D ZACHODNI PRZEGLA 2012, nr 1

MARIAN GOLKA Marian Golka Poznan

WIADCZANIE TOZ SAMOS CI DOS CI W WARUNKACH WIELOKULTUROWOS Dos wiadczanie toz samos ci w warunkach wielokulturowos ci
gu cywilizacji zachodniej pojawio sie W drugiej poowie XX w. w kre cie toz szczego lne uczulenie na poje samos ci, jej funkcjonowanie i dos wiadczanie. tak dlatego, z y czasy spokoju, ro Stao sie e mine wnowagi, staos ci toz samos ci panowanie idei toz skon czyo sie samos ci jako czegos trwaego i powszechnego. swoista beztroska i zwia zany z nia brak refleksyjnos Skon czya sie ci. Pisanie w tym z jej nieokres i pynnos stao sie o kopotach z toz samos cia lonos cia cia nader powszechne, co nie oznacza oczywis cie, z e wypowiadanie w tych kwestiach dina d zreszta powszechnos opinii jest atwe. Ska c zainteresowania toz samos cia moz e byc s wiadectwem z ywotnos ci i szerokiej skali tych problemo w 1.

I Wspo czes nie przynajmniej od po z nej nowoczesnos ci dos wiadczanie o zmieniac radykalnie. Toz toz samos ci zacze sie samos c jednostki staje sie problematyczna w warunkach nowoczesnos ci w sposo b radykalnie odmienny, niz miao to miejsce w kontekstach tradycyjnych. (...) poszukiwanie wasnej toz samos ci pewnie z tradycji zachodniego jest problemem nowoczesnym i wywodzi sie juz ca we wczesnym kapitalizmie wraz ze wzrastaja indywidualizmu 2. Zreszta przestrzenna , zmianami demograficznymi wymuszaja cymi przenosiny ruchliwos cia ze wsi do miasta, z regionu do regionu, z kraju do kraju, a nawet z kontynentu na kontynent, a przede wszystkim wraz z moz liwos ciami zmiany statuso w i ro l pokusa, moz sto i koniecznos spoecznych, pojawia sie liwos c , a cze c rekonstrukcji toz samos ci. Kultura masowa, a przede wszystkim prasa ilustrowana, potem film
z Artyku ten jest fragmentem przygotowywanej do druku ksia ki pt. Cywilizacja wspo czesna i globalne problemy. 2 A. Giddens, Nowoczesnos c i toz samos c . Ja i spoeczen stwo w epoce po z nej nowoczesnos ci, Warszawa 2001, s. 48 i 104.
1

Marian Golka

y dostarczac i telewizja zacze niezliczonych inspiracji nie tylko do wyboru swego stylu z ycia, ale i odczuwania siebie. Coraz liczniejsze podro z e turystyczne takz s okazja , a cze sto i zawodowe, migracje i uchodz stwo sa e zapewne jaka istotna znajdowania nowych wzoro i potrzeba w do nas ladowania. Aura demokracji i swobodnej autokreacji dopenia reszty. Moz na i trzeba szukac swej prawdziwej toz samos ci w panoptikum kulturocznie z moz wym caego s wiata (a liwos ciami konwersji religijnych czy ideologiczdro nych). We wka ludo w, w kto rej wszyscy juz teraz bierzemy udzia, to w gruncie rzeczy wielka ucieczka. Uciekamy, emigrujemy z wasnej dotychczasowej przestrzeni, z wasnej historii, po prostu z wasnego z ycia. Kiedys wyruszalis my po to, bardziej wartos ksze by nasze z ycie stao sie ciowe, peniejsze, po prostu lepsze, wie c, chcemy za wszelka cene porzucic i bardziej ludzkie. Teraz, z yja wasne z ycie, kims chcemy z niego wyjs c , chcemy w jednej chwili stac sie innym. W kulturze juz raczej zabawe niz Zachodu te procesy sa oswojone i przypominaja dramat. d, tak jak wybiera sie Moz na wybrac sobie osobowos c , temperament, s wiatopogla osobowos miejsce zamieszkania. Swoboda wyboru to codziennos c . Zmienia sie c tak jak kolor woso w. pisze wymownie Andrzej Stasiuk 3. c nowe warunki, w kto Po z na nowoczesnos c wytworzya wie rych jednostki obecnie toz i grupy dos wiadczaja samos ci, a w tym: 4 ro z ne przejawy ruchliwos ci spoecznej; bardziej skomplikowany, ale zmiany w podziale pracy, kto ry nie tylko sta sie jest nader pynny, tymczasowy; cy zmiany w produkcji i dystrybucji do br wymuszonych przez narastaja konsumpcjonizm; zmiany w zglobalizowanej dyfuzji kultury, kto rej elektroniczne media ro nieustannie dostarczaja z nego rodzaju inspiracji; zi spoecznych, wielos zmiany w funkcjonowaniu wie c struktur, w kto rych jednostka jest mniej lub bardziej uwikana, a jednoczes nie ich nietrwaos c ; wymo g podmiotowos ci jako s rodka w rywalizacji spoecznej; wartos obecnos c wielu sprzecznych tendencji, kto re stanowia ci nie tyle ce, ile zako ce czy wre cz utrudniaja ce oparcie (sprzecznos dzy pomagaja caja c pomie , przystosowaniem a unikalnos cia ulegos cia a buntem, spokojem a doznaniami, , altruizmem a egoizmem, autentyzmem a nieszczeros , adem a przypadkowos cia cia a odrzucaniem dugofalowych zobowia zan zan wiernos cia i powia , okres lenia i nieokres lenia, uzalez nienia i kontestacji, wspo lnoty i indywidualizmu, uniwersal a lokalnos , przeszos a teraz itp.). nos cia cia cia niejszos cia dina d, jest wyrazem wielu funkcjonowanie wielokulturowos ci (kto ra, ska wyz ej wspomnianych czynniko w).
3 4

A. Stasiuk, Fado, Woowiec 2006, s. 93. Por. Z. Bokszan ski, Toz samos ci zbiorowe, Warszawa 2005, s. 50 i 195.

Dos wiadczanie toz samos ci w warunkach wielokulturowos ci

II Nalez y tu peniej przywoac ostatni z wczes niej wymienionych czynniko w cych wspo warunkuja czesne dos wiadczanie toz samos ci: wielokulturowos c . i ideologiczna oraz poliPowszechne dzis zainteresowanie wielokulturowos cia reakcja na nia w postaci multikulturalizmu ma kilka przyczyn. Po pierwsze, tyczna na poczucie ucis jest odpowiedzia nienia lub choc by dyskomfortu grup mniejszos na ciowych w wielu spoeczen stwach cywilizacji zachodniej. Po drugie, jest reakcja poczucie umasowienia spoeczen stw szczego lnie tam, gdzie obecny jest przemoz ny wpyw masowych s rodko w przekazu. Jak widac , to zainteresowanie wynika d ze sprzecznych wobec siebie tendencji: wychodzenia z opresji zro ponieka z bnos nicowania oraz poszukiwania i nazywania wasnej odre ci w konteks cie cych s mechanizmo w scalaja wiat. powanie na tej samej Wielokulturowos c jest to us wiadomione wspo wyste siedztwie bez wyraz przestrzeni (albo w bezpos rednim sa nego rozgraniczenia, albo cia tej samej przestrzeni) dwo cej grup w sytuacji aspiracji do zaje ch lub wie dnie odmiennych kulturowych (niekiedy tez spoecznych o wzgle rasowych) cedzie zewne trznym, je zyku, wyznaniu religijnym, chach dystynktywnych: wygla sie do wzajemnego postrzegania odmienukadzie wartos ci itd., kto re przyczyniaja dnej nos ci z ro z nymi tego skutkami 5. Istotne jest tez to, z e postrzeganie tej wzgle w optyce jednostek, niewielkich grup lokalnych, ro odmiennos ci odbywa sie wies siedzkich. Ten stan a czy sie nie tylko z postrzeganiem odmiennos niczych czy sa ci, ale i z ro z norodnymi wzajemnymi relacjami. c jednym z wcielen Wielokulturowos c jest wie pluralizmu, kto ry jest szersza obejmuja ca wszelka wielos kategoria c i ro z norodnos c grup, warstw i kategorii spoecznych oraz ich cech politycznych, ekonomicznych, spoecznych i kulturocych w spoeczen c: wielokulturowos wych funkcjonuja stwie. Inaczej mo wia c to po cy sie stan pluralizmu spoeczno-kulturowego niezaprostu obiektywnie przejawiaja lez nie od s wiadomos ci tego stanu oraz takich czy innych ideologii mu towarzysza cych (np. ideologii i polityki multikulturalizmu). Ten pluralizm, to po prostu wielos c ingrediencji elemento w skadowych o charakterze kulturowym (ale tez spoecznym, ekonomicznym, a nieraz i politycznym). Cecha wielokulturowos ci nie powanie tych ro jest jednak samo wspo wyste z norodnych elemento w skadowych, mie dzy nimi zalez zan c najszerzej ale przejawianie sie nos ci i powia , czy mo wia tworzyc relacji, kto re moga nader misterne struktury. Europejskie nowoz ytne os wiecenie na dobre otworzyo oczy Europejczykom na c sie przy okazji do stopniowego znoszenia ro z norodnos c kultur, przyczyniaja moz kulturowego europocentryzmu. Stao sie liwe pojmowanie ro z nych kultur
5 o wymiarze przestrzennym wielokulturowos Choc w tej definicji mo wi sie ci, to w istocie chodzi nader dynamiczne (por. M. Gol ka, o wymiar czasoprzestrzenny, jako z e sytuacje wielokulturowe sa Imiona wielokulturowos ci, Warszawa 2010, s. 64 i n.

Marian Golka

ciu opisowym, a nie tylko wartos cym. Susznie wie c zwraca sie uwage na w uje ciuja fakt, iz samo pojecie kultury ma swa historyczna osobliwos c : miao suz yc jako dzie opisu ro narze z norodnos ci z ycia spoecznego caego wo wczas znanego s wiata, te ze szczego sia zacze to odczuwac a potrzebe lna w XIX w., kiedy to w pismach cie Gustava Klemma i Edwarda B. Taylora wyartykuowano wspo czesne uje kultury, jako kategorii teoretycznej. Podkres lic jednak nalez y, z e zaplecze intelektualne tego zostao przygotowane w os wieceniu m.in. w tekstach Monteskiusza i Johanna Gottfrieda Herdera. Ale nowoz ytnos c i nowoczesnos c (jakby ich nie ujmowac i rozro z niac ) nie tylko do dostrzez przyczyniy sie enia i zaakceptowania wielokulturowos ci. One w duz cz stworzyy) ja ym stopniu zintensyfikoway (a w wielu obszarach wre c na niespotykana wczes ruchliwos . Do tego uruchamiaja niej skale c spoeczna dny by jednak dodatkowy element: zgoda na zamieszkanie na tym samym niezbe siednim) obszarze, mniejsza czy wie ksza akceptacja innego i obcego (albo sa ksza tolerancja. Inna rzecz, z sowem mniejsza czy wie e nierzadko postawy z nich ce byway wymuszane okolicznos wynikaja ciami politycznymi (np. istnieniem dnej wadzy imperialnej) czy gospodarczymi (np. kolonialnym handlem). nadrze w jakims Wspo czes nie niemal kaz dy obszar na s wiecie cechuje sie stopniu . wielokulturowos cia W Europie z yje ok. 80 narodo w, narodowos ci i mniejszych grup etnicznych 6. Opro cz tych mniej lub bardziej zadomowionych nacji, przebywa w Europie ok. 20 mln muzumano w, kto rzy przybyli tu w wyniku stosunkowo niedawnej migracji dina d przez procesy dekolonizacji) z krajo (uruchomionej ska w Maghrebu, z Blicej muzumano skiego Wschodu, Turcji, Iraku, Iranu i Pakistanu. Najwie w przebywa we Francji (ok. 5-6 mln), okoo 3 mln w Niemczech, 2 mln w Wielkiej Brytanii. kszos W innych krajach jest ich relatywnie mniej, jednak w wie ci krajo w s rednio zauwaz 10% urodzen przypada na tych imigranto w. Jak sie a, jest to szczego lnie niekompatybilna wielokulturowos c , a liczne incydenty w podmiejskich osiedlach tego potwierdzeniem. we Francji i Wielkiej Brytanii sa mozaike moz okoo 800 Zoz ona na obserwowac w Azji: np. w Indiach mo wi sie zykami (z kto je rych go wne to hindi, bengalski, telugu, urdu, marati, tamilski); w Indonezji zamieszkuje okoo 300 grup etnicznych, na Filipinach ok. 180, zas zykowych; w Birmie (opro w Papui-Nowej Gwinei 1300 grup je cz Birman czyko w cych 68%), sa tez stanowia takie grupy etniczne, jak Szanowie (9%), Karenowie (7%), Arakanowie (4%), Chin czycy (3%), Hindusi (2%), Monowie (2%) i wiele innych. Ogromny kontynent afrykan ski jest nader zro z nicowany etnicznie (i w ince nych wymiarach ro z nic kulturowych). W Afryce uz ywanych jest blisko dwa tysia zyko je w, takz e zro z nicowanie religijne Afrykano w jest ogromne. I dotyczy to kaz dego regionu Afryki takz e tych pozornie bardziej homogenicznych obszaro w. rdzenni Berberowie (z licznymi plemienNa przykad kraje Maghrebu zamieszkuja
ce tych i innych wskaz Informacje bibliograficzne dotycza niko w wielokulturowos ci, w: M. Gol ka, op. cit., s. 69 i n.
6

Dos wiadczanie toz samos ci w warunkach wielokulturowos ci

ydzi nymi ro z nicami: Kabylo w, Mzabito w, Tuarego w itd.), Arabowie oraz Z i Europejczycy. Do tego dochodzi zro z nicowanie wyznania islamskiego. Nader trudnym problemem tak teoretycznym, jak i praktycznym jest funkcjonowanie narodo w wielokulturowych: Amerykano w, Australijczyko w, Kanadyjczyko w. Szczego lnie wyraz nie zro z nicowana jest wspo czesna kultura amerykan ska, zasada melting pot, kto gdzie nie do kon ca skuteczna okazaa sie ra miaa stapiac bnos wspo postac wczes niejsze odre ci w jedna lna narodu amerykan skiego (jednak biaej anglosaskiej kultury protestanckiej). Mimo mitu wolnos z dominacja ci, kto ry z tak mia znosic cie ary ro z nych partykularnych kultur, we wspo czesnej Ameryce sa do mo silne zro z nicowania kulturowe, z e uprawniaja wienia o amerykan skiej do wojnie kultur. Ro z nice dotycza pogla w na role i forme rodziny, role mez czyzny i kobiety, sposobo w i kierunko w nauczania w szkoach oraz wielu innych spraw d, jak zauwaz i wartos ci. Sta a Andrzej Szahaj 7, bardziej zasadne jest przywoywanie w stosunku do wspo czesnej kultury amerykan skiej zasady salad bowl, gdzie obok siebie, raczej sie nie a cza c, ro bne kultury i wynikaja ce funkcjonuja z ne odre z nich zachowania i wartos ci. (w nader odmiennych proporcjach Ludnos c Ameryki acin skiej skada sie i relacjach w ro z nych krajach) z: 1) ludo w i plemion autochtonicznych, tubylczych, cych ro bardzo ro z norodnych etnicznie, tworza z ne plemiona, kto rych liczebnos c cznie nie przekracza 10%, choc a w niekto rych (Boliwia, Meksyk, Peru) jest ten kszy; 2) ludnos procent wie ci pochodzenia europejskiego (go wnie hiszpan skiego a do Ameryki i portugalskiego, ale tez niderlandzkiego i woskiego), kto ra napyne acin skiej wskutek proceso w kolonizacji i zdominowaa miejscowe spoecznos ci tubylcze; 3) ludnos ci afrykan skiej, kto ra pod niewolniczym przymusem zostaa sprowadzona na ten kontynent, a kto rej liczebnos c nie przekracza obecnie 10%, przejawia; 4) ludnos choc oczywis cie w ro z nych krajach odsetek ten ro z nie sie ci pochodzenia azjatyckiego (go wnie Chin czyko w i Hinduso w). W efekcie, w wyniku cej asymilacji, na tym kontynencie doszo do bodaj najpowproceso w daleko ida powania ras i kultur, a Metysi i Mulaci szechniejszego wymieszania lub wspo wyste oraz ludzie o wszelkich innych cechach i przejawach wielokrotnego pochodzenia tu bodaj najcze stszymi przypadkami. rasowego czy etnicznego, sa sie oczywis Najbardziej wyraziste i dostrzegalne ro z nice kulturowe przejawiaja dzy wielkimi cywilizacjami: zachodnia , muzuman , chin czy cie pomie ska ska . Samo w sobie to zjawisko jest wyrazem ro indyjska z nokulturowos ci ludzkiego ce s wiata (o czym bya mowa wczes niej). Trzeba jednak zauwaz yc wzrastaja dzy przedstawicielami tych odmiennych cywilizacji w wywzajemne relacje pomie dzyniku migracji, uchodz stwa czy funkcjonowania globalnej gospodarki, mie narodowego rynku pracy oraz wielu innych ogo lnos wiatowych proceso w. I, na
A. Szahaj, E Pluribus Unum? Dylematy wielokulturowos ci i politycznej poprawnos ci, Krako w 2004, s. 48.
7

Marian Golka

s szcze cie, przynajmniej obecnie daleko tym relacjom do zderzenia cywilizacji, o kto rym pisa Samuel Huntington, a bliz ej do akomodacji i koegzystencji tkiem otwartych konflikto dzy cywilizacja zachodnia (z wyja w zbrojnych mie w Iraku i w Afganistanie). a muzuman ska I jeszcze jedno: w skali duz ego kraju (np. Indie) czy kontynentu (np. Afryka), one nalez y mo wic nie tyle o ich wielokulturowos ci, ile o tym, z e stanowia wielokulturowe konglomeraty. Was ciwa wielokulturowos c musi byc rozpatrywana w mniejszej skali takiej, w kto rej dochodzi do osobistych stosunko w dzy ro pomie z nymi grupami lub ich przedstawicielami o czym dalej. ce obszar, gdzie przecinaja sie ro Sowem: kaz de spoeczen stwo zajmuja z ne dro ze soba drogi szlaki komunikacyjne i we wki ludo w, gdzie przeplatay sie przymusowe lub dobrowolne migracje i przymusowe kupco w, gdzie kieroway sie ze soba interesy polityczne imperio deportacje, gdzie s cieray sie w, gdzie znaj swoiste ro doway sie z e wiatro w dyfuzji kulturowej jest, z natury rzeczy, kszos spoeczen stwem wielokulturowym. Wie c wspo czesnych spoeczen stw w ten czy inny sposo b dos wiadcza wielokulturowos ci, choc oczywis cie ro z ny jest jej bnic stopien i ro z ny charakter. Ba, wspo czes nie trudno nawet wyodre jednoznaczne cechy czegos , co moz na by uznac za wspo lne jednorodne narodowe was ciwos ci jakiejs kultury. c dostrzegac Trzeba wie zjawisko, kto re najlepiej okres lic jako wielokul sie od turowos c kultur kultur czy ich pojedynczych elemento w, kto re odrywaja swego podoz a geograficznego (tzw. deterytorializacja), a takz e spoecznego (tzw. ro druja po desocjacja) i w ro z nych kierunkach i za pomoca z nych sposobo w we jednorodnymi i spo s wiecie. Kultury obecnie rzadko kiedy sa jnymi systemami. Przeciwnie, niemal kaz da jest zlepkiem ro z nych ingrediencji skadowych, bowiem sie , nakadaja na siebie, zapoz itd. To bodaj kultury w jakis sposo b mieszaja yczaja pierwsi dyfuzjonis ci (m.in. w XIX w. Friedrich Ratzel oraz w XX w.: Leo Frobenius, Fritz Graebner, William J. Perry, Thor Heyerdahl i inni) zwro cili uwage ce z rozlicznych przepywo na to pomieszanie kultur wynikaja w i zapoz yczen , juz w wyniku kto rego kultury (przynajmniej wspo czesne) nie sa hermetycznymi dnie dopasowanych (versus niedopasowazespoami, lecz zbiorowiskami wzgle cych sie z miejsc i kultur nieraz bardzo odlegych nych) elemento w wywodza dzy innymi na geograficznie i spoecznie. Takz e edukacja nowoz ytna polegaa mie cych ro przyswajaniu informacji dotycza z nych kultur, o czym s wiadczy choc by tres c czniko temu inne przejawy jak choc podre w szkolnych. Towarzysza by zawartos c cze sto wielokulturowym magazynem osobliwos wielu muzeo w, kto re sa ci. kultury a cza sie dwie kwestie. Pierwsza dotyczy Z wielokulturowos cia dzy skadnikami ro z wzajemro z nych proporcji pomie z nych kultur, kto re wynikaja dzy grupami i ich nych relacji historycznych, politycznych i gospodarczych pomie sie w pamie ci kulturami. Druga kwestia dotyczy tego, jak te informacje mieszcza trznym s i co waz niejsze w wewne wiecie wyobraz en i postaw odbiorco w. Czy raczej tworzy to jakies jednorodne uniwersum czy tez przeciwnie przyczynia sie

Dos wiadczanie toz samos ci w warunkach wielokulturowos ci

do rozpadu dotychczasowej spo jnos ci? Moz na tylko dodac , z e jez eli nawet taka przejawia, to zawsze ma ona mniej lub bardziej wzgle dny i tymspo jnos c sie czasowy charakter. Nalez y tez zauwaz yc , z e wielokulturowos c kultur przyjmuje ro z ne postacie, nawet tam, gdzie takie systemy kulturowe sa silnie bronione a przejawia sie bsza analiza doktryn i form kultu i chronione np. w wyznaniach religijnych. Ge niemal kaz dej z religii (a jeszcze bardziej niemal kaz dej sekty) uwidacznia ich . Sta d niekiedy mo wielokulturowe (czytaj: wieloreligijne) pochodzenie i budowe wi o koktajlowej duchowos sie ci 8. Jak stwierdzono wyz ej, szczego lnie wspo czes nie funkcjonujemy w wielokul turowym s wiecie takz e bez koniecznos ci realnego i bezpos redniego stykania sie z innymi ludz mi. Rynek do br kulturowych, kultura masowa, Internet to wszystko powoduje, z e z yjemy (i wspo z yjemy) z wytworami, tres ciami, wzorami zachowan , ro sto odlege pochodzenie, a kto sie , wartos ciami, kto re maja z norodne, cze re staja gdy je przejmiemy, nasze wasne. Przejmowane elementy jednak nie zawsze staja skadnikami trwaymi i waz sto przejawia sie to jedynie w mniej lub sie nymi. Cze bardziej epizodycznych czy powierzchownych zainteresowaniach lub stylach z ycia. w dobie kultury masowej i Internetu jeszcze jedna interesuja ca Zjawiska te maja dina d jest cakowicie nierozpoznana. Jest to wielokulturowos postac , kto ra ska c cych z odbieranych tres doznan wynikaja ci przekazo w medialnych. Juz rozwo j granic spoeczprasy, potem radia, wreszcie telewizji powodowa rozszerzanie sie droga wychodzili poza swe nego i kulturowego s wiata doznan odbiorco w, kto rzy ta d byli zamknie ci. Szczelokalne spoeczno-kulturowe s rodowiska, w kto rych dota role w tym procesie odgrywa Internet, dzie ki kto go lna remu odbiorcy postrzegaja ce z ro z natury rzeczy tres ci szczego lnie ro z norodne pochodza z nych obszaro w kulturowych. c racje mia Nathan Glazer twierdza c, z Tak wie e dzisiaj wszyscy jestes my sto przywoywanego zdania. tego cze wielokulturowi 9 jakby nie rozumiec Wymieszanie cech i form spoeczno-kulturowych jest powszechne, choc oczywis cie niero wnomierne.

III harmonijne, zdrowe, pogodne; nie Wspo czesne toz samos ci nie zawsze sa zawsze tez ich dos wiadczanie jest atwe, spokojne, jednoznaczne. Moz e wszak cych czy wre cz destruuja cych toz zachodzic wiele sytuacji zaprzeczaja samos ci np. zatracenie toz samos ci (w nadzwyczaj gorliwej i fanatycznej wierze, w skrajnym
8 9

Por. M. Bunt ing, Duchowy supermarket, Forum 1997, nr 6. M. Glazer, We Are All Multiculturalist Now, Cambridge 1997, s. 13.

10

Marian Golka

komus na swym oddaniu sie czy czemus ). Toz samos c moz e wtedy znalez c sie , wasnym marginesie (wedug okres lenia Emanuela Lvinasa). Moz e tez zdarzyc sie z e jakas toz samos c dla kogos traci cakowicie znaczenie. cych takich, czy innych kopoto Jest jednak wiele ro z nych wskazan dotycza w z na klasyczne juz z toz samos cia eby choc zwro cic uwage sugestie Erika ce takie cechy, samos ci, czyli zawieraja H. Eriksona 10. Autor opisywa tzw. ze toz identyfikowac z kto rymi jednostka nie chce sie , kto re chciaaby od siebie odrzucic . ce na rozErikson opisywa takz e m.in. tzw. toz samos ci rozproszone, polegaja szczepieniu wyobraz en samego siebie, poczucie utraty swej centralnos ci, pok przed rozpadem sowem braku integralnos czucie chaosu i le ci. Innym samos ci przejawem dyskomfortu jest wedug Eriksona 11 tzw. pomieszanie toz tak duz czyli sytuacje, gdy w modos ci zachodza e zmiany, z e jednostka nie potrafi z cych sie nowych cech. Okres nada yc i przyswajac pojawiaja lenie takich toz samos ci c brzmiec cej tak: jestem chyba.... Zreszta takich sytuacji bywa musi wie mniej wie cej, nie be de jednak ich przywoywac pewnie wie , gdyz wymaga to bardziej kompetencji psychologa niz eli socjologa. uwage na to, z Takz e inni autorzy zwracaja e emancypacja w konstruowaniu czy zac z poczuciem niepokoju, niepewnos odkrywaniu toz samos ci moz e wia sie ci, w obre bie dyskomfortu. Konstruowanie wasnej toz samos ci (...) odbywa sie kultury ryzyka (...). W spoeczen stwie nowoczesnym toz samos c jest delikatna, kana i rozsypana taka koncepcja przewaz krucha, pope a we wspo czesnych i nowoczesnos podkres dyskusjach nad toz samos cia cia la Anthony Giddens 12. Zas kanym, Anthony Elliott pisze: Jaz n jest czyms elastycznym, zmiennym, spe rozczonkowanym, decentrowanym i kruchym: tego rodzaju koncepcja toz samos ci cy pogla d w mys jednostkowej stanowi obecnie prawdopodobnie przewaz aja li e dzisiejsza ponowoczesna koncepcja spoecznej i politycznej 13. I dodaje, z , kiedy podejmiemy wysiek przeanalizowania wspo toz samos ci wyoni sie czesnej c sie takimi kategoriami jak wieloznacznos kultury, posuguja c , ambiwalencja, k i chaos, ksztatuja cymi wieloraka dynamike nowoczesprzepywy, pynnos c , le dny do zrozumienia dezintegracji, mglistos ci, nos ci 14. To jest kontekst niezbe niepewnos ci dzisiejszych toz samos ci. Zagadnienie oceny toz samos ci nie jest proste. Jak wiadomo, jednym z modeli okres badan jest tzw. model zdrowia. Czy da sie lic model zdrowia toz samos ci co ce kryteria pojmowania czy postulowao wielu autoro w, a was ciwie przekonuja odczuwania owego zdrowia? Choc socjologia niewiele tu wniesie, to przeciez moz na uznac , z e was nie poczucie harmonii, spokoju, satysfakcji, czy zdrowia
10 11 12 13 14

E. H. Erikson, Toz samos c a cykl zycia, Poznan 2004, s. 27 i 84 i n. Jw., s. 88. A. Gi ddens, op. cit., s. 149 i 232. A. Elli ott, Koncepcje ja, Warszawa 2007, s. 8. Jw., s. 172.

Dos wiadczanie toz samos ci w warunkach wielokulturowos ci

11

was nie jest najwaz niejszym dla jednostki (ale i zbiorowos ci) kryterium oceny samopoczucia, ale tez oceny adu spoecznego. Spo jnos c i harmonijnos c toz samos ci trznych przesa dzen nie jest wynikiem z adnych zewne , dekreto w czy ustalen . Czego c moz c sie okres wie e byc ona wyrazem? Pewnie trzymaja lenia Roberta Speamanc sie nad zdrowiem 15. Erik Erikson zastanawiaja na zgody z samym soba zywa do rozwaz toz samos ci nawia an Marie Jahody, wedug kto rej zdrowa osobowos c , to taka, kto ra aktywnie wpywa na swoje otoczenie, wykazuje jednos c zauwaz yc , z e tak w refleksjach i adekwatnie postrzega siebie i s wiat 16. Nietrudno tez mys licieli staroz ytnych, jak i w koncepcjach wspo czesnych autoro w, moz na z s znalez c przekonanie, z e czowiek da y do szcze cia, a jednym z tego przejawo w jest : sztuka tworzenia swej harmonijnej toz samorealizacja sztuka bycia soba samos ci kto ra daje poczucie wolnos ci, mocy i rados ci. pytanie: czy nasza toz nasza? Kwestia oceny Jawi sie samos c jest tak naprawde czy sie wie c tez toz samos ci a z pytaniem o to, czy moz e byc toz samos c prawdziwa (versus nieprawdziwa)? Czy jest to jednak dobrze postawione w ogo pytanie? Czy da sie le zasadnie okres lic kryteria owej prawdziwej toz saki niej, co dla mos ci? Moz e taka prawdziwa toz samos c jest wtedy, gdy wiemy dzie tu tne 17. Pojawia sie nas jest waz ne, a co nie, co dotyka nas, a co jest dla nas oboje problem autentycznos ci, kto ra wedug Charlesa Taylora oznacza zaro wno two rczos c , jak i odkrywanie, a przy tym oryginalnos c ; autentycznos c , to zaro wno sprzeciw wobec tego, co jest nam obce, jak i otwarcie na znaczenia oraz c samostanowienie, kto samookres lenie w dialogu z innymi. Jest to wie re zdaniem autora winno miec jednak kres, jako z e pena wolnos c samostanowienia moz e byc autentycznos ek: Nadszed czas, kiedy nikt i nic zguba ci 18. Jak pisa Sawomir Mroz kims nie chce byc tym, czym jest, i pragnie stac sie , czyms innym. Kim i czym, tego 19. Moz na uznac , ze toz samos c jest wtedy dokadnie nie wie, byle nie soba czuje autentyczna, gdy nie jest balastem, gdy jednostka czy grupa dobrze sie c sobie takiej, a nie innej odpowiedzi na pytanie o to, kim jest. udzielaja

R. Speamann, Toz samos c religijna, w: K. Michalski (red.), Toz samos c w czasach zmiany. Rozmowy w Castel Gandolfo, Krako w Warszawa 1995, s. 63. 16 E. H. Erikson, op. cit., s. 47 i n. 17 ro Ch. Taylor, Z da wspo czesnej toz samos ci, w: K. Michalski (red.), Toz samos c ..., s. 10, 56 i n. 18 ce autentycznos Problemy dotycza ci toz samos ci odczuwa zapewne wielu ludzi o zoz onych sto traumatycznych dos rodowodach spoecznych i skomplikowanych, cze wiadczeniach. Ja to fikcja, co najwyz giersko-z kto ra ej moz emy wspo tworzyc pisze we ydowski pisarz Imre Kertsz (Ja, inny. Kronika przemiany, Warszawa 2004, s. 13). I dodaje w innym miejscu (tamz e, s. 27): czasem nasuwa mi pytanie, na kto sie re nie ma odpowiedzi: kim, czym jestem i jaka jest moja szczego lna historia?. Te tpliwos wa ci autor podtrzymuje w wielu wypowiedziach (tamz e, s. 62 i 123): chyba nie oczekujecie ode mnie, z ebym mia toz samos c . Albo: Juz od dawna nie szukam ani domu, ani toz samos ci. Jestem inny niz oni, jestem inny niz inny, jestem inny niz ja. 19 S. Mroz ek, Mae listy, Warszawa 2000, s. 230.

15

12

Marian Golka

Dos wiadczanie i funkcjonowanie toz samos ci wspo czesnych moz na oczywis cie ki moz ujmowac optymistycznie (dzie liwos ci dokonywania wyboro w, swoistej kleptomanii, samorealizacji, podkres laniu wasnej indywidualnos ci i niezalez noki upodmiotowieniu). Nie sposo s ci psycho-spoeczno-kulturowej, dzie b jednak nie tko cych sie do funkcjonowania toz dostrzec tez pesymistycznych wa w odnosza samos ci wspo czesnych.

IV sie tu jednak oceny sposobo Nie podejmuje w dos wiadczania toz samos ci c na wyliczeniu najcze s poprzestaja ciej przywoywanych znamion wspo czesnych z ce sie z nimi supozycje ska dina d maja mniej toz samos ci, kto re to okres lenia i wia a to: lub bardziej hipotetyczny charakter. Sa Toz samos ci mgliste, rozmyte, bez poczucia jakiejkolwiek bardziej subtelnej jest. Ta mglistos odpowiedzi na pytanie o to, kim sie c maskowana jest zazwyczaj (NiemcemNiemka itp.), przez ogo lne deklaracje typu: jestem PolakiemPolka me z , jestem czowiekiem, jestem studentemstudentjestem kobieta czyzna , jestem czonkiem swojego wyznania (i tu podawane sa ro ka z ne okres lenia), jestem mieszkan cem regionu czy niekiedy jestem obywatelem s wiata. Toz samos ci tymczasowe, niepewne, swois cie kalejdoskopowe, niekiedy one okres lane przez badaczy mianem toz samos ci typu supermarket. Powstaja w wyniku ro z nych uwarunkowan : konsumpcyjnos ci, kultury masowej, Internetu, to toz ruchliwos ci spoecznej, zmiennos ci stylo w z ycia itp. Sa samos ci, kto re sa skutkiem funkcjonowania w s wiecie, kto ry sam nie jest stabilny, w s wiecie, kto ry a kto (jak to okres li Richard Sennett) naznaczony jest tymczasowos cia ry ge nienasycenie niby nasyconych toz wytwarza cia samos ci (z eby przywoac tytu z ksia ki Kennetha J. Gergena) 20. Toz samos ci typu maskarada i toz samos ci konfabulowane (o czym juz troche jak kamstwo, troche jak eksperymenwczes niej wspominano), kto re sa toz , a troche karnawalizacja . Cze sto te toz towanie ze swoja samos cia samos ci maja w swoistej grze z innymi ludz charakter relacyjny, bowiem powstaja mi realnymi lub wyimaginowanymi. Niekiedy tez towarzyszy im pewna nieporadnos c (szczego l sie one w sposo ki Internetowi). Te swois nie, gdy przejawiaja b wirtualny dzie cie

Natomiast Sawomir Mroz ek tak o tym pisa juz w 1977 r.: Olbrzymi kram wypeniony tum zoz wszelakimi kostiumami, a przed kramem toczy sie ony z poszukiwaczy Ja. Kaz dy kostium ma byc jakims Ja. Propozycja jest akurat odwrotna do prawdy. (Dziadek Ignacy, Tango z samym soba, s byc Warszawa 2009, s. 393). Marzyem, najcze ciej z nudo w, z eby chociaz przez chwile kims innym i mieszkac w innym miejscu pisa Orham Pamuk (Stambu. Wspomnienia i miasto, Krako w 2008).

20

Dos wiadczanie toz samos ci w warunkach wielokulturowos ci

13

, jak kaz upozorowane toz samos ci moga da maska, byc mniej lub bardziej tym nawet stosunkowo trwaym elementem czasowe, a niekto re z nich stawac sie samos wiadomos ci. Toz samos ci poprzeczne w stosunku do klasycznych cech ro z nic etnicz nych, narodowych, regionalnych itp. Podkultury, nowoplemiona, sekty wytwarzaja toz skutkiem mniej lub bardziej dobrowolnego i podtrzymuja samos ci, kto re sa one wskutek moz wyboru z oferty pozas rodowiskowej. Powstaja liwos ci globalnej mniej lub bardziej epizodycznie dos komunikacji i zazwyczaj sa wiadczane. Toz samos ci zmanipulowane (przez rodzico w, przez media i rynek, przez taka czy inna , przez religie , przez wychowawco wynikiem tego, z wadze w) sa e kszos cych toz wie c uwarunkowan konstruuja samos ci nie jest niewinna i bezinteresowna. Przeciwnie przejawia mniej lub bardziej ukryte tendencje, intencje, sto tez a cze mniej lub bardziej dyskretne ideologie. jakby spote gowana manipulacja prowadzona Toz samos ci wymuszone sa one wre cz przejawem stygmatyzacji, czyli wobec jednostki czy grupy. Niekiedy sa przypisania jednostce (ale tez grupie) negatywnych stereotypowo okres lonych cech. czy sie to z ro do a wnolegym naruszaniem czyichs toz samos ci wraz z tendencja ich wyrugowania. Toz samos ci rozszczepione, a nawet rozproszone, kto rych przeciez nie musza ce na schizofrenie , lecz wszyscy ci, kto przejawiac jedynie osoby choruja rzy maja cych sie w ro w sobie wiele spoeczno-kulturowych wcielen manifestuja z nych okolicznos ciach i sytuacjach 21. sie i sa dos Toz samos ci wielokulturowe, kto re tworza wiadczane w wielokul wspo sie ro turowym s wiecie, w kto rym sa obecne i przenikaja z norodne kulturowe to toz ingrediencje. Sa samos ci mniej lub bardziej hybrydalne (bowiem poszczego l byc ne skadniki nie musza dobrze do siebie dopasowane) oraz mniej lub bardziej byc pastiszowe (bowiem przejmowane cechy kulturowe moga mniej lub bardziej dza, iz byc znieksztacone) co nie przesa musza wtedy odczuwane jako mao trzny tych toz autentyczne. Wieloskadnikowos c i pluralizm wewne samos ci sam w sobie jest oczywis cie dynamiczny 22. cz skonfliktowane, przejawiaja ce zaro Toz samos ci niespo jne lub wre wno wewnetrzny konflikt wartos ci lub innych skadniko w i cech osobowos ci

21 Trzeba tu przywoac znany w literaturze przypadek zmarego w 1935 roku portugalskiego pisarza z uz Fernanda Pessoi, kto ry skada sie ywanych w ro z nych okresach z ycia pseudonimo w czy raczej heteronimo w: Ricardo Reisa (poety), Alberto Caeiro (poety), Alvaro de Campus (poety), Vincente Guesde (archiwariusza), barona de Teive, Jeana Seula (francuskiego dziennikarza satyrycznego), Alberto gowego), Mory (filozofa neopoganizmu), Coelo Pacheco (policjanta), Bernardo Soaresa (pomocnika ksie cych po angielsku). Takz Charlesa Roberta Anona i Alexandra Searcha (autoro w pisza e Karen Blixen z jakiegos powodu publikowaa pod trzema pseudonimami. 22 to jedno moje reprezentacyjne ja. pisa Imre Mam wiele ja, i wszystkie one obsuguja Kertsz (Dziennik galernika, Warszawa 2006, s. 217).

14

Marian Golka

cy zachowanie spo utrudniaja jnos ci toz samos ci, jak i konflikt z innymi ludz mi , plemieniem, narodem i ich cechami i wartos rodzina ciami itp. Konflikt toz samos ci bywa skutkiem wielokulturowos ci, ale bywa tez efektem zmiany ta oraz szybkiej zmiany ro spoecznego, w kto rym jednostki i grupy funkcjonuja l spoecznych. Toz samos ci przekorne (z wyraz nymi elementami oporu, sprzeciwu, opozydz wskutek moz cji jawnej ba skrywanej) powstaja liwos ci eksperymentowania z toz samos ciami, wskutek nadmiernego pos piechu w ich przyjmowaniu i odrzucaniu, ale tez wskutek niejasnos ci hierarchii ro l spoecznych, kto re jednostka maskuja ce peni lub dystansu wobec tych ro l. W efekcie tej przekory pojawia sie zgubic zaprzeczenie, w kto rym podmiot sam moz e sie : Nie, ten, o kto rym mys licie, , z z e to ja, o kto rym ja sam mys le e to ja to nie ja 23. Toz samos ci nieadekwatne, z kto rymi jednostka lub grupa nie identyfikuje , kto do . sie re mimo moz liwos ci kreacji i doboru jednak z jakichs wzgle w nie pasuja sie jak z niedobrze dobranym Z takimi toz samos ciami jednostki i grupy czuja ubraniem, kto re uwiera i utrudnia funkcjonowanie. Dotyczyc to moz e pci, roli 24 spoecznej, wyznania religijnego, stylu z ycia . o sie szerzej mo Toz samos ci narcystyczne, o kto rych zacze wic po opubz likowania gos nej ksia ki Christophera Lascha pt. Culture of Narcissisme w 1980 r. cznie wyrazem zadufania; przeciwnie jest to swoista reakcja Narcyzm nie jest wya ku, winy i niepewnos megaloman ska na poczucie le ci, pustki niepowodzenia i braku tanie sie zaufania 25. W efekcie jednostka przejawia nader rozbudzone samozaprza , uporczywa koncentracje na sobie mie dzy innymi nad swoja toz i jej soba samos cia konstruowaniem i nieustannym analizowaniem. Kilka uwag: po pierwsze, powyz szy zestaw przejawo w wspo czesnych dos wiadczen toz samos ci sam w sobie nie tworzy wyraz nej konstrukcji. Podobnie jak same toz samos ci, jest on z natury rzeczy niespo jny i zapewne niejednoznaczny. Po drugie, stwierdzic to znamiona kryzysu toz nie da sie , czy sa samos ci i szerzej kryzysu wspo czesnej kultury zachodniej, czy jedynie takie jej cechy, kto re nalez y ujmowac c bez ich oceniania i wartos ciowania. Nieatwo to rozstrzygna . caos Toz samos c jest forma ci. Trzyma w ryzach (pod warunkiem, z e jest!) ce tki tysia przez yc , setki sytuacji, dziesia cech. Sowem, toz samos c , to koegzy dzieje, gdy nie przejawia tych moz stencja ro z nic. A co sie liwos ci, gdy nie ma tej szansy? wiadectwo nietoz S. Mroz ek, S samos ci, w: Tango z samym soba..., s. 467. ge mijanie sie z samym soba , cia ge czekanie na te najwie ksza Najstraszniejsze jest chyba cia , jaka w z wygrana yciu kaz dego czowieka jest na pewno wygranie siebie dla siebie. Bo tylko od tej chwili wygrana takz czowiek taki moz e byc prawdziwa e dla innych pisa w 1940 r. Andrzej Bobkowski (Szkice pio rkiem, Warszawa 2007, s. 123). 25 A. Gi ddens, op. cit., s. 232 i n.
23 24

Dos wiadczanie toz samos ci w warunkach wielokulturowos ci

15

V Pynnos c , zmiennos c , tymczasowos c , hybrydalnos c toz samos ci odpowiadaja oczywis cie pynnos ci, zmiennos ci i zro z nicowaniu wspo czesnej cywilizacji zachodniej. Czy nazwac to moz na kryzysem toz samos ci? Dzisiaj Pytanie o toz samos c wyrasta z odczucia chybotliwos ci istnienia, jego manipulowalnos ci, niedookres lenia, niepewnos ci i nieostatecznos ci wszelkich form, jakie przybrao. (...). Wynika ono takz e z doznania, z e w tych warunkach wybo r jest koniecznos cia w prezencie, ani z wyroku bezapelacyjnego; jest ona Toz samos ci nie dostaje sie konstruuje, i co moz czyms , co sie na (przynajmniej w zasadzie) konstruowac na ro z ne sposoby, i co nie zaistnieje w ogo le, jes li sie jej na kto rys ze sposobo w nie skonstruuje. Toz samos c jest zatem zadaniem do wykonania i zadaniem, przed jakim i spokojna zaz z samym nie ma ucieczki 26. Toz samos c przestaa byc ciepa yos cia , tpliwym, soba a staa sie czyms problematycznym, wa niejasnym choc tez cym wyzwaniem. two rczym i wiele obiecuja A przeciez te wszystkie wspo czesne pozornie kopotliwe sytuacje toz samos c ciowe, patrza na nie z innej strony, moz na tez uznac za dar losu, zwaz ywszy na niekiedy dokuczliwos odczuwana c i opresyjnos c trwaych, niezmiennych i jednoz znacznych toz samos ci. Uparte przekonanie do kto rego wcia skania nas jakas nieprzezwyciez ona obsesja z e czowiek istnieje, z e jest tym, kim jest, i z e nie naszej nieuniknionej sromotnej kle ski. Kim on jest mo gby byc inny, jest przyczyna c definicji odpowiada na to pytanie, lecz z tysia adna nie jest oczywista: a im bardziej sa arbitralne, tym bardziej wydaja sie wiarygodne. Pasuje do niego zaro wno uskrzydlony absurd, jaki najbardziej przyziemny bana. Nieskon czona liczba jego na najbardziej nieprecyzyjny byt, jaki moz atrybuto w skada sie na by sobie z takim stanem rzeczy jest niezbe dnym wyobrazic 27. I moz e pogodzenie sie warunkiem codziennego funkcjonowania czowieka. Jednego nikt mi w z yciu nie odbierze. Ja jestem ja, ja, ja s piewa kiedys Jacek Kaczmarski. Moz na miec tpliwos byc ce. Raczej wa ci, czy te sowa dzisiaj moga dla nas jeszcze przekonuja odnies powinnis my sie c do wczes niejszego o stulecie synnego zdania Artura Rimbauda: Ja to ktos inny (Je est autre). czenie da z Wspo czes nie tworzenie i dos wiadczanie toz samos ci to poa nos ci jednostki do adaptacji wraz z jej oczekiwaniami i wyobraz eniami, a takz e dos wiadczeniami oraz presji otoczenia wraz z jego takimi czy innymi oczekiwania do zro mi. Konstruowanie toz samos ci polega na tym, by dopasowac sie z nicowanego s wiata, ale polega tez na tym, by dopasowac ten ro z norodny s wiat do siebie.

26 27

Z. Bauman, Dwa szkice o moralnos ci ponowoczesnej, Warszawa 1994, s. 9. . M. Cioran, Zarys rozkadu, Warszawa 2006, s. 36.

16

Marian Golka ABSTRACT

Contemporary experience of identity began to undergo radical changes under the influence of numerous factors, multiculturality included. Multiculturality is understood here as an awareness of the co-occurrence of two or more social groups with relatively different cultural features within the same space (or in immediate vicinity of one another but without a clearly defined boundary, or in a situation when two or more such groups aspire to occupy the same space). Such an experience of identity is accompanied by a specific multiculturality of cultures which increasingly tend to adopt a hybrid nature. It seems that the times of peace, equilibrium, stability, constancy and explicit identity are irrevocably gone the rule of the idea of identity as something permanent, homogeneous and common has come to an end. Although identity has become problematic, doubtful and blurred it is also a creative and promising challenge. After all the fluidity, changeability, temporality and hybridity of identity correspond to the fluidity, changeability and diversity of the contemporary Western civilization.