrego mu te imi da Beyer, jakoby Bawarczyk. Te zamki dobrze ludem i strzelb obwarowawszy, odjacha. Wtym Gedymin ksie litewskie swoim na pomoc przybywszy, zamkw krzyackich nowo zaoonych moc dobywa, a tam pod Friedburgiem postrzelony z rusznice, gardo da, Litwa te straciwszy pana, nazad (ale nie wszyscy, bo ich sia kulkami poparzono) musieli. Mcili si potem zabicia ojca swego Orgeld z Keistutem, ksita litewskie, tak barzo, e wszystkie woci ziemie pruskiej prawie w pustyni (oprcz zamkw) obrcili. Zaczem Krzyacy musieli si z nimi jedna, odporu nie mogc da. Na tym stano, aby Friedburg i Beyer zamki nad Niemnem, nowo od Krzyakw przeciw Welonie postawione, Litwie byy podane, co gdy Krzyacy spenili, pokj doczesny (ale niedugo) sobie sprawili. MISTRZ WIELKI KRZYACKI SZENASTY Dytrich albo Teodoricus grof z Altenburgu, majc lat wieku swego 80, marszakiem pierwy i wiceregentem mistrzowskim bdc, na stolic mistrzowsk wybrany roku 1329 za panowania cesarza Ludwika a krla polskiego Wadzisawa okietka. Lat 10 panowa, w Toruniu umar, a w Malborku u w. Anny pochowan. Za pocztku panowania mistrza tego (jako i zawsze) upokoi si nie mogli Krzyacy, sowa nie trzymajc, szkody w Polszcze gdzie mogli czynili, do czego te powodem Wincentego z Szamotu dostali, ktr rzecz krtko przeo. Roku 1331 Wadzisaw krl, widzc si by zgrzybiaego a nieprzyjacioy zewszd utrapionego, w Chcinach sejm zoy, na ktrym ugadzajc staroci i pracam swym, Kazimierza syna na wielkopolskie pastwo rycerstwo z krlem przeoyli, z starostwa zoywszy Wincentego z Szamotu z domu Nacz, aby tak Kazimierz w niebezpiecznociach od Prusw zachowanie pewne mg mie, a iby Czechowie i Sasowie na si ogldali. Za zelywo to sobie Wincenty mia, i mu to starostwo wzito, a gniewem i bojani o co innego zwiedziony, do mistrza pruskiego si uciek, ktremu, gdy przycia swego przyczyny przeoy, atwie go obmylawajcego burzenie Polski namwi, e do Wielkiej Polski wojska swe na plundrowanie posa. Do Pyzdr tedy naprzd

cignli, wiedzc, i tam Kazimierz krlewic z dworem swym miszka, ktrego miasta jak nieobronnego atwie dostali, ale czego szukali nie naleli, bowiem Kazimierz krlewic o przyciu nieprzyjacielskim wiadomo majc, z ma druyn z miasteczka wyjachawszy, w gstym lesie tymczasem si chowa. A Krzyacy, e go nie dostali, nad pospolitym czowiekiem bez lutoci si mcili, siekli, mordowali i okolicznie po wsiach poupiwszy, wszystko w popi obrcili, a do Torunia gdzie mistrz pruski by z korzyciami si wrcili. Podobaa si ta sprawa Wincentego mistrzowi, a przeto zebrawszy witsze wojsko z Niemiec i Iflant posa go znowu wojowa Polsk. Ktrzy przypadszy do czyckiej ziemie pustoszyli wszystko i zamek ubieawszy spalili. W kaliskiej kraj za si udali, a ogniem i mieczem burzc co si nawino, amek te kaliski, ktry na przedmieciu na ten czas by, spalili, ale gdy miasta doby chcieli, niepoczenie odniego odegnani. Tam pi dni miszkali oczekiwajc krla czeskiego Jana, ktry si im na pomoc przyjecha obieca. A gdy prno czekali, ruszyli si sami burzc i pustoszc Gniezno, nin, Nakiel, rzod, Pobiedziska, Kostrzyn, Kleczow i wsi okoliczne popalili, z kocioa gnienieskiego jako inni pogani skarby i klejnoty miedzy si rozszarpali, Wojciecha te w. (naboni) koci szukali, ale byy dobrze schowane. Do sieradzkiej ziemie potem si ruszyli, a tam take nieprzyjacielsk srogo okazowali, Uniejw, Siradz, Staw, Turek, Wart, Sdek i wsi okoliczne spalili. W Siradzu przeor Dominikanw majc z dawna znajomo z kontorem elbigskim,e przyszed do niego, a uklknwszy prosi, aby mu klasztora nie rucha. Kontor odpowiedzia, i nie rozumie po polsku. Take jako wilcy drapieni naprzd si na klasztor rzucili, skarby kocielne i pospolitego ludu, ktre byli tam znieli wybrawszy, klasztor zapalili. Obcieni upy do Prus si wracali, tam od Konina 3000 ich si w kozactwo oderwao, ale ci do jednego od Polakw zbici. Trzeci raz Krzyacy zebrawszy wojsko witsze do Polski wcignli. Wadzisaw krl smcien by, e go te przygody w jego staroci potykay, widzc od jamunikw swych lud pondzony, ziemi spustoszon, a to za przywodem Wincentego. Zebra jednak ile mg naprtce swego tylko ludu, ale z wielkoci Krzyakw potka si nie way, utarczkami tylko z ktw je trapi. Przemylawajc frasowity jakoby temu zabiee mg, ta mu si droga nalepsza zdaa, aby Wincentego za ku sobie nakierowa. Wyprawi przeto posy do wojska krzyackiego, ktre nauczy, aby si zbiegi od krla polskiego by mienili, a dla bezpieczestwa lepszego do nich si udaj, tymczasem, aby z Wincentym potajemnie mwili, eby na swe gniazdo pamita, nad utrapion ojczyzn si smiowa, obiecujc mu tego wszystkiego przebaczy. I niele si ta rada krlewi szacowaa, obaczy si bowiem Wincenty, a aowa za swj wystpek pocz, uwaajc pilnie u siebie jako wieczn niesaw imieniu i familijej swojej na potomne czasy zostawi. Chcc tedy t niesaw zatumi, a wie dzielnoci pierwsze krzywdy nagrodzi, w nocy z obozu krzyackiego jakoby na stra wyjecha i do krla przyszed, proszc odpuszczenia za przewinienie, co i otrzyma. Krla te do stoczenia miele bitwy wid, powiadajc o wielkim ludu, ale nikczemnym, ktry obciony upem, wicej bdzie z nim chcia ucieka, ni si potyka. Sam te Wincenty obieca, gdy si na Krzyacy nic nie spodziej, z tyu na nie uderzy. Tak z krlem postanowiwszy, do obozu krzyackiego si wrci, a onym serca doda, powiadajc by ma troch Polakw, ktrzy bitwy zwie nie bd mieli. Krl za lepszej ju myli bdc, wojska szykowa, a gdy soce wschodzio w dzie w. Stanisawa pod krzyackie si wojska przymkn we wsi Powce albo Blewo blisko Radziejowa, sam na czele stanwszy, swym dobre serce czyni, a Krzyakom znak do bitwy dawa. Strwoyli z sob nieco Krzyacy, nie spodziewajc si tego, jednake kody jako naprdziej do zbroje si mia. Stoczyli z sob z obu stron ogromn bitw, Wadzisaw krl swe posila, a gdzie potrzeba wieego ludu dodaje, tak na obie stronie wtpliwe zwycistwo byo. Widzc ju czas Wincenty z strasznym okrzykiem na niespodziae Krzyaki z tyu z swoimi uderzy, oni strwoeni pytaj co by si dziao, ale gdy nie o wszytkim mogli tak prtko spraw mie, jli si miesza, a Polacy tym wicej nacieraj, e Niemcy ucieka musieli, naszy gonic wicej ni w bitwie ich pobili, tak e 40 000 Niemcw na ten czas polego (jako Dugosz pisze), acz inszy dwadziecia tysicy tylko kad. Zabici te s komendatorowie Herman z Elbiga, Olbrycht z Gdaska i innych wiele, krom poimanych. Naszych z aski Boej mao ubyo (jako Kromer wiadczy), pospolitego ludu tylko 30, a szlachcicw przedniejszych 12. Inszy kad posplstwa pobitego polskiego liczb 500, ale jakokolwiek kody obaczy moe, e nierwnym pocztem wielk moc Niemcw Polacy zbili z ma szkod swoich, a zwycistwo sawne odnieli. Z obozu krzyackiego Polacy na ten czas sia pobrali, roku 1331, 27 dnia wrzesznia. Objedajc potem krl po bojewisku ujrza Floryjana Szarego, szlachcica polskiego, ktry we troje w tej bitwie oszczepy bdc przekty, lec tka w si jelita, co mu z brzucha wyaziy i stanwszy nad nim z aoci rzek: I ten wielk mk cierpi! Odpowiedzia Floryjan: Jeszcze to nic, miociwy krlu, ale kto ma zego ssiada w jednej wsi jako ja mam, to gorsza! A krl do niego: Nie frasuj si (rzek), bdziesz wolen tego zego, jeli yw zostaniesz. I kazawszy go podnie, aby by opatrowan pilnie rozkaza. Wyzdrowiae go potem skupiwszy zego ssiada, z krlewskiej szczodroci wszystk wsi darowa. Nadto, aby rycerskiej dzielnoci wieczne z potomkami swymi wiadectwo mia, trzy oszczepy mu za herb darowa, a Jelitami mianowa, bo pierwej Kolerogi za herb nosi, ktre odrzuci.

Tak dochodzili przodkowie naszy niemiertelnej sawy. Wincentemu wojewodzie te za t posug wina przepuszczona i do pierwszej godnoci przywrcony, ale rycerstwo majc na serce zakrwawione, ie przeze utracili namilsze rzeczy swe, na sejmie pospolitym rzuciwszy si na, zabili go. Starali si potem Karze wgierski i Jan czeski krlowie o ugod miedzy Wadzisawem krlem polskim i Krzyakami, ale gdy ziemie pomorskiej wrci Krzyacy si zbraniali, sprawi te nic nie mogli. Bez miszkania potem zebrawszy lud wielki z Niemiec, Kujawy i Dobrzy wojow,li i sia miasteczek maych pobrali. Pakoci zamku Wojciech Kocielecki, wojewoda brzyski, mnie broni i w nieprzyjacielech wielk szkod uczyni. Wadzisaw te krl z ludem swym przez Mazowsz do ziemie chemskiej wpadszy, wdu i wszerz ogniem i mieczem burzy, a Krzyacy przymierza rocznego da i nagrod za utraty postpi musieli. Krl za z ludem gotowym do Wielkiej Polski cign, aby te, ktrzy do Jana krla czeskiego byli przystali pokara, tam w Szlsku wicej ni 50 zamkw nieprzyjacielskich wzi i spali. Kocian te pooeniem miejsca miasto i zamek obronne obegna. Ufajc swym siam i obronie zamku nieprzyjaciele miali si z tego. Tym poruszony Kazimierz krlewic gwatem do szturmu przypuszcza, a si poda musieli. Ostateczna te to ju walka krla Wadzisawa bya, bo do Krakowa przyjachawszy, 12 dnia marca z wiatem si rozsta Roku Paskiego 1333. W Krakowie pochowan na lewym rogu otarza adzisawa w przeciw zakrystyjej. Kazimierz, Wadzisawa okietka krla polskiego syn, na krlestwo polskie wybrany i pomazany z maonk sw Ann od Janusza arcybiskupa gnienieskiego roku wyszej mianowanego, 25 dnia kwietnia, ktremu dla modych lat gubernatur przydany jest Jan z Melsztyna, czowiek osobnego dowcipu i wielki miownik Rzeczypospolitej. Matka Kazimierzowa Jadwiga, spuciwszy acz nie zrazu synowi krlestwo, do klasztora sdeckiego wstpia. Roku za 1334, dnia 23 kwietnia prosto na w. Wojciech wielki nieg spad w Polszcze, ktry gdy przez pi dni na posianych rolach wysoko lea, nad nadziej strwoonych oraczw wielka tego roku z aski Boej zboa wszelakiego obfito bya. Drugiego roku potem 1335 moc wielka szaraczej prawie we niwa ufcami przysza, e gdy gstymi gromadami leciaa, soca ludzie widzie przed ni nie mogli, a gdy na ziemi pada, do pu goleni koskich na zbou leaa, a stde gdy zboe wszystko dojrzae wygryza, gd wielki i drogo nastaa. Tego roku w miesicu listopadzie miedzy krlem i Krzyakami pokj, z rozsdku Kara wgierskiego i Jana czeskiego krlw w Wyszogradzie wgierskim jest postanowiony, z krzywd Kazimierzow, ale przedsi na zezwoli, prac wojennych uchodzc. Ktrego postanowienia ten by spisek, aby Krzyacy pomorsk ziemi i Nieszew zamek nad Wis otrzymali, a krlowi dobrzysk i kujawsk ziemie wrcili, 1000 te zotych za utraty odliczyli, ale temu Krzyacy dosy uczyni nie chcieli. Zoy przeto krl sejm, na ktrym co by z tym czyni radzono, gdzie si to wszystkim zdao, gdy po tak niesusznym rozsdku jeszcze co gorszego Krzyacy myl, mieczem z nimi czyni lepiej, ni tak szkodliwy a sromotny pokj trzyma. Pierwej jednak niby przeciw nim wojn podnie (gotowi bdc zawsze gwatowi si odj) do papiea w tej rzeczy o sprawiedliwo posa uchwalili. Obrali do tego poselstwa Jana Grotom z Supce, biskupa krakowskiego, czowieka uczonego, ktry w Awinium (bo tam na ten czas stolica papieska, a nie w Rzymie bya, przez Klimunta V z Rzymu roku 1303 przeniesiona, ktra te u Francuzw pierwej w Lugdunie, potem w Awinium przez 74 lat trwaa) u papiea Benedykta XII to sprawi, e papie Gerarda Tituleskiego proboszcza i Piotra Gerwazego kanonika Aniceskiego, legaty i sdzie do Polski i Prus posa z zupen moc skaza co sprawiedliwego, obiedwie stronie wysuchawszy. Nie spali te tymczasem Krzyacy, ale eby jak przyczyn mieli nie podawa si na rozsdek papieskich legatw, u cesarza Ludwika listy do mistrza Teodoryka z Aldenburku i wszystkiego Zakonu wyprawili, w ktrych pod cikim karaniem im zakazowa, aby na adnego rozkazanie z tych ziem nic nie upuszczali okrom jego zezwolenia. Zoone byo temu sdowi miejsce w Warszawie, gdzie mistrz pruski Teodoryk z strone j krlewskie j jest pozwany. Na termin z stronej krlewskiej proces wszystek na pimie poda stanwszy mistrz Bartoldus z Raciborza. Z pruskiej strony mistrz Jakub, pleban z Arnoldy z chemieskiego biskupstwa, apelacyj pooywszy do papiea, jacha precz. Nie skwapiali si sdziowie od papiea wysadzeni, ale pokazujc si by prawdziwymi posami i sdziami z ramienia papieskiego danymi przez jawne listy, cay rok tam strawili. Widzc potem upr krzyacki sdziowie w kociele Jana w. w Warszawie roku 1339 moc sobie od papiea zlecon krlowi polskiemu pomorsk, kujawsk, dobrzysk, chemiesk i michaowsk ziemi (jako wasne) przysadzili. A Krzyakom, aby je oddali z pewn za utraty nagrod, rozkazali. Czego gdy si uczyni zbraniali, kltwy na nie wielkie dali, ale mistrz z braci sw mao na to dbali. Tego roku nie majc Kazimierz krl mczyzny potomstwa z Ann Gedyminwn krlew, przed tym ju umar, na sejmie w Krakowie z pany o sukcesorze na krlestwo radzi, gdzie za wszystkich zezwoleniem Ludwika siestrzeca swego, Kara krla wgierskiego syna, po sobie na krlestwo polskie naznaczy. Potem sam osob

swoj z wietnymi pocztami do Wgier jacha, a w Wyszegradzie Ludwika siestrzeca objawi by na miejsce swe przyszym potomkiem, pod susznymi jednak umowami. Tego te roku Teodoryk z Aldenburku na pomoc majc falcgrofa reskiego i inne ksita, Litw wojowali i wiele winiw, i korzyci do Prus wywiedli. Ten mistrz way, przekopami i mocnymi wieami Malbork dobrze opatrzy dla litewskich najazdw, rycho potem umar. SIEDMNASTY WIELKI MISTRZ PRUSKI Starszy komendator Rudolf, ksie saskie, na mistrzowski urzd po Teodoryku z Aldenburku by wybrany roku 1339, jako Pruska Kronika wiadczy, gdy Ludwik cesarz a Kazimierz Wielki, polski krl, panowali. Roku 1340 Kazimierz Wielki, krl polski, gwne miasto w Rusi Lww z innymi miasty i zamkami wzi spadkiem po ksiciu Bolesawie. Tam uczyniwszy na Ru sejm, ruskie ksistwa podbite swej mocy w powiaty obrci, wojewody, kasztelany, starosty, sdzio i insze urzdy obyczajem polskim postanowi i jedno Rusakom z Polaki prawo nada. Wielkie stamtd krl skarby do Krakowa zawiz. Na drugi rok krl wdowcem bdc po Annie Gedytninwnie, insz on Adleidae albo Jadwig, Henryka landgrofa heskiego crk, poj, z ktr kop 2000 groszy praskich posagu wzi. Ale j barzo prtko porzucil, a mionic patrza, on na arnowiecki zamek odesawszy, skd potem od ojca do domu wzita, wrychle tam umara. Tak bya tego krla cielesna lubo zmikczya a prawie zmamia, e wola niesuszne pokoju kondycyje od Krzyakw przyj, ni sprawiedliwie gwatem sobie ziem wydartych dostawa. atwie bowiem na prob Krzyakw pozwoli, e wszelknego prawa, ktre od przodkw swych na pomorsk, chemiesk, michaowsk ziemi mia, pod przysig z niktrymi liany odstpi, na co i listy jawne pod pieczciami da. Nie chcieli na to inszy panowie, osobliwie duchowni, zezwoli ani te uczynili. Dziao si to roku 1343. Rok przed tym, 1342, Rudolf mistrz pruski zebrawszy wielkie wojsko z Niemiec, swoje te z Prus prawie wszystkie kontory i rycerstwo ruszywszy, do Nowego Margrabstwa pod Polaki i ksity pomorskimi go dobywa cign. Litwa majc ju pewn sprawo o tym, wielk moc rozpuciwszy zagony do Prus wpadli, co si nawino w popi obrcili. Nabrawszy winiw, byda i rozmaitych korzyci, w cale si nazad wrcili. Rudolf o tym plundrowaniu syszc, dawszy Nowemu Margrabstwu pokj, w skok z ludem swym swym na pomoc, ale nie w czas, przyby, bo ju wieych ogniw dymy zasta, a Litwa usza. Tak cudzego pragnc i tam nie wskra, i swoje straci. Widzc tak ziemi spustoszon mistrz pruski Rudolfus z frasunku wielkiego oszela, przeto z urzdu zoony, do Pokrzywna Engelsburg zawieziony, niedugo potem tame umar a w Kwidzynie pochowany. 3 lata na mistrzowskim urzdzie by. MISTRZ WIELKI PRUSKI OMNASTY Za panowania Ludwika cesarza i Kazimierza Wielkiego krla polskiego na stolic mistrzowsk Henryk Duesener albo Dusener by wybrany roku 1343. Umyli zaraz mci si Dusemer nad Litw szkd za przodka swego w Prusiech poczynionych i przeto u papiea Klemensa szstego listy do panw krzecijaskich wyprawi, aby z mioci krzecijaskiej na wit wojn przeciw Litwie i modzi poganom cignli, tym wszystkim odpusty takie nadajc; e kody, ktry by kolwiek na t wojn szed, jakoby w Jeruzalem u Grobu Pana Krystusowego; albo w Rzymie na miociwe lato, albo u w. Jakuba w Compostelli by. Sypali si jako deszcz prawie krzecijani na t wojn, chcc ju do gruntu pogany wygadzi. Ludwik krl wgierski, Jan krl czeski, Karolus margrabia morawski, ksit take Rzesze Niemieckiej moc wielka osobami swymi, z ludem wielkim do Prus na t potrzeb przybyli. Grof te de Halles, angielskiego i duskiego krlw siy, ksit szlskich, saskich, pomorskich, margrabiw brandeburskich pomocy przystpiy. Mieli ju tego wiadomo Olgierd i Kiejstut, ksita litewskie, prxeto wszystko przed niemiymi gociami poprztnli; krainy wszystkie Prusom przylege sami spustoszyli, zboa na polach podeptali i wypalili, bydo w gste lasy na bezpieczno wygnali, ywnoci adnej nieprzyjacielowi nie zostawili. Obwarowawszy potem zamki i twierdze dobrze, niewiasty, dzieci, lud do boju niegodny na miejsca bezpieczne zaprowadziwszy a wszystko mdrze sporzdziwszy, czekali z ludem swym pogotowiu bdc. Gdy ju wie Litwie przyniesiona, e Henryk Dusemer mistrz pruski i Burchardus Haren z obiema zakonami swymi, z krlmi i ksity przerzeczonymi moc wielk do modzi wcignli, oni te nie miszkali. Ale Olgierd z Litw do iflantskiej ziemie, Kiejstut za z modzi, z trock i grodziesk szlacht do Prus wtargnli, a po obfitych ziemiach sobie podug myli bujali, burzc, pustoszc, korzyci wielkie wywodzc. Krlowie za krzecijascy z mistrzami zakonnymi i z ludem wielkim wszedszy w pust ziemi, nie mieli si czym bawi, ku temu gdy ywnoci nie mieli (bo przed nimi byo obrus zjto) d jli od godu umiera, ciko nieznona w oboziech bya. Co

obaczywszy, krlowie i inszy panowie sfukali i ziajali mistrza pruskiego, e je tak zawid, potem utraciwszy zmorzonego godem niemao ludu, do domu si wrci musieli. Tak Olgierd zburzywszy w Iflanciech wszystko, poczwszy od Dwiny do abselskiego i derptskiego biskupstwa, Orgeld za wszystk sambijsk ziemi, dobywszy wielu zamkw i miast, z korzyciami wielkimi nazad si innymi drogami wrcili. A mistrzowie pruski i iflantski pustki w swych ziemiach zastali. Tak je Litwa fortylem zrobia (jakoby rzeka): jed ty do mnie na gd, ja do ciebie na gody. Tego fortylu przykad w Agatoclesie, ktry gdy Kartaginenses miasta Syracusy dobywali, on ze dwiema synami i z ludem, jaki mg zebra naprtce do Afryki ziemie ich si przewiz, ktr jako chcia wojowa i wojska kartagineskie z ich hetmany porazi. Roku potem 1345 lepszego szczecia Dusemer z pozostaym wojskiem skosztowa chcia w Litwie, ale prne nakady i prace podjwszy, z Litwy si wrci, bo na to czasu i pogody nie mia. Na drugi rok majc pomoc z rozmaitych krain za do Litwy cign we 40 000 ludu, mocno wszerz i wdu ziemi pocz wojowa, przeciw ktremu Olgierd zebrawszy co mg ludu, uderzy na Dusemera w dzie Oczyszcenia Panny Maryjej, po dugiej wtpliwej bitwie Litwa szwankowaa, ktrych wedug pruskich kronik 1000 polego, Miechowita 18 000 kadzie. Ostatek ledwo z Olgierdem ucieko Litwy. Na lato za tego roku Dusemer Welony zamku ustawicznymi szturmami doby i spali, okolicznie te upw obfito nabrawszy, do Prus si wrci. Olgierd za z sw modzi wpadszy do ziemie sambijskiej, szkody jako nalepiej mg sobie nagrodzi i kilka tysicy krzecijan w niewol zabra. Roku 1347 na sejmie walnym w Wilicy Kazimierz krl prawa pospolite z radami spisa, ktrymi si i dzi szlachta jeszcze sdzi. Apelacyj te do Majdeburgu dla wielu przyczyn zakaza, a miasto Majdeburgu prawo niemieckie na zamku krakowskim postanowi. Henryk Dusemer, mistrz pruski urzd zoywszy, w Bracianie umar a w Malborku u w. Anny w kociele pochowan. DZIEWITNASTY WIELKI MISTRZ PRUSKI Weinricus Kniperade na urzd mistrzowski roku 1348 wzity, za panowania cesarza Kara a Kazimierza Wielkiego krla polskiego, na ktrym urzdzie 31 lat by. Ten to mistrz Weinryk Kniperade naokrutniejszy nieprzyjaciel by Litwie poganom, ktre bez przestanku zbierajc lud z krzecijaskich pastw, Litw, mod trapi, mordowa, ziemie pustoszy a prawie je do gruntu wykorzeni chcia. Litwa za przywyka wojennym z dawna sprawom, wzajem mistrzowi oddawali i pod czas we dwjnasb szkod sobie nadgradzali, co tu krtkoci folgujc opuszczam, tylko pamici godne rzeczy przypominajc. Roku 1349 uspokoiwszy ziemie ruskie Kazimierz krl z szczeliwego powodzenia podnioswszy si w pych, rozkoszy tylko a luboci cielesnych patrza i jawnie mionice w Opocznie, w Krzeczowie, we Czhowie sobie chowa, z czego gdy by od Bodzty biskupa krakowskiego z powinnoci napomniany, nic na to nie dba, ale owszem gorszy by, bo poddane biskupie niezwykymi podatkami i zacigami trapi. Dali o tym zna polscy biskupi papieowi, rozkaza, aby imieniem jego by napominany, na ktre gdyby nie dba, aby by klty. Nie kody si tego mia way, ale Marcin Baryczka, wikary kocioa krakowskiego na zamku, gdy to z powinnoci swej uczyni, kaza go krl Kazimierz w Wile utopi. Bodzta biskup krakowski widzc by krla nieukaranego i zatwardziaego, wyda na kltw. Pan Bg te pomst sw pokaza nad nim, bo przez dwie lecie srogie powietrze morowe Polsk tak barzo splundrowao, e miasta i wsi bez ludzi puste stay. A bywa to, e quidquid delirant reges, plectuntur Achivi, ale i z nas kodemu trzeba si czu. Krl potem, widzc ka suszn na sobie Bo, da rozgrzeszenia, ktre potem od Klemensa VI papiea otrzyma, a za pokut wiele kociow w Polszcze pobudowa. Tego roku po wszystkim prawie krzecijastwie sekta nowa si rozmnoya, i mowie i niewiasty nago chodzili po pas, biczujc si i rzgami siekc, ktrzy tak si wczyli rotami po wiecie, chorgwie przed sob noszc a paczliwymi gosy wspomoenia Boego wzywajc. Do Polski potem z Wgier ci biczownicy przyszli, ktrych naboestwo i nauka gdy bya obdna i faeczna uznana, pokarani s. Take ta sekta, e z Boga nie bya, dugo trwa nie moga i jako si prtko wzniecia, tak niedugo wiecia. Najedaa tych czasw Litwa czsto do Polski a wielkie szkody czynili, a do tego wodze mieli same Polaki, ktrzy ojczyzn mi zdradzali, bo przebiegi wiedzc (jako domowi), drogi bezpieczne Litwie ukazowali. Trafio si, e Piotra Pszonk, Polaka z herbu Janiny, Litwa pogani do Maej Polski chcc wtargn, dla przeszpiegowania brodu na Wis posali, ktry nalazszy brd, przez Wis od brzegu do brzegu dugie zierdzi stawia, znak gdzie by przebywa mieli czynic, co wrciwszy si Litwie oznajmi. Mao potem rybitwowie na to miejsce w cznach przypynwszy, domyliwszy si zdrady, one zierdzie na gbi wstawili. W ciemn tedy noc

Litwa, aby bez wieci na nasze przypadli (za pokazaniem Pszonki przy zierdziach ju indzie przestawionych), przeprawia si spieszno poczynaj, ale gdy bystro i gboko wody wiele ich z komi poara, ksita litewskie obawiajc si zdrady, Piotra zdrajc na brzegu Wisy cili, a polskiej zasadki si bojc, noc ujedali nazad. Powiadaj, e Jagieo, gdy krlem zosta, Piotra Pszonki dla jego zdrady dobra pobra, jako wie Krzyanowo, ktr do starostwa lubelskiego przyczy. Roku Paskiego 1353 gdy w marcu, w kwietniu i w maju zboa wszelakie i dni gorce tak barto si rozkochay, e ju kosy kwitny, uderzyy potem zimna srogie, a nieg gwatowny na dwa okcie wzwy spad. Frasowity oracz Bogu to porucza, a prace swej poytku mao si spodziewa, ale Pan Bg po onym niegu yznoci niesychan Polsk opatrzy raczy, ci lepak co nieg z zboa zmiatali, adnego poytku nie wzili. Icie si ci na Boga nie spuszczali. Tego roku i wtrego potem Litwa srodze prusk ziemi wojowaa, a mistrz Weinryk nie mia z nimi bitwy stoczy, przeto bez odporu z wielkimi korzyciami Litwa do domu si wracaa. Semowit ksie mazowieckie pastwo swe do Korony Polskiej przyczy i wcieli, obiecujc si z potomkami swymi krlowi polskiemu i jego sukcesorom hodownikiem by, a ziemie mazowieckiej dziedzicem krla polskiego uznawa, co przysig jawnie w Kaliszu potwierdzi roku 1355, dnia 27 grudnia. Tego roku krainy Podgrskiej Rusi przez Litw spustoszone ludem niemieckim krl Kazimierz osadzi, czego znaki po dzi dzie mamy okoo aczuta, Przemysa, Sanoka, Jarosawa etc., ich osad gospodarstwem w tamtych krajach znacznymi. Pozwoli im te krl magdeburskim si prawem sdzi, a za sw atwoci i innym leda miasteczkam, skd szlachta chopim go krlem zwali. Jednak do Magdeburgu apelacyi broni, bo w Krakowie na zamku to prawo ustawi, wjta sam dajc z siedmi awnikw, ktrych wielki rzdca zamkowy obiera. Weinryk Kniperade, mistrz wielki pruski, tego roku mod wojowa, a gdy z korzyciami do Ragnety si wrci, sam z konia spadszy rk praw zama, a teje nocy zamek ragnetski zgorza, winiw te Litwy majc czas po temu wiele ucieko. Na drugi rok ksita litewskie Olgierd, Kiejstut, Patryk wielk moc (mszczc si krzywdy) do Prus wcignli, a gdy im Krzyacy odporu da nie mogli, spustoszenia ziemie napatrzy si musieli, a Litwa w mnogimi upami bezpiecznie uszli. Roku 1357 majc Rzesze Niemieckiej i inszych krzecijan mistrz pruski pomoc wielk, wyprawi Sifrida z Daweltu, marszaka pruskiego, do Litwy z ogromnymi ufy, ktry bez odporu plundrowa, pali, mordowa, a upw i korzyci wzajem oddajc wiele wywid. aosn i opakan rycerstwa polskiego w poniskim lesie porak tu przypomnie swym porzdkiem nakrtce musz. Zmary Stefan, wojewoda waaski, dwu synw: Stefana i Piotra po sobie zostawi, ktrzy o stolic wojewodz z sob czynili. Piotr (acz modszy), gdy sw ludzkoci myli poddanych k sobie nawrci, pomocy te z Wgier dosta, atwie hospodarstwa doszed. Bolao to Stefana i przeto z Woochy, co jego stron trzymali, do krla Kazimierza o pomoc si uciek, ktr (gdy si by hodownikiem krlewskim obiecowa) atwie otrzyma, aby tylko na pastwo ojczyste by wsadzon. Zebrawszy przeto krl z Maej Polski i z Rusi wojska na nowie miesica lipca, do Wooch z Stefanem posa. Piotr lepak baczc nierwny poczet swych przeciw Polakom, fortylem umyli ich poy, a iby to tym atwiej sprawi, wygnace w sw ask przyj. Lasem gstym Polacy w porzodek ziemie waaskiej mieli, Poniny od niepodnoci rzeczony, cign, tam Petryo wojewoda z swymi si zasadzi, a drzewo przy drogach, gdzie naszy i mieli, tak spodrbowa, e na pniach mao si trzymay. Gdy ju w gstwi Polacy weszli, z zasadki Wooszy wyrwawsy si, drzewa podcite na nie zobalali, tak i jedno drugie walio. Rycerstwa zacnego mnoho wielka zgina, ostatek uomnych w rce nieprzyjacielskie przysza, sam tylko (jako pisz) Nawoj Tczysk rk obronn uszed, a potem szedszy do Rzyma duchownym zosta. Napierwsza a sromotna Polakw od Wooch to poraka bya, drug niej najdziesz. Usyszawszy t nieszczeln porak krl Kazimierz na zdrad zbiegw si aowa, do Wooch potem dla wykupu winiw posa, co za pienidze atwie otrzyma. Nie mniejsza domowa poraka drugiego roku 1360 bya, gdy srogie powietrze przez sze miesicy Polsk plundrowao, e po wsiach i miasteczkach poowica prawie ludu bya v wymara, w Krakowie samym 20 000 ich obliczono. Tego roku Weinryk mistrz pruski majc wiey lud niemiecki, z margrabi brandeburskim Ludowikiem, synem Ludwika cesarza, wyprawi si do Litwy, nad wszystkim wojskiem Szindekopa wielkiego marszaka zakonnego hetmanem przeoywszy, Litw i mod srodze wojowa. A trzy razy tego roku odwrt czynic do Litwy, wielk moc korzyci i winiw do Prus wywodzi, tak e witsza cz litewskiej i mudzkiej ziemie pustkami staa.

Chcia za trzeci wypraw niemieck Kiejstut swoich ratowa, ale od wielkoci zbrojnych niemieckich ufw poraony i sam poimany, sawniejsze Niemcom zwycistwo uczyni. Dawszy potem za si winiw krzecijan niemao, z wienia by puszczony, ale im za niedugo w gar wpad, bo bijc si mnie z Niemcami, od Henryka Hekierzbeka drzewem z konia wysadzony, znowu poimany. Dali go potem na lepsz stra do Malborku, acuchami i ptami go zwizawszy, do mocnego sklepu wsadzili. Ale tej ndze niedugo cierpia, bo Litwin jeden u Krzyakw niedawno okrczony doda mu naczynia, i si wyama, a iby tym bezpieczniej uszed, ubioru krzyackiego, szpady i konia mu doda, tak z zamku przez miasto wyjacha, a do lasa dunwszy; p konia porzuci i po socu si znaczc, nie drog dla pogoniej, ale nawitsz gstwin szed, a do mazowieckiej ksiiny Anny, crki swojej, ktr by da za Janusza, zabdzi, ktra ojca poznawszy w onej ndzy, wczas mu wszystek uczynia, a tak gdy sobie wytchn, poczciwie do modzi odesan jest. Tudzie si tego chcia za Kiejstut pomci, zebrawszy przeto co nawicy ludu, do Prus wtargn, trzech zamkw: w. Jana zamku, gdaskiego i Heckerzbergu doby i spali, korzyci wielkie wybrawszy, Niemce jedne pomordowa, drugie powiza. Miedzy winiami sia zacnych szlachcicw byo i komendator gdaski Jan Kolin Gdy nazad z upami i winiami Kiejstut kierowa, potkali si z nim dwaj kontorowie, jeden z Rastembergu, drugi z Bartenstein, uderzyli w si miele, ale Niemcy przemogli i Kiejstuta trzecikro poimali rannego od kontora z Nieszewy, gdy si mnie broni. Oszuka je potem gdy si ubezpieczyli i uciek, skd miedzy nimi podejrzenia jeden na drugiego urosy. Na drugi rok 1362 wetowa si mistrz pruski zburzenia zamkw swych nad Litw, majc dobrowolnych onierzw mao nie ze wszystkiego krzecijastwa wojska wielkie, z ktrymi do Litwy cign a Kowno obleg. Ksita litewskie przybyli swym na odsiecz, ale ustpi musieli, od Niemcw poraeni. Doby potem moc (nie bez szkody swoich) mistrz Kowna, Pisteny, Welony i do gruntu zburzywszy, ostatek w popi obrci, z wielkoci potem upw i winiw do Malborku si wrci. Tene rok w Polszcze znaczny drogoci i godem by; ktry jednak szczodroci krlewsk niejako jest umierzony, bo majc krl pene stodoy .i spichlerze zboa, w yzne lata dla przygody zachowanego, bogatszym za pienidze albo odmian przedawano, ubogich o nie mieli za co kupi do roboty obraca kaza, aby tobie tak chleb zarabiali, ktrymi ludmi wiele zamw, murw, waw, grobli, staww, sadzawek etc. porobi. Na ten czas przekop okoo Kazimierza Krakowskiego robiono, w ktry pu Wisy wpuszczono dla spuszczania w d drew i soli. Zebra przy tym Kazimierz z przedanego zboa niema sum pienidzy pomocn sobie do wietnej wyprawy wesela na drugi rok, bo Karze IV cesarz Elbiet, wnuczk krla Kaiimierza, a ksicia sczeczyskiego Bogusawa crk, w maestwo bra. Na ktre wesele do Krakowa proszeni zjechali si na misopusty: Ludwik wgierski, Zygmunt duski i gotski, Piotr cypryjski krlowie. Ksita takie: Otto bawarskie, Semowit mazowieckie, Bolesaw wiednickie, Wadzisaw opolskie i Bogusaw z crk swoj polubion, na ostatku cesarz z wietnymi pocztami ksit i grofw niemieckich, czeskich, morawskich przyjacha, przeciw ktremu Kazimierz krl z krlmi i ksity ozdobnie mil od Krakowa wyjacha, oblubienica te z kosztownie przybranym fraucymerem wita go wyjachaa. Po winszowaniu potem sobie od Boga wszego szczecia, z radoci do Krakowa wjachali. Cesarz na prob Kazimierza krla w zamku stan, innym wszystkim wedug dostojestwa gospody dane i wszystkich potrzeb nie aowano, e na rynku wina z fasami, owsy etc. stay, aby kady podug potrzeby sobie bra. Trwao to wesele przez cae 20 dni z wielk szczodroci krlewsk. lub maeski Karowi cesarzowi z ksini Elbiet w kociele na zamku przez Jarosawia arcybiskupa gnienieskiego by dany. Tych wszystkich goci, krlw i ksit szafarz krlewski, mieszczanin i rajca krakowski Werynek imieniem rodzic z Rynna, szlachcic herbu agoda, czowiek majtny do siebie na uczt prosi i czstowa ich kilka dni z wielkim dostatkiem, na czym nie przestajc cesarza, krle, ksita znamienicie darowa, tak i samego krla Kazimierza na 100 000 zotych czerwonych kosztowa. Postanowiwszy potem miedzy sob i przysigami utwierdziwszy wieczne przymierze, rozjachali si. W roku 1363 Weinryk mistrz pruski majc na pomoc Wolfganga grabie bawarskiego, mistrza te iflantskiego, rozpuciwszy zagony okrutnie Litw wojowali, a bez odporu z wielkimi korzyciami do domw si wrcili. Tudzie marszaek pruski z wieym wojskiem pod Grodno cign, ale gdy go mnie Litwa bronia z ksiciem Patrykiem, kilka szturmw straciwszy musia ustpowa. Zburzywszy jednak okoliczne woci, bez upw i winiw wieych do Prus si nie wrci. Z krwawionymi potem sercy bez przestanku z obu stron si najedali, a wzajem szkody i morderstwa sobie oddawali, nie mniej Litwa jako Krzyacy potni, co by dugo wylicza. Roku 1370 Kazimierz krl polski gonic jelenia u Przedborza dnia 9 miesica wrzesznia, pad z nim ko i stuk sobie gole lew, tak i na wozie pierwej do Sdomierza, potem do Krakowa przywiezion. Baczc si by chorego, testament porzdnie uczyniwszy i Paskie witoci przyjwszy, dnia 5 listopada umar, na zamku w kociele Stanisawa w. w grobie marmurowym z aoci wszystkich pochowan. Krlowa Kazimierz w Polszcze lat 37, y 60, sawny wicej pokojem ni wojn. Std te Wielki sam miedzy krlmi polskimi rzeczony, bo acz i wojennych spraw by wiadom, ale wicej ludzkoci ku wszystkim wobec to imi sobie zasuy. Tudzie e insze przodki swe gospodarstwem, czujnoci, budowaniem, ustawy praw przewysza, e cokolwiek Polska ma murowanego, z jego nawicej starania ma. T do siebie win (w kodym naganienia, ale osobliwie w

zwierzchnoci godn) mia, e lubociami cielesnymi tak by zmamiony, i te i ydowskiej Hester do tego uywa, za ktrej staraniem ydowie wielkich u niego prerogatyw doszli. Ludwik krl wgierski, siestrzeniec Kazimierzw, na krlestwo polskie jest wybran i koronowan przez Jarosawa arcybiskupa gnienieskiego roku 1370. Przez 900 lat i wicej a do Kazimierza krla zawsze miaa Polska narodu swego krle i ksita, okrom jednego Wacawa czeskiego, a od Kazimierza Wielkiego mierci obcy poczli w Polszcze krlowa, jako ten Ludwik z Wgier, Jagieo po nim, ktrego potomstwa teraz jeszcze mamy krlow Ann, najaniejszemu krlowi Stefanowi za maonk dan. Utrapiona za panowania tego Ludwika Polska bya, bo nie tylko e rnych by od Kazimierza obyczajw, ale te Polakom trudny by do niego przystp i sprawy wszystkie przez tumacze odprawowa, tudzie co mia krainy od Polski oderwane za zdobywa, to jeszcze niektre powiaty od Polski oderwawszy, ksiciu opolskiemu Wadzisawowi da, jako ostrzeszowsk, wielusk ziemi, olszyski, krzepicki, bobolicki powiaty, Brzenic te w sieradzkiej ziemi ku temu przyda. Pomiszkawszy nieco w Polszcze do Wgier si wrci, zostawiwszy gubernatory w ziemi, wadza jednak wszystka przy matce jego bya, krlowej Elbiecie, ktra niewieci rzd zacza, bo ludmi godnymi i statecznymi gardzia, na urzdy i do rady mode, nikczemne pochlebce braa, a utrapienia i bliskiego upadku Rzeczypospolitej nizacz sobie nie wac, tacami, muzyk etc. si bawia. Obawiajc si krl Ludwik, aby Polacy za susznymi przyczynami innego pana sobie nie szukali, majc krlestwa dziedziczki wasne dwie crce Kazimierzowe Ann i Jadwig, wzi je do Wgier ze wszystkimi skarby, ktre im ociec odkaza, tam je niesusznie z dziedzictwa odsdziwszy, nadto zhabi, jakby byy nie z wasnej ony Kazimierzowej urodzone twierdzc, a to czyni, aby ktra za zacnego ma nie sza, ktry by o krlestwo z nim czyni. Przeto koron z Krakowa, sceptrurt, jabko, miecz i insze aparaty krlewskie z sob do Wgier zabra. Wydano potem te krlewne polskie za m: Ann grabi cylijskiemu, a Jadwig ksiciu styryjskiemu, hodownikom wgierskim. Tymi czasy Litwa nie tylko w Prusiech Krzyakom (od ktrych te za swe mieli), ale i w Polszcze wielkie szkody czynili, ktrym prze niebytno krlewsk Polacy odeprze nie mogli. Elbietej krlowej nic to pustoszenie ziemie nie ruszyo, cho bya od panw napominana, przedsi ona w tace, bdc ju 80 lat star, a j wasne nieszczecie potkao. Wgrzy bowiem, ktrzy z krlow byli, jako doma zwykli siano, owies (co na targ do Krakowa, albo komu na wasn potrzeb przywoono) gwatem brali, co by te Przedborza z Brzezia szlachcica cnotliwego nie potkao, sugam swym u bramy Stradomskiej strzec kaza, tam Wgrzy gdy si do siana rzucili, a sudzy Przedborzowi bra nie dopuszczali, powadzili si z sob, a do broni Wgrowie i Polacy si rzucili, a gdy z obu stron majc pomoc, zapalczywiej si bili. Ku pomierzeniu tego tumultu krlowa Jaszka Kmit z domu rzeniawa starost krakowskiego posaa, ktry gdy miedzy nie rozwadza wjacha, od Wgrzyna strza w szyj (drudzy pisz w czoo) postrzelony, nie dojachawszy do zamku umar. Tudzie powinowaci i przyjaciele mcili si nad Wgrami zabicia Kmity, bijc, siekc nie tylko tych co je po ulicach potkali, ale i z gospd je wywoczyli a bili, tak e tego dnia sto i szedziesit Wgrw w Krakowie polego, ci tylko garda swe zachowali, co na zamek uciec mogli. Trzy dni potem zatarasowany zamek sta, od ludu zbrojnego oblony, Wgrzy w kociele w. Franciszka w jednej kaplicy pochowani, ktr i dzi wgiersk zow. Dziao si to roku 1377. Elbieta krlowa smutna do Wgier za jachaa, Piotrowi Kmicie na umierzenie zabitego ojca Jaszka Kmity starostwo czyczkie dawszy, niedugo potem umara w Budzyniu, tame na wyspie w klasztorze pochowana. Ludwik krl wgierski i polski syszc o srogim zburzeniu Polski przez Litw, ruszy si z Wgier majc ludu niemao z sob. Polskie te wojska pod spraw Sandywoja z Subina starosty krakowskiego do Sdomierza si cigny, gdzie krl przybywszy Sendywoja z czci wojska pod Chemno posa, ktrego te z innymi zamki wkrtce dosta. Sam krl z drug czci ludu Bez obleg, ale gdy Kiejstut ksie litewskie w ugod si z krlem wda, pokj uczynili. Na ten czas si trafio, e si Wgrzy z Polaki powadzili, w ktrym rozruchu Piotr Szafraniec w twarz jest raniony, ktremu za nadgrod krl da zamek Pieskow Ska, z ktrej si i dzi Szafracowie pisz. Osadziwszy potem swymi Wgrami krl zamki ruskich krajw (czego broni prno Polacy mieli), do Wgier odjacha, wymawiajc si, e mu w Polszcze powietrze nie suy. Na miejsce swoje jednak Wadzisawa ksie opolskie za gubernatora posa, ktrego gdy Polacy baczc to by przeciw prawam swym cirpie nie chcieli, nazad musia odjacha. Tego roku 1377 Witolt syn Kiejstutw z modu si w sprawy wojenne wprawujc, serca dobrego modzieniec, do Prus wtargn, insterborski zamek z wociami jego poburzy i a do Tapiowa wszystko spustoszy, z wielkimi korzyciami do ojca si wrci. Kiejstut te nieznacznymi drogami przez Mazowsz na niespodziae Prusy przypad, a okoo Dziadowa i Nidborku ale wszystkie poburzy, winiw i korzyci wiele do Litwy zaprowadzi. Weinrykus mistrz pruski mszczc si szkd swoich z wojskiem wielkim Krzyakw podlask, litewsk, modzk ziemi okrutnie ogniem i mieczem wojowa. Litwa ndzna fortylem ich umylia poy, gdy moc z naga nie moga. Spodcinali przeto drzewa na drodze i doy pokopali, a Barnem i liciem przykryli, gdzie gdy Niemcy

przyszli, atwie w samoowkach jedni pobici, drudzy poimani, mao ich, pomiatawszy upy, uszo. Mao na tym mieli ksita litewskie Olgierd i Kiejstut, ale tudzie (wet za wet oddajc) do Prus z zapalczyw Litw wtargnli, powiaty insterborski i saowski okrutnie zwojowali, a szkody swe upw i winiw obfitoci sobie nadgradzali. Bolao to Weinryka mistrza i inn braci, przeto zebrawszy co nawicej ludu, osobnie kody z wojskiem swym na pustoszenie litewskiej ziemie cign: Weinryk mistrz, marszaek jego Gotfryd z Lindy, kontorowie z Ragnety i z Balgi, brat Kune Hadenstein, z ktrych kady z wojski swymi nieprzyjacielsk srogoci wzajem Litwie oddawali, a z korzyciami wielkimi do Prus si wracali. A iby dla najazdw litewskich przezpieczniejsza ziemia pruska bya, dwa zamki Bartencurk i Demryn na granicy modzkiej mistrz pruski zbudowa. Na drugi rok 1378 majc z Niemiec pomocy niemae mistrz pruski trzykro ziemi litewsk i mudzk najeda, e a do Wilna Niemcy przychodzili i poowic miasta spalili, drug ledwie mieszczanie obronili, a gdy zamkw wileskich doby nie mogli, nazad z upami si wrcili. W tych czasiech strzelb ogromn i straszliw spi, ktr dziaem zowiemy, ku zatraceniu wiela godnych ludzi jeden Niemiec u Wenetw wymyli. Weinrykus mistrz pruski spracowany przez 31 lat ustawicznymi a srogimi z Litw wojnami, ywot z mierci przemieni w Malborku, tame u w. Anny w kociele pochowan. MISTRZ PRUSKI DWUDZIESTY Konrad Zlner von Rottenstein na stolic mistrzowsk roku 1379 wybrany, gdy panowa Wacaw cesarz krzecijaski i Ludwik krl wgierski i polski. Ten przykadem przodkw swych z braci Litw najeda, nie tak dla rozmnoenia wiary krzecijaskiej, jako dla swych poytkw, do czego litewskich ksit niezgoda im pomagaa. Bo Jagieo po mierci ojca swego Olgierda nie przestajc na swym udziale, chcia Kiejstuta stryja z synmi jego ze wszystkiego wyzu, przeto na pomoc pruskie i iflantskie Krzyaki bra i tak Litwa fortylami si pochodzc, a nie szczyrze si z sob jednajc, wrota do siebie Krzyakom otworzyli. Ludwik krl wgierski i polski utrapionej Polszcze podzikowa, do onego krlestwa si przenisszy, umar w Ternawie miesica wrzesznia a w Biogrodzie pochowan roku 1382, lat dwanacie na krlestwie polskim bdc. Za ywota swego krlem polskim Zygmunta margrabie brandeburskiego za przyzwoleniem (ktre przysigami potwierdzili) niektrych panw naznaczy, jako po mierci jego od Wielgopolanw za krla przyjty, ale potem wzgardzony. Mao nie podobne to interregnum teraniejszemu byo, bowiem Bodzenta arcybiskup z niektrymi pany Semowita ksi mazowieczkie na sejmie sieradzkim krlem polskim obra (nad wol inszych) i obwoa, ktry te wkrtce ksiciem, a nie krlem umar. Litwa tymi czasy majc pogod Polsk niezgod, po woliej ziemi burzyli, pustoszyli, palili i korzyci bez odporu wywodzili. Tym Polacy poruszeni, pilniej swe rzeczy obmyliwa poczli i po dugim rokowaniu na Jadwig, Ludwika krla wgierskiego i polskiego cr rzedni zezwolili, aby jej jako dziedziczce m by dany, ktry by w Polszcze panowa. A to ju w interregnun trzecia elekcyja. W tej rzeczy posali panowie polscy do krlowej Elbiety Sandywoja Subina wojewod kaliskiego a starost krakowskiego z innymi, ktr w Jaderze miecie dalmaczkim naleli i pilnie, aby cr sw Jadwig na krlestwo polskie posaa, prosili. Krlowa gdy t spraw przewaczaa a wymwek rozmaitych szukaa, gniewem Sandywoj poruszony, jawne go znaki da, ie precz jacha chce, powiedzia. Co krlowa obaczywszy (obawiajc si, aby co nowego w Polszcze nie zacz, gdy w mocy jego zamek by) onego zatrzymawszy, Jana z Tarnowa kasztelana sdomirskiego dla ubieenia zamku krakowskiego posaa. O czym gdy ju tudzie Sandywoj si dowiedzia, co w skok jednego z swych, aby Tarnowskiego uprzedzi, do Krakowa posa, aeby zamek w cudz rk nie przyszed, si stara. Sam za nim z Jadery si wymknwszy, na rozoonych koniach prtko przyby, a panom koronnym o tym spraw da. Po dugiej potem odwoce; za pilnym staraniem senatorw polskich, Elbieta krlowa cr sw Jadwig do Polski posaa z Demetriusem strijgoskim arcybiskupem i kardynaem, z Janem waradiskim biskupem i z inszymi pany wgierskimi, skarbw dostatek i ochdstwa krlewskiego jej nadawszy. Wyjechao przeciw niej wiele rycerstwa polskiego ochdonie i z radoci j witajc, do Krakowa z weselem ludu pospolitego prowadzili, gdzie zaraz za krlow polsk przez Bodzent arcybiskupa gnienieskiego jest pomazana przy tyche polech wgierskich i rycerstwie polskim, ktrej zaraz moc dana sprawowa krlestwo polskie, aby w maestwo bya podana. Roku potem 1385 Jagieo wielki ksidz litewski usyszawszy o przyjedzie i koronacyjej Jadwigi, majc te o jej urodzie, obyczajach, mdroci spraw, posa do niej braci sw Skirgiea, Borysa i Hawnula starost wileskiego z kosztownymi dary, w stan maeski dajc, aby tak krlestwa doszed. Obiecowa przy tym, e z ludem swym na wiar krzecijask chce si okrzci, dzierawy wszytkie przez Litw od Polski oderwane przywrci, pastwa litewskie z Polsk wiecznie zjednoczy; pruskich, pomorskich, lskich ksistw Polszcze zdobywa, skarby wszytkie swe na Rzeczpospolit Korony Polskiej obrci, winie wszytkie przed tym i od przodkw pobrane wypuci.

Wdzicznie to Polacy od posw litewskich przyjli, majc z nimi wiecznego pokoju nadziej. Ale i krlewna jeszcze za ojcowskiego ywota w dziecistwie Wilhelmowi ksiciu rakuskiemu pod zakadem dwuset tysicy zotych (ktra by strona maestwo rozrywaa) bya polubiona, dooy tego panowie polscy musieli, e i o ten zakad im idzie i bez starej krlowej rady skwapia si nie chc. Ochotnie posowie litewscy obiecali imieniem pana swego zakad zapaci, do starej te krlowej jacha si nie lenili, z ktrymi z Polski panowie Wodko z Ogrodzieca podczaszy krakowski, Krystyn z Ostrowa posani s. Krlowa Elbieta wdzicznie gocie przyjwszy i poselstwa wysuchawszy, t odpowied daa, i ja przestan na wszystkim, co polscy panowie poytecznego Rzeczypospolitej uczyni. Jako skoro posowie z Wgier si wrcili, do Litwy s wyprawieni, ktrym przydany Piotr Szafraniec, Hinka z Rogowa, aby Jagiea z obiecanymi dary przyprowadzili za maonka krlewnie. Dowiedzia si tego Wilhelm rakuskie ksie, a bdc wiadomy przyjaniej krlewninej ku sobie, mao nie za jej powodem do Krakowa wietno z wielkimi skarby przyjacha, tam niemay czas na zamku z krlewn wes bywa. Zakaza mu potem Dobiesaw z Kurozwk kasztelan krakowski na zamek chodzi, przeto w miecie gospod stan i schadzaa si z nim krlewna czsto w w. Franciszka klasztorze, z pany i fraucymerem w klasztorze bywaa wesoa uczciwie a miernie. Co widzc panowie ju mao nie zezwolili, aby bya Wilhelmowi w maestwo dana, ale gdy o przyjedzie Jagieowym usyszeli, Wilhelmowi z zamku kazawszy, zamek zatarasowali, krlewna potem do niego z zamku chciaa, ale jej to Dymitr Gorayski podskarbi koronny rozwid pikn rzecz, na czym przestaa. Wilhelm baczc niechu Polakw do siebie, a witszej lekkoci si bojc, milczkiem z maym pocztem z Krakowa do Rakus wyjacha, skarby u Gniewosza podkomorzego krakowskiego zostawiwszy, za ktre Gniewosz wiele by majtnoci pokupi, ale lekko nabyte niedugo trwao, bo to potomkowie marnie potracili. Jagieo Orgeldowic wielki ksidz litewski, ruski i modzki do Krakowa z Spytkiem Mielstyskim wojewod krakowskim i z innymi pany koronnymi, ktrzy byli przeciw niemu wyjachali, z braci te sw i z pany litewskimi wjacha roku 1386, dnia 12 lutego. Tego dnia braci ksity otoczony, Jadwig krlewn wita, a nazajutrz dary kosztowne przez Witolta, Borysa i Swidrygela braci jej posa. A nieli z krlewn w maeski stan wstpi, z braci sw i z innymi pany, i dworzany litewskimi (okrom tych, co si przedtem w rusk wiar byli pokrzcili) przez Bodzent arcybiskupa gnienieskiego i Jana krakowskiego biskupa wiary krzecijaskiej nauczony i okrczony, Wadzisaw mianowany. Potem w maeski stan z krlew zwykymi obrzdy jest oddany, tam wszystk litewsk i modzk ziemi i t cz ruski, ktr trzyma, do Polski prawem wiecznym przyczy i wcieli, co te przysig potwierdzi. Nadto Witolt z Michaem ksiciem zasawskim i Lubartem woyskim przyrzekli i zapisali si krlewnie i panom koronnym, e to wszystko co obieca Jagieo, zici. Czwartego potem dnia na krlestwo polskie koronowany now koron, bo stara z Wgier jeszcze nie bya przyniesiona, jak j by Ludwik wzi. Nazjutrz prowadzono krla na rynek krakowski, a tam na majestacie przysigi od krakowian i od inszych miast sucha, ksita te litewskie i ruskie, ktre na ten czas w Krakowie byy, krlowi i krlowej przysigali, obiecujc si by z ksistwy swymi krlowi i Koronie Polskiej wiernymi, na co i zapisy pod pieczciami od siebie dali, ktre po dzi dzie na zamku krakowskim w skarbie krlewskim s. Wesele potem odprawowane byo z wielkim dostatkiem przez kilka dni, gdzie gry rozmaite byy ku czci krlowi nowemu sprawowane. Konrad Zlner mistrz pruski te wezwany by przez Dymitra Gorayskiego podskarbiego koronnego od krla i krlowej na gody maeskie, ale on buczny Niemiec wzgardziwszy ask krlewsk, do Litwy tymi czasy ze dwiema wojski wtargn, za powodem Jdrzeja brata Jagieowego, ktry te przy sobie ludu wielko mia, chcc Litewskie Ksistwo osie. Przyby ku nim mistrz iflantski z wojski swymi, take rozdzieliwszy si podug myli osirocia w pany Litw (bo na ten czas w Polszcze z Jagieem byli) wdu, wszerz ogniem i mieczem burzyli, zamku Lubolma dobyli, a Jdrzejowi bratu Jagieowemu go dali, na Pooczk go te wsadzili i inszych zamkw jemu zdobywali. Skoro si o tym krl Wadysaw Jagieo dowiedzia, aosny z spustoszenia ziemie swej, do Litwy Skirgea i Wituta z polsk pomoc na odsiecz posa, ale w tym Krzyacy ustpili, Lukomli jednak i Pooczka z inszymi zamki Litwa z Polaki pod Jdrzejem dostali, a winne wedug zasug pokarali. Wadysaw potem krl wykonawszy wesele do Wielkiej Polskiej si ruszy, aby tam przez Domarata Pirzchliskiego starost i Wincentego wojewod rozruchy wzburzone uspokoi. Jako to na przyjazd jego wszytko ucicho. Tam dobra kocielne gwatem w interregnum rozszarpane gdzie co naleao przywrci, Bartosza Komiskiego upie ywicego z krlestwa wywoa, a Odalanw zamek jego wzi. Do Gniezna potem przyjachawszy, mieszka tam kilka niedziel; a gdy kmiecie dawa stacyi nie chcieli, kaza im bra bydo obyczajem pogaskim. Ale gdy od krlowej by napominany, aby ubogim krzywdy nie czyni, kaza za wszytko wrci, ktremu krlowa rzeka: Bydo si ubogim poddanym wrci, ale ly i pacz kto im bdzie mg nadgrodzi? Zaprawd wite a pamici godne bogobojnej krlowej przysowie. Roku przyszego, ktry by 1387, Wadzisaw krl polski z krlow i z wielkoci panw polskich do Litwy jacha, aby poddane swe lud pogaski do wiary krzecijaskiej przywid. Zoy przeto sejm w Wilnie na wstp postu, gdzie nawicej o rozmnoeniu wiary krzecijaskiej a o wykorzenieniu bawochwalstwa radzono. W czym krl prace swej nie aowa, napominajc, proszc i nauczajc wiary krzecijaskiej Iud swj, bo ksia jzyka litewskiego nie umiejc, sprosta temu nie mogli. Krl za po rusku umiejc, atwie Polakom rozumia.

Barzo to byo przykro pogastwu nawrzaemu baawochwalstwa, ale gdy krl kaza ogie ustawiczny u nich wity zagasi (na tym miejscu koci w. Stanisawa teraz), bawany posiec, otarze ich rozwali, wie, skd odpowiedzi ich wieszckowie dawali, rozrzuci, we pobi, lasy wite powycina, co gdy bez obraenia naszych Polakw, co w tym pracowali, si dziao nad pogask nadziej (bo rozumieli, e ich mieli bawany pokara), bd swj uznawszy, chtliwie do wiary krzecijaskiej przystawali, a uczc si przez kilka dni wiary krzecijaskiej (w czym krl pobony wiele pracowa), s pokrczeni. A i ich moc wielka bya, gromadami im stan kazano, osobno mom, osobnie biaymgowam, aby si ze krztem prtko odprawiali, wicon wod kropic, kodej gromadzie insze imi dawali. Tak za pomoc Bo, przez prac kapask, za staraniem te i hojnoci krlewsk (bowiem sukna biaego z Polski nabrawszy, kodemu z nich now sukni darowa, przeto si do krztu kwapili) 30 000 Litwy posplstwa si okrzcio, krom inszych przed tym okrczonych. Pobudowa potem krl wiele kociow i hojnymi dary opatrzy. Krlowa te Jadwiga nie skpia klenotw, ale w kodym prawie kociele upominek znaczny zostawia. Napierwszy biskup wileski od krla Jdrzej Wayo z domu Jastrzbiec postanowiony. Odprawiwszy potem krl wszystko podug potrzeby w Litwie, do Lwowa si ruszy, tam Piotr wooski wojewoda z papy swymi krlowi przysiga i hodownikiem si by wiecznie obieca, a krl pod obron go sw przyj. Niedugo po odjedzie krlewskim z Litwy zamieszka si staa, gdy Witolt pod Skirgaiem ksistwo opanowa umyli. Przeto na pomoc sobie Krzyaki wzi i z nimi si zbraci, z ktrymi wielkie szkody w ojczynie czyni. Mistrz pruski bowiem Konrad Zlner z jedn stron od modzi i od Niemna, a mistrz iflantski z drug stron od Dwiny litewskie pastwa z niemieckimi wojski najedali i burzyli, za czym te Litwa na dwoje si rozdzielia, tak i jedna cz szlachty i posplstwa za Witoltem staa, drudzy Skirgaiowi sprzyjali. Baczc t potrzeb litewsk krl posa Mikoaja Moskorowskiego podkanclerzego koronnego z rwnym pocztem onierzw i drabw polskich, z rystunkiem wojennym i z strzelb, aby obudwu zamkw wileskich broni. Witot te nie miszka, ale z Niemcami pruskimi i iflantskimi do Litwy cign i do Trok naprzd szturmowa, ale straciwszy dwa szturmy dobywa Wilna jacha, tam zatoczywszy dziaa nowo wynalezione i tarany, wszystkimi siami Niemcy zamkw dobywali, ale gdy z Ninego zamku Litwa z mieszczany wileskimi, z Wyszego za Mikoaj Moskorowski z Polaki mnie si bronili, musia Witot z Krzyaki nic nie sprawiwszy ustpi, a mnogoci korzyci litewskich do Prus si z Krzyaki ubogaczony wrci. Rad by by Witot Wilno, a za tym Ksistwo Litewskie za pomoc Krzyakw opanowa, ale gdy mu si po myli nie wiodo, barzo si frasowa, ku temu widzc, i Krzyacy wicej swego ni jego dobra w najazdach litewskich, opanowania take ksistwa szukali, daliej im nie dowierzajc, tajemnie posa z listy do krla posa, jednania szukajc. Na co krl chtliwie przyzwoli i przez tego posaca wadz w Wielkim Ksistwie Litewskim mu obieca, by si jedno co rychliej z Prus wrci, a ojczyzny swej wojowa (Krzyaki z niej mocnic i bogaczc) przesta. Majc t obietnic Witot myli, jakoby si z Malborku wymkn. Naprzd tedy on swoj ksin Ann z skarbami do folwarkw, ktre mia od Krzyakw (jakoby na przejadk), wysa. Sam potem zmyli sobie, i mia do Litwy jako przedtem czyni dla wzdobyczy z ludem swoim wtargn. A tak zebrawszy si porzdnie z kozactwem swoim litewskim jakoby na wojn, on sw potajemnie z skarbami z folwarku wzi i do modzi cign. Co iby si krlowi zachowa, a nieprzyjacielem jawnym Krzyakom pokaza, ubiea trzy zamki na granicy mudzkiej lece, Jurgemburg, Mergenburg i Nawanze, do ktrych by od Krzyakw jako przyjaciel dobrowolnie wpuszczony, mnimajc e Litw z swymi kozakami wojowa jacha. Tam Krzyaki z ich starostami posiekszy, co celniejszych powizawszy, krlowi Jagieowi posa, a zamki wybra i spali, nadto co mg okolicznie zagrabi do Grodna zaprowadzi. MISTRZ PRUSKI DWUDZIESTY PIERWSZY Roku Paskiego 1388, za Wacawa cesarza a Wadzisawa Jagiea krla polskiego szczliwego panowania, na mistrzowsk stolic Konrad von Walpot albo Walerodus jest wybrany. Ten by prawy onierz, czowiek okrutny a nieprzyjaciel i przeladowca wielki mnichw i ksiy (sam zakonnikiem bdc), tak i i przy mierci swojej adnego cirpie nie chcia. Wadzisaw krl gdy nie zrazu (zabawiony bdc) Witutowi obietnic zici, zwtpiwszy sobie, czego pierwej moc nie mg, fortylem dosta umyli. Puci przeto wie, jakoby siostr sw Ryngai za Henryka mazowieckie ksi (ktry j jednak bdc proboszczem czyckim i subdiakonem, sacrae te ju na biskupstwo pockie od Bonifaciusa IX majc, poj) w maeski stan wydawa mia, a dla uczciwoci w Wilnie wesele odprawowa. W tym wozw trzysta nagotowa, na ktrych puczwarta sta mw zbrojnych sobie wiernych i przysigych zakry, a na wierzch rzmaitego wierza bitego (jako na wesele) nakad, a tak je do Wilna (gdzie si byli nieznacznie a gocinnym obyczajem inszy jego bojarowie zjachali) posa. Gdy do Wilna z onymi wozy przyszli, da Witutw szafarz, aby tam w zamku te potrzeby byy skadane z wozw. Wtem gdy przez bojara samego Wituta zdrada bya odkryta, ni w zamek wozy byy wpuszczone, rzucili si jako na gwat z zamku Polacy i mieszczanie wilesczy do wozw, a wywczc lud on zbrojny z podwierzynia, bili, siekli i do jednego pomordowali, bojarw take mao ucieko. Podobnego fortylu uy chcia Witut, jako i ociec jego Kiejstut, ktry przedsi pod Jagieem Wilno by wzi, ale si na swym Witut omyli. Dawno przedtem z swym nieszczeciem

Cummanus krl ligurski tego fortylu uywa, gdy Masilij miasto ubiee chcia, ale wydany od biaejgowy zdrowiem tego swym i z 7000 ludu swego przypaci. Widz Witut, i mu si nie szczecio, do mistrza Konrada Waleroda i innych Krzyakw listy posa, ask sobie u nich jednajc, lubujc im nadgrod wszystkich szkd uczyni, by go jedno w sw obron wzili. Co gdy mu Krzyacy przyrzekli, osadziwszy dobrze Grodno i insze zamki swoje w Litwie, z on i siostr Ryngai, z crk Anastazyj i innymi pany i bojarami swymi trzeci raz do Prus zjacha, gdzie przez dwie lecie miszkajc ustawicznie z pomoc Krzyakw pruskich i iflantskich litewskie ziemie pustoszy. Roku Paskiego 1390 Wadzisaw krl niestwor Wituta brata stryjecznego przywiedziony, do Litwy si z wojskiem ruszy i osadzony dobrze zamek grodzieski obegna, ktrego moc gdy atwie doby nie mg, obleece godem do podania przywie umyli. Wtem swoim na pomoc z Krzyakami Witut przyby, a widzc nierwny swych poczet, po staremu fortelw szuka. acuch tedy miszy elazny przez Niemen przeprowadzi, a u bramy zamku grodzieskiego zaoy, przy ktrym na Niemnie rzece spoiwszy odzie i wiciny most budowa, aby pomocy i potrzeb do zamku swoim doda. Czujni onierze krlewscy obaczywszy to, fortyl na fortyl zmylili. Zaszedszy wzgr Niemna, kodzin co namiszych narbili a w jeden pet spoili, take go rzek pucili. Bystra woda na d pdem on pet niosa, a gdy do odzi i wicin, na ktrych most by budowany przyby, wszystko potuk i acuch rozerwa, ludzie co tam byli potopi, krom jednego Niemca, ktry do krlewskiego obozu si uciek. Witot baczc, i zamku obroni nie mg, do Prus z Krzyakami odcign, a krl zamek grodzieski od oblenia dnia 50 wzi. Ndza te na ten czas w wojszcze krlewskim bya, bo samym onierzom ledwo po trosze chleba grubego si dostawao, a konie odzierajc snopki z poszycia i liciem z drzew karmili, czego z trudnoci jeszcze dostawali, tak ziemia spustoszona bya. Zostawiwszy krl Jagieo w Litwie pomoc przeciw Krzyakom, do Wielkiej Polski odjacha, tam Warcisawa ksi szczeczyskie w obron przyj, a on hodownym i pomocnym by przeciw Krzyaki si obieca. Tymi czasy gdy si krl koo Grodna bawi, Jadwiga krlowa maonka jego drugie wojsko zebrawszy do Rusi si wyprawia, gdzie moc wzia Jarosaw, Przemys, Grdek, Lww, Halicz, Trbowl, ydaczw i insze zamki ruskie, a wygnawszy z nich Wgry i laki (tymi bowiem jej ociec krl Ludwik te zamki by osadzi), na nich Polaki przeoya a z zwycistwem kra z Litwy przyjedajcego witaa. Tego roku 1390 mistrz pruski Konrad Walerod, majc na pomoc Lankastra krlewica angelskiego i Algerda grofa von Hohenstein, z wielkimi wojski rozmaitego narodu do Litwy, nie wiary naucza nowo okrczonych krzecijan, ale ich pod moc i panowanie swe przywie, jacha. Rozdzielili si z ogromnymi Prusowie wojski na troje, jedno Witot, drugie mistrz pruski sam, trzecie mistrz iflantski z krlewicem angelskim sprawowali, a z ludem wszystkim u Kowna si cignli, gdzie Wilia w Niemen wpada. Stamtd prosto pod Troki cignli i moc zamku dobywszy, spalili. Do Wilna potem obozy toczyli, a wtem Skirgaio zebrawszy Litwy i Rusi niemao, polsk te majc pomoc, da im bitw, ale od wielkoci Niemcw poraon. Sawne Niemcom sw mierci ksita litewskie zwycistwo uczyniy, bowiem tam Hleb ksi smoleskie, Siemion zasawskie, Hleb Konstantynowic czartoryjskie, Iwan Lwowie ksita z innymi panity litewskimi polegli. Krzyacy z Witotem moc ju wileskich zamkw dobywa umylili i Niny naprzd oblegli, ktrego atwie przez zdrad dostali, bo niktrzy (sama Litwa) bramy i wiee zapalili, a tak nieprzyjaciela w zamek puszcili. Polego tam od ognia i miecza ludu na czternacie tysicy, a zamek wszytek zgorza. Kusili si te o Wyszny, ale przez Mikoaja Moskorowskiego odbici z wielk sw szkod Krzyacy odstpi musieli. Tam zabici nazacniejszy Algardus grof hohenstejnski i Totywi rodzony bra Witotw, ktrych si mierci Witot okrutnie mci. Bo w tej burdzie dwaj bracia jego stryjeczni, a Wadzisawa krla rodzeni, gdy byli od Niemcw poimani, bez lutoci jednego imieniem Korygaia Kazimierza aa da ci, a Narymunta na drzewie wizowym za nogi obieli kaza, ktremu sam do mierci pomaga strzelajc we z uku (drudzy z kusze pisz) nad bratersk mio. A iby niedaremna tak sawna wyprawa krzyacka bya, okolicznie ziemi bez odporu pustoszyli, kocioy te nowo pobudowane i szczodrze nadane (obyczajem pogaskim) plundrowali, palili, lud bili, siekli, ostatek z korzyciami do Prus i Iflant wywiedli. aosnv z pustoszenia ojczyzny Jagieo z wojskim (ale nie w czas) do Litwy cign, nabrawszy z sob godnej w pustkach Litwie ywnoci, ktr tam zostawiwszy, a Jana Olenickiego starost wileskim przeoywszy (bo Moskarzewski sprzykrzywszy sobie te najazdy, urzdu tego si wyprosi), do Polski odjacha, a co rychliej Olenickiemu ludu kilka rot dla obrony posa. Namwi trzeci raz Witut mistrza pruskiego, e si wyprawi wileskich zamkw dobywa, ziemi i Niemnem rzek roku 1391, majc pomocy niemieckie, angielskie i francuskie. Co usyszawszy Jan Olenicki, Polak, starosta wileski, mieszczanom wileskim ze wszystkim do zamku Ninego kaza si wnie, tak miasto spali, aby przechowaniem i gotowymi szacami nieprzyjacielowi nie byo. Kobylenia te i poty surowej soniny i dbiny, aby nieatwie przystp do zamku mieli, poczyni. Gdy Niemcy przycignli na pogorzeliska wileskie i obozem si pooyli. Olenicki nie miszkajc z rycerstwem przebranym na nie potajemnie wyciek, a z ogromnym okrzykiem z naga w nie uderzywszy, wielk w nich szkod uczyni i dostawszy kilko zacnych jzykw, w sprawie porzdnej

pod chorgwi krlewsk w cale z swoimi do zamku si wrci. Kusi si jednak Witot z Krzyakami o dobycie zamku, ale straciwszy dwa szturmy knechtw, odstpili a ziemi splundrowawszy do Prus si wrcili. Tego roku Kowna dobywali, ale gdy go mnie broniono, nic sprawi nie mogli. Uradzili potem z Witutem zbudowa zamki nad Kownem, z ktrych by Litw zawsze trapili. Zaoyli tedy mila od Kowna nad Niemnem zamki trzy: Mettemburg, Ritterwerder, Neuwerder. Sami te dwa ostatnie osadzili, a Mettemburg z rycerstwem swoim Witut trzyma. Rycho potem pojednawszy si przez Henryka mazowieckie ksi z krlem, te zamki Witut zburzy i spali, a Niemce na nich posiek a drugie do Litwy zawid. O przyjedzie Witutowym do Litwy Wadzisaw krl dowiedziawszy si, jacha do Wilna i tam Wituta na Wielkie Ksistwo Litewskie, mudzkie etc. przeoy, pod tymi umowami i przysigami, aby to sprawiedliwie a wiernie na krla polskiego dziera, a krlestwu polskiemu w kodej potrzebie by pomocen. To postanowiwszy krl do Polski si wrci. DWUDZIESTY I WTRY MISTRZ PRUSKI Roku 1392, gdy Wacaw cesarz krzecijaski a Wadzisaw Jagieo krl polski panowali, na urzd mistrzowski Konrad von Jungingen jest wybrany, czowiek wicej pokoja ni wojny pragncy, przeto u zajuszonych Krzyakw by w nienawici. Panowa lat 12, w Malborku umar i tame u w. Anny pochowan. Do tego mistrza na pocztku jego panowania Swidrygaio ksie poockie i witebskie zjacha, ktrego Krzyacy wdzicznie przyjli, a i ich pomocy przeciw Witutowi da, ochotnie to uczynili, chcc si zdrady o i swej krzywdy pomci. A tak wojsko zebrawszy, Swidrygaiem do Litwy wcignli, ogniem i mieczem wszystko burzc, zamki te Witutowe ojczyste: Szura, Brodno i Stramel moc wzili i o trzy tysice Iudu pospolitego do Prus zabrali. Tak si nad Witutem wrzenia swych trzech zamkw pomcili. Na Rok za Paski 1394 Bolesaw Swidrygaio zbieg w Prusiech namwi Krzyaki wojowa jego wasn ojczyzn. Przeto mistrz Jungingn z wojski swymi pomocnymi do Litwy si wezbra, a tam bez odporu burzy i wojowa, twierdze i zamki niktre moc wzi, a Wilno potem obegna. A gdy ustawicznie przez dwa miesica szturmujc zamkw doby nie mg, fortylem widrygaio poy ich chcia. Naprawi na to czerce potajemnie, ktrzy w zamku byli, aby upatrzywszy czas obadwa zamki zapalili, a tak jemu z Krzyaki przystp uczynili. Lepszego sumnienia ni drudzy zdrajcy czerniec si znalaz, ktry gdy to objawi, oni pokarani, a ten uczczony. Swidrygaio baczc by odkryt zdrad; musia si z Krzyaki, nic nie dokazawszy, do Prus wrci. Ale niedugo potem marszaek pruski Wernerus Tetinger znowu Litw, a Ulrich Jungingen brat mistrzowski mud srodze burzyli i plonw sia wywiedli. Rozjtrzony Witut wpadszy te z swoimi do Prus, wszytkie woci okoo Insterborku spustoszy, a wiele korzyci do Litwy zabra. Ktremu wzajem Konrad Koborg kontor z Balgi odda, drohyczk na Podlaszu Litewskim ziemi spustoszywszy. Tak za Skirgaiowym powodem ustawne miedzy nimi burdy byy. Rok ten 1399 mierci krlowej Jadwigi maonki Wadzisawowej znaczny, ktra prawie wit pani bya, w Krakowie pochowana. Roku 1403 mistrz pruski Konrad Jungingen z jednej strony, a z drugiej mistrz iflantski ziemi litewsk za poduszczeniem Swidrygaiowym okrutnie burzyli i wiele upw, i winiw do Prus, take Iflant wywiedli. Widzc Jagieo utrapienie ojczyzny swej, posa do Swidrygaia napominajc go, aby Prusw przestawszy, do niego si nawrci, obiecujc mu podolskie krainy da, jako ydaczowskie, Stryjskie, Szydw, Grabstwo, Stobnice, Grudni i Ucie, nadto tysic czterzysta grzywien rocznego patu w upach krlewskich mu naznaczy. Przesta na tym Swidrygaio, ale jako nieustawiczny rycho si za do Prus przekin j znowu wielkie w Litwie szkody czyni. Przeto Wadzisaw krl z mistrzem pruskim Konradem Jungingen zoyli sobie dla ugody miejsce do Racia, gdzie te i Witut, i Swidrygel si zjachali. Tam miedzy sob tak postanowili, aby Witut z mudzkiej ziemie Prusakom ustpi, a krl dobrzysk z 40 000 zotych u Krzyakw wykupi, zbiegw adnych nie przyjmowa, winie z obu stron wypuci, prawa, ktre od Mendoga krla litewskiego (o czym wyszej masz) na Litewskie Ksistwo, aby Krzyacy odstpili, wojskam obcym do Litwy przecia bronili, a Litwie z Prusami wolne kupiectwa byy. To mocnie miedzy sob postanowiwszy, na cze od mistrza pruskiego krl Wadzisaw by dany do Torunia, gdzie gdy si po miecie przejeda, kucharka pomyjami plugawymi wszystkiego z kamienice polaa; jeli z trafunku albo naprawy (kto wiedzie moe?), a gdy na gardo za to bya osdzona, krl lutociwy zdrowie jej uprosi i win odpuci. Rycho potem mistrz pruski umar, a na jego miejsce brat rodzony wybrany.

MISTRZ PRUSKI DWUDZIESTY I TRZECI Ulrych von Jungingen, brat rodzony Konrada mistrza pruskiego, na stolic mistrzowsk wybrany roku 1404, gdy cesarz Rupertus a Wadzisaw Jagieo krl polski panowali. Z tym mistrzem potem Witut mia drugi zjazd u Kowna, pokj wicej potrzebny ni uczciwy stanowic (bo na ten czas z moskiewskim mia co czyni), gdzie za pastwo mudzkie Krzyakom wiecznym darowaniem zapisa, dawszy im listy aciskim i niemieckim jzykiem na si pisane, a gdy si uboga mud suy Niemcom wzbraniaa i ich urzdnika w nocy dawili i zabijali, probami te Wituta, aby okrutnym Niemcom w moc nie podawa, uchodzili. Witut ich gwatem pod jarzmo niemieckie przywid. Krzyacy te, aby snadniej zniewoli mud mogli; trzy zamki w ziemi zbudowali, dwa nad Niewi rzek a trzeci na uciu Dubissy, gdzie w Niemen wpada. Tak z obu stron krtki pokj by, bo gdy Roku Paskiego 1409 nieurodzaj wielki w Litwie by, Wadzisaw krl bratu Witutowi posa do Litwy 20 szkut nadowanych z zboem, te wszystkie kaza mistrz pruski Ulrych pobra. A gdy si tego krl upomina, jeszcze szydzili mwic, i to zbroj przeciw nam krzecijanom poganom posyaj. Nadto kupce litewskie, ktrzy byli Ragnecie, pobili i kupie ich miedzy si rozszarpali. Tyme Witut przywiedziony, ziemi mudzk, ktr by Krzyakom postpi dla pokoju, za opanowa, urzdniki i starosty z zamkw powyrzuca, onierze iie pobi, drugie powiza, czemu mud barzo rada, e z rk okrutnych wysza. Zoony potem sejm by w czycy, na ktrym zamknli, aby do mistrza pruskiego byli posowie wysani, ktrzy by pokj z Witutem a z mistrzem znowu uczynili. Z tych posw by przedniejszy Mikoaj Kurowski arcybiskup gnienieski, ktry gdy mistrza do miej zgody wid piknym napominaniem, on z popdliwoci powiedzia, e bez miszkania tego nad Litw si mci chce. Tam arcybiskup nie mogc mistrzowej hardoci cirpie, rzek: Przesta nas wojn straszy, bo jeli ty na Litw si oburzysz, nas pogotowiu z wojn doma mie bdziesz. Na co mistrz Ulrych: Dobrze, dobrze - powiada - gdy ju wiem ten umys krlewski, wol si te gowy anili ng uj. A tak nie miszkajc sw swych potwierdzi skutkiem, bo posy odprawiwszy, Dobrzynia moc doby i spali, a starost Jakuba Pomiskiego ze wszystkim rycerstwem pocina kaza, Rypina, Lipna, Zotoryjej moc zdobywa. Bobrowniki przez podanie Bartomieja Pomykowskiego z herbu Lisw wzi. Bydgoszczy take od przenajtego burgrabiego dosta. Okruciestwo na ten czas wielkie Krzyacy pokazowali, szlacht, mieszczany, wieniaki z onami i dziatkami siekc i mordujc. Widzc krl Jagieo nieprzewoki, ruszy Polsk, Litw, Ru na wojn. Malipolacy z Rusi do Wolborza, a Wielgopolanie do czyce si cignli. Potem krl u Radziejowa wojska zszykowawszy, pod Bydgoszcz ostatniego dnia wrzesznia przycign, a za om dni zamku (na on czas mocnego) doby. Mistrz te pruski u Swiecia swoje zgromadzi wojska, przeciw ktrym krl cz ludu swego posa, ktrzy Niemce rozgromiwszy, obozy ich z namiotami pobrali. A wtem posowie krla czeskiego Wacawa przyjachali, ktrzy te burdy pohamowali, a z obu stron przymierze do 24 dnia czerwca roku przyszego utwierdzili. A gdy czas przymierza wychodzi, ten wyrok krl czeski uczyni, aby mu w moc dali na rok dobrzysk ziemi, a on miaby j potem spuci temu, ktrego by rozumia witsz mie ku niej sprawiedliwo. Skaza te, aby Polacy nigdy ze wschodniego kraju, jako z Litwy i z Moskwy krla sobie nie obierali, mienic tam by wszystko pogany. A krl Wadzisaw wyroku czeskiego krla nie czekajc, do Litwy odjacha, gdzie z bratem Witutem potajemnie si zmwili, pruskim Krzyakom odpiera. Ale pierwej krl posa Wituta do Zygmunta krla rzymskiego i wgierskiego przymierze stanowi, ktrego Zygmunt dziere nie chcia, bo z Krzyakami trzyma, nadto przeciw Jagieowi krlowi Wituta namawia, obiecujc go litewskim krlem uczyni, jeliby Prusom przeciw krlowi pomaga, czego Witut uczyni nie chcia. Ulrych mistrz pruski ze wszystkich stron wojska zbiera, roku 1410, chcc moc i si sw pokaza. Wadzisaw te krl ukrzywdzony bdc, ruszy si z wojski swymi, ktre z Polski, Litwy, Rusi, z lska, z Czech zebra. Przybyli k niemu szlachcicy z Wgier polscy z pocztami swymi, ktrzy w Wgrzech za zasugami swymi dobrze bdc opatrzeni, woleli to opuci, a utrapionej ojczynie do gard pomaga, jako Zawiszowie, Grabowscy, Brogowski, Kalski, Skarbek, Puchaa, Grski, Malski etc. Z tymi wojski krl do Prus moc cign. Ulrych mistrz pruski bdc mocny na sto i czterdzieci tysicy wojska niemieckiego, dobrze sobie tuszyl, a tak nad rzek Drwic przycignwszy, brzyg swj strzelb i okopem dobrze obwarowa, mosty te pokazi, bronic naszym przebycia. Uda si przeto krl z wojski swymi na gr, a u wsi rzeczonej Wysoka blisko Dziadowa si obozem pooy, gdzie wszyscy z naboestwem Sakrament Paski przyjmowali, a do boju ju gotowymi byli, gdy im krl krzywdy nieznone od Krzyakw, sprawiedliwe podniesienie wojny, a zatem pewne zwycistwo z paczem przekada, co rycerstwo z paczem przyjmujc, tym ochotniejszymi do boju byli. Dla niepogd potem wielkich daliej si ruszyy wojska krlewskie, a w czystej rwninie si pooyy u Dbrwna albo Grynwaldu i Tanenbergu, gdzie te ju Ulrych Jungingen mistrz pruski z swojemi by gotw. Krl i si na sw moc nie spuszcza, gdy ta okrom Boej barzo wta, na modlitwach tymi czasy trwa. A oto posowie jeden za drugim opowiadaj tu by z ogromnymi wojski Prusaki. Witut te na krla woa, aby tych modlitw przesta, gdy nieprzyjaciel tudzie, ale si namniej krl nie lka, ani od gorcej modlitwy odwie si

da, majc w Bodze mocne ufanie. Tymczasem Zymdram Maskowic miecznik krakowski wojska polskie szykowa i kody wedug powinnoci urzd swj wykonywa. A Niemcy ju te w sprawie stali, a sia mnogoci swej ufajc, hardzie przeciw naszym kazali. Odprawiwszy swe naboestwo, krl na cisawy turecki ko wsiad, a swoim dobr otuch dajc pilnie napomina, aby kody czci mionik dzielno sw tu pokaza, majc rzecz sprawiedliw, zwycistwa pewnego si spodziewa. Wtem Ulrych mistrz pruski krlowi dwu posu z mieczmi goymi posa, z ktrych jeden krla rzymskiego by, na tarczy ora czarnego w zotym polu majc, drugi ksicia szczeczyskiego z Gryfem czerwonym w biaym polu, ktrzy krlowi miecze oddajc, tak poselstwo po niemiecku sprawowali:Sawny krlu, Ulrych mistrz pruski dwa miecza posa, jeden tobie, a drugi Witutowi bratu twemu na pomoc, aby z sob nie trwoy, ale miele si z nim potyka, a jeli ciasne pole masz, chce swego ustpi, aby tobie i jemu przestronno byo. I take si stao, e po niewoli ustpi musia. Krl wzi miecze, a skromnie odpowiedzia posom w te sowa: Acz broni mam z potrzeb, jednake i te miecze, mnie jakoby na lekko od nieprzyjaciela posane, w imi Boe przyjm, majc to za pewny znak zwycistwa. Jeszcze te miecze w skarbie krlewskim i do dzi dzie chowaj. Oboja strona ju do bitwy gotowa i chciwa, Ulrych mistrz pruski z wielkoci ludu zbrojnego, a krl z sprawiedliwej rzeczy zwycistwa si nadziewa. Uderz przeto w trby, w bbny, znak ku potkaniu dajc, a kody jako prawy hetman swoje do miaoci mskiej pobudza. Wypucili wtem Niemcy dziaa, ale z aski Boej adnej szkody w Polakach nie uczynili. Stoczyli potem z obu stron tak ogromn bitw, e daleko grzmot zbrj jakoby dom dom, a wiea wie walia) byo sysze : tak na godzin wtpliwa bitwa trwaa. Krzyacy widzc sabszy rg by prawy u naszych (w ktrym bya Litwa, Ru i Tatarzy uszykowani) w nie pdem uderzyli, w czym jednak si nie omylili, bo zbrojnego ludu niemieckiego rcznej bitwy wytrwa nie mogc Litwa, Ru, Tatarzy ty podali, e drudzy a si w Litwie (powiedajc by przegran krlewsk i Witutow) zostali. Sami Smoleszczanie Rusacy mnie si pod trzema chorgwiami zastawili, hydzc si szkarad ucieczk, czym niemierteln sobie mstwa i dzielnoci saw sprawili. Straciwszy potem ufiec jeden do Polakw si przyczyli na lewy rg. W tym te Jan arnowski, Czech, ktry cudzoziemce Czechy, Morawce etc. sprawowa, uciek z swoimi, majc zmow z Niemcami, ktry potem cze straci. Bili si jednak naszy mnie, ale gdy wtem krlewsk chorgiew Niemcy wydarli (a Marcin Wrocimowski krakowski chory j w poruczeniu mia), rzucili si do niej Polacy i tak si mnie o ni bili, e jej za dostali, zatem te ju Niemcy szwankowa poczli. Dokazowa na ten czas mstwa grof z Lusacyi, niejaki Dypoldus Kikierzy, zawoany rycerz, ktry w zupenej zbroi bdc, przebija si przez wojska polskie a do krla, a gdy na si drzewa zoyli, Zbigniew Olenicki krla uprzedzi, a Dypolda z konia zbi, tam go potem drabanci krlewscy dobili. Nie lada to msztwo byo dzierzkiego modzieca Olenickiego, bo naamanym ju drzewem tego dokaza, za co potem od krla uczczony, gdy duchownym zosta umyli, krakowskim biskupstwem. Szenacie potem ufw niemieckich chcieli swego poprawi, ale i tych sia ustaa, pierzcha tedy wszyscy poczli, a naszy tym mieliej nacierali, gonic bili, siekli, drugie wizali, a do samego zmierzchu. Do obozw si potem acuchami otoczonych i ronami otykanych rzucili, gdzie te co si nawino nie ywili, wielko skarbw, rystunku i naczynia wojennego, dzia take dstali. Wina, ktrych byo w obozie dosy, kaza krl (dla jadu) obsiec. Rozmaitych tam przypraw na mczenie Polakw naleziono, jako ptna ojem, ywic i woskiem napuszczane etc., ale sobie byli ten d ukopali. Tak w dzie w. Rozesacw to sawne zwycistwo krl polski Wadzisaw nad Krzyaki otrzyma, ktrzy ze wszystkiego prawie krzecijastwa dla wygadzenia Polakw pomocy sobie byli zebrali, ale je Bg dla pychy i innego otrostwa pokara. W tej bitwie Ulrych Jungingen mistrz pruski, ktry miecze krwawe z hardoci krlowi by posa, od chudego draba zabity, a przy nim 300 albo jako inni kad 400 kontorw, z wielkoci panit i rycerstwa, ktrych wobec wszystkich 50 000 by pisz, polego. Poimani Kazimierz ksi szczeczyskie przez Skarbka z Gry i Konrad ksi olenickie przez Czecha z Salce, a ci byli z strony pruskiej, z narodu krlw polskich idc. Poimany te Jerzyk Kerczdorf grof ze 40 panit czeskich, a tak winiw wszystkich splnie 40 000 si nalazo, a nie dziw temu, gdy wojska niemieckiego 140 000 byo. Wypuszczeni s z winiw niktrzy lubem zawizani, drugie do Polski zabrano, a na zamkach chowani, jako ksie szczeczyskie, olenickie i inszy. Dwu kontorw wzi sobie Witut, Marquarda Salisbacha kontora brandeburskiego i Samborga, ktrzy i na zjedzie niktrym pod Kownem matk jego zsromocili i na ten czas ju winiami bdc, nic z swej hardoci nie upuszczali (acz si za nimi krl przyczynia), da ich Witut ci. Rozesa potem krl do Polski goce, aby od Boga dane zwycistwo wszem stanom objawili, zaczem wszystka Polska rozweselona Bogu dziki (od ktrego wszelakie zwycistwo) oddawaa. Po te porace smtni Krzyacy, z Malborku przyjachawszy, dali u krla pokornie, aby rycerstwu polegemu pogrzeb uczyni dozwoli, na co krl zezwoli, owiadczajc si i z paczem, e z ich mierci si nie kocha, wolaby by zgod, ktrej oni chowa nie chcieli. Mistrz tedy pruski Ulrych Jungingen z poboiszcza wyzuty ze

wszystkiego, do Malborku poczciwie prowadzon a tam u w. Anny pochowan. Inszy kontorowie i bracia, panita take z rycerstwem polegym, kody wedug stanu pogrzebiony. Z naszych Polakw posplstwa te (jako w tej krotochwili bywa) niemao zgino, a z celniejszych dwa tylko szlachcicy, Jakubowski i Ciulicki mnego ducha bitwie wypucili. Henryk z Pawna kontor we wieciu tymczasem, pki krl na pobojszczu za zwycistwo Panu Bogu dzikujc naboestwo swe odprawowa, on lud co narychlej zbiera, a Malbork nim osadzi. Zatem krl z wojski swymi si ruszy. a Mlbork ze trzech stron obegna, Polacy naszy od Nogatu, od Wisy Litwa, a z poudnia Rusacy z innym kozactwem si pooyli, a bez przestania z strzelb mury tukli. Gdy to oblenie malborskie trwao, mao nie wszystka szlachta pruska, chemieska, pomorska ze czterzema biskupy, to jest chemieskim, warmieskim, pomezaskim i sambijskim dobrowolnie w moc krlewsk si poddali. Miasta take i zamki w obron sw krl przyj, jako naprzd Gdask, Krlewiec, Elbig, Toru, Chemno, wiecie, Gniewo, Czczewo, Nowe, Brodnic, Brandenburg i inszych wiele. Gdzie nad inne ch Elbinan przeciw Polakom si pokazaa, ktrzy Wernera Tetingera kontora swego z zamku wyrzucili, a zamek krlowi podali, na ktrym Jana z Tarnowa wojewod krakowskiego krl przeoy. Ten to Werner Tetinger nabarzej przeciw Polakom na wojn woa, a gdy drugi kontor z Mewy, grof von Wenderi (zabity potem w teje bitwie z drugimi) tego rozradza i do pokoju z Polaki mie si radzi, Tetinger mu serce zajcze, a nie mskie przypisa, a sam potem napierwej z pobojszcza jak zajc do lasu dun. W tym obleniu Malborka gdaski pleban (ktry tam na ten czas by) z zamku malborskiego wyjacha, jakoby duej nie mogc oblenia wycirpie, a z sob 30 000 zotych czerwonych podwjnych miedzy ksigami i inszymi statki wywiz dla zbierania (przeciw naszym) rajtarw, ktrego Polacy, zdrady si nie spodziewajc, wolno przez swe wojska, ogldajc si na staro i na godno urzdu jego, przepucili. A tu si ucz, miy rycerzu, jako w sprawach wojennych nie kodemu dowierza trzeba, bo czasem rychliej owczym odzienim nili zbroj przemylny zwojuje. Wadzisaw krl osadziwszy zamki i miasta dobrowolnie w moc sw podane Polaki z zasuonymi Czechy, od Malborku si ruszy, mogc go ju w kilka dni przez podanie dosta, nie suchajc w tym zdrowej rady Mikoaja Trby podkanclerzego koronnego, ktry z paczem duszego oblenia Malborku prosi. Barzo tego odstpienia Krzyacy byli wdziczni, gdy od Henryka von Plawen komora swego ledwie na kilka dni do obrony zamku byli uproszeni. A zatem si wicej cieszyli, gdy krl odjedajc na konia wychowaego i czerstwego wsiad, ktry pod nim tudzie pad i zdech, co z wrk pospolicie bywa. Radzyna jednak krl nazad jadc doby, ktrego prno polscy onierze od grynwaldskiej bitwy dobywali. Tam pitnacie panit niemieckich Krzyakw poimano, ktre do Polski krl pod stra posa, insze wolno puci. MISTRZ PRUSKI DWUDZIESTY I CZWARTY Na miejsce Ulrycha von Jungingen mistrza pruskiego, sw porak i mierci na polu grynwaldskim sawnego, wybrany jest Henryk von Plawen, za panowania Zygmunta cesarza i szczeliwego krlowania Wadzisawa Jagiea w Polszcze, Roku Paskiego 1407. Ten zaraz myli si mci braci swoich mierci, miast te i zamkw, ktre si krlowi poddali zdobywa, przeto wojska co rychliej zbiera, wziwszy od gdaszczan poyczanych sto tysicy zotych, bo si ju ci byli znowu do niego przekinli. Mia o tym spraw prtk krl w Nieszewie bdc, przeto dwr swj wnet wyprawi, do ktrych si (widzc potrzeb) Sandywoj Ostrowiecki wojewoda poznaski, Dobrogost z Szamotu kasztelan i Marcin z abiszyna wojewoda brzeski z swymi pocztami przyczyli, tak i wszystkiego wojaka polskiego 6000 byo, ktrzy do Koronowa si ruszyli. Micha Kochmeister hetman wojska krzyackiego, majc spraw o maym wojsku naszych, a ufajc mnogoci ludu swego zbrojnego, gotw by do bitwy, pewnie si zwycistwa nadziewajc. Gdy si u Koronowa zjachali, a nili z sob bitw stoczyli, niejaki Konrad Niemczyk, Szlak, z strony krzyackiej wyjacha na harc, z naszych ktrego mnego wywoujc. Tudzie Jan Szczyciski, Polak, ku niemu z kopij na harc wyskoczy, a gdy w si miele uderzyli, Polak Szczyciski Niemczyka Szlaka z konia zbi i ywo go poima. Natychmiast dane z obu stron znaki do bitwy, a z zapalczyw miaoci i ogromnym trzaskiem si potkali; gdzie gdy bitwa z obu stron chwil wtpliwa staa, Micha Kochmeister hetman krzyacki Fryd pocz woa, na co i naszy spracowani przyzwolili, a spocierawszy sobie czoa, do siebie si znowu rzucili, co dwakro wytchnwszy sobie, czynili. Trzeci raz nie folgujc sobie, okrutnie w si uderzyli, a wtem Jan Ostrowicki z domu Toporw Miszy rzeczony, miedzy krzyackie ufy skoczy, a przebiwszy si do ich chorgwie, chorego ci i chorgiew porwawszy za szyj j sobie wetkn, tak mnie nazad do swych Polakw przez niemieckie wojska z chorgwi si przebi. Zaczem Niemcy si pomieszali i szyki zmylili, wsparci potem od naszych, gdzie kto mg ubiega, naszy lepak za nimi bijc, siekc, wic, gonili. Tam poimany Micha Kochmeister hetman z inszymi Krzyaki, ktrzy krlowi w Inowocawiu s oddani, krl winie lubem zawizawszy, aby na dzie pewny si stawili, wypuci, ale Kochmeistera hetmana do Chcin na zamek zasa. Pobitych Krzyakw 8000 by kad, a to prawa bitwa bya. Udarowani przeto hojnie od krla mni rycerze polscy.

Tego roku trzecikro Krzyacy przez Piotra Szafraca podkomorzego krakowskiego pod Tuchol okrutnie poraeni, z ktrej bitwy ledwo uciekli Jan ksi monsterberskie z Eberhardem biskupem wircburskim. Te trzy rany prawie nieuleczone Krzyakom byy, e dugo potem wskura nie mogli. Mistrz pruski Henryk Plavenius nie miejc ju z krlem bitwy stacza, rozgromionego rycerstwa swego ostatki zebrawszy, Stum zamek obegna i wzi, potem si gdaszczanie i toruczanie od krla do mistrza przekinli, ktre wziwszy za w moc sw, o zamek toruski si nie kusi, bo tego mnie krlewscy onierze bronili. W tych czasiech krl Wadzisaw oddawszy Panu Bogu swe mody w Gnienie za szczeliwe zwycistwa, Wielgopolany do Pomorza wyprawi, a ziemi mieczem i ogniem (zamkw nie ruchajc) wdu i wszerz spustoszy. Radzyna te zamku na ten czas dobywajc naszy tak dostali, gdy si rzucili Polacy do szturmu, ksidz jeden krzyacki naskrztny z dziaa w nasze uderzy chcia, ale le wymierzywszy w swoje trafi. Niemcy, mnimajc by zdrada, bro pomiatawszy wolno si dawali, take naszy zamek opanowali, Niemcy posiekszy. T wypraw Nowe zamek i miasto Polacy wzili. Gdy te burdy w Prusiech byy, Zygmunt krl wgierski majc z Krzyaki zmow, aby z Prus Polaki wywabi, ciborza z ciborzyc, Polaka z herbu Hostoja, wojewod siedmigrockiego (tego urzdu Scibor dosta mstwem, gdy z Zygmuntem krlem od Turkw poraonym do Dunaju ucieka, a w d prtko wskoczy za krlem nie mg, tak zbrojny Dunaj przepyn), ze 12 ufw Czechw, Morawcw i Rakuszan na burzenie Polski posa. Ktry gdy woci sdeckie burzy i Stary Sdecz z niktrymi wsiami spali, naszy podgrzanie od krla dla obrony zostawieni, zebrawszy si k niemu cignli, a u Bardejowa go obcionego upy dogoniwszy, wielkim pdem na uderzyli i porazili, tylko cibor ledwo sam do Bardejowa uciek. Tyche czasw jedno po drugim Pan Bg Polakom zwycistwo dawa. Bo Herman mistrz iflantski chcc poratowa braci prusk zndzon, zebrawszy z Czech, Morawy i z Niemiec wojska wielkie, pod Golub przycign i tam wojska zostawiwszy, sam do braciej do Malborku jacha. Naszy co w Rypinie i Bobrownikach dla obrony byli zostawieni, dowiedziawszy si o wieym wojsku niemieckim, za powodem Dobiesawa Puchay herbu Wieniawa, przewanej a pamici godnej rzeczy si wayli. Albowiem maluczki a nierwny poczet przeciw wojskam niemieckim majc, na nie si (ale fortelem) pokusi mny Puchaa i zasadziwszy kilka rot w miejscach skrytych, sam si pod Golubiem w maym poczcie nieprzyjacielowi ukaza. Niemcy jako na pewne niemu si rzucili, a on je zawidszy miedzy swe, dopiero msztwa dokazowa. Widzc jednak nierwn czycie w to ugodzi, na grach rnie trbacze z bbnami postawi, przy nich po trzech z proporcami jezdnych, co widzc i syszc Niemcy, mnimajc by lud witszy z Polski cign, ty podali, a naszy z ktw si wyrywajc, bili, siekli, kli i pod Golub ae gonili. Stra miejscka to baczc, bramy przed swymi zawarli, bojc si, aby z nimi Polacy do miasta nie wpadli. Tak przed bram zostawszy Krzyacy, cinieni od Polakw, poczli od siebie bro miota, a dobrowolnie wiza si dali. Nawizali Polacy pomamionych Niemcw tak wiele, e ich byo w czwrnasb wicej nili samych zwycizcw. Do Rypina potem zwizani z ich fendiami byli prowadzeni, gdzie gdy naszych, od ktrych byli poraeni ma kupk widzieli, ze wstydu i boleci a plwali na swoj niemiao. Tak ten rok znaczny wiecznie zostanie za szeciorakim polskim zwycistwem, za ktre krl z rycerstwem Panu Bogu nabonie dzikowa i do Krakowa przyjedajc pieszki z Niepoomic szed, Bogu, a nie sobie zwycistwo przypisujc. Niesione przed nim byy 51 chorgwi pruskich, ktre Polacy na polu grynwaldskim wzili, a w kociele na zamku krakowskim s powieszone, ktrego zwycistwa pamitk i dzi te chorgwie widzimy. Ugod potem na drugi rok, 1411, krl polski z Krzyaki uczyni, milsz zwycionym ni zwycizcom, z tym sposobem, i krl wszytkie miasta i zamki, ktrekolwiek przez walk wzi, mia mistrzowi pruskiemu wrci i winie wszytkie wypuci. A Krzyacy ziemie mudzk Litwie, a Dobrzy Polakom wrci przyrzekli, tym jednak obyczajem, aby ziemia mudzka po mierci krlewskiej i Witutowej wiecznie Prusom ex bya zapisana. Mistrz za pruski za utraty krlowi sum sto tysic kop groszy paskich da mia. Henryk grof von Plawen, za ktrego czasw si to dziao, mistrzem pruskim bdc, od Kochmeistera do wienia jest dany, w ktrym siedm lat lea naprzd w Pokrzywnie, potem w Lochsteten, tame te umar, w Malborku u w. Anny pochowan. PITY I DWUDZIESTY MISTRZ PRUSKI Michel Kochmeister wjt Nowej Marchiej, co mistrza Plaweniusza poima i wsadzi, na stolic mistrzowsk jest wybrany roku 1410, jako Pruska Kroniczka wiadczy, za panowania cesarza Zygmunta a Wadzisawa Jagiea krla polskiego. Nie strzyma ten mistrz z swymi braciszkami ugody krlem uczynionej, ale zaraz w dobrzysk ziemi wtargn, a bez odporu pustoszy, szlacht i lud inszy krzecijaski poimany (gorzej ni poganin) wiesi kaza wiele okruciestwa czyni. We Gdasku te Krzyacy kupce poznaskie, a w Trysmemlu i w Ragnecie litewskie i mudzkie okrutnie nad danie wiary pomordowali i dobra ich pobrali.

Roku tedy 1414 Wadzisaw krl polski poruszony bdc tymi krzywdami, z bratem Witutem wojska zczywszy, do Prus cign, ktrym na pomoc niemao ksit szlskich, Czechw, take i Morawcw przybyo, tak e tym wojskiem nie tylko Prusy, ale i niema cz wiata mgby by krl (jako Kromer powiada) posie. Mao jednak na ten czas sprawili, bo wziwszy tylko kilka miast, jako Neidburg, Hohenstein, Allenstein, Guttestat, Zyrgony, Prabut, Bischofswerder i Kreuczburg, czci moc, czci przez poddanie, daliej nic takiego nie sprawili. Obleg by krl Toru, a Witut Chemno, ktrych by byli barzo rycho dostali, by ich mistrz pruski by oszuka. Wysa bowiem chytrze listy przez posa, jakoby do siebie od kontora brodnickiego pisane, w ktrych kontor oznajmowa, e prze niedostatek ywnoci i saboci murw zamkowych Polakom duej si broni nie mog. Pose ju umylnie tam szed z listy, gdzie Polacy obozem leeli, poimany i listy mu wzite, z ktrych wyrozumiawszy krl atwie Brodnice dobycie (ktra bya we wszystko dobrze opatrzona obron miejsca, spi, ludmi i strzelb), ruszy si od Torunia i Witut od Chemna do Brodnice, ale poleawszy koo niej miesic cay, nic nie sprawili. Bo wtem od papiea Jana XXIII legat Jan biskup lausaski przyjacha, ktry atwie to u krla otrzyma, e do dwu lat z Krzyakami pokj postanowili, a rozsdek sporu krzyackiego z Polaki konstancieskiemu concilium zlecili. Tak wojska prawie Kserksesowe rozpuszczono, a do domw swych z upami wycignli. Kusi si potem Wadzisaw krl o jednanie z Krzyaki dla ziemie mudzkiej, zoywszy sejm na pany litewskie i mudzkie pod Welon, ale prno pracowa, bo Krzyacy na kondycyje adne nie zezwalali i tak si rozjechali. Krzyacy bezboni jamunicy polscy nie przestawali jednak krlowi polskiemu, chciwemu zgody, szkd czyni, przymierze gwacc. Dlatego krl znowu do Prus si wyprawi, ale t wojn Bartomiej Cepra arcybiskup mediolaski, legat papieski, miedzy nimi rozj i przymierze do dwu lat utwierdzi. Tymi czasy Eryk krl duski, szwecki, nordweski i ksi pomorskie do obozu krlewskiego przyjechawszy, z krlem Jagieem przeciw Krzyakom i inszym stron swych nieprzyjacielom sprzymierzenie uczynili pod przysigami takie, e gdyby ktry z tych, krl albo Witut tego nie trzyma chcia, poddani jednak od te j przysigi wolni by nie mieli. Tote miedzy sob splnie zamknli, aby jeden bez drugiego wojny nie zaczyna i tak si rozjechali. Straszny przypadek na ten czas Wadzisawa krla potka, gdy z Poznania do Srzody jecha, bo w jasny dzie z naga chmurami gstymi niebo si zamio, a z trzaskiem piorun uderzy na wz krlewski, gdzie wonikw czterzech krlewskich, drabantw dwu, wojewody te poznaskiego i sdomierskiego koni pod dworzany dziewi, a pod giermkiem dzianeta krlewskiego jednym razem pobi, dworzanom samym nic nie byo, tylko na giermku szat rozdar. Krl te chwil jakoby bez dusze lea, potem gdy ku sobie przyszed, nic mu nie wadzio, jedno i kilko dni niedobrze sysza, a w rce prawej troch blu czu. Dawali niktrzy przyczyn przestrachu tego od Boga dla maestwa z Granowsk etc. Micha Kochmeister von Sternberg mistrz pruski dziewi lat na tej stolicy bdc, z urzdu si wyprosi, we Gdasku umar, u w. Anny w Malborku pochowan. Ten Malbork dobrze murem i wieami obwarowa. MISTRZ PRUSKI DWUDZIESTY I SZSTY Paulus von Rosdorf na urzd mistrzowski roku 1419 za panowania Zygmunta cesarza a krla polskiego Wadzisawa Jagiea jest wybrany, czowiek wicej pokoju ni wojny pragncy. Ale zakonnicy miIi Krzyacy swoje broili i szkody, gdzie mogli, czynili, do czego by im powodem Zygmunt cesarz, ktry przez listy Krzyaki napomina, aby z Polaki wojn zaczli. Posya te listy cesarz posami w ebracze odzienie obczonymi nieznakomicie, a wtem si trafio, e jeden z nich na drodze w Koninie (miecie w Wielkiej Polszcze) umar, przy ktrym w patach ebraczych listy s nalezione a zdrada odkryta. Nie mieszkan widzc krl, uprzedzi fortelu umyli i polskie, ruskie, litewskie rycerstwo ruszy, a do Prus wcignwszy, ziemi bez odporu pustoszy i zamkw kilka wzi. Bo za porad Niemczyka Konrada, laka, Krzyacy, ktrych byo 30 000, bitwy zwie z krlem nie mieli, ale do bronienia zamkw si udali, przy Drwicy zostawiwszy kilka ufw, aby naszym przebycia bronili, ktre naszy pogromiwszy, woci szeroko pustoszyli, Wbrzenia i Golubia dobyli i spalili, gdzie 400 rajtarw i knechtw, starszych Krzyakw 15 poimali i korzyci wielkie wzili. Stara si w te czasy pose Zygmunta cesarza, biskup korbawski, o pokj miedzy nimi, ale by nie mg, bo krl ukrzywdzony a k temu zdrad listw ostrzeony bdc, nie zezwala. Mia na ten czas krl od wojewody wooskiego 400 kazakw na pomoc posanych, ktry pod Malborkiem Krzyakom szkody czynili, na ktre, gdy si Krzyacy z Malborka wyrwali, Wooszy widzc nierwn do lasa dunli,` a Krzyacy po nich, lecz Wooszy wpadszy w gstwi a z koni siadszy, wczniami i gst strzelb z ukw tak si mnie bronili, e Niemcy pierzcha musieli do zamku, a tam ich Wooszy gonic sia pobili i poimali, i tak z zwycistwem i z upami do

obozu si krlewskiego wrcili. Jdrzej te Brochocki starosta bresteski herbu Osoria tyme szczeciem 800 rajtarw i knechtw krzyackich z Nieszewy porazi, a komendator uciek, a jego viceregent z inszymi poimani, drugich chopi po lasach bdzcych bili. Pawe Wyk, Niemiec, Drachimow zamek, ktry byli Krzyacy niedawno ubieeli, krlowi poda tym sposobem: owczymi sieciami do zamku Polski w nocy wciga, a potem gdy si zmocnili, zamek opanowali, za co ten Wyk odem rocznym w Wieliczce by opatrzon. Mia te na ten czas mistrz pruski wojska niemao i bitw Polakom da chcia, tylko czasu a pogody patrzy. O czym krl wiadomo majc, zaniechawszy oblenia zamku kowalewskiego, przeciw nim cz wojska wyprawi, a sam z Witutem pod Toru cign, ale nic si sprawi nie mogo, bo Krzyacy o przyjedzie wojska polskiego usyszawszy, do zamkw z pola uciekli, krl te panowaniem powietrza w Toruniu od oblenia odwiedzion, przedmiecia jednak i woci okoliczne spali i spustoszy. Ju daliej poddani mistrza pruskiego cirpie tego ziemie burzenia nie mogli i przeto panw swych Krzykw sfrasowali, proszc, aby tym burdam koniec uczynili. Tym przymuszeni u krla aski prosi musieli, a pokoju za niewol dali. Zoono im dzie 27 wrzesznia a miejsce u Mielna jeziora do obozu krlewskiego dla stanowienia pokoju, gdzie przyjachawszy to mocnie trzyma zamknli, aby Krzyacy mudzkiej, sudawskiej i niestowskiej ziemie si wyrzekli i odstpili; druga, aby z przewozu toruskiego przez Wis poowic myta krlowi postpili; wojenne take nakady krlowi nadgrodzi, aby winni byli. T ugod najwyszy mistrz krzyacki Eberhardus listy swymi potwierdzi. Krl lepak Krzyakom mia zamki wojn pobrane wrci i tak przyja miaa trwaa z obu stron sta. Ale niedugo potem za namow Zygmunta cesarza t ugod Krzyacy zrzucili, czego gdy si krl polski chcia mci a swego wojn dochodzi Zygmunt cesarz, widzc, i nie art, prosi krla na przyjacielsk rozmow do Kiezmarku, gdzie krl tylko swe posy posa, tame za przyczyn panw wgierskich ugoda z Krzyaki si staa, ktrym, aby dosy uczynili u Mielna postanowieniu, rozkazano. To k temu przydali, aby te zamki na litewskich granicach zaoone Krzyacy zburzyli, a sobie materyj zabrali. Dosy potem uczynili temu, zwaszcza podaniu ziemie mudzkiej etc. Krzyacy i granice miedzy sob z obu stron z Witutem uoyli, ktrej zgody jednak niedugo byo. Chytrze bowiem Krzyacy z Zygmuntem cesarzem obmylawali rzeczy swe, do czego, aby drog tmieli, Wituta krlem litewskim uczyni chcieli i ju korony od cesarza niesione byy i mistrz pruski Paulus von Rosdorf, Sifridus iflantski z braci zakonn, innych take goci dosy na koronacyj byo wezwano, ale za polskich rycerzw czujnoci (ktrzy na granicach przebycia tym posom bronili) do skutku nie przysza. Rycho potem Witut ksi litewskie umar. Mistrz pruski Paulus Rosdorf aczci by by rad pokojowi u Mielna postanowionemu, ale drudzy bracia i kontorowie nie mogli si uspokoi, ale po staremu (za powodem Swidrygaowym ksiciem litewskim) dobrzysk i kujawsk ziemi wojowali i 24 miasteczek spalili. A szlachta te polska zebrawsy si uderzyli na nie i porazili je, a bez lutoci (wzajem oddajc) i bro pomiotajce bili. Teodoryk marszaek iflantski z siedmi kontorw pruskich poimany i 4 chorgwie krzyackie naszy wzili, ktre na znak zwycistwa w Krakowie zawiesili. Broili potem Krzyacy ustawicznie ju jawnie mieczem, ju potajemnie chytrymi namowami krlowi szkodzc, czego nie chwali im mistrz ich czowiek spokojny, ktrego oni sucha (cho to starszego) nie chcieli, ale go w zgardzie mieli. Wadzisaw krl polski bdc poruszony zamaniem ugody przez Krzyaki, Sandywoja Ostroroga z szlacht Wielkiej Polski i z Czechami do Nowego Margrabstwa wyprawi, ktrzy za krtki czas ziemic zwojowali i dwanacie miast przedniejszych i obronnych pod Krzyaki dostali. Na ten czas i Iflanci mieli za swe od Zygmunta wielkiego ksicia litewskiego, ktry ich ziemi przez dwanacie dni srodze splundrowa. Do Prusw si te za rozkazaniem krlewskim i sejmowym zezwoleniem Mikoaj Michaowski herbu Ra, kasztelan krakowski, z wojski ruszy, ktremu Czapko Czech swymi ufy przyby. Tak pomorsk i prusk ziemi przez kilka miesicy wojowali, Czczew spalili i wicej ni dziesi tysicy winiw poimali. Oliw klasztor bogaty spalili i zamek Jasieniec zburzyli, winie posiekszy. Nie oparli si tym razem a po morze Polacy, pustoszc wszystko Pomorze, tak e tylko czternacie si miedzy jeziory zostao. Widzc ju gwat Krzyacy aski prosili, a stanowienia przymierza gdy dali, za pewnymi kondycyjami jest do 12 lat postanowione. Roku 1434 Wadzisaw Jagieo krl polski umar, a na miejsce jego Wadzisaw trzeci, syn jego, na krlestwo obrany i koronowany. Tego roku mistrz iflantski z swoimi Krzyaki za powodem Swidrygaowym srodze woci litewskie pustoszy, a gdy si upami obciony przez mudzk ziemi wraca, mod las gdzie mia cign gsty spodrbowali, a gdy w porzodek lasu Niemcy przyszli, drzewo na nie walili i tak je fortelem zrobili, e ledwo z ma druyn sam mistrz i to ranny uciek. Wzili potem Krzyacy z modym krlem Wadzisawem przymierze, ktre na chwil stao. Paulus von Rosdorf mistrz pruski, czowiek spokojny i dobry, na urzdzie swym 19 lat bdc, z niego od swowolnych Krzyakw zoony jest, ale ni inszego sobie obrali on umar a w Malborku u w. Anny pochowan.

DWUDZIESTY I SIDMY MISTRZ PRUSKI Konradus von Ehrlichshaussen na urzd mistrzowski jest wybrany Roku Paskiego 1438, za panowania cesarza Olbrychta a szczeliwego Wadzisawa tego imienia trzeciego Jagieowica krlowania. Czowiek to by barzo dobry, a adnej chuci do wojny nie mia. Wadzisaw Jagieowic krl polski na wgierskie krlestwo witego Szczepana koron w Biogradzie koronowany roku 1440 w dzie w. Aleksego. Roku za 1444 po szczeliwych nad Turkami zwycistwach, w nieszczesnej bitwie pod Warn Wadzisaw krl polski i wgierski mnie si bijc, z wielkoci rycerstwa polskiego i obcego poleg. Kazimierz wielki ksidz litewski na krlestwo polskie koronowany w Krakowie roku 1447, z radoci ludu pospolitego. Przez te czasy spokojnego mistrza majc Krzyacy, zwtlonych te si bdc, prnowali a w rozpucie wielkiej yli, co barzo mistrza frasowao, e od tego cikiego frasunku mier musia mie, cnotliwy czowiek Konrad Ehrlichshausen prawie. Na urzdzie by lat 12, w Malborku umar, tame pochowan. SMY I DWUDZIESTY MISTRZ PRUSKI Ludwik von Ehrlichshausen, za panowania Frydrycha cesarza tego imienia trzeciego a za szczeliwego krlowania Kazimierza krla polskiego, na mistrzowsk stolic jest wybrany Roku Paskiego 1450. Za rzdu mistrza tego, rozpust i okruciestwem krzyackim szlachta pruska i miasta gwniejsze obraone, nie chcc ju duej tej niewoli cirpie, spiknli si miedzy sob, a z zamkw i miast wyrzuciwszy Krzyaki, sami je opanowali. Wyprawili potem do kra zacne posy z szlachty: Hans von Baizen, Augustyn de Schewe, Gabryjel von Baizen, Mikoaj z Wokowa sdzia czczewski. A z miast: Lorenc Czeyc chemieski, Rydiger von Birken toruski, Lorenc Pilgrim elbigski burmistrzowie, Jan Kal brunsberski, Griger Schwach krlewiecki, Mikoaj Rodman z Knajpowa, Jan Meideburg gdaski. Panowie radni byli posani, podawajc zamki i miasta. Ktrzy do krla Kazimierza przyjachawszy, szyrok rzecz swe dolegoci od okrutnych krzyakw ozdobnie przeoyli, jako ony od mw, panienki, dziewki gwatownie mistrzowie, kontorowie, a za nimi i inszy Krzyacy na sw wol brali, imiona take, domy, dobytki i insze rzeczy onym biorc na swj poytek obracali, inszych te dolegoci swych ciko si uskarali, pokornie proszc, aby ich krl w obron i w opiek swoj przyj, lubujc mu wiern poddano i posuszestwo, jako i potomkom jego krlom polskim na potem bdcym, wiernie oddawa. Krl Kazimierz naradziwszy si z pany koronnymi zezwoli na to i tak Prusy za poddane swoje (majc na nie przyrodzone prawo) w obron i w opiek sw przyj z senatem koronnym. Zatem posowie pruscy krlowi i Koronie Polskiej imieniem obywatelw ziem namienionych przysigali, oddajc si w poddano krlewsk ze wszystkim (jako to szerzej ich przywileje opisuj), a lubujc nigdy Korony Polskiej nie odstpowa, ani adnych jawnych albo tajemnych rozmw, stanowienia, przymierza, zjednoczenia z mistrzem pruskim i z inszymi jakiej by kolwiek godnoci byli nie czyni, ale zawsze przeciwko wszelakim nieprzyjacioom koronnym rad, pomoc by, nigdy na koniec za jak przyczyn od krlw polskich i Korony si nie odrywa. Posa potem krl Jdrzeja biskupa poznaskiego i Jana Koniecpolskiego kanclerza koronnego do Prus, przed ktrymi szlachta i mieszczanie pruscy, chemiescy i michaowscy wierno, poddano i posuszestwo krlowi Kazimierzowi i Koronie Polskiej pod przysigami uczynili, a zamki wszystkie od krla naznaczonym osobam w moc podali. W te czasy gdaszczanie i miasta celniejsze zamki swe potukli, urzdnikw nie mogc nad sob cirpie, znaki tego rozwalone mury w Toruniu, Gdasku etc. widzimy. Wyprawi si potem sam krl z ozdobnymi poczty panw koronnych do Prusakw, w Toruniu, w Elbigu i we Gdasku od senatorw, szlachty i miast wedug witego obrzdu przysiga odnowiona bya, w sowa krla Kazimierza i potomkw jego krlw polskich. Biskupi te trzej, chemieski, pomezaski i sambijski przysigli, czwarty warmieski biskup u Krzyakw w Malborku by, wszake kapitua jego przysig uczynia. Zoy potem krl w Grudzidzu na pruskie pany sejm, tam podatek z pogowia (aby Czechom, co pod Malborkiem z strony szlachty pruskiej leeli, byo zapacono) uchwalili, a dwr krlewski na ich miejsce nastpi, z Janem Szczekockim lubelskim starost, ktrzy Malbork mocno oblegli.

Tame pruskie ziemie s zjednoczone i wcielone do Korony Polskiej i szenacie panw radnych z szlachty i miast wybrano, ktrzy by zawdy z krlem o Rzeczypospolitej Pruskiej radzili. Ca im wszystkie wodne i ziemne, funtcol jakoby od wagi podatki, dwa pienidza od grzywny i narzaz wieprzem zwany podatek krl im odpuci. Gdaszczanie na ten czas od krla osobliwie s uprzywilejowani, bo krla ze wszystkim dworem uczciwie wielkim kosztem przyjli. Tym 700 grzywien, ktre Krzyakom z miejskiego dochodu rocznie pacili, odpuci, k temu myny wszytki miejsckie, uaw Mniejsz, ktr Wisa, morze i gry otoczyy, im darowa, tawiwszy sobie trzynacie wsi i dwa folwarki, a podatek miejski z tego wszystkiego tylko 2000 zotych czerwonych im ustawi, z czego pierwy Krzyakom 60000 zotych czerwonych dawali. Miasto zamku te stuczonego dwr mieli krlowi, spichlerz i stajn zbudowa i czterzy dni swym kosztem krla ze wszytkim dworem, gdyby przyjacha, podejmowa. Tymi czasy z Niemieck Rzesz Krzyacy tajemnie traktowali, co si pokazao, gdy od papiea, cesarza, kurfirstw i ksit posowie do krla przyjachali, proszc, aby Krzyakom wina bya odpuszczona, a pruska ziemia im bya wrcona, radzc te, aby z tymi wojski zczywszy si z Rzesz na Turka cign, Konstantypole mu odj. Krl Kazimierz, i wyrozumia bunty krzyackie z Rzesz na wojn przeciw sobie, aby je nieco od przedwzicia ich zatrzyma, posy na sejm frankfortski nad Meynem obieca w tych rzeczach posa. Zbiera tymczasem mistrz pruski von Ehrlichshausen lud z Sasy i z ind, a krl polski te nie miszka, ale lud zebrawszy, jaki mg naprtce mie, przeciw mistrzowi Ludwikowi cign, tak si u Chojnic potkali. Byli sprawcy wojsk polskich: ukach z Grki poznaski, Stanisaw Ostrorg kaliski, Mikoaj Szarlej inowocawski wojewodowie i Derslaus Rytwiaski rosperski kasztelan. Litwy te 5000 jezdnych byo pod spraw Sudymontowica, wszyscy chciwi do bitwy. Kanclerz koronny Koniecpolski mdrze krlowi stoczenia bitwy odradza, aby z 5000 Czarnkowski ludu przycign, ale gdy polscy hetmani rzekli, e wonice ich mog je z swymi biczmi zapdzi, zezwoli krl, aby potkanie byo. Wtem stra niemiecka z polsk si trafia, a z obu stron krwaw bitw stoczyli i bitw Polacy wygran wzili, krlowi te spraw pewn o Niemcach dali. Ju si ku wieczorowi skaniao, gdy Ludwik Ehrlichshausen mistrz pruski pocz swe wojska do boju szykowa, majc przy sobie ksita Rudolfa i Baltazera egaskie, Bernata te Szumbarta, Czecha, z wojski obcymi. Naszy te nie miszkajc do boju si sprawili, a z obu stron z ogromnymi okrzyki do siebie skoczyli i mnie si bili. Tam naszym z przodku si szczecio, bo uf pierwszy pruski porazili i Baltazar ksi egaskie zabite, a Bernat Szumburski ywo poiman,, Drudzy potykali si mnie, tak i chwil wtpliwa bitwa trwaa. A wtem Niemcy na uf polski le sprawny i do boju niezwyczajny trafili, zatem nie majc gwatu jli pierzcha, a inszym serce skazili. Hamowa je krl Kazimierz i, aby si wrcili, woa, zwycistwo za pomoc Bosk obiecujc, ale kody ucieczk broni si wola. Tam zacnego rycerstwa polskiego niemao polego i trzysta poimanych Niemcy wzili. Mao i sam krl w rce ich nie przyszed, gdy jedno samoczwart ujeda, gdzie jednak dogoniony przez Niemce, ubiegszy z swoimi na boto, mnie si broni, a osobliwie szlachcic litewski Wo rzeczony z zdrowiem swoim krlewskie zastawia. Niemcy te nie spodziewajc si w tak maej liczbie krla a szkod w koniech przez ukw z strzaami szycie baczc odjachali. Tak krl do Nieszewy spracowany ujacha, gdzie go Rytwiski z ani idc wita, Panu Bogu dzikujc, i go z tej trwogi wyrwa, na co mu krl odpowiedzia, e si z nim inszy Polacy nie w takiej jako on, lecz w krwawej ani myli. Oddawa potem dziki Panu Bogu pobony krl, i go z rk nieprzyjacielskich wyrwa raczy, porak t grzechom swoim przypisujc. Nie tak ta poraka szkodliwa jako sromotna Polakom a (jako kronikarze Kromer, Miechowius, Dugosz pisz), gdy w niej 60 szlachcicw ledwo zgino, z ktrych byli celniejszy Piotr Szczekoczyski podkanclerzy; Mikoaj Morski chory sdomierski, Jan Zawisze Czarnego syn starosta kolski i Jan Ryyski. Miedzy poimanymi zacniejszy byli: ukasz grabia z Grki, Mikoaj Szarowski wojewoda inowocawski, Jan i Szczesny Tarnowscy, Jan i Mikoaj Rytwiascy, Egidy Suchodolski, Jan Melstyski, Sendiwoj Leeski, Piotr Strykowski i Bartomiej Ogrodzieski, a ci w ciasnym wieniu w Malborku byli chowani. Ludwik mistrz pruski wes z zwycistwa, co Bogu dzikowa mia z braci za nie, nad zbitymi ciay przeciw ludzkoci, ktra i nieprzyjacioy pogrzebem czci, mstwa dokazowa, bo je za nogi do koni przywizawszy do rzeki wczyli i w wod miotali. Obz te krlewski rozszarpawszy, 4000 wozw skarbnych z dostatkiem wszystkiego nabyli. A zatem w strony niemieckie buczne wieci pucili, oznajmujc zwycistwo swoje przewane. Prusy te, rozesawszy posy, napominali, aby si za ku nim przekinli od krla, ale wierni na przysig pamitajc, uczyni tego nie chcieli. Zebra potem krl z Czech, lska, Morawy ludu po czci, ktrymi zamki osadzi pruskie i niektrych, co si ju byy zwycizcom Krzyakom podday, zdobywa. Zostawiwszy potem Jdrzeja Tczyskiego chemiskiego,

Piotra z Szamotu kasztelana poznaskiego, pomorskiego, Jana Kod, Czecha, ninej ziemie pruskiej starosty, z wojskiem suebnym dla obrony przeciw Krzyakom, sam do Polski odjacha. Ludwik mistrz pruski te si o swe dobre z kontorami i braci jako mg stara, a czego moc sprawi nie mg, tego namowami i dary dochodzi, tak za Krlewca Krzyacy dostali, a Knajpow si im poda musia. Dziadw te miasto i zamek Szlawicki niejaki, ktremu go by krl poruczy, Krzyakom wyda, ale go za przemylny rycerz Jan Koda fortelem ubiea, gdy sil ubra w odzienie krzyackie jakoby kontor elbigski, tak by do zamku wpuszczony, gdzie wiele Niemcw posiekszy, Dziadw spali. O Toru si te mistrz pruski, kusi, majc z plebanem farskim i z mnichy dominikany, take z mieszczany celniejszymi tajemn zmow i mao go ju w nocy nie ubiea, ale si zdrada odkrya, a winni pokarani. Mistrz lepak nic nie sprawiwszy, woci okoliczne burzy, co mu te naszy oddawali i czsto go poraali. Tymi czasy si te we Gdasku rozruch sta, wzniecony przez Marcina Roga, czowieka nieznacznego ale chytrego, ktry Krzyakom sprzyja, ale gdy by cit, wszystko ustao. Mistrz pruski nie majc czym suebnym zapaci, nad ktrymi by starszy Udalryk Czerwonka, Czech Polakom yczliwy, dziera je na sowie, dawszy im w moc zamek Malbork, pki by im nie zapacono. Ale bojc si suebni od Polakw na Malborku oblenia, ktrych byo 6000, posali do krla, aby im pienidze zasuone da, obiecujc mu Malbork spuci. Krl Kazimierz uoy da na duchowne i wieckie, z kociow te Wielkiej Polski rzebro pobrano, ale e Tomas Strzempczyski, biskup krakowski, na ten podatek zezwala, z Krakowa nic nie wzito. Gdaszczanie naprzd Ulrykowi Czerwonce 40000 zotych czerwonych odliczyli. Polacy te 250 000 jemu i towarzyszom jego dali, a ostatek pienidzy i o wyzwolenie winiw, podanie take zamku, do Wielkiejnocy odoono. Suma potem wszystka im dana 476 000 zotych. A Czerwonka wyprowadziwszy mistrza pruskiego do Czczewa, krla Kazimierza z pany polskimi do zamku fort od Nogatu rzeki wpuci. Tak Malbork w moc krlewsk przyszed, gdzie we rzod witeczn roku 1457 ze Gdaska prosto z pokojem wjacha. Miasto si chwil krlowi opierao, ale gdy im murom dotuczono, musieli si podda. Przeoony potem starost na Malborku od krla cibor Chemski, ale go prtko (nie wiedzc dlaczego) z niego ruszono, a Janowi Kocieleckiemu wojewodzie inowocawskiemu dano a Pryndocie Lubelczykowi, aby jeden dochody sprawowa, a drugi by zamku pilen. Dwa razy potem Ludwik mistrz pruski, gdy zamkw pruskich dobywa, jest poraony i sam mao w rce naszych nie przyszed. Przymierza potem u krla prosi na sejmie piotrkowskim i snadnie by go by doszed, gdyby byli posowie pruskiej ziemie nie przyjachali, proszc krla i rady koronnej, aby ich w obron przyjtych znowu Krzyakom w niewol cik nie podawali, tak k sobie krla i senat nachylili, e o skoczeniu wojny z Krzyaki myli poczli. W tym szkd, gdzie mg, Ludwik z Krzyaki nie przestawa czyni, ale to sobie polscy olnierze dobrze nadgradzali i z upienia ich miast i zamkw ubogaceni byli, ktrych moc i ubieganiem dostawali. Rok 1462 sawnym zwycistwem polskim nad Krzyaki po dzi dzie trwa, gdy Piotr Dunin i Wojciech Grski z maymi poczty ogromne wojska niemieckie szczeliwie porazili, e ich na 2000 polego, a 600 poimanych. Z naszych tylko 100 prostych onierzw zgino, a jednego szlachcica Hektora Chodoryjskiego zabito. Od tego czasu Krzyacy siy swe stracili, ktrych im ju bez przestanku lud krlewski wtli, szczeliwe z nich zwycistwa odnoszc i zamkw pobranych z korzyciami dostawajc. Roku 1465 gdaszczanie po szemiesicznym obleniu morzem i ziemi Pucko przez podanie pod Krzyaki wzili. Nowe te Miasto pruskie po dugim obleniu krlowi si podao, ktrym gdy dopuszczono wolno z miasta wyni ktrzy by chcieli, 53 wozw rzeczy swoich wywieli. Holstein w te czasy Jan Skalski, Czech, na krla ubiea. Mikoaj za Zaliski Gr Dobrzysk naszym w Nowie bdcym szkodliw osadzi, czego, gdy nie obaczyli Krzyacy, gniewali si, a jeden drugiemu niedbalstwo przypisujc, w zwadzie si pobili, w ktrej ich 12 zgino. A pod Kolberkiem 700 ich naszy porazili. Po dugich potem burdach, gdy ju moc sw Krzyacy stracili, a krl zamki jedne moc, drugie przez podanie pobra, uda si do jednania mistrz pruski przez Rudolfa legata papieskiego, na ktre sam Ludwik mistrz z konturami swymi do krla do Torunia przyjacha, tame ugod uczyniwszy, listy i przysigami j utwierdzili. Tak wojna, ktra z Krzyakami pruskimi 150 lat trwaa, a Kazimierz krl j z nimi 14 lat wid, w tym si roku skoczya 1466. A ziemi chemisk, michaowsk, pomorsk od Korony oderwane, za s przywrcone. Niedugo potem yw by Ludwik von Ehrlichshausen, na urzdzie 17 lat bdc, w Krlewcu umar i tame na tumie pochowan. Bo jako krl Malbork opanowa, tam sw stolic mistrzowie mieli.

MISTRZ PRUSKI DZIEWITY DWUDZIESTY Henryk Reus von Plawen bdc namiestnikiem mistrzowskim putrzecia lata, na stolic potem roku 1467 jest wybrany, za czasw cesarza Fryderyka tego imienia trzeciego a Kazimierza krla polskiego. Ten mistrz pruski Henryk z Pawna do krla na piotrkowski sejm jacha i tam krlowi ze dwiema kontorami przysiga, a krlowi po lewej rce siedzial. Wrciwszy si do Prus w Mortyndze apopleksyj umar, nie bdc na mistrzowskim urzdzie tylko jedenacie niedziel, w Krlewcu na tumie pochowam. TRZYDZIESTY MISTRZ PRUSKI Henryk von Richtenberg na miejsce Plaweniusa obrany, ktry jachawszy te na sejm piotrkowski, krlowi przysig uczyni, a potem do Prus si nawrci. Czowiek to by ostry, ten Teodora biskupa samlandskiego poima a na zamek do Tapijej w wizienie da, tame go godem umorzy. Roku 1473 w Polszcze, w Prusiech wielka sucho panowaa, tak i Niemen rzek bystr u Bagnety na koniu brodem przejedano, u Torunia take Wis i pieszki przechodzono. A zboa, jarzyny, lasy, na koniec i bory z wielkiej suszy poschy i wygorzay, ogniemm te miast wiele wygorzao. Na drugi rok Katarynus Zeno, pose Husakazana krla perskiego, przyjecha do Polski z listy arabskim pismem do krla pisanymi, oznajmujc swe szczecie w poraeniu Turka kilkakro, dajc te, aby krl polski z inszymi krlmi krzecijaskimi na wiosn do Konstantynopola z wojski przycign, a sam krl perski pidziesitkro sto tysicy ludu swego na wygadzenie Turkw, a ku pomocy krzecijanom obiecowa. Odpowiedziano posowi na to i na insze sprawy, e krl Husakazanowi panu jego przez swe posy odpowied da etc. Roku 1475 Kaffa miasto Geweskich, ktre si przez 24 lat od wzicia Konstantynopola mnie Turkom bronio, od nich przez poddanie Wochw wzite, ktre zdrajce z sob do Konstantynopola zabra i do wizenia da. Henryk von Richtenberg na urzdzie mistrzowskim siedm lat wykonawszy, umar w Krlewcu i tame na tumie pochowan. TRZYDZIESTY I PIERWSZY MISTRZ PRUSKI Marcin Teuchses von Wetzhausen na stolic mistrzowsk roku 1477 obrany, za panowania cesarza Fryderyka tego imienia trzeciego a Kazimierza krla polskiego. Ten si krlowi z przysigi wyamowa, ale j potem roku 1479 uczyni, a tak pokj w Prusiech by. By na urzdzie 12 lat, w Krlewcu umar, tame na tumie pogrzebion. Roku 1477 Iwan Wasilewic knia moskiewski Nowogrd Wielki, miasto zacne i bogate (ktrego by Witut dosta i da do litewskiego skarbu z niego uoy) wzi i dotychmiast trzyma. Podziwienia rzecz godn kronikarze pisz, e tam mia wzi jednego z drugim: zota, rzebra, kamieni drogich, pere trzysta wozw albo kolas na ten czas, a szat z innymi statki bez liczby. Mieszczanom tylko trzeci cz majtnoci ich, i to bez pochyby podlejsz, puci: Roku 1479 Stefan Batory wojewoda siedmigrodzki z nierwnymi poczty Wgrw 90 000 Turkw porazi u Subinowa, a 50 zacniejszych poimali Wgrzy. Roku 1485 Stefan wooski wojewoda, sawny wielkimi zwycistwy nad Turki, hod i przysig krlowi Kazimierzowi w Koomyjej czyni, obiecujc si by z bojary swymi krla posuszen. Jeszcze na ten czas straszne imi byo polskie Turkom. Da krl wojewodzie Iudu polskiego pomoc, z ktrymi barzo Turki trapi. Lata 1489 Tatarowie ruskie ziemie. wojowali, przeciw ktrym krl syna, Jana Olbrachta, wyprawi, porazi je na botach miedzy jeziory i wiele ich poima. MISTRZ PRUSKI TRZYDZIESTY I WTRY Johannes de Tieffen z szwajcarskiej ziemie zacnego rodu czowiek na urzd mistrzowski roku 1489 obrany, za panowania cesarza Maksymiliana a krla polskiego Kazimierza. Tego roku ten nowo wybrany mistrz do krla Kazimierza jacha, a oddawszy przysig do Prus si za wrci.

W te czasy krl Kazimierz z Bajazetem carzem tureckim przez pana Mikoaja Firleja (ktry potem koronnym hetmanem by) pokj postanowi. Krl Kazimierz, ktry burdy pruskie uspokoi, a do posuszestwa swego mistrze z Krzyaki przywid, w Grodnie umar czerwon niemoc 7 dnia czerwca roku 1492. Na ktrego miejsce Jan Olbracht syn jego jest wybrany i od Zbigniewa arcybiskupa gnienieskiego w Krakowie na krlestwo polskie koronowany. Wyprawa potem bya do Wooch krla Jana Olbrachta, na ktr podug zapisu sprzymierzenia Jan z Tieffenu mistrz pruski z swym rycerstwem si wyprawi, gdzie sia ludu utraci i sam tam umar, a ze Lwowa do Krlewca wieziony, na tumie jest pochowany. Czowiek to dobry by, rzdzi Zakon 9 lat. Pamitna ta wyprawa wooska Polakom i po dzi dzie jest, ktr przez zdrad woosk na lesie bukowiskim podpadli. TRZYDZIESTY I TRZECI MISTRZ PRUSKI Fryderyk z aski Boej ksi saskie, landgraf z Duryngu, margrabia miszeski, w dzie w. Michaa w Krlewcu w zakonne odzienie obleczony, na stolic mistrzowsk wsadzony. Na ten czas Maksymilian cesarz a krl Jan Olbracht polski panowali roku 1498. Podjwszy si tego urzdu Frydrych krlowi przysiga i hodowa nie chcia, ale do miszeskiej ziemie swej ojczyzny si wrci, podobno tym tego uchodzc. Ale krl Jan Olbracht jachawszy do Torunia, w Polszcze rzeczy postanowiwszy, chcia od niego przysigi, z ktrej jak i z posuszestwa si wyamowa. Do ktrego gdy krl sa, on ode dnia do dnia zwczy, a wtem krl apopleksyj umar w Toruniu, trzeci dzie po w. Wicie, czowiek wieku modego. A Frydrych te mistrz pruski na swym urzdzie lat 12 i niedziel 13 wykonawszy, w Rochlicy umar a w Misznie na tumie pochowan. Po mierci Olbrachta krla polskiego, Aleksander wielki ksi litewski, brat Olbrachtw, na krlestwo polskie jest wybrany, a przez Fryderyka brata swego, arcybiskupa gnienieskiego i kardynaa, 18 dnia grudnia przy bytnoci wiele panw jest koronowany roku 1501. Ktry z Polaki litewsk unij ponowi i przysig podpar, aby zawdy Korona Polska z Litewskim Ksistwem bya w nierozerwanej jednoci, tak w prawie, jako w obronie, w kadej potrzebie i posuszestwie. 1504 od miast pruskich i inszych stanw krl Aleksander przysig w Prusiech odbiera, ale mistrz pruski jako si wyszej rzeko, ujacha do domu, aby jej nie czyni. Roku za 1505 Iwan Wasilewic, wielki knia moskiewski, m serca dobrego i waleczny umar, ten si mnie z poddanoci tatarskiej, w ktrej jego przodkowie byli, wybi, a bdc u nich poddanym, panem ich potem zosta. Tak bowiem niewol od czarzykw tatarskich Moskwa mieli, e gdy swe legaty albo posy a czarzyk sa dla jakiejkolwiek potrzeby, sam knia moskiewski pieszki przeciw nim wychodzi musia, mleka szkapiego (bo to nawdziczniejszy u Tatarw, napj) z uczciwoci czasem im wynoszc, a jeli ktra kropia z wsa tatarskiego na grzyw kosk ukana, knia moskiewski j obliza. Poselstwo za gdy sprawiali, siedzc to czynili, a tumaczewi co listy czyta tatarskie, co nakosztowniejsz szat sobol podszylali, a sam knia moskiewski z ukonem ich sucha a z adnej posugi si wymwi nie mia, by mu te i przeciw krzecijanom sprzymierzonym wojn podnie kaza. To jarzmo z siebie i z potomkw swych Iwan Wasilowic zoy i wiele ruskich ksistw posiad etc. Krl Aleksander niedugo te potem pocz chorowa, bo powietrzem by ruszony, a na ten czas ozwa si by lekarz Baliski, zawoany na ten czas w Krakowie, ale niepewny. A gdy po posano z Wilna, nie chcia si ruszy z Krakowa, aby mu pierwy dano trzysta zotych. Wziwszy z sob potem aptek krlewsk do Wilna jacha, tam krlowi w izbie przyprawi ani (snad na zmowie z Michaem Gliskim),a do ktrej rozmaitych zi w kotliki mocnych, a drugie w garnce nakad, a z wierzchu krla przyprawiwszy miejsce ku temu nad par, aby si poci pooy, k temu mamazyj i wina co namocniejsze kaza mu pi, co jest przeciw wszystkim lekarzom. A gdy z zbytniego pocenia by zemdlon, upomina drugi doktor krlewski z Bonia kanclerza askiego, aby go gwatem od tego miertelnego lekarstwa odwiedli. Gdy z dobrej woli nie chcia (bo go w tym Micha Gliski broni), kanclerz aski z urzdu swego, na poy ju umarego krla widzc, kaza lekarza poima, a wsadziwszy, do przyjazdu Zygmunta krlewica, ksicia lskiego etc. chowa. Wszake za pomoc Michaa Gliskiego on matacz uciek, a przez prusk ziemi do Krakowa przyszed i w klasztorze na Zwierzycu przy enie Baliskiej mieszka, potem u mnichw na Skace. Stamtd go Miejdzyleski pisarz z kancylaryjej wzi i do dworu biskupiego wsadzi, ale potem po dugim wieniu aby nie umar, puszczony. Patrzy zasi alchimijej potajemnie, na ktr gdy si zaduy i od ony uciek, tylko go byo wida. W tej chorobie krlewskiej Tatarzy do Litwy przyszli, a pod Kleckiem si pooyli, ktre naszy za spraw hetmanw Stanisawa Kiszki i Michaa Gliskiego nierwnym pocztem porazili, a sawnego kleckiego zwycistwa pamitk nam zostawili. Krl tez Aleksander ju prawie na skonaniu nowin t usyszawszy, Panu Bogu ducha swego odda a w Wilnie w kociele w. Stanisawa pochowan na zamku w kaplicy podle brata Kazimierza w.

Jeden ten tylko ley w Wilnie z krlw polskich i to nad wol swoj, bo prosi, aby przy grobiech krlw polskich w Krakowie by pochowan. Roku od Paskiego Narodzenia 1507 Zygmunt ksie gogowskie, opawskie, starosta lski i wielki ksi litewski na krlestwo polskie od wszech panw jednostajnie na sejmie piotrkowskim by wybrany. W czym do niego posowie byli wysani, Wincenty Przyrbski wocawski, Jan Lubraski poznaski, Maciej Drzewicki przemyski biskupi, Jdrzej z Szamotu poznaski, Jan z Tarnowa beski wojewodowie i Jan aski kanclerz koronny, z ktrymi tudzie z Litwy na ojczyste krlestwo przyjacha z poczty panw litewskich ozdobnymi. Z radoci potem pospolitego ludu dnia 24 stycznia przez Jdrzeja Roego arcybiskupa gnienieskiego koronowany. Temu krlowi mdremu i szczeliwemu ofiarowane s krlestwa szwedzkie po wyrzuceniu Krystierna, wgierskie i czeskie po nieszczesnym adysawa zabiciu, ale przestajc na swym, wola jednego pilnowa. Na pocztku zaraz panowania swego onierzom zatrzymany od zapaci, miasta, zamki i insze dochody krlewskie zastawione za mdr spraw Jana Bonera zwykupowa. TRZYDZIESTY I CZWARTY MISTRZ PRUSKI Wojciech margrabia brandenburski, siestrzeniec Zygmunta krla polskiego, na stolic mistrzowsk jest obrany roku 1512, na ktry urzd do Krlewca w dzie Cecylijej Panny we 400 koni przyjacha. Wiele ich temu rado byo, i on monym bdc, wiele mg przeciw nieprzyjacioom polskim pomaga. Przeto gdy do krla sali o consens, chtliwie przyzwoli jednak obyczajem, aby hod i powinnoci insze podug przodkw swych krlowi czyni. Rycho potem na sejm piotrkowski Kazimierz, syn Fryderyka margrabie, brat rodzony pruskiego mistrza Wojciecha, do krla przyjacha, majc zupen moc od mistrza i konwentu. Tam postanowili ze wszystk rad polsk, i Wojciech margrabia ma by mistrzem pruskim. Te, aby Polacy jako z dawna do tego Zakonu nie byli przyjmowani etc. Ten rok, ktrego na mistrzowski urzd Wojciech margrabia brandeburski jest wybrany, pamitny sawnym zwycistwem Polakom si sta, gdy przekopskich Tatarw 25 000 pod Winiowcem porazili. Upomina si potem krl hodu i posuszestwa od mistrza pruskiego Olbrychta, ale on potuch majc od cesarza i Niemieckiej Rzesze, czyni tego nie chcia, owszem zamki pruskie ludem i spi pilnie opatrowa, mg Polakom odpr da. Ziemie te pomorskiej i pruskiej si upomina, a bez woli drugich mistrzw co we Woszech i Niemcech s, e uczyni nic nie chcia, powiada. Cesarz potem na sawnym zjedzie w Wiedniu krlw trzech Zygmuntowi krlowi obieca mistrza pruskiego do hodowania wie, a gdyby nie chcia, onego odstpi, ale musiao wojn jednanie by, o czym niej. Roku 1514 Smolesk, zamek mocnie obwarowany, ktry z jedn stron Dniepr, z drug stron jeziora nieprzebyte ma, bdc sto lat pod spraw litewsk jako go Witut dosta, w rce moskiewskie przyszed i dotychmiast trwa. Krl Zygmunt wetujc si wzicia Smoleska, wyprawowa si po woli do Moskwy, posawszy przodkiem lud suebny, a sam potem z witszym ludem przyby. Sawne zwycistwo na ten czas noszy pod Orsz rzek nad 80 000 Moskwy odnieli, ale Smoleska doby nie mogli. Dokazowali tam mstwa Konstanty knia Ostroski, Jan Zborowski, Janusz wierczowski i inszy. Olbrycht mistrz pruski przeciw krlowi polskiemu, wujowi swemu, pierwej nieznacznie, ale potem jawnie wojn podnis, granice polskie i mudzkie najedajc, przeciw ktremu krl lud swj do Prus posa i kilkakro Krzyaki porazi, zamkw take niemao pod nimi zdobywa. Roku 1520, na dzie Gertrudy w., portu do Balgi bronic gdaszczanie na przybyciu, co Wartem zowi, zatopili dwie stare szmaki, szkut i bat, napeniwszy je kamieniem. Tego roku Holland zamek lud krlewski wzi i splundrowa, take Brandenburg wziwszy zupili, a zamek spalili. Mistrz pruski Olbrycht margrabia brandeburski zbiera ludu co nawicej mg, nad ktrym hetmanem Wolfganga Schnenbergera przeoy, a ten Czczew przez podanie wzi. Do Gdaska si potem majc 10 000 pieszych a 4000 rajtarw cign. O czym spraw gdaszczanie majc 5 dnia listopada, aby nieprzyjacielowi do przyszacowania si materyi nie dodali, spalili przed miastem trzy szpitale, ogrody miejsckie, Szytlicz, Petershagen, Szotland, take Klapholcz, Weinczes i drzewa do palenia sia jednym razem wyprztnli z wielk swoj szkod, witszej si obawiajc.

Wtem 7 dnia listopada roku 1520 Wolf von Schnenberg pod Gdask z ludem mistrzewskim przycign, a ni co pocz do Gdaska listy posa, aby si dobrowolnie, krla odstpiwszy, Krzyakom i mistrzowi ich poddali. Czego gdy gdaszczanie uczyni nie chcieli, moc ich dobywa chcia i pooywszy si obozem na Grze Biskupiej przez dwa dni (to jest 8 i 9 dnia listopada) ogromn strzelb na miasto puszczali, ale za ask i pomoc Bosk mao szkody uczynili, adnego te czowieka nie trafili, cho 4000 strzelby na miasto puszczono, nawitsze im ku temu dziao z murw gdaskich stuczono. Ostroni byli na wszem w ten czas gdaszczanie i ustawiczn na tormach, murzech, basztach, walech, przy bramach take stra mocn trzymali. Okrty te z strzelb i ludem dobrze osadzili. Strzelby na wieach na 8000 pospolitej mieli, okrom rcznych rusznic, ktrych mieszczanie uywali. Gsta tam kula sza, e gdy si kto z szacw krzyackich wychyli, pi za jednym hakownic wystrzelano. Z jednego tylko okrtu mogli gdaszczanie pierwszym adunkiem 200 strzelby puci. Posa te na ten czas wiernym gdaszczanom krl na pomoc przebranego ludu 12 000, ktrzy przez uaw do Gdaska przyszli, co baczc Krzyacy nazajutrz si ruszyli, a naszy po nich bijc, siekc, wic, tak e mao uszo, bo ostatek Kaszubowie i Pomorczycy pobili. Potem Mikoaj Sturcz zamki (ktre by przed tym Wolf Schnenberg na mistrza wzi) z ludem krlewskim zdobywa, jako Czczewo, Staragard, Konice, a wygnawszy Niemce, ludem je krlewskim osadzi. Na ten czas krl Zygmunt w Toruniu miszkajc, dwoj weso nowine od Pana Boga wdzicznie przyj mowa: jedn z stronej narodzenia syna Zygmunta Augusta z Bony, drug z strony zwycistwa nad Krzyaki. To si dziao Roku Paskiego 1520. Na drugi rok Olbrycht mistrz pruski potraciwszy lud, do krla si w ask uda i przez przyjacioy do czterzech lat sobie przymierze zjedna, ktre gdy wyszo, widzc i si prno przeciwi mia, hod krlowi uczyni umyli. Roku tedy Paskiego 1525 margraf z Brandeburgu mistrz pruski do Krakowa przyjechawszy, krlowi polskiemu Zygmuntowi, wujowi swemu, na majestacie rzd rynku siedzcego, hod i przysigi odda, a zakonne odzienie zrzuciwszy, na pruskie ksistwo od krla jest przeoon. A od tego czasu zakon krzyacki w Prusiech usta, ktry nie tylko z pogany Prusy i Litw, ale potem i z krzecijany swymi wojn okrutn wid. Olbrycht margrabia brandeburski, ostatni mistrz pruski, a tej ziemie pirwsze ksi, porzuciwszy zakon krzyacki w stan maeski z Doroty, krla duskiego siostr, wstpi roku 1526. W te czasy do Gdaska krl Zygmunt przyjachawszy, nowo wszczte burdy uspokoi, a przyczyce rozruchw, pirwej sze, potem siedm da ci, drugie do wizienia na zamki rozesa, inszy na morze pouciekali. Tego roku, jak wyszej pooono, Ludwik krl wgierski i czeski, synowiec Zygmunta krla polskiego, u Mohacza poraony od Turkw gardo da dnia 27 sierpnia. Po woli za tym wgierskich zamkw Soliman i zdobywa, z aoci i po dzi dzie jego porak nieszczesn krzecijani wspominaj, nieuleczon ran w koronie wgierskiej widzc. Roku Paskiego 1530 dnia 21 lutego Zygmunt August za ywota ojca swego Zygmunta Starego by koronowany na polskie krlestwo, przy czym by Olbrycht margrabia brandeburski, ksi pruskie i inszych ksit i panw wiele, ktry potem Elbiet, krla rzymskiego i czeskiego Ferdynanda crk, w maestwo wzi. Lata 1543. Ktra niedugo ywa bya i bez potomstwa zesza, w Wilnie na zamku w kaplicy w. Kazimierza pochowana, z aoci ludu pospolitego. Wzil potem lub z Barbar Radziwiwn August mody krl rycho po zmarciu pierwszej maonki, przeciw wolej ojcowskiej i panw koronnych, ale si to potem uskromio. Lata 1548 Zygmunt krl witej pamici, majc lat swego 81, miesicy dwa a dni siedm, w dzie witej Wielkonocnej dug mierci zapaci, na krlestwie lat 40 i putora szczliwie wykonawszy, tego roku w Krakowie z aobn pomp pochowany, a Zygmunt August ojczyste krlestwo sprawowa zupenie pocz. Olbrychtowi ksiciu pruskiemu Anna Maryja z Brunszwiku po zmarej enie w maestwo przyniesiona do Krlewca, ktrej potomek z Olbrychta dzi jest. Olbrycht Fryderyk ksi pruskie, narodzony lata 1553, dnia 29 kwietnia. Roku te 1550 Maryja Leonora ksina kliweska, teraniejszego pruskiego ksicia szlachetna maonka, 16 dnia czerwca si urodzia. Lata potem 1551 Barbara Radziwiwna, Zygmunta Augusta krla polskiego maonka, w Krakowie umara, w Wilnie na zamku w kaplicy w. Kazimierza pochowana. Roku 1552 do Prus krl Zygmunt August jacha, a do Krlewca ze Gdaska jadc, gdy go Olbrycht ksi pruskie uczciwie umyli wita, trafio si, e gdy z dzia kule ogniste i strzelb rozmait puszczano, i kula tudzie za krlem giermka prosto w gow trafia, a na krla mzg wyskoczy. Frasowao si o to ksi, ale gdy o sobie suszn spraw da, uskromi to wszystko krl. Ale puszkarz zdrajca uciek. Czstowa potem krla Olbrycht

ksi z wielkim dostatkiem i rozmaite gry dla rozweselenia krlewskiego byy sprawowane, stamtd potem krl do Litwy odjacha. Roku 1553 Zygmunt August krl wzi za maonk Katarzyn, crk Ferdynanda krla rzymskiego, a siostr pirwszej maonki Elbitej. Lata 1558 Moskwicin wielkie szkody w Iflanciech poczyni, zamkw niemao zdobywa i Deprt opanowa, a tam skarbw wielko nabra. Biskupa te z kanoniki do Moskwy zabra. Ni si to stao, czowiek ubogi Irzy imieniem, chodzc w tym powiecie deptrskim, paczliwym gosem napomina lud do pokuty opowiadajc blisko przyszy gniew Boy, ktrego potem chopstwo gniewajc si o to, zabio. Uwierzyli temu, gdy im Moskwa na szyj przysza. Roku za 1560 wzi Moskwicin w Iflanciech Felin zamek, gdzie mistrza iflantskiego Wilhelma Frstenbergera poima i do Moskwy zaprowadzi. Na miejsce jego by mistrzem Gotthard Ketler wybrany, ktry si z Iflanty krlowi podda i przysig uczyni, a gdy ubir zakonny z siebie zoy, na ksistwo kurlandskie od krla jest przeoony. Ten potem roku 1566 wzi za maonk Ann, ksin z Mechelburgu. Lata 1563 Poock Moskwicin wzi, gdzie wielkie okruciestwo nad ludem pokazowa i zabrawszy skarby i winiw celniejszych wiele, do Moskwy si wrci, a swymi zamek osadzi. O ktry potem prno si naszy kusili, a go za pomoc Bosk, czu jnoci Jego Krlewskiej Moci, przewan rycersk dzielnoci z okrutnych rk moskiewskich, z wielkim dostatkiem wszytkiego, roku 1579, 30 dnia sierpnia dostali. Wykonawszy niemay wiek, Olbrycht margrabia brandeburski a ksi pruskie na swym panowaniu, jednego dnia oboje 20 marca z on swoj Ann Maryj z Brunszwiku ksin, w Tapii ywot z mierci przeminili roku 1568 a 5 dnia maja roku tego na tumie w Krlewcu pochowani. Olbrycht Fryderyk margrabia brandeburski, wtre ksi pruskie, przyjachawszy na sejm lubelski, Zygmuntowi Augustowi na majestacie siedzcemu hod i przysig uczyni roku 1569, dnia 19 lipca, tame go krl i inszych wiele na rycerstwo pasowa. Roku Paskiego 1572 Zygmunt August krl polski witej pamici, dnia 18 lipca w Knyszynie umar, po ktrego mierci nad nadziej wszystkich w te interregna za ask Bo mielimy pokj. Lata 1573, 14 dnia maja, Henryk ksi andogaweskie, brat rodzony Karolusa krla francuskiego, na krlestwo polskie jest wybrany. Roku potem przyszego, 21 dnia lutego koronowany. Ale ledwo 16 niedziel na krlestwie pobywszy, o mierci brata swego si dowiedziawszy, na ojczyste krlestwo w nocy z zamku krakowskiego milczkiem do Francyjej ujacha. Tego roku Olbrychtowi Fryderykowi ksiciu pruskiemu Maryja Leonora ksina z Gilichu, Klewen, Bergen etc. w maeski stan przyniesiona, ktr sam ociec, Wilhelmus ksi kleweskie, z ozdobnymi poczty prowadzio. 21 dnia padziernika lub brali, a gody maekie z weselem odprawowali. Nawiedzi te ksi Wilhelm na ten czas z margrabi z Anszpachu Gdask i byli od gdaszczan barzo wdzicznie przyjci. Po niespodziaym odjachaniu Henrykowym poczli myli Polacy o nowego krla elekcyjej, dlatego naprzd do Styce, potem do Warszawy sejmy na to skadali, przez rno jednak wotw jedni cesarza Maksymiliana krlem mianowali, drudzy Ann krlewn, siostr Zygmunta Augusta jako dziedziczk, za maonka jej dajc Stefana Batorego wojewod siedmigrodzkiego, na stolic krlewsk obwoali. Ucicha potem ta niezgoda, gdy cesarz dawszy pokj krlestwu polskiemu, do niebieskiego si pospieszy. A Stefan wojewoda siedmigrodzki na krlestwo polskie, wziwszy za maonk Ann krlewn, jest koronowany. Do ktrego potem wszystkich prawie myli si obrciy, krom gdaszczan, ktrzy nieco w cesarzu jeszcze ufajc, lud zbierali, chcc koniecznie z mocy krla koronowanego si wybi. Stara si pobony krl dugo o to, aby je mg ask sw do upamitania przywie, ale gdy przy swym przedsiwziciu upornie stali, zoy sejm w Toruniu roku 1576, na ktrym gdaszczanie nieprzyjacioy i obraenia majestatu krlewskiego winnymi byli osdzeni. Tymi czasy gdaszczanie majc hetmana Hanusa z Kolna, zacnego obron Majdeburgu, gdzie mogli szkody czyni, czynili, Oliw te klasztor plundrowali, o ktrym tu krtko napisz.

OLIWA KLASZTOR Roku Paskiego 1178 klasztor Oliwa, mila od Gdaska, przez ksi pomorskie Samboriusa jest fundowany, a omkro nie tylko od pogan Prusw, ale te od samych krzecijan i Krzyakw zburzony. Pierwszy raz Prusowie pogani ten klasztor zupili a krzecijany tam mieszkajce dziwnymi mkami pomordowali roku 1224. Roku za 1234 niewierne pogastwo Prusowie tene klasztor spalili, gdzie sze mnichw ze 34 knechtw ogniem i mieczem zgino. Potem trzecikro tene klasztor od krzecijan z Rakus i od Krzyakw do gruntu by zburzony i spalony roku 1243. Czwartykro mniszy w Oliwie z dobytku i ze wszystkiego dobra od Krzyakw byli zupieni a klasztor do gruntu wypalony roku 1247. Pity raz Krzyacy, cho to byli krzecijani, ten klasztor splundrowali i spalili roku 1252. Tene klasztor potem w Wielki Pitek przez wasny ogie zgorza, e jedno mury zostay, roku 1350. Sidmykro Czechowie pomorskie klasztory i Oliw popalili roku 1433. Gdaszczy knechci, ktre sobie byli przyjli, chcc si broni krlowi, tene klasztor smykro plundrowali 14 dnia lutego, 18 tego miesica zapalony, a 22 dnia do gruntu zburzony roku 1577. Dawszy te i insze przyczyny gdaszczanie krlowi, wyprawi Jana Zborowskiego hetmana z ludem, acz niewielkim ku Gdaskowi, a Hans von Kolen z swymi rajtary i knechty gdaskimi dobywa Czczewa wyjacha ziemi i wod, majc dzia dostatek, ale ona wielko od naszych za ask Bo rozgromiona przy Lybiszewskim Jezierze, w ktrym Niemcw barzo wiele potono, a na placu zabitych 4000 polego, winiw te i rystunku wojennego moc wielk Polacy pobrali, a sam hetman Hans von Kolen na rczym do Gdaska ujacha. Dziao si roku wyszy mianowanego, dnia 18 kwietnia. O tej porace czytaj Oracyj Jana asickiego, aciskim jzykiem napisan. Przypdzeni potem s do posuszestwa i na kondycyje od krla podane przyzwoli musieli, nakady take wojenne 200 000 zotych postpi, klasztor te Oliw budowa etc. Uspokoiwszy krl te burdy domowe, do Moskwy z wojski swymi si ruszy, gdzie za pomoc Bosk w krtkich czasiech wiele zamkw od Korony przez Moskwicina oderwanych zdobywa i tak barzo hardzie przedtem kacego kniazia moskiewskiego cisn, e musia pokoju u krla prosi, ktrego mu krl jegomo nigdy nie odmawia. Staa si tedy zgoda roku tego 1582, stycznia dnia 15 w Zabociu, gdzie krlowi rad nie rad Iwan knia moskiewski z Iflant ustpi i 34 zamki z strzelb i rysztunkiem wojennym przywrci musia. Za co powinnimy Panu Bogu dzikowa i za Jego Krlewsk Mo modlitwy nabone wylewa, aby go nam Pan Bg dugo dobrze zdrowego ku obronie, ozdobie Koronnej chowa raczy.

Amen.