TYTAN PRZEMYSU Na arenie rozwijajcego si przemysu, zaczli si ukazywa bohaterowie, ktrzy pchaj go na wyszy stopie cywilizacji i gospodarki pastwowej.

Niektrzy z nich to tytany, ktre musz stacza wiele walk ze spoeczestwem, zanim osign cho czciowo zamierzony cel. Ci nowoczeni rycerze przemysu, uzbrojeni tylko w olbrzymie kapitay, maj czsto trudniejsze zadanie, ni staroytni bohaterowie, ktrzy mogli walczy mieczem i tarcz. Chocia rodki si zmieniy, to jednak nie zmieni si cel tych walk, a pozostanie nim zawsze denie do potgi. Wielcy przemysowcy dziaaj prawie zawsze w obrbie swojego kraju, a jednak znalaz si czowiek, ktry ich przewyszy i rozszerzy potg przemysu a poza ocean. Jest nim twrca trustu John Davison Rockefeller. Olbrzymi majtek Rockefellera wytworzy dla jego osoby podziw prawie e legendarny. Wmawiano mu, e by cudwnem dzieckiem, e urodzi si pod parasolem szczcia, a wreszcie sam w to uwierzy i mawia:
3

eby by bogatym trzeba mie trzy rzeczy: szczcie, szczcie i jeszcze raz szczcie". W rzeczywistoci owo osawione szczcie rockefellerowskie, polegao raczej na elaznej wprost energji i kolosalnych zdolnociach organizacyjnych, poczonych z nieprzecitnie ruchliwym umysem. Idea trustu znalaza zastosowanie nietylko w brany naftowej, lecz staa si czynnikiem pomocniczym oglnego przemysu. Rockefeller sta si niezwalczon osobistoci. Majtek jego i potga wywoyway wszdzie zazdro i zwizane z ni powtpiewania i oszczerstwa. Tumy znay Rockefellera tylko z anegdot, lub kaczek dziennikarskich. Nikt nie chcia wierzy w uczciwo jego i bardzo czsto posdzano go o rne ciemne sprawki. Byo to po wikszej czci niesuszne. O ile Rockefeller mia jakie wady i sabostki to te trzeba mu je wybaczy, jako jednostce w swoim rodzaju genjalnej. Zarzucano mu skpstwo i chciwo, podczas gdy by rzeczywicie rozumnie oszczdny. W zakadach nafciarskich, w towarzystwie Standard Oil Company", nie marnowano ani jednej kropelki nafty. Z tych drobnych oszczdnoci wyrastay potem miljonowe zyski. Przemys naftowy zabija swym rozwojem tysiczne egzystencje, rujnowa i unicestwia cae drobniejsze gazie przemysu, ale nie moemy obwinia za to Rockefellera. Tak samo zawini w takim razie Ford, gdy auta jego zalay powodzi wiat i wyrugoway prawie e zupenie doroki. I jedno i drugie stao si prawem koniecznoci dziejowej. Fakty mwi za siebie i Rockefeller nie by przecie czowiekiem bez serca, jeeli rozda cz swego majtku i wzbogaci wielu swoich przyjaci i krewnych. Cae ycie stara si ukrywa przed ludmi i dlatego do trudno jest zgromadzi

materja biograficzny. Niektre wskazwki zawarte s w jego pimie usprawiedliwiajcem p, t. Random Reminiscences". agodnym, penym namaszczenia tonem usprawiedliwia si tam i odpiera rzucane na kalumnje. Jest w tem wiele samokrytycyzmu. Gdy przyjrzymy si uwanie kolejnym etapom ycia Rockefellera, zrozumiemy, e ide jego byo co wicej, ni samo gromadzenie bogactw.

WYCIG O SZCZCIE

W drugiej poowie dziewitnastego stulecia Ameryka przedzierzga si z pastwa rolniczego, w pastwo przemysowe. W okresie tym pojawia si rwnie cay szereg ludzi, ktrzy chc obj wadz nad poszczeglnemi gaziami przemysu i tocz midzy sob cikie, cho niekrwawe walki. Ludziom tym nie zaley na jakich zaszczytnych tytuach, lub rangach, nie pragn oni orderw za mstwo. Chodzi im o zdobycie takich placwek, jakiemi s: grnictwo, koleje elazne, egluga, rynek pieniny itd. Zaarte te walki, ktrych nie przeczuwa nawet spoeczestwo, tocz si pocichu. Polem walki s kantory, gieda i stanowiska przy zielonych stolikach. Bro, t. j. kapitay, uywana jest z wielk ostronoci, na podstawie dobrze obmyonych planw, Z okresu tych walk, datuje si wielu karjerowiczw, ktrym przychodzi z pomoc ustrj spoeczny Stanw Zjednoczonych. Republikaski rzd ustanawia wiele wolnoci i udogodnie, ktrych nie posiada jeszcze konserwatywna Europa. Wystarczy tylko pyn umiejtnie z prdem, eby zrobi majtek.

W wielkim meczu wycigowym, w meczu o szczcie, potg i pienidz, pierwszy staje u mety potnie indywidualny John Davison Rockefeller. Co dziwniejsze, e majtek jego nie opiera si na adnych wtpliwych kalkulacjach, lecz wzrasta prostolinijnie, bez przeszkd, wedug zgry powzitego planu. Z pord tumu wczesnych, bogaczy do ktrych naleeli np, Krupp, Stinnes i Ford, dynastja Rockefellerw ojca i syna wyrnia si. S oni krlami krlw. Roczny dochd Rockefeller w j e s t szacowany wyej, nieli zbiorowa warto koncernw Stinnesa, w czasie najwikszego rozkwitu. Trzeba przyzna, e inne gazie przemysu, jak np. automobile, przyszy z pomoc Rockefellerowi, wywoujc nowe, ogromne zapotrzebowanie na naft, wwczas, gdy lampa naftowa prawie e wysza z uycia.

DZIECISTWO W MAYM DOMKU Przy kocu trzeciego dziesiciolecia ubiegego wieku, ludno Stanw Zjednoczonych zajmowaa si przewanie rolnictwem. We wsiach osiedlali si kolonici i farmerzy, Stan New-Yorku liczy wwczas 350.000 mieszkacw, by prymitywnem miasteczkiem prowincjonalnem i mao mia wikszych, komfortowych domw. Ale ju w owym czasie toczyy si rne walki polityczne, ktre doprowadziy wreszcie kraj do epoki industrjalizmu. Rodzina Rockefellerw, pochodzi z Europy, z poudniowych Niemiec lub z Holandji. William A. Rockefeller senjor, dorobiwszy si majteczku, wybudowa sobie w miecinie Richford may domek, na gruncie niejakiego Harforda Millsa. Tam te smego lipca 1839 roku
6

w dwupokojowem mieszkanku przychodzi na wiat przyszy milioner. 2 okna i jedna para drzwi, wygldaj na lasy dookolne, na ziemie, orn, zasian warzywami i na ki zielone, dwiczce srebrzystemi gosami rozbawionych dzieci. Drzewa owocowe okradane s niezmiernie z niedojrzaych plonw. W maym domku umiecha si Jomny" i ruta, suca czsto do wymierzania kary nieposusznym. Dziecistwo Rockefellera przypada na czas najwikszego ruchu uprzemysowienia kraju; na czas budowy kolei i gorczki zota; na czas oszalaych wdrwek do Kalifornji i dwudziestoletniej wojny Stanw z Meksykiem. Spryciarze mieli wtedy duo szans zrobienia pienidzy. Stary Rockefeller by wanie takim czowiekiem ruchliwym. Nie zadowala si tylko sam sprzeda byda i koni. Oprcz tego nalea do spki w rnego rodzaju przedsibiorstwach, oczywicie na drobn skal. Po nim to czciowo odziedziczy swoje zdolnoci handlowe John. Dziecistwo jego upywao bardzo spokojnie i prosto. Pod opiek matki gorliwej purytanki, John R o c k e f e l l e r z bratem swoim Milliamem wyrastali na skromnych, uczciwych i pobonych chopcw. Uczszczali oba i do szkki wiejskiej. Codziennie chodzili do kocioa na msz. Jedynemi rozrywkami ich byy latem: kpiel rzeczna i wdrapywanie si na drzewa, zim, sanna i lizgawka. ycie takie zahartowao ciao i dusz Johna. Uczynio go uczciwym i zdrowym a do bardzo pnego wieku. Widzimy, e otoczenie Johna jest wysoce nieromantyczne, napoy drobnomieszczaskie, napoy wieniacze. Jedyna ksika, ktr czytano i na ktrej wzorowano si w maym domku, bya biblja. Rockefeller senjor dla ktrego handel jest ewangelj ycia codziennego czsto udziela synom rad i wskazwek kupieckich. Dyskusje takie, zamiast bajek,
7

opowiadanych zwykle dzieciom, maj na celu wyrobienie w chopcach trzewego wiatopogldu. Wpywy te nie przechodz bez echa. Dowiadczenie ojca wyrabia w maym zakresie pogld na polityk handlow. John ju od dziecka wykazuje spryt i ch zarobkowania na wasn rk. Jako zjawisko niecodzienne moemy przytoczy fakt zaoenia sobie samorzutnie ksieczki kontowej. Do ksieczki tej, prowadzonej z wielk gorliwoci wpisywa may Rockefellerek wszystkie najmniejsze dochody i wydatki. Na dochody skaday si przewanie okolicznociowe podarki pienine, otrzymywane od ojca. Do wydatkw naleay jamuny, dawane biednym. Ju od dziecistwa przyuczano dzieci do ofiar i dobrych uczynkw. Jonny wyrnia si wrd swoich rwienikw chci samodzielnego zdobywania pienidzy. Podczas, gdy koledzy jego uparcie bawili si w chowanego, lub skakali po drzewach. John prbowa ju przeprowadza spekulacje pienine. Gdy mia jedenacie lat wyprosi od matki kilka, pisklt indyczych. Z niezwyk starannoci wychowywa je, a gdy stay si ju okazaymi przedstawiciami indyczego rodu, wynalaz kupca i sprzeda je za 10 dolarw. Ten pierwszy zysk napeni radoci jego jedenastoletnie secrce i zapisany zosta triumfalnie w dziecicej ksice kontowej. Odniesiony triumf by tylko podniet do dalszych wysikw. Uprawia hodowl swoj w dalszym cigu i w par miesicy zaoszczdzi sobie 40 dolarw. Bdc ju czterdziestodolarowytn kapitalist nie zadowoli si spoczciem na laurach. Raz w pobliskiem miasteczku kupi bez wiedzy ojca rne towary kolonjalne, wybierajc te, ktrych nie byo w rodzinnej wiosce. Potem wzi swj towar na plecy i sprzedawa go chodzc od domu do domu. Dao mu to 32 dolary zysku. Wszystkie te fakty wiadcz o niezwykoci charakteru Rockefellera. Zamiowanie do pracy byo u niego nie
8

wybrykiem, lecz przymiotem.

wrodzonym

i silnie

zakorzenionym

W POSZUKIWANIU POSADY

Ojciec Rockefeller, orjentujc si w zdolnociach kupieckich starszego syna, postanawia da mu wiksze wyksztacenie fachowe. Posya wic obu chopcw do szkoy handlowej, znajdujcej si w maem, prowincjonalnem miasteczku w Cleveland. Jonny wraz z bratem swoim Williamem, umieszczony zostaje na stancji u czcigodnej matrony Tuttle. Czuje si tam bardzo dobrze. Jeszcze w pniejszych latach wspomina ten okres ycia, jako czas, kiedy mu niczego nie brakowao. Pani Tuttle opiekuje si chopcami z prawdziwie macierzysk czuoci. Wieczorami prowadzi z nimi dugie rozmowy na rne tematy spoeczne. Czsto poruszany bywa temat czynszu i kredytu, ktry obchodzi wwczas mocno cae spoeczestwo. Po skoczeniu szkoy handlowej John wyobraa sobie, e umie ju wszystko, co jest potrzebne do wstpienia na drog praktyki yciowej. Znajc prowadzenie ksig, korespondencj i rachunkowo kupieck, stara si o otrzymanie posady praktykanta biurowego. Pomimo usilnych stara, pomimo wdrwek od firmy do firmy przez duszy czas spotyka si z odmowami. A wreszcie za protekcj pani Tuttle dostaje si do biura p. Hevitt i Tuttle, gdzie pracuje, jako praktykant. Jest bardzo niemiay i nie umie jeszcze odpowiednio oceni swej pracy.

PIERWSZE 50 DOLARW John Davison Rockefeller opowiada z wielkiem przejciem o swojej pierwszej posadzie. Ciemny kantorek, okno, wychodzce na podwrze, ruchome krzeso i poplamiony atramentem stolik, przy ktrym mia pracowa, wyday mu si rajem. Na frontonie domu wisia niezdarny szyld, z ledwie czytelnym napisem, a cae miasteczko pachniao brzydko, nieokrelonym zapachem starzyzny. Jednak szesnastoletni John wdycha z luboci zatch atmosfer kantorku. Pracowa ciko, ponad okrelone godziny biurowe, nie dla przypochlebienia si komu, lecz z zamiowania. Jak mwi, praca sprawiaa mu przyjemno. Wszystkiego by ciekaw. Interesoway go wszystkie sprawy, wchodzce w zakres biura. Przysuchiwa si z uwag rozmowom klientw, uzupeniajc w ten sposb swoje wiadomoci szkolne. Starszy buchalter, ktry z nim razem, pracowa, by czowiekiem, znajcym gruntownie swj fach. Wtajemnicza on Johna we wszelkie kruczki interesu. Chopiec entuzjazmowa si i nocami marzy o sawie i potdze. Czsto w rozmowie wypowiada tak miae zdania, e buchalter, czowiek starszy, zwraca mu ironiczne uwagi. Ale i to przydao si Johnowi. Raz zagalopowa si i powiedzia: Zdaje mi si, e osign jeszcze bardzo wiele i, e imi moje znane bdzie w Stanach". Buchalter nie spodziewa si wcale, jak proroczemi oka si te sowa. W wigilj sylwestrow szef, p, Hevitt, wrczy Rockefellerowi 50 dolarw i oznajmi mu, e odtd bdzie otrzymywa 15 dolarw miesicznie. Te pierwsze 50 dolarw, zarobione godnie i uczciwie napeniy otuch serce Johna i doday mu bodca do dalszej pracy.

10

ROCKEFELLER ZOSTAJE BUCHALTEREM Rockefeller zacz zajmowa w biurze coraz bardziej odpowiedzialne stanowisko. Powierzano mu inkasowanie pienidzy i odwiedzanie co pewien, czas klientw. Zajmowa si rwnie kontrol tych wszystkich spraw. Pomimo swego modego wieku zdobywa sobie coraz wiksze zaufanie szefw. Po pewnym czasie nadarzya mu si okazja objcia wyszego stanowiska. Buchalter jego, niejaki pan Philbin, otrzyma nieduy spadek i postanowi porzuci swoje stanowisko, by mc na stare lata troch wypocz, Szefowie Hevitt i Tuttle znaleli si w wielkim kopocie, nie wiedzc gdzie znale godnego zastpc na tak odpowiedzialne stanowisko. Podczas gdy naradzali si w swoim kantorku, John Davison Rockefeller zdoby si na odwag i zaofiarowa im swoje usugi. Postaw mia tak pewn siebie i przekonywujc, e szefowie zgodzili si przyj go na miejsce buchaltera. Na swem nowem stanowisku otrzyma Rockefeller 40 dolarw miesicznie i premj gwiazdkow, w wysokoci 20 dolarw. Wynosio to rocznie 500 dolarw. Szefowie nie zawiedli si na Johnie. Prba wypada nadspodziewanie. Z wielkim zapaem zabra si John do pracy. Pracowa tem chtniej, e mia mono wyprbowania swoich wiadomoci szkolnych w praktyce, jak rwnie mg zdoby szerszy pogld na polityk handlow. Z podziwu godn prostot i pewnoci rozwizywa najtrudniejsze problemy. Dowiadczenie jego wzrastao z dnia na dzie. Po pewnym czasie zacz ju si orjentowa, co do wartoci swej pracy. Wiedzia, e zdolnociami, przewysza o cae niebo poprzednika swego, pana Philbina, i zrozumia, e wyzyskuj
11

go, dajc mu poow tego, co otrzymywa jego poprzednik. Przyszedszy do tego wniosku, Rockefeller stara si da do zrozumienia szefom, e powinni podwyszy mu pensj. Jednak wszelkie proby i groby nie odnosz najmniejszego skutku. Szefowie udaj guchych i puszczaj wszystkie jego uwagi mimo uszu. Nadszed kwiecie 1857 roku. John Davison Rockefeller zamyla zmieni teren swej pracy. Chce rozpocz co innego. Odczuwa potrzeb dziaania nie dlatego, eby mia za mao pienidzy na swoje potrzeby. Przeciwnie 40 dolarw miesicznie wystarcza mu w zupenoci na prowadzenie wygodnego trybu ycia. Z tego zdoa jeszcze nawet conieco zaoszczdzi i przepdzi niedziel w gminie baptystw. Pobony i niewymagajcy, nie chce jednak pozwoli na to, by go wyzyskiwano. Postanawia sam doj do stanowiska szefa i przebrn przepa, dzielc urzdnika od pryncypaa. W deniu swojem nie czepia si on polityki. Wszelkie myli o poilityce spoecznej wydaj si jego dziewitnastoletnim deniom bardzo niewane. Powoanie tego rodzaju, ktre prowadzi innych modych ludzi do radykalizmu spoecznego i do rewolucji przeciwko ustanowionemu porzdkowi, w jego umyle urodzonego kupca streszcza si w jednem: Jak najprdzej na drugi brzeg". Urzdniczek nie moe zrobi majtku.

PIERWSZE KROKI

W czasie denia do zmiany trybu ycia John Davison Rockefeller przyjani si z niejakim CIarkiem, czowiekiem dowiadczonym i starszym od siebie o jakie 10 lat, Clark rozporzdza kapitaem 2 tysicy dolarw. Dy on do tego samego co John, a mianowicie chce zaoy sobie interes na
12

wasn rk. Dugie wieczory spdzaj przyjaciele na rozmowach i planach, nim wreszcie John wystpuje z propozycj przystpienia do interesu. Clark da, aby obaj woyli w kapita zakadowy jednakow stawk finansow. Poniewa John ma tylko troch swoich oszczdnoci i braknie mu pienidzy, udaje si do ojca, z prob o poyczk. Ojciec zgadza si mu poyczy, ale na bardzo wysoki procent. Jednak i to nie przeraa Johna, ktry wszelkiemi rodkami chce osign swj cel. W ten sposb powstaje nowa firma pod nazw: Clark i Rockefeller. Jest to pierwszy krok na drodze do samodzielnoci, na drodze, ktra w przyszoci doprowadzi Rockefellera do fantastycznych wprost zwycistw. Zapa i energja 18-letniego chopca nie byy jednak zjawiskiem rzadkiem w owym czasie. By to wanie czas najgortszy, czas najwikszego i intensywnego rozwoju Ameryki. Wielu ludzi robio t. zw. karjery. Wielu, poczynajc od groszowych rodkw zarobkowych, dziki niezmoonej energji wypywao na powierzchni kapitalizmu. Podczas gdy w 1843 roku ludno New Yorku wynosia liczebnie zaledwie 60 tysicy osb, to ju w cztery lata pniej, t. j. w 1847 r., przyrost ludnoci by tak znaczny, e wedug danych statystycznych zwikszy si dwukrotnie. Stan New - Yorku rozrasta si coraz bardziej i w krtkim czasie mia ju p miljona mieszkacw. W kraju panowa gorczkowy ruch. Spekulacje i denie do wzbogacenia si, zajmoway cae spoeczestwo. Pewne pismo new-yorskie podaje do wiadomoci publicznej, e w samym New-Yorku mieszkao wwczas 25 miljonerw. Midzy nimi np. Vanderbildt (mia 2 miljona. Oprcz niego wyliczano prawie e sto osb, posiadajcych blisko 200.000 dolarw w majtku. Na kanwie gorczkowych dni niy si zjawy bogaczy i skarbw. W Filadelfji, w Nowym Orleanie, w
13

Baltimore i w Bostonie, wszdzie byli miljonerowie, wszdzie atmosfera dyszaa nieuleczaln gorczk zota. W takiej to atmosferze stawia Rockefeller swoje pierwsze kroki.

NA CYNGLU KARJERY Gdybymy dzisiaj chcieli odnale i oprawi w ramki legendy domek, w ktrym zaoyli sobie firm Rockefeller i Clark, nie moglibymy tego uczyni. Albowiem ulica, na ktrej si znajdowa, zostaa ju dawno skasowana, jako niepotrzebny rekwizyt, a na jej unowoczenionym bruku ustawiono zapewne pikne, nowe, wytworne domy. Wwczas jednak istnia jaki brudny, rozpadajcy si domek, istniay drzwi, opatrzone taniutkim, blaszanym szyldem, gdy na lepszy nie sta byo Rockefellera. Kantorek ciemny i nieprzytulny spoglda na klienta smtnemi oczami dwch stow do pisania. W kcie nudzia si i ziewaa jaka poczciwa kasa. Cay personel skada si z dwch wsplnikw i jeszcze jednego urzdniczyny. Wzorujc si na dawnyh swoich szefach wsplnicy zakadaj firm komisow i poszukuj interesw frachtowych i przewozowych. Clark, jako starszy i bardziej dowiadczony reprezentuje firm nazewntrz. Odwiedza klientw i zajmuje si spraw zakupu i sprzeday towarw. Rockefeller prowadzi ksiki, kontroluje kas i pilnuje wewntrznego adu. Doglda czystoci kadego listu, ktry wychodzi z biura w wiat, co nie jest wcale na owe czasy zbyt atwem zadaniem, gdy maszyny do kopjowania s jeszcze przedmiotem zbytku. Wogle praca w kantorku jest bardzo mudna. Pracuje si od 7-ej rano do pnego wieczora, a czasem w razie potrzeby powica si i nocne godziny. Rockefeller wspomina te czasy,
14

jak zoty wiek beztroski po nocach i prowadzili oywione sprzeczkiwanie tylko przed sob i Clarkiem. Wszelkie zachodzce wtpliwoci, rozstrzyga z przyjacielem Clarkiem. Siedzieli nieraz po nocach prowadzili oywiones sprzeczki, natury czysto rzeczowej, dotyczcej metod polityki kupieckiej. Czsto zachodzia midzy nimi rnica zda, gdy Clark, jako starszy, powodowany strachem, e nie podoa, cofa si przed interesami, a John przeciwnie, z prawdziwie modziecz odwag rzuca si w wir ryzyka i nie opuszcza najmniejszej okazji zarobku. Rockefeller nieraz wspomina te czasy, kiedy to jaka bardzo drobna sumka pienidzy absorbowaa umys i sprawiaa niesamowicie wiele kopotu. Mwi, e czasem budzi si z najgbszego snu, by sprawdzi, czy jaka paczuszka zostaa dobrze i umiejtnie opakowana. Widzimy, e majtek Rockefellera wzrasta w sposb godziwy i zrozumiay, bez uycia jakich niejasnych praktyk, lub czarnoksiskich rdek. Dziki niezwykej starannoci i gorliwoci obu wsplnikw interes prosperowa nadzwyczaj pomylnie. Kapita obrotowy pierwszego roku istnienia przedsibiorstwa, wynosi p miljona dolarw. Firma cieszya si duem uznaniem i zaufaniem. Interesy wci napyway i susznie obawia si Clark, e oto jeszcze jaki czas, a firma nie bdzie moga podoa wszystkim sprawom. Obaj wsplnicy zdawali sobie spraw, e musz jako zwikszy kapita zakadowy. Doszli do wniosku, e niema innej rady, jak stara si o poyczk. Nie byo to rzecz atw, gdy w owym czasie bardzo wiele przedsibiorstw cierpiao na brak pienidzy, a banki byy rzadkoci i niechtnie poyczano. Moda, nieznana firma Clark i Rockefeller'' miaa bardzo mae szanse. Sprawa ta odbieraa wsplnikom sen i ch do dalszej pracy.
15

Prno pukano do rnycn drzwi i przedsibiorstw. Kady potrzebowa dla siebie. Wszdzie naraano si na wzruszanie ramionami, niech i odmow. Niepowodzenie odbierao wszelk odwag. Biedny Rockefeller nie mg nigdzie dosta kredytu. Ale bajeczny los umiecha si ju w ukryciu i pewnego dnia rozbysn socem powodzenia w maym, ciemnym kantorku. Jak zwykle wszystko zrzdzi przypadek. Skopotany Rockefeller przypomnia sobie o panu Handy, dyrektorze banku. Czowiek ten zna dobrze ojca Rockefellera i John liczy na jego wzgldy. Z dreniem serca uda si do niego w roli petenta. Dyrektor przyj go bardzo uprzejmie i w rezultacie zgodzi si poyczy mu 2.000 dolarw. Rockeleller nie mg uwierzy we wasne szczcie. Z trudnoci zachowa zimn krew do koca wizyty. Skoro tylko znalaz si na ulicy podskoczy do gry i zacz wywija rkami, jak oszalay, radosny czowiek. Ten pomylny epizod da mono nowej firmie nietylko egzystencji, lecz, co waniejsze, dalszego rozwijania si. Zczasem udao si wsplnikom nawiza kontakt z innemi bankami. Odtd mogli ju swobodnie prowadzi interesy. Polityka Rockefellera polegaa na jak najwikszej wsppracy z ludmi. W przeciwstawieniu do Clarka, ktry si ich obawia. John stara si rozszerzy swoj klientel. Przychodzio mu to z atwoci. Umia sugestjonowa i wywiera nacisk swoj siln wol i indywidualnoci. W przecigu praktyki handlowej mia moe 60-ciu wsplnikw, z ktrymi przyjani si i pracowa na rnych polach. W stosunku do wsplnikw mia on zasady wprost bezwzgldne. Traktowa ich, jak rzeczy. Przyjmowa, kiedy byli mu potrzebni, odrzuca, gdy stali na przeszkodzie. Stara si zawsze by panem sytuacji t. zn. samodzielnym, wiadomym celu przedsibiorc. Wybitno umysu Rockefellera bya ceniona przez jego wsplnikw i znana w
16

aniejszym gronie znajomych. Nie by on nigdy przecitnym handlowcem i pracownikiem. Zawsze pole dziaania zdawao mu si za ciasne. Zawsze szuka szerszych moliwoci. Nie zasklepia si nigdy w swoich wasnych planach. Jak tylko zaj si osobicie werbowaniem nowych klientw, interesy firmy zwikszyy si w dwjnasb. Logiczny i lakoniczny styl, ktrym si posugiwa w rozmowie z ludmi, spokojna, pewna siebie postawa tego mocnego czowieka, wytworzya takie zaufanie dla firmy Rockefeller i Clark", e zacza ona nawet konkurowa z innemi, powanemi firmami.

GORCZKA NAFTOWA Powodzenie firmy Clark i Rockefeller nie mogo zadowoli czynnego i ruchliwego umysu Rokekefellera, Mae miasteczko Cleveland, spokojna przysta, gdzie nie dziao si nic nadzwyczajngo, napaway go apatj i niechci. Mia 23 lata, by zupenie samodzielny i nadzwyczaj przytem powany. Wszelkie rozrywki, waciwe jego rwienikom, studentom i urzdnikom handlowym, byy dla obce i nieciekawe. Zdawao si, e czowiek ten nie mia nigdy rozemianej, swawolnej modoci. Na kobiety, nawet najadniejsze, nie zwraca adnej uwagi. Nie istniay dla niego. Mia wrodzony i zrozumiay na tle epoki pd do staej, wielkiej dziaalnoci. Mia ogromne poczucie wanoci czasu. Nie marnowa ani jednej chwili. Zdawao mu si zawsze, e nie ma czasu do stracenia. Rozmyla nad tem, gdzie mgby si przerzuci, aby w jak najkrtszym czasie poruszy z posad" gospodark. Byy wwczas tereny spekulacyjne, ktre daway wychodcom z Europy coraz to nowe szanse. Byy koleje
17

elazne na ktrych. Vanderbildt i Gould zarabiali niesamowite sumy. Bya koniunktura dostaw wojennych, podczas amerykaskich wojen domowych, kiedy to prawie wszyscy multimiljonerzy amerykascy zyskiwali bardzo wiele. Wszystko to wymagao znacznych kapitaw i nie ncio Rockefellera. Nie w jego zdolnociach leao przenoszenie si szybkie z miejsca na miejsce i podejmowanie codzie innych spekulacyj. Jego talent przedsibiorczy polega, jak to ujawniy przysze lata, nie na rozbienoci, n i e n a nieograniczonej rozcigoci pola dziaania, lecz na koncentracji i skupieniu. Na pocztku 1860-go roku zacz si rozwija nowy przemys naftowy. Lampa naftowa wchodzia w uycie. Pocztkowo wydobywanie nafty poczone byo z wielkiemi trudnociami, ale gdy niejakiemu Drakemu, dyrektorowi specjalnej kompanji naftowej udao si ulepszy technik wierce i gdy na wschd od New-Yorku, w Pensylwanji i Ohio odkryto nowe, wydajne rda, owietlenie naftowe rozpowszechniao si coraz bardziej, a zapotrzebowanie roso, zapewniajc rozwj nowej produkcji. Nowo odkryte bogactwa ziemi przycigay tumy, dne szybkiego i obfitego zarobku. Kto tylko mia pienidze stara si je zuytkowa w tym kierunku. Gorczka naftowa podobnie, jak o dwadziecia lat modsza gorczka zota, zalaa cay wiat.

Szczcie bogactwa zdawao si wszystkim uchwytne, zwaszcza, e tereny naftowe leay w upragnionej bliskoci. Na wzr nowoczesnych Robinsonw postanowi i Rockefeller zaj si handlem naft. Porozumiawszy si z Clarkiem zdecydowali zaoy nowe przedsibiorstwo naftowe. W skad firmy wchodzi trzech nowych wsplnikw. Dwaj bracia Clarka: James i Richard i zdolny handlowiec Samuel Andrevs.
18

W ten sposb powikszono kapita zakadowy i zaoono jeszcze w Cleveland rafineri, t. j. zakad do oczyszczania nafty. Po trzech latach Rockefeller dochodzi do wniosku, e wsplnicy stoj mu na przeszkodzie. Krpowali oni swobod dziaania oraz jego wrodzone tendencje do cigych zmian i reform. Rockefeller wpada na szczliwy pomys zlicytowania interesu midzy wsplnikami. Licytacja odbya si bardzo oficjalnie pod kierunkiem adwokata. Wielkie napicie i natenie nerwowe opanowao wszystkich. Rockefeller, wystarawszy si specjalnie o du, ilo pienidzy na ten cel, zwyciy. Zosta wacicielem caej firmy. Odkupi j za sum 72,500 dolarw. Po skoczonej licytacji zaproponowa Andrevsowi przystpienie do spki. Andrevs z radoci przyj propozycj i w ten sposb powstaa nowa firma Rockefeller i Andrevs". Po tych dowiadczeniach kupieckich 26 letni John Davison Rockefeller nie ma ju powodu krpowa si i wystpuje jako naczelny kierownik swego przedsibiorstwa.

TRUST SI RODZI"

Rockefeller zrywa z wszystkiemu interesami komisowemi i wysiki swoje skupia na przemyle naftowym. Pomimo systematycznej pracy i wiysikw nie udaje mu si pocztkowo osign upragnionych rezultatw. W przemyle naftowym panuje niezwalczona konkurencja, wywoana olbrzymi iloci wspzawodniczcych firm. Przy sprzeday nafty po cenie rynkowej nie mona osign lepszych rezultatw. Oprcz tego nastrczaj si jeszcze inne trudnoci.
19

Metody oczyszczania nafty s bardzo prymitywne i dziki temu olej ziemny, wydobywany w stanie Ohio ma specyficznie nieprzyjemny zapach, bdcy wielk zawad przy sprzeday. W genjalnym mzgu przyszego miljardera rodz si plany koniecznych reform, ktre w przyszoci ugruntuj jego potg. W tym okresie wanie rodzi si idea trustu. Rockefeller orientuje si doskonale w technicznej stronie wyrabiania nafty. Pomimo krtkiej swojej pracy na tem polu, rozumie, e po pierwsze naley zuytkowa do czego poboczne produkty, otrzymywane przy wydobywaniu nafty; po drugie, niezbdne jest ulepszenie metod wyrbu surowca, a po trzecie i najwaniejsze dla firmy naftowej, jest uzyskanie wpyww na rynku. Rockefeller stara si te i werbuje sobie coraz szersz klientel. Zdobywa nowe tereny odbiorcze i w zapdzie wykracza poza Ameryk. Ale dla wykonania tych wszystkich planw firma Rockefeller i Andrevs jest miesznie ma placwk. Doszedszy do wniosku e trzeba szuka szerszego terenu pracy, Rockefeller wpada na pomys strustowania wszystkich towarzystw naftowych, w celu stworzenia szerszych krgw nowej gazi przemysu. Do wykonania tego planu niezbdne byy dwa czynniki: kapita i zdolni wsppracownicy, ktrzy byliby w stanie podj si przeprowadzenia tak trudnego zadania. Odtd dni pitrz si niezdobytemi grami wielorakich trudnoci. Musimy wzi pod uwag, e nie byo jeszcze wwczas syndykatw a kada nowa idea spotyka si zawsze z wielkim oporem. Nikt nie obejmowa jeszcze umysem wielkich moliwoci, jakie mogaby przynie w przyszoci taka idea. Rockefeller schwyci si najlepszego sposobu. Zacz przeprowadza pomys swj bardzo nieznacznie i nieoficjalnie. Odkupi kilka mniejszych i wikszych przedsibiorstw naftowych, zorganizowa je tak, e stanowiy
20

na rynku potn cao, ktrej konkurencji mogli obawia si inni. Organizacja tego rodzaju bya na owe czasy do rzadkiem zjawiskiem; wywoaa te jak zwykle rnorodne ekscesy. Zwaszcza ci, ktrym nie byo to na rk zgaszali protesty, zaalenia i oskarenia sdowne. Rockefeller okaza si jednak bezwzgldny, o ile chodzio o intresy. Przeciwstawia si wszystkiemu z zimn krwi, Uywa wszelkich rodkw, aby tylko doj do upragnionego celu. Za to te w opinji publicznej syn, jako czowiek bez serca, zatwardziay i surowy. Niejeden obywatel Ameryki wspomina jego imi z przeklestwem i nienawici.

NOWY SYSTEM

Traktowa swoje przedsibiorstwo, jako ywotn, cielesn rzecz. Gdy widzia, e dobrze prosperuje, stara si o dalsze zwycistwa i t. d. Deniem jego byo zawsze jednoczy pomysy z kapitaem i na miejscu drobnych, ndznych firm, rozrasta si triumfalnie potnem przedsibiorstwem. Dlatego te w dziele jego widzimy wielk ambicj i potga finansowa, ugruntowana przez niego, wydaje nam si wprost niewiarogodna, jeeli patrzymy na ni przez pryzmat pracy jednego czowieka. Jako rezultat dziea twrczego tego wielkiego przedsibiorcy, powstaje bezosobowa firma Standard Oil Company", Do niej to coraz bardziej przykuwa si nazwisko jej zaoyciela Johna Davisona Rockefellera. Zagadnienie rozwoju kapitalistycznego prowadzi on zwycisko od prywatnych przedsibiorstw do anonimowych stowarzysze akcyjnych; od patrjarchalnego handlu
21

rodzinnego do nieznanych, powstajcych w cieniu dranicej tajemnicy konsorcjw kapitalistycznych; od prywatnego, zmizerowanego, w podniszczonem ubraniu pryncypaa, do cylindrowego dyrektora naczelnego. aden przemysowiec ostatniego stulecia nie uchwyci tak dobrze nowoczesnoci wielkich przedsibiorstw i nie umia nada im tak logicznej, precyzyjnej formy. Nikt drugi nie umia z tak atwoci omija przykrych sytuacyj i wowym, gibkim rozumem przelizgiwa si obok niewygodnych przepisw prawnych. Rockefeller poprowadza zwycisk walk przeciw pastwu, narodowi i spoeczestwu. Zmusi pastwo do pozostawienia kapitaowi formy na tyle ywotnej, eby umoliwia mu ona normalny rozwj si. Kapitalizm rozwin si tak pomylnie, i zaszed tak daleko, e najwikszy kapitalista Rockefeller znikn, przytoczony jego si. Z kupieckiej praktyki wyciga Rockefeller du orjentacj, i zdaje sobie spraw, jak wanym czynnikiem s koszta przewozu dla kalkulacyj handlowych. Celem jego jest zdoby moliwie najtaszy przewz i sta si gron konkurencj dla innych firm. W czasie wsppracy Rockfellera z Andrevsem, handel naft by jeszcze w pieluszkach. Bardzo czste poary i szkody z niemi zwizane dziaay zniechcajco na ludzi. Dawniej olej przewoono w beczkach, adowanych na towarowe wagony, obecnie pewien inynier amerykaski stworzy nowy system przewoenia nafty. Beczki zastpi rurami, przeprowadzonemi w ziemi. Mogo si to odbywa na dalekiej przestrzeni. Dziki temu koszta przewozu taniay i umoliwiay pobicie rynku naftowega. Rockefeller zacz przewozi nowym systemem. Potrzebne kapitay wydoby od bankowcw, ktrym z trudnoci zdoa wytumaczy pomylno interesu.

22

W dalszym cigu zakada Rockefeller w Beltimore i Broklynie nowczesne rafinerje nafty; zdala od pl olejowych. W 1867 roku likwiduje firm a zakada now pod nazw Rockefeller, Andrevs i Flagler". Na czele stoi 7 osb. Zaczyna si usilna praca nad wprowadzeniem w czyn nowego systemu przewozowego. Jest to poczone z kolosalnemi trudnociami. Wchodz tu w gr rne wzgldy natury prawnej. Nie we wszystkich miejscowociach Stanw pozwalano zakada rury, a kady stan ma samoistnie, obowizujce przepisy prawne. Trzeba byo na to genjalnej gowy Rockefellera ktry umia sobie zawsze ze wszystkiem poradzi. Coprawda nie przebiera w rodkach. Ima si czasem oszustwa, korrupcji, wszelkich krtych drg. Robi intrygi. Przy caej gorczkowej akcji, zasug jego byo to, e nie mia nigdy banalnych pomysw. Trust by jego wymarzonem dzieem, ktremu powica wszystko. Majc 33 lata Rockefeller zakada trust Standard Oil Company". Udaje mu si zgromadzi grup kapitalistw. Kapita zakadowy stowarzyszenia wynosi miljon dolarw. Najwaniejsze postulaty Standard Oil Company byy: 1) monopolizacja handlu naftowego 2) bezwzgldne opanowanie rynku. Trust doszed do takiej potgi, e otrzyma nawet krwioercz nazw, pochaniajcego wszystko polipa, trust Octopus. Nazwa Octopus staa si tak pospolita, e nieraz uywali jej sami dyrektorowie firmy.

MACKI POLIPA

Na pocztku 1870 roku wrd amerykaskich magnatw kolejowych toczya si ostra walka. Wyraao si to we
23

wzajemnych utrudnieniach, ktre sobie pitrzyli. Dotyczyy one przewane taryfy kolejowej, Pomimo obowizujcej taryfy, niektre koleje umylnie obniay cen, w celach pognbienia firm konkurujcych. Rockefeller zorjentowa si odrazu, e moe i powinien wykorzysta dla siebie stan wojenny, panujcy w tych sferach. Trust z zachannoci ameby pochania wszystkie mniejsze, a stopniowo i wiksze firmy. Rockefeller chce zjednoczy wszystkie firmy naftowe pod swoj wadz. Co nie udawao si z dobrze prosperujcemi firmami, to uzyska mg od ofiar polipa. Mia swojich agentw, ktrzy kadej wieo podupadej firmie ofiarowywali du sum za odsprzedanie przedsibiorstwa. Jednak najwaniejsza sprawa, sprawa kosztw przewozu, czy uzyskania taszej taryfy nie zostaa jeszcze zaatwiona. Czowiekiem, ktry posiada na wasno cztery wielkie wzy kolejowe by William Vanderbildt, jedyny spadkobierca Corneliusa Vanderbildta. Dziedziczy on prcz tego olbrzymi majtek, w wysokoci 90-ciu miljonw dolarw. Po mierci ojca William Vanderbildt prowadzi dalej swoje przedsibiorstwo z niezwyk stanowczoci i surowoci. Od tego to wanie czowieka chcia Rockefeller uzyska w tajemnicy nieprawny rabat taryfy przewozowej. Wiele prb przedsibra, zanim cudownym sposobem udao mu si wreszcie przejedna nieubaganego magnata. Rockefeller wybra si osobicie do ni c n i e przeczuwajcego Vanderbildt'a. Rozmowa przybraa obrt bardzo nieprzyjemny i odrazu z miejsca utkwia na martwym punkcie. Vanderbildt oznajmi kategorycznie, e nie ma potrzeby godzi si na adne ustpstwa. Wwczas Rockefeller chwyci si ostatniej deski ratunku i zaproponowa mu udzia w akcjach trustu. Rozchmurzyo si pospne czoo magnata kolejowego. Zgodzi si. I znw Rockefeller mg
24

triumfowa. Gdy dwaj potentaci przyszli do porozumienia wypowiedzia Vanderbildt sowa, ktre sprawdziy si w bardzo krtkim czasie, Gdy tak si bd sprawy rozwijay w dalszym cigu, to nafciarze dostan w swoje rce wszystkie linje kolejowe". Rzeczywicie w przecigu najbliszych dziesiciu lat, Rockefeller nietylko mia ulgi na wszystkich kolejach, ale posiada na wasno poszczeglne wzy. W obrbie swego trustu stara si Rockefeller stosowa metod samostarczalnoci. Np. sprawy przewozu nie traktowa on jako rzecz poboczn, lecz wysuwa j na pierwszy plan, jako rzecz najwaniejsz. Tak traktowa wszystko, co stao w bliszym zwizku z przemysem naftowym, W ten sposb powstay fabryki do wyrobu beczek, tankw, wozw tankowych i pomp. W ten sposb te powstaa caa flota okrtw przewozowych. We wszystkiem wykazywa niezwyk bystro umysu i zasb niepospolitej, nadludzkiej energji. W organizacji trustu i w postpowaniu z robotnikami przejawia si idea pomocy spoecznej. Rockefeller pamita dobe te czasy, kiedy to nadaremnie wdrowa od biura do biura, proszc o jakkolwiek posadk. Pamita rwnie, jak wyzyskiwano jego prac i jakiem to go napeniao rozgoryczeniem. Dlatego te do biur swoich przyjmowa chtnie modych, nieznanych ludzi. Dawa im odpowiedni prac, a gdy wykazywali zdolnoci, stara si dla nich o wysze stanowiska i wynagrodzenia. Wyrabia sobie zawsze zdolnych pracownikw i dawa im mono indywidualnych poczyna i inicjatywy. Zachca rwnie swj personel przez dywidendy. Wszystko to zjednao mu potg, z ktr nie kady mgby si zmierzy.

25

CHISKIE AWANTURY, CZYLI DALEKA PODR LAMPY NAFTOWEJ.

Rockefeller ju od duszego czasu zamierza rozszerzy granice swej dziaalnoci poza obrb Ameryki. Chcia rozpowszechni uywalno lampy naftowej w takim kraju, gdzieby nie natrafi na adn konkurencj. Dlatego te wybr jego pad na Chiny. Wysa tam specjalnych agentw, dla zasignicia jzyka i zorientowania si w sytuacji. Agenci co pewien czas przysyali mu wiadomoci, dotyczce stosunkw chiskich. Po rozejreniu si w sytuacji nasuwao si ogromnie duo trudnoci, uniemoliwiajcych prawie przeprowadzenie powzitego planu. Po pierwsze ludno chiska nie znaa i nie uywaa wcale nafty; po drugie odznaczaa si niezwyk oszczdnoci, co spowodowane jest oglnie panujc bied, po trzecie duchowiestwo chiskie sprzeciwia si uywaniu nafty i uwaa to za przestpstwo. Oprcz tego naleao si spodziewa jeszcze oporu ze strony tubylczych handlarzy, yjcych ze sprzeday oleju rolinnego, Rockefeller roztrzsa te wtpliwoci ze swoim przyjacielem Flaglerem. Flagler by czowiekiem bezporednim i odwanym. Miewa nieraz bardzo dobre pomysy i wierzy w wielk przyszo trustu. Zna Rokefellera jeszcze z czasw istnienia firmy Clark i Rockefeller". Lubili si bardzo. O jednej porze przychodzili do kantoru, o jednej godzinie koczyli. Mieszkali, w jednym domu, tak e po skoczonej pracy, zwykle wracali t sam drog, prowadzc ze sob rne, fachowe dyskusje. Na jednym z takich spacerw, jak opowiada Rockefeller odbyo si wanie rozstrzygnicie sprawy chiskiej. Obaj panowie mocno byli zakopotani, Rockefeller nie widzia adnego wyjcia z sytuacji, ale Flagler zawsze peen wiary
26

wpad na dobry pomys. eby rozpowszechni lamp naftow w Chinach wrd biednej ludnoci, postanowi zrobi pewn ilo lampek naftowych i rozprzeda je po cenie kosztu wrd ludnoci chiskiej. Cena za lampk wynosi miaa 7 centa, Rockefeller pocztkowo bardzo sceptycznie zapatrywa si na ten projekt, ale po chwili udzieli mu si szczery zapa przyjaciela. Pomys zafrapowa go i wyda mu si nawet fascynujcy. Podczas rozmowy tej panowie tak byli zaaferowani, e nie zauwayli nawet, kiedy znaleli si za miastem, w czystem polu i kiedy ogarn ich przedwieczorny, gstniejcy mrok.

PODBJ WIATA

Trust Rockefellera zatrudnia ju 60.000 ludzi. Dyrektorowie jego siedzieli teraz w kantorze z dum senatorw, rozprawiajc i snujc plany przyszych zwycistw. Przedsibiorstwo odnosio rzeczywicie codzie, wiksze triumfy. Zawdziczao to wspaniaej organizacji. Reklama lampy naftowej obiega ju ca kul ziemsk i znana bya w 5-ciu czciach wiata. Specjalne wozy rozjeday przez ulice miast i uliczki wsi, by dostarczy klientom towar do samych drzwi domu, by nie potrzebowali nabywa go w sklepiku. Taka nadzwyczajna obsuga wywoywaa oglne zadowolenie wrd publicznoci, ktra chtnie towar nabywaa. Z drugiej znw strony powodzenie trustu spowodowao zanik tysica drobnych egzystencyj, ktre z koniecznoci musiay si usuwa z placu boju. Drobni kupcy i drobne przedsibiorstwa broniy si wprawdzie. Coraz to nowe zaalenia i skargi napyway do sdu, ale nic nie mogo si oprze wszechwiatowej potdze trustu.
27

WIAT W PROMIENIU LAMPY NAFTOWEJ

Rockefeller rozumia bardzo dobrze znaczenie reklamy, dlatego te zabra si z wielk gorliwoci do wykonania planu, obmylonego z Flaglerem. Wynaj kilkunastu technikw i poleci im wykonanie modelu lampy. Model uda si. Lampa bya tania i wygodna. Teraz pozostao jeszcze opracowanie plakatu reklamowego. Po dugich studjach opracowano plakat w chiskim jzyku. By on pisany tak atwo i zrozumiale, e kady przecitny robotnik mg go zrozumie. Gdy Rockefeller wysa do Chin 100.000 lampek naftowych, cieszyli si zwaszcza wrogowie jego, ktrzy byli pewni, e eksperyment ten si nie uda. Tymczasem, o dziwo! W Chinach zaczto kupowa now lamp. Sprawio to moe znw szczcie" rockefellerorwskie, a moe pocigajca, wietnie opracowana tre plakatu, dostosowana do wymaga i gustw chiskich. Plakat opiewa rnorodne okolicznoci yciowe, w ktrych lampa jest koniecznie potrzebna. Brzmi to tak; Kady czowiek pragnie szczcia, dugiego ycia, powylnoci i spokoju. Do tego musi y w wietlanym wiecie. Kto chce y w wiecie wiata, musi uywa do tego nowych wynalazkw. Najnowszym wynalazkiem jest wspaniaa lampa wietlna, amerykaskiej firmy Standard Oil w New Yorku. Lamp t zapala si naft firmy Standard Oil Company". Blask, ktry daje ta doskonaa nafta, nie jest o wiele gorszy od jasnoci wata dziennego. Gdy si raz napeni lamp, mona j pali 10 godzin, co wynika z oszczdnociowych walorw nafty. Lamp t mona postawi na stole, trzyma j w rku, lub powiesi na cianie. W istocie lampa ta sprawia
28

czowiekowi wielk rado w yciu. Firma nasza dooya wszelkich stara a wielcy ludzie zrobili grn cz naczynia, knot od lampy. Gdy chce si zapali lamp, trzeba ostronie wla naft, wtedy niema adnej woni. Chocia lampa ta drosza jest od dymicej, i ciemno - palcej si elaznej lampy rcznej, to jednak naley si zastanowi nad tem, e oczy zostaj jasne, gdy wprowadza si t lamp do domu. M i ona mog w nocy duej pracowa, nie naraajc oczu na zmczenie, a to jest ju du korzyci. Gdy w domu znajduj si dzieci, ktre musz czyta, to janiej palca si nafta, sprawi im tem wiksz przyjemno. Gdy wreszcie, kto sobie nie yczy by dzieci jego uczyy si, to niech pomyli, e lampa dobr jest pomoc w penych ciemnociach. Jest to powiedziane poto, by nie oglda jej jako curiosum. Znajdzie si moe kto, kto powie: Nie kupuj, bo jak si zamie cylinder, to nie dostaniesz nigdzie odpowiedniego. Ale z tego powodu nie naley mie adnych wtpliwoci, gdy wszystkie filje stowarzyszenia Oil Company", maj te cylindry w miastach portowych i na yczenie wysyaj je na sprzeda," W ten sposb rozpowszechnia si lampa naftowa nietylko w Chinach, lecz i na caym wiecie. Gdzie tylko sign mogy karawany wielbdzie, do pustynnych stepw Arabji w Afryce pnocnej, w Afganistanie, na wyspie Borneo, w Laplandji, Grenlandji, Islandji, w lepiankach plemion szczepu Maon, w caych Indjach, gdzie tylko dotrze mogo dobroczynne wiato lampy, wszdzie sigaa potna rka. I prawd jest, e narzucano i przypasowywano obcym narodom swj byszczcy, naftowy wynalazek. Prospekty, zachwalajce lamp, przetumaczone byy na 120 jzykw i rozdawane rnokolorowym rasom. Nic dziwnego, e w krtkim czasie trust zacz odgrywa du rol polityczn. Podczas wyborw liczono si z nim, jako z potg finansow. Sta si panem rynku wiatowego i pionierem
29

amerykaskiego imperializmu. Sta si zaczepnym punktem polityki wiatowej. W tym czasie obrt roczny towarzystwa Standard Oil Company" wynosi 21 miljonw dolarw, z czego poow otrzymuje si z eksportu.

ODKRYTE KARTY

Rockefeller mia dar zjednywania sobie ludzi i urabiania z nich dobrych pracownikw. Czsto byli to ludzie, ktrzy nie przeczuwali nawet swoich zdolnoci kupiecko - handlowych. Midzy innemi odkrytemi" przez niego zdolnemi jednostkami, znajduje si rwnie niejaki Fryderyk T, Gates, misjonarz baptystw. Gates by czowiekiem o jasnym umyle, niepowszedniej mdroci i szybkiej orjentacji. Rockefeller polubi go za to, e czowiek ten wiele podrowa i z podry swoich wynosi duo ciekawych dowiadcze i obserwacyj. Rockefeller powierzy Gatesowi nadzr nad interesami, nie dotyczcemi bezporednio nafty. Da mu do pomocy dwch ludzi, syna swojego i S. Murphy. Humorystyczny jest fakt, e misjonarz okaza si bardzo zdolnym kupcem. Prac swoj odbywa w pnocnowschodniej czci Stanw Zjednoczonych, gdzie Rockefeller mia udzia w hutach stalowych, na kolejach, w fabrykach, w zakadach drzewa i t. d. Dziki niezomnej zasadzie Rockefellera, ktry twierdzi, e nie pozwoli nigdy podupa jakiemu ze swoich przedibiorstw w najgorszych czasach paniki, kiedy ludzie w kilka tygodni z bogaczy stawali si ndzarzami, kapita Rockefellera wzrasta na wszystkich placwkach. Pewnego razu, gdy krl nafty otrzyma wiadomo od Gatesa, e
30

interesom w pnocno - wschodniej Ameryce grozi ruina, zgromadzi odrazu plenum zainteresowanych stowarzysze, i da im finansow pomoc, ktra uratowaa interesy setek ludzi. W krtkim czasie Gates, dotychczasowy misjonarz baptystw, awansowa na naczelnego kierownika jednego z wikszych przedsibiorstw rockefellerowskich. Najgorsze czasy oglnej klski wykorzysta Rockefeller na skupywanie akcji Standard Oil Company" za miesznie nisk cen. W ten sposb zgromadzi w swoim rku prawie cay kapita trustu. Idea rozszerzenia terenu swoich wpyww i dziaa nie opuszczaa go ani na chwil, Dy midzy innemi do wybudowania floty okrtowej w celu transportowania spiu. Nie byo to jednak takie atwe do przeprowadzenia, Rockefeller nie posiada odpowiednich materjaw a okrelone modele wymagay wielu daleko idcych ulepsze. W Cleveland mieszka czowiek, ktry najbardziej by kompetentny w tych sprawach. Sam Mather tak si nazywa, prowadzi specjalnie interesy spiowe. Ale by on niechtnie usposobiony dla Rockefellera i konkurowa z nim zawsze. Rockefeller postanowi obecnie schowa na pniej wszelkie urazy i sprzymierzy si z Samem Matherem. W tym celu zaprosi go do siebie przez porednictwo Gatesa. Mather, znalazszy si w kantorze oznajmi krlowi nafty, e nie ma czasu i nie chce robi z nim adnych interesw. Gdy Rockefeller zobaczy, e Mather siga ju po kapelusz usadowi go gwatownie na krzele i oznajmi mu, e gotw jest da natychmiast pienidze na budow okrtw. Gdy wypowiedzia sum 3 miljony dolarw" Mather, ktry nie spodziewa si takiej hojnoci osupia i po krtkiej chwili poda rk na znak zgody.

31

Tak wic w przecigu minuty, bez zmruenia powiek, Rockefeller zaatwi interes na 3 miljony dolarw, a w przeciwniku swoim znalaz wygodnego sprzymierzeca. Skoro flota zostaa zbudowana, Rockefeller da jej zdolnego i dowiadczonego kierownika, Boversa. Czowieka tego poleci mu Gates. By on mdrym i zdolnym organizatorem. Pracujc poczyni w okrtach przerne ulepszenia techniczne. Po kilku latach, Rockefeller sprzeda cae swoje przedsibiorstwo spiowe Carnegiemu. Tranzakcja ta przyniosa mu wiele miljonw zysku. Podczas tego Standard Oil Company" wsppracowa z bogat grup Morgana i znowu dostay si Rockefellerowi due zyski pienine. Wszystkie te kombinacje, o ktrych nikt poza gronem zainteresowanych nie mia pojcia, zostay pewnego dnia wydane na up opinji publicznej. Nieznany cudzoziemiec, czonek kongresu nazwiskiem La Folette, odkry karty zakulisowych sprawek trustu senatowi amerykaskiemu. Oglne oburzenie zapanowao w spoeczestwie. Uznano, e trust nie ma adnej szlachetnej tendencji spoecznej, a poprostu jest zbiorowiskiem wyzyskiwaczy, ktrzy, jak zabawk bawi si tumem, aby tylko mc zgromadzi w swoim rku coraz to wiksze kapitay. Najwiksza nienawi zwrcia si przeciwko trustowi Rockefellera, ktry by najpotniejszym i najbardziej krwioerczym polipem. Odkryto ciemne karty. Rozpocza si zacieka walka rzdu z trustem, ktry zaczyna stanowi pastwo w pastwie. Rockefeller pocz udawa spokojnego, prywatnego czowieka, ktry w spokoju domowego ogniska podlewa doniczki z kwiatami i popija rano bia kaw.

32

W rzeczywistoci jednak wszystkiemi siami trzyma cugle swej wadzy i uwaa na kade przesunicie pionkw na szachownicy niespokojnych dni.

SKARBY ROCKEFELLERA Pomimo olbrzymiego majtku swego Rockefeller do koca ycia by bardzo skromny. Nie by rozrzutny, nie wydawa na adne nadzwyczajne rozrywki. Spokojny tryb ycia sprawi, e majc 50 lat zdrw by i peen ochoty do ycia. Za modu mia jedno yczenie, ktrego nie mg urzeczywistni. Pragn do koca ycia sta na czele Standard Oil Company". Lecz okolicznoci nie pozwoliy na to. I oto pewnego dnia. rozlega si wie, e pidziesicioletni magnat peen si i energji do ycia ustpuje z p l a cu. Rzeczywicie Rockefeller poda si do dymisji. Dzieo o ktrem marzy przez cae ycie byo ju ywotne i w penym rozkwicie. Wszystkie odpowiedzialne stanowiska zajmowali ludzie zdolni, pracowici i pod kadym wzgldem godni zaufania. Przedsibiorstwo byo ju tak wietnie zorganizowane, e mogo i musiao dalej samoistnie si rozwija. Osobisty dochd roczny Rockefellera wynosi w 1905 roku 72 miljony dolarw. Jest to suma bardzo dua, jeeli nawet dochody Forda nie mog si z ni porwna. Syn Rockefellera, ktremu za ycia swego odda cz majtku, ma rocznego dochodu 57,5 miljona dolarw. Statystycy, zajmujcy si majtkiem Rockefellera obliczyli, e pienidze jego umieszczone w akcjach wynosz prawie ptora miljarda dolarw.

33

eby zrozumie potg trustu, musimy sobie wyobrazi, e posiada on pod swoj wadz przeszo 58 towarzystw. W tym czasie toczy si proces sdowy przeciwko trustowi. Wyrok nakazywa rozwizanie 33-ch towarzystw podrzdnych. Niedugo potem sd zwizkowy w Chicago wyda wyrok, skazujcy trust naftowy na 29 miljonw dolarw kary. Gdy 80-cioletni Rockefeller otrzyma wiadomo o wyroku, by wanie zajty gr w golfa. Nie przerwa gry. Zdziwi si tylko i po chwili odpar z zimn krwi: Moe dugo potrwa, zanim ten wyrok bdzie wykonany". Po chwili, z waciw sobie werw gra now partj golfa. Spokj jego nie by wcale sztuczny. Rockefeller zna dobrze sdy amerykaskie i nie lka si ich. Przepowiednia jego, e wykonanie wyroku dlugo potrwa, sprawdzia si a nadto. 29 miljonw nie zostay nigdy zapacone. Ale nastpne orzeczenie sdu przynioso wyrok, skazujcy trust na rozwizanie. W rzeczywistoci nic si nie zmienio, ale jednak formalnie rozkaz ten musia by wykonany. Pozornie wic trust przestaje istnie formalnie, ale sojusznicy i wpywowi dyrektorowie stowarzysze trustu, pozostaj, jak poprzednio w handlowem porozumieniu midzy sob, z t tylko rnic, e zamiast zwoywania oficjalnych posiedze trustu, zawierano midzy sob ciche ukady, na ktrych wsplnicy wystpowali w charakterze ludzi prywatnych. W ten sposb Rockefeller, wynalazca trustu, sta si teraz twrc sawnego gentlmen agreement", t, j. stowarzyszenia dentelmanw. Prawo zostao ominite. Podstawa kapitalistyczna i wybitna osobowo Rockefellera wystarczay dla istnienia trustu, bez wizw formalnych. Z biegiem czasu znaleziono sposoby zagodzenia wyroku sdowego, tak, e walka rzdu z trustem zakoczya si zupenem zwycistwem
34

- tego ostatniego. Za czasw prezydentury Rockefellera, w kilka lat pniej, toczy si ponowna walka rzdu z trustem. W kraju s wtedy dwa obozy: republikaski, zjednoczony z trustem zwolennik kapitalizmu, i demokratyczny, wystpujcy oczywicie przeciwko trustowi. Roosevelt pomimo e by republikaninem, wystpuje jednak do walki z trustem. Walka ta okazuje si ponna. Albowiem rodki pienine, jakiemi rozporzdza trust, toroway mu drog do wszelkich zwycistw. Na czele trustu stoj cztery gwne stowarzyszenia. Oprcz stowarzyszenia z Cleveland, stowarzyszenie new-yorskie, kalifornijskie, indyjskie. Kapita tych czterech firm wynosi prawie 1 miljarda dolarw. Prezydentem jest oczywicie John Davison Rockefeller. Towarzystwa te prowadz kontrol nad gotowemi produktami, opuszczajcemi fabryki trustu. W krtkim czasie wybucha walka midzy trustem amerykaskim Rockefellera i angielsk grup naftow, pod przewodnictwem Shella. Przedmiotem walki s wydajne tereny naftowe w Meksyku, Rumunji, Rosji, Mezopotamji i pnocnej Persji. Wojna ta koczy si niedugo pokojem, w ktrym przeprowadzony zostaje podzia nalenych terenw naftowych. Nastpuje take to, o czem marzy zawsze Rockefeller a mianowicie czoowa koncentracja. Plan polityki ekspansywnej prowadzony jest w dalszym cigu. Posiado i tereny naftowe trustu rozcigaj si na Venezuel, Peru i Columbj. Nawet w Berlinie znajduje si niemiecko-amerykaskie towarzystwo naftowe, bdce oczywicie pod wadz Rockfellera. Rockefeller naley do rzadkich wybracw losu. Dane mu byo oglda swoje dzieo w rozkwicie, zwikszajce si z dnia na dzie. Powoli stao si tak, e trust urs na kierownika wiatowego handlu naft, a wszystkie inne,
35

znajdujce si na wiecie stowarzyszenia tej samej brany byy od niego bezporednio, lub porednio zalene. Rozwj kapitalizmu i indywidualizmu na wielk skal, niszczy w dalszym cigu drobnych kupcw i drobne przedsibiorstwa. Niezadowolenie i niech w spoeczestwie byy zupenie zrozumae. Rockefeller rozumia to, ale broni si zawsze, dowodzc, e przecie uywanie maszyn parowych, pociga za sob ewentualn eksplozj, a nie dowodzi to, by przestano dlatego ich uywa,

WIERZ"

Poza dynamitem wydarze, otaczajcych ycie i poruszajcych wiat, poza acuchem faktw, z ktrych pocz si trust, zanika prawie wspomnienie o czowieku, ktry by twrc trustu i wytkn drog jego rozwoju. Zewntrzno Rockefellera w dziewidziesitym roku ycia nabraa cech uduchowienia; a imi jego stao si czem niezbitem skamieniao. Tryb jego ycia, wrodzona skromno i pobono s ywem zaprzeczeniem wszelkich zoliwych oskare wystpkw o ktre posdzali go liczni przeciwnicy. Zdobywanie pienidzy byo tylko rodkiem do celu. Poza tem Rockefeller mia zawsze pogard dla chciwcw i bardzo sceptycznie zapatrywa si na zgubny czsto wpyw nadmiernego bogactwa. Nigdy w yciu nie powica pienidzy na adne ekscentrycznoci ani ekstrawagancje. Uwaa, e wszelka przesada jest zupenie niepotrzebna. Na wygodnem ku w trzypokojowem mieszkaniu pi si rwnie dobrze, jak w wielkich paacach. Praca, wieczne denie do

36

przeprowadzenia swoich idei i planw, oto byy czynniki ktre Rockefeller uwaa za swoje Credo".

WILLA W POCANTICO HILLS

Rockefeller majc 60 lat wycofa si ju z ycia publicznego. Schyek swj chcia przepdzi w spokoju, zdala od interesw, ktre absorboway wszystkie dotychczasowe godziny. Nie mona byo wprost uwierzy, e czowiek ten peen si ywotnych, cieszcy si doskonaem zdrowiem, bdzie mg pdzi dni swoje, jako spokojny emeryt. Twarz jego rwnie zdawaa si zaprzecza temu. Mia twarz surow, zagadkowy umiech, jasne, przenikliwe oczy i ostry, spiczasty nos. Mocno zacinite wargi wiadczyy o wielkiej stanowczoci charakteru. Gowa, otoczona rudaw peruk, znana bya w tysicznych odbitkach caemu wiatu. Rysy, wiadczce o upiornej energii a w rzeczywistoci wielka dobrodusznoc i umiowanie spokoju. Rockefeller posiada kilka domw. W Cleveland, w New - Yorku i w Lackevood, w Stanie New - Jersey. Najchtniej przebywa w Pocantco Hills, gdzie wybudowa sobie liczn will. Posiado ta, otoczona bya piknym parkiem, sadzonym, wedug planw samego Rockefellera, ktry przepada za ogrodnictwem i bardzo czsto sam zajmowa si pielgnowaniem rolin. Dom w Pocantico", pooony jest na pagrku, skd rozciga si przeliczny widok na okolic. Zdrowie i czerstwo zawdzicza Rockefeller swojemu upodobaniu do sportw.

37

Najbardziej ulubionemi sportami byy: gra w golfa i jazda na rowerze, Partnerzy Rockefellera opowiadaj, e majc ju lat prawie 90, gra z ywoci i sprawnoci mogc zadziwi niejednego modzieca. Mia specjalny, nowoczenie skonstruowany rower, na ktrym jedzi przez ulice miasta sam, w skromnem ubraniu, nie odrniajcem go od tysica innych ludzi. I to wanie musimy powiedzie na pochwa Rockefellera, e by zawsze skromny, daleki od puszenia si i jakichkolwiek konwenansw. Gdy szed ulicami miasta pieszo, w towarzystkie ktrego ze swoich kolegw po fachu, w czarnym surducie i w culindrze, z parasolem w rku, kania si zawsze uprzejmie niezliczonym rzeszom znajomych. Codziennie zim przesiadywa kilka godzin przy swojem biurku i przeglda rne sprawy jak kady inny obywatel. Do kantoru gwnego trustu, przychodzi od czasu do czasu, jako go. Chocia usun si od wszelkiej wsppracy, to jednak musia jeszcze od czasu do czasu da tyle treci i pomocy umysowej, e wystarczao to a nadto dla dodania innym si i energji do pracy. Mieszkajc w willi swojej w Pocantico Hills czsto i bardzo chtnie przesiadywa z wdk nad stawem, przepenionym rozmaitemi rybami. Czasem rba drzewo, co sprawiao mu rwnie wielk przyjemno. Wogle rozkad dnia tego niezwykego czowieka wiadczy o tem, e staro nie dawaa mu si nigdy we znaki. Regularnie o sidmej rano wstawa, podnosi si i ubiera bez niczyjej pomocy. Przed niadaniem bra lodowato-zimn kpiel, co naleao do jego najbardziej niezmiennych zwyczajw. Po kpieli nastpowao skromne niadanie, skadajce si z herbaty, szynki i tortu. Po niadaniu Rockefeller udawa si na przechadzk do parku. Potem pieszy na plac gry w golfa. Sport ten uprawia z wielkiem
38

zamiowaniem. Towarzystwa dotrzymywali mu ulubieni przyjaciele, ktrych zawsze u siebie goci, lub te przebywajce u niego stale liczne wnuczta. Po grze, nastpowa obiad, potem krtki spoczynek, znowu jaka przechadzka i t. d. Rockefeller kad si wczenie spa. Przed snem czyta czasem lub pisa, ale czciej prosi kogo o przeczytanie gazety. Do ostatniej chwili interesowa si aktualjami wiata. Bra ywy udzia we wszystkich zdarzeniach spoecznych, czy politycznych. Jednej rzeczy obawia si zawsze, a mianowicie nie chcia sam by przedmiotem, interesujcym publiczno. Nie byo to z jego strony dziwactwem. Byy to poprostu skutki smutnych dowiadcze z czasw, kiedy to stale, chronicznie rzucano na rne oszczerstwa i oskarenia. Dlatego te nie chcia udziela o sobie adnych wiadomoci. Rozliczne prby natarczywych dziennikarzy, proszcych go usilnie o wywiady, pozostaway zwykle bez skutku. Dlatego te ycie jego i osoba, otoczone byy tajemniczym piercieniem legend. Rockefeller by zawzity. Posiado w Pocantico Hills" miaa bram szczelnie zamknit przed wszelkiego rodzaju natrtami. A publiczno czyhaa na jakie wieci. A dziennikarze gowili si i obmylali naprno rne fortele. A wreszcie Jeden z dziennikarzy wpad na pomys, ktry doprowadzi go do upragnionych rezultatw. Plan by icie detektywny. Dziennikarz w wynaj sobie mieszkanko wpobliu rezydencji Rockefellera w Pocantico Hills i przez duszy czas prowadzi obserwacje. Po pewnym czasie zauway, e w pewien okrelony dzie tygodnia od strony ulicy przejedaj przez park wozy, naadowane sianem. Postanowi wic ukry si w sianie i w ten sposb dosta si do wntrza. Plan ten uda mu si nadspodziewanie dobrze. Gdy dosta si do parku ujrza wanie Rockefellera, owicego ryby. Uda wic
39

turyst, ktry przypadkowo zabdzi w te strony i nie moe znale drogi. Rockefeller, uprzejmy z natury, zacz rozmow, nie podejrzewajc nic zego, ani nie przeczuwajc z kim ma, do czynienia. Podstpny dziennikarz naprowadza rozmow na interesujce go tematy, a gdy pogawdka si skoczya, wyzna Rockefellerowi ca prawd, przedstawi si i poprosi krla nafty o udzia w swoim pimie. art ten zaimponowa Rockefellerowi i tak go rozmieszy, e darowa winy i oto ju na drugi dzie, cay ciekawy wiat, usysza po raz pierwszy autentyczne zwierzenia miljardera.

PRZY KOMINKU

Poza ywopotem a drzewami, otaczajcemi rezydencj Johna Davisona, nie ukryway si adne tajemnice. Prowadzi ycie bez sensacji, bez sztucznego blasku i wielkich pozorw, ale take bez specjalnych wibracyj duchowych. Mia trzewe przeycia trzewego czowieka, ktremu dom i biurko w zupenoci wystarczaj. O swojem yciu rodzinnem nie wspomina nigdy publicznie, gdy uwaa, e te sprawy nie obchodz wiata. Zreszt prowadzi porzdne, uczciwe, spokojne, niezmcone niczem ycie rodzinne. Majc lat 25 polubia pann Laur Spelman. Pidziesit (50) lat trwa ten bezprzykadny, szczliwy zwizek maeski. Rockefeller ma troje dzieci. W tem dwie crki i jednego syna. Syn, urodzony multimiljoner, nie jest stworzony na wielkiego czowieka. Nie odziedzicza po ojcu adnych zdolnoci, pomimo e od najmodszych lat pracowa w Standard Oil Company" i chocia przy kadej okazji
40

mwiono mu, e zasidzie kiedy na tronie krla naftowego. W bardzo przecitny sposb dziedziczy bezpiecznie paczki z banknotami i akcjami. Poza tem prowadzi wygodne i spokojne yicie, korzystajc z posiadanej renty. Obie crki Rockefellera wychodz zam bardzo dobrze. Robi t. zw. karjery, polubiajc synw miljonerw i powanych profesorw. Jedna z wnuczek Rockefellera Edith Geraldine Rockefeller wychodzi zam w 1907 r. za niejakiego N. H, Dodge, multimiljonera, waciciela wielu fabryk i dbr. Inna znw wnuczka moe sobie pozwoli wyj za biednego adwokata. Wesele jej, wyprawione z wielkim przepychem w New Yorku, omawiane byy przez dzienniki new - yorskie z wszelkiemi szczegami. Dziadunio Rockefeller by rwnie wrd zgromadzonych goci.

SZTUKA DAWANIA W 1915 roku umiera ukochana ona Rockefellera. Strata tej wiernej i oddanej mu przyjaciki i powiernicy napenia serce jego wielk aob. Odtd coraz bardziej stroni od ludzi. Oddaje si filantropji na szersz skal. Potny szaniec cyfr i cen, kontury idei otaczay szczelnie ycie Rockefellera. Interesy, ktre sprawiy powstanie wielkiego mienia, wypeniy mu wszystke dni i godziny tak gruntowne, e na adne inne wartoci, lub przyjemnoci ycia nie byo miejsca. Denia do czynienia kadej rzeczy na wiksz skal, denie do udoskonalenia trwao w nim do koca.

41

Rockefeller, bdc najbogatszym czowiekiem wiata, nie da nigdy grosza biedakowi w achmanach, proszcego go o to na ulicy. Nie znosi podzikowa, ani oficjalnoci. A przecie pomimo tego by chyba najwikszym filantropem wiata. Niewiadomo dokadnie, co skaniao Rockefellera do dawania rnego rodzaju wspar i funduszw. Czy wypywao to z mioci do ludzi, czy z gbszego wspczucia, czy te rzecywicie, jak on to sam okrela, z dobrego ducha ofiarnoci, ktry mieszka w jego sercu. Przypuszczalnie jednak nie bya to tylko manjera bogatych Amerykanw, ani wynik konwencjonalizmu. nakazujcy oddanie czci swoich miljonw na cele dobroczynne. Czowiek, ktry od dziecistwa czu si gorcym chrzecijaninem i wolne chwile spdza na zbieraniu pienidzy dla gminy babtystw, bdc najbogatszym czowiekiem wiata, by, jak cyfry wskazuj rwnie najszczerszym filantropem. Trzeci cz swego olbrzymiego majtku powici na cele dobroczynne. Suma ta wynosi przeszo pl ( ) miljarda dolarw. O ile do pewnego czasu wystarczao mu zbieranie pienidzy, o tyle teraz odczuwa potrzeb dawania. I w tej dziedzinie nie chcia ten mocny czowiek okaza si zwykym, przecitnym pionkiem. I w tym zakresie dy do ulepsze i rozwoju i stworzy chcia sztuk dawania. Podobnie, jak poprzednio doprowadzi do doskonaoci sztuk zarabiania", tak i teraz myla o najlepszym sposobie ofiarowania. Doszed do wniosku, e i filantropja musi posiada organizacj i to opart na metodach, podobnych organizacji trustu. Ani jeden dolar nie moe by marnowany, ani jeden nie powinien, przej w niepowoane rce. Celowo

42

kadego funduszu musi by tak pomylana, jak plan trustu, zanim go zaczto budowa. Rockefeller zaoy specjalne biuro, zatrudniajce do du liczb urzdnikw. Do biura tego przychodziy proby o wsparcia pienine. Proby te pochodziy czciowo od osb prywatnych, czciowo za od rnych instytucyj spoecznych i naukowych. Nadchodzio dziennie przeszo sto listw, w tem wiele prb od modziecw, chccych zaoy sobie interes, od ojcw rodzin, pragncych posagu dla swoich crek i t. d. Proby te ulegay segregacji przez urzdnikw, i dopiero niektre dostaway si do rk Rockefellera, Podania nieuwzgldnione wysyano zpowrotem do adresatw. Rockefeller uwzgldnia czsto proby rnych szpitali, ogrodw dziecicych, zwizkw, kociow i t. d. Zastanawia si, bada, ktre dziedziny spoeczne najbardziej potrzebuj wsparcia i rozmyla nad tem, w jaki sposb najkorzystniej przyj z pomoc, Jeeli kto chciaby nazwa Rockefellera antyspoeczn jednostk, to jednak musi przyzna, e za jego porednictwem powoane zostay do ycia rne, wzorowe instytucje spoeczne. W ten sposb powstaje w New-Yorku instytut imienia Rockefellera, majcy za zadanie dowiadczenia medyczne i biologiczne. Uniwersytet w Chicago otrzymuje 35 miljonw dolarw na rne cele organizacyjne. Pamici swej ony powica instytut ofiarniczy i t. zw. General Education Board" czyli oglny urzd wychowawczy w New - Yorku. Naczeln wadz w tym zakadzie piastowa wraz z Rockefellerem Andres Carnegie, wielki ofiarodawca i multimiljoner amerykaski. Kierownictwo moralne otrzyma dawny wsppracownik Rockefellera, zacny proboszcz Fryderyk lagany Gates,

43

Urzd wychowawczy, wspomagany yczliwie take przez innych bogaczy amerykaskich, mia bardzo trudne zadanie. Musia bowiem czuwa nad potrzebami pomocy naukowych wszystkich uniwersytetw i wyszych szk amerykaskich. Dziki temu badania dowiadczalne w amerykaskich wyszych uczelniach mogy osign tak wysoki stopie rozwoju. Rockefeller pomimo swego sdziwego wieku interesowa si osobicie wynikiem rnego rodzaju dowiadcze, a gdy jaki eksperyment uda si, sprawiao mu to ogromn rado. Oprcz uniwersytetw i instytutw do bada wspomagane byy take szkoy ludowe w biedniejszych posiadociach farmerw poudniowych Stanw. Wiele wspar wysyano zagranic. W 1908 roku fundusze rockefellerowskie przekroczyy sum stu (100) miljonw dolarw. Dwie trzecie ( 2/3 ) tego przypada na zakady wychowawcze i instytuty umiejtnoci, reszta na kocioy i misje. Na krtko przed wybuchem wojny statystycy obliczaj ogln sum wszystkich, jego fundacyj. Wynosi ona 180 miljonw dolarw. Podczas wojny, kiedy Standard Oil Company" zarabiao bajoskie sumy na dostarczaniu oleju dla wojska i floty ententy, Rockefeller wysya miljon dolarw miesicznie amerykaskiemu komitetowi ratowniczemu w Belgji. A trust w dalszym cigu rozwija si pomylnie. Zanim cud mechanizacji Forda zawojowa cay wiat a nafta, jako rodek owietlenia, wyparta miaa by przez elektryczno, zdawao si, e nad trustem ciy zagada, spowodowana brakiem odbiorcw. Ale wanie w tym momencie wynalezione zostaj maszyny, ktre zapewniaj olejowi ziemnemu nowe, o wiele szersze rdo zapotrzebowania. S to automobile, motory i parowce. Nafta, zdetronizowana, jako rodek owietleniowy, bdzie odtd nasyca wielkie motory, okrty i parowce.
44

Od 1895 roku do 1925 produkcja wiatowa oleju wzrasta 14 razy, 140 miljonw ton, wydobywanych rocznie, zaledwie moe pokry zapotrzebowanie. Standard Oil Company" bierze pod swoj kontrol organizacj gigantycznej konsumpcji, tak w krajach europejskich, jak i w odlegych posiadociach kolonjalnych. Z biegiem lat Rockefeller coraz bardziej czuje si misjonarzem wiata. Siejc dobro i miosierdzie, wydaje mu si, jako dobremu chrzecijaninowi e czyni wedle nakazu boego. Wierzy niezomnie, e to Bg da mu majtek, jako uczciwemu i sprawiedliwemu wyznawcy. Gdy doskonaym wymiarem myli przebywa si most, dzielcy dwch ludzi, Rockefellera, zwykego mieszczanina i Johna Davisona Rockefellera genjusza przemysu, to jedna jest tylko wsplna cecha midzy nimi, mianowicie bogobojno i pynca z niej dobro i uczciwo. Do koca ycia zachowa Rockefeller granitowe credo wszystkich amerykaskich multimiljonerw. Wiar w sprawiedliwo Boga. Rockefeller jest czowiekiem wielkiej woli, idei i pracy i dlatego potomno uczci zawsze jego pami.

45