Professional Documents
Culture Documents
HARPERA
a LANGE medical book
Harper's
Biochemistry
Twenty-second Edition
B IO C H E M IA
HARPERA
Wydanie III
Redaktor naukowy tłumaczenia
Franciszek Kokot
IHhl. Medyczna CM ID
1816004318
50LA T
Copyright for the Polish Edition by
ydawnictwo Lekarskie PZWL J994, 1995
1SBN 83-200-1798-X
Wydawnictwo Uliatskie PZWL
Warszawa ]»5
Wydanie Iii
Cieszyńska Drukarnia Wydawnicza
ul. Pokoju I, 43-400 Cieszyn
Zam. nr 2543/K-94
PRZEDMOWA / 5
Przedmowa
Spis treści
1. Biochemia i medycyna — Robert K. Murray ............................................................ 11
2. Biomolekuły i metody biochemiczne — Robert K. Murray .................................... 16
3. Woda i pH — Victor W. Rodwell ............................................................................... 26
Znajomość biochemii jest istotna dla biochemii oraz innych pokrewnych nauk pod-
wszystkich nauk przyrodniczych, z stawowych (np. fizjologii, mikrobiologii, żywie-
medycyną włącznie nia), tak długo medycyna praktyczna będzie
Biochemia kwasów nukleinowych leży w ser- miała racjonalną podstawę do zastosowania
cu genetyki; z kolei zastosowanie metod genety- coraz to nowych osiągnięć wiedzy. Kontrastuje
cznych staio się kluczowe do wyjaśnienia wielu to jaskrawo z kultem niekonwencjonalnej me-
dziedzin biochemii. Fizjologia, badająca funk- dycyny, która często opiera się na niczym więcej
cjonowanie organizmu, niemal kompletnie po- niż na micie, pobożnych życzeniach i braku
krywa się z biochemią. Immunologia posługuje bazy intelektualnej.
się licznymi technikami biochemicznymi, a wie-
le podejść immunologicznych znalazło S2erokie
zastosowanie w biochemii. Farmakologia i far- PRAWIDŁOWE PROCESY
macja opierają się na rzetelnej znajomości bio- BIOCHEMICZNE SĄ PODSTAWĄ
chemii i fizjologii, zwłaszcza że większość le- ZDROWIA
ków jest metabolizowana w reakcjach katalizo-
wanych enzymatycznie, a skomplikowane in- Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) defi-
terakcje pomiędzy lekami najlepiej zrozumieć za niuje zdrowie jako stan w pełni dobrego samo-
pomocą biochemii. Trucizny oddziałują na rea- poczucia fizycznego, umysłowego i socjalnego,
kcje i procesy biochemiczne i to jest domeną a nie tylko jako brak choroby lub zniedołęż-
toksykologii. Biochemiczne podejście znajduje nienia. Z czysto biochemicznego punktu widze-
coraz więcej zastosowania w badaniu podsta- nia zdrowie może być rozważane jako sytuacja,
wowych aspektów patologii (nauki o choro- » której wszystkie z wielu tysięcy reakcji we-
bach), np. stany zapalne, uszkodzenia komórek wnątrz- i zewnątrz komórkowych, zachodzących
1 nowotwory. Wiehi przedstawicieli mikrobiolo w organizmie, przebiegają z szybkością adekwat-
gii, zoologii i botaniki posługuje się niemal ną do jego maksymalnego przetrwania w stanie
wyłącznie metodami biochemicznymi. Te po fizjologicznym.
wiązania nie są zaskoczeniem, ponieważ życie,
jak wiadomo, polega na reakcjach i procesach Badania biochemików znajdują
biochemicznych. Istotnie, dawne bariery mię oddźwięk w odżywianiu i medycynie
dzy naukami przyrodniczymi padają, a bio prewencyjnej
chemia coraz bardziej staje się ich wspólnym Głównym warunkiem zachowania zdrowia
językiem. jest pobieranie w pożywieniu optymalnej ilości
związków chemicznych; głównymi z nich są
Wzajemne oddziaływanie między witaminy, niektóre aminokwasy, pewne kwasy
biochemią a medycyną pobudza stały tłuszczowe, różne substancje mineralne i woda.
postęp w obu tych dziedzinach Wiele zagadnień z biochemii oraz żywienia
Jak wspomniano na początku tego rozdziału, dotyczy badania różnych aspektów tych właśnie
2 główne problemy pracowników nauk medycz związków chemicznych, wobec czego współ-
nych, a zwłaszcza lekarzy, to: 1) zrozumienie, działanie obu wymienionych dyscyplin jest bar-
jak zachować zdrowie oraz 2) zrozumienie dzo ścisłe. Ponadto, ze względu na dążenie do
istoty chorób i ich skuteczne leczenie. obniżenia rosnących kosztów opieki lekarskiej,
Biochemia zapisała się na trwałe w obu tych najprawdopodobniej większy nacisk zostanie
fundamentalnych zagadnieniach medycyny. Fak- położony na systematyczne działania w celu
tycznie wzajemne oddziaływanie biochemii zachowania zdrowia i zapobiegania chorobom,
i medycyny to tak, jak szeroka dwukierunkowa tj. na medycynę prewencyjną. Zatem podejście
ulica. Analizy biochemiczne wyjaśniły wiele żywieniowe do przeciwdziałania np. miażdżycy
aspektów z dziedziny zdrowia oraz choroby tętnic i nowotworom prawdopodobnie uzyska
i odwrotnie, badanie różnych przejawów zdro- rosnące poparcie. Zrozumienie znaczenia od-
wia i choroby otwiera coraz to nowe obszary żywiania zależy jednak w rozległym zakresie od
przed biochemią. znajomości biochemii.
Wzajemna współpraca medycyny i biochemii
ma ważne implikacje filozoficzne dla tej pierw-
szej. Jak długo postępowanie lekarskie będzie
mocno zakorzenione w gruntownej znajomości
BIOCHEMIA i MEDYCYNA / 13
dowane brakiem lub małą aktywnością enzy- wytworzyć w sobie barierę ochronną o podłożu
mu, który przekształca fenyloalaninę w tyrozy- biochemicznym na działanie środków owado-
nę. W konsekwencji niedoboru enzymu, fenylo- bójczych, ma ważne implikacje w próbach wye-
alanina i niektóre jej metabolity, takie jak liminowania tej choroby. Ten przykład i po-
fenyloketony, gromadzą się w tkankach i nisz- przednie reprezentują choroby powodowane
czą rozwijający się ośrodkowy układ nerwowy. przez czynniki biologiczne (p, tab. 1-1),
Odkąd udowodniono naturę biochemicznego
zaburzenia w PKU, kolejnym logicznym kro- Wiele analiz biochemicznych naświetla
kiem stało się leczenie dzieci z fenyloketonu- mechanizmy chorób, które z kolei
rią dietą o małej zawartości fenyloalaniny. inspirują badania w określonych
Gdy tylko masowe testy biochemiczne na roz- działach biochemii
poznanie PKU zaraz po urodzeniu okazały się Wstępne obserwacje, poczynione w począt-
możliwe do przeprowadzenia, wówczas stało się kach naszego stulecia przez angielskiego lekarza
realne skuteczne leczenie tej wady metabolicz- Archibalda Garroda na małej grupie wrodzo-
nej. nych wad metabolicznych, wzbudziły poszuki-
5. Mukowiscydoza (łac. fibrosis cystica) jest wanie biochemicznych przyczyn tego stanu.
to znana choroba gruczołów wydzielania ze Badania dotyczące genezy przyczyn choroby
wnętrznego i gruczołów potowych, uwarunko uwarunkowanej genetycznie, znanej jako hiper-
wana genetycznie (p. tab. 1-1), Charakteryzuje cholesterolemia rodzinna, będącej przyczyną
ją nienaturalnie lepka wydzielina, która zatyka zaawansowanej miażdżycy tętnic w młodym
przewody wydzielnicze trzustki i oskrzeliki. wieku, umożliwiły radykalny postęp w dziedzi-
Chorzy na mukowiscydozę mają także zwięk nie receptorów komórkowych i mechanizmów
szone ilości chlorków w pocie. Ofiary tej choro przyswajania cholesterolu przez komórki. Prace
by często umierają w młodym wieku na zakaże z zakresu onkogenów w komórkach rakowych
nie płuc. Bardzo niedawno (1989 r.) wyizolowa zwróciły uwagę na mechanizmy molekularne
no i zsekwencjonowano gen związany z tą związane z kontrolowaniem prawidłowego
chorobą. Prawidłowy gen koduje łańcuch 1480 wzrostu komórkowego. Te i wiele innych przy-
aminokwasów białka transbłonowego, które kładów ilustruje, jak obserwacje poczynione
wydaje się być kanałem dla chlorków lub, w klinice mogą otworzyć szerokie obszary funk-
prawdopodobnie, jakimś regulatorem takiego cjonowania komórek dla badań biochemicz-
kanału. Nieprawidłowością u prawie 70% cho nych.
rych na mukowiscydozę wydaje się być delecja
3 nukleotydów w DNA, co powoduje brak
w tym transmembranowym białku aminokwasu TA KSIĄŻKA POMOŻE POWIĄZAĆ
w pozycji 508, tj. reszty fenyloalaniny. W ja WIEDZĘ Z ZAKRESU BIOCHEMII Z
ki sposób ta delecja uszkadza czynność PROBLEMAMI KLINICZNYMI
owego transbłonowego białka i powoduje gęs
ty śluz, czeka Jeszcze na opracowanie. Końcowy rozdział podsumowuje wiele kon-
To ważne zadanie powinno Ułatwić odnalezie cepcji, pojawiających się w tekście, dotyczących
nie nośników genu fibrosis cystica i spowo powiązania biochemii z patologią. Przykładami
dować racj onalniej sze leczenie niż obecne. są tutaj także mechanizmy biochemiczne działa-
Prawdopodobnie możliwe byłoby przygoto jące w poszczególnych chorobach, które powo-
wanie leku, który korygowałby zaburzenie duje każda z 8 przyczyn wymienionych w tab.
w białku transbłonowym, a także nie jest wy 1-1. W suplemencie omówiono również pod-
kluczone, że można by wprowadzać prawid stawowe rozważania stosowane podczas inter-
łowy gen do komórek płuc w wyniku leczenia pretacji wyników biochemicznych testów labo-
genetycznego. ratoryjnych wykonywanych rutynowo w prak-
6. Analiza mechanizmu działania toksyny tyce klinicznej. Głównym celem tych starań jest
bakteryjnej, powodującej cholerę, dostarczyła pomoc i zachęta dla Czytelnika, aby umiał
ważnego czynnika do zrozumienia przyczyny przetransponować wiedzę z zakresu biochemii
klinicznych objawów tej choroby (obfita bie w swoją działalność kliniczną.
gunka, utrata elektrolitów i wody z organizmu). Wykorzystanie badań biochemicznych w od-
7. Odkrycie, iż komary przenoszące zarodźce niesieniu do chorób można podsumować
(plazmodia) powodujące zimnicę są w stanie w 5 punktach.
BIOCHEMIA I MEDYCYNA / 16
ORGANIZM LUDZKI SKŁADA SIĘ Z * Cytowane za zgodą z: West ES, Todd WR:
Textbook of Biochemistry, 3 wyd., Macmillan,
KILKU PIERWIASTKÓW, KTÓRE 1961.
TWORZĄ RÓŻNE CZĄSTECZKI
Główne pierwiastki to: węgiel (C),
wodór <H), tten (O) i azot (N) Główne biopołinrtery to DNA, RNA,
Skład chemiczny organizmu ludzkiego został białka, polisacharydy i złożone lipidy
poznany, a podstawowe jego składniki przed- Jak przedstawiono w tab. 2-2, główne zespoły
stawiono w tab. 2-1. Węgiel, tlen, wodór i azot biocząsteczek w komórkach i tkankach wy-
stanowią główne składniki większości biomole- ższych zwierząt (włączając człowieka) to: DNA,
kuł. Fosfor jest składnikiem kwasów nukleino- RNA, białka, polisacharydy i lipidy. Te złożone
wych i innych związków, a w fprmie zjonizowa- cząsteczki są zbudowane z prostych cząsteczek,
nej jest również szeroko rozprzestrzeniony w or- które także wymieniono w tab. 2-2. Cegiełki
ganizmie człowieka. Wapń odgrywa kluczową
BIOMOLEKUŁY I METODY BIOCHEMICZNE / 17
budulcowe DNA i RNA (ogólnie znane jako Białka, tłuszcze, węglowodany, woda
kwasy nukleinowe) to odpowiednio deoksyry- i składniki mineralne stanowią główne
bonukleotydy i rybonukleotydy, natomiast bu- komponenty organizmu ludzkiego
dujące białka to aminokwasy. Polisacharydy są Skład chemiczny organizmu ludzkiego przed-
zbudowane z prostych węglowodanów: w przy- stawiono w tab. 2-3. Główne jego komponenty
padku gfikogenu (głównego polisacharydu wy- to: białka, tłuszcze, węglowodany, woda i skład-
stępującego w tkankach ludzkich) cegiełką bu- niki mineralne. Woda stanowi główny składnik,
dulcową jest glukoza. Kwasy tłuszczowe mogą choć jej ilość waha się w szerokim zakresie
być uważane za jednostki budulcowe lipidów, wśród różnych tkanek. Polarny charakter i zdol-
chociaż lipidy nie są polimerami kwasów tłusz- ność tworzenia wiązań wodorowych czynią wo-
czowych. DNA, RNA, białka i polisacharydy dę idealnym rozpuszczalnikiem w organizmie.
zalicza się do hiopolimerów, ponieważ składają Szczegółowe znaczenie właściwości wody zo-
się z powtarzających się cegiełek budulcowych stanie przedstawione w rozdz. 3.
(monomerów). Te złożone cząsteczki stanowią
istotne „tworzywo życia". Większość przed-
stawionego tekstu będzie wiec związana z opi- Tabela 2-3. Prawidłowy skład chemiczny człowie-
sem różnych biochemicznych właściwości tych ka o masie ciała 65 kg*
biopolimerów i monomerów. Takie same złożo- Kilogramy Procent
ne cząsteczki znaleziono również wśród niż-
szych organizmów, chociaż cegiełki budulcowe Białka 11 17,0
w niektórych przypadkach mogą się różnić od Tłuszcze 9 13,8
tych przedstawionych w tab. 2-2, np. bakterie
nie mają glikogenu i triacylogliceroli, ale mają Węglowodany 1 1,5
one inne poiisacharydy i lipidy. Woda** 40 61,6
Składniki mineralne 4 6,1
Tabela 2-2. Główne złożone biomolekuły organi- * Cytowane za zgodą z: Davidson SD, Pas-
czne komórek i tkanek. Kwasy nukleinowe, białka smore R, Brock JF: Human Nutrition and
i polisacharydy są biopolimerami zbudowanymi Dietetics, wyd. 5, Churchill Livingstone, 1973.
z poniżej przedstawionych jednostek budulco- ** Zawartość wody może różnić się między
wych. Lipidów ogólnie nie zalicza się do bio- różnymi tkankami, występując w małej ilości
polimerów i nie wszystkie lipidy zawierają kwasy (22,5%) w kościach bezszpikowych, Zawartość
tłuszczowe jako jednostki budulcowe procentowa wody wykazuje tendencje zmniejsza-
nia, gdy zwiększa się odsetek lipidów w organizmie.
Blomolekula Jednostka Podstawowe funkcje
budulcowa
Tabeła 2-4. Główne organelle wewnątrzkomórkowe i ich czynnością W zestawieniu podano tylko
podstawowe funkcje związane z każdą z tych struktur. W wielu przypadkach w organellach może
przebiegać kilka szlaków metabolicznych, procesów czy reakcji
Organella lub frakcja* Znacznik (Marker) Główne czynności
Jądro komórkowe DNA Miejsce chromosomów Miejsce syntezy RNA zależnej
od DNA (transkrypcja)
Mitochondrium Dehydrogenaza Cykl kwasu cytrynowego, oksydacyjna fosforyiacja
bursztynianowa
Rybosom* Duża zawartość RNA Miejsce biosyntezy białek (translacja mRNA w biatka)
Siateczka śród- GI u kozo - 6 - fosfataza Rybosomy związane z błonami są głównym miejscem
piazmatyczna biosyntezy białek Biosynteza różnych lipidów Utlenianie
wielu ksenobiotyków (cytochrom P-450)
* Orga nel la sta nowi wewnątrzkomórkową substrukturę otoczoną btoną i wydzieloną pr zez wirowanie
przy dużej sile odśrodkowej. W związku z powyższym rybosomy, cytoszkielet i cytozol nie są organellami.
Zamieszczono je w tabeli ze względu na ich izolowanie przez wirowanie różnicowe. Mogą być
rozpatrywane jako struktury wewnątrzkomórkowe lub frakcje. Organeile izolowane w toku pojedynczego
cyklu wirowania różnicowego nie są czyste. W celu uzyskania czystych frakcji jest wymagane wielokrotne
powtórzenie cyklu oczyszczania,
** Frakcje cytokszkieletowe mogą być ocenione za pomocą mikroskopii elektronowej lub przez analizę
elektroforetyczną charakterystycznych dla nich białek.
cznie ttok obraca się w szklanej probówces cza osadu i supernatantu. Supernatant na każ-
odpowiednich rozmiarów, zawierającej pocięte dym etapie poddaje się odwirowaniu. Takie
kawałki narządu we właściwym środowisku, postępowanie pozwala otrzymać 3-krotnie
takim jak STKM. Kontrolowane obroty tłoka osad, nazywany odpowiednio frakcją jądrową,
powodują cięcie i rozbijanie komórek, uwal- mitochondrialną i mikrosomalną. Żadna z tak
niając ich składniki do roztworu sacharozy. uzyskanych frakcji nie reprezentuje w pełni
Otrzymana zawiesina, zawierająca wiele nie czystych organelli. Jednakże, na podstawie ba-
naruszonych organelli, nazywa się homogena- dań w mikroskopie elektronowym oraz analizy
łem. aktywności odpowiednich enzymów — znacz-
Wirowanie. Frakcjonowanie składników ników (ang, markerów) i składników chemicz-
homogenatu przez wirowanie różnicowe jest nych (np. DNA i RNA), stwierdzono, że głów-
techniką o kluczowym znaczeniu w biochemii, nymi elementami opisywanych 3 frakcji są
W klasycznej metodzie stosuje się serię 3 od- odpowiednio: jądra komórkowe, mitochondria
wirowań przy stopniowo zwiększających się i mikrosomy. Znacznikowy enzym lub składnik
szybkościach (ryc. 2-2), z których każde dostar- chemiczny jest jednym z parametrów prawie
20 / ROZDZIAŁ 2
p
■:-:-
\i :-i
czyną fałszywych wyników (artefaktów) do- ludzi i innych organizmów zwierzęcych, a zatem
świadczeń in ntro może być np. homogenizacja można wnioskować, że musi ona być degrado-
komórek, uwalniająca enzymy, które mogą wana (metaboiizowana) w organizmie w celu
częściowo trawić składniki komórkowe. uzyskania energii. Jednakże, aby zrozumieć
w pełni przebieg tego procesu w komórkach
ludzkich, a wiedza nasza o tym jest wciąż
STRATEGIE W BADANIU REAKCJI niekompletna, należy przeprowadzić analizy na
BIOCHEMICZNYCH SA ZŁOŻONE I różnych poziomach. Na rycinie 2-3 przedsta-
WIELOPOZIOMOWE wiono schematycznie różne typy obserwacji
i analiz, które są nieodzowne w celu zrozumie-
Niniejsza książka w większości będzie doty- nia procesów biochemicznych, takich jak roz-
czyła złożonych procesów biochemicznych (np. kład glukozy w celu uzyskania energii (proces
biosyntezy białka, skurczu mięśnia), łącznie ze znany jako gjikoli/a). Schemat ten stosuje się do
szlakami metabolicznymi. Szlak metaboliczny podstawowego poziomu wszystkich głównych
stanowi serie reakcji odpowiedzialnych za bio- procesów biochemicznych omawianych w ni-
syntezę bardziej złożonego związku, zbudowa- niejszej książce i przedstawienia ogólnej strate-
nego z jednego lub wielu prostych związków, gii w ich wyjaśnianiu. Powinien on się przypo-
czy za degradację związku do jego końcowych minać wtedy, kiedy każdy z opisywanych głów-
produktów. O istnieniu złożonego procesu bio- nych procesów biochemicznych (np. glikoliza,
chemicznego można wnioskować na podstawie utlenianie kwasów tłuszczowych) będzie rozpat-
obserwacji poczynionych na poziomie całego rywany, chociaż nie zawsze punkt wyszczegól-
organizmu, np. obserwując człowieka można niony na rycinie będzie z nim związany.
stwierdzić, że mięśnie szkieletowe się kurczą. Wiele ważnych punktów, przedstawionych
Wiemy, że glukoza służy jako źródło energii dla w tabeli 2-7 i na ryc. 2-3, zasługuje na dyskusję.
t
Badanie mechanizmów Jego kontroli In vttro
t Ustalenie mechanizmów reakcji zaangażowanych w Jego
przebieg
ł
Badanie procesu na poziomie genu za pomocą rekombinacji DNA
Ryc. 2-3. Schemat ogólnego postępowania w analizie procesu biochemicznego lub szlaku metaboliczne -
go. Wyszczególnione etapy nie muszą być stosowane dokładnie w wymienionej kolejności. Wykorzystanie
ich prowadzi zwykle do wyjaśnienia szczegółów procesu biochemicznego lub szlaku metabolicznego.
Schemat ten znajduje zastosowanie we wszystkich głównych szlakach metabolicznych przedstawionych
w następnych rozdziałach niniejszej książki.
24 / ROZDZIAŁ 2
STRUKTURA TETRAEDRYCZNA I
DIPOLARNY CHARAKTER WODY
UŁATWIAJĄ REAKCJE
V
ł
wodorowe narzucają uporządkowanie struktu-
ry nie tylko wodzie, lecz także innym cząstecz-
kom dipolowym, tak odmiennym od wody, jak
alkohole, DNA i białka. Tworzenie wiązań
wodorowych między przedstawicielami cząste-
Ryc. 3-3. Strona Iswa: Asocjacja 2 dipoiarnych czek ważnych fizjologicznie związków przed-
cząsteczek wody. Linia kropkowana przedstawia stawia ryc. 3-4. Powstawanie ich nie ogranicza
wiązanie wodorowe Strona prawa: Asocjacja cząs- się do cząsteczek wody. Atomy wodoru, połą-
V
teczki wody (środkowej) z 4 czone z atomami azotu, mogą uczestniczyć
innymi cząsteczkami wody także w wiązaniach wodorowych. Problem ten
za pomocą wiązań będzie rozpatrywany w dalszej części książki
wodorowych. Struktura ta H ,,
jest typowa dla lodu i w
w związku z omawianiem trójwymiarowej struk-
mniejszym stopniu dla wody w stanie ciekłym. tury białek oraz reguł łączenia się (parowania)
zasad azotowych w DNA,
[H2O]
WODA I pH / 29
W nawiasach przedstawiono stężenia molo- kiego (37°C) stężenie H+ w wodzie jest nieco
we jonów wodorowych, hydroksylowych i nie- większe niż 10~7 mol/l. W ramach ustalonych
zdysocjowanych cząsteczek wody*, a K na- granic wpływu temperatury, wartość Kw =
zwano stalą dysocjacji. Aby obliczyć stalą dyso- 10~1'1 (mol/1)2 dla wszystkich roztworów
cjacji dla wody, natęży przypomnieć, że 1 mol wodnych, nawet dla tych, które zawierają kwasy
ma masę 18 g. Jeden litr (1) (1000 g) wody lub zasady. W dalszej części rozdziału stalą ta
zawiera zatem 1000:18 = 55,56 mol. Stężenie będzie wykorzystywana do obliczenia wartości
molowe czystej wody wynosi więc 55,56 mol. pH roztworów kwaśnych i zasadowych.
Ponieważ prawdopodobieństwo występowania
wodoru w formie jonowej wynosi 1,8 x 10~9,
stężenie molowe jonu H + (lub jonów OH~) pH JEST UJEMNYM LOGARYTMEM
w wodzie oblicza się, mnożąc prawdopodobień- STĘŻENIA JONÓW WODOROWYCH,
stwo 1,8 x 10~* przez stężenie molowe wody, tj. A ŚCIŚLEJ AKTYWNOŚCI JONÓW
55,56, co daje wynik= 1,0 x 10"7 mol/l. WODOROWYCH
Teraz można wyliczyć wartość K dla wody:
Termin pH wprowadził w 1909 r. Sórensen,
[H+] [ O H ] [107] [107] definiując pH jako ujemny logarytm stężenia
K jonów wodorowych:
[HZO] [55,56] 14 = 1,8
= 0,018 x 10 x 1O" 1S
mol/l pH = -log[H + ]
Duże stężenie molowe wody (55,56) prawie Definicja ta, aczkolwiek niezbyt ścisła*, jest
nie ulega zmianom przez dysocjację. Stąd wygo- na ogół wystarczająca do celów biochemicz-
dnie jest rozpatrywać wodę jako zasadniczo nych. Aby obliczyć pH roztworu należy:
niezdysocjowaną (stalą). Stała ta może być 1) oznaczyć stężenie jonów wodorowych (H+),
włączona w stałą dysocjacji K, jako nowa stała 2) obliczyć logarytm dziesiętny (H+),
Kw, zwana iloczynem jonowym wody. Stosu- 3) pH jest ujemną wartością znalezioną
nek między Kw a K przedstawiono w punkcie (2).
K poniżej: Na przykład w przypadku czystej wody
[OH 1,8 x 10- 16 mol/l w temp. 25°C:
[HZO]
pH = -log[H*] = -logiO -[-7]= 7,0
K w = (K) [H t O] = [H+] [ O H ] =
- 1,8x10 16
mol/l) (55,56 mol/l) = Małe wartości pH odpowiadają dużym stęże-
niom jonów H+, a duże — małym stężeniom
14 1
= 1,00 x 10" (mol/l) H+
Kwasy określa się dawcami protonów, a zasa-
Stałą K wyraża się w molach na litr, zaś Kw dy biorcami protonów. Wyróżnia się mocne
— w mol2 na litr2. Z nazwy wynika, że iloczyn kwasy (np. HC1, H2SO4) całkowicie zdysocjo-
jonowy Kw jest liczbowo równy iloczynowi wane, nawet w mocnych roztworach kwaśnych
stężeń molowych jonów H + i OH ~: (niskie pH), oraz słabe kwasy, częściowo tylko
dysocjujące w roztworach kwaśnych. Podobnie
Kw = [H+] [ O H ] można wyróżnić mocne zasady (np. KOH,
NaOH) i słabe zasady (np. Ca(OH)2>. Tylko
W temperaturze 25°C Kw = (10~7)2 m 10~14 mocne zasady dysocjują przy małych wartościach
(mol/f)2. Natomiast w temperaturach poniżej pH. Większość związków organicznych w komór-
25°C wartość Kw jest większa, zaś powyżej 25°C kach to słabe kwasy. Wyjątek stanowią ufos-
mniejsza niż 10~14. W temperaturze ciała ludz- forylowane związki pośrednie, które zawierają
pK = -log K pK = pH
[H+] [ A ] = K[HA]
1,0 -
Po podzieleniu obu stron przez [A~]
■og[H+]
I%
[HA] l
[A
] i
log K + log
1*08
Po pomnożeniu przez — 1
Z kolei usuwa się znak minus, odwracając Jeśli równanie zastosuje się dla różnych sto-
ostatni człon równania: s unków [A- ]/ [HA] w zakres i e 10M 0" 3
i przedstawi na wykresie wyliczone wartości pH.
to otrzymany wynik opisuje krzywą miarecz-
pH = pK 4 log [HA] kowania słabego kwasu (ryc, 3-5).
Ta ostatnia forma równania, opisywana jako Roztwory słabych kwasów i ich soli
równanie Hendersona-Hasselbalcha, służy do buforują pH w przypadku dodania lub
wyliczania równowagi protonowej, np.: usuwania protonów
Roztwory słabych kwasów i sprzężonyct
1. Kiedy kwas jest zobojętniony dokładnie z nimi zasad (lub słabych zasad i sprzężonycl
w połowie, tj. A~ =[HA]. W tych warunkach z nimi kwasów) wykazują zjawisko buforowa
nia, tj. zdolności utrzymywania pH. Wartość pt
[A] roztworu buforowego po dodaniu mocnego kwasi
pH = pK + tog pK +- log— =pK + 0
[HA] lub mocnej zasady nie zmienia się bardziej niż p<
dodaniu takiej samej objętości wody. Zjawisk*
WODA I pH / 33
3 — Biochemia
CZĘŚĆ I
Budowa oraz funkcje
białek i enzymów
Aminokwasy
4
Victor W. Rodweli, PhD
H
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
atomem węgla (ryc. 4-1). Chociaż w przyrodzie jedna naładowana, a druga obojętna, występują
występuje ok. 300 aminokwasów, tylko 20 w równowadze protonowej:
z nich występuje w białkach (tab. 4-3). Cał-
kowita hydroliza* biatek dostarcza 20 L-a-ami- R—COOH « R—COO" + H+ H+
nokwasów. Należy podkreślić, że białka wszyst-
kich form życia — roślin, zwierząt, drobnoust- W równowadze tej R—COOH i R—NH^ re-
rojów — zawierają te same 20 aminokwasów. prezentują związki protonowe lub kwaśne, na-
Przyczyną tego jest uniwersalność kodu genety- tomiast R—COO~ i R—NH2 — zasady sprzę-
cznego, co stanie się oczywiste dla Czytelnika żone (protonobiorców) z odpowiednimi kwasa-
w toku omawiania tego zagadnienia później (p. mi. Chociaż zarówno R—COOH jak
rozdz. 30). W skład niektórych białek wchodzą i R NH; są słabymi kwasami, R—COOH jest
pochodne aminokwasów, utworzone po ich znacznie silniejszym kwasem niż R—NH r
włączeniu w cząsteczkę białka (p. lab. 6-4). W pH osocza krwi czy przestrzeni śródkomór-
Z wyjątkiem glicyny, dla której R (R — łań- kowej (pH odpowiednio 7,4 i 7,1) grupy kar-
cuch boczny aminokwasu) stanowi atom wodo- boksylowe istnieją prawie całkowicie jako jony
ru (ryc. 4-1), wszystkie 4 podstawniki związane karboksyjowe — R—COO~. Przy tych wartoś-
ciach pH większość grup aminowych występuje
z atomem węgla et-aminokwasów są różne.
w formie zasocjowanej (protonowej)
Tetrąędryczne. ułożenie 4 różnych podstawni- — R—NH3. Ze względu na przeważającą po-
ków wokół atomu węgla a (tzw. węgiel asymet- stać zjonizowaną aminokwasów we krwi i więk-
ryczny) nadaje aminokwasom właściwość szości tkanek, należy przedstawić ich budowę
op-.tyczna. (zdolnośćTjio_ _skręcania . tak, jak na ryc. 4-2A. Należy pamiętać, że
płaszczyzny światła spolaryzowanego). Chociaż struktura B (ryc. 4-2) nie może istnieć w żadnym
pewne aminokwasy występujące w białkach są pH. Przy dostatecznie niskim pH, w którym
prawo-skrętne, a niektóre lewoskrętne, w pH cofa się jonizacja grupy karboksylowej, znacz-
7,0 wszystkie mają bezwzględną konfigurację nie słabsza kwaśna grupa aminowa będzie wy-
porównywalną z konfiguracją aldehydu L- stępować także w formie protonowej. Przy-
glicery-nowego, stąd opisuje się je jako L-a- bliżone wartości pKa dla grup a-karboksylowej
amino-kwasy. i oc-aminowej wynoszą odpowiednio 2 i 10 (tab.
4-1). Przy pH wynoszącym 2 jednostki poniżej
Ogólne reakcje chemiczne wartości pKa, kwas w ok. 99% ma formę
aminokwasów można przewidzieć protonową. Jeżeli pH stopniowo wzrasta, to
znając właściwości grup funkcyjnych proton z grupy karboksylowej odłącza się zna-
Grupy funkcyjne aminokwasów — karbok- cznie wcześniej niż z grupy R—NH 3 • W każdym
sylowa i aminowa — wykazują typowe dla nich wystarczająco wysokim pH do utworzenia prze-
reakcje, np. tworzenie soli, estryfikację, acyla- wagi grupy aminowej R—NH2 musi być rów-
nież obecny jon karboksylowy (R—COO~).
Jednakże w wielu reakcjach, poza równaniami
równowagi protonowej, stosuje się wzory ami-
RÓWNOWAGI PROTONOWE nokwasów w formie B.
AMINOKWASÓW
* Hydroliza = rozerwanie wiązania kowalencyjne- Ryc. 4-2. Poprawna struktura ^jonizowanego ami-
go przy udziale cząsteczki wody. nokwasu w pH fizjologicznym lub blisko pH fizjo-
logicznego (A). Postać B (niezjonizowana) nie
występuje w żadnym pH, ale jest często' używana,
dla wygody, przy omawianiu chemii aminokwa-
sów.
AMINOKWASY / 37
—NH2 —NH2
♦ Dla wygody zapis Ka lub pKtt będzie stosowany, w przypadku aminokwasu z tylko dwiema
lecz opuszczony później w przypisach dotyczących grupami zjonizowanymi (np. alanina) nie ma
symboli. niejasności w wyliczeniu pl. Ponieważ wartość
38 / ROZDZIAŁ 4
W mocnym kwasie O D
(pH ponlżeji); pH ok. 6 - ft
B W mocno) zasadzie
całkowity ladunek= + l całkowity ładunek = -1
pH ok. 3; (pH powyżej 11);
całkowity ładunek = o całkowity ładunek = -2
pK, (R—COOH) = 2,35 natomiast pK 2 Wartość pl dla lizyny wynosi 9,7; dla argininy
(R—NH*) = 9,69, to punkt izoelektryczny (pl) 10,8. Czytelnik powinien umieć określić pl dla
alaniny wynosi: histydyny.
Określenie wartości pK po każdej stronie
jonu obojnaczego przez sprawdzenie form nała-
= 6,02
dowanych, nie ogranicza się do aminokwasów.
2,35+9,69 Można ją stosować do obliczania ładunku cząs-
Pl teczki z każdą liczbą grup dysocjujących. Moż-
liwość wykonywania takich obliczeń okazuje się
Wyliczenie wartości pl dla aminokwasu z do- bardzo przydatna w laboratorium klinicznym,
datkowymi grupami zjonizowanymi, poza tymi gdyż pozwala przewidzieć ruchliwość elektro-
związanymi z węglem ot, jest bardziej skom- foretyczną związków w polu elektrycznym i do-
plikowane. Na rycinie 4-4 przedstawiono różne brać właściwe bufory do ich rozdziału. Na
formy jonowe kwasu asparaginowego. Jakie przykład, w buforze o pH 7,0 można rozdzielić
będzie zatem pH odpowiadające punktowi izo- 2 typy cząsteczek: z pl 6,0 i 8,0, ponieważ
elektrycznemu dla tego aminokwasu? W po- cząsteczka z pI = 6,0 będzie mieć większy cał-
szukiwaniu pl dla kwasu asparaginowego trze- kowity ujemny ładunek przy pH 7,0 niż cząs-
ba napisać wszystkie możliwe formy jonowe teczka z pI = 8,0. Podobne rozważania stosują
tego związku w kolejności, w której pojawiają się do rozdziałów na złożach jonowych zarówno
się w roztworach — od silnie kwaśnych, poprzez dodatnio, jak i ujemnie naładowanych polime-
obojętne do zasadowych (porównaj przykład rów (np. DEAE-celuloza, żywica Dowex 1),
kwasu asparaginowego na ryc. 4-4). Następnie
należy rozpoznać formę izojonową, jon oboj- Rozpuszczalność i temperatura
naezy lub obojętny (jak na ryc. 4-4B). Punkt topnienia aminokwasów
izoelektryczny (pl) jest to pH w środku pomię- odzwierciedlają ich charakter jonowy
dzy wartościami pK po obydwu stronach form Obecność elektrycznie naładowanych grup
izojonowych. W omawianym przykładzie: większości aminokwasów przyczynia się do ich
rozpuszczalności. W formie jonowej rozpusz-
czają się one łatwo w rozpuszczalnikach polar-
2,98 nych, takich jak woda i etanol, ale nie rozpusz-
2,09+ 3,86 czają się w rozpuszczalnikach niepolarnych,
Pl = jak: benzen, heksan i eter. Wysoka temperatura
topnienia (punkty topnienia powyżej 200DC)
Takie rozwiązanie jest również stosowane do odzwierciedla ilość energii potrzebnej do poko-
obliczania wartości pl aminokwasów z innymi, nania sił jonowych stabilizujących strukturę
dodatkowymi grupami dysocjującymi, np. lizy- sieci kryształów.
ny lub histydyny. Po napisaniu wszystkich
możliwych form elektrycznie naładowanych
aminokwasów zasadowych — lizyny i argininy
— należy zapisać, że:
pK 2+ pK 3
P'= ----------«-------
AMINO KW ASY /33
Glicyna H—CH™COCT
Gly [G]
Alanina CH3
Ala [A]
Walina ,CH—CH—COO"
Vaf [V] t
Leucyna X
Leu [L] H,C
OH *NHj
Cysterna*
Cys [C]
SH fl^ CH;—
Metionina
CH3-CH—COO"
Met [M]
CH
SH
; C H 3 H COO
O^~Cn3 rwij -^
Lys [K]
His |h|
AMINOKWASY / 41
Tyrozyna Tyr[Yl
Immokwasy i------------1
*. Z wyjątkiem hydroksyl i zyny (Hyl) thydroksyproliny (Hyp), które są włączane w wiązania peptydowe
jako lizyna i proiina, a następnie hydroksylowane, swoiste tRNA istnieją dla wszystkich aminokwasów
przedstawionych w tej t3be/i. Ich włączanie w białka pozostaje pod bezpośrednią kontrolą genetyczną.
** Cystyna składa się z 2 reszt cystetn połączonych wiązaniem disiarczkowym:
I
"OOC—CH—CH Z—S—S—CH 2 —CH—COO"
NH +
Tabela 4-4. Przykłady oc-aminokwasów nie występujących w białkach, ale spełniających istotną rolę
w metabolizmie ssaków
CHS—CHS
OH
42 / ROZDZIAŁ 4
Ornityna C H2—CH2—CH2—bi—COO"
(kwas 2,5-diaminoamy-
lowy)
NH,
Kwas argininobursztyno-
■NH CH2~™CHj 11
"CHj JW.
wy
H N—C —NH -
"COO—CH2—C—COO*
Dopa {3,4-dihydroksyfe-
3—T V—CH, Prekursor meianiny
nyloalanina)
HO
3-Monojodotyrozyna
HO CH,— Prekursor hormonów tar-
czycy
I
3,5,3'-Trijodotyronina
(T3) . jw.
TnT
pierwotne zanurzenie bibuły w roztworze sili-
Kierunek konu). Chromatografię podziałową w odwró-
wędrówki Pasek conej fazie stosuje się do rozdziału niepolarnych
rozpuszczalnika iblbutyj peptydów lub lipidów, niepolarnych związków,
1
Naczynia 2 takich jak niektóre aminokwasy. Wyróżnia się
rozpuszczalnikiem 2 typy technik stosowanych do rozwijania chro-
mato gram u; chromatografię wstępującą i zstę-
pującą, tj. odpowiednio gdy rozpuszczalnik
wędruje przez bibułę z naniesioną próbą w górę
lub w dół. Kiedy rozpuszczalnik zbliży się
prawie do końca bibuły, wtedy wyjmuje się ją,
Ryc. 4-8. Chromatografia bibułowa zstępująca suszy i przeprowadza reakcję identyfikacji ba-
(przekrój komory). danych związków (w przypadku aminokwasów
przeprowadza się reakcję z 0,5% roztworem
ninhydryny w acetonie, po czym ogrzewa przez
kilka minut w temp. 90—110°C. Aminokwasy
Rozpuszczalniki stosowane do rozdzielania z dużymi niepolarnymi łańcuchami bocznymi
aminokwasów są mieszaninami wody, alkoholi, (Leu, Ile, Phe, Trp, Val, Met, Tyr) wędrują dalej
kwasów lub zasad. Bardziej polarne składniki niż te z krótszymi niepolarnymi łańcuchami
rozpuszczalnika wiążą się z celulozą i stanowią bocznymi (Pro, Ala, Gly) lub z polarnymi
fazę stacjonarną, zaś mniej polarne składniki łańcuchami bocznymi (Thr, Glu, Ser, Arg, Asp,
— fazę ruchomą. Tak jest w klasycznej chroma- His, Lys, Cys) (p. ryc. 4-9). Odzwierciedla to
tografii podziałowej. W chromatografii podzia- większą względną rozpuszczalność cząsteczek
łowej w odwróconej fazie polarności fazy rucho- polarnych w hydrofilowej fazie stacjonarnej,
mej i stacjonarnej są odwrócone (np. przez zaś cząsteczek niepolarnych w rozpuszczal-
nikach organicznych. W grupie cząsteczek nie-
polarnych (Gly. Ala, Val, Leu) zwiększeniu
długości niepolarnego łańcucha bocznego to-
Kierunek * _ Start
warzyszy zwiększenie ruchliwości tych cząste-
wędrówki
■
czek.
rozpuszczalnika Cys Stosunek odległości przebytej przez amino-
1
Lys • kwas do odległości przebytej przez czoło roz-
Asp
His puszczalnika, mierzonych od miejsca naniesie-
Glv
Arg nia mieszaniny aminokwasów, opisuje się jako
Ser wartość Rf tego aminokwasu (względną ruch-
Thr Glu liwość). Wartości Rf dla danego aminokwasu
zmieniają się w zależności od warunków do-
Pro
1 Ala' świadczalnych, np. od stosowanego rozpusz-
czalnika. Chociaż możliwa jest próbna iden-
tyfikacja aminokwasu za pomocą samej warto-
ści Rf, bardziej wskazane jest rozdzielenie chro-
Val
i i Tvr matograficzne nieznanej mieszaniny amino-
kwasów równocześnie ze znanymi aminokwa-
Met
sami wzorcowymi. Wobec tego ruchliwość mo-
Trp że być porównana do ruchliwości wzorców (np.
Phe jako RAia raczej niż jako Rf). Ruchliwości,
Leu # przedstawione jako względne wobec standar-
dowych, różnią się mniej niż wartości Rf z kolej-
nych doświadczeń.
Ryc. 4-9. identyfikacja aminokwasów występują Zawartość aminokwasów można oznaczyć
cych w białkach. Po rozdziale mieszaniny amino ilościowo, wycinając każdą plamę i eluując
kwasów techniką chromatografii bibułowej zstępu odpowiednim rozpuszczalnikiem, a następnie
jącej w układzie n- butanol -kwas octowy-woda przeprowadzając analizę kolorymetryczną (z
plamy aminokwasów wywołano za pomocą nin- ninhydryną). W innym rozwiązaniu bibułę
hydryny.
_______________________________________
46 / ROZDZIAŁ 4
spryskuje się ninhydryną, a natężenie barwy — ATLC), nie przypomina chromatografii bi-
wyeluowanych plam mierzy się w fotometrze bułowej i opiera się na innych zasadach. W tej
z zapisem natężenia światła przepuszczanego technice rozpuszczalnik (który nie musi być
lub odbitego. dwuskładnikowy lub bardziej złożony) eluuje
W innej technice — chromatografii bibułowej składniki próby z zaadsorbowanych miejsc na
dwuwymiarowej, próbkę nanosi się w jednym aktywowanym sorbencie, takim jak prażony żel
rogu kwadratowego arkusza bibuły i rozdziela krzemionkowy. Metoda ATLC znajduje zasto-
w odpowiednio dobranej mieszaninie rozpusz- sowanie do rozdziału związków niepolarnych,
czalników. Po wysuszeniu i usunięciu rozpusz- takich jak lipidy, i stąd nie jest przydatna dla
czalnika arkusz obraca się o 90°C i rozdziela części aminokwasów i większości peptydów.
w innej mieszaninie rozpuszczalników (ryc. 4-
10). Chromatografia jonowymienna
Całkowita analiza reszt aminokwasowych po
hydrolizie łańcucha peptydowego wymaga na
ogół automatycznej chromatografii jonowymien-
Butanol-kwas octowy-woda (4:1:5). nej. Pełen rozdział, identyfikacja i oznaczenie
ilościowe hydrolizatu białkowego nie trwa dłu-
żej niż 3 h. W metodzie Moore'a i Steina stosuje
się kolumny (krótką i długą) zawierające formę
Na+ sulfonowanej żywicy polistyrenowej. Kie-
dy kwaśny hydrolizat w pH 2,0 zostanie nanie-
siony na kolumny, aminokwasy wiążą się z jo-
nem Na+ wymieniacza kationowego. Następnie
kolumny eluuje się cytrynianem sodu w zaprog-
ramowanych warunkach pH i temperatury.
Krótką kolumnę eluuje się jednym buforem, zaś
długą — dwoma, W eluatach z kolumn wywołu-
je się reakcję z odczynnikiem ninhydrynowym,
Ryc. 4-10. Dwuwymiarowa chromatografia ami- a odczyty natężenia barwy przeprowadza się
nokwasów (przerysowano, nieznacznie zmodyfi- w kolorymetrze przepływowym. Dane są rejest-
kowano z: Levy A. J. i Chung D.: Two-dimensional rowane na katodowej lampie obrazowej ze
chi-omatographyof aminoacidsonbuffered papers. sprzężonym komputerowym odczytem integ-
Aria!. Chem. 1953; Copyright ©1953 by American racji powierzchni pól rozdzielonych aminokwa-
Chemical Society; zamieszczono za zgodą). sów (ryc. 4-11).
Chromatografia cienkowarstwowa
Wyróżnia się 2 odrębne klasy chromatografii
cienkowarstwowej (ang. thin-layer chromato-
graphy; skrót — TLC). Pierwsza — chromato-
grafia cienkowarstwowa podziałowa (ang. par-
tition thin-layer chromatography: skrót
— PTLC), w pełni przypomina chromatografię
bibułową podziałową. W metodzie PTLC wy-
korzystuje się te same układy rozpuszczalników
i sposoby identyfikacji badanych związków, co
w chromatografii bibułowej. Natomiast bibułę
zastępuje płytka pokryta cienką warstwą spro-
szkowanej celulozy lub innego względnie obo-
jętnego złoża. Możliwy jest również wariant 570 nm
PTLC w odwróconej fazie.
Z kolei druga klasa — adsorpcyjna TLC Ryc. 4-11A
(adsorption thin-layer chromatography; skrót
AMINOKWASY / 47
55 °C
570 nm
PIŚMIENNICTWO
Barrett GC: Chemistry and Biochemistry ofthe Amino
Acids. Chapman & Hal], 1985. Davies JS:
Amino Acids and Peptides. Chapman
CHpeptyd; alanyiowaltna (Ala-Val) & Hali. 1985. Gehrke CW, Kuo KCT, Zumwalt
Ryc. 4-12. Aminokwasy połączone wiązaniem RW, Kenneth CT:
peptydowym (obszar zaciemniony). Amino Acid Analysis by Gas Chromatography.
3 vols. CRC Press, 1987. Hancock WS:
Handbook ofHPLCfor the Separation
of Amino Acids, Peptides. and Proteins. 2vols. CRC
Press, 1984. Hugli TE: Techniaues in Protein
i grupy oc-karboksylowej drugiego aminokwasu Chemistry. Academic
(ryc. 4-12). Reakcja ta nie przebiega jednak tak, Press, 1989. Rattenbury JM: Amino Acid Analysis.
jak przedstawiono na tej rycinie, gdyż stała Halstead Press,
równowagi reakcji jest przesunięta w kierunku 1981.
Peptydy
5
Victor W. Rodweli, PhD
Glu-Lys-(A!a,Gly,Tyr)-His-Ala
CO O -
+ Ryc. 5-3. Przykład heptapeptydu, zawierającego
H3 N fragment o niepewnej strukturze pierwszorzędowej
(w nawiasie).
H
II V- 00
tydowego, wątpliwą sekwencję reszt aminokwa-
sowych umieszcza się w nawiasie i oddziela
przecinkami (ryc. 5-3).
G LT S O R L R N G D A S N P O N G A E G G P N SA L L ! _ ■E » H
0-Endorflna
...-
Endorfina
a-Endorflna
Enkefallna
metloninowa
Byc. 5-6. Pierwszorzędowa struktura fMipotropiny. Reszty 41-58 reprezentują hormon pobudzający
melanocyty (p-MSH). Reszty 61—91 zawierają sekwencje odpowiadające wskazanym endorfinom.
kwasy dikarboksylowe i ich amidy oznacza się z N-końcowymi resztami aminokwasowymi pe-
razem i przedstawia łącznie jako „Glx" i „Asx". ptydów, które po hydrolizie usuwano i iden-
Cysteina i cystyna przechodzą w trwałą w śro- tyfikowano. Porównanie sekwencji zachodzą-
dowisku kwaśnym pochodną (np. kwas cys- cych pozwoliło Sartgerowi jednoznacznie wyde-
ternowy) przed hydrolizą. Hydroliza zasadowa, dukować sekwencje obydwu łańcuchów insuli-
w czasie której ulegają zniszczeniu seryna, treo- ny. Pomimo że metoda Sangera jest wciąż
nina, arginina i cysteina, a wszystkie amino- stosowana, 2 inne techniki zrewolucjonizowały
kwasy ulegają racemizacji, jest stosowana do oznaczanie struktury pierwszorzędowej polipe-
oznaczania tryptofanu. Po hydrolizie prób ich ptydów (białek). Pierwsza z nich, wprowadzona
skład aminokwasowy może być oznaczony pod- w 1967 r., to metoda automatycznego usuwania
czas automatycznej chromatografii jonowymien- i identyfikowania N-końcowych reszt aminokwa-
nej (p. ryc. 4-11) lub HPLC. sowych peptydów, jako ich pochodnych fenylotio-
hydantoinowych (degradacja Edmana). Druga
Sekwencjonowanie pierwszego białka — wprowadzona niezależnie przez Sangera
przeprowadził Fred Sanger, za pomocą oraz Maxama i Gilberta — polega na szybkim
odczynnika mającego od tej pory jego sekwencjonowaniu DNA genów kodujących po-
nazwisko szukiwane białko. Obecnie optymalną strategią
Minęło już ponad 30 lat od określenia przez jest stosowanie obydwu równocześnie. Tech-
Sangera pełnej sekwencji aminokwasowej hor- nika automatycznej degradacji Edmana, choć
monu polipeptydowego — insuliny. W meto- szybsza w analizie sekwencji peptydów od me-
dzie Sangera najpierw rozdzielono insulinę na tod Sangera, napotyka trudności i dostarcza
2 łańcuchy polipeptydowe A i B, po czym wolniej wyników niż metoda sekwencjonowa-
poddano swoistemu trawieniu enzymatyczne- nia DNA. Technika sekwencjo no wania DNA
mu do krótkich peptydów, zawierających od- nie dostarcza jednak nieomylnych, jednoznacz-
cinki sekwencji zachodzących. Następnie za- nych wyników dotyczących pierwszorzędowej
stosowano związek — i-fluoro-2,4-dinitroben- struktury białek. Najpoważniejsze trudności
zen (ryc. 5-8), tworzący pochodne tylko w sekwencjonowaniu genów eukariotycznych
są związane z obecnością w ich obrębie in-
Ryc. 5-8. Reakcja aminokwasu z 1 -fluoro-2,4-- tronów — sekwencji nukleotydowych nie ule-
gających ekspresji w dojrzałym białku. Pomimo
-N-CH -COOH to, główna przewaga tej metody polega na
stosunkowo łatwej detekcji i sekwencjonowaniu
regionów prekursorowych cząsteczek, które
mogą „umknąć" wykryciu w technice degrada-
cji Edmana (wskutek dojrzewania przed jego
wydzieleniem). Metody sekwencjonowania
DNA i degradacji Edmana należy traktować
CH-COOH jako uzupełniające się. Zrewolucjonizowały one
i daleko posunęły naszą wiedzę o pierwszo-
dinitrobenzenem (odczynnikiem Sangera). Od- rzędowej strukturze białek.
czynniki nazwano od nazwiska laureata nagrody
Nobla (1958), biochemika Fryderyka Sangera, który
zastnsowal go w celu oznaczenia pierwszo- Oznaczanie pierwszorzędowej
rzędowej struktury insuliny. Odczynnik ilościowo struktury polipeptydów za pomocą
aryluje wszystkie wolne grupy aminowe, dając techniki automatycznej degradacji
intensywnie żółto zabarwione 2,4-dinitrofenyloa- Edmana
minokwasy. Pochodne te łatwo się oznacza iloś- Ze względu na fakt, że wiele białek składa się
ciowo za pomocą spektrototometru. Oprócz reszt z więcej niż jednego łańcucha polipeptydowego,
N-końcowych, fluorod(nitrobenzen reaguje także połączonych wiązaniami niekowalencyjnymi
'z grupami; e-aminową lizyny, imidazolową his-
tydyny, hydroksyl ową tyrozyny i grupą SH cysteiny. lub przez mostki disiarczkowe, pierwszy etap
Ponieważ grupa dinitrofenylowa nie jesi usuwana stanowi dysocjacja i rozdzielenie indywidual-
podczas kwaśnej hydrolizy, stosuje sieją do analizy nych łańcuchów poiipeptydowych. Czynniki
N-końcowego aminokwasu polipeptydów. denaturujące (mocznik, chlorowodorek guani-
dyny) rozbijają wiązania wodorowe i dysoc-
jują niekowalencyjnie połączone polipeptydy,
PEPTYDY / 55
Paptyd Z
1
C —końcowy N —końcowy
fragment fragmenl
peptydu X peptyd u Y
N C
zbędności jedynie tych wiązań stalą się pełna obrotu wokół wiązania łączącego atomy C i N,
synteza chemiczna insuliny i rybonukleazy, wy- a wszystkie 4 atomy' przedstawione na ryc. 6-1,
łącznie w wyniku połączenia aminokwasów za leżą w tej samej płaszczyźnie (tj. są koplanarne).
pomocą wiązań amidowych. Przeciwnie, rozległa swobodna rotacja zachodzi
wokół pozostałych wiązań szkieletu polipep-
Wiązanie łączące atomy węgla grupy tydowego. Te koncepcje są przedstawione na
karbonyiowej i azotu w wiązaniu ryc. 6-2, gdzie wiązania obdarzone swobodnym
peptydowym ma częściowo charakter obrotem są okółkowane strzałkami, a współ-
wiązania podwójnego płaszczyznowe (koplanarne) atomy znajdują się
Chociaż peptydy zapisuje się z pojedynczym w obszarach zacienionych. Ta półsztywność ma
wiązaniem łączącym atomy a-karboksylu i a-a- ważne konsekwencje w uporządkowaniu struk-
zotu, wiązanie węgiel—azot w rzeczywistości tury białek powyżej poziomu pierwszego rzędu.
ma częściowo charakter wiązania podwójnego W uzupełnieniu do wiązań peptydowych, które
(ryc. 6-!). Nie ma tu żadnego swobodnego tworzą „szkielet" łańcucha polipeptydowego,
dodatkowe wiązania kowalencyjne i niekowa-
O lencyjne przyczyniają się do stabilności polipep-
O tydów.
H
C Mostki disiarczkowe uformowane
przez reszty cysterny tworzą
H H kowalencyjne wiązania w obrębie oraz
pomiędzy polipeptydatni niektórych
Ryc. 6-1. Stabilizacja rezonansowa wiązania pe-
ptydowego nadaje mu częściowo charakter wiąza- białek
nia podwójnego i stąd sztywność połączenia C-N. Wiązanie disiarczkowe, utworzone między
2 resztami cysteiny, łączy 2 części łańcucha
polipeptydowego za pomocą reszty cystyny.
Wiązanie cystynowe jest oporne na warunki
powodujące denaturację białka. Kwas nad-
mrówkowy (utleniający wiązanie S-S) lub fS-mer-
kaptoetanol (redukujący mostki S-S z utworze-
niem 2 reszt cysteiny) rozdziela łańcuchy poli-
peptydowe połączone wiązaniami disiarczko-
wymi bez wpływu na ich strukturę pierwszo-
rzędową (ryc. 5-9).
NIEKOWALENCYJNE WIĄZANIA
RÓWNIEŻ STABILIZUJĄ
CZĄSTECZKĘ BIAŁKA
Ryc. 6-2. Wymiary calkowiciewyciągniętegotań-
cucha polipeptydowego. 4 atomy w zacienionych Trzy główne typy wiązań niekowalencyjnych
obszarach są wspó! płaszczyzn owe (kop la na me) szczególnie się przyczyniają do utrwalenia stru-
i tworzą wiązanie peptydowe. Niezacienionymi są: ktur białkowych.
atom węgla a, atom wodoru a i grupa a-R danego
aminokwasu. Swobodna rotacja zachodzi wokół
wiązań łączących węgiel a z azotem a i węglem Wielokrotne wiązania wodorowe
cc-karbonylowym (białe strzałki). Rozciągnięty łań- stabilizują ogólną strukturę białek
cuch poiipeptydowy stanowi więc strukturę pół- Wiązania wodorowe. utworzone pomiędzy:
sztywną, w której 2/3 atomów jego szkieletu jest resztami w łańcuchach bocznych peptydowo
utrzymywanych w stałych wzajemnych powiąza- związanych aminokwusówj-iłtomami wodoru
niach płaszczyznowych. Odległość pomiędzy są- i tlenu w samych wiązaniach peptydowych oraz
siednimi atomami węgla (/wynosi 0,36 nm. Podano między resztami polarnymi na powierzchni bia-
również odległości międzyatomowe i kąty pomię- łek i cząsteczkami wody, odgrywają ważną rolę
dzy wiązaniami, które nie są równoważne. (Przery- w utrzymaniu struktury białek powyżej pierw-
sowano i reprodukowano za zgodą z: L Pauiing,
szego rzędu (p. niżej: heliks a i struktura P).
L. P. Corey, H. R. Branson: Proc. Nałl. Acad. Sci.
USA 1951:37:205).
62 / ROZDZIAŁ 6
0,5 r
Ryc. 6-4. Przekrój poprzeczny heltksu a. Łańcu-
chy boczne (R) wystają na zewnątrz heiiksu. Pro-
mienie van der Waalsa są większe niż wykazano na
rycinie, stąd wewnątrz heiiksu prawie nie ma wol-
nej przestrzeni. (Nieznacznie zmodyfikowano i re-
produkowano za zgodą z: Stryer L; Biochemistry,
wyd.2, Freeman, 1981, Copyright© 1981 by W. H.
Freeman and Co).
RÓWNOLEGŁE
I PRZE CiW RÓWNO LEGŁE
POFAŁDOWANE ŁAŃCUCHY
STANOWIĄ DRUGI TYP
ROZPOZNAWALNIE
UPORZĄDKOWANEJ STRUKTURY
Pauling i Corey zaproponowali również dru- Ryc. 6-6. W przeciwrównoległej fałdowej struk-
gie uporządkowanie struktury białka, tj^jtruk- turze p sąsiednie łańcuchy polipeptydowe biegną
tury p, czyli pofałdowanej kartki (inaczej: pofał- w przeciwnych kierunkach. Wiązania wodorowe
dowanego łańcucha, pofałdowanego lub „spli- między grupami NH i CO sąsiednich łańcuchów
stabilizują tę strukturę. Łańcuchy boczne (R) ami-
sowanego" arkusza*) (ang. f3-pleated sheet; nokwasów znajdują się powyżej i poniżej płasz-
p — ponieważ to była druga struktura po czyzny kartki. O atomy węgla; © atomy azotu;
opisanym najpierw a-heliksie). W heliksie J. łań- O atomy wodoru. (Zmodyfikowano i reproduko-
cuch polipeptydowy jest zwarty, natomiast wano za zgodą z: Siryer L: Biochemistry, wyd. 2,
w_. strukturze p (inaczej: fałdowej, „harmonij- Freeman, 1981, Copyright © 1981 by W. H.
kowej" lub „dywanowej"*) pozostaje on niemal Freeman and Co.).
całkowicie rozciągnięty (ryc. 6-6). Struktura
P noslnazwę przeciwrównoległej, gdy sąsiadują-
ce łańcuchy polipeptydowe biegną w przeciw-
nych kierunkach (N-koniec jednego łańcucha
do C-końca drugiego) (ryc. 6-6); luedy łańcuchy ZAKRĘTY p UMOŻLIWIAJĄ
podążają w tym samym kierunku jest ona POLIPEPTYDOM PRZYJMOWANIE
nazywana równoległą (nie wykazano). KSZTAŁTÓW GLOBULARNYCH
W wielu białkach występują współbieżne
i przeciwbieżne regiony struktury p. Może ją Polipeptydy z reguły formują zbite masy
formować 2—5 przylegających łańcuchów poli- globularne, muszą więc istnieć możliwości
peptydowych. Na rycinie 6-7 przedstawiono zmiany kierunku łańcucha polipeptydowego.
region rybonukleazy, w której 3 odcinki łań- Jednym z nich jest utworzenie ciasnej pętli
cucha polipeptydowego tworzą strukturę p. zakrętu P (inaczej: skrętu p, zwrotu p1 lub zwrotu
Heliks a jest stabilizowany mostkami wodo- typu spinki do włosów*), w której tlen grupy
rowymi między wiązaniami peptydowymi, od- karbonylowej jednej reszty łączy sie wiązaniem
dzielonymi od siebie 4 resztami w sensie struk- wodorowym z wodorem amidowym amino-
tury pierwszorzędowej, podczas gdy strukturę kwasu oddalonego o 3 reszty do przodu.
fS utrwalają wiązania wodorowe między Często w zakrętach p występują prolina i gli-
segmentami peptydowymi oddalonymi od cyna. Część struktury przestrzennej (geometrii)
siebie w sensie struktury pierwszorzędowej zakrętu p jest ukształtowana w prolinie, która
(ryc. 6-7). bardziej niż inne aminokwasy podlega konfor-
Przyp. * Przyp.
tłum. tłum.
BIAŁKA: STRUKTURA I WŁAŚCIWOŚCI / 65
Struktura pierwszorzędowa
Strukturę pierwszego rzędu stanowi, jak
w przypadku peptydów, kolejność aminokwa-
sów w łańcuchu lub łańcuchach polipeptydo-
wych oraz umiejscowienie wiązań disiarczko-
wych, jeżeli one w tych łańcuchach występują.
Struktura drugorzędowa
Struktury drugiego rzędu, czyli przestrzenne
współzależności między aminokwasami zwar-
tymi w pierwszorzędowym strukturalnym za-
kresie, mogą być regularne (np. heliks a, struk-
tura f>) lub przejawiać niewiele tej regularności
Ryc. 6-7. Cząsteczka rybonukleazy trzustki wołu (np. przypadkowy zwój).
jest zbudowana z pojedynczego łańcucha 124 reszt
połączonego poprzecznie w 4 miejscach za pomocą Struktura trzeciorzędowa
wiązań disiarczkowych. Region a-heliksu ujęto
w kropkowany owal, a region struktury fałdowej Ogólne rozmieszczenie i wzajemne powiąza-
zacienione Pozostałe części cząsteczki występują nie rożnych regionów lub domen oraz poszcze-
giównie w postaci przypadkowego zwoju. Centrum gólnych reszt amin o kwas owych w pojedynczym
aktywne enzymu znajduje się w miejscu związania łańcuchu polipeptydowym stanowi trzeciorzę-
jonu fosforanowego (PO^~). (Zaadoptowano z: dową strukturę białka. Wprawdzie rozgranicze-
Kartha G., Bello J.r Harker D.: Tertiary structure of nie pomiędzy strukturą drugo- i trzeciorzędową
nbonuclease. Naturę 1967; 213:862) Białko zo- nie jest wyraźne, struktura trzeciorzędowa wy-
stato w całości z syntetyzowane chemicznie. raża wzajemne przestrzenne usytuowanie reszt
aminokwasowych, które — generalnie — są
daleko od siebie w- sensie budowy pierwszego
macyjnym ograniczeniom. Dla kontrastu mała rzędu.
grupa R. pozwala glicynie działać jako giętki
„zawias" między regionami polipeptydu, które- Struktura czwartorzędowa
go ugrupowania R sprzyjałyby inaczej bardziej Białka wykazują strukturę czwartego rzędu,
rozciągniętej konformacji. jeżeli składają się z 2 lub więcej łańcuchów
polipeptydowych połączonych wiązaniami innymi
niż kowalencyjne (tj. niepeptydowymi lub disiar-
REGIONY BIAŁEK, KTÓRE NIE SĄ czkowymi*). Siłami stabilizującymi te agregaty
UFORMOWANE W HELIKSY, są wiązania wodorowe i elektrostatyczne (typu
STRUKTURY p LUB ZAKRĘTY % soli) utworzone miedzy resztami aminokwaso-
WYSTĘPUJĄ WTZW. KONFORMACJI wymi na powierzchniach łańcuchów polipep-
„PRZYPADKOWEGO" tydowych. Takie białka noszą nazwę oltgome-
(NIEPLANOWANEGO) ZWOJU rów, a pojedyncze łańcuchy polipeptydowe je
Znaczne części cząsteczki białkowej mogą
występować w konformacji przypadkowego
(nieplanowanego) zwoju (ang. random-coil;
kłębek statystyczny) (ryc. 6-7), Termin „przy-
* Cząsteczka białka nie dająca się, przynajmniej
padkowy" jest niefortunny, ponieważ może potencjalnie, rozdzielić na podjednostki (związane
bardziej implikować mniejsze biologiczne zna- wiązaniami mekowalencyjnymi) nie ma struktury
czenie niż regionów o dużej powtarzalności. Dla czwartorzędowej. Przykładami białek bez struktury
funkcji biologicznej regiony przypadkowego czwartorzędowej są: rybonukleaza (1 łańcuch) i chy-
zwoju są równie ważne, jak heliks a lub konfor- motrypsyna (3 łańcuchy). Przyp. tłum. zaczerpnięty z:
macja p. Morawiecki A. (red.): Nowe polskie słownictwo bio-
chemiczne. PWN, 1983, s. 113.
5 — Biochemia
66 / ROZDZIAŁ 6
tworzące określa się jako protomery, monomery która jest term o dynamicznie najbardziej stabil-
lub podjednostki. na w danym otoczeniu, np. w hydrofilowym
Wiele białek oligomerycznych zawiera 2 lub w przeciwieństwie do hydrofobowego.
4 protomery, nosząc odpowiednio nazwy di- Struktura białka może być modyfikowana
merów lub tetramerów. Oligomery zbudowane podczas po trans! acyjnego dojrzewania, takiego
z więcej niż 4 protomerów są również rozpow- jak konwersja prcproenzyirm w postać katality-
szechnione, zwłaszcza wśród enzymów regula- cznie aktywną lub usunięcie peptydowego „lide-
torowych (przykładem — karbamoilotransfera- ra" (peptydu sygnałowego), który przeprowa-
za asparaginianowa). Białka oligomeryczne od- dza poprzez błonę białka przeznaczone „na
grywają szczególną role w regulacji wewnątrz- eksport'7.
komórkowej, ponieważ protomery mogą przyj-
mować względem siebie różne ułożenia prze- Stosunkowo słabe oddziaływania
strzenne, co powoduje zmiany we właściwoś- odpowiedzialne za utrzymanie drugo-,
ciach oligomeru. trzecio- i czwartorzędowej struktury
białek ulegają łatwo rozerwaniu,
Niektóre białka tworzą kompleksy powodując utratę ich aktywności
wielkocząsteczkowe biologicznej
Asocjację różnorodnych białek czynnościo- Naruszenie rodzimej struktury nosi nazwę
wych, z których każde ma 4 poziomy struktury, denaturacji. Fizycznie denaturacja może być
w wielofunkcjonalne makromolekularne kom- rozpatrywana jako zaburzenia konformacji łań-
pleksy spotyka się w transporcie elektronów, cucha polipeptydowego, nie wpływające aa jego
biosyntezie kwasów tłuszczowych i metaboliz- strukturę pierwszorzędowa. Dla protomeru
mie pirogronianu. proces ten może być przedstawiony tak, jak na
ryc. 6-8. Dla białka oligomerycznego denatura-
cja może obejmować rozdysocjowanie proto-
DRUGORZĘDOWĄ merów, czemu towarzyszą zmiany wich konfor-
I TRZECIORZĘDOWĄ STRUKTURĘ macji.
BIAŁEK WYZNACZA SEKWENCJA
AMINOKWASÓW W ŁAŃCUCHU
POLIPEPTYDOWYM
Po usunięciu ich, przez wirowanie, analizuje się Tabela6-5. Zmodyfikowane nie-a-funkcyjne gru
-
wolny od białek supernatant. py w białkach*
Wrażliwość większości enzymów na ogrzewa-
nie, kwasy oraz proteazy, stanowi podstawę G ru py m od yfikowa ne
wstępnego badania, stwierdzającego czy daną —OH Mto-et-N
reakcję katalizuje enzym. Ekstrakt komórek,
obdarzony aktywnością enzymatyczną, który PO3H2 N- metylowa N dimetylowa N-trimetylowa
traci tę właściwość w wyniku zagotowania, Ser Arg Lys
zakwaszenia i ponownego zobojętnienia lub Thr His Arg
zadziałania proteazą, zapewne zawiera jakiś Tyr Lys
enzym w charakterze katalizatora. Często na Lys
denaturację jakiegoś enzymu wpływa obecność
jego substratu. Pojawienie się zmiany konfor-
macyjnej podczas związania substratu dowodzi,
że nowa konformacja może być trwalsza lub * Według R. Uy, F. Wold: Posttranslational co-
mniej trwała niż poprzednia. valent modification of proteins.Science 1977;
198:890. Copyright © 1977 by the American
Association for the Advancement of Science,
PIERWSZORZĘDOWE STRUKTURY w modyfikacji autora rozdziału za zezwoleniem
BIAŁEK SĄ OZNACZANE METODAMI autorów tej pracy.
STOSOWANYMI DO
SEKWENCJONOWANIA PEPTYDOW sekwencjonowania tych polipeptydów przed-
stawiono w rozdz. 5. Wprawdzie większość
Z białek złożonych usuwa się najpierw grupy białek 2awiera tylko aminokwasy wymienione
prostetyczne (np. hem), a wiązanie disiarczkowe w tab, 4-3, pochodne tych reszt również wy-
utlenia się w celu uzyskania liniowych polipep- stępują w niektórych białkach (tab. 6-4 i 6-5).
tydów (p. ryc. 5-9). Techniki stosowane do Jakkolwiek omówienie metod używanych do
zidentyfikowania owych pochodnych amino-
kwasowych nie wchodzi w zakres tego roz-
Tabela 6-4. Modyfikacja grup a-COOH i a-NH
2 działu, jednak ich obecność może komplikować
w białkach* określenie struktury pierwszorzedowej.
Grupy modyfikowane
Drugorzędowa i trzeciorzędowa
a-COOH struktura białek jest analizowana za
pomocą krystalografii rentgenowskiej
Amidowa N-formylowa N-ace tyłowa N -metylowa
Techniki poprzednio stosowane, pozwalające
Ala Ala wnioskować o występowaniu w białkach struk-
Asp Asp Asp
tur helikalnych (np. optyczna dyspersja rotacyj-
Glu na, wymiana protonów trytu) zostały wyparte
Gly Gly Gly Gly przez rentgenowską analizę krystalograficzną.
His Promienie X są kierowane na kryształ białka
Met Met Met Met oraz na jedną z jego pochodnych, zawierającą
Phe dodatkowo jon ciężkiego metalu. Promienie
Pro ulegają rozproszeniu w sposób zależny od gęs-
Ser Ser tości elektronów w różnych częściach cząsteczki
Thr Thr białkowej. Obrazy zbioru plamek dyfrakcyj-
Tyr
nych, uzyskane na błonie fotograficznej (po jej
Val Val
wywołaniu), są tłumaczone na tzw. mapy roz-
kładu gęstości elektronowej, które po ułożeniu
* Według R. Uy, F. Wold: Posttranslational co-
valent modification of proteins, Science 1977; jednej na drugiej pozwalają krystalografo-
198:890. Copyright © 1977 American Association wi skonstruować wiarogodny model dane-
for the Advancement of Science, w modyfikacji go białka. Krystalografia rentgen o graficzna,
autora rozdziału za zezwoleniem autorów cyto - chociaż czasochłonna, kosztowna i wymagająca
wanej pracy. specjalistycznego przeszkolenia, ujawniła szcze-
68 / ROZDZIAŁ 6
* Zaadaptowano z: Klotz I. M., Langerman N. R., Darnall D. W.: Cłuaternary structure of enzymes, Annu
Rev Biochem 1970; 39:25.
** Niezidentyfikowane podjednostek.
n
Białka hemowe biorą udział w transporcie tt-metinowytni, tworząc płaski układ cykliczny
i magazynowaniu tlenu, transporcie elektronów (ryc. 7-1). Podstawniki w pozycjach P pierścieni
oraz fotosyntezie. Badania mioglobiny i hemo-
globiny ujawniły istnienie cech struktury wspól-
nych dla wielu białek, jak również istnienie
zależności między strukturą a funkcją. Ponadto
umożliwiły one poznanie molekularnych pod-
staw chorób genetycznych, takich jak niedo-
krwistośc sierpowata (wynik zmienionych właś-
ciwości powierzchniowych podjednostki p he-
moglobiny) i taJasemie (przewlekłe dziedziczne Ryc. 7-1. Pirol. Węgle a fączą się za pomocą
choroby hemolityczne, charakteryzujące się mostków metinowych tworrac cykliczny tetrapirol.
upośledzeniem syntezy hemoglobiny). Badania Przy węglach p występują podstawniki charak-
wykazały, że cyjanek i tlenek węgla stanowią terystyczne dta swoistych tetrapiroli, np. hemu.
śmiertelne zagrożenie, ponieważ uniemożliwiają
fizjologiczną funkcję odpowiednio oksydazjŁ pirolowych określają rodzaj pochodnej tetrapi-
cytocJLrpmowei-J^hemoglobiny, a stabilizacja rolu. W hemie w pozycjach p znajdują się grupy
struktury czwartorzędowefnieutJenowanej he- metylowe (M), winylowe (V) i pfbpionianpwe
moglobiny przez 2,3-bisfosfoglicerynian (BPG) (P) ułożone w następującej kolejności: M, V, M,
stanowi podstawę mechanizmów choroby górs- V, M, P, P, M (ryc. 7-2). W centrum tego układu
kiej i adaptacji do dużych wysokości. znajduje się atom żelaza w formie jonu żelaza-
wego (Fe2+), Innymi białkami, w których grupą
prostetyczną jest tetrapirol zasocjowany z jonem
metalu są cytochromy (Fe2+ i Fei+), katalaza,
2,3-dioksygenaza tryptofanowa oraz chlorofil
(Mg 2+). Funkcja biologiczna cyto-
BIAŁKA: MJOGLOBtNA f HEMOGLOBINA / 71
Pierwszorzędowa struktura a po
mioglobiny zapewnia prawidłowe
upakowanie białka w obecności hetnu
Przekształceniu mioglobiny w pozbawioną
hemu apomioglobine, wskutek obniżenia pH do
3,5, towarzyszy zmniejszenie zawartości struk-
tury a-helikalnej, a w obecności mocznika cał-
kowity jej zanik. Usunięcie mocznika poprzez
dializę i dodanie hemu przywraca całkowicie
strukturę helikalną, a w obecności Fe2+ aktyw-
ność biologiczną (wiązanie tlenu). Wskazuje to,
że informacja zawarta w strukturze pierwszo- His dystalna (B7)
rzędowej apomioglobiny jest odpowiedzialna za
Ryc. 7-4. Wiązanie tlenu z żelazem hemowym
swoiste upakowanie białka w obecności hemu. podczas reakcji utlenowania. W reakcji tej istotną
Stwierdzenie, że struktura pierwszorzędowa biał- rolę odgrywają pierścienie imidazolowe 2 reszt
ka determinuje jego strukturę drugo- i trzeciorzę- histydynowych globiny, łączące się z żelazem he
dową okazało się być uniwersalne. mowym. (Reprodukcja za zgodą z: Harper H. A.
i wsp., Physiologische Chemie, Springer-Verlarg,
Histydyny F8 i E7 odgrywają 1975).
unikatową rolę w wiązaniu tlenu _______________________________________
przez mioglobinę
W mioglobinie grupa hemowa znajduje się
w zagłębieniu między heliksem E i F (ryc. 7-3). padku utlenowanej mioglobiny, w którejjjm,
Polarne, propionianowe łańcuchy boczne hemu zajmuje szósta, pozycje koordynacyjną, żelazo
są skierowane na zewnątrz cząsteczki mio- jeśT~ wy sunięte poza płaszczyznę hemu tylko
globiny, a jego pozostała część znajduje się we ook. 0,01 nm(0,l A). Utlenowaniu mioglobiny
wnętrzu białka, gdzie, z wyjątkiem His_F_8 j.His towarzyszy więc ruch atomu żelaza, a w konsek-
Ę7, otaczają go reszty niępolarne. Atom żelaza wencji His F8 i reszt kowalencyjnie połączonych
piąj^mwiąza niemkoordvnacvjnvm wiąż esie z His F8, w stronę płaszczyzny grupy pro-
z pierścieniem imidazoTowym His F8 określanej stetycznej. Skutkiem tego zjawiska jest zmiana
mianem histydyny proksymalnej (ryc. 7-4). Po konformacji części białka.
drugiej stronie płaszczyzny hemu w stosunku do
His F8 znajduje się His E7, określaną mianem Apomioglobina zmniejsza
histydyny dystalnej, która jednak nie zajmuje powinowactwo żelaza
szóstej pozycji koordynacyjnej żelaza (ryc. 7-4). hemowego do tlenku węgla
W utlenowanej mioglobinie wiązanie między
Atom żelaza umiejscowiony nieco poza atomem tlenu i Fei+ jest prostopadłe~db płasz-
płaszczyzną hemu przesuwa się w jej czyzny nemu. Drugi atom tlenUj w stosunku do
kierunku po związaniu tlenu płaszczyzny hemu, jest przyłączony natomiast
W mioglobinie pozbawionej tlenu atom żela- pod kątem 121 stopni z dala od histydyny
za jest wysunięty o ok. 0,03 nm (0,3 A) poza dystalnej (ryc. 7-5).
płaszczyznę hemu w kierunku His F8. W przy- Około 25 000 razy silniej niż tlen do wyizolo-
wanego hemu wiąże się tlenek węgla (CO).
Chociaż CO znajduje się w atmosferze w ii oś-
BIAŁKA: MLOGLOBINA I HEMOGLOBINA / 73
hemoglobiny i mioglobiny.
Hemoglobina
1,1
Ciśnienie cząstkowe tlenu w krwi Ryc. 7-9. Wiązania poprzeczne międ2y podjed-
tętniczej wynosi ok. 100 mm Hg; wkrwiżylnej—40 nostkarni oraz w obrębie podjednostek nieutleno-
mm Hg; w naczyniach włosowatych — 20 mm Hg; wanej hemoglobiny. Podczas utlenowania te nie-
minimum niezbędne dla funkcji cytochromów kowalencyjne, elektrostatyczne wiązania zostają
— 5 mm Hg. Połączenie łańcuchów polipeptydo- rozerwane, {Zmodyfikowana i reprodukowana za
wych w strukturę tetrameryczną (hemoglobina) zgodą z: Stryer L: Biochemistry. wyd. 2, Freeman,
pozwala na zwiększenie, w porównaniu z pojedyn- 1981).
czymi łańcuchami, wydajności dostarczania tlenu. _______________________________________
(Zmodyfikowana i reprodukowane za zgodą z:
StanburyJ, B,,Wyngaarden J. B., Fredrickson D.S.
[red.], The Metabolic Bas/s of Inherited Disease, go-, trzecio- i czwartorzędowej strukturze biał-
wyd.4, McGraw-Hill, 1978). ka. Jedna para podjednostek a/P obraca się
w stosunku do drugiej pary a/&\ w wyniku czego
następuje zbliżenie podjednostek tetramem
i zwiększenie powinowactwa hemów do tlenu
(ryc, 7-10 i 7-11).
.i \
przestaje właściwie spełniać swoją funkcję po- 1
nieważ jej duże powinowactwo do O2 utrudnia 1
jego oddysocjowywanie w tkankach. /
/6
Najwcześniej w rozwoju osobniczym człowie- s /
ka są syntetyzowane łańcuchy £ i e. Pod koniec ■ ~ ~ - _________
-■
Postać T
Postać R
Ryc. 7-12. Przejście postaci T w postać R zwiększa prawdopodobieństwo utlenowania każdego
z 4 hemów. Przekształcenie to nie następuje z chwilą przyłączenia określonej liczby cząsteczek tlenu, lecz
dokonuje się wraz z utlenowaniem kolejnych hemów. Stopniowe przyłączanie tlenu powoduje pękanie
(linie cienkie) i osłabianie (linie wężykowate) wiązań poprzecznych łączących podjednostki w postaci T.
Przejście między tymi dwoma postaciami pozostaje pod wpływem różnych czynników, takich jak: protony,
dwutlenek węgla, chlorki, BPG. Im większe stężenie tych czynników, tym więcej tlenu musi zostać
związane, aby zapoczątkować przekształcenie. Schemat nie zawiera całkowicie utłenowanej cząsteczki
w postaci T oraz całkowicie nieutlenowanej cząsteczki w postaci R, ponieważ są one zbyt nietrw'ałe, aby
istnieć w znaczącej liczbie. (Zmodyfikowana i przerysowana za zgodą z: Perutz M. F,: Hemoglobin
structure and respiratory transport, Sci. Am. [Dec], 1978; 239:92),
BIAŁKA: MIOGLOBINA I HEMOGLOBINA / 77
Wydychania
Tkanki
Cykl
2 H C O, "
węglowy, u suway p
włosowatych pęcherzyków nłucnych fryc. 7-15).
Natomiast podczas odłączania tlenu tworzenie
wiązań poprzeczaych, pjaslaci T hemoglobiny
wymaga przyłączenia protonów do reszt HC3
łańcuchów p. oiwnrrer protonów w tkankach
ułatwia więc tworzenie wiązań poprzecznych na
skjJteYprotonacji końcowych/reszt Hisw pod-
jednostkach p. Odtworzenie wiązań poprze-
cznych sprzyja wiec uwalnianiu łferm z, ufleno'- Ryc. 7-17. Sposób wiązania 2,3-bisfosfogltcery-
nianu z nieutlenowaną hemoglobiną człowieka.
wanej (postajLKLJiamo.globiny. Uogólniając, BPG oddziałuje z 3 dodatnio naładowanymi grupa-
/większenic stężeniajworpntm; powoduje odjacze- mi każdego z łańcuchów fi. (Reprodukcja za zgodą
nSjttnu.JJOticS^gdy zwiększenie stężenia tlenu z: Arnone A,: X-ray diffraction siudy of binding
powoduje odłączenie protonów. Zależność tęorj- 2,3-diphosphoglycerate to human deoxyhemoglo-
razuje przesunięcie krzywej dysocjacji tlenu na bin. Naturę 1972; 237:146).
prawo w wyniku zwiększenia zawartości jonów
wodorowych (protonów).
p
\\ więc postać T lub nieutlenowaną
o postać hemoglobiny przez
tworzenie wiązań poprzecznych
w obrębie łańcuchów p oraz
Struktura dostarcza dodatkowe wiązania
2,3- poprzeczne, które muszą ulec
bisfosfoglic zerwaniu przy przechodzeniu
erynianu postaci T w postać R.
Wiązanie BPG z hemoglobiną
płodową jest znacznie słabsze niż
z hemoglobiną Judzi dorosłych,
ponieważ zamiast His resztą H2T
w łańcuchu y hemoglobiny
płodowej jest seryna, która nie
tworzy wiązań poprzecznych z
BPG.
BIAŁKA: MIOGLOBINA I HEMOGLOBINA / 79
BPG ma więc mniejszy wpływ na stabilizację wactwa do tlenu (np. hemoglobina Chesapeake).
formy T w przypadku hemoglobiny płodowej, co W hemoglobinie
Dostarczanie Sj^ęsztŁ
wskutek tego zbyt małej ilości
powoduje jej większe w porównaniu z hemo- l
tlenu do tkanek powoduje hipoksje, która pro-
globiną ludzi dorosłych, powinowactwo do tle- wadzi do policytemii (zwiększenie liczby eryt-
nu. rocytów).
Przejście postaci T w postać R hemoglobiny gl j^ęs
i odwrotnie jest wyzwalane przez ruch żelaza do glutaminowego w pozycji 6 łańcucha
wewnątrz i na zewnątrz płaszczyzny układu por- {> jest zastąpiona resztą waliny
firynowego. Przejście to jest uruchamiane przez Hemoglobina S powstaje w wyniku zastąpie-
czynniki oddziałujące przestrzennie i elektro- uiśLCjju A2 (ó)p\ tj, reszty 6 w łańcuchu (3 przez
statycznie przy nakładzie energii ok. 12 560 ^al. Reszta A2 (Glu lub Val) znajduje się na
J/mol (3000 cal/mol). Niewielka zmiana pozycji powierzchni cząsteczki, odpowiadając za jej
Fe2+ w stosunku do płaszczyzny układu po- kontakty z wodą. Zastąpienie polarnego kwasu
rfirynowego indukuje więc znaczne zmiany glutaminowego niepolarną waliną powoduje
w konformacji hemoglobiny, wpływając decy- powstanie na powierzchni łańcucha P „lepkich
dująco na jej funkcje biologiczną w odpowiedzi miejsc". „Lepkie miejsca" występują zarówno
na sygnały środowiska. w utlenowanej, jak i nieutlenowanej postaci
hemoglobiny S; nie ma ich n^ b T
glojbinic: AJJ koTei na powierzchni hemoglobiny
ZIDENTYFIKOWANO KILKASET nieutlenowanej występują miejsca komplemen-
MUTANTÓW HEMOGLOBINY tarne do „lepkich miejsc". Są one niedostępne
WWIĘKSZOŚCI NIE OBJAWIAJĄCYCH w hemoglobinie utlenowanej (ryc. 7-18).
ZABURZEŃ FUNKCJI
IMieutlenowana hemoglobina S
Mutacje genów kodujących łańcuchy ot lub może tworzyć włókna,
P mogą wpływać na biologiczną funkcje hemo- które zniekształcają erytrocyty
globin. Poniżej opisano kilka, spośród kilkuset „Lepkie miejsca" nieutlenowanej hemoglobi-
znanych (w większości łagodnych), mutantów nySmogą łączyć się z miejscami komplemen-
hemoglobin Judzkich o zmienionej funkcji bio- tarnymi innej cząsteczki nieutlenowanej hemo-
logicznej, Stan, w którym w wyniku mutacji globiny. Oddziaływania te powodują polimery-
następuje zaburzenie funkcji biologicznej he- zację nieutlenowanej hemoglobiny S, w wyniku
moglobiny określa się mianem hemoglobino- czego powstają długie, wytrącające się agregaty
p a ta . zniekształcające erytrocyty (erytrocyty przybie-
rają kształt sierpowaty), odpowiedzialne za ich
W hemoglobinach typu M proksymalna liżę i inne objawy kliniczne. Utrzymanie hemo-
lub dystalna reszta histydyny w globiny S w postaci utlenowanej lub zmniejszenie
podjednostkach ot lub ji jest do minimum jej stężenia w postaci nie-
zastąpiona resztą tyrozyny utlenowanej zapobiegałoby tworzeniu się poli-
Zastąpienie proksymalnej lub dystalnej his- merów, a tym samym sierpowatości krwinek.
tydyny resztą tyrozyny przyczynia się do stabili- Jest bowiem wiadomo, że polimeryzacji ulega
zacji żelaza hemowego w formie Fe 3+ , na postać T hemoglobiny S. Interesujący, chociaż nie
skutek tworzenia przez niego trwałego połącze- do zastosowania terapeutycznego, jest fakt, że
nia z anionem fenolanowym Tyr. Obecność forma żelazowa hemoglobiny S (methemoglobi-
hemu w formie żelazowej nie wiążącej 02 powo- na S) nie tworzy polimerów. Podobnie bowiem
duje met hemoglobinemię. W przypadku warian- jak w przypadku methemoglobiny A, jon żelazo-
tów hemoglobin M dotyczących łańcuchów wy pozostaje w płaszczyźnie układu porfiryno-
a obserwuje się przesunięcie równowagi przejś- wego, stabilizując strukturę R hemoglobiny.
cia R-T w kierunku formy T, zmniejszenie Chociaż nieutlenowana hemoglobina A za-
powniowaćTwa do tlemi i zniesienie efektu Boh- wiera miejsca komplementarne do „lepkich
raTNatomiast w przypadku wariantów dotyczą- miejsc" występujących w utlenowanej i nieu-
cych łańcuchów P efekt Bohra jest zachowany, tlenowanej hemoglobinie S, to jej przyłączenie
ponieważ nie ulega zakłóceniu przejście R-T. do hemoglobiny S uniemożliwia dalsze wy-
Mutacje, które sprzyjają tworzeniu się po- dhiżanie polimerów na skutek braku na jej
staci R charakteryzują się zwiększeniem powino-
80 / ROZDZIAŁ 7
a
e
lllllllllll
Nieutlenowana A Nieutlenowana S
Ryc. 7-18. Schemat przedstawiający „lepkie miejsca" (A) w hemoglobinie S i ich „receptory"
wnieutlenowanej hemoglobinie A i S. Komplementarność oddziałujących powierzchni powoduje faczenie
się n te utleń owa n ej hemoglobiny S w polimery. Wydłużanie polimerów przerywa nieuttenowana hemo-
globina A nie zawierająca „iepkich miejsc". (Zmodyfikowana i reprodukowana za zgodą z: Stryer L:
Biochemistry, wyd. 2, Freeman, 1981).
Talasernie są niedokrwistościamj
charakteryzującymi się upośledzeniem
syntezy łańcuchów cc lub p hemoglobiny
W talasemiach zmniejsza się synteza łań-
cuchów a (a-talasemie) lub łańcuchów p (fi-ta-
lasemie) hemoglobiny. Wywołuje to często gro-
źną w skutkach niedokrwistość. Wyniki badań
ostatnich lat wniosły duży wkład do naszej
6,2 nm wiedzy o molekularnych mechanizmach odpo-
wiedzialnych za talasernie.
Ryc. 7-20. Obraz erytrocytu prawidłowego (A) oraz sierpowatego (B)w skaningowym mikroskopie
elektronowym. Obserwowane różnice strukturalne są wynikiem zmiany w obrębie łańcuchów (i będącej
skutkiem mutacji punktowej w DNA. Zamiana T na A powoduje, że w łańcuchu {J zamiast kwasu
glutaminowego znajduje się walina.
6 — Biochemia
8 Enzymy: właściwości
ogólne
Victor W. Rodwell, PhD
Koenzym może być rozpatrywany jako drugi Fosfodihydrok- a-Glicerofosfo- Escherichia coli
syaceton ran
substrat, tj. kosubstrat, z 2 powodów. Po pierw-
sze, chemiczne zmiany w koenzymie dokładnie Fruktoza Mannitol Bakterie fer-
równoważą zmiany zachodzące w substracie. mentacji pseu-
Na przykład w reakcjach oksydacyjno-reduk- domlekowej
cyjnych, gdy 1 cząsteczka substratu utlenia się,
wówczas 1 cząsteczka koenzymu ulega redukcji Koenzymy działają jako czynniki
(ryc. 8-1). Podobnie w reakcjach transaminacji przenoszące określone grupy funkcyjne
fosforan pirydoksalu działa jako drugi substrat
Biochemiczne reakcje przenoszenia grup ty-
w 2 kolejnych reakcjach oraz jako przenośnik
w przekazywaniu grupy aminowej na różne a- pu:
D-G+A=A-G+ D
ketokwasy. Drugim powodem podkreślenia
roli koenzymu jest to, że reakcja zjego udziałem w których funkcyjna grupa G jest przenoszona
może mieć większe podstawowe znaczenie fizjo- z cząsteczki donora D —G na cząsteczkę akcep-
logiczne. Na przykład zdolność mięśnia pra- tora A, zazwyczaj wykorzystują koenzym albo
84 / ROZDZIAŁ 8
jako ostateczny akceptor (np. w reakcjach od- nami d. fiamina. ryboflawina i kwas pantotenowy
wodorowania), albo jako pośredni przenośnik są ważnymi składnikami koenzymów reakcji
grup (np. reakcje transaminacji). Schemat ilust- biologicznego utleniania i redukcji, a kwas
ruje drugą koncepcje: foliowy i koenzymy kobamidowe biorą udział
D—G A—G w przemianach reszt jednowęgl owych. Wiele
CoE
koenzymów zawiera adeninę, rybozę, fosforan
Ct i są one pochodnymi monofosforanu adenozy-
ny (AMP).
Mimo że sugeruje to tworzenie 1 kompleksu
Przykłady obejmują NAD + i NADP+ (ryc.
CoE—G w ciągu całej reakcji, w grę może
8-2).
wchodzić w danej reakcji tworzenie kilku po-
średnich CoE—G kompleksów (np. transami-
nacja).
Gdy przenoszona grupą jest wodór, wówczas NHj
przyjęto przedstawiać tylko lewą stronę — „po-
lowę reakcji":
D—H XCoE CoE—H
D
To, że reakcja
ta przedstawia
tylko szczególny przypadek ogólnego transferu
grupy H ilustrują reakcje zachodzące w
nienaruszonych komórkach (tab. 8-1). Można je
zapisać następują-
co:
D A— H
CoE
—H
0. i
I6
KATALITYCZNA AKTYWNOŚĆ
ENZYMU JEST WYBIÓRCZĄ I
0. 1 NADH
CZUŁĄ PRÓBĄ DO ICH 4
DETEKCJI s0. \ /
Mała zawartość enzymów w komórkach 2 \
komplikuje pomiar ich ilości w wyciągach tkan-
kowych lub w płynach ustrojowych. Szczęśliwie
aktywność katalityczna enzymu stanowi czułą
0
V
\_____
i
NAD1
,
Norma
Wątroba
I f
Ryc. 8-10.Prawidłowy i patologiczny wykres izoenzymów dehydrogenazy mleczanowej w surowicy
ludzkiej, izoenzymy LDH rozdzielono na octanie celulozy w pH 8,6 i barwiono na obecność enzymu.
Wykres fotometru pokazuje względną zawartość izoenzymów. Wykres A — surowica chorego z zawałem
mięśnia sercowego; B — prawidłowa surowica; C — surowica chorego z chorobą wątroby, (Za zgodą
Dr Me!virta Blacka, Mr Hugha Millera, St Luke's Hospital, San Francisco),
Enzymy wydzielania zewnętrznego — amylaza Tabela 8-3. Główne enzymy osocza wykorzys-
trzustkowa, lipaza, fosfataza alkaliczna żółci tywane w diagnostyce klinicznej Wiele enzymów
i fosfataza kwaśna gruczołu krokowego — dy- nie jest swoistych dla podanych chorób; szczegóły
fundują do osocza. Prawdziwe enzymy we- dotyczące warunków, w których enzymy te wyka-
wnątrzkomórkowe w warunkach fizjologicz- zują zmienną aktywność, podano w suplemencie
nych nie występują w układzie krążenia.
Enzym osocza Główna wykorzystanie
Małe stężenie niefunkcjonalnych diagnostyczne
enzymów osocza wynika
z fizjologicznego rozpadu komórek Aminotransferazy
Małe ilości niefunkcjonalnych enzymów Aminotransferaza as- Zawał serca
stwierdzane w osoczu pochodzą z rozpadu paraginianowa
(AspAT lub S60T)
erytrocytów, leukocytów i innych komórek za- Aminotransferaza ala- Wirusowe zapalenie
chodzącego nawet w warunkach fizjologicz- ninowa wątroby
nych. Przy szybkim obumieraniu komórek uwal- (AIAT lub SGPT)
niające się z nich enzymy dostają się do krwi. Amylaza Ostre zapalenie trzustki
Chociaż ogólnie uważa się, że zwiększone stęże-
nie tych enzymów w osoczu świadczy o mart- Cerutoplazmina Zwyrodnienie wątrobo-
wicy komórek, intensywne ćwiczenia fizyczne wo- soczewko watę
również powodują uwalnianie znacznej ilości {choroba Wilsona)
enzymów mięśni. Fosfokinaza kreatynowa Choroby mięśni i zawał
serca
Stężenia niefunkcjonalnych enzymów Transpeptydaza y-gluta- Różne choroby wątroby
osocza od wielu lat są wykorzystywane mylowa
w diagnostyce klinicznej Dehydrogenaza mlecza- Zawał serca
Praktykujący lekarze długo wykorzystywali nowa (izoenzymy)
ilościowe określenie stężenia pewnych niefunk- Lipaza Ostre zapalenie trzustki
cjonalnych enzymów osocza. Tę wartościową
diagnostycznie i prognostycznie informację Fosfataza kwaśna Rak gruczołu krokowe-
w większości przypadków otrzymuje się za go z przerzutami
pomocą całkowicie zautomatyzowanego wypo- Fosfataza alkaliczna Różne choroby kości,
sażenia. W tabeli 8-3 podano listę głównych {izoenzymy) choroby wątroby z utru-
enzymów wykorzystywanych w dziedzinie diag- dnionym odpływem żó-
nostyki enzymatycznej. Dalsze szczegóły wyko- łci
rzystania tych enzymów są podane w suplemen-
cie, obejmując omówienie ważnych pojęć —
czułości i swoistości testów diagnostycznych. przez mapowanie DNA, pochodzącego z komó-
rek płodowych w płynie owodniowym, za po-
mocą enzymu restrykcyjnego.
ENDONUKLEAZY RESTRYKCYJNE Zasadniczo badania DNA mogą być zastoso-
DOSTARCZAJĄ NOWEJ METODY W wane w diagnostyce większości chorób genety-
DIAGNOSTYCE CHORÓB cznych. Na przykład do prenatalnego wykrycia
GENETYCZNYCH talasemii (charakteryzującej się wadą w syntezie
podjednostek hemoglobiny; p. rozdz. 7), bada-
Ogromny postęp w rozpoznawaniu chorób niem wykonanym z użyciem części genu dla
genetycznych dokonał się od wprowadzenia normalnej podjednostki hemoglobiny można
technologii rekombinacji DNA. Chociaż od wykryć skrócenie lub brak fragmentu restryk-
dawna wiedziano, że wszystkie choroby mole-
cyjnego, wynikające z delecji w tym genie, jakie
kularne są konsekwencją zmienionego DNA, to
ma miejsce w pewnych a-talasemiach i pewnych
techniki bezpośredniego badania sekwencji
DNA stały się dostępne od niedawna. Rozwój rzadkich typach |3- i p,5-talasemiach. Alter-
badań hybrydyzacjj fragmentów DNA wskazał natywnie, można wykonać badanie z użyciem
drogę do technik o dostatecznej czułości do syntetycznego cDNA, który hybrydyzuje z sek-
prenatalnego zbadania zaburzeń dziedzicznych wencją fl-globiny, zawierającą nonsensowną
mutację obecną w pewnych p-talasemiach, ale
ENZYMY: WŁAŚCIWOŚCI OGÓLNE / 93
nie z normalnym genem fi-globiny. Nieobec- jeżeli oba geny są identyczne). Potomek, który
ność osoezowego inhibitora proteazy o^-anty- odziedziczył chromosom kodujący chorobę wy-
trypsyny jest związana z rozedmą płuc i mars- kazuje wprawdzie tylko pojedyncze pasmo hyb-
kościa. wątroby. Obecność nieaktywnej c^-anty- rydyzacji, ale różniące się od pasma produko-
trypsyny wykryto sondą wykrywającą nieak- wanego przez prawidłowe chromosomy. Zjawi-
tywny allel, który zawiera punktową mutacje sko RFLP wykorzystuje się do wykrycia cechy
w genie o^-antytrypsyny. niedokrwistości sierpowatej (związanej z Hpa
Metoda hybrydyzacji może także być użyta I RFLP) i p-talasemii (związanej z Hind III
do wykrycia zmian genetycznych prowadzą- i Bam HI RFLP). Metodę opartą na RFLP
cych do utraty miejsc działania dla endonuk- rozwinięto do wykrycia dziecięcej fenyloketo-
leazy restrykcyjnej (p. rozdz, 38). Na przykład nurii (p. rozdz. 32). Skoro RFLP nie powoduje
mutacja punktowa kodonu dla Glu (GAG) na choroby, lecz jest spowodowany zmianami
kodon Val (GTG), charakterystyczna dla nie- chroinosomaJnymi, umiejscowionymi blisko
dokrwistości sierpowatej, może być wykryta wadliwego genu, badanie to nie jest niezawod-
w genie (ł-globiny, uzyskanym z komórek po- ne. RFLP jest punktem wyjścia do badań
chodzących tylko z 10 ml płynu owodniowego, zmierzających do identyfikacji genu odpowie-
za pomocą endonukleazy restrykcyjnej Mst II dzialnego za sprzężone z nim choroby. Ten
lub Sau I. sposób podejścia wykorzystano już w bada-
niach skriningowych zjawisk mutacyjnych ucze-
stniczących w powstawaniu retinobiastoma
BADANIE PRODUKTÓW TRAWIENIA i choroby Huntingtona.
ENZYMAMI RESTRYKCYJNYMI Następne przykłady wykorzystania enzymów
MOŻE UJAWNIĆ HOMOLOGICZNE restrykcyjnych w diagnostyce p. rozdz. 36.
GENY Z RÓŻNYMI SEKWENCJAMI
ZASAD
PIŚMIENNICTWO
Badania DNA mogą być także wykorzys-
tywane do wykrycia sekwencji ściśle sprzężo- Methods in Enzymohgy. Over 130 volumes,
nych "z genem, ale nie umiejscowionych w ob- 1955—present. Advances in Enzymohgy. Issued
rębie interesującego genu. Badania takie można annually. Boyer PD, Lardy H, Myrbach K
rozszerzyć o określenie swoistych chromosomo- (editor): The En-
wo zmian (różnice w sekwencji między homo- zymes, 3rd ed. 7 vols. Academic Press, 1970-1973.
Bergmeyer HH, Bergmeyer J, Grass M: Methods of
logicznymi chromosomami). Przez trawienie EnivmkAnalysis. Vol. XI, Antigens and Antibodies.
DNA endonukleazami restrykcyjnymi uzyskuje VCH Publishers, 1986. Fersht A: Enzyme
się różne mapy restrykcyjne (wykresy fragmen- Structure and Mechanizm. 2nd ed.
tów DNA) z homologicznych genów, które Freeman, 1985. Freifelder D: Physical
zawierają jednak różne sekwencje zasad. Zjawi- Biochemistry: Applications to
sko to określa się jako polimorfizm długości Biochemistry and Moleadar Biology. Freeman,
fragmentów restrykcyjnych (ang. restrietion fra- 1982. Kaiser T, Lawrence DS, Rokita SZ: The
gment length polymorphism; skrót — RFLP). chemical
modification of enzyme specificity. Ann Rev Bio-
W przypadku choroby genetycznej sprzężonej chem 1985;54:597. Naąui A: Where are the
z polimorfizmem długości fragmentów restryk- asymptotes of Michaelis-
cyjnych, nosiciel jej będzie miał 1 chromosom -Menten? Trends Biochem Sci 1986; 1J:64. Scopes
z prawidłowym genem i 1 z genem wadliwym. R: Protein Purifwation: Principles and Prac-
Gdy fragmenty restrykcyjne poddaje się roz- tke. Springer-Verlag, 1982. Tijssen P: Practice
działowi, wówczas wykrywa się 2 pasma hyb-i- and Theory of Enzyme fmmunoas-
ydyzacji (odmienne od pojedynczego pasma, says. Elsevier, 1985.
9 Enzymy: k inetyka
Victor W. Rodwell, PhD
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE V + R - X Y - R + X
Rozpatrując główne czynniki, tj. stężenie en- Ta reakcja przebiega w 2 reakcjach połówko-
zymu i substratu. temperaturę, pH i inhibitory, wych: 1) tworzenie stanu przejściowego, w któ-
które wpływają na aktywność enzymu, 3 ostat- rym Y i X są przyłączone do R, i 2) zanik stanu
nie są szczególnie interesujące w badaniach przejściowego i utworzenie
produktów: Y-R + X
klinicznych. Ponieważ aktywność enzymów
zwiększa się wraz ze wzrostem temperatury, Y+R-X ........R..........
Stan
szybkość procesów metabolicznych znacznie się przejściowy
zwiększa podczas gorączki. Jeżeli gorączka jest
długotrwała, rezultaty mogą być fatalne, częś- Jak we wszystkich reakcjach chemicznych,
ciowo z powodu wyczerpania metabolicznego. zmiany w wolnej energii są związane z każdą
Obniżenie temperatury ciała (hipotermia), połówką reakcji. AGp definiuje się jako zmianę
a w konsekwencji zmniejszenie aktywności więk- w wolnej energii związaną z tworzeniem stanu
szości enzymów, okazuje się użyteczne wówczas, przejściowego, a AGD jako zmianę w wolnej
gdy zachodzi potrzeba redukcji całkowitego me- energii związaną z zanikiem stanu przejściowego
tabolizmu (np. podczas operacji na otwartym do utworzenia produktów:
sercu lub transportu narządów przeznaczonych
do transplantacji).
Zasadniczą regułą biologiczną jest homeo-
staza, tj. utrzymywanie wewnętrznego środowis- [V- R] [Y]
ka ciała bardzo zbliżone do jego normalnych m
[Y -R -X]
warunków. Stosunkowo małe zmiany pH mogą
wpływać na aktywność wiciu enzymów lub bia- gdzie zmiana w wolnej energii dla całej reakcji
łek. Większość leków działa przez wpływ na — AG jest sumą zmian wolnej energii w obu
reakcje katalizowane przez enzymy. Wiele leków reakcjach połówkowych:
przypomina naturalne substraty i działa jako
inhibitory kompetycyjne aktywności enzymaty- AG= AG + AG
cznej. Lepsze zrozumienie farmakologii i tok- F "
sykologii zależy od prawdziwej znajomości zasad Tak jak dla każdego równania z dwoma
hamowania działania enzymów. członami, nie jest tu możliwe wywnioskowanie
ENZYMY: KINETYKA / 95
znaku lub wielkości ani AGF, ani AGD przez Reakcje katalizowane enzymatycznie
zbadanie algebraicznego znaku i wielkości AG. obejmują stany przejściowe przy
Nie ma wiec możliwości prostego wnioskowa- niższym poziomie energii niż reakcje
nia na podstawie zmian wolnej energii AG dla niekatalizowane
całej reakcji o zmianach wolnej energii związa- Na rycinie 9-3 przedstawiono profile reakcji
nych z tworzeniem i zanikiem stanów przejś- 2 różnych stanów przejściowych w tej samej
ciowych. Skoro kataliza jest ściśle związana reakcji całkowitej. W obu przypadkach, wiel-
z AG> i AGD, to pociąga za sobą to, że
termodynamika całkowitej reakcji (AG) nie WielkoSfi
może nam powiedzieć nic o drodze przebie- wolnej
energii
gającej reakcji {tj. jej mechanizmie). Jest to
zadanie kinetyki. [V ■ - ■ R ■ ■ ■ Xl
■x]'
Profile reakcji ilustrują zmiany wolnej AGF
energii związane z tworzeniem i Y + R-X
zanikiem stanów przejściowych
Profile reakcji na ryc. 9-1 i 9-2 ilustrują Ryc. 9-3. Profil reakcji dla tworzenia 2 różnych
zależności między AG, AGp i AG D Należy s t a n ó w p r z e j ś c i o w y c h [ Y- R - X ] a i [ Y - - R - X ]b i
towarzysząca im wolna energia tworzenia, AGp
Wielkość
iAG£
wolnej
energii
r y---R
AGF
Y + R-X AG o<0 kość wolnej energii tworzenia stanu przejścio-
wego reprezentuje barierę energetyczną dla cafej
A6<0 reakcji. Bariera energetyczna dla reakcji, która
przebiega przez stan przejściowy [Y — R-"X]b,
Y-R + X jest niższa niż bariera energetyczna dla reakcji,
która przebiega przez stan przejściowy [Y — R
Ryc. 9-1. Profil reakcji dla reakcji zastąpienia
z ujemną całkowitą zmianą w wolnej energii, tj. AG
— X]a- Katalizatory zmieniają wielkość wolnej
energii stanu przejściowego. W powyższym
przykładzie [Y —R — X]a przedstawia stan
przejściowy dla niekatalizowanej reakcji,
Wielkość natomiast [Y •■• R ■*■ X]b przedstawia stan przej-
we In ej
enerflil ściowy dla reakcji katalizowanej. Wszystkie
AGD katalizatory, łącznie z enzymami, zmniejszają
A GF> 0 wolną energię tworzenia stanu przejściowego
AGp. Następnie należy zauważyć, że skoro
Ryc. 9-2. Profil AG>0 kataliza nie ma żadnego wpływu na AG, zmiana
reakcji dla reakcji w wolnej energii dla reakcji całkowitej jest nieza-
Y + R-X
zastąpienia z dodatnią leżna od katalizy. Skoro stała równowagi dla
całkowitą zmianą w wolnej energii, tj. AG>0. reakcji chemicznej jest funkcją standardowej
zmiany wolnej energii dla reakcji:
zwrócić uwagę, że podczas gdy na ryc. 9-1 AG
AG°= -RTIn K eq
jest ujemna (AG<0), a na ryc. 9-2 AG jest
dodatnia (AG > 0), w obu przypadkach AGFjest to powoduje to, że enzymy i inne katalizatory
dodatnia (AG t > 0) i AG D jest ujemna nie mają żadnego wpływu na stałą równowagi
(AGD<0). Dlatego, jak stwierdzono powyżej, reakcji.
ze znaku i wielkości AG nie można wnioskować
o znaku i wielkości ani AGF ani AGD.
-
96 / ROZDZIAŁ 9
A+ B -* A-B
Enz-G**
jest, jak zostanie przedstawione poniżej, pro-
Enz-G porcjonalna do stężeń obu A i B, przyłączenie
obu A i B przez katalizator może powodować
w której Enz-G, Enz-G* i Enz-G** reprezen- ogromne (kilka tysięcy razy) zwiększenie cał-
tują kolejne kompleksy EnzS w reakcji cał- kowitej szybkości reakcji.
kowitej.
Obszar enzymu związany
Przyłączanie substratów do enzymu z przyłączeniem substratu i katalizą
zwiększa ich stężenie miejscowe i jest nazywany „miejscem aktywnym"
sprowadza je na odległość tworzenia Kluczową właściwością enzymów jest ich zdol-
wiązania ność do przyłączenia jednego lub (coraz częś-
Aby każda z powyższych reakcji zaszła, wszyst- ciej) obu substratów w reakcji bimolekularnej
kie substraty muszą zbliżyć się do siebie na z towarzyszącym miejscowym zwiększeniem stę-
odległość tworzenia wiązania (lub rozerwania żenia substratu i wynikającej z tego miejscowej
wiązania). Dla homogennego roztworu chemicz- szybkości reakcji. Enzymy są zarówno niezwykle
nego w nieobecności katalizatorów stężenia rea- czynnymi, jak i bardzo wybiórczymi katalizato-
gujących cząsteczek w roztworze są stałe. Ten rami. Aby zrozumieć te charakterystyczne właś-
warunek nie jest dłużej zachowany po wprowa- ciwości enzymów, należy wprowadzić pojecie
dzeniu katalizatora. Katalizator musi mieć powie- „miejsca aktywnego" lub „katalitycznego"*.
rzchniowe domeny, które przyłączają reagujące Ogromna wielkość białek, w stosunku do
cząsteczki. Mimo że to przyłączenie jest procesem substratów, prowadzi do koncepcji, że ograni-
odwracalnym, całkowita stała równowagi dla czony obszar enzymu, „miejsce aktywne", jest
reakcji przyłączania silniej uprzywilejowuje przy- związany z katalizą. Początkowo było intrygu-
łączenie niż wolne formy reagujących cząsteczek. jące, dlaczego enzymy są tak ogromne, gdy
Jakościowo można przedstawić to następująco: tylko część ich struktury okazuje się być konie-
czna do przyłączenia substratu i katalizy. Dzi-
Substrat + Katalizator -± Kompleks su siaj wiadomo, że z substratem reaguje dużo
b st rat - kata ł izato r większa część cząsteczki białka niż to poprzed-
Ilościowo można wyrazić ścisłość asocjacji nio przypuszczano. Gdy zwiększa się zapotrze-
miedzy substratem R a katalizatorem C w for-
mie stałej dysocjacji Kd dla kompleksu R-C lub
♦ Podczas gdy wiele tekstów zrównuje aktywne
stałej równowagi dla reakcji: i katalityczne miejsca enzymów, w enzymach znajdują
się inne „aktywne" miejsca związane raczej z regulacją
aktywności enzymu niż z pośrednią enzytnologią
+c procesu katalitycznego per se. Użyto zatem terminu
„miejsce katalityczne" aby uniknąć dwuznaczności.
[CJ
[R-C]
7 — Biochemia
98 / ROZDZIAŁ 9
bowanie na miejsca allosteryczne równej wiel- aminokwasowych lub innych grup enzymu we
kości, wówczas wielkość enzymów nie powinna właściwym położeniu przestrzennym do związa-
być dłużej niespodzianką. nia substratu, katalizy lub obu zjawisk łącznie.
W przykładzie z ryc. 9-7 zarówno grupy
Wiele właściwości enzymów może być hydrofobowe (zakreskowane) jak i grupy nała-
zrozumiałych na podstawie sztywnego dowane elektrycznie (zakropkowane) są zaan-
modelu „zamka i klucza" miejsca gażowane w przyłączeniu substratu. W katalizie
aktywnego
Model miejsca katalitycznego, zaproponowany
przez Emila Fischera, przedstawiał interakcję
między substrałem a enzymem na zasadzie analo-
gii „zamka i klucza". Ten model „zamka i klucza"
lub sztywny model matrycowy (ryc. 9-5) jest ciągle
użyteczny w celu zrozumienia pewnych właściwo-
ści enzymów, np. uporządkowanego przyłączenia
2 lub więcej substratów (ryc. 9-6) lub krzywej
kinetyki prostego nasycenia substratem. Ryc. 9-7. Dwuwymiarowe przedstawienie induko-
wanego dopasowania się przez zmianę konforma-
cyjną w strukturze białka. Należy zwrócić uwagę na
odpowiednie pozycje kluczowych reszt aminokwa-
sowych przed przyłączeniem i po przyłączeniu sub-
stratu.
zbyt „gruby" (ryc. 9-8B) lub zbyt „chudy" (ryc, kowej, a-heliksu i szerokie obszary struktury nie
9-8C) indukuje nieprawidłowe ustawienie grup. uporządkowanej! Cząsteczka ma przebiegającą
Ostatnią cechą enzymu jest miejsce pokazane przez środek bruzdę, w której znajduje się
jako małe nacięcie z prawej strony. Można sobie miejsce katalityczne, z 6. „podmiejscami" (ang.
wyobrazić przyłączenie się w tym miejscu cząste- subsites) (ryc. 9-9), które przyłącza różne sub-
czki regulatorowej i „ściąganie w dół" jednego straty lub inhibitory. Reszty aminokwasowe
z ramion polipeptydowych wrazz grupą katality- odpowiedzialne za rozbicie wiązania leżą mię-
czną. W takim przypadku może zachodzić przy- dzy miejscami D i E, blisko grup karbok-
łączenie substratu, ale nie kataliza. Jak to ilust- sylowych Asp 52, Glu 35. Glu 35 przekazuje
ruje model indukowanego dopasowania się, re- protony wiązaniu acetalowemu substratu, pod-
szty aminokwasów, które znajdują się w miejscu czas gdy ujemnie naładowany Asp 52 stabilizuje
katalitycznym, mogą być oddalone od siebie powstający jon karboniowy.
w strukturze pierwszorzędowej, ale przestrzennie Katalityczne miejsce rybonukieazy leży w ob-
zbliżone w strukturze trzeciorzędowej. rębie bruzdy podobnej do bruzdy lizozymu,
w poprzek której leżą 2 reszty aminokwasowe
Katalityczne miejsca Itzozymu, — His 12 i His 119. Już wcześniejsze badania
rybonukieazy i wielu innych enzymów chemiczne wskazywały na obecność tych 2 ami-
znajdują się w bruzdach powierzchni nokwasów w miejscu katalitycznym enzymu.
enzymu Obie reszty aminokwasowe znajdują się blisko
Lizozym występujący we łzach, śluzie noso- miejsca wiążącego kwas urydylowy (ryc. 9-10).
wym, plwocinie, tkankach, soku żołądkowym,
mleku i białku jaja, katalizuje hydrolizę wiązań
P-1,4 kwasu N-acetyloneuraminowego w pro-
teoglikanach i glukozoaminoghk ariach. Jego
działanie polega na niszczeniu ścian komór-
kowych wielu bakterii Gram-dodatnich, prze-
dostających się z powietrza do łez i śluzu
nosowego. Lizozym jest zbudowany z jednego
łańcucha polipeptydowego, składającego się ze
129 reszt aminokwasowych. Ponieważ nie ma
koenzymu ani jonu metalu, kataliza, swoistość
i trójwymiarowa struktura są określone wyłącz- 411
nie przez te reszty aminokwasowe. W cząsteczce Grupa
fosforanowa
lizozymu są małe obszary struktury harmonij-
f) Argt14
Ser 36
przedstawienie pierwszorzędowej występuje w
miejsca miejscach katalitycznych licznych
katalitycznego w okolicy bruzdy lizozymu. enzymów hydrolitycznych
Punkty
A—F przedstawiają reszty glikozydowe heksasa- Struktury pierwszorzędowe miejsc katalitycz-
charydu. Pewne reszty aminokwasowe, lezące nych enzymów hydrolitycznych wykazują wiele
w okolicy bruzdy, są podane wraz z ich numerami podobieństw (tab. 9-1). Może to oznaczać, że
w sekwencji lizozymu (według Koshlanda),______ liczba mechanizmów, według których zachodzi
rozrywanie wiązań w układach biologicznych,
jest stosunkowo mała. W świetle tych podo-
bieństw nie jest zaskakujące to, że sekwencje
aminokwasów blisko miejsc katalitycznych tego
samego enzymu, z różnych gatunków, wykazują
nawet jeszcze większe podobieństwo.
100 / ROZDZIAŁ 9
Tabela 9-1. Sekwencje aminokwasów i sąsiedztwie miejsc katalitycznych kilku proteaz wołu.
w stawiono regiony miejsca 30 stronie reszty serylowej (S) i histydylowej (H)* Przed-
katalitycznego
Enzym Sekwencja aminokwasów wokółseryny Sekwencja aminokwasów
(§ wokół histydyny ®
Trypsyna D S C Q D G D G PV V C s GK V V S A A ® C Y K SG
Chymotrypsyna A S S C M G Q
D G
>) G P LV c K KN V V T A A ® G G V T T
G
(•
Chymotrypsyna B S S C M G D =) G P LV c Q KN V V T A A ® C G V T T
G
Trombina D A C E G Q
D Q >)G P FV M K SP V L T A A @ C LL Y P
G
* Reprodukowano za zgodą z: Dayhoff MO (red.)
Atlas Sekwencji Białek i Struktury,t. 5, Narodowa
Fundacja Badań Biomedycznych, 1972.
pH WPŁYWA NA AKTYWNOŚĆ
Temperatura (°C) ENZYMU PRZEZ ZMIANĘ ŁADUNKU
GRUPZJON1ZOWANYCH ENZYMU
Ryc. 9-11. Wpływ temperatury da szybkość hipo-
1 CZĘSTO TAKŻE SUBSTRATU
tetycznej reakcji katalizowanej enzymatycznie.
Gdy aktywność enzymu zmierzy się w kilku
wartościach pH, obserwuje się wówczas, że
zwiększa, wraz ze wzrostem temperatury, z po-
optymalna aktywność mieści się na ogói między
wodu zwiększenia energii kinetycznej reagują-
wartościami pH 5,0—9,0, niemniej kilka en-
cych cząsteczek. Ostatecznie energia kinetyczna
zymów, np. pepsyna, jest aktywnych przy war-
enzymu przekracza jednak barierę energetyczną
tościach pH wyraźnie wykraczających poza ten
do rozerwania słabych wiązań wodorowych
zakres.
i hydrofobowych, które utrzymują ich strukturę
Kształt krzywych wyrażających zależność ak-
drugo- i trzeciorzędową. W tej temperaturze
tywności od pH określają następujące czynniki:
denaturacji dominuje towarzysząca strąceniu
strata aktywności katalitycznej enzymu. Dlate- 1. Denaturacja enzymu przy małych i dużych
go enzymy wykazują optymalną temperaturę. wartościach pH.
ENZYMY: KINETYKA / 101
-/f
K = k, _ [En»] [P] = [P]
•*" IM [Enz] [S] [S] /A! •V
Ti
Stężenie enzymu nie ma zatem żadnego wpływu ■ I 1
I
na stałą równowagi. Mówiąc inaczej, skoro r ! . . . .
enzymy wpływają na szybkość reakcji, a nie na
stałą szybkości, nie mogą one wpływać na K.^, Ryc. 9-13. Wpływ stężenia substratu na szybkość
która jest stosunkiem starych szybkości. K^ reakcji katalizowanej enzymatycznie.
reakcji jest taka sama bez względu na ta, czy
równowaga jest osiągana w wyniku (lub bez)
katalizy enzymatycznej (należy sobie przypom- maksymalnej — Ym^ i nie przekracza jej (ryc.
nieć AG"). Enzymy zmieniają drogę reakcji, ale 9-13).
nie wpływają na początkowe i końcowe równo- Szybkość reakcji zwiększa się wraz ze zwięk-
ważne stężenia substratów i produktów, czyn- szeniem stężenia substratu, aż do momentu, gdy
ników, które determinują K^i AG°. enzym jest „nasycony"' substratem. Mierzona
szybkość początkowa osiąga wartość maksy-
malną i nie ma na nią wpływu dalsze zwięk-
SZYBKOŚĆ POCZĄTKOWA REAKCJI szanie stężenia substratu, ponieważ substrat
KATALIZOWANEJ PRZEZ ENZYM występuje w dużym nadmiarze molowym w sto-
JEST WPROST PROPORCJONALNA sunku do enzymu. Na przykład, jeżeli enzym
DO STĘŻENIA ENZYMU o masie cząsteczkowej 100 000 działa na sub-
strat o masie cząsteczkowej 100 i oba związki
Szybkość początkowa reakcji jest to szybkość występują w stężeniu 1 mg/ml, to 1000 mol.
mierzona przed utworzeniem dostatecznej ilości substratu przypada na każdy mol enzymu.
produktu, pozwalającej na zachodzenie reakcji Bardziej realistyczne są niżej podane proporcje
odwrotnej. Szybkość początkowa reakcji kata- wagowe enzymu do substratu:
lizowanej przez enzym jest zawsze propor-
cjonalna do stężenia enzymu. Należy jednak [Enz]=0 r1 ng/ml=1(T 9
mol
zanotować, że to stwierdzenie odnosi się tylko
do szybkości początkowej. [S]= 0,1 mg/ml=10~ 3
mol
ćT*
.Q
Być. 9-14. Przedstawienie enzymu przy maiym (A), dużym (C)i przy stężeniu substratu równym Km (B).
Punkty A, B i C odpowiadają punktom z ryc. 9-13. ■___________________
rżeń między Enz i S, nie może spowodować 1. Gdy [S] jest znacznie mniejsze od Km (punkt
zwiększenia szybkości reakcji, skoro nie ma A na ryc. 9-13 i 9-14). Dodanie [S] do K™
wolnych cząsteczek enzymu, które mogłyby w mianowniku zmienia bardzo niewiele jego
reagować. wartość, tak że wyrażenie [S] można w mianow-
Przypadek B opisuje sytuację o dużym zna- niku pominąć. Ponieważ W^^. i Km są stałe,
czeniu teoretycznym, w której dokładnie poło- można zastąpić ich stosunek nową stałą, K:
wa cząsteczek enzymu jest „wysycona" sub-
stratem. Szybkość równa się połowie szybkości .
v . [S]
maksymalnej (Vmaks/2), która mogłaby być [S]'
osiągnięta przy danym stężeniu enzymu. Vj ^
[S ]~K[S]
Równanie Michaelisa-Menten obrazuje (~ oznacza „prawie równa się").
wpływ stężenia substratu na szybkość Innymi słowy, jeżeli stężenie substratu jest
wielu reakcji katalizowanych znacznie mniejsze od tego, które jest wymagane
enzymatycznie do uzyskania połowy szybkości maksymalnej
Stężenie substratu, które powoduje osiągniecie (wartość Kra), to szybkość początkowa vt zależy
potowy szybkości maksymalnej, określane war- od stężenia substratu [S|.
tością Km lub stalą Michaelisa, można oznaczyć 2. Gdy |S| jest znacznie większe od Km (punkt
doświadczalnie przez graficzne przedstawienie C na ryc. 9-13 i ryc. 9-14). Dodanie K„ do [S]
Vj jako funkcji [S] (ryc. 9-13). Km ma wymiary w mianowniku zmienia wartość mianownika
stężenia molowego. bardzo niewiele, tak że wyrażenie Km można
Gdy [S] jest prawie równe Km, wówczas V; w mianowniku pominąć:
bardzo reaguje na zmiany [S] i enzym działa
z dokładnie połową szybkości maksymalnej. "maha.
W rzeczywistości wiele enzymów ma wartości Km+[S] [S]
K.m zbliżone do fizjologicznego stężenia ich
substratów. Oznacza to, że jeżeli stężenie substratu [Sj
Równanie Michaelisa-Menten znacznie przewyższa wartość K„, to szybkość
początkowa Vj jest szybkością maksymalną,
V.nak..[S]
Vl 'ntaks.'
Km + [S] 3. Gdy ISJ = *Cm (punkt B na ryc. 9-13 i ryc. 9-
opisuje zachowanie się wielu enzymów przy 14),
zmieniającym się stężeniu substratu. Na pod-
stawie równania Michaelisa-Menten zależność
początkowej szybkości reakcji katalizowanej ' Km+ [S] 2[S]
przez enzym od [S] i od Kra można przedstawić
następująco:
ENZYMY: KINETYKA / 105
Oznacza to, że jeżeli stężenie substratu jest nych odwrotności, tj. odwrotność ¥|(1/Vj) jest
równe wartości Krai to szybkość początkowa \-, wykreślona względem odwrotności [S] (1/[SJ).
równa się połowie szybkości maksymalnej. To Z wykresu podwójnych odwrotności lub wy-
także wskazuje, jak oznaczyć Km, a mianowicie kresu Lineweavera-Burka można określić Km
trzeba określić doświadczalnie stężenie substra- (ryc. 9-15), wykorzystując albo nachylenie krzy-
tu, przy którym początkowa szybkość stanowi wej i odcinek na osi y, albo odcinek na ujemnej
połowę szybkości maksymalnej.
y= — z aś x =
[S]
Enz + S~±EnzS
k-i 0 [S] 8
jest szybki i zawsze w równowadze. Innymi
słowy, szybkość dysocjacji EnzS do Enz + S Ryc. 9-16. Sigmoidalna kinetyka nasycenia.
musi być dużo większa od szybkości dysocjacji
enzym + produkt; przyłączenie substratu do licznych miejsc. Przy-
łączenie w jednym miejscu wpływa na przyłącze-
k2 nie w innych miejscach, jak opisano w rozdz.
Enz S ' Enz + P 7 dla hemoglobiny.
k-2 W przypadku sigmoidalnej kinetyki nasyce-
nia enzymu substratem, omówione powyżej
W wyrażeniu Michaelisa-Menten [S], które daje metody graficznej oceny stężenia substratu,
Vj = Vmik!./2 wynosi które powoduje osiągnięcie połowy szybkości
maksymalnej, są nie wartościowe (brak linii pro-
stych). Aby ocenić sigmoidalna kinetykę nasy-
cenia, można wykorzystać graficzne przedsta-
Ale kiedy -i>> wienie równania Hilla, równania, które pierwo-
tnie wyprowadzono, aby opisać kooperatywne
ENZYMY: KINETYKA / 107
stała równowagi
wynosi Ryc. 9-19. Wykres Linevueavera-Burka klasycz-
nego kompetycyjnego hamowania. Należy zauwa-
K= [I] żyć całkowite zwolnienie hamowania przy dużym
= [S] (małe.1/[S]).
[EnzIJ
Działanie inhibitorów kompetycyjnych można
zrozumieć w formie następujących reakcji: y odpowiada 1/Vmats , to świadczy o tym, że przy
■ Enzl (nieaktywny) » Enz + P nieograniczenie dużym stężeniu S (1/|S] = O), Vj
'EnzS (aktywny) -> Enz+ p jest taka sama, jak w nieobecności inhibitora.
Enz
Jednak odcinek na osi x (który odpowiada Km)
zmienia się wraz ze stężeniem inhibitora i staje
Szybkość tworzenia produktu, to co jest się większą liczbą {— 1/Kra jest mniejszy niż
głównie mierzone, zależy wyłącznie od stężenia — 1/K^,) w obecności inhibitora. W ten sposób
EnzS. Załóżmy, że I przyłącza się do enzymu inhibitor kotnpetycyjny zwiększa Km (Kń) sub-
bardzo silnie (Ks = mała liczba). W takiej sytua- stratu. Ponieważ Km jest stężeniem substratu,
cji jest mało wolnego enzymu (Enz) dostępnego w którym stężenie wolnego enzymu jest równe
do połączenia się z S, aby utworzyć EnzS stężeniu enzymu występującego jako EnzS, spo-
i ewentualnie Enz+P. Szybkość reakcji (two- ra ilość wolnego enzymu może się łączyć z in-
rzenie P) będzie bardzo mała. Z analogicznych hibitorem. W przypadku prostego hamowania
powodów równe stężenie słabiej wiązanego in- kompetycyjnego miejsce przecięcia na osi x daje
hibitora (Kj = większa liczba) nie zmniejszy tak się przedstawić
znacznie szybkości katalizowanej reakcji. Przy-
puśćmy, że przy stałym stężeniu I doda się
więcej S. Zwiększy to prawdopodobieństwo, że
Enz będzie raczej łączył się z S niż z I. Wzrośnie
stosunek EnzS do EnzI, a także szybkość reak- Km może być oznaczone w nieobecności I, a K;
cji. Przy dostatecznie dużym stężeniu S, stężenie określa się wykorzystując powyższe równanie.
Enzl powinno być znikomo małe. Jeżeli tak jest, Jeżeli liczba moli dodanego I jest dużo większa
to szybkość katalizowanej reakcji będzie taka niż liczba moli obecnego enzymu, to stężenie
sama, jak w nieobecności I (ryc. 9-19). I można przyjąć jako stężenie (znane) dodanego
inhibitora. Wartości Ks dla serii inhibitorów
Efektywność różnych inhibitorów (kompetycyjnych) będących analogami sub-
kompetycyjnych jest oceniona przez stratów wykazują, które z nich są najbardziej
wykres podwójnych odwrotności 1/v; efektywne. Przy małych stężeniach największy
względem 1/[S] stopień zahamowania będą powodowały inhibito-
Rycina 9-19 przedstawia typowy przykład ry o najmniejszych wartościach Kj.
hamowania kompetycyjnego pokazany graficz- Wiele skutecznych klinicznie leków działa
nie w formie wykresu Lineweavera-Burka. Przy jako inhibitory kompetycyjne ważnych enzy-
stałym stężeniu inhibitora mierzono szybkość mów w komórkach mikroorganizmów i zwie-
reakcji (v,) przy różnych stężeniach S. Linie rząt.
przeprowadzone przez punkty doświadczalne
zbiegają się przy osi y. Ponieważ odcinek na osi
ENZYMY: KINETYKA / 109
PIŚMIENNICTWO
bliżeniu równomolowe ilości enzymu i sub- w kategoriach kolejnych etapów katalizy przed-
stratu), a oznaczenie dotyczy zdarzeń zachodzą- stawionych na ryc. 10-3,
cych w pierwszych kilku milisekundach po
zmieszaniu enzymu i substratu. Aparat „stop-- Wolny etap reakcji katalizowanej przez
flow" jest wyposażony w 2 strzykawki: jedna chymotrypsynę odpowiada hydrolizie
przeznaczona na chymotrypsynę, a draga na kompleksu chymotrypsyna-octan (CT-
octan />-nitrofenylu. Natychmiastowe zmiesza- Ac)
nie enzymu i substratu następuje za pomocą Z chwilą związania chymotrypsyny w kom-
urządzenia mechanicznego, które szybko i rów- pleks CT-Ac dalsze uwalnianie anionu p-nit-
nocześnie usuwa zawartość obu strzykawek do rofenolanowego zależy od regeneracji wolnej
jednej, wąskiej probówki. Probówka przesuwa chymotrypsyny w wyniku hydrolizy tego kom-
się przez spektrofotometr i wartość absorbancji, pleksu (ryc. 10-3). Faza szybka uwalniania
jako funkcja czasu, ukazuje się na ekranie anionu /7-nitrofenolanowego (ryc. 10-2) odpo-
oscyloskopowym. wiada przekształceniu całej dostępnej chymo-
trypsyny w kompleks CT-Ac, z równoczesnym
Uwalnianie anionu p-nitrof enolanowego uwolnieniem anionu/>-nitrofenolanowego. Na-
ma charakter dwufazowy stępujące po niej dalsze odszczepianie anionu
Uwalnianie anionu /j-nitrofenolanowego p-nilTO fenol ano wego (PNP) jest uzależnione od
przebiega w 2 wyraźnych fazach (ryc. 10-2): 1) wolnego odzyskiwania chymotrypsyny z kom-
pleksu CT-Ac. Uwolniona chymotrypsyna po-
nownie reaguje z PNP, tworząc kompleks CT--
Ac i anion /j-nitrofeno łanowy. Szybkość reak-
Faza
cji w fazie szybkiej (tj. liczba moli uwolnionego
stacjonarna
anionu jc-nitrofen o łanowego) jest wprost pro-
porcjonalna do liczby moli chymotrypsyny
w momencie rozpoczęcia reakcji.
Fenol Ac
CT + PNP
CT-PNP
■J * ■ CT-Ac -^--------^ - t
CT
Szybko Szybko Wolne
Ryc. 10-3. Pośrednie etapy hydrolizy octanu p-nitrofenylu katalizowanej przez chymotrypsynę, CT
— chymotrypsyna, PNP — octan p-nitrofenyfu; CT-PNP — kompleks: chymotrypsyna-octan p-ni-
trofenylu; CT-Ac—kompleks: chymotrypsyna-octan (acetylochymotrypsyna);feno!-anionp-nitrofenola-
nowy: Ac~ — anion octanowy. Tworzenie kompleksów CT-PNP i CT-Ac w stosunku do hydrolizy
kompleksu CT-Ac przebiega s^ybko.
112 / ROZDZIAŁ 10
V
Enz-CHjOH+F-P-O
?
P»=O
y
» Enz—CH, — O—
? P
°
Ryc. 10-4. Reakcja pierwszorzędowej grupy hydroksylowej Ser 195 chymotrypsyny z diizopropylo-
fluorofosforanem (DIPF).
________________________________________________________________________________
1 146 245
Pro-
CT
13 149
13/^415 16_
146 / f 245
»CT
149
S- - - -S
8 — Biochemia
114 / ROZDZIAŁ 10
E-CHO E-CH,NH,
CHO
Glu
E-CHO
Glu
wych jednak reakcje odwracalne zasadniczo nie sorów makrocząsteczek, transport, wydzielanie
zachodzą, ponieważ produkty jednej reakcji są lub wchłanianie musi ulegać zmianom pod
natychmiast usuwane na skutek włączania ich wpływem nawet niewielkich zmian w środowis-
w następne reakcje katalizowane przez inne ku komórki, narządu lub całego organizmu.
enzymy. Przepływ metabolitów w żywej komór- Procesy te muszą być skoordynowane i reago-
ce przypomina przepływ wody w instalacji wać zarówno na krótkotrwałe zmiany w środo-
wodociągowej. Chociaż woda może płynąć wisku zewnętrznym (np. dodanie lub usuniecie
w dowolnym kierunku, w praktyce jej przepływ składnika pokarmowego), jak również wyda-
jest jednokierunkowy. Podobnie przepływ me- rzenia okresowo zachodzące wewnątrz komórki
tabolitów w żywych komórkach jest także (np. replikacja DNA). Brak złożonych syste-
w znacznym stopniu jednokierunkowy. Stan mów kontroli hormonalnej i nerwowej, a także
równowagi, nietypowy dla życia, komórka osią- stosunkowa łatwość prowadzenia badań na
ga dopiero w chwili śmierci. Jednokierunkowy poziomie genomu powoduje, że obecnie naj-
przepływ metabolitów w żywej komórce po- lepiej poznane są szczegóły molekularnych pod-
zwala na zachowanie stałości środowiska we- staw regulacji u bakterii. Chociaż jest oczywiste,
wnętrznego (ryc. 11-1). W pełni wykształconej że pozornie podobne zjawiska u bakterii i ssa-
ków znacznie się różnią, regulacja procesów
metabolicznych u bakterii stanowi podstawę do
zrozumienia tej regulacji u człowieka.
białek (enzymów) u ludzi wywnioskowano z do- Regulacja stężenia arginazy w wątrobie obej-
świadczeń dotyczących odżywiania się człowie- muje zmianę wartości kj lub kdcg. Zwiększenie
ka przeszło 100 lat temu. Klasyczne już badania stężenia arginazy w wątrobie po spożyciu poka-
Schoenheimera, prowadzone tuż przed II wojną rmu bogatego w białko jest wynikiem zwięk-
światową i w czasie jej trwania, niezbicie dowio- szonej syntezy tego enzymu. Zwiększenie nato-
dły, że w czasie życia człowieka zachodzi ciągła miast stężenia arginazy w wątrobie zwierząt
przemiana białek komórkowych. Mierząc szyb- głodzonych jest skutkiem zmniejszonej degra-
kość wbudowywania znakowanych' ;N-amino- dacji tego enzymu, podczas gdy wartość ks
kwasów do białek oraz szybkość ich ubytku pozostaje nie zmieniona. W przypadku drugiego
z białek, Schoenheimer wykazał, że w organiz- enzymu zwiększenie stężenia 2.3-dioksygenazy
mie białka są w stanie „dynamicznej równo- tryptofanowej u ssaków obserwuje się po wstrzy-
wagi". Koncepcja ta obejmuje również inne knięciu glikokortykoidów lub spożyciu tryp-
składniki organizmu, łącznie z lipidami i kwasa- tofanu. Stwierdzono, że hormony powodują
mi nukleinowymi. zwiększenie syntezy tego enzymu (zwiększenie
ks), Trp natomiast nie wpływa na wartość IŁ,,
Degradacja swoistych enzymów ale zmniejsza wartość k^g w wyniku zmniejszenia
jest regulowana podatności enzymu na proteolizę. Zwięk-
Szczegóły degradacji białek ssaków w wyniku szenie stężenia arginazy w wątrobie, w wyniku
proteoiizy zależnej od ATP i ubikwityny oraz zwiększonego spożycia azotu w diecie bogato-
niezależnej od ATP przedstawiono w rozdz. 31. bia&owej (p. rozdz. 31) przypomina indukcję
Wrażliwość enzymów na proteolityczną degra- za pomocą substratu u bakterii. Jednak w przy-
dację jest uzależniona od ich konformacji. Obe- padku 2,3-dioksygenazy tryptofanowej, na-
cność lub brak czynników zmieniających kon- wet jeśli tryptofan może działać jako induktor
formację białka, takich jak substraty, koen- u bakterii (zmienia kj, to u ssaków wpływa on
zymy lub jony metali, wpływa więc na podat- wyłącznie na proces degradacji enzymu (zmniej-
ność enzymów na proteolizę. Stężenie substra- sza kdpg).
tów, koenzymów i prawdopodobnie jonów w ko- Na stężenie enzymu w tiankach ssaków mają
mórce może w ten sposób warunkować szybkość znaczny wpływ zmiany fizjologiczne, hormonal-
degradacji swoistych enzymów. Koncepcję tę ne lub pokarmowe (tab. 11 -1), ale wiedza o mole-
ilustrują dwa enzymy: arginaza i 2,3-dioksyge- kularnych podstawach tych zmian jest nadal
naza tryptofanowa (pirolaza tryptofanowa). fragmentaryczna.
Metabolizm aminokwasów
Arginaza 100—120 Głodzenie lub glikokortykosteroidy +2
Zamiana diety z bogatobiarkowej na -2
matobiałkową
Dehydrataza sery nowa 20 Glukagon lub aminokwasy egzo- + 100
genne
Amoniako-liaza histydynowa 60 Zmiana diety z maiobiałkowej na + 20
bogatobiałkowa
Metabolizm węglowodanów
Dehydrogenaza glukozo-6-fosforanowa 15 Hormony tarczycy lub dieta bogato- + 10
węglowodanowa poprzedzona gło-
dzeniem
Dehydrogenaza glicerolo-a-fosfora- 100 Hormony tarczycy + 10
nowa
Fruktozobisfosfataza (Fruktozo-1,6-bis- Glukoza + 10
fosfataza)
122 / ROZDZIAŁU
Metabolizm lipidów
Enzym rozszczepiający cytrynian Dieta bogatowęglowodanowa i ma- +30
łottuszczowa poprzedzona głodze-
niem
Syntetaza kwasów tłuszczowych Głodzenie Dieta beztłuszczowa
poprzedzona głodzeniem -10
+30
Reduktaza HMG-CoA 2—3 Głodzenie lub dieta zawierająca 5% - 10 ± 5
cholesterolu Zmiany dobowe + 2do10
Insulina lub hormony tarczycy
Metabolizmpuryn i pjrymidyn
Oksydaza ksantynowa Dieta bogatobiatkowa -10
Karbamoilotransferaza asparaginianowa 60 Dieta zawierająca 1% kwasu oro- +2
towego
Dihydroorotaza 12 Dieta zawierająca 1% kwasu oro- +3
towego
* Dane poza dotyczącymi reduktazy HMG-CoA z: Schimke RT, Doyle D: Control of enzyme levels in
animał tissues, Annu, Rev, Biochem. 1970; 39:929.
nocześnie stwarza jednak problem przemiesz- stępnych dla danego enzymu. Jednak nawet
czania metabolitów przez błony oddzielające pomiar stężenia metabolitu w organellach ko-
poszczególne struktury subkomorkowe. Przeni- mórkowych nie odzwierciedla faktycznego sta-
kanie przez te bariery jest możliwe dzięki ist- nu rzeczy m.in. wskutek znacznej bliskości
nieniu mechanizmów zapewniających przemiesz- wytwarzania i usuwania danego związku. Po-
czanie w wyniku przekształcania metabolitów nadto istnieją często duże różnice pomiędzy
w formy przepuszczalne dla błon. Po przejściu całkowitym stężeniem metabolitu a stężeniem
przez Honę metabolity są ponownie przekształ- metabolitu wolnego, tj. dostępnego dla enzymu.
cane w postać pierwotną. W konsekwencji Na przykład, mimo że całkowite stężenie 2,3--
wymaga to występowania tej samej aktywności bisfosfoglicerynianu w erytrocytach jest bardzo
katalitycznej w 2 formach, np. cytozolowej duże, to stężenie wolnego bisfosfoglicery-nianu
1 mitochondrialnej. Fizyczne rozdzielenie tych jest porównywalne z innymi tkankami.
2 form enzymu ułatwia ich niezależną regulację. Podobnie dostępność wielu innych metabolitów
W rozdziale 18 przedstawiono udział mechaniz ulega znacznemu zmniejszeniu w obecności wią-
mów umożliwiających przenikanie przez błony żących je białek.
w zachowaniu równowagi puli metabolicznej Jednym z podstawowych założeń teorii kine-
związków pośrednich cyklu kwasu cytrynowe tyki enzymatycznej Michaelisa-Menten jest to,
go i innych związków amfibolicznych. że ogólne stężenie substratu odpowiada stężeniu
dostępnego substratu. Założenie to może się
jednak nie sprawdzać w warunkach in vivo,
ENZYMY KATALIZUJĄCE CIĄGI gdzie stężenie wolnych substratów często jest
REAKCJI METABOLICZNYCH MOGĄ tego samego rzędu wielkości co stężenie en-
TWORZYĆ WIELKOCZĄSTECZKOWE zymów.
KOMPLEKSY Regulatorową rolę mogą spełniać również
jony metali zaangażowane w strukturę i funkcję
Organizacja enzymów katalizujących kolejne ponad JĄ wszystkich znanych enzymów (p.
X
Enz-Ser>O-PO,:
NMP-Enz
9 — Biochem in
■
CZĘSC
Bioenergetyka i metabolizm
węglowodanów oraz lipidów
Bioenergetyka
1
2
Peter A. Mayes, PhD, DSc
(AS) ujmuje następujące równanie, które łączy czenie lub sprzężenie z reakcjami oksydacyj-
2 zasady termodynamiki: nymi. W najprostszej formie ten typ sprzężenia
można przedstawić tak, jak na ryc. 12-1.
AG = AH - TAS
,M 3
gdzie AH oznacza zmianę entalpii (ciepło),
a T oznacza temperaturę bezwzględną.
W warunkach reakcji biochemicznych, po-
nieważ AH równa się w przybliżeniu całkowitej
4
b
zmianie energii wewnętrznej (AE) reakcji, po-
wyższą zależność można wyrazić następująco: Ciepło fi
AG = AE - TAS Ryc.
Jeżeli AG ma znak ujemny, to reakcja za- 12-1.
chodzi samorzutnie z utratą energii swobodnej,
tzn. jest egzoergiczna. Jeśli wartość AG jest
duża, to reakcja zachodzi właściwie aż do końca
i jest zasadniczo nieodwracalna.
Jeżeli AG ma wartość dodatnią, to reakcja
zachodzi tylko wówczas, gdy energia swobodna
może być pobrana z zewnątrz, tzn. reakcja jest
endoergiczna. Jeśli wartość AG jest duża, to
układ jest trwały i charakteryzuje się brakiem Sprzężenie reakcji
lub tylko niewielką skłonnością do reagowania. egzoergicznej z en
doergiczna.
Jeżeli AG równa się zeru, układ jest w stanie
równowagi i nie zachodzą żadne zmiany.
Gdy reagenty znajdują się w stężeniach 1,0
mol/l, AGC oznacza standardową zmianę energii Przemiana metabolitu A w metabolit B za-
swobodnej. Dla reakcji biochemicznych jako chodzi z uwolnieniem energii swobodnej. Prze-
warunki standardowe przyjęto umownie pH miana ta jest sprzężona z inną reakcją, która
7,0. Standardową zmianę energii swobodnej wymaga energii swobodnej do przekształcania
w tych standardowych warunkach (tzn. w pH 7,0) metabolitu C w metabolit D. Ponieważ część
oznacza się jako AG0' energii uwalnianej w reakcji degradacji jest
Standardową zmianę energii swobodnej moż- przekazywana reakcji syntezy w innej postaci
na obliczyć, znając stałą równowagi K'eq niż ciepło, nie należy w przypadku tych reakcji
używać terminów chemicznych: reakcja egzote-
AG°' = -2,303 RT logK'eq
rmiczna i reakcja endotermiczna. Zamiast nich
gdzie R jest stałą gazową, a T oznacza tem- używa się określeń egzoergiczna lub endoergicz-
peraturę bezwzględną (p. str. 95), Należy zwró- na, aby wskazać, że procesom towarzyszy od-
cić uwagę, że w zależności od stężeń różnych powiednio strata lub zysk energii swobodnej,
reagentów wartość AG może być większa lub niezależnie od formy energii biorącej udział
mniejsza od wartości AG"'. w tych procesach. W praktyce, procesy endoer-
Należy podkreślić, że w układach reakcji giczne nie mogą zachodzić samodzielnie, lecz
biochemicznych enzym tylko przyspiesza dojście musza być składnikiem sprzężonego układu
do stanu równowagi i nigdy nie zmienia koń- egzoergiczno-endoergicznego, w którym wypad-
cowych stężeń reagentów w stanie równowagi. kowa zmiana netto jest egzoergiczna. Reakcje
egzoergiczne określa się mianem katabolizm
(degradacja lub utlenienie cząsteczek „pali-
PROCESY ENDOERGICZNE wa"), natomiast reakcja syntez, w wyniku któ-
PRZEBIEGAJĄ W SPRZĘŻENIU Z rych powstają cząsteczki, określa się jako ana-
PROCESAMI EGZOERGICZNYMI bolizm. Wszystkie procesy kataboliczne i ana-
boliczne nazywa się ogólnie metabolizmem.
Procesy życiowe, np. reakcje syntez, skurcz Jeśli reakcja przedstawiona na ryc. 12-1 prze-
mięśniowy, przewodnictwo nerwowe i aktywny biega z lewa na prawo, to całemu procesowi
transport, czerpią energię przez chemiczne połą- musi towarzyszyć utrata energii swobodnej
w postaci ciepła. Jeden z możliwych mecha-
BIOENERGETYKA / 133
B
FOSFORANY BOGATOEN ERG ETYCZNE
ODGRYWAJĄ KLUCZOWĄ ROLĘ W
cji egzoergicznej do endoergicznej za pośrednict
wem bogatoen erg etycznego metabolitu pośred
PRZEJMOWANIU I PRZENOSZENIU
niego. ENERGII
AG"
Fosforan organiczny
kj/mof kcal/mol
0- Fosfoenolopirogronian -61,9 -14,8
o- Karbamoilofosforan -51,4 -12,3
i O-P-O-P-
O-P-O-CHS 1,3-Bisfosfogliceryntan -49,3 -11,8
u » n l O
° ° ° kw (do 3-fosfoglicerynian)
Fosfokreatyna -43,1 -10,3
ATP----------► ADP + Pf -30,5 - 7,3
HO OH
ADP-----------» AMP + P, -27,6 - 6,6
Ryc. 12-5. Adenozynotrifosforan (ATP).
Pirofosforan -27,6 - 6,6
Glukozo-1 -fosforan -20,9 - 5,0
Fruktozo-6-f osf ora rt -15,9 - 3,8
AMP -14,2 - 3,4
Glukozo-6-fosforan -13,8 - 3,3
o~ o- o~ Glicerolo-3-fosforan - 9,2 - 2 ,2
-0-P-O-P-O-P-O- Adenozyna
M II II * Pi —fosforan nieorganiczny.
0 0 0 + Wartości dla ATP i większości pozostałych
Ryc. 12-6. Magnezowy kompleks ATP. {Podobnie związków na podstawie Krebsa i Kornberga
wygląda kompleks Mg-ADP). (1957).
Znaczenie fosforanów w metabolizmie po- nych AG°' hydrolizy (oznaczanej w temp. 37°C)
średnim stało się jasne wraz z poznaniem chemi- można ocenić porównawczo skłonność każdej
cznych szczegółów glikolizy oraz roli ATP, z grup fosforanowych do przejścia na odpowie-
difosfoadenozyny (ADP) i fosforanu nieorgani- dni akceptor. Jak widać z tabeli, wartość — 30,5
cznego (Pj) w tym procesie (p. str. 213). Przyjęto, kJ/mol dla hydrolizy końcowego fosforanu
że ATP jest pośrednikiem w przenoszeniu rod- ATP dzieli wymienione związki na 2 grupy.
ników fosforanowych w procesie fosforylacji. Jedną grupę stanowią fosforany małoenergetycz-
Rolę ATP w energetyce biochemicznej sugero- ne, reprezentowane przez estry fosforanowe
wały dane doświadczeń, wskazujących, że pod- uczestniczące w glikohzie, dla których wartość
czas skurczu mięśniowego' rozpada się ATP AG°' hydrolizy jest mniejsza niż dla ATP,
j fosfokreatyna, a ich ponowna synteza zależy natomiast w drugiej grupie, określanej mianem
BIOENERGETYKA / 135
fosforany bogatoenergetyczne, wartość jest wię- powodu, niektórzy preferują określenie poten-
ksza niż dla ATP. Składniki tej ostatniej grupy, cja! przenoszenia grupy zamiast wiązanie boga-
obejmującej ATP i ADP, są zwykle bezwod- toenergetyczne. ATP więc zawiera 2 bogatoener-
nikami (np. fosforan-1 w 1,3 -bis fosfo glicery nia- getyczne grupy fosforanowe, a ADP zawiera 1;
nie), enolofosforanami (np. fosfoenolopirogro- natomiast fosforan w AMP (adenozynomono-
niań) lub fosfoguanidynami (np. fosfokreatyna, fosforanie) jest typu małoenergetycznego, po-
fosfoarginina). Środkowa pozycja ATP pozwala nieważ jest połączony zwykłym wiązaniem est-
mu odgrywać istotną rolę w przenoszeniu energii. rowym (ryc, 12-7).
Inne biologicznie ważne „związki bogatoener-
getyczne" to estry tioiowe zawierające koenzym
A (np. acetylo-CoA), białko przenoszące reszty FOSFORANY
acylowe kwasów tłuszczowych (ang. acyl carrier BOGATOENERGETYCZNE DZIAŁAJĄ
protein; ACP), estry aminokwasów uczest- JAKO OBIEGOWA MONETA
niczące w syntezie białek, S-adenozylometioni- ENERGETYCZNA KOMÓRKI
na (aktywny metyl), UDP-Glc (urydynodifosfo-
ghikoza) i PRPP (5-fosforybozylo-l-piro- Dzięki swemu położeniu, pośrodku listy stan-
fosforan). dardowych energii swobodnych hydrolizy (tab.
12-1), ATP może być donorem fosforanu boga-
Fosforany bogatoenergetyczne toenergetycznego dla związków znajdujących
oznacza się symbolem ~ © się w tabeli poniżej ATP. Z tego samego powo-
W celu zaznaczenia obecności bogatoener- du, w obecności odpowiednich enzymów, ADP
getycznej grupy fosforanowej, Lipmann wpro- może być akceptorem fosforanu bogatoener-
wadził symbol ~®, oznaczający bogatoener- getycznego od związków znajdujących się w ta-
getyczne wiązanie fosforanowe. Symbol ten beli powyżej ATP; w reakcji tej powstaje ATP.
wskazuje, że dołączona do tego wiązania grupa, W istocie, cykl ATP/ADP łączy procesy generu-
po przeniesieniu na odpowiedni akceptor, prze- jące ~© z procesami zużywającymi ~® (ryc.
każe większą ilość energii swobodnej. Z tego 12-8). W ten sposób ATP jest stale zużywany
1odtwarzany.
lub Adenozyno Zasadniczym źródłem MS są 3 procesy uczes-
r tniczące w wychwytywaniu energii, czyli zacho-
Ad e n o zy n o - 0 -P -
M waniu energii: 1. Foforylacja oksydacyjna. Jest to
O ilościowo największe źródło ~ ® w organiz-
mach tlenowych. Energia swobodna, napędza-
-Adenozynotrlfosto jąca ten proces, pochodzi z utlenian w mito-
chondriainym łańcuchu oddechowym (p. str.
ran (ATP) 153). 2. Glikoli/a. W wyniku przemiany do
mleczanu z 1 mola glukozy uzyskuje się netto
o- o- 2 ~©, tworzone w 2 reakcjach katalizowanych
Adeno,2yno - 0 - P - ©/—P - o- odpowiednio przez kinazę fosfogliceryniartową
II """"T
0 0 i kinazę pirogronianową (p. ryc. 19-2). 3. Cykl
kwasu cytrynowego. Bezpośrednio w cyklu po
lub Adenozyno- (&)—(?) wstaje jeden ~ ®, na etapie katalizowanym
przez syntetazę sukcynylo-CoA (p. ryc. 18-3).
Adenozynodltosforan (ADP)
Inna grupa związków, fosfageny, stanowi
0 zapasową formę fosforanów boga to energetycz-
nych. Należy do niej fosfokreatyna, występują-
Adenozyno -O - P - 0 ~ ca w mięśniach kręgowców i w mózgu, oraz
h fosfoarginina występująca w mięśniach bezkrę-
gowców. W warunkach fizjologicznych fosfa-
lub Adenozyno — (ji) geny pozwalają utrzymać stężenie ATP w mięś-
Adenozynomonofosforan (AMP)
niach w sytuacji, gdy ATP jest szybko zużywa-
ny, służąc jako źródło energii do skurczu mięś-
Ryc. 12-7. Struktura ATP, ADP i AMP ukazująca niowego. Odwrotnie, w sytuacji gdy ATP jest
położenie i liczbę fosforanów bogato en erg etycz- pod dostatkiem, zwiększa się stężenie fosfage-
nych (~).
136 / ROZDZIAŁ 12
Fosfo-
1,3-B isfosfog 11 ceryn i a n ga toenergetyczny z mitochondriów do sarkole-
anolopirogronian my i działa jako bufor bogatoenergetyczny. Ten
Fosforylacja
oksydacyjna
bufor może mieć ważne znaczenie w mięśniu
Sukcynyto sercowym, odgrywając rolę natychmiastowej
-CoA
Gl I ce
ra to-3- osłony przed skutkami zawału.
f osf □ Gdy ATP działa jako donor fosforanu
ran z utworzeniem związku charakteryzującego się
niniejszą energią swobodną hydrolizy (tab.
12-1), grupa fosforanowa przekształca się za-
wsze w grupę małoenergetyczną, np.
KINAZA G
LICE ROLO W A
Glicerol +Adenozyno-?
Glicerolo-n + Adenozyno-® ~®
CH,
ADP*T ATP
CHi
reakcji, która w warunkach fizjologicznych jest
daleka od równowagi i z tego powodu praktycz-
nie nieodwracalna.
COOH COOH
= -12,6 kJ/mol)
Fosfokreatyna Kfeatyna MEKSOKINAZA
Wiele reakcji „aktywacji" zachodzi w ten spo- Kombinacja pąwyższych reakcji umożliwia
sób. obieg fosforanu i przemianę wzajemną nuk-
leotydów adeninowych (ryc. 12-10).
Kinaza adenylanowa umożliwia PIROFOSFATAZA
wzajemną przemianę nukleotydów NIEORGANICZNA
adenino wych
Kinaza adenylanowa (miokinaza) jest en-
zymem występującym w większości komó-
rek. Katalizuje ona przemianę ATP i AMP
w ADP:
KINAZA
ADENYLANOWA
Utleniania biologiczne
1
3
Peter A. Mayes, PhD, DSc
oksy do redukcyjne niektórych biologicznych końcowy akceptor — tlen. Oksydaza traci ak-
układów oksydoredukcyjnych, szczególnie in- tywność w obecności tlenku węgla, cyjanku lub
teresujących w biochemii ssaków. Na podstawie siarkowodoru. Enzym ten również nazywano
przedstawionych w tabeli wartości potencjałów cytochromem a3. Początkowo przypuszczano,
oksy do redukcyjnych można przewidzieć kieru- że cytochrom a i cytochrom a3 są związkami
nek przepływu elektronów z jednej pary ok- niezależnymi, gdyż każdy z nich ma inne widmo
syd o redukcyjnej na drugą. i różne właściwości w odniesieniu do działania
tlenku węgla i cyjanku. W późniejszych bada-
niach wykazano, że te 2 cytochromy występują
ENZYMY UCZESTNICZĄCE W w tym samym białku, a kompleks jest znany
UTLENIANIU I REDUKCJI jako cytochrom aa3. Zawiera on 2 cząsteczki
OKREŚLA SIĘ MIANEM hemu, z których każda ma atom Fe występujący
OKSYDOREDUKTAZ podczas utleniania i redukcji w formie Fe3+ lub
Fe2+. Kompleks zawiera również 2 atomy Cu,
Oksydoreduktazy podzielono na 4 grupy: każdy z nich związany z jednostką hemową.
oksydazy, dehydrogenazy, peroksydazy i ok- Fcnolaza (tyrozynaza, oksydaza polifenolo-
sygenazy. wa, oksydaza katecholowa) jest zawierającym
miedź enzymem o szerokiej swoistości substra-
towej. Katalizuje ona przemianę monofenoli
OKSYDAZY UŻYWAJĄ TLENU JAKO lub o-difenoli w 0-chinony. Również inne en-
AKCEPTORA WODORU zymy zawierają miedź.
Przenośni y\przenośnlK-H,
A 1 k
lU tt) (Zred) 2 (Utl)
(Zred) ostatecznie
DEHYDFIOGENAZ
A SWOISTA DLA CONHj
A
N Postać A
R
DEHYDROGENAZA
SWOISTA DLA B
NAD+ +
Ryc. 13-5. Mechanizm utleniania i redukcji koenzymów nikotynoamidowych. Nikotynoamid jest
redukowany stereospecyficznie w pozycji 4 przez substrat AH2. Jeden z atomów wodoru zostaje oderwany
od substratu jako anion wodorkowy H" (jądro wodoru z 2 elektronami) i przeniesiony na atom węgla
w pozycji 4 nikotynoamidu, gdzie może zostać przyłączony w położeniu A lub B w zależności od swoistości
dehydrogenazy katalizującej tę reakcję. Drugi atom wodoru z pary wodorów oderwanych od substratu
pozostaje w środowisku wolny jako kation wodorowy.
JPEROKSYDAZA
H2 O 2 2 H 2O + A enzymami peroksysomalnymi, wytwarzającymi
nadtlenek wodoru, źródłem H2O2 mogą być
W erytrocytach i innych tkankach, peroksydaza reakcje katalizowane przez mitochondrialny
glutationu, zawierająca selen jako grupę pro- i mikrosomalny układ transportujący elektrony
stetyczną, katalizuje w obecności zredukowane- oraz oksydazę ksantynową.
144 / ROZDZIAŁ 13
Flawroprotelna,
■A Cvt P-450-^ Hydroksylacja
NADPHf-*
. Feroksydacja lipidów
Oksygenaza hem u
Ryc. 13-7. Mikrosomalnyjańcuch przenoszący elektrony. Zaznaczono miejsce hamowania przez cyjanek
(CN>.
UTLENIANIA BIOLOGICZNE / 145
SubstratA-H
A-OH
■ P-450-A-H
Wewnętrzna
błona Strona^
mitochondriaina wewnętrzna
umiejscowione na
Strona Jabłczan wewnętrznej powierzchni mi-tochondrialnej
zewnętrzna błony wewnętrznej: swoistą względem NADP
Ryc. 13-9. flawoproteine mającą FAD, białko Fe2S2
Mitochondnalny (adrenodoksynę) i cytochrom P-450 (ryc. 13-
lzocytry-
układ monooksyge- nlan
9).
naza-cytochrom P-
450. Fe2S 2- białko
żelazosiar- kowe WOLNY RODNIK PONADTLENKOWY
(adrenodoksyna). MOŻE BYĆ ODPOWIEDZIALNY ZA
Ponieważ NADP{H) nie TOKSYCZNOŚĆ TLENU
może przejść przez
bfonę
mitochondrialna,
Hydroksysteroid Tlen jest substancją potencjalnie toksyczną.
źródła równoważników Jego toksyczność wiązano dotychczas z tworze-
redukujących są ograniczone do takich niem H2O:- Ostatnio jednak, uwzględniając
substratów, jak jabłczan i izocytrynian, które mogą łatwość, z jaką tlen w tkankach ulega redukcji
być utleniane przez wewnątrzmitochondriat- ne do wolnego anionorodnika ponadtlenkowego
dehydrogenazy współdziałające z NADP. {C>2~') i występowanie u organizmów tlenowych
(ale nie u beztlenowców bezwzględnych) dys-
mutazy ponadtlenkowej, przypuszcza się, że tok-
syczność tlenu wynika z przemiany jego w po-
W korze nadnerczy zawartość mitochondrjlal- nadtlenek. Dotychczas brak jednak bezpośred-
nego cytochromu P-450 jest 6-krotnie większa nich dowodów toksyczności ponadtienku.
od ilości cytochromów łańcucha oddechowego. Ponadtlenek powstaje wówczas, gdy zredu-
Układ monooksygenazy zawiera 3 składniki kowane flawiny, znajdujące się np. w oksydazie
ksantynowej, ulegają jednoetektronowej reok-
sydacji przez tlen cząsteczkowy. Ponadtlenek
powstaje również z tlenu cząsteczkowego pod-
czas jednoetektronowych utieniań zachodzą-
cych w łańcuchu oddechowym:
II) — Bicthcmia
146 / ROZDZIAŁ 13
Enzym-H2 + O2-----------* Enzym-H + O2~ + H+ rodników, takich jak O2~" i ograniczają tok-
syczność tlenu (p. rozdz. 54).
Ponadtlenek może redukować cytochrom
c będący w formie utlenionej:
PODSUMOWANIE
Cytc<Fe3+> Cytc(F« 2+ )
1. W układach biologicznych, tak jak w che
lub może być usuwany przez swoisty enzym micznych, utlenieniu (utracie elektronów) za
— dysmutazę ponadtlenkową. wsze towarzyszy redukcja biorcy elektronów.
2. Oksydoreduktazy dzieli się na 4 grupy:
oksydazy, dehydrogenazy, peroksydazy i ok-
DYSMUTAZA sygenazy.
PONADTLENKOWĄ
3. Oksydazy i dehydrogenazy spełniają różne
2 " +2H + H 2 O 2 + O2 funkcje w metabolizmie, ale obie klasy en
zymów odgrywają zasadniczą rolę w oddycha
W tej reakcji ponadtlenek działa zarówno niu.
jako utleniacz, jak i reduktor. Chemiczne dzia- 4. Peroksydazy chronią organizm przed
łanie ponadtlenku w tkankach wzmacnia się uszkodzeniem przez woine rodniki, a oksygena-
w wyniku reakcji łańcuchowej wolnych rod- zy pośredniczą w hydroksylacji leków.
ników. Przypuszcza się, żeO2~' związany z cy-
tochromem P-450, jest związkiem pośrednim
w reakcji aktywacji tlenu w procesie hydro- PIŚMIENNICTWO
ksylacji (ryc. 13-8).
Wydaje się, że funkcja dysmutazy ponadtien- Bonnett R: Oxygen activation and tetrapyrroles.
kowej polega na ochronie organizmów tleno- Essays Biochem 1981;17:1.
wych przed cytotoksycznym działaniem ponad- Ernster L (editor): Bioenergetics. Elsevier, 1984.
tlenku. Enzym występuje w wielu różnych kom- Fleisher S, Packer L (editors); Biologica) oxidations,
partmentach komórkowych. Enzym cytoplaz- mierosomal, cytochrome P-450, and other hemo-
matyczny składa się z 2 podjednostek zawierają- protein systems. In: Methods in Enzymology. Vol
52. Biomembranes, part C. Academic Press, 1978.
cych po jednym jonie Cu2+ i Zn3+, podczas gdy Friedovich I: Superoxide dismutases. Annu Rev Bio-
enzym mitochondrialny zawiera Mn2+ podobnie chem 1975;44:147.
jak enzym bakteryjny. Fakt ten potwierdza Nicholls DG: Cytochromes and Celi Respiration.
hipotezę, że mitochondria rozwinęły się z Proca- Carolina Biological Supply Company, N. Caro-
ryota, które weszły w symbiozę z Protoeucaryo- lina, 1984.
ta. Dysmutaza występuje we wszystkich głów- Salemme FR: Structure and function of cytochromes
nych tkankach tlenowych. Aczkolwiek przenie- c. Annu Rev Biockem 1977;46:299.
Tolbert NE: Metabolic pathways in perosisomes and
sienie zwierząt do atmosfery składającej się g]yoxysomes. Annu Rev Biochem 1981;5©:133.
w 100% z tlenu powoduje adaptacyjne zwięk- Tyler DD, Sutton CM: Respiratory enzyme systems
szenie ilości enzymu, zwłaszcza w płucach, to in mitochondrial membranes. Page 33 in: Mem-
jednak przedłużony pobyt w tej atmosferze branę Structure and Function. Vol 5. Biltar EE
prowadzi do uszkodzenia płuc i śmierci. Prze- (editor). Wiley, 1984.
ciwutleniacze, np. a-tokoferol (witamina E), White RE, Coon MJ: Oxygen activation by cyto-
działają również jako wychwytywacze wolnych chrorae P-450. Annu Rev Biochem 1980;49:315.
*
Fosforyla cja oksydacyjna i
mitochondrialne systemy 1
transportujące
4
Peter A. Mayes, PhD, DSc
POKARM I
Kwasy tłuszczowe ATP
Ttuszcze—.®
p- Oksydacja
Glicerol
Węgło- -g
woda my—* . Glukoza itp__
Łańcuch oddechowy
g
1 . Aminokwasy
I
ADP
Białka — i-
Pozamitochondrialne źródła
równoważników redukujących
-^l^-
H+
Substral Y
H+ 2H+ 2H+
Ryc. 14-2. Przenoszenie równoważników redukujących w łańcuchu oddechowym.
Pro I i na Bursztynian
3-Hyd ro k sy acyl o-Co A Cholina
3-Hyd roksymaślan
Glutami niań Fp
Jabtczan (FAD) FeS
Izocytrynian Acyło-CoA
Sarkozyna Dl \..
metyl og li cyna
-Cyt ■Cytc
Cu
OH
Forma całkowicie utleniona. Forma samlchlronowa
ożyli chfnonowa (wolny radnik} Forma zredukowana,
czyli chinolowa
(hydrochincn)
Ryc. 14-4. Struktura ubichinonu (Q), n — liczba jednostek izoprenoidowych; waha się ona w granicach
6—10, tj. Q6-io-
Malonian
Kompleks II
Bursztynian &&
Karboksyna ■
TTFA H;S
NADH CO* CN * ,'x
BAL
Kompleks IV I
Antymycyna
Związki Cyt a Cyt
Kompleks II! I
rozprzęgające
yt b, FeS. Cyt c,
Plerycydyna A Amobarbltal ^ _ 1 _ ^
R o t e n o n Oligomyoyna" i J ' O
ADP+P, ATP
^\
ADP + P,
I Związki
rozprzęgające
P, Miejsce sprzęgające 3
Ryc. 14-6. Proponowane miejsca hamowania (0) tańcucha oddechowego prze* niektóre leki, substancje
chemiczne i antybiotyki. Zaznaczono „miejsca sprzęgające", które tworząc gradient protonowy wspierają
fosforylację. BAL (dimerkaprol); TTFA jest czynnikiem chelatującym Fe, Kompteks I — oksydo/eduktaza
NADH : ubichinon; kompleks tl •— oksydoreduktaza bursztynian : ubichinon; kompleks III —oksydoreduk-
taza ubichinot: utleniony cytochrom c; kompleks IV — oksydoreduktaza zredukowany cytochrom c: tlen.
Inne skróty jak na ryc. 14-3, ____________________________
FOSFORYLACJA OKSYDACYJNA / 151
Ciepto
T
\
SUBSTHAT
Ryc. 14-7. Rota ADP w kontroli oddechowej.
A" —
i nianie przenośników w łańcuchu oddechowym
prowadzi do tworzenia jonów wodorowych,
i Stan 3 które są wyrzucane na zewnątrz sprzęgającej
ADP
\ błony mitochondriałnej. Różnica potencjałów
elektrochemicznych, wynikająca z asymetrycz-
f
\ (v
\ Związek razprzegąjący nego rozmieszczenia jonów wodorowych (pro-
d B \Stan4
"c i Ollgomycyna ^1
tonów, H+), jest zużywana następnie do napę-
dzania mechanizmu odpowiedzialnego za two-
i | Związek 1 rzenie ATP (ryc 14-9).
i
S > \i rozprzęgający \
5
Łańcuch oddechowy jest
pompą protonową
i
Według Mitchella, pierwotnym etapem pro-
cesu fosforylacji oksydacyjnej jest przemiesz-
3 czenie protonów (H +)1n£|^wjiait4£z>iblony sprzę-
Minuty gającej (tzn. wewnętrznej hłoriy mitochondriał-
nej) napędzane przez utleniania w łańcuchu
Ryc. 14-8. Kontrola oddechowa w mitochond-
riach. Doświadczenie A: na wykresie przedstawio-
oddechowym. Każdy z kompleksów łańcucha
no szybkość zużycia tlenu w stanie 4, która ulega oddechowego I, III i IV (p. ryc. 14-6} działa jako
przyspieszeniu po dodaniu ADP. Gdy cały egzo - pompa protonowa. Postulował on również, że
genny ADP zostanie ufosforylowany do ATP, wó - błona jest zasadniczo nieprzepuszczalna dla
wczas szybkość oddychania maleje do wartości jonów, a zwłaszcza dla protonów, które groma-
w stanie 4. Dodanie związku rozprzedającego, np. dzą się na zewnątrz błony, wytwarzając trans-
dinitrofenolu, uniezależnia oddychanie od fosfory
- membranową różnice potencjału elektrochemicz-
lacji. W doświadczeniu B: dodanie oNgomycyny nego (AU,H+). Na tę różnicę składa się potencjał
hamuje fosforylację dodanego uprzednio ADP
i w związku z tym obserwujemy hamowanie od - chemiczny (różnica pH) oraz potencjał elekt-
dychania. Dodanie z kolei związku rozprzedającego ryczny. Różnica potencjału elektrochemicznego
zwiększa szybkość zużycia tlenu, ponieważ unieza
- jes^zużywana-przez błonową syntazę ATP (syn-
leżnia oddychanie od fosforylacji. taza ATP, transportująca H+), która w obecno-
ści ADP i Pj wytwarza ATP (ryc. 14-9). Nie ma
tu więc bogatoenergetycznego pośrednika
wspólnego dla utleniania i fosforylacji, jak to
TEORIA CHEMIOSMOTYCZNA sugerowano w hipotezie sprzężenia chemicz-
WYJAŚNIA MECHANIZM nego.
SPRZĘŻENIA UTLENIANIA Z Według pierwotnej wersji teorii łańcuch od-
FOSFORYLACJA dechowy jest tak ułożony w błonie, że tworzy
3 pętle utłeniająco-redukcyjne (o/r). Na rycinie
W ciągu ubiegłych lat przedstawiono wiele 14-10 przedstawiono schematycznie pojedynczą
hipotez dotyczących sprzężenia utleniania z fos- pętlę zawierającą przenośnik wodoru i przenoś-
forylacją. Można je podzielić na 2 zasadnicze nik elektronów. Jednakże ten wymóg trudno
grupy. Hipotezy sprzężenia chemicznego postu- było pogodzić w pełni ze znanymi składnikami
lowały bezpośrednie sprzężenie chemiczne na błonowych kompleksów łańcucha oddechowe-
wszystkich etapach procesu, tak, jak ma to go, np. kompleks IV nie zawiera przenośnika
miejsce w reakcjach tworzących ATP w glikoli- wodoru. Co więcej, nie jest znana dokładna
zie. Jednakże hipotezy te odrzucono, ponieważ liczba protonów pompowanych przez każdy
nie udało się nigdy wyizolować bogatoener- kompleks, przypadająca na każdy transporto-
getycznych pośredników, które miały łączyć wany elektron. Na rycinie 14-11 przedstawiono
utlenianie z fosfory lacją. cykl Q, wyjaśniający możliwy mechanizm pom-
Według innych hipotez energia pochodząca powania protonów przez kompleks III.
z utleniania jest przechowywana w stanach Powierzchnię błony wewnętrznej pokrywają
konformacyjnych cząsteczek. Zmiana konfor- Jednostki fosforylujące" odpowiedzialne za
macji miała prowadzić do tworzenia bogato- biosyntezę ATP (ryc. 14-12). Każda z nich
energetycznych wiązań fosforanowych. składa się z wielu różnych białek. Hydrofilowy
154 / ROZDZIAŁ 14
O lig o mycy na
Błona
sprzęgająca
Ubtahfnon
Cytochrom c
Byc. 14-9. Założenia teorii chemiosmotycznej
dotyczącej fosforytacji oksydacyjnej. F1( Fo,
czynniki białkowe warunkujące fosforylację
Syntaza ATP, transportująca H + (FiFo), działa
jako wtórna pompa protonowa. Pierwotna
pompa protonowa funkcjonuje w wyniku
sprzężenia utleniania z przemieszczeniem
NA ZEWNĄTRZ protonów z wewnętrznej na zewnętrzną
powierzchnię błony. To przemieszczenie H +
prowadzą kompleksy łańcucha oddechowego I,
III i IV, z których każdy działa jako pompa protonowa. Związki rozprzęgające, takie jak di nitrofenol,
+
powodują „przeciek" H przez błonę, skutkiem czego jest zanik elektrochemicznego gradientu protonów.
Oligomycyna swoiście blokuje transport H+ przez Fo.
CYTOZOL WEWNĘTRZNA
(NA ZEWNĄTRZ) BŁONA MITOCHONDRIALNA
Ryc. 14-11. Pompujący protony cykl koenzymu Q. QH* jest zakotwiczony po obu stronach btony przez
przyłączenie się do białka wiążącego Q, natomiast CIH2 i Q są ruchome. Cytochromy zaznaczono
odpowiednio jako b, c-|.
B
U8Ł0N A -: j
rinr Działanie
ultradźwiękami
ZEWNĘTRZNA
f BŁONA*--*]
WEWNĘTRZNA
Jednostki Cząstki submitochondrialne
fosforylujące powstałe z fragmentów
błony wewnętrznej
Ryc. 14-12. Budowa błon mitochondrialnych. Cząstki
submitochondrialne są „przenicowane", tzn, mają
odwróconą orientację błony, a więc i odwrócony błonowy
gradient protonów. Na ich powierzchni zewnętrznej znajdują
się Fi. Taki preparat pozwala prowadzić badania zamkniętych
systemów błonowych.
* * I
■■ - Jt3>/
BŁONA
ZEWNĘTRZNA
156 / ROZDZIAŁ 14 ATP
Pj ADP Pj + ADP
kompleks tych białek określa się mianem Fj 2. Fosforylacja oksydacyjna nie zachodzi
(czynnik sprzęgający I; ang. factor 1); wystaje w układach rozpuszczalnych, w których nie ma
on w kierunku małriks i wy|fa7il]jei aktywność możliwości występowania wektorowej syntazy
_syntązyATP (ryc. t4-9).JEtje5tpołąc2.ony przez ATP, Aby fosforylacja oksydacyjna mogła za
tzw. szyjkę (ang. stalk) z—błonowym f hydro- chodzić, w układzie inkubacyjnym muszą być
fobowym) kompleksem-biaŁŁ-owym. Tkanym FD zamknięte pęcherzyki błonowe (ryc. 14-9).
(czynnik sprzęgający wiążący oligomycyne), 3. Składniki łańcucha oddechowego są uło
który prawdopodobnie zajmuje całą szerokość żone w błonie w sposób asymetryczny (poprze
błony (ryc. 14-9). Protony przechodzą przez czna asymetria), co jest zgodne z wymaganiami
kompleks Fo— F, (syntazę. ATP, transportują- teorii chemiosmotycznej.
£&Ji+), co umożliwia syntezę ATP z ADP i Pj.
Ciekawe, że podobne jednostki fosforylujące Teoria chemiosmotyczną
znaleziono na wewnętrznej powierzchni błony wyjaśnia zjawisko kontroli
plazmatycznej bakterii i na zewnętrznej powie- oddechowej
rzchni błony tylakoidowej chloropiastów. Cha- Powstała wskutek przemieszczania protonów
rakterystyczne, że błonowy gradient protonów różnica potencjałów elektrochemicznych po
skierowany jest w mitochondriach i bakteriach obu stronach błony hamuje dalsze przenoszenie ~
z zewnątrz do wewnątrz, ale w odwrotnym równoważników redukujących przez łańcuch
kierunku w chloroplastach. oddechowy dopóty, dopóki nie zostanie ona
Mechanizm sprzężenia przemieszczania pro- rozładowana w wyniku wstecznego transportu
tonów z anizotropowym (wektorowym) ukła- protonów przez błonę przy udziale wektorowej
dem syntezy ATP nie jest wyjaśniony. Jeden syntazy ATP. To z kolei zależy od dostępności
7. modeli proponowanych przez Mitchella jest ADP i Pi.
przedstawiony na ryc. 14-13. Para protonów
atakuje jeden z tlenów P,, tworząc wodę i aktyw- Tłumaczy działanie związków
ny Pj, który natychmiast reaguje z ADP, two- rozprzęgających
rząc ATP. Wyniki innych badań wskazują, że Te związki (np. dinitrofenol) są amfipatyczne
bezpośrednia reakcja syntezy ATP nie jest głów- (p. str. 190) i zwiększają przepuszczalność błony
nym etapem wymagającym dostarczenia energii mitochondrialnej d!a protonów (ryc. 14-9),
— jest nim raczej etap uwalniania ATP z cent- zmniejszając w ten sposób potencjał elektro-
rum aktywnego syntazy. Niewykluczone, że chemiczny i „zwierając" syntazę ATP. Dlatego
wymaga to konformacyjnych zmian cząsteczki też w ich obecności utlenianie może przebiegać
bez fosforylacji.
Dane doświadczalne potwierdzają Tłumaczy istnienie mitochondrialnych
teorię chemiosmotyczną układów transportujących na zasadzie
1. Dodanie protonów (kwasu) do środowis- wymiany przeciwprądowej
ka inkubacyjnego zawierającego mitochondria Te układy transportujące są konsekwencją
prowadzi do wytwarzania ATP. wymogu, że aby utrzymać gradient elektro-
FOSFORYLACJA OKSYDACYJNA / 157
chemiczny błona sprzęgająca musi być nieprze- kinaza kreatynowa. W Wonie wewnętrznej jest
puszczalna dla protonów i innych jonów (patrz nagromadzony fosfolipid — kardiolipina.
poniżej). W macierzy mitochondriainej znajdują się
rozpuszczalne enzymy cyklu kwasu cytrynowe-
go i enzymy P-oksydacji kwasów tłuszczowych.
WZGLĘDNA Oba procesy wymagają udziału układów trans-
NIEPRZEPUSZCZALNOŚC portujących metabolity oraz nukleotydy przez
WEWNĘTRZNEJ BŁONY wewnętrzną błonę mitochondrialną. Dehydro-
MITOCHONDRIAŁNEJ genaza bursztynianowa znajduje się na wewnęt-
NARZUCA POTRZEBĘ OBECNOŚCI rznej powierzchni mitochondriainej błony we-
PRZENOŚNIKÓW wnętrznej, gdzie przenosi równoważniki redu-
kujące bezpośrednio na ubichinon łańcucha
Systemy transportu wymiennego znajdują się oddechowego, z pominięciem kompleksu I łań-
w błonie i katalizują wymianę przeciwprądową cucha oddechowego. Na powierzchni matryk-
anionów z OH~ oraz kationów z H + . Każdy sowej wewnętrznej błony mitochondriainej
z tych systemów jest niezbędny do zachowania znajduje się również dehydrogenaza 3-hydro-
równowagi elektrycznej i osmotycznej podczas ksymaślanowa. Na zewnętrznej powierzchni
pobierania i uwalniania zjonizowanych meta- błony wewnętrznej zlokalizowana jest dehyd-
bolitów. rogenaza glicerolo-3-fosforanowa, co pozwala
jej uczestniczyć w „mostku" glicerolofosforano-
Roz m i eszczen ie c ha rakterystycz nych wym (układ wahadłowy glicerolofosfuran-dihyd-
enzymów, tzw. znacznikowych, roksyaceton, ryc. 14-14).
w przedziałach rozdzielonych błonami
mitochondrialnymi Utlenianie pozamitochondrialnego
Mitochondria mają błonę zewnętrzną prze- NADH odbywa się za pośrednictwem
puszczalną dla większości metabolitów, błonę „mostków" substratowych
wewnętrzną, która jest wybiórczo przepuszczal- Wewnętrzna błona mitochondrialna nie jest
na i pofałdowana w tzw. grzebienie, oraz ma- przepuszczalna dla NADH, który jest stale
cierz .wewnątrz mitochondrionu (ryc. 14-12). wytwarzany w cytozolu w reakcji szlaku glikoli-
Działając na mitochondrion digitoniną można tyczncgo, katalizowanej przez dehydrogenazę
usunąć z niego błonę zewnętrzną, której en- gliceraldehydo-3-fosforanową (p. ryc. \9-2).Je-
zymami znacznikowymi są monoaminooksyda- dńakże w warunkach tlenowych pozamitochon-
za, syntetaza acyio-CoA, acylotransferaza gli- drialny NADH nie gromadzi się i ulega przypu-
cerolo fosforanowa, acylotransferaza lizofosfa- szczalnie utlenieniu w mitochondrialnym łań-
tydowa i ibsfolipaza A2, W przestrzeni między- cuchu oddechowym. Rozważano kilka mecha-
błonowej znajduje się kinaza adenylanowa oraz nizmów, według których ten proces mógłby
t
Łańcuch
oddechow
y
Ryc. 14-14. Mostek glicerolofosf ora nowy {układ wahadłowy glicerolo-3-fosforan : dihydroksyacetono-
fosforan) transportujący równoważniki redukujące z cytozolu do mitochondrionu. Ponieważ mitochond
rialna dehydrogenaza giicerolo-3-fosforanowa znajduje się na zewnętrznej powierzchni btony wewnętrz
nej, układ ten nie wymaga transportu substratów przez błonę.
_______________________________________________________________________________
158 / ROZDZIAŁ 14
AMIN0TRANSFERA2A
Asp Asp
forami nieorganicznego. Przenośnik nukleoty- enzym działa jako energetycznie zależny bufor
dów adeninowych umożliwia wymianę ATP red.-oks. i jako źródło NADPH dla enzymów
z ADP, ale nie z AMP. Pozwala on wyjść wewnątrzmitochondrialnych, takich jak dehyd-
cząsteczce ATP z mitochondrionu do pozamito- rogenaza glutaminianowa i hydroksylazy uczes-
chondrialnych miejsc zużywających energię tniczące w syntezie steroidów.
oraz zapewnia powrót ADP do wnętrza mito-
chondrionu, gdzie służy do syntezy ATP (ryc. Niedoczynność łańcucha oddechowego
14-17), Na+ może wymieniać się z H + , zużywa- jest przyczyną choroby
jąc gradient protonów. Uważa się, że aktywny Niedobory lub brak większości oksydore-
transport Ca 2h do mitochondriów zachodzi duktaz łańcucha oddechowego są przyczyną
z przemieszczeniem I ładunku (uniport). praw- śmiertelnej miopatii tnitochondrialnej niemowląt
dopodobnie na zasadzie antyportu CaJ + /H+, i dysfunkcji nerek. MELAS (miopatia mito-
Uwalnianie wapnia z mitochondriów jest ułat- chondrialna, encefalopatia, kwasica mkczano-
wione przez wymianę z Na+. wa i udar) jest dziedzicznym zespołem chorobo-
wym, wynikającym z niedoboru oksydoreduk-
tazy NADH; ubichinon {kompleks 1) lub ok-
Jonofory umożliwiają swoistym sydazy cytochromowej. Opisano wiek chorób
kationom transport przez błonę spowodowanych niedoborem któregoś z en-
Jonofory uzyskały taką nazwę ze względu na zymów mitochondrialnych (Scholte).
ich zdolność do kompleksowania swoistych
kationów i ułatwiania ich transportu przez
błony biologiczne. Ta właściwość jonoforów PIŚMIENNICTWO
wynika z ich lipofilowego charakteru, który
umożliwia penetrację błon lipidowych, takich Boyer PD: The unusual enzymology of ATP synthase.
jak błona mitochondrialna. Za przykład może Biochemistry 1987;26:8503. Cross RL: The
posłużyć walinomycyna umożliwiająca przecho- mechanism and regulation oT ATP
dzenie K+ przez błonę mitochondriainą. w na- synthesis by FrATPases. Annu Rev Biochem
stępstwie czego dochodzi do rozładowania po- 1981;50:<581. Hatefi Y: The mitochondrial
electron transport
tencjału błonowego między środowiskiem ze- and oxidative phosphorylation system. Annu
wnętrznym i wewnętrznym mitochondrionu. Rev Biochem 1985;54:1015. Hinkle PC,
Nigerycyna również działa jako jonofor dla K+, McCarty RE: How cells make ATP.
ale na zasadzie wymiany z H + . Prowadzi to do Sci Am (March) 197K;238:104. Mitchcll P:
zniesienia transmembranowego gradientu pH. BCeilin's respiratory chain concept
W obecności walinomycyny i nigerycyny, zo- and its chemiosmotic consequences. Science
staje wyeliminowany zarówno potencjał błono- 1979;206:1148. Nicholls DG: Bioenergetics:
wy, jak i gradient pH i stąd całkowite hamowa- An introduetion to
the Chemiosmotic Theory. Academic Press,
nie fosforylacji. Klasyczne związki rozprzęgają- 1982. Prince RC: Tbe proton pump of
ce, takie jak dinitrofenol, są w rzeczywistości cytochrome
jonoforami protonowymi. oxidase. TIBS 1988;13:159.
Schohe HR, et al: Defects in oxidative phos-
Transhydrogenaza transportująca H* phorylation. Biochemical iiwestigations in skeletal
wytwarza wewnątrzmitochondrialny muscle and expression of the lesion in
NADPH other cells. / Inher Metab Dis 1987;I0, Suppl
Znajdująca się w wewnętrznej błonie mito- 1:81. Tyler DD: The mitochondrial ATP
synthase.
chondrialnej energetycznie zależna transhydro- Page 117 in: Membranę Structure and Func-
genaza katalizuje przeniesienie H+ z wewnątrz- tion, Vol. 5. Bittar EE (editor). Wiicy, 1984.
mitochondrialnego NADH na NADP, tworząc Tyler DD, Sutton CM: Mitochondrial trans-
NADPH, który jest sprzężony z przemiesz- porting systems. Page 181 in: Membranę
czeniem protonów ze środowiska zewnętrznego Structure and Function. Vol 5. Bittar EE
do wnętrza mitochondrionu. Wydaje się, że (editor). Wiley, 1984.
Węglowodany o znaczeniu
fizjologicznym 1
5
Peter A. Mayes, PhD, DSc
WPROWADZENIE WĘGLOWODANY SĄ
ALDEHYDOWYMI LUB
Węglowodany są szeroko rozpowszechnione KETONOWYMI POCHODNYMI
w świecie roślinnym i zwierzęcym. Odgrywają ALKOHOLI
one rolę zarówno strukturalną, jak i metabo- WIELOHYDROKSYLOWYCH
liczną. W roślinach glukoza jest syntetyzowana
z dwutlenku węgla i wody w procesie fotosyn- Węglowodany klasyfikuje się następująco:
tezy i przechowywana jako skrobia lub ulega
przekształceniu w błonnik szkieletu roślinnego. Monosacharydy są to węglowodany,
Zwierzęta mogą syntetyzować niektóre węglo- które nie ulegają hydrolizie do form
wodany, wykorzystując do tego celu tłuszcz prostszych. Na podstawie liczby atomów
i białka, ale większa część węglowodanów zwie- węgla można je podzielić na triozy, tetrozy,
rzęcych jest pochodzenia roślinnego. pentozy, heksozy i hcptozy; oraz na aldozy
i ketozy zależnie od obecności grupy aldehydo-
wej lub ketonowej. Przykładami są:
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
Aldoza Ketoza
Triozy (C3H6O3) Aldehyd Dihydro-
Znajomość struktury i właściwości węglowo-
danów fizjologicznie ważnych jest niezbędna do glicerynowy ksyaceton
Tetrozy (C.H.OJ Erytroza Erytruloza
zrozumienia ich roli w ekonomii organizmu Pentozy (CBH10Os) Ryboza Rybuloza
ssaków. Glukoza jest najważniejszym węglowo- Heksozy (C6H12O0) Glukoza Fruktoza
danem, ponieważ większość węglowodanów za-
wartych w pokarmach wchłania się do krwio- Disacharydy to węglowodany, które
biegu jako glukoza lub jest przekształcana w nią podczas hydrolizy rozpadają się na
w wątrobie, a w organizmie z glukozy mogą 2 cząsteczki takich samych lub różnych
powstać wszystkie inne cukry. Glukoza jest monosacharydów. Przykładami są sacharo-
istotnym źródłem energii w tkankach, ssaków (z za, laktoza i maltoza.
wyjątkiem przeżuwaczy) i uniwersalnym „paii- Oligosacharydy to cząsteczki, które
wem" dla płodu. Jest ona przekształcana w inne podczas hydrolizy rozpadają się na 3—6
cukry odgrywające swoiste role, np. glikogen jednostek monosacharydowych. Przy-
jako spichlerz; ryboza w kwasach nukleino- kładem może być maltotrioza*.
wych; galaktoza w laktozie mleka, w pewnych Polisacharydy w wyniku hydrolizy
lipidach złożonych oraz w połączeniu z biał- rozkładają się na ponad 6 cząsteczek
kami w glikoproteinach i proteoglikanach. Do monosacharydów. Przykładami polisacha-
chorób związanych z zaburzeniami węglowo- rydów, które mogą być liniowe lub rozgałęzio-
danów zalicza się cukrzycę, galaktozemic, zabu-
rzenia spichrzania glikogenu i nietolerancję mle- * Należy podkreślić, że nie jest to trioza, ale
ka. trisacharyd zbudowany z 3 reszt a-glukozy.
II — Biochemia
162 / ROZDZIAŁ 15
ne, są skrobie i dekstryny. Niekiedy określa się frakcji promieni rentgenowskich ustalono, że
je jako heksozany lub pentozany, w zależności ten sześcioczłonowy pierścień zawierający
od rodzaju monosacharydów otrzymywanych 1 atom tlenu, w rzeczywistości istnieje w formie
w wyniku hydrolizy. krzesełkowej (ryc. 15-1C).
C —H
'C-H I H-C
t HO- —OH
J
C-H ( HO
I H- SC- —C —H
OH i H-C
I HO—
«C -H
I *C —H Ć m
I 'CHsOH —OH
H-C I
CH,O
H
a-D-Glutoza
L-Glukoza D- Glukoza
Ryc. 15-1. a-D-Glukoza. A — forma łańcuchowa,
B — wzór rzutowy Hawortha, C — konformacja Ryc. 15-2. D- i L-lzomery aldehydu glicerynowe -
krzesełkowa. go i glukozy.
WĘGLOWODANY O ZNACZENIU FIZJOLOGICZNYM / 163
W
w roztworach glukozy jest prawoskretna; z tego
H OH powodu w praktyce klinicznej często używa się
H OH nazwy dekstroza zamiast glukoza.
«r-D-Glukoplranoza
(fl-anomer)
/f-OGIukopIranoza 4. Epimery. Izomery różniące się konfigu
(0-anomer) racją — OH i — H przy atomach węgla 2, 3 lub
4 glukozy nazywamy epimerami. Najważniej
Acykliczna forma
aldehydowa
szymi biologicznie epimerami glukozy są man-
noza i galaktoza, utworzone przez epimeryzację
Ryc. 15-S. cc- i p-stereoizomery odpowiednio przy węglu 2 i 4 (ryc. 15-6).
D- glukopiranozy. 5. Izomery konstytucyjne — aldoza,
Mechanizm mutarotacji. ketoza. Fruktoza ma ten sam wzór cząstecz
kowy co glukoza, lecz różni się wzorem struk
turalnym. Przy drugim atomie węgla cząsteczki
pierścienia pó lace tal owego i jego odtwarzania, fruktozy znajduje się potencjalna grupa ketono
wraz ze zmianami położenia grup — H i — OH wa (ryc. 15-7), natomiast glukoza zawiera po
przy pierwszym atomie węgfa. Pośrednikiem tencjalną grupę aldehydową w pozycji 1 (ryc.
w tym procesie jest przypuszczalnie uwodniona 15-8).
HOCH, HOCH
H OH a-
D-Galaktoza
Ryc. 15-6.
Epirneryzacja
glukozy
H H a-
D-Mann ola
CH,OH CH3OH
I i
C=O CH,OH c=o
CH,OH CHiOH CHjOH C = O I HO HO—C—H
i — C— H
c=o
I
ć=o H—C —OH
H—C —OH
I H—C
I H-C —OH
HO—C—H — OH H —C—OH I H—C
H-C-OH —OH
i H- C - OH CH,OH
CH,OH CHiOH
CH,OH
H-C-OH
CH,OH
Aldehyd D-gllcarynowy
CHO
ł
CHO CHO
ł
CHO
HO-Ć-H H-Ć -OH HO-Ć-H H-Ć -OH
LJA /* LJ
HO-Ć-H n v^ w n H-Ć-OH H-Ć -OH
j
H -C -OH H-C -OH H-Ć -OH H-C -OH
ĆH3OH CH.OH CHiOH CHjOH
D-LIksoza D-Ksyloza D-Arablnoza D-Ryboia
CHO
r 1
H-C-OH HO-C-H H-Ć-OH
HO-Ć-H HO-C-H HO-Ć-H
HO-Ć-H H-Ć-OH H-Ć-OH
H-C-OH H-C-OH H-Ć-OH
ĆH,OH CH,OH CH,OH
O-Galakloza D-Mannoza D -Glukoza
HO/CH.OH
OH H OH OH
Ryc, 15-10. Streptomycyna (z lewej) i ouabaina (z prawej).
toza — galaktozydent, itd. Jeżeli drugą grupą Deoksycukrem jest również L-fukoza (p. ryc.
jest amina, powstaje wiązanie N-glikozydowe, 15-17), składnik glikoprotein, oraz 2-deoksy-
np. między adeniną a rybozą w takich nuk- glukoza, znany inhibitor metabolizmu glukozy.
leotydach, jak ATP (p. ryc. 12-5).
Glikozydy są składnikami wielu leków i przy- Aminocukry (heksozoaminy) są
praw korzennych oraz tkanek zwierzęcych. składnikami glikoprotein,
Aglikonem może być metanol, glicerol, steroł, gangliozydów i glikozaminoglikanów
fenol lub zasada, np. adenina. Wszystkie gliko- Przykładami aminocukrów występujących
zydy, ważne w medycynie ze względu na ich w przyrodzie są D-glukozamina (ryc. 15-12),
działanie na mięsień sercowy (glikozydy naser- D-galaktozamina i D-mannozamina. Glukoza-
cowe), zawierają, jako składnik aglikonowy, mina jest składnikiem kwasu hialuronowego.
steroidy. Należą tu pochodne naparstnicy i stro- Galaktozamina (chondrozamina) jest składni-
fantusa, takie jak ouabaina będąca inhibitorem kiem chondroityny (p. rozdz. 54),
Na+/K+-ATPazy błon komórkowych. GUko-
zydami są niektóre antybiotyki, np. streptomy-
cyna (ryc. 15-10). HOCH
Maltoza Trehaloza
A----\
iOH
1
—o—'
H OH H
OH
0-a-0-Glukoplranozylo-(1- ł4)-a-
D-giukopiranoza H OH H
0-a-OGIukoplranozyto-(1-ł1)-«-[>-g!ukoplranozyd
Celobioza
HOCH2
HO
H OH OH H H OH OH
Laktoza
H OH H OH
O-0-D-GaJal<taptranozylo-(1-.4)-£-D-gfukopiranoza
Ryc. 15-13. Struktura typowych disacharydów. Przedrostek a i p odnosi się do konfiguracji przy
anomerycznym atomie węgla(*). Jeżeli węgiel anomeryczny drugiej reszty uczestniczy w tworzeniu
wiązania glikozydowego, to ta|ją resztę glikozydową nazywa stę furanozydem lub piranozydem. W odróż-
nieniu od większości innych cukrów, cukier nie mający wolnej potencjalnej grupy aldehydowej lub
ketonowej na węglu anomerycznym nie wykazuje właściwości redukujących.
WĘGLOWODANY O ZNACZENIU FIZJOLOGICZNYM / 169
na fruktoza powoduje zmianę (inwersję) skrę- nikami skrobi s ą: amylo z a (15 20%),two rżąca
cał no ści optycznej pierwotnie prawoskrętnej nierozgałęzioną strukturę helikoidalną (ryc.
sacharozy. 15--14), oraz amylopektyna (80—85%),
tworząca łańcuchy rozgałęzione. W tej
ostatniej do łańcucha głównego są przyłączone
POLISACHARYDY PEŁNIĄ FUNKCJE wiązaniem 1 -+ó łańcuchy boczne; jedno
ZAPASOWE I STRUKTURALNE odgałęzienie przypada na 24—-30 reszt
glukozowych połączonych wiązaniami l-*4.
Do polisacharydów zalicza się następujące Glikogen (ryc. 15-15). Jest zapasowym polisa-
ważne fizjologicznie węglowodany: charydem organizmów zwierzęcych. Często na-
Skrobia. Ma budowę łańcucha a-glikozydo- zywa się go skrobią zwierzęcą. Ma strukturę
weg"b. Takie związki, rozpadające się w trakcie bardziej rozgałęzioną niż amylopektyna, bo-
hydrolizy tylko na cząsteczki glukozy, są homo- wiem jedno odgałęzienie przyłączone do łań-
polimerami zwanymi glukoza na mi tub glukana- cucha głównego wiązaniem a(l -»-6)-glikozydo-
tni. Skrobia jest najważniejszym źródłem węg- wym przypada na 10—18 reszt a-D-glukopi-
lowodanów w pożywieniu i znajduje się w ka- ranozowych połączonych wiązaniami a(l-»4)--
szach, ziemniakach, roślinach strączkowych glikozydowymi,
i innych warzywach. Dwoma głównymi skład- Inulina. Jest polisacharydem występującym
REGION ZEWNĘTRZNY
Heksozy
Mannoza (Man) Galaktoza (Gal)
Acetyloheksozaminy
N-Acetyloglukozarnina N-Acetylogalaktozarriina
(GIcNAc) (GaiNAc)
Pentozy
Arabinoza (Ara) Ksyloza (Xyi)
HOCH,
H HN-COCH3 Metylopentozy
L-Fukoza (Fuc; p. ryc, 15-17)
H OH Kwasy sjałowe
Pochodne N-acylowe kwasu neuraminowego, np.
Kwas 0-glukuronowy Siarczan N-acatylogalaktozaminy
kwas N-acetyloneuraminowy (NeuAc; p. ryc. 15-18),
główny kwas sjalowy.
Heparyna
Dojrzale glikoproteiny, oprócz kolagenu, nie
zawierają glukozy i w przeciwieństwie do
gliko-/aminoglikanów i proteogiikanow nie
H/H \H Hy zawierają kwasów uronowych.
"O. Kwasy sjalowe. Są N- lub O-acylowymi po-
chodnymi kwasu neuraminowego (ryc. 15-18).
Kwas neuraminowy jest 9-węglowym cukrem,
H
NH«SO3~ H OSĄ1
WOH H
roślinnych, aglutynin białkowych, które wią-
żą się swoiście z pewnymi resztami glikozylowy-
mi, np. kimkanawalina A jest swoista w stosun-
R y c . 1 5 - 1 7 .( i - L F u k o z a ( 6 - d e o k s y - p - L - g a l a k t o - ku do reszt a-glukozy 1 owych i a-mannozylo-
za). wych.
Glikoforyna. Jest główną integralną gliko-
proteiną błony ludzkich erytrocytów. Zbudo-
wana ze 130 reszt aminoacylowych tkwi w bło-
Ac —NH COCT nie lipidowej tak, że zarówno z zewnętrznej, jak
i z wewnętrznej (cytoplazmatycznej) powierz-
chni błony wystają wolne części polipeptydowe.
Łańcuchy sacharydowe są przyłączone tylko do
części N-końcowej, znajdującej się na zewnątrz
powierzchni zewnętrznej błony (p. rozdz, 43).
OH H
Ryc. 15-18. Struktura kwasu N-acetyloneurami- PIŚMIENNICTWO
nowego (kwasu sjalowego). Ac = CH3-CO-.
Advances in Carbohydrate Chemistry. Academic
Press, 1945—current. Collins PM (editor);
Carbokydrates. Chapman
którego strukturę można wyprowadzić, tączac & Hali, 1987. Ferrier RJ, Collins PM;
mannozaminę (epimer glukozaminy) z pirogro- Monosaccharide Chemistry.
nianem. Kwasy sjalowe są składnikami zarów- Penguin Books, 1972. Hughes RC: The comple*
no glikoprotein jak i gangliozydów. carbohydrates of mam-
malian celi surfaces and their biological roles.
Essays Biochem 1975;11:1. Lindahl U, Hook M:
Glycosaminoglycans and their
WĘGLOWODANY ZNAJDUJĄ SIĘ binding to biological macromolecules. Annu Rev
W BŁONACH KOMÓRKOWYCH Biochem 1978;47:385. Pigman WW, Horton D
(editors): The Carbohydrates.
Lipidową strukturę błon komórkowych opi- Vols — 1A and 1B. Academic Press, 1972.
sano w rozdz. 16 i 43. Analiza składników błon Rees DA: Poiysaccharide Shapes. Wiley, 1977.
komórkowych ssaków wykazuje, że ok. 5% Sharon N: Carbohydrates. Sci Am 1980;245:90
Lipidy o znaczeniu
fizjologicznym 1
6
Peter A. Mayes, PhD, DSc
KWASY TŁUSZCZOWE SĄ
ALIFATYCZNYMI KWASAMI
CH3(CH2),CH = CH(CHj)7COOH
KARBOKSYLOWYMI
lub
Kwasy tłuszczowe występują głównie w for- a>9,C18:1 lub n-9, 18:1
mie zestryfikowanej w naturalnych tłuszczach
i olejach, ale w surowicy krwi występują i są CH3CH2CH,CH2CH£H2CHJCH2CH = CH(CH2)7COOH
n 17 10 9 1
transportowane w formie niezestryfikowanej
jako wolne kwasy tłuszczowe. Kwasy tłuszczowe Ryc. 16-1. Kwas oleinowy, n-9 (n minus 9).
występujące w tłuszczach naturalnych są zwykle
pochodnymi nierozgałęzionych łańcuchów wę-
glowodorowych i zawierają parzystą liczbę ato-
mów węgla, ponieważ są syntetyzowane z jedno-
stek dwuwęglowych. Ich łańcuch może być Nasycone kwasy tłuszczowe nie
nasycony (brak wiązań podwójnych) lub niena- zawierają wiązań podwójnych
sycony (z jednym, lub więcej, wiązaniem po- Nasycone kwasy tłuszczowe można trakto-
dwójnym). wać jako pochodne kwasu octowego, pierw-
szego przedstawiciela szeregu. W tabeli 16-1
Nazwy kwasów tłuszczowych przedstawiono przykłady kwasów tego szeregu.
wyprowadza się od odpowiednich Inne długołańcuchowe kwasy tłuszczowe z
węglowodorów tego szeregu występują przeważnie w woskach.
Według najczęściej używanej nomenklatury Wyodrębniono również kilka kwasów tłusz-
nazwę systematyczną kwasu tłuszczowego two- czowych o łańcuchu rozgałęzionym zarówno
rzy się od nazwy węglowodoru o tej samej z materiału roślinnego, jak i zwierzęcego.
liczbie atomów węgla przez dodanie końcówki
-owy do nazwy węglowodoru (nomenklatura Nienasycone kwasy tłuszczowe
genewska). Tym sposobem nazwa kwasu nasy- zawierają jedno lub więcej wiązań
conego kończy się na -anowy np. oktanowy, podwójnych (p. tab. 16-2)
a kwasu nienasyconego z wiązaniami podwój- Kwasy te można podzielić na podgrupy ze
nymi na -enowy, np. oktadekenowy (kwas ole- względu na ich stopień nienasycenia.
inowy). A. Kwasy jednonienasycone (monoetenoidy,
Numerację atomów węgla rozpoczyna się od kwasy monoetenowe) zawierające jedno wiąza
węgla grupy karboksylowej (węgiel nr 1). Atom nie podwójne.
węgla przylegający do węgla karboksylowego B. Kwasy wielonienasycone (polienoidy, kwa
(nr 2) jest również znany jako węgiel a. Atom sy polienowe) zawierające więcej wiązań po
węgla nr 3 jest węglem p, a atom węgla w grupie dwójnych.
metylowej znajdującej się na dystalnym końcu C. Eikozanoidy. Grupa związków, pochod
łańcucha nazywa się węglem w lub n-atomem nych ikoza-(20-C) polienowych kwasów tłusz
węgla. czowych, obejmująca prostanoidy i leukotrieny
W użyciu jest kilka sposobów wskazywania (LT). Do prostanoidów zalicza się prostaglan-
liczby i położenia wiązań podwójnych; np. A9 dyny (PG), prostacykliny (PGI) i tromboksany
oznacza wiązanie podwójne między atomami (TX). Terminu „prostaglandyny" używa się
węgla 9 i 10 kwasu tłuszczowego; to9 wskazuje często nieściśle jako określenia ogólnego obej
wiązanie podwójne przy węglu 9, licząc od mującego wszystkie prostanoidy.
atomu węgla co. Na ryc. 16-1 przedstawiono Prostagiandyny. Odkryto pierwotnie w nasie-
powszechnie używane sposoby wskazywania niu, ale obecnie wiadomo, że występują prak-
liczby atomów węgla, liczby i położenia wiązań tycznie we wszystkich tkankach ssaków, działa-
podwójnych w cząsteczce kwasu tłuszczowego. jąc jako miejscowe hormony lokalne; wykazują
U zwierząt dodatkowe wiązania podwójne są one istotne aktywności fizjologiczne i farmako-
wprowadzane tylko miedzy istniejącym wiąza- logiczne. In vivo są one syntetyzowane z 20-C
niem podwójnym (np. (o9, ro6 lub ca3) a węglem wielonienasyconych (ikozanowych) kwasów
karboksylowym, wynikiem czego są 3 serie kwa- tłuszczowych (np. kwasu arachidonowego).
sów tłuszczowych, znane odpowiednio jako Pierwszy etap biosyntezy polega na cyklizacji
rodzina o>9, 006 i co3. środkowej części łańcucha i utworzeniu pierś-
LIPIDY O ZNACZENIU FIZJOLOGICZNYM / 175
Tabela 16-2. Nienasycone kwasy tłuszczowe występujące w pokarmach i mające znaczenie fizjologiczne
Liczba atomów C
oraz liczba i Nazwa N a z wa
Szereg Występowanie
pozycja wiązań zwyczajowa systematyczna
podwójnych
zwłaszcza
w oleju lnianym
Kwasy tetraenowe {z 4 podwójnymi wiązaniami)
20:4; 5, 8, 11, 14 Arachidonowy 5,8,11,14- Ikozatetraeno- Występuje z kwasem lino-
nowy lowym, zwłaszcza w oleju
arachidowym; istotny skła-
dnik fosfolipidów zwierzę-
cych
Kwasy pentaenowe (z 5 podwójnymi wiązaniami)
20:5; 5, 8, 11, 14, Timnodonowy 5,8,11,14,17-lkozapenta- Istotny składnik olejów ry-
17 enowy bich, np. tranu dorszowego
22:5; 7, 10, 13, Klupanodono- 7,10,13,16,19-Dokoza- Oleje rybie, fosfolipidy w
16, 19 pentaenowy mózgu
Kwasy heksaenowe {z 6 podwójnymi wiązaniami)
22:6; 4, 7, 10, 13, Cerwonowy 4,7,10,13,19-Dokozahek- Oleje rybie, fosfolipidy
16, 19 saenowy w mózgu
LIPIDY O ZNACZENIU FIZJOLOGICZNYM / 177
coo- coo-
COO"
Ryc. 16-5.
Izomery
Postać trans
(kwas eialdynowy)
Ryc. 16-4. Leukotnen A4 (LTA4).
12 — Biochemia
178 / ROZDZIAŁ 16
■■■ii
CH2— O-P—O—CH2 O
i ■ I< 4Ś u i u
f H-C-OH O O H-C-O-C-Ra
Fosfatydyloglicerol
Bisfosfatydyloglicerol (kardiolipina)
Ryc. 16-11. Kardiolipina (bisfosfatydyloglicerol}.
180 / ROZDZIAŁ 16
Lizofosfolipidy są związkami
Etanoloamina pośrednimi w metabolizmie
fosfoglicerydów
Ryc. 16-13. 3-Fosfatydytoetanoloamina Są to fosfoacyloglicerole zawierające w swojej
cząsteczce tylko jedną resztę acylową, np. lizole-
cytyna, uczestnicząca w metabolizmie i prze-
kształcaniu fosfolipidów (ryc. 16-16).
Fosfatydyloinozytol jest prekursorem 0 II CH 2-O-C-R
wtórnych przekaźników
Występuje tu stereoizomer ino2ytolu, mioi-
nozytol (ryc. 16-14). Fosfatydyloinozytoto-4,5-bis- CH 2-O-P-S-CH3-CHi-N-ĆH a
fosforan jest ważnym składnikiem fosfolipidów | ^
błon komórkowych. Po pobudzeniu komór-
ki przez właściwy hormon jest hydrolizowany
do diacyloglicerolu i inozytolo-tris-fosforanu. Cholina
z których każdy działa jako wewnątrzkomór- Ryc. 16-16.Lizolecytyna.
kowy sygnał, czyli drugi posłaniec (p. str. 594).
R J - C - O - CH o
1 !t
LIPIDY O ZNACZENIU FIZJOLOGICZNYM / 181
Ceramid
Sfingozyna
?H H
CH 3 - (CH s ),s-CH=CH-CH-CH-N-
ĆH; Kwas tłuszczowy
Ó
Kwas fosforowy
Cholina
zyny z kwasem tłuszczowym nazywa się cerami- nym gJikosfingolipidem mózgu i innych tkanek
dem; struktura tego typu występuje również nerwowych, ale we względnie małych ilościach
w glikolipidach (p, poniżej). występuje on wszędzie. Zawiera sporo charak-
terystycznych Ci4 kwasów tłuszczowych. Gala-
GLIKOLIPIDY ktozyłoceramid (ryc. 16-19) może zostać prze-
(GLIKOSFINGOLIPIDY) SĄ kształcony w sulfogalaktozyloceramid (klasycz-
ISTOTNYM SKŁADNIKIEM ny sulfoglikozylosfingolipid; dawniej sulfatyd),
TKANKI NERWOWEJ I BŁON który występuje obficie w mielinie. Glukozylo-
KOMÓRKOWYCH ceramid jest przeważającym prostym glikosfln-
golipidem tkanek pozanerwowych, aJe w ma-
Glikolipidy są szeroko rozpowszechnione łych ilościach znajduje się również w mózgu.
w każdej tkance organizmu, zwłaszcza w tkance Bardziej złożonymi glikosfmgolipidami są gan-
nerwjowej takiej jak mózg. Znajdują się głównie gliozydy, pochodne glukozyloceramidu. Gang-
w zewnętrznej warstwie błony plazmatycznej, liozyd jest glikosfingolipidem zawierającym do-
z której wystają ich. łańcuchy oligosacharydo- datkowo jedną lub więcej reszt kwasu sjalowego.
we, tworząc sacharydy powierzchni komórki. Kwas N-acetyloneuraminowy (NeuAc; p.
Głównymi glikolipidami zwierzęcymi są gli- rozdz. 15) jest zasadniczym kwasem sjalowym
kosfingolipidy. Zawierają one ceramid i jedną występującym w tkankach ludzkich. Ganglio-
lub więcej cząsteczek cukru. Dwoma najprost- zydy występują w dużych stężeniach również
szymi glikolipidami są gaiaktozyloceramid i glu- w tkance nerwowej. Wydaje się, że pełnią one
kozyloceramid. Galaktozyloceramid jest głów- funkcje receptorowe i inne. Najprostszym gang-
Sfingazyna
____A
O O
H H II
3—(CH2)12-CH= CH- CH-CH—N—C-
CH(OH) -
I
H OH Kwas tłuszczowy,
np. kwas cerebronowy
O-CH,
GalaWoza
Byc. 16-23. Siereochemta steroidów: (A) konfiguracja trans między wszystkimi sąsiadującymi pierś-
cieniami; (B) konfiguracja cis między pierścieniami A i B.
H H
+R-
H H Endonad tlenek
WodoronadUenek
Aldehyd malonowy
ROOH
Ryc. 16-28. Peroksydacja tipidów. Reakcje inicjuje światło lub jony metali. Aldehyd matonowy powstaje
tylko z kwasów tłuszczowych mających 3 lub więcej wiązań podwójnych. Miarą peroksydacji lipidów jest
ilość powstającego aldehydu malonowego oraz etanu lub pentanu powstających odpowiednio z 2 koń-
cowych węgli kwasów u3-tłuszcz owych lub z końcowych 5-węgli kwasów a>6-tłuszczowych.
LIPIDY O ZNACZENIU FIZJOLOGICZNYM / 185
LIPID AMFIPATYCZNY
A
Grupy polarne,
czyli hydrofitowa
Grupy nie polarna,
czyli hydrofobowe
Faza wodna
Faza wodna
OOOOOO Faza wodna
uouuoo
Faza wodna PODWÓJNA
WAHSTWA LIPIDOWA
EMULSJA OLEJU W WOOZIE
D
LiPOSOM
Faza
nie po I ar na
Fala
wodna
Przedzi Podwójna
ał warstwa llpldowa
wodny (WIELOWARSTWOWY)
L1POSOM
(JEDNOWARSTWOWY)
E
R yc . 16-31. Powstaw anie błon lip idow ych, mice li, em u ls ji i liposom ów z lipidów am ftpatycznych, n p.
fosfolipidów. _____________________________________
Cząsteczki Białka,
pokarmu węglowodany,
lipidy,
kwasy nukleinowe Itp.
Trawienie Inne
Cząsteczki Wchłanianie Szlaki procesy
prostsze amfl bo endoerglczne
Heine
Pokarmy
Glikogen
Glukoza 3CO,
Gl u kozotosforany
Trlozofosforany Cykl
pentnzof osf
s oran owy
(3
--------- ^ -------»-
Plrogronian. Rybozofosforan
'
Acyt
oglte
erol
Mlec
zan
Kwasy
tłuszczowe
Cholesterol
Trlacyloglicerol Steroidy
(tłuszcz)
Cholesterol
Cti oieslerologeneza
Ketogeneza
Pokarmy
Związki ketonowe
Ryc. 17-3. Ogólny schemat metabolizmu kwasów tłuszczowych i jego główne
produkty końcowe. Związki ketonowe to acetooctan, 3-hydroksymaślan aceton
Białka pokarmów
Białka tkankowe
I
Aminokwasy Nisbialkowe
pochodne azotowe
2CO,
TFWNSAMINACJA
Ryc. 17-4. Ogólny schemat przemiany aminokwasów i jej główne produkty końcowe.
ZARYS PRZEMIAN POŚREDNICH / 191
mocznik. Szkielety węglowe powstające w wyni- które tworzą część subkomórkowego zestawu
ku transaminacji są: 1) utleniane do COi w cyk- szlaków metabolicznych.
lu kwasu cytrynowego, 2) wykorzystane do
syntezy glukozy (glukoneogeneza) lub 3) ulegają Krążenie krwi integruje metabolizm na
przemianie w związki ketonowe. poziomie tkanki i narządu
Poza niezbędnym udziałem w syntezie białka, Aminokwasy powstające w procesie trawienia
aminokwasy są również prekursorami wielu białek pokarmowych oraz glukoza powstająca
innych ważnych związków, np. puryn, pirymi- w wyniku trawienia węglowodanów są wchła-
dyn i hormonów, takich jak adrenalina lub niane z jelita do krwi żyły wrotnej wątroby. To
tyroksyna. gwarantuje, że zarówno te metabolity jak i inne
rozpuszczalne w wodzie produkty trawienia są
Szlaki metaboliczne mogą być badane początkowo kierowane do wątroby (ryc. 17-5).
na różnych poziomach organizacji Podstawową funkcją metaboliczną wątroby jest
Dotąd patrzyliśmy na metabolizm zachodzą- regulowanie stężenia większości metabolitów
cy w całym organizmie. Umiejscowienie szla- we krwi, zwłaszcza glukozy i aminokwasów. W
ków metabolicznych i ich integrację ustala się za przypadku glukozy odbywa się to przez
pomocą badań na niższych poziomach organi- wychwytywanie nadmiaru glukozy i przekształ-
zacji, a mianowicie: 1. Na poziomie tkanki canie jej w glikogen (gUkogenogeneza) lub
i narządu — określa się rodzaj substratów w tłuszcz (lipogencza). Pomiędzy posiłkami,
wchodzących i metabolitów opuszczających w celu uzupełnienia stężenia glukozy we krwi,
tkanki lub narządy i podaje ogólny opis ich wątroba uwalniają ze zmagazynowanego gliko-
przemian. 2. Na poziomie subkomórkowym — genu (glikogenoliza) lub, wraz z nerką, prze-
każda struktura subkomórkowa (np. mito- kształca metabolity niecukrowe, takie jak mle-
chondrium) lub kompartment komórki (np. czan, glicerol i aminokwasy, w glukozę (gluko-
cytozol) pełni swoiste funkcje biochemiczne. neogeneza). Utrzymanie właściwego stężenia
fosforan o^yk.-j
^SllkoW///
Sllkogen
5
S^
JELITO CIENKIE
Ryc. 17-S. Transport i los głównych substratów i metabolitów węglowodanowych i amtnofcwasowych.
Uwaga: w mięśniu wolna glukoza występuje w niewielkich stężeniach, ponieważ po wniknięciu do
komórki ulega natychmiast fosforylacji. _____ _____
ZARYS PRZEMIAN POŚREDNICH / 193
13 — Biochemia
194 / ROZDZIAŁ 17
CYTOZOL
Gtikogen
, Białko
AA / J^ybosom
Cykl
per lożof ostoranowy /
.:-.Siateczka.-\śród p
I azm a tyczn a /
Szczawiooctan Acetyio-CoA
AA
Fumaran Cytrynian
Sukcynylo-CoA a-Ketoglutaran
AA
M1TOCHONDRIUM
metabolicznych w wątrobowej komórce miąższowej. AA -> —
przemiana jednego lub więcej aminokwasów egzogennych, AA *+ — przemiana jednego lub więcej
aminokwasów endogennych.
ZARYS PRZEMIAN POŚREDNICH / 19S
Nieaktywny
enzym,
sprzężenie ku przodowi
Jądrowa biosynteza
Indukcja
mHNA
Represj
a
Ryc. 17-8. Mechanizmy kontroli reakcji enzymatycznych. Liczby w kółkach wskazują możliwe miejsca
działania hormonów. CD—zmiany przepuszczalności błony, © — przemiana postaci nieaktywnej w postać
aktywną enzymu, ® — zmiana szybkości translacji mRNA na poziomie rybosomu, © — indukcja
biosyntezy mRNA. © — represja biosyntezy mRNA.
________________________________________________________________________________
ZARYS PRZEMIAN POŚREDNICH / 197
cyjna modyfikacja enzymu przez fosforylację lub jest to zmiana szybka, Jęcz jest częstą reakcją na
defosforylację jego cząsteczki. Jest ona szybka zmianę odżywiania. Hormony mogą działać
i często zachodzi za pośrednictwem drugiego jako induktory lub represory syntezy mRNA
posłańca — cAMP, który z kolei powoduje w jądrze komórkowym lub jako stymulatory
przekształcenie enzymu nieaktywnego w enzym translacji w procesie syntezy białka na poziomie
aktywny. To przekształcenie jest przeprowa- rybosomów (p. rozdz. 41 i 44).
dzane albo przez kinazę białek cAMP-zależną, Znamienną cechą, która ułatwia kontrolę
która fosforyzuje enzym, lub przez swoistą metabolizmu, jest to, że szlak degradacji sub-
fosfatazę, która defosforyluje enzym. Aktywną stratu nie jest prostym odwróceniem syntezy.
formą enzymu może być albo jego cząsteczka Zwykie w grę wchodzą 2 całkowicie oddzielne
ufosforylowana, jak w enzymach szlaku de- ciągi, z których każdy podlega oddzielnej regu-
gradacji (np. fosforylaza a), albo cząsteczka lacji, np. synteza i rozpad glikogenu (ryc. 20-1).
defosforylowana, jak w enzymach procesów syn-
tez (np. glikogenowa syntaza a).
Niektóre enzymy regulatorowe mogą być PIŚMIENNICTWO
fosforylowane bez pośrednictwa cAMP i zależ-
nej od cAMP kinazy białek. Te enzymy reagują Cohen P: Control ofEnzyme Actinty, 2nd ed. Chap-
na inne sygnały metaboliczne, takie jak stosu- man & Hal), 1983. Hue L, Van de Werve G
nek [ATP]/[ADP] (np. dehydrogenaza pirogro- (editors): Short-Term
Regulation of Liver Metabolism. Elsevier/North
nianowa; ryc. 19-6) lub kinaza białek kont- Holland, 1981. Newsholme EA, Crabtree B:
rolowana przez Ca2+/kalmodulinę (np. kinaza Flus-generating and
fosforylazy; p. ryc. 20-6). regulatory steps in metabolic control. Trends Bio-
Synteza enzymów kontrolujących szybkość h
m
szlaku może być regulowana hormonalnie. Po- Newsholme EA, Start C: Regulation in Metabolism,
nieważ dotyczy to syntezy nowego białka, nie WiJey, 1973.
1 Cykl kwasu cytrynowego.
Katabolizm acetylo-CoA
8
Peter A. Mayes, PhD, DSc
Cykl kwasu cytrynowego jest integralni} częś- dukujące w postaci wodpru lub elektron ów^Ta
cią procesu, w wyniku którego przeważająca . równoważniki redukujące wchodzą patem do
cześć energii swobodnej, uwalnianej podczas łańcucha oddechowego, gdzie w procesie fps-
utleniania węglowodanów, lipidów i amino- forylacji oksydacyjnej są wytwarzane duże ilości
kwasów, staje się dostępna. W wyniku działania ATP <ryc. 18-2; p. również rozdz. 14). Ten
w cyklu swoistych dehydrogenaz podczas utle- aerobowy proces wymaga tlenu, jako ostatecz-
niania acetylo-CoA powstają równoważniki re- nego utleniacza równoważników redukujących.
2H
Bursztynlan NAD
Sukcynylo-CoA
lCA
Fosforylacja
' oksydacyjna
Łańcuch
i-----? txl<techowy
Anaarobloza
(htpoksja, anoksja)
Flawoproteina
Cytoctirom
Fosforan
bogat o energetyczny
Ryc. 18-2. Cykl kwasu cytrynowego: główny szlak katabolizmu acetylo-CoA w organizmach aero-
bowych. Acetylg-CoA, produkt katabolizmu węglowodanów, białek i lipidów, wchodzi do cyklu.wraz
z H 2O, ulegając utlenieniu do ĆO Z z jednoczesnym uwolnieniem równoważników redukujących (2H).
Późniejsze utlenienie 2H w łańcuchu oddechowym jest sprzężone z fosforylacją AD P do ATP. Każdy obrót
cyklu generuje 11 ~ ® pnez fosfory I a cjf oksydacyjną oraz 1.— ® przez fosforylację substratową (konwer
sję sukcynylo-CoA do bursztynianu) J
_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
200 / ROZDZIAŁ 18
e
Stąd też brak (anoksja) lub częściowy niedobór Reakcja jest wrażliwa na fluorooctan, który
(hipoksja) O2 jest przyczyną całkowitej lub częś- w formie fluoroacetylo-CoA kondensuje ze
ciowej inhibicji cyklu. szczawiooctanem, tworząc fluorocytryman. Ten
Enzymy cyklu kwasu cytrynowego znajdują ostatni hamuje akonitazę, powodując akumu-
sic~w macierzy mitochondrialnej albo w formie lację cytrynianu.
wolnej, albo przyłączone do wewnętrznej po- Wyniki doświadczeń z użyciem związków
wierzchni wewnętrznej błony mitochondrialnej, pośrednich znakowanych węglem lłC wska-
co ułatwia przenoszenie równoważników redu- zują, że akonitaza reaguje z cytrynianem w spo-
kujących na.odpowiednie enzymy łańcucha od- sób asymetryczny. Enzym zawsze działa na tę
dechowego, umiejscowionego również w wewnę- część cząsteczki cytrynianu, która pochodzi ze
trznej błonie mitochondrialnej. szczawiooctanu. Fakt ten był zaskakujący, po-
nieważ kwas cytrynowy wydawał się być związ-
kiem symetrycznym. Okazało się (gdy cząstecz-
REAKCJE CYKLU KWASU kę rozpatruje się w 3 wymiarach), że 2 grupy
CYTRYNOWEGO UWALNIAJĄ — CH2COOH nie są przestrzennie identyczne
RÓWNOWAŻNIKI REDUKUJĄCE I w odniesieniu do grup —OH i —COOH. Na-
CO a (p. ryc. 18-3) stępstwa asymetrycznego działania akonitazy
można ocenić, śledząc losy znakowanego acety-
Enzym kondensujący — syntaza cy trynianowa lo-CoA w cyklu kwasu cytrynowego przed-
— katalizuje inicjującą cykl kondensację acely- stawionego na ryc. 18-3. MożJiwe, że CŁs-akoni-
lo-CoA ze szczaswfloctąnem* i powstanie cyt- tan nie jest koniecznym związkiem pośrednim
rynianu przez utworzenie" wiązania wę-giel- miedzy cytrynianem a izocytrynianem, lecz
węgiel między atomem węgla grupy metylowej w rzeczywistości stanowi boczne odgałęzienie
acety]o-CoA a atomem węgla grupy kar- głównego szlaku.
bonylowej szczawiooctanu. Po reakcji konden- Izocytrynian przy udziale dehydrogenazy izo-
sacji, w której powstaje cytrylo-CoA, następuje cytrynianowej ulega odwodornieniu i powstaje
jiyjlroliza wiązania tioestrowego CoA połączo- szczawiobursztyńian. Znane są 3 różne dehyd-
na ze znaczną utratą energii swobodnej w po- rogenazy izocy tryniano we. Jedna, swoista
staci ciepła, co zapewnia przebieg reakcji do względem NAD", znajduje się tylko w
końca. chondriach. Pozostałe 2 enzymy są swoiste
Acetylo-CoA+Szczawiooctan+H.,0 -> -> względem NADP+, jeden z nich znajduje się ?
Cytrynian+ Co-A (Irilgi W rytmniii. TTtWia-
nie izocytrynianu związane z łańcuchem od-
Cytrynian ulega przekształceniu w izocyi- dechowym odbywa się niemaJ wyłącznie przy
rynian pr2ez enzym akonitazę (hydrataza akoni- udziale enzymu zależnego od NAD+.
tanowa), która zawiera żelazo, jakujop Fe2 + ,
w formie białka żclazo-siarkowegofFeiSJT^rże^ Izocytrynian + NAD+.—> *—*
miana ta zachodzi w 2 etapach :_dehydratacji do Szczawiobursztyńian <—►
ds-akonitanu pozostającego w^pbłączeniu ż en~ (związany z enzymem) i—>tx-
zymem i ponownej rehydratacji do izocytrynia- Ketoglutaran + COa+ NADH + H+
nu.
JABŁ.CZANOWA
C H 3 ~ COC T NADH +
HłSzczawlooctan H
J°
HO—C-COO"
CH5-COCT
Cytrynian
JAKONITAZA]
Fluorocytrynian
C—COO
JJH-COCT
Cis-a. koni tan
t
DEHYDROG
BURSZTYNIANOWA
HO-CH-COO
izocytrynian
DEHYDROGENAZA
IZOCYTRYNIANOWA1
r
O-C-S-CoA
Sukcynylo-CoA p
Szczawic-
DEHYDROGENAZY bursztynian
K-KETOGLUTARANOWEJ
DEHYDROGENAZA
OC a- IZOCYTRYNIANOWA
Ketoglutaran
DEHYDROGENAZA
OWA
|
Ryc. 18-3. Cykl kwasu cytrynowego (cykl Krebsa). Utlenianie NADH i FADH2 w łańcuchu oddechowym
umożliwia syntezę ATP w procesie fosforylacji oksydacyjnej, W celu łatwiejszego śledzenia losów
acetylo-CoA w cyklu, atomy węgla rodnika acetylowego oznakowano na węglu karboksyiowym
{używając znaku [*]) i na węglu metylowym {używając znaku [ • ] ) W jednym obrocie zostają uwolnione
2 atomy węgla w postaci CO2, W pierwszym obrocie cyklu le uwolnione atomy nie pochodzą
zacetyio-CoA, który bezpośrednio wszedt do cyklu, ale z lej części cząsteczki cytrynianu, która pochodzi ze
szczawtooctanu. Jednakże, po pierwszym pełnym obrocie cyklu, odtworzony szczawiooctan jest już
znakowany, stąd też w następnym obrocie cyklu uwolnieniu ulega znakowany CO^. Ponieważ bursztynian
jest związkiem symetrycznym, a dehydrogenaza bursztyn ianowa nie rozróżnia 2 grup karboksylowych, na
tym etapie dochodzi do „przypadkowości" znakowania, w wyniku czego wszystkie 4 atomy węgla
szczawiooctan u okazują się być znakowane po jednym obrocie cyklu. W wyniku glukoneogenezy część
węgl i znakowanego szcza wtooctanu może się zna leźć w glukozie i glikogenie (p. ryc 21 -1). Stereochemi-
czne aspekty cyklu kwasu cytrynowego omówił Grevrl(e (1968). Na rycinie zaznaczono miejsca
hamowania (O) przez fluorocytrynian, malonian i arsenin.
202 / ROZDZIAŁ 18
Bursztynian + FAD <-^> Fumaran + FADH2 * Powinna być również wymieniona syntaza cy-
trynianowa (przyp.
CYKL KWASU CYTRYNOWEGO / 203
T y ro zy n a
Fenyloalanina
Siczawlodan
LIA2A ATP:
-Glukoza i
Pirogronian
CYTHYNIANOWA
Cytryn łan
Kwasy tłuszczowe
Acetylo-CoA
206 / ROZDZIAŁ 18
Glukoza + 2 AOP + 2 Pf -*
Gllkogen -» 2 L(+)-Ml«aan + 2 ATP + 2 H3O
Wszystkie_ enzymy- ■ szlaku -glikojitycznego
(ryc. 19-2) znajdują się w pozamitochondrialnej
rozpuszczalnej frakcji komórkowej.jK.c^tozplu.
Katalizują one reakcje zachodzące podczas
przemiany glukozy do pirogronianu i mleczanu
następująco:
Glukoza wchodzi do szlaku glikołitycznego
przez fosforylację do glukozo-6-fosforanu: Za-
-chodzi to przy udziale enzymu heksokinazy,
a w hepatocytach przy udziale glukokinazy,
k*torej aktywność jest indukowana i modyfiko-
wana w wyniku zmian odżywiania. Jak»-dawca
fnsfhranp pnrr^frny jggf ATPJ* jak W Wielu
reakcjach związanych z fosforylacją, regguje-on
w formie kompleksu Mg^ATP. \f reakcji zuży-
wa sie 1 bogatoenergetyczne wiązanie fosfora-
nowe ATP i powstaje ADP._Reakgji tej towarzy-
szy znaczna strata energii swobodnej w postaci
ciepła i dlatego w warunkach fizjologicznych
może być ona traktowana jako reakcja nieod-
wracalna. Heksokirta7M jp&t .hamawana w SpO-
sób izosteryczny przez produkt reakcji
glultpzo--6-fosforan.
Ryc. 19-1. Uproszczony schemat glikolizy. Q —
zablokowane w warunkach beztlenowych lub przy
braku mitochondriów, np. w erytrocytach. Glukoza + ATP-—*
-» Glukozo-6-fosforan + ADP
Gtifcogen Glukozo-
1-fosforan
[ HEKSOKINAZA ] L
CHj Q _ c
| GLUKOKINAZA j J—- 0 12OMEHA2A CHa-O-©
FOSFOHEKSOZOWA ^OH
Hy
Mg' +
HO\?H H
y0H OH
H OH it- ATP ADP H 0H
OH
D-Glukoza ■-D-G lu kozo-6-f osf oran ATP
- V FOSFOFRUKTOKINAZA
;ł
coo-
H-C-OH
i
CH,-O-
MUTA2A
_____
, | \
ĆH,OH
g , ____ ■
KINA2A
PtROGRONIANOWĄ Mltochondrlalny y: o£
-ADP łańcuch
1
Mg
ATP
3ADP + 3ATP
Samorzutnie Fosfoenolo piróg ron lan P-.
Utlenianie w
coo - cyklu kwasu
Ć-OH cytrynowego
-CH,
NADH+H^ NAD +
U
(Enol)
Plrogfonian
coo-
Ryc. 19-2 i
0EHYDH0G6NAZA
14 Biochemia CH3 MLECZANOWA
(Keton)
Plrogronlan
coo-
HO-C-H
Ć
210 / ROZDZIAŁ 19
do heksokinazy ma ona dużą wartość Km dła Następny etap glikolizy to utlenienie glicer-
glukozy i działa optymalnie przy stężeniu gluko- aldehydo-^Tosforanu do J^^BisfbsfogUcer^
zy we krwi wynoszącym powyżej 5 mmol/1 (p. nianu. Dzięki aktywności izomerazy TosTotrio-
ryc. 21-5). Jest swoista względem fliulfozy zowej również dihydroksyacetonofosforan^
Glukoz o-6-fosforan jest ważnym związkiem przechodząc uprzednio w gliceraldehydo-3-fo-
łączącym wiele szlaków metabolicznych (gli- sforan, jest utleniany do 1,3-bisfosfoglicerynianu,
koliza, glukoneogeneza, cykl pentozofosfora-
nowy, glikogcneza i glikogenoliza). W glikoli- D-Gliceraldehydo-3-fosforan + NAD * + + Pj.
zie jest ona przekształcana w fruktozo-6-fos- —.1,3-bisfosfoglicerynian +NADH + H +
foran przez izomeryzację aldozowo-ketozową
przy udziale izomerazy fosfoheksozowej. Prze- Kn^ym warunkujący utlenianie—dehydroge-
mianie tej ulegaJyIkjDjąjm£nier_glukozó-6-fos- naza gliceraldehydo-3-fosforanowa —jest zależny
od NAD. Strukturalnie składa się on z 4
identycznych polipeptydów (monomerów) two-
...D-Głukozo-6-fosforan <—» rzących tetramer. Każdy polipeptyd zawiera 4
*—> a>D-Fruktozo-6-fosforan grupy -SH, znajdujące się w resztach cysteiny
Po tej reakcji następuje druga fosforylacja z łańcucha polipeptydowego. Jedna z grup -SH
udziałem ATP, katalizowana przez enzym znajduje się w centrum katalitycznym enzymu.
fosfofruktokinazę (fosfofruktokinazc-1), two- Początkowo substrat łączy się z tą resztą
rząca fruktozo-l,6-bisibsforan. Fosfofrukloki- -SH, tworząc tiohemiacetal, który w wyniku
nazajest zarówno enzymem allosterycznym, jak utlenienia ulega przekształceniu w bogato-
i indukowanym, którego aktywność odgrywa energetyczny tioester; wodór oderwany w czasie
główną rolę w regulacji szybkości glikolizy. tego utleniania jest przenoszony na NAD
Reakcja katalizowana przez fosfofruktokinazę związany z enzymem. Wytworzony NADH
e być uważana za nieodwracalną w warunkach nie jest tak mocno związany z enzymem jak
fizjoJogicznych. NAD. Dlatego też NADH może być łatwo
zastępowany przez następną cząsteczkę NAD, W
D-Fruktozo-6-fosforan + ATP > końcu w reakcji fosforolizy, przy udziale
■ D - F ruktozo-1,6-bisf osforan nieorganicznego fosforanu (P;), tworzy się" 1,3-
bisfosfoglicerynian i wolny enzym z odtworzoną
Fruktozo-l,6-bisfosforan jest rozszczepiany grupą -SH (ryc. 19-3). Energia uwalniana w
przcz aldolazę (aldolazę fruktozo-1,6-bisf o sfo- czasie utleniania zostaje zatrzymana najpierw w
ranową) na 2 fosfotriozy, glicfiraldehydo-3-fos- formie bogatoenergetycznego wiązania
foran i dihydroksyacetonofosforan. siarczkowego, a po jego fosforolizie w formie
bogatoenergetycznego wiązania fosforanowego
D-Fruktozo-1,6-bisfosforan «—► w pozycji 1 1,3-bisfosfogIicerynianu. Ten_„
<-^>Gliceraldehydo-3 -fosforan +
+ Dihydroksyacetonof osforan bogatoenergetyc2ny fosforan znajdzie się na-
stępnie w ATP w wyniku katalizowanej przez
Stwierdzono występowanie kilku różnych al- kinaze fosfoglicerynianową reakcji zachodzącej w
dolaz; wszystkie zawierają 4 podjednostki. obecności ADP i tworzącej J-fosfoglicery-nian.
W większości tkanek występuje aldolazą A,
natomiast w wątrobie i nerce występuje dodat- 1,3-bisfosfoglicerynian-)- ADP «—»
kowo aldolaza B. Chociaż fruktozofosforany <—• 3-fosfoglicerynian+ ATP
występują w komórce głównie w formie furano-
zowej, to z izomerazą fosfoheksozową, fosfo- Ponieważ z cząsteczki glukozy podlegającej
fruktokinazą i aldolaza wiążą się w formie glikolizie powstają 2 cząsteczki fosfotrioz, na
łańcuchowej. tym etapie wytwarzają się również 2 cząsteczki
Gliceraldehydo-3-fosforan oraz dihydroksy- ATP na cząsteczkę glukozy; jest to przykład
acetonofosforan przekształcają się jeden w dru- fosforylacji „na poziomie substratu" (fosforyla-
gi pod wpływem enzymu izomerazy fosfotriozo- cja substratowa).
wej. W przypadku obecności arseniami, współ-
zawodniczy on w powyższych reakcjach z fos-
D -Gliceraldehydo-3-f osforan *—► foranem nieorganicznym (Pj), tworząc 1-arse-
«—► Dihydroksyacetonofosforan
GLIKOUZA I UTLENIANIE PIROGRONIANU / 211
H-C-0 S-Enz
H-C-OH H- C - OH
i
NAD+)
CH-O-(P) H- C - OH
G! fceraldehyd o-3-fosf □ ra n CHrO-(P-
-
Kompleks enzym -substrat
HS-Enz
nzym Utlenianie
sabstratu przez
o-® związany NAtT
H-C-OH
CH,-O-(P) Intefmedlat bogatoeneroełyczny
1,3-Blsfostoglloerynlan
„nieodwracalne"
Chociaż większość reakcji glikoli ty cznych OH CH 2-O-
jest odwracalna, to jednak 3 z nich są wyraźnie (F FOSFATAZA 2^-BISFOSFO-
GUCERYN1AN0WA
egzoergiczne i z tego powodu muszą być uważa- 3-Fosfogllcerynlan
ne za rgakcj£jftzjologicznie nieodwracalne. Są to Pfrogronlan
reakcje katalizowane przez heksokinazę (i glu-
kokinazę),"ibsfofruktokinazę 'i kinazę pirogro- Ryc. 19-4. Szlak 2,3- bisfosfoglicerynianowy w
nianowa,. Reakcje te stanowią zasadnicze miejs- erytrocytach.
GLIKOLIZA I UTLENIANIE PIROGRONIANU / 213
enzym, imitasa ■faisfosfpglieerynianowa, katali- ten ostatni zostanie ponownie utleniony przez
zuje przekształcenie 1.3-bisfosfoglJccryniami flawoprofeinę, w obecności dehydrogęnazy di-
w 2.3 - b i stos fbgl u: e ry ni an. Ten ostatni u lega prze- hydroliponianowej, cykl reakcji jest" za-
mianii: do .i-loslosilicciynianu prze/ fosfatazę kończony! Ostatecznie zredukowana flawopro-
~TfośiSgBcerynianową, której aktywność teina jest utleniana-pfzezr.:NAD, który z kolei
wykazuje cząsteczka mutazy bisfosfoglicerynia- przenosi równoważniki redukujące do łańcucha
nowej. W związku z utratą bogatoenergetycz- oddechowego.
nego wiązania fosforanowego proces glikoiizy,
przebiegający z udziałem tych reakcji, nie daje Pirogronian + NAD + + CoA -•
zysku energetycznego w postaci ATP. Jednakże -» Acetylo-CoA + NADH + H+ + COa
może to być korzystne dla erytrocytów, ponie-
waż pozwala na przebieg glikolizy nawet w wa- Kompleks_dshydrogenazy pirogronianowej
runkach minimalnego zapotrzebowania na składa się z szeregu łańcuchów polipeptydo-
ATP. Poza tym 2,3-bisfosfoglicerynian, wystę- wych. każdego z 3 składowych enzymów, ułożo-
pujący w komórce w dużym stężeniu, łączy się nych w regularny układ przestrzenny. Ruchy
7. hemoglobiną, powodując zmniejszenie jej po- każdego z enzymów są ograniczone, a metaboli-
winowactwa do tlenu i przesuniecie krzywej ty pośrednie nie dysocjują swobodnie, lecz po-
dysocjacji oksyhemoglobiny w prawo. W_,Jten zostają przyłączone do enzymów. Taka organi-
sposób w erytrocytach ułatwia on uwalnianie zacja kompleksu enzymatycznego, w którym
tlenu z oksj hemoglobiny (p. rozdz. 7). substraty są przekazywane z jednego enzymu na
następny, powoduje zwiększenie szybkości rea-
kcji i uniemożliwia przebieg reakcji ubocznych,
UTLENIANIE PIROGRONIANU DO a w konsekwencji zwiększa wydajność ogólną
ACETYLO-CoA JEST procesu.
NIEODWRACALNYM PROCESEM Należy zaznaczyć, że system dehydrogenazy
ŁĄCZĄCYM GLIKOLIZĘ Z CYKLEM pirogronianowej jest wystarczająco elektro-
KWASU CYTRYNOWEGO ujemny względem łańcucha oddechowego, aby
generować zarówno zredukowany koenzym
AUy.piiogroniaajnógł wejść do cyklu kwasu (NADH), jak i dodatkowo bogatoenergetyczne
cytrynowego, musi najpierw zostać przetrans- wiązanie tioestrowe w acetylo-CoA.
portowany do wnętrza mitochondrium przez
przenośnik pirogronianowy, który umożliwia Dehydrogenaza pirogronianowa jest
przejście pirogronianu przez wewnętrzną Honę regulowana przez hamowanie
mitochondrialną. W tym procesie transportowi produktami końcowymi oraz przez
cząsteczki pirogronianu towarzyszy transport modyfikacje kowalencyjne
1 protonu (kotransport). Tego typu mechanizm pehydrogenaza pirogronianowa jest hamo-
transportu określa się mianem symportu (p. ryc. wana przez produkty jej reakcji, acetylo-CoA
14-15). Wewnątrz mitochondrium pirogrogjfrn oraz NADH (ryc. 19-6). Jest ona również
do acetylo- regulowana przez ATP-zależną fosforylację,
;CpA. Reakcja ta jest katalizowana przez kilka katalizowaną przez kinazę, co prowadzi do
różnych enzymów, działających kolejno w kom- zmniejszenia aktywności oraz przez defosfory-
pleksie wieloenzymatycznym. Enzymy te okreś- lację przy udziale fosfatazy, co z kolei prowadzi
la_sic-zbk>rowo mianem kompleksu dehydroge- do zwiększenia aktywności dehydrogenazy.
nazy pirogr omanowej, który jest analogiczny do Kinaza ulega aktywacji przy zwiększeniu
kompleksu dehydrogenazy a-ketoglutarano- wartości stosunków facetyIo-CoAj/XCoA],
wej w cyklu kwasu cytrynowego (p. str. 199). [NADHJ/tNAD1-] lub [ATP]/[ADP] Dęhydro-
Pirjagnjniarijyilega.4ekarboksylacji do hydro- genaza pirogronianowa — a zatem i glikoli/a
ksyetyłowej pochodnej pierścienia tiazolowego — jest więc hamowana nie tylko przez potencjał
difosfoLićtmmy związanej z enzymem, która bogatoenergetyczny, lecz także w warunkach,
reaguje z kolei z utlenionym lipoamidem, two- gdy zachodzi utlenianie kwasów tłuszczowych,
rząc acetylolipoamid (ryc. 19-5). W obecności w czasie którego zwiększają się wartości wyżej
acetylotransfcrazy dihydroliponianowcj acetylo- wymienionych stosunków,...W- -głodzeniu do-
lipoamid reaguje z koenzymem A., tworząc chodzi do zmniejszenia ilości aktywnej formy
acetylo-CoA i zredukowany lipoamid. Gdy enzymu, a po podaniu insuliny obserwuje się
214 / ROZDZIAŁ 19
Dltosfotlamlna
w formie karbanionu
S CH -{C H S ) 4 -C OO-
C=Ć-CH,-CH,- O-®-®
DEHYDROGENAZA
PlROGFIONIANOWA
Oifosforiydroksy-
etylotiamina
DEHYDflOGENAZA
P1R0GR0NIAN0WA
ACETYLOTRANSFERAZ O II S -C —
O A CH 3
II CKHYDHOLIPONWNOWA Aoetyto-
CnA-S-C-CHj
lipoamld
Aeetylo-CoA.
[4
Zredukowany lipoamid
DEHYDROGENAZA
DIHYDflOLIPONIANOWA
NAD*
NADH
Piróg ronlan
ATP
PDH-a-(Aktywny PDHb
DEFOSFOEN2YM) (nieaktywny FOSFO ENZYM)
NAD ł GcA
H,0
Insulina (w tkance
tłuszczowej)
Ryc. 19-6. Regulacja dehydrogenazy piróg roni a nowej (PDH). Strzałki faliste dotyczą efektów allo-
sterycznych. A — regulacja przez hamowanie produktami końcowymi, B — regulacja przez wzajemną
przemianę postaci aktywnej i nieaktywnej enzymu.
Tabela 19-1. Wytwarzanie bogatoenergetycznych wiązań fosfo ran owych podczas kata boi iz mu glukozy
Szlak Reakcja, którą Sposób Liczba ~ (J)
przemian katalizuje: wytwarzania tworzonych na
mol glukozy
Giikoliza Dehydrogenaza Utlenienie 2 NADH w 6
gliceraldehydo--3-fosforanowa łańcuchu oddechowym
Kinaza fosfoglicerynianowa Fosforylacja substratowa 2
Kinaza pirogronianowa Fosforylacja substratowa 2
10
Zużycie ATP w reakcjach katalizowanych przez heksokinazę i fosfofruktokinazę -2
Zysk 8
' Przyjęto, że NADH powstający w glikolizie przekazuje wodory do wnętrza mitochondriów przy udziale
mostka jabłczanowego (p. ryc. 14-15). Przy użyciu mostka fosfoglicerynianowego powstałyby tylko
2 ~ © na mol NADH, stąd całkowity zysk wyniósłby 36 zamiast 38. W kalkulacji pominięto niewielką stratę
ATP (ok, 1 mol ATP) wynikającą z transportu do wnętrza mitochondriów H+ z pirogronianem oraz
podobnego transportu Hł w działającym mostku jabłczanowym
Gllkogen (jednostki
glukozylowe 1 -*i i 1 -*6)
SYNTAZA
Enzym rozgałęziający
GUKOGENOWA
Insulina
I
(jednostki glukozylowe 1-
i©
Q ł ©
UDP
_ c A M P-------~—*Ą FOSFORYLAZA
. Prlmer ^
gllkogenu
Glukagon TRANSFER
ATP Adrenalina AZA
GLLJKANO
U rydyno d ifosf ag I u ko za
(UDPGIc) ENZYM
ODGAŁĘZIAJĄCY
KINAZA K
WA
Wolna
glukoza
z enzymu
odgałęziającego
Do gltkollzy I
GI u k oz o-1 -f osf o ran ADP
szlaku
pentozofosforan
FOSFOGLUKOMUTAZA oweg o
MgI+ USLUKOKINAZA
GI u kozo-6-łostoran
H,0 ATP
NUKLEOZYDODH *
GLUKOZO-
-FOSFORANOWA
6--
ADP
14
Glukoza
Ryc. 20-1. Szlak glikogenogenezy i glikogenolizy w wątrobie. 2 bogatoenergetyczne fosiorany są
zużywane przy wbudowaniu 1 mola glukozy w glikogen. © — pobudzenie, © — hamowanie. Insulina
zmniejsza stężenie cAMP jedynie wówczas, gdy było ono uprzednio zwiększone działaniem glukagonu lub
adrenaliny, tzn. jest antagonistą ich działania. Glukagon działa na mięsień sercowy, ale nie na mięśnie
szkieletowe. "Transferaza glukanowa i enzym odgałęziający wydają się być 2, oddzielnymi aktywnościami
tego samego enzymu.
Ryc. 20-3. Biosynteza glikogenu. Mechanizm rozgałęziania został wyjaśniony przez dodawanie gfukozy
znakowanej 14C.
220 / ROZDZIAŁ 20
G!lkogen|rg
+
G!lkogen(B+11 Glukozo-1 -fosforan
ATP
Nieaktywna KINAZA
BIAŁEK ZALEŻNA
ODcAMP
Aktywna KINAZA
| BIAŁEK ZALEŻNA
OOeAMP
FOSFOHYLAZA a
(aktywna)
KALMODULINOWY
SKŁADNIK KINAZY
lnhlbttor-1 FOSFORYLAZY
(nieaktywny)
FOSFATAZA-1
KINAZA b FOSFORYLAZY KINAZA a FOSFORYLAZY
(nieaktywna) (aktywna) BIAŁEK
ATP-
FOSFORYLAZA b
ADP (nieaktywna)
FOSFATAZA-1
BIAŁEK
lnhlbltor-1 ufoeforylowany
(aktywny)
F05FOOIESTERAZA I
cAMP ----------------------------------------------*■ 5'-AMP
METABOLIZM GLIKOGENU / 223
Adrenalina
/(-receptor
Nieaktywna Aktywna
eyklaza ----------- eyklaza
adenylanowa adenylanowa
O
F05F0DIESTERAZA
ATP cAMP • - 5 'A MP
SYNTAZA b ATP SYNTAZAa
GLIKOGENOWA FOSFATAZ
KINAZA GLIKOGENOWA
FOSFORYLAZY (aktywna) CaJ
0
(nieaktywna) A BIAŁEK
Nieaktywna Aktywna KINAZA
KINAZA BIAŁEK BIAŁEK ZALEŻNA
Glu kozo-6-fosforan
ZALEŻNA OD CAMP OD cAMP Gllkogenln]
ADP
FOSFATAZA-1 + UDPG
lnhlbltor-1 BIAŁEK
nieaktywny)
KINAZA BIAŁEK ZALEŻNA
OD KALMODULINY
R yc. 20 -7 . K ontrola syn tazy g likogenowe j w m ię śn iu (n = liczb a reszt g lukozy). C iąg rea kcji u łożo ny
w kaskadę powoduje wzmocnienie na każdym etapie, pozwalając na to, że zaledwie nanomolowe ilości
hormonu powodują znaczne zmiany stężenia glikogenu, GSK — kinaza -3, -4 i -5 syntazy glikogenowej,
wężykowate strzałki — aktywacja allosteryczna.
enzymu. Dwie spośród wspomnianych kinaz także hamujące działanie na tworzenie siebie
białek są zależne od Ca2 + ,/kalmoduliny (jedna z samego, a insulina także pobudza wytwarzanie
nich to kinaza fosforyiazy). Inna z kinaz to glikogenu w mięśniu przez sprzyjanie defos-
cAMP-zależna kinaza białek, która pozwala na forylacji i wobec tego aktywacji syntazy b gliko-
to, aby działanie hormonalne wywierane za po- genowej. Defosforylacja syntazy b glikogeno-
średnictwem cAMP powodowało hamowanie wej zwykle odbywa się podczas działania fos-
syntezy glikogenu, zsynchronizowane z aktywa- fatazy-1 białek, która pozostaje pod kontrolą
cją glikogenolizy. Pozostałe kinazy są znane cAMP-zależnej kinazy białek (ryc. 20-7).
jako kinaza-3, kinaza-4 i kinaza-5 syntazy gli-
kogenowej.
Glu kozo - 6-fo sfora n jest allosterycznym ak-
tywatorem syntazy b glikogenowej, powodują-
cym zmniejszenie Km dla UDP-glukozy i po-
zwalającym na syntezę glikogenu pod wpływem
u fos fory Iow a nego enzymu. Glikogen wywiera
224 / ROZDZIAŁ 20
FOSFODIESfTERAZA
Adrenalina
(wątroba. ■*» cAMP - Inhibitor 1
*- ufosiorylowany
KINAZABWLEK
ZALEŻNA
OD OAMP
lnhlbllor-1
5-AMP
Byc. 20-8. Skoordynowana kontrola glikogenotizy i glikogenogenezy przez kinazy biatek zależne od
cAMP. Reakcje, które prowadzą do gtikogenolizy, w rezultacie zwiększenia stężenia cAMP/zaznaczono
grubymi strzałkami, a te, które są hamowane, zaznaczono przerywanymi strzałkami. Dzieje się odwrotnie,
gdy stężenie cAMP zmniejsza się w wyniku aktywności f osf od testera zy, co prowadzi do glikogenogenezy.
METABOLIZM GLIKOGENU / 225
kinazy białek. Zarówno kinaza fosforylazy, funkcją jest degradowanie glikogenu nagroma-
jak i syntaza glikogenu mogą być odwracalnie dzającego się w Uziomach.
fosforyiowane w więcej niż 1 miejscu przez Typ 11.1 (graniczna dekstrynoza; choroba For-
odrębne kinazy i fosfatazy. Te wtórne fosfo- besa albo Coriega) charakteryzuje się brakiem
rylacje modyfikuj;} wrażliwość pierwot- enzymu odgałęziającego, co powoduje nagro-
nych miejsc fosforylacji na fosforylację i defos- madzanie charakterystycznego rozgałęzionego
forylaeję. Jest to znane jako wielomiejscowa polisacharydu.
fosfory lacja, Tj_pJV (amylopektynoza: choroba Andersena)
wynika z nieobecności enzymu rozgałęzi ające-
Głównym czynnikiem, który kontroluje go^czego rezultatem jest to, że gromadzi się
metabolizm glikogenu w wątrobie, jest polisacharyd mający niewiele punktów rozgałę-
stężenie fosforyłazy a zienia. Zgon następuje zwykle w pierwszym
Ten enzym jest nie tylko etapem ograni- roku życia z powodu niedomogi serca lub
czającym szybkość glikogenolizy, lecz także jest wątroby.
inhibitorem aktywności fosfatazy-1 białek, Brak mięśniowej fosforylazy (miofosforyla-
przez co kontroluje syntezę glikogenu (ryc. zy) jest przyczyną glikogenozy typu V (glikoge-
20-8). Inaktywacja fosforylazy zachodzi jako noza z niedoboru miofosforylazy; zespół McArd-
wynik all o sferycznego hamowania przez glu- le'a). Chorzy wykazują zwykle znacznie zmniej-
kozę wówczas, gdy jej stężenie zwiększa się po szoną tolerancję na wysiłek. Chociaż ich mięśnie
posiłku. Aktywacja jest powodowana pr2ez 5'- szkieletowe wykazują nienormalnie dużą zawar-
AMP jako reakcja na wyczerpanie się ATP. tość glikogenu (2,5—4,1%), w krwi tych cho-
Podanie insuliny powoduje niezwłoczną inak- rych po wysiłku wykrywa się tylko w niewielkim
tywację fosforylazy z następującą aktywacją stężeniu mleczan lub też całkowicie go brak.
syntazyglikogenowej. Do osiągnięcia tych dzia- Wśród chorób spichrzenia glikogenu opisano
łań insuliny niezbędna jest obecność glukozy. także niedobór fosforyiazy w wątrobie (typ VI;
Enzymy rozgałęziający i odgałęziający nie są choroba Hersa), niedobór fosfofruktokinazy
regulowane. w mięśniach i w erytrocytach (typ VII; choroba
TaruPego) oraz glikogenozę, w której występu-
je niedobór wątrobowej kinazy fosforylazy
CHOROBY SPICHRZANIA (typ VIII). Donoszono również o niedoborach
GLIKOGENU SĄ DZIEDZICZNE kinazy adenylanowej i cAMP-zależnej kinazy
białek.
Termin „choroba spichrzania glikogenu" jest
ogólną nazwą używaną do opisania grupy zabu-
rzeń dziedzicznych, charakteryzujących się od-
kładaniem nieprawidłowego rodzaju lub nie- PIŚMIENNICTWO
prawidłowych ilości glikogenu w tkankach.
W typie 1 glikogenozy (choroba von Cierkego) Cohen P: Conirol ofEnzyme Acthity, 2nd ed. Chap-
zarówno kpjnórkj wątroby, jak i komórki kana- man & Hali, 1983. Cohen P: Thc role of protein
lików krętych nerki są^ w charakterystyczny phoaphorylation in the
sposób przeładowane glikogenem. Jednakże te hormonal control of enzyme activity. Eur J Bio-
chem 1985; 151:439. Exton JH: Molecular
magazyny glikogenu me są dostępne, co uwida- mechanisms involved in a-ad-
cznia się występowaniem hjgoglikemii i bra- renergic responses. Mol Cel! Endocrinoi 1981;
kiem uwalniania glukozy pod wpływem takich 23:233. Geddes R: Glycogcn: A metabolic
bodźców, jak adrenalina lub glukagon. U cho- viewpoint. Bio-
rych tych obserwuje się także ketozę i hiper- science Rep 1986;6:415. Hers HO: The control of
lip.emiL.co jest charakterystyczne~aTa"Ófgai)iz- glycogen metabolism in the
mu pozbawionego węglowodanów. W wątro- liver. Annu Rev Biochem 1976;45:167. Randle PJ,
bie, nerce i w ścianie jelit aktywność glukozo-6-- Steiner DF, Whelan WJ (editors): Car-
fosfatazy jest skrajnie mała lub w ogóle jej nie bohydrate Metabolism and Its Disorders. Vol 3.
ma. Academic Press, !98i. Siriver CR et al (editor):
The Metabolic Basis of
Typ II (choroba Pompego) jest zgubny i chara- Inherited Disease, 6th ed. McGraw-Hill, 1989.
kteryzuje się niedoborem lizosomalncj a-l-»4- Sperlmg t), de Vries A (editors): Inborn Errors of
i l-*6-glukozydazy {kwaśnej maltazy), której Metabolism in Man. Karger, 1978.
15 — Biochemia
2 Glukoneogeneza i kontrola
stężenia glukozy we krwi
1
Peter A. Mayes, PhD, DSc
WPROWADZENIE ( ą X i y X ^ J l ^ J ^ ę i pobierana
przez płód. EodfiS!^ glukoneogenezy są także
W procesie glukoneogenezy_ uczestniczą usuwane z krwi produkty metabolizmu innych
wszystkie "mechanizmy ~i s~zlaki odpowiedzialne tkanek, np. mleczan wytwarzany przez mięśnie i
za przekształcenie związków nie węglowo dano- erytrocyty oraz glkerol, który jest stale
wych.w glukozę lub glikogen,_Gtówny_mi_s_ub- wytwarzany przez tkankę tłuszczową. Propio-
stratami dla glukoneogeMeży są glikogenne ani- nian. główny glikogenny kwas tłuszczowy, wy-
nokwasy, mleczan, glicerolj (istotny u przeżu- twarzany podczas trawienia węglowodanów
waczy) propionian. Głównymi tkanka mi. przez przeżuwacze, jest najważniejszym, sub-
w których odbywJTśię ten proces, są wątroba stratem glukoneogenezy u tych gatunków.
ingJŁjgdyż one właśnie zawierają pełen zestaw
niezbędnych do tego enzymów.
GLUKONEOGENEZA OBEJMUJE
REAKCJE GLIKOLIZY, CYKLU
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE CYTRYNIANOWEGO ORAZ NIEKTÓRE
REAKCJE SPECJALNE (p. ryc. 21-1)
Glukoneogeneza zaspokaja zapotrzebowanie
organizmu na glukozę wówczas, gdy. węglowo- Bariery termodynamiczne zapobiegają
dany nie są dostępne w wystarczającej ilości prostemu odwróceniu glikolizy
z dostarczanych pokarmów. Ciągłe dostarczanie Krebs zwracał uwagę na to, że bariery ener-
glukozy jest niezbędne jako źródło energii, getyczne nie pozwalają na proste odwrócenie
zwłaszcza dla układu nerwowego i dla eryt- glikolizy: 1) pomiędzy pirogronianiem a fos-
rocytów. Poniżej pewnego krytycznego stężenia foenolopirogronianem, 2) pomiędzy
glukozy we krwi występuje zaburzenie czynności fruktozo--1,6-bisfosforanem a fruktozo-6-
mózgu, które w warunkach ciężkiej hipo- fosforanem. 3} pomiędzy glukozo-6-fosforanem
glikemii może prowadzić do śpiączki i zgonu. a glukozą: oraz 4) pomiędzy glukozo-1-
Glukoza jest także potrzebna w tkance tłusz- fosforanem a glikoge-nem. Wszystkie te
czowej jako źródło glicerolu glicerydów i praw- reakcje nie są w stanie równowagi,
dopodobnie odgrywa rolę w utrzymaniu od- uwalnla}ą~cl:użą ilość energii w postaci ciepła i
powiedniego stężenia związków pośrednich cy- wobec tego są fizjologicznie nieodwracalne. Są
klu cytrynianowego w wielu tkankach. Wiado- one omijane poprzez specjalne reakcje.
mo, że nawet w warunkach, w których tłuszcze Pirogronian i fosfoenolopirogronian.
mogą pokrywać większość zapotrzebowania W mitochondriach znajduje się enzym karbok-
energetycznego organizmu, zawsze istnieje pew- sylaza pirogronianowa, który w obecności ATP,
ne podstawowe zapotrzebowanie na glukozę. jednej z witamin B — biotyny. — oiaz^COi,.
W dodatku glukoza jest jedynym źródlem.sner- przekształca pirogronian w szczawiooctan.
gii dla mięśnia szkieletowego w warunkach Funkcją biotyny jest związanie CO3 na enzymie
beztlenowych. Jest_ prekursorem cukru mleka_
GLUKONEOGENEZA I KONTROLA STĘŻENIA GLUKOZY WE KRWI / 227
przed przyłączeniem go_do pirogronianu. Drugi talizowany przez fosforylaze. Biosynteza gli-
:iuj m karLoi^^4ft»z»fo^enolopirogroriiano kogenu odbywa się całkiem odmiennym szla-
wa, katalizuje przekształcenkjzczawiogctan.u. Jdem, przez utworzenie urydynodifosfoglukozy
do rosibepolopirogroiuanu. W tej reakcji jest i z udziałem syntazy glikogenowej (p. ryc: 20-1).
niezbedjLy.bogato-energetyczny fosforan w po- Te kluczowe enzymy pozwalają na to, że
staci GTP lub-ITP. a uwalnia.si? GO.. Wobec odwrócenie glikolizy odgrywa zasadniczy rolę
tego, za pomocą tvch 2 enzymów i dehy d- w glukoneogenezie. Zależności między
rogenazy mleczanowej, mliyTan możt- hyć gluko-..neagenezą a flakiem glik o litycznym
^ ^ p goięrjia^kury i przedstawiono na ryc. 21-1. Aminokwasy
W-wa królika karbok- glikogenne po transaminacji lub dcaminacji
sykinaza fosfoeri ol ii)ii rtwwMua.no.wa jest enzy- tworzą albo piro-gronian. albo stają się członami
mem mi loch ond Halnym i fosfoenolopirogro- cyklu kwasu cytrynowego. Wobec tego powyżej
nian jest transportowany do cytozolu w celu opisane reakcje są odpowiedzialne za
przekształcenia go w fruktozo- 1,6-bisfosforan przekształcenie w glukozę lub glikogen zarówno
przez odwrócenie glikolizy. U szczura i u myszy aminokwasów gli-kogennych, jak i mleczanu.
len cnzvm jest w cvlo7ohi. a 1 e.. szcza wi noc ran nie Wiadomo, że mle-_ cjąn przekształca się w
dyCuadiĄ]e]a^twQ.iLJJiaQdig.ndriów, Dostępne są pirogronian i wnika do mitochondriów przed
natomiast alternatywne środki do osiągnięcia przekształceniem do szczawiooctanu i
tego samego skutku końcowego; polegają one ewentualnym przekształceniem w glukozę.
na przekształceniu szcza wio octan u w związki, Propitmian jest głównym źródłem glukozy u
które mogą łatwo dyfundować z mitochond- przeżuwaczy i wchodzi do głównego szlaku
riów, i późniejszej rekonwersji do szczawiooc- glukoneogenezy przez cykl kwasu cytrynowego
tanu w pozamitochondrialnej części komórki. po przekształceniu w sukcynylo-CoA. _Pxapio-
Takim związkiem jest jabłezan, którego tworze- niań jest najpierw aktywowany z udziałem ATP i
nie ze szczawiooctanu w mi loch on dri ach i re- CoA przez odpowiednią syntetazę acylo-CoA.
konwersja do szczawiooctanu w pozamitochon- Propionylo-CoA, produkt tej reakcji, uczestniczy
drialnym kompartmencie przebiega z udziałem w reakcji wiązania -CQ^ katalizowanej przez
dehydrogenazy jabłezanowej. W_w^trobje_czło- karboksylazę propionylo-CoA, czego wynikiem
i i i i k ^ morskiejj_wołu_teiL enzym jest jest wytworzenie D^jnelyljQnia=..... lonyb-CoA
(ryc. 21-2). Ta reakcja jest analogiczna do reakcji
chojidrjaroi -i Qtazolem. wiązania CO2 do acetylo-CoA przez karboksylazę
Fruktozo-6-fosforan i fruktozo-1,6- - acetylo-CoA (p. rozdz. 23), w której powstaje
bisfosforan. P£zekszUiceni£_iruklozo-l,ć- pochodna malonylowa, co wymaga udziału
-bisfosibraiiu ..do. fruktozo-ń-fosforanu ko- jednej z witamin — biotyn^ — jako koenzymu.
nieczrie_ dq_osiagnięcia odwrócenia ^likolizy^ D-Metylomalonylo-CoA musi być zamieniony w
jest katalizowane przez swoisty enzym fruk- jego stereoizomer L-metylomalonylo-CoA przez
tozJir.lU6-bisfosfąt^S. Jest to kluczowy enzym racemaze mety-lomalonylo-CoA, zanim nastąpi
także z innego punktu widzenia, ponieważ jego ostateczna izomeryzacja do sukcynylo-CoA.
obecność warunkuje _.to, czy dana tkanka jest katalizowana przez izomerazę metylomalonylo-Co
/dolna do biosyntezy glikogenu nie tylko z piro- A, wymagającą witaminy B12 jako koenzymu.
gromanu, lecz także z fosfotrioz. Enzym len Wynikiem niedoboru witaminy B12 u ludzi i
\vy stępuje, w. wątrobie i w iiertctch, wykazano zwierząt jest wydalanie dużych ilości
jego występowanie także w mięśniu szkieleto- metylomalonianu (acy-duria metylomalonowa).
wy ni. U w;iża się, ze nie występuje on w mięśniu Chociaż przemiana do bursztynianu jest
.serc.uw^KLLW mięśniu"gładkim. głównym szlakiem metabolicznym propionia-
Glukozo-6-fosforan i glukoza. jYz_e r nu, to jednak może on zapoczątkowywać,
k_sztaicenie—gJukjOZOj^fosforanu _w__jgl_ukozę w tkance tłuszczowej i gruczole sutkowym,
jest _ katalizowane przez inna .aiwrintTi fnc- wytwarzanie kwasów tłuszczowych o nieparzys-
falsizę glukozo-6-fosfatazc. Występuje ona tej liczbie atomów węgla. Kwasy tłuszczowe C, 5
hi i \« nerkąf h ale nie ma jej w mięśniu i C 17 znajdują się w tłuszczach, zwłaszcza
i w tkance tłuszczowej. Obecność jej podwala u przeżuwaczy.
tkance na_oddawaiiie„glukQzy do krwi. Glicerol jest produktem metabolizmu tkanki -
Glukozo-1 -fosforan i glikogen. Roz- tłuszczowej i tylko te tkanki, które mają enzym
228 / ROZDZIAŁ 21
Glukoza ATP
J!gLUKOZt>6-f oiui««o-
JGLUKOKINAZAl
o- ^s
^_ Aop
| HEKSOKIKAZA]
j
-fosforan
OSFAT
J?
AZA |j t
H2O
Glikogen
AMP e
rp
FruktozoH|,6--
blsfosforan"
AMP \e \
FHUKTOZO-1,6-
B(SFOSFATAZA
T A
Gliceroloaldshyd o-3- fo sf
o ran fFOSFOFRUKTOKINAZA
ADP
FruWozo-- Fruktozo-
^6-blsfosforan „_^
1,3-BtetosfogH(»rynlan
e
! DEKYDHOGENA2A
cAMP GLICEROLO-.-
FOSFORANOWA
(glukagon) __________________CAMP
ATP 3- - 2.6-btefosforan
Foefogllcerynlan (glukagon)
KINAZA GLICEROLOWAl
P-dihydroksyacetor;
KAD
2-Fo8fogllo«ynlen H
cAMP
(glukagon;
GI!cerolo-3-fosforan
■ Fosfoenoloplrogronian |0 Q /
-ADP f Alanina
. GDP + CO, Kwasy
ATP A
tłuszczowa Plrogronlan— L Mleczan
Cytrynian
NADH
KARBOKSYU\ZA
PtROGRONIANOWA
/
GLUKONEOGENEZA i KONTROLA STĘŻENIA GLUKOZY WE KRWI / 229
Hyc. 21 -1. Główne szlaki i regulacja glukoneogenezy i glikolizy w wątrobie. Punkty wejścia giikogennych
aminokwasów po ich transaminacji są zaznaczone znaczkami s—* (p. też ryc. 18-7). Kluczowe enzymy
glukoneogenezy są obwiedzione podwójną ramką. ATP niezbędny do glukoneogenezy powstaje
w procesie utleniania kwasów tłuszczowych o długim łańcuchu węglowym. Propionian ma ilościowe
znaczenie jedynie u przeżuwaczy. Wężykowatymi strzałkami zaznaczono efekty allosteryczne, a strzałkami
z przerywaną linią — kowalencyjną modyfikację przez odwracalną fosforylację. Duże stężenia alaniny
działają jak „sygnał do glukoneogenezy" przez zahamowanie glikolizy na etapie kinazy pirogronianowej.
KARBOKSYLAZA I CH3
CoA»SH
PROPIONYLO-CoA '
H-C-COO"
CO-S-CoA
D-Mstyto-
maionylo-CoA
RACEMAZA
METYLOMALONYLO-CoA
IZOMEHAZA
coo- METYLOMALONYLO-CoA CH,
intermedlaty cyklu
ĆHj "** Koenzym
kwasu cytrynowego
B„ ^OOC-Ć-H
CO-S-CoA CO-S-CoA
Sukcynylo-CoA L-Metyfomalonylo-CoA
Aktywność
przy
karmie- głodze- Induktor Rep resor Aktywator Inhibitor
niu wę- niu
glowo- i w cu-
danami krzycy
Enzymy glikogenogenezy,glikolizy utleniania pirogron i anu
Enzymy glukoneogenezy
cd. tab. 21 -1
Aktywność
przy
karmie- głodze- Induktor Rep resor Aktywator Inhibitor
niu wę- niu
glowa - i w cu-
danami krzycy
ATP-liaza cytry- T 1 Insulina
nianowa ADP
Karboksylaza t I Insulina? * Cytrynian, Długotań cuch owy
acetylo-CoA insulina acylo-CoA,
cAMP, glukagon
Syntaza kwasu T I Insulina?
tłuszczowego
Ali o sferyczny " W tkance tłuszczowej, ale nie
w wątrobie
Piróg ronlan
STĘŻENIE GLUKOZY KRWI
R y c . 21 -3 . K o n tro la gt ik o l iz y i g lu k o ne o g e n ez y JEST PRECYZYJNIE REGULOWANE
w wątrobie przez fnjktozo-2,6-bisfosforan ibifunk- -
Gy^hy enzym PFK-2/F-2,6-Pazę <6-fosfofrukto-2- -
W WĄSKICH GRANICACH
kinazę/fruktozo-2,6-bisfosfatazę). PFK — fosfo-
fruktokinaza (S-fosfofrukto-1-kinaza), F-1,6-Paza
W stanie poabsorpcyjnym stężenie glukozy
— fru ktozo-1,6- bisfosfataza. Strzałki wężykowate u ludzi i u wielu ssaków waha się w granicach
oznaczają efekty allosteryczne. 4,5- 5,5 mmoi/L Pa.spożyc|uposiłku3!ęglmja>
Hanowego może się ono zwiększać do 6,5—7,2
jńmoj/L-W czasie głodzenia stężenie glukozy
zmniejsza się do"ok, JT-PT,? mmol/l. Stężenie
glukozy we krwi ptaków jest znacznie większe
Przy nadmiar/i- glukozy zwiększa sig więc stęże- (14,0 mmol/l), a u przeżuwaczy znacznie mniej-
nie fniktozu-2.(t-hisfostoriinu, pobudzając gUko- sze (2,2 u owiec a 3,3 mmol/l u bydła). Te
lize przez aktywację fosfofruktokinazy-1 oraz normalnie mniejsze stężenia wydają się być
hamowanie fniktoziMj6-bisfosfatazy. W warun- związane z faktem, że u przeżuwaczy właściwie
kach niedoboru-^glukozy gkjkoneogeneza jest wszystkie węglowodany pokarmu fermentują
pobudzana przez zmniejszenie stężenia fruk- do niższych (lotnych) kwasów tłuszczowych,
tozo-2,6-bisfosforan u, który inaktywujc fosfo- które w dużej mierze zastępują glukozę jako
lr.uktoJunazę-1 oraz znosi hamowanie główne metaboliczne źródło energii tkanek
fruktozo--1.6-bisfostatazy. Ten mechanizm w okresie między posiłkami. Gwałtowne zmniej-
zapewnia tak-
234 / ROZDZIAŁ 21
Ryc. 21-4. Cykl kwasu mlekowego (Cori) i cykl ala ni nowo- glukozowy.
236 / ROZDZIAŁ 21
NADPf
H OCOO"
-C-H
NADPH+H^ H-C-O H
HO-C-H H-Ć- HO-C-H
OH I H-C-O H
HO-Ć-H Q H-
DEHYDROGENAZA H - C- O H
C-OH I GLUKOZO-6- - HjO V lub
FOSFORANOWA
H-i-----1 6-Fosfogtukonlan
CHj-O-l — N A D P1
DEHYDROGENAZA 6- Mg 1 ; Mn ! ;
^D-G lu kozo-6-fosfo ran FOSFOGLUKDNIANOWA lub Ca**
Ca"
HYDROLAZA
GLUKONO-
LAKTONOWA
6- f osi o g lukonolakton
4 NADPH +
H+
O -T-H
HO-C-H
H^C-OH
H^ t^1^ (JM >
Ć H-C-OH H-
H-C K syl u I o zO-5-f osf o r an
CHj-O- C-OH
Rybozo^Si-ftwfora n
Sadoheptu lożo -7-f osto ra n
H-KC-OH
"CH2-O~® Gl
lcaraldehydo-3-tosfo ra n
PRPP
Ryc. 22-1. Szlak pentozofosforanowy. P
POf, PRPP — 5-fosforybozylo-
i-pirofosforan.
SZLAK PENTOZOFOSFORANOWY ORAZ INNE SZLAKI PRZEMIANY HEKSOZ / 241
H-"Ć-OH
-f Sliceraldehyda-
•CHjOH
•3-1o«toran
"CH.OH |THANSALDOLAZA|
TH-Ć-
O C H
HOJC-H H-^t-OH
H-Ć-OH ~*_____ H-C = O H-iC-OH
H-Ć-OH OH H-Ć-OH ł
CH,0H
H-Ć-OH CH, -O-(P) FruktoiD-6-iosforan
ć
CH,-O-®
Sadoheplulozo-7-fosforan
Etyt roz o-4-1o sto r an
ćo
HO-C-H
4
*CHaOH
H-C-OH
H-Ć-OH
HO-C-H | TRAN8KET0LAZA
H-Ć-OH Tlamlrw- ®j
Mg ' ł FruKtozo-S-losforan
CH,-O-<g) H-C=O
Ksyiuiozo-5-fostoran H-C-OH
CH,-O-®
SilcerakJBhydo-3-fosłofan ■
l<> Biochemia
242 / ROZDZIAŁ 22
Rybozo-5-f osf o ra n
Ksytu lozo-S-tosf o ran Ksylulozo-5-fosforan
C
TRANSKETOLAZA
f
Gllcef aldehyd o-3-fosforan Sedoheptulazo-7-fosforan
Ci 1 C,
TRANSALDOLAZA
f
Fruktozo-6-fosloran C« Erytrozo-4-tosforan
TFIANSKETOLAZA
Gl I ce r aldehyd o-3-f o sfa ra
n
Fru ktoz o-6-f osfo ran
ALDOLAZA IZOMERAZA
FOSFOTRIOZOWA
IZOMERAZA , Fruklozo-1,6-btefosforanu
FOSFOHEKSOZOWA IZOMEHAZA
FOSFOHEKSOZOWA
FHLTKTOZO-1,6--
BISFOSFATAZA
/j Fruktozo-6-fosforanu
IZOMEHAZA
FOSFOHEKSOZOWA
Ryc. 22-2. Schemat przebiegu szlaku pentozof osforan owego i jego połączeń ze szlakiem glikolizy.
SZLAK PEIMTOZOFOSFORANOWY ORAZ INNE SZLAKI PRZEMIANY HEKSOZ / 243
PKOFOSFO HYDRO
LAZA UDPGIc
O
9
c-o- c-o-
HO-C-H
c=o Ć=0 HO-Ć-H
H-C-OH H-C-OH HO-C-H
HO-Ć-H HO-Ć-H - H-C-OH
L-Kiylulon *CH ;OH HO-Ć-H
•CHjOH
Szczawian C-Gulonlan
+
Glikolan L-GulonolaMon C02
4 BLOK U NACZELNYCH ^~
t
BLOK BLOK U CZŁOWIEKA i
W PENTOZURI! Aldehyd gllkolowy I SWWW MORSKIEJ
t D- Ksyl u lożo -1
2-Keto-L-gulonoiakton
-f osf o ran
*CH 2OH
NADP +
I O
C
[2H]
HO-C-H
H - C- O H J 0=Ć
0=Ć H-
ĆH,OH _ Ć HO-
KsyMol Ć-H
•CHjOH
NADPH + H+ C=O L-Dehyd roaekor bl nlan
J> HO-Ć-H D-Ksyjuloza
HO-Ć HO-C
H- Ć-OH H-Ć HO- C-
HEDUKTAZA 0- ĆHsOH H •ĆH,OH
ATp
KSYLULOZOWA
L-Askorbinlan
AOP ' D-Ksylu
lozo-5-fosfo ran
Szła ntozofw
fo
Rye. 22-3. Szlak kwasu uranowego. * — losy węgla 1 glukozy,-------P0
© 3
GLUKOZO-6-FOSFATAZA
tZOMERAZA
FOSFOHEKSOZOWA DEHYDROGENAZA
FflUKTOZO-1,6-
t
FOSFOFRUKTOKINAZA
BISFOSFATAZA BLOK PRZY SAMOISTNEJ
FRUKTOZURII
Fruttozo-I-fosforan [ALDOLAZA B|
[ALDOLAZA A |
1ALDOLAZA"B1 IZOMERAZA
FOSFOTRIOZOWA
2-Fosfagllcerynlan
Plrogronlan
Ryc. 22-4. Metabolizm fruktozy, Aldolaza A znajduje się we wszystkich tkankach, z wyjątkiem wątroby,
w której występuje jedynie aldotaza B.
Fruktoza znacznie szybciej niż glukoza ulega zwiększenia stężenia triacylogliceroli w surowi-
glikolizie w wątrobie. Jest to spowodowane tym, cy krwi. Nadmiar glukozy^dostający się do
że omija ona etap metabolizmu glukozy katali- krwiobiegu, pobudza wydzielanie insuliny, co
zowany przez fosfofniktokinazę. Na tym etapie wzmaga wszystkie w. procesy.
zachodzi bowiem kontrola metaboliczna szyb- Fruktoza może być fosforylowana do fruk-
kości katabolizmu glukozy. Pozwala to na tozo -6-fo sfora mi. Proces ten jest katalizowany
pobudzenie przez fruktozę szlaków metabolicz- przez ten sam enzym - heksokjnazę, który
nych w wątrobie, prowadzących do wzmożonej katalizuje fosforylaqe glukozy (lub mannozy)
syntezy kwasów tłuszczowych, estryfikacji kwa- {p. ryc. 22-4), Jednakże powinowactwo tego
sów tłuszczowych i wydzielania VLDL oraz do enzymu do fruktozy jest bardzo małe w porów-
SZLAK PENTOZOFOSFORANOWY ORAZ INNE SZLAKI PRZEMIANY HEKSOZ / 247
Galaktoza
ATP
Ni
Mg'*
GALAKTOKINAZA|(2J
ADP-*
Gal aktozo-1
UDPGlc
-fosforan
Glukozo-1 -fosforan URYDYLOTRANSFERAZA
UDPGal UDP
1-FOSFOGAtAKTOZOWA
EPIMEHA2A
4-
5)
NAD'
Ł Laktoza
IMYDYNODIFOSFO- LAKTOZ
GALAKTOZOWA Y
Glukoza ]
Gllkogen FOSFORYLAZA ]
UDPGlc
PBOFOSFOHYLAZA
UDPGlc
UTP
ATP HEKSOKINAZAI
I FOSFOGLUKOMUTAZA
ADP
lub
Glukoza GluKOZO-6-fostoran
6LUK0KINAZA
■y. Gllkogen _
c i
#*
Gl u kozo-1 -fosforan w
ATP ADP i
Glukoza ^* "^ - Glukozo-6-tostoran
r+Acetylo- k. N-Acetyio-
glukozoamlna glukazoamlno-■1
Gllkozam! nogi łkany
-fosforan
(np, heparyna)
UTP
EPIMERAZA ]
N-Acstylo-
mannozcamino-
-5-fosioran
Fosfoenotoplrogronian ■
NAO+ I EPIMERAZA I
e -
UJsm
ny
(inhl
bujacy)
afekt
allosteryez
ny
Kwas GtlkozoamlnogJlkany
slalowy, fchonaroltyny),
gangliozydy, gllkoprotalny
gllkoprotalny
składnik glikolipidów (cerebrozydów), proteo- UDPGal łączy się z glukozą tworząc laktozę.
glikanów i glikoprotein. Proces ten jest katalizowany przez syntazę lak-
Przy syntezie latriozy w gruczole sutkowym, tozową.
glukoza ^jest przemieniana w UDPGal pod
wpływem opisanych powyżej enzymów.
Niedobory enzymatyczne szlaku
galaktozowego są przyczyną
galaktozemii
Niezdolność do metabolizowania galaktozy
występuje w galaktozemiach, które mogą być
powodowane wrodzoną wadą każdego z en-
zymów zaznaczonych na ryc. 25-5 cyframi 1, 2,
3, chociaż niedobór urydylilotransferazy (2) jest
250 / ROZDZIAŁ 22
najlepiej poznany. Gal a ktoza której stężenie raminowy (NeuAc). Zestawienie relacji po
we krwi się zwiększa, jest w oku redukowana między aminocukrami przedstawiono na ryc.
przez reduktaze aldozową do odpowiedniego 22-6. Najważniejsze są następujące fakty: 1.
poliolu (galaktytolu). Gromadzenie się galak- Glukozoamina jest głównym ammocukrem. Po
tytolu w rogówce jest przyczyną występowania wstaje ona jako glukozoam ino- 6 -fosforan
zaćmy. W przypadku wady ury dylil o tran sfe ra- z fruktozo-6-fosforanu przy użyciu glutaminy
zy ogóiny stan chorego jesi ciężki, ponieważ jako dawcy grupy aminowej. 2. Aminocukry
nagromadza się galaktozo-1 -fosforan, co po- występują głównie w formie N-acetylowanej.
zbawia wątrobę zapasów nieorganicznego fos- Dawcą grupy acetylowej jest acetylo-CoA. 3.
foranu. Końcowym skutkiem tej wady jest N-Acetylomannozoammo-6-fosforan powstaje
niedoczynność wątroby i zaburzenia umysłowe. przez epimeryzację ghikozoam ino -6 -fosforan u.
Przy wrodzonym niedoborze urydylilotrans- 4. NeuAc powstaje przez kondensację man-
ferazy galaktozo-1-fosforanowej, dotyczącym nozoamino-6-fosforanu z fosfoenolopirogro-
zarówno wątroby, jak i erytrocytów (reakcja 2), nianem. S. Galaktozoamina powstaje przez epi
epimeraza (reakcja 3) jest obecna w dostatecznej meryzację UDP-N-acetyloglukozoaminy
ilości, tak że chorzy z tą postacią galaktozemii (UDPGlcNAc) do UDP-N-acetylogalaktozo-
mogą tworzyć UDPGal z glukozy. Wyjaśnia to, aminy (UDPGałNAc). 6, Nukleotydosacha-
dlaczego u dotkniętych tą wadą dzieci jest rydy są wykorzystywane do biosyntezy gliko-
możliwy normalny wzrost i rozwój, pomimo protein i innych złożonych związków. Ważnymi
stosowania diety wolnej od galaktozy w celu nukleotydami zawierającymi aminocukry
zwalczania objawów choroby. Opisano kilka są: UDPGlcNAc, UDPGalNAc oraz CMP-
wad genetycznych, które polegają raczej na -NeuAc.
zmniejszonej ilości transferazy niż na jej cał-
kowitym braku. Ponieważ enzym normalnie
występuje w nadmiarze, zmniejszenie jego ak- PIŚMIENNICTWO
tywności do 50% lub nawet mniejszej nie powo-
duje klinicznych objawów choroby, która poja- Huijing F: Textbook ermrs>: Galaetose metabo-
wia się jedynie u homozygot. U niektórych lism and galactosemia. Trends Biochem Sei
chorych niedobór epimerazy dotyczy jedynie
erytrocytów, a nie wątroby lub innych tkanek. James HMeLal: Models forthemetabolicproduction
W tych stanach choroba przebiega bezobjawo- of oxalate from xylitol in humans. Aust. J Exp Biol
MedSci 1982;60:!17. Ka.dor PF: The role of
wo. aldose reductase in the
development of diabetic complications. Med Res
Glukoza jest prekursorem Rev 1988;8:325. Macdonald I, Vrana A {editors}:
wszystkich aminocukrów Metabolk Effects of
(heksozoamin) (p. ryc. 22-6) Dietary Carbohydrates. Karger, 1986. Randle PJ,
Aminocukry są ważnymi składnikami gliko- Steiner DF, Whclan WJ (editors): Car-
prntein (p. rozdz. 57), niektórych glikosfingolipi- bohydrate Metabolizm and Its Disorders. Vol 3.
dów (np. gangliozydów) (p. rozdz. 16) oraz Academic Press, 1981. Sperling O, de Vries A
(editors): Inborn Errors of
glukozoaminoglikanów (p. rozdz. 57). Główny- Metabolism in Man. K_arger, 1978. Various
mi aminocukrami są glukrwoamina, gnlaklozu- authora: In: The Metabolic Basis oflnheńted
amina i mannozoamina (wszystkie są heksozo- Dhease, 6th ed. Serwer CR et al (editors).
ammami) oraz związek 9-węglowy - kwas sjalo- McGraw-Hill. 19S9. Wood T: The Pentose
wy. Głównym kwasem sjalowym znajdywanym Phosphate Palhwaw Aeademit;
w tkankach człowieka jest kwas N-acetyloneu- Press; 1985.
Biosynteza kwasów
tłuszczowych 2
3
Peter A. Mayes, PhD, DSc
CH 3 - C O- S - C oA ■ » - - O OC - C H 2 - C O- S- C o A
Aoetyio-CoA Malotiyla-CoA
Enz-biotyna-COO- Enz-btotyna
SH
Podział
SH podjednostek
4'-F(»topani8telna
w
o
1
5
>
I
Ryc. 23-2. Wieloenzymowy kompleks syntazy kwasu tłuszczowego. Kompleks jest dimerem o 2 identycznych monomerach polipeptydowych, 1 i 2, każdy
składający się z 6 oddzielnych aktywności enzymatycznych i białka przenoszącego acy I (ang.: AcylCarrier Protein—ACP). Cys-SH —grupa sulf hydry Iowa
cysteiny. Grupa -SH 4'-fosfopanteteiny jednego monomeru jest w bliskim sąsiedztwie grupy -SH cysteinylowej reszty syntazy ketoacylowej drugiego
I
c
monomeru, co sugeruje ułożenie „głowa do ogona" obu monomerów w stosunku do siebie. Szczegółowe ułożenie sekwencji enzymów w każdym
z monomerów jest hipotetyczne (na podstawie danych Tsukamoto). Chociaż każdy z monomerów zawiera wszystkie cząstkowe aktywności ciągu reakcji, <
rzeczywista funkcjonalna jednostka składa się z połowy monomeru współdziałającej z komplementarną polową drugiego monomeru. Wobec tego n
2 łańcuchy acylowe są wytwarzane równocześnie.
I
M
W
W
Acetylo-CoA
HS-c
HS-Pan Pan — SH Matonyio-CoA
Wisloenzymowy Przeniesienie C„ z
kompleks syntazy kwasu
tłuszczowego
CoA (Cj albo
- C l ) - Cys — S~C — O1 3
cn )
*co. SYNTAZA 3-
KETOACYLOWA
Cys - SH
O
-( a }-Pan— S ~ C — CH 2 — C — CH 3
3- Kato acylc-enzy m
(aceto acetyio-enzy m)
NADPH + H +
REDUKTAZA 3-
KETOACYLOWA
NADP+
s-SH
O OH
W I
-T2_)-Pan-S~C-CH 2 -CH- CH,
D(-)-3-HydroksyacyloB nzym
HYDRATAZA
Dehydrogenaza
izooytrynlanowa
i-SH
-
(2)
- Pan -S ~ C - CH = CH -
CH,
NADPH t H + 2,3-Nlenasycony acytoenzym
REDUKTAZA ENOILOWA
NADP + ^~
V H,0
"(T>Cy S - SH
Tloesleraza
J-—
-
^
Po 7-Krotnym cyklicznym praejtclu przez eta^
-( 2 }-Pan-S ~C—CH2 —CHa
—CH 3
Acyloenzym
PalmKynlan
Ryc. 23-3. Biosynteza kwasów tłuszczowych o dtugim łańcuchu. Szczegóły wskazują, jak dodawanie
reszty malonylowej powoduje, że łańcuch acylowy wydłuża się skokowo po 2 atomy węgla Ćys — reszta
cysteiny, pan — 4'-fosfopanteteina. Szczegóły budowy dimeru syntazy kwasu tłuszczowego przed-
stawiono na ryc. 23-2. (J) i (2) przedstawiają poszczególne monomery syntazy kwasu tłuszczowego.
2 łańcuchy acyiowe są syntetyzowane równocześnie na 1 dłmerze przy użyciu każdej pary grup SH
Cys/pan.
BIOSYNTEZA KWASÓW TŁUSZCZOWYCH / 255
AcyloglicerolB
Estry cholesterolu
ATP + CoA AMP + PP:
Estryfikacja
Palmltynlan. Paimltollo-CoA
SYNTETAZA Elongacja łańcucha,
ACYLO-CoA
desaturacja
Acylo-CoA
powtarza się jeszcze 6 razy, za każdym razem tłuszczowe o nieparzystej liczbie atomów węgla.
włącza się nowa reszta malonylowa, aż do Występują one zwłaszcza u przeżuwaczy, u któ-
powstania ló-węglowego (palmityłowego) rod- rych propionian powstaje pod wpływem działa-
nika. Jest on uwalniany z kompleksu enzymaty- nia mikroorganizmów w żwaczu.
cznego działaniem 6. enzymu znajdującego się
w kompleksie, tioesterazy (deacylazy). Wolny Głównym źródłem równoważników
palmitynian musi zostać zaktywowany do acy- redukujących (NADPH) jest szlak
lo-CoAzanim będzie mógł wejść do jakiegokol- pentozofosforanowy
wiek innego szlaku metabolicznego. Zazwyczaj NADPH jest zaangażowany, jako koenzym,
jego losem jest estryfikacja do acylogliceroli w redukcję zarówno 3-ketoacylopochodnych,
(ryc. 23-4). jak i acylowych pochodnych 2,3-nienasyco-
W gruczole sutkowym istnieje oddzielna tioe- nych. Oksydacyjne reakcje szlaku pentozofos-
steraza swoista dla reszt acylowych C8, C10 lub foranowego (p. str. 240) są głównym źródłem
C12, które następnie znajdują się w tłuszczu wodorów niezbędnych do redukcyjnej syntezy
mleka. W gruczole sutkowym przeżuwaczy ten kwasów tłuszczowych. Jest znamienne, że tkan-
enzym jest częścią kompleksu syntazy kwasu ki, które wykazują aktywny szlak pentozofos-
tłuszczowego. foranowy, są także tkankami wyspecjalizowa-
Wydają się istnieć 2 centra aktywności w jed- nymi w aktywnej lipogenezie; są to wątroba,
nym dimerycznym kompleksie, które działają tkanka tłuszczowa i gruczoł sutkowy w okresie
niezależnie, tworząc równocześnie 2 cząsteczki laktacji. Co więcej, obydwa szlaki metaboliczne
palmitynianu. Poniżej przedstawiono sumary- znajdują się w pozamitochondrialnej przestrze-
cznie równanie całkowitej syntezy palmitynianu ni komórki, lak że nie istnieją błony, ani inne
z acetylo-CoA i malonylo-CoA: bariery do przenoszenia NADPH/NADP od
jednego szlaku do drugiego. Innymi źródłami
CH,CO-S-CoA + 7HOOC-CH 3 C0-S-CoA t NADPH jest reakcja, która przekształca jabł-
+ 14NADPH + 14H+ ->
czan w pirogronian, katalizowana przez „enzym
jabłczanowy" (dehydrogenaza jabłczanowa de-
^CHatCHJ^COOH + 7CO 3 + 6H 2 O + karboksylująca) (ryc. 23-5) oraz pozamitochon-
+ SCoA-SH + 14NADP1 drialna reakcja dehydrogenazy izocytrynianowej
(prawdopodobnie nie jest to istotne źródło).
Z acetylo-CoA, użytego jako cząsteczka ini-
cjująca, tworzą się atomy węgla 15 i 16 pal- Acetylo-CoA jest głównym budulcem
mitynianu. Dodawanie wszystkich następnych kwasów tłuszczowych
jednostek dwuwęglowych odbywa się przez Jest on wytwarzany z węglowodanów przez
uprzednie tworzenie malonylo-CoA. Jako cząs- utlenianie pirogronianu wewnątrz mitochond-
teczka inicjująca w wątrobie i gruczole sut- riów. Jednakże acetylo-CoA nie przenika swo-
kowym ssaków może działać butyrylo-CoA. bodnie do kompartmentu pozamitochondrial-
Jeżeli propionylo-CoA działa jako cząsteczka nego, zasadniczego miejsca syntezy kwasów
inicjująca, powstają dlugołańcuchowe kwasy tłuszczowych. Aktywność pozamitochondrial-
256 / ROZDZIAŁ 23
Paimltynlan
Glukozo-6-fosforan
Frukto zo-6-fosforan ■»
Glloeraldehyd o-3-fosforan
Cytrynian
:
;y-Vj rsrtmntan
mmmmKmmm
G lu ko za
Ryc. 23-5. Dostarczanie acetyl o-Co A i NADPH dla lipogenezy. PP — sztak pentozofosforanowy:
T— przenośnik trikarboksylanów, K —- przenośnik a-ketoglutaranu.
nej liazy ATP-cytrynianowej, podobnie jak glikolizę, po której następuje oksydacyjna dekar-
i „enzymu jabłczanowego", zwiększa się w sta- boksylacja do acetylo-CoA wewnątrz mito-
nie dobrego odżywienia, zachowując się równo- chondrium i następnie kondensacja ze szcza-
legle do aktywności układu syntetyzującego wiooctanem do cytrynianu, jako część szlaku
kwasy tłuszczowe (tab. 21-1). Obecnie uważa kwasu cytrynowego. Potem następuje tramslo-
się, że zużywanie pirogronianu do lipogenezy kacja cytrynianu do kompartmcntu pozamito-
odbywa się przez cytrynian. Ten szlak obejmuje chondrialnego, gdzie, w obecności CoA i ATP,
BIOSYNTEZA KWASÓW TŁUSZCZOWYCH / 257
unesterified fatty acids) lub NEFA (ang. non-- Kwasy tłuszczowe o długim łańcuchu
estenfię.d fatty acids). W osoczu WKT o dłuż- przenikają przez wewnętrzną błonę mi-
szym łańcuchu węglowym są związane z al- tochondrialną jedynie w połączeniu
buminą, zaś w komórkach z białkiem wiążącym z karnityną
kwasy tłuszczowe albo z białkiem Z. W rzeczy- Karnityna (p- hy droksy-y-trimety loamino-
wistości kwasy te nigdy nie występują w stanie maślan), (CH 3 ) 3 N+-CH 2 -CH(OH)-CH 2 -—
„wolnym1'. Kwasy tłuszczowe o krótszym łań- COO~, jest szeroko rozpowszechniona, a
cuchu są lepiej rozpuszczalne w wodzie i wy- szczególnie obficie występuje w mięśniach.
stępują w postaci niezjonizowanych kwasów Jest syntetyzowana z iizyny i metioniny w wąt-
lub anionów kwasu tłuszczowego. robie i nerkach. Aktywacja niższych kwasów
tłuszczowych i ich utlenianie może zachodzić
Kwasy tłuszczowe muszą być w mitochondriach niezależnie od karnityny.
aktywowane, aby mogły być W odróżnieniu od krótkołańcuchowych kwa-
metabolizowane sów tłuszczowych WKT o długim łańcuchu nie
Podobnie jak to ma miejsce z przemianą wnikają do mitocbondriów i nie są utleniane bez
glukozy, kwasy tłuszczowe muszą najpierw uprzedniego przekształcenia w acylo karnityny.
w reakcji z udziałem ATP zostać zamienione
Acylo-CoA + Karnityna--------------------------►
w aktywny metabolit, aby mogły reagować
PALMITOILOTRANSFERAZA
z enzymami odpowiedzialnymi za ich dalszy KARNITYMOWA
metabolizm. W całym szlaku całkowitej de- > Acylo karnityna + CoA
gradacji kwasów tłuszczowych jest to jedyny
etap, który wymaga energii zawartej w ATP.
W obecności ATP i koenzymu A, enzym — syn- Enzym, palmitoilotransferaza karnitynowa 1,
tetaza acylo-CoA (tiokinaza) — katalizuje prze- znajdujący się po wewnętrznej stronie zewnętrz-
mianę kwasu tłuszczowego, tj. wolnego kwasu nej błony mitochondrialnej, katalizuje prze-
tłuszczowego w „aktywny kwas tłuszczowy'*, kształcenie długołańcuchowych acylo-CoA
czyli w acylo-CoA. Reakcja ta jest związana w acylokarnitynę, która przenika do mitochon-
z wydatkiem 1 bogatoenergetycznego wiązania driów, przez co kwasy tłuszczowe stają się
fosforanowego. dostępne dla enzymów szlaku p-oksydacji.
Translokaza karnitynoacylokarnitynowa działa
SYNTETAZA jako błonowy wymienny przenośnik karnityny.
ACYLO-CoA
Transport acy lokami ty ny do wnętrza mito-
Kwas tłuszczowy + ATP + Co A---------------» chondriów jest sprzężony z przeniesieniem
- Acylo-CoA + PP, + AMP 1 cząsteczki karnityny na zewnątrz. W mito-
chondrium acylokarnityna reaguje z CoA,
Obecność pir o fosfatazy nieorganicznej spra- w wyniku czego powstają acylo-CoA i wolna
wia, że aktywacja przebiega do końca dzięki karnityna uwalniane do macierzy mitochond-
ułatwieniu utraty dodatkowego bogatoenerge- riainej. Reakcja ta jest katalizowana przez pal-
tycznego wiązania fosforanowego pirofosfora- m i to i to transfer a «■ ka mity nową II, związaną
nu. W rzeczywistości w czasie aktywacji każdej z wewnętrzną powierzchnią wewnętrznej błony
cząsteczki kwasu tłuszczowego są wiec wydat- mitochondrialnej (ryc. 24-1).
kowane 2 bogatoenergetyczne wiązania fosfora- W mitochondriaeh występuje jeszcze inny
nowe. enzym, acetylotransferaza karnitynowa, katali-
zujący przenoszenie grup acy 1 owych o krótkim
PPi + HaO łańcuchu węglowym między CoA a kamityną.
PIR0FOSFATA2A Funkcja tego enzymu jest niejasna. Jest moż-
NIEORGANICZNA liwe, że ułatwia on transport grup acetyl owych
przez błonę mitochondrialną.
Syntetazy acylo-CoA występują w siateczce
śródplazmatycznej, w obrębie mitochondriów Acetylo-CoA + Karnityna
i na zewnętrznej błonie mitochondrialnej. Opi- ACETYLOTRANSFERAZA
sano kilka syntetaz acylo-CoA. Każda z nich KARNITYMOWA
jest swoista wobec kwasów tłuszczowych Acetylokarnttyna +■ CoA
o określonej długości łańcucha.
262 / ROZDZIAŁ 24
Strona
CoA p-Oksydacja kwasów tłuszczowych
FFA
zewnętrzna polega na kolejnym odczepianiu r
SYNTETAZA
uwalnianiu acetyło-CoA
ACYLO-Co/ł W p-oksydacji (ryc. 24-2) odczepiane są od
ZEWNĘTRZNA ■-tM
BŁONA l.>'£i;.'>j cząsteczek acylo-CoA, począwszy od końca
MITOCHONDFNALNA karbonylowego, reszty dwuwęglowe. Łańcuch
jest rozrywany pomiędzy atomami węgla a (2)
1 p (3) i stąd nazwa ^-oksydacja. Powstające
■ . - . ■ ■ - . . : . . :
Acytokarnltyna
jednostki dwuwęglowe to cząsteczki acetylo-
PALMITOILO- -CoA; tak wiec z palmitoilo-CoA tworzy się
RANSFERAZA S cząsteczek acetylo-CoA.
KARNffY-
NOWAf
W cyklicznej sekwencji reakcji są
RANSLOKAZA, wytwarzane NADH i FADH 2
WEWNĘTRZNA
KARNITYNA-- >ił BŁONA,^. Kilka enzymów, znanych pod zbiorczą na-
ACYLO- MITOCHONDRIALNA zwą „oksydaza kwasów thiszczowych", znaj-
RNITYN
duje się w macierzy mitochondrialnej w pobliżu
PALMITO1LO-
TRANSFERAZA
łańcucha oddechowego (który jest umiejscowio-
Strona
wewnętrzna RNITY-A l l ny w wewnętrznej Honie mitochondrialnej).
Katalizują one utlenianie acyio-CoA do acety-
Karnityna
lo-CoA, co wiąże się z fosforylacją ADP do
A cv I o kar nity na
ATP (ryc. 24-3).
Acylo-CoA
Po wniknięciu reszty acylowej przez wewnęt-
rzną błonę mitochondrialną za pośrednictwem
0-OksydtcJa uktadu transportującego karnitynę i po od-
Ryc. 24-1. Rola karnityny w transporcie długo- tworzeniu acyio-CoA, następuje oderwanie
łańcuchowych kwasów tłuszczowych przez we- 2 atomów wodoru od atomów węgla 2 (a) i 3 (p),
wnętrzną błonę mitochondrialną. Oługołańcucho- katalizowane przez dehydrogenazę acylo-CoA.
wy acylo-CoA nie może przenikać przez wewnętrz- W wyniku tej reakcji powstaje A2-tranj-enoilo-
ną błonę mitochondrialną, ale produkt jego meta- -CoA. Koenzymem tej dehydrogenazy jest fla-
bolizmu, acylokarnityna, ma tę zdolność. woproteina zawierająca FAD jako grupę pro-
CO-S-CoA
Acetylo-
CoA
Kolejne usuwanie jednostek dwuwęglowych
co-s-coA+a
8 CH3-CO-S-CoA
Acetylo-CoA
Ryc. 24-2. Ogólny schemat [i-oksydscji kwasów tłuszczowych.
UTLENIANIE KWASÓW TŁUSZCZOWYCH: KETOGENEZA / 263
Kwas tłuszczowy
CoA-SH ATP
SYNTETAZA
ACYLO-CoA ^ł* AMP-ł- PP,
i. 0
Aoyto-Co* R^CHr *CHrC - S -CoA
(Aktywny Kwas tłuszczowy) i
(zewnętrzna)strona
cytoplazmatyczna
WEWNĘTRZNA BLDNAMITOCHONDHIALNA TRANSPOHTER KARNITYNOWY
(wewnętrzna) strona
mltochoncfrlatna
'CH j -C -
S
-
C
o
A
DEHYDBOGENAZA] (Flawoprotaina)
ACYLO-OoA 2~(P;
-»-H,0
Łańcuch Q
A'-S»n*Enolło-CoA S
R-CH = oddechowy
CoA
H-C-S-
HYDRATAZA H,0
A"ENOILO-CnA
-CoA ?H ł
RJCH-JCH
3 -C- S-
CoA
DEHYDROGENAZA
L( + )-^KYDROKSYACYLO-CoA 3-©
Łańcuch
(4) H,0
«:« oddechow
3
»Xatoacylo-CoA R- y
3-KETOACYLOTIOLAZA CoA-SH
TIOLAZA
2CO,
Ryc. 24-3. [J-Oksydacja kwasów tłuszczowych. Długołańcuchowy acylo-CoA przechodzi cyklicznie przez
reakcje 2-5, a w każdym cyklu jest odczepiany acetylo-CoA działaniem tiolazy (reakcja 5). Gdy pozostanie
reszia acyiowa o długości jedynie 4 atomów węgla, wówczas w reakcji 5 wytwarzają się 2 cząsteczki
acetylo-CoA
264 / ROZDZIAŁ 24
4 cykle ^-oksydacji
•J * Termin „ketony" nie powinien byc używany,
ponieważ 3-hydroksymaśIan nie jest ketonem, a we
krwi jest wiele ketonów, które nie są związkami
(ciałami) ketonowymi, np. pirogronian, fruktoza.
4-Aoe(ylo-CoA
UTLENIANiE KWASÓW TŁUSZCZOWYCH: KETOGENEZA / 267
2COi 2CO,
Ryc. 24-6. Powstanie, zużywanie i wydalanie ciał ketonowych. Główny szlak jest zaznaczony ciągłymi
strzałkami
268 / ROZDZIAŁ 24
Najprostsza postać ketozy występuje przy truciu ciążowym u owiec i ketozie u mlecznych
głodzeniu, kiedy dochodzi do wyczerpania się krów. Postacie ketozy pozbawione znaczenia
zapasów węglowodanowych i do zwiększenia chorobowego stwierdza się u osób żywionych
stężenia wolnych kwasów tłuszczowych. Każdy dietą o dużej zawartości tłuszczu oraz po wyko-
inny stan, w którym występuje ketoza, nie różni naniu ciężkiego wysiłku u niektórych osób
się jakościowo od tego modelu metabolicznego, będących na czczo.
ale ilościowo może być tak nasilony, że jest In vivo wątroba wydaje się być jedynym
przyczyną stanów chorobowych obserwowa- narządem u nieprzeżuwaczy wydzielającym
nych np. w cukrzycy {diabetes mellitus), w za- znaczne ilości ciał ketonowych do krwi. Poza-
wątrobowe tkanki zużywają ciała ketonowe czas p-oksydacji, albo jako wynik kondensacji
jako substraty energetyczne. Pozawątrobowe acetylo-CoA (ryc. 24-7). Zaproponowano
źródła ciał ketonowych, występujące u prze- JLszlalagowstawania acetooctapH ? fgetff"^^-
żuwaczy w okresie sytości nie mają znaczącego lo-CoA.?terwszv"z'nicn"ma bvć prosta deacyla-
udziału w powstawaniu ketozy u tych gatun- ■cjąTDrugrszlak (ryc. 24-8) obejmuje kondensa-
ków. cję acetoacetylo-CoA z jeszcze 1 cząsteczką
Wypływ ciał ketonowych z wątroby do tka- acetylo-CoA i wytworzenie HMG-CoA. Reak-
nek pozawątrobowyeh jest wynikiem aktyw- cję tę katalizuje syntaza 3-hydroksy-3-metylo-
nego mechanizmu enzymatycznego pobudzają- glutarylo-CoA. Obecność w mitochondriach in-
cego wytwarzanie ciał ketonowych w wątrobie nego enzymu, liazy 3-hydroksy-3-metyloghtfa-
oraz małej aktywności w tym narządzie en- rylo-CoA, umożliwia odczepienie acetylo-CoA
zymów odpowiedzialnych za ich zużytkowanie. od HMG-CoA z pozostawieniem wolnego ace-
Odwrotna sytuacja ma miejsce w tkankach tooctanu. Atomy węgla odczepione jako cząs-
pozawątrobowych (ryc. 24-6). teczka acetylo-CoA pochodzą z pierwotnej czą-
steczki acetoacetylo-CoA (ryc. 24-8). Obydwa
3-Hvdroksy-3-metyloglutarylo-CoA te enzymy muszą być w ntitochondriach, aby
(HMG-CoA) jest związkiem pośrednim zachodziła ketogeneza. Ma to miejsce jedynie
na szlaku ketogenezy w wątrobie w wątrobie i w nabłonku żwacza.
Enzymy odpowiedzialne za powstawanie Obecnie przeważa opinia, że szlak HMG--
ciał ketonowych są związane głównie z mito- CoA jest główną drogą tworzenia ciał keto-
chondriami. Pierwotnie sądzono, że tylko 1 czą- nowych. Chociaż podczas głodu występuje zna-
steczka acetooctanu może powstać z końco- czne zwiększenie aktywności liazy HMG-CoA,
wych 4 węgli kwasu tłuszczowego podczas jego dane doświadczalne nie sugerują, aby byl to
utleniania. Później, aby wyjaśnić powstawanie enzym ograniczający szybkość ketogenezy.
większych niż równoważne ilości acetooctanu Acetooctan jest przetwarzany do D(-)-3-hyd-
z I cząsteczki kwasu tłuszczowego o długim roksymaślanu przez dehydrogenazę D(-)-3-hyd-
iańcuchu, jak i możliwość tworzenia ciał keto- roksymaślanową, która występuje w mitochon-
nowych 2 kwasu octowego, zaproponowano, driach wielu tkanek, łącznie z wątrobą. D(-)-3--
że jednostki C2 powstające w p-oksydacji mogą Hydroksymaślan jest ilościowo dominującym
ze sobą kondensować, tworząc acetooctan. ciałem ketonowym występującym we krwi
Taki proces może być wynikiem odwrócenia 1 w moczu w ketozie.
reakcji katalizowanej przez tiolazę, w której
2 cząsteczki acetylo-CoA kondensują tworząc Ciała ketonowe są wykorzystywane
acetoacetylo-CoA. Acetoacetylo-CoA, który jako materiał energetyczny przez
jest związkiem wyjściowym do ketogenezy, tkanki pozawątrobowe
mógłby więc powstać albo bezpośrednio pod- Chociaż wątroba jest wyposażona w aktywny
mechanizm enzymatyczny potrzebny do wy-
twarzania acetooctanu z acetoacetylo-CoA, to
raz powstały acetooctan nie może być w zasa-
dzie w wątrobie ponownie reaktywowany.
W cytozolu komórek wątrobowych zachodzi
znacznie mniej aktywny proces biosyntezy cho-
lesterolu, dla którego acetoacetylo-Co A jest
prekursorem. Wszystko to sprawia, że w wąt-
robie przeważa powstawanie acetooctanu nad
jego utylizacją.
W tkankach pozawątrob owych zachodzą
2 reakcje, w których acetooctan jest aktywowa
ny do acetoacetylo-Co A. W jednej z nich uczest
niczy sukcynylo-CoA i enzym transfera/a bursz
tyny ło-CoA-acetoacetylo-Co A. Enzym ten kata
lizuje przeniesienie CoA z sukcynylo-CoA na
acetooctan z wytworzeniem acetoacetylo-Co A
i wolnego bursztynianu.
UTLENIANIE KWASÓW TŁUSZCZOWYCH: KETOGENEZA / 269
FFA
AT P- v SYNTETAZA
CoA ACYLO-
CoA
AMP+ PPt
Ettryflkacja Tfiacylogilcaro
Acyto-
l fosioiipld
^-Oksydacja CoA
•[AMrtylo-CoA).
|DEACYLAZA|
"7T"
H,0 CoA
SYNTAZA
HMG-CoA
ITPLAZAI 3-HydrDk£y-3-me!
H,O-
\ Pula ylo-
aeetylo-CoA
\ glutar^o-CoA
* (HMG-CoA)
LIAZA
Acetylo-CoA HMG-CoA
I kwasu!
cytrynowego DEHYDROGENAZA D(-)3--
HYDROKEYWASLANOWA
2CO, D(-)3My0roksyfna4ian
Rve. 24-7. Szlak ketogenezy w wątrobie. WKT — wolne kwasy tłuszczowe, HMG — 3-hydroksy-3--
metylogiuiaryl.
270 / ROZDZIAŁ 24
O O
CH J - C- CH J -C- S - CoA HjO 3 -*C- S —Co A
Acetoacetylo-CoA Awtylo-CoA
V
_________
SYNTAZA HMG-CoA
OH O
I li
CH,- C - CHi —C-S-CoA
"Ć H , -* C O O -
3-Hyd ro ksy-3-m styl og! u ta rył o-CoA
LSAZA HMG-CoA
H.-C-S — <
i
CH 3 - C CH 3 -C~S —CoA
Acełooctan Acetylo-CoA
gliceroli i fosfolipidów, lub też ulegają fi-ok- mionyeh szczurów, estryfikuje znacznie więcej
sydacji do CO, względnie do związków ketono- kwasów tłuszczowych znakowanych 14C niż
wych. Wydolność estryfikacji, jako czynnika wątroba szczurów głodzonych, w której nie
przeciwketogennego, zależy od dostępności zestryfikowany nadmiar wolnych kwasów tłu-
w wątrobie prekursorów glicerolo-3-fosforanu. szczowych jest utleniany do 14CO;, lub 14C--
Jednak w głodzonych perfundowanych wąt- ciał ketonowych. Te wyniki tych badań
robach dostępność glicerolo-3-fosforanu nie można wyjaśnić tym, że aktywność palmitoilo-
jest czynnikiem ograniczającym estryfikację transferazy I kamity nowej, umiejscowionej
WKT. Nie rozstrzygnięto ostatecznie, czy ta w zewnętrznej błonie mitochondrialnej, reguluje
dostępność w wątrobie jest w ogóle czynnikiem wnikanie grup acylowych o długim łańcuchu do
ograniczającym szybkość estryfikacji. Nie ma wnętrza mitochondriów przed ich fi-oksyda-cją
również pewnych informacji, czy aktywność in (p. ryc. 24-1). Aktywność tego enzymu jest
vivo enzymów uczestniczących w estryfikacji mała w stanie sytości, gdy utlenianie kwasów
jest czynnikiem ograniczającym szybkość tego tłuszczowych jest małe, natomiast duża przy
procesu. Wydaje się, że nim nie jest, gdyż nie głodzeniu, kiedy zwiększa się utlenianie kwasów
zdarza się spichrzanie w wątrobie ani wolnych tłuszczowych. Malonylo-CoA, początkowy me-
kwasów tłuszczowych, ani związków pośred- tabolit w biosyntezie kwasów tłuszczowych (p.
nich na drodze ich estryfikacji (p. ryc. 26-1). ryc, 23-1), którego stężenie zwiększa się w stanie
Używając perfundowanej wątroby wykaza- sytości, jest inhibitorem wymienionej pataitoi-
no, że narząd ten. pochodzący od dobrze kar- lotransferazy, przez co ustaje p-oksydacja.
W warunkach sytości zachodzi więc aktywna
lipogeneza i jest duże stężenie malonylo-CoA,
hamującego palmitoilotransferazę I (ryc. 24--
Trlacyloglioerol
10). Wolne kwasy tłuszczowe, wnikające do
wątroby przy ich małym stężeniu w osoczu, są
niemal w całości estryfikowane do acyl o gliceroli
TKANKA TŁUSZCZOWA
© Llpoliza i wydalane z wątroby do krwi w postaci lipo-
protein o bardzo małej gęstości (VLDL), Na
WKT początku głodzenia, kiedy stężenie wolnych
kwasów tłuszczowych w osoczu się zwiększa,
KREW zahamowana zostaje karboksylaza acetylo--
CoA i stężenie malonylo-CoA się zmniejsza.
WKT W następstwie tego procesu odblokowaniu ule-
ga palmiloilotransferaza kani i ty nowa, co po-
zwala na zwiększenie utleniania acyl o-Co A. Te
zdarzenia nasilają się w stanach głodzenia,
kiedy zmniejsza się stosunek [insulina] / [gluka-
gon], przez co zwiększa się lipoliza w tkance
tłuszczowej, natomiast zahamowaniu ulega ka-
rboksylaza acetylo-CoA w wątrobie (p. ryc.
24-10).
3. Acetylo-CoA, powstały w procesie P-ok-
sydacji, jest utleniany w cyklu kwasu cytryno-
wego albo wchodzi w szlak ketogenezy wy-
Cykl kwasu twarzający ciała ketonowe. Gdy stężenie wol-
cytrynowego nych kwasów tłuszczowych w surowicy się
Ketogeneza zwiększa, wówczas proporcjonalnie więcej kwa-
sów tłuszczowych jest przekształcanych w ciała
CO, ketonowe, a mniej jest utlenianych w cyklu
Ciała ketonowe cytrynianowym do CO7. Proporcja acetylo-CoA,
Ryc. Z4-9. Regulacja ketogenezy. 1-3— 3-węz- napływającego do szlaku ketogenezy i szlaku
łowe etapv szlaku metabolizmu wolnych kwasów utleniania do CO2, jest tak regulowana, że
tłuszczowych (WKT), które dete/minują wielkość całkowita energia swobodna zgromadzona
ketogenezy. ________ _____________ w postaci ATP w wyniku utleniania kwasów
272 / R O ZD ZIA Ł 24
WKT
KREW VLDL
WĄTROBA
WKF
W ęglowodany — »• Acetyto-CoA
ł Estryłlkacja
^ , , A c y lo -C o A Acytagllcerole
KARBOKSYLAZA ---------------------------------------------
ACETYLD-CoA
Insulina Cylosol
Glukagon
Matonylo-CoA
__________________ PALMITOILOTRANSFERAZA
O. KARNITYNOWA I
.Acylo-CoA
[ 0-Oksydacja
Milochondrlum
A ootylo-C oA —
Ketoganeza
Ciała ketonowe
Ryc. 24-10. Regulacja utleniania dtugołańcuchowych kwasów tłuszczowych w wątrobie. WKT —wolne
kwasy tłuszczowe, VLDL — lipoproteiny o bardzo malej gęstości. Dodatnie (©) i ujemne (©) efekty
regulacyjne są przedstawione przerywanymi liniami, a przepływ substratów iiniami ciągłymi.
________________________________________________________________________________________
tłuszczowych pozostaje stalą. Całkowitemu utle- nych fosforylacji, bez zwiększenia całkowitego
nieniu 1 mol palmil ynianu towarzyszy wytwarza- wydatku energetycznego.
nie netto 129 mol ATP, gdy proces ten zachodzi Wysuwano kilka innych hipotez w celu wyja-
poprzez ft-oksydację i wytworzenie CO^ w cyklu śnienia przełączania utleniania kwasów tłusz-
kwasu cytrynowego (p. wyżej). Jeżeli końcowym czowych ze szlaku prowadzącego do CO2 na
produktem przemiany palmitynianu jest acetooc- szlak ketogenezy. Teoretycznie zmniejszenie
tan ilość powstałego ATP wynosi tylko 33 moi. stężenia szczawi o octanu, zwłaszcza w mito-
Ilość powstającego ATP zmniejsza się nawet do chondriach, mogłoby zmniejszać zdolność cyk-
21 mol, gdy produktem końcowym jest 3-hydro- lu kwasu cytrynowego do metaboltzowania
ksymaśtan. Ketogeneza może więc być uważana acetylo-CoA. Takie zmniejszenie może się zda-
za mechanizm, który umożliwia wątrobie utle- rzać wtedy, kiedy dochodzi do zwiększenia
nienie zwiększających się ilości kwasów thisz- stosunku [NADH] / [NAD+], spowodowanego
czowych w układzie skojarzonych oksydacyj- intensywniejszą p-oksydacją. Krebs sugerował,
UTLENIANIE KWASÓW TŁUSZCZOWYCH: KETOGENEZA / 273
że wzmożona glukoneogeneza, na szlaku której Debeer LJ, Mannaerts GP: The mitochondrial and
występuje także szczawiooctan, jest przyczyną peroxisomal pathways of fatty acid oxidation in rat
zmniejszenia stężenia tego związku, co może liver. Diabete Metab (Paris) 1983;9;134. Mayes
być powodem ciężkich postaci ketozy występu- PA, Laker ME: Regulation of ketogenesis in
jącej w cukrzycy, a także ketozy u bydła. the liver. Biochem Soc Trans 1981;9:339,
McGarry JD, Foster DW: Regulation ofhepatic fatty
Jednakże Utter i Keech wykazali, że karbok- acid oxidation and ketone body production. Annu
sylaza pirogronianowa, katalizująca przemianę Rev Biochem 1980;49:395. Pandę SV, Parvin R:
pirogronianu w szczawiooctan, jest aktywowa- Page 143 in: Carnitine Biosyn-
na przez acetylo-CoA. Wynika stad, że w razie thesis, Metabolium. and Functions, Frenkel RA,
występowania znacznych ilości acetyl o-Co A są McGarry JD (editors). Academic Prcss, 1980.
niezbędne dostatecznie duże ilości szczawiooc- Schulz H: Oxidation of fatty acids. Page 116 in:
tanu w celu zainicjowania reakcji kondensacji, Biochemistry ofLipids and Membranes. Vance DE,
rozpoczynającej cykl kwasu cytrynowego. Vance JE (editors). Benjamin/Cummings, 19S5.
Various authors: In: Tke Metabolit- Basia of Inherited
Disease, 6th ed. Scriver CR et ul (editors).
PIŚMIENNICTWO McGraw-Hill, 1989. Vianey-LiaudCetal:
Theinborn errorsofmitochon-
Boyer Pd (editor): The Enzymes, 3rd ed. Vol 16 of driai fatty acid osidation. / Inher Metab Dis
Lipid Enzymology. Academic Press, 1983, 1987;1O: Suppl 1:159.
1S — Biochemia
2 Metabolizm nienasyconych
kwasów tłuszczowych
5 i eikozanoidów
Peter A. Mayes, PhD, DSc
20
'Kwas arachidonowy (co 6, 20:4,
THANSFERAZ
A
ACYLOWA CoA-SH
' C O OH
ELONGAZA | ELONGAZA
A'-DE5ATURAZA A'-DESATURAZA
Kwas A'-DESATURAZA
olejowy
18:1 - 18:2 ■ 20:2 22:4
Rodzlna . 20i3-----------^ 22:3
'
ELONGAZA \
20:1
ELONGAZ
A Spichrza nie przy
22:1 niedoborze kwasów
A
tłuszczowych egzogennych
B_0NGAZA
i 24:1
20:2
/e
Rodzina
Kwas a-llnolenowy
(D 3
18:3 18:4 20:4 20:5 -*- 22:5 • 22:6
---------------------------
1
Ryc. 25-3. Biosynteza wielonienasyconych kwasów tłuszczowych rodzin u9, w6 oraz co3. Każdy z etapów
jest katalizowany przez mikrosomalne układy elongacji albo desaturacji. Ilość wielonienasyconych
kwasów tłuszczowych »9 staje się znacząca jedynie wówczas, gdy kwasy linolowy i ot-linolenowy zostają
wyłączone z diety. Dzieje się tak dlatego, że każda z przedstawionych serii współzawodniczy o te same
układy enzymatyczne, a powinowactwa zmniejszają się począwszy od mZ aż do <»>9. © —■ hamowanie.
METABOLIZM NIENASYCONYCH KWASOW TŁUSZCZOWYCH I EIKOZANOIDÓW / 277
Llnolelto-CoA (A^-oktadefcadfenolto-CoA)
Oj + NADH + H + ,
y-Lfnoteno(to-CoA(4**"-aktadekatrlenollo-CoA)
(Malonyto-CoA, NADPH)
C-S — CoA
Arachldonollo-CoA (A""'1*-«lkozatetraenollo-CoA)
Ryc. 25-4. Przemiana kwasu linolowego do arachidonowego. U kotów nie zachodzi ta przemiana, gdyż
nie mają one A6-desaturazy i muszą wobec tego otrzymywać arachidonian z pokarmem._____________
racji łańcucha (ryc. 25-3). Ponieważ jednak nie w mikrosomalnym układzie elongacyjnym (p.
są one zdolne do syntetyzowania ani kwasu str. 257). W wyniku tych reakcji powstaje
linolowego ((06), ani a-linolenowego (co3), gdyż ikozatrienian (dihomo-y-linolenian), który
nie mają potrzebnych do tego odpowiednich przez dalsze odwodorowanie tworzy arachido-
desaturaz, te kwasy muszą być dostarczone nian. Układ odwodorowujący jest podobny do
w pokarmach, aby mogła zachodzić synteza tego, który opisano powyżej dla nasyconych
innych wielonienasyconych kwasów tłuszczowych kwasów tłuszczowych. Z powyższego wynika,
rodziny w6 i o>3. Linolenian może być przemie- że przy dostatecznej podaży kwasu liścio-
niony w arachidonian (ryc. 25-4). W szlaku tym wego kwas arachidonowy przestaje być kwasem
dochodzi najpierw do odwodorowania estru egzogennym.
kwasu linolowego z CoA i utworzenia Y-linole- Aktywność układu desaturacji i eiongacji jest
nianu, po czym następuje dodanie jednostki znacznie zmniejszona w stanie głodzenia i przy
dwuwęglowej przez przyłączenie malonylo-CoA braku insuliny.
278 / ROZDZIAŁ 25
KortykoBteroltJy
Arachidonian przeciwzapalne
UPOKSYGENA2A Kwas
acetylosalicylowy
Indomstacyna
Leukotrieny
Prostaglandyny
i tromboksany
Pokarm
Llinolan
Pros!anofdy;:
POD,
PGE,
LTD,
I-2H
y-Unolenian
J+2C
COOH
8,11,14-
Eikozatrienoart (d th
omo-y-l in ols n ian)
Dieta
c
Ry - 25-6. 3 grupy eikozanoidów i ich biosyntetyczne pochodzenie. PG — prostaglandyna, PGI
— prostacykltna, TX — tromboksan, LT — leukotrien, 1 —szlak cyklooksygenazy, 2—szlak Itpotcsygenazy
Indeks we frakcji dolnej oznacza całkowitą liczbę podwójnych wiązań w cząsteczce i serię, do której ten
związek należy.
wytwarza tylko 1 typ prostanoidu. Kwas acety- biosyntezę prostagłandyn. Rola egzogennych
losalicylowy hamuje cyklooksygenazę i podob-
nie działa indometacyna.
COOH
Ryc. 26-7.
Przemiana kwasu
Kwas arachidonowego do
9 acetylosalicylowy prostaglandyrt i
Indomalacyna tromboksanów serii 2. PG —
prosta-glandyna, TX
— tromboksan, PGI —
prostacyklina, HHT —
STNTETAZA
PROSTACYKLINOWA
COOH
SYNTETAZA
TROMBOKSANOWA
COOH
EJ COOH
Leukotrlen C,
Ryc. 25-8. Przemiana kwasu arachido-
nowego do feukotrienów serii 4 szlakiem
lipoksygenazy HPETE — hydroperoksy-
eikozatetraenoan, HETE — hydroksyei-
NH,1 kozatetraenoan. Niektóre podobne prze
A Cystelna miany zachodzą z leukotrienami serii
3 i 5. 1 — Peroksydaza, 2 — epok-
o s sydohydrolaza leukotrienu A,, 3 —
OH COO S-transferaza glutationowa; 4 — y-glu-
tamylotransferaza, 5 — dipeptydaza cys-
Leukotrion teinyłoglicynowa. ______
H
D,
Leukotrlen E,
Glleyna
METABOLIZM NIENASYCONYCH KWAS0W TŁUSZCZOWYCH I EIKOZANOIDOW / 283
sów stwierdza się małe stężenia cholesterolu, pujące potem odczepienie glutaminianu i glicy-
triacylogliceroli, LDL i VLDL, natomiast zwię- ny powoduje kolejno powstanie leukotrienu D4
kszone stężenie lipoprotein o dużej gęstoś- i leukotrienu E4.
ci (HDL). Taki profil stężeń wymienionych
lipidów zdaje się przeciwdziałać powstawaniu Leukotrieny są silnymi regulatorami
miażdżycy naczyń i występowaniu zawałów wielu procesów chorobowych
serca. Wolno reagująca substancja anafilaksji
Zaledwie 1 ng/m] niektórych prostaglandyn (SRS-A) jest mieszaniną leukotrienów C4, D4 i
powoduje skurcz mięśni gładkich u zwierząt. E4. Ta mieszanina Jeukotrienów jest 100-1000--
Potencjalnymi wskazaniami do stosowania pro- krotnie silniejszym czynnikiem kurczącym
staglandyn m.in. są: zapobieganie zapłodnieniu, mięśnie oskrzeli niż histamina lub niektóre
sprowokowanie porodu przy ciąży donoszonej, prostaglandyny. Te leukotrieny, razem z leuko-
przerwanie ciąży, złagodzenie bólu u chorych trienem B4, zwiększają przepuszczalność na-
z chorobą wrzodową żołądka, łagodzenie pro- czyń krwionośnych oraz wywołują chemo-
cesów zapalnych, ciśnienia tętniczego krwi, dy- taksję i aktywację leukocytów. Wydaje się, że
chawicy oskrzelowej oraz obrzęków błony ślu- związki te są więc ważnymi regulatorami wielu
zowej nosa. procesów chorobowych przebiegających ze sta-
Prostaglandyny zwiększają stężenie cAMP w: nami zapalnymi oraz uczestniczą w reakcjach
płytkach krwi, tarczycy, ciałku żóhym, koś- nadwrażliwości bezpośredniej, takich jak dy-
ciach płodowych, w przysadce gruczołowej chawica oskrzelowa. Leukotrieny są aktywne
i w płucach, natomiast zmniejszają go w komór- w stosunku do naczyń, zaś 5-lipoksygenazę
kach kanalików nerkowych i w tkance tłusz- wykazano w ścianie naczyń tętniczych.
czowej.
PIŚMIENNICTWO
LEUKOTRIENYSĄ SYNTETYZOWANE Hammarstróm S: Leukotrienes. Annu Rev Biochem
W SZLAKU LIPOKSYGENAZY 1983;52:355. Holman RT: Controi of
polyunsaturated acids in
Lenkotrieny są rodziną skoniugowanych trie- tissue lipids. J Am Coli Nutr 1986;5:183. Kinsella
JE: Food components with potential thera-
nów powstających z kwasów ikozanowych peutic benefits: The n-3 polyunsaturated fatty acids
w szlaku lipoksygenazy w leukocytach, komór- of fish oils. Food Technology 1986;40:89. Lagarde
kach mastocytoma, płytkach krwi i w makro- M, Gualde N, Rigaud M: Metabolicinterac-
fagach, jako reakcja zarówno na bodźce im- tions between eicosanoids in blood and vascular
munologiczne, jak i nieimmunologiczne. Trzy cells. Biochem J 1989;257:313. Moncada S
różne lipoksygenazy (dioksygenazy) katalizują (editor): Prostacyclin, thromboxane and
przyłączanie tlenu do atomu węgla w pozy- leukotrienes. Br Med Buli I989;39:2O9. Neuringer
cjach 5, 12 i 15 kwasu arachidonowego, powo- M, Anderson GJ, Connor WE; The essen-
tiality of a-3 fatty acids for the devdopment and
dując powstanie hydroperoksydów (HPETE). function of the retina and brain. Annu Rev Nutr
Jedynie 5-lipoksygenaza bierze udział w po- 1988;8:517. Piper P: Formation and actions of
wstawaniu leukotrienów. Najpierw powstaje leukotrienes.
leukotrien A4, który jest metabolizowany albo PhyswlRev 1984;64:744. Smith WL, Borgeat P:
do leukotrienu B4, albo do leukotrienu C4 (ryc. The eicosanoids. In: Biochemis-
25-8). Leukotrien C4 powstaje przez połączenie try of Lipids and Membranes. Vance DE, Vance JE
z glutationem wiązaniem tioeterowym. Nastę- (editors). Benjamin/Cummings, 1985.
OC Metabolizmacylogliceroli
£*" i sfingolipidów
Peter A. Mayes, PhD, DSc
HjC-OH HjC-OH
I HO-
C-H - HO-C-H -■ - Ghfcc iiz.a
I
H,C-OH KINAZA HZC-O- H,C--O-©
Gllcero! GUCEROLOWA DEHYDROGENAZA Di hydro ksyaoet ono-
GLICEROLO-3- -fosforan
FOSFORANOWA
-3-tosforan Acylo-CoA (zwykle nienasycony)
ACYLOTRANSFERAZAI
® DIHYDROKSYACETONO-
FOSFORANOWA
© GLICEROLO--a-
fOSFORANOWA
~* CoA NADPH ». H"*
** CoA
O HjC-
O
O-C-R,-*- II
REDUKTA2A 1-ACYLO-
DIHYDROKSYACETONO
n ,— c — o — c —
H
-FOSFORANOWA
O HjC-OH HjC-O-C-H,
HO-CH
2- U D n oa cy I og I łce ro! C=
O
®
© 1-AcvlogllGero]o- H, C- O- ®
ff t-Acylod I hyd rpksy- -acetonofosfofan
Acylo-CaA (lizofosfatydan)
ACYLOTRAMSFI ^Acylo-CoA (flłdwnle nlenasyoony)
MpNOACYLOGLICE- i ACYLOTRANSFEflAZA
1-ACYLOGLICEROLO--
SOLOWA (w jelicie) ■ 3-FOSFORANOWA
C hol Ina
(otanoloamina) Lipidy eterowe
~^CoA
O
It HjC-
O-C-R,
fii-C~O-c-H
II I _
O H,C-O-®—
1,2-DI acyl ogl ioe r o I o1 o sf o ra n CTP
FOSFOHYOROLAZA CYTYDYLOTRANSF6RAZA
(fosfatydan, kwas F Ofosfatydowy)
SF ATY0AN 0W A
Fosfocholmai to l_CTP-FOSFATYOANOWA_ _
sto e t an o lo a m i n a ■ -PP,
Kardioliplna
ACYLOTRANSFERAZA
H c-o-c-n,
DIACYLOGLICEROLOWA ?
CYTYD YLO - Rj-C-O-C-H
TRANSFERAZA
FOSFOCHOLINOWA O M;C-O-®-©
PP,
Cytydyna
CDP-crrallna
(CDP-etanoloamlna) CD P-d lacv!og llcoro I—
DlACYLOGLICEROLCh >— Inozytol
TRANSFERAZA- (NOZYTOLOTRANSFERAZA CDP-
F0SFOCHOLIN0WA DIACYLOGLICEHOLOWA
ATP ADP
■ OMP
HjC-O-C- R, - S- -< H;C-O-C-R,
l
Hj-C-O-C-H O Rj-C-O-C-H n,-c-o-c-H
HjC-O-C-R, ................ O H;C-O- o HjC-o-@-lnoz/tol-® Fo
Hj-C-O-C-H O H;C — O-C— R
CMP -
CMP
Kardiolrpma sn-Gllcerolo-
i- ost Foefatydyloglicerol
atyd yl og I i ce r o la f ■3-fosforan
(dttosfatydyloglloeral) osf o ra n
H 3 C-O-C-R, R,-(CH; I,-OH NADPH-fH4 NAOP +
HiCOH Acylo-CoA H
_I H ^ C - O -IC H ^-
ml A^ ACYLO
;YLÓ - I
R,
i .
I
HjC- O-O |RH>UKTAZA|
~
HOOC-R,
SFEHA2AI H,C~O-(p)
i -Al ki I o g I icero lo-3-f osf o ra n
aceton ofoaforati r Acyto-CoA
DihydrokByaeetono- 1-Acytodl hydro ksy-
fosforan aoetonofosforan
ACYLO-
TRANSFERA2,
CMP CDP-etanoloamlna
lf Rj-C-O-C- k. l O H ;C- O H^C-O
H \ J - i - i II I
R ,-
Ł1ACVLC>GLICEROLO
TRANSFERAZA HjC-OH
1-Alki!o-2-acy!ogl(cerolo-- FOSFOETANOLO-
a-insfoetafwłDamlna AM1NOWA 1-Alkilo-2-acy1oglicerol C - O - C - H
-CDP-chollna IP0SF0HYDR0LA2AI
I
DiACYLOGLICEHOLO-
TFIANSFERAZA HjC-0-® 1-
NADPH, O* [DESATURAZA FOSFOCHOLINOWA CMP
I Alkilo-2-acy log lloeroło-3-tosfof an
Alktlodiacylogllcerole
1 -Alkarylo-E- Cholina
aeylogllcorolo- - 3-f osf 1-Alkilo-2-acylog!icerolo- Cholina
oatanoloamlna, 3-fosfocholina
plaż mato gen i-Aikilo-2-iizoglioerolo-
Acetylo-CoA w 3-fosfcchalina
ACYLOTRANSFERAZA |
O HjC — O-
i
II
H^-C-O-C-H
Ryc. ?6-3. Biosynteza lipidów eterowych, plaz-
malogenów i ciynrrika aktywującego płytki {PAF).
Cholina
W szlaku syntezy PAF rfe novo acetylo-CoA jest
wbudowywany w etapie*, unikając ostatnich 1 -A Ikllo -2-acety lo g I icef o I a-3-iosf oc hol i na
2 etapów pokazanych tutaj. PAF
METABOLIZM ACYLOGLICEROLI I SFINGOLIPiDÓW / 289
o
O HjC-O-C-fi, FOSFOLIPAZA A,J
II I
ij -C-O-C-H
HjC-O-(P)-Cf)ollna
FÓSFOLIPAŻAD I
Fosfatydyloohollna H,0
— 0 - - C — R,
jFOSFOLIFAZAA; |
R 3 —C--O-C -H
Acylo-CoA O
HjC-0 + P -+ O ZASADA
—I AZOTOW
O
H,C-O-C-R 1 HO- FD3FOLIPAZA A,
OH H 3 C-O-®-
CHolina | FOSFOLIPAZA C |
UDPGIc
[EPIMERAZA|
Stingozyna
Ceramtd L Glukozyla-
ceramid -
(Cer-Glc)
Cer-
GIcGal
Prosty gangilozyd
CMP-NeuAc
(mon QS ialogan g I! ozyd)
Cer-GIcGal-GalNAc-Gal
(GMI)
--------- Ne!,Ac CM
P
UDP
Cer-GIc-Gal-GalNAc Cer-GIc-Gal
I I
NeuA NeuA
c
c
(niezestryfikowane)
Ryc. 27-1. Elektroforetyczny rozdział lipoprotein
Z catej ilości kwasów tłuszczowych 45% znajduje
się w triacyloglicerolach, 35% w fosioiipidach, 15%
występuje jako estry cholesterolu, a mniej niż 5% to
wolne kwasy tłuszczowe Poza WKT zidentyfikowano 4 główce grupy
+ lipoprotein o ważnym znaczeniu fizjologicznym
* Waha się w zależności od stanu odżywienia
Oznaczone jako fosfor lipidowy oraz diagnostycznym. Są to: 1) chylomikrony,
powstające z wchłanianych w jelicie triacylo-
gliceroli, 2) lipoproteiny o bardzo małej gęstości
(VLDL lub pre-P-lipoproteiny), pochodzące
z wątroby i spełniające funkcję eksportera tria-
ną metabolicznie frakcją lipidów osocza. Stęże- cylogliceroli z tego narządu, 3) lipoproteiny
nie głównych klas lipidów osocza krwi przed- 0 małej gęstości (LDL lub P-
stawiono w tab. 27-1. lipoproteiny), będą
Czysty tłuszcz ma gęstość właściwą mniejszą ce przedstawicielem końcowych produktów ka-
od wody. Wobec tego obserwuje się malejącą tabolizmu VLDL oraz 4) lipoproteiny o dużej
gęstCść w miarę zwiększania proporcji lipidu do gęstości (HDL lub a-lipoproteiny), biorące
białka w lipoproteinach (tab. 27-2). Tę cechę udział w metabolizmie VLDL i chylomi kranów,
fizyczną wykorzystano do rozdziału lipoprotein a także w przemianie cholesterolu. Triacylo
osocza metodą ultra wirowani a. Szybkość, z jaką glicerol jest głównym lipidem chyJomikronów
każda lipoproleina wznosi się przez roztwór 1 VLDL, podczas gdy cholesterol i
NaCl (gęstość właściwa 1,063) może być wyra- fosfolipidy są
żona w jednostkach flotacji Svedberga (Sf). dominującymi składnikami lipidowymi odpo
Jedna jednostka Sf jest równa 10-11 cm/s/ wiednio LDL i HDL (tab. 27-2).
/dyna/g w temp. 26°C, Skład różnych frakcji
lipoproteinowych otrzymanych metodą wiro- Amfipatyczne lipidy są istotnymi
wania przedstawiono w tab. 27-2. Z tabeli tej składnikami lipoprotein
wynika, że różne klasy chemiczne lipidów wy- Typowa iipoproteina — taka jak chyloinik-
stępują w większości frakcji lipoproteinowych ron lub VLDL — składa się z rdzenia lipidowe-
w różnych ilościach. Ponieważ frakcje lipo- go, zawierającego głównie triacyloglicerole i est-
proteinowe o określonych gęstościach spełniają ry cholesterolu, otoczonego pojedynczą warstwą
określone funkcje fizjologiczne, sama analiza powierzchniową złożoną z cząsteczek amfipaty-
chemiczna lipidów osocza (z wyjątkiem WKT), cznyeh fosfolipidów i cholesterolu. Te cząsteczki
dostarcza tylko niewielu informacji o ich zna- są tak ułożone, że ich grupy polarne są skiero-
czeniu w patofizjologii. wane na zewnątrz, do środowiska wodnego, tak
Poza zastosowaniem technik polegających na jak w błonie komórkowej (p. str. 187),
wykorzystaniu różnic gęstości, lipoproteiny Białkowe części lipoprotein są znane jako a
można rozdzielić na podstawie ich właściwoś- po lipoproteiny lub apoproteiny Stanowią one
ci elektroforę ty cznych na a-, 0- oraz pre- ok. 60% masy niektórych HDL, a zaledwie 1%
P--li po proteiny (ryc. 27-1) i można je masy chyl orni kro nów. Niektóre apolipoprotei-
zidentyfikować dokładniej za pomocą ny są ściśle zintegrowane z częścią lipidową, tak
immunoelektrofore-
Tabela 27-2.Skład lipoprotein osocza u człowieka
S
Źródło Średnica Gęstość . Skład
[nm]
Frakcja Białko Całkowi- Procent całkowitych lipidów
[%] te lipidy
[%] Triacy- Fosfoli Estry Cholest Wolne
loglice- pidy cholest erol kwasy
rol erolu (wolny) tłusz-
czowe
Chylomikrony Jelito 90-1000 < 0 r95 0.95- > 400 1-2 98-99 88 8 20 3 18
Lipopfoteiny o bar- Wątroba 90-93 15
30-90 1,006 20-400 7-10 56 26 9 1
dzo małej gęstości i jelitu 89 34
(VLDL) VLDL i chy- 25-30 1,006-1,019 11 29
Lipoprotetny o po- lomikrony 13 28 10
79 67 48
średniej gęstości VLDL 20-25 1,019-1,063 12-20 2- 21 33 16 11
(IDL) Wątroba i 43 10
Lipoproteiny o małej jelito. 43 1 31
10-20 1,063-1,125 57 99 13 0
gęstości (LDL) VLDL? 12 6
7,5-10 46 0 60
Lipoproteiny o dużej Chylomi- 29 0
gęstości HDLj krony? 1,125-1,210
100
Tkanka
HDL3 WKT— tłuszczowa > 1,2810
albumina
WKT — wolne kwasy tłuszczowe. VHDL (ang.; very high density lipoproteins) jest niewielką frakcją o gęstości 1,21 -1,25,
TRANSPORT I MAGAZYNOWANIE LIPIDÓW / 297
Wolny Fosfotlpld
cholesterol
Trlacylogllcerol
c- 27-2. Uogólniona budowa lipoproteiny osocza. Należy zauważyć podobieństwa z bfoną plazmatycz-
ną. Niedawne badania wskazują, że niewielkie ilości estrów cholesterolu i triacyloglicerolu znajdują się
w powierzchniowej warstwie, a małe ilości wolnego cholesterolu występują w warstwie rdzeniowej.
że nie można ich usunąć z cząstek lipopro- posttranskrypcyjnej jego obróbki w taki spo-
teinowych, podczas gdy inne mogą być swobod- sób, że translacja zatrzymuje się na reszcie
nie przenoszone do innych lipoprotem (ryc. aminokwasu 2153. Apolipoproteiny C-I, C-II
27-2), i C-HI są małymi polipeptydami swobodnie
dającymi się przenosić między różnymi lipo-
Skład apolipoprotein jest proteinami (tab. 27-3). Węglowodany stanowią
charakterystyczny dla danej ok. 5% masy apo-B i zawierają mannozę,
lipoproteiny galaktozę, fukozę, glukozę, glukozoaminę oraz
W każdej lipoproteinie występuje 1 lub więcej kwas sjalowy. Niektóre lipoproteiny są więc
apolipoprotein (białek lub polipeptydów). We- także glikoproteinami. W lipoproteinach oso-
dług nomenklatury ABC główną apolipoprotei- cza znaleziono również inne apolipoproteiny.
nę HDL (ot-lipoproteiny) określa się jako apoli- Jedną z nich jest bogata w argininę apolipo-
poproteinę A. Główną apolipoproteina. LDL proteina E wyizolowana z VLDL i HDL. Za-
(P~hpoproteiny) jest apolipopro_tęinajgv. która wiera ona argininę w ilości aż 10% wszystkich
znajduje się również w VLDL i w chylomik- aminokwasów i stanowi 5—10% wszystkich
ronach. Jednakże apo B chylomikronów (B-48) apolipoprotein VLDL u zdrowych osób. Nad-
jest mniejsza niż apo B pochodząca z LDL lub mierne jej ilości stwierdza się u chorych z hiper-
VLDL (B-100). B-48 jest syntetyzowana w jeli- lipoproteinemia. typu III o szerokim paśmie P-
cie, natomiast B-100 w wątrobie (u szczura VLDL.
wątroba wydaje się syntetyzować 2arówno Apolipoproteiny spełniają różne funkcje: 1)
B-48, jak i B-100). są kofaktorami enzymów, np. C-Il jest kofak-
Apo B-100 jest zapewne najdłuższym łań- torem Jipazy lipoproteinowej, AA acylotrans-
cuchem ze znanych pojedynczych łańcuchów ferazy lecytynaxholesterol, 2) mogą działać
polipeptydowych, złożonym z 4536 reszt ami- jako białka przenoszące lipidy, np. apo
nokwasowych. Apo B-48 (mająca wielkość 48% D w HDL, 3) działają jako Ugandy w interak-
apo B-100) jest syntetyzowana na tym samym cjach z receptorami lipoprotein w tkankach, np.
mRNA, co apo B-100. Zapewne w jelicie kodon apo B-100 i apo E w interakcji z receptorami
stop, którego nie ma w odpowiednim DNA LDL, apo E z receptorami remnantów, a apo
genomu, jest wprowadzany do RN A w procesie A-I z receptorami HDL,
298 / ROZDZIAŁ 27
Światło jelita
Kanalik
żółciowy
Komórka
śrńdblonka
E
Włosowate naczynie Naczynie llmfatyczne prowadzące
Krwionośne do przewodu piersiowego Światło zatoki żylnej
Ryc. 27-3. Tworzenie i wydzielanie (A) chyiomtkronów przez komórki jelita oraz (B) lipoprotein o bardzo
małej gęstości przez komórkę wątrobową. RER — szorstka siateczka śródpiazmatyczna, SER — gładka
siateczka śródplazmatyczna, G — aparat Golgiego, N —jądro, C — chylomikrony, VLDL— lipoproteiny
o bardzo małej gęstości, E —śródbłonek, SD — przestrzeń okotozatokowa {Dissego) zawierająca osocze
krwi. Rycina jest schematycznym przedstawieniem zdarzeń, które można zobaczyć w mikroskopie
elektronowym.____________________________________________________________________
300 / ROZDZIAŁ 27
małe chylomikrony niż za VLDL. Ich wytwa- lomikrony przechodzą do przestrzeni między
rzanie odbywa się nawet w okresie głodzenia, komórkami jelitowymi, skąd dostają się do
a ich lipidy pochodzą głównie z żółci i z wy- układu limfatycznegojelita. VLDL są wydziela-
dzieliny ścian jelita. Ilość wytwarzanych chylo- ne przez komórki miąższu wątrobowego do
mikronów o normalnej wielkości zwiększa się przestrzeni okolozatokowej (Dissego), skąd do-
z ilością triacylogliceroli wchłoniętych ze światła stają się do zatok wątrobowych, przenikając
jelita. Większość VLDL osocza jest pocho- przez okienka śródbłonka naczyń. Podobieńst-
dzenia wątrobowego. Są one przenośnikami wa pomiędzy tymi dwoma procesami i mechani-
triacylogliceroli z wątroby do tkanek poza wąt- zmami anatomicznymi są uderzające, gdyż
robowych. — pomijając gruczoł sutkowy — jelito i wąt-
Istnieje wiele podobieństw w mechanizmie roba są jedynymi tkankami, z których są wy-
wytwarzania chylomikronów przez komórki dzielane lipidy w postaci lipoprotein. Niezdol-
jelita i VLDL przez hepatocyty wątroby (ryc. ność cząstek lipidowych o rozmiarach chylomi-
27-3). Apoiipoproteina B jest syntetyzowana kronów i VLDL do przechodzenia przez komó-
przez rybosomy w szorstkiej siateczce śródplaz- rki śródbłonka naczyń włosowatych, bez uprze-
matycznej i wbudowywana do lipoprotein dniej hydrolizy, jest prawdopodobnie przyczy-
w gładkiej siateczce śródplazmatycznej, która ną, dla której tłuszcze pokarmowe dostają się do
jest głównym miejscem syntezy triacylogliceroli. krążenia poprzez układ limfatyczny (ductus
Następnie lipoproteiny przechodzą przez apa- thoracicus), a nie przez układ żyły wrotnej.
rat Golgiego. gdzie — jak się sądzi — do Chociaż zarówno chylomikrony, jak i VLDL
lipoproteiny przyłączane są reszty cukrowcowe. izolowane z krwi zawierają apoli po proteiny
Chylomikrony albo VLDL są uwalniane z ko- C i E, lipoproteiny te i.n statu nascendi zawierają
mórki jelita lub wątroby przez fuzję pęcherzyka ich bardzo niewiele albo wcale. Wydaje się więc,
wydzielniczego z błoną komórkową (zjawisko że do chylomikronów i VLDL syntetyzowanych
to określa się jako odwrotną pinocytozę). Chy- de novo przyłączanie polipeptydów apo C r apo
TGidłety.
Receptor remnantów Romnant
Glloerol
ohylomikronu (Apo-E) chytomlkronu
Chyjo mikron
świeżo utworzony
27-4. Metaboliczne losy
chylomikronów. A —
JELFTO apolipoproteina A, B-48 —
CIENKI apoiipoproteina B-48, © —
E apolipoproteina C, E —
apolipoproteina E, HDL —
lipoproteina o dużej gęstości, TG —
triacylo-giicerol, C — cholesterol i
TKANKI
POZAWĄTFIOBOWE
ILIFAZA LIPOPHOTEINOWAl
-Kwasy
tłuszczowe
świeżo wytworzona
VLDL
IDL Jremnant
VLDL)
Gllcerol
TKANKI
"KANKI
POZAWĄTHOBOWE
Receptor LDL
Apo-B-1QO Apo-E
Kwasy tłuszczowe
Cholesterol WĄTHOBA
Receptor LDL
. Kwasy ~
tłuszczowe
POZAWĄTROBOWE
E z HDL zachodzi dopiero wówczas, gdy łych zwierząt (np. u szczura) i nieco dłuższy
chylomikrony i VLDL znajdują się w układzie u większych zwierząt (np. u człowieka), u któ-
krążenia (ryc. 27-4 i 27-5). Bardziej szczegółowy rych i tak wynosi mniej niż 1 h. Większe cząstki
opis czynników kontrolujących wątrobowe wy- są szybciej katabolizowane niż małe. Jeżeli
dzielanie VLDL podano niżej. podać dożylnie chylomikrony ze znakowanymi
Apo B jest istotna w tworzeniu chylomik- kwasami tłuszczowymi triacyloglicerolu, to ok.
ronów i VLDL. W a beta li pop rotę ine mii (rzad- 80% znakowanych kwasów stwierdza się w tka-
kiej chorobie) apo B nie jest syntetyzowana; nce tłuszczowej, sercu i mięśniach, a ok. 20%
hpoproteiny zawierające tę apolipo proteinę nie w wątrobie. Ponieważ doświadczenia z perfun-
są wytwarzane, przez co dochodzi do spich- dowaną wątrobą wykazały, że wątroba nie me-
rzania lipidów w jelitach i w wątrobie. tabolizuje w istotnym stopniu chylomikronów ani
VLDL, obecność znakowanych kwasów w wąt-
robie jest zapewne zjawiskiem wtórnym i po-
KATABOLIZM CHYLOMIKRONOW I chodzi z przemiany tych lipoprotein w tkankach
LIPOPROTEIN O BARDZO MAŁEJ pozawątrobowych.
GĘSTOŚCI JEST SZYBKIM
PROCESEM Triacyloglicerol chylomikronów i VLDL
jest hydrolizowany przez lipazę
Oczyszczanie krwi z chylomikronów, ozna- lipoproteinową
czane znikaniem znakowanych chylomikronów Istnieje znamienna korelacja między zdolnoś-
z krążenia, jest szybkie. Biologiczny okres pół- cią tkanek do wbudowywania kwasów tłusz-
trwania tych cząstek jest rzędu minut u ma- czowych z triacylogliceroli lipoprotein a aktyw-
302 / ROZDZIAŁ 27
nością enzymu lipa/y lipoproteinowej. Ten en- W tkance tłuszczowej insulina zwiększa syn-
zym ic:iL umiejscowiony na ścianach włosowa- tezę lipazy lipoproteinowej w adypocytach i jej
tych naczyń krwionośnych zakotwiczony proteo- przemieszczanie do powierzchni luminarnej
glikanowym łańcuchem siarczanu heparanu. śródbłonka naczyń włosowatych.
Jego obecność wykazano w wyciągach z serca,
tkanki tłuszczowej, śledziony, płuc, rdzenia ne- Działanie lipazy lipoproteinowej
rki, aorty, przepony oraz gruczołu sutkowego powoduje powstawanie resztkowych
w okresie Laktacji. Prawidłowa krew nie zawiera lipoprotein (remnantów)
znaczących ilości tego enzymu, jednak po Wynikiem działania lipazy lipoproteinowej
wstrzyknięciu heparyny lipaza li po protein owa jest utrata z chylomikronów ok. 90% triacylo-
zostaje uwolniona do krwiobiegu z jej zakot- gliceroli i utrata apo C (która powraca do
wiczenia siarczanem heparanu. Procesowi temu HDL), ale nie apo E, która pozostaje połączona
towarzyszy klarowanie iipemicznego osocza. z powstałymi cząstkami, określonymi jako re-
Lipaza jest również uwalniana z wątroby po tnnanty chylomikronów lub chylomikrony re-
podaniu dużych ilości heparyny (lipaza wąt- sztkowe (od angielskiego „remnant" - pozos-
robowa uwalniana heparyną), ale ten enzym ma tałość, resztka). Te cząstki mają średnicę o poło-
właściwości odmienne od lipazy lipoprotcino- wę mniejszą niż pierwotne chylomikrony. Na
wej i nie reaguje łatwo z chyl om ikro na mi. skutek utraty triacylogliceroli są one bogatsze
Do aktywności lipazy lipoproteinowej są po- w cholesterol i estry cholesterolu (ryc. 27-4).
trzebne, jako kofaktory, fosjfolipidy oraz apoli- Podobne zmiany zachodzą w VLDL, które
poproteina C-II. Apo C-II ma swoiste miejsce zamieniają się w remnanty VLDL, określane
wiązania fosfolipidu, przez które jest ona zwią- jako IDL (od angielskiej nazwy intermediate--
zana z lipoproteiną. A zatem chylomikrony density lipoproteins, czyli lipoproteiny o po-
i VLDL dostarczają enzymowi potrzebnemu do średniej gęstości) (ryc. 27-5).
przemiany tych lipoprotein zarówno kofakto-
rów, jak i substratu. Hydroliza zachodzi wów- Wątroba jest odpowiedzialna za
czas gdy lipoproteiny są przyłączone do enzymu wychwytywanie remnantów
na powierzchni śródblonków. Triacyloglicerol lipoprotein
jest hydrolizowany stopniowo poprzez diacy lo- Remnanty chylomikronów są wychwytywa-
glicerol do monoacylogiicerolu, który w końcu ne przez wątrobę, a zawarte w nich estry
jest hydrolizowany do glicerolu i wolnego kwasu cholesterolu i triacyloglicerole są hydrolizowa-
tłuszczowego. Niewielka ilość uwolnionych ne i meiabolizowane. Wychwytywanie to wyda-
kwasów tłuszczowych wraca do krwiobiegu, je się odbywać za pośrednictwem receptora
gdzie jest wiązana z albuminą, ale znaczna swoistego dla apo E {ryc. 27-4),
większość z nich jest transportowana do tkanki Badania z użyciem VLDL zawierających zna-
(ryc. 27-4 i 27-5). Lipaza lipoproteinowa serca kowaną apo B-100 wykazały, że VLDL są
ma małą wartość Km dla triacyloglicerolu, pod- prekursorami IDL oraz LDL. Tylko 1 cząstecz-
czas gdy Km tego enzymu w tkance tłuszczowej ka apo B-100 występuje w każdej z wymienio-
jest 10-krotnie większa. Gdy stężenie triacylo- nych lipoprotein i ta cząsteczka pozostaje nie
gliceroli osocza zmniejsza się przy przejściu ze zmieniona w czasie przekształcania lipoprotein.
stanu sytości w stan głodu, wówczas sercowy Każda cząstka LDL pochodzi więc od pojedyn-
enzym pozostaje nadal wysycony substratem, czej cząstki VLDL (ryc. 27-5). IDL są prze-
natomiast wysycenie enzymu w tkance tłusz- kształcane jedną z 2 możliwych dróg. Mogą one
czowej zmniejsza się, co sprawia, że następuje być wychwytywane bezpośrednio przez wąt-
intensywniejsze pobieranie kwasów tłuszczowych robę za pośrednictwem receptorów LDL (wią-
przez serce niż przez tkankę tłuszczową. Podob- żących apo B-100 i apo E), lub też mogą być
ne odwrócenie kierunku pobierania kwasów przekształcane w LDL. U szczura większość
tłuszczowych następuje podczas laktacji, w cza- apo B z VLDL pojawia się w wątrobie, a tylko
sie której zmniejsza się aktywność lipazy lipo- niewielki procent w LDL. Może to być spowo-
proteinowej w tkance tłuszczowej, a zwiększa dowane faktem, że u szczura część cząstek
się w gruczole sutkowym, pozwalając na pobie- VLDL zawiera apo B-48 zamiast apo B-100.
ranie długołańcuch owych kwasów tłuszczo- Jeżeli wątrobowy receptor dla apo E wyklucza
wych, z triacylogliceroli lipoprotein potrzebnych wychwytywanie cząstek zawierających apo B-
do syntezy tłuszczu mleka. 100, ale me cząstek zawierających apo B-48,
TRANSPORT I MAGAZYNOWANIE LIPIDÓW / 303
Clttci
I Kwasy żółciowe
Dyskoldatna
nowe postacie HDL
Dwu warstwa
fosiollpidowa
Ryc. 27-6.
Metabolizm
lipoprotein o dużej
gęstości (HDL).
HRHL — lipaza
uwalnialna przez
heparynę, LCAT—
acylotransferaza
lecytyna : cholesterol,
LPL — lipaza
tipoproteinowa, C —
cholesterol, CE —
estry cholesterolu,
PL — fosfolipid,
Chylomlkron WKT — wolne
y VLDL kwasy tłuszczowe, A-l —
apolipoproteina A-l. Na rycinie
przedstawiono rolę 3 enzymów HRHL,
LCAT i LPL w postuiowanym cyklu
HDL, służącym do transportowania
cholesterolu z tkanek do wątroby HDL2, HDL3 — p. tab. 27-2. Poza triacyloglicerolem, HRHL hydrofizuje
fosfolipidy na powierzchni HDL2, uwalniając cholesterol, który jest wykorzystywany przez wątrobę.
Równocześnie powstają mniejsze cząstki o większej gęstości. Aktywność HRHL zwiększa się pod
wpływem aridrogenów, a maleje pod wpływem estrogenów, co może być przyczyną większego
stężenia HDL2w osoczu kobiet.
które wychwyciły tyle cholesterolu, że zmieniły iny, takie jak chemicznie zmodyfikowane LDL
się w przeładowane estrami cholesterolu komó- lub p-VLDL(p. str. 319). Makrofagi wydzielają
rki piankowate. Większość tych komórek po- zarówno cholesterol (przekazując go odpowied-
chodzi z makrofagów, które pochłonęły nie- niemu biorcy, takiemu jak HDL), jak i apo E.
prawidłowe, bogate w cholesterol lipoprote- Ta apolipoproteina E, po odpowiednim przetwo-
TRANSPORT I MAGAZYNOWANIE LIPIDÓW / 305
rżeniu w obecności LCAT, może być źródłem czowe użyte do syntezy wątrobowych triacylo-
bogatej w cholesterol HDLC. HDLC mogłaby gliceroli pochodzą z 2 możliwych źródeł: 1)
więc być ważnym ogniwem w przemieszczaniu z syntezy w wątrobie z acetylo-CoA pochodzą-
cholesterolu z tkanek do wątroby („odwrócony cego z węglowodanów oraz 2) z kwasów tłusz-
transport cholesterolu"). czowych wychwytywanych z krążenia. Pierwsze
Wszystkie lipoproteiny osocza są. wzajemnie ze źródło dominuje w stanie sytości, gdy synteza
sobą powiązanymi ogniwami jednego lub kilku kwasów tłuszczowych zachodzi intensywnie,
cykli metabolicznych, a wszystkie razem są od- a stężenie kwasów tłuszczowych wkrażącej krwi
powiedzialne za złożony proces transportu lipi- jest małe. Ponieważ normalnie w tych warun-
dów w osoczu. kach triacyloglicerole nie gromadzą się w wąt-
robie, należy sądzić, że są przez nią wydalane
w postaci VLDL z taką samą szybkością, z jaką
WĄTROBA ODGRYWA GŁÓWNĄ są syntetyzowane. Natomiast w czasie głodze-
ROLĘ W TRANSPORCIE nia, podczas spożywania pokarmów bogatych
I METABOLIZMIE LIPIDÓW w tłuszcze lub w cukrzycy stężenie krążących
wolnych kwasów tłuszczowych jest zwiększone
Uprzednio sądzono że większość przemian i więcej kwasów jest wychwytywanych przez
lipidów odbywa się w wątrobie. Odkrycie, że wątrobę. W tych warunkach lipogeneza jest
większość tkanek ma zdolność całkowitego zahamowana i wolne kwasy tłuszczowe są głów-
utleniania kwasów tłuszczowych oraz nagroma- nym źródłem kwasów tłuszczowych zawartych
dzona z czasem ilość informacji o tym, że w triacyloglicerolach wątroby oraz VLDL. Me-
tkanka tłuszczowa jest nadzwyczaj aktywnym chanizmy enzymatyczne uczestniczące w syn-
metabolicznie narządem, zmusiły do zmodyfi- tezie triacylogliceroli i fosfolipidów opisano na
kowania tego poglądu o dominującej roli wąt- slr. 286. Czynnikami, które powodują zarówno
roby. Jednakże koncepcja, przypisująca wąt- zwiększenie syntezy triacyloglicerolu, jak i wy-
robie bardzo ważną i jedyną w swoim rodzaju dzielania VLDL w wątrobie, są: 1) stan sytości,
rolę w przemianie lipidów, pozostaje nadal a nie głodzenia, 2) karmienie pokarmami o du-
obowiązująca. Wątroba sprawuje następujące żej zawartości węglowodanów (zwłaszcza, gdy
bardzo ważne funkcje w przemianie lipidów: 1) zawierają one sacharozę lub fruktozę), prowa-
ułatwia trawienie i wchłanianie lipidów z prze- dzące do znacznej lipogenezy i estryfikacji kwa-
wodu pokarmowego, dlatego że wytwarza żółć sów tłuszczowych, 3) duże stężenie krążących
zawierającą cholesterol i sole kwasów żółcio- we krwi wolnych kwasów tłuszczowych, 4)
wych syntetyzowane w wątrobie (p. str. 345), 2) spożywanie etanolu oraz 5) duże stężenie in-
wątroba ma aktywne układy enzymatyczne nie- suliny, a małe stężenie glukagonu, co wzmaga
zbędne do syntetyzowania i utleniania kwasów syntezę i estryfikację wolnych kwasów tłusz-
tłuszczowych (p. rozdz. 23 i 24), syntetyzowania czowych, a hamuje ich utlenianie.
triacylogliceroli, foslblipidów (p. rozdz. 26)
i cholesterolu (rozdz. 27), 3) syntetyzuje lipo- Brak równowagi między
proteiny osocza (opisane w tym rozdziale), 4) wytwarzaniem triacylogliceroli a ich
przekształca kwasy tłuszczowe w ciała ketono- wydzielaniem jest przyczyną
we (ketogeneza) (p. rozdz. 24), 5) odgrywa stłuszczenia wątroby (ryc. 27-7)
integrującą rolę w przemianie lipoprotein oso- Z rozmaitych powodów lipidy, głównie jako
cza (patrz ten rozdział). triacyloglicerole, mogą sie nagromadzić w wąt-
robie. Znaczne ich spichrzenie jest uważane za
Istnieje zależność między stan chorobowy. Gdy nagromadzanie się lipi-
wydzielaniem VLDL przez wątrobę dów ma charakter przewlekły, dochodzi do
a składem spożytych pokarmów rozwoju zmian włóknistych, przechodzących
Powyżej opisano procesy komórkowe uczest- w marskość (cirrhosis) i upośledzających czyn-
niczące w tworzeniu i wydzielaniu VLDL (str. ność wątroby.
322). Wątrobowe triacyloglicerole są bezpośred- Wyróżnia się 2 główne typy stłuszczenia
nimi prekursorami triacylogliceroli zawartych wątroby:
w VLDL osocza krwi (ryc. 27-7). Biosynteza 1. Pierwszy typ jest związany ze zwiększonym
triacylogliceroli stanowi bezpośredni bodziec stężeniem wolnych kwasów tłuszczowych osocza,
do tworzenia i wydzielania VLDL: Kwasy tłusz- spowodowanym mobilizacją tłuszczów z tkanki
20 — Biochemia
306 / ROZDZIAŁ 27
Świażo wytworzona
Apo-C
' Apo-E*
J
VLDL
A po-
Kwas A
orotowy Apo-C
Apo-E
Reszty
glikozylowe Tatra chlorek węgla
Puromycyna
Etlonlna
Gładka
siateczka
śródplazmatyczna ^ln< i f§
Syntez \ f
a Poiirybosomy
blatka OD
Apo-B-100 ■
Apo-C
ou
Apo-E Szorstka siateczka
śródplazmatyczna świeży taft
cuch
policeptydowy
Niedobór
Karmienie cholesterolem
ofiollny
niedobór EFA
Fosfochollna . Chollna
1,2-Dlaoylogllcerol CDP-chollna
Etanol
WKT
Ryc. 27-7. Synteza lipoprotein o bardzo malej gęstości (VLDL) oraz prawdopodobne miejsca działania
czynników powodujących spichrzanie triacylogliceroii i stłuszczenie wątroby EFA — egzogenne kwasy
tłuszczowe, WKT — wolne kwasy tłuszczowe, HDL — iipoproteiny o dużej gęstości, ApoA — apolipo-
proteina A, ApoB — apolipoproteina B, ApoC — apolipoproteina C, ApoE — apolipoproteina E.
Zaznaczone szlaki są podstawą dla zdarzeń przedstawionych na ryc. 27-3 B.
W wielu stanach (np. w głodzeniu) jest zaburzo- peroksydacji lipidów indukowanej tetrachlor-
na zdolność wydzielania VLDL przez hepatocy- kiem węgla. Uważa się że działanie etioniny
ty. Może to być spowodowane małym stężeniem polega na zmniejszeniu dostępności ATP. Wy-
insuliny i upośledzoną syntezą białka. W niewy- nika to z tego, że etionina, zastępując metioninę
równanej cukrzycy {diabetes mellitus), w zatruciu w S-adenozylometiomnie, wiąże pewną część
ciążowym u owiec i w ketozie bydła nacieczenie dostępnej puli adenylanów i zapobiega tworze-
tłuszczami może być tak znaczne, że powoduje niu się ATP. Kwas orotowy także powoduje
widoczną bladość lub tłuszczowaty wygląd i po- stłuszczenie wątroby. W tym przypadku VLDL
większenie wątroby. gromadzi sie w aparacie Golgiego. Dlatego
2. Drugi typ stluszczenia wątroby jest zwykle uważa się, że kwas orotowy zaburza glikozyla-
spowodowany metabolicznym blokiem wytwa- cję lipoprotein i hamuje ich uwalnianie, co jest
rzania lipoprotein osocza, co pozwala na na- przyczyną znacznego zmniejszenia się w osoczu
gromadzenie się tnacylogliceroli w wątrobie. stężenia lipoprotein zawierających apo B.
Teoretycznie to upośledzenie może być spowo- Niedobór witaminy E nasila martwicę wątro-
dowane a) zablokowaniem syntezy apohpo- by występującą w przebiegu jej stłuszczenia
protein, b} zablokowaniem tworzenia iipopro- wywołanego brakiem chohny. Podanie witami-
tein z lipidu i apolipoproteiny, c) niedoborem ny E lub selenu ma ochronne działanie przeciw
w dostarczaniu fosfolipidów, które są w lipo- peroksydacji lipidów. Tłuszczowe nacieczenie
proteinach lub d) niewydolnością samego me- wątroby może być spowodowane — poza nie-
chanizmu wydzielania. doborem białka — także niedoborem egzogen-
Typem stłuszczenia wątroby, który byt przed- nych kwasów tłuszczowych i witamin (np. kwa-
miotem licznych badań u szczura, jest stłusz- su hnolowego, pirydoksyny i kwasu pantoteno-
czenie wywoływane niedoborem choliny i dlate- wego). Uważa się że niedobór egzogennych
go związek ten bywa nazywany czynnikiem kwasów tłuszczowych upośledza syntezę fos-
lipotropowym. Ponieważ do syntezy choliny są folipidów. To sprawia, że takie substancje, jak
potrzebne labilne grupy metylowe, których da- cholesterol, które współzawodniczą o niezbęd-
wcą jest metionina w procesie transmetylacji (p. ne dla estryfikacji egzogenne kwasy tłuszczowe,
rozdz. 32 i 33), niedobór choliny w rzeczywisto- mogą także powodować stłuszczenie wątroby.
ści jest spowodowany niedostatkiem grup mety-
lowych tego typu, jaki zawiera metionina. Suge- Etanol także powoduje stłuszczenie
rowano kilka różnych mechanizmów, które wątroby
mogłyby wyjaśnić rolę choliny jako czynnika Alkoholizm powoduje spichrzenie thiszczów
lipotropowego, m.jn. taki, że brak choliny po- w wątrobie, hiperlipemię i ewentualnie mars-
woduje niedobór fosfolipidów niezbędnych do kość wątroby {cirrhosis hepatis). Dokładny me-
syntezy lipoprotein. chanizm długotrwałego działania etanolu jest
Antybiotyk puromycyna hamuje biosyntezę wciąż niepewny. Nie jest jasne, czy w procesie
białka i powoduje stłuszczenie wątroby oraz spichrzania thiszczów jakąś rolę odgrywa dodat-
znaczne zmniejszenie stężenia VLDL u szczu- kowa mobilizacja wolnych kwasów tłuszczo-
rów. Innymi związkami o podobnym działaniu wych, chociaż wielokrotnie wykazano, że poje-
są: elionina {kwas cc-amino-y-merkaptoetylo- dyncza toksyczna dawka etanolu, podana
masłowy). tetrachlorek węgla, chloroform, fos- szczurowi, powoduje zwiększenie stężenia wol-
for, ołów i arsen. Cholina nie chroni organizmu nych kwasów tłuszczowych w osoczu. Jednakże
przed toksycznym działaniem tych czynników, spożywanie etanolu przez dłuższy okres powo-
ale wydaje się przyspieszać proces zdrowienia. duje spichrzenie kwasów tłuszczowych, w wą-
Jest bardzo prawdopodobne, że tetrachlorek trobie, które raczej pochodzą z endogennej
węgla wpływa również na sam mechanizm wy- syntezy niż z mobilizacji z tkanki tłuszczowej.
dzielania lub na łączenie się lipidu z apolipo- Po spożyciu alkoholu nie stwierdza się upo-
proteiną. Działanie tetrachlorku węgla nie jest śledzenia syntezy białka w wątrobie. Istnieją
bezpośrednie, ale zależy od przekształcenia jego przekonujące dowody na to, że utlenianie eta-
cząsteczki. Prawdopodobnie polega ono m.in. nolu w wątrobie wzmaga syntezę triacylo-
na tworzeniu wolnych rodników, które uszka- gliceroli i hamuje utlenianie kwasów tłuszczo-
dzają lipidy błon siateczki śródplazmatycznej, wych oraz zmniejsza aktywność cyklu cytrynia-
tworząc nadtlenki lipidowe. Uzupełnienie diety nowego. Zmniejszenie aktywności tego cyklu
witaminą Ejest czynnikiem ochronnym przeciw jest spowodowane utlenianiem etanolu przez
308 / ROZDZIAŁ 27
utrzymuje się uwalnianie glicerolu. Sugeruje to, wych z tkanki tłuszczowej, czego następstwem
że hamujący wpływ glukozy na uwalnianie jest zmniejszenie stężenia wolnych kwasów tłusz-
wolnych kwasów tłuszczowych nie jest spowo- czowych w osoczu. Wzmaga ona lipogenezę
dowany zmniejszeniem lipolizy. Uważa się, że i syntezę acyloglicerolu oraz nasila utlenianie
jest to spowodowane dostawą glicero-lo-3- glukozy do CO2 w szlaku pentozofosforano-
fosforanu, który nasila procesy estryfikacji wym. Te działania insuliny są zależne od obecno-
wolnych kwasów tłuszczowych po ich uprzed- ści glukozy. W dużej mierze mogą one być
nim przekształceniu w acylo-CoA. wyjaśnione pobudzającym wpływem insuliny na
Glukoza w tkance tłuszczowej może wcho- pobieranie glukozy przez komórki tkanki tłusz-
dzić w wiele szlaków metabolicznych, łącznie czowej. To działanie insuliny polega na spowo-
z utlenianiem do CO2 poprzez cykl cytryniano- dowaniu przemieszczania przenośników glukozy
wy, z utlenianiem poprzez szlak pentozofos- z aparatu Golgiego do błony plazmatycznej.
foranowy, przekształceniem w długołańcucho- Wykazano również, że insulina wzmaga aktyw-
we kwasy thiszezowe oraz wytworzeniem acylo- ność dehydrogenazy pirogronianowej, karhoksy-
glicerolu poprzez glicerolo-3-fbsforan. Gdy zu- lazy acetylo-CoA oraz acylotransferazy
życie glukozy jest duże. wówczas większa część glicerolo--3-fosforanowej, wzmacniając przez to
pobranej glukozy jest utleniana do CO2 i prze- skutki wynikające ze wzmożonego pobierania
twarzana w kwasy thiszczowe. Jeżeli jednak cał- glukozy, zwiększające wytwarzanie kwasów
kowite zużycie glukozy się zmniejsza, większość tłuszczowych i acylogliceroli. Wiadomo, że
jej jest przekształcana w glicerolo-3-fosforan, wymienione powyżej 3 enzymy są regulowane w
wykorzystywany do estryfikacji z acylo-CoA. sposób skoordynowany przez modyfikacje
Proces ten pomaga-zminimaiizować wypływ wol- kowalencyjne, tj. przez mechanizm fosforylacji
nych kwasów tłuszczowych z tkanki tłuszczowej. i defosforylacji.
Zasadniczym działaniem insuliny w tkance
Wolne kwasy tłuszczowe są tłuszczowej jest hamowanie aktywności lipazy
wychwytywane przez tkanki w wyniku wrażliwej na hormony. W wyniku tego działania
aktywności lipazy lipoprotei nowej zmniejsza się uwalnianie nie tylko wolnych kwa-
W tkance tłuszczowej istnieje więcej niż 1 pula sów tłuszczowych, lecz także glicerolu. Tkanka
wolnych kwasów tłuszczowych. Wykazano, że tłuszczowa jest znacznie bardziej wrażliwa na
pula wolnych kwasów tłuszczowych (ryc. 27-8, działanie insuliny niż wiele innych tkanek, co
pula 1) powstająca w wyniku lipolizy triacylo- wskazuje na tkankę tłuszczową jako główne miejs-
gliceroli, jest tą samą pulą, która dostarcza ce działania insuliny In vivo-
kwasów tłuszczowych do estryfikacji. Jest to
także ta sama pula, z której wolne kwasy tłusz- Duża liczba hormonów ma zdolność
czowe są uwalniane do osocza. Jednakże kwasy pobudzania lipolizy
tłuszczowe pobierane z osocza w wyniku działa- W odróżnieniu od insuliny, inne hormony
nia lipazy lipoproteinowej na triacyloglicerole przyspieszają uwalnianie wolnych kwasów tłusz-
chylomikronów lub VLDL nie mieszają się z pu- czowych z tkanki tłuszczowej i zwiększają stęże-
lą 1, zanim nie zostaną wbudowane w triacylo- nie wolnych kwasów tłuszczowych w osoczu
glicerole, lecz przechodzą przez bardzo małą pulę dzięki temu, że zwiększają szybkość hydro-
2, o bardzo dużej liczbie obrotów (krótkim lizy spichrzanych triacylogliceroli (ryc. 27-9).
okresie półtrwania). Wśród tych hormonów znajdują sie m.in. ad-
renalina, noradrenalina, glukagon, kortykotro-
fina (ACTH), <x- oraz p-melanotrofina (MSH),
HORMONY REGULUJĄ tyreotrofina (TSH), hormon wzrostu (GH) i wa-
MOBILIZACJĘ TŁUSZCZÓW zopresyna. Wiele z nich aktywuje lipazę wraż-
liwa, na hormony. W celu osiągnięcia optymal-
Insulina zmniejsza uwalnianie wolnych nego skutku w wielu 2 tych procesów lipolizy
kwasów tłuszczowych jest potrzebna obecność glikokortykoidów i hor-
Na szybkość uwalniania wolnych kwasów monów tarczycy. Same te hormony nie wzma-
tłuszczowych z tkanki tłuszczowej działa wiele gają w znaczny sposób lipolizy, ale działają
hormonów, które wpływają^albo na szybkość ułatwiająco lub permisywnie w stosunku do in-
estryfikacji, albo na szybkość lipolizy. Insulina nych lipolitycznych czynników wewnątrzwy-
hamuje uwalnianie wolnych kwasów tłuszczo- dziel niczych.
TRANSPORT I MAGAZYNOWANIE LIPIDÓW / 311
/ ACTH, \ WKT +
Adrenalina, I TSH, ) insulina, proatag landy na E„ diacylaglicerol
nnradrenalina Nglukagon' Kwas nikotynowy
Blokery ■'© \ 0-
adrenergiczns j^ ATP
WKT +
Hormony--^) \©
monoacylogllcerol
tarczycy \
CYKUAZA l"acylog licerolawa b
G.TPADENYLANOWA --—WKT-*-' wrażliwa na
hormony
ATP WKT +
glicerol
Hormon
W Z f 0 8 t u ,-
')& e J
inhibitory"' ,-"'"*!
syntezy ,'' cAMP-
białka /
Adenozyna zależna
cAMP Fosfataza
kJnaza
białek lipazy
Metyloksantyrty (np.
kofeina} ..©_ FOSFODIES- ■Llpaza triacyloglicero
Iowa a wrażliwa na THIACYLO
TEFIAZA hormony (aktywna) -
ADP GLICEROL
x
Insulina
Hormon Llpaza
tarczycy Llpaza
dlacylogllcerolowa
monoacylo-
5'AMP
gHeerolowa
^ 'Inhibitory
Glukokortykoldy biosyntezy białka
Ryc. 27-9. Kontrola lipolizy w tkance tłuszczowej, TSH — tyreotropina, WKT — wolne kwasy tłuszczowe.
Zauważ kaskadową sekwencję reakcji zmierzającą do zwielokrotnienia na każdym etapie. Bodziec
lipolityczny jest „wyłączony" przez: 1) usunięcie hormonu pobudzającego, 2) działanie fosfatazy lipazy,
3) hamowanie lipazy i cyklazy adenylanowej działaniem dużych stężeń WKT, 4} hamowanie cyklazy
adenylanowej dziafaniem adenozyny oraz 5) usunięcie cAMP w reakcji katalizowanej przez fosfod ieste rażę,
ACTH, TSH i glukagon raczej nie mogą aktywować cyklazy adenytanowej in i/ivo, gdyż niezbędne do tego
stężenia hormonu//? vitro są znacznie większe niż znajdywane w krążeniu Pozytywne (©) i negatywne (G)
skutki regulacyjne są zaznaczone przerywanymi liniami, a przepływ substratów ciągłymi liniami.
Te hormony, które szybko pobudzają lipolizę, cznego 3',5'-nukleotydu. Ten enzym jest hamo-
np. aminy katecholowe, czynią to pobudzając wany przez metyloksantyny, takie jak kofeina
aktywność cyklazy adenylanowej, enzymu, który i reoillina. Wiadomo, że picie kawy zawierającej
przemienia ATP w cAMP. Ten mechanizm jest kofeinę powoduje zwiększenie WKT w osoczu
analogiczny do tego, który jest odpowiedzialny człowieka.
za hormonalne pobudzenie glikogenolizy (p. Insulina działa antago ni stycznie w stosunku
rozdz. 20). cAMP, pobudzając cAMP-zależną do hormonów Iipolityc2nych. Obecnie się uważa,
kina/ę białek, przekształca nieaktywną, wrażliwą że lipolka może być bardziej wrażliwa na stęże-
na hormon, lipazę triacyloglicerolową w aktyw- nie insuliny niż proces zużywania glukozy i est-
ną lipazę. Lipoliza jest w dużej mierze kont- ryfikacja kwasów tłuszczowych. Przeciwli-
rolowana przez ilość cAMP znajdującego się polityczne działania insuliny, kwasu nikoty-
w tkance. Wobec tego procesy, które rozkła- nowego i prostaglandyny E, mogą być spowo-
dają lub chronią przed rozkładem cAMP, mają dowane hamowaniem syntezy cAMP w miej-
wpływ na lipolizę. cAMP jest rozkładany do scu działania cykJazy adenyJanowej. Insulina
5'-AMP przez enzym fosfodiesterazę cykli- pobudza także fosfodiesterazę. Możliwe mecha-
312 / ROZDZIAŁ 27
Ciepło PIŚMIENNICTWO
JMuKeotydy
purynowe Borensztajn J (edilor): Lipoprotein Lipase. Eveuer
Publishers, Chicago, 1987. Brewer HB, et al:
Apolipoproteins and lipoproteins in
human plasma: An overview. Clin Chem
Transporter 1988;34:B4. Brown Ms, Goldsten JL: Lipoprotein
karnltynowy
metabolisra in
^Oksydacja the macrophage: Implication for cholesterol deposi-
tion in atherosclerosis. Amtu Rev Biochem
1983;52:223. Eisenberg S: High densiiy
lipoprotein metabolism.
Ryc. 27-10. Termogeneza w brunatnej tkance tłusz- J Lipid Res 1984;25:1017. Fielding CJ, Fielding
czowej. Aktywność łańcucha oddechowego wy- PE: Metabolism of cholesterol
twarza ciepło, prowadząc równocześnie translokację and lipoproteins. Page 404 in: Biochemiitry of&ptds
protonów (p. str. 151). Gdy te protony wracają do and Membmnes. Vance DE, Vance JE (editors).
kompartmentu wewnątrzmitochondrialnego za po- Benjamin/Cummings, 1985. Himms-Hagen J:
średnictwem termogeniny, następuje rozproszenie Brown adipose tissue metabolism
ciepła, zamiast wytwarzania ATP, które zachodzi and thermogenesis. Ann Rev Nutr I985;5:69. Liber
wówczas, gdy protony powracają za pośrednictwem CS: Biochemical and molecular basis of alcohol-
F^syntazy ATP. Jeżeli brunatna tkanka tłuszczowa -induced injor>- to liver and other tissues. New Eng
nie jest pobudzana, to przejście Hł przez termo- JMed 1988:319:1639.
geninę jest zahamowane przez nukleotydy puryno- Sparks JD, Sparks CE: Apolipoprotein B and lipo-
we. Pod wpływem noradrenaliny ta inhibicja zostaje protein metabolisra, Ath Lipid Res 19S5;21:t.
zniesiona, gdyż są wytwarzane wolne kwasy tłusz-
czowe (WKT) i acylo-CoA. Zauważ podwójną rolę
acylo-CoA, z jednej strony ułatwiają działanie ter-
mogeniny, z drugiej zaś dostarczają równoważni-
ków redukujących dla łańcucha oddechowego. Za-
znaczone są pozytywne (©) i negatywne (0) skutki
regulacyjne.
2 Synteza, transport
i wydalanie cholesterolu
8
Pater A. Mayes, PhD, DSc
CH3 KINAZA
FOSFOMEWALONIANOW
A
ADP
ADP
ATP OH
CH3
AA
CH, CH; O-®-®
3-Fosto-5-plrofosłoran rnawalonlanu ~
H5 CH2 5-
Plrofosforan
COj+Pj mewalonlanu
HMG-CoA
DEKARBOKSYLAZ
A
CH3 PIROFOSFOMEWA-
Spięcie trans- ' I
-matylogluta- ^_____C
konłanowa / ^/ \ ° IZOMEflAZA
^
° IZOPENTENYLO-
DtFOSFORANOWA Piralosforan
Pirofostoran Izopentenylu
CH,
____J L___
'Izopentenylo-IRNA OS-PRENYLO-
TRANSFERAZA
CH3 CH3
CH3 CH CH, CH
Pirofosforan geranylu
CIS-PRENYLO-
TRANSFERAZA
Łańcuch boczny___
ubichlnonu ^—
»- Dollchol
Hem a
Skwalen
Ryc. 28-2. Biosynteza skwa len u, ubichinonu idoMcholu, HMG — reszta 3-hydroksy-3-meiylo'gluiarylo-
wa: x— cytokinina. Reszta farnezylowa jest obecna w hemie a oksydazy cyto chrom owej. Węgiel
zaznaczony * staje się C,, lub C 12 w skwatenie. Syntetaza skwalenowa jest enzymem mikrosomainym;
wszystkie inne enzymy zaznaczone na schemacie są rozpuszczalnymi białkami cytozolowymi.
________________________________________________________________________________________
SYNTEZA, TRANSPORT I WYDALANIE CHOLESTEROLU / 317
CH 3 -°C~S-CoA- CH,
O • ul • O T» ol * a ^"1
Acetylc-CoA " OOC -CH!-C -CH3 -CH20H CHa~C =
CH — CH;—
l OH
Jednoalka
Mewalontan
ca H,0 izoprenoldowa
CH,
c
* aH " ^ " ' ^ =
H2 C
LANOSTEROLOCYKLAZA
O KSY DOSKWALENOW A
HO
Daamosterol
Cholesterol (24-ae hyd r oe ho I astero i)
Ryc. 28-3. Biosynteza cholesterolu. Ponumerowane pozycje oznaczają numery atomów węgla pierścienia
steroidowego. 'Odnosi się do znakowania skwalenu na ryc. 28-2.
KINAZA
AT
P
KINAZA
KINAZY
FOSFATAZY
— Insulina
?
BIAŁEK
ADP
e
H,0
REDUKTAZY REDUKTAZY
(nieaktywna)
KINAZA
HEDUKTAZY
(aktywna)
ADP
ATP, Glukagon I
HMG-CoA
REDUKTAZ Utosforylowany
♦ J FOSFATAZY BEDUKTAZA
A HMG- BIAŁEK HMG-CoA f
CoA (nieaktywna) inhlbltor-1 "*
Cholesterol (aktywna) cAMP
Ryc. 28-4. Możliwe mechanizmy regulacji syntezy cholesterolu przez reduktazę HMG-CoA. Insulina
odgrywa dominującą rotę w porównaniu z glukagonem.
BŁONA KOMÓRKOWA
Ftewptcty U3L
(Apo-B-100, E)
w opfaszczortym
zagłębieniu
LDL
HDL
Ryc. 28-5. Czynniki wpływające na równowagę cholesterolu na poziomie komórki. C — cholesterol,
CE — estry cholesterolu, ACAT — acylotransferaza acylo-CoA : cholesterol, LCAT — acytotransferaza
lecytyna : cholesterol, A-l — apolipoproteina A-l, LDL — lipoproteina o małej gęstości, VLDL
— lipoproteina o bardzo małej gęstości.
Receptor reaguje z ligandem LDL, tj. apo-B-- Receptor apo B-100, E jest receptorem LDL
100. Cząstka LDL w całości jest wchłaniana o „dużym powinowactwie" i może być wysyco-
przez endocytozę. Jest ona następnie rozkłada- ny w większości zaistniałych warunków. Poza
na w Jizosomach, który to rozkład obejmuje tym wydają się istnieć receptory LDL o „małym
zarówno hydrolizę apoproteiny, jak i estrów powinowactwie", jak również szlak wnikania
cholesterolu. Cholesterol jest następnie prze- cholesterolu do komórki za pomocą mechaniz-
mieszczany do cytozolu komórki. Receptory nie mu niereceptorowego, określany jako „szlak
są rozkładane, lecz wracają na powierzchnię oczyszczający" („scavenger pathway"), który
komórki. Ten napływ cholesterolu do komórki nie jest regulowany.
hamuje aktywność reduktazy HMG-CoA i syn-
tezę cholesterolu oraz pobudza aktywność
ACAT. Wydaje się, że liczba receptorów LDL TRANSPORT CHOLESTEROLU
na powierzchni komórki jest regulowana zgod- MIĘDZY TKANKAMI ODBYWA SIĘ
nie z zapotrzebowaniem komórki na cholesterol ZA POŚREDNICTWEM LIPOPROTEIN
niezbędny do budowy błon i syntezy hormonów OSOCZA (p. ryc. 28-6)
steroidowych. Napływ cholesterolu do komórki
zmniejsza więc liczbę receptorów LDL — zjawi- U ludzi stężenie całkowitego 'Cholesterolu
sko nazywane po angielsku „down reguiation" w osoczu wynosi ok. 5,2 mmo[/l; zwiększa się
(ryc. 28-5). ono z wiekiem, wykazując dużą zmienność
SYNTEZA, TRANSPORT I WYDALANIE CHOLESTEROLU / 321
osobniczą. Większość cholesterolu znajduje się trzeba kilku tygodni, aby osiągnął stan równo-
w osoczu w posUici ^estryfikowanej. Chole- wagi z cholesterolem tkanek. Obrót cholestero-
sterol jest transportowany w lu w wątrobie jest stosunkowo szybki w porów-
i]n i< !i
lipoproteina ch naniu z biologicznym okresem półtrwania cho-
osocza, a lesterolu w całym organizmie człowieka, który
^ W warunkach, wynosi kilka tygodni. Wolny cholesterol w oso-
w których dominująca, lipoproteiną osocza jest czu i w wątrobie osiąga stan równowagi w ciągu
VLDL, większa ilość cholesterolu przypada na godzin.
K Trakcję. Cholesterol spożyty wraz z pokar- Estry cholesterolu zawarte w pożywieniu są
mami dopiero po kilku dniach miesza sie (osią- hydrolizowane do wolnego cholesterolu, który
ga równowagę) z cholesterolem osocza, a po-
JELITO
t i
C Kwasy (0,5 g/24
h) żółciowo (0^ g/Z4
h) Kat
Hyc. 28-6. Transport cholesterolu między tkankami u ludzi, C — wolny cholesterol, CE — estry
cholesterolu, VLDL — lipoproteiną o bardzo malej gęstości, I DL— lipoproteiną o pośredniej gęstości, LDL
— lipoproteiną o malej gęstości, HDL — lipoproteiną o dueej gęstości, ACAT — acylotransferaza
acylo-CoA : cholesterol, LCAT ...acy I otrą n sfera za lecytyna : cholesterol, A-l — apotipoproteina A-l,
D — apolipoproteina D, LPL — lipaza lipoproteinowa. ______________
Biochemia
322 / ROZDZIAŁ 28
NADPH + Hł
NADP*
Cholesterol
}7g-HYDROKSYLAŻAJ
e HQ -
OH
Witamina C 7cc- Hyd ro Ksyc h o I estero I
Kwas taurocholowy
(pbrwotny kwas iótelowy)
Kwas lauro-
Żółciowe I LA7A i glikochenodeoksycholowy Cholollo-CoA
j^N^N, COOH (pierwotne kwasy ióteiowe}
j-^Y]
Kwas deoksycholowy COO
(wlórny kwas żófolowy)
(pierwotny kwas żółciowy)
Dekonlugacja
-------------------»
7«-de hyd ro ksylacja
Kwas lltocholowy
(wtOrny kwas
Żółciowy)
Rye. 28-7. Biosynteza i degradacja kwasów żółciowych. 'Katalizowane przez enzymy bakteryjne.
wym występującym w żółci w największej ilości. katalizowana przez 7<x-hydroksylazc, która jest
Zarówno kwas cholowy, jak i chenodeoksycho- enzymem mikrosomalnym. Wymaga ona udzia-
lowy powstają ze wspólnego prekursora, który łu tlenu, NADPH i cytochromu P-450. Enzym
sam pochodzi z cholesterolu (ryc. 28-7). ten wydaje się być typową monooksygenazą,
7a-Hydroksylacja cholesterolu jest pierwszą podobnie jak i enzymy dalszych etapów hydro-
reakcją w szlaku biosyntezy kwasów żółcio- ksylacyjnych. Niedobór witaminy C zaburza
wych i to właśnie ta reakcja jest etapem ograni- tworzenie kwasów żółciowych na etapie 7ot--
czającym nasilenie całego szlaku. Reakcja ta jest hydroksyłacji, prowadzi do spichrzania choie-
324 / ROZDZIAŁ 28
sterolu i miażdżycy naczyń u świnek morskich znane jako krążenie jelitowo-wątrobowe. Jed-
chorych na gnilec. riafcże kwas-łitochołowy, ze względu na jego
Szlak biosyntezy kwasów żółciowych roz- nierozpuszczałność, nie wchłania się zwrotnie
gałęzia się we wczesnych stadiach i jedna droga w znaczniejszych ilościach.
prowadzi do kwasu cholowego, charakteryzują- Niewielka część soli kwasów żółciowych, mo-
cego się obecnością dodatkowej grupy a-OH że tak niewiele jak 500 mg/24 h, unika wchłania-
w pozycji 12, druga zaś do kwasu chenode- nia zwrotnego i jest eliminowana z kałem. Jak-
oksycholowego. Poza tą różnicą, w obydwóch kolwiek jest to niewielka ilość, to jednak jest to
szlakach zachodzą podobne reakcje hydroksy- główna droga eliminacji cholesterolu. Krążenie
lacji i skracania łańcucha bocznego (ryc. 28-7), jelitowo-wątrobowe kwasów żółciowych jest tak
tak że powstają typowe struktury kwasów żół- wydajne, że każdego dnia stosunkowo mała pula
ci owych z grupam i a- OH w pozycj ach kwasów żółciowych (ok. 3—5 g) może cyklicz-
3 i 7 i z całkowicie wysyconym pierścieniem nie przejść przez jelito 6—10 razy z niewielką
steroid owym. tylko ich utratą w kale, wynoszącą nie więcej niż
Kwasy żółciowe przechodzą do żółci jako 1—2% ilości, która przeszła przez krążenie
połączenia z glicyną lub z tauryną. Uważa się, że jelitowo-wątrobowe. Jednak każdego dnia taka
nowo syntetyzowane kwasy żółciowe w komór- sama ilość kwasów żółciowych, Jaka została
ce wątrobowej występują jako tioestry CoA, tj, utracona z kałem, jest syntetyzowana w wątrobie
jako choloilo-CoA albo chenodeoksycholoilo-- z cholesterolu, tak że wielkość puli kwasów
CoA (ryc. 28-7). Pochodne CoA powstają przy żółciowych jest stała, nad czym czuwa układ
udziale enzymu aktywującego występującego kontrojny oparty na sprzężeniu zwrotnym.
w mikrosomach wątroby. Inny enzym katalizu-
je połączenie odpowiednich pochodnych CoA Synteza kwasów żółciowych jest
z glicyną lub z tauryną, tworząc kwasy gliko- regulowana na etapie 7tx-hydroksylazy
cholowy lub glikochenodeoksycholowy oraz Głównym etapem ograniczającym szybkość
taurocholowy lub taurochenodeoksycholowy. biosyntezy kwasów żółciowych jest reakcja ka-
Są to tzw. pierwotne kwasy żółciowe. U ludzi talizowana przez 7a-hydroksylaze, a w biosyn-
stosunek glicyny do tauryny w tych połącze- tezie cholesterolu jest to etap katalizowany
niach wynosi normalnie 3:1. przez reduktaze HMG-CoA (ryc. 28-1). Aktyw-
Ponieważ żółć zawiera znaczne ilości jonów ności tych 2 enzymów często ulegają równoleg-
sodowych i potasowych, a jej pH jest zasadowe, łym zmianom, co sprawia, że trudno stwierdzić,
należy przyjąć, że kwasy żółciowe i ich połącze- czy hamowanie syntezy kwasów żółciowych ma
nia występują w postaci soli, diatego niekiedy miejsce pierwotnie na etapie działania reduktazy
jest używany termin „sole kwasów żółciowych". HMG-CoA, czy na etapie reakcji 7ot-hydroksyla-
Pewna część pierwotnych kwasów żółcio- zy. Obydwa enzymy ulegają takim samym oko-
wych może podlegać dalszym przemianom w je- łodobowym zmianom aktywności, jednak pobu-
licie, dzięki aktywności bakterii jelitowych. Te dzający wpływ karmienia cholesterolem na ak-
przemiany mogą obejmować od szczepienie tywność 7a-hydroksylazy wydaje się być raczej
przyłączonej uprzednio glicyny i tauryny oraz reakcją na samą aktywność enzymu niż wyni-
grupy 7a-OH. W ten sposób powstają wtórne kiem zwiększonej dostępności substratu. Kwasy
kwasy żółciowe, kwas deoksycholowy z kwasu żółciowe z pewnością wywierają zwrotny wpływ
cholowego i litocholowy z kwasu chenodeoksy- hamujący na aktywność 7a-hydroksylazy, ale
cholowego (ryc. 28-7). mechanizm tego hamowania nie wydaje się być
bezpośrednim działaniem alłosterycznym. Pod
Prawie wszystkie kwasy żółciowe tym względem powrót kwasów żółciowych do
powracają do wątroby w krążeniu wątroby, przez krążenie jelitowo-wątrobowe,
jelito wo- wątrobowym stanowi ważny czynnik kontroli, który, jeśli
Chociaż produkty trawienia tłuszczu, łącznie zostaje przerwany, prowadzi do aktywacji 7a--
z cholesterolem, zostają wchłonięte w począt- hydroksylazy. Niedawne badania wykazały, że
kowych 100 cm jelita cienkiego, pierwotne 7a-hydroksylaza (jak również reduktaza
i wtórne kwasy żółciowe są wchłaniane wyłącz- HMG--CoA) może być regulowana przez
nie w jelicie krętym. W krążeniu wrotnym wraca kowalencyjną fosforylację i defosforylację. W
do wątroby ok. 98—99% kwasów żółciowych odróżnieniu od reduktazy HMG-CoA, postać
wydzielonych do światła jelita. Zjawisko to jest ufosforylowana 7cc-hydroksylazy jest bardziej
aktywna.
SYNTEZA, TRANSPORT I WYDALANIE CHOLESTEROLU / 32S
VLDL, które zawierają stosunkowo więcej cho- zwiększać katabolizm LDL w sposób niezależ-
lesterolu i są zużywane przez tkanki pozawąt- ny od receptorów. Kwas nikotynowy zmniejsza
robowe z mniejszą szybkością niż większe cząs- napływ do krwi i wątroby WKT, dzięki temu, że
tki. Takie zmiany mogą sprzyjać aterogenezie. hamuje lipolizę w tkance tłuszczowej, a tym
samym wytwarzanie VLDL w wątrobie.
Styl życia wpływa na stężenie
cholesterolu w surowicy Pierwotne zaburzenia lipoprotein
Wśród innych czynników, o których się sądzi, osocza (dyslipoproteinemie) są
że uczestniczą w powstawaniu choroby niedo- dziedziczne
krwiennej serca należy wymienić nadciśnienie Pewna liczba osób ma wrodzone wady prze-
tętnicze, palenie tytoniu, otyłość, brak ruchu miany lipoprotein, prowadzące do stanu hipo-
i picie miękkiej wody, a nie twardej. Zwięk- lipoproteinemii albo hiperlipoproteinemii. Wie-
szenie stężenia wolnych kwasów tłuszczowych le innych osób z takimi chorobami, jak cuk-
osocza, pobudzające wydzielanie VLDL przez rzyca, niedoczynność tarczycy i miażdżyca, ma
wątrobę do krwi, jest kolejnym czynnikiem nieprawidłowe profile lipoprotein o we osocza,
zwiększającym stężenie triacylogliceroli i chole- które są bardzo podobne do występujących
sterolu w osoczu. Czynnikami prowadzącymi w pierwotnych wrodzonych wadach przemiany
do większych albo zmieniających się stężeń lipoprotein. Praktycznie każde z tych pierwo-
wolnych kwasów tłuszczowych są m.in. stres tnych zaburzeń jest spowodowane wadą na
emocjonalny, nikotyna pochodząca z palenia którymś z etapów tworzenia, transportu albo
papierosów, picie kawy i spożywanie kilku rozkładania lipoprotein (p. ryc. 27-4, 28-5
dużych posiłków zamiast częstego przyjmowa- i 28-6). Nie wszystkie te zaburzenia są szkod-
nia małych ilości pokarmów. Kobiety w okresie liwe.
premenopauzalnym wydają się być chronione A. Hipolipoprotsinemie
przed wieloma tymi szkodliwymi czynnikami 1. Abetalipoproteinemia. Jest to readka
być może dlatego, że mają one większe stężenie choroba wrodzona charakteryzująca się bra
HDL niż mężczyźni i kobiety w okresie pome- kiem (J-lipoprotein (LDL) w osoczu. Lipidy we
nopauzalnym. krwi występują w bardzo małych stężeniach
— zwłaszcza acyloglicerole, których praktycz
Kiedy dieta zawodzi można stosować nie nie ma, ponieważ nie są syntetyzowane
leki hipolipemizujące, które zmniejszą chylomikrony ani VLDL. W tej wadzie dochodzi
stężenie cholesterolu w surowicy do spichrzania acyloglicerolu zarówno w ścia
O wielu lekach wiadomo, że blokują tworze- nach jelit, jak i w wątrobie. Abetalipoproteine
nie cholesterolu na różnych etapach szlaku jego mia jest spowodowana wadą syntezy apoli-
biosyntezy. Wiele z tych leków ma działanie poproteiny B.
szkodliwe, ale pochodzące z grzybów inhibitory 2. Rodzinna hipobetalipoproteinemia.
reduktazy HMG-CoA mewastattn i lowastatin W hipobetalipoproteinemii stężenie LDL wy
zmniejszają stężenie cholesterolu LDL, powo- nosi 10—50% stężenia prawidłowego, ale two
dując niewiele działań niepożądanych. Sitoste- rzenie chylomikronów zachodzi. Należy więc
rol jest czynnikiem zmniejszającym stężenie sądzić, że apo-B jest istotna dla transportu
cholesterolu, działającym przez blokowanie triacylogliceroli. Większość osób z tą wadą jest
wchłaniania cholesterolu z przewodu pokar- klinicznie zdrowa i cieszy się długim życiem.
mowego. Żywice, takie jak kolestypol i chole- 3. Rodzinny niedobór -/-lipoprotein
styramina (Questran), zapobiegają wchłanianiu (choroba wyspy Tangier). U osób homo-
soli kwasów żółciowych, łącząc się z nimi, przez zygotycznych prawie nie ma w osoczu HDL, zaś
co zwiększają ich utratę z kałem. Hipolipemizu- w tkankach stwierdza się nagromadzenie estrów
jące działanie klofi bratu i gemfibrozylu polega cholesterolu. Nie ma zaburzenia w tworzeniu
m.in. na pobudzeniu utleniania napływających chylomikronów, ani wydzielaniu VLDL przez
do wątroby wolnych kwasów tłuszczowych, a nie wątrobę. Jednak w obrazie elektro foretycznym
na ich estryfikacji, przez co zmniejsza się wy- nie ma pre-pMipoprotein, ale zamiast tego stwie
dzielanie przez wątrobę VLDL zawierających tria- rdza się szerokie pasmo fi, zawierające endogen
cyloglicerol i cholesterol. Ppnadto wymienione ny triacyloglicerol. Dzieje się tak dlatego, że
leki ułatwiają hydrolizę triacylogliceroli VLDL prawidłowe pasmo pre-p zawiera inne apoJipo-
przez lipazę lipoproteinową. Probucol wydaje się proteiny normalnie dostarczane przez HDL.
SYNTEZA, TRANSPORT I WYDALANIE CHOLESTEROLU / 327
Węglowodany Tłuszcze
( GHkogen v
Glukoza /
Trlacylogiieeroi
Seryna
Tryptolan
Treonina
\
Glioyna
Fenyloalanlna
Tyrozyna
Hydroksyprollna Leucyna^
Szczaw! ooclan \
Asparaglnlan
Fanyloalanina Cylrynlan
Cykl
-»- Fu maran kwasu
cytrynowego
1 Arginin
Tyrozyna a
a-Katoglutaran (
Ornltyna
Izoleucyna
\
Proplony(o-CoA
Sukcyny(o-CoA Glutami
Glutamlnlan
t \
Proplonlan Węgle m1 -to3 kwasów
t
Wallna
Prollna \
I— Metlonlna
tłuszczowych o nieparzystej
kolbie atomów wf flta
Htstydyna
1
Hydroksyprollna
cytrynianowy, gdyż 1 cząsteczka szczawiooc- rzystej liczbie atomów węgla (które wytwarzają
tanu jest niezbędna do każdej reakcji konden- acetylo-CoA) w glukozę lub glikogen. jedynie
sacji z acetylo-CoA, podczas gdy w cyklu rege- końcowy trójwęglowy fragment kwasu tłusz-
neruje się tylko 1 cząsteczka szczawiooctanu. czowego o nieparzystej liczbie atomów węgla
Z podobnych powodów nie może zachodzić jest glukogenny. Jest nim propionylo-CoA, po-
netto przekształcenie kwasów tłuszczowych o pa- wstający jako końcowy produkt p-oksydacji
INTEGRACJA METABOLIZMU I DOSTARCZANIE SUBSTRATÓW ENERGETYCZNYCH / 331
Acyio-CoA GHcerolo-3-fosforan
//TKANKĄ/
TŁUSZCZOWA
/POZAWATRCIBOWE'//'
np. MIĘSIEŃ SESCOWY''
VLDL
związki ketonowe Glukoza
2CO3
WKT
Acylo-CoA
łłttłłi
r
■—«^i
Gllcerolon3-foeforan
__ >
Giukozo-6-fciHtoran
Aminokwasy, mleczan Glikogen
Ryc. 29-2. Metaboliczne zalftżności między tkanką tłuszczową, wątrobą i tkankami poza wątrobowym i.
Zakropkowane przestrzenie przedstawiają obszary działania lipazy lipoproteinowej ściany naczyń włoso-
watych, WKT — wolne kwasy tłuszczowe, VLDL — Iipoproteiny o bardzo malej gęstości.
INTEGRACJA METABOLIZMU I DOSTARCZANIE SUBSTRATÓW ENERGETYCZNYCH / 333
1 G utógon osacza
"xV/
/\
yf
____ i
ć-i --------
c—--
N •£ V
\\ \ •/
/J ?
Glukoza Krwi
^-/
12-24
Godzfny gtodzertta
Biosynteza aminokwasów,
które nie muszą być
30
dostarczane w pożywieniu
Victor W. Rodwell, PhD
22 - Biochemia
338 / ROZDZIAŁ 30
boru tych aminokwasów w regionach, w któ- cia jest ujemna, a nie zerowa, ponieważ or-
rych pożywienie opiera się na tych zbożach i nie ganizm zużywa ATP i środki pokarmowe na
jest uzupełniane przez takie źródła białka, jak syntezę niepotrzebnego DNA. Liczba enzymów
mleko, ryby i mięso. wymagana przez komórki prokariotyczne do
Kwashiorkor i wyniszczenie (ang. marasmus) biosyntezy aminokwasów niezbędnych w poży-
są endemiczne w pewnych regionach Afryki wieniu jest ogromna w porównaniu z liczbą
Zachodniej. Kwashiorkor pojawia się wówczas, enzymów potrzebną do syntezy aminokwasów,
gdy dziecko po odjęciu od piersi matki przecho- które nie muszą być dostarczone w pożywieniu
dzi na dietę skrobiową ubogą w białko. W wyni- (tab. 30-2). To sugeruje, że pożyteczne dla
szczeniu istnieje niedobór zarówno energetycz- przeżycia organizmu jest utrzymanie zdolności
nego pożywienia, jak i swoistych aminokwa- wytwarzania „łatwych" aminokwasów, nato-
sów. miast strata zdolności do syntezy „aminokwa-
sów trudnych".
OKSYDAZA
SARKO2YNOWA i
o
3- Fosf o- D-g! loory nlan
L--NAD +
9
(P)- O o
Fosfo hyd ro teyplrog ron lan
DEHYDROGENAZA
ALDEHYDU BETAINY
NH,+
Fosfo-L-swyna
OKSYDAZA
DIMETYl.OGLlCYNOWA
Ryc. 30-5. Biosynteza seryny. a-AA — a-amino-
kwasy, a-KA — a-ketokwasy.
Metyteno- NH,*
H^-follan
i NH +
! HO ] O
+/ L-
Glteyna
Seryna
L-GkJtamlnten
L-Glutam/lo-y-eemialoohyd
L-Cysteina
Seryna
L-Homowryna
7-Ketokwasy 3 aminokwasów o
rozgałęzionych łańcuchach bocznych
ci w tkankach ssaków. Kolagen zawiera ok. 1/3 mogą zastąpić w pożywieniu człowieka
glicyny, 1/3 proliny i hydroksyproliny. Hydro- odpowiadające im aminokwasy
ksyprolina, która stanowi wiele reszt amino- Chociaż leucyna, walina i izoleucyna są dla
kwasowych kolagenu, chroni potrójny heliks ludzi i innych wyższych zwierząt aminokwasa-
kolagenu przed trawieniem przez proteazy. mi, które muszą być dostarczone w pokarmie,
tkanki ssaków mają transaminazy, które od-
BIOSYNTEZA AMINOKWASÓW / 343
wracalnie katalizują wzajemne przemiany wszy- byłyby prowadzone w dłuższych okresach, jest
stkich 3 aminokwasów i odpowiadających im prawdopodobne, że ujawniłoby się zapotrzebo-
a-ketokwasów. Dlatego odpowiednie a-keto- wanie na histydynę również u dorosłego czło-
kwasy mogą zastępować w pożywieniu odpo- wieka.
wiadające im aminokwasy.
o o
1. UB—C—O" + E, -SH + ATP -»AMP + PP, + UB—C—S—E1
O O
2. UB—C—S—E, + E, -SH -* E, -SH + UB-C—S—E,
O E O H
3. UB—C-^S—E2+ H2N—E— Białko 4 Ej -SH + UB—C—N-e— Białko
c. 31-2. Reakcje cząstkowe w przyłączaniu ubikwityny (UB) do białka. 1. Terminalna grupa
karboksylowa COOH ubikwityny tworzy wiązanie tioestrowe z grupą -SH enzymu E, w reakcji kierowanej
przez przekształcenie ATP wAMPi PP,. 2. Reakcja wymiany tioestru przenosi zaktywowang ubikwitynę na
enzym E;. 3. Enzym E3 katalizuje transfer ubikwityny na e-aminowe grupy lizyny docelowego białka.
KATABOLIZM BIAŁEK I AZOTU AMINOKWASÓW / 347
zwykle mała toksyczność mocznika jest niejed- sydacyjną. Powstały węglowy „szkielet" jest
nokrotnie zaciemniona przez zwiększone stęże- wówczas degradowany w szlakach, które będą
nie mocznika we krwi osób z chorobami nerek. opisane w następnym rozdziale. W tym roz-
To zwiększone stężenie mocznika we krwi jest dziale omówiono los samego azotu.
konsekwencją, ale nie przyczyną, chorób nerek.
Fosforan pirydoksalu jest obecny
w miejscu katalitycznym
BIOSYNTEZA MOCZNIKA wszystkich transaminaz
PRZEBIEGA W KILKU ETAPACH Fosforan pirydoksalu tworzy istotny część
miejsca katalitycznego transaminaz i wielu in-
Ze względów dydaktycznych omówienie bio- nych enzymów, których substratami są amino-
syntezy mocznika podzielono na 4 etapy: 1) kwasy. We wszystkich reakcjach aminokwa-
transaminacja, 2) deaminacja oksydacyjna, 3) sów, zależnych od fosforanu pirydoksalu, wstę-
transport amoniaku i 4) reakcje cyklu mocz- pnym etapem jest tworzenie związku pośred-
nikowego. Rycina 31-3 wiąże te zagadnienia niego — zasady Schiifa — połączonego z en-
w całkowity katabolizm azotu aminokwasowe- zymem. Ten związek pośredni, stabilizowany
go. Chociaż każdy etap odgrywa także rolę pr2ez interakcję z kationowym regionem miejs-
w biosyntezie aminokwasów, najpierw zostanie ca aktywnego, może być przekształcany w spo-
rozpatrzony z perspektywy ich katabolizmu. sób, który obejmuje uwolnienie ketokwasu
z utworzeniem związanego z enzymem fosfora-
i-Ketokwas
nu pirydoksaminy. Połączona aminowa forma
a-Aminokwas
koenzymu może wówczas tworzyć z ketokwa-
sem analogiczny związek pośredni typu zasady
Schiffa. Podczas transaminacji przyłączony ko-
Transami enzym służy jako przenośnik grup aminowych.
nacja Wobec tego, że stała równowagi dla większości
a-Ketoglutaran
reakcji transaminacji jest bliska 1, transamina-
cja jest procesem łatwo odwracalnym. To po-
Deamlnacja zwala Łransaminazom funkcjonować zarówno
oksydacyjn
w kataboiizmie, jak i biosyntezie aminokwa-
sów.
L-G lutami nian
NH3 CO, Transaminacja kieruje azot
::-aminokwasów do
glutaminianu
Cykl nweanlkowy Transaminacja, katalizowana przez transa-
minazy lub aminotransferazy, obejmuje wzajem-
Mocznik ne przemiany pary aminokwasów i pary keto-
Ryc. 31 -3. Ogólny przepływ azotu w kataboiizmie kwasów. Są to głównie a-aminokwasy i a-keto-
aminokwasów. kwasy (ryc. 31-4).
Dwie transaminazy, transaminaza alanina--
pirogronian (transaminaza alaninowa) i trans-
aminaza glu tam i nian-a-ke to glut ara n (transa-
USUNIĘCIE GRUPY < AMINOWEJ minaza glutaminianowa), występujące w więk-
JEST WSTĘPNĄ REAKCJĄ szości tkanek ssaków, katalizują przeniesienie
KATABOLIZMU AMINOKWASÓW grup aminowych z większości aminokwasów,
tworząc alaninę (z pirogronianu) i glutaminian
Wolne aminokwasy? pochodzące z egzogen- (z ce-ketoglutaranu) (ryc. 31-5).
nych białek pożywienia lub z degradacji białek
endogennych w procesach opisanych powyżej, Transaminazy są swoiste tylko dla,
są metabolizowane w identyczny sposób. Ich a- jednej pary -aminokwasów i a-keto-
aminowy azot jest najpierw usuwany albo kwasów. Każda transaminaza jest swois-
przez transaminację albo przez deaminację ok- ta dla danej pary aminokwasów i ketokwa-
sów jako jednej pary substratów, ale nieswoista
348 / ROZDZIAŁ 31
o o OKSYDAZA L-AMINOKWASOWA
RÓWNIEŻ PRZEKSZTAŁCA
Ryc. 31-4. Transaminacja. Reakcję przedstawiono 5-AMINOKWASY W
dla dwóch a-aminokwasów i dwóch ot-ketokwa-
sów. Grupy nie ot-aminowe lub karbonylowe rów- ct-KETO KWASY
nież uczestniczą w transaminacji, chociaż stosun-
kowo rzadko. Reakcja jest łatwo odwracalna ze Tlenowa przemiana wielu aminokwasów
stalą równowagi równą ok. 1. w odpowiadające im ketokwasy zachodzi w wą-
trobie i nerkach ssaków. Chociaż prawie cala
aktywność w stosunku do a-aminokwasów jest
Plrogronlan a-Amlnokwas wynikiem wspólnego działania transaminaz
i dehydrogenazy L-glutaminianowej, w wąt-
a-Ketokwas a-Am
robie i nerkach ssaków jest również aktywna
ino kwas oksydaza L- i D-aminokwasowa, enzym bardzo
L-Glutamlnłan
L-Alanlna
a-Ketokwas rozpowszechniony u innych zwierząt i drobno-
ustrojów.
a-Ketoglutaran
L-Glutamirta
Glu
Glu + Mg-ATP Mg-ADP + P: MIĘDZYNARZĄDOWA WYMIANA
UTRZYMUJE STAŁE STĘŻENIE
KRĄŻĄCYCH AMINOKWASÓW
MIĘSIEŃ Aminokwasy
iPlrogronian _Mocznik
Alanina
WĄTROBA
Gfukoza
Alanina
Ryc. 31-12. Cykl glukoza-alanina. Alanina jest syntetyzowana w mięśniach, przez transami nację
pochodzącego z glukozy pirogronianu, uwalniana do krwtobiegu i wychwytywana przez wątrobę.
W wątrobie szkielet węglowy alaniny jest przekształcany w glukozę, która uwalniana do krwiobiegu jest
wychwytywana przez mięSnie i wykorzystywana do resyntezy alaniny. (Reprodukowano za zgodą z:
Felig P,: Metabolizm aminokwasów u człowieka. Ann u. Rev. Biochem. 1975; 44:938, Copyright 1975
przez Annual Reviews. Inc).
KATABOLIZM BIAŁEK I AZOTU AMINOKWASÓW / 353
-Ala
2Mg-ATP
2M9-ADP + P,
H C- C O O -
OOC-CH
TRANSKAflBAMOILAZA
ORNfTYNOWA
Fu maran
coo -
CH Z -NH
C COO"
QY\ Arglnlnobursztynmn
SYNTETAZA AHGININO-
BURSZTYNIANOWA
coo-
COO" -C-
H
C O O " L-
Asparagl rtian
Ryc. 31-14. Reakcje i produkty pośrednie biosyntezy mocznika. Grupy aminowe biorące udział
w tworzeniu mocznika zaciemniono. * Enzymy mitochondrialne.
Cytrułinemia. To rzadkie zaburzenie jest ten test można przeprowadzić na krwi z pępowi-
prawdopodobnie dziedziczone jako cecha rece- ny. Ponieważ argininobursztynaza jest obecna
sywna. Znaczne ilości (1—2 g na dobę) cytruliny w komórkach z płynu owodniowego, możliwa
wydalają się z moczeni i zarówno w osoczu, jak jest również diagnoza przez nakłucia owodni.
i w płynie mózgowo-rdzeniowym stężenie cyt- Z powodów opisanych przy omawianiu cyt-
ruliny jest znacznie zwiększone. U 1 chorego rulinemii, podawanie argininy i benzoesanu
zaobserwowano całkowity brak aktywności sprzyja znacznemu wydalaniu azotu również
syntctazy argminobursztynianowej (reakcja 3, u tych chorych.
ryc. 31-14). U innego Kmdla cytmliny była 25 Hiperargininetnia. To zaburzenie w syn-
razy większa od wartości prawidłowej. Sugeruje tezie mocznika charakteryzuje sie zwiększonym
to mutację powodującą znaczną, ale nie ,,letal- stężeniem argininy we krwi, płynie mózgowo--
ną", modyfikację miejsca katalitycznego syn- rdzeniowym, małym stężeniem arginazy w ery-
tetazy. trocycie (reakcja 5, ryc. 31-14) i składem amino-
Cytrulina (i argininobursztynian; p. niżej) kwasów w moczu przypominającym lizyno-cys-
może służyć jako nośnik azotu, skoro zawiera tynurię. Prawdopodobnie skład ten odzwier-
ona azot przeznaczony do syntezy mocznika. ciedla współzawodnictwo argininy z Hzyną i cys-
Podawanie argininy zwiększa u tych chorych ty ną w reabsorpcji w kanaliku nerkowym.
wydalanie cytruliny. Podobnie podawanie ben- U chorych z hiperargininemią ubogobiałkowa
zoesanu nasila wbudowywanie azotu amoniaku dieta zmniejsza stężenie amoniaku w osoczu
w hipuran przez glicyne fp. ryc. 33-1). i powoduje zanik profilu aminoacydurii, obser-
Acyduria argininobursztynianowa. Ta wowanej w lizyno-cystynurii.
rzadka, recesywnie dziedziczna choroba, chara-
kteryzująca się zwiększonym stężeniem argini-
nobursztynianu we krwi, płynie mózgowo-rdze-
niowym i moczu, często wiąże się z występowa- PIŚMIENNICTWO
niem łamliwych, rosnących kępkami włosów
(trichorrhexis nodosa). Chociaż są znane zarów- Adams E, Frank L: Metabolism of proline and the
no wczesne, jak i późniejsze początki choroby, hydroxyprolines. Annu Rev Biochem 19K0;49:1005.
pojawia się ona zawsze w 2 roku życia i za- Batshaw ML et al: Treatment of inbom errors of urea
zwyczaj kończy się zgonem w dzieciństwie. synthesis: Actwation of alternative pathways of
Acyduria argininobursztynianowa jest skut- waste nitrogen synthesis and escretion, JV Engl
J Med 1982;3«i:1387. Felig P: Amino acid
kiem braku aktywności argininobursztynazy (re- metabolism in man. Annu Rev
akcja 4, ryc, 31-14). Hodowane fibroblasty Biochem 1975;44:933. Msall M et al: Neurologie
skóry zdrowych ludzi zawierają ten enzym, outeome in chiidren with
natomiast nie stwierdza się jego obecności w fib- inborn errors of urea synthesis: Outeome of urea-
roblastach chorych z acydemią argininobursz- -cydeenzymopathies. NEnglJMed 1984;3Jft]500.
tynianowa.. Argininobursztynaza nie występuje Rosenberg LE, Scriver CR: Disorders of amino acid
również w mózgu, wątrobie, nerkach i eryt- metabolism. Chapter 11 in: Metabotic Contro! and
rocytach chorych z tym zaburzeniem. Chociaż Disease. Bondy PK, Rosenberg LE (cditors). Saun-
ders, 1980. Stanbury JB et al: The Mctabolk
można je łatwo zdiagnozować. na podstawie Basis oj htherited
dwuwymiarowej chromatografii bibułowej mo- Disease, 5th ed. McGraw-Hill, 1983. Torchinsky
czu, po wybarwieniu pojawiają się nieprawid- YM: Tran sami na tion: Its discovery, bio-
łowe plamki z powodu tendencji argininobursz- logicai and clinical aspects (1937-1987). Trends
tynianu do tworzenia cyklicznych bezwodni- Biochem Sci 1987:12:115. Wellner D, Meister A:
ków, to potwierdzeniem rozpoznania jest po- A s«rvey of inborn errors of
miar erytrocytarnego stężenia argininobursz- amino acid metabolism and transport in man. Annu
Rev Biochem 19S1;5O:911.
tynazy. W celu wczesnego wykrycia zaburzenia,
Katabolizm szkieletów
węglowych aminokwasów 3
2
Victor W. Rodweil, PhD
Ac8ioacetyto-CoA
Asparagmtan
Lys
Phe Asn
Ryc. 32-1. Amfiboliczne produkty pośrednie po-
Trp
Tyr
wstające ze szkieletu węglowego aminokwasów.
Tabela 32-1. Losy szkieletów węglowych po-
wszechnie występujących L- a -aminokwasów kwas może być przemieniany bąóż w węg-
lowodan (13 aminokwasów), tłuszcz (1 amino-
Aminokwasy przekształcone w amfiboliczne kwas), bądź w oba typy tych związków (5 amino-
związki pośrednie tworzące kwasów) (tab. 32-1). Rycina 32-1 przedstawia
glikogen tłuszcza glikogen i przebieg owych wzajemnych przekształceń.
(aminokwasy (aminokwasy tłuszcze
(aminokwasy
glukogenne) ketogenne) i ketogenne} REAKCJĄ WSTĘPNĄ DLA WIELU
Ala Hyp Ile
AMINOKWASÓW JEST USUNIĘCIE
Leu AZOTU (-AMINOWEGO
Arg Met Lys
Asp Pro Phe
Cys
Usunięcie azotu ac zazwyczaj (ale nie zawsze,
Ser Trp
Glu Thr
przykładem: prolina, hydroksyprolina, lizyna)
Tyr
Glv Val obejmuje transaminację. A20t ten, jak tylko
His zostanie usunięty, może być wykorzystany
w procesach anabolicznych (np. w biosyntezie
białka) Jub przekształcony w mocznik i wydalo-
z użyciem aminokwasów znakowanych izoto- ny. Pozostający szkielet węglowy, wolny od
powo, podtrzymały pogląd, o wzajemnej prze- azotu, w większości przypadków jest utlenio-
kształca Iności atomów węgla tłuszczu, węglo- nym węglowodorem, ulegającym degradacji do
wodanu i białka oraz ustaliły, że każdy amino- ainfibolicznych związków pośrednich w reak-
KATAB0L1ZM SZKIELETÓW WĘGLOWYCH AMINOKWASÓW / 359
Ryc, 32-2. Katabolizm L-asparaginy (góra) i L-glutaminy (dól) w amfiboliczne związki pośrednie. PYR
— pirogronian, ALA — L-alanina. Zaciemnienie grup funkcyjnych na tej rycinie i następnych uwydatnia
części cząsteczek ulegające przemianie chemicznej.
cjach podobnych do tych, przy udziale których Prawdopodobnie z powodów podanych po-
inne utlenione węglowodory są katabolizowa- wyżej dla asparaginy i asparaginianu nie są
ne. znane wady metaboliczne szlaku katabolicz-
nego glutamina—glutaminian.
Deamidacja asparaginy dostarcza
asparaginianu, który ulega Wszystkie 5 atomów węgla proliny
transami nacji, tworząc szczawiooctan tworzą -j-ketoglutaran
Wszystkie 4 węgle asparaginy i asparaginianu Prolina utlenia się do dehydroproliny, która
przekształcają się w szczawiooctan przy udziale po przyłączeniu cząsteczki wody tworzy y-se-
asparaginazy i aminotransferazy (ryc. 32-2, gó- mialdehyd glutaminianu. Ulega on utlenieniu
ra). do glutaminianu i transaminacji do ot-keto-
Nie jest znana wada metaboliczna związana glutaranu (ryc. 32-3, na lewo).
z tym krótkim szlakiem kata bo licznym. Wada Opisano 2 genetycznie odrębne hiperproline-
w transaminacji może mieć konsekwencje, które mie, obie jako wyraźnie autosomalne cechy
nie są do pogodzenia z życiem, ponieważ amino- recesywne. Pomimo opóźnienia w rozwoju
transferazy spełniają centralne funkcje zarówno umysłowym w połowie znanych przypadków,
w anabolizmie, jak i w katabolizmie. żaden typ nie zagraża życiu.
Hiperprolinemia typu I. Miejscem bloku
Deamidacja glutaminy dostarcza metabolicznego w tej hipcrprolinemii jest dehy-
glutaminianu, który ulega drogenaza prolinowa (ryc. 32-3). W przeciwień-
transami nacji, tworząc a-ketoglutaran stwie do hiperprolinemii typu II, brak tu uszko-
Katabolizm glutaminy i glutaminianu prze- dzenia katabolizmu hydroksyproliny. Hetero-
biega podobnie jak asparaginy i asparaginianu, zygoty typu I wykazują tylko łagodną hiper-
ale z powstaniem ct-ketogmtaranu (2-okso- prolinemię. Model zwierzęcy, mysz Pro/Re, ma
glutaranu*) (ryc. 32-2. dól). Wprawdzie zarów- tylko 10% aktywności dehydrogenazy prolino-
no glut a mi niań, jak i asparaginian są substrata- wej prawidłowej wątroby,
mi dla tej samej aminotransferazy, deamidację Hiperprolinemia typu I I . Blok metaboli-
asparaginy i glutaminy katalizują odrębne en- czny jest umiejscowiony w dehydrogenazie, któ-
zymy: glutaminaza i asparaginaza. ra katalizuje utlenianie 7-semialdehydu gluta-
minianu do glutaminianu (ryc. 32-3). Enzym ten
funkcjonuje w katabolizmie hydroksy proliny
Przyp. tłum. (p. niżej). Okazuje on zatem wpływ zarówno na
360 / ROZDZIAŁ 32
DEHYDROGENAZA REAKCJA L-Ornltyna N
NIEENZYMATYCZNA H/
PROLINOWA
a-Keloglutaran
AMINOTHANSFERAZA
y-Se ml aldehyd
L-
glutamlnlanu
NAD"1
0EHYDH0GENA2A
SEMIALDEHYDO-
L--GLUT AMINOWA NADH+H+
CH
L-Glutammlan
i
^-Pyr
AMIŃOTRANSFEHAZA|
(
^-Ala
O
n-Ketoglutaran
Ryc. 32-3. Katabolizm proliriy (na lewo) 1 L-argininy (na prawo) w a-ketoglularan. Cyfry w kółkach
zaznaczają miejsca wad metabolicznych. 1 — hiperprolinemia typu I, 2 — hiperprolinemia typu II,
3 — hiperargininemia (p. rozdz. 31),
KATABOLIZM SZKIELETÓW WĘGLOWYCH AMINOKWASÓW / 361
H.Follan
NH ■
HX
T
HO O o NH
c
L-Seryna ' -c-°" L-Alanina
DEHYDRATAŻA 1
SERYNOWA
Ryc. 32-7. Przemiana alaniny i seryny w pirogronian. Reakcje katalizowane zarówno przez aminotrans-
ferazę alaninową, jak i dehydratazę serynową wymagającą fosforanu pirydoksalu. Reakcja katalizowana
przez dehydratazę serynowg przebiega z usunięciem cząsteczki H 2O z seryny, tworząc nienasycony
aminokwas. Ten jest przeorganizowany w cc-iminokwas, który samorzutnie hydrolizuje do
pirogronianu i amoniaku. Glu — glutami niań, oc-KG — a-ketoglutaran.
1 &
REDUKTAZA
CYSTYNOWA!
N
! CH, O
NADH + H ł
NAD ł
" i
II
L- II O
Cyslyna Ryc. 32-8.Reakcja katalizowana przez reduktaze L-Cystelna
cystynowa
NH3+
T
O
Cystelna
[O] a-K eto
DIOKSYGENAZA \ kwas
CYSTEINOWA
{(-Aminokwas AMiNOTRANSFERA
J ZA
L-Cysteinosulfinlfln
9 C
0
H,C'^C' " II
a-Aminokwas O
Plrogronian C
3
3-Markaptoptrcgranian 1
(tło piróg ronlan) HS
3-Merkaptomleczan
DEKYDROGENAZA 2H NADH
0-Sufflnylopirooronlan [SWHKOTHANSFE MLEC2AN0WA H
DESULFINAZA
h 2"
Ryc. 32-9. HXS NAD+
Katabolizm L-cysteiny na szlaku bezpośredniego utlenienia (cysteinosulfinian)
(na lewo) oraz na szlaku
transaminacji (3-merkaptopirogronian)
(naprawo),p-sulfinylopirogronian jest przypuszczalnymzwiązkiem
C pośrednim. Utlenienie siarczynu, utworzonego w ostatniej reakcji na szlaku bezpośredniego utleniania,
A
Plrogronlan
jest katalizowane przez oksydazę siarczynową, st-KA — a-ketokwas, a-AA — a-aminokwas.
KATABOLIZM SZKIELETÓW WĘGLOWYCH AMINOKWASÓW / 365
nację do [ł-sulfinylopirogronianu, chociaż ten nia atomu siarki*^ tworząc pirogronian i H2S
katabolit powinien być jeszcze wyizolowany. (ryc. 32-9).
Przekształcenie p-sulfinylopir ogromami wpiro- W tabeli 32-2 podsumowano znane zaburze-
gronian i suMInian może nie być katalizowane nia katabolizmu aminokwasów siarkowych.
enzymatycznie. Desulfinacja zachodzi niezwyk- Cystynuria (cystyno-lizynuria) W tej
le szybko, nawet w nieobecności katalizy en- dziedzicznej chorobie metabolicznej wydalanie
zymatycznej. cystyny z moczem przewyższa 20—30-krotnie
wartości prawidłowe. Towarzyszy temu rów-
Wstępna transaminacja cysterny nież znaczne zwiększenie wydalania lizyny, ar-
dostarcza 3-merkaptopirogronianu gininy i ornityny, co sugeruje upośledzenie
Swoiste aminotransferazy: cysteinowa oraz mechanizmów wchłaniania zwrotnego w ner-
glutaminianowa bądź asparaginianowa z wąt- kach tych 4 aminokwasów. „Cystynuria" jest
roby i nerek ssaków katalizują odwracalną więc nazwą niewłaściwą. Cystyno-lizynuria mo-
transaminację cysteiny w 3-merkaptopirogro- że być teraz preferowanym terminem opisowym
nian (tiolopirogronian) (ryc. 32-9). Cząsteczka tej choroby.
3-merkaptopirogronianu może następnie zo- Z powodu względnej nierozpuszczalności cy-
stać zredukowana przez dehydrogenazę L-mle- styny, u chorych z cystynuria wytrąca się ona
czanową. Produkt, 3-merkaptomleczan, prawi- w kanalikach nerkowych i tworzy kamienie
dłowy składnik moczu ludzkiego w postaci jego cystynowe. Gdyby nie możliwość takiego powi-
mieszanego disiarczku z cysteiną, wydala się kłania, cystynuria byłaby zupełnie nieszkodliwą
w zwiększonych ilościach z moczem chorych Ł wadą.
disulfidurią merkaptomleczano-cysteinową. Al-
ternatywnie, 3-merkaptopirogronian ulega de-
sulfuracji (odsiarczaniu, ij. reakcji odszczepie- Przyp. tlura.
HO ^H +
Treonina
O LALDOLAZA
TREONINOWA
^H3+ ROZSZCZEPIENIE
CO 2 + NH 4 +
GLICYNY
CH3 +Metylen o-
Aldefryd octowy H4fo1lan
(P- W- 32-
FAD
EHYDROGENAZA O O
ALDEHYDOWA Aoetyto-CoA Gllcyna
HYDROKSYME7YLO-
THANSFERAZA
SEHYNOWA
H 4 F o il a n */
Mg-ATP
H2C
(p. ryc. 32-7)
Mg-ADP
HO
L-Seryna
NADH+H
i-C o A DEHYDHATAZA
NH4- SEHYNOWA
CO,
NAD" O
CoA«SH
Pircgronian
DEHYDBOGENAZA
PIROGHONIANOWA
B 10
Ryc. 32-11. Przemiana treoniny i glicyny w serynę, pirogronian i acetylo-CoA, f -Hłfolian
— formylo[5-10]tetrahydrofolian
KATABOLIZM SZKIELETÓW WĘGLOWYCH AMINOKWASÓW / 367
k'°-
zuje się dużym stężeniem 4-hydroksy pro liny
w osoczu. Miejscem zaburzenia metabolicznego
tej autosomalnej cechy recesywnej jest dehyd- c
rogenaza 4-hydroksy pro linowa (ryc. 32-12).
W przeciwieństwie do hiperprolinemii typu II, i
«-Keło-y-hydrokByglutaran
nie towarzyszy temu uszkodzenie katabolizmu
ALDOLAZA
proliny, ponieważ zaatakowany enzym funk- nianowa — nazwa nie zalecana), metaloproteina
cjonuje jedynie w katabolizmie hydroksyproli- zawierająca żelazo, otwiera pierścień aromatycz-
ny. Stan ten nie ma żadnego wpływu na metabo- ny. Pierścień benzenowy homogentyzynianu zo-
lizm kolagenu i, podobnie do hiperproHnemii, staje rozerwany, formując maleiloacetooctan
wydaje się być nieszkodliwy. w reakcji oksydacyjnej katalizowanej przez
1,2-dioksygenazę homogentyzymanową wątroby
ssaków.
12 AMINOKWASÓW TWORZY Izomeryzacja z następczą hydrolizą
ACETYLO CoA tworzy fumaran oraz acetooctan. Prze-
kształcenie maleiloacetooctanu w fumaryloace-
Wszystkie aminokwasy tworzące pirogro- tooctan, czyli izomeryzację cis w trans, katalizu-
nian (alanina, cysteina, cystyna, glicyna, hydro- je izomeraza cis, trans maleiloacetooctanowa.
ksyprolina, seryna i treonina) dostarczają acety- W wyniku hydrolizy fumaryloacetooctanu,
lo-CoA (przypomnij dehydrogenazę pirogro- przy udziale hydrol azy fumaryloacetooctanowej
nianową). Ponadto 5 aminokwasów formuje (inaczej: fumaryloacetoacetazy), powstaje fu-
acetylo-CoA bez wstępnego wytwarzania piro- maran i acetooctan. Acetooctan może następnie
gronianu. Te obejmują fenytoalaninę, tyrozynę, przekształcić się w acetylo-CoA i octan w reak-
tryptofan, lizyne i leucynę. cji, którą katalizuje acylotransferaza acetylo--
CoA (inaczej: p-ketotiolaza — nazwa nie zale-
5 kolejnych reakcji przekształca cana) (p. rozdz. 23).
tyrozynę w fumaran i acetooctan
Kilka związków pośrednich metabolizmu ty- Kilka zaburzeń metabolicznych
rozyny (ryc. 32-13) odkryto podczas badania charakteryzuje się tyrozynemią,
choroby genetycznej u ludzi — alkaptonurii. tyrozynurią i fenyloacydurią
Chorzy z alkaptonurią wydzielają homogen- Tyrozynemią typu I (tyrozynoza).
tyzynian w moczu i wiele pożytecznych infor- W tyrozynozie nagromadzenie metabolitów
macji uzyskano przez ich odżywianie prekur- niekorzystnie wpływa na aktywność kilku en-
sorami homogentyzynianu. zymów i systemy transportu. Patofizjologia jest
Transaminacja tyrozyny dostarcza zatem złożona. Wada metaboliczna tkwi przy-
p-hydroksyfenylopirogronianu. Transa- puszczalnie w hydrolazie fumaryloacetooctano-
minację tyrozyny do p-hydroksyfenylopiro- wej (ryc. 32-15) i prawdopodobnie również
gronianu katalizuje aminotransferaza tyrozy- w hydrolazie maleiloacetooctanowej. Znane są
nowa (aminotransferaza tyrozyna: a-ke togi u ta- zarówno ostre, jak i przewlekłe postacie tyrozy-
ran), tj. ulegający indukcji enzym wątroby ssa- nozy. W ostrej tyrozynozie u niemowiąt wy-
ków. stępuje biegunka, wymioty, „zapach przypomi-
Dioksygenaza4-hydroksyfenylopiro- nający kapustę" oraz brak prawidłowego roz-
gronianowa (inaczej: hydroksylaza p-hydro- woju i wzrostu. Zgon z powodu niewydolności
ksyfenylopirogronianowa). metaloproteina wątroby, w przypadku nie leczonej ostrej tyro-
zawierająca miedź, utlenia p-hydroksy- zynozy, następuje w ciągu 6—8 miesięcy, W ty-
fenylopirogronian do homogentyzynia- rozynemii przewlekłej podobne, ale łagodniej-
nu. Chociaż ta reakcja (ryc. 32-13) wydaje się sze, objawy prowadzą do zgonu w wieku 10 lat.
obejmować hydroksylację /7-hydroksyfenylopi- W osoczu zwiększa się stężenie tyrozyny (0,33
rogronianu w położeniu orto, z towarzyszącą —0,67 mmol/l = 6—12 mg/dl) jak również
oksydacyjną utratą węgla karboksy 1 owego, dodatkowych aminokwasów, szczególnie me-
w rzeczywistości polega ona na wędrówce łań- tioniny. Leczenie obejmuje dietę z małą zawar-
cucha bocznego. Hydroksylacja pierścienia tością tyrozyny i fenyloalaniny, a niekiedy także
i wędrówka łańcucha bocznego zachodzi w spo- metioniny.
sób zgrany. Ze względu na to, że fizjologicznym Tyrozynemia typu II (zespół Richne-
czynnikiem redukującym jest askorbinian, cho- ra-Hanharta). Prawdopodobnym umiejsco-
rzy z gnilcem (szkorbutem) wydalają niecał- wieniem wady metabolicznej w tyrozynemii
kowicie utlenione produkty metabolizmu tyro- typu II jest aminotransferaza tyrozynowa wąt-
zyny. roby (ryc. 32-13). Klinicznie stwierdzone zmia-
Enzym 1,2-dioksygenaza homogenty- ny obejmują: zwiększone stężenie tyrozyny
zynianowa (inaczej: oksydaza homogentyzy- w osoczu (0,22—0,27 nunol/l=4—5 mg/dl)
[O) DIOKSYGENAZA <
FEMYLOPIHOGRON1ANOWA Homogantyzynlan
V Giutaiinn
1,2-
DIOKSYGENAZA (O! Askorbinian, 'CO,
Maldloacetoodan
(przepisano) IZOMERAZA Cis. CD
trans O
MALEILO- O r
tnOMOGENTYZYNIANOWA
;
Maleiloacetaoctan N
\ ~ CoA O
O
X Aoełylo-CoA
H; O
Fumaran o
+ c
Aoetoootan
- CoA^SH O
FUMARYLOACETOACETAZA .T
I
!J
ACYLOTRAMSFEHAZA
ACETYLO-CoA O
Octan -
z.
o
Hyc. 32-13. Związki pośrednie w katabolizmie tyrozyny. Wszystkie reakcje, oprócz katalizowanej przez acylotrartsferaze acetylo-CoA, omówiono
w tekście. Ponumerowano atomy węgla związków pośrednich, aby Czytelnik mógł śledzić ostateczny los każdego z nich (p. też ryc. 32-15). ot-KG-
— a-ketoglutaran, G)u — glutaminian, PJ.P — fosioran pirydoksatu. Cyfry w kółkach reprezentują prawdopodobne miejsca wad metabolicznych:
1 — tyrozynemta typu II, 2 — tyrozynemia noworodków, 3 — alkaptonuria, 4 — tyrozynemia typu I lub tyrozynoza.___________________________
s
370 / ROZDZIAŁ 32
uszkodzenia narządu wzroku i skóry oraz umiar- looctanu, N-acetylotyrozyny i tyraminy. Lecze-
kowane opóźnienie rozwoju umysłowego. Ty- nie polega na stosowaniu diety ubogiej w biał-
rozyna jest jedynym aminokwasem, którego ko.
stężenie w osoczu ulega zwiększeniu. Jednak Alkaptonuria. To wrodzone zaburzenie
tzw. klirens nerkowy i wchłanianie zwrotne metaboliczne, odnotowane już w XVI stuleciu,
tyrozyny pozostają w granicach prawidłowych. scharakteryzowano w 1859 r. Choroba ma duże
Metabolitami występującymi w osoczu są: ^- znaczenie historyczne, stała się bowiem pod-
hydroksyfenylopirogronian, />-hydro ksyfeny- stawą idei Garroda dotyczących zaburzeń me-
lomleczan, /?-hydroksyfenylooctan, N-acetylo- tabolicznych. Najbardziej charakterystycznym
tyrozyna i tyramina (ryc. 32-14). objawem klinicznym alkaptonuni jest ciemnie-
Tyrozynemia noworodków (neonata- nie moczu przechowywanego na powietrzu.
łna). Jak sądzi się, zaburzenie to jest wynikiem W późniejszym stadium choroby następuje uo-
względnego niedoboru hydroksylazy p-hydro- gólniona pigmentacja tkanki łącznej (ochrono-
ksyfenytopirogronianowej (ryc. 32-13). Zwięk- za) i pewna postać zapalenia stawów. Wadą
szają się stężenia tyrozyny i (enyloalaniny we metaboliczną jest brak 1,2-dioksygenazy homo-
krwi, a w moczu — tyrozyny, />-hydroksyfeny- gentyzynianowej (ryc. 32-13). Substrat, homo-
OH
DEKARBOKSYLAZA AMINOTHANSFERAZA
TYROZYNOWA TYHOZYNDWA
OH
p-Hyd ro ksyfenyl oplfogranian
OKSYOAZA TYHAMINOWA
-NADH + H-
DEHYDROGENAZA DEHYDROGENAZAI
NADH+H
p-Hyd ro ksyfenylooctan p-Hyctfoksyfenyfom leozan
OH
N-Acety] o-L-ty rozyn a
p
Ryc. 32-14. Alte rnatywne katabo lity tyrozyny; p-hydroksyfenyloa cetalde hyd tw orzy sie jako zwią zek
pośredni podczas utleniania tyram iny do p-hydroksyfenylooctanu.
KATABOLIZM SZKIELETÓW WĘGLOWYCH AMINOKWASÓW / 371
r
CH,
liwione przekształcenie fenyloalaniny w tyrozy-
nę, u chorych wytwarzane są alternatywne kata-
bolity(ryc. 32-16). Zaliczają się do nich: fenylo-
pirogronian (z deaminacji fenyloalaniny), feny-
,ĆH,-COO-
lomleczan (z redukcji fenylopirogronianu) i fe-
+ 'CO, nylooctan (z dekarboksylacji i utlenienia fenylo-
CH, pirogronianu). Duża część fenylooctanu wydala
H" "ĆOO- się z moczem w postaci fenyloacetyl o glutaminy.
Fumaran Aeetooctan Dwutlenek węgla Tabela 32-4 ilustruje chemiczny obraz krwi
i moczu chorego z fenyloketonuria. Wprawdzie
Ryc. 32-15. Ostateczne losy każdego węgla feny- fenylopirogronian można oznaczyć za pomocą
toalaniny. Obraz znakowania izotopowego w osta-
prostego biochemicznego testu plamkowego,
tecznych katabolitach lenyloalaniny (i tyrozyny).
ostateczne rozpoznanie wymaga wykrycia zwię-
kszonego stężenia fenyloalaniny w osoczu.
Pogorszeniu sprawności umysłowej dzieci do-
tkniętych fenyloketonuria daje się zapobiec,
jeżeli spożywa się pokarmy z bardzo małą
zawartością fenyloaianiny. Przestrzegania diety
można zaprzestać w wieku 6 lat, kiedy to duże
l_-Fenyto alanina
372 / ROZDZIAŁ 32
Tabela 32-3.Hiperfenyloalaninemie"
Tabela 32-4,Metabolity fenyloalaniny, które gromadzą się w osoczu i moczu chorych na fenytoketonurię
Metabolit Osocze mmol/l (mg/ctl) Mocz mmol/l (mg/dl)
■ T
DEHYDROGENAZA
S^CHAROPINOWA Sacharopi
TWORZĄCA L-LIZYNĘ na
L-LIzyna
CH
C^-CH' -CH'^-
NAD+ NADH+H+ -Q NH*
DEHYOROGENAZA NH
? CH, i
SACHAROPINOWA
TWORZĄCA L- CH^ n-
GLUTAMINIAN L-ot-Am
inoadypinian
Glu L-B-arninoadyplniianu
° A
CoA*SH
Ryc. 32-18. Katabolizm L-lizyny. (a-KG —a-ketoglutaran, Glu^glutaminian, PLP — fosforan pirydoksalu). Cyfry w kotkach wskazują prawdopodobne miejsca
wad metabolicznych: 1 — okresowa hiperlizynemia z hiperamonemią i 2 uporczywa hiperlizynemia bez hiperamonemii. ___________
KATABOLIZM SZKIELETÓW WĘGLOWYCH AMINOKWASÓW / 375
NH3+
Mrćwcian
Oz L-Klnurenlna
V
2.3-DIOKSYGENAZA FORMAMIDAZA
TRYPTOFANOWA
(Indukowana)
L-Tryptofan
N-Formylo- L-klnurenina
-i * ■
V
T
CH2
NADH+H+ NAD + I NAD(P) <
CO;
A
1
1
3.4-DIOKSTGENAZA 3-
o-^- _____ HYDROKSYANTHANILOWA
NH,*
""NHJ
°1\O Szozawlokrotonian
CH,
Ha C Serr (aldehyd 2-amlno-
cfaicte-mukonlanu
! + HjO
i
(p. ryc, 34-18) NADIP)H + H +
A_____
-CH;
no a-Ketoadypin!an
a-Ketoadypinlan Ryc. 32-19. Katabolizm tryptofanu. PLP — fosforan
(przepisano)
pirydoksalu.
KATABOLIZM SZKIELETÓW WĘGLOWYCH
Metionlna
AMINOKWASÓW / 377
i-'
S
CM, -CO,
n-Ketoglutaran
CO,
- AcCoA
Izoleuoyna---------------». Proplonylo-CoA
-CO,
Walina Metylo ma lo nyl □- CoA
I
Sukcynylo-CoA
O" Ryc. 32-21. Ogólny metabolizm metioniny, izo-
leucyny i waliny
HO
Ksanturenian
Ryc. 32-20. Powstawanie kwasu ksanturenowego To, co następuje w dalszym tekście, dotyczy
w sianie niedoboru witaminy B6. Przekształcenie tylko przekształcenia metioniny oraz izoleucy-
metabolitu tryptofanu 3-hydroksykinureniny ny w propionylo-CoA, a waliny — w metylo-
w 3-hydroksyantranilan jest upośledzone (p. ryc.
32-19). Duża jej część przekształca się zatem
malonylo-CoA.
w ksanturenian. Reakcje prowadzące do propionylo-CoA
przez metyl omal onylo-Co A do sukcynylo-CoA
omówiono w rozdz. 23, w związku z kataboliz-
mem propionianu i kwasów tłuszczowych o nie-
parzystej liczbie atomów węgia.
CHbroba Hartniipa, dziedziczne zaburzenie Atomy węgla metioniny tworzą
metabolizmu tryptofanu, charakteryzuje się propionylo-CoA poprzez
wysypką skórną przypominającą pelagrę, na- homocysteinę, cystationinę i
wracającą ataksją móżdżkową i upośledzeniem ,-ketoglutaran
urny sto wy m. Mocz zawiera zwiększone iiości Cząsteczka L-metioniny kondensuje naj-
indolooctami (a-N [ind o lo-3-acetyl o] glutami- pierw z ATP, tworząc S-adenozylometioninę*,
ny) oraz tryptofanu. „aktywną metioninę" (ryc. 32-22). Aktywowa-
na grupa S-metylowa może być przenoszona na
różne akceptory. Usunięcie grupy metylowej
METIONINA, 1ZOLEUCYNA I WALINA wytwarza S-adenozylohomocysteinę. Hydroli-
SĄ KATABOLIZOWANE DO za wiązania S-C dostarcza L-homocysteiny oraz
SUKCYNYLO-CoA adenozyny. Homocysteina łączy się następnie
z seryną, tworząc cystationinę (ryc. 32-23).
Wprawdzie sukcynylo-Co A (bursztynylo-- W wyniku hydrol i tycznego rozszczepienia cys-
CoA) jest amfibolicznym produktem końco- tationiny powstaje L-homoseryna i cysteina,
wym katabolizmu metioniny, izoleucyny i wali- tak że ostatecznym wynikiem jest przekształ-
ny, w rzeczywistości przemianie ulega tylko cenie homocysteiny w homoserynę, a seryny
część ich szkieletu węglowego (ryc. 32-21). w cysteinc. Te 2 reakcje uczestniczą zatem
W tworzeniu sukcynylo-CoA uczestniczą tylko
4
/s atomów węgla waliny, 3/s tych atomów
metioniny i jedynie ich polowa w przypadku
izoleucyny. Atomy węgla karboksylowego * Związkami, których grupy metylowe pochodzą
wszystkich 3 aminokwasów tworzą. CO2. Koń- z S-adenozylometioniny są: betainy, cholina, kreaty-
cowe 2 atomy węgla izoleucyny formują acety- na, epinefryna, melatonina, sarkozyna, aminokwasy
lo-CoA, a grupa metylowa metioniny jest usu- N-melylowane oraz wiele alkaloidów pochodzenia
wana w całości jako taka. roślinnego.
378 / ROZDZIAŁ 32
coo- COO
■13N-Ć-H <-H3N-C-H
CHS
HSO + rr,
CHS
Adenina
•■S------CH
ADENOZYLOTRANSFEHAZA t CH
L-METIONINOWA
HO OH
Ryc. 32-22. Utworzenie S-adenozy!ometioninY. ~ CH3 reprezentuje duży potencja) transferu „aktywnej
metioniny".
również w biosyntezie cysteiny z seryny (p. Ten sam enzym wydaje się katalizować
rozdz. 30). Homoserynę przekształca w a-keto- transaminację wszystkich
maślan y-liaza cyst a ti o ni nowa (inaczej: deami- 3 aminokwasów rozgałęzionych
naza homoserynowa — nazwa nie zalecana) Za odwracalną transaminację (reakcja 1, ryc.
(ryc. 32-24), Przekształcenie a-ketomaślanu 32-26) wszystkich 3 rozgałęzionych aminokwa-
w prflpionylo-CoA przebiega na sposób ok- sów przypuszczalnie odpowiada jedna amino-
sydacyjnej karboksylacji a-ketokwasów (np. transferaza. Ze względu na odwracalność owej
pirogronianu. a-ket o glut ara mi) w celu utworze- reakcji dobowe zapotrzebowanie na te amino-
nia pochodnych acylo-CoA. kwasy w pożywieniu mogą pokryć odpowiednie
Metaboliczne zaburzenia katabolizmu metio- a-ke tok wąsy.
niny przedstawia tab. 32-2.
Oksydacyjna dekarboksylacja
rozgałęzionych 3-ketokwasów jest
2 POCZĄTKOWE REAKCJE analogiczna do przekształcenia
KATABOLICZNE SĄ WSPÓLNE DLA pirogronianu w acetylo-CoA
WSZYSTKICH 3 ROZGAŁĘZIONYCH Dehydrogenaza a-ketokwasu o łańcuchu roz-
AMINOKWASÓW gałęzionym (reakcja 2, ryc. 32-26), wewnątrz-
mitochondrialny kompleks wieloenzymowy,
Katabolizm leucyny, waliny oraz izoleucyny katalizuje oksydacyjną dekarboksylację a-keto-
obejmuje początkowo te same reakcje. Następ- izokaproniami (z leucyny), ct-keto-|3-metylowa-
nie szkielet każdego aminokwasu wchodzi na lerianianu (z izoleucyny) i a-ketoizowaleriania-
swój własny unikatowy szlak prowadzący do nu (z waliny). Podjednostki kompleksu dehyd-
amfibolicznych związków pośrednich (ryc. 32-- rogenazy a-ketokwasu są analogiczne do kom-
25 i 32-26). Charakter tych amfibolicznych pleksów dehydrogenazy pirogronianu: dekar-
produktów końcowych określa, czy dany ami- hoksylaza a-ketokwasu, transacylaza i dehyd-
nokwas jest glukogenny (walina), ketogenny rogenaza dihydrolipoilowa. Tak, jak w przypa-
(leucyna) lub dwojaki (izoleucyna). Wiele z tych dku dehydrogenazy pirogronianowej, kom-
reakcji dokładnie przypomina reakcje kataboliz- pleks jest inaktywowany, kiedy ulega fosforyla-
IDU kwasów tłuszczowych o łańcuchach prostych i cji przez ATP i kinazę białek. Niezależna od
rozgałęzionych. Numery reakcji w dalszym Ca2+ fosfataza fosfoproteinowa katalizuje jego
tekście odpowiadają numeracji reakcji na ryc. defosforylację i towarzyszącą temu reaktywa-
32-26 — 32-29. cję. Stan fosforylacji może w ten sposób regulo-
wać katabolizm aminokwasów rozgałęzionych.
Kinazę białek hamują: ADP, produkty a-keto-
kwasów o łańcuchu rozgałęzionym,' czynniki
hipolipemiczne, jak klofibrat i dichlorooctan,
a także tloestry koenzymu A (np. acetoacetylo-
KATABOLIZM SZKIELETÓW WĘGLOWYCH AMINOKWASÓW / 379
L-Metionina HO NH3+
-ATP c
II O
,cr
I II
H
O
L-Hornoseryna
NHn
9
S-Aden ozy I o-L-metionl n a ^ -
Akceptor
] Nfc CH,-Akoeptor S-
lenozyna
CT
o
1^ L-Homocysteina
CYSTATIONtNOWA
+
NH3 L- •H,0
Seryna
Cystationina
(
H H3 C H3CV
- 0 CH
2 II
' / -H 2 O 11
C 0
a-Ketorna4fan
H i
\ ►NH4 +
-- >
II
NH„ Ryć. 32-24. Przekształcenie L-homoseryny wa-ke-
KtH3+ tomaślan katalizowane przez y-liazę cystationino-
a-Kelomaślan
L-Cysteina
(p.ryc. 31-24) wą (inaczej: deaminazę homoserynową — nazwa
nie zalecana).
T<
Odpowiednie a-, 0-nienasycone
tloestry acylo-CoA
Val /
Leu
Sukcynylo- Propionylo-
Ryc. 32-26. Analogiczne pierwsze 3 reakcje w ka-
-CoA CoA + acetylo-
CoA tabolizmie leucyny, waliny oraz izoleucyny. Zauważ
analogię w reakcjach 2 i 3 do katabolizmu kwasów
p-Hyd ro ksy-P-metylo g lu ta ry lo-CoA tłuszczowych. Ta analogia jest kontynuowana, jak
wykazanow następnych rycinach. a-KA — ot-keto-
kwas, a-AA — a-aminokwas.
CH,
,CH
H3 C I H3C.
O CH 3 O
L-Leuoyna CH 3 L-Wallna L-l Zole u cyn a
a-Ketokwas -*- «-Ketokwas x-Ke!
0 ^*- a-Arnlnokwas
O
O.
okwas
II
- a-
-CH V Aminokw
as
"N- ŁI -''■
H3 C x- Keto Izowalerianian
a- K et o iz □ ka p r o n i a n ■CoA.SH
-CoA*SH
■12H] O
C H:i H3 C
I
CH3 a-
\* Ln 5 — t.oA Metylo butyrylo-Co
^-Metylo kroto nylo- CoA ■S~CoA CH 3 A
MetaakrylNo-CoA
[2H]
TyaWo-CoA
KATABOLIZM SZKIELETÓW WĘGLOWYCH AMINOKWASÓW / 381
dzie pojedynczy enzym może katalizować od- leucyny) przekształconej w acetooctan. To wbu-
wodorowanie wszystkich 3 rozgałęzionych tioe- dowanie CO2 (reakcja 4L, ryc. 32-27) wymaga
strów acylo-CoA, pośredni dowód implikuje obecności biotynylo-CO2 i tworzy (ł-metylo-
konieczność przynajmniej 2 enzymów, W acy- glutakonylo-CoA.
tlemii i/o walerianowej, po spożyciu pokarmów Reakcja 5L, uwodnienie p-metytogluta-
bogatych w białko, nagromadza się we krwi konylo-CoA. Produkt, p-hydroksy-p-me-
izowalerianian (produkt deacylacji izowalerylo-- tyloglutarylo-CoA, jest prekursorem zarów-
CoA). Nie dochodzi w niej do zwiększenia no związków ketonowych (reakcja 6L, ryc.
ilości innych rozgałęzionych a-ketokwasów. 32-27), jak i mewalonianu, a stąd choleste-
rolu oraz innych poliizoprenoidów (p. rozdz.
3 reakcje są swoiste dla katabolizmu 29).
leucyny Reakcja 6L, rozszczepienie p-hydro-
Reakcja 4L, karboksylacja |i-metylo- ksy-p-metyloglutaryia-CoA. Rozszcze-
krotonylo-CoA. Kluczowym spostrzeże- pienie f3-hydroksy-P-metylogrutarylo-CoA na
niem, które doprowadziło do wyjaśnienia keto- acetylo-CoA i acetooctan zachodzi w mito-
gcnnego działania leucyny, było odkrycie, że chondriach wątroby, nerek i serca. To tłumaczy
1 mol CO2 był „umocowany" (tj. związany silne ketogenne działanie leucyny, ponieważ
kowalencyjnie) z każdym molem grupy izo- oprócz 1 mola acetooctanu powstającego
propylowej (z terminalnej grupy izopropylowej z 1 mola leucyny może się utworzyć lji mola
0-Metylokro1onylo-CoA
■ Biotynylo-*CD Mg-ADP+Pi
. Blotyna Mg-ATP
^-
MetytoglutakonylchCoA
Hi
r
OH
C
'O' CH.
9
O
O
r*
r1
CH
Acetoootan Acetylo-
CoA
szliwym skutkom tej choroby. Pokarmy biał- oraz kwasów tłuszczowych o nieparzystej licz-
kowe zastępuje się mieszaniną oczyszczonych bie atomów węgla) obejmuje zależną od biotyny
aminokwasów, spośród których eliminuje się karboksylację do metylomalonylo-CoA. Mety-
leucynę, izoleucynę I walinę. lomalonylo-CoA powstaje również z waliny
Jeżeli tylko stężenie tych aminokwasów bezpośrednio (tj. bez uprzedniego utworzenia
w osoczu zmniejszy się poniżej poziomu prawid- propionylo-CoA). W reakcji zależnej od koen-
łowego, chorzy powracają do diety w postaci zymu witaminy Bi3 metylomalonylo-CoA izo-
mleka oraz innych pokarmów w ilościach po- meryzuje następnie do sukcynylo-CoA. Chorzy
krywających, lecz nie przekraczających, zapot- z niedoborem witaminy B^ wydalają z moczem
rzebowanie na aminokwasy o łańcuchach roz- metylomalonian. Ta acyduria metylomalonia-
gałęzionych. Nie ma żadnych kryteriów, kiedy nowa ustępuje po podaniu wystarczających
— jeżeli w ogóle jest to możliwe — można ilości witaminy B]2.
złagodzić ograniczenia żywieniowe. Acydamia propionianowa. Niedobór
Nawracająca ketonuria łańcuchów karboksylazy propionylo-CoA charakteryzuje
rozgałęzionych. Ta odmiana choroby „mo- się dużym stężeniem propionianu w surowicy.
czu o zapachu syropu klonowego", jest zapewne Leczenie polega na przestrzeganiu diety mało-
konsekwencją mniej groźnej strukturalnej mo- białkowej i stosowaniu środków przeciwdziała-
dyfikacji dekarboksylazy oc-ketokwasowej. Po- jących kwasicy metabolicznej.
nieważ chorzy mają upośledzoną, niemniej jed- Acyduria metylomaionowa. Znane są 2
nak wyraźną zdolność do katabolizmu leucyny, postacie. Jedna reaguje na farmakologiczne
waliny oraz izoieucyny, objawy choroby „mo- stężenie witaminy B]2. Typ drugi wymaga lecze-
czu o zapachu syropu klonowego" występują nia za pomocą masywnych dawek witaminy B^
w późniejszym okresie życia i tylko przejściowo. (1 g na dobę).
W przypadku terapii żywieniowej rokowania
dla tych chorych są pomyślni ej s ze.
Choroba, .moczu o zapachu syropu klonowe-
go" oraz nawracająca ketonuria rozgałęzionych
łańcuchów odzwierciedlają mutacje powodują-
ce różne zmiany w strukturze pierwszorzedowej
tego samego enzymu. Prawdopodobnie szeroki
zakres aktywności, od otwartej choroby przez
objawy nawracające do wartości prawidłowych,
zdarza się u poszczególnych chorych. PIŚMIENNICTWO
Acydemia izowalerianowa. Istotnymi
zmianami są: woń „serowa" oddechu i płynów Cooper AJL; Biochermstry of the sulfur-containing
amino acids. Annu Rev Biochem 1983;52:187.
ustrojowych, wymioty, kwasica i śpiączka wy- Paxton R, Harris RA: Isolation of rabbit liver bran-
wołana nadmiernym spożyciem białka. Uszko- ched chain a-ketoacid dehydrogenase and regula-
dzonym enzymem jest dehydrogenaza izowale- tion by phosphorylation. J Blol Chem
rylo-CoA (reakcja 3, ryc. 32-26). W ten sposób 1982;257:14433. Paxton R, Harris RA: Regulation
nagromadza się izowalerylo-CoA, który hydro- of branched-chain
lizuje do izowalerianianu i wydala z moczem a-ketoacid dehydrogenase kinase. Arch Biochem
oraz potem. Biophys 1984;231:48. Rosenberg LE, Serwer CR:
Disorders of amino acid
naetabolisin. Chapter 11 in: Metaboiic Control and
Zaburzenia w katabolizmie Bueme. Bondy PK, Rosenberg LE (editors). Saun-
metylomalonylo-CoA odzwierciedlają ders, 1980. Scriver CR et al (editors): The
niewydolność w przemianie witaminy Metabołic Basis oj
B12 do jej koenzymu Inherited Disease, 6th ed. McGraw-HM, 1989.
Przekształcenie w amfiboliczne intermedia- Wellner D, Meister A: A survey of inborn errors of
ty propionylo-CoA (pochodzącego z izoieucy- amino acid metabolismand transport in man. Annu
ny, metioniny, łańcucha bocznego cholesterolu Rev Biochem (981:50:911.
Przemiana aminokwasów
w wyspecjalizowane produkty 3
3
Victor W. Rodwell, PhD
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
Histamina, biologicznie aktywna amina,
utworzona w wyniku dekarboksylacji histy-
dyny, odgrywa główną rolę w reakcjach aler-
gicznych. Swoiste neuroprzekaźniki pocho-
CoA-SH
dzące z aminokwasów obejmują: y-amino-
maśian z giutaminianu, 5-hydroksytryptami-
nę (serotoninę) z tryptofanu oraz dopaminę,
noradrenaiinę i adrenalinę z tyrozyny. Wiele
leków stosowanych w leczeniu stanów neuro-
logicznych i psychiatrycznych wpływa na me-
tabolizm wymienionych wyżej neuroprzekaź-
ników. Hipuran
25 — Biochemia
386 / ROZDZIAŁ 33
piersiowe ptaków). Brak jej w mięśniach czło- z chorobą Hartnupa reakcja histydynemii jest
wieka. W ten sposób może on spełniać funkcje prawidłowa, jeżeli Icarnozyna znajduje się w po-
fizjologiczne odrębne od karnozyny. karmie, ale jest osłabiona po podaniu L-his-
P-Alanylo-imidazol buforuje pH mięśnia tydyny.
szkieletowego kurczącego się beztlenowo. Kar-
nozyna i a n sery na wzmagają aktywność Homokarnozyna jest dipeptydem
ATPazy miozynowej in vitro. Oba dipeptydy ośrodkowego układu nerwowego
chelatują również miedź i pobudzają pobieranie Fizjologiczna funkcja homokarnozyny (y--
związków miedzi. aminobutyrylo-L-histydyny; ryc. 33-2), dipep-
tydu ośrodkowego układu nerwowego, spok-
Dipeptydy p-alanylowe są rewnionego strukturalnie i metabolicznie z kar-
syntetyzowane i degradowane na nozyną, nie jest znana. Ten dipeptyd y-amino-
krótkich szlakach maślanu i L-histydyny występuje w tkance
Karnozyna powstaje z p-alaniny i L-histydy- mózgu ludzkiego, gdzie jego stężenie zmienia się
ny w reakcji wymagającej ATP, katalizowanej wraz z badanym obszarem. Biosynteza homo-
przez syntetazę karnozyny: karnozyny w ludzkim mózgu wydaje się być
katalizowana przez syntetazę homo karnozyno-
wą. Dipeptydaza aminoacylohistydynową su-
ATP + L-Histydyna + [3-Alanina > rowicy nie hydrolizuje jednak homokarnozyny.
-» AMP + PP + Karnozyna
J B i a ł k| a
y-Śemialdehyd
glutamimanu
Putrescyna,
sperm idyna
spermlna
I Prollnal
Glutamin ian
Ryc. 33-3. Metabolizm argininy, ornityny i proliny. W tkankach ssaków zachodzą wszystkie reakcje
zaznaczone strzałkami ciągłymi. Synteza putrescyny i sperminy przebiega zarówno u 'ssaków, jak
i u bakterii. Fosforan ornityny występuje w mięśniach bezkręgowców, gdzie funkcjonuje jako fosfagen
analogiczny do fosforanu kreatyny w tkankach ssaków._______________________________
PRZEMIANA AMINOKWASÓW W WYSPECJALIZOWANE PRODUKTY / 389
A' B
\ t'
H,
r"*LJ"^^"1" r*Ul i*W Kl
CH^ CH^ H3*
A B A
,1,________
1,5-Diaminopenian
(kadaweryna}
Ryc. 33-4. Struktury naturalnych poliamin Zauważ, że spermidyna i spermina są polimerami diamino-
propanu (A) i diaminobutanu (B). Diaminopentan {kadaweryna) również występuje w tkankach ssaków.
u ssaków (i bakterii) pojiamin: sperm idy ny nie do hodowli komórek ssaków inhibitorów
i sp^n^ny (ryc. 33-4). Zdrowi ludzie biosyn- aktywności dekarboksylazy ornitynowej (np.
tetyzujt) w przybliżeniu 0,5 mmol sperminy L-metyloornityny lub difluorometyloornityny)
dziennie. Farmakologiczne dawki poliamin ob- wyzwala nadprodukcję dekarboksylazy ornity-
niżają temperaturę i ciśnienie. nowej. To sugeruje istotną rolę fizjologiczną
Spermidyna i spermina biorą udział w różno- tego enzymu, którego jedyną znaną funkcją jest
rodnych procesach fizjologicznych, które laczy biosynteza poliamin.
wspólna nić — ścisłe powiązanie z proliferacją
i wzrostem komórkowym. One są czynnikami Biosynteza poliamin jest ważna dla
wzrostu w hodowlach komórek ssaków i bak- wzrostu komórek i tkanek
terii uczestniczących w stabilizacji nie naruszo- Na rycinie 33-5 podsumowano biosyntezę
nych komórek, organelii subkomórkowych poliamin w tkankach ssaków. Zauważ, że część
oraz błon. W konsekwencji ich mnogich ładun- putrescynowa spermidyny i sperminy pocho-
ków dodatnich poliaminy asocjuja. chętnie z po- dzi z L-ornityny, a fragment diaminopropa-
lianionami, np. DNA i RNA, i są zaangażowa- nowy z L-metioniny przez uformowania związ-
ne w takie fundamentalne procesy, jak stymula- ku pośredniego S-adenozylometioniny. Dekar-
cja biosyntezy DNA i RNA, stabilizacja DNA boksylaza orni ty no w a i de kar boksy laza S-ade-
oraz upakowanie DNA w bakteriofagu. Polia- nozylometioninowa są to indukowane enzymy
miny mają także różnorodny wpływ na syntezę z krótkimi okresami półtrwania. Przeciwnie,
białka i działają jako inhibitory enzymów, włą- syntazy sperminowe i spermidynowe nie są
czając kinazy białek. enzymami ani indukowanymi, ani niezwykle
Wprawdzie obecnie nie jest możliwe wytłu- łabilnymi.
maczenie (w precyzyjnych określeniach mecha- Spośród enzymów biosyntezy poliamin u ssa-
nistycznych) sposobu oddziaływania poliamin ków 2 (dekarboksylaza ornitynową i dekarbo-
na jakieś swoiste procesy metaboliczne, istotna ksylaza S-adenozylometioninowa) budzą zain-
ich natura w metabolizmie ssaków została prze- teresowanie ze względu na regulację ich obu, jak
konywająco udokumentowana przez doświad- również możliwość ich wykorzystania w che-
czenie następującego typu. Początkowa reakcja mioterapii kierowanej enzymatycznie. Biologi-
w biosyntezie poliamin jest katalizowana przez czny okres półtrwania dekarboksylazy ornity-
dekarboksylazę ornitynową (ryc. 33-5). Doda- nowej (w przybliżeniu 10 min) jest krótszy od
390 / ROZDZIAŁ 33
Metionina + Mg-ATP
. Mg-PP;
CH,
OHOH
S-Aden ozy lometion in a
coo~ OEKAfIBOKSYLAZA
OHNITYNOWA
OEKARBOKSYLAZA S-ADE-
NOZYLOMETIONINOWA
Dekarboksylowana S-
adenozylamettonlna
SYNTAZA
SPERMIDYNOWA
OHOH
Metylo-
tloadencTyna
Spennldyna
Da karbo ksylowan a S-
adenozylometlonina-
Melylo- SYNTAZA
tloadenozyna SPEHMINOWA
Spermina
Ryc. 33-5. Związki pośrecTnie i enzymy uczestniczące w biosyntezie spermidyny i sperminy. Grupy
metylenowe podano w postaci skrótowej, aby ułatwić uwidocznienie całości procesu.
PRZEMIANA AMINOKWASÓW W WYSPECJALIZOWANE PRODUKTY / 391
5-Hydroksytryptofan
O, 5-Hydroksytryptamina
>
5-Hydroksyindolo-
Wydalane -3-octan
jako koniugaty
Ryc. 33-7. Biosynteza i metabolizm melatoniny. [NH*] — przez transami nację, MAO — oksydaza
aminowa (oksydaza monoaminowa — nazwa nie zalecana).
TH1CHOCHROMY
MONOOKSYGENAZA
MONOFENOLOWA Ryc. 33-8.
p
Poznane
(3,4- d i hyd ro ksyfen yloalan fn a) związki
OKSYDAZA pośrednie i
KATECHOLOWA reakcje w
zredukowany "\ Dopachinon biosyntezie
MELANINY TYPU
MIESZANEGO
eumeianin i feomelanin.
Polimery melaniny zawierają zarówno eumelaninę, jak r feomelaninę w zmiennych proporcjach.
Strzałki kreskowane wskazują, które związki pośrednie przyczyniają się do syntezy eumelanin w
różnych proporcjach. Cyfry w kółkach wskazują na prawdopodobne regulatorowe reakcje szlaku
biosyntetycznego. Reakcja 1, katalizowana przez monooksygenazę monoienolową i oksyda2ę
katecholową (ogółem: tyrozynazę), jest wadliwa (niepełna) w ty rozynazo- ujemnym albinizmie oczno-
skórnym.
PRZEMIANA AMINOKWASÓW W WYSPECJALIZOWANE PRODUKTY / 395
NH,
H,N+ =
(Nerki)
TflANSAMIDYNAZA
AGRININO-GLI CYNOWA
I +
r
H,N-CH2-COO' Ornltyna
HNCH,.COO "
Glikocyjamina
(guanidynooctan)
ćoo- Glicyna
(Wątroba)
(i. aktywnej met i
L-Arginlna o ni ny') ATP
S-Adanozylo-
METYLOTRANSFERAZA
metionlna
homocystelna ADP
REAKCJA
NIEENZYMATYCZNA
W MIĘŚNIU
r
HN=C HN; tC
N
CH; CH3
Pi+HsO Fosforan kreatyny
CH-,
Kreatynina Ryc. 33-10. Biosynteza
kreatyny i kreatyniny.
Bursztyn
lan
coo-
y-HydroKsymaS!an
CHS
coo-
coo-
DEHYDROGENAZA a-Ketoglutaran
MLECZANOWA Semlaldehyd
bursztyn łanu
A P t k___ A
A A
Uroporfiryny wykryto po raz
pierwszy w moczu, ale nie jest to
Jedyne miejsce Ich występowania
P * P
P A P A
Uroporfiryna I Uroporfiryna III
P M P
M
M M
Koproporfiryny po raz pierwszy
[ P
wyizolowano z kału, ale znajdują
sie one także w moczu
i P M
P M
Koproporfiryna III
Koproporfiryna I
M 1V M M
I
P V (FERRECHELATAZAJ
1 i
P M P M
Protoporfiryna lii (IX) {macierzysta Hem hemu) (grupa prosietyczna
porfiry na dla hemoglabiny)
do protoporfiryny z utworzeniem hemu.
Ryc. 34-4. Przyuczenie
żelaza
porfiryny typu I i Ul, przy czym porfiryny typu X?_4,„CZftsteczki. kondensują liniowo, tworząc
III są znacznie bardziej rozpowszechnione łańcuchowy tetrapirol - hydroksymetylenobi-
i istotne, ponieważ należy do nich hem (ryc. lan. Reakcję katalizuje syntaza u roporfiry no ge-
34-3). nowa I, znana również jako deaminaza por-
Hem i jego bezpośredni prekursor — proto- fobilinogcnowa. Hydroksymetylenobilan ulega
porfiryna IX (ryc. 34-4) są porfirynami typu III samorzutnej cyklizacji do uroporfirynogemi
(tj. grupy metylowe rozmieszczone są asymet- I (lewa strona ryc. 34-6) lub jest przekształcany
rycznie, jak w koproporfirynie typu III). Jed- w uroporfirynogen III pod wpływem syntazy
nakże zalicza sieje czasami do szeregu IX, gdyż uroporfirynogenowej I i kosyntazy uroporfiry-
były oznaczone jako dziewiąte w serii izome- nogenowej III (prawa strona ryc. 34-6). W wa-
rów postulowanych przez Hansa Fishera, pio- runkach fizjologicznych powstaje prawie wy-
niera w dziedzinie badań chemii porfiryn. łącznie izomer uroporfirynogen u typu III, ale
w niektórych porfiriach (omawianych poniżej)
tworzą się również izomery porfiry no genów
UKŁAD PORFIRYNOWY HEMU typu I.
JEST SYNTETYZOWANY W uroporfirynogenach pierścienie pirolowe są
Z SUKCYNYLO-CoA I GLICYNY połączone mostkami metylenowymi (— CH2 —),
które nie tworzą układu sprzężonych wiązań
Syntezę porfiryn w żywych komórkach prze- podwójnych. Dlatego też związki te (jak wszyst-
analizowano na przykładzie hemu, żelazoproto- kie porfirynogeny) są bezbarwne. Porfirynoge-
porfiryny hemoglobiny. Dwoma związkami ny łatwo utleniają się do odpowiednich por-
wyjściowymi są: sukeynylo-CoA, pochodzący firyn. Reakcje utleniania katalizuje światło
z cykiu kwasu cytrynowego zachodzącego w mi- i utworzone porfiryny.
tochondriach i glicyna. Niezbędny jest również Uroporfirynogen III przekształca się w ko-
fosforan pirydokśalu, który „aktywuje" glicy- proporfirynogen III w wyniku dekarbokśylacji
ne. Produktem reakcji kondensacji sukcynylo-- łańcuchów kwasu octowego do grup metylo-
CoA i glicyny jest kwas a-amino-fS-ketoadypi- wych^ Reakcję katalizuje dekarboksylaza jiropor-
nowy, który natychmiast jest dekarboksylowa- firynogenowa, która przekształca również~uro-
nydo kwasu 8-ami no lewul ino wego (ALA) (ryc. porfirynogen I w kopro porfiry no gen I (ryc,
34-5). Etap ten katalizuje syntaza ALA, która 34-7). Koproporfirynogen III wnika do mito-
jest enzymem kontrolującym nasilenie biosyntezy chondriów, gdzie powstaje protoporfirynogen
porfiryn w wątrobie ssaków. Syjiteza^ALA, nT,"a następnie protoporfirynaJII^Wydaje się,
zachodzi w rmtochcndriach, W cy_tozolu, przy że ta przemiana zacfiocIzT w kilku etapach.
udziale syntazy porfobilinogen owej, konden- Znajdująca się w mitochondriach oksydaza ko-
sują 2 cząsteczki ALA, tworząc porfobilinogen proporfirynogenowa katalizuje dekarboksylację
(PBG) i 2 cząsteczki wody (ryc. 34-5). Syntaza i utlenianie 2 łańcuchów kwasu propionowego
porfobilinogen owa jest enzymem zawierającym z utworzeniem protoporfirynogęnu. Substra-
cynk, a hamuje ją ołów. tem dla tego enzymu jest wyłącznie kopropor-
Kondensacja 4 cząsteczek PBG prowadzi do firynogen typu III, co mogłoby tłumaczyć brak
utworzenia tetrapirolu, tj. porfiryny (ryc. 34-6). naturalnego występowania p roto porfiryny
PORFIRYNY I BARWNIKI ŻÓŁCIOWE / 401
COO COOH
SYNTAZA H SYNTAZA
Sukcynylo-CoA 5-AMINOLE- ^AMINOLE-
(„aktywny"
bursztyn tan)
WULIMANOWA
CoA-SH
U WULINiANOWA
CH,
1
Fosforan
C=O
CH,
H-C-l
CO,
c=o
-♦-H-C-NH,
f plrydoksalu
H
Glicyna
i a-Ami n o-0-ketoadyp In lan
a-Aminolewulinlan (ALA)
JH-
COOH
I CHj CH J
C=O
; S-CoA
+
i.
--
C~NH,
COOH
COOH COOH i C
CH, t
CH, OOH
COOH
J_ CH,
SYNTAZA ĆH*
CH, P0RF08ILIN0-
GENOWA CH,
ŃH,
NH ć
---
C
I
CH
NH,
4NH, SYNTAZA
UROPORFI-
RYNOGENOW
A
SYNTA2A UR0POR-
SAMORZUTN FIRYNOGENOWA I
A KOSYNTAZA
UROPORFIRYNO-
GENOWA lll
n (łańcuchowy
tetrapirol)
Uroporflrynagan Uroporflrynogen
typu i typu II!
Ryc. 34-6. Przekształcenie porfobilinogenu w uroporfirynogeny.
„
A W k------,P
l—
r
1
4CO3
IV
■L II
M
u
mIV ni p
P i—, A lll
|DEKARBOKSYLAZA |
Uroporfirynogen I Ko pro porfiry nogen I
TT
UROPORFIRYUOGENOWA
M M
iv
P
IM 4COj
A
Uroporflrynogen lll Koproporfirynogen
lll
OKSYDAZA
KOPROPORFiRYNOGENOWA
Protoporfirynogen III
Protoporfiryna I
FERRECHELATAZA Fe!
Hem
"
mechanizmu represja-de represja przez łiem i jego
hipotetyczny aporepresor. Linie przerywane wska- f \ A
J
V
zują negatywną (—) regulację przez represję. 1
\ /
^ s
Ryc. 34-10. Widmo absorpcji hematoporfiryny
300 400 500 600 700
(0,01% roztwór w 5% HCt)
Długość fali (nm)
PORFIRYNY I BARWNIKI ŻÓŁCIOWE / 405
Tabela zawiera wyniki badań biochemicznych typowych dla ostrych stanów porfirii. W okresie utajenia
wyniki niektórych oznaczeń mogą być prawidłowe.
* Numeracja enzymów odpowiada numeracji na ryc. 34-9.
Mutacja W DMA
Nieprawidłowoścl w obrębie
enzymńw syntezy hemu
Nadwrażliwaścskorynaiwiatło
nia tych chorób. Syntaza ALA ulega zarówno iizuje ok. 6 g hemoglobiny. C_zejć_ białkowa
indukcji,'jak i represji, a jej aktywność w pew- —jilobina — może być ponownie wykorzystana
nych warunkach może się znacznie zwiększyć jako taka lub w formie jej składowych amino-
(aż do 50 razy). Wiele leków (np. barbiturany, kwasów, a żeUzo_hęm.Qwe jest włączane w ogól-
gryzeofulwina) indukuje syntaze ALA. Mecha- na pule żelaza w organizmie, również w celu
nizm tej indukcji w większości przypadków ponownego wykorzystania. Natomiast pozba-
polega na indukcji cytochromu P-450 (p. rozdz. wiona żelaza cześć porfirynowa hemu jest de-
60), a zwiększone zapotrzebowanie na hem gradowana, głównie w komórkach siateczko-
powoduje derepresję (indukcję) syntazy ALA. wo-śródbłonkowych wątroby, śledziony i szpi-
U chorych z porfirią zwiększenie aktywności ku kostnego.
syntazy ALA prowadzi do zwiększenia stężenia Katabolizm hemu, pochodzącego ze wszyst-
potencjalnie szkodliwych prekursorów hemu kich hemoprotein, jzachodzi we frakcji raikro-
poprzedzających blok metaboliczny. Przyjmo- somalnej komórek siateczkowo-śródbłon-
wanie leków, które indukują cytoehrom P-450 kowych przez złożony układ enzymatyczny,
(induktory mik roso mai ne), może więc wywołać określany mianem oksygenazy hemowej. Dzia-
napad porfirii. łanie oksygenazy hemowej poprzedza zwykle %/■
Podstawą rozpoznania swoistej postaci por- utlenienie żelaza w hemie do formy żelazowej l
firii są; wywiad dotyczący samego chorego i wy- z utworzeniem heminy oraz luźne połączenie
wiad rodzinny, badania przedmiotowe chorego z"albuminą do methemalbuminy. Oksygenaza
i odpowiednie testy laboratoryjne. Główne dane, Uemawa jest indukowana pod wpływem sub-
dotyczące 6 postaci porfirii, przedstawiono suatu i jest sprzężona z mi krosom alnym łań-
w tab. 34-1. Zatrucie ołowiem może również cuchem przenoszenia elektronów. Jak przed-
wpływać na metabolizm hemu w wyniku wiąza- stawiono na ryc. 34-12, w obecności NADPH
nia ołowiu z grupami SH takich enzymów, jak hemina ulega redukcji, po czym — również przy
ferrechelataza czy syntaza porfobilinogenowa. udziale NADPH — do wiązania a-metinowego
Powoduje to zwiększenie zawartości protopor- między I i II pierścieniem pirolowym porfiryny
firyny w erytrocytach oraz ALA i kopropor- przyłącza się grupa hydroksylowa, a jon żelaza-
firyny w moczu. wy jest ponownie utleniany do jonu żelazowego.
Należy mieć nadzieję, że w przyszłości moż- W konsekwencji w obecności tlenu uwalnia się
liwe będzie leczenie porfirii na poziomie genu. jon żelazowy i odłącza się tlenek węgla, a w wyni-
Tymczasem leczenie ma charakter objawowy. ku rozerwania pierścienia tetrapirolowego po-
Chorzy powinni unikać środków znieczulają- wstaje równomolarna ilość biliwerdyny lX-a.
cych oraz leków, w tym również alkoholu, które Hem pełni w tej reakcji funkcję katalizatora.
indukują cytochrom P-450. Przyjmowanie du- U ptaków i płazów zielona biliwerdyna IX-tx
żych ilości pokarmu bogatego w węglowodany wydala się; u_ ssaków reduktaza bili werdy nowa
(obciążenie glukozą) lub podawanie hematyny ^Hjjki^ip mostek m et ino w. y .miedzy pierścienia-
(wodorotlenek hemu) może powodować repre- mi pirolowymi III i IVdo grupy metylenowej,
sję syntazy ALA, a tym samym zmniejszać tworząc bilirubinę IX ^- barwnik żółty (ryc.
tworzenie szkodliwych prekursorów hemu. 34-12).
W przypadku chorych z wrażliwością skóry na Ocenia się, że 1 g hemoglobiny dostarcza 59,9
światło korzystne jest stosowanie {3-karotenu; jrniol ( = 35 mg) bilirubiny. Dobowe wytwarza-
związek ten zmniejsza wytwarzanie wolnych nie bilirubiny u człowieka wynosi ok. 427,5
rodników, zmniejszając tym samym nadwraż- —598,5 urnol < = 250—350 mg).
liwość skóry na światło. Pomocne mogą być Chemiczne przekształcenie hemu do bilirubi-
również ekrany słoneczne eliminujące zakres ny przez komórki siateczkowo-śródbłonkowe
światła widzialnego. można obserwować in vivo na przykładzie
krwiaka, w którym purpurowa barwa hemu
przechodzi powoli w żółte zabarwienie bilirubi-
PRODUKTEM KATABOLIZMU ny.
HEMU JEST BILIRUBINA Dalszy metabolizm bilirubiny zachodzi głów-
nie w wątrobie. Można w nim wyróżnić 3 proce-
U dorosłego człowieka fizjologicznie w ciągu sy: 1) wychwytywanie bilirubiny przez komórki
godziny rozpada się 1—2xlO9 erytrocytów. miąższowe wątroby, 2) sprzęganie bilirubiny
W ciągu dnia osoba o masie ciała 70 kg metabo- w siateczce śródplazmatycznej gładkiej i 3)
408 / ROZDZIAŁ 34
Hen-
HN
i
l Hemina
t
HN
-N
| H
/= p
p
p^
11 rf
p
n r? Vi
HN
■NADP
i
H -t Bilirubina IX-
a
I HN NADP-
-NADP
^J
NADPH
-^
n HŃ H
V
■NADPH
NADP \ HNm
Fea+ (ponownie wykorzystywany) \ =
I i CO (wydychany) /
J_i___
— r
i r ■-
Ny
m Biliwerdyna IX —a
wydalanie sprzężonej bilirubiny w żółci. Każdy ml osocza ok. 427,5 umol( = 250 mg) bilirubiny
z tych procesów będzie rozpatrywany oddziel- wiąże się silnie z albuminą w miejscu jej dużego
nie. powinowactwa do bilirubiny. Nadmiar bilrrubi-
ny wiąże się tylko luźno i tym samym łatwo
Bilirubina jest wychwytywana ulega odłączeniu i dyfuzji do tkanek. Niektóre
przez wątrobę związki, takie jak antybiotyki i leki,
SJaifeo~tozpti szczał na w osoczu i wodzie biliru- współzawodniczą z bilirubiną o miejsce o du-
bina wiąże się z białkami osocza, a głównie żym powinowactwie w albuminie. Związki te
z albuminą. Każda cząsteczka albuminy ma mogą zatem wypierać bilirubinę z połączenia
1 miejsce o dużym i 1 miejsce o małym powino- z albuminą, odgrywając dużą rolę klinicz-
wactwie do bilirubiny. W przeliczeniu na 1000 ną.
PORFIRYNY I BARWNIKI ŻÓŁCIOWE / 409
M o
-OOC<CHjOLC-O-C C-0 -C|
CH;O)4CO
O-
M
H H
Ryc. 34-13. Struktura digiukuronidu bilirubiny (bilirubina sprzężona, bezpośrednia). Kwas glukurono-
wy wiąże się estrowo z 2 resztami kwasu propionowego, tworząc acyloglukuronid.
41 0 / R O ZD ZIA Ł 3 4
UDP-glukoza. DEHYDflOGENAZA
LIDPl to
■♦■ Kwas UDP-glukuronowy
UOP-GLUKURONOZYLO-
Kwas UDP-glukuronowy TflANSFERAZA Monog I uku ro ni d bilirubiny
Bilirubina
UDP
UDP-GLUKURONOZYLO
TRANSFERAZA Dlglukuronid bilirubiny
Kwas UD P-glu kuro nawy
+ GLUKURONOZYLO UDP
Monoglukuronid bilirubiny TRANSFERAZA
2 cząsteczki monogiukurortWu GLUKURON1DU
bilirubiny Oiglukuronid bilirubiny
BILIRUBINY
+
Bilirubina
Ryc. 34-14. Sprzężenie bilirubiny z kwasem glukuronowym. Donor gtukuronianu, kwas UDP-gfukuro-
nowy, tworzy się z UOP-glukozy
NH HN
H \=\
CHj
P
Sterkobllinogen
(L-u robi lin ogan)
gdy jej zawartość w osoczu przekroczy ilość łowości klirensu wątrobowego bilirubiny, będą-
silnie wiązaną przez albuminę 340 — 428 jimol/1 ce wynikiem upośledzenia wychwytywania biliru-
(= 20 — 25 mg/dl). Następstwem toksycznego biny przez komórki miąższowe wątroby, jak
działania bilirubiny jest kernicterus, żółtaczka również zmniejszoną aktywność UDPglukurono-
jąder podstawnych mózgu, powodująca upo- zylotransferazy bilirubiny.
śledzenie umysłowe. Skuteczne jest podawanie Hiperbilirubinemia toksyczna. Hiper-
fen o bar bi tal u, ze względu na jego zdolność biiirubinemia niesprzężoną może być wynikiem
indukowania układu metabolizującego bilirubi- zaburzenia czynności wątroby, wywołanego
nę niesprzężoną. Ponadto fototerapia światłem przez takie toksyny, jak: chloroform, arsfena-
widzialnym (przez niewyjaśniony dotychczas mina. tetrachlorek węgla, acetaminofen, wirus
mechanizm) pobudza wydzielanie przez wąt- zapalenia wątroby, marskość lub zatrucie grzy-
robę bilirubiny niesprzężonej w wyniku prze- bami z rodzaju Amanita, Chociaż większość
kształcenia pewnej ilości bilirubiny w inne po- z tych nabytych zaburzeń jest skutkiem uszko-
chodne wydalane w żółci, takie jak fragmenty dzenia komórek miąższowych wątroby, towa-
maleimidowe i izomery geometryczne. rzyszy im często niedrożność przewodów żół-
Zespół Criglera-Najjara, typ I; wro- ciowych w obrębie wątroby powodująca wy-
dzona żółtaczka niehemolityczna. Zespół stępowanie hiperbilirubinemii sprzężonej,
Criglera-Najjara typu I jest rzadkim zaburze-
niem dziedziczonym jako cecha recesywna au- Htperbilirubinemię sprzężoną
tosomalna, ujawniającym się u człowieka na można wykryć badając mocz
skutek wady metabolicznej w sprzęganiu biliru- Ponieważ bilirubina sprzężona jest rozpusz-
biny. Charakteryzuje się on ciężką żółtaczką czalna w wodzie, można ją wykryć w moczu
wrodzoną z powodu braku aktywności UDPglu- chorych z hiperbilirubinemia sprzężoną; dlate-
kuronozylotransferazy w wątrobie. Choroba go też mówi się o nich często, że mają żółtaczkę
/. vykle kończy się zgonem w ciągu pierwszych z wydalaniem barwników żółciowych z moczeni (z
15 miesięcy życia, chociaż istnieją doniesienia cholurią). Najczęściej spotykanymi przyczyna-
o nastolatkach, u których choroba nie ujawniła mi hiperbilirubinemii sprzężonej są:
się aż do okresu dojrzewania płciowego. Dzieci Przewlekła żółtaczka samoistna (ze-
te poddawano fototerapii powodującej pewne spół Dubina-Johnsona). To zaburzenie,
zmniejszenie stężenia bilirubiny w osoczu. Fe- dziedziczone jako cecha autosomalna recesyw-
nobarbital nie wpływa na tworzenie glukuroni- na, charakteryzuje się hiperbilirubinemia sprzę-
dów bilirubiny u chorych z zespołem Criglera-- żoną w dzieciństwie lub u dorosłego człowieka.
Najjara typu I. U chorych nie leczonych stęże- Hiperbilirubinemia jest wynikiem upośledzenia
nie bilirubiny w surowicy przewyższa zwykle wydzielania wątrobowego bilirubiny sprzężonej
340 umol/1 ( = 20 mg/dl). do żółci. Wada ta nie ogranicza się do bilirubiny,
Zespół Criglera-Najjara, typ I I . Wydaje ale dotyczy także wydzielania estrogenów
się, że to zaburzenie wrodzone wynika z lżejszej i związków stosowanych w testach klinicznych,
wady genetycznej w systemie sprzęgania biliru- takich jak barwnik bromosulfoftaleina.
biny i ma znacznie łagodniejszy przebieg. Stęże- Cechą znamienną u chorych z zespołem Du-
nie bilirubiny w surowicy nie przekracza za- bina-Johnsona jest obecność w hepatocytach
zwyczaj 340 |omol/l ( = 20 mg/dl), niemniej cała środkowego obszaru zrazika nietypowego, do-
bilirubina jest gromadzona w postaci niesprzę- tychczas nie zidentyfikowanego pigmentu.
żonej. W żółci chorych stwierdza się mono- Niedrożność przewodów żółciowych.
glukuronid bilirubiny, co pozwala przypusz- Hiperbilirubinemię sprzężoną wywołuje także
czać, że wada genetyczna dotyczy UDPglukuro- zablokowanie przewodów żółciowych wątrobo-
nozylotransferazy wątrobowej, która dołącza wych lub przewodu żółciowego wspólnego.
drugą resztę glukuronianu do monoglukuronidu Uważa się, że przechodzenie barwników żół-
bilirubiny. Chorzy z tym zespołem reagują na ciowych z krwi do komórek wątroby przebiega
podawanie dużych dawek fenobarbitalu. prawidłowo, lecz nie są one wydzielane. Kon-
Zespół Gilberta. Zespół Gilberta stanowi sekwencją tego zaburzenia jest wchłanianie bili-
niejednorodną grupę zaburzeń, z których więk- rubiny sprzężonej do żył wątrobowych i naczyń
szość uważa się obecnie za wynik hemolizy chłonnych.
wyrównawczej związanej z'hiperbilirubinemią Wszystkie postacie poza wątrób owych żółta-
niesprzężoną. Stwierdza się także nieprawid- czek mechanicznych (zaporowych, zastoino-
PORHRYNY 1 BARWNIKI ŻÓŁCIOWE / 413
Tabela 34-2. Wyniki analizy biochemicznej pacjentów zdrowych oraz z trzema różnymi rodzajami
ł
żółtaczek
* Najczęściej występującą przyczyną żółtaczki mechanicznej (pozawątrobowej) jest rak głowy trzustki
oraz kamienie w przewodach żółciowych
wych) oraz niektóre postacie żółtaczki miąż- liwa) powoduje również zwiększenie urobilino-
szowej (postacie cholestatyczne) charakteryzu- genu w moczu.
jące się hiperbittrubinemią sprzężoną, określa W tabeli 34-2 podsumowano wyniki analizy
się mianem żółtaczki cholestatycznej. biochemicznej chorych z różnymi rodzajami
żółtaczek: niedokrwistością hem o lityczną
Występowanie urobilinogenu w moczu (przyczyna przedwątrobowa), zapaleniem wąt-
jest wskaźnikiem klinicznym roby (przyczyna wątrobowa) i zaczopowaniem
Zazwyczaj w moczu znajduje się jedynie przewodu żółciowego wspólnego (przyczyna
śladowe ilości urobilinogenu. W przypadku za wątrobowa).
całkowitego /a czopów ani a przewodu żółciowe-
go nie stwierdza się w ogóle urobilinogenu
w moczu, ponieważ bilirubina, z której po-
wstaje, nie przedostaje się do jelita, gdzie mogła-
by być przekształcona w urobilinogen, W takim PIŚMIENNICTWO
przypadku obecność w moczu bilirubiny, przy
braku urobilitiogenu, wskazuje na żółtaczkę Billett,HH, Porphyrias; Inbornerrorsinhemeprodu-
etion. Hosp Pract 1988; 41:60. Goldberg A et al:
mechaniczną śródwątrobową lub pozawąlrobo- Porphyrin metabolism and Ibe
wą. porphyrias. In: Oxford Textbook of Medianę. 2nd
W żółtaczce hemolitycznej zwiększone wy- ed- Weatherall DJ et al (editors). Oxford University
twarzanie bilirubiny prowadzi do zwiększonego Press, 1987. Kappas A, Sassa S, Anderson KE:
wytwarzania urobilinogenu, który pojawia się The porphyrias.
w moczu w dużych ilościach. W moczu chorego In:'-The Metabolu■ Basis of Inherited Disease, 5th et.
na żółtaczkę hemolityczna. bilirubina zazwyczaj Sta^ury JB et al (editors). McGraw-Hill, 1983.
nie występuje (niesprzężona bilirubina nie prze- Meyer UA, Porphyrias. In: Harrison's Principles of
Internat Medii-me, l l t h ed. Braunwald E et al
nika bowiem do moczu), tak że zwiększenie (editors). McGraw-Hill, 1987. Wolkoff AW,
wydalania urobilinogenu i brak bilirubiny w mo- Chowdliury JR, Arias IM. Hereditary
czu sugerują występowanie żółtaczki hemolitycz- jiiundice a.nd disorders of bilirubin metabolism. In:
nej. Wzmożony, z jakichkolwiek przyczyn, pro- The MetaboJic Basis of btheriied Disease, 5th ed,
ces niszczenia krwinek (np. niedokrwistość złoś- Stanbury JB et al (editors). McGraw-Hill, 1983.
CZĘŚĆ IV
Budowa, czynność i replikacja
makrocząsteczek informacyjnych
Nukleotydy
3
5
Victor W. Rodwell, PhD
CHZOH
Hipoksantyna (6-oksypuryna)
Ksantyna (2,6-dloksypuryna)
5-Metyloeytozyna
5-Hyd roksy mety tocyi ozy na
Ryc. 35-3. Główne zasady purynowe nukleoty- Ryc. 35-4. Struktura 2 rzadkich, naturalnie wy -
dów. stępujących, zasad pirymidynowych.
NUKLEOTYDY / 417
OH
H3C
H,N
Teobromina
(3,7-dlmetylo-
formą tautomeryczną guaniny i tyminy jest
ksantyna) forma laktamowa. W rozdziale 39 i 41 omówio-
no znaczenie tautomeryzmu laktam/laktym
w parowaniu zasad i mutagenezie.
Ryc. 35-6. Metylowane ksaniyny zawarte w po-
żywieniu. MAŁA ROZPUSZCZALNOŚĆ ZASAD
PURYNOWYCH W KWAŚNYM pH
STANOWI PROBLEM MEDYCZNY
Puryny i pirymidyny wykazują
tautomeryzm typu keto-enol W obojętnym pH najmniej rozpuszczalnymi
Puryny i pirymidyny istnieją w formie lak- zasadami są guanina i hipoksantyna, jednak
tymowej (—OH) lub laktamowej ( = 0) (ryc. guanina w warunkach fizjologicznych nie wy-
35-7). W warunkach fizjologicznych główną stępuje w ludzkim moczu. Chociaż sole kwasu
27 — Biochemia
418 / ROZDZIAŁ 35
Struktura rybonukleozyctów
OH
OH
NUK LE OT YDY / 419
HO
Anty
OH OH OH
OH
Ryc. 35-10. Struktura kwasu adenylowego (AMP)(po lewej strome) i kwasu 2-deoksyadenylowego;
dAMP (po prawej stronie).
!
03P
OH OM OH
f
Ryc. 35-11. Kwas urydylowy (UMP) (po lewej stronie) i kwas tymidylowy (TMP) (po prawej stronie).
NUKLEOTYDY / 421
ADP
(ATP)
Adenina-Hyboza- © -O -S03J"
N N
Ryo. 35-15. Powstawanie adenozyno-3'-fosfo--
5'-fosfosiarczanu.
NH2
O-------- CH,
N
Ćr>
-o-p=o
OH
Cykliczny 3',5'~AMP
H,0 coo-
FOSFO-
DIESTERA2A C H -C H,-C H3
i
NH3+ + l\ /
AMP HO OH
Pochodne gua nożyny, Utlenianie a-keto- także przez deaminację AMP, a reakcja przebie-
glutaranu do sukcynylo-CoA wymaga fosfory- gająca w tkance mięśniowej stanowi część cyklu
lacji GDP do GTP. GTP jest konieczny do nukleotydów purynowych (ryc. 35-18). Amina-
aktywacji cyklazy adenylanowej przez niektóre cja IMP, odtwarzająca AMP, wymaga amonia-
hormony i służy zarówno jako allosteryczny ku pochodzącego z asparaginianu. Defosforyla-
regulator, jak i źródło energii do syntezy białek cja IMP daje nukleozyd inozynowy (rybonuk-
na polisomach. GTP odgrywa zatem ważntj rolę leozyd hipoksantyny), związek pośredni re-
w utrzymaniu środowiska wewnętrznego. akcji rezerwowej cyklu purynowego (p. rozdz.
Cykliczny GMP (cGMP, czyli guanozyno-- 36).
3\5'-monofosforan) (ryc. 35-17) jest także syg- Pochodne uracylu. Pochodne UDP--
nałem wewnątrzkomórkowym, czyli wtórnym cukier biorą udział w epimeryzacji cukru (np.
przenośnikiem (messenger) zewnątrzkomórko- wewnętrzne przekształcenie glukozo- i gaiak-
wych zmian, cGMP jest tworzony z GTP przez tozo-1-fosforanu), a UDP-glukoza jest dono-
cyklazę guanylanową. Podobnie jak cyklaza rem glikozylu w biosyntezie glikogenu i disacha-
adenylanowa, cyklaza guanylanowa jest regulo- rydów glikozydowych. Związki UDP-cukry
wana przez różne efektory, z hormonami włącz- biorą także udział w biosyntezie oligosachary-
nie. Podobnie jak cAMP, cGMP jest także dów glikoprotein i proteoglikanów (p. rozdz.
katabolizowany przez fosfodiesterazę do jego 55). Wreszcie UDP-kwas glukuronowy jest do-
5'-monofosforanu, GMP. norem kwasu giukuronowego w reakcjach ko-
Adsnozyna
SYNTETYCZNE ANALOGI
NUKLEOTYDÓW MAJĄ
ZASTOSOWANIE W MEDYCYNIE
KLINICZNEJ
6-Merkaptopuryna
Syntetyczne analogi puryn i pirymidyn, nuk-
leozydów i nukleotydów są szeroko stosowane Ryc. 35-19. Syntetyczne analogi pirymidyn {u
w medycynie doświadczalnej i klinicznej. Zwyk- góry) i syntetyczne analogi puryn (u dołu).______
le stosuje się je w celu wyjaśnienia roli nuk-
leotydów jako komponentów kwasów nuklei-
nowych niezbędnych dia wzrostu i podziału stępują grupy tiolowe, mają szerokie zastoso-
komórek. Aby komórka mogła się podzielić, wanie kliniczne. Analogi takie jak 5- lub ó-azau-
musi być zreplikowany DNA. Wszystkie prekur- rydyna, 5- lub 6-azacytydyna i 8-nzaguanina
sory DNA — prawidłowe deoksyry bo nukleoty- (ryc. 35-20), w których heterocykliczny atom
dy puryn i pirymidyn — muszą być zatem węgla w pierścieniu zastąpiono atomem azotu
dostępne. Jednym z najbardziej ważnych skład- mają również zastosowanie kliniczne.
ników farmakopei onkologicznej jest grupa Purynowy analog 4-hydroksypirazolopiry-
syntetycznych analogów puryn i pirymidyn i ich midyna (allopurynol), stosowany w leczeniu
nukleozydów. hiperurykemii i w skazie moczanowej, hamuje
W podejściu farmakologicznym używa się
analogu, w którym została zamieniona albo hete- >
rocykliczna struktura pierścienia albo cząsteczka
cukru tak, aby uzyskać działanie toksyczne, gdy HO OH H
6-Tioguanina
424 / ROZDZIAŁ 35
0 0 0
II II II
B-R-0 —P—0-P-0-P-0-
I II
Allopurynol o- o- o-
(laktym)
Maelerzysty trlfosforan nukleozydu
0 0 0
II II II
B-R-0-P-O-P-CH^-p-O-
1 I I
o- o- o-
Pochodna ^^met/lenowa
B 0 0
II II H
Arabinozylo-
||
cytozyna B—R—0—P—O—P—N-P—0
HO H
I I I
o- o- o-
Pochodna
OH OH
Adenozyna
DEAMINAZA
ADENOZYNOWA HOH2C
C
H nf"
T L> H
OH OH
Guanozyna
-P
HOH.C - FOSFORYLAZA
NUKLEOZYDOWA PURYN
Hybozo-1-fosforan
OKSYDAZA
KSANTYNOWA
FOSFORYLA2A
Rybozo-1-
NUKLEOZYOOWĄ PUHYN
fosforan Hipoksantyna Ksantyna Guanina
H„0 + 0,
H,0 OKS
V YDA
EA
KSA
NTY
NOW
A
Kwas moczowy
RYC. 36-1. Wytwarzanie kwasu moczowego z nulOeozydów purynowych przez zasady purynowe
— hipoksantynę, ksantynę i guaninę. Deoksyrybonukleozydy purynowe są degradowane przez ten sam
szlak metaboliczny i enzymy, które znajdują się w błonie śluzowej przewodu pokarmowego ssaków.
METABOLIZM NUKLEOTYDÓW PURYNOWYCH I P1RYMIDYNOWYCH / 427
purynowe, utlenione do kwasu moczowego (ryc. kście podanym niżej cyfry arabskie poszczegól-
36-1), mogą być absorbowane, a następnie nych akapitów odpowiadają ponumerowanym
wydalane z moczem. reakcjom na ryc. 36-3, a cyfry rzymskie związ-
ków odpowiadają strukturom związków po-
średnich z tej ryciny.
ZWIERZĘTA TWORZĄ NUKLEOTYDY Przeniesienie pirofosforanu z ATP do
Z AM FI BO LICZNYCH ZWIĄZKÓW C-l D-rybozo-5-fosforanu (I) tworzy 5-fosfory-
POŚREDNICH bozylo-I-pirofosforan, PRPP (II), także związek
pośredni dla NAD + , NADP + i biosyntezy
Człowiek i inne ssaki syntetyzują nukleotydy nukleotydu pirymidynowego.
purynowe z amfibolicznych związków pośred- Przekształcenie PRPP (II) i glutaminy do
nich w ilościach wystarczających zarówno do 5-fosfo-P-D-rybozyloaminy (III) obejmuje wy
syntezy kwasów nukleinowych, jak i do dodat- rugowanie pirofosforanu przez azot amidowy
kowych czynności wymienionych w rozdz. 35. glutaminy z inwersją konfiguracji przy C-l.
U niektórych kręgowców biosynteza nukleoty- Kształtuje to wiązanie P-N-glikozydowe koń
dów służy dodatkowym celom. Chociaż ssaki cowego nukleotydu.
i inne zwierzęta ureoteliczne wydalają odpady Kondensacja glicyny ze związkiem (III)
azotowe w postaci mocznika, zwierzęta urykote- daje glicynoamidorybozylo-S-fosforan (IV)
liczne (ptaki, gady, plaży) wydalają odpady I wnosi 3 atomy, które ostatecznie staną się
azotowe jako kwas moczowy. Ponieważ reakcje atomami C-4, C-5 i N-7 puryny.
syntezy de novo nukleotydu purynowego są Przeniesienie na związek (4) grupy for-
analogiczne u organizmów ureotelicznych i ury- mylowej z N5,NIO-metenylotetrahydrofolianu
kotelicznych, żywe organizmy urykoteliczne (N5N10-metenylo-THF) tworzy formyloglicy-
muszą przeto syntetyzować nukleotydy puryno- noamidorybozylo-5-fosforan (V) i dodaje C-8
we w względnie większym stopniu. do przyszłej zasady purynowej.
Dodanie do związku (V) grupy amido
Inozynomonofosforan (IMP), wej pochodzącej z glutaminy daje formylo-
macierzysty mononukleotyd glicynoamidorybozyJo-5-fosforan (VI) i wnosi
purynowy, tworzy się z amfibolicznych atom N, który stanie się N-3 w pierścieniu
związków pośrednich purynowym.
Na długo zanim poznano detale wydłużonej Eliminacja cząsteczki wody, której towa
drogi biosyntezy IMP, badania przy użyciu rzyszy zamknięcie pierścienia imidazolowego.
znaczników izotopowych pozwoliły na ziden- w y t wa rza ami no i mi da zo lory boży lo-5-
tyfikowanie źródła każdego z atomów w zasa- fosforan
dzie purynowej (ryc. 36-2). Te wczesne badania (VII). Początkową reakcją, która wymaga ATP,
izotopowe utorowały drogę do odkrycia reakcji jest przeniesienie grupy fosforanowej z ATP do
i związków pośrednich omawianych niżej. W te- oksogrupy związku (VI). Atak nukleofilowy
Glutamina przez przyległy azot grupy aminowej przemiesz
cza P., czemu towarzyszy zamknięcie pierścienia
Gllcyna imidazolowego.
Dodanie do związku (VII) CO2, reakcja,
która nie potrzebuje ani ATP, ani biotyny, daje
a m i noimidazo lok a rbo k sy lo-ry boży lo-5-fosfora n
(VIII). Dodany węgiel stanie się atomem C-6
N'.N"- puryny.
Ns-Formylo. Metenylo-
tetrahytiro- tetrahydro-
Reakcja 8 i 9 przypomina przekształ
folian folian cenie orni ty ny w argininę w cyklu moczniko
wym (ryc. 31-13). Kondensacja asparaginianu
ze związkiem (VIII) tworzy aminuimidazolo-
Ryc. 36-2. Pochodzenie atomów azotu i węgla bursztynylokarboksyamidorybozylo-S-fosforan
w pierścieniu purynowym. Atomy 4, 5 i 7 (przy- (IX) i wprowadza N-l do pierścienia purynowe
ciemnione) pochodzą z glicyny. go.
Grupa bursztynowa w związku (IX) od
dziela się jako fumaran, dając aminoimida-
zolokarboksyamidorybozylo-5-fosforan(X).
) —O-CHj
NH,
ATP AMP
SYNTETATAZA
OH OH PRPP
) —O —CH, ©-O -CH j NH N",NM-Metenylo-
Glutamina Glutamin tan H lolian H tallan H
GLLTTAMYLO-PRPP
OH OH OH OH R-5-
PRPP Gllcynoamldo- Fomiylogłlcynaiiildo
5-F osf o-0-D-rybozyioa mina rybozylo-5-feaforan
(II) - rybozylo-5-fosłoran
()V)
(III) (V)
-ooc Glutamina
ATP
Asparaglnlan I
CH2 Glutamin i an -
-ooc
coo- -ooc
I CH CO, H3O
Fumaran
HC
-OOC
I f ATP, Mg=+
Zamknięcie HN N
H,O pierścienia
~ooc R-5-®
i m idazo I □ bu rszty ny to karb □ Amlno im id azo lo kar bo ksy Aminoimidazo lory Formyloolteynaml
® -ksyamldorybozyio-5-fosto ra lanorybozy to-5-fosf o ran boży io-5-fosioran dyno-rybozylo-5-
n (IX) (VIII) (VII) fostoran (VI)
LtAZA ADENYLD-
BURSZTYNWNOWA
O N'°-Formylt>-H,folian O
H4foltan H,0 II
1
HN'
II C l- II CH II CH
| FORMYLOTRANSFERAŻA] Zamkniecie
pierścienia Ryc. 36-3. Szlak de novo
H
R-5-® Inozynomonotostoran (IUP) biosyntezy puryn z 5-łosłory-
Amlnoimidazoto kafbo -ksyam i Amidolmldazolokarbo (XII) boży i ATP. (Objaśnienie patrz
a ory bozylo-5-f o s f a ran -ksyam i d o ryb ozylo -5-f osf □ r a w tekście). ®— PO^" lub
r.
(XI)
METABOLIZM NUKLEOTYDÓW PURYNOWYCH I PIRYMIDYNOWYCH / 429
Formylowanie związku (X) przez N10- nych. Na rycinie 36-3 przedstawiono, jak 3 wie-
-formylo-THF daje amidoimidazolokarnoksya- lofunkcjonalne polipeptydy u eukariontów ka-
midorybozylo-5-fosforan (XI). Nowy węgiel bę talizują więcej niż ] reakcję. Są to syntaza 5'
dzie stanowi! C-2 w szkielecie puryny. -fosfory boży loami noimidazolo wa (kata lizuje
Zamknięcie pierścienia związku (XI) reakcję 3,4 i 6), syntaza 5'-fosfory boży loaminoi-
daje pierwszy nukleotyd purynowy, kwas inozy- mid azolo bursztyny lok ar boksy a mi do wa (k a t a J i
nowy (XII) (monofosforan inozyny, czyli IMP). -żuje reakcję 7 i 8) i syntaza IMP (katalizuje
reakcję 10 i 11).
Wielofunkcjonalne polipeptydy
powstałe przez fuzje genów katalizują Leki, które interferują z metabolizmem
liczne reakcje w biosyntezie tetrahydrofolianu (THF) mogą
nukleotydów purynowych blokować biosyntezę nukleotydu
U prokariontów każda reakcja pokazana na pury nowego
ryc. 36-3 jest katalizowana przez różny polipep- Dwa atomy węgla, włączone podczas reakcji
tyd. Jednakże u eukariontów fuzja genów data 4 i 10, które stają się atomami 8 i 2 pierścienia
w wyniku ewolucji pojedyncze polipeptydy z licz- purynowego, pochodzą z N5,N10-metenylo--
nymi funkcjami katalitycznymi. Taka ewolucja THF i NJ0-formylo-THF. N5,N'°-metenylo--
niesie 2 główne korzyści. Pierwsza dotyczy THF jest tworzony przez utlenienie NS,N10--
skatalizowania metabolitów. Bliskość miejsc metyleno-THF. Jednakże raz zsyntetyzowany
katalitycznych sąsiadujących aktywności zape- N 5 ,N 10 -metenylo-THF jest zaangażowany w
wnia fizyczną bliskość danego produktu do syntezę puryn albo bezpośrednio, albo po
miejsca aktywności katalitycznej, dla którego przekształceniu do N10-formylo-THF. Zaha-
jest on substratem. Druga korzyść wynika z te- mowanie syntezy tych związków tetrahydrofo-
go, że fuzja genów zapewnia wytwarzanie jed- lianowych może zatem hamować syntezę puryn
nakowych iiości różnych aktywności katalitycz- de novo.
-ooc-c-c-coo-
H H "OOC-
ooc-c-c- H2O C = C —COO"
coo-
H, I
2
J_
GTP, Mg LIAZA ADENYLO-
SYNTETAZA ADENYLO- BUHSZTYNIANOWA
BURSZTYNWNOWA
Adenyloburs2t>nian
R-5-® (AMPs} Aden ozyno mo notorforan
(AMP)
In o zyn o m o n otfo sfo ran
(IM P]
NAD*
-N i
Ksantozy no mo nofoaforan R-S-(£>
(XMP) Guanozynomonotosforan
(GMP)
C rysv
syntezy nukleotydu purynowego. Azaseryna r* PRPP P
(Odiazoacetylo-L-seryna) jest antagonistą glu-
taminy, szczególnie w reakcji 5. Diazonorleucy-
na [(6-diazo-5-okso)-L-norleucyna] blokuje rea-
kcje 2, a 6-merkaptopuryna, oprócz innych
działań, hamuje reakcje I 3 i l4.Kwasmikofeno-
lowy swoiście hamuje reakcje 14.
J
H
FOSFORYBOZY-
Przekształcenie AMP i GMP do ich di- LOTRANSFERAZA
i trifosforanów zachodzi stopniowo ADENINOWA
Przekształcenie AMP i GMP do odpowied- AMP
nich im di- i trifosforanów nukleozydów za- Ryc. 36-6. Fosfory boży I a ej a adeniny jest katalizo-
chodzi w 2 etapach {ryc. 36-5). Sukcesywne wana przez fosforybozylotransferazę adeninową.
przeniesienie grup fosforowych z ATP jest kata-
lizowane odpowiednio przez kinazę nukleozydo-
monofosforanową i kina/ę nukleozydod ifosfora-
no wą. Enzym, który fosforyluje adenylan, jest Drugi mechanizm typu „salvage" obejmuje
także nazywany miokinazą. bezpośrednią fosforylację rybonukleozydu pury-
nowego (PuR) przez ATP
■CV 'O-jP-OCH
Synteza de novo IMP zużywa 6 mol równo-
ważników ATP + glicynę, glutaminę, meteny-
lo-THF i asparaginian. Aby uzyskać wydajne
Hipoksantyna zużytkowanie zasobów, jest zatem konieczne,
aby komórki regulowały de novo biosyntezę
puryn. Głównym detcrminantcm nasilenia syn-
FOSFORYBOZYLOTHANSFERAZA
HIPOKSANTTNOWO-GUANINOWA HO HO tezy de novo nukleozydów purynowych jest stęże-
IMP nie PRPP. To stężenie z kolei jest determinowa-
ne przez względną szybkość syntezy PRPP, jego
zużytkowanie i degradację. Stopień syntezy
PRPP zależy zarówno od dostępności rybozo-
5--fosforanu, jak i od aktywności syntetazy
PRPP. Aktywność syntetazy PRPP jest wraż-
liwa na stężenie fosforanu i rybonukleotydów
purynowych, które działają jako regulatory
allosteryczne (ryc. 36-8). Zużytkowanie PRPP
GMP
0
Hyc. 36-7. Fos fory boży la c;a hipoksantyny t guani-
ny prowadzi do utworzenia odpowiednio IMP PRPP
i GMP. Obie reakcje są katalizowane przez fos-
fory boży I otrą nsfe rażę tiipoksantynowo-guanino-
wą.' 5-Fosforybazyloaml na
IMP-
REDUKTAZA HYBO
NUKLEOTYOOWA
□ifoaforan
rybonukieozydu
0 (fosforan
2 -deoksyrybo-
nukleozydu
Tioredoksyna Tloredoksyna u
zredukowana Kanion a
ATP
Kw
!*,
as
UDP- -»-—».-»- 2PCdTTP
moczowy
tO] + H 2O
LJHY
KA2A
CO.
GDP- fi
b
*>2'dGDP
H H
Alantoina
Ryc. 36-11. Regulacja redukcji purynowych i piry- cienkiego i nerek (ryc. 35-1). Oksydaza ksan-
midynowych rybonukleotydów do odpowiednich tynowa jest potencjalnym miejscem farmakolo-
2'-cieoksyrybonukleotydów. Linie ciągle przedsta -
gicznej interwencji u chorych z hiperurykemią
wiają ciąg reakcji chemicznych, a linie przerywane
ujemne (Q) lub dodatnie (©) sprzężenie zwrotne.
i skazą moczanową (por, niżej).
— Biochemia
434 / ROZDZIAŁ 36
SYNTETAZA
KARBAMOILO-
°
FOSFORANOWA
KARBAMOILO-
-n-c4 THANSFERAZA
o-c.
DIHYDRO-
OROTAZA
ASPARAGINIANOWA
H
"a" COO"
T H
T
H
COO"
Kwas orotowy
(OA)
OMP
DEKARBOKSYU\ZA COO'
OROTYDYNO-5- CO,
-FOSFOHANOWA
PRPP
FOSFOHYBOZYLO-
TRANSFERAZA
OROTANOWA
UDP- (Dlfosfora
n
REDUKTAZA
HYBONUKLEOTYDOWA
UTP dUMP
ATP ^- N i ,N 1 °-Metyleno H,follan
Glutamina
SYNTETAZA
TYMIDYLłNOWA
H,tollan
nę i deoksy adenozynę. Fosfory boży łotra nsfera- semialdehyd tworzy sukcynylo-CoA (p. ryc.
za orotanowa (reakcja 5, ryc. 36-13), enzym 21-2).
biorący udział w syntezie de novo nukleotydów
pirymidyny, może syntetyzować OMP z kwasu Pseudourydyna jest wydalana w stanie
orotowego. nie zmienionym
Ponieważ żaden z enzymów u ludzi nie katali-
zuje hydrolizy lub fosforolizy pseudourydyny,
ANALOGI PIRYMIDYNY ten niezwykły nukleotyd, który po raz pierwszy
SĄSUBSTRATAMI DLA NIEKTÓRYCH wykryto w moczu ludzi, u osób zdrowych jest
ENZYMÓW SYNTEZY NUKLEOTYDU wydalany z moczem w stanie nie zmienionym.
Pl RYM I DYMOWEGO
Podczas gdy fosforybozylotransferaza oroto- BIOSYNTEZA NUKLEOTYDÓW
nianowa nie może używać normalnych zasad PIRYMIDYNOWYCH JEST
pirymidynowych jako substratów, katalizuje REGULOWANA ZARÓWNO NA
ona jednak przekształcenie allopurynolu (4-hyd- POZIOMIE EKSPRESJI GENU, JAK I
roksypirazolopiramidyna) do nukleotydu, AKTYWNOŚCI ENZYMATYCZNEJ
w którym rybo zofosfo ran jest dołączony do N-l
pierścienia pirymidy nowego allopurynolu. Tak- Dwa pierwsze enzymy biorące udział w bio-
że lek przeciwnowotworowy 5-fIuorouracyl jest syntezie nukleotydów pirymidy nowych są wra-
fosfory boży Iow any przez fosfory boży łotr ansfe- żliwe na regulację allosteryczną. Co do regulacji
razę orotanowa. przez ekspresję genu, 3 pierwsze i 2 ostatnie
enzymy są regulowane przez skoordynowaną
represję i derepresję. Syntetaza karhamoilofos-
KATABOLIZM PłRYMIDYN forano w a jest hamowana przez UTP C nuk-
WYTWARZA PRODUKTY leotydy purynowe, a aktywowana przez PRPP
ROZPUSZCZALNE W WODZIE (ryc. 36-16). Karbamoilotransferaza asparagi-
iiianowa jest bardzo wrażliwa na hamujące
K atabolizm pirymidyn. który zachodzi głów- działanie CTP. Właściwości allosteryczne kar-
nie w wątrobie, prowadzi do wytworzenia łatwo bamoilotransferazy asparaginianowej u proka-
rozpuszczalnych produktów końcowych (ryc. riontów stanowią klasyczny obiekt badań allos-
36-15). Kontrastuje to z katabolizmem puryn, terii.
w wyniku którego powstaje bardzo słabo roz-
puszczalny kwas moczowy i moczan sodu.
Uwolnienie CO2 (wydalonego przez oddycha- ZRÓWNOWAŻONE WYTWARZANIE
nie) z węgla (C2) rdzenia pirymidyny Teprezen- PREKURSORÓW KWASÓW
tuje główny szlak dla katabolizmu uracylu, NUKLEINOWYCH WYMAGA
cytozyny i tyminy. P-Alanina j p-aminoizomaś- SKOORDYNOWANEJ KONTROLI
lan są końcowymi produktami katabolizmu BIOSYNTEZY NUKLEOTYDÓW
cytozyny, uracylu i tyminy. PURYNOWYCH I PIRYMIDYNOWYCH
Wydalanie (3-aminoizomaślanu zwiększa się
w białaczce i po ekspozycji promieniami X z po- Biosynteza pirymidyny i biosynteza puryn
wodu zwiększonego niszczenia komórek i ich biegnie równolegle, jeśli weźmie się pod uwagę
DNA. Nieprawidłowe duże wydalanie p-ami- stosunki molowe; sugeruje to skoordynowaną
noizomaślanu, spowodowane recesywną eks- kontrole obu tych procesów, Syntetaza PRPP
presją genu, zachodzi u hetcrozygotycznego (reakcja 1, ryc. 36-3), enzym, który katali-
potomstwa (heterozygot), skądinąd zdrowych zuje reakcję wytwarzania podstawowego prekur-
osobników. Około 25% badanych osób, z po- sora obu procesów, podlega zahamowaniu
chodzenia Chińczyków i Japończyków, stale przez sprzężenie zwrotne zarówno przez nuk-
wydala duże ilości P-aminoizomasianu. Cho- leotydy purynowe, jak i pirymidy no we oraz
ciaż wiemy mało, jak organizm ludzki degraduje aktywacji przez PRPP. Są więc liczne miejsca,
p-aminoizomaślan, nerka śwjni metabolizuje go w których zachodzi krzyżowa regulacja między
przez transaminację do semialdehydu metylo- syntezą nukleotydów purynowych i pirymidy-
malonianu. Po utlenieniu do propionianu ten n owych.
METABOLIZM NUKLEOTYDOW PURYNOWYCH I PtRYMIDYNOWYCH I 437
Tymlna
-~.
NADPH + H+
^Alanina J O'
H,Nł - CH, - CH2 - COO" ^ H
HZO / ^-Ureidolzomaślan
lazę orotydylanową (reakcja 6, ryc. 36-13) silnie Holmgren A: Thioredoxin. Annu Rev Biochem 1985;
wzmagając wydalanie kwasu orotowego i oro- 54:237. Joties M: Pyrimidine nucleotide
tydyny. biosynthesis in ani-
mal cells. Annu Rev Biochem 1980; 49:253. Martin
DW Jr, Gelfand EW: Biochemistry of diseases
of immunodevelopment. Annu Rev Biochem 1981;
PIŚMIENNICTWO 50:845. Schinke RT: Methotrexate resistance and
gene amp-
Ames BN, Cathcarl R, Sthwiers E, Hochstein P: Uric lification. Mechanisras and implications. Cancer
acid provides an anlioxidant defense in huraans 1986; 57:1912. Seegmiller JE: Overview of the
against oxidant- and radical-caused aging and possible relation of
cancer: A hypoLhesis. Proc Nati Acad Sci USA defects in purine metabolism to imraune deficiency.
19S1; 78:6858. Ann NY Acad Sci 1985; 45:9. Stanbury JB et al
Benkovic SJ: The transfomiylase enzymes in de novo (editors): The Metaboiic Basis of
purine biosynthesis. Trends Biochem Sci 1984;9:320. Inherited Disease, 5th ed. McGraw-Hill, 1983.
Struktura i funkcja
kwasów nukleinowych 3
7
Dary! K. Granner. MD
H \ H. y l
3' H
Ryc. 37-1. Segment jednego pasma cząsteczki DNA, w której zasady purynowe i pi rym idy no we: adenina
(A), tymina (T), cytozyna (C) i guartina (G) są połączone przez fosfod iestro we wiązania (szkielet) między
resztami 2'-deoksyrybozylowymi związanymi z zasadami przez wiązanie N-glikozydowe. Zwróć uwagę, że
szkielet wiązań fosfod i estrowych wykazuje polarność (tj, ukierunkowanie).
stopień wierności. Ten wymóg, razem z danymi wymi naprzeciwległych pasmach jest bardzo
uzyskanymi za pomocą dyfrakcji promieni swoiste i zależy od wiązań wodorowych
X przez cząsteczkę DNA, i spostrzeżenia Char- A i T oraz G i C (ryc. 37-3).
gaffa, że w cząsteczkach DNA stężenie nuk- W dwupasmowej cząsteczce ograniczenia na-
leotydów deoksy a de noży nowych (A) równa się rzucone przez możliwość rotacji wokół wiąza-
stężeniu nukleotydów tymidynowych (T) nia fosfodiestrowego, uprzywilejowana konfi-
iA^JJ^ji stj^eniejiukleotydów deoksyguano- guracja antywiązania glikozydowego (p. ryc.
zynowych (G) równa się stężeniu nukleotydów 35-9) oraz dominujące tautomery (p. ryc. 35-4)
deoksycytydynowych (C) (G = C) pozwoliły za- 4 zasad (A, G, T i C) pozwalają tylko na
proponować we wczesnych latach 50. model sparowanie A wyłącznie z T i G wyłącznie z C,
dwupasmowej cząsteczki DNA. Propozycję ta- jak to przedstawiono na ryc. 37-3, Takie ograni-
ką przedstawili Watson,~Crick i Wilkins. Mo- czenie w parowaniu zasad wyjaśnia wcześniej-
del, który ci uczeni zaproponowali, przedsta- szą obserwację, że w_dwupasmowej cząsteczce
wiono na ryc. 37-2. 2 pasma prawoskrętnej DNA ilość A równa się ilości T, a ilość G równa
dwupasmowej cząsteczki są utrzymane przez się ilości C. 2 pasma, z których każde jest
wiązania wodorowe między zasadami puryno- polarne, w dwupasmowej cząsteczce są przeciw-
wymi a pi rym idy no wy mi odpowiadających so- ległe; tj. jedno pasmo biegnie w kierunku 5' do
bie cząsteczek linijnych. Wytworzenie par mię- 3', a drugie w kierunku 3' do 5'. Jest to
dzy nukleotydami purynowymi a pirymidyno- analogiczne do 2 równoległych ulic, z których
STRUKTURA I FUNKCJA KWASÓW NUKLEINOWYCH / 44S
2,0 nm
Rowek
mniejszy I
większy
nm
3,4 nm
Ryc. 37-2. Model Watsona-Cricka dwupasmowej helikalnej struktury postaci B DNA. Na lewo: Schemat
struktury. Strzałka pozioma pokazuje szerokość (średnicę) podwójnego heliksu (2,0 nm), a strzałka
pionowa długość jednego petnego zwoju heliksu (3,4 nm). Centralna oś podwójnego heiiksu jest
pokazana jako pionowa linia. Krótkie strzałki wskazują polarność przeciwległych pasm. (A — adenina,
C — cytozyna; G — guanina; T — tymina; P — fosforan, S — cukier [deoksyryboza]). Na prawo: Model
przestrzenny struktury DNA. (Zdjęcie wg James D, Watson, Molecutar Biology of the Gene, 3rd ed.
Copyright © 1976, 1970, 1965, by W. A. Benjamin, Inc, Menlo Park, CalifJ.
________________________________________________________________________________________
każda jest jednokierunkowa, ale ruch na nich DNA istnieje w postaci kilku
biegnie w odwrotnych kierunkach. W dwupas- dwupasmowych helikalnych struktur
mowych cząsteczkach DNA informacja genety- Dotychczas opisano 6 postaci cząsteczek
czną mieści się w sekwencji nukleotydów na DNA (A do E i Z), ale większość z nich
jednym paśmie, nazywanym pasmem matryco- znaleziono tylko w rygorystycznych warunkach
wym; przeciwległe do niego pasmo jest pasmem doświadczalnych. Postacie te odróżnia; 1) liczba
kodującym, ponieważ odpowiada ono trans- par zasad, które zajmują każdy zwój heliksu, 2)
kryptowi RNA, który z kolei koduje białko. nachylenie, czyli kąt między każdą parą zasad,
Na rycinie 37-3 przedstawiono, jak 3 wiąza- 3) średnica heliksu cząsteczki i 4) kierunek
nia wodorowe utrzymują nukleotyd deoksygua- skrętu (prawy lub lewy) podwójnego heliksu
nozynowy z nukleotydem deoksycytydyno- (tab. 37-1). Niektóre z tych postaci ulegają
wym, podczas gdy druga para, para A-T. jest przekształceniu wewnętrznemu przez zmianę
połączona 2 wiązaniami wodorowymi. Wiąza- takich warunków, jak stężenie soli i hydratacja.
nie G^T jest więc mocniejsze o ok. 50%. Z po- Możliwe, źe takie przekształcenie wewnętrzne
woduiej dodatkowej siły wiązali, a także z po- może się zdarzać in vivo.
wodu interakcji typu „stacking" regiony DNA Posfoć B, powszechnie dominująca postać
o dużej liczbie wiązań G-C są bardziej oporne DNA w warunkach fizjologicznych (małe stęże-
na denaturację, czyli „topnienie", niż regiony nie soli, duży stopień hydratacji), ma wielkość
o dużej liczbie wiązań A-T. skoku 3.4 nm na każdy zwój (ryc. 37-2). W ob-
446 / ROZDZIAŁ 37
RNA RÓŻNI SIĘ OD DNA POD Ryc. 37-4. Dwupasmowa struktura DNA i funkcja
WZGLĘDEM WŁAŚCIWOŚCI matrycowa każdego starego pasma, na której jest
CHEMICZNYCH syntetyzowane nowe komplementarne pasmo
(zaciemnione). (Wg James D. Watson Molecular
Biology of the Gene. 3rd ed. Copyright © 1976,
Kwas rybo nukleino wy (RNA) jest polime- 1970, 1965, by W. A. Beniamin, Inc, Menlo Park,
rem złożonym z rybo nukleotydów pury nowych Calif)
i pirym idy nowych, połączonych między sobą
STRUKTURA I FUNKCJA KWASÓW NUKLEINOWYCH
Oryginalna
cząsteczka
macierzysta
Drugie pokolenie
cząsteczek stost
rżanych
Sarn (konserwatywny Konserwatywny
.. (
Pierwsze pokoleń id
cząsteczek
siostrzanych
Ryc. 37-5. Oczekiwane rozmieszczenie pasm macierzystych DNA w przypadku sem i konserwatywnego
i konserwatywnego mechanizmu replikacji. Pasma macierzyste są oznaczone jako linie pełne, pasma
syntetyzowane od nowa jako Finie otwarte Mechanizm repiikacji DNA jest semikonserwatywny.
(Przerysowane i zreprodukowane za zgodą z: Lehninger A. L: Biochemistry, 2nd ed. Worth, 1975).
29 — Biochemia
450 / ROZDZIAŁ 37
NH2
Ryc. 37-6. Segment cząsteczki kwasu rybonukleinowego (RNA), w której zasady purynowe i pirymidyno-
we — adenina (A), uracyl (U), cytozyna (C) i guanina (G) są utrzymywane razem przez wiązania
fosfod i estrowe między resztami rybozylowymi związanymi z zasadami wiązaniami N-glikozydowy-
mi. Zwróć uwagę, że polimer wykazuje polarność oznaczoną przez reszty fosforanowe związane w po-
zycji 3' i 5'.
Pasm a DNA:
Ryc. 37-8. Współzależności między sekwencjami transkryptu RNA i jego genu, w którym pokazano
kodujące i niekodujące (matrycowe) pasma oraz ich polarność. Transkrypt RNA o polarności 5' do 3' jest
komplementarny do pasma matrycowego o poiarności 3' do 5'. Zwróć uwagę, że sekwencja w transkrypcje
RNA i jego poiarność jest taka sama, jak pasma kodującego, z wyjątkiem U w transkrypcie zastępującym
T w genie. _______ _______
452 / ROZDZIAŁ 37
DNA
mRNA
5'. . 3'
Rybosom
Ryc. 37-9. Ekspresja informacji genetycznej DNA w formie transkryptu mRNA Ten ostatni jest następnie
przepisany (translacja) przez rybosomy na cząsteczkę swoistego białka
H,N
NH,
nach, stanowiąc stałą cechę tRNA. Ramię ak- rybosomalnego RNA, w dużym stopniu zmety-
ceptorowe ma 7 pz, ramiona T f C i antykodo- lowane, są na terenie jąderka upakowane wraz
nowe — 5 pz, a ramię D3 (lub 4) pz. ze swoistymi białkami rybosomalnymi. W cyto-
Chociaż tRNA są trwale u prokariontów, plazmie rybosomy są dość trwale i zdolne do
u eukariontów są one nieco mniej trwałe. Od- wejścia w wiele cykli transiacyjnych. Funkcje
wrotnie jest z mRNA, który jest nietrwały RNA w rybosomie
u prokariontów, ale na ogół trwały w organiz- ^j^^jg y
mach eukariotycznych. nie są w pełni poznane, lecz są one niezbędne do
Rybosomalny RNA (rRNA). Rybosom uformowania struktury rybosomu i zdają się
jest iiukleoproteinowa sH^^lurfl flylppla7maty- mieć kluczową rolę w wiązaniu mRNA do
czną, iiójra funkcjonuje jako „maszyneria" do rybosomów i w jego translacji.
syntezy białek na matrycach mRNA. Na rybo- Mało cząsteczkowe trwałe RNA.
somacb cząsteczki mRNA i tRNA współdziała- W komórkach eukariotycznych znajdują się
ją w procesie translacji na swoiste cząsteczki w dużej ilości dyskretne, ewolucyjnie zachowy-
białek informacji przepisanej uprzednio z genu. wane, małocząstęczkowe, trwałe rodzaje RNA.
Składowe komponenty rybosomu ssaków, Większość tych cząsteczek egzystuje w postaci
który ma masę cząsteczkową ok. 4,2 x \06 i szy- rybonukleoprotein i są one rozmieszczone w ją-
bkość sedymentacyjną 80 S (jednostek Svedber- drze, w cytoplazmie albo w obu tych częściach
ga) przedstawiono w tab. 37-2. Rybosom ssa- komórki. Mają one od 90—300 nukleotydów
ków zawiera 2 główne podjednostki nukleo-
proteinowe, większą o masie cząsteczkowej Tabela 37-3. Niektóre rodzaje mat o cząsteczko-
2,8 x 10s (60S) i podjednostkę mniejszą o masie wych, trwałych RNA występujących w komórkach
cząsteczkowej 1.4 x 106 (40S). Podjednostka ssaków
60S zawiera 5S rybosomalny RNA {rRNA), Długość Liczba
5,8S rRNA i 28S rRNA; znajduje się tam także Nazwa (nukleo- cząstecze Umiejscowienie
ponad 50 swoistych polipeptydów. Mniejsza tydów) k
w
podjednostka, czyli podjednostka 40S, zawiera komórce
pojedynczą cząsteczkę 18S rRNA oraz ok. 30 U1 165 U10 6 N u kleopi azma/ hn R N A
łańcuchów poiipeptydowych. Wszystkie cząste- U2 188 5*10= Nukleoplazma
U3 216 3* 105 Jądro
czki rybosomalnego RNA, z wyjątkiem 5S
U4 139 1 * 10s Nukleoplazma
rRNA, pochodzą z przekształcenia na terenie U5 118 2* 10B Nukleoplazma
jądra pojedynczej prekursorowej cząsteczki 45S U6 106 3*10 ! Ziarnistości
RNA (p. rozdz. 40). Cząsteczka 5S rRNA ma perictiromatynowe
także swoją własną cząsteczkę prekursorową, 4,5 S 91-95 3*10* Jądro i cytoplazma
która jest niezależnie przepisywana. Cząsteczki 7S 280 5*10= Jądro i cytoplazma
7-2 290 1*10E Jądro i cytoplazma
7-3 300 2*10s Jądro
STRUKTURA I FUNKCJA KWASÓW N U KLE IM OWYCH / 455
sobie skrętów są prawie równolegle jedna wzglę- Jdnukkazy-DN A, Regiony te są zwykle umiejs-
dem drugiej. Histony Hl wydają się stabilizo- cowione bezpośrednio przed aktywnym genem
wać nić 30 nm, ale ich pozycja i pozycja i w regionach tych struktura nukleosomalna jest
przerywnika DNA o różnej długości nie zostały przerwana w wyniku związania białek niehis-
jeszcze zdefiniowane. Jest możliwe, że nukleoso- tonowych (p. rozdz. 39 i 41). Wydaje się, że
my mogą tworzyć różne upakowane struktury. w wielu przypadkach, gdy gen jest zdolny do
Aby wytworzyć chromosom mitotyczny 30 nm transkrypcji, musi on mieć nadwrażliwe miejsce
nić musi ulec dalszemu, ok. 100-krotnemu, w chromatynie w regionie bezpośrednio poprze-
upakowaniu swojej długości (p. niżej). dzającym gen. Białka biorące udział w trans-
W chromosomach interfazowycti nici chroma- krypcji oraz białka zaangażowane w utrzymaniu
tyny są zorganizowane w pętle lub jlomeny ,p dostępu do matrycowego pasma DNA biorą
długości 30000 100 000 par zasad zakot- udział w powstawaniu miejsc nadwraż-liwych.
wiczone w jądrze w strukturze szkieletowej (lub Miejsca nadwrażliwe często dostarczają
macierzy podporowej). W obrębie tych domen pierwszej wskazówki odnośnie do obecności
niektóre sekwencje DNA mogą być umiejs- i umiejscowienia elementu kontrolującego
cowione w sposób nieprzypadkowy. Sugeruje transkrypcję.
się, że każda wypętlona domena chromatyny Chromatyna nieaktywna transkrypcyjnie jest
odpowiada oddzielnej funkcji genetycznej za- w interiazle gęsto upakowana, co można stwier-
wierając zarówno kodujące, jak i niekodujące dzić przy użyciu mikroskopu elektronowego.
regiony genu. Nazywa sieją heterochromatyną. Chromatyna
aktywna" transkrypcyjnie wybarwia się jako
substancja mniej gęsta i określa się ją jako
NIEKTÓRE REGIONY CHROMATYNY euchromatyne. Euchromatyna replikuje się zwy-
SĄ „AKTYWNE"; INNE REGIONY SĄ kle wcześniej w cyklu komórkowym ssaków niż
„NIEAKTYWNE" heterochromatyną (p. niżej). Są 2 typy hetero-
chromatyny: konstytutywna i fakultatywna,
Ogólnie każda komórka indywidualnego or- Heterochromatyną konstytutywna jest zawsze
ganizmu wielokomórkowego zawiera tę samą upakowana, a "więc jest nieaktywna. Hetero-
informację genetyczną w postaci takich samych chromatyne konstytutywną znajduje się w re-
sekwencji DNA. Zatem różnice między różnymi gionach w pobliżu centromeru i w końcach
rodzajami komórek w obrębie jednego organiz- chromosomów (w telomerach). He ter ochrom a-
mu mogą być wytłumaczone zróżnicowaną eks- tyoa fakultatywna jest niekiedy skondensowa-
presją wspólnej informacji genetycznej. Chro- na, ale kiedy indziej jest aktywnie przepisywana,
matyna zawierająca geny aktywne (tj. chroma- a. więc nieskondensowana i mająca wygląd
tyna aktywna transkrypcyjnie) różni się pod euchromatyny. Spośród 2 żeńskich chromo-
wieloma względami od regionów nieaktywnych. somów X u ssaków 1 chromosom jest prawie
Struktura nukleosomalna aktywnej chromaty- całkowicie nieaktywny transkrypcyjnie i jest
ny jest zmieniona lub w bardzo aktywnych chromosomem heterochromatycznym. Jednak-
regionach jest jej brak. DNA w aktywnej chro- że heterochromatyczny chromosom X ulega
maty_nie zawiera obszerne regiony (długości ok. dekondensacji w okresie gametogenezy j staje
TOOOOO par zasad), które są wrażliwe na trawie- się aktywnym transkrypcyjnie we wczesnej emb-
nie iiuklca/ą. taką jak DNaza I. Wrażliwość riogenezie; tak więc jest to chromosom o fakul-
regionów chromatyny na DNazę I, które są tatywnej heterochromatynie.
aktywnie transkrybowane, odzwierciedla raczej Niektóre komórki insektów, np. Chironomus,
tylko potencjał dla transkrypcji niż samą trans- zawierają chromosomy olbrzymie, które uległy
krypcję, a w wielu systemach jest skorelowana replikacji w 10 cyklach, ale siostrzane chroma-
ze względnym brakiem 5'-metylodeoksycytydy- tydy nie oddzieliły się. Kopie DNA leżą jedna
ny w DNA. obok drugiej w precyzyjnym układzie i w rezul-
W obrębie dużych regionów aktywnej chro- tacie tworzą chromosom prążkowany, zawiera-
matyny" istnieją krótkie odcinki o 100—300 jący regiony chromatyny skondensowanej i jas-
nukleotydach, które wykazują nawet większą ne prążki chromatyny bardziej rozproszonej.
{20-krotną) wrażliwość na DNazę I. Te miejsca Transkrypcyjnie aktywne regiony tych chro-
nadwrażliwe prawdopodobnie wynikają z kon- mosomów politenicznych o silnie rozluźnionej
formacji strukturalnej, która sprzyja dostępno- budowie tworzą „pufy" zawierające enzymy
460 / ROZDZIAŁ 38
Bp-
i
10 11 \7
19
t
*
14
•
>
«
*
20 ■
1
*
7
16
4
%
22
21
Ryc. 38-6. Ludzki kariotyp (człowieka z normalnym zestawem 46 XY), w którym chromosomy
wybawiono barwnikiem wg metody Giemsy i ułożono stosownie do Konwencji Paryskiej (Dzięki
uprzejmości H. Ławce i F. Conte),
462 / ROZDZIAŁ 38
podzielony na różne „klasy sekwencji". S4 to: przebiegały szybciej niż w przypadku, gdyby
sekwencje unikatowe, czyli niepowtarzające wszystkie regiony kodujące dla danej funkcji
DNA i sekwencje DNA powtarzające, W geno- genetycznej były w postaci ciągłej. Takie zwięk-
mie haploidalnym unikatowe sekwencje DNA szone tempo rearanżacji genetycznej funkcjona-
zawierają zwykle pojedyncze kopie genów ko- lnych domen może prowadzić do szybkiej ewo-
dujących białka. Sekwencje powtarzające DNA lucji funkcji biologicznych.
w genomic haploidalnym zawierają sekwencje,
które zmieniają się odnośnie do liczby kopii od W ludzkim DNA przynajmniej 20—30%
2 aż do 107 kopii na 1 komórkę. genomu składa się z sekwencji
powtarzających
Ponad połowę DNA w organizmach Powtarzające sekwencje DNA mogą być ogó-
eukariotycznych stanowią sekwencje lnie sklasyfikowane jako umiarkowanie powta-
unikatowe, czyli niepowtarząjące rzające i często powtarzające. Często powtarza-
Dane szacunkowe (jak również rozmieszcze- jące sekwencje składają się z odcinków o długo-
nie powtarzających DNA) są oparte na licznych ści 5—500 par zasad, powtórzonych wiele razy
technikach hybrydyzacji DNA-RNA. Podobne w postaci tandemu. Sekwencje te są zwykle
techniki są stosowane do określenia liczby ak- zgrupowane w centromerach i telomerach chro-
tywnych genów w populacji unikatowych sek- mosomu i występują w ok. 1—10 min kopii
wencji DNA. W drożdżach, niższym organiz- w genomie haploidalnym. Sekwencje te są trans-
mie eukariotycznym. występuje ekspresja ok. krypcyjnie nieaktywne i mogą odgrywać
4 000 genów. W typowych tkankach wyższych w chromosomie rolę strukturalną.
organizmów eukariotycznych (np. wątroba i Umiarkowanie powtarzające sekwencje, które
nerka ssaków), ekspresji ulega 10 000-15 000 występują w genomie w liczbie mniejszej niż 106
genów. kopii na genom haploidalny, nie są zgrupowa-
ne, lecz rozproszone wśród sekwencji unikato-
Regiony kodujące są często wych i są klasyfikowane jako krótkie lub długie.
przerywane sekwencjami Długie sekwencje rozproszone mają długość
wtrąconymi 5000—7000 par zasad i występują w genomie
Kodujące regiony DNA, z których transkryp- haploidatnym w liczbie 1000—100000 kopii. Te
ty ostatecznie pojawiają się w cytoplazmie jako długie rozproszone sekwencje są otoczone z ka-
pojedyncze cząsteczki mRNA, są zwykle po- żdego końca przez sekwencje powtórzone wprost
przerywane w gen omie dużymi sekwencjami (ang, direct repeats) o 30O—600 parach zasad
wtrąconymi niekodującego DNA. Wskutek tego (ryc. 38-7), które bardzo przypominają długie
pierwotne transkrypty DNA-hnRNA zawierają końcowe sekwencje powtarzające (ang. long ter-
niekodujące sekwencje RNA, które muszą być minal repeats, LTR) występujące na końcach
usunięte w takim procesie, w którym także zintegrowanych DNA retrowirusów, W wielu
zachodzi wzajemne połączenie odpowiednich przypadkach te długie sekwencje rozproszone
segmentów kodujących z wytworzeniem doj-
rzałego mRNA. Większość sekwencji kodują-
cych pojedynczy mRNA jest poprzerywanych
Dtugie rozproszone sekwencja powtarzające (5
w genomie (a zatem i w pierwotnym transkryp- - 7tyslęcypar zasad)
cie) przynajmniej przez 1, a w niektórych przy- abc abc
padkach aż przez 50 niekodujących sekwencji a'b'c' a'b'c*
wtrąconych (introny). W większości przypad-
ków introny są znacznie dłuższe niż przyległe Sekwencje
regiony kodujące (eksony). Obróbkę pierwo- -powtarzające-
tnego transkryptu, która obejmuje zabranie proste (300 -60G
par zasad)
in tron ów i połączenie przyległych eksonów,
opisano szczegółowo w rozdz. 39. Ryc. 38-7. Obraz długich rozproszonych sekwen-
Funkcja sekwencji wtrąconych, czyli iDtronów cji powtarzających z końcowymi krótkimi prostymi
nie jest jasna. Mogą one służyć do rozdzielenia sekwencjami powtarzającymi (abc) i ich sekwen-
domen funkcjonalnych (eksonów) zakodowa- cjami komplementarnymi (a'b'c').
nej informacji w takiej postaci, która pozwala,
aby rearanżacje genetyczne przez rekombinację
ORGANIZACJA I REPLIKACJA DNA / 463
LEPORE
Ryc. 38-9. Proces nierównoważnej rekombinacji w regionie genomu ssaków generujących geny
strukturalne dia hemoglobiny i powstawanie nierównoważnych produktów rekombinacji 8-6 Lepore i 0-5
Lepore. Przykłady pokazują miejsca regionów, w których zaszła rekombinacja, (Reprodukowane za zgodą
z: Clegg J, B., Weetherall D, J.: |3S Thalassemia: Time for a reappraisal? Lancet 1974; 2:133).
partner pary chromosomów otrzymuje więcej je, 7. genomem bakteryjnym jest wybrane przez
materiału genetycznego w postaci dołączenia 2 mechanizmy. Jeśli bakteriofag zawiera sek-
lub podwojenia (ryc. 38-8), Nierówny crossing-- wencje DNA homologiczne do sekwencji cząste-
over występuje u ludzi, na co wskazuje obec- czki DNA gospodarza, to może zajść zdarzenie
ność hemoglobin typu Lepore lub anty-Lepore. rękombinacyjne analogiczne do zdarzenia, jakie
Nierówny crossing-over oddziałuje na tandemo- zachodzi między homologicznymi chromoso-
wą organizację powtarzających DNA czy to mami. Jednakże niektóre bakteriofagi syntety-
będą np. spokrewnione geny globiny, jak na ryc, zują białka, które wiążą swoiste miejsca
38-9, czy bardziej liczne powtarzające sekwencje
DNA. Nierówny crossing-over, powtarzający
w wyniku „poślizgu", powoduje zwiększenie
lub zmniejszenie liczby kopii rodziny sekwencji
powtarzających i może mieć udział w ekspansji
i utrwalaniu wariantów w obrębie tego upo-
rządkowanego obszaru.
30 — Biochemia
466 / ROZDZIAŁ 38
Ryc, 38-11. Wymiany siostrzanych chromatyd między ludzkimi chromosomami Wymiany wykryło przez
barwienie wg Giemsy chromosomów komórek, które miały 2 cykie replikacji w obecności bromodeok-
syurydyny. Strzałki pokazują niektóre regiony wymian (Dzięki uprzejmości S Wolff i J. Sodycote).
scu lub sąsiedztwie połączenia regionów V i C. kacji DNA u Escherichia coli, a następnie opisał
Te wtrącone sekwencje są przepisane na RNA występowanie w tym organizmie enzymu, na-
wraz z genami VL i CL, a sekwencje wtrącone zwanego obecnie polimerazą DNA I. Ten en-
zostają usunięte z RNA w czasie jego prze- zym ma liczne aktywności katalityczne, złożoną
kształceń w obrębie jądra (p. rozdz. 39 i 49). strukturę i powinowactwo do trifosforanów 4-
deoksyrybonukleozydów adeniny, guaniny,
cytozyny i tyminy. Reakcja polimeryzacji kata-
SYNTEZA I REPLIKACJA DNA SĄ lizowana przez polimerazę DNA I u £ colt
ŚCIŚLE KONTROLOWANE służyła jako prototypowa reakcja dla wszyst-
kich polimeraz DNA zarówno u organizmów
adaniem., replikacji DNA jest prokariotycznych, jak i eukariotycznych, choć
dostarczenie potomstwu mformagi genetycznej obecnie wiadomo, że główna rola tej polimerazy
zawartej w"cząsteczćemaderzyslej. Repiikacja polega raczej na zachowaniu wierności i udziale
DNA musi więc być kompletna i przeprowa- w procesach naprawczych niż na replikacji
dzona z dużym stopniem wierności, aby utrzymać DNA.
stabilność genetyczną w obrębie organizmów i
gatunków. Proces replikacji DNA jest złożony i Inicjacja syntezy DNA wymaga
obejmuje wiele funkcji komórkowych i wiele zapoczątkowania przez RNA
procesów weryfikacyjnych, gwarantujących Inicjacja syniezy pNA (ryc. 38-12) wymaga
wierność replikacji. Arthur Kornberg dokonał zapoczątkowania przez krótkie fragmenty
pierwszych obserwacji enzymologicznej repli- RNA. o długości ok. 10—200 nukleotydów.
■ ' ■
Dołączanl
edrugteg
468 / ROZDZIAŁ 38
Proces zapoczątkowania obejmuje atak nuk- się trifosforan tymidyny w rosnącym nowym
leofilowy grupy 3'-hydroksylowej primera p^mSy- a jego reszta cc-tostóranowa będzie
j<NA aa a-fosforan trifosforanu deoksynuk- atakowana pr?e7 grupę .1'-hydroksyl ową mono-
leozydu z od szczepieniem piro fosforanu. Grupa fbsforami deoksyrybonukleraydujwiężo doda-
3'-hydroksylowa świeżo przyłączonego mono- nego do polimeru. Przez ten stopniowy proces
fosforanu deoksyrybonukleozydu staje się wol- ęasmo matrycowe dyktuje, który trifosforan
na do przeprowadzenia nukleofilowego ataku deoksyrybonukleozydu jest komplementarny
na następny wchodzący trifosforan deoksyry- i prze? wiązania wodorowe utrzymuje go w miej-
bonukleozydu, ponownie na jego resztę a-fosfo- scu, podczas gdy grupa 3'-hydroksyiowa ros-
ranu z od szczepieniem piro fosforanu. Oczywiś- nącego pasma atakuje i powoduje inkorporację
cie wybór odpowiedniego deoksyry.honukleoty- nowego nukleotydu do polimeru. Te fragmenty
du, którego terminalna grupa 3'-hydroksylowa DNA, które zostają dołączone do cząsteczki
będzie podlegała atakowi, zależy od odpowied- inicjującego RNA, zostały wykryte przez Oka-
niego parowania z siostrzanym pasmem cząste- zaki i nazywane są obecnie fragmentami Okaza-
czki DNA, stosownie do reguły zaproponowa- ki (ryc. 38-14). U ssaków, gdy powstanie wiele
nej pierwotnie przez Watsona i Cricka (ryc. fragmentów Okazaki, kompleks replikacyjny
38-13). Gdy w odpowiednim miejscu .na mat- zaczyna usuwać primery RNA i uzupełniać
rycy jest; umiejscowiona cząsteczka monofos-fJ ubytki powstałe przez ich usunięcie odpowied-
ks vrv bonuk leozy du adeniny, włącza nimi deoksynukleotydami, dobieranymi przez
Prlmar
RNA
Rosnący polimer
DNA
Dołączanie TTP
Ryc. 38-13. Synteza DNA inicjowana przez primer RNA ilustrująca funkcję matrycową komplementar-
nego pasma macierzystego DNA.
O R G A N IZ A C J A i R E P L 1 K A C JA D N A /46 9
OMA matrycowy
3' ;
5'
lOpz 10
Primer Nowo pz
RNA syntetyzowane 100 pz-----------H h—H
pasmo ONA
parowanie zasad, a następnie łączenia fragmen- nietiąglej syntezy DNA jest pokazany schematy-
tów nowo zsyntetyzowanych. DNA przez en- cznie na ryc. 3&-15.
zymy zwane iiga/ami DNA. W jądrowym genomie ssaków większość pri-
merów RNA jest usuwanych w trakcie procesu
Proces replikacji jest polarny replikacji, podczas gdy w replikacji mitochon-
Jak już wspomniano, cząsteczki DNA są drialnego genomu mak odcinki RNA pozostają
dwupasmowe i 2 pasma są przeciwrównoległe, jako integralna część zamkniętych kołowych
tj. biegną w przeciwnych kierunkach. Replika- struktur DNA.
cja..X>NA u prokariontów i eukariontów za-
chodzi równocześnie na obu pasmach. Jednak Polimeryzacja i naprawianie DNA
w żadnym organizmie nie ma enzymu zdolnego wymaga licznych enzymów
polimeryzować DNA w kierunku 3' do 5' tak, że W komórkach ssaków istnieje klasa polime-
oba nowo replikujące pasma DNA nie mogą raz DNA, zwana polimerazą et, która znajduje
wydłużać się równocześnie w tym samym kie- się w jądrze i jest odpowiedzialna za replłkację
runku. Niemniej len sam enzym prowadzi re- chromosomów. 1 cząsteczka polimerazy a jest
plikacle obu pasm w tym samym czasie.JEajfc zdolna polimeryzować 100 nukleotydów na
dyngsy-enzym-replikuje Jedno pjtsnio („pasmo sekundę; jest to tempo 10-krotnie mniejsze niż
wLadące-")_w_spasób ciągły w kierunku 5' do 3'. tj. tempo polimeryzacji deoksynukleotydów przez
w tym samym kierunku replikacji. Taki sam bakteryjną polimerazę DNA. To zmniejszenie
enzym prowadzi implikację siostrzanego pasma tempa polimeryzacji może być wynikiem od-
Gipftsmfi.opóźnione") w sposób nieciągly polime- działywań nukleosomów. Nie wiadomo, jak
ryzując nukleotydy w krótkich odcinkach polimeraza DNA pokonuje nukleosomy w pro-
150—250 nukleotydów znowu w kierunku 5' do cesie replikacji DNA. Jednak po zreplikowaniu
3', ale w tym samym czasie synteza biegnie DNA budujące się nukleosomy są rozmiesz-
w kierunku tylnego końca poprzedzającego czone przypadkowo na każdej z nici siostrza-
primera RNA, a nie w kierunku mozreplikowa- nych. Nowo zsyntetyzowane rdzenie histonów,
nej części cząsteczki. Taki proces połowicznej w postaci oktameru, dołączają się do drugiego
Początek repllkacjl
3'
51
-5' -31
Początek replikacji
.Bańka replikaoyjna"
Białka rozwijające
u nasady widełek
repllkacyjnych
reputacji
Ryc. 38-16. Powstawanie „baniek replikacyjnych" w procesie syntezy DNA. Przedstawiono replikację
w obu kierunkach i proponowane pozycje białek rozwijających w widełkach replikacyjnych.
pasma w miarę posuwania się widełek replika- wodorowe swoich zasad nukleotydów wiąże
cyjnych. wprowadzane trifosforany deoksynukleozy-
Poiimeraza o mniejszej masie cząsteczkowej, dów. Oddzielenie dwupasmowego heliksu
tzw. poiimeraza p\ występuje także w jądrach DNA osiąga się przez cząsteczki białka, które
komórek ssaków, ale nie jest odpowiedzialna za stabilizują strukturę je d no pasmową w miarę po-
zwykłą replikację DMA. Może ona służyć suwania się widełek replikacyjnych. Te białka
w procesach naprawczych DNA (p. niżej). stabilizujące wiążą się stechiometrycżnie"~do_
Mitochondrialna poiimeraza DNA, poiimeraza pojedynczych pasm, nie zaburzając jednocześ-
7, jest odpowiedzialna za replikację miJochond- nie zdolności nukleotydów do pełnienia ich
rialnego genomu, innej cząsteczki DNA, która funkcji matrycowych (ryc. 38-17). Aby uzyskać
istnieje w postaci kolistej. oddzielenie pasm, opróc2 rozdzielenia 2 pasm
Cały genom ssaków replikuje się w ciągu podwójnego heliksu, musi zachodzić proces
9 h — okres potrzebny do utworzenia tetra- rozkręcenia cząsteczki (raz na każde 10 par
ploidalnego genomu z genomu diploidalnego nukleotydów). Biorąc pod uwagę czas, w któ-
w replikującej komórce. Proces ten wymaga rym musi zajść replikacja DNA, proces roz-
obecności licznych miejsc zapoczątkowania re- kręcenia musi zachodzić segmentami. We wszy-
plikacji DNA, które tworzą zgrupowania zawie-
rające ok. 100 takich jednostek replikacyjnych.
Replikacja przebiega w obu kierunkach wzdłuż
chromosomu i oba pasma są replikowane jed-
nocześnie. Taki proces replikacji wytwarza „ba-
ńki replikacyjne" (ryc. 38-16).
Liczne miejsca, które służą jako początki
replikacji DNA w komórkach eukariotycznych,
są słabo określone, wyjątek stanowią niektóre
wirusy zwierzęce i drożdże. Jest jasne, że inicja-
cja jest regulowana zarówno w przestrzeni, jak
i czasie, ponieważ zgrupowania przyległych
miejsc rozpoczynają replikację w sposób zsyn-
chronizowany. Sugeruje się, że funkcjonalne
domeny chroma tyny replikują jako pełne jedno-
stki, co nasuwa wniosek, że początki replikacji
są umiejscowione swoiście w odniesieniu do Ryc. 38-17. Hipotetyczny schemat działania białka
jednostek transkrypcji. wiążącego jednopasmowe sekwencje DNA w re
gionie widełek replikacyjnych. Po związaniu jedno-
W czasie replikacji DNA*2,pasma muszą być pasmowych regionów matrycy i ułatwieniu replika
od siebie oddzielone, aby każde z nich mogło cji białko podlega recyklizacji. (Dzięki uprzejmości
służyć jako matryca, która poprzez wiązania B. Albertsa).
ORGANIZACJA I REPLIKACJA DNA / 471
stkich organizmach istnieją liczne obrotowe cznie na ryc. 38-15: i porównany do ATP--
widełki ,,swivels" rozproszone w cząsteczkach zależnego procesu spajania prowadzonego
DNA. Mechanizm funkcji „swivels" polega na przez ligazy DNA. Topoizomerazy są także
działaniu swoistych enzymów, które wprowa- zdolne do rozkręcania superzwinietęgo DNA.
dzają przerwy w 1 paśmie rozkręcającego się Superzwinięty DNA jest strukturą wyższego
podwójnego heliksu, co umożliwia postępowa- rzędu kolistych cząsteczek DNA skręconych
niau>rocesu rozkręcania heliksu. Przerwy są wokół środka, jak to pokazano na ryc. 38-19.
szybko-ponownie spajane bez nakładu energii, W jednym gatunku wirusów zwierzęcych £re.-
ponjewiti. tworzy się jednocześnie wysokoener- trowirusy) istnieje klasa enzymów zdolnych do
getyczne, .wiązanie kowalencyjne między prze- syntezy jednopasmowej, a następnie dwupas-
rwanym wiązaniem fosfodiestrowym a enzy- mowej cząsteczki DNA z jednopasmowej mat-
mem wykazującym aktywność przerywania rycy RNA. Ta polimeraza, RNA-zależna poli-
I spajania pasma (ang. nicking-sealing enzyme). meraza DNA, czyli „odwrotna transkryptaza"
finzymy takie są nazwane topoizomerazami syntetyzuje najpierw hybrydową cząsteczkę
DNA. Proces ten jest przedstawiony schematy- DNA-RNA, wykorzystując genom RNA jako
Nacięcie O 3'
pojedynczego
pasma przez Istniej E}ce nacięcie
M
enzym Jednego pasma
Sioplen 2
Tworzenie
wiązania wysoko-
energetycznego
Stopień 3
Ryc. 38-18. Porównanie 2 typów reakcji naprawiania nacięć w DMA Ciąg reakcji po stronie prawej jest
katalizowany DNA ligazą; reakcje po stronie lewej topoizomerazą I DNA. (Nieco
zmodyfikowane
i zreprodukowane za zgodą Lehninger A. L: Biochemistry. 2nd ed, Worth, 1975).
_______________________________________________________________________________
472 / ROZDZIAŁ 38
Mitcza
w określonych czasach, a synteza DNA za-
chodzi głównie w komórkach przygotowują-
cych się do podziału w procesie mitozy. Regula-
cja wejścia komórki w fazę S obejmuje cykliczne
nukleotydy purynowe i prawdopodobnie sub-
straty do syntezy DNA, ale mechanizm ten nie
jest znany. Liczne wirusy wywołujące nowo-
twory (onkowirusy) są zdolne zmienić lub prze-
Ryc. 38-19. Superzwoje DNA. Lewoskrętny sole- rwać ograniczenia, które zwykie kontrolują
noidalny superzwój (na lewo) i forma odwrócona, wejście komórki ssaków z fazy Gi do fazy S. Ten
prawoskrętny wewnętrznie zwinięty superzwój po- mechanizm także nie jest poznany, ale praw-
wstający po usunięciu cylindrycznego rdzenia. dopodobnie obejmuje fosforylację swoistych
Takie przekształcenie jest analogiczne do tego,
które zachodzi po rozerwaniu nukleosomów w wy- cząsteczek białek gospodarza,
niku ekstrakcji histonów z chromatyny dużymi W czasie fazy S komórki ssaków zawierają
stężeniami soli. większe ilości polimerazy a DNA niż w niesyn-
tetyzujących fazach cyklu komórkowego. Da-
lej, enzymy, które są odpowiedzialne za wy-
tworzenie substratów do syntezy DNA, tj. trifo-
matrycę. Swoisty enzym, RNaza H degraduje
pasmo RNA, a pozostałe pasmo DNA służy s fora nów deoksyrybonukleozydów, zwiększają
z kolei jako matryca do utworzenia dwupas- także swoją aktywność, która zmniejsza się po
mowej cząsteczki DNA zawierającej informacje fazie syntezy, aż do ponownego pojawienia sie
istniejącą pierwotnie w genomie RNA zwierzę- sygnału do ponowienia syntezy DNA. W czasie
cego wirusa. fazy S jądrowy DNA jest replikowany komplet-
nie raz i tylko raz. Wydaje się, że raz zrep-
Synteza DNA zachodzi w czasie fazy likowanachromatyna jest tak „naznaczona", że
S cyklu komórkowego jej dalsza replikacja jest niemożliwa do momen-
W komórkach zwierzęcych, włączając także tu, aż przejdzie ona ponownie przez okres
komórki ludzkie, replikacja DNA genomu za- mitozy. Sugeruje się, że metylacja DNA może
chodzi tylko w określonym czasie życia komó- służyć jako taki kowalencyjnie związany znacz-
rki. C2as ten jest nazwany okresem syntezy albo nik.
fazą g. Okres ten jest zwykle czasowo od- Zwykle dana para chromosomów replikuje
dzielony od fazy mitotycznej przez okresy, równocześnie i w określonej części fazy S w każ-
w których nie zachodzi synteza DNA okreś-
lanych jako przerwa 1 (ang. gapi - - Gi)
i przerwa 2 (ang. gap2 — G:), które mają miejsce
odpowiednio przed i po fazie S (ryc. 38-20).
Komórka reguluje syntezę swego DNA, głów-
nie przez dopuszczenie procesu syntezy tylko
ORGANIZACJA I REPLIKACJA DNA / 473
D-Ryboza
A T C G G C T t ł A T C C G A T
1 1 1 1 1 1 1 1 1 MI M A
T A G C C G A G T H3C
G G C T A
i Energia cieplna D-ftyboza
A T C G G C T U A T C C G A T
1 1 1 1 1 1 ! 1 1 1 1 1 1 1 1
T A G C C G A G T A G G C T A przez wiązania typu cyklobutanu między po-tożony-
mi w sąsiedztwie resztami tyminy DNA.
DNA-GLIKOZYDAZA
URACYLOWA
A T C G G C T U A T C C G A T my usunięcia lub naprawienia takich Jirnerów
MMI I ! 1 1M1 tymina-tymina. Jeden z nich to mechanizm typu
M naprawa przez wycięcie, analogiczny do opisa-
T A G C C G A G T A G G C T A
nego wyżej, a drugi mechanizm p_ol_ega na
NUKLEAZY fotoreaktywacji światłem widzialnym swoistego
A T C G G C enzymu, który bezpośrednio in situ przekształca
T C C G A T
II II M wytworzony dimer do 2 monomerów.
MI MI Pęknięcia w pojedynczym paśmie, indukowa-
T A G C C G A G T A G G C T A
ne przez promienie jonizujące, mogą być na-
i POLIMERAZA DNA + prawiane przez bezpośrednie spojenie lub przez
LIGAZA DNA
rekombinację. Mechanizmy odpowiedzialne za
A T C G G C T U A T C C G A T naprawę wiązań „poprzecznych" między zasa-
II M II II M I M II dami przeciwległych pasm dwupasmowego heli-
T A G C C G A G T A G G C T A ksu DNA lub między DNA i cząsteczkami
białek są słabo poznane.
Ryc. 38-21. Naprawa ONA przez wycinanie. En Uszkodzenia wywołane promieniami jonizu-
zym DNA-glikozydaza uracylowa usuwa uracyl jącymi i przez alkilacje są zwykle naprawiane
powstały podczas spontanicznej deaminacji cyto przez wycięcie i resynteze krótkich odcinków.
zyny w DNA. Endonukleaza przecina wiązanie fosfo-
diestrowe w pobliżu miejsca uszkodzenia; następ Uszkodzenia promieniowaniem nadfioletowym
nie, po usunięciu przez endonukleazę kilku zasad, i poprzeczne wiązania miedzy pasmami sa na-
ubytek jest uzupełniony dzięki.działaniu polimerazy prawiane przez wycięcie i resynteze większych
naprawczej i pasmo jest ponownie spojone przez
ligazę (Dzięki uprzejmości B. Albertsa)
_______________________________________
ORGANIZACJA I REPLIKACJA DNA / 475
3 Synteza, przekształcanie
i metabolizm RNA
9
Dary/ K, Granner, MD
Pasma matrycowe
R y c . 3 9 - 1 . N a ry c in ie te j p o k a z a n o , z e g e n y m o g ą
b y ć tr a n s k r y b o w a n e z o b u p a s m D N A . S tr z a łk i
w s k a z u ją k ie r u n e k tr a n s k r y p c ji {p o ia r n o ść }. Z w ró ć
u w a g ę , ż e p a sm o m a try c o w e je s t z a w s z e o d c z- yt y
w a n e w k i e r u n k u 3 ' - 5 ' . P a s m o p r z e c iw le g ł e je s t Kompleks RNAP
z w a n e k o d u j ą c y m , p o n i e w a ż j e s t o n o id e n t y c z n e
( z w y j ą t k i e m z a m i a n y T n a U ) d o t r a n s k r y p t uRyc. 39-2. Polimeraza FINA (RNAP) katalizuje
m R N A ( p ie r w o t n y t r a n s k r y p t w k o m ó r k a c h e u k apolimeryzację
- rybonukleotydów na sekwencje
r io t y c z n y c h ), k tó r y k o d u je b ia łk o w y p r o d u k t g e n u . RNA, które są komplementarne do pasma mat-
rycowego genu Transkrypt RNA ma tę samą poiar-
ność (5' do 3'), co kodujące pasmo DNA, ale
w dwupasmowym heliksie DNA (ryc. 39-1). zawiera U zamiast T. RNAP z Escherichia coli składa
Dan£;paspłe-wtiwupasmowej cząsteczce DNA się z kompleksu 2 a podjednostek i 2 [} podjednos-
może więc służyć jako pasmo matrycowe dla tek (P i p") tworzących kompleks rdzeniowy. Holo-
enzym zawiera podjednostkę 6 w momencie, gdy
niektórych genów i jako pasmo kodujące dla kompleks znajduje się w sąsiedztwie miejsca startu
innych genów. Należy zwrócić uwagę, że sek- (ok. 10 pz), a następnie transkrypcja postępuje
wencja nukleotydów transkryptu DNA będzie jedynie przy użyciu kompleksu rdzeniowego. „Bań-
taka sama (z wyjątkiem U, która zastępuje T) ka" transkrypcyjna obejmuje obszar 17 nukleoty-
jak w paśmie kodującym. Informacja na paśmie dów stopionego DNA (zdenaturowanego DNA),
matrycowym jest odczytywana w kierunku 3' a cały kompleks pokrywa 30-75 pz w zależności od
do 5'. ------«*. konłormacji RNAP.
DNA-zależna polimeraza RNA jest enzymem
odpowiedzialnym za polimeryzację rybonukjeo-
tydjów-6 sekwencji kornplcmentarnej do pasma mRNA, do translacji mRNA i do ochrony
m^ixyco.w£gtLgenu (p. ryc. 39-2 i 39-3). Enzym mRNA przed atakiem egżonukieoiitycznym
przyjaczajsic do swoistego miejscajEgjnotpta, w kierunku 5: -* 3'.
na_p_a^nie_jn,atrycowym. Następuje po tym RN.Ą.(RHAJEXba-
itucjiiiaą^syntfiZŁRHA w_.mmkcie startui.pioees kterii Escherichia coli występuje ja k& cząsteczka
p_ostęj3iyc.dalej, aż osiągnie sekwencje teimjna- rfożoiiLi z 4 podjedtiostek. 2 z nich są identyczne
cyjne (ryc. 39-3). Jednostka transkrypcji jest to Ipodjednostki a), a 2 są podobne co do wielko-
regifin_I2NA rozciągający się między promoto- ści, ale nie identyczne (podjednostka p i P') (ryc.
rern_£i lermmatorL-m. Produkt RNA, który jest 39-2). RNAP zawiera także 2 atomy cynku.
-syBtetyztąyany wjąenmku 5"" do 3r, nazywamy Rdzeń polimerazy RNA posługuje się swoistym
piamaiłuym trangkr^p^i iAT^roani^maJ-h prn- czynnikiem białkowym (czynnik sigma [o]),
kariotycznych może on reprezentować produkt który pomaga rdzeniowi enzymu dołączyć się
kodowany przez kilka przyległych do siebie mocniej do swoistej sekwencji deoksyrybonuk-
genów; w komórkach ssaków jest to zwykle leotydowej regionu promotora. Bakterie zawie-
produkt pojedynczego genu. Knike.5' pierwo- rają wiele czynników o, ?. których każdy działa
tnego transkryptu RNA i dojrzałego cytoplaz- jako białko regulatorowe, które modyfikuje
matycznego RNA są identyczne. Miejsce startu swoistość rozpoznania promotora polimerazy
transkrypcji odpowiada więc imWeotydowi końca RNA. Pojawianie się różnych czynników a jest
5' roRNA Pierwotne transkryply generowane w systemach prokariotycznych skorelowane
KNA 11 są szybko w czasie z różnymi programami ekspresji ge-
opatrzone 7-melyloguanozylotrifosforanem (p. nów, takimi jak rozwój bakteriofagów, sporula-
ryc. 37-10) --^czaggczka" któiajutrzymujesię cja i reakcje na szok cieplny.
ryc. 37-10) ^g
i pojawia się na końcu 5' dojrzałego cytoplaz-
matycznego mRNA. Te ,.czapeczki metylacyj-
ne" są przypuszczalnie potrzebne do przekształ-
ceń (obróbki): pierwotnego transkryptu do
478 / ROZDZIAŁ 39
Holoenzym
pollmerazy RNA
Rdzeń pollmerazy □
Czynniki
sigma
+ATP+XTP
2. Inicjaoja nici HNA Uwolnienie sigma
pppApX wiązanie nusA
4. Termlnacja transkrypcji
nici RNA I uwolnienie
enzymu
a Elongacja nici
Czynniki term i nacji
CzynnlW antyierrnlnaojt
XTP
RNA
PPPA
Ryc. 39-3. Cykl transkrypcyjny u bakterii. Transkrypcję RNA bakteryjnego przedstawiono w 4 etapach:
1. Wiązanie z matrycą. Polimeraza RNA (RNAP) wiąże się z DNA i lokalizuje promotor. Z. Inicjacja
nici. Holoenzym RNAP (rdzeń+czynniki 6) katalizuje przyłączenie pierwszego nukleotydu (zwykle ATP
lub GTP) do drugiego trifosforanu rybonukleozydu z wytworzeniem dinukleotydu, 3. Elongacja nici.
Kolejne reszty nukleotydowe są dołączane do 3'-OH końca powstającej cząsteczki RNA; czynnik
5 dysocjuje od holoenzymu, gdy nić RNA osiągnie długość ok. 10 zasad. 4. Terminacja nici
i uwolnienie enzymu. Ukończona nić RNA i RNAP są uwolnione z matrycy. Regeneruje się hoioenzym
RNAP, który odnajduje promotor i cykl rozpoczyna się od nowa. {Zreprod u kowano z niewielkimi
modyfikacjami z: M, Chamberiin, The Enzymes, vol. XV, 1982). ■ _______
/%^:;-** ^m<:;V ,-
Ryc. 39-4. Fotografia z mikroskopu elektronowego ficznych kopii genów rybosomalnego RNA u płazów
w trakcie transkrypcji. Powiększenie ok 6000 x. Zauważ, że długość transkryptów zwiększa sie, w miarę jak
cząsteczki polimerazy RNA posuwają się wzdłuż poszczególnych genów rybosomalnego RNA. Proksymai-
ny, początkowy region transkrybowanego genu ma zatem krótkie przymocowane do genu transkrypty,
podczas gdy znacznie dłuższe transkrypty są związane z dystalnym końcem genu. Strzałki pokazują
kierunek (5' do 3) transkrypcji, począwszy od miejsca inicjacji do miejsca terminacji. (Reprodukowano za
zgodą z: Miller O. L. Jr, Beatty B. R,: Portrait of a gene. J. Celi Physiol. 1969, 74 [Suppl. 1]: 225),
480 / ROZDZIAŁ 39
Miejsce Gtartu
transkrypcji
Ryc. 39-5. Promotory bakteryjne, takie jak pokazany na tej rycinie promotor E. coli. mają 2 wspólne
regiony wysoko konserwowanych sekwencji nukleotydowych. Regiony te są umiejscowione 35 i 10 pz
w górę (w kierunku 5' pasma kodującego) od miejsca startu transkrypcji, które oznaczono symbolem +1.
Wszystkie nukleotydy w górę od miejsca inicjacji transkrypcji określa się umownie za pomocą liczb
ujemnych. Elementy sekwencji regulatorowych DNA {ramka TATA, itp.) są także umownie podawane
w kierunku 5'do 3', tak jak w paśmie kodującym. Jednak te elementy funkcjonują tytko na dwupasmowym
DNA,
Kierunek transkrypcji
Pasmo kodujące
DNA
-Pasmo AAAAAAAA-
matrycowe-
UUUUUU
Ryc. 39-6. Bakteryjny sygnał terminacji transkrypcji w genie zawiera odwróconą sekwencję powtarzającą
się (2 pola objęte ramką) podzieloną łącznikiem, po której następuje ciąg bogaty w pary AT {rycina ugory).
Sekwencja powtarzająca odwrócona po transkrypcji na RNA może generować strukturę drugorzędową
(dwuniciową) w transkrypcje RNA, jak to pokazano w dolnej części ryciny.
+1
Region kodujący tk
Ryc. 39-7. Sygnalne elementy transkrypcji i regulatorowe czynniki białkowe wiążące DNAwgeniekinazy
tymidynowej (tk) DNA-zależna poiimeraza II RNA wiąże się z regionem w dół od regionu ramki TATA
(który wiąże czynnik trans^rypcyjny TFIID) i inicjuje transkrypcję od pojedynczego określonego
nukleotydu. Częstość tego zdarzenia zwiększa się wówczas, gdy są obecne elementy c/5 położone w górę
(na lewo) oć początku genu (ramki GC i CAAT). Te elementy sygnalne wiążą odpowiednio czynniki
transkrypcyjne Sp1 i CTF i mogą funkcjonować, w położeniu o odwróconej polarności (strzałki).
ty, grŁ>ML.ma_gif .iaiY};f: tramaltrypija, irmg deter- Ta ba la 39-2. Niektóre elementy transkrypcji
minują tak-i^ esto ten pr ^tlt^ ">■* Taj"^ Na i czynniki, które się z nimi wiążą, i które znaleziono
przykład w genie kinazy tymidynowej wirusa w genach ssaków, przepisywane przez polimerazę
RNA II. Sekwencje DNA tych elementów podano
Herpes simplex, który do ekspresji genów po w nawiasach. Mała litera n oznacza każdy z nuk-
sługuje się czynnikami transkrypcyjnymi po ieotydów
chodzącymi od gospodarza, którym jest komór
ka ssaków, znajduje się unikatowe miejsce star Element Czynnik
tu transkrypcji; dokładność transkrypcji z tego TATA box (TATAAT) TFIID
miejsca startu zależy od sekwencji nukleotydo- CAAT box (CCAAT) Białka wiążące CAAT
wej — umiejscowionej fó nnkięatydńw w £Órę TGG(n)6.7GCCAA NF1 (czynnik jądiowy)
od miejsca startu (ryc. 39-7). Region ten ma GC box (GGGCGG) Sp1
sekwencje IATAAAAG i wykazuje znaczną Ig oktamer (ATTTCGAT) NFXB (czynnik b genu
homologię do czynnościowo spokrewnionej ra łańcucha^, tmmunoglo-
mki Pribnowa (TATAAT), która u prokarion- buliny)
tów jest umiejscowiona ok. 10 par zasad w górę Element wstrząsu ciepl- Czynnik transkrypcyjny
od punktu startu mRNA. Polimeraza RNA \S nego (Cnn GAAnn wstrząsu cieplnego
prawdopodobnie wiąże się do DNA w regionie TTCnnG)
ramki TATA i następnie zaczyna transkrypcję
pasma matrycowego w miejscu odległym o 32 gen podlegający regulacji. Czynniki białkowe
nukleotydy w dół (na prawo'). Ramka TATA określa się jako czynniki typu trans, ponieważ
wydaję E pochodzą one od genów umiejscowionych praw-
dopodobnie na innych chromosomach.
Elementy umiejscowione w górę od genu (na
lewo od genu) odpowiadają za wierność i częs-
g tość inicjacji i podlegają rygorystycznym wyma-
mi&jsca startu, określają, jak często ma zacho ganiom zarówno co do ich pozycji, jak i orien-
dzić, zdarzenie transkrypcyjne. Mutacje w tych tacji. Zmiany w pojedynczych zasadach mają
regionach zmniejszają częstość startu transkry dramatyczny wpływ na ich funkcję. Krytyczna
pcji 10—20 razj. l.c.dcmenty DNA nazywają jest odległość tych elementów od miejsca startu
się ramkamipC i CAAT, ponieważ występują i w zasadzie nie są one aktywne, jeśli zostanie
tam tego typu sekwencje (tab. 39-2), Jak przed odwrócona ich orientacja normalnie biegnąca
stawiono na ryc. 39-7, j^ażday tych ramek wi^że w kierunku 5' do 3' (ryc. 39-8).
unikatowe białki^-Sp^w-pfzypadkoii&fflii GC Trzecia kłasa sekwp.ncii
i Clf lalbó^CTEPB, NF1, NFY) j^_przypadku" noisLiiD^zmacniania lub inicjacji transkrypcji
ramki CAAT. Częstość inicjacji transkrypcji eukariolycznych genów. Elementy te są
jestnastcpslw"ern ruiń7inhni!^-" Ttje.nVi' białkami nazywane w zależności od skut: ku. jaki
_g ONA, podczas gdy oddziaływanie białko- wywołują elementarni (enhancers) lub
-DNA z famicą '1A'1 A"zapewma_wisni0Ść jnic-" tłumiącymi (silencers) t pcję. Elementy te
^ N A określa sie jako elementy znaleziono w różnych miejs-
^ ^ ^ j y
o aktywności cis, ponieważ są one umiejscowione na
tej samej cząsteczce DNA, na której mieści się
SYNTEZA, PRZEKSZTAŁCANIE I METABOLIZM RNA / 483
1
ukturalny
j
Ryc. 39-8. Schematyczny diagram pokazujący transkrypcyjne regiony kontrolne hipotetycznego euka rio-
tycznego genu klasy II (dającego jako produkt mRNA}. Taki gen może być podzielony na region
strukturalny i regulatorowy, a miejsce graniczne tych regionów jest zdefiniowane jako miejsce startu
transkrypcji (+1 -w-*). Gen strukturalny zawiera sekwencję DNA, która jest transkrybowana na mRNA,
który ostatecznie ulega translacji na białko. Region regulatorowy składa się z 2 elementów zapewniających
podstawową ekspresje genu Komponent proksymalny, zwykle ramka TATA, kieruje polimerazę II RNA na
odpowiednie miejsce (co zapewnia wierność transkrypcji). Inny komponent, element położony w górę,
określa częstość inicjacji. Spośród tych elementów najlepiej jest poznane białko CAAT, ale występują inne
sekwencje (Sp1, NF1, AP1, itp.), które mogą być użyte w różnych genach. W regulowanej ekspresji biorą
udział elementy, które wzmacniają (enhancers) lub wyciszają (silencers) ekspresję oraz elementy, które
pośredniczą w reakcji na różne sygnały, jak hormony, szok cieplny, metale i związki chemiczne. Swoista
tkankowo ekspresja jest zapewniona także przez swoiste sekwencje tego typu. Jest możliwe, że te
2 regiony regulatorowe nakładają się funkcjonalnie (pokazuje to linia łącząca). Zależności funkcjonalne od
orientacji wszystkich tych elementów pokazują strzałki wewnątrz prostokątów. Na przykład element
proksymalny musi mieć orientację 5' do 3'. Elementy położone w górę od elementów proksymalnych
najlepiej funkcjonują w orientacji 5' do 3', ale niektóre z nich mogą mieć odwróconą orientację
(odwróconą polarność). Linie przerywane pokazują, że niektóre elementy nie są uplasowane na stałe
w stosunku do miejsca startu transkrypcji. Istotnie, niektóre elementy odpowiedzialne za regulowaną
ekspresję mogą być umiejscowione jako elementy rozproszone wśród elementów uplasowanych w górę
od genu lub mogą być one umiejscowione w dół od miejsca startu transkrypcji (np. w obrębie intronów).
cach zarówno w górę, jak i w dół od miejsca interakcja swoistych białek z sekwencjami
startu transkrypcji. W odróżnieniu od elemen- DNA. Wiele takich czynników zidentyfikowa-
tów leżących proksymalnie i w górę od promo- no (tab. 39-2), a wielki wysiłek badawczy po-
tora, sekwencje wzmacniające i tłumiące mogą święca się analizie wpływu oddziaływań
wywierać swój wpływ także wówczas, gdy są białko--DNA na transkrypcję genu.
umiejscowione w odległości setek lub tysięcy Sygnały terminacji transkrypcji dla eukarioty-
zasad od jednostek transkrypcyjnych umiejs- cznej polimerazy RNA klasy II są słabo po-
cowionych na tym samym chromosomie (cis znane. Jednak wydaje się, że sygnały terminacji
sprzężonych). Jest zaskakujące, że sekwencje znajdują się daleko w dół (na prawo) od sekwen-
wzmacniające i tłumiące są aktywne niezależnie cji kodujących genów eukariotycznych. Na
od ich orientacji (polarności). przykład sygnał dla terminacji transkrypcji my-
Elementy reakcji hormonalnej (dla steroidów, siej P-globiny występuje w licznych miejscach
T3, TRH, cAMP, prolaktyny itp.) działają jako 1000 do 2000 zasad od miejsca, w którym jest
sekwencje wzmacniające lub tłumiące, albo dodawana sekwencja (ogon) poli (A). Niewiele
w sprzężeniu z nimi (p. rozdz. 44). Inne procesy wiadomo o procesie terminacji ani o tym, czy
wzmacniają lub tłumią ekspresję genu, np. reak- w proces ten są włączone swoiste czynniki
cje na wstrząs cieplny, metale (Cd 2+ i Zn2+) i terminacji podobne do bakteryjnego czynnika
niektóre toksyczne związki chemiczne (np. p. Wiadomo jednak, że koniec 3' mRNA jest
dioksyna), działając przez swoiste elementy re- syntetyzowany_w_jakxesie potranskrypcyjnym
gulatorowe. Tkankowo swoista ekspresja ge- TwyHajejię pr^biegać w 7 fflzftch. Pn przejściu
nów, np. gen albuminy w wątrobie, zachodzi pomńerazy RNA klasy II regionu jednostki
także przez swoiste sekwencje DNA. transkrypcyjnej kodującego 3' końcowy frag-
Wspólną cechą tych podstawowych i regula- ment trańskryptu, endonukłeaza RNA przecina
torowych elementów jest to, że zawsze zachodzi pierwotny transkrypt w miejscu ok. 15 zasad
4-84 / ROZDZIAŁ 39
Cap—[
G-G
Ugacja ekaonu 1 do Kań ca S'eksonu Z Enzymatyczne strawtenre [ntronii
Sekwencja kon
UAAGU
- Intron-
Ryc. 39-10.Sekwencje konsensus w miejscu połączenia.
486 / ROZDZIAŁ 39
lasso. Okazuje się, że koniec 5' sekwencji wtrą- RNA MOŻE DZIAŁAĆ JAKO CZYNNIK
conej, łączy się przez wiązanie fosfodiestrowe KATALITYCZNY
2r—-5' z resztą nukleotydu adenylowego 28-37
nukleotydów w górę (na lewo) od końca 3' Jako dodatek do katalitycznej aktywności
sekwencji wtrąconej (intronu). Proces ten i oma- wnoszonej przez snRNA w kształtowaniu cząs-
wiana struktura jest schematycznie przedsta- teczki mRNA, przynajmniej 3 inne reakcje
wiona na ryc. 39-9. przekształcenia RNA są katalizowane przez
Wydaje się, że rozwiązano tajemnicę wzajem- RNA. Obserwacje, przeprowadzone na orga-
nych relacji hnRNA i odpowiadającego mu nellach roślin, drożdży, wirusów i komórek
dojrzałego mRNA w komórkach eukariotycz- wyższych eukariontów, wykazują, że RNA mo-
nych. Cza^leczkiJinRNA są pierwotnymi trans- że działać jako enzym. Odkrycie to zrewoluc-
kryptami oraz produktami swoich wczesnych jonizowało nasze pojęcia o działaniu enzymów
przeTĆśztaloent^ó "dodaniu czapeczek i sek- i początkach życia.
wencji poli(A) oraz zabraniu części odpowia-
dającej mtronom, cząsteczki te są transpor-
towane do cytoplazmy jako dojrzałe cząsteczki INFORMACYJNY RNA (mRNA)
mRNA. JEST MODYFIKOWANY NA
Przekształcanie cząsteczek hnRNA może po- KOŃCACH 5' i 3'
tencjalnie shiżyiTSo regulacji ekspresji genów.
Wykazano, że alternatywne wzory składania Jak wspomniano wyżej, cząsteczki mRNA
RNA mogą być przedmiotem kontroli rozwoju ssaków mają strukturę zwaną czapeczką na
embrionalnego. Można podać liczne przykłady, końcu 5' i większość z nich ma sekwencję (ogon)
ale 3 z nich określają istotę zagadnienia. Na poli(A) w końcu 3'. Struktura czapeczki jest
przykład cytoplazmatyczne mRNA dla a-amy- dodana do końca 5' nowo przepisywanego
lazy w śliniance szczura i wątrobie szczura prekursora mRNA w jądrze przed transportem
różnią się sekwencjami 5', podczas gdy pozos- cząsteczki mRNA do cytoplazmy. Sekwencja
tała część mRNA genów zawierających region poli(A)(gdy występuje) jest dodana albo w jąd-
kodujący i miejsce dodania sekwencji poli(A) są rze, albo w cytoplazmie. Wtórne metylacje
identyczne. Dalsza analiza wykazała, że chociaż cząsteczek mRNA w obrębie grup 2'-hydroksy-
pierwotne transkrypty są duże i nakładające się, lowych i atomu N6 reszt adenylanowych wy-
różne miejsca składania są użyte do połączenia stępują po pojawieniu się cząsteczki mRNA
2 różnych czapeczek i sekwencji liderowych do w cytoplazmie. Czapeczka 5' transkryptu RNA
takiego samego trzonu mRNA. W dodatku jest niezbędna do wytworzenia kompleksu ry-
alternatywne wzory składania DNA są użyte do bo nukleoprotei nowego, do reakcji składania,
wytworzenia 2 różnych mRNA kodujących i może być włączona w transport mRNA oraz
ciężki łańcuch immunog] obu liny —jeden, który rozpoczęcie translacji, a także osłania koniec 5'
koduje ciężki łańcuch białkowy związany z bło- mRNA przed atakiem egzonukleaz działają-
ną i drugi, który koduje ciężki łańcuch białka cych w kierunku 5'—*3r.
ulegający wydzielaniu (p. rozdz. 41). Składanie Rola sekwencji poli(A) jest nieznana, ale
(spajanie) RNA jest zwykle niezbędne w celu wydaje się, że polega ona na osłonie końca 3'
wytworzenia cząsteczek informacyjnego RNA, RNA przed atakiem cgzonukleazy działają-
a wymóg składania jest dodatkowym mechaniz- cej w kierunku 3'-+ 5'. W żadnym przypadku
mem zróżnicowanej regulacji ekspresji genu. występowanie lub brak sekwencji poli(A) nie
Przynajmniej 1 postać p-talasemii, choroby, determinuje, czy prekursorowa cząsteczka obe-
w której gen p-globiny jest silnie wytłumiony, cna w jądrze pojawi się w cytoplazmie, ponie-
pojawia się w wyniku zmiany nukleotydów waż nie wszystkie cząsteczki hnRNA zawierają-
w miej scu połączenia ekson-intron, co wyklucza ce sekwencję poli{A) wchodzą w skład cytoplaz-
usunięcie intronu i przez to prowadzi do zmniej- matycznego mRNA, ani nie wszystkie cytoplaz-
szonej syntezy łańcucha p lub ją wyklucza. Jest matyczne cząsteczki mRNA zawierają sekwen-
to konsekwencja przerwania normalnej ramki cję poli(A) (histony są najlepiej zauważalnym
odczytu w mRNA. Jest oczywiste, że wada przykładem). W komórkach ssaków reakcje
w podstawowym procesie, jakim jest składanie cytoplazmatyczne mogą dodawać i usuwać re-
RNA, zmniejsza dokładność, jaką musi mieć szty adenylanowe z sekwencji poli(A); procesy
proces składania RNA-RNA. te są związane ze zmianą stabilności mRNA.
SYNTEZA, PRZEKSZTAŁCANIE I METABOLIZM RNA / 487
28S
KWASY NUKLEINOWE SĄ
TRAWIONE PRZEZ SWOISTE
NUKLEAZY
Od wielu lat są znane enzymy zdolne do
rozkładu kwasów nukleinowych. Enzymy te są
klasyfikowane w różny sposób. Te, które są
swoiste w.stosunku do kwasu_de.Qksyjpy.bonuk-
kinowego nazywa sie deoksyryhonukLeazami, a
te, które swoiście Tiydrolizują kwasy rybonuk-
leinowe są rybonukleazami, W obrębie każdej
SYNTEZA, PRZEKSZTAŁCANIE I METABOLIZM RNA / 489
ne pojedyncze pasma, podczas gdy inne mają Niektóre z białek ehronią mRNA przed trawie-
zdolność' hydrolizowania pojedynczych pasm niem przez- Hukleazy, podczas gdy inne mogą
pozostających w strukturze dwupasmowej cząs- w pewnych warunkach pobudzać atak nuk-
teczki. Istnieją klasy endonukleaz. _które roz- leazowy. Sądzi się, że mRNA są stabilizowane
poznają swoiste sekwencje w DNA; większość łub destabilizowane przez interakcje białek z ich
z nich to endonukleazj restrykcyjne, które obec- różnymi strukturami i sekwencjami. Niektóre
nie stały się ważnym narzędziem w genetyce efektory, np. honnony, mogą regulować stabil-
molekularnej i naukach medycznych. W tabeli ność mRNA przez zwiększanie lub zmniejszanie
42.1 przedstawiono listę niektórych obecnie ilości tych biaiek.
znanych endonukleaz restrykcyjnych. Obecnie wiadomo, że końce cząsteczek mRNA
Niektóre nukleazy są zdolne hydrolizować odpowiadają za stabilność mRNA (p. ryc. 39-12).
nukleotyd tylko wówczas, gdy znajduje się on Struktura, zwana czapeczką, w końcu 5r cuka-
na końcu cząsteczki; są to egzonukieazy. Eg- riotycznego mRNA zapobiega atakowi 5' eg-
zonukleazy działają tlkoWjectayjiJeruK zonukleaz, a sekwencja poli (A) zapobiega
y ją y j y j J "aktywności 3' egzonukieaz. Zakłada się, że
. 3' aipo a -» 5 j. u bakterii eg^ortuiOeaza w cząsteczkach mRNA mających te struktury
3'-» 5' jest mtegraTną"ćzęścią replikacyjnej ma- pojedynczy atak endonukleolityczny pozwala
szynerii DNA, gdzie służy do odcięcia świeżo na atak egzonukieaz i strawienie całej cząste-
dodanego deoksynukleotydu w przypadku błę- czki. Sądzi się, że inne struktury (sekwencje)
dnego parowania zasad. w obrębie 5' niekodujących sekwencji (5' NCS),
w obrębie regionu kodującego i w obrębie
3'NCS mogą pobudzać albo zapobiegać temu
REGULACJA ROZPADU STANOWI początkowemu działaniu endonukleaz (ryc.
JESZCZE INNY MECHANIZM 39—12). W celu ilustracji podano kilka przy-
REGULUJĄCY ILOŚĆ kładów.
INFORMACYJNEGO RNA Usunięcie 5'NCS powoduje 3 — 5-krotne
przedłużenie okresu półtrwania c-myc mRNA.
Chociaż w komórkach ssaków większość Skrócenie kodującego regionu histonowego
mRNA jest bardzo stabilna (okresy półtrwania mRNA powoduje przedłużenie okresu półtrwa-
wynoszą godziny) obrót innych jest bardzo oia. Rodzaj autoregulacji stabilności mRNA
szybki (okresy póhrwania 10 — 30 min). W aie- pośrednio obejmuje region kodujący. Wolna
których przepadkach stabilność mRNA pod- tubulina wiąże się z pierwszymi 4 aminokwasa-
lega regulacji. Ma to ważne implikacje, ponie- mi powstającego łańcucha tubuliny, w miarę jak
waż zwykle mamy do czynienia z prostą zależ- ten wyłania się z rybosomu. Powoduje to ak-
nością między iJością mRNA a przetłumacze- tywację RNazy związanej z rybosomem, która
niem tego mRNA na kodowane przez niego następnie trawi mRNA tubuiiny.
białko. Zmiany w stabilności swoistych mRNA Struktury przy końcu 3', łącznie z sekwencją
mogą mieć przeto duże wpływy na procesy poli(X7 wymagają tub osłabiają stabilność swoi-
biologiczne. stych mRNA. Brak sekwencji poli(A) jest zwią-
Informacyjne RNA egzystują w cytopiazmie zany z szybkim rozkładem mRNA, a zabranie
jako cząsteczki rybonukleoproteinowe (RNP).
O AUUUA
Ryc. 39-12. Struktura typowego eukariotycznego mRNA pokazująca elementy biorące udział w regulacji
stabilności mRNA. Typowy eukariotyczny mRNA ma 5' niefcoduja.ee sekwencje (5' noncoding sequences,
5' NCS), region kodujący i 3' NCS. Prawie wszystkie eukariotyczne mRNA mają czapeczkę zmodyfikowa -
nych nukleotydów (cap) w końcu 5' i większość ma w końcu 3' trakt („ogon") sekwencji poliadenylo-
wych. Czapeczka u końca 5' i ogon poli (A) u końca 3' chronią mRNA przed atakiem egzonukieaz.
490 / ROZDZIAŁ 39
poli(A) z niektórych RNA powoduje ich des- uczestniczą w regulacji stabilności mRNA, po-
tabilizację. Histonowe mRNA nie mają sekwen- dobnie jak liczne mechanizmy biorą udział
cji poli(A), ale przy końcu 3' mają sekwencję, w regulacji syntezy mRNA CSF. Skoordyno-
która może tworzyć strukturę pętli z szypułą i ta wana regulacja tych 2 procesów daje komórce
struktura wydaje się być odpowiedzialna za znaczną zdolność adaptacyjną.
oporność na atak egzonukleolityczny. mRNA
histonu H4jest np, degradowany od końca 3' do
5', ale tylko wówczas, gdy zajdzie pojedyncze
przecięcie endonukleolityczne w odległości ok. PIŚMIENNICTWO
9 nukleotydów do końca 3', w rejonie zdolnym
wytworzyć strukturę pętli z szypułą. Struktury Breathnach R, Chambon P: Organization and eipre-
typu pętla z szypulą w obrębie 3* niekodujących ssion of eucaryotic split genes coding for proteina.
sekwencji końca 3' są także krytyczne dla Annu Rev Biochem 1981;5O:349. Dynan WS,
Tjian R: Control of eucaryotic mRNA
regulacji jonami żelaza mRNA kodującego re- synthesis by seąuence specific DNA binding prote-
ceptor transferyny. Struktury pętla-szypuła są ins. Naturę (Łondon) 1985i3I6:774. Maniatis T,
również związane ze stabilnością mRNA u bak- Read R; The role of smali nuclear
terii, co sugeruje, że mechanizm ten jest szeroko ribonucleoprotein particles in pre-mRNA splieing.
wykorzystywany. Naturę (London) 1987:315:671. McClure WR:
Inne sekwencje końca 3' pewnych eukarioty- Protein-nucleic acid interactions in
cznychmRNA biorą udział w destabilizacji tych transcription: A molecular analysis. Annu Rev
cząsteczek. Szczególnie interesujące są regiony Biochem 1985;54:171. McKnight S, Tjian R:
Transcriptional selectivity of
bogate w sekwencje AU, z których wiele zawiera viral genes ia mammalian cells. Celi 1986; 46:795.
sekwencje (motyw) AUUUA. Sekwencje takie Nevins JR: The pathway of eukaryotic mRNA for-
znajdują się w mRNA, które mają krótki okres mation. Annu Rev Biochem 1983,52:44J. Pacigett
półtrwania i obejmują mRNA dla wielu on- RAet al: Splicingof messenger RNA precur-
kogenów i cytokin. Ważność tego regionu uwy- sors. Annu Rev Biochem 1986;55:1119. Ross J:
pukla doświadczenie, w którym sekwencja od- The turnover of messenger RNA. Sci Ani
powiadająca regionowi niekodującemu 3' krót- 1989;260:48. Ruskin B et al: Excision of an intact
ko żyjącego mRNA,czynnika stymulującego intron as a novel
lariat structure during pre-mRNA splicing in vitro.
kolonie (CSF), który zawiera motyw AU U U A, Cel! 1984;38:317. Sentenec A: Eucaryotic RNA
byta dodana do końca 3' mRNA P-globiny. polymerases. Crit Rev
Zamiast uzyskania dużej stabilności taki hyb- Biol 1985;18:31. Shapiro DJ et al: Regulation of
rydowy mRNA |3-globiny stal się krótko żyją- mRNA stability in
cym mRNA, CO jest cechą charakterystyczną eukaryotic cells. Bioessays 1987;6:221, Sliarp PA;
mRNA CSF. Z tych kilku cytowanych przy- On the origin of RN A splicing and introns.
kładów jasno wynika, że liczne mechanizmy Celi 1985;42:397.
■
Synteza białek i
kod genetyczny 40
Dary! K. Granner, MD
Tabela 40-1. Kod genetyczny kodony w infor- nukleotyd w antykodonie, który rozpoznaje 3.
macyjnym RNA)" zasadę (w kierunku 3') kodonu, może być mniej
Pierwszy Drugi Trzeci dyskryminującym (rodziny mieszane) albo nie-
dyskryminującym (rodziny niemieszane), a mi-
nukleotyd nukleotyd nukieotyd mo to jest w stanie wprowadzić odpowiedni,
U C A G aktualnie potrzebny, aminokwas. Zjawisko to
zmniejsza rygor parowania między 3 zasadą
Phe Ser Tyr Cys U kodonu a komplementarnym nukleotydem
w antykodonie i objaśnia je hipoteza tolerancji
U Pne Ser TV r Cys C („wobble" hypothesis). Zjueltcznymi wyjątkami
Leu Ser Term Term' A
dany swoisty kodon będzie wprowadza! tylko
Leu Ser Term Trp G
1 swoisty aminokwas, chociaż .dany swoisty ami-
Leu Pro His Arg U nokwas może być rozpoznany przez więcej niż
1 kodon.
C Leu Pro His Arg C
Leu Pro Gin Arg A
"Jak "to wyjaśnimy niżej odczytywanie kodu
Leu Pro Gin Arg G genetycznego w trakcie procesu synt^^y
jj d łdjh i
Ile Thr Asn Ser U
g ^^y
A de Thr Asn Ser C nie obejmuje żadnych nakładających się kodo-
Ile" Thr Lys Arg* A nów. Kod genetyczny jest wiec kodem nienak-
Met Thr Lys Arg" G łaeJającym się. Od momentu, od którego zacznie
Val Ala Asp Gly U się odczytywanie od swoistego kodonu nie ma
znaków przestankowych między kodonami
G Val Ala Asp Gly C
Val Ala Glu Gly A
1 przekaz informacji jest odczytywany z
Val Ala Glu Gly G ciągłej
sekwencji triplctów nukleotydowych, aż do cza
su gdy osiągnie się kodon nonsensowny.
* Określenia pierwszy, drugi i trzeci nukleotyd
odnoszą się do indyw idualny ch nukleo ty dów
Dotychczas sądzono, że kod genetyczny jest
w kodonie tripletowym. U — nukleotyd urydyny; uniwersalny. Obecnie wykazano, że grupa cząs-
C — nukleotyd cytydyny, A — nukleotyd adeniny; teczek tRNA w mitochondriach (które zawiera-
G — nukleotyd guaniny; Met — kodon inicjujący ją oddzielny i różniący się od cytoplazmatycz-
łańcuch peptydowy; Term — kodon kończący łań- nego mechanizm translacyjny) u niższych i wy-
cuch. AUG — triplet kodujący Met, służy jako ższych eukariontów, z człowiekiem włącznie,
kodon inicjujący w komórkach ssaków. (Skróty odczytuje 4 kodony w sposób inny niż cząste-
aminokwasów są objaśnione w rozdz. 3). czki tRNA w cytoplazmie nawet tych samych
** W mitochondriacb ssaków AUA koduje Met
a UGA — Trp; kodony AGA I AGG służą J3ko
komórek. Jak to wynika z tab. 40-1, kodon
sygnały kończące łańcuch. AUA jest odczytywany jako Met, a UGA
koduje Trp w mitochondriach u ssaków. Te
2 kodony mieszczą się w 2 rodzinach kodonów
Rozpoznanie swoistych kodonów w mRNA określonych jako unikatowe: w rodzinie UG
przez adaptacyjne cząsteczki tRNA jest zależne i rodzinie AU. Oczywiście w celu zmniejszenia
od ich regionu antykodonowego i reguł swoistego liczby cząsteczek tRNA, niezbędnych do trans
parowania zasad. Każda cząsteczka tRNA za- lacji kodu genetycznego, mitochondria były
wiera swoistą sekwencję komplementarną do zdolne przekształcić rodzinę UG i rodzinę AU
kodonu, którą nazywa się antyk odo nem. Dla do prostych typów mieszanych. Ponadto kodo
danego kodonn_jw~ -riRNA lylko pojedynczy ny AGA i AGG są odczytywane jako sygnały
roĆTźaj cząsteczki tRNA ma odpowiedni an- stop, czyli kodony terminacji łańcucha, a nie
ty kod on. Ponieważ każda cząsteczka tRNA jako kodony Arg. W wyniku tego mitochondria
może być obarczona tylko 1 swoistym amino- potrzebują jedynie 22 rodzaje cząsteczek tRNA,
kwasem, dlaiego każdy kodon określa tylko aby odczytać swój kod genetyczny, podczas gdy
1 aminokwas. Jednak niektóre cząsteczki tRNA system translacji w cytoplazmie ma pełny ze
mogą używać antykodonu do rozpoznawania staw 31 rodzajów cząsteczek tRNA. Oprócz
więcej niż 1 kodonu. Jak można zaobserwować tego wyjątku kod genetyczny jest uniwersalny.
na przykładzie niemieszanych rodzin kodonów, Częstość, z jaką jest używany kodon każdego
aminokwasu, różni się znacznie między gatun
kami i w obrębie różnych tkanek tego samego
gatunku. Zestawienia częstości używania kodo-
494 / ROZDZIAŁ 40
nów stają się coraz dokładniejsze w miarę jak zycji 3'-hydroksylowej końcowej adenozyny.
coraz więcej genów jest sekwencjonowanych. Aminokwas pozostaje przyłączony do swoi-
Ma to duże znaczenie, ponieważ badacze po- stegtrtRNĄ wiązaniem estrowym do czasu, aż
trzebują odtworzyć strukturę mRNA na pod- będzie użyty do polimeryzacji w swoistej pozycji
stawie dedukcji sekwencji aminokwasów w czę- w trakcie tworzenia prekursora polipeptydowe^~
ści białka w celu uzyskania, na drodze syntezy, go cząsteczki białkowej.
sondy oligonukleotydowej niezbędnej do roz- Na tym etapie naszych rozważań musimy
poczęcia procesu klonowania rekombinacyjne- powrócić do ważnych regionów cząsteczki
go DNA. tRNA opisanych w rozdz. 37 (i zilustrowanych
na ryc. 37-11). Ramię tymidyna-pseudoury-
dyna-cytydyna (T?Ć) jest włączone w proces
DLA KAŻDEGO Z 20 AMINOKWASÓW wiązania aminoacylo-tRNA do powierzchni
ISTNIEJE PRZYNAJMNIEJ 1 RODZAJ rybosomu w miejscu syntezy białka. Ramię
TRANSFEROWEGO RNA (tRNA) D jest jednym z miejsc istotnych do właściwego
rozpoznania danego rodzaju tRNA przez właś-
Cząsteczki tRNA mają zadziwiająco podob- ciwą mu syntetazę aminoacylo-tRNA. Ramię
ne funkcje i trójwymiarowe struktury. Funkcja akceptorowe, umiejscowione przy końcu 3'^hy-
cząsteczek rRNA jako adaptatorów wymaga droksyloadenozylowym jest miejscem.dołącze-
obarczenia każdego swoistego tRNA swoistym nia swoistego aminokwasu.
aminokwasem. Ponieważ nie ma powinowact- Region antykodonowy składa się z JLouk-
wa kwasów nukleinowych do swoistych grup leotydów i jest rozpoznawany przez 3-liteiawy
funkcyjnych aminokwasów, rozpoznania musi kodon w mRNA (ryc. 40-2). Sekwencja ta,
dokonać cząsteczka białka zdolna do rozpoz- odczytywana w pętli antykodonowej w kierun-
nania swoistej cząsteczki tRNA i swoistego ku 3' do 5', składa się z: dowolnej zasady
aminokwasu. Dla tych swoistych funkcji roz- zmodyfikowanej puryny-X-Y-Z—pirymidyny--
poznawczych i dla właściwego dołączenia 20 pLrymidyny—5'. Zwróć uwagę, że kierunek
aminokwasów do swoistych cząsteczek tRNA odczytu antykodonu jest 3' do 5', podczas gdy
jest konieczne przynajmniej 20 swoistych en- kod genetyczny w tab. 40-1 jest odczytywany
zymów. Proces^ rozpoznania i dołączenia ami- w kierunku 5' do 3', ponieważ kodon mRNA
nokwasu (proces oTiarczenla tRNA} przebiega i pętla antykodonu w tRNA są przeciwrow-
w 2 etapach dla każdego enzymu swoistego dla noJegłe pod względem komplementamości.
każdego z 20 aminokwasów. Enzymy te są Degeneracja kodu genetycznego odnosi się
nazwane syntetazami aminoacyla-tRNA...Two- głównie do ostatniego nukleotydu w triplecie
rzą one aktywny kompleks pośredni amino- kodonowym, co sugeruje, że parowanie zasad
acylo-AMP-enzym, który przedstawiono na między tym ostatnim nukkoiydem a odpowia-
ryc. 40-1. Swoisty kompleks aminoacylo-ĄMP-- dającym mu nukleotydem w antykodonie nie
enzym rozpoznaje następnie swoisty tRNA, do jest precyzyjne. Jak to przedstawiono wyżej,
którego dołącza resztę aminoacylową przy po- zjawisko to objaśnia hipoteza tolerancji; w tym
ATP
Ryc. 40-1. Tworzenie aminoacylo-tRNA. Dwustopniowa reakcja przy udziale enzymu syntetazy amino-
acylo-tRNA prowadzi do utworrenia aminoacylo-tRNA. Pierwsza reakcja obejmuje utworzenie kompleksu
AMP-aminokwas-enzym. Taki zaktywowany aminokwas jest przenoszony następnie na odpowiednią
cząsteczkę tRNA. AMP i enzym uwalniają się i enzym może być ponownie użyty w reakcji.
SYNTEZA BIAŁEK I KOD GENETYCZNY / 495
kodon
mRNA 5'
nie odgrywa roli w rozpoznaniu kodonu. Jak to
zanotowano wyżej reszta aminoacylowa nigdy
nie kontaktuje się bezpośrednio z matrycą
mRNA zawierającą kodony.
cji, translacja kodonu jest mało wrażliwa na białkowej. Jest duże prawdopodobieństwo, że
zmianę w pozycji 3. przedwcześnie ukończona cząsteczka białka lub
Skutek typu mutacji sensu (missense) fragment peptydu nte będą spełniały przypisa-
zajdzie wówczas, gdy odmienny aminokwas nej im funkcji.
zostanie wbudowany w odpowiednie miejsce
w cząsteczce białka. Taki blednie dobrany Cząsteczka hemoglobiny może być
aminokwas, czyli mutacja sensu, w zależnoś użyta do wykazania skutków zmian w
ci od umiejscowienia w swoistym białku może pojedynczej zasadzie w strukturalnym
być akceptowalny, częściowo akceptowalny lub genie hemoglobiny
nie akceptowalny w odniesieniu do funkcji Niektóre mutacje nie powodują widocznego
tej cząsteczki białkowej. Ze szczegółowej ana skutku. Brak skutku wynikającego ze zmiany
lizy kodu genetycznego można wyciągnąć wnio w pojedynczej zasadzie może być wykazany
sek, że większość zmian w pojedynczej zasa tylko przez sekwencjonowanie nukleotydów
dzie prowadzi do zastąpienia 1 aminokwasu w cząsteczkach mRNA lub w genach hemo-
przez inny aminokwas mający raczej podobne globiny u dużej liczby osób mających normalne
grupy funkcjonalne. Jest to bardzo skuteczny cząsteczki hemoglobiny. Jednakże można dedu-
mechanizm, który zapobiega drastycznym kować, że kodon waliny w pozycji 67 łańcucha
zmianom w fizycznych właściwościach cząste P hemoglobiny nie jest identyczny u wszystkich
czki białkowej. Jeśli zachodzi błędny akcep osób mających normalny łańcuch b1 hemoglobi-
towalny skutek, to powstająca cząsteczka biał ny. Hemoglobina typu Milwaukee ma w pozycji
kowa może nie być odróżniana od normalnej 67 kwas glutaminowy; hemoglobina typu Bris-
cząsteczki. Jeśli zachodzi błąd nie akceptowal tol ma w tej pozycji kwas asparaginowy. Aby
ny, cząsteczka białkowa nie będzie zdolna spra wyjaśnić zmiany aminokwasu zmianami w poje-
wować przypisanej jej funkcji. dynczej reszcie kodonu dla aminokwasu 67,
Kodon typu nonsens może się pojawiać należy wnioskować, że mRNA kodujący hemo-
i powodować przedwczesną terminację w proce globinę typu Bristol zawiera! kodon G-U-U lub
sie wbudowywania aminokwasów do łańcucha G-U-C zanim wystąpiła zmiana do G-A-U lub
peptydowego, w wyniku czego zostaje wytwo G-A-C, kodonów kodujących kwas asparagi-
rzony tylko fragment zamierzonej cząsteczki nowy (ryc. 40-4). Jednak mRNA kodujący
Ryc, 40-4. W warunkach prawidłowych walina w pozycji 67 iańcucha p hemoglobiny A może być
kodowana jednym z 4 kodonów pokazanych w prostokącie. W hemoglobinie patologicznej typu
Milwaukee aminokwas w pozycji 67 łańcucha P zawiera gfutaminian kodowany przez G A A lub G A G
— każdy z tych kodonów może powstać z jednostopniowejtranswersji kodonów waliny G- U A lub G-U-G.
Podobnie alanina, obecna w pozycji 67 łańcucha hemoglobiny typu Sydney, mogła powstać-w wyniku
jed nos to pni owej tranzycji jeefnego z 4 kodonów waliny. Jednak reszta asparaginianu w pozycji 67
hemoglobiny typu 8ristol mogła powstać w wyniku jednostopniowej transwersji jedynie z kodonów
waliny G-U-U lub G U C .
SYNTEZA BIAŁEK I KOD GENETYCZNY / 497
1 IX!
mutacja sensu
61 hzyna
T
Częściowa Afiparaglna
HbA, łańcuch £ GAA
i I
lub GAG
1
akceptowalna
mutacja sensu
T , I
Nleakoeplo walna Ct W lub CAC
mutacja sensu
\
58Histydyna W
Tyrozyna
Ryc. 40-5. Przykłady 3 typów mutacji sensu, w wyniku których powstają patologiczne łańcuchy
hemoglobiny. Wskazano zmiany w aminokwasach i możliwe zmiany w odpowiadających im kodonach.
Mutacja w łańcuchu p hemoglobiny Hikari ma prawidłowe właściwości fizjologiczne, ale różni się pod
względem ruchliwości elektroforetycznej. Hemoglobina S ma mutację w łańcuchu p i zachowuje
częściową funkcję; hemoglobina S wiąże tlen, ale w postaci odtlenowanej wytrąca się. Hemoglobina
M Boston zawiera mutację w łańcuchu a, umożliwia utlenienie jonu żelazawego hemu do jonu
żelazowego, przez to w ogóle nie może wiązać tlenu.__________________________________
32 Biochemia
498 / ROZDZIAŁ 40
Stan
normalny
| Typ dziki
;
mRNA UAG UUUG AUG GCC UCU UGC A AA GGC UAU AG U AGU UAG...
Poiłpeptyd Met-----Ala------Ser-----Cys------Lys------Gly------Tyr------Ser-------Ser STOP
Przykład 1
Sekwencja zniekształcona
Przykład 2
| D8lec]a(-3) |
mRNA UAG UUUG AUG GCC UCU AAA GGC UAU AGU AGU UAG...
Pollpeptyd Met ■Ala — Ser —Lys - ---- ----Ser - S e r STOP
- — — Gly Tyr —
Przyfcteda
I Inaercja (+1} |
mRNA UAG UUUG AUG GCC AGG CUA UAG UAG UUAG...
Pollpeptyd Met—Ala- -Leu STOP
Sekwencja zniekształcona
Przykt*d4
Insercja )
Deleoja (—1]
mRNA UAG UUUG AUG GCC UUG CAA AGG UAU AGU AGU
Pollpeptyd Met- - A l a - UCU
UAG...
-Ser-
-Leu-----Gin------Arg-------Tyr-----Ser------Ser
STOP
SakwencjE zniekształcona
Ryc. 40-6. Wpływ delecji i insercji w genie na sekwencję nukleotydów w transkrypcje mRNA i na
sekwencję aminokwasów w łańcuchu polipeptydowym uzyskanym z mRNA. Strzałki pokazują miejsca
delecji i insercji, a liczby w owalach odpowiadają liczbie usuniętych lub włączonych reszt nuk-
leotydowych.
żywotaości komórki. Na przykład cząsteczki wać kodon prawidłowy i składową część przyle-
tRNA tłumiące mutacje nonsensowne mogą głego kodonu, dając w len sposób przesunię-
tłumić prawidłowe sygnały terminacji i umoż- cie ramki także wówczas, gdy nie jest to potrzeb-
liwiać translację mimo obecności kodonu ne. Cząsteczki supresorowego tRNA mogą ist-
„stop" („read-through") wówczas, gdy nie jest nieć w komórkach ssaków ponieważ u tych
to pożądane. Cząsteczki supresorowego tRNA ostatnich zachodzi zjawisko transkrypcji „re-
typu przesunięcia ramki odczytu mogą odczyty- ad-through".
500 / ROZDZIAŁ 40
Proces syntezy białek, podobnie jak który ulega translacji, to zazwyczaj A-U-G. 18S
replikacja DNA i transkrypcja genu, rybosomainy RNA (rRNA) podjednostki rybo-
może być podzielony na 3 fazy: inicjację, somalnej 40S wiąże się z regionem mRNA,
elongację i terminację który poprzedza pierwszy kodon ulegający
W rozdziale 39 opisano ogólne cechy struk- translacji. To wiązanie mRNA do podjednostki
turalne rybosomów i proces ich montowania. rybosomalnej 40S wymaga obecności czynnika
Te twory ziarniste służą jako „maszyneria", na białkowego, czynnika inicjacji 3 (IF-3). ^7 W
której sekwencja nukleotydów mRNA jest tłu- następnym etapie aminoacylo-tRNA, od-
maczona na sekwencję aminokwasów w okreś- powiadający pierwszemu kodonowi, wchodzi
lonym białku. Translacja mRNA zaczyna się w reakcję z GTP i czynnikiem inicjacyjnym
blisko końca 5' od tworzenia odpowiedniego 2 (IF-2), tworząc kompleks. Kompleks ten
końca aminowego cząsteczki białkowej. Infor- w obecności czynnika inicjacji 1 (IF-1) dołącza
macja jest czytana w kierunku od 5' do 3' anty_koilQn_tRNA do 1 kodonujoRNA, two-
i kończy się utworzeniem końca karboksylowe- rzac-kampieks iniciacyjny z podjednostką 40S
go białka. Ponownie występuje tutaj pojęcie rybosomu. Po uwolnieniu czynników inicjacyj-
polarności. Jak to opisano w rozdz. 39, trans- nych (IF-l, IF-2 i IF-3) dołącza się podjednost-
krypcja genu na odpowiedni mRNA albo jego ką rybosomalna 60S i GTP ulega hydrolizie,
prekursor prowadzi najpierw do utworzenia W ten sposób zostaje ukończone formowanie
końca 5' cząsteczki RNA. U prokariontów rybosomu SOS.
pozwala to na rozpoczęcie translacji mRNA Kompletny rybosom zawiera 2 miejsca dla
zanim zostanie ukończona transkrypcja genu. cząsteczek tRNA. Miejsce peptydylowe (miejs-
W organizmach eukariotycznych proces trans- ce P) zawiera cząsteczkę peptydylo-tRNA zwią-
krypcji zachodzi w jądrze komórkowym, zaną z właściwym kodonem mRNA. Miejsce
a translacja mRNA zachodzi w cytoplazmie. aminoacylowe (miejsce A) obejmuje aminoacy-
Wyklucza to jednoczesną transkrypcję i transla- lo-tRNA związany z odpowiadającym nTu ko-
cję w organizmach eukariotycznych i umożliwia donem na mRNA. W momencie tworzenia
proces przekształcenia niezbędny do wytworze- kompleksu inicjacyjnego na \\ kodonie, cząs-
nia dojrzałego mRNA z pierwotnego trans- teczka aminoacylo-tRNA wchodzi w miejsce P,
kryptu — hnRNA. pozostawiając wolne miejsce A. Ramka odczytu
zostaje więc zdefiniowana popr2ez związanie
Inicjacja obejmuje złożone struktury i tRNA do 1. kodonu mRNA. kodonu, który
białka (p. ryc. 40-7) ulegnie translacji. Rozpoznanie tego 1. kodonu
Jak to opisano w rozdz. 39 końce 5' w więk- inicjującego jest oczywiście zależne od drugo-
szości cząsteczek mRNA w organizmach euka- rzędowej struktury cząsteczki mRNA, a ponad-
riotycznych są opatrzone czapeczką metylacyj- to u prokariontów i być może eukariontów
ną. Ta metyloguanozylotrifosforanowa czape- obejmuje swoistą sekwencję nukleotydów kom-
czka ułatwia wiązanie cząsteczek mRNA do plementarnych do segmentu 16S (18S) rybo-
podjednostki 40S rybosomu. Zanim zostanie somalnego RNA.
ona związana z 40S rybosomera, ulega modyfi- U prokariontów w inicjację syntezy większo-
kacji dzięki działaniu kilku białek zdolnych do ści, jeśli nie wszystkich, cząsteczek białkowych
wiązania się z mRNA: eIF-4A, eIF-4B, eIF-4E jest włączony swoisty aminoacylo-tRNA.
i eIF-4F. Obecność kompleksu eIF-4F wiążące- U prokariontów większość białek jest inicjowa-
go czapeczkę, a składającego się z 4 polipep- na N-formylometionylo-tRNA. Mimo że me-
tydów (24 kd, 46 kd, 73 kd i 220 kd) jest tionina występuje jako N-końcowy aminokwas
niezbędna do inicjacji syntezy białka na mRNA w wielu białkach eukariotycznych, u tych ostat-
opatrzonym czapeczką charakterystyczną dla nich metionylo-tRNA nie jest formylowany.
organizmów eukariotycznych. Pierwszy kodon, U prokariontów N-formylowanie cząsteczki
Ryc. 40-7. Schematyczna ilustracja inicjacji syntezy białka na matrycy mRNA zawierającej czapeczkę
metylacyjną na końcu 5' i sekwencję poii(A) na końcu 3'. IF-1, IF-2 i IF-3 przedstawiają odpowiednio
czynnik inicjujący 1, 2 i 3, a struktura podobna do szpilki do włosów z symbolem Met na jednym końcu
ilustruje metionylo-tRNA, Miejsce P i miejsce A są odpowiednio miejscem wiążącym peptydylo-
iRNA i aminoacylo-tRNA na rybosomie.
SYNTEZA BIAŁEK I KOD GENETYCZNY / 501
V J tyDoMmu
mHN
1F-3
J
A l3'IAl n
5'
—
GTF
•GTP
Ił IM '
Ryc . 40- 7.
Podjsdnoslka
rybosomu
A ■ •
+ IF-2 + IM
G^P-fi*
Miejsce P
Met
J
502 / ROZDZIAŁ 40
GDP
3'(A)„
504 / ROZDZIAŁ 40
Kodon
termlnacyjrty
(nonsensowny)
GmTP-5
tRNA
60P +
Ryc. 40-9. Schemat ilustrujący proces terminacji syntezy bi3tka. Miejsca peptydylo-tRNA i amtnoacylo--
tRNA są oznaczone odpowiednio jako miejsce P i A. Hydroliza kompleksu peptydylo-tRNA jest
oznaczona jako wejście H2O. Symbole N i C oznaczają odpowiednio aminokwasy na końcu NH 3 i
karboksylowym i ilustrują polarność syntezy białka
SYNTEZA BIAŁEK i KOD GENETYCZNY / 505
OCH,
O"
tRNA- 0-P- O-CH^O. NO
Rvc. 40-10. Porównanie struktury antybiotyku puromycyny (góra) i 3' końcowej części tyrozylo-tRNA
(cfół).
SYNTEZA BIAŁEK I KOD GENETYCZNY / 507
du. Puromycyna, jako analog tyrozynylo-- Barrell BG et al: Different pattern of codon recog-
tRNA, skutecznie hamuje syntezę białka zaró- nition by mammalian mitochonrial tRNAs. Proc
wno u prókariontów, jak i eukariontów. Natl Acad Sci USA 77:3164.
Toksyna błonicy, egzotoksyna Carynebacte- Caskey CT: Peptide chain tennination. Trends Bio-
chem Sci 1980;5;234.
rium diphteriae, wprowadzona ze swoistym fa- Drakę JW, BaltzRHiThebiochemistry ofmutagene-
giem lizogenicznym katalizuje ADP rybozyiację sis. Annu Rev Biochem 1976;45:1I.
czynnika EF-2 w komórkach ssaków.Ta mody- Forget BG: Molecular genetics of human hemoglobin
fikacja inaktywuje EF-2 i przez to hamuje synthesis. Ann Int Med 1979;91:605.
swoiście syntezę białka w komórkach ssaków. Kozak M: Comparison of initiation of protein syn-
Liczne zwierzęta {np. myszy) są oporne na thesis in procaryotes, eucaryotes and organelles.
toksynę błoniczą. Oporność ta wynika z nie- Microbiol Rev 1983;47:1.
zdolności toksyny błoniczej do przejścia przez Maitra U, Stringer EA, Chaudhuri, A: Initiation
factors in protein biosynthesis. Annu Rev Biochem
btonę komórkową, a nie z niewrażliwości mysie- 1982;51:869,
go EF-2 na ADP rybozylację przez NAD w rea- Pelletier J, Sonenberg N: Internal initiation of trans-
kcji katalizowanej toksyną błoniczą. lationofeukaryoticmRNAdirectedby asequence
Liczne z tych związków, a zwłaszcza puromycy- derived from picornavirus mRNA. Naturę (Lon-
na i cykloheksymid, są klinicznie bezużyteczne, donj 1988;334:320.
ale były użyteczne w celu wyjaśniania roli syntezy Schlessinger D; Genetic and antibiotic modification
białka w regulacji procesów metabolicznych, of protein synthesis. Annu Rev Genet 1974;8:135.
Schneider RJ, Sfienk T: Impact of virus infectioo on
zwłaszcza indukcji enzymów przez hormony. host celi protein synthesis. Annu Rev Biochem
1987^56:317.
PIŚMIENNICTWO Shatkin AJ: mRNA cap binding proteins: Essential
factors for initiating translation. Cel! 1985;4©:223.
BanerjeeAK: 5-Terminalcapstnictureineucaryotic
Wool I: The structure and function of eukaryotic
messenger ribonucleic acids. Microbiot Rev
ribosomes. Annu Rev Biochem 1979;48:719.
1980;44:175.
4 Regulacja ekspresji genu
1
Daryl K. Granner, MD
1 Typ A
c/t genu
1
i
Czas
-fleganaracja-
Czas
Sygnał
» TypC
Czas
Sygnał
Ryc, 41-1. Schemat aktywacji genu jako reakcja na swoiste sygnały reguiatorowe, takie jak hormon.
510 / ROZDZIAŁ 41
reakcji na ponowne pojawienie się swoistego wszystkie wnioski dotyczące tej Fizjologii uzys-
sygnału. Ten typ reakcji często obserwuje się kano z badań genetycznych.
u wielu wyższych organizmów po ekspozycji na Zanim wyjaśnimy fizjologię ekspresji genu,
takie czynniki indukujące, jak hormony steroi- muszą być zdefiniowane niektóre specjalistycz-
dowe (p. rozdz. 45). ne terminy genetyczne używane w systemach
Reakcja typu B wykazuje wzmożony przejś- prokariotycznych.
ciowy stopień ekspresji genu, nawet jako reakcja Cystrun jest najmniejszą jednostką ekspresji
na stale trwający sygnał regulatorowy. Gdy genetycznej. Jak to opisano w rozdz. 11 niektóre
ustaje sygnał regulatorowy i komórka powraca enzymy i inne cząsteczki białkowe są złożone
do stanu prawidłowego, wówczas może mieć z 2 lub więcej nieidentycznych podjednostek.
miejsce druga przejściowa reakcja na następny Koncepcja „1 gen — 1 enzym" nie jest więc już
sygnał regulatorowy. Zjawisko reakcja-odczula obecnie zasadna. Cystron jest jednostką genety-
nie-regeneracja cechuje mechanizm działania czną kodującą strukturę podjednostki cząste-
środków farmakologicznych, ale jest także ce- czki białkowej działającej jako najmniejsza jed-
chą wielu procesów zachodzących w warunkach nostka ekspresji genetycznej. Idea 1 gen — 1 en-
naturalnych. Ten typ reakcji zachodzi zwykle zym może być obecnie uważana jako koncepcja
w procesie rozwoju organizmu, gdy jest po- 1 cystron — 1 podjednostka.
trzebny tylko w okresie przejściowym produkt Gen indukowalny jest to gen, którego ekspre-
określonego genu, mimo trwałej obecności syg- sja zwiększa się w wyniku reakcji na swoisty
nału. sygnał regulatorowy — indtiktor.
Reakcja typu C na sygnał regulatorowy obej- Ekspresja niektórych genów jest konstytutyw-
muje zwiększony stopień ekspresji genu, który na, co oznacza, że ekspresja ich utrzymuje się na
trwa nieskończenie nawet po usunięciu, sygnału. stałym poziomie i nie podlega regulacji. W wy-
W takim systemie sygnał działa jak mechanizm niku mutacji niektóre produkty genów induko-
spustowy. Gdy raz ekspresja genu w komórce walnych są syntetyzowane w sposób konstytu-
zostaje zainicjowana, wówczas ekspresja ta nie tywny. Mutację, w której wyniku następuje
może być zakończona nawet w komórkach ekspresja konstytutywna genu, który ijprzednio
potomnych; jest to zatem zmiana nieodwracal- był genem regulowanym, nazywamy mutacją
na i dziedziczna (w sensie komórkowym). konstytutywną.
Wiązanie /f-gllkozydowe
/f-GALAKTOZYDAZA
H I I H HO '
CH,OH CH3OH
OH O
H;
H
H HO H HO H HO
Miejsce s Operator
pen Y gen A
promotora'
Operon lac
Ryc. 41 -3. Zależności przestrzenne położenia genów strukturalnych i regulatorowych operonu lac. Gen
Z koduje Pgataktozydaze, gen Y — permeaze, a gen A — acetylazę. Gen „i" koduje białko represora
operonu lac.
Takie genetyczne uszeregowanie genów struk- węgla, to najpierw metabolizują glukozę, na-
turalnych i ich genów regulatorowych zapewnia stępnie chwilowo ograniczają wzrost do czasu,
skoordynowaną ekspresję 3 enzymów włączo- aż geny operonu lac zostają indukowane i umo-
nych w metabolizm laktozy. Każdy z tych żliwią metabolizm laktozy. Chociaż laktoza jest
sprzężonych genów jest przepisywany na wielką obecna od początku fazy wzrostowej bakterii,
cząsteczkę mRNA, która zawiera iiczne i nieza- komórka nie indukuje enzymów niezbędnych
leżne kodony startu translacji (AUG) i za- do katabolizmu laktozy, zanim nie wyczerpie się
trzymania translacji (UAA) dla każdego cys- glukoza. Fenomen ten początkowo przypisywa-
tronu. Taki typ cząsteczki mRNA nazywa się no represji operonu laktozowego przez pewne
policystronowym mRNA. Po licy strono we katabolity glukozy; stąd zjawisko to nazwano
mRNA występują głównie w organizmach pro- represją kataboliczną. Obecnie wiadomo, że
kariotycznych. „represja kataboliczną" w istocie powstaje za
Gdy bakterie E. coli zostają eksponowane na pośrednictwem białka — catabolite gene ac-
laktozę lub swoisty analog laktozy, wówczas tivator protein (CAP) w połączeniu z cyklicznym
ekspresja aktywności p-galaktozydazy, permea- AMP {cAMP; p. str. 221). Ekspresja wielu
zy galaktozydowej i acetylazy gal aitozyd owej układów indukowalnych enzymów lub opero-
zwiększa się 10—100-krotnie. Jest to reakcja nów u E. coli i innych prokariontów jest wraż-
typu A przedstawiona na ryc. 41-1. Po usunięciu liwa na represję kataboliczną, co będzie opisane
sygnału, tj. induktora, nasilenie syntezy tych poniżej.
3 enzymów-sie zmniejsza. Ponieważ u bakterii Fizjologia indukcji operonu lac jest dobrze
nie zachodzi znaczący rozpad tych enzymów, poznana na poziomie molekularnym (ryc. 41--
stężenie fS-galaktozydazy oraz pozostałych 2 en- 4). Ekspresja normalnego genu i operonu lac
zymów pozostaje takie samo, aż nie zostanie jest konstytutywna; jest to ekspresja na stałym
zmniejszone przez podział komórkowy. poziomie, w wyniku której tworzą się podjed-
Gdy bakterie E. coli są eksponowane zarów- nostki represora lac. Cząsteczka represora lac
no na laktozę, jak i na glukozę, jako źródła składa się z 4 identycznych podjednostek
512 / ROZDZIAŁ 41
Operator
Promotor
Gen Z Gen Y Gen A
A.
Poiimeraza RNA nie Represor
może przepisać (tetratrar}
operatora lub dystainych
genów (Z,Y/i)
RNA
Po d j e d n o stkl • •
represora • • CAP-AMP
Białko Białko
/t-galak- permeazy
tozydazy
Siatko
acetyl azy
Induktory
Ryc.41 -4. Mechanizm represji i derepresji operonu laktozy. Gdy brak jest induktora (A) produkty genu „i",
które są syntetyzowane konstytutywnie tworzą cząsteczkę represora, która wiąże się z locus operatora
i zapobiega związaniu polimerazy RNA z locus promotora, uniemożliwiając następującą transkrypcję
strukturalnych genów Z, Y i A. Gdy induktor jest obecny (B), wówczas konstytutywnie działający gen „i"
wytwarza cząsteczki represora, które są inaktywowane przez induktor i przez to nie mogą wiązać się z locus
operatora, W obecności cAMP i wiążącego go białka (CAP) poiimeraza RNA może przepisać strukturalne
geny Z, Y i A, a pot i cy stron owa cząsteczka mRNA może ulec translacji na odpowiadające im cząsteczki
białkowe f)-galaktozydazy, permeazy i acetylazy, umożliwiając katabolizm laktozy.
o m.cz. 38 000. Cząsteczka białka represorowe- grubionymi literami na pokazanej wyżej sek-
go - - produkt genu „i" — ma duże powinowac- wencji). W każdym czasie tylko 2 podjednostki
two (Kd ok. \0~lz mol/l) do locus operatora. represora wiążą sie z operatorem, a w obrębie
Locus operatora jest to region dwupasmowego regionu długości 17 par zasad przynajmniej
DNA o długości 27 par zasad, mający 2-osiową 1 zasada każdej pary zasad jest włączona w pro-
symetrię rotacyjną (pokazaną jako ciągłe linie ces rozpoznania i wiązania represora lac. Wią-
wokół kropkowanej osi) w regionie obejmują- zanie zachodzi głównie w większym rowku bez
cym 21 par zasad, jak to przedstawiono poniżej:rozerwania dwupasmowej, opartej na sparowa-
nych zasadach, struktury DNA operatora. Lo-
5'AAT TGTGAGC G GATAACAATT cus operatora jest położony między miejscem
3' TTA ACACTCG C CTATTGTTAA promotora, w którym wiąże się DNA-zależna
* poiimeraza RNA w momencie rozpoczynania
Najmniejsza długość operatora dla represora transkrypcji, a miejscem inicjacji transkrypcji
lac, która warunkuje jeszcze skuteczne działa- genu Z, czyli strukturalnego genu p-
nie, wynosi 17 par zasad (zaznaczonych po- galaktozy-'dazy (ryc. 41-3). Po związaniu
się w locus
REGULACJA EKSPRESJI GENU / 513
operatora cząsteczka represora uniemożliwia pleksu CAP-cAMP, który wiąże się do DNA
transkrypcję locus operatora, jak również dys- w górę od miejsca promo torowego, transkryp-
talnych strukturalnych genów Z, Y i A. Cząs- cja może zachodzić (ryc. 41-4). Regulator
teczka represora działa wiec tu jako negatywny CAP--cAMP działa więc jako pozytywny
regulator; w jej obecności (i w nieobecności regulator, ponieważ jego obecność jest
induktora, p. niżej) jest uniemożliwiona ekspre- wymagana do ekspresji genu. Operon lac
sja genów Z, Y i A. W każdej komórce na podlega zarówno pozytywnej, jak i negatywnej
1 operator przypada normalnie 20—40 cząs- regulacji.
teczek tetramerowego represora. Gdy gen „i" jest zmutowany w ten sposób, że
Analog laktozy, który jest zdolny indukować jego produkt - represor lac - nie jest zdolny do
operon lac, ale jednocześnie sam nie służy jako związania się z DNA operatora, wówczas w or-
substrat do |t-galaktozydazy, stanowi przykład ganizmie zajdzie konstytutywna ekspresja ope-
induktora poronnego. Dodanie laktozy lub in- ratora lac. Odwrotnie, gdy w organizmie zajdzie
duktora poronnego do bakterii, rosnących na mutacja genu „i", uniemożliwiająca związanie
źle użytkowanym źródle węgla (np. takim jak induktora z represorem, organizm taki pozos-
btirsztynian), powoduje szybką indukcję en- tanie w stanie represji nawet w obecności cząste-
zymów operonu lac. Małe ilości induktora czki induktora, ponieważ induktor nie może
poronnego lub laktozy są zdolne do wniknięcia związać represora w locus operatora w celu
do komórki nawet w nieobecności permeazy. derepresji operonu.
Zarówno te cząsteczki represora, które są zwią- Bakterie wytwarzające w locus operatora
zane z loci operatora, jak również te, które takie mutacje, które nie pozwalają na związanie
występują w stanie wolnym w eytozolu mają przez sekwencje operatora normalnej cząsteczki
duże powinowactwo do induktora. Związanie represorowej, będą wykazywały konstytutywną
induktora z cząsteczką represora skomplekso- ekspresję genów operonu lac.
waną z operatorem powoduje zmiany konfor-
macyjne w strukturze represora i prowadzi do Przełącznik genetyczny u bakteriofaga
dysocjacji jego od DNA. Jeśli DNA-zależna lambda (X) stanowi wzorzec dla
polimeraza RNA była już wcześniej dołączona interakcji białko-DNA w komórkach
do kodującego pasma w miejscu promotoro- eukariotycznych
wym, to transkrypcja zajdzie. Polimeraza gene- Niektóre bakterie stanowią źródło wirusów,
ruje policystronowy RNA, którego koniec 5' które istnieją w stanie uśpienia w chromosomie
jest komplementarny do pasma matrycowego bakteryjnym lub mogą replikować w bakterii
operatora. W ten sposób induktor wywołuje i doprowadzać do lizy i zabicia bakteryjnego
derepresję operonu iac i pozwala na transkryp- gospodarza. Niektóre bakterie E. coli wytwa-
cję strukturalnych genów [S-galaktozydazy, per- P-giobiny; w wyniku tych mutacji powstaje
meazy galaktozydowej i acetylazy galaktozydo- — bakteriofaga X. Podczas zakażenia wraż-
wej. Translacja policystronowego mRNA może liwych E. coli wirusem X, ten ostatni wstrzykuje
zachodzić nawet wtedy, zanim zakończy się do komórki bakteryjnej linijny, dwupasmowy
transkrypcja. Derepresja operonu lac pozwala genom DNA o długości 45 000 par zasad (ryc.
komórce na syntezę enzymów niezbędnych do 41-5). W zależności od stanu odżywczego ko-
katabolizy laktozy jako źródła energii. Aby mórki bakteryjnej DNA X albo integruje się
polimeraza RNA mogła związać się z miejscem z genomem gospodarza (szlak lizogeniczny)
promotorowym, musi być obecne białko CAP i pozostaje tam w stanie uśpienia do czasu
(catabolite gene activator protein), z którym jest aktywacji (p. niżej), albo też zaczyna replikować
związany cAMP. Odpowiedni mechanizm po- się do czasu wytworzenia ok. 100 kopii kom-
zwala na gromadzenie przez bakterię cAMP pletnego, opakowanego w białko wirusa, który
tylko wówczas, gdy jest ona pozbawiona źródła w tym momencie powoduje liżę swego gos-
węgla. W obecności glukozy lub glicerolu, w stę- podarza (szlak lityczny). Nowo utworzone cząs-
żeniach zapewniających wzrost bakterii, będzie teczki wirusa mogą następnie zakażać inne
niedostatek cAMP do związania się z białkiem wrażliwe bakterie.
CAP. W obecności glukozy i glicerolu brak jest Wirus X,, po integracji z genomem gospoda-
więc białka CAP wysyconego cAMP i DNA-- rza pozostaje w stanie uśpienia do momentu,
zależna polimeraza RNA nie może zainicjować aż lizogeniczny bakteryjny gospodarz bę-
transkrypcji operonu lac. W obecności kom- dzie eksponowany na czynniki uszkadzają-
ce DNA, W reakcji na taki bodziec uszka-
33 Biochemia
514 / ROZDZIAŁ 41
Promieniowanie
nadfioletowe
Byc. 41-5. Zakażenie bakterii E. coli fagiem lambda zaczyna się wówczas, gdy cząsteczka wirusa
przyczepia się do komórki bakteryjnej (1) i wstrzykuje swój DNA (linia pogrubiona) do komórki (2).
Zakażenie może biec dalej 2 drogami w zależności od tego, które z 2 zestawów genów wirusa zostają
włączone (uaktywnione). Droga hzogeniczna prowadzi do integracji wirusowego DNA z chromosomem
bakteryjnym (4, 5), gdzie wirusowy DNA ulega biernej replikacji wraz z podziałem komórki bakteryjnej.
Drzemiący wirus nazywamy profagiem, a komórkę, która go wytwarza, nazywamy lizogenem. W alter-
natywnej drodze zakażenia litycznego wirusowy DNA replikuje samodzielnie (6) i steruje syntezą białek
wirusowych (7) Wytwarza się ok. 100 nowych caąsteczek wirusowych. Namnażające się wirusy
doprowadzają do lizy lub rozsadzenia komórki (8). Profag może być „wyind u kowany" takim czynnikiem,
jak promieniowanie nadfioletowe (9). Czynnik indukujący przerzuca przełącznik tak, że inny zespół genów
ulega włączeniu Wirusowy DNA wypetla się z chromosomu (10) i replikuje; wirus wchodzi na drogę
lityczną. (Reprodukowane za zgodą z: Ptashne M., Johnson A. D., Pabo C. O.: A genetic switch in
a bacterial virus. Sci. Am. /Nov/ 1982; 247:128).
dzający uśpiony bakteriofag zostaje „induko- To zdarzenie działa jak spust (trigger) lub
wany" i geny jego własnego genomu, niezbędne reakcja typu C (ryc. 41-1); tzn. gdy bakteriofag
do wycięcia go z chromosomu gospodarza, A. raz zaangażuje się w proces indukcji, wówczas
niezbędne do replikacji jego DNA do syntezy nie ma powrotu do stanu wyjściowego zanim
białek otoczki i enzymów litycznych, zaczynają komórka nie ulegnie lizie, a zreplikowany bak-
być przepisywane i następnie ulegają translacji. teriofag nie zostanie uwolniony. Ten przełącz-
REGULACJA EKSPRESJI GENU / 515
B RNAraprasora --*"-"
0R3 0R2 ORI
J 1111 u j t ] iN i u 11 Ji h i u i N u u Ji i ji 1111 y 111 ■ L
i n 111111 iii f 11111 n
i l i l i l l i i l i l ii l ł 1
Ryc. 41-6. Prawy operator (OR) jest pokazany w tej serii rycin z uwidocznieniem coraz większych
szczegółów. Operator jest regionem wirusowego DNA o długości ok. 80 par zasad ( = pz) (A). Po jego
lewej stronie leży gen kodujący represor X., po jego prawej stronie gen ero. Gdy region operatora
powiększymy (B), uwidaczniają się jego 3 podregiony OR1, OR2 i OR3r z których każdy ma długość 17 pz.
Są to miejsca sygnalne, do których może wiązać się zarówno represor, jak i białko ero. W miejscach tych
nakładają się 2 promotory: sekwencje zasad, do których wiąże się polimeraza RNA w celu przepisania genu
na mRNA (linie faliste), który następnie ulega przetłumaczeniu na białko. Fragment ryciny (C) przedstawia
w powiększeniu miejsce 0R1 wraz z sekwencją zasad. Zauważ, ze w tym regionie chromosomu X oba
pasma DNA służą jako matryca dla transkrypcji {p. rozdz. 39). (Reprodukowano za zgodą z : Ptashne M.,
Johnson A. D., Pabo C. O,: A genetic switch in a bacterial virus. Sci. Am. /Nov/ 1982; 247:128).
nik ze stanu uśpienia albo ze stanu profaga do zasad o podobnej, ale nie identycznej sekwencji
zakażenia litycznego jest dobrze poznany na DNA, złączonych jedna z drugą (ryc. 41-6B).
poziomie genetycznym i molekularnym i będzie Każdy z tych 3 podregionów, OR1, OR2 i OR3
opisany szczegółowo. może wiązać białko represorowe lub białko ero
Zjawisko przełączenia w bakteriofagi! X za- głównie przez kontakt między represorem
chodzi w obrębie jego dwupasmowej cząsteczki a dwupasmowym heliksem DNA w obrębie
DNA, określanej jako „prawy operator" (OR) rowka większego. Region DNA między genami
0 długości 80 par zasad (ryc. 41-6A), Prawy ero a represorem zawiera także 2 sekwencje
operator jest ograniczony ze strony lewej przez promotorowe, które kierują wiązaniem polime-
gen strukturalny represorał ,, az prawej strony razy RNA o swoistej orientacji wówczas, gdy
przez gen strukturalny kodujący białko regula polimeraza rozpoczyna transkrypcję przyleg-
torowe zwane ero. Jeżeli bakteriofag X jest łych genów. Jeden promotor zawiaduje polime-
w stanie profaga, to jest w stanie zintegrowa raza RNA tak, aby przepisywała ona w kierun-
nym z genomem gospodarza, jedynym genem ku na prawo, a więc przepisywała gen ero i inne
wirusa X, który ulega ekspresji, jest gen re- geny dystalne, podczas gdy inny promotor
presorowy. Gdy bakteriofag znajduje się w sta zawiaduje transkrypcją genu represorowego w
nie wzrostu litycznego, wówczas gen represoro- kierunku na lewo (ryc. 41-6B).
wy nie ulega ekspresji, ale w stanie ekspresji jest Produkt genu represorowego, białko represo-
gen ero oraz wieie innych genów wirusa X. Gdy rowe o 236 aminokwasach, istnieje jako cząs-
gen represorowy jest włączony, wówczas ero jest teczka o 2 domenach, w których domena końca
wyłączony, a gdy gen ero jest włączony, wówczas aminowego wiąże się do DNA operatora, a dome-
gen represorowy jest wyłączony. Jak widać te na końca karboksylowego pobudza związanie
2 geny regulują wzajemnie swoją ekspresję jednego białka represorowego z drugim biał-
1 ostatecznie decydują o wyborze kiem, w wyniku czego powstaje dimer. Cząste-
litycznego lub czki represorowe w postaci dimerii wiążą się
lizogenicznego wzrostu baktenofaga X. Decyzja z DNA operatora znacznie silniej niż postać
o transkrypcji genu represorowego lub transkryp monomeryczna (ryc. 41-7A-C).
cji genu ero jest przykładem przełącznika mole Produkt genu ero, 66 aminokwasowe białko
kularnego. ero ma pojedynczą domenę, ale także wiąże się
Region operatorowy może być podzielony na z DNA operatora znacznie silniej jako dimer
3 podregiony, każdy składający się z 17 par
516 / ROZDZIAŁ 41
ero
Byc. 41 -7. Schematyczne struktury molekularne cl (represor I pokazany w Ar B i C) oraz białka ero. Białko
represora X jest łańcuchem polipeptydowym o 236 aminokwasach. Łańcuch ulega sfałdowaniu na
2 podstruktury o kształcie hantli (ciężarków gimnastycznych): domenę w końcu aminowym (NH2)
i domenę w końcu karboksylowym (COOH). Te 2 domeny są połączone fragmentem łańcucha
polipeptydowego wrażliwego na przecięcie proteazami (2 strzałki na ryc. A). Cząsteczki pojedynczego
represora (monomery) mają tendencję do asocjowania i utworzenia formy dimeru (B); dimer może
dysocjować, dając ponownie monomery. Forma dimeru jest utrzymywana głównie dzięki kontaktowi
domen w końcu karboksylowym (zakreskowane). Dimery represora wiążą się (t mogą opuszczać)
z miejscami sygnalnymi w regionie operatora; ich największe powinowactwo jest do miejsca OR1 (C).
Kontakt z DNA zachodzi przez domenę aminoterminalną cząsteczki represora (zacieniowane). Białko ero
ma pojedynczą domenę odpowiadającą za dimeryzację i inne miejsca promujące wiązanie dimerów do
operatora, zwłaszcza do OR3. (Reprodukowano za zgodą z : Ptashne M., Johnson A. D., Pabo C. O.:
A genetic switch in a bacterial virus. Sci. Am. /Nov/ 1982; 247:128).
Ryc. 41 -8. Konfiguracja przełącznika w 4 etapach cyklu życiowego bakteriofaga X. Droga lizogeniczna (w
której wirus pozostaje w stanie drzemania jako profag) zostaje wybrana wówczas, gdy dimer represora
wiąże się z OR1, przez co umożliwia związanie OR2 przez inny dimer. W stanie profaga (góra) dimery
represora związane z OR1 i OR2 zapobiegają związaniu się polimerazy RNA z prawym promotorem i blokują
syntezę białka ero (kontrola negatywna). Cząsteczki represora wzmagają także wiązanie polimerazy do
lewego promotora (kontrola pozytywna), w wyniku czego gen represorowy ulega transkrypcji na RNA
(linia falista) i syntetyzuje się więcej cząsteczek represora, utrzymując stan lizogeniczny. Indukcja profaga
następuje po aktywacji proteazy recA przez promieniowanie nadfioletowe, która hydrolizuje monomery
represora. Zostaje przez to przesunięta równowaga między wolnymi monomerami, wolnymi dimerami
i związanymi dimerami, a dimery opuszczają miejsce operatora, Polimeraza nie ma warunków do wiązania
się z lewym promotorem, w wyniku czego nie jest dłużej syntetyzowany represor. W miarę postępu indukcji
wszystkie /oc/operatora są opróżnione z cząsteczek represora, dzięki czemu potimeraza może się wiązać do
prawego promotora i zaczyna syntetyzować się białko ero. W czasie wczesnego wzrostu litycznego
pojedynczy dimer ero wiąże się do OR3 — miejscem, do którego białko ero ma największe powinowactwo.
Poiimeraza RNA nie może teraz wiązać się do lewego promotora, ale udostępniony pozostaje prawy
promotor. Polimeraza wiąże się do prawego promotora i gen ero oraz inne wczesne geny lityczne ulegają
transkrypcji. Następuje wzrost lityczny. (Reprodukowano za zgodą z : Ptashne M., Johnson A, D,, Pabo C
O.: A genetic switch in a bacterial virus, Sci. Am. /Nov/ 1982; 247:128).
REGULACJA EKSPRESJI GENU / 517
nego promotora, który nakłada się z podregio- transkrypcję swego własnego genu represoro~
nem C>R2,i przez to wzmaga transkrypcję i na- wego. To podwójne działanie represora jest
stępnie ekspresję genu represorowego. To odpowiedzialne za stabilny stan uśpionego bak-
wzmocnienie transkrypcji zachodzi przypusz- teriofaga X; represor nie tylko zapobiega eks-
czalnie przez bezpośrednie działanie białko-bia- presji genów niezbędnych do lizy, lecz także
tko pomiędzy polimerazą RNA związaną z pro- pobudza ekspresję samego siebie, aby stabilizo-
motorem a represorem związanym z OR2. Re- wać ten stan zróżnicowania. W przypadku, gdy
presor X, jest wiec zarówno negatywnym regula- stężenie białka represora jest bardzo duże, wów-
torem zapobiegającym transkrypcji genu ero, czas represor może się wiązać do OR3 i przez to
jak i pozytywnym regulatorem wzmacniającym zmniejszyć transkrypcję genu represorowego
Profag
OR3 0=2 O„1
Fciimeraza RNA
Indukcja (1]
Pollmeraza RNA
\ W W W VT \V WWWWU
0*3 0,2 0R1
Promotor represora Promotor
Wczesny ero
wzrost lityczny
Polimeraza HNA
\ V > . \\ Vv. W W W W W
genów eukariotycznych są znacznie mniej po- W ostatnich latach było możliwe pobudzenie
znane niż przykłady dyskutowane uprzednio do amplifikacji określonych genów w komór-
w tym rozdziale, W następnych podrozdziałach kach ssaków hodowanych w kulturach. W nie-
opisano krótko kilka różnych typów regulacji których przypadkach było możliwe uzyskanie
genów eukariotycznych. kilkuset kopii swoistych genów podczas eks-
pozycji komórek na zwiększane dawki wybra-
Geny eukariotyczne mogą być nych związków chemicznych, U chorych otrzy-
amplif ikowane podczas rozwoju mujących metotreksat, w ceiu leczenia nowo-
osobniczego i podczas odczynu na tworu, obserwowano rozwój oporności na lek
związki chemiczne w komórkach nowotworowych wskutek zwięk-
W, okresie wczesnego rozwoju organizmów szenia liczby genów kodujących reduktazę dihy-
wielokomórkowych pojawia się gwałtowne za- drofolianową, która jest włączona w metabolizm
potrzebowanie na swoiste cząsteczki, takie jak metotreksatu. Podobna amplifikacja genów za-
rybosomalny RNA i informacyjny. RNA, do chodzi spontanicznie in vivo, tj. bez dodanego
syntezy biatek, z których tworzą się takie tka- z zewnątrz czynnika wybiórczego, a nie zamie-
nki, jak osłonka jajowa. Jednym ze sposobów, rzone dodatkowe cykle replikacji mogą zostać
które mogą wzmóc syntezę takich cząsteczek, „zamrożone" w genomie pod wprywem presji
jesl: zwiększenie liczby genów dostępnych do odpowiednich czynników wybiórczych.
"transkrypcji tych cząsteczek. Wśród powtarza-
jących sekwencji DNA znajdują się setki kopii Utworzenie aktywnych genów
genów rybosomalnego RNA i tRNA. Geny te immunoglobuliny obejmuje wybiórczą
preegzystują w postaci licznych kopii w materia- rearanżację DNA
le genetycznym gamet i w ten sposób są przeno- Jedną z najbardziej interesujących i złożo-
szone z pokolenia na pokolenie w wielkiej nych kwestii, podnoszonych w obecnej dekadzie
liczbie kopii. W niektórych szczególnych or- przez biologów, jest problem genetycznych
ganizmach, takich jak muszka owocowa (Dro- i molekularnych podstaw różnorodności prze-
saphila) w czasie oogenezy zachodzi amplifika- ciwciał (p. rozdz. 55). Postępy immunologii
cja już uprzednio niewielu istniejących genów, wykazały niezbicie, że komórki układu obron-
np. tych, które kodują białka chorionu (osłonki ności humoralnej podlegają różnicowaniu, wy-
jajowej). Następnie takie amplifikowane geny, twarzają przeciwciała o takiej samej swoistości,
które powstają prawdopodobnie w procesie ale o różnych funkcjach efektorowych. W ciągu
powtarzającej inicjacji w czasie syntezy DNA ostatnich lat wiele laboratoriów znacznie się
(złożone banieczki replikacyjne), dostarczają przyczyniło do zrozumienia podstaw różnorod-
licznych miejsc do transkrypcji genów (ryc. ności przeciwciał i regulacji ekspresji genów
38-15 i 41-9). immunoglobulinowych w czasie rozwoju i róż-
nicowania.
Geny
s36 $38 Jak to opisano w rozdz. 39, sekwencje kodu-
nleampllf I kowane
jące, odpowiedzialne za powstawanie swoistych
cząsteczek białkowych, nie występują w jednym
bloku u ssaków. Jako pierwsze rozpoznano
kodujące segmenty zmiennej i stałej domeny
lekkiego łańcucha immunoglobuliny znajdujące
się w oddzielnych miejscach w obrębie genomu.
Jak to opisano szczegółowo w rozdz. 55 cząste-
czki immunoglobuliny są złożone z 2 typów
łańcuchów polipeptydowych: łańcucha lekkie-
go (L, light) i ciężkiego (H, heavy) (p. ryc. 55-6).
Ryc. 41-9. Schematycina ilustracja ampltfikacji Każdy z łańcuchów L i H jest podzielony na
genów s36 i s38 białka chorionu. (Reprodukowa- region zmienny (V) N-końcowy i region stały
no za zgodą z: Chisholm R: Gene amplificatton (C) przy końcu karboksylowym. Regiony V są
during development. Trends B/ochem. Sci. 1982;
7:161).
odpowiedzialne za rozpoznanie antygenu (ob-
cych cząsteczek), a regiony stałe za funkcje
etektorowe, które determinują, jak cząsteczka
przeciwciała potraktuje antygen.
520 / ROZDZIAŁ 41
Są znane 3 niesprzężone rodziny genów od- foidalnej komórki B segment VL jest przeniesio-
powiedzialnych za strukturę cząsteczki immu- ny z odległego miejsca tego samego chromo-
noglobuliny. 2 rodziny są odpowiedzialne za somu na pozycję bliższą tego regionu genomu,
łańcuchy lekkie (łańcuchy \ i X ) oraz jedna który zawiera segmenty JL i CL. Taka rearanża-
rodzina za syntezę ciężkich łańcuchów. cja DNA umożliwia następnie transkrypcję seg-
Każdy łańcuch lekki jest kodowany przez mentów VL, JL i CL w postaci pojedynczego
3 oddzielne segmenty: segment zmienny {Vi), prekursora mRNA, który następnie ulega prze-
łączący (JL) i stały (CL)- Haploidalny genom kształceniu, dając mRNA dla swoistego łań-
ssaków zawiera ponad 500 segmentów V,,, 5 lub cucha lekkiego przeciwciała. Przez rearanżację
6 segmentów JL i przypuszczalnie 10 lub 20 różnych segmentów VL, JL i CL w obrębie
segmentów CL. W czasie różnicowania łim- genomu układ odpornościowy może dawać
C H1 Zawias CH 2 C H3
jimRNA
2b mRNA
LVDJ
Byc. 41-10. Zdarzenie rekombinacyjne prowadzące do powstania genu kodującego ciężki łańcuch
immunoglobuliny (y 2b). A: DNA Unii zarodkowej przed rearanżacją. Istnieje zespół przynajmniej 50
genów (z których każdy ma krótką sekwencję liderową) kodujących część zmiennego (V) regionu, zespół
segmentów D kodujących głównie 3, region hiperzmienny i w pewnej odległości od niego 4 segmenty J,
które uzupełniają sekwencję kodującą regionu V. Segmenty J leżą w odległości ok. 8000 zasad od genu Cn,
który jest umiejscowiony na początku zespołu genów kodujących region C łańcucha H immunoglobuliny.
Sekwencje C są poprzerywane sekwencjami niekodującymir dając serię eksonów odpowiadających
domenom oraz zawiasie w sekwencji aminokwasowej regionu C, B: W trakcie pierwszego zdarzenia
translokacyjnego każdy z segmentów V, D i J ulega rekombinacji, dając kompletny łańcuch n jednostki
transkrypcyjnej. Tran skrypt jest kopią pokazanego na rycinie genu, ale sekwencje niekodujące (introny) są
usuwane w procesie składania, który prowadzi do wytworzenia ciągłej kodującej sekwencji umRNA. C:
Drugie zdarzenie translokacyjne, zwane przełączeniem ciężkiego łańcucha, usuwa segmenty genów C\i,
Cy3i Cyl i umieszcza segment V-D-J i części intronu J-C41 w pobliżu genu Cy2b. Po transkrypcji introny są
usuwane w trakcie składania mRNA, co prowadzi do uzyskania ciągłej, kodującej sekwencji w y2b mRNA.
(Reprodukowano za zgodą z: Molgaard H. V,: Assembly ot immunoglobulin heavy chain genes. Naturę
1980; 286:659)
REGULACJA EKSPRESJI GENU / 521
niezmiernie różnorodną bibliotekę (miliony) „aktywną" lub „nieaktywną" nie są znane, ale
cząsteczek immunoglobulin swoistych antyge- prawdopodobnie proces ten polega na interak-
nowo. Taka rearanżacja DNA jest określana cji białko-DNA.
jako łączenie V-J łańcucha lekkiego. Ponadto, jak to opisano w rozdz, 38, istnieją
Łańcuch ciężki jest kodowany przez 4 seg- dowody, że metylacja reszty deoksycytydyno-
menty genowe: VH, D (diversity), JH i segment wej (w obrębie sekwencji 5' -"CpG-3') w DNA
DNA kodujący CH. Region zmienny łańcucha może wpływać na ogólne zmiany w chromaty-
ciężkiego powstaje przez połączenie segmentów nie, takie, które wykluczają jej aktywną trans-
VH z segmentem D oraz JH- Powstały region krypcję. Na przykład w wątrobie myszy mogą
DNA V -D-JH jest następnie dołączony do
H ulegać ekspresji tyiko niemetylowane geny ry-
jednego z 8 genów CH- Te geny CH (C,,, Q, CT3, bosomalne; są także dowody, że wiele wirusów
G,l, CY2b, C72a i CE) determinują klasę lub zwierzęcych nie ulega transkrypcji, gdy ich
podklasę cząsteczki immunoglobulin — IgM, DNA jest metylowany. Jednakże nie jest moż-
IgG, IgA itd. (p. rozdz. 55). Przykład takiej liwe uogólnienie poglądu, że metylowany DNA
rearanżaeji i procesów przekształcających, nie jest aktywny trans kry pcyj nie i że cała nieak-
w wyniku których powstaje gen kodujący ciężki tywna chromatyna jest metylowana, albo że
łańcuch Cy2b, przedstawiono na ryc. 41-10. aktywny DNA nie jest metylowany. DNA eu-
kariotyczny, który znajduje się w „aktywnym"
regionie chromatyny, może być przepisywany.
W PROCES ROZWOJU Podobnie jak w komórkach prokariotycznych
I RÓŻNICOWANIA SA WŁĄCZONE promotor narzuca miejsce, w kórym polimeraza
RÓŻNE WPŁYWY NA STRUKTURĘ RNA rozpocznie transkrypcję, aJe ten promo-
CHROMATYNY tor nie może być często zdefiniowany jako
obszar -35 i -10, zwłaszcza w komórkach ssa-
Większość DNA w komórkach prokariotycz- ków (p. rozdz. 39). W komórkach eukariotycz-
nych jest zorganizowana w postaci genów i mat- nych także czynniki typu trans na ogół po-
ryce te mogą być stale przepisywane. W komór- chodzą z innych chromosomów (a więc działają
kach ssaków sytuacja ta jest bardzo odmienna. w systemie trans), podczas gdy sprawa ta jest
Tutaj stosunkowo mała część całkowitego dyskusyjna w przypadku komórek prokarioty-
DNA jest zorganizowana w postaci genów cznych zawierających pojedynczy chromosom.
i przyległych do nich regionów regulatorowych. Dodatkową złożoność wnoszą elementy/czyn-
Nieznana jest funkcja nadmiaru DNA (jest to niki, które wzmagają lub wyciszają transkryp-
jeden z powodów, dla którego jest tak duże cje, które określają ekspresję swoistą tkankowo
zainteresowanie sekwencjonowaniem całego ge- i które modulują działanie wielu cząsteczek
nomu ludzkiego). efektorowych.
Dodatkowy poziom kontroli znajduje się na
poziomie struktury chromatyny. Jak to podano
w rozdz. 38 istnieją duże regiony chromatyny, NIEKTÓRE ELEMENTY DNA
które są nieaktywne tran skry pcyj nie, podczas WZMACNIAJĄ LUB WYCISZAJĄ
gdy inne regiony są aktywne lub potencjalnie TRANSKRYPCJĘ GENÓW
aktywne. Z nielicznymi wyjątkami każda ko- EUKARIOTYCZNYCH
mórka zawiera ten sam zestaw genów (z wyjąt-
kiem komórek wytwarzających przeciwciała). Oprócz prostych zmian w chromatynie, które
Rozwój wyspecjalizowanych narządów, tkanek wpływają na aktywność transkrypcyjną, gro-
i komórek oraz ich funkcji w organizmie zaieży madzą się dowody, że w obrębie DNA znajdują
od zróżnicowanej ekspresji genów. się elementy, które ułatwiają lub wzmacniają
Taką zróżnicowaną ekspresję osiąga się m.in. inicjację transkrypcji w obszarze promotora.
przez udostępnienie do transkrypcji różnych Na przykład u wirusa naczelnych (SV40) jest
regionów chromatyny w komórkach różnych region położony ok. 200 pz w górę od promotora
tkanek. Na przykład DNA zawierający zespół genów wczesnych; region ten, złożony z 2 iden-
genów P-globiny występuje w „aktywnej" chro- tycznych tandemowych sekwencji o długości 72
ma ty nie w retykulocycie, natomiast w komórce pz, może silnie wzmagać transkrypcję genów in
mięśniowej jest w chromatynie „nieaktywnej". vivo. Każdy z tych elementów o 72 pz może być
Mechanizmy, które determinują chromatynę podzielony na grupy mniejszych elementów; tak
S22 / ROZDZIAŁ 41
Swoista tkanko w o ekspresja może być szenie ekspresji genu reporterowego, jeśli DNA
wynikiem działania sekwencji będzie zawierał element reagujący na hormon
wzmacniających lub wyciszających lub jony metalu (ryc. 41-12). Umiejscowienie
Poznano obecnie wiele genów, które wytwo- elementu może być ustalone przez używanie do
rzyły elementy wzmacniające umiejscowione konstrukcji coraz to krótszych fragmentów
w różnych miejscach w stosunku do regionów DNA, delecje lub mutacje punktowe (ryc. 41--
kodujących. Oprócz tego, że elementy wzmac- 13).
niające wzmagają transkrypcję genów, niektóre Taka strategia z użyciem transfekowanych
z nich mają zdolność wzmacniania transkrypcji komórek w hodowli lub zwierząt transgenicznych
swoistej tkankowe Na przykład element wzma- umożliwiła identyfikację dziesiątków sekwencji
cniający, związany -Ł genami immunoglobuliny
i umiejscowiony miedzy regionem J i C, wzmaga Promotor testowany Gen reportera wy
ekspresje tych genów w sposób wybiórczy w ko-
mórkach limfbidalnych. Elementy wzmacniają- 5'L J3'
CAT
ce związane z genami enzymów trzustkowych sti GEN FUZYJNY:
zdolne do wzmocnienia transkrypcji nawet PHOMOTOR PEPCK
REGULUJĄCY GEN CAT
w stosunku do niespokrewnionych, ale fizycznie
sprzężonych, genów w sposób swoisty w komó-
rkach trzustkowych myszy, do których specjal-
nie spreparowane konstrukty genu były wpro-
wadzone metodą mikrochirurgii na poziomie
pojedynczej komórki embrionalnej. Użycie ta- PEPCK
kiego zwierzęcia transgenicznego okazało sie I TRANSFEKCJA PRZY UŻYCIU
bardzo użyteczne w badaniach nad swoistą DNA STRĄCONEGO CaHPO,
tkankowo ekspresją genów. Na przykład, gdy
DNA zawierający element wzmacniający swois-
ty dla komórek P trzustkowych (należący do Podzielenie
genu insulinowego) sprzężono w wektorze z du- i ponowne wysiania
żym antygenem T wirusa polioma, konstrukcja Kontrola
taka powodowała u myszy transgenicznych Hormony
powstanie nowotworów wywodzących się z ko-
ZBlOR PO 24 h
mórek p\ Nowotwory nie rozwijały się w żadnej OZNACZENIE
innej tkance. Swoista tkankowo ekspresja genu .AKTYWNOŚCI CAT
może być żalem indukowana za pośrednictwem Identyfikacja elementów
kontrolnych
elementów wzmacniających lub elementów do
nich podobnych. Ryc. 41-12. Użycie genów fuzyjnych do określenia
regulatorowych elementów DNA. Fragment DNA,
Geny chimeryczne są używane do uważany za nośnik jednego lub więcej elementów
badania elementów wzmacniających i regulatorowych, jest włączony w wektor plazmido
innych elementów regulatorowych wy, który zawiera odpowiedni gen reporterowy
Przez złączenie regionów DNA podejrzanych kodujący bakteryjny enzym — aminotransferazę
o sekwencje regularowe z różnymi genami repo- chloramienikotu {CAT). Komórki ssaków nie za
wierają CAT, zatem wykrycie tej aktywności w eks
rterowymi (geny fuzyjne lub geny chimeryczne) traktach komórkowych oznacza, że komórki zostały
(p. ryc. 41-11,41-12) można oznaczyć te regiony skutecznie zakażone plazmidem. Zwiększenie ak
w sąsiedztwie genów strukturalnych, które mają tywności CAT ponad poziom podstawowy, np. po
wpływ na ich ekspresję. Fragmenty DNA, które dodaniu hormonu glikokortykosteroidowegoozna
są podejrzane o funkcje elementów regulatoro- cza, że region DNA, użyty jako insert zawiera
wych, są wiązane do odpowiedniego genu repo- aktywny element reakcji na hormon glikokortyko-
rterowego i wprowadzone do komórki gos- steroidowy {GRE). Mogą być przygotowane inser-
podarza (ryc. 41-11). Podstawowa ekspresja ty zawierające coraz to krótsze fragmenty DNA,
regiony z wewnętrznymi delecjami lub regiony
genu reporterowego będzie się zwiększała, jeśli z mutacjami punktowymi. Takie inserty mogą pre
fragment DNA zawiera sekwencję wzmacniają- cyzyjnie określać elementy regulatorowe odpowia
cą. Dodanie do pożywki kultur hormonu lub dające na sygnały._________________________
metalu ciężkiego będzie powodowało zwięk-
524 / ROZDZIAŁ 41
o * o Białko
♦ Motyw Organizm regulatorowe
+■ o
wiążący
o Hel rks- skręt- heliks E. cali Represor lac CAP
Fag Represory ero, X,
+ tryptofanowyi434
o Ssaki Białka homeo box
S1- CAT} ? białka po u
i i i i i i r
-1000 -500 Palec cynkowy E. coli Białko genu 32
Pozycja nuklaotydu (Zinc finger) Drożdże Gal 4
Drosophita Serertdrpity, Hun-
-I—l----1—£±-<----1- -r- chback
O—-i Xenopus TFIIIA
HRE A HR HR Ssaki Rodzina recepto-
E E rów steroido-
Ryc. 41-13. B wych, Sp1
Podejście gen fuzyjny-iransfekcja W celu
zlokalizowania (A, B i C) elementów reakcji na Zamek leucynowy Drożdże GCN4
hormon. Gen fuzyjny, zbudowany tak, jak to (Leucine zipper) Ssaki C/EBP, Fos,
pokazano na ryc. 41-12, wprowadzono na drodze Jun/Ap1, c-myc,
transfekcji do komórek biorców. Analizując mo- n-myc, l-myc
ment utraty reakcji na odpowiedni hormon (przez
oznaczenie aktywności CAT) w miarę delecji końca
5' można zlokalizować elementy reakcji na swoisty
hormon. Wiązanie musi wykazywać duże powino
wactwo do swoistego miejsca w DNA i małe
powinowactwo do innych regionów DNA.
Małe regiony białka wchodzą w bezpośre
o cechach wzmacniających, wyciszających, ele- dni kontakt z DNA; pozostała cześć białka
mentów swoistych tkankowo, elementów rea- może zapewniać odpowiednią informację od
gujących na hormony, jony metali, związki nośnie do rozpoznania regionu DNA, albo też
chemiczne itd. Aktywność genów w każdym może być wciągnięta w dimeryzację monome
momencie przejawia się jako oddziaływanie rów białka wiążącego.
tych licznych elementów DNA funkcjonujących Oddziaływania białko-DNA są utrzymy
w układzie cis z odpowiadającymi im czyn- wane przez wiązania wodorowe i siły Van der
nikami typu trans. Wyzwaniem dla nauki jest Waalsa.
problem poznania, jak one działają. Motywy, które znajdują się w tych białkach
są unikatowe; obecność ich w białku o nieznanej
funkcji może nasuwać przypuszczenie, że białko
KILKA MOTYWÓW STRUKTURY to wiąże sie z DNA.
POŚREDNICZY W WIĄZANIU BIAŁEK Białka z motywami heliks-skręt-heliks lub
REGULATOROWYCH DO DNA zamek leucynowy tworzą symetryczne dimery,
a odpowiadające im miejsca wiążące w DNA są
Swoistość kontroli transkrypcji wymaga, aby symetrycznymi palindromami. W przypadku
białka regulatorowe wiązały się z dużym powi- białek mających motyw palec cynkowy miejsce
nowactwem do odpowiednich regionów DNA. wiążące powtarza się 2—9 razy. Cechy te po
Wiadomo, że 2a wiele z tych swoistych o& zwalają na kooperatywne współdziałanie mię
działywań białko-DNA są odpowiedzialne dzy miejscami wiązania i zwiększają stopień
3 unikatowe motywy w strukurze białka: i powinowactwo wiązania.
heliks--skręt-heJiks, palec cynkowy i zamek
kucynowy. Przykłady białek zawierających te Motyw heliks-skręt-heliks
motywy są przedstawione w tab. 41-4. (hefix-turn-helix)
Porównanie aktywności wiążącej białek, któ- Motyw heliks-skręt-heliks jest pierwszym
re zawierają te motywy, prowadzi do licznych motywem, który opisano i który był najlepiej
ważnych uogólnień. Oto one:
REGULACJA EKSPRESJI GENU / 525
•* Oś symetrii
podwójnej
Ryć. 41-14. Schematyczna ilustracja trójwymiarowej struktury białka ero i jego wiązania do DNA przez
motyw heliks-skręt-heliks. Monomer ero składa się z 3 przeciwrównolegtych płaszczyzn [JJ^ — ft3)
J3he1iksówa (a, a3). Motyw heiika skręt- heliks powstaje wskutek tego, że heliksy 013 i a 2 są utrzymane
pod kąterii 90 urie/-skręt 4 aminokwasów, Heliks a3 białka ero stanowi powierzchnię rozpoznającą DNA
(przyciemnione). 2 monomery asocjują poprzez przeć i wrów no ległe płaszczyzny fo z wytworzeniem
dimeru, który ma 2-krotną symetrię (na prawo). Dimer ero wiąże się do DNA przez swoje 1x3 heliksy,
z których każdy kontaktuje się z ok. 5 pz na tej samej powierzchni rowka większego DNA. Odległość między
2 porównywalnymi punktami na 2 heliksach na DNA wynosi 34 A, co odpowiada odległości 1 komplet-
nego zwoju podwójnej spirali DNA. (Dzięki uprzejmości Dr Brian Mathews).
NH,
NH„
Ryc. 41-16. Motyw „zamka ieucynowego" (leucinezipper). Rycina po stronie lewej {A) pokazuje analizę
helikainego kota karboksylowej części białka C/EBR wiążącego DNA. Sekwencja aminokwasów jest
pokazana jako wiązanie koniec do końca biegnąca w dół (pod płaszczyznę papieru) wzdłuż osi a-heliksu.
Koło heiikalne składa się z 7 szprych, które odpowiadają 7 aminokwasom obejmującym każdy z 2 skrętów
a-heliksu. Zauważ, że reszty leucyny (L) pojawiają się w co 7. pozycji. Inne białka mające „zamki
leucynowe" mają podobny układ helikainego koła. Schematyczny model domeny wiążącej DNA białka
C/EBP jest pokazany po stronie prawej (B). 2 identyczne łańcuchy polipeptydowe C/EBP są trzymane
w formie dimeru przez domenę „zamka Ieucynowego" każdego z polipeptydów (oznaczonych na rycinie
jako "prostokąty z doczepionymi owalami). Taka struktura jest najwidoczniej wymagana aby utrzymać
domeny wiążące DNA każdego polipeptydu (zaczernione prostokąty) w odpowiedniej konformacji
niezbędnej do związania z DNA. (Rycina dzięki uprzejmości Stevena McKinght).
GAL4
Aktywny
Ryc. 41 -17. Doświadczenie z wymianą domen wykazujące, że funkcje wiązania białka do DNA i aktywacji
transkrypcji egzystują jako funkcje oddzielne. Promotor genu GAL1 zawiera położoną na lewo sekwencję
aktywującą {UAS), która wiąże regulatorowe białko GAL4 {przykład A). Oddziaływanie GAL4 z tą
sekwencją powoduje pobudzenie transkrypcji genu GALI. Białko fuzyjne, w którym zabrana została
domena GAL4 u końca aminowego i podstawiona regionem wiążącym DNA białka lexA E. coli, nie
stymuluje transkrypcji genu GAL1, ponieważ domena lexA nie może związać się z UAS {przykład B), Białko
fuzyjne lexA-GAL4 wzmaga transkrypcję genu GAL1 wówczas, gdy do regionu promotora GAL1 wstawi
się sekwencję operatora lexA (przykład C)._________________________________________*
_________________________________________________________________________
pozytywnym lub negatywnym. Zakładając stały generation of multiple protein isoforms from single
stopień transkrypcji, stabilizacja mRNA będzie genes. Annu Rev Biochent 1987;56:467. Jacob F,
prowadziła do zwiększenia akumulacji mRNA Monod J: Genetic regulatory mechanisms in
i odwrotnie. W poprzednim rozdziale omawia- protein synthesis. J Mol Biol 1961;3»3TS. Klug A,
Rhodes D: „Zinc fingers": A novel protein
no mechanizmy biorące udział w regulacji stabi- motif for nucleic acid recognition. Trends Biochem
lności mRNA. Każdy z tych mechanizmów jest Sci 1987;12. Landschulz WH, Johnson PF,
potencjalnym miejscem kontroli, na które mogą McKnight SL: The
oddziaływać hormony i inne efektory. Niektóre leucine zipper: A hypothetical structure common to
hormony wpływają na syntezę i degradację a new elass of DNA binding proteins. Science
swoistych cząsteczek mRNA. Na przykład est- 1989;240:1759. McKnight S, Tjian R:
radiol przedłuża okres półtrwania mRNA wite- Transcriptional selectivity of
logeniny od kilku godzin do ponad 200 godzin. viral genes in mammalian oells. Celi 1986;46:795.
Ptasne M: Gene regulation by proteins acting nearby
Zjawisko to, w powiązaniu z faktem, że est- and ai a distance. Naturę (London) 1986;322:697.
rogeny zwiększają stopień transkrypcji tego Ptasne M: A genetic switch. Celi Press and Blackwell
genu rzędu 4—6 razy, powoduje dramatyczne Scientific Publications, 1986. Shimizu A, Honjo
zwiększenie ilości mRNA witeiogeniny. T: Immunoglobulin c)ass swit-
ching. Cdi 1984;3fe801. Schlief R; DNA
binding by proteins. Science
1988;241:1182. Struh) K: ftomoters, activator
proteins and the
mechanism of transcriptional initiation in yeast.
PIŚMIENNICTWO Cel! 1987;49:295. Wu R, Bah! CP, Narang SA:
Lactose operator-
Breitbart RE, Andreadis A, Wadal-Ginard B: Alter- -repressor interaction. Curr Top Celi Reg
native splicing: A ubiquitous mechanism for the 1978;13:137.
Technologia rekombinacji DNA
Dary/ K. Granner, MD
5r Intron 3'
Ftegion Region
nleko dujący niekodujący
JĄDRO Transkrypcj
a
Pierwotny iransKrypt RNA
PPP-J
Modyfikacja
końców 5'l 3'
-AAA—A
Translacja
Białko COOH
które trawią cząsteczki DNA od- końców), są Tabala 42-1. Wybrane endonukleazy restrykcyjne i
pod stawowym i narzędziami w inżynierii genety- ich swoiste sekwencje*
cznej. Enzymy te pierwotnie nazwano-enzymami Endonu Przecinane Pochodzenie
restrykcyjnymi, ponieważicŁułbecaość-w-Łianej -kleaza sekwencje bakteryjne
bakterii ograniczała wzrost pewnych wirusów
bakteryjnychj zwanych bakteriofagami. Ęnzy-_ 1
Bam Hl G G A T c C Bacillus amylolique-
myrestrykcyjne przecinają DNA na krótkie C C T A G G faciens H
Tcawałki wmiejscsich_sw,Qistych sekwencji, w od-
różnieniu do większości metod enzymatycz-
1
Bgl II A 1 A T C T Bacillus globigii
nych, chemicznych lub fizycznych. Jt.tóre przeci- G
nają DNA w miejscach dowolnych. Te.enzymy-- T C T A G A
obronng.(dotychczas wykryto ich ponad 200) T
chroni^JDNA^bakteni gospodarza przed-DNA Eco Rl G 1 A T T C Escherichia coli
obcych organizmów (głównie zakaźnych fa- A
gów). Enzymy te występują jednak w tych C T T A A G RY13
komórkach, które mają towarzyszący enzym i T
zdolny do mctylowania DNA gospodarza, któ-
ry_tp proces /mienia DNA gospodarza w sub- Eco Rll C C T G G Escherichia coli
strat nieodpowiedni do trawienia enzymem re- G G A C C R245
strykcyjnym. Swoiste dla określonych miejsc T
DNA metylazy i enzymy restrykcyjne występują i
Kind III A A G C T T Haemophilus influ-
zawsze w bakteriach jako pary. T T C G A A enzae Rd
Nazwy enzymów restrykcyjnych pochodzą od
nazwy bakterii, z której /ustały wyizolowane. Na T
Hha I G C G i Haemophilus'
przykład Eco Rl jest enzymem restrykcyjnym C
z Escherichia coli, a Bam HI pochodzi z Bacilius C G C G haemolyticus
amyłoliąuefaciens (tab. 42-1). Pierwsze 3 litery T
w nazwie enzymu restrykcyjnego składają się Hpa i G T T i
A C Haemophilus parain-
z pierwszej litery nazwy rodzaju (E) i pierwszych A
2 liter nazwy gatunku (co). Symbol ten może C A A T T G fiuenzae
być uzupełniony określeniem szczepu (R) i cyfrą T
rzymską (I) w celu wskazania kolejności, w ja- Mst II C C T \l G G Szczep Microcoieus
kiej enzymy zostały odkryte (np. Eco RI, Eco f A
G G A N C C
RII). ^Każdy enzym restrykcyjny rozpoznaje
i przecina sekwencję o długości 4 7 pz w.dwu- r
£asmow_y.ni DNA. Takie przecięcia DNA dają Pst I C T G Providencia stuanii
G C i
vv wyniku tępe końce (Kpa 1) lub końce na- A
G A C G T C 164
kładające się, czyli końce lepkie (Bam HI),
zależnie od mechanizmu cięcia; jakim posługuje ri
się enzym (ryc. 42-2). Końce lepkie sa szczeflól- Tag I T c G A Thermus aquaticus
nif* UTrytPrftnii **' 1-T-irnrtriilr "ji h)'hrvriff'"vch. czyli A G C T YTI
chimerycznych, cząsteczek DNA (p. niżej). Jeśli T
w obrębie danej cząsteczkiDNA nukleotydy są
* A adenina; C cytozyna; G guanina; T tymina.
rozmieszczone przypadkowo, można wyliczyć Strzałki pokazują miejsce przecięcia; w zależności
jak często dany enzym będzie przecinał całą od miejsca przecięcia tworzą się lepkie końce (np.
cząsteczkę DNA, DJa_Jcajd£gajiii£Jsca_w_czas- Bam HI) lub tępe końce (np. Hpa I). Długość
-teczce-DNAsą 4 możliwości (A, C, G lub T); rozpoznawalnych sekwencji wynosi 4 pz {Taq I),
ztitpm enTiym restrykcyjny. Vt"<-" T>7poznaje 5 pz (Eco Rll), 6 pz (Eco Rl) lub 7 pz (Mst II).
sekwencje o d h i Z ł ^ i ^ Umowny zapis sekwencji: pasmo górne w kierunku
i )N A sreilr^fl r.n p 5' do 3', pasmo dolne 3' do 5:, czyli o odwrotnej
inny enzym, który rozpoznaje sekwencję o_6_pz polarności Zwróć uwagę, że większość rozpoz-
nawalnych sekwencji jest sekwencjarni palindro-
będzie przecinał raz co 4096 pz (46), f)any mowymi (tj. odczytywane są tak samo w odwrot-
fragmeaL.DNA będzie miał charakterystyczne nych kierunkach na 2 pasmach). Reszty N oznacza-
linijnc ułożenie mirjtjr. Hprjjj (jp t]iS7nvcli en- ją, że może występować tu jakikolwiek nukleotyd.
TECHNOLOGIA REKOMBINACJI ONA / 533
AAC-
— CAA TTG-
-----"\
Ryc. 42-2. Wynik trawienia endonukleazą restrykcyjną. Trawienie endonukleazą restrykcyjną daje
fragmenty DNA z końcami lepkimi, łączącymi się ze sobą (A), lub z końcami tępymi (B). Jest to ważna
okoliczność do opracowania strategii klonowania.
________________________________________________________________________________
zjmówy-copozwala na konstrukcję map restryk- wane niżej); jest to podstawowy etap w procesie
cyjnych. Gdy DNA jest trawiony danym en- klonowania i główne zastosowanie enzymów
zymem, wówczas końce wszystkich fragmentów restrykcyjnych.
DNA będą miały tę samą sekwencję. Uzyskane Inne enzymy działające na DNA i RNA są
fragmenty mogą być wyizolowane przez elekt- ważną częścią technologii rekombinacji DNA.
roforezę" na żelu z agarozy lub poliakrylamidu Liczne z tych enzymów są podane w tym
(przenoszenie fragmentów DNA jest dyskuto- i następnych rozdziałach (tab. 42-2).
Restrykcyjn
a
endonukte-
aza Eco Hl
I Restrykcyjna
endonukleaza Eco Rl
AATT
TTAA
Fragmenty ludzkiego DNA przecięte
endonukleazą restrykcyjny zawiera-
jące lepkie końca
Unijny plazmidowy
DNA z lapktml końoaml
Cząsteczka plazmidowego DNA z inserlem ludzkiego DNA
(rakom blnantowa cząsteczka DNIA)
Ryc'42-3. Użycie nukleaz restrykcyjnych w celu uzyskania nowych rekombinacyjnych, czyli chimerycz
nych, cząsteczek DNA Plazmidowy DNA, po wprowadzeniu z powrotem do komórki bakteryjnej (w
procesie zwanym transformacją), replikuje się nie tylko sam, ale replikuje również fizycznie połączony insert
nowego DNA. Ponieważ ponowne połączenie lepkich końców —jak to pokazano — regeneruje tę samą
sekwencję DNA, rozpoznawaną przez pierwotnie użyty enzym restrykcyjny, sklonowany insert DNA może
być ponownie precyzyjnie wycięty z kołowego plazmidowego rekombinata tą samą endonukleazą. Jeśli,
jako źródło DNA ludzkiego, użyje się mieszaniny wszystkich fragmentów DNA uzyskanych przez trawienie
caiego ludzkiego DNA pojedynczą nukleazą restrykcyjną można uzyskać miliony różnych typów
cząsteczek rękombinacyjnego DNA, a każdy z typów będzie czysty (jednorodny) w swoim bakteryjnym
klonie. (Zmodyfikowano i reprodukowano za zgodą z: Cohen S. N.: The maniputation of genes. Sci. AM
(Juty) 1975; 233:34). _________
może interferować z czynnością tego regionu, picylinę i sprawia, że bakteria nosząca taki
należy więc uważać, aby nie nastąpiło przer- plazmid staje się wrażliwa na ampicylinę (ryc.
wanie podstawowych funkcji wektora. Tę kon- 42-4). Rodzicielski plazmid, który dostarcza
cepcję wykorzystuje się jednak w technice selek- oporności na 2 antybiotyki może więc być tatwo
cji. Popularny wektor plazmidowy pBR322 ma oddzielony od chimerycznego plazmidu, który
geny oporności zarówno dla tetracykliny (tet), jest oporny jedynie na tetracyklinę. Dodatko-
jak również ampicyliny (amp). Pojedyncze miej- wym potwierdzeniem faktu, że insercja miała
sce dla enzymu restrykcyjnego Pst I w obrębie miejsce, może być oszacowanie wielkości plaz-
genu oporności na ampicylinę jest używane midowego DNA uzyskane z domniemanego
zwykle jako miejsce insercji dla fragmentu obce- rekombinantu podczas elektroforezy na żelu
go DNA. Oprócz uzyskania lepkich końców agarozowym, ponieważ cząsteczka chimerycz-
(tab. 42-1 i ryc. 42-2), włączony w to miejsce nego DNA jest dłuższa niż DNA wektora
obcy DNA przerywa gen oporności na am- gospodarza.
536 / ROZDZIAŁ 42
Następnie
włączyć Insert
DNA po Pst I
na tetracyklinę
PBR322 - gospodarz pBR32E — cząsteczka chimeryczna
Ryc. 42-4. Metoda przesiewu rekombinantów w celu uzyskania włączonych fragmentów DNA. Do
plazmidu pBR322 w unikatowe miejsce Pst I włączono fragment obcego DNA. To wstawienie przerwało
gen kodujący białko wnoszące oporność bakterii gospodarza na ampicylinę. Skutkiem tego .ptazmid
chimeryczny nie jest w stanie przeżyć po wysianiu na pożywkę zawierającą ten antybiotyk. Do odróżnienia
klonów plazmidowych, które zawierają insert, może być zatem zastosowana zróżnicowana wrażliwość na
tetracyklinę i ampicylinę.
Tabela 42-4. Skład pełnych bibliotek genomo- biblioteki rekombjnacyjne w wektorze X gtll
wych* mogą być przesiewane zarówno sondami
Źródło Pełna biblioteka genomowa cDNA, jak i sondami przeciwciał.
E coli 1 500 Iragmentów 4 Biblioteki stosowane do przesiewu
Drożdże 500 Iragmentów 50 sondami w celu wykrycia swoistych
Drosophila 000 fragmentów 800
Ssaki 000 fragmentów genów i cząsteczek cDNA
Różnorodne cząsteczki mogą być użyte jako
„sondy" do poszukiwania swoistych genów lub
* Liczba przypadkowych fragmentów (unikato- cząsteczek cDNA w bibliotekach lub do iloś-
wych klonów), które powinna zawierać biblioteka ciowego określenia DNA i RNA rozdzielonych
zapewniająca, że jest reprezentowany każdy poje- podczas elektroforezy na różnych żelach^^SaŁ-
dynczy gen, jest odwrotnie proporcjonalna do śred- ^fiUfll sf nii "fViłi fra-gmentv DNA liiIT RNA
niej wielkości Iragmentów użytych do sporządzenia znakowane przy użyciu nukleotydu zawierąją-
biblioteki i wprost proporcjonalna do liczby genów
w organizmie. Liczby podane w tabeli przedstawia-
fTfjfliM?p Ałiv sonda była użyteczna i skuteczna
ją liczbę fragmentów (niezależnych klonów) nie- musi ona rozpoznawać komplementarną sek-
zbędnych do uzyskania 99% pewności znalezienia wencję. W celu przeszukiwania biblioteki
danej sekwencji DNA w bibliotece rekombinacyj- cDNA w odniesieniu do długich fragmentów
nego DNA o średniej wielkości insertu 2x1(r cDNA lub przeszukiwania biblioteki genomo-
nukleotydów. Różnice wynikają ze zmienności stop- wej w odniesieniu do sekwencji komplementar-
nia złożoności genomu między organizmami. nej kodującego regionu genu mogą być użyte
Liczba niezbędnych klonów jest wyliczona cDNA syntetyzowane na swoistych mRNA
z wzoru:
jako matrycach. Popularną techniką wyszuki-
N= In (1 - P) w&nia._.swaislycii genów jest wzięcie krótkiej
ln(1 — f) sekwencji aminokwasowej i, stosując zestawie-
nie kodonów dla tej sekwencji (p, rozdz. 40),
gdzie P jest żądanym prawdopodobieństwem, sporządzenie sondy oligonukłeotydowej, która
a f frakcją całkowitego genomu zawartą w pojedyn-
czym-klonie, W przypadku genomowej biblioteki wykryje odpowiadający fragment DNA w bib-
ssaków, przedstawionej wyżej, przyjmując 3x10 9 liotece genomowej. Jeśli sekwencje sondy kom-
nukfeotydów jako wielkość genomu haploidalne- plementarnej dokładnie pasują do sekwencji
go, równanie to ma postać jak niżej: poszukiwanych, to sondy "o długości 15—20
In (1—0,99) nukleotydów będą z nimi hybrydyzowały. Son-
N= dy cDNA są stosowane do wykrywania frag-
ln
<1 — [ 3 x1 0s J mentów DNA metodą Southerna i do wy-
krywania ilościowego RNA.jnetodą Northern.
Wyższość, jaką przedstawia biblioteka ziożona
z dużych fragmentów DNA. jest oczywista, gdy Techniki „blotting" i hybrydyzacji
rozwiąże się to równanie biorąc wielkość fragmen- pozwalają na uwidocznienie swoistych
tów 5 x 103 nukleotydów zamiast 2 x 104 nukleoty- fragmentów
dów. TJwadocznienie swoistych fragmentów DNA
i RNA spośród wielu tysięcy „kontaminują-
bardzo aktywne promotory indukcyjne, odpo- cych" cząsteczek wymaga użycia kilku technik,
wiednie i będące w fazie kodony inicjacyjne dla które określa się zbiorczym terminem przenie-
translacji, sygnały zarówno do transkrypcji, jak sienie plam (błot transfer), Na rycinie 42-5
i terminacji translacji oraz, jeśli potrzeba, od- przedstawiono procedury przeniesienia plam
powiednie sygnały do przekształcania białka. metodą-Soitfherita (DNA), metodą Northern
Niektóre wektory ekspresyjne zawierają nawet (RNA) i Western (białko). (Pierwsza technika
geny inhibitorów proteazy, aby w ten sposób uzyskała nazwę od badacza, który ją opraco-
uzyskać zwiększone ilości końcowego produk- wał, a inne nazwy wzięły się z laboratoryjnego
tu. Wektor X gt 11 jest powszechnie używany do żargonu i zostały zaakceptowane). Te metody
konstrukcji bibliotek, ponieważ akceptuje więk- są użyteczne do oznaczenia liczby kopii genu
sze cząsteczki cDNA, które są replikowane w danej tkance albo określenia, czy gen ma duże
i tłumaczone na białka; w tym stanie rzeczy zmiany strukturalne (delecje, insercje lub rea-
ranżacje). W pewnych przypadkach, jeśli jest
538 / ROZDZIAŁ 42
\
i 1
W
Przeniesienie
na bibułę
Dodać
Przeciwciało* |
IcDNA* IcOfJA* sondę
Ryc. 42-5. Technika przenoszenia plam. W technice Southerna, czyli przenoszenia DNA, wyizolowany
z linii komórkowej lub tkanki DNA trawi się jednym lub wieloma enzymami restrykcyjnymi. Mieszaninę
inkubacyjną nanosi się do studzienek w żelu agarozowym lub poliakrylamidowym i eksponuje_na pole
elektryczne prądu stałego. DNA dzięki ładunkowi ujemnemu wędruje w kierunku katody; małe fragmenty
wędrują najszybciej. Po odpowiednim czasie DNA denaturuje się łagodną alkatizacją i przenosi na bkmę
nitrocelulozową (filtr) w postaci dokładnej repliki układu prążków na żelu techniką przenoszenia plam
(blotting) opracowaną przez Southerna. DNA wiąże się z bibułą przez wygrzewanie i następnie bibułę
eksponuje na znakowaną sondę cDNA, która hybrydyzuje z komplementarnymi fragmentami DNA
związanego z filtrem. Po dokładnym przemyciu bibułę eksponuje się na film rentgenowski, który po
wywołaniu ujawnia swoiste prążki odpowiadające fragmentom DNA, które rozpoznały sekwencje cDNA
sondy. Koncepcja techniki przenoszenia plam RNA, czyli metoda Northern jest podobna. Przed
przeniesieniem RNA jest poddany elektroforezie. Technika przeniesienia wymaga nieco odmiennego
postępowania niż przeniesienie DNA, aby przede wszystkim zapewnić pozostawienie nietkniętych
cząsteczek RNA; ogólnie metoda ta jest nieco trudniejsza. Przenoszenie plam białek, czyli technika
Western, polega na elektroforezie i przeniesieniu białek na filtr nitrocelulozowy, a następnie użycie jako
sondy swoistego przeciwciała lub innych sond molekularnych.
zmieniona swoista zasada, w wyniku czego zwoli na jego hybrydyzację z sondą. Sondę
zmienia się miejsce restrykcyjne, metody te radioaktywną dodaje się do filtru i po przemy-
mogą wykryć mutację punktową. Techniki ciu kompleks hybrydowy jest lokalizowany
przeniesienia plamy typu Northern i Western są przez ekspozycję filtru na kliszę fotograficzną.
stosowane do określenia wielkości i ilości swois- Po zidentyfikowaniu plamy na auto radio gra-
tych cząsteczek RNA i białek. mie z kolonią, ta ostatnia może być wyodręb-
Hybrydyzacja kolonii lub hyhrydyzacja płyt- niona z płytki. Podobna strategia jest stosowa-
kowa jest metodą za pomocą której identyfikuje na do identyfikacji fragmentów DNA w biblio-
się i oczyszcza swoiste klony. Bakterie są hodo- tekach fagowych. Kolejne etapy tej procedury
wane w postaci kolonii na płytce agarowej, dają w wyniku wyizolowany klon (kolonie
którą następnie pokrywa się nitrocelulozową bakteryjne) lub kolonię pochodzącą z indywi-
bibułą filtracyjną. Komórki z każdej kolonii dualnego faga.
przylepiają się do filtru i są do niego trwale Wszystkie metody hybrydyzacji, omawiane
ufiksowane przez podgrzanie, co jednocześnie w tej części, zależą od swoistych właściwości
z działaniem NaOH, doprowadza także do iizy parowania zasad komplementarnych pasm
komórek i denaturacji DNA, a następnie po- kwasów nukleinowych opisanych wyżej. Do-
TECHNOLOGIA REKOMBINACJI DNA / 539
kładne sparowanie daje łatwo hybrydę oporną nukleotydowej. Metoda ta zależy od istnienia
na wysokie temperatury w trakcie reakcji hyb- dużej liczby identycznych cząsteczek DNA,
rydyzowania i przemywania. Kompleksy takie Wymóg len może być spełniony przez klonowa-
tworzą się również w małych stężeniach soli. nie danego fragmentu, stosując wyżej opisane
Parowanie zasad, przebiegające z mniejszą do- techniki. Enzymatyczna metoda (metoda San-
kładnością, nie toleruje takich ostrych warun- gera) sekwencjonowania DNA wykorzystuje
ków, tj. podwyższonych temperatur i małych swoiste dideoksynukleotydy, które kończą syn-
stężeń soli; w takim przypadku hybrydyzacja tezę pasma DNA w miejscu swoistego nuk-
albo nie zachodzi albo hybrydy zostają roze- leotydu w trakcie syntezy pasma na oczysz-
rwane w czasie przemywania. Rodziny genów, czonej matrycy kwasu nukleinowego. Reakcje
mających pewien stopień homologii, mogą być są tak dobrane, że uzyskuje się populację frag-
wykryte przez zmianę ostrości warunków hyb- mentów DNA reprezentujących zatrzymanie
rydyzacji i przemywania. To podejście pozwala syntezy na każdym nukleotydzie. Wprowadza-
także na między gatunkowe porównania danego jąc radioaktywny znacznik w miejsce naprzeciw
genu. miejsca terminacji można uzyskać oddzielne
fragmenty, które są segregowane pod względem
Do analizy cząsteczek wielkości za pomocą elektroforezy na żelu po-
rekombinacyjnego DNA stosuje się liakryiamidowym. Po sporządzeniu autoradio-
sekwencjonowanie DNA gramu każdy z fragmentów da pasmo na kliszy
Segmenty cząsteczek swoistego DNA, uzys- rentgenowskiej. Pasma te, czytane po kolei, dają
kane techniką rekombinacyjnego DNA, mogą sekwencję DNA (p. ryc. 42-6). Obecnie jest
być analizowane odnośnie do ich. sekwencji opracowana metoda półautomatycznego sek-
-
S 3
t
•
1
i t
11
_
..
1
i
I
1
I
1
I
1
i
1
<
1
1
A T
Zasada kończąca
1 A G T C T T G G A G C T
Ryc. 42-6. Sekwencjonowanie DNA metodą opracowaną przez Sangera. Drabinkowy układ prążków na
żelu od dotu do góry przedstawia stopniowo wydłużające fragmenty pasma oryginalnego DNA. Wiedząc,
która ze swoistych reakcji dideoksynukleotydowych została wykonana w celu uzyskania mieszaniny
fragmentów, można oznaczyć sekwencję nukieotydów od znakowanego końca w kierunku końca
nieznakowanego na podstawie „odczytywania" żelu. Reguły parowania zasad wg Watsona-Cricka (A-T,
G-C) dyktują sekwencję drugiego (komplementarnego) pasma.
________________________________________________________________________________
540 / ROZDZIAŁ 42
vAW
Synteza oligonukleotydów jest
obecnie metodą rutynową
Rutynową metodą laboratoryjną jest zauto-
CYKL 2 VSA/ matyzowana synteza chemiczna umiarkowanie
długich (~100 nukleotydów) oligonukleoty-
dów o precyzyjnej żądanej sekwencji. Każdy
V\A> cykl syntezy zajmuje kilka minut, tak że synteza
CYKL 3 całej cząsteczki może być wykonana w ciągu
W\A godzin w zależności od jej długości. Takie
wv oligonukleotydy są obecnie konieczne do sek-
wencjonowania DNA, przeszukiwania biblio-
tek., określania przesunięć w mobilności DNA,
polimerazowej reakcji łańcuchowej (p. niżej)
i licznych innych zastosowań.
vw* Poiimerazowa reakcja łańcuchowa
(PCR) pozwała na amplifikację
sekwencji DNA
Poiimerazowa reakcja łańcuchowa jest meto-
dą służącą do amplifikacji okreslonycrrsekwen-
^AA/ cji DNA. Swoistość tej reakcji jest oparta na
użyciu 2 primerów oligonukieotydowych, które
hybrydyzują do komplementarnych sekwencji
położonych na przeciwległych pasmach DNA
i flankujących interesującą nas sekwencję doce-
lowy (ryc. 42-7), Próbką DNA jest najpierw
podgrzewana, aby..rozdziełić 1 pasińa, następnie
sekwencje primerów wiajj&jjicj DNA i każde
nTrff z pasm jest kopiowane przez polimerazę DNA
W l p_ocząwszy od miejsca pnmera. Każde z 2 pasm
V D.NA służy jako matryca do syntezy nowego
DNA, począwszy od 2 primerów. Powtarzane
cykle denaturacji cieplnej, łączenia primerów do
ich sekwencji komplementarnych i wydłużenie
sekwencji primerów przez polimerazę DNA
dają ostatecznie eksponencjalną amplifikację
segmentów DNA o określonej długości. Na. _ rób ^u ludzi. Dwiejechniki pozwalają uzyskać
początku , .stosowania reakcji PCR używano ten cel: hybrydyzacja komórek somatycznych
połimerazy DNA z E. coli; polimeraza była oraz hybrydyzacja in situ. Hybrydyzacja in situ
niszczona przez każdy cykl denaturacji cieplnej. jest najprostszą i najbardziej bezpośrednią pro-
Podstawienie stabilnej termicznie polimerazy cedurą, w której radioaktywna sonda jest doda-
D..NĄ z Thermus aguaticus, organizmu, który wana do rozproszonych na powierzchni szkieł-
żyje i replikuje się w temp. 70-80°C, ominęło ka mikroskopowego chromosomów metafazo-
problem wrażliwości enzymu na temperaturę wycja,. Dokładne miejsce hybrydyzacji określa
i pozwoliło na automatyzację reakcji PCR, się przez nałożenie na szkiełko emulsji foto-
ponieważ reakcja prowadzona tą polimerazą graficznej i po ekspozycji porównanie rozmiesz-
może przebiegać w temp. 70°C. Pozwoliło to czenia ziaren w obszarach strukturalnych chro-
także zwiększyć swoistość i wydajność DNA. mosomów. Pozwala to często na umiejscowie-
Można uzyskać zamplifikowane sekwencje nie genu w określonym prążku lub regionie
DNA krótkie, np. 50—100 pz oraz długie o 2,5 chromosomu. Niektóre z genów Judzkich,
kpz. 20 cykli w reakcji PCR daje amplifikację umiejscowione za pomocą tej metody, przed-
rzędu ~1G6, a 30 cykli rzędu ~109. Reakcja stawiono w tab. 42-5.
PCR pozwala na amplifikację i analizę DNA W tabeli tej przedstawiono jedynie wybrane
z pojedynczej komórki, cebulki włosowej lub próbki, ponieważ dotychczas zmapowano już
.nasienia. Oczywiste jest zastosowanie reakcji setki genów. Mapa genomu ludzkiego będzie
PCR w medycynie sądowej. Metoda PCR jest kompletowana w nadchodzących latach; ist-
także stosowana do: 1) wykrywania czynników nieją także zamierzenia zsekwencjonowania ca-
zakaźnych, zwłaszcza latentnych wirusów, 2) łego genomu ludzkiego. Z dotychczasowych
prenatalnej diagnostyki genetycznej, 3) wykry- badań wyłaniają się następujące wnioski: 1.
wania polimorfizmu alleli, 4) precyzyjnego usta- Geny, które kodują białka o podobnych funkc-
lania typu tkanek do transplantacji i 5) do jach, mogą być umiejscowione na oddzielnych
badań nad ewolucją, stosując archeologiczne chromosomach (a- i P-globiny). 2. Geny, które
próbki DNA. Równie liczne są zastosowania stanowią część rodziny, mogą także mieścić się
techniki PCR do problematyki badań podsta- w oddzielnych chromosomach (hormon wzros-
wowych i z pewnością pojawią się nowe moż- tu i prolaktyna). 3. Geny odpowiedzialne za
liwości zastosowania tej metody. wiele chorób dziedzicznych, wywołanych niedo-
borem swoistych białek, włączając w to również
choroby związane z chromosomem X, są umiej-
PRAKTYCZNE ZASTOSOWANIE scowione w miejscach swoistych. Może naj-
TECHNOLOGII REKOMBINACJI DNA ciekawszy jest fakt, że dzięki dostępności okreś-
STALE SIĘ ZWIĘKSZA lonych sklonowanych fragmentów restrykcyj-
nych było możliwe umiejscowienie chromoso-
Wyizolowanie swoistego genu z całego geno- malne wielu zaburzeń o nieznanym niedoborze
mu wymaga takich technik, które umożliwiają białkowym, np. pląsa wica Huntingtona —
wyróżnienie jednej milionowej części. Identyfi- chromosom 4; mukowiscydoza — chromosom
kacja obszaru regulatorowego, który może mieć 7; torbielowatość nerek u dorosłych — chromo-
długość tylko 10 pz, wymaga czułości wyróż- som 16; dystrofia mięśniowa typu Duchenne
niającej 1 część z 3xlO8; taka choroba, jak — chromosom X. Z chwilą umiejscowienia
niedokrwistość sierpowata jest spowodowana wady do regionu DNA, który ma cechy budowy
przez mutację pojedynczej zasady, co wymaga genu (ryc. 42-1) można skonstruować gen syn-
precyzji rzędu 1—3 x 105. Technologia rekom- tetyczny i uzy^.ać jego ekspresję w odpowied-
binacji DNA jest dostatecznie skuteczna, aby nim wektorze oraz określić jego funkcję albo
sprostać tym wymogom. można zsyntetyzować domniemany peptyd na
podstawie dedukcji z układu otwartej ramki
Mapowanie genów pozwala odczytu w obrębie regionu kodującego. Prze-
na umiejscowienie swoistych genów ciwciała przeciwko takiemu peptydowi można
w określonych chromosomach użyć w celu zbadania, czy taki peptyd ulega
Umiejscowienie genów uniożliwia.sp.orządze- ekspresji u zdrowych osobników i czy jest
nie mapy ludzkiego genomu, Pozwala to na nieobecny u osobników z określonym zespołem
uzyskanie użytecznych informacji w opisie cho- genetycznym.
542 / ROZD ZIAŁ 42
Insulina 11p15
Prolaktyna 6p23-q12
Hormon wzrostowy 17q21 -qter Niedobór hormonu wzrostu
a-Globina 16p12-pter a-Ta I asem i a
P-Globina 11q12 p-Talasemia, niedok-rwtstość sierpowata
Deaminaza adenozynowa 20g13-qter Niedobór deaminazy adenozynowej
Hydroksylaza fenyloalaniny 12q24 Fenyloketonuria
Fosfory boży 1 otrą nsferaza hipoksantyno-
wo-guaninowa Xq26-q27 Zespół Lescha-Nyhana
Segment G8 DNA Pląsawica Huntingtona
* Tabela ta przedstawia chrom osom alne umiejscowienie niektórych genów i chorób związanych z
niedoborem lub nieprawidłowym wytwarzaniem produktów genowych. Omawiany chromosom jest
wskazany przez pierwszą podkreśloną cyfrę lub literę. Inne cyfry i litery odnoszą się do szczegółowego
umiejscowienia podanego w: McKusick VA:
Mendeiian Inheritance in Man, 6 th ed. Johns Hopkins Univ.
Press, 1983.
5'- \ G, A7 t(3
DDD -B ■3'
Hemoglobino patia
10 kz
0°-Talasemla
Hemoglobina Lepore
Ryc. 42-8. Schematyczny obraz zespołu genów p-globiny i niektórych zaburzeń genetycznych. Gen fi-
globiny jest umiejscowiony w chromosomie 11 w ścisłym powiązaniu z 2 genami y-globiny i genem 8-
globiny. Rodzina genów pjest ułożona w kolejności 5'- £-Gy-Ay- f p-S-p-3'. Locus 5 ulega ekspresji
we wczesnym okresie płodowym (c^ £2). Geny y ulegają ekspresji w życiu płodowym, dając hemoglobinę
płodową (HbF, a2y2)- Hemoglobina osobników dorosłych składa się z HbA(OjP2) li>b HbA2 (o^Sj). Gen f p
jest pseudogenem, który wykazuje homologię sekwencji z p, ale zawiera mutacje, które zapobiegają jego
ekspresji. Delecje (czarne paski) w obrębie (ocus p powodują powstanie §-talasemii (niedobór lub brak
[P°] P-globiny), Delecja genów 5 i P jest przyczyną powstania hemoglobiny Lepore (w której obecna jest
tylko hemoglobina a). Inwersja (AyŚP)° w tym regionie (pasek niezaciemniony z napisem „Inwersja")
niszczy funkcje genu i także powoduje talasemie (typ III). Każdy z typów talasemii ma tendencję do
występowania w pewnych populacjach, np. delecja (Ay5(ł)° i inwersja pojawiają się u osób z Indii,
Znacznie więcej delecji zmapowano w tym regionie chromosomu i każdej z nich towarzyszy pewien typ
talasemii.
00 0 00
T T T
AA AA O
Tabela 6. Zmiany 1
w genie p- procesów, a zwłaszcza delecji, które są przy-
biny czyną choroby (ryc. 42-8). Zespół genów globi-
Zmiana Uszkodzona Choroba ny wydaje się być szczególnie podatny na tego
funkcja typu uszkodzenie. Delecje w zespole genów cc-
globiny, umiejscowionym na chromosomie 16,
Mutacje Fałdowanie białka Niedokrwistość powodują powstanie ct-talasemii. Istnieją silne
punktowe sierpowata związki etniczne z licznymi typami tych delecji,
Kontrola transkrypcji P-Talasemia tak że północni Europejczycy, Filipiń-czycy,
Mutacje typu prze- rasa czarna i ludzie zamieszkali w rejonie Morza
sunięcia ramki od- p-Talasemia Śródziemnego mają różne typy uszkodzeń, a
czytu i nonsensowne wszystkie z nich powodują brak hemoglobiny
Przekształcanie RNAp-Talasemia
A i a-talasemię.
Delecje Wytwarzanie mRNA p°-Ta lasem i a Podobna analiza może być wykonana dla
Hemoglobina licznych innych chorób. Mutacje punktowe są
Lepore zwykle określane na drodze sekwencjonowania
Rearan- Wytwarzanie mRNA P-Talasemia danego genu, choć przypadkowo, gdy mutacja
żacje typ III niszczy albo stwarza nowe miejsce restrykcyjne,
technika analizy fragmentów restrykcyjnych
może być użyta do wykazania uszkodzenia.
Delecje lub insercje DNA, większe niż 50 pz,
Mutacje punktowe. Klasycznym przy- często są wykrywane techniką „blotting" wed-
kładem jest choroba zwana niedokrwistością ług Southerna.
sierpowata, która jest spowodowana mutacją Analiza rodowodu. Niedokrwistość sier-
pojedynczej zasady w całym genomie złożonym powata ponownie dostarcza doskonałego przy-
z 3 x l O 9 pz; jest to substytucja T przez kładu jak technologia rekombinacji DNA może
A w DNA, która następnie powoduje zmianę być zastosowana do badań nad chorobą u czło-
A na U w mRNA odpowiadającą ć.kodonowi wieka. Podstawienie T przez A w paśmie mat-
w genie p-globiny (ryc. 7-20). Zmieniony kodem rycowym DNA genu P-globiny zmienia sekwen-
określa inny aminokwas (walinę zamiast kwasu cję w regionie, który odpowiada 6 kodonowi
glutaminowego), co powoduje nieprawidłowo- z sekwencją
ści strukturalne C7ąstcczki fi-glohiny. Inne mu- 1
tacje punktowe w obrębie genu P-globiny i jego C C T G A G pasmo kodujące
otoczeniu powodują zmniejszenie, a w niektó- G GA C G pasmo matrycowe
rych przypadkach zatrzymanie wytwarzania CDC C
rzają takiego łagodnego („temperate") wirusa na sekwencję
p-talasemia. Talasemie charakteryzują się wa-
dami w syntezie podjednostek hemoglobiny, pasmo kodujące
C C T G T G GG pasmo matrycowe
a (ł-talasemia powstaje wówczas, gdy jest niedo- G A C@C C
stateczne wytwarzanie p-globiny. Na rycinie
42-9 przedstawiano mutacje punktowe, które i .niszczy miejsce rozpoznania enzymu restryk-
mogą wpływać na wytwarzanie normalnego cyjnego Mst II (CCTNAGG; wskazane przez
mRNA (a zatem normalnego białka), a które są małą strzałkę pionową; tab.42-1). Inne miejsca
uwikłane w powstawanie p-talasemii. dla Mst II, umiejscowione w kierunku 5' i 3' od
Delecje, insercje i rearanżacje DNA. miejsca omawianego (ryc. 42-10), nie są objęte
Badania bakterii, wirusów, drożdży i muszki mutacją, a zatem będą przecięte. W wyniku tego
owocowej wskazują, że fragmenty DNA mogą inkubacja z enzymem restrykcyjnym DNA od
w obrębie genomu przemieszczać się z jednego osobników normalnych (AA), heterozygot (AS)
miejsca na drugie. Delecja krytycznego frag- i homozygot (SS) da 3 różne wzory prążków
■mentu DNA, rearanżacja DNA w obrębie genu uzyskanych metodą Southerna (ryc. 42-10).
albo insercja fragmentu DNA do kodującego Przykład ten ilustruje jak można ustalić rodo-
lub regulatorowego regionu mogą wywoływać- wód DNA, stosując zasady omówione w tym
takie zmiany w ekspresji genu, które prowadzą rozdziale. Analiza rodowodu jest stosowana
do choroby. Molekularna anafiza p-talasemii w odniesieniu do licznych chorób genetycznych
dostarcza znowu licznych przykładów takich i jest najbardziej użyteczna w przypadku chorób
TECHNOLOGIA REKOMBINACJI DNA / 54S
Prawidłowy (A) 5:
3'
0,2
1,15 kz
kb
Niedokrwlsto&ć 5 -
slerpowata (S)
1.35 kz
B. Analiza rodowodu
n-
Wielkość
fragmentu
- 1,35 pz
- 1,15 pz
AS AS SS AA AS Fenotyp
Ryc. 42-10. Analiza rodowodu niedokrwistości sierpowatej. Górny fragment ryciny (A) pokazuje
pierwszą część genu (3-globiny i miejsce restrykcyjne Mst II (f) w genie p-globiny prawidłowym (A) i genie
w niedokrwistości sierpowatej (S), U osób zdrowych trawienie ONA enzymem restrykcyjnym Mst II daje
fragmenty o długości 1,15 kz i 0r2 kz. Zamiany T na A, jakie zachodzą u chorych na niedokrwistość
sierpowatą, usuwają jedno z 3 miejsc restrykcyjnych w obrębie genu fś-globiny, w wyniku czego po
trawieniu Mst 11 powstaje tylko pojedynczy fragment o diugości 1,35 kz, Te różnice w długości fragmentów
są łatwo wykrywalne techniką Southerna (B). (Na tej rycinie fragment 0,2 kz wyszedł pozazel). Analiza
rodowodu pokazuje 3 możliwości: AA — osoba zdrowa (O); AS — heterozygota {o, |J); SS
— homozygota (■) Podejście to pozwala na prenatalną diagnozę niedokrwistości sierpowatej lub
nosicieli tej choroby («£)___________________^ _ _ _ ^
______________________________________
użyty do aaalizy metodą Southerna. Piód, ma- grap sprzężeń, które następnie, w procesie zwa-
jący wzór restrykcyjny AA (ryc. 42-10), nie jest nym kroczenie po chromosomie, może ewen-
chory na niedokrwistość sierpowatą, ani nie jest tualnie określić locus związany z chorobą.
jej nosicielem. U płodu mającego wzór SS W metodzie kroczenia po chromosomie (ryc.
rozwinie się niedokrwistość sierpowatą. Obec- 42-11) fragment przedstawiający 1 z końców
nie są dostępne sondy do tego typu analizy dla długiego odcinka DNA jest użytydo izolowania
wielu chorób genetycznych. innego fragmentu, który pokrywa się z pierw-
Polimorfizm długości, fragmentów szym, ale wychodzi poza jego obręb. Kierunek
restrykcyjnych (RFLP). Przytaczane wyżej tego wyjścia jest określany przez mapowanie
różnice w sekwencjach DNA mogą wynikać ze restrykcyjne i proces ten jest powtarzany stop-
zmienności miejsc restrykcyjnych, w wyniku niowo, aż uzyska się sekwencję stanowiącą
czego fragmenty restrykcyjne mają różne długo- przedmiot zainteresowania. Choroby sprzężone
ści. Wrodzone różnice wzoru restrykcyjnego z chromosomem X są szczególnie odpowiednie
(np. zmienność w DNA zachodząca w ogólnej do tego typu podejścia, ponieważ ekspresji
populacji w stopniu większym niż 1 %) są znane ulega tylko 1 allel. Dzięki temu ok. 20% wszyst-
jako polimorfizm długości fragmentów restryk- kich zdefiniowanych RFLP jest umiejscowio-
cyjnych, czyli RFLP (restrietion fragment nych w obrębie chromosomu X i prawie kom-
length polymorphism). RFLP powstałe w wyni- pletna mapa sprzężeń na tym chromosomie
ku zmian w pojedynczej zasadzie (np. niedo- została opracowana. Stosując technikę RFLP
krwfstość sierpowatą) albo w wyniku delecji lub znaleziono gen dystroiii mięśniowej typu Du-
insercji DNA w obrębie fragmentu restrykcyj- chenne sprzężony z chromosomem X. Podobnie
nego (np. talasemie) są użytecznym narzędziem wadę w pląsawicy Huntingtona umiejscowiono
diagnostycznym, Polimorfizm taki znaleziono w końcowym regionie krótkiego ramienia chro-
w znanych genetycznych loci, a także w obrębie mosomu 4, a wada wywołująca torbielowatość
sekwencji, których funkcja nie jest znana; tak nerek jest sprzężona z locus a-globiny w chro-
więc polimorfizm RFLP może prowadzić do mosomie 16.
zniszczenia funkcji genu, lub też nie mieć żad- Terapia genowa. Choroby wywołane nie-
nych konsekwencji biologicznych. doborem produktu genowego (tab. 42-5) mogą
Polimorfizmy RFLP są dziedziczne i seg- być odpowiednie do leczenia zastępczego. Stra-
regują się według wzoru Mendla. Polimorfizm tegia takiego leczenia polega na sklonowaniu
RFLP (dotychczas poznano prawie 350) jest genu (np. genu, który koduje deaminazę adeno-
głównie używany w celu określenia chorób zyny) w wektorze, który może być pobrany
dziedzicznych, w których nie znamy ubytku przez komórkę gospodarza i włączony do geno-
funkcji. RFLP może być użyty do ustalenia mu. Komórki prekursorowe szpiku kostnego są
Fragmenty
Sonda
początkowa
c. 42-11. Technika kroczenia po chromosomie. Zamiar polega na izolowaniu genu X z dużego odcinka
DNA. Dokładne położenie tego genu nie jest znane, ale jest dostępna sonda (• —) komplementarna do
fragmentu DNA (na rycinie pokazano sondę do końca 5'), jak również dostępna jest biblioteka zawierająca
serię nakładających się fragmentów DNA. W celu uproszczenia pokazano tylko 5 takich fragmentów.
Początkowo sonda będzie hybrydyzowała tylko z klonami zawierającymi fragment 1, który można
następnie wyizolować i użyć'jako sondę do wykrycia fragmentów 2. Tę procedurę powtarza się aż do
hybrydyzacji fragmentu 4 z fragmentem 5, który zawiera całą sekwencję genu X.
TECHNOLOGIA REKOMBINACJI DNA / 547
przydatne do tego celu, ponieważ komórki takie kane z 2 różnych rodzajów sekwencji (np. 2
mogą zasiedlić szpik i tam się namnażać. Wpro- różnych genów. .
wadzony gen może zacząć kierować ekspresją Endonukleaza. Enzym, który przecina
swego białkowego produktu i w ten sposób wewnętrzne wiązania DNA lub RNA
Ekson. Sekwencja w genie, która jest reprezen-
naprawiać ubytek w komórce gospodarza. towana (ulega ekspresji) w cząsteczce
Takie zastąpienie genu w komórce somatycz- mRNA.
nej oczywiście nie może być przekazane potom- Egzonukłeaza. Enzym, który odcina
stwu. Opracowano inne strategie do zmiany linii nukleotydy w DNA lub RNA od końca 3' lub
komórek rozrodczych, ale strategie te zbadano 5'.
jedynie na zwierzętach doświadczalnych. Pe- Hybrydyzacja. Swoista reasocjacja
wien odsetek genów wstrzykniętych do zapłod- komplementarnych pasm kwasów
nionego jaja myszy może być włączony do nukleinowych (DNA z DNA, DNA z RNA
lub RNA z RNA)
genomu i można go znaleźć zarówno w komór- łnsert. Dodatkowa sekwencja w DNA na ogół
kach somatycznych, jak i komórkach rozrod- wprowadzona technikami rekombinacji DNA.
czych. Takie zwierzęta transgeniczne okazały się Intron. Sekwencja w genie, która jest
bardzo użyteczne w analizie swoistych tkan- przepisana na RNA, ale wycięta i usunięta
kowo wpływów na ekspresję genów oraz wpły- przed translacja, w trakcie przekształcania
wu nadmiernego wytwarzania produktów ge- pierwotnego transkry-ptu.
nowych (np. hormonu wzrostu lub onkogenów) Klon. Duża liczba komórek lub cząsteczek, które
są identyczne z pojedynczą macierzystą
oraz w poszukiwaniu genów związanych z roz- komórką lub cząsteczką.
wojem osobniczym, procesem, który dotych- Kosmid. Plazmid, do którego włączono
czas było trudno badać. Podejście z użyciem sekwencje DNA bakteriofaga X, które są
metody transgenicznej zastosowano współcześ- niezbędne d/a upakowania DNA (miejsca
nie w celu skorygowania wad genetycznych cos); pozwala to na upakowanie in vitm
u myszy. Do zapłodnionych jaj, uzyskanych od plazmidowego DNA.
myszy z genetycznym hipogonadyzmem, Lepkie końce DNA. Komplementarne
wstrzykiwano DNA zawierający kodującą sek- pojedyncze pasma DNA wystające na
przeciwległych końcach dwupasmowej
wencję prekursora białkowego hormonu uwal- cząsteczki DNA lub wystające z końców
niającego gonadotropine (GnRH). Gen ten różnych dwupasmowych cząsteczek (p. także
ulegał ekspresji i podlegał prawidłowej regulacji tępe końce).
w podwzgórzu pewnej liczby myszy, a zwierzęta Ligacja. Katalizowane enzymatycznie łączenie
te były pod wszystkimi względami prawidłowe. przez wiązania fosfod i estrowe 2 odcinków
Ich potomstwo nie wykazywało niedoboru DNA lub RNA; odpowiednimi enzymami są
GnRH. Jest to zatem dowód na somatyczną ligazy DNA i RNA.
ekspresję transgenu i na jego egzystencję w ko- Nick translation. Technika znakowania DNA
oparta na zdolności polimerazy DNA z £. coli
mórkach rozrodczych. do degradowania pasma DNA, które zostało
nacięte, i do następującej resyntezy tego
pasma; jeśli zastosuje się radioaktywne
SŁOWNICZEK trifosforany nukleo-zydów, to nowo
syntetyzowane pasmo będzie wyznakowane i
Auta radiografia. Wykrywanie cząsteczek radio- będzie mogło być użyte |ako radioaktywna
aktywnych (np. DNA, RNA, białko) przez uwido- sonda.
cznienie ich elektów na filmie fotograficznym. Northern błot. Metoda przenoszenia RNA z
Baktertofag. Wirus, który zakaża bakterię. żełu agarozowego na błonę (filtr)
Biblioteka. Zbiór sklonowanych fragmentów, nitrocelulozową, na której cząsteczki RNA
które reprezentują cały genom. Biblioteki mogą mogą być wykryte odpowiednią sondą.
być albo genomowe (w których są reprezen- Oligonukleotyd. Krótka zdefiniowana
towane zarówno introny, ;ak i eksony oraz inne sekwencja nukleotydów, połączonych
sekwencje DNA) lub biblioteka cDNA {w której typowym wiązaniem fosfod i estrowym.
są reprezentowane jedynie eksony}. Odwrotna transkrypcja. Synteza DNA na
cDNA. Cząsteczka jedno pasmowego DNA, która matrycy RNA katalizowana odwrotną
jest komplementarna do cząsteczki mRNA i jest transkryptazą
na niej syntetyzowana przy użyciu odwrotnej Palindrom. Sekwencja dwupasmowego DNA.
transkryptazy która jest taka sama, gdy 2 pasma są
Chimeryczna cząsteczka. Cząsteczka (np. czytane w przeciwnych kierunkach.
DNA, RNA, białko) zawierająca sekwencje uzys- Plazmid. Mała, pozachromosomalna, kołowa
cząsteczka DNA, która replikuje niezależnie od
DNA gospodarza.
Polimerazowa reakcja łańcuchowa (PCR).
Enzymatyczna metoda wielokrotnego
kopiowania dwupasmowego DNA, które może
stanowić np. sekwencję określonego genu.
548 / ROZDZIAŁ 42
85 Kwasy tłuszczowe
lo ,2 3
0, . Mlellna
Komórki R,-C-O-'CH, I
w ą tro b y
myszy o-
I >>CH,-0-
Pręciki
■0 P-0-Rj
siatkówki
wołu
Erytrocyty
1.1 Alkohol
ludzkie
Gllcerol
1.3
Ameba Ryc. 43-2. Fosfogliceryd z umiejscowieniem kwa-
sów tłuszczowych (R1 i R2), glicerolu i fosforylo-
wanego alkoholu. W kwasie fosfatydowym R3 jest
Komórki
1.5 wodorem.
HeLa
Zewnętrzna
1.1błona
mltochondrlalna estrowym i jeden fosforylowany alkohol (ryc.
43-2). Wymienione kwasy tłuszczowe są zwykle
Siateczka2,0 cząsteczkami o jednakowej liczbie atomów węg-
śródplazmatyczna
la. Najczęściej występują w nich 14- lub 16--
węglowe łańcuchy. Kwasy te nie są rozgałęzio-
Wewnętrzna 3,2
błona ne i mogą występować zarówno w postaci
mltochondrialna
i i i
nasyconej, jak i nienasyconej. Najprostszym
fosfoglicerydem jest kwas fosfatydowy, który
0 1 2 3 4
jest l,2-diacyloglicero-3-fosforanem. Jest to
Stosunek białek do lipidów
podstawowy związek pośredni w tworzeniu się
Ryc:43-1. Stosunek białek do lipidów w różnych wszystkich innych fosfolipidów (p. rozdz. 25).
błonach. Białka występują w jednakowych iloś W innych fosfolipidach fosforan w pozycji 3 jest
ciach lub przewyższają ilości lipidów niemal we estryfikowany alkoholem, takim jak etanolo-
wszystkich błonach. Wyjątkowym odstępstwem amina, cholina. seryna, glicerol lub inozytol
jest mielina, elektryczny izolator występujący (p. str. 173).
w wielu włóknach nerwowych. Druga klasa fosfolipidów to sfingomieliny,
które mają szkielet sfingozynowy, a nie glicero-
lowy. Kwas tłuszczowy przyłączony jest wiąza-
niem amidowym do grupy aminowej sfingozy-
funkcje tych Won. Są one asymetrycznymi zam- ny. Pierwszorzędowa grupa hydroksylowa sfin-
kniętymi strukturami warstwowymi mającymi gozyny jest estryfikowana przez fosfocholinę.
powierzchnie zewnętrzne i wewnętrzne. Te war- Sfingomieliny, co odzwierciedla ich nazwa, są
stwowe struktury są niekowalencyjnymi zbiora- głównymi składnikami osłonek mielinowych.
mi stabilnymi i aktywnymi biochemicznie. Glikosfingolipidy. Są lipidami zawierają-
W błonach zakotwiczone są określone cząste- cymi składnik węglowodanowy. Są nimi cereb-
czki białek, i tu właśnie pełnią specyficzne rozydy i gangliozydy, będące również pochod-
funkcje charakterystyczne dla organelli, komó- nymi sfingozyny. Cerebrozydy i gangliozydy
rek, czy też organizmu. różnią się od sfingomielin podstawnikiem przy-
łączonym do pierwszorzędowej grupy hydro-
Podstawowymi lipidami błon komórek ksylowej sfingozyny. W sfingomielin ach fos-
zwierzęcych są fosfolipidy, focholina jest przyłączona do grupy alkoholo-
glikosfingolipidy i cholesterol wej. Cerebrozyd zawiera w tym miejscu poje-
Fosfolipidy. Spośród dwóch głównych dynczą resztę heksozy będącą glukozą lub gala-
grup fosfolipidów występujących w błonach ktozą. Gangliozyd zawiera łańcuch 3 lub więcej
fosfoglicerydy występują częściej. Składają się węglowodanów, z których przynajmniej jeden
one ze szkieletu glicerolowego, do którego przy- jest kwasem sjalowym przyłączonym do pierw-
łączone są dwa kwasy tłuszczowe wiązaniem szorzędowego alkoholu, jakim jest sfingozyna.
552 / ROZDZIAŁ 43
Polarna główka
Niepolarne
węglowodorowe
ogony
Ryc. 43-3. Schematyczne przedstawienie fosfoli- taka struktura: hydrofobowe regiony są osłonię-
pidu bądź innego lipidu błon Polarna grupa główki te od wody, podczas gdy hydrofilowe grupy
jest hydrofitowa, a węglowodorowy łańcuch jest polarne ulokowane są w środowisku wodnym.
hydrofobowy lub lipofilowy. Kwasy tłuszczowe
w ogonach są nasycone (S) lub nienasycone (U).
Lipidowa dwu warstwa. Jak wykazali to
Kwasy S są przyłączone do glicerolu przy węglu 1, biisko 60 lat temu Gorter i Grendel; warstwa
a kwasy U przy węglu 2. bimolekularna, czy też podwójna, może speł-
niać termodynamiczne wymagania amfipatycz-
BŁONY: STRUKTURA, ORGANIZACJA I FUNKCJA / 553
nych cząsteczek w środowisku wodnym. Dwu- Natychmiast pojawiają się dwie kwestie. Pier-
warstwar istnieje jako arkusz, w którym hydro- wsza, ile materiału biologicznego rozpuszcza się
fobowe regiony fosfo lipid ów są chronione w tłuszczach i tym samym może łatwo przedostać
przed środowiskiem wodnym, podczas gdy hyd- się do komórki? Gazy, takie jak tlen, dwutlenek
rofilowe regiony są zanurzone w wodzie (ryc. węgla i azot, jako matę cząsteczki reagujące
43-5). Tylko regiony hydrofitowe albo naroża w niewielkim stopniu z rozpuszczalnikami łat-
wo dyfundują przez hydrofobowe regiony bło-
Roztwór wodny
ny. Łatwo przechodzą przez dwuwarstwy po-
chodne lipidów, np. hormony steroidowe. Or-
ganiczne cząsteczki nie będące elektrolitami
cechują się szybkością dyfuzji zależną od współ-
czynników podziału w układzie olej—woda
cze*
mu Ul
(ryc. 43-6); im większa jest zdolność cząsteczki
do rozpuszczania się w oleju, tym większa jest
szybkość dyfuzji przez błony.
Druga kwestia dotyczy cząsteczek, które nie
hydrofobo- są rozpuszczalne w tłuszczach. W jaki sposób
ukształtowują się przezbłonowe gradienty stę-
żeń dla cząsteczek nierozpuszczalnych w tłusz-
czach? Odpowiedź na to pytanie związana jest
hydratu owa z występowaniem w błonach białek, są one
Roztwór wodny
bowiem także cząsteczkami amfipatycznymi,
które mogą być wbudowane w odpowiednie
Ryc. 43-5. Schemat poprzecznego cięcia przez regiony amfipatyczne lipidowej dwuwarstwy.
dwuwarstwę błony utworzonej z cząsteczek fos-
Białka tworzą kanały dla ruchu jonów i małych
folipidowych. Ogony nienasyconych kwasów tłu-
szczowych są załamane i wymagając więcej miejs- cząsteczek, a także służą jako przenośniki dla
ca oddalają od siebie polarne główki ułatwiając tym większych cząsteczek, które w inny sposób nie
samym możliwość przemieszczeń. To jest przyczy- mogłyby przejść przez dwuwarstwe. Proces ten
ną większej „płynności" błony, (Rycina nieznacz- opisano poniżej.
nie zmodyfikowana i reprodukowana za zgodą z:
Stryer L, Biochemistry, wyd, 2, Freeman, 1981), Białka błon są związane z lipidową
dwuwarstwa
Fosfolipidy błon działają jako rozpuszczal-
dwuwarstwowego arkusza są eksponowane na niki dla białek membranowych, tworząc środo-
niesprzyjające środowisko, lecz nawet te eks- wisko, w którym białka te mogą pełnić swoje
ponowane naroża mogą być eliminowane dzięki funkcje. Spośród 20 aminokwasów tworzących
załamaniu „arkusza" w celu stworzenia zam- pierwszorzędową strukturę białek grupy funk-
kniętego pęcherzyka bez naroży. Zamknięta cyjne związane z a atomem węgla są silnie
dwuwarstwa stanowi jedną z najbardziej istot-
nych właściwości błon. Jest ona nierozpuszczal-
na dla większości rozpuszczalnych w wodzie
cząsteczek, gdyż byłyby one nierozpuszczalne
w hydrofobowym wnętrzu dwuwarstwy.
Tryptolan Indol
I- Glukoza
oza Mocznik
Wi
\ Gllcerol
10=
Kr" 10"" 10" 10-* 10" 10-
Wspdłczynnlk przanlkalnoiol (cm/s)
Mała-----------------------------> Duża
PrzenikalnoBc
Y 43-6. Współczynniki przenikałności dla wody, niektórych jonów i innych małych cząsteczek
w liptdowych dwuwarstwach błon. Cząsteczki, które szybko przechodzą przez określoną błonę, określa się
jako mające wysoki współczynnik przenikania. (Według: Stryer L, Biochemistry wyd., 2. Freeman, 1981,
nieznacznie zmodyfikowana, za zezwoleniem).
554 / ROZDZIAŁ 43
hydrofobowe w 6 przypadkach, słabo hydro- szybciej niż każdy z jej składników. Ten pro-
fobowe w kilku przypadkach, a w pozostałych blem jest dyskutowany z większymi szczegółami
aminokwasach nawet hydrofilowe. Jak to opi- w rozdziale poświęconym endocytozie.
sano w rozdz. 6, oc-helikalna struktura białek
minimalizuje hydrofllowy charakter wiązań pe- Ważną cechą błon jest asymetria
ptydowych. Tym samym białka mogą mieć Asymetria jest częściowo spowodowana nie-
charakter amfipatyczny i tworzą integralną regularnym rozmieszczeniem białek w błonach.
część błony, gdzie hydrofilowe regiony wystają Asymetria typu wewnątrz—zewnątrz jest także
zarówno do wnętrza, jak i na zewnątrz, przy spowodowana zewnętrzną lokalizacją węglo-
czym hydrofobowe regiony przenikają przez wodanów przyłączonych do białek membrano-
hydrofobowe wnętrze dwuwarstwy. W istocie, wych. Dodatkowo, specyficzne enzymy są zlo-
te części białek membranowych, które przenikają kalizowane wyłącznie po stronie zewnętrznej
btony, mają znaczącą ilość hydrofobowych lub wewnętrznej błon, jak np. w błonach mito-
aminokwasów i dużą zawartość struktur a-heli- chondrialnych i plazmatycznych.
kalnych lub składających się w arkusze p. Istnieją również regionalne asymetrie w bło-
Liczba różnych białek w błonie wynosi 6—8 nach. Niektóre, np. występujące na kosmko-
w siateczce sarkoplazmatycznej, a ponad 100 wym biegunie komórek śluzówkowych, są wi-
w błonach plazm a tycz nych. W ich skład wcho- doczne niemal makroskopowo. Inne, takie jak
dzą: enzymy, białka transportujące, białka stru- w złączach szczelinowych, w złączach zwartych
kturalne, antygeny zgodności tkankowej i rece- i w synapsach, pojawiają się w mniejszych
ptory dla różnych cząsteczek. Ponieważ każda regionach błon i generują odpowiednio mniej-
błona ma różny skład białek, nie może istnieć sze lokalne asymetrie.
takie pojęcie jak typowa struktura błon. En- Istnieje również asymetria poprzeczna (we-
zymatyczne właściwości kilku różnych błon wnątrz—zewnątrz) fosfolipidów. Zawierające
przedstawiono w tab. 43-2. cholinę fosfolipidy (fosfatydylocho)ina i sfin-
gomielina) zlokalizowane są przede wszystkim
Tabela 43-2. Enzymatyczne markery w różnych w zewnętrznej molekularnej warstwie: amino-
błonach* fosfolipidy (fosfatydyloseryna i etanol o a mi na)
Błony Enzymy zaś w warstwie wewnętrznej. Cholesterol zasad-
niczo występuje w większych ilościach w warst-
Błona piazmatyczna 5'nukleotydaza Cyklaza wie zewnętrznej niż w wewnętrznej. Oczywiście,
adenylanowa Na7K + - jeżeli taka asymetria w ogóle istnieje, to ruch-
ATPaza
liwość poprzeczna fosfolipidów membrano-
Siateczka śródplazma- G1 u kozo - 6 - f osf ataza wych (flip-flop) powinna być ograniczona.
tyczna
W rzeczywistości, fosfolipidy w syntetycznych
Aparat Golgiego Galaktozylotransferaza dwuwarstwach cechują się niezwykle powolną
Wewnętrzne btony mi- Syntaza ATP szybkością procesu flip-flop; okres półtrwania
tochondrialne tej asymetrii może wynosić dni lub tygodnie.
Jednak, gdy określone białka membranowe,
' Błony zawierają wiele białek. Niektóre z nich takie jak białko błony plazmatycznej erytrocy-
mają aktywność enzymatyczną, niektóre zlokalizo- tów, glikoforyna, są sztucznie wbudowane do
wane są wyłącznie w określonych błonach i dlatego syntetycznej dwuwarstwy, częstość procesu flip--
mogą być użyte jako markery śledzenia stopnia
oczyszczania błon.
flop fosfolipidów może wzrosnąć nawet 100--
krotnie.
Mechanizmy rządzące asymetrią lipidów nie
Błony i ich składniki są dynamicznymi struk- są znane. Enzymy związane z syntezą fosfolipi-
turami. Lipidy i białka w błonach cechują się dów zlokalizowane są po cytoplazmatycznej
szybkościami obrotu metabolicznego podob- stronie błon pęcherzyków mik roso mai nych.
nymi do tych, jakie występują w innych ob- Przypuszcza się więc, że istnieją translokazy,
szarach komórki. Różne lipidy mają różne które przenoszą określone fosfolipidy z wewnę-
szybkości obrotu metabolicznego. Również ró- trznej warstwy do zewnętrznej. Również specy-
żne białka membranowe cechują się znacznym ficzne białka, które w sposób preferencyjny
zróżnicowaniem szybkości obrotu metabolicz- wiążą określone fosfolipidy, mogą występować
nego. Błona sama w sobie może przekształcić się w dwóch arkuszach, co prowadzi do asy met-
BŁONY: STRUKTURA, ORGANIZACJA I FUNKCJA / 555
Łańcuchy węglowodanowe
Biatka
integralne
Białka peryferyjne
Lipid
Ryc. 43-7. Model płynnej mozaiki opisujący strukturę błon. Błona składa się zdwucząsteczkowej warstwy
lipidów z białkami, które albo są wbudowane do niej, albo związane są z jej cytoplszmatyczną
powierzchnią. Integralne białka błon są silnie zakotwiczone w warstwie lipidowej. Niektóre z tych białek
przenikają błony całkowicie wystając jak gdyby z obu stron~dw u warstwy i nazywane są białkami
transmembranowymi, podczas gdy inne białka zakotwiczone są w zewnętrznej lub wewnętrznej warstwie
lipidowej dwuwarstwy. Luźno związane z wewnętrzną powierzchnią błony są biatka peryferyjne. Wiele
z tych białek i tłuszczów ma wystające na zewnątrz łańcuchy oligosacharydowe. (Według: Junqueira L C,
Carbeiro J., Long J. A.: Basie Histology, wyd, 5, Appletan i Lange, 1986, za zezwoleniem),__________
S56 / ROZDZIAŁ 43
SZTUCZNE BŁONY MOGĄ BYĆ UŻYTE nowotworów, efekt terapeutyczny mógłby być
DO BADANIA FUNKCJI BŁON istotny. DNA zamknięty wewnątrz liposomów
staje się mniej wrażliwy na ataki nukleaz; to
Sztuczne systemy błonowe mogą być przygo- podejście może być użyteczne w terapii genowej.
towane różnymi metodami. Systemy te zasad-
niczo składają się z jednego lub więcej fos-
fohpidów pochodzenia naturalnego lub syn- FUNKCJONALNIE BŁONY SĄ
tetycznych, które mogą być spreparowane (np. DWUWYMIAROWYMI
przez łagodną sonifikację) w postaci sferycz- ROZTWORAMI INTEGRALNYCH
nych pęcherzyków, w których lipidy tworzą GLOBULARNYCH BIAŁEK
dwuwarstwę. Takie pęcherzyki otoczone dwu- ROZPUSZCZONYCH W CIEKŁEJ
warstwą lipidów nazywamy liposomami. FOSFOLIPIDOWEJ MACIERZY
Niektóre z zalet stosowania sztucznych sys-
temów membranowych w badaniach funkcji Ten model płynnej mozaiki dotyczący struk-
błon opisano poniżej. tury bion został zaproponowany w 1972 r. przez
Skład lipidów błon można zmienić, co Singera i Nicolsona (ryc. 43-7). Wcześniejszym
pozwala na systematyczne badania wpływu potwierdzeniem tego modelu była szybka i przy-
zmiennego składu lipidów na określone funkcje padkowa redystrybucja gatunkowo specyficz-
błon. Dla przykładu, pęcherzyki mogą być nych integralnych białek w błonie plazmatycz-
utworzone wyłącznie z fosfatydylocholiny lub, nej komórki będącej między gatunkową hyb-
alternatywnie, z określonej mieszaniny różnych rydą utworzoną przez sztuczną fuzję dwóch
fosfolipidów. glikolipidów i cholesterolu. Ro różnych komórek rodzicielskich. Później wyka-
dzaje kwasów tłuszczowych użytych lipidów zano, że fosfolipidy również ulegają szybkiej
mogą również być zmieniane dzięki zastosowa redystrybucji w płaszczyźnie błony. Dyfuzja ta,
niu syntetycznych lipidów o znanym składzie, nazywana dyfuzją translacyjną (boczną),*może
co umożliwia systematyczne badanie wpływu być bardzo szybka; w rzeczywistości, jedna
składu kwasów tłuszczowych na określone fun cząsteczka fosfolipidu może w płaszczyźnie bło-
kcje błon (np. transport). ny przemieszczać się o kilka mikrometrów na
Oczyszczone białka membranowe lub en sekundę.
zymy mogą być wbudowywanc do pęcherzyków Zmiany fazowe, a tym samym konsystencja
w celu wyjaśnienia, jakie czynniki (np. specyfi błon, są ściśle zależne od składu lipidów tworzą-
czne lipidy lub pomocnicze białka) są wymaga cych je. W lipidowej dwuwarslwie łańcuchy
ne przez białka, aby przywrócić ich funkcję. hydrofobowe kwasów tłuszczowych mogą być
Badania oczyszczonych białek, np. Ca2+/ATP- bardzo wyrównane lub uporządkowane dla
-azy siateczki sarkoplazmatycznej, w określo zabezpieczenia stosunkowo sztywnej struktury.
nych przypadkach sugerowały, że do regenera Gdy temperatura wzrośnie, hydrofobowe łań-
cji pompy jonowej są wymagane tylko pojedyn cuchy boczne przechodzą ze stanu uporząd-
cze białko i pojedynczy lipid. kowanego do stanu nieuporządkowanego uzys-
Środowisko tych systemów może być do kując cieczopodobną lub ciekłą konsystencję.
kładnie kontrolowane i systematycznie zmienia Temperatura, w której struktura przechodzi
ne (np. stężenie jonowe). Systemy te mogą być z uporządkowanej w nieuporządkowaną, nosi
również eksponowane na różne znane ligandy, nazwę temperatury przejścia fazowego. Dłuższe
jeżeli, dla przykładu, liposomy zawierają specy i bardziej nasycone łańcuchy kwasów tłusz-
ficzne receptory białkowe. czowych cechują się wyższymi temperaturami
Gdy sporządza się liposomy, można „na przejścia fazowego, tzn. wymagają wyższych
ładować"' je określonymi substancjami, np. le temperatur do zmiany struktury na ciekłą.
kami lub izolowanymi genami. Istnieje duże Nienasycone wiązania, które istnieją w kon-
zainteresowanie badaniami nad użyciem lipo- figuracji cis, powodują upłynnianie dwuwarst-
somów do dystrybucji leków do określonych wy przez zmniejszenie zwartości upakowania
tkanek. Gdyby niektóre składniki (np. przeciw łańcuchów bocznych bez zmniejszania ich hyd-
ciała wobec określonych cząsteczek zlokalizo rofobowości (ryc. 43-3). Fosfolipidy błon ko-
wanych na powierzchni komórki) mogły być mórkowych zwykle zawierają przynajmniej
wbudowane do liposomów w taki sposób, aby 1 nienasycony kwas tłuszczowy z przynajmniej
liposomy te trafiały do określonych tkanek lub 1 wiązaniem podwójnym typu cis.
BŁONY: STRUKTURA, ORGANIZACJA I FUNKCJA / 557
Błona
plazmatyczna
pech
Cytoplazma
Białka
Integralna
Błona
pęcherzyka
Ryc. 43-8. Zlewanie się pęcherzyków z błoną plazmatyczną zachowuje orientację każdego białka
integralnego zakotwiczonego w dwuwarstwie pęcherzyków. Początkowo N-koniec białka skierowany jest
do wnętrza pęcherzyka. Po fuzji N-koniec znajduje się na zewnętrznej powierzchni błony plazmatycznej.
Fakt, że orientacja białka nie została odwrócona, wynika ze spostrzeżenia, że drugi koniec cząsteczki, C-
koniec, jest zawsze zanurzony w cytoplazmie. Światło pęcherzyka i przestrzeń pozakomórkowa są
topologicznie równoważne względem opisanego przekształcenia. (Wedtug: Lodish H. F., Rothman J. E.:
The assembfy of celi membranes; Sci. Am. 1979, 240, 43, za zezwoleniem).
N N N N Cytocfirom
b,
POWIERZCHNIA
POZACYTO-
PLftZMATYCZNA
dowych. Ten proces określa się jako formowanie N-końcu wydłużenie peptydowe, tzw. peptyd
błon. Takie pęcherzyki lipidowe rozpoczynają sygnałowy, który był odpowiedzialny za ich
swoją wędrówkę i zlewają się z innymi błonami, wiązanie z błonami siateczki. Białka, których
takimi jak błony aparatu Goigiego. które z kolei synteza przebiegała w całości na wolnych poliry-
mogą zlewać się z błonami plazmatycznymi. bosomach (np, białka cytozolowe, zewnętrzne
Białka cytoplazmy, które wychwytują fosfolipi- białka wewnętrznej strony błon plazma tycz-
dy z jednej błony i przenoszą je do innej nych, mitochondrialne białka kodowane przez
nazywane są białkami wymiany fosfolipidowej. jądrowy DNA, białka peroksysomalne) nie mają
Prawdopodobnie wpływają one na specyficzny tego sygnałowego peptydu. Ważnym aspektem
skład lipidów w różnych błonach. tej hipotezy jest zasygnalizowanie, iż wszystkie
Różnorodność dróg, jakimi białka są wbudo- cytoplazmatyczne rybosomy mają tę samą
wywane w błony, pokazano na ryc, 43-9. Mode- strukturę i że różnice między rybosomami zwią-
le każdego z tych typów wbudowywania nie zanymi z błoną a wolnymi zależą wyłącznie od
będą przedstawione w tym opracowaniu, zo- wyżej omówionych białek, które mają sygnało-
staną natomiast omówione w zarysie problemy we peptydy. Wiele doświadczeń potwierdziło tę
dotyczące wbudowywania białek w błony siate- oryginalną hipotezę. Przebieg syntezy wielu
czki śródplazma ty cznej i aparatu Golgiego, białek membranowych na polirybosomach
a także w błony plazmatyezne. związanych z błonami potwierdza, że hipoteza
sygnałowa odgrywa istotną rolę w koncepcji
Hipoteza „sygnałowa" opisuje montaż tworzenia błon. Niektóre właściwości peptydów
błon sygnałowych zostały podsumowane w tab. 43-3.
Hipotezę sygnałową zaproponowali Sabatini Rycina 43-10 przedstawia podstawowe cechy
i Blobel. Wykazali oni, że białka syntetyzowane hipotezy sygnałowej w odniesieniu do przenika-
na związanych z błoną polirybosomach (np. nia białek sekrecyjnych przez błonę ER. Cząste-
białka sekrecyjne, niektóre integralne białka czki mRNAdla takich białek mają zakodowane
błon plazmatycznych, błon aparatu Golgiego, informacje dla sygnałowego peptydu lokalizu-
błon siateczki śródplazmatycznej) miały na jąc go przy N-końcu. Białko wbudowuje sie
560 / ROZDZIAŁ 43
Tabela 43-3. Niektóre właściwości peptydów syg- zowanych ok. 70 aminokwasów (40 schowane
nałowych w dużym rybosomalnym kompleksie, a 30 wy-
Zwykte, ale nie zawsze, zlokalizowane są przy staje na zewnątrz). Cząsteczka SRP zawiera
N-końcu 6 białek i jest związana z 7S RNA, który jest
Zawierają ok. 12—25 aminokwasów Metionina ściśle spokrewniony Z sekwencją rodziny Alu
jest zwykle N-końcowym aminokwasem Zawierają często powtarzającą się w DNA (p. rozdz. 38).
centralny pęk hydrofobowych aminokwasów Blok SRP nie jest uwalniany dopóki kompleks
Zawierają co najmniej 1 dodatnio naładowany SRP-sekwencja glówna-rybosom jest związany
aminokwas położony blisko N-końca Zwykle z tzw. ,.białkiem dokowym" będącym recep-
odszczepiają przy C-końcu resztę Ala przy udziale
torem dla SRP na siateczce śródplazmatycznej.
sygnałowej peptydazy
K.otranskcyjna insercja tego białka do siateczki
rozpoczyna się wtedy w tym właśnie miejscu.
Proces wydłużania się pozostałej części cząste-
w błonę równolegle z translacją jego mRNA na czki białka kieruje powstające białko w całą
polisomach. Proces ten nazywamy insercją ko- szerokość lipidowej dwuwarstwy, gdyż rybo-
translacyjną Gdy sygnałowa sekwencja białka somy pozostają przyłączone do retikulum.
wynurza się z rybosomu, jest ona rozpoznawa- W ten sposób powstaje szorstka strona siateczki
na przez cząsteczkę rozpoznającą sygnał (SRP śródplazmatycznej (ribosome studded ER). Ry-
— signal recognition particle), która blokuje bosomy pozostają przyłączone do niej w czasie
dalszą translacje wtedy, gdy zostało spolimery- syntezy białek membranowych, ale są uwal-
niane i rozpadają się na podjednostki, gdy
Peptyd sygnałowy
SRP
Ryc. 43-10. Schemat hipotezy sygnałowej dla transportu białek wydzielniczych przez błony siateczki
śródplazmatycznej. Rybosomy syntetyzujące białko przemieszczają się wzdłuż informacyjnego RNA
ustalając sekwencję aminokwasów w białku (informacyjny RMA oznaczony jest linią między 5' a 3').
Kodon AUG oznacza stan informacji dla białka. Linia poprzecznie kreskowana, występująca po AUG,
reprezentuje kodony dla sygnałowej sekwencji. W miarę rozrastania się białka i jego wystawania poza dużą
rybosomalną podjednostkę sygnalna sekwencja jest eksponowana i wiąże się z cząsteczką rozpoznającą
sygnał (SRP — signai recognition particle}. Translacja jest blokowana dopóki kompleks nie zwiąże
się z „białkiem dokowym" oznaczonym czarnym słupkiem na błonie siateczki śródplazmatycznej. Jest
tam także receptor (nie zaczerniony słupek) dla samego rybosomu. Interakcja rybosomu i powiększającego
się łańcucha peptydowego z błoną siateczki śródplazmatycznej powoduje otwarcie porów, przez które
białko jest transportowane do wewnętrznej przestrzeni śródpiazmatycznej siateczki. W czasie
transportu sygnałowa sekwencja większości białek zostaje usunięta przez enzym zwany sygnałową
peptydazą. Kompletne białko jest albo uwolnione przez rybosom, który potem rozpada się na swoje dwie
składowe, tj, małą i dużą podjednostkę rybosomu. Koniec biafka znajduje się wewnątrz siateczki
śródplazmatycznej. (Według: Newly madę proteins zip through the celi; Science 1980, 207, 154.
Copyright © 1980 by the American Association for the Advancement of Science, nieznacznie
zmodyfikowana, za zezwoleniem).
BŁONY: STRUKTURA, ORGANIZACJA I FUNKCJA / 561
synteza białka jest zakończona, ©łowna sek- ■ 4. Niektóre biajka przeznaczone dla błon
wencja jest nacinana przez peptydazę sygnało- siateczki śródplazmatycznej mogą przejść do
wą, a węglowodan zostaje przyłączony w mo- aparatu Golgiego drogą transportu pęcherzy-
mencie, gdy wcześniej zsyntetyzowana część kowego, a potem powrócić do siateczki, aby być
białka wchodzi do wnętrza siateczki. do niej wbudowane.
Integralne białka membranowe siateczki Powyższa lista wskazuje, że w biosyntezę
śródplazmatycznej, takie jak cytochrom P-450, białek błony siateczki jest włączonych wiele
nie przenikają całkowicie przez błonę. Zamiast zróżnicowanych mechanizmów; podobna sytu-
tego rezydują one w błonie siateczki mając acja prawdopodobnie występuje i w innych
nienaruszony peptyd sygnałowy. Najwidoczniej błonach (np. mitochondrialnych i plazmatycz-
ich przejściu przez tę błonę zapobiega sekwencja nych). Sekwencje docelowe zostały zidentyfiko-
aminokwasów zwana sygnałem stop. wane jedynie dla kilku z wymienionych wyżej
Wydzielane białka przenikają całkowicie mechanizmów (np. sekwencje KDEL). Wyka-
przez membranową dwuwarstwę i są wyrzucane zano, że obrót lipidów w błonach siateczki
do światła siateczki. Składniki węglowodanowe śródplazmatycznej wątroby szczura jest genera-
są przyłączone (zwykle przez dolichoio-pirofos- lnie znacznie szybszy niż obrót białek, co ozna-
fo-oligosacharydy, p. rozdz. 57) dopiero wtedy, cza, że obrót lipidów i obrót białek są od siebie
gdy białka przechodzą przez wewnętrzną cześć niezależne. Również szybkość obrotu białek
błony siateczki śródplazmatycznej. Proces ten tych błon jest zmienna w szerokim zakresie,
nosi nazwę kotranslacyjnej glikozylacji. To jest niektóre wykazują szybkie (godziny), inne po-
przyczyną, że białka wydzielnicze znajdujemy wolne (dni) obroty. Dlatego też poszczególne
w świetle aparatu Golgiego, gdzie ich węg- lipidy i białka błon siateczki są wbudowane
lowodanowe łańcuchy są modyfikowane przed w nie w sposób względnie niezależny od siebie;
wydzieleniem. jest to zjawisko charakterystyczne dla większo-
Istnieją poważne dowody, że główna sekwen- ści błon.
cja wiodąca uczestniczy w procesie insercji
białek do błon siateczki. Zmutowane białka Białka przemieszczają się przez
zawierające zmienioną sekwencję wiodącą, komórkowe obszary do właściwych
w której hydrofobowy aminokwas zastąpiony błon
jest aminokwasem hydrofilowym, nie są wbu- Schemat ilustrujący możliwy przepływ białek
dowywane w błony siateczki. Białka niemem- membranowych drogą ER -» GA -» PM poka-
branowe, jak hemoglobina, do których syg- zany jest na ryc. 43-11. Poziome strzałki okreś-
nałowe sekwencje zostały włączone metodami lają etapy transportu, które mogą być niezależne
inżynierii genetycznej, mogą być wbudowywane od sygnałów docelowych. Przepływ określonych
do błon, a nawet wydzielane. białek membranowych z siateczki do błony plaż-
matycznej (opisywany jako przepływ masowy,
Białka mogą być wbudowywane do gdyż nie jest on wybiórczy), może zachodzić bez
błon siateczki endoplazmatycznej w żadnych sekwencji docelowych uczestniczących
różny sposób w tym procesie. Z drugiej strony insercją stałych
Mechanizmy związane z insercją białek do białek membranowych do siateczki śródplazma-
błon obejmują: tycznej i aparatu Golgiego może zależeć od
Kotranslacyjną insercję za pośrednictwem specyficznych sygnałów (np. KDEL lub sekwen-
sygnału stop — np. cytochrom P-450 (p. wyżej). cji stop dla siateczki). Podobnie transport do
Syntezę na wolnych polirybosomach i póź Hzosomów i do pęcherzyków wydzielniczych
niejsze przyłączenie do błony siateczki śródplaz może także następować za pośrednictwem syg-
matycznej — np. cytochrom b5. nałów (mannozo-6-fosforan w przypadku okreś-
Zatrzymywanie w obrębie siateczki endo lonych enzymów lizosomalnych).
plazmatycznej przez specyficzne sekwencje ami- Podstawowy mechanizm umożliwiający do-
nokwasowe. Ostatnie badania wykazały, że tarcie białka syntetyzowanego na związanych
wiele białek ma sekwencję KDEL (Lys-Asp- z błonami polirybosomach do struktur aparatu
-Glu-Leu) na C-końcu. Ta sekwencja powodu Golgiego lub błony plazmatycznej drogą prze-
je, że będą one przyłączone do wewnętrznej pływu masowego oparty jest na transporcie
ściany cysterny siateczki śródplazmatycznej pęcherzykowym. Nie wiadomo dziś, w jaki spo-
względnie luźno. sób białka syntetyzowane na szorstkiej stronie
36 - Biochemia
562 / ROZDZIAŁ 43
Lizosomy
O
Pęcfterzykl
wydztałnlcze
Ryc. 43-11. Przepływ białek błonowych z siateczki śródplazmatycznej na powierzchnię komórki. Poziome
strzałki oznaczają etapy, które zostały uznane za niezależne od sygnałów i dlatego reprezentują one
przepływ masowy. Otwarte pionowe strzałki w kolejnych kwadratach wskazują na retencję białek, które
znajdują się w błonach zaznaczonych organelli. Otwarte pionowe strzałki poza narysowanymi prosto-
kątami wskazują na uwarunkowany sygnałem transport do lizosomów i do zapasowych ziarnistości
sekrecyjnych (Według Pfeffer i Rothman, 1987).
gdy to wydłużenie peptydowe zostanie odcięte, komórkowego. Aby złożone biologiczne proce-
białka te nie będą miały możliwości wnikania. sy mogły być koordynowane, wielokomórkowe
Na powierzchni zewnętrznej błony mitochond- organizmy muszą także mieć środki dla komu-
rialnej istnieją prawdopodobnie receptory dla nikowania się między przylegającymi i odleg-
importowanych białek. Presekwencja może być łymi komórkami. Te sygnały muszą dotrzeć do
odszczepiona przez metaloproteazy występują- błony i przejść przez nią, lub też muszą powstać
ce w macierzy. Niektóre inne białka mitochond- jako konsekwencja pewnych interakcji z błoną.
rialne nie zawierają presekwencji, co sugeruje Niektóre z głównych mechanizmów wykorzys-
istnienie wielu mechanizmów i dróg wykorzys- tywanych do tych celów przedstawiono w tab.
tywanych przez białka w celu wniknięcia do 43-5.
mitochondriów.
Tabela 43-5. Przenoszenie materiału i informacji
Szczególnymi przypadkami są lizosomy przez błony
i inne organelle
Jak napisano w rozdz. 57, określone hydro- Ruch małych cząsteczek przez błony
lazy przeznaczone dla lizosomów zawierają re- Dyfuzja (bierna i ułatwiona)
szty mannozo-6-fosforanu, który znakuje je Aktywny transport
w szczególnym celu. Coraz więcej dowodów Ruch dużych cząsteczek przez błony
potwierdza istnienie swoistych sekwencji dla Endocytoza
znakowania białek przeznaczonych dla innych Egzocytoza
organelli, takich jak jądra i peroksysomy; pro-
blem ten jest przedmiotem intensywnych badań. Transmisja sygnałów przez błony
Niektóre z poznanych sekwencji lub sygnałów, Receptory powierzchni komórek
które doprowadzają różne białka do ich właś- Transdukcja sygnałów
ciwych wewnątrzkomórkowych lokalizacji, (np. glukagon -»cAMP)
przedstawiono w tab. 43-4. InPrnalizacjasygnału (sprzężonazendocyto-
zą, np. receptor LDL)
Ruch do wewnątrzkomórkowych receptorów {hor-
Tabela 43-4. Sekwencje lub związki, które kierują mony steroidowe; rodzaj dyfuzji)
białka do określonych organelli
Międzykomórkowy kontakt i komunikacja
Sekwencja lub związek Docelowe organelle
Sekwencja peptydu sy- Błony siateczki
gnałowego Niektóre małe cząsteczki przechodzą
Sekwencja KDEL Luminaina strona przez błony
(Lys-Asp-Glu-Leu) błon siateczki Cząsteczki mogą biernie przenikać przez
Sekwencja N-końcowa Mitochondrium
dwuwarstwę zgodnie z elektrochemicznym gra-
(70-resztowy fragment) dientem w wyniku prostej lub ułatwionej dyfu-
zji. To spontaniczne przemieszczanie w kierun-
Krótkie sekwencje za- Jądro ku równowagi kontrastuje z aktywnym trans-
sadowych aminokwa-
sów portem, który wymaga energii, gdyż ruchy są
przeciwne do elektrochemicznego gradientu.
Mannozo-6-fosforan Lizosomy Na rycinie 43-12 przedstawiono schemat tych
zjawisk.
Bierna dyfuzja. Jak opisano powyżej, nie-
WYBIÓRCZOŚC BŁON OKREŚLA ICH które substancje rozpuszczone, takie jak gazy,
WYSPECJALIZOWANE FUNKCJE mogą wnikać do komórki dyfundując zgodnie
z elektrochemicznym gradientem przez błonę,
Jeżeli błona plazmatyczna jest względnie nie- co nie wymaga energii metabolicznej. Prosta
przepuszczalna, to w jaki sposób większość dyfuzja przez błonę jest ograniczona termiczną
cząsteczek dostaje się do komórki? W jaki „agitacją" danej molekuły, a także przez gra-
sposób zapewniona jest wybiórczość tego prze- dient stężeń w poprzek membrany i przez
nikania? Odpowiedzi na te pytania są ważne dla rozpuszczalność substancji rozpuszczanej
zrozumienia, jak komórki dostosowują się do (współczynnik przenikania, ryc. 43-6) w hydro-
stale zmieniającego się środowiska zewnątrz- fobowym wnętrzu dwuwarstwy błony. Rozpu-
564 / ROZDZIAŁ 43
Transportowana
\
Białko Btatko /^
Kanałow nośnikowe
e
/ V
\ n
Gradient
elektrochemiczny
Dwuwarstwa
llpidow
a
Prosta Dyfuzja
dyfuzja ułatwiona
Ryc. 43-12. Wiele małych nie naładowanych cząsteczek przechodzi swobodnie przez lipidową dwuwarst-
wę. Naładowane cząsteczki, większe nie naładowane cząsteczki i niektóre małe nie naładowane cząsteczki
przenoszone są przez kanały i pory lub przez specyficzne białka transportowe. Bierny transport następuje
zawsze zgodnie z gradientem elektrochemicznym w kierunku równowagi. Aktywny transport zachodzi
w kierunku przeciwnym do elektrochemicznego gradientu i wymaga wydatkowania energii, podczas gdy
transport bierny nie wymaga energii. {Według: Alberts B. i wsp.; Moleculw Biology of the Celi. Garland,
1983, za zezwoleniem).
Kanały są otwarte tylko przez krótki okres, rostatycznego w poprzek błony (wzrost ciś-
co znaczy, że są bramkowane. Bramki mogą nienia spowoduje wzrost szybkości i częstości
otwierać się lub zamykać. W kanałach bramko- zetknięć cząsteczki z błoną); 5) temperatury
wanych ligandami określona cząsteczka wiąże (podwyższenie temperatury spowoduje wzrost
się z receptorem i otwiera kanał. Kanały bram- ruchliwości cząsteczek, co zwiększa częstotli-
kowane napięciem otwierają sie (lub zamykają) wość kolizji między nimi a błoną).
w odpowiedzi na zmianę potencjału błonowego.
Niektóre drobnoustroje są zdolne do syntezy
małych organicznych cząsteczek, zwanych jo- UŁATWIONA DYFUZJA I AKTYWNY
noforami, które funkcjonują na zasadzie ruchu TRANSPORT
posuwisto-zwrotnego, „wahadłowego" (zasada
„czółenka") w celu przemieszczania jonów Systemy transportowe można opisać w sensie
przez błonę. Jonofory te zawierają hydrofilowe funkcjonalnym na podstawie liczby przenoszo-
centra, które wiążą okreśJone jony i jednocześ- nych cząsteczek oraz na podstawie kierunku
nie są otoczone przez peryferyjne regiony hyd- ruchu (ryc. 43-13), lub też uwzględniając, czy
rofobowe; taka struktura pozwala cząsteczkom odbywa się on w kierunku uzyskania równo-
rozpuszczać się dobrze w błonach i dyfundować wagi, czy odwrotnie. System uniportowy powo-
przez nie. Inne cząsteczki, jak np. dobrze zbada- duje dwukierunkowy ruch określonej cząste-
ny polipeptyd gramicydyna, zdolne są do two- czki. W systemach kotransportowych przeniesie-
rzenia kanałów. Toksyny bakteryjne, takie jak nie jednej substancji rozpuszczonej zależy od
toksyna błonicy, i aktywne składniki dopeł- stechiometrycznych równoległych lub kolejno
niacza, mogą wytworzyć duże pory w błonie po sobie następujących przeniesień innych sub-
komórkowej, dzięki czemu możliwe staje się stancji rozpuszczonych. Symport opisuje ruchy
przejście makromolekuł bezpośrednio do płynu takich substancji rozpuszczonych w tym samym
śródkomórkowego. kierunku. Przykładem są transporty proton--
Podsumowując, czysta dyfuzja substancji za- węglowodan w bakteriach oraz Na "'"-węglowo-
leży od: 1) jej gradientu stężeń w poprzek błony dan (glukoza, mannoza, galaktoza, ksyloza
(substancje rozpuszczane przemieszczają się i arabinoza), a także Na+-aminokwasowe
w kierunku od dużych do małych stężeń); 2) transporty w komórkach ssaków. Antyportowe
pola elektrycznego w poprzek błony (substancje systemy odpowiedzialne są za ruch dwóch cząs-
rozpuszczane przemieszczają się w kierunku teczek w przeciwnych kierunkach (np. Na+ do
roztworu mającego przeciwny ładunek); 3) środka i Ca2+ na zewnątrz). Cząsteczki, które
współczynnika przepuszczalności danej sub- nie mogą w sposób samorzutny swobodnie być
stancji przez błonę; 4) gradientu ciśnienia hyd- przenoszone przez Iipidową dwuwarstwę błon,
JDwuwarstwa
Hpldowa
Unlport
Symport
Antyport
Kotransport
czynią to przez asocjację z białkami transpor- czas gdy aktywny transport przebiega zwykle
tującymi. W to zjawisko włączone są dwa w jednym kierunku; 2) aktywny transport zwyk-
procesy: ułatwiona dyfuzja i aktywny transport, le zachodzi w kierunku przeciwnym do pola
a także bardzo specyficzne systemy transpor- elektrycznego lub chemicznego gradientu, dla-
towe. tego też wymaga energii.
Ułatwiona dyfuzja i aktywny transport mają Ułatwiona dyfuzja. Niektóre substancje
wiele cech wspólnych. Oba przebiegają z udzia- rozpuszczone dyfundują zgodnie z gradientem
łem białek, transportujących i oba wykazują elektrochemicznym przez błonę znacznie szyb-
specyficzność dla jonów, węglowodanów i ami- ciej niż można oczekiwać na podstawie ich
nokwasów. Badania mutacji w komórkach bak- wielkości, ładunku lub wartości współczynnika
teryjnych i zwierzęcych (włączywszy takie, które podziału. Ta ułatwiona dyfuzja cechuje się
dotyczą chorób u ludzi) potwierdziły te przypu- odmiennymi właściwościami od tych, które zna-
szczenia. Ułatwiona dyfuzja i aktywny trans- ne są dla prostej dyfuzji. Szybkość ułatwionej
port przypominają reakcje substrat-enzym dyfuzji będącej systemem miiportowym może
z wyjątkiem występowania kowalencyjnej in- osiągnąć stan nasycenia; oznacza to, że liczba
terakcji. Podobieństwa są następujące: 1) ist- miejsc biorących udział w dyfuzji określonej
nieje specyficzne miejsce wiązania dla substancji substancji rozpuszczonej jest wielkością skoń-
rozpuszczonej; 2) białko transportujące jest czoną. Wiele systemów ułatwionej dyfuzji ce-
wysycane, dlatego też istnieją maksymalne szy- chuje się stereo specyficznością, jednak podob-
bkości transportu (Vmas; p. ryc. 43-14); 3) nie jak prosta dyfuzja nie wymagają one energii
istnieje stała wiązania (Km) dla substancji roz- metabolicznej.
Jak opisano wcześniej, zewnętrzno-wewnę-
trzna asymetria białek membranowych jest wie-
Dyfuzja lkością stałą, a ruchliwość białek w poprzek
. bierna (raczej niż do) błony jest nieczęsta; dlatego
2 poprzeczna ruchliwość specyficznych białek
transportujących nie jest prawdopodobnie uwa-
L
Dyfuzja runkowana procesami ułatwionej dyfuzji, z wy-
za
pośrednictwem jątkiem tych, które uczestniczą w jonoforach
nośnika mikroorganizmów, co opisano wcześniej.
Stężenie Mechanizm „ping-pong" (ryc. 43-15) tłumaczy
substancji
ułatwioną dyfuzję. W tym modelu białko
rozpuszczonej
transportujące istnieje w dwu podstawowych
konformacjach. W stanie ,,pong" jest ono eks-
Ryc. 43-14. Porównanie kinetyki dyfuzji z udzia-
łem transportera (ułatwionej) z bierną dyfuzją.
ponowane na duże stężenia substancji rozpusz-
Szybkość ruchu wiej ostatniej jest wprost proporc- czonej i cząsteczki tej substancji przyłączają się
jonalna do stężenia substancji rozpuszczonej, pod- do specyficznych miejsc w białku transportują-
czas gdy proces wykazuje cechy nasycenia, gdy cym. Transport zachodzi wtedy, gdy zmiana
uczestniczy w nim transporter. Vm3X oznacza mak- /konformacyjna wystawi białko transportujące
symalną szybkość. Stężenie w połowie maksymal- w stronę niższych stężeń substancji rozpusz-
nej szybkości jest zgodne ze stałą wiązania (Km) czonej (stan „ping"). Proces ten jest całkowicie
Transportera dla substancji rozpuszczonej.
odwracalny i rzeczywisty przepływ w poprzek
błony zależy od gradientu stężenia. Szybkość,
z którą substancja rozpuszczona wchodzi do
puszczonej i dlatego cały system może być komórki na zasadzie ułatwionej dyfuzji, wy-
opisany przez Km (p. ryc. 43-14); 4) struktural znaczona jest następującymi czynnikami: 1)
nie podobne inhibitory kompetycyjne blokują gradientem stężenia w poprzek błony; 2) ilością
transport. P
białka transportującego (jest to główny czynnik
Zasadnicze różnice są następujące: 1) ułat- kontrolny); 3) szybkością oddziaływania mię-
wiona dyfuzja może być dwukierunkowa, pod- dzy substancją rozpuszczoną a białkiem trans-
portującym; 4) szybkością zmiany konforma-
cyjnej obu stanów białka, naładowanego sub-
stancją rozpuszczoną i uwolnionego od sub-
stancji rozpuszczonej.
BŁONY: STRUKTURA, ORGANIZACJA I FUNKCJA / 567
oo
Ryc, 43-15. Model „ping-pong" ułatwionej dyfuzji. Białko transportujące (zakreskowane struktury)
w dwuwarstwie lipidowej ascocjuje z substancją rozpuszczoną w wysokich stężeniach na jednej stronie
btony. Następnie dochodzi do konformacyjnej zmiany („pong" do „ping") i substancja rozpuszczona jest
rozładowana od strony nowej równowagi Pusty przenośnik powraca wtedy do swojej oryginalnej
konformacji („ping" do „pong"), aby zamknąć cykl przemiany.
Istnieje kilka mechanizmów transportu dient Na+, tym więcej glukozy wnika do komór-
glukozy ki, natomiast gdy stężenie Na+ w płynie poza-
W tym rozdziale zostanie omówionych kilka komórkowym jest małe, dokomórkowy trans-
mechanizmów transportu glukozy. Aby mogła port glukozy zatrzymuje się. Dła utrzymania
być ona wykorzystana jako źródło energii, musi dużego gradientu Na+, symport Na+-glukoza
wniknąć do komórki. W adypocytach i w mięś- zależny jest od gradientów generowanych przez
niach glukoza wnika do komórek za pośrednict- pompę Na+/K+, która utrzymuje małe we-
wem specyficznego systemu transportowego, wnątrzkomórkowe stężenie Na + . Podobne me-
który wspomagany jest przez insulinę. Zmiany chanizmy obserwuje się przy transporcie innych
w transporcie są przede wszystkim spowodowa- węglowodanów, a także aminokwasów.
ne zmianami Vma:i (prawdopodobnie spowodo- Przezkomórkowy transport węglowoda-
wane przez większą liczbę1 lub przez bardziej nów wymaga jeszcze jednego dodatkowego
aktywne przenośniki), ale można także zaobser- składnika: uniportu, który pozwala glukozie
wować zmiany w K„. Transport glukozy moż- zgromadzonej wewnątrz komórki przemiesz-
czać się przez inne błony w kierunku nowej
BŁONY: STRUKTURA, ORGANIZACJA I FUNKCJA / 569
Ryc, 43-18. Dwa typy endocytozy. Endocytarny pęcherzyk (V) tworzy się w wyniku wpuklenia określonej
partii błony plazmatycznej w kierunku cytoplazmy. Endocytoza dotycząca płynów (A) jest przypadkowa
i nieukierunkowana. Endocytoza, w której pośredniczy receptor (B) jest wybiórcza i zachodzi w ciołkach
(CP) pokrytych klatryną (postrzępiona otoczka). Wybiórczość tę zapewnia receptor (czarne kwadraty),
który jest specyficzny dla wielu cząsteczek. W tym ostatnim procesie powstają otulone pęcherzyki (CV).
570 / ROZDZIAŁ 43
tnymi lizosomami, tworząc lizosomy wtórne, w znacznym stopniu zwiększają szybkość wni-
które zawierają enzymy hydrolityczne i tym kania specyficznych molekuł do komórki. Pę-
samym są wyspecjalizowanymi strukturami wy- cherzyki powstające w czasie pinocytozy absor-
korzystywanymi śród komórkowe Składniki pcyjnej powstają z wpukleń (dołków) błony,
makromolekularne są trawione i powstają ami- które pokryte są od strony cytoplazmatycznej
nokwasy, proste cukry i nukleotydy, które materiałem filamentarnym. W wielu układach
z kolei dyfundują poza pęcherzyki do cytoplaz- tym materiałem filamentarnym jest klatryna;
my, gdzie mogą być ponownie użyte. Endocyto- jest ona prawdopodobnie peryferyjnym biał-
za wymaga: 1) energii, zwykle pochodzącej kiem membranowym. Pokryte dołki mogą sta-
z hydrolizy ATP; 2) Ca2+ w płynie zewnątrz- nowić nawet 2% powierzchni niektórych komó-
komórkowym i 3) kurczliwych elementów w ko- rek.
mórce (prawdopodobnie układów mikrofila- Na przykład lipoproteiny o małej gęstości
mentowych). (LDL) i ich receptor (p. rozdz. 26} wnikają
Istnieją dwa zasadnicze typy endocytozy. poprzez pokryte dołki zawierające receptor
Fagocytoza zachodzi tylko w wyspecjalizowa- LDL. Te endocytarne pęcherzyki, zawierające
nych komórkach, takich jak makrofagi i granu- LDL i jego receptor, zlewają się z lizosomami
locyty. Fagocytoza związana jest z wchłonię- w komórce. Receptor jest uwalniany i ponownie
ciem dużych cząsteczek, jak wirusy, bakterie, przemieszczany do zewnętrznej błony komór-
komórki i resztki komórek. Makrofagi są nie- kowej, natomiast apolipoproteina LDL jest
zwykle aktywne w tym procesie i mogą wchło- degradowana, a estry cholesterolowe są meta-
nąć substancje, stanowiące nawet 25% swojej bolizowane. Synteza receptorów LDL jest regu-
objętości na godzinę. Działając w ten sposób lowana dru go rzędowymi lub trzeciorzędowymi
makrofag może zużyć 3% swoich błon płaz- następstwami pinocytozy, tj. przez produkty
matycznych w każdej minucie lub całą swoją metabolizmu, takie jak cholesterol, uwolnione
błonę w ciągu 30 min. w czasie degradacji LDL. Defekty w budowie
Pinocyroza jest właściwością wszystkich ko- receptora LDL lub w jego wnikaniu do komórki
mórek i pozwala na pobieranie przez komórkę są ważne z medycznego punktn widzenia i zo-
płynów i ich zawartości. Tutaj także wyróż- stały omówione w rozdz. 26.
niamy dwa typy. Pinocytoza płynnej fazy jest Inne makromolekuły, w tym wiele hormo-
niewybiórczym procesem, w którym pobranie nów, związane są z procesem absorpcyjnej pino-
substancji rozpuszczonej przez tworzenie ma- cytozy i tworzą receptosomy jako pęcherzyki,
łych pęcherzyków jest wprost proporcjonalne które omijają lizosomy i dostarczają swoją
do stężenia tej substancji w płynie pozakomór- zawartość do innych wewnątrzkomórkowych
kowym otaczającym komórkę uczestniczącą obszarów, takich jak aparat Golgiego.
w tym procesie. Tworzenie się tych pęcherzy- Absorpcyjna pinocytoza zewnątrzkomórko-
ków jest niezwykle aktywnym procesem. Fibro- wych glikoprotein wymaga, aby miały one
blasty np. zużywają swoją błonę plazmatyczną specyficzny węglowodanowy sygnał rozpozna-
3 razy szybciej niż makrofagi. Proces ten za- wczy. Te sygnały rozpoznawcze związane są
chodzi szybciej niż wytwarzanie nowych błon. z membranowymi cząsteczkami receptorów,
Ponieważ w procesie pinocytozy całkowita po- które odgrywają rolę analogiczną do tej, jaką
wierzchnia i objętość komórek tylko niewiele sie odgrywa receptor LDL. Receptor galaktozylo-
zmieniają, błony muszą się odtwarzać na drodze wy na powierzchni hepatocytów jest pomocny
egzocytozy lub przez recyklizację tak szybko, w absorpcyjnej pinocytozie asjaloglikoprotein
jak szybko są usuwane przez endocytozę. z krążącej krwi. Kwaśne hydrolazy pobierane
Drugi etap pinocytozy, pinocytoza absorpcyj- na drodze absorpcyjnej pinocytozy przez fibro-
na, jest wybiórczym procesem, w którym uczest- blasty są rozpoznawane dzięki występowaniu
niczy receptor odpowiedzialny przede wszyst- w nich mannozo-6-fosforanu. Prawdopodobnie
kim za pobieranie ma kro molekuł, dla których reszta ma nnoz o-6-fosforan owa odgrywa także
istnieje skończona liczba miejsc wiążących na ważną rolę w wewnątrzkomórkowym transpor-
błonie plazmatycznej. Receptory te cechujące cie kwaśnych hydrolaz do lizosomów, w któ-
się wysokim powinowactwem, pozwalają na rych są one syntetyzowane (p. rozdz. 57).
wybiórczą koncentrację tigandów z medium, Nie jest całkowicie wyjaśniony proces en-
minimalizując pobieranie płynów lub rozpusz- docytozy za pośrednictwem receptorów w przy-
czonych nie związanych makromolekuł, a także padkach wirusów: zapalenia wątroby (uszka-
BŁONY: STRUKTURA, ORGANIZACJA I FUNKCJA / 571
Endocytoza
Egzocytaza
Ryc. 43-19. Porównanie mechanizmów endocytozy i egzocytozy. Egzocytoza wymaga kontaktu dwu
wewnętrznych powierzchni (cytoplazmatyczna strona) monowarstwy, podczas gdy endocytoza jest
wynikiem kontaktu dwóch zewnętrznych powierzchni monowarstwy.
Matlin, KS: The sorting of proteins to the plasma Stahl P, Schwartz AL: Receptor-mediated endocyto-
membranę in epithelia! cells. J Celi Biol sis. J. Clin lnvest 1986;77:657.
1986; 103:2565. Stein WD: Transport and Diffusion Across Celi Memb-
Pfeffer SR, Rothman JE: Biosyntnetic protein trans- ranes. Academic Press, 1986.
port and sorting by the endoplasmic reticulum and UnwinN, HendersonR: Thestructuresof proteinsin
Golgi. Annu Rev Biochcm 1987;56:829. biological membranes, Sci Am (Feb) 1984;25(h78.
Roise D, Schatz G: Mitochondriai preseąuences. Walter P, Gilmore R, Blobel G: Protein translocation
J Biol Chem 19 88; 263:4 509. across the endoplasmic reticulum. Celi 1984;38:5.
Singer SJ, Nicolson GL: The fluid tnosaic model of Wickner WT, Lodish HF: Multiple mechanisms of
the structure of oell membranes. Science protein insertion into and across membranes. Scie-
1972;175:720. nce 1985;230:400.
•
Charakterystyka układów
hormonalnych 44
Dary/ K. Granner, MD
podwzgórzem a przednią częścią przysadki mó- kształcanie) tej cząsteczki prekursorowej jest
zgowej (przysadka gruczołowa), co sprawia, że tkankowo swoista '(p. rozdz. 46).
wysokie stężenia bardzo iabilnych hormonów Przykładem może najbardziej drastycznym
uwalniających podwzgorza docierają łatwo do występowania dużego prekursora hormonalne-
narządu docelowego, tj. do przysadki gruczoło- go jest tyreoglobulina. Jest to duża cząsteczka
wej za pośrednictwem swoistego wrotnego białkowa (masa cząsteczkowa wynosi 660000
układu naczyniowego. W końcu należy wspom- D) występująca w pęcherzykach gruczołu tar-
nieć o wyjątkowym rozmieszczeniu swoistych czowego. Wśród 5000 aminokwasów cząsteczki
komórek wysp trzustkowych wobec siebie. Wy- tyreoglobuliny znajduje się 120 reszt tyrozylo-
twarzając miejscowo wysokie stężenia somato- wych, z których tylko nieliczne ulegają jodo-
statyny, polipeptydu trzustkowego, glukagonu waniu w procesie biosyntezy hormonów tar-
i insuliny, sekrecja każdego z tych hormonów czycowych (p. rozdz. 47). Cała cząsteczka tyreo-
wpływa na wydzielanie pozostałych hormo- globuliny musi ulec degradacji, aby uwolnić
nów. zaledwie kilka cząsteczek tetrajodo- (T4) lub
trijodotyroniny (T3).
Biosynteza hormonów i modyfikacja tej Niektóre hormony ulegają konwersji do cząs-
biosyntezy są harmonijnie zgrane ze teczek bardziej aktywnych w tkankach obwodo-
swoistymi zadaniami czynnościowymi wych. Konwersja może zachodzić w narządzie
tych hormonów docelowym, np. konwersja T4 do T3 zachodzi
Istnieje wielka różnorodność w zakresie struk- w wątrobie i przysadce mózgowej, zaś testos-
tury chemicznej oraz w mechanizmach biosyn- teronu do dihydrotestosteronu w drugorzędo-
tezy i przemian po syntetycznych w odniesieniu wych tkankach płciowych. Konwersja obwodo-
do poszczególnych aktywnych hormonów. I tak wa może zachodzić również w tkankach niedo-
hormony mogą powstawać z prekursorów lipi- celowych. I tak dehydroepiandrosteron jest
dowych, przez modyfikację struktury amino- wytwarzany w nadnerczach, natomiast ulega
kwasu tyrozyny, lub też drogą syntezy białek konwersji do androstendionu w wątrobie. Ten
prostych lub złożonych (np. glikoprotein). ostatni metabolit może ulec dalszej konwersji
Hormony mogą być syntetyzowane i wy- do testosteronu, estronu lub estradiolu w ady-
dzielane w swej ostatecznej postaci. Do takich pocytaeh, wątrobie lub skórze. Konwersja nie-
hormonów należą aldosteron, hydrokortyzon, aktywnego hormonu w hormon czynny może
trijodotyronina (T3), estradiol i aminy katecho- zachodzić zarówno w tkankach docelowych jak
lowe. Inne hormony muszą ulec obróbce w ob- i niedocelowych. Przykładem tego jest konwer-
rębie komórki, zanim zostaną wydzielone lub sja witaminy D3 skóry do 25-hydroksycholekal-
zanim nabędą pełnej aktywności biologicznej. cyferolu w wątrobie oraz przekształcanie tego
Takimi przykładami są: insulina, która jest ostatniego metabolitu do 1,25-dihydroksycho-
syntetyzowana jako proinsulina (jest ona proto- lekalcyferolu w nerkach (p. rozdz. 48).
typem białek prekursorowych) oraz hormon Hormony wydzielane przez bardzo różne
przytarczyc — parathormon (PTH). Ten osta- tkanki i wykazujące różne komórki docelowe
tni wywodzi się z co najmniej dwóch prekur- mogą wykazywać podobieństwo strukturalne.
sorów peptydowych (prepro- i pro-PTH), z któ- I tak np. hormony glikoproteinowe przysadki
rych powstaje w pełni aktywna postać hormonu gruczołowej (tyrcotropina — TSH, folitropina
— przez odcięcie dwóch polipeptydów. Opis — FSH, lutropina — LH) lub łożyska (gonado-
białek prekursorowych, ich syntezy i śródkomór- tropina kosmówkowa — HCG) są heterodime-
kowej obróbki do końcowego produktu przed- rami składającymi się z podjednostek a i p, przy
stawiono w rozdz. 43. czym podjednostka a jest identyczna we wszyst-
Jeszcze bardziej złożonym przykładem jest kich wymienionych hormonach.
proopiomelanokortyna (POMC), składająca
się z 285 aminokwasów, a będąca produktem
pojedynczego genu. POMC ulega rozpadowi
z wytworzeniem takich hormonów, jak ACTH,
P-lipotropiny, fS-endorfiny, ot-melanotropiny
(cc-MSH) i P-melanotropiny (P-MSH) oraz in-
nych hormonów poiipeptydowych dotychczas
jeszcze nie zidentyfikowanych. Obróbka (prze-
576 / ROZDZIAŁ 44
PODWZGÓRZE
e
Hormon '
e (PRZEDNI PŁAT
padkach pętie sprzężenia zwrotnego nie zostały
uwalniający PRZYSADKI jeszcze określone,' najczęściej dlatego, że nie-
Krotka pętla MÓZGOWEJ) znane są końcowe produkty działania hormo-
t nu.
Ryc. 44-1. Liczne zjawiska patofizj o logiczne, takie jak
Przykład układu
kontrolnego
wstrząs, uraz, hipoglikemia, ból i stres wpły-
opartego na wają na czynność osi podwzgórze-przysadka--
zasadzie ujemnego narząd docelowy poprzez oddziaływanie na
sprzężenia wyższe ośrodki mózgowe. Wymienione czyn-
zwrotnego, niki pobudzające wykazują znaczny wpływ na
regu- NARZĄD DOCELOWY przemianę amin katecholowych i hormonu
lującego wzrostu, jak również na czynność kory nadner-
czynność czy, tarczycy i gonad, chociaż jeszcze słabo
tarczycy,
nadnerczy, poznano poszczególne ogniwa działania tych
jajników i gonady czynników.
męskiej. W chorobach wydzielania wewnętrznego
oraz przemiany materii wspomniane mechaniz-
my sprzężenia zwrotnego ulegają zaburzeniu.
W celu wykrycia zaburzeń tych układów używa
się testów diagnostycznych odróżniających sta-
ny fizjologiczne od chorobowych.
□
A
o /
Różnorodność
cząsteczek w płynie
pozakomórkowym
Ryc. 44-2. Swoistość i wybiórczość receptorów hormonalnych. W płynie pozakomórkowym znajduje się
wiele różnorodnych cząsteczek, lecz tylko kilka z nich jest rozpoznawanych przez receptory hormonalne.
Receptory te muszą je rozpoznać wśród innych cząsteczek występujących w wysokich stężeniach.
Komórka może mieć tylko jeden rodzaj receptora, lub też receptory dla kilku hormonów.
określonego hormonu przez swoisty receptor. plementarnośd określa siłę wiązania hormonu
Zjawisko interakcji między hormonem a jego z receptorem wyrażoną współczynnikiem powi-
receptorami można określić ilościowo, używa- nowactwa (K) (affinity of binding).
jąc ligandów radioaktywnych, wykazujących Jeżeli natywny hormon wykazuje wartość
właściwości wiązania hormonów. W badaniach K umownie określoną jako 1, inne cząsteczki
zjawiska wymienionej interakcji ważne są na- naturalne wykazywać będą wartości K od 0 do
stępujące elementy; 1) radioaktywność nie może 1. W rzeczywistości absolutne wartości powino-
zmienić aktywności biologicznej ligandu, 2) wactwa poszczególnych cząsteczek do receptora
wiązanie musi mieć charakter swoisty, tj. znako- mogą się różnić 1012-krotnie. Syntetyzowano
wany ligand musi zostać wyparty przez nie- nawet Ugandy o względnej wartości K>1. Te
znakowanego agoniśtę lub antagonistę, 3} wią- ostatnie używane są w badaniach różnych aspe-
zanie musi być „wysycalne" oraz 4) wiązanie któw biologii receptora.
powinno zachodzić w zakresie stężeń wywołują- Proces trans du kej i sygnału odbywa się naj-
cych spodziewaną odpowiedź biologiczną. częściej dwiema drogami. Cząsteczki hormonu
białkowego lub polipeptydowego, lub też amin
W obrębie receptora występuje katecholowych łącząc się z receptorami zlokali-
zarówno domena rozpoznająca, zowanymi w błonie plazmatycznej wyzwalają
jak i sygnalizacyjna sygnał regulujący różne czynności środkom or-
Wszystkie receptory, zarówno dla hormonów kowe, najczęściej poprzez zmianę aktywności
polipeptydowych, jak i steroidowych, mają jakiegoś enzymu. Hormony steroidowe oraz
przynajmniej dwie domeny czynnościowe. Do- tarczycy wiążą się z receptorami śródkomór-
mena rozpoznająca wiąże hormon, zaś drugi kowymi, zaś powstały w ten sposób kompleks
obszar receptora wytwarza sygnał łączący pro- hormon-receptor sam jest sygnałem {patrz ni-
ces rozpoznawania hormonu z jakąś czynnością żej)-
śródkomórkową. Proces wiązania hormonu do- Dotychczas poznano sekwencję ami no kwa-
wodzi, że pewien obszar jego cząsteczki wyka- sową wymienionych dwóch domen dla wielu
zuje strukturę komplementarną do określonego receptorów wiążących hormony polipeptydo-
obszaru cząsteczki receptora. Stopień tej kom- we, W celu uzyskania zmiany siły wiązania
CHARAKTERYSTYKA UKŁADÓW HORMONALNYCH / 579
hormonu do receptora oraz aktywności bio- Tabela 44-1 przedstawia kilka cech tych dwóch
logicznej hormonu dokonano syntezy jego ana- rodzajów białek. Na jedną komórkę przypada
logów różniących się od natywnego hormonu tysiące cząsteczek receptorowych wiążących
określonymi podstawnikami aminokwasowy- określony iigand (hormon), wykazujących wy-
mi. Receptory hormonów steroidowych mają sokie powinowactwo i wysoką swoistość. Rece-
wiele domen czynnościowych; jedna z nich ptory mogą rozpoznać i wyselekcjonować swoi-
wiąże się z hormonem, druga z określonym ste cząsteczki przy gradiencie stężenia rzędu 10*
obszarem łańcucha DNA, trzecia pobudza (lub lub 107. Ponadto wiązanie hormonu przez rece-
też hamuje) proces transkrypcji genu, zaś czwar- ptory jest wysycalne przy fizjologicznych stęże-
ta może określać powinowactwa (high affmity niach tego hormonu. Interakcje zachodzące
binding) do DNA. między hormonem a receptorem są zależne od
Podwójna funkcja receptora, tj, zdolność siły jonowej, temperatury i pH roztworu. Te
wiązania hormonu i inicjacja określonej czyn- ostatnie cechy są różne, choć charakterystyczne
ności środkom orkowej leży u podstawy tzw. dla poszczególnych hormonów i ich recepto-
sprzężenia receptorowo-efektorowego rów. U podstawy wiązania hormonu przez
(receptor--effector coupling) stanowiącego swoisty receptor leżą mechanizmy hydrofobowe
pierwszy etap amplifikacji odpowiedzi i elektrostatyczne, przez co wiązanie to jest
hormonalnej. Ta cecha odróżnia receptor szybko odwracalne, z wyjątkiem określonych
komórki docelowej od białek nośnikowych przypadków.
osocza, które wprawdzie wiążą hormony, lecz Krążące we krwi hydrofobowe steroidy i hor-
nie indukują określonego sygnału mony tarczycy związane są ze swoistymi biał-
hormonalnego. kami transportowymi (nośnikowymi). Ilość
białek nośnikowych jest znacznie większa niż
Receptory i białka transportowe liczba śródkomórkowych białek receptorowych
(nośnikowe) wykazują działania dla tych hormonów; odznaczają się one jednak
wzajemnie się uzupełniające słabszym powinowactwem i mniejszą swoistoś-
Ważne jest odróżnienie wiązania hormonów cią w porównaniu do receptorów. Białka noś-
przez receptory od łączenia się hormonów z róż- nikowe, wiążąc określony hormon, stanowią
nymi białkami transportowymi (nośnikowymi). rodzaj puli rezerwowej dla tego hormonu; kom-
pleks białko nośnikowe-hormon nie ulega bo-
wiem ani metabolizacji, ani też wydaleniu
Tabela 44-1. Porównanie receptorów hormonal- z ustroju. Tylko frakcja hormonu wolnego, nie
nych z białkami nośnikowymi hormonów w osoczu związanego z białkami nośnikowymi, wykazuje
krwi aktywność biologiczną. Hormony peptydowe
Białka nośni- i białkowe nie mają białek nośnikowych w oso-
Cecha Receptory kowa hormo- czu krwi, przez co wykazują znacznie krótszy
nów w osoczu okres półtrwania (wynoszący sekundy lub mi-
Stężenie Bardzo małe Bardzo duże nuty) niż hormony steroidowe (których okres
(tysiące na (miliardy/fil) półtrwania wynosi kilka godzin).
jedną komór-
kę) Zatezność między liczbą receptorów
Powinowactwo Bardzo duże Małe związanych z hormonem a jego
działaniem biologicznym jest złożona
mol/l) mol/l) Jak widać na ryc. 44-3A, stężenia hormonu
Swoistość wią- Duża Mała wykazują często proporcjonalność do nasilenia
swoistego działania biologicznego. Dotyczy to
zania
głównie hormonów steroidowych, ale również
Wysycenie przy Tak Nie
niektórych hormonów peptydowych. Jest to
stężeniach fizjo- zjawisko zaskakujące, uwzględniając liczne eta-
logicznych py dzielące proces wiązania hormonu przez
Odwracał ność Tak Tak receptor od wystąpienia złożonej reakcji na ten
wiązania hormon, na którą się składają m.in. indukcja
Zdolność wywo- Tak Nie enzymatyczna, rozpad komórki i transport ami-
anta sygnału dla
komórki
580 / ROZDZfAŁ 44
50-
IM-,
50- i 6 _ . ----1
ir
-log stężenia hormonu
= 100-,
Wiązani 10 9
--------r
8 7
e — log stężenia hormonu
-------■ Efekn
..........Efekt2
Ryc. 44-3. Porównanie wiązania hormonu z jego działaniem bioiogiczym w nieobecności (A) lub
obecności (B, efekt 2) receptorów zapasowych. W niektórych przypadkach efekt biologiczny jest ściśle
sprzężony z wiązaniem hormonu przez określoną tkankę, podczas gdy w innych przypadkach efekt
biologiczny wykazuje zjawisko „zapasowych receptorów" (porównaj efekt 1 z efektem 2 na rycinie B).
wych lub pod wpływem zabiegów ieczniczych. cję. Ten zależny qd cAMP proces nie zmienia
Najwięcej wiadomo o receptorach błony plaz- liczby receptorów, ani też nie powoduje ich
ma tycznej. W błonie komórkowej regulacji translokacji. Doświadczenia nad rekonstytucja,
podlega zarówno liczba receptorów hormonal- receptora wykazały, że fosforylowany receptor
nych, jak i powinowactwo hormonów do tych nie jest zdolny aktywować cyklazę, tak że
receptorów. Zmiany te mogą być szybkie dochodzi do rozkojarzenia funkcji wiązania
i w znamiennym stopniu wpłynjjć na nasilenie hormonu oraz procesu aktywacji komórki. Zja-
reakcji komórki na działanie hormonu. Na wisko fizjologicznej adaptacji komórek drogą
przykład ekspozycja komórek na agonistów (3- zmniejszania liczby receptorów (down regula-
adrenergicznych przez minuty lub godziny tion) obserwuje się między innymi po zadziała-
sprawia, że stosowanie większego stężenia ago- niu insuliny, glukagonu, tyreoliberyny (TRH),
nisty nie tylko nie nasila aktywacji cyklazy hormonu wzrostu, LH, FSH i amin katecholo-
adenylanowej, lecz nawet może być przyczyną wych. Kilka hormonów, takich jak angioten-
całkowitej utraty jej aktywności biologicznej. syna II i prolaktyna, wykazuje odwrotny wpływ
Ten proces odczulania (desensytyzacji) komórki na liczbę swoich receptorów, tj. hormony te
na hormon odbywa się dwoma mechanizmami. zwiększają liczbę receptorów (zjawisko to okre-
Pierwszy polega na utracie receptorów z błony śla się jako up regulation). Taka zmiana liczby
plazma ty cznej. To zmniejszanie się liczby recep- receptorów może zachodzić w krótkim czasie (w
torów (down regulation) polega na śródkomór- ciągu minut lub godzin) i najpewniej stanowi
kowej sekwestracji receptorów, tj. na oddziele- ważny mechanizm regulacji odpowiedzi bio-
niu ich od innych składowych układu odpowie- logicznej.
dzi hormonalnej, w tym również na oddzieleniu Sposób w jaki utrata receptorów wpływa na
podjednostki regulacyjnej cyklazy adenylano- odpowiedź biologiczną indukowaną hormo-
wej od jej podjednostki katalitycznej (p. rozdz. nem, zależy od obecności lub nieobecności
45). Usunięcie agonisty ze środowiska powoduje receptorów zapasowych. Rycina 44-4 przed-
ponowne pojawienie się receptorów na stawia wpływ utraty Liczby receptorów do f
powierzchni komórki oraz przywraca wrażli- wartości normalnej na przebieg krzywej od-
wość komórki na dany hormon. Drugi mecha- zwierciedlającej zależność efektu biologicznego
nizmt>dczulania na hormon polega na kowalen- od stężenia hormonu w obecności i nieobecno-
cyjnej modyfikacji receptora poprzez fosforyla- ści receptorów zapasowych. W nieobecności
S 8
7
— log (stężeńte hormonu)
r — log (slęzenle
10 hormon u)
Ryc. 44-4. Wpływ 5-krotnego zmniejszenia liczby receptorów na efekt biologiczny układu nie mającego
{A) i mającego (B) receptory zapasowe. ______________________________________
582 / ROZDZIAŁ 44
pochodzi z obserwacji Sutherlanda, który wy- IID, tj. dla bardzo ciekawej klasy hormonów.
kazał, że epinefryna, wiążąc się z błoną plaz- Nie będzie zaskoczeniem, jeśli się okaże, że
matyczną erytrocytów gołębia, zwiększa stęże- działanie tej grupy hormonów zależy od wielu
nie śródkomórkowcgo eAMP. W serii kolej- mediatorów lub różnych mechanizmów. Kilka
nych doświadczeń wykazano, że cAMP bierze hormonów można zaliczyć do więcej niż jednej
udział w działaniu biologicznym licznych hor- grupy. Podana klasyfikacja hormonów zapew-
monów. Hormony, dla których udowodniono ne ulegnie zmianie w miarę uzyskania nowych
w sposób jednoznaczny taki mechanizm działa- informacji.
nia, zestawione są w grupie HA tab. 45-1. Jak
dotychczas tylko dla przedsionkowego hormo-
nu natriuretycznego (ANF) drugim przekaź- HORMONY GRUPY I MAJĄ
nikiem jest cGMP. Zapewne do tej grupy (grupa RECEPTORY ZLOKALIZOWANE
IIB tab. 45-1) dołączą i inne hormony. Okazało SRÓDKOMÓRKOWO ORAZ
się, że dta wiehi hormonów, dla których za drugi WPŁYWAJĄ NA EKSPRESJĘ GENÓW
przekaźnik uważano cAMP, w rzeczywistości są
nimi jony wapniowe lub (i) metabolity złożo- Ogólne zasady działania hormonów tej grupy
nych fosfoinozytydów. Hormony te zestawiono przedstawia ryc. 45-1. Te lipofilne cząsteczki
w pkt. IIC tab. 45-1. Dotychczas nie ziden- przenikają przez błony plazmatyczne wszyst-
tyfikowano drugiego przekaźnika dla grupy kich komórek, wiążą się natomiast tylko ze
586 / ROZDZIAŁ 45
8LONA KOMÓRKOWA
JĄDRO KOMÓRKOWE
A +
Receptor
U „Aktywacja' Kompleks
hormon —receptor
DNA
(chromatyna)
mHNA
Translacj
a Swoiste białko
t Odpowleći
metaboliczna
Ryc. 45-1. Hormon steroidowy lub tarczycy wiąże się ze śródkomórkowym receptorem wywotując zmianę
konformacyjną. Następnie kompleks ten wiąże się do swoistego fragmentu nici DNA, tj. do sekwencji
odpowiedzi hormonalnej (hormone response element); w wyniku tej interakcji dochodzi do aktywacji lub
supresji ograniczonej liczby genów.
swoistym receptorem wysokiego powinowact- mRNA, zmienia stężenia swoistych białek oraz
wa w komórkach docelowych. Kompleks złożo- procesy metaboliczne. Skutek biologiczny każ-
ny z hormonu i receptora ulega następnie dego hormonu jest wysoce swoisty. Ogólnie
„aktywacji" (zależnej od temperatury i siły biorąc hormony zmieniają mniej niż 1% białek
jonowej środowiska), w wyniku której zmienia i mRNA w komórce docelowej. Przedmiotem
się jego wielkość, konformacja oraz ładunek dalszej dyskusji będzie głównie działanie steroi-
powierzchniowy. W wyniku takich zmian kom- dów i hormonów tarczycy na poziomie jądra
pleks staje się zdolny do wiązania się z chroma- komórkowego, ponieważ zostało ono zupełnie
tyną. Dla zrozumienia istoty sprawy nie ma dobrze poznane. Opisano również bezpośredni
większego znaczenia, czy proces wiązania hor- wpływ wymienionych hormonów na różne or-
monu z receptorem i aktywacja kompleksu ganella subkomórkowe i błony. Przeważają
zachodzą w cytoplazmie czy w jądrze komór- dowody, że hormony steroidowe wpływają głó-
kowym (problem ten jest przedmiotem dys- wnie na transkrypcję genów, chociaż mogą one,
kusji). Kompleks hormon-receptor wiąże się ze podobnie jak liczne hormony innych grup (o-
swoistym fragmentem DNA określanym jako mawiane niżej), oddziaływać na „dowolny
,,element (lub sekwencja) odpowiedzi hormona- etap" szlaku informacyjnego przedstawionego
lnej" {„hormone response element"), aktywując na ryc. 45-2. Chociaż biochemia procesu trans-
lub inaktywując określone r geny. Wpływając krypcji genu w komórkach u ssaków nie została
w sposób selektywny na transkrypcję okreś- jeszcze dobrze poznana, można przyjąć ogólny
lonego genu i produkcje odpowiadającego mu model wymagań strukturalnych, niezbędnych
DZIAŁANIE HORMONÓW / 587
—1
■▲•O 1 -----------------|
1 Miejsce
Miejsce (erminacii
Inicjacji transkrypcji
transkrypcji
Strukturalny
___I L___i . nici DNA
fragment
Regulatorowy fragment nici DNA
Ryc. 45-3. Wymagania strukturalne niezbędne dla procesu hormonalnej regulacji transkrypcji genu.
dia regulacji transkrypcji genu przez hormon kiej samej lub innej postaci we wszystkich
steroidowy lub hormony tarczycy {ryc. 45-3). genach. Ten element określa miejsce wiązania
Geny te muszą się znajdować w obszarach się poliraerazy RNA II do DNA i tym samym
„otwartej", trans kry pcyj nie aktywnej chroma- dokładność inicjacji transkrypcji (p. rozdz. 41).
tyny oznaczonej na ryc. 45-1 jako wystająca Drugim fragmentem, poznanym w wielu ge-
bańka podatnej na trawiące działanie DNA-zy. nach regulowanych przez hormony steroidowe
Dotychczas przebadane geny wykazują przy- jest tzw. sekwencja odpowiedzi hormonalnej
najmniej dwa oddzielne odcinki regulatorowe (HRE — hormone response element). Jest ona
(„obszary kontrolujące"), zlokalizowane w sek- umiejscowiona nieco dalej od końca 5' niż
wencji DNA przylegającej bezpośrednio do odcinek promotorowy (PE) i może się składać
końca 5' regionu inicjacji transkrypcji (ryc. z kilku oddzielnych fragmentów. HRE najpew-
45-3). Pierwszy z nich, tzw. element promotoro- niej moduluje częstość inicjacji transkrypcji
wy (PE — promotor element) ma charakter i jest mniej zależny od położenia i orientacji
nieswoisty (generyczny), gdyż występuje w ta- przestrzennej. Pod tym względem jest podobny
588 / ROZDZIAŁ 45
do fragmentów wzmacniających transkrypcje Tabela 45-3. Sekwencje DNA dla kilku HRE
(enhancer elements) występujących w innych Hormon/ HRE Sekwencja DNA*
genach (p. rozdz. 41). Ogólnie mówiąc HRE Elektor
zlokalizowany jest w paśmie DNA przed frag-
Glukokortykoidy GRE GGTACAnnnTGTTCf
mentem inicjacji transkrypcji i oddzielony od
tego ostatniego przez kilkaset nukleotydów. Progestyny PRE _ " _
Dokładne położenie HRE jest różne dla po-
szczególnych genów. W niektórych przypad- M i nerałokorty ko - MRE — " .___
idy
kach zlokalizowany jest w obrębie samego genu.
Geny kontrolowane przez kilka hormonów Androgeny ARE — " —
mają odpowiadającą im liczbowo HRE. Rów- Estrogeny ERE AGGTCAnnnTGTCCT
nież transkrypcja indukowana hormonami pep-
ty do wy mi odbywa się poprzez odpowiedni Hormony tarczy- TRE GATCAnnnnnTGACC'
HRE, chociaż początek inicjacji tego procesu
różni sie od wyżej opisanego dla hormonów cy
steroidowych, np. wiele hormonów, dla których Kwas retinolowy RRE
drugim przekaźnikiem jest cAMP, oddziałuje
cAMP CRE TGAC GTCA1
na transkrypcję. W tych przypadkach czynni-
kiem przenoszącym sygnał (podobnym do kom- * Litery oznaczają trifosłorany nukleotydów, „n"
pleksu receptor—hormon steroidowy lub hor- oznacza, że w tym położeniu może być użyty
mon tarczycy) jest specjalne białko, określane którykolwiek z czterech nukteotydów. Strzałki skie-
jako „białko wiążące sekwencję HRE powstałe rowane w przeciwnych kierunkach wskazują na
pod wpływem cAMP" (cAMP response element występowanie nieco niedoskonałej, odwróconej
binding protein) (CREB). W tabeli 45-3 podano sekwencji palindromowej w wielu HRE; w nie-
których przypadkach te ostatnie określa sie jako
sekwencje konsensus DNA dla kilku HRE. „sekwencję połowicznie wiążącą" (haIf-binding
Fragment HRE odznacza się tym, że wiąże się sites"), ponieważ każdy z nich wiąże jeden mono-
lepiej z kompleksem hormon—receptor niż ota- mer receptora. HRE oznaczone jako GRE, PRE,
czające go fragmenty nici DNA lub DNA MRE i ARE wykazują taką samą sekwencję zasad
pochodzące z innego źródła. W wyżej opisanych w nici DNA, Swoistość może być uwarunkowana
przypadkach potwierdzono występowanie tego Śród kom orkowym stężeniem receptora hormonal-
rodzaju swoistego wiązania. HRE musi również nego lub sekwencją DNA flankującą nie występu-
inicjować odpowiedź na działanie hormonu. jącą w sekwencji konsensus. Druga grupa HRE
dotyczy hormonów tarczycy, estrogenów i kwasu
Domniemana sekwencja regulatorowego DNA retinotowego. Te HRE są bardzo do siebie podobne
może być sprzężona z genami reporterowymi różniąc się fragmentem dzielącym połówki palin-
dla realizacji takiego działania. Normalnie te dromowe. Wszystkie te H R t mają sekwencję kon-
geny fuzyjne (fusion genes) zawierają geny repor- sensus, z wyjątkiem HRE dla hormonów tarczycy.
terowe, na które hormony zwykle nie mają Jego sekwencja odpowiada TRE dla genu hor-
wpływu. Często geny te nie ulegają normalnej monu wzrostu. Receptor kwasu retinolowego może
ekspresji w badanych tkankach. Wśród po- wiązać się z taką samą sekwencją jak receptor
wszechnie stosowanych genów reporterowych hormonów tarczycy. Hormony peptydowe, działa-
jące 2a pośrednictwem zmiany stężenia śródkomór-
należy wymienić geny dla: globiny, kinazy tymi- kowegocAMP, oddziaływują na proces transkryp-
dynowej, bakteryjnej acetylotransferazy chlo- cji za pośrednictwem CRE.
ramfenikolowej i lucyferazy. Jeżeli po transfek-
cji genu fuzyjnego do komórki docelowej hor-
mon wykazuje działanie regulujące transkrypcję
genu reporterowego, wówczas można twierdzić, tego procesu, chociaż możliwy jest również jego
że HRE został zdefiniowany. Posługując się wpływ na proces elongacji i terminacji. Przypu-
taką techniką można określić wpływ zmian szcza sie, że istnieją sekwencje DNA kont-
położenia, orientacji i podstawienia zasad w ła- rolujące proces transkrypcji, położone w pew-
ńcuchu DNA na działanie HRE. Przedmiotem nym oddaleniu od końca 5* sekwencji syg-
intensywnych badań jest mechanizm wpływu nałowej lub w dół za końcem 3*, albo w obrębie
interakcji kompleksu hormon-receptor z HRE genu, albo też poza nim. Mogą również wy-
na proces transkrypcji. Inicjacja transkryptu stępować mechanizmy regulacji typu trans (tj.
jest prawdopodobnym mechanizmem kontroli przez inne chromosomy).
DZIAŁANIE HORMONÓW / 589
cAMP
CYTOPU\ZMA
ATP
Ryc. 45-4. Sygnał indukowany przez kompleks hormon-receptor przekazywany jest za pośrednictwem
kompleksu białka regulatorowego Gs (pobudzającego) lub Gj (hamującego) na układ cyklazy adenylano-
wej (C), przez co dochodzi do stymulacji (s) lub hamowania (i) produkcji cAMPzATP. (Według: Gilman
A, G.-. G proteins aoddual control of adenylatecyclase. Celi 1984r36,577. Copyright © the Massachusetts
Institute of Technology, za zezwoleniem).
adenylanowej t jako taka nie wykazałaby żad- Reakcję wiązania cAMP przedstawia nastę-
nego bezpośredniego działania. pujące równanie:
Wiele składowych układu cyklazy zostało już
oczyszczonych, w tym również jej podjednostka 4cAMP+ R 2C a i± R2 - (4cAMP) + 2C
katalityczna. Obecnie nie ulega już wątpliwości,
że istnieje cala rodzina białek G. Transducyna, Kompleks R2C2 nie wykazuje aktywności
będąca białkiem sprzęgającym impuls świetlny enzymatycznej, lecz po związaniu się R z cAMP
z fotoaktywacją w obrębie siatkówki, jest podo- dochodzi do odłączenia się R od C, przez co
bna do białka G cyklazy adenylanowej. Takie aktywacji ulega C (ryc. 45-5). Aktywna podjed-
samo podobieństwo wykazują produkty on- nostka C katalizuje przenoszenie reszty fos-
kogenów ras. Niepowtarzalne białko, określane foranowej z ATP{Mg2+) na serynę lub treoninę
jako Go, wyizolowane zostało z tkanki móz- całego szeregu białek. Miejscem fosforylacji jest
gowej. Inne, słabiej scharakteryzowane białka zwykle sekwencja -Arg-Arg-X-Ser- i -Lys-
tej rodziny, wydają się odgrywać rolę w przez- Arg--S-S-Ser- gdzie w miejscu X może
błonowym transporcie wapnia i potasu oraz występować dowolny aminokwas.
w przemianie fosfoinozytydów. Pierwotnie wyróżniano kinazy białek
Znaczenie tych składników podkreśla niżej cAMP--załeżne i cAMP-niezależne. Jak widać
opisane „doświadczenie przyrody". Rzekoma w tab. 45-5, problem ten star^się znacznie
iiiedoczynność przytarczyc jest zespołem choro- bardziej złożony po wykazaniu, że fosforylacja
bowym charakteryzującym się hipokalcemią białek stanowi ważny mechanizm
i hiperfosfatemią, tj. głównymi objawami niedo- regulatorowy. Wymienione w tabeli kinazy są
czynności przytarczyc oraz innymi wrodzonymi niepowtarzalnymi cząsteczkami różniącymi się
defektami. Osoby dotknięte tym zespołem nie liczbą podjednostek wchodzących w ich skład,
wykazują jednak upośledzonej czynności przy- masą cząsteczkową, autofosforylacją,
tarczyc. Wydzielają one duże ilości biologicznie wartością Km dla ATP i swoistością
aktywnego PTH. Niektórzy z tych chorych substratową.
wykazują jednak oporność narządu docelowe- W największych szczegółach przebadano
go na PTH o charakterze defektu porecep- cAMP-zależną kinazę białek I i II. Kinazy te
torowego. Chorzy ci wykazują częściowy niedo- wykazują taką samą podjednostkę C, lecz skła-
bór białka G (prawdopodobnie tylko niedobór
podjednostki as), przez co dochodzi do niewy-
stępowania sprzężenia pomiędzy wiązaniem Tabela 45-5. Oczyszczone kinazy białek
PTH z receptorem a pobudzeniem cyklazy
Reagujące (wrażliwe) na hormony
adenylanowej. U innych chorych PTH indukuje Kinaza zależna od Ca/kalmoduliny
powstawanie cAMP, natomiast brak jest od- Kinaza zależna od Ca/fosfolipidu Kinaza
powiedzi na ten drugi sygnał w obrębie komó- II kazeiny
rki. Stąd nie jest zaskoczeniem, że chorzy z rze- Kinaza typu I i II zależna od cAMP
komą niedoczynnością przytarczyc często wy- Kinaza zależna od cGMP
kazują również upośledzoną reakcję na inne Kinaza tyrozynowa zależna od naskórkowego czyn-
hormony, takie jak TSH, glukagon i związki p- nika wzrostowego
adrenergiczne (dla których cAMP jest drugim Kinaza zależna od cyklicznego nukleotydu owadów
przekaźnikiem). Kinaza tyrozynowa zależna od insuliny Kinaza
lekkich łańcuchów miozyny Kinaza fosforylazy
Kinaza białek. W komórkach prokariotyc2- Kinaza dehydrogenazy pirogronianowej
nych cAMP wiąże się ze swoistym białkiem
określanym jako kata bo liczne białko regulatoro- Nie wiadomo, czy reagują na hormony
we (catabolite regulatory protein — CRP). elF-2-a-kinaza zależna od dsRNA e)F-2-a-
Białko to wiąże się bezpośrednio z DNA i wpły- kinaza zależna od hemtny Kinaza I
wa na ekspresję genów. Analogia z opisanym aktywowana przez proteazę Kinaza rod o psy
wyżej mechanizmem działania steroidów jest ny Wirusowa kinaza tyrozynowa typu I, l( i 1(1
oczywista. W komórkach eukariotycznych Kinazy mogące reagować na hormony
cAMP wiąże się z kinazą białek, będącą cząs- Kinaza I kazeiny
teczką heterotetrameryczną, złożoną z dwóch Kinaza II aktywowana przez proteazę
podjednostek regulatorowych (R) i dwóch pod-
jednostek katalitycznych (C).
592 / ROZDZIAŁ 45
Nieaktywna
kinaza
białek
Hormon ■
Białko ATP
Cyklaza
Hecepior adenyla-
nowa
(•)
regula-
torowe
GTP-za |
lezne
FOSFODIESTERAZA
BŁONA
KOMÓRKOWA
Aktywna
kinaza
b U to fc
' Mg1+-ATPN
Blarko Fosfoprotalna
Fosfataza "
Elekty
flzjoloBlczne
Ryc. 45-5. Hormonalna regulacja procesów komórkowych pośredniczonych kinazami biafek zależnymi od
cAMP. cAMP (•) powstały w wyniku działania cyklazy adenylanowej wiąże się z podjednostką
regulatorową (R) cAMP-zależnej kinazy białek. Wynikiem tej reakcji jest uwalnianie i aktywacja
podjednostki katalitycznej (C). (Za pozwoleniem J. Corbin).
Wieloczynnościowa
Kinaza
kalmoduliny
Ryc. 45-6. Interakcja pewnych hormonów z receptorem powoduje aktywację fosfolipazy C. W procesie
tym uczestniczy swoiste białko G, które również może aktywować kanał wapniowy. W wyniku działania
fosfolipazy C powstaje IP=, który uwalnia jony Ca1'1" ze środkom orkowych magazynów oraz diacyloglrcerol
(DAG), aktywujący kinazę białek C. W tym schemacie aktywowana kinaza białek C katalizuje fosforylację
swoistych substratów, które z kolei zmieniają procesy fizjologiczne. Podobnie, również kompleks Ca 2+
-kalmodulina (Cam) może aktywować swoiste kinazy. W wyniku tych działań substraty ulegają
modyfikacjom, co z kolei zmienia reakcje fizjologiczne.
wzrost komórek i ich replikacja, mogłaby być ści kinazy białek. Do niedawna, jedynymi dzia-
zależna od swoistej kinazy białek, swoistej fos- łaniami cAMP, które bliżej zdefiniowano, były
fatazy lub od swoistych substratów fosforylacji. jego działania poza jądrem komórkowym. Opi-
W niektórych przypadkach zidentyfikowano sany zostai wpływ cAMP na transkrypcję kilku
fosfoproteinę, uczestniczącą w określonym szla- genów. Wydaje się, że w tych przypadkach
ku metabolicznym. Fosfoproteiny uczestniczą- cAMP działa za pośrednictwem białka CREB
ce w większości procesów wymienionych wyżej opisanego wyżej.
niestety nie są dotychczas znane. Wymienione Fosfodiesterazy. Działanie hormonów
substraty mogą być pomocne w określaniu wywołujące podwyższenie środkomórkowego
tkanki docelowej i zapewne determinują nasile- stężenia cAMP może zostać zakończone kilko-
nia reakcji w obrębie określonej komórki. Wiele ma sposobami, w tym poprzez hydrolizę cAMP
białek może ulec fosforylacji, w tym kazeina, katalizowaną przez fosfodiesterazy. Obecność
histony i protamina. Takie fosforylacje mogą tych enzymów hydrolitycznych zapewnia szy-
jednak być tylko zjawiskiem wtórnym, chociaż bki obrót sygnału (tj. cAMP) i tym samym
mogą być użyteczne przy oznaczaniu aktywno- szybkie zakończenie procesu biologicznego in-
— Biochemia
594 / ROZDZIAŁ 45
<p, rozdz, 48). Stężenie śród komórkowego wol- teczkowej 17000, iiomologiczne w swej struk-
nego jonu wapniowego jest znacznie niższe, turze i czynności do tropiny C będącej białkiem
wynosi 0,1—10 umol/1, zaś stężenie wapnia mięśni. Kalmodulina wykazuje 4 miejsca wiążą-
w takich organdlach subkomórkowych jak mi- ce CaJ+, po wysyceniu których dochodzi do
tochondria lub siateczka śródplazmatyczna wa- znaczącej zmiany konformacyjnej, tak że więk-
ha się od 1 do 20 [imol/1. Pomimo występowania szość cząsteczki przybiera strukturę a-heliksu.
5000—10000-krotnego gradientu między stęże- Ta zmiana konformacyjna związana jest przy-
niem wapnia poza- i środkom orkowego i sprzy- puszczalnie ze zdolnością kalmoduliny do ak-
jającego przezblonowego gradientu elektrycz- tywowania lub inaktywowania enzymów. In-
nego, wnikanie Ca2 + do komórek jest utrud- terakcja jonów wapnia z kalmodulina (w wyni-
nione. Istnieją 3 drogi prowadzące do zmiany ku czego dochodzi do zmiany aktywności tej
stężenia Ca2+ w cytoplazmie. Pewne hormony ostatniej) jest koncepcyjnie podobna do wiąza-
(hormony klasy IIC tab. 45-1) zwiększają prze- nia cAMP z kinazą białek, przez co ulega ona
puszczalność błony komórkowej dla Ca 2+, aktywacji. Kalmodulina jest często tylko jedną
przez co wzrasta napływ jonów wapnia do z licznych podjednostek wielu kompleksów biał-
komórki. Proces ten zachodzi najprawdopodo- kowych. Uczestniczy ona szczególnie w regula-
bniej za pośrednictwem mechanizmu wymiany cji aktywności różnych kinaz i enzymów syntezy
jonów Na+ na Ca2 + , wykazującego znaczną i rozkładu cyklicznych nukleotydów. Częściową
pojemność, lecz niskie powinowactwo dla jo- listę enzymów regulowanych bezpośrednio lub
nów C&2 +. Istnieje również pompa wapniowo-- pośrednio zmianami stężenia Ca2+ (najpewniej
protonowa (Ca2+/2H+) zależna od ATP-azy, za pośrednictwem kalmoduliny) przedstawia
wyrzucająca jony CaJ + na zewnątrz komórki tab. 45-6.
mechanizmem wymiany na jony H+. Wykazuje
ona wysokie powinowactwo dla jonów Ca2 + ,
lecz małą pojemność. Jest ona prawdopodobnie Tabela 45-6. Enzymy regulowane przez Ca' ; /kal-
odpowiedzialna za regulację delikatnych zmian modulinę
stężenia wapnia w cytoplazmie. W końcu jony Cyklaza adenyianowa Cai+-
wapnia mogą ulec mobilizacji lub odkładaniu za!eżna kinaza białek
w mitochondriach i siateczce endoplazmatycz-
nej. Kinaza białek. Ca2+/fosfotipidowo-zależna
Dwie obserwacje przyczyniły się do zrozu- Fosfodiesteraza cyklicznego nukfeotydu
mienia mechanizmu udziału jonów wapnia jako Dehydrogenaza gliceroto-3-fosf ora nowa
śródkomórkowego przekaźnika w działaniu ho- Syntaza glikogenowa
rmonów. Pierwsza z nich to stwierdzenie szyb- Cyklaza guanylanowa
Kinaza miozyny
kich zmian śródkomórkowego stężenia wapnia, NAD-kinaza
które są bezwzględnym dowodem roli jonów Fosfoiipaza A2
Ca2+ jako przekaźnika śródkomórkowego. Kinaza fosforytazy
Zmiany takie wykazano różnymi technikami, Fosfataza 2B fosfoproteinowa
w tym również przy użyciu Quin 2 lub Fura 2 tj, Karboksylaza pirogronianowa
związków fluoryzujących, chelatujacych jony Dehydrogenaza pirogronianowa
wapnia. Używając tych związków można okreś- Kinaza pirogronianowa
lić ilościowo szybkie zmiany stężenia jonów
wapnia zachodzące w zakresach poniżej
1 umol/1.
Drugą ważną obserwacją, która sugerowała Oprócz działania na enzymy i transport jo-
udział jonów wapnia w mechanizmie działania nów Ca2+ kalmodulina reguluje aktywność
hormonów, było poznanie śród komórkowych licznych elementów strukturalnych komórki.
obiektów działania tych jonów. Odkrycie Ca2 +-- Wśród nich należy wymienić kompleks akty-
zależnego regulatora aktywności fosfodiestera- na-miozyna mięśni gładkich (znajdujący się pod
zy legio u podstawy racjonalnej interpretacji kontrolą P-adrenergiczną) oraz różne procesy,
zjawiska śródkomórkowej interakcji, zachodzą- w których biorą udział mikrofilamenty w nie
cej pomiędzy jonami wapnia a cAMP. kurczących się komórkach (ruchliwość komó-
KaImodulina. Jako kalmodulinę określa się rek, zmiany konformacyjne, mitozę, uwalnianie
Ca2+-zależne białko regulatorowe o masie cząs- ziarnistości i endocytozę).
596 / ROZDZiAŁ 45
Jony wapnia są mediatorami regulowana jest przez zmiany stężenia Ca3 + lub
działania hormonów (i) fosforylację tych enzymów. Wśród takich
Za udziałem jonów wapnia w mechanizmie enzymów wymienić należy m.in. syntazę gliko-
działania hormonów przemawiają następujące genową, kinazę piróg ronią nową, karboksylazę
obserwacje: 1) działanie wielu hormonów ulega pirogronianową, dehydrogenazę glicerolo-6--
osłabieniu w środowisku pozbawionym Ca2 + fosforanową oraz dehydrogenazę pirogronia-
lub w stanach zubożenia komórek w wapń, 2) nową. Nie jest pewne, czy kalmodulina bezpo-
działanie hormonów można naśladować uży- średnio uczestniczy w regulacji wymienionych
wając substancji zwiększających stężenie wap- enzymów, czy tez uczestniczą w niej niedawno
nia śródkomórkowego np. jonoforu wapnia odkryte kinazy białek, zależne od Ca3+/kal-
A 23187 oraz 3) działanie hormonów ma wpływ moduliny lub Ca^/fosfolipidu.
na napływ wapnia do komórki lub przemiesz-
czenie Ca2+ w obrębie komórki. Procesy te Przemiana fosfotnozytydu odgrywa
badano w pewnych szczegółach w przysadce rolę w działaniu hormonów zależnych
mózgowej, mięśniówce gładkiej, płytkach i śli- od Caa+
niankach. Najwięcej jednak wiadomo o udziale Musi istnieć sygnał zapewniający komunika-
Ca2+ w mechanizmie działania wazopresyny cję między receptorem hormonalnym błony
i katecholamin a-adrenergicznych dotyczącego komórkowej a śródkomórkowymi rezerwuara-
regulacji przemiany glikogenu w wątrobie. Po- mi wapnia. Najlepszymi kandydatami na taki
kazano to na ryc, 19-5 i 19-7. sygnał wydają się być produkty przemiany
Dodanie do izolowanych hepatocytów agoni- fosfoinozytydu. Receptory dla acety locho liny,
stów at-adrenergkznych lub wazopresyny wy- hormonu antydiuretycznego i katecholamin oc,--
wołuje 3-krotny wzrost stężenia CaJ+ w cyto- adrenergtcznych, występujące na powierzchni
plazmie (od 0,2 do 0,6 umol/J w ciągu kitka błony plazmatycznej, po połączeniu się ze swoi-
sekund). Zmiana ta wyprzedza i jest równa mi swoistymi ligandami, są potężnymi aktywa-
wzrostowi aktywności fosforylazy a, zaś stęże- torami fosfolipazy. Proces wiązania się hor-
nia hormonów potrzebnych do wywołania wy- monu z receptorem oraz aktywacja fosfolipazy
mienionych efektów są porównywalne. Efekt C są ze sobą sprzężone przez unikatowe białko
działania Ca2+ ulega zahamowaniu przez ctt-- G (ryc. 45-6). Fosfolipaza C katalizuje hydro-
antagonistów, zaś usunięciu hormonu ze śro- lizę fosfatydyloinozytoio-4,5-bisfosforanu do
dowiska towarzyszy szybki spadek stężenia trifosforanu inozytolu i 1,2-diacyloglicerolu
Ca2 + w cytoplazmie i aktywności fosforylazy a. (ryc. 45-7). Choć sam diacyloglicerol może
Źródłem jonów Ca2 + są depozyty tego jonu aktywować kinazę białek C, aktywność tego
w organellach śród komórkowych. Są one wy- enzymu zależy jednak również od obecności
starczające do wywołania pierwszych efektów wolnych jonów wapnia. Trifosforan inozytoiu
działania hormonów.^Przy dłuższym działaniu jest efektywnym uwalniaczem wapnia ze śród-
hormonów potrzebny jest zwiększony napływ komórkowych magazynów, takich jak siatecz-
Ca2 + do komórki lub hamowanie wypływu tego ka sarkoplazmatyczna i mitochondria. Tak
jonu z komórki za pośrednictwem pompy wap- więc hydroliza fosfatydyloinozytolo-4,5-bisfos-
niowej. Aktywność tej ostatniej może zależeć od foranu jest przyczyną aktywacji kinazy białek
wzrostów cAMP towarzyszących ww. zmianom C i wzrostu stężenia Ca2 + w cytoplazmie.
stężenia Ca2+. W obecności ACTH i cAMP w korze nadner-
Aktywacja fosforylazy jest wynikiem kon- czy, angiotensyny, jonów K"1", serotoniny,
wersji fosforylazy b do fosforylazy a przez ACTH i dibutyrylo-cAMP w warstwie kłęb-
enzym — kinazę fosforylazy b. Enzym ten kowatej nadnerczy, LH w jajnikach oraz LH
zawiera kalmodulinę w swej podjednostce 8, zaś i cAMP w komórkach Leydiga gonady męskiej,
jego aktywność wzrasta przy wzroście stężenia w wymienionych tkankach stwierdza się zwięk-
Ca2 + z 0,1—1 (imol/1, tj. w zakresie stężeń, przy szone ilości kwasu fosfatydowego, fosfoinozy-
których hormony zwiększają stężenia Ca ł+ w tolu i polifosfoinozytydów. Można by przyto-
wątrobie. Sprzężenie występujące między czyć kilka innych przykładów.
śródkomórkowym stężeniem Ca2 + i aktywacją Na ryc. 45-6 przedstawiono rolę jaką od-
fosforylazy nie podlega już wątpliwości. grywają jony Ca2+ i produkty rozpadu fos-
Aktywność wielu enzymów o znaczeniu kry- foinozytydu w mechanizmie działania hormo-
tycznym dla pewnych szlaków metabolicznych nów. W tym schemacie aktywna kinaza białek
DZIAŁANIE HORMONÓW / 597
R R, OH
I I I
1,2-Diacy log lice roi
(DAG)
C katalizuje fosforylację swoistych substratów, czas nie zostały one oczyszczone i scharak-
które następnie zmieniają procesy fizjologiczne. teryzowane. Niedawna obserwacja, że receptor
Podobnie kompleks Ca2+-kalmodulina (Cam) insulinowy wykazuje wewnętrzną aktywność
może aktywować swoiste kinazy. Te ostatnie kinazy tyrozynowej zapoczątkowała badania,
z kolei modyfikują substraty, przez co zmieniają mające na celu znalezienie układu fosforylacji,
reakcje fizjologiczne. mogącego wyjaśnić działanie insuliny. Nie jest
to obserwacja odosobniona, skoro receptor dla
Dla niektórych hormonów śród naskórkowego czynnika wzrostowego jest rów-
kom orkowy przekaźnik jest nież kinazą tyrozynową. W rzeczywistości ten
nieznany ostatni fakt był punktem wyjścia dla badań nad
Duża grupa ważnych hormonów nie ma receptorem insulinowym. W końcu należy
zidentyfikowanego przekaźnika śródkomórko- wspomnieć, że czynnik wzrostowy pochodzenia
wego. Jest dziwne, że hormony te tworzą duże płytkowego jest również kinazą tyrozynową,
grupy. Do jednej należą insulina, czynniki in- bardzo przypominającą v-sb i c-sis, tj. produkty
sulinopodobne (IGF-I i IGF-II) i wiele różnych onkogenów swoistych wirusów i komórek. Po-
hormonów, mających wspólnego przodka. budzenie komórek docelowych dla hormonu
Druga grupa składa się z białek kodowanych wzrostowego pochodzenia płytkowego, tj. fib-
przez rodzinę genu hormonu wzrostowego (ho- roblastów, komórek glejowych lub komórek
rmon wzrostu, prolaktyna, somatomammotro- mięśni gładkich, jest przyczyną powstawania
pina kosmówkowa); są one wyraźnie ze sobą kilku produktów genowych, uczestniczących
spokrewnione (p. rozdz. 46). Podział na wymie- w replikacji wymienionych komórek.
nione dwie grupy nie jest ostry, skoro w wieiu Prawdopodobne wydaje się, że ta duża grupa
działaniach hormonu wzrostu bierze udział hormonów posługuje się różnymi mechaniz-
IGF-I. Oksytocyna jest hormonem nie zalicza- mami sygnalizacji śródkomórkowej. Wydaje
nym do żadnej z wymienionych dwóch grup. się, że tradycyjne przekaźniki nie odgrywają tu
Włożono wiele wysiłku, by znaleźć śródko- określonej roli.
mórkowy mediator działania insuliny. Wśród
kandydatów na taki mediator proponowano
m.in. cAMP, cGMP, H2O2, Ca2+ i samą in- PIŚMIENNICTWO
sulinę. W wyciągach tkankowych znaleziono
różne substancje pośredniczące, będące pocho- Andersen JE: Theeffectof steroid hontiones on gene
dnymi peptydów lub fosfolipidów, lecz dotych- transcription. In: Biahgical Reguiation and Deveh-
598 / ROZDZIAŁ 45
pment. Ooldbergcr RF, Yamamoto KR (editors). Enhancers and eukaryotic gene espression. In: Cur-
Vol 3B: Hormone Aclion. Plenum Press, 1985. rent Communications in Mokcular Biology. Oluz-
Blackmore PF, Eston JH: Mechanisms involved in man Y, Shenk T (editors). Cold Spring Harbor
the actions of calcium dependent hormones. In: Press, 1983.
Biockemical Action of the Hormones. Vol 12. Lit* Gilman A: G proteins and dual control of adenylate
wack G (editor). Academic Press, 1985. cyclase. Celi 1984;36:577.
Beato, M: Gene regulation by steroid hormones. Celi Rasmussen H: The calcium messenger system. (2
1989;56:335. parts.) N Engl J Med 1986;314:J094, 1164.
■■
1
Przysadka mózgowa
hormony podwzgórza
i
4
6
Daryl K. Granner, MD
Tabela 46-1. Hormony osi podwzgórze-przysadka-narząd docelowy tworzą integralne pętle sprzężenia
zwrotnego*
Hormon podwzgó- Skrót Hormon przysadki Hormon wydzielany
rzowy gruczołowej, na który przez docelowy gruczoł
działa hormon pod- endOkrynny
wzgórzowy**
* Ogólny schemat sprzężenia zwrotnego dla każdego układu można sporządzić wstawiając odpowiedni
hormon podwzgórzowy, przysadkowy i gruczołu efektorowego na odpowiednie miejsce ryc. 44-1. **
Hormon podwzgórzowy wykazuje wtórne lub słabsze działanie na hormon ujęty w nawiasach.
TRH (pyro)Glu-His-Pro-NH2
Somatostatyna Ala-Gly-Cys-Lys-Asn-Phe-Phe-Trp-Lys-Thr-Phe-Thr-Ser-Cys-NHZ
{pyro)Głu-His-Trp-Ser-Tyr-Gly-Leu-Arg-Pro-Gly-NH2 HO
GnRH
\
PRIH
HO—L /-\-CH2CHjNHi Peptyd związany z GnRH (GAP)
Owcza korty Ser-GIn-Glu-Pro-Pro-ile-Ser-Leu-Asp-Leu-Thr-Phe-His-Leu-Leu-Arg-Glu--
kotibery na Val-Leu-Glu-Met-Thr-Lys-Ala-Asp-Gln-Leu-A)a-Gln-Gln-Ala-His-Ser-Asn--
Ludzka Arg-Lys-Leu-Leu-Asp-lle-Ala-NH2
somatoliberyna Tyr-Ala-Asp-A)a-lle-Phe-Thr-Asn-Ser-Tyr-Arg-Lys-Vai-Leu-Gly-Gih-Leu--
Ser-Ala-Afg-Lys-Leu-Leu-GIn-Asp-lle-Met-Ser-Arg-GIn-GIn-Gly-Glu-Ser--
Asn-Gln-Glu-Arg-Gly-Ala-Arg-Ala-Arg-Leu-NH2
PRZYSADKA MÓZGOWA I HORMONY POD WZGÓRZA / 601
wrotnego, łączącego podwzgórze z przednim — stąd określany jest jako peptyd związany
płatem przysadki. Strukturę kilku hormonów z GnRH (GAP). GAP jest potężnym inhibito-
podwzgórzowych przedstawiono w tab 46-2. rem uwalniania prolaktyny i być może jest tym
Hormony podwzgórzowe uwalniane są pul- hormonem, którego dotychczas nie udało się
sacyjnie (epizodycznie), zaś izolowane komórki zidentyfikować. Występowanie GAP tłumaczy
docelowe przysadki gruczołowej reagują lepiej dziwny związek zachodzący pomiędzy sekrecją
na pulsacyjną niż ciągłą ekspozycję tych hor- GnRH i prolaktyny, szczególnie u niekórych
monów (podwzgórzowych). Uwalnianie hitro- gatunków zwierząt.
piny (LH) i folitropiny (FSH) jest regulowane Wiele hormonów podwzgórzowych, w tym
przez wspólny hormon uwalniający — gonado- szczególnie tyreoliberyna (TRH), kortykolibe-
liberynę (GnRH). Z kolei wydzielanie tej ostat- ryna (CRH) i somatostatyna występuje również
niej jest zależne od stężenia krążących we krwi w innych obszarach mózgu i w wielu tkankach
hormonów gonadalnych docierających do pod- obwodowych.
wzgórza (patrz pętla sprzężenia zwrotnego Pierwotnie uważano, że działanie pobudzają-
przedstawiona na ryc. 44-1). Podobne pętle ce hormonów uwalniających podwzgórza na
sprzężenia zwrotnego istnieją dla wszystkich przysadkę mózgową odbywa się za pośrednict-
układów podwzgórze-przysadka-gruczoły do- wem cAMP, Nowsze badania sugerują udział
celowe. w tym procesie mechanizmu wapniowo-fosioli-
Uwalnianie ACTH jest głównie kontrolowa- pidowego, podobnego do opisanego wyżej. Na
ne kortykolifaeryną (CRH), chociaż i inne hor- temat, czy hormony uwalniające wpływają rów-
mony, takie jak ADH, aminy katecholowe. VIP nież na syntezę odpowiedniego hormonu
i angiotensyna II wpływają na jej wydzielanie. w przysadce mózgowej, istnieją rozbieżne opi-
Z kolei uwalnianie CRH jest zależne od stężenia nie, chociaż ostatnio wykazano, że GHRH
koityzolu we krwi, glukokortykoidu, wydziela- pobudka transkrypcję genu kodującego GH
nego przez nadnercza. Uwalnianie tyreotropiny i TRH transkrypcję genu prolaktyny.
(TSH) zależne jest głównie od tyreoliberyny
(TRH), zaś wydzielanie tej ostatniej regulowane
jest przez hormony tarczycy — T3 (trijodotyro- PRZEDNI PŁAT PRZYSADKI
ninęjr i T4 (tyroksynę). Hamujący wpływ na MÓZGOWEJ WYTWARZA DUŻĄ
uwalnianie TSH wykazuje jednak również so- LICZBĘ HORMONÓW
matostatyna. Uwalnianie i produkcja hormonu POBUDZAJĄCYCH RÓŻNORODNE
wzrostu (GH) znajdują się pod stałą kontrolą PROCESY FIZJOLOGICZNE I
podwzgórzowego hormonu pobudzającego BIOCHEMICZNE W TKANKACH
oraz hormonu hamującego wydzielanie GH. DOCELOWYCH (TARCZOWYCH)
Ponadto regulacja wydzielania GH znajduje się
pod wpływem obwodowej pętli sprzężenia Tradycyjnie hormony przedniego płata przy-
zwrotnego. IGF-I (somatomedyna C), który sadki mózgowej omawiano oddzielnie. Uwzglę-
jest pośrednikiem niektórych efektów GH, po- dniając wyniki nowszych badań dotyczących
budza uwalnianie somatostatyny, hamującej syntezy tych hormonów oraz śródkomórko-
uwalnianie somatoliberyny (GHRH). Regula- wych mediatorów ich działania (tab, 45-1) hor-
cja syntezy i uwalniania prolaktyny znajdują się mony przysadki gruczołowej można podzielić
pod stałą kontrolą hamujących czynników pod- na trzy grupy: pierwsza z nich obejmuje hormon
wzgórzowych. Jest to wyjątkowy hormon, wy- wzrostu, prolaktynę i somatomammotropinę
dzielanie którego zależy od współdziałania kosmówkową, druga — hormony glikoprotei-
czynników nerwowych (np. drażnienie broda- nowe oraz trzecia — rodzinę hormonów po-
wki piersiowej) realizowanych przez neuroprze- chodnych proopiomei ano korty ny.
kaźniki oraz od neurohormonów. Dopamina
hamuje syntezę (hamując transkrypcję genu dla Hormon wzrostu, prolaktyna
prolaktyny) i uwalnianie prolaktyny, lecz nie i somatomammotropina kosmówkową
jest jedynym czynnikiem odpowiedzialnym za tworzą jedną grupę hormonów
hamowanie wydzielania tego hormonu. Ostat- Hormon wzrostu (GH), prolaktyna (PRL)
nio odkryto neuropeptyd złożony z 56 amino- i somatomammotropina kosmówkową (CS, la-
kwasów wykazujący działanie podobne zarów- ktogen łożyskowy) tworzą rodzinę hormonów
no do GnRH, jak i prolaktostatyny (PRIH) białkowych wykazujących bardzo podobną se-
602 / ROZDZIAŁ 46
Mron
Ekson 1
3'
Ryc. 46-3. Porównanie ogólnej struktury ludzkiego hormonu wzrostu (po stronie lewej) ze strukturą
prolaktyny owczej (po stronie prawej). Hormon wzrostu wykazuje wiązanie dwusiarczkowe między
aminokwasami w pozycjach 53 i 165 oraz 182 i 189, w prolaktynie wiązania dwusiarczkowe występują
między aminokwasami w pozycji 4 i 11, 58 i 173 oraz 190 i 198.
604 / ROZDZIAŁ 46
Tabela 46-3. Zachowanie się hormonu wzrostu (GH), insulinopodobnego czynnika wzrostowego
I (IGF-I) i II (IGF-I!) w karłowatości
Stężenie w osoczu Reakcja na egzo-
GH IGF-I IGF-II genne podanie GH
Karłowatość z niedoboru Małe Małe Małe lub Dodatnia
GH Prawidłowe Małe prawidłowe Ujemna
Pigmeje Karłowatość typu Małe Prawidłowe Ujemna
Duże
Larona Małe
syntezę białka (mechanizmem nie związanym go i fosforanowego oraz retencji w ustroju Na+,
z transportem aminokwasowym). Zwierzęta, K+ i Cl". Wpływ GH lub IGF-I na gospodarkę
którym podawano GH, wykazują dodatni bi- wapniowo-fosforanową jest następstwem od-
lans azotowy, wyrażający się ogólnym wzros- działywania tych hormonów na kości (pobu-
tem syntezy białka, obniżeniem stężenia w oso- dzają one wzrost kości długich na poziomie jej
czu aminokwasów i mocznika oraz spadkiem nasady u dzieci oraz wzrost akralny i apozycyj-
wydalania aminokwasów i mocznika z moczem. ny kości u dorosłych). U dzieci GH pobudza
Zmianom tym towarzyszą wzmożona synteza ponadto tworzenie się tkanki chrzestnej.
RNA i DNA w niektórych tkankach. Pod tym 5. Efekty prolaktynopodobne. GH, wiążąc się
względem efekty GH są podobne do występują- z receptorami laktogenowymi, wykazuje wiele
cych po podaniu insuliny. efektów podobnych do występujących po poda-
Przemiana węglowodanów. Ogólnie mó niu prolaktyny (pobudza gruczoł sutkowy, lak-
wiąc, GH wykazuje antagonistyczne działania togenezę oraz wytwarzanie mleczka w wolu
w stosunku do insuliny. Występująca po poda gołębi).
niu GH hiperglikemia jest wynikiem zarówno Patofizjologia hormonu wzrostu. Nie-
zmniejszonej utylizacji glukozy przez tkanki dobór GH spowodowany ogólną niedoczyn-
obwodowe, jak i wzmożonego wytwarzania nością przysadki gruczołowej (panhypopituita-
glukozy w wątrobie w procesie zwanym gluko- rismus) !ub wybiórczym niedoborem tego hor-
neogenezą. W wątrobie GH zwiększa zawartość monu jest przyczyną poważnych następstw
glikogenu najpewniej drogą stymulacji gluko- u dzieci, ponieważ dzieci te nie osiągają od-
neogenezy z aminokwasów. Może również wy powiedniego wzrostu. Skutki metaboliczne nie-
stąpić upośledzenie glikolizy na kilku etapach. doboru GH są mniej kłopotliwe. Różne rodzaje
W mechanizmie spad_ku glikolizy w miocytach karłowatości pomagają zrozumieć znaczenie
może również uczestniczyć wzmożona mobili różnych faz działania GH (tab. 46-3). Karty
zacja kwasów tłuszczowych z zapasów triacylo- z niedoborem GH reagują w sposób normalny
glicerolu. Długotrwałe podawanie GH może na podawanie egzogennego GH. Opisano dwa
być przyczyną cukrzycy. rodzaje oporności narządów docelowych na
Przemiana lipidów. GH pobudza uwal działanie GH. Karły typu Larona wykazują
nianie wolnych kwasów tłuszczowych i glicerolu nadmierne ilości GH-N, lecz ich hepatoeyty
z tkanki tłuszczowej, podnosi stężenie wolnych pozbawione są receptorów dla GH. U Pigmejów
kwasów tłuszczowych we krwi oraz zwiększa występuje defekt poreceptorowy, przez co wy-
utlenianie wolnych kwasów tłuszczowych w wą pada działanie GH, w którym pośredniczy
trobie. W warunkach niedoboru insuliny (wy IGF-I.
stępującego np. u chorych na cukrzycę) może Nadmiar GH, najczęściej spowodowany gru-
również pojawić się nasilona ketogeneza. W pa- czolakiem kwasochłonnym przysadki, jest po-
tomechanizmie wymienionych skutków działa wodem gigantyzmu, jeśli nie doszło jeszcze do
nia GH na przemianę lipidów i węglowodanów zamknięcia szpar nasadowych. U takich cho-
prawdopodobnie nie bierze udziału IGF-1. rych obserwuje się przyspieszony wzrost kości
Przemiana elektrolitowa GH, a bardziej długich. Akromcgalia jest następstwern nadmie-
prawdopodobnie IGF-I sprzyjają powstawaniu rnego uwalniania się GH w fazie życia, kiedy
dodatniego bilansu wapniowego, magnezowe- doszło już do zamknięcia szpar nasadowych
PRZYSADKA MÓZGOWA I HORMONY PODWZGORZA / 605
kości, czyli po ukończeniu wzrostu kości dłu- cja PRL może być przyczyną ginekomastii (po-
gich. Akralny wzrost kości jest przyczyną typo- większenie sutków) i impotencji.
wych zmian twarzy (wystająca szczęka dolna,
powiększenie nosa), występowania powiększo- Somatomammotropina kosmówkowa
nych dłoni, sLóp i czaszki. Wśród innych ano- (CS, laktogen łożyskowy)
malii należy wymienić powiększenie narządów U człowieka trzeci człon rodziny GH-PRL--
trzewiowych, zgrubienie skóry oraz wiele zabu- CS nie wykazuje określonej czynności. W tes-
rzeń metabolicznych, w tym cukrzycę. tach biologicznych CS wykazuje działanie lak-
Znajomość regulacji wydzielania GH jest totropowe i luteotropowe oraz efekty metaboli-
podstawą racjonalnego stosowania testów uży- czne jakościowo podobne do opisanych dla
wanych w diagnostyce wymienionych stanów hormonu wzrostu — hamuje utylizację glukozy
chorobowych. U chorych z niedoborem GH nie przez komórki, pobudza uwalnianie wolnych
stwierdza się wzrostu stężenia tego hormonu kwasów tłuszczowych i glicerolu, wzmaga za-
w osoczu krwi po stosowaniu bodźca hipo- trzymywanie azotu i wapnia w ustroju (pomimo
glikemicznego, po podaniu argininy lub 1-dopa. wzrostu wydalania wapnia z moczem) oraz
U chorych z gigantyzmem lub akromegalią, zmniejsza wydalanie fosforu i potasu z moczem.
spowodowanych nadmierną sekrecją GH przez
gruczolak, nie obserwuje się supresji stężenia Hormony glikoprotemowe tworzą
GH w osoczu po podaniu glukozy. drugą grupę hormonów przysadki
gruczołowej
Prolaktyna (PRL, hormon laktotropowy, Najbardziej złożonymi hormonami białko-
mammotropina, hormon wymi dotychczas odkrytymi są hormony gliko-
luteotropowy) proteinowe przysadki gruczołowej i łożyska tj.
Synteza i struktura. PRL jest hormonem hormon tyreotropowy (tyreotropina — TSH),
białkowym o masie cząsteczkowej ok. 23 000. hormon luteotropowy (lutropina—LH), hormon
Ogólna jej struktura jest podobna do pokazanej pobudzający pęcherzyki jajnikowe Graafa (foli-
dla GH na ryc. 46-3. Wydzielana jest przez tropina — FSH) oraz gonadotropina kosmów-
kwasochłonne komórki laktotropowe przysadki kowa (CG). Hormony te wpływają na różne
gruczołowej. Liczba i wielkość tych komórek procesy biologiczne, pomimo że wykazują zna-
powiększają się gwałtownie w czasie ciąży. czące podobieństwa strukturalne. Ta klasa hor-
Podobieństwa strukturalne i czynnościowe mię- monów występuje u wszystkich ssaków. Cząste-
dzy GH, PRL i CS zostały przedstawione wyżej. czki tych hormonów reagują podobnie jak inne
Rola fizjologiczna i biochemiczna hormony peptydowe lub białkowe z receptora-
prolaktyny. Prolaktyna uczestniczy w inic- mi błony komórkowej i aktywują cyklazę ade-
jacji i podtrzymywaniu laktacji u ssaków. Przy nylanową, tj. ich przekaźnikiem śródkomór-
stężeniach fizjologicznych prolaktyna działa ty- kowym jest cAMP.
lko na gruczoły sutkowe odpowiednio przygo- Każdy z tych hormonów składa się z dwóch
towane hormonami gonadalnymi. Przy nad- podjednostek a i p, połączonych ze sobą nieko-
miernych stężeniach prolaktyna stymuluje walencyjnie. Podjednostki a są identyczne dla
wzrost gruczołów sutkowych również u kobiet wszystkich tych hormonów w obrębie jednego
pozbawionych jajników oraz u mężczyzn. gatunku i istnieją znaczne podobieństwa struk-
U gryzoni PRL jest zdolna do podtrzymywania turalne między poszczególnymi gatunkami. Ak-
ciałka żółtego — stąd określenie hormon łuteo- tywność biologiczna tych hormonów zdeter-
tropowy. Cząsteczki podobne do PRL wydają minowana jest przez podjednostkę p. Sama
się uczestniczyć w procesie adaptacji ryb słono- podjednostka p nie jest aktywna biologicznie,
wodnych do warunków słodko wodnych, w pro- zaś rozpoznanie swoistego receptora przez hor-
cesie linienia gadów oraz w wytwarzaniu mlecz- mon zależne jest od interakcji określonych
ka w wolu ptaków. Nieznany jest śródkomór- obszarów obu jego podjednostek. Cząsteczki
kowy mediator działania PRL. Miał nim być hybrydowe między wymienionymi hormonami
polipeptyd, lecz nie zostało to potwierdzone. są w pełni aktywne. 1 tak cząsteczka hybrydowa
Patofizjologia prolaktyny. Guzy wy- składająca się z TSHa LHp wykazuje aktywność
dzielające prolaktynę są przyczyną braku mie- lutropiny, zaś cząsteczka złożona z podjednos-
siączki (amenorrhoea) i mlekotoku (galactor- tki a ludzkiej tyreotropiny (hTSHa) i podjed-
rhoea) u kobiet. U mężczyzn nadmierna sekre- nostki P mysiej tyreotropiny (mTSHp) wykazu-
606 / ROZDZIAŁ 46
dniach stosowania TSH i wyrażają się wzrostem jest aktywny u ludzkich płodów, kobiet ciężar-
syntezy białek, fosfolipidów, kwasów nukleino- nych w późnej fazie ciąży oraz u wielu gatunków
wych oraz wielkości i liczby komórek tarczycy. zwierząt. Proces przekształcania POMC w tka-
Skutki metaboliczne długotrwałego stosowania nkach obwodowych (w przewodzie pokarmo-
TSH są następstwem syntezy i działania hor- wym, łożysku, w drogach płciowych mężczyzn)
monów tarczycy. jest podobny do występującego w płacie po-
środkowym. Istnieją trzy główne grupy hor-
Peptydy rodziny monów pochodnych POMC. Pierwsza obej-
proopiomelanokortyny (POMC) są muje ACTH, z której może powstać oc-MSH
wynikłem złożonego procesu oraz peptyd kortykotropinopodobny pośred-
przekształcania niego płata przysadki (CLIP). Druga grupa
Rodzina POMC składa się z peptydów dzia- składa się z p-lipotropiny (fi-LPH), z której
łających jako hormony (ACTH, LPH, MSH), mogą powstać y-LPH, p-MSH i P-endorfiny
neuroprzekaźniki lub neuromodulatory (endor- i z tych ostatnich endorfiny a t y. Trzecia grupa
finy). Prekursorem POMC jest cząsteczka zło- składa się z dużego N-końcowego peptydu,
żona z ok. 285 aminokwasów, ulegająca różnym z którego powstaje y-MSH. Różnorodność wy-
procesom w różnych obszarach przysadki. mienionych produktów POMC spowodowana
Rozmieszczenie, przekształcenie jest występowaniem licznych ugrupowań złożo-
i skutki działania produktów genu nych z dwóch aminokwasów zasadowych, bę-
POMC. Ekspresja genu POMC odbywa sie dących potencjainymi miejscami działania en-
w przednim i pośrodkowym płacie przysadki zymów trypsynopodobnych. Każdy z wymie-
mózgowej. Najbardziej stała sekwencja u róż- nionych peptydów wyprzedzają reszty Lys-Arg,
nych gatunków umiejscowiona jest we fragmen- Arg-Lys, Arg-Arg lub Lys-Lys. Po translacji
cie N-końcowym oraz w obszarze sekwencji segment prohormonu ulega rozszczepieniu, po
ACTH i p-endorfin. Zarówno POMC, jak i jego czym następuje modyfikacja cząsteczki drogą
produkty stwierdza się również w kilku innych glikozylacji, acetylacji i fosforylacji. Kolejny
tkankach kręgowców, np. w mózgu, łożysku, rozpad zachodzi między sekwencją ACTH
przewodzie żołądkowo-j elito wy m, w przewo- i P-LPH, w wyniku którego powstaje ACTH na
dach-układu płciowego, w płucach i limfocy- końcu N, zaś P-LPH na końcu C (ryc. 46-4).
tach. Są one raczej wynikiem ekspresji genów Proces ten zachodzi zarówno w przednim jak
w wymienionych narządach, a nie ich absorpcji i pośrednim płacie przysadki. Po odszczepieniu
z osocza. Podobne peptydy stwierdzono rów- sekwencji ACTH^JJ, w przednim płacie nie za-
nież u wielu gatunków niekręgowców. chodzi już więcej żadna istotna dalsza obróbka
Proces przekształcania POMC w przednim tego hormonu. W płacie pośrednim ACTH!.39
płacie przysadki różni się od występującego ulega rozpadowi do a-MSH1.13 i CLIP]8.39, zaś
w płacie pośrodkowym. Płat pośrodkowy ma 0-LPH41_,M do 7-LPH42.101 i [J-endor-4-i34. zaś
charakter szczątkowy u dorosłych ludzi, lecz p-MSHg^oiPOwstajez Y-LPH.
. i
ACTH (1-39) 0-LPH (42-
134]
... ,.:
1
a-MSH CLIP (18- 7-LPH 0-Endorflna
(1-13) 39) (42-101) (104-134)
■ ■ ■» ■
I 0-MSH II I
(84-101) 7-Endorfina
1104-118)
1 1
(104-117)
Ryc. 46-4. Produkty rozpadu proopiomelanokortyny (POMC), MSH — hormon pobudzający melartocyty,
CLIP — peptyd kortykotropinopodobny pośredniego płata przysadki mózgowej, LPH — lipoiropina.
608 / ROZDZIAŁ 46
lem przysadki mózgowej objawy kliniczne są większych cząsteczek a lub P-LPH. a-MSH
przeciwstawne do występujących w nadproduk- wykazuje sekwencję aminokwasowa identyczną
cji ACTH. z sekwencją ACTHI_B, lecz jest acetylowana na
P-lipotropina (P-LPH). Hormon ten skła- końcu N cząsteczki. ot-MSH i CLIP występują
da się z C-końcowego 91 aminokwasowego najczęściej u zwierząt z dobrze rozwiniętym
polipeptydu POMC (ryc. 46-4). p-LPH zawiera płatem pośrednim przysadki. Nie stwierdza się
sekwencję aminokwasową p-MSH, y-LPH, ich u ludzi w życiu pozapłodowym.
Met-enkefaliny i p-endorfiny. Z wymienionych Chorzy z niedoborem glukokortykoidów
hormonów w ludzkiej przysadce mózgowej (choroba Addisona) wykazują nadmierną pig-
stwierdzono y-LPH, p-LPH i p-endorfinę, nie mentację skóry, spowodowaną nadmierną ak-
wykryto natomiast p-MSH. p-LPH znajduje się tywnością MSH. Może być ona spowodowana
tylko w przysadce mózgowej, ponieważ w in- nadmiernym wydzielaniem ACTH (prekursora
nych tkankach ulega ona szybkiej konwersji do a-MSH), lub, co jest bardziej prawdopodobne,
y-LPH i p-endorfiny, fkLPH składa się z polipe- współwystępującą zwiększoną sekrecją p-
ptydu złożonego z 7 aminokwasów (p-LPH 47.53), i y-LPH, wykazujących aktywność MSH.
identycznego do sekwencji ACTH4.10. P-LPH
pobudza lipolizę i mobilizację tkanki tłuszczo-
wej, chociaż jej rola fizjologiczna jest niewielka. TYLNY PŁAT PRZYSADKI
Najpewniej służy ona tylko za prekursora P-en- MÓZGOWEJ ZAWIERA DWA
dorfiny. AKTYWNE HORMONY —
End orfi ny. p-endorfiny składają się WAZOPRESYNĘ I OKSYTOCYNĘ
z C-końcowej sekwencji 31 aminokwasów p-
LPH (ryc. 46-4). Endorfina ot i y są pochodnymi Wazopresyna, której nazwa wywodzi się stąd,
endorfiny p, od której zostało odszczepio-nych że hormon ten podany w dawkach farmakologi-
15 lub 14 aminokwasów od fragmentu C- cznych podnosi ciśnienie tętnicze, określana jest
końcowego. Peptydy te występują w przysadce również jako hormon antydiuretyczny (ADH).
mózgowej, gdzie ulegają acetylacji (patrz Ta ostatnia nazwa jest bardziej właściwa, ponie-
wyżej) i przez to inaktywacji biologicznej. W in- waż główne działanie fizjologiczne tego hor-
nych miejscach (np. w neuronach ośrodkowego monu polega na pobudzaniu resorpcji wody
układu nerwowego) nie ulegają biochemicznej w dystalnych kanalikach nerkowych. Drugim
modyfikacji i dlatego spełniają role neuroprze- hormonem przysadki nerwowej jest oksytocyna.
kainików lub neuromodulatorów. W ośrod- Hormon ten ma przyspieszać poród wywołując
kowym układzie nerwowym endorfiny wiążą się skurcze mięśni gładkich macicy. Ta fizjologicz-
tymi samymi receptorami co opiaty morfinowe, na rola oksy tocyny jest jednak kwestionowana.
dzięki czemu mogą uczestniczyć w kontroli Ma ona raczej uczestniczyć w wydzielaniu mle-
percepcji bólu. Wykazują one 18—30-krotnie ka przez gruczoł sutkowy.
silniejsze działanie przeciwbólowe niż morfina Wymienione dwa hormony wytwarzane są
(uwzględniając masę cząsteczkową tych sub- przez podwzgórze, skąd transportowane są ak-
stancji). Sekwencja aminokwasowa enkefaliny soplazmą do zakończeń nerwowych tyinej czę-
występuje w cząsteczce POMC, lecz nie jest ona ści przysadki mózgowej. Pod wpływem odpo-
wyprzedzana aminokwasami dwu zasadowymi, wiednich bodźców hormony te są uwalniane do
przez co widocznie nie ulega odszczepieniu krwi, Celem takiego systemu regulacji wydziela-
i ekspresji. nia tych hormonów jest najpewniej uniknięcie
Hormon pobudzający melanocyty bariery, dzielącej krew od tkanki mózgowej.
(melanotropina, MSH). U niektórych ga- ADH jest syntetyzowana głównie w jądrach
tunków zwierząt MSH pobudza melanogenezę, nadwzrokowych (nuclei supraoptici), zaś ok-
powodując rozproszenie śródkomórkowych sytocyna w jądrach przykomorowych (nucłei
ziarnistości melaniny, prze2 co dochodzi do paraventriculares). Każdy z tych hormonów
ściemnienia skóry. W obrębie cząsteczki POMC transportowany jest aksonami wraz ze swois-
zawarte są 3 różniące się od siebie cząsteczki tymi białkami nośnikowymi, zwanymi neuro-
MSH określane jako oc, P i y. Dwie z nich (a i p) tlzynami. Zarówno neurofizyna I, jak i II syn-
wydzielane są przez niektóre inne gatunki zwie- tetyzowane są z oksytocyna i adiuretyną jako
rząt (poza człowiekiem). U ludzi, krążąca we części jednego białka (czasem określonego jako
krwi melanotropina zawarta jest w obrębie propresofizyna), kodowanego przez pojedyn-
610 / ROZDZIAŁ 46
czy gen, Neurofizyna I i II są unikatowymi mstwa. Główne działanie oksytocyny wydaje się
białkami o masie cząsteczkowej 19 000 (neuro- jednak polegać na obkurczeniu komórek mięś-
fizyna I) i 21 000 (neurofizyna II). niowo-nabłonkowych otaczających pęcherzyki
ADH i oksytocyna wydzielane są oddzielnie sutkowe. W wyniku takiego działania mleko
do krążenia wraz ze swoimi neurofizynami. We zawarte w przewodach pęcherzykowych ulega
krwi krążą jako polipeptydy wolne, nie związa- transportowi do brodawki sutkowej i wytrys-
ne z białkami osocza. Wykazują one bardzo kowi. Receptory dla oksytocyny występują
krótki okres półtrwania, wynoszący 2—4 minu- w błonach komórkowych zarówno macicy, jak
ty. Struktura ADH i oksytocyny pokazana jest i sutków. Liczba ich ulega wzrostowi pod
poniżej. wpływem estrogenów, zaś zmniejszeniu pod
wpływem progesteronu. Wzrost stężenia est-
Cys-Tyr-Phe-Gln-Asn-Cvs-Pro-Arg-Gly-NH
rogenów, natomiast spadek progesteronu bez-
2
pośrednio przed rozwiązaniem ciąży, dobrze
A rg i n i no wazo p res y na tłumaczą występowanie zjawiska laktacji tuż
przed porodem. Pochodne progesteronu są po-
Cys-Tyr-Phe-Gln-Asn-Cys-Pro-Lys-Gly-NH a
wszechnie stosowanymi substancjami hamują-
cymi laktacje u kobiet po porodzie. Wydaje się,
Liz y no wazop resy na
że oksytocyna i neurofizyna I wytwarzane są
również w jajnikach, gdzie oksytocyna może
Cys-Tyr-lle-Gln-Asn-Cys-Pro-Arg-G1y-NH a hamować steroidogenezę.
Oksytocyna Strukturami niezbędnymi dla działania ok-
sytocyny są: N-końcowa grupa — NH2 cys-
Każdy z tych hormonów jest nonapeptydem teiny, grupa fenolowa tyrozyny, grupy karbok-
zawierającym cząsteczki cysterny w pozycjach syamidowe asparaginy, glutaminy i glicynami-
1 i 6 połączone ze sobą mostkiem dwusiarcz- du oraz mostek dwusiarczkowy. Przez delecje
kowym. Większość zwierząt wytwarza argini- i substytucję wymienionych grup wytworzono
nowazopresynę. U świń i spokrewnionych z ni- liczne analogi oksytocyny, np. po usunięciu N-
mi gatunków zwierząt w miejscu argininy w po- koricowej grupy aminowej cystyny (w pozycji 1}
zycji 8 występuje lizyna. Podobieństwo struk- powstała w ten sposób dea mi no oksytocyna
turalne miedzy ADH i oksytocyna tłumaczy, wykazuje 4—5 krotnie większe działanie an-
dlaczego hormony te wywołują pewne wspólne tydiuretyczne od oksytocyny.
efekty biologiczne. Głównym miejscem inak-
tywacji tych peptydów jest wątroba, chociaż Hormon antydiuretyczny
znaczne ilości ADH wydzielane są przez nerki. (ADH, wazopresyna)
Regulacja sekrećji. Bodźce nerwowe, sty-
Oksytocyna mulujące uwalnianie ADH, ulegają aktywacji
Regulacja sekrećji. Drażnienie brodawek przez wiele różnorodnych czynników. Najważ-
piersiowych jest głównym bodźcem uwalniają- niejszym bodźcem fizjologicznym dla uwalnia-
cym oksytocynę. Drugorzędnymi bodźcami są nia ADH jest wzrost molalności osocza. W uwa-
rozdęcie pochwy i macicy. Wiele czynników lnianiu ADH biorą udział osmoreceptory umiej-
pobudzających uwalnianie proiaktyny uwalnia scowione w podwzgórzu oraz baroreceptory,
również oksytocynę. Sugerowano nawet, że zlokalizowane w sercu i w innych obszarach
fragment oksytocyny jest czynnikiem uwalnia- układu naczyniowego. Rozcieńczenie krwi, ob-
jącym prolaktynę. Estrogeny pobudzają, zaś niżając molalność osocza, wywiera odwrotny
progesteron hamuje syntezę oksytocyny i neu- (hamujący) wpływ na wydzielanie ADH. Wśród
rofizyny I. innych bodźców wydzielania ADH wymienić
Mechanizm działania. Mechanizm dzia- należy: stresy fizyczne i psychiczne oraz leki,
łania oksytocyny jest nieznany. Powoduje ona takie jak acetylocholma, nikotyna i morfina.
skurcz mięśniówki macicy, przez co używana Wymienione bodźce pobudzają głównie syntezę
jest, w dawkach farmakologicznych, do zapo- ADH i neurofizyny II, nie wpływają natomiast
czątkowania porodu u kobiet. Jest ciekawe, że na uwalnianie zapasów tego hormonu. Epinef-
po zniszczeniu powrózka podwzgórzowo-przy- ryna oraz leki zwiększające objętość osocza
sadkowego u zwierząt ciężarnych nie zawsze hamują sekrecję ADH. Podobne działanie ma
obserwuje się zaburzenia przy urodzeniu poto- etanol.
PRZYSADKA MÓZGOWA I HORMONY PODWZGORZA / 611
jedna trzecia część jodu tyre o globulin owego i DIT, są dostępne ponownej biosyntezie w ob-
opuszcza tarczycę (pod postacią T4 i T3),pozos- rębie tego gruczołu. Przemiana jodków składa
tale dwie trzecie, pochodzące z dejodynacji MIT się z kilku odrębnych etapów (p. ryc. 47-2).
MIT MIT.
DIT,
DIT Sprzęganie'
Ryc. 47-2. Schemat przemiany anionu jodkowego I w pęcherzyku tarczycowym Przedstawiono
komórkę pęcherzyka tarczycowego zwróconą u góry do światła pęcherzyka (przestrzeń zakropkowana),
zaś na dole do przestrzeni pozakomórkowej (śródmiązszowej). Aniony ! wchodzą do komórki za pomocą
pompy lub dyfuzji biernej. Synteza hormonów tarczycy zachodzi w świetle pęcherzyka; jest ona reakcją
wieloetapową. W wielu jej etapach udział bierze peroksydaza. Uwolnienie hormonów tarczycy z tyreoglo-
buliny zachodzi przez hydrolizę. Tgb — tyreoglobulina, MIT — monojodotyrozyna, DIT — dijodotyrozyna,
Ta — trijodotyronina, T, — tetrajodotyronina. Gwiazdka oznacza miejsca występowania dztśdzicznych
defektów enzymatycznych, będących przyczyną wrodzonego wola przebiegającego często z niedoczyn-
nością tarczycy.
T3, T,
HORMONY TARCZYCY / 615
NH2
H I H N—
I NH,
N-
C
VN—C f CH
y
>»
S=C ,CH
s=<(
Tio/noeznik N—CH
N-C—C3H7
H CH3
Tlouracyl
H
PropylotlouracyJ
ny. W wyniku tych reakcji powstaje MIT iub (thyroxine binding globulin —TBG) oraz prcal-
DIT. Reakcja ta, czasami określana jako or- humine wiążącą tyroksynę (thyroxine binding
ganifikacja jodu, zachodzi w ciągu sekund prealbumin — TBPA). Pod względem ilościo-
w świetle pęcherzyka tarczycowego. Po organi- wym ważniejsza z nich jest TBG, będąca gliko-
fikacji jod niełatwo opuszcza tarczyce. Wolna proteiną o masie cząsteczkowej 50000. Wyka-
tyrozyna może ulec jodowaniu, lecz nie zostaje zuje ona 100-krotnie większe powinowactwo do
wbudowywana do białek, ponieważ żaden T4 i T3 niż TBPA. Jej pojemność wiązania tych
tRNA nie rozpoznaje jodowanej tyrozyny. hormonów wynosi 20 ug na 100 ml osocza.
4. Sprzęganie jodotyrozyn. Sprzęganie W warunkach prawidłowych TBG wiąże nieko-
dwóch cząsteczek DIT w celu wytworzenia T4) walencyjnie prawie całą ilość T4 i T3 występującą
lub jednej cząsteczki DIT z jedną cząsteczką w osoczu (p. tab. 47-1). Niewielka pod
MIT, w celu wytworzenia Tj, zachodzi w ob- względem ilościowym frakcja T4i T3 nie związa-
rębie cząsteczki tyreo globu liny. Nie wyklucza na z białkami nośnikowymi odpowiedzialna jest
się, że również wolna cząsteczka MIT względnie za aktywność biologiczną tych hormonów. Po-
DIT ulega sprzęganiu ze związaną w tyreoglo- mimo że ogólne slężenia T4 i T3 znacznie się od
bulinę cząsteczkę DIT. Ponieważ nie znaleziono siebie różnią, stężenie wolnej (nie związanej
dotychczas oddzielnego enzymu sprzęgającego, z białkami nośnikowymi) T3 jest zbliżone do
a proces ma charakter reakcji,utleniania, przyj- stężenia wolnej T4, chociaż okres póltrwania T4
muje się, że reakcję tę katalizuje tyreoperok- jest 4-krotnie dłuższy od T3.
sydaza (patrz pkt 2), pobudzając tworzenie się Stężenie TBG zależne jest od wielu czyn-
wolnych rodników jodotyrozynowych. Taką ników regulacyjnych co ma istotne znaczenie
hipotezę potwierdza m.in. to, że te same leki, dla badań czynności tarczycy, w których ozna-
które hamują utlenianie I~, hamują również cza się najczęściej całkowite stężenie T4i T3 a nie
proces sprzęgania. Powstałe hormony tarczycy stężenie frakcji wolnej tych hormonów. Biosyn-
stanowią integralną część tyreoglobuliny tak teza TBG zachodzi w wątrobie i wzrasta pod
długo, jak długo ta ostatnia nie ulega degrada- wpływem estrogenów (np. u kobiet ciężarnych
cji. Hydrolizę tyreoglobuliny pobudza TSH, lub zażywających doustne leki antykoncepcyj-
natomiast hamuje I". Ten ostatni fakt jest ne). Spadek syntezy TBG obserwuje się po
czasami wykorzystywany w leczeniu nadczyn- leczeniu androgenami lub glikokortykoidami
ności tarczycy za pomocą jodku potasowego. oraz w przebiegu pewnych chorób wątroby.
Zdarzają się również genetycznie uwarunkowa-
na nadprodukcja lub niedobory TBG. We wszy-
HORMONY TARCZYCY ULEGAJĄ stkich tych stanach obserwuje się zmienione
ZWIĄZANIU PRZEZ BIAŁKA ogólne stężenia T4i T^, natomiast nie zmienione
NOŚNIKOWE W OSOCZU A stężenia wolnej frakcji (nie związanej z białkami
NASTĘPNIE PRZEMIANIE nośnikowymi) tych hormonów. Fenytoina
i kwas salicylowy są lekami kompetycyjnie
Połowa do \ ogóinoustrojowego T4 i T3 znaj- wiążącymi się z TBG (przez co wypierają T4 i T3 z
duje się poza tarczycą i większość tych hor- TBG). W następstwie działania tych leków
monów jest związanych przez dwa swoiste biał- dochodzi do spadku ogólnego stężenia tych
ka wiążące, tj.przez globulinę wiążącą tyroksynę hormonów we krwi, przy czym stężenie frakcji
nie związanej z TBG (stężenie wolnej T4 i T3) nie -ATP-azowej. Hormony tarczycy nasilają czyn-
ulega zmianie. Ten fakt należy uwzględnić przy ność tej pompy poprzez zwiększanie liczby
interpretacji wyników testów diagnostycznych. jednostek pompujących. Skoro wszystkie ko-
W procesie pozatarczycowego odjodowania mórki mają taką pompę i faktycznie reagują na
T4 ulega konwersji do T3. Skoro w komórkach hormony tarczycy, uważa się, że podstawowy
docelowych T3 wykazuje dziesięciokrotnie sil- mechanizm ich działania polega na zwiększaniu
niejsze powinowactwo do receptora niż T4, utylizacji ATP i związanej z nią wzmożonej
uważa się, że T3 jest głównym, metabolicznie konsumpcji tlenu w procesie fosforylacji ok-
aktywnym hormonem tarczycy. Około 80% sydacyjnej.
krążącej we krwi T4 ulega w tkankach ob- Innym ważnym skutkiem działania T4 i T3 jest
wodowych konwersji do T3 lub odwrotnej T3 wzrost syntezy białka oraz dodatni bilans azo-
(rTj), Ta konwersja jest źródłem większości Tj towy. Hormony tarczycy, podobnie jak hor-
powstającej w ustroju. Odwrotna T3 jest bardzo mony steroidowe, pobudzają lub hamują syn-
słabym agonistą T3 powstającym we względnie tezę białka nasilając lub obniżając transkrypcję
większych ilościach w przewlekłych chorobach, odpowiednich genów (p. ryc. 45-1). W przypad-
w stanach głodzenia węglowodanowego i u pło- ku T3 i T4 czynnikiem działającym w układzie
dów. Propylotiouracyl i propranolol zmniej- trans jest kompleks jecepiora z hormonem
szają konwersje T4 do T3. tarczycowym zawsze umiejscowionym w jądrze
Inne mechanizmy przemiany hormonów tar- komórkowym. Element odpowiedzi hormonal-
czycy polegają na ich całkowitym odjodowaniu nej, działający w układzie cis oraz wiążący się
oraz inaktywacji poprzez deaminację i dekar- z tym kompleksem, składa się z następującej
boksylację. W wyniku glukuronidacji lub sul- centralnej sekwencji DNA GATCAnnnnnn
fatacji zachodzącej w wątrobie, powstają cząs- TGACC (p. tab. 45-3).
teczki bardziej hydrofilne, wydalane z żółcią, po Między tymi dwiema kłasami hormonów
czym ponownie resorbowane z przewodu pokar- uczestniczących w procesie wzrostu, tj. między
mowego, odjodowane w nerkach i wydalone hormonami tarczycy a samym hormonem
z moczem pod postacią glukuronidów. wzrostu (somatotropiną), istnieje ciekawa
współpraca. T3 i glukokortykoidy nasilają
transkrypcję genu kodującego hormon wzrostu,
HORMONY TARCZYCY DZIAŁAJĄ NA przez co wzrasta biosynteza GH. Ten fakt
POZIOMIE JĄDRA KOMÓRKOWEGO wyjaśnia klasyczną obserwacje braku GH
w przysadkach mózgowych zwierząt z niedobo-
Hormony tarczycy wiążą się ze swoistymi rem Tj. Wyjaśnia on również, chociaż tylko
receptorami wysokiego powinowactwa zlokali- częściowo, anabohczne działanie tego ostatnie-
zowanymi w jądrze komórkowym komórek go hormonu. Bardzo duże stężenia T., są przy-
docelowych. T3 wykazuje 10-krotnie silniejsze czyną spadku syntezy białka oraz wystąpienia
powinowactwo do tych receptorów niż T4. ujemnego bilansu azotowego.
Pytanie, czy cała aktywność biologiczna hor- Hormony tarczycy są znanymi, ważnymi mo-
monów tarczycy pośredniczona jest przez T3, dulatorami procesów rozwojowych. Jest to naj-
jest przedmiotem spornym, ponieważ zarówno lepiej widoczne w metamorfozie płazów. I tak
T4, jak i T3 są hormonami aktywnymi. Hor- hormony tarczycy są potrzebne w procesie
mony tarczycy wiążą się z białkiem cytoplazmy przekształcenia się kijanki w żabę. W procesie
wykazującym słabe powinowactwo do Tj i T4. tym dochodzi do resorpcji ogonka, proliferacji
Białko to jest zapewne różne od białka recep- zawiązków kończyn, konwersji syntezy hemo-
torowego jąder komórkowych. Wiązanie hor- globiny płodowej na hemoglobinę typu doros-
monów tarczycy przez białka cytoplazmatyczne łego, pobudzenia enzymów cyklu mocznikowe-
ma najpewniej na celu „trzymanie" tych hor- go (syntetazy karbamoilofosforanowej), przez
monów w sąsiedztwie swoistych receptorów co dochodzi do wydalania mocznika zamiast
jądrowych. NHt oraz do zmian naskórka. Wymienione
Ogólna funkcja hormonów tarczycy polega zmiany są zapewne wynikiem regulacji ekspresji
na stymulacji konsumpcji tlenu. Według hipo- swoistych genów przez te hormony. Hormony
tezy Edelmana i współpracowników znaczna tarczycy są potrzebne do normalnego rozwoju
ilość energii zużytkowana przez komórkę wyko- człowieka. Niedoczynność tarczycy występują-
rzystywana jest do napędzania pompy Na ł/K+- ca w życiu płodowym lub u noworodków jest
618 / ROZDZIAŁ 47
przyczyną matołectwa (kretynizmu); jest to stan ność innych objawów zależna jest od wieku,
chorobowy charakteryzujący się licznymi defe- w którym choroba się rozwinęła. Niedoczyn-
ktami wrodzonymi oraz ciężkim nieodwracal- ność tarczycy, pojawiająca się w późnym dzie-
nym niedorozwojem umysłowym. ciństwie, przejawia się niskim wzrostem, nte ma
tu jednak upośledzenia umysłowego. Różne
rodzaje etiologiczne niedoczynności tarczycy
PATOFIZJOLOGIA WIELU CHORÓB leczy się podawaniem egzogennych hormonów
TARCZYCY WYKAZUJE ZWIĄZEK Z tego gruczołu.
SEKRECJĄ TSH, T 3 iT,
Nadczynność tarczycy (tyreotoksykoza)
Wole oznacza powiększoną tarczycę spowodowana jest nadmiernym
Wolem określa się jakiekolwiek powiększenie wytwarzaniem hormonów tarczycy
tarczycy. Wole proste jest wyrazem mechaniz- Wiele jest przyczyn nadczynności tarczycy.
mu kompensacyjnego spowodowanego niedo- W USA w większości przypadków przyczyną
statecznym wytwarzaniem hormonów tarczycy. nadczynności tarczycy jest choroba Gravesa.
Wspólnym mianownikiem dla wszystkich tych Jest ona spowodowana wytwarzaniem immutio-
stanów jest podwyższony poziom TSH w suro- globulin klasy IgG pobudzających receptory tyre-
wicy krwi. Wśród przyczyn wola prostego nale- otropinowe (thyroid stimulating immunoglobu-
ży wymienić niedobór jodków w pożywieniu, lins — TSI) (p. tab. 43-2). Są one przyczyną
nadmierną podaż jodków u osób z uszkodzo- powiększania się tarczycy i nadmiernej, niekon-
nym mechanizmem autoregulacji syntezy hor- trolowanej biosyntezy T3 i T4, spowodowane
monów tarczycy oraz różnorodne dziedziczne nie wy stąpieniem sprzężenia zwrotnego między
zaburzenia biosyntezy hormonów tarczycy. TSI a wytwarzaniem hormonów tarczycy. Ob-
Wśród tych ostatnich można wymienić:)) zabu- jawy chorobowe dotyczą wielu układów. Wśród
rzenia w zakresie transportu anionów I~, 2) nich należy wymienić tachykardię, wysoką am-
zaburzenia procesu jodowania lub 3) sprzęga- plitudę ciśnienia skurczowo-rozkurczowego,
nia, 4) niedobór dejodynazy oraz 5) biosyntezę nerwowość, bezsenność, chudnięcie pomimo
nieprawidłowych białek jodowanych. Występo- wzmożonego apetytu, osłabienie, nadmierne
wanie częściowych zaburzeń na poziomie po- pocenie się, nietolerancję ciepła oraz zaróżowio-
szczególnych etapów biosyntezy hormonów ta- ną, wilgotną skórę. Leczenie nadczynności tar-
rczycy może być przyczyna występowania wola czycy spowodowanej chorobą Gravesa polega
prostego u osób dorosłych. Ciężkie zaburzenia na stosowaniu leków blokujących biosyntezę
natomiast są przyczyną nied oczy nnośti tarczy- hormonów tarczycy, niszczeniu miąższu tar-
cy. Leczenie wola prostego polega na podawa- czycowego za pomocą radioaktywnego jodu
niu egzogennych hormonów tarczycy. Suple- (ŁilI) lub równoczesnym stosowaniu obu spo-
mentacja lub restrykcja podaży I są właś- sobów terapii. Czasami usuwa się tarczycę
ciwym postępowaniem tylko w określonych chirurgicznie.
rodzajach wola.
wymienionych wartości. W razie spadku stęże- niący się od natywnego hormonu obecnością
nia wapnia zjonizowanego zwierzę wykazuje bardzo zasadowego heksapeptydu na N-końcu.
wzmożoną pobudliwość nerwowo-mięśniową Znaczenie czynnościowe tego heksapeptydu jest
i mogą wystąpić drgawki tężyczkowe. Znaczne niejasne. Pierwotnym produktem transkrypcji
wzrosty stężenia wapnia w osoczu mogą być genu kodującego ten hormon jest preproPTH,
przyczyną śmierci spowodowanej porażeniem będący bezpośrednim prekursorem proPTH.
mięśni i śpiączką. PreproPTH różni się od proPTH obecnością
Stężenie wapnia zjonizowanego w osoczu dodatkowego łańcucha polipeptyd owego na
wraz ze stężeniem towarzyszącego mu anionu N-końcu, złożonego z 25-aminokwasów. Ten
fosforanowego znajduje się blisko ich iloczynu dodatkowy polipeptyd ma charakter hydrofo-
rozpuszczainości. Dlatego wydaje się, że wiąza- bowy, podobnie jak sekwencje liderowe lub
nie wapnia z białkami może zapobiec wytrąca- sygnalne innych białek sekrecyjnych. Szczegó-
niu się wapnia z roztworu i powstawaniu ekto- łową sekwencję aminokwasową preproPTH,
powych zwapnień (kalcyfikacji). Zmiany stęże- prePTH i PTH przedstawiono na ryc. 48-1.
nia białek w osoczu krwi (głównie uwarun- Sekwencję zjawisk związanych z przekształce-
kowane zmianą stężenia albumin, a w mniej- niem preprohormonu PTH do PTH,^ przed-
szym stopniu zmianą stężenia globulin, które stawiono na ryc. 48-2. PreproPTH ulega trans-
również wiążą wapń) są powodem równolegle ferowi do cystern siateczki endoplazmatycznej
przebiegających zmian stężenia wapnia całko- podczas trwającej jeszcze translacji mRNA (ko-
witego. Np. spadek stężenia albumin o 10 g/J jest dującego PTH) na rybosomach. Podczas tego
powodem obniżenia się poziomu wapnia cał- transferu, fragment sygnalny prepropeptydu,
kowitego o ok. 0,2 mmol/1 (0,8 mg/dl). Zmianę złożony z 25 aminokwasów, uiega odszczepie-
przeciwną obserwuje się w razie wzrostu stęże- niu, dzięki czemu powstaje proPTH, Następnie
nia albumin. Wiązanie wapnia przez białka ten ostatni ulega przemieszczeniu do aparatu
osocza jest zależne od pH. I tak kwasica zwięk- Golgiego, gdzie zachodzi enzymatyczne od-
sza stężenia wapnia zjonizowanego, natomiast szczepienie heksapeptydu na N-końcu. W wyni-
zasadowica, zwiększając wiązanie wapnia przez ku tej reakcji powstaje ostateczna „dojrzała"
białka osocza, jest przyczyną spadku stężenia cząsteczka PTH. Cząsteczki PTH zlokalizowa-
Ca2+. Spadek stężenia Ca2 + jest prawdopodobnie ne w pęcherzykach sekrecyjnych uwalniających
przyczyną wystąpienia zdrętwieli i mrowień u się z aparatu Golgiego mogą ulec I) magazyno-
chorych z zespołem hiperwentyJacyjnym, cha- waniu w puli „zapasowej", 2) degradacji lub 3)
rakteryzującym się zasadowica oddechową. wydzielaniu do krwi.
Ryc. 48- 1,
Sekwencja Lysf AlaISer(MB«Met) - NH,
OH
fragmentu biologicznie
aktywnego (PTH,_M) przyłączona jest sekwencja aminokwasów, nie mająca wpływu na aktywność
hormonu i jego wiązanie z receptorem. {Według J. F. Habener: Recent advances in parathyroid hormone
research. Clin. Biochem. 1981, 14, 223, w niewielkiej modyfikacji i za zezwofeniem).
PTH, które nie zmieniają się pomimo zaocz- pęcherzyków sekrecyjnych do przedziału (kom-
nych wahań stężenia Ca2 + w płynie pozakomó- partmentu) zapasowego.
rkowym. Wydaje się, że zwiększenie syntezy W wyniku proteolitycznej degradacji powsta-
PTH jest możliwe jedynie poprzez przerost lub ją swoiste produkty rozpadu (ryc. 48-1, 48-2),
rozrost komórek głównych przytarczyc, wy- we krwi zaś stwierdza się duże stężenia C-
twarzających ten hormon. końcowych fragmentów cząsteczki PTH. Te
Regulacja przemiany PTH. Degradacja fragmenty, o masie cząsteczkowej ok. 7000,
PTH rozpoczyna się ok. 20 min po syntezie składają się z odcinka PTH37.S4 i w mniejszym
proPTH i nie ma na nią wpływu stężenie Ca2+. stopniu odcinka PTH34.N4 łańcucha polipep-
Występuje ona po wbudowaniu hormonu do tydowego tego hormonu. Większość nowo po-
pęcherzyków sekrecyjnych. Nowo powstały wstałego PTH ulega rozkładowi. Na 2 mole
PTH może zostać natychmiast wydzielony do wydzielonych C-końcowych fragmentów przy-
krwi lub też zmagazynowany w pęcherzykach pada 1 mol natywnego PTH. Tak więc więk-
sekrecyjnych, a dopiero później wydzielony. szość krążącego we krwi PTH składa sie z frag-
Proces rozkładu rozpoczyna się w chwili wejścia mentów C-końcowych. Dotychczas nie stwier-
622 / ROZDZIAŁ 48
Pre PTH
(31) 16) 1 84
Siateczka sród-
plazmatyczna
szorstka komórek
głównych Syntez
przytarczyc a stalą
LSS
(6) 84
Aparat Gol g lego
komórek głównych Paeksztatcante
przytarozyc
Mafeeteż.Ca"*
1 1 Ziarnistości r Dużeatęz.Ca^ ł
+
1 84 sekrecyjne
komórek Upakoutywa nie" -I-Ł
głównych
przytarczye Degradacj
[komórki Kupftera
1 11 1 w wątrobie)
36 37 84 a
CAMP Małe
etę; Ca2
Ryc. 48-2. Prekursory i produkty rozpadu PTH oraz umiejscowienie tych procesów w przytarczycach
i w wątrobie. Liczby podane w nawiasie wskazują ilość aminokwasów tworzących fragment pre(31)
i pro(6).
Regulacja sekrecji. Istnieje odwrotna za- stąpienia zjawiska zmniejszenia liczby recepto-
leżność miedzy wydzielaniem czy stężeniem rów (down regulation of receptor number) bę-
PTH a stężeniem wapnia zjonizowanego i mag- dącego przyczyną spadku wrażliwości komórek
nezu w surowicy krwi. Stężenie PTH w surowicy tarczowych na ten hormon. W mechanizmie
obniża się liniowo w miarę wzrostu kalcemii od tym mogą uczestniczyć procesy toczące się
1 mmol/1 (4 mg/dl) do 2,62 mmol/1 (10,5 mg/dl). z udziałem cAMP w podanej wyżej kaskadzie.
Obecność biologicznie aktywnego PTH w suro-
wicy krwi u chorych z kalcemią 3=2,62 mmol/1 Główne znaczenie biologiczne PTH
(10,5 mg/dl) wskazuje na obecność nadczynno- polega na udziale tego hormonu w
ści przytarczyc. homeostazie wapniowej
Istnieje liniowa zależność między ilością uwal- Główną rolę PTH w homeostazie wapniowej
nianego PTH a stężeniem cAMP w komórkach podkreśla obserwacja, że hormon ten pojawił
przytarczyc. W procesie tym najpewniej uczest- się dopiero u zwierząt morskich próbujących
niczą, jony Ca2ł~, za czym przemawia występo- dostosować się do życia w warunkach lądo-
wanie odwrotnej zależności między śródkomór- wych. Utrzymywanie się bilansu wapniowego
kowym stężeniem wapnia i cAMP. Udział w granicach fizjologicznych zależy od długo-
Ca2+, w tym procesie może polegać na znanym trwałych skutków działania PTH na wchłania-
oddziaływaniu tego jonu na tbsfodiesterazę (w nie jelitowe wapnia za'pośrednictwem kalcyt-
którym pośredniczy kinaza białek zależna od riolu. Jeżeli w wyniku dłuższego niedoboru
Ca:+ kalmoduliny) lub na hamowaniu kinazy wapnia w pożywieniu wchłanianie Ca2+ w jeli-
adenylanowej. Fosforany nie wykazują żadne- tach jest niedostateczne, wówczas zostaje uru-
go bezpośredniego wpływu na wydzielanie chomiony złożony mechanizm regulacyjny,
PTH. w którym uczestniczy również PTH. PTH przy-
Przytarczyce mają względnie niewielkie ilości wraca normalne stężenie wapnia w płynie poza-
ziarnistości zapasowych zawierających PTH. komórkowym działając bezpośrednio na kości
Wystarczają one do podtrzymania maksymal- i nerki oraz pośrednio również na błonę śluzową
nego wydzielania tego hormonu zaledwie przez jelit (PTH pobudzając syntezę kalcytriok w ner-
1,5 godziny. Cecha ta odróżnia przytarczyce od kach pobudza wchłanianie Ca w jelitach). PTH
wysp Langerhansa trzustki, zawierających za- 1) nasila rozpuszczanie kości (osteolizę), od-
pasy insuliny wystarczające na kilka dni, oraz działywując zarówno na jej część organiczną,
od tarczycy, której zapasy hormonów wystar- jak i nieorganiczną, przy czym uwolnione Ca2+
czają na kilka tygodni. Dlatego też PTH musi dostają się do przestrzeni wodnej pozakomór-
być nieustannie syntetyzowany i wydzielany. kowej, 2) zmniejsza wydalanie wapnia przez
nerki, czyli klirens nerkowy tego jonu, przez co
W mechanizmie działania PTH wzrasta stężenie wapnia w płynie pozakomór-
uczestniczy receptor błonowy kowym oraz 3) nasila skuteczność wchłaniania
PTH wiąże się z białkowym receptorem bło- wapnia przez jelita, pobudzając syntezę kalcyt-
nowym o masie cząsteczkowej 70 000. Receptor riolu w nerkach. Działanie PTH na nerki wy-
ten, występujący w komórkach kości, wydaje się stępuje najszybciej, lecz skutek biologiczny tego
być identyczny z receptorem obecnym w ner- hormonu jest największy w kościach. PTH
kach. Nie stwierdzono obecności tego receptora zapobiega więc wystąpieniu hipokalcemii w ra-
w komórkach nieefektorowych (nietarczowych) zie niedoboru tego jonu w pokarmach, jednak
dla tego hormonu. Interakcja hormonu z recep- kosztem zubożenia masy kostnej.
torem uruchamia następującą typową reakcję
kaskadową; aktywacja cyklazy adenylanowej PTH wpływa również na homeostazę
— wzrost stężenia śródkomórkowego cAMP-*- fosforanową
wzrost stężenia śródkomórkowego wapnia Anionem wiążącym się z kationem wapnia
-» fosforylacja swoistych białek śródkomór- jest zwykle anion fosforanowy, za czym prze-
kowych przez kinazy -> aktywacja śródkomór- mawia fakt, że kryształki hydroksyapatytu,
kowych enzymów lub białek, będących koń- występujące w kościach składają się z fosforanu
cowymi pośrednikami efektów biologicznych wapnia. W razie występowania osteolizy in-
hormonu. Zespół reakcji indukowanych PTH, dukowanej przez PTH, wraz z wapniem uwal-
podobnie jak licznymi innymi hormonami pep- niają się również fosforany. PTH zwiększa
tydowymi lub białkowymi, jest przyczyną wy- również nerkowy klirens fosforanów. Działanie
624 / ROZDZIAŁ 48
netto PTH na kości wyraża się więc wzrostem twór złośliwy. Głównymi objawami biochemi-
stężenia wapnia, natomiast spadkiem stężenia cznymi nadczynności przytarczyc są podwyż-
fosforanów w płynie poza komórkowym. Dzięki szone stężenie wapnia zjonizowanego i PTH
takiemu działaniu PTH nie dochodzi, co jest oraz obniżone stężenie fosforanów nieorganicz-
ważne, do przesycenia osocza w wapń i fos- nych w surowicy krwi. Długotrwająca (prze-
forany. wlekła) nadczynność przytarczyc charakteryzu-
je się rozległą resorpcją kości oraz różnymi
Patofizjologia zaburzeniami ze strony nerek, takimi jak kami-
Niedobór PTH jest przyczyną niedoczy nności ca nerkowa i zwapnienie nerek, częste, na-
przytarczyc. Głównymi markerami tego stanu wrotowe stany zapalne dróg moczowych oraz
chorobowego są spadek stężenia wapnia zjoni- (w ciężkich przypadkach) niewydolność nerek.
zowanego oraz wzrost stężenia fosforanów nie- Wtórna nadczynność* przytarczyc {hyperpara-
organicznych w surowicy krwi. Wśród objawów thyreoidismus secundarius) charakteryzuje się
chorobowych należy wymienić nadwrażliwość rozrostem (hiperplazją) przytarczyc i zwiększo-
nerwowo-mięśniową wyrażającą się skurczami ną sekrecją PTH. Może ona występować u cho-
spastycznymi mięśni lub tężyczką. Ciężka i na- rych z postępującą niewydolnością nerek, U ta-
gle występująca hipokalcemia (hipokalcemia kich chorych wtórna nadczynność przytarczyc
ostra) może być przyczyną: porażenia mięśni spowodowana jest przypuszczalnie upośledzo-
oddechowych z powodu kurczu tężcowego, ną konwersją 25-OH-D3 do l,25(OH)rD3przez
kurczu głośni (laryngospasmus), ciężkich drga- uszkodzony miąższ nerkowy. W wyniku niedo-
wek a nawet śmierci. Przewlekła hipokalcemia boru 1,25(OH)2-D3 dochodzi do niedostatecz-
jest przyczyną zmian skórnych, zaćmy oraz nego wchłaniania wapnia z przewodu pokar-
zwapnień jąder podstawy mózgu. Niedoczyn- mowego, co w konsekwencji jest przyczyną
ność przytarczyc jest zwykle spowodowana nie- wtórnej nadczynności przytarczyc. Ta ostatnia
zamierzonym chirurgicznym usunięciem przy- jest mechanizmem kompensacyjnym, mającym
tarczyc (w czasie strumektomii) lub uszkodze- na celu utrzymywanie stężenia wapnia w pły-
niem tych gruczołów w czasie zabiegu chirur- nie pozakomórkowym w granicach prawidło-
gicznego na szyi (wówczas mówimy o wtórnej wych.
niedoczynności przytarczyc). Czasami jest ona
wynikiem uszkodzenia tych gruczołów przez pro-
ces autoimmunologiczny (wówczas mówimy o KALCYTRIOL (1,26(OH)2-D,) DZIAŁA
pierwotnej niedoczynności przytarczyc). NA KILKU POZIOMACH
Rzekoma niedoczynność przytarczyc (pseudo- HOMEOSTAZY WAPNIOWEJ
hypoparathyreoidismuś) została omówiona
w rozdz. 45. To dziedziczne zaburzenie charak- Rys historyczny. Krzywica, będąca choro-
teryzuje się syntezą prawidłowego PTH, nato- bą dziecięcą, charakteryzującą się niedostatecz-
miast opornością narządów docelowych na ną mineralizacją oraz okaleczającymi deforma-
działanie tego hormonu. Skutki biochemiczne cjami kości, występowała epidemicznie w Ame-
tego zaburzenia są identyczne z występującymi ryce Północnej i Europie Zachodniej jeszcze na
w klasycznej niedoczynności tarczycy. Choro- początku bieżącego stulecia. Wyniki wielu ba-
bie towarzyszą zwykle różne nieprawidłowości dań wskazywały na to, że choroba ta spowodo-
rozwojowe takie jak niski wzrost, skrócenie wana jest niedoborem jakiegoś składnika w po-
kości śródręcza i śródstopia oraz niedorozwój żywieniu. Po odkryciu, że powstawaniu krzywi-
umysłowy. Istnieje kilka postaci rzekomej nie- cy można zapobiec przez zażywanie tranu,
doczynności przytarczyc spowodowanych: 1) otrzymywanego z wątroby dorsza, oraz po
niedoborem białka regulatorowego Gs cyklazy wykazaniu, że aktywnym składnikiem w tym
adenylanowej i 2) defektem biochemicznym na tranie nie jest witamina A, aktywny czynnik
etapie działania PTH, położonym za cAMP. (występujący w tym tranie), zapobiegający po-
Nadczynność przytarczyc (hyperparathyreoi- wstawaniu krzywicy, określono jako witamina
dismus) charakteryzuje się nadmierną produk- D. Prawie w tym samym czasie wykazano, że
cją PTH najczęściej przez gruczolak przytar- powstawaniu choroby można zapobiec przez
czyc. Przyczyną tego stanu chorobowego może naświetlanie skóry promieniami ultrafioletowy-
być również rozrost (hyperplasia) przytarczyc, mi — sztucznymi lub słonecznymi. Następnie
lub też ektopowe wytwarzanie PTH przez nowo- wykazano, że u dorosłych występuje odpowied-
HORMONY REGULUJĄCE PRZEMIANĘ WAPNIOWĄ / 625
nik krzywicy, określany jako ostcomalacja. cha- pokarmowego przez warstwę nabłonka jelito-
rakteryzujący się upośledzoną mineralizacją ko- wego wbrew występującemu gradientowi stęże-
ści oraz reagujący również na podawanie wita- nia Ca2+. Ponieważ synteza kalcy triołu podlega
miny D. Punktami wyjścia dla kolejnych po- określonym regulacjom (ryc. 48-3), konieczny
stępów w tej dziedzinie była obserwacja, że jest subtelny mechanizm kontroli stężenia Ca2+ w
chorzy z chorobami wątroby i nerek nie reagują piynie pozakomorkowym, działający w wa-
w sposób normalny na podawanie witaminy D. runkach znacznych wahań zawartości wapnia
Badania nad struktura, i funkcją witaminy w pożywieniu. Mechanizm ten zapewnia utrzy-
D w ciągu ostatnich 50 lat nabrały dużego mywanie stężenia wapnia i fosforanów na po-
rozmachu, szczególnie w ostatnich kilku latach. ziomie potrzebnym do tworzenia się kryształ-
ków hydroksyapatytu na włóknach kolageno-
Główna rola biologiczna kalcytriolu wych kości. W stanach niedoboru witaminy
polega na pobudzaniu wchłaniania D (ściśle mówiąc niedoboru kalcytriolu) nowo-
wapnia i fosforanów w przewodzie tworzenie kości ulega zwolnieniu, zaś proces
pokarmowym remodelacji kości jest zaburzony. Procesy te są
Kalcytriol jest jedynym hormonem pobudza- regulowane głównie przez PTH, działający na
jącym transport wapnia ze światła przewodu komórki kostne, chociaż dla prawidłowego ich
Światło słoneczne
Inne
WĄTROBA
1,24,25(OH)3-D3
metaóol.ty
--------- 25-Hydroksyoriolekalcyterol (2SOH-D3)
HO"'
7- Dehyd rochoiesiercl
Witamina D,
1,25(OH},-D3(kalcytrio!)
Ryc. 48-3. Powstawanie i hydroksylacja witaminy D. Proces 25-hydroksylacji odbywa się w wątrobie,
zaś dalsze hydroksylacje w nerkach. W nerkach powstaje zarówno 24,25(OH)a-D3, jak i 1,25 (0H)±-D3.
Na rycinie pokazano również strukturę 7-dehydrocholesteroiu, witaminy D^i 1,25 (OH)2~D3 (kalcytriolu).
(Według Ganong W. F,: fteview of Medical Physiology. Wyd. 4 Appleton and Lange, 1989, za
zezwoleniem).
40 -- Biochemia
626 / ROZDZIAŁ 48
24,25(OH)rD3, tj. pozornie nieaktywnego pro- praca, w której doniesiono o indukcji przez
duktu ubocznego. Estrogeny, progestyny i and- kalcytriol mRNA kodującego białko wiążące
rogeny znacznie zwiększają aktywność la-hyd- wapń (CBP — calcium binding protein).
roksylazy u ptaków w okresie nośności. Niejas- W cytoplazmie występuje kilka białek wyka-
na jest rola wymienionych hormonów, podob- zujących duże powinowactwo do Ca2+. Jedna
nie jak i insuliny, hormonu wzrostu i prolak- grupa tych białek jest zależna od kalcytriolu
tyny, w regulacji biosyntezy kalcytriolu u ssa- i obejmuje białka o różnej masie cząsteczkowej,
ków. antygenowości i umiejscowieniu tkankowym
Podstawowa struktura cząsteczki sterolowej (jelito, skóra, kości). Najlepiej przebadano CBP
może zostać zmodyfikowana alternatywnymi pochodzenia jelitowego. Nie wykazano obecno-
szlakami metabolicznymi, tj. przez hydroksyla- ści CBP w jelitach szczurów z niedoborem
cję w pozycji 1,23,24,25 i 26 oraz powstawanie witaminy D. Ponadto stwierdzono, że stężenie
licznych laktonów. Zidentyfikowano dotych- CBP jest zależne od ilości kalcytriolu związane-
czas przeszło 20 metabolitów, lecz nie udowod- go z jądrem.
niono, aby którykolwiek wykazywał aktywność Wpływ kalcytriolu na błonę śluzową
biologiczną. jelita. Transfer jonów Ca2+ lub PO43~ przez
błonę śluzową jelita obejmuje następujące eta-
Kalcytriol działa na poziomie py: 1) wychwyt tych jonów przez rąbek szczote-
komórkowym w podobny sposób jak czkowy i błonę mikrokosmków, 2) transport
inne hormony steroidowe przez błonę plazmatyczną komórek błony ślu-
Używając radioaktywnego kalcytriolu wyka- zowej oraz 3) wypływ przez błonę podstaw-
zano jego występowanie w jądrach komórko- noboczną do płynu pozakomorkowego. Jest
wych komórek kosmków i krypt jelitowych,. pewne, że kalcytriol wpływa pobudzająco na
osteoblastów i komórek dystalnego kanalika jeden lub nawet kilka z wymienionych etapów,
nerkowego. Ponadto stwierdzono nagromadza- chociaż dokładny mechanizm jego działania nie
nie się tego hormonu w jądrach komórkowych został jeszcze poznany. Uważano, że w wymie-
komórek, pierwotnie nie uważanych za komórki nionych procesach aktywnie uczestniczy CBP,
docelowe dla tego hormonu. Wśród nich dopóty nie wykazano, że translokacja jonów
należy wymienić komórki warstwy Malpighiego Ca2+ zachodzi w ciągu 1 - 2 godzin po podaniu
skóry, komórki wysp trzustkowych, niektóre kalcytriolu, tj. znacznie wcześniej niż wzrasta
komórki mózgu, przysadki mózgowej, jajni- stężenie CBP. Wydaje się, że CBP, wiążąc Ca2+,
ków, gonady męskiej, łożyska, macicy, gruczołu chroni komórki błony śluzowej przed nadmier-
sutkowego i grasicy oraz komórki prekursoro- nym napływem tych jonów. Wielu badaczy
we układu białokrwinkowego. Kalcytriol wiąże zajmuje się poszukiwaniem innych białek uczes-
się również z komórkami przytarczyc, co suge- tniczących w transporcie jonów Ca2+, podczas
ruje, że może on uczestniczyć w przemianie gdy inni sądzą, że w procesie transferu tego
PTH. jonu, przynajmniej w pierwszej fazie wzrostu
Receptor kalcytriolowy. Receptor kal- napływu Ca2+, uczestniczą zmiany błonowe.
cytriolowy należy do rodziny receptorów steroi- W procesie tym mają uczestniczyć metabolity
dowych (patrz ryc, 49-7), Domena tego recep- polifosfoinozytydów.
tora wiążąca kalcytriol wykazuje wysokie powi- Patofizjologia. Krzywica występująca
nowactwo i małą wydajność. Wiązanie kalcyt- w dzieciństwie charakteryzuje się występowa-
riolu przez receptor osiąga stan wysycenia, niem niskich stężeń wapnia i fosforu w osoczu
wysycanie jest swoiste i odwracalne. Receptor krwi, ubogą mineralizacją kości oraz zniekształ-
wykazuje motyw „palca cynkowego" podobny ceniami szkieletu kostnego. Jest ona najczęściej
do innych receptorów steroidowych. wiążących spowodowana niedoborem witaminy D. Wyróż-
się z odpowiednią domeną DNA jądrowego. nia się dwie postacie krzywicy zależnej od wita-
Produkty genowe zależne od kalcyt- miny D. Typ I jest defektem genetycznym dzie-
riolu. Od kilku lat wiadomo, że odpowiedź jelit dziczącym się recesywnie chromosomem auto-
na kalcytriol związana jest z syntezą RNA somalnym i charakteryzuje się upośledzoną
i białka. Obserwacja, że receptor kalcytriolowy konwersją 25-OH-D3 do kalcytriolu. Typ II jest
wiąże się z chromatyną jądrową, sugeruje, że defektem dziedziczącym się recesywnie genem
kalcytriol pobudza transkrypcję genową oraz autosomalnym i charakteryzuje się pojedynczą
powstawanie swoistego mRNA. Potwierdza to zamianą aminokwasową w obrębie sekwencji
628 / ROZDZIAŁ 48
jednej domeny „palca cynkowego" receptora, oraz przez podobne komórki umiejscowione
wiążącej się z odpowiednią sekwencją DNA, w gruczole skrzelopochodnym (głandula uhimo-
W wyniku takiej zamiany receptor jest nieczyn- branchialiś) innych gatunków. Komórki te wy-
ny. wodzą się z grzebienia nerwowego (crista neura-
Niedobór witaminy D u dorosłych jest przy- lis) i wykazują biochemiczne podobieństwo do
czyną osteomalacji. Charakteryzuje się ona ob- komórek występujących w wielu różnych gru-
niżonym wchłanianiem wapnia i fosforu w jeli- czołach wydzielania wewnętrznego.
tach oraz matym stężeniem tych jonów w płynie Cała cząsteczka, włącznie z pcllą 7-amino-
pozakomórkowym. W konsekwencji tych kwasową na N-końcu utworzoną przez mostek
zmian mineralizacja osteoidu jest upośledzona, Cys-Cys, jest niezbędna dla wystąpienia pełnej
sprawiając, że kości wykazują zmniejszoną twa- aktywności biologicznej. Między CT poszcze-
rdość. gólnych gatunków istnieją znaczne różnice w se-
Przy znacznym zaniku lub uszkodzeniu miąż- kwencji aminokwasowej (np, ludzka i świńska
szu nerkowego produkcja kalcytriolu jest ob- CT mają tylko 14 wspólnych aminokwasów na
niżona, co w konsekwencji jest przyczyną łączną liczbę 32), Pomimo tego CT jednego
zmniejszonego wchłaniania wapnia z przewodu gatunku jest czynna u innych gatunków i od-
pokarmowego i wystąpienia hipokalcemii. Ta wrotnie. Najsilniej działająca CT została wyizo-
ostatnia jest pTzyczyną wzrostu sekrecji PTH, lowana z łososia.
będącego wyrazem mechanizmu kompensacyj- Historia CT jest wyjątkowa. W ciągu 7 lat
nego zwiększającego stężenie Ca2+ w płynie (1962—1968) CT została wykryta, wyizolowa-
pozakomórkowym (jako następstwo działania na, poznano jej sekwencję aminokwasową oraz
osteolitycznego PTH). Wzrost obrotu kostnego dokonano jej syntezy. Pomimo tego jej rola
oraz zmiany strukturalne kości występujące fizjologiczna u człowieka nie jest pewna.
u takich chorych znane są pod pojęciem osteo-
dystrofii nerkowej. Wczesne leczenie witaminą
D może zahamować ten proces. PIŚMIENNICTWO
De Luca HF, Schnoes HK: Vitamin D: Recent advan-
ROLA KALCYTONINY (CT) ces. Anmt Rev Biochem 1983;52:411.
W HOMEOSTAZIE WAPNIOWEJ Norman AW, Roth J, Orci L: The vitamin D endoc-
U CZŁOWIEKA NIE JEST JASNA rine system: Steroid metaboUsm, hormone recep-
tors, and biological rcsponsc (calcium binding).
Endocr Rev 1982;3:331.
CT jest polipeptydem zawierającym 32 ami- Potts JT Jr, Kronenberg HM, Rosenblatt M: Parat-
nokwasy, wytwarzanym przez komórki C, głó- hyroid hormone: Chemistry, biosynthcsis and mo-
wnie tarczycy (rzadziej przytarczyc i grasicy) dę of action. Ad\ Protein Chem 1982;35:323.
Hormony kory nadnerczy
4
9
Dary! K. Ganner, MD
kortykoidowe i odwrotnie. Ten fakt stał się cych prze2 aromatyzację androgenów w tkan-
zrozumiały w chwili wykrycia, faktu powszech- kach obwodowych) u kobiet w okresie pomeno-
nego występowania ..elementów odpowiedzi pauzalnym.
hormonalnej'1 pośredniczących w działaniu
tych hormonów (i progestynów) na poziomie
genów (tab. 45-3). SWOISTE NAZEWNICTWO OKREŚLA
Glukokortykoidy są 2l-węglowymi steroida- STRUKTURĘ CHEMICZNĄ
mi wykazującymi liczne efekty biologiczne, STEROIDÓW
wśród których najważniejszy jest stymulujący
wpływ na glukoneogenezę. Kortyzol jest naj- Wspólną cechą wszystkich steroidów jest
ważniejszym glukokortykoidem u człowieka struktura 17-węglowego cykl open tan operhyd-
i wytwarzany jest w warstwie pasmowatej kory rofenantrenu, złożona z 4 pierścieni oznaczo-
nadnerczy. Kurtykostcron syntetyzowany zaró- nych literami A, B, C i D (ryc. 49-1). Dodat-
wno w warstwie pasmowatej jak i kłębkowatej, kowe atomy węgla mogą być dołączone w pozy-
jest głównym glukokortykoidem u gryzoni, na- cjach 10 i 13 lub w pozycji CJ7 w postaci
tomiast u ludzi występuje w mniejszych iloś- łańcucha bocznego. Hormony steroidowe oraz
ciach. Mineralokortykoidy są również 2l-węg- ich prekursory i metabolity różnią się liczbą
lowymi steroidami. Główne ich działanie polega i rodzajem podstawionych grup, liczbą i umiejs-
na stymulacji retencji sodu i wydzielaniu K^ cowieniem podwójnych wiązań oraz konfigura-
i H+, szczególnie w nerkach. Aldosteron jest cją stereochemiczną. Zaproponowano bardzo
silniej działającym hormonem tej klasy hor- precyzyjne nazewnictwo dla tych chemicznych
monów. Wytwarzany jest wyłącznie w warstwie struktur. Asymetryczne atomy węgla (na ryc.
kłębkowatej kory nadnerczy. W warstwie pas- 49-1 są one zacienione) warunkują występowa-
mowatej i siatkowatej kory nadnerczy wytwa- nie stereoizomerti. Kątowe grupy metylowe (C19 i
rzany jest w dużych ilościach prekursor and- Clg) przyłączone do węgli C10 i CtJ zwrócone są
rogenów — dehydroepiandrosteron oraz słaby do przodu układu pierścieniowego i stanowią
androgen — androstendion. Te steroidy ulegają punkt odniesienia. Podstawniki leżące w tej
przekształceniu do silniej działających androge- samej płaszczyźnie co C19 i C18 oznacza się
nów w tkankach pozanadnerczowych i mogą przedrostkami cis lub p i zaznacza się na
być przyczyną stanów chorobowych u osób rycinach ciągłą linią. Podstawniki leżące za
z niedoborem niektórych enzymów uczestniczą- płaszczyzną układu pierścieniowego określa się
cych w steroidogenezie. przedrostkami trans lub a i rysuje się linią
W normalnych nadnerczach powstają tylko przerywaną. Wiązania podwójne zaznacza się
niewielkie ilości estrogenów. W niektórych ro trójkątami z podaniem numeru pierwszego węg-
dzajach raków nadnerczy synteza ich może la, od którego ono się zaczyna (np. A3—A4
wzrastać. ^, oznacza podwójne wiązanie między atomami
Audrogeny pochodzenia nadnerczowego są węgla Cj i C4). Hormony steroidowe posiadają-
ważnymi prekursorami estrogenów (powstają- ce jedną kątową grupę metylową i 18 atomów
(OH)
węgla określa się jako estrany, posiadające dwie cytoplazmy. W razie stymulacji nadnerczy przez
kątowe grupy metylowe i 19 atomów węgla ACTH (lub cAMP) dochodzi do aktywacji
— jako androstany, zaś hormony posiadające esterazy, powstały zaś wolny cholesterol (nieest-
dwie kątowe grupy metylowe oraz boczny łań- ryfikowany) ulega przemieszczeniu do mito-
cuch dwuwęglowy przy C,7 —jako pregnany chondriów, gdzie enzym rozszczepiający łańcuch
(łączna liczba atomów węgla w pregnanach boczny zawierający cytochrom P-450 (P-450SOC)
wynosi 21). Ta informacja (ryc. 49-2) wraz przekształca cholesterol w pregnenolon. Proces
z glosariuszem podanym w tab. 49-1 pozwala odszczepienia łańcucha bocznego związany jest
zrozumieć nazwy chemiczne hormonów natura- z podwójną hydroksylacją, najpierw przy węglu
lnych i syntetycznych przedstawionych w tab. C22, a następnie przy C20. Dopiero potem
49-2. dochodzi do odszczepienia 6-węglowego łań-
cucha, tj. izokaproaldehydu i powstania 21--
węglowego steroidu (ryc. 49-2). Białko zależne
W BIOSYNTEZIE HORMONÓW od ACTH być może wiąże i aktywuje chole-
STEROIDOWYCH NADNERCZY sterol lub P-450SOC. Bardzo skutecznym inhibito-
UCZESTNICZY WIELE ENZYMÓW rem P-450sa; i biosyntezy steroidowej jest ami-
noglutetimid.
Wszystkie hormony steroidowe nadnercza są Wszystkie steroidy powstające u ssaków wy-
syntetyzowane w większości z cholesterolu po- twarzane są z cholesterolu via pregnenolon za
chodzącego z osocza. Tylko małe ilości chole- pośrednictwem szeregu reakcji zachodzących
sterolu pochodzą z syntezy in situ wychodzącej w mitochondriach lub siateczce śródplazmaty-
z acetyloCoA i prowadzącej poprzez mewalo- cznej komórek nadnerczy. Istotną rolę w tych
nian do skwalenu. Większość cholesterolu wy- reakcjach odgrywają hydroksylazy wymagające
stępującego w nadnerczach jest estryfikowana obecności cząsteczkowego tlenu i NADPH.
i magazynowana w kropelkach tłuszczowych Ponadto na pewnych etapach biosyntezy po-
+ C-C-C-C
HO
Związki eatranawe (C 19 )
Ryc. 49-2. Odszc2epienie łańcucha bocznego cholesterolu oraz podstawowe struktury hormonów
steroidowych.___________________________________________^ _ _ _________^ ^ —
_____________________________________________________
632 / ROZDZIAŁ 49
Hydrofcsy- - ol - Alkohole
Dihydroksy- dio!
Aldosteron 1ip,21-Dihydroksy-3,20-diokso-4-pregnen-l8-al
Androstendion 4-Androsten-3,17-dion
Cholesterol 5-Cholesten-3p-ol
Dehydroepiandrosteron (DHEA) 3|)-Hydroksy-5-androsten-17-on
Deksametazon 9a- Fluoro-16ot-metylo-11 p,17ac,21 -trifiydroksypregna-
-1,4-dien-3,20-dion
11-Deoksykortykosteron (DOC) 21 -Hydroksy-4-pregnen-3r20-dion
11-Deoksykortyzol {związek S) 17,21 -Dihydroksy-4-pregnen-3,20-dion
Estradiol 1,3,5(10)-Estratrien-3,17p-diol
Estriol 1.3.5(10)-Estratrien-3.16a,17p-triol
Estron 3-Hydroksy-t,3,5(10)-estratrien-3-ol-17-on
Etiochofanolon 33Hydroksy-5p-androstan-17-on
Sa-Fluorokortyzoi 9ot- Fluoro-11 p,17a,21 -trihydroksypregn-4-en-3,20-dion
Kortykosteron (związek B) 11p,21-Dihydroksy-4-pregnen-3,20-dion
Kortyzol (związek F) 11 (3,17a,21 -Trihydroksy-4-pregnen-3,20-dion
Kortyzon (związek E) 1 7a,21 - D ihydroksy-4-pręg nen-3,11,20-trion
Prednizoion 11 p,17a,21 -Trihydroksypreg na-1,4-dien-3,20-dion
Prednizon 17x,21 -Dihydroksypregna-1,4-dien-3,11,20-trion
y
Pregnandiol 5p-Pregnan-3=t,20a-diol
Pregnantriol 5p-Pregnan-3%17a,20a-triof
Pregnenolon 3p-Hydroksy-5-pregnen-20-on
Progesteron 4-Pregnen-3,20-dion
Testosteron 17p-Hydroksy-4-androsten-3-on
Triamcynolon 9a-Fluoro-11p,16a,17a,21 -tetrahydroksypregna-
-1,4-dien-3,20-dion
HORMONY KORY NADNERCZY / 633
trzebne są dehydrogenazy, jedna izomeraza i lia- ograniczona jest tylko do tej warstwy nadner-
za. Stwiendza się pewną swoistość komórko- czy.
wą w steroidogenezie, np. 18-hydroksylaza Schemat szlaków syntezy 3 głównych klas
oraz dehydrogenaza I8-hydroksysteroidowa, steroidowych nadnerczy przedstawia ryc. 49-3.
potrzebne w biosyntezie aldosteronu, wystę- W prostokątach podano nazwę enzymów, zaś
pują tylko w komórkach kłebkowych nadner- zacieniowaniem zaznaczono zmianę chemiczną,
czy, przez co synteza tego mineralokortykoidu jaką dany enzym powoduje.
A'-Androsten-3-17-dion
11 -DBOksykortykosteron
11-Daoksykartyzoi
11fl-HYDROKSYLAZA
Kortyzol
Kortykosts ron
18-HYDHOKSYLAZA 18-
HYDROKSYDEHYDROGENAZA
Aldosleron
Ryc. 49-3. Szlaki uczestniczące w syntezie 3 gtównych klas steroidów nadnerczowych. Enzymy
katalizujące zmianę struktury zaznaczoną zacieniowaniem umieszczono w prostokątach. (Według Harding
B. W., w: DeGroot L. J. (red.): Endocfinology, tom 2, Grune and Stratton, 1979, w niewielkiej modyfikacji,
za zezwoleniem).
634 / ROZDZIAŁ 49
Angiotensyna I Asp-Arg-Val-Tyr-lle-His-Pro-PheHi5-Leu
ENZYM PRZEKSZTAŁCAJĄCY
ANGIOTENSYNĘ 1 (KONWERTAZA}
Angiotensyna II AspArg-ValTvr-lle-HiiPro-Phe
Arg-Va]-Tyr-lle His-ProPhe
ANGIOTENSYNAZY
Ryc. 49-5. Powstawanie i przemiana angiotensyn. Strzałki wskazują na miejsca działania enzymów
rozszczepiających.
m. ■cooh
trans— aktywacja
Translokacja Jądrowa
Dimeryzacja
Antygenowość
Ryc. 49-6. Schemat struktury fudzkiego receptora gfikokortykoidowego złożonego z 777 aminokwasów.
W obrębie receptora można wyróżnić domeny antygenowe wiążące DNA oraz wiążące hormon. Pokazano
również inne domeny oraz homologię z onkogenem v-erb-A.
białek z DNA omawianych w rozdz. 41. Ta wyizolować inne receptory, używając sond na
obserwacja jak również wynik innych badań, wspólny obszar (domenę DNA) w warunkach
w których wykazano, że C-końcowa połówka zredukowanej hybrydyzacji (p. rozdz. 42). Oka-
receptora ghikokortykoidowego jest bardzo po- zało się, że hipoteza ta była słuszna. Jak to
dobna do onkogenu v-erb-A oraz że domeny pokazano na ryc. 49-7, określone zostały struk-
tego onkogenu wiążące DNA są homologiczne tury dla wszystkich receptorów steroidowych,
z analogicznymi domenami receptora glukoko- również dla kilku receptorów, których dotych-
rtykoidowego, estrogenowego i progesterono- czas nie zidentyfikowano. Uderzająca jest dla
wego, doprowadziły do wykrycia nadrodziny tych receptorów homologia domen wiążących
steroid o wo-tarczy co wego receptora hormonal- DNA oraz fakt występowania ogólnej wspólnej
nego. organizacji. Omawiane receptory różnią się zna-
Nadrodzina steroid owo-tarczyco we- cznie długością, głównie połówki N-końcowego
go receptora hormonalnego. Hormony fragmentu cząsteczki. Ta obserwacja znacznie
steroidowe i tarczycy regulują wiele procesów przyspieszyła zrozumienie mechanizmu trans-
uczestniczących w rozwoju, różnicowaniu, krypcji genów regulowanych przez te hormony.
wzroście, reprodukcji i adaptacji ustroju do
zmian środowiskowych. W ostatnich latach Działanie hormonów
stało się jasne, że wspólny mechanizm mógłby glukokortykoidowych polega
wyjaśnić działanie tych hormonów na poziomie przeważnie na regulacji ekspresji
molekularnym (p. rozdz. 45). W tym mechaniz- genów
mie istotnym ogniwem są receptory hormonal- Ogólne mechanizmy działania hormonów
ne. Ponieważ występowanie tych ostatnich glukokortykoidowych zostały opisane w rozdz.
w ustroju nie jest obfite, analiza strukturalna 45 i przedstawione na ryc. 45-1. Liczne dowody
receptorów stała się możliwa dopiero po wyi- potwierdzają słuszność koncepcji, że ta klasa
zolowaniu klonów cDNA dla każdego z nich. hormonów wywiera wpływ na swoiste białka
Najpierw poznano strukturę receptora gluko- komórkowe, oddziaływując na ilość „krytycz-
kortykoidowego, estrogenowego i progestero- nych" białek, najczęściej enzymów, w obrębie
nowego. Stwierdzenie homologii w zakresie komórki. Zwykle gfukokortykoidy realizują
domen wiążących DNA dla tych hormonów, swoje działanie poprzez regulację szybkości
jak również wykazanie znacznego podobień- transkrypcji swoistych genów w komórkach
stwa tych domen do \-erb-A — białka onkogen- docelowych, choć mogą wpływać również na
nego, wiążącego DNA, były punktem wyjścia inne etapy „szlaku informacyjnego" (p. ryc.
dla hipotezy, że wymienione receptory mogą 45-2). Regulacja transkrypcji polega na tym, że
należeć do nadrodziny genowej (supergene fami- kompleks steroid-receptor wiąże się ze swois-
ly). Jeżeli tak, oczywista stała się kolejna hi- tymi sekwencjami DNA, położonymi w sąsiedz-
poteza, że z bibliotek cDNA powinno się twie miejsca inicjacji transkrypcji i, że te obszary
HORMONY KORY NADNERCZY / 641
984
Mlnsralokortykoldowy
1 24 89 192 427
Dla wiła miny D
DNA nadają reakcji na hormon cech swois- tor wiąże się wybiórczo i swoiście z sekwencją
tości. W jaki sposób interakcja kompleksu DNA określoną jako glukokortykoidowy ob-
steroid-receptor z DNA pobudza lub hamuje szar (element) regulatorowy (GRE ■— glucocor-
transkrypcję, na czym polega swoistość tkan- ticoid regulatory element). Obszar ten zlokali-
kowa tej interakcji oraz dlaczego w jednych zowany jest o kilkaset zasad w górę w stosunku
tkankach hormon pobudza, zaś w innych ha- do miejsca inicjacji transkrypcji. W bliskim
muje transkrypcję określonego genu — oto sąsiedztwie GRE znajdują się sekwencje bardzo
kilka tylko pytań, na które dotychczas brak podobne do sekwencji konsensus GGTA-
odpowiedzi. CAnnnTGTCT zlokalizowanej we fragmencie
Krótki opis mechanizmu wpływu hormonów regulatorowym genów regulowanych przez glu-
glukokortykoidowych na transkrypcję DNA kokortykoidy. Glukokortykoidowy obszar re-
wirusa wywołującego guz sutka u mys2y jest gulatorowy połączony z receptorem nasila inic-
najlepszą ilustracją stanu wiedzy na temat dzia- jację transkrypcji genomu wirusa wywołującego
łania hormonów steroidowych. Model wirusa guz sutka u myszy oraz wykazuje również
wywołującego guz sutka jest bardzo użyteczny, działanie aktywujące na heterologiczne promo-
ponieważ wpływ steroidów jest szybki i wyrazis- tory. Ten element działający w układzie cis jest
ty i dogłębnie zbadano biologię molekularną czynny również wówczas, kiedy zostanie prze-
tego wirusa. Kompleks glukokortykoid-recep- sunięty do innych obszarów DNA położonych
4i Biochemia
442 / ROZDZIAŁ 49
-
r
GRE \ Promotor MTV Genom MTV
p
( GRE Promotor MTV Genom MTV
r
GRE \ Promotor hetero logiczny Gen hetero logiczny
Ryc. 49-8. GRE jest wzmacniaczem procesu transkrypcji. Wirus (typ dziki) wywołujący guz sutka
u myszy (MTV) zawiera: obszar w paśmie DNA, które ulega skopiowaniu do jednostki transkrypcyjnej
(genom MTV), promotor i GRE. GRE oddzielony jest normalnie od 5'-końcowego miejsca startowego
transkrypcji przez ok. 200 zasad, choć może działać w obu kierunkach GRE może również ulec ttenslokacji
w dół od miejsca startowego transkrypcji. Działa on również w heterologicznych układach promotorowych
i kodujących. Te fakty dowodzą, że GRE i inne obszary regulatorowe wyizolowane z różnych genów
działają jako wzmacniacze transkrypcji. ___________________ ______"
w dół lub w górę łańcucha i pracuje w obu Ogólne zasady działania hormonu m
kierunkach. Pod tym względem glukokortykoi- ineralokorty koidowego (aldosteronu)
dowy obszar regulatorowy spełnia rolę wzmac- są podobne do opisanych dla innych
niacza procesu transkrypcji. Występowanie hormonów steroidowych (ryc. 45-1, Z,
tych cech wykazano również w kilku innych 3. i tab. 45-3)
genach regulowanych przez glukokortykoidy. Chociaż wyizolowano swoiste produkty ge-
Są one zestawione na ryc. 49-8. Wydaje się, że nowe, do wystąpienia efektów działania aldo-
niektóre geny regulowane przez glukokortykoi- steronu potrzebna jest synteza białek i RNA.
dy wymagają obecności dodatkowego białka Przyjmuje się, że swoiste białka uczestniczą
wiążącego DNA oraz odpowiadającego mu w transporcie jonów indukowanym aldostero-
obszaru DNA. nem.
Główne działanie glukokortykoidów polega
na kontroli nasilenia procesu transkrypcji genu, Receptory o wysokim powinowactwie
lecz nie jest to ich działanie jedyne. Dzięki do ałdosteronu (K d~1 nmol/l)
możliwości mierzenia nasilenia różnych proce- stwierdzono w cytoplazmie i jądrach
sów wykazano, że glukokortykoidy regulują komórek docelowych
również szybkość degradacji swoistych mRNA Obecność takich receptorów stwierdzono
(np. mRNA kodującego hormon wzrostu i kar- w nerkach, śliniankach przyusznych i jelicie
boksykinazę fosfoenolopirogronianową) oraz grubym oraz w innych komórkach, których nie
obróbkę potranslacyjną (np. różnych białek uważano za komórki docelowe dla aldosteronu
wirusa wywołującego guz sutka u myszy). Glu- (komórki hipokampa i serca). Te receptory
kokortykoidy i inne klasy hormonów steroido- wykazują podobne powinowactwo do aldoste-
wych mogą działać na każdym etapie „szlaku ronu, kortyzolu i kortykosteronu i określone
informacyjnego" począwszy od DNA, a koń- zostały jako receptory typu I w celu odróżnienia
czywszy na końcowym białku (p. ryc. 45-2), ich od klasycznych receptorów glukokortykoi-
przy czym nasilenie tego działania może być dowych (typu II).
różne i zależne od danego układu. Uwzględniając fakt, że stężenie aldosteronu
HORMONY KORY NADNERCZY / 643
w osoczu krwi jest znacznie mniejsze od stężenia komórek kanalikowych. Skutkiem działania
kortyzolu i kortykosteronu, można by przypu- aldosteronu jest wzrost ilorazu NADH:NAD
szczać, że receptory typu I zostaną zajęte głów- oraz aktywności kilku enzymów mitochondrial-
nie przez te dwa ostatnie steroidy, przez co nych, w tym syntazy cytrynianowej. Wzrost
działanie aldostoonu byłoby niewielkie. Należy aktywności syntazy cytrynianowej jest wyni-
jednak przypomnieć, że DOC i kortykosteron kiem rzeczywistej indukcji (pośredniczonej opi-
są chciwie wiązane przez globulinę wiążącą saną wyżej transkrypcją genu) i okresowy
kortykosteroidy, tj. przez białko transportowe wzrost tego białka wykazuje wysoką korelację
dla glukokortykoidów, podczas gdy aldosteron z działaniem aldosteronu na transport Na+. Nie
nie ma swoistego białka nośnikowego. Ten fakt wykazano bezpośredniego wpływu aldosteronu
sprawia, że efektywne stężenie wolnego (nie na pompę sodową. Tak więc wydaje się, że
związanego z białkiem) aldosteronu w osoczu hormon ten zwiększa śródkomórkowe stężenia
krwi jest wyższe od odpowiedniego stężenia Na+ oraz stymuluje powstawanie związków
zarówno kortykosteronu, jak i DOC Dlatego wysokoenergetycznych niezbędnych przy wy-
też aldosteron łatwo wnika do komórek co daje pompowywaniu tego jonu do płynu śródmiąż-
mu przewagę w konkurencji o wiązanie z recep- szowego. Inne mechanizmy wydają się uczest-
torami typu I in vivo. Ważne dla ustroju działa- niczyć w transporcie jonów K+ i H+, a wśród
nie aldosteronu zabezpiecza dodatkowy mecha- nich różne białka regulowane przez aldosteron*.
nizm stanowiący rodzaj wentyla bezpieczeńst-
wa. Receptor występujący w tkankach docelo-
wych dla mineralokortykoidów wykazuje bez- PATOFIZJOLOGIA KORY
względną selektywność dla aldosteronu dzięki NADNERCZY
obecności enzymu dehydrogenazy 11 p-hydro-
ksysteroidowej. Enzym ten przekształca kor- Zaburzenia spowodowane nadmiarem
tyzol i kortykosteron do odpowiednich 11 p- lub niedoborem glukokortykoidów
metabolitów, lecz nie działa na aldosteron. Pierwotna niewydolność nadnerczy (choroba
Metabolity te nie wiążą się z receptorami typu I, Addisona) charakteryzuje się hipoglikemią, nie-
sprawiając, że aldosteron ma do niego swobod- zwykłą nadwrażliwością na insulinę, nietoleran-
ny dostęp. cją stresu, jadłowstrętem, chudnięciem, nudnoś-
ciami i znacznym osłabieniem. Chorzy na cho-
Aldosteron działa głównie na transport robę Addisona wykazują niskie ciśnienie tęt-
jonów nicze, obniżone przesączanie kłębuszkowe oraz
Działanie aldosteronu na transport sodowy zmniejszoną zdolność do wydalania ładunku
na poziomie molekularnym nie zostało wyjaś- wodnego. W wywiadach często podają „nałogo-
nione. Niemniej wyniki kilku badań -uzasad- we" zjadanie soli. W surowicy krwi stwierdza się
niają następującą hipotezę. małe stężenie Na+, natomiast duże stężenie K+;
Jony Na+ występujące w płynie zawartym ponadto obserwuje się wzrost liczby limfocytów
w świetle kanalików nerkowych wnikają biernie i komórek eozynofdnych. U chorych takich
do komórek kanalikowych od strony luminal- stwierdza się nadmierną pigmentację skóry
nej za pośrednictwem kanałów sodowych. Z ko- i błon śluzowych, uwarunkowaną wyrównaw-
lei jony Na+ przechodzą do płynu śródmiąż- czym wzrostem sekrecji ACTH i produktów
szowego za pośrednictwem Na+/K+ zależnej transkrypcji genu proopiomelanokortyny
pompy ATP-azowej umiejscowionej na biegu- (POMC).
nie podstawnobocznym komórek kanaliko- Wtórna niewydolność kory nadnerczy uwa-
wych. Energię dla tego procesu dostarcza ATP. runkowana jest niedoborem ACTH spowodo-
Aldosteron zwiększa liczbę kanałów sodo- wanym zawałem przysadki gruczołowej lub jej
wych w błonie komórkowej luminalnego biegu- zniszczeniem przez nowotwór lub zakażenie.
na komórek kanalikowych, co zapewne jest Charakteryzuje się podobnymi aberracjami me-
przyczyną wzrostu środkom orkowego stężenia tabolicznymi co pierwotna niewydolność kory
Na+. Aldosteron zwiększa również aktywność
kilku enzymów mitochondrialnych, przez co * Mechanizm działania aldosteronu na komórki
nasila powstawanie ATP niezbędnego do napę- nabłonkowe gruczołów potowych, ślinianek i przewo-
dzania pompy Na+/K+ umiejscowionej w błonie du pokarmowego jest podobny do podanego dla
komórkowej po dstawnob ocznego bieguna komórek kanalików nerkowych {przyp. tłum.).
644 / ROZDZIAŁ 49
ł HYDROKSYLAZA
na jest w innych zakończeniach nerwowych,
skąd dociera do komórek docelowych drogą
krwi. Adrenalina i noradrenalina mogą być
syntetyzowane i magazynowane przez komórki
rdzenia nadnerczy i innych tkanek chromo-
chkmnych.
Konwersja tyrozyny do adrenaliny obejmuje
następujące kolejne reakcje: 1) hydroksylację
TVROZYNOWA pierścienia benzenowego, 2) dekarboksylację
(4-MONOOKSYGENAZA i 3) hydroksylację łańcucha bocznego oraz 4)
N-metylację. Szlak biosyntezy katecholamin
i udział w niej poszczególnych enzymów przed-
stawiono na ryc. 50-1, na ryc. 50-2 zaś przed-
stawiono schemat ich biosyntezy w komórce
c hromochło nnej,
I /I-HYDROKSYLAZA
mi. Działa ona jako oksydoreduktaza z tet-
DOPAMINOWA rahydropterydynąjako koenzymem, przekszta-
(JS - OKSYDAZA łcając L-tyrozynę do L-dihydroksyfenyloalani-
DOPAMINOWA)
ny (L-dopa). Jako enzym decydujący o nasile-
niu biosyntezy katecholamin, hydroksylaza ty-
HO rozynowa podlega różnym regulacjom. Naj-
H ważniejszym mechanizmem jest hamowanie jej
I CI
HO- —C aktywności przez same katecholaminy (hamo-
\
I
zym pterydynowy tworząc z tym ostatnim zasa-
C —C—NH dę Schiffa. Hydroksylazę tyrozynowa hamuje
I HI kompetycyjnie również cały szereg pochodnych
H
tyrozyny, w tym a-metyl o tyrozyna. Związek ten
Adrenalina stosowany jest sporadycznie w leczeniu stanu
chorobowego przebiegającego z nadmiarem ka-
techolamin u chorych z guzem chromochłon-
Ryc. 50-1. Biosynteza
katecholamin. PNMT — N- nym, chociaż znane są inne, bardziej skuteczne
mety łotra nsferaza związki obciążone mniej licznymi objawami
fenyloetanoloaminowa. (We- ubocznego działania. Trzecia grupa związków
dług Goldfien A.: The adrertal medulla, w: Green- hamuje hydroksylazę tyrozynowa, chelatując
span F. S., Forsharn P. H, (red): Basie and Clinical żelazo, będące kofaktorem tego enzymu. Przy-
Endocrinoiogy. Wyd. 2, Appleton and Lange, 1986, kładem takiego związku jest a, a'-dipirydyl.
w modyfikacji, za zezwoleniem). Katecholaminy nie przenikają przez barierę
krew-mózg; oznacza to, że muszą one być
syntetyzowane na miejscu, tj. w samym mózgu.
W określonych chorobach ośrodkowego ukła-
HORMONY RDZENIA NADNERCZY / 647
EINE
+
DBH
Tyrozyna ATP
Chromogranina A
Wapfi
związki 0-adre-©
nerglczne
I chaiinergiczne 0
związki K-adfenar-
glczne
du nerwowego, np. w chorobie Parkinsona binian, zaś jego modulatorem fumaran. W cent-
stwierdza sie lokalne upośledzenie syntezy do- rum aktywnym tego enzymu znajduje się miedź.
paminy. W odróżnieniu od dopaminy, L-dopa, DBH występuje prawdopodobnie w specjalnej
będąca prekursorem dopaminy, bardzo łatwo frakcji subkomórkowej komórek rdzenia nad-
przenika przez barierę krew-niózg, dzięki czemu nerczy, tj. w ziarnistościach wydzielniczych.
jest "ważnym lekiem stosowanym w terapii cho- Tak więc konwersja dopaminy do noradrenali-
roby Parkinsona. ny zachodzi w tej strukturze śródkomórkowej.
DBH jest uwalniana z rdzenia nadnerczy i za-
Dekarboksylaza dopa jest obecna kończeń nerwowych wraz z noradrenaliną.
we wszystkich tkankach W odróżnieniu od noradrenaliny nie może ona
Ten rozpuszczony w cytoplazmie enzym wy- ponownie wrócić do zakończeń nerwowych na
maga obecności fosforanu pirydoksalu w proce- zasadzie powrotnego wychwytu.
sie konwersji L-dopa do 3,4-dihydroksyfenylo
etyloaminy (dopaminy). Związki strukturalnie N-Metylotransferaza
podobne do L-dopa, np. L-metylodopa, są fenyloetanoloaminy (PNMT) katalizuje
kom petycyjnym i inhibitorami tej reakcji. Chlo- powstawanie adrenaliny
rowcowe związki tworzą z L-dopa zasadę Schif- Enzym ten, rozpuszczony w cytoplazmie,
fa oraz hamują reakcję dekarboksylacji, katalizuje N-metylację noradrenaliny, dzięki
a-Metylodopa oraz spokrewnione z nią zwią- czemu powstaje adrenalina. Reakcja ta zacho-
zki, takie jak 3-hydroksytyramina (pochodna dzi w komórkach rdzenia nadnerczy syntetyzu-
tyraminy), a-metyl o tyrozyna i metaraminol są jących ten hormon. Skoro PNMT jest enzymem
skutecznymi lekami stosowanymi w niektórych rozpuszczalnym, przyjmuje się, że reakcja kon-
postaciach etiologicznych nadciśnienia tętnicze- wersji noradrenaliny do adrenaliny zachodzi
go- w cytoplazmie. Syntezę PNMT indukują hor-
mony glukokortykoidowe, docierające z kory
(i-Hydroksylaza dopaminowa (P- do rdzenia nadnerczy śródnadnerczowym ukła-
oksydaza dopaminowa) (DBH) dem wrotnym. Układ ten sprawia, że stężenia
katalizuje konwersję dopaminy do steroidów we krwi rdzenia są 100-krotnie wy-
noradrenaliny ższe niż we krwi obwodowej. Wydaje się, że tak
DBH jest oksydaza o mieszanej funkcji. Noś- duże stężenie glukokortykoidów w rdzeniu nad-
nikiem elektronów dla tego enzymu jest askor- nerczy jest niezbędne do indukcji PNMT.
648 / ROZDZIAŁ 50
OH
Kwas
hamowań III nowy
Kwas 3-metoksy-4-hy(Jro-
k l d t
Ryc. 50-3. Przemiana katecholamin przy udziale O-metylotransferazy kaiecholowej (COMT) i oksydazy
monoaminowe) (MAO). (Według: Goldfien A.: The adrenal medulla, w: Greenspan F. S. i Forsham P. H.
(red.): Basie andCiinical Endocrinotogy. wyd, 2,Appleton and Lange, 1986, reprodukcja za zezwoleniem).
Tabela 50-1. Skutki biochemiczne i fizjologiczne stymulacji poszczególnych typów receptorów adrener-
gicznych *l*
Receptory ^1 Receptory -i2 Receptory [■'., Receptory p2
C=0
„oJCDr ~
Progesteron
iii
17a-HYDR0KSYU\ZA 171-HYDHOKSYLAZA
i i
i
UJ
CH3
i
i
LBo„
i
1i7a-Hydrokaypregneno]on 17ct - Hy d ro ksy p rog estero n
TEROIDC
i ii
C^-LIAZA C^-LIAZA
i1 I
o I
ł IX
t
O
»
LU
( J T ^ —
Dehyd roe p i a n d r oste ro n
—XiJ~^
DEHYDROt
Androstendlon
A
DEHYDHOGENAZA 170- DEHYDROGENAZA 170-
HYDROKSYSTER0ID0WA HYDROKSYSTEROIDOWA
T
j ^
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
A*-AndroEtendlol Testosteron
Rvo. 51 -1. Szlaki biosyntezy testosteronu Szlak po stronie lewej określany jest jako szlak A5 lub szlak
dehydroepiandrosteronowy, zaś szlak przedstawiony po stronie prawej — jako szlak A* lub szlak
progesteron owy.
HORMONY GONADALNE 655
/
Trzy warstwy
stateczki śród-
plazmatycznej
Pregnenolon 17a- Hydroksy-
progesleron
Warstwy
hydrofobowe
A v Warstwy
i* hydrofllne
Ryc. 51-2. Przykładowy schemat biosyntezy androgenu w błonie mikrosomalnej jąder. Przebieg błony
jest horyzontalny, prawdopodobnie tak jak w komórce. W preparatach mikrosomalnych błony te tworzą
pęcherzyki. A — androstendion, T — testosteron. (Według; DeGroot L.Endocrinology,
J.: tom 3, Grune
and Stratton, 1979, za zezwoleniem),
___________________________________________________
nością tarczycy, jest przyczyną wzrostu ilorazu Tabela 51-2. Przybliżone powinowactwa steroi-
stężenia wolnego E3 i stężenia wolnego testos- dów do białek wiążących surowicy*
teronu oraz stwierdzanych u nich objawów SHBG" CBG"
estrogenizacji.
We krwi żylnej jąder stwierdza się obecność Estradiol 5 >1O
licznych steroidów. Testosteron jest jednak głó-
wnym steroidem wytwarzanym przez jądra Estron >10 >100
Androstendion
osób dorosłych. Testosteron 2 >100
Dobowe wytwarzanie testosteronu wynosi Dihydrotestosteron 1 >100
u zdrowych osób dorosłych ok. 5 mg. Podobnie Progesteron >100 2
jak inne steroidy testosteron uwalniany jest do Kortyzol >100 3
przestrzeni pozakomorkowej natychmiast po
jego syntezie. Według Stiteri P.K., Febres F.: Ovarian hor-
mone synthesis, circulation and mechanism of
action, str. 1401; w: Endocrinology, tom 3, pod
Wiele metabolitów testosteronu jest redakcją DeGroot L.J., Grune and Stratton, 1979,
nieaktywnych, podczas gdy inne np. w adaptacji autora rozdziału.
dihydrotestosteron i estradiol Powinowactwo wyrażone jest jako Kd ilości
wykazują zwiększoną lub molowej x 10".
zróżnicowaną aktywność
Szlaki metaboliczne. Przemiana testos-
teronu odbywa się dwoma szlakami. W jednym wstaje ok. 400 ug DHT, natomiast ok. 5 mg
z nich zachodzi oksydacja w pozycji 17, w dru- testosteronu. Reakcję konwersji testosteronu
gim natomiast redukcja podwójnego wiązania do DHT katalizuje NADPH-zależna 5-oc-redu-
pierścienia A oraz grupy ketonowej w pozycji 3. ktaza (p. niżej).
Przemiana pierwszym szlakiem zachodzi w licz- Testosteron może więc być uznany za prbhor-
nych tkankach w tym i w wątrobie; produktami mon, ponieważ ulega przekształceniu do znacz-
tego szlaku są 17-ketosteroidy, które są zwykle nie silniej działającego związku (dihydrotestos-
nieaktywne lub mniej aktywne od hormonu teronu) i większość tej konwersji odbywa się
macierzystego. Przemiana drugim szlakiem jest poza jądrami. Maty odsetek testosteronu ulega
mniej skuteczna i zachodzi głównie w tkankach także konwersji do estradioiu poprzez aromaty-
docelowych; jest on źródłem silnego metabolitu zację, tj. reakcję, która jest szczególnie ważna
— DHT. w mózgu, gdzie hormony te są pomocne
Metabolity testosteronu. Najważniej- w kształtowaniu zachowania płciowego zwie-
szym metabolitem testosteronu jest DHT. rzęcia. Inny silny androgen, androstandiol, wy-
W wielu tkankach, w tym w pęcherzykach twarzany jest również z testosteronu.
nasiennych, gruczole fokowym, zewnętrznych
narządach płciowych i w niektórych obszarach
skóry DHT jest aktywną postacią hormonu.
Stężenie DHT u dorosłego mężczyzny stanowi
1/10 stężenia testosteronu. W ciągu doby po-
OH 15a-Reclulctazal
Spemnatofleneza )
Różnicowanie płciowe
przewodu Wotffa
I Zewnętrzna wlryllzacja
42 — Biochemia
658 / ROZDZIAŁ 51
KOMÓRKA DOCELOWA
KOMÓRKA LEYDIÓA
5a-REDUKTAZA|
cholesterolu
17a—hydro ksylazy
konwersji C„ do C la
redukcji grupy ketonowej w pozycji 17
oksydacji pierścienia A do A'-3-ketosteroldow
Niedobór 5a—reduktazy
Zaburzenia receptorowe
Oporność u chorych
wykazujących obecność
receptora (R + )
Ryc. 51-4. Przyczyny oporności na androgeny Na rycinie pokazano 4 defekty, dla których ziden-
tyfikowano występowanie mutacji. T — testosteron, DHT — dihydrotestosteron, R — receptor and-
rogenowy (Według: Wilson J. D. i wsp.: The endocrine controt of małe phenotypic development; Aust. J.
Biol. Sci. 1983, 36, 101, w modyfikacji autora rozdziału, za zezwoleniem).
HORMONY GONADALNE / 659
tezę licznych enzymów u różnych gatunków godniejszych stwierdza się tylko aberrację w za-
zwierząt,' kresie lokalizacji cewki moczowej. U osobni-
W kilku narządach docelowych androgeny ków z genotypem męskim, wykazujących cał-
pobudzają podział komórek. Działanie to jest kowity brak czynnościowo sprawnych recep-
mało zrozumiałe. Testosteron lub DHT wraz torów androgenowych, stwierdza się obecność
z estradiolem wydają się uczestniczyć w eksten- jąder oraz produkcję testosteronu, pomimo
sywnym i niekontrolowanym dzieleniu się ko- występowania całkowitej feminizacji zewnętrz-
mórek gruczołu krokowego stając się przyczyną nych narządów płciowych (jest to tzw. zespół
łagodnego przerostu tego narządu, występują- femiuiżujących jąder). Jest interesujące, że nie
cego aż u 75% mężczyzn po 60 rż. zidentyfikowano niedoboru w zakresie syntezy
lub działania estrogenów, porównywalnego do
ww. niedoboru androgenów.
PATOFIZJOLOGIA MĘSKIEGO
UKŁADU ROZRODCZEGO ZWIĄZANA
JEST Z DEFEKTAMI JAJNIKI WYTWARZAJĄ ŻEŃSKIE
HORMONALNYMI HORMONY PŁCIOWE (ESTROGENY I
PROGESTYNY) ORAZ ŻEŃSKIE
Stan chorobowy spowodowany brakiem tes- KOMÓRKI ROZRODCZE (KOMÓRKI
tosteronu określa się jako hipogonadyzm. Jeśli JAJOWE)
pojawi się on przed pokwitaniem, wówczas aie
dochodzi do rozwoju dru go rzędowych cech Biosynteza i przemiana hormonów
płciowych, natomiast jego występowanie u do- jajnikowych są podobne do opisanych
rosłych powoduje zanik tych ostatnich. Pierwo- dla hormonów męskich
tny hipogoimdyzm charakteryzuje się pierwo- Estrogeny tworzą rodzinę hormonów syn-
tnym uszkodzeniem jąder przez proces choro- tetyzowanych w różnorodnych tkankach. Głó-
bowy, natomiast hipogonadyzm wtórny jest na- wnym estrogenem pochodzenia jajnikowego
stępstwem upośledzonego wydzielania gonado- jest 17 p-estradiol. U innych gatunków zwierząt
tropin. Występowanie przypadków izolowa- estrogenem wytwarzanym w większych iloś-
nych niedoborów enzymatycznych w szlaku ciach w licznych tkankach jest estron. W ciąży
biosyntezy androgenów by to pomocne w okreś- w łożysku wy twa rżany jest we względnie dużych
laniu znaczenia poszczególnych jej etapów dla ilościach estriol. Ogólny szlak biosyntezy est-
produkcji i działania tych hormonów. Na ryci- rogenów oraz lokalizacja subkomórkowa en-
nie 51-4 pokazane są szczeble działania and- zymów uczestniczących we wczesnych jej eta-
rogenów począwszy od biosyntezy testosteronu pach są identyczne z biosyntezą androgenów.
do działania poreceptorowego zarówno tego Cechy różniące biosyntezę estrogenów od and-
hormonu, jak i DHT. Opisano co najmniej rogenów przedstawione są na ryc. 51-5.
5 dokładnie zdefiniowanych defektów biosyn- Estrogeny wytwarzane są drogą aromatyzacji
tezy testosteronu. androgenów. W tym złożonym procesie wy-
Ponadto znany jest niedobór 5<x-reduktazy. stępują trzy hydroksylacje z udziałem O 2
W wielu przypadkach wykrywa się albo brak i NADPH. Przyjmuje się, że kompleks en-
receptora DHT, albo testosteron owego, albo zymatyczny, określany jako aromataza, zawie-
też receptor ten jest w jakimś stopniu nienor- ra oksydazę P-450 o mieszanej funkcji. Jeśli
malny. W końcu w wielu przypadkach wszyst- substratem dla tego kompleksu enzymatycz-
kie oznaczalne parametry, w tym również recep- nego jest testosteron, produkowany jest est-
tory, są prawidłowe, mimo występowania cech radiol, natomiast jeśli substratem tym jest and-
feminizacji o zmiennym nasileniu. W tych ostat- rostendion — wytwarzany jest estron.
nich przypadkach zawsze stwierdza się męski Trudne było zdefiniowanie komórek wytwa-
genotyp. Nasilenie klinicznych objawów jest rzających poszczególne steroidy jajnikowe.
zależne od nasilenia występującego defektu bio- Obecnie wydaje się, że w ich syntezie uczestniczą
chemicznego. U chorych z całkowitym brakiem dwa rodzaje komórek. Te komórki są głównym
jakiegoś enzymu biosyntezy androgenów stwie- źródłem androstendionu (jest to główny and-
rdza się fenotyp żeński pomimo występowania rogen wytwarzany w jajnikach) oraz 17a-hydro-
genotypu męskiego XY. W odróżnieniu od ksyprogesteronu. Z tego ostatniego steroidu
niedoboru całkowitego, w niedoborach najła- komórki ziarniste wytwarzają estradiol. Proges-
660 / ROZDZIAŁ 51
Inne .»
metabolity
Progesteron -
Inne metabolity
Kta-Hydrotcsylaza
OH
-0H
Estriol
Ryc. 51 -5. Biosynteza estrogenów. (Według: Ganong W. F.: Review of Medicsl Physfology, wyd. 13,
Appleton and Lange, 1987, w nieznacznej modyfikacji autora rozdziału, za zezwoleniem).
teron jest wytwarzany i wydzielany przez komó- estrogenizacji występującego u osób starych
rki ciałka żółtego, które produkują również oraz w takich chorobach, jak marskość wątro-
nieco estradiolu. by, nadczynność tarczycy i otyłość.
Znamienne ilości estrogenów powstają w tka-
nkach obwodowych drogą aromatyzacji and- Estrogeny i progestyny są w różnym
rogenów. U mężczyzn aromatyzacja testostero- stopniu związane z białkami
nu przez tkanki obwodowe jest źródłem 80% transportowymi osocza
wytwarzanego u nich estradiolu. U kobiet waż- Estrogeny związane są z SHBG, zaś proges-
nym substratem dla estrogenów są androgeny tyny z CBG. Estradiol wiąże się z SHBG
nadnerczowe. W dąży 50% wytworzonego E2 5-krotnie słabiej niż testosteron lub DHT.
jest wynikiem aromatyzacji ańdrogenów nad- W odróżnieniu od wymienionych steroidów
nerczowych. W końcu konwersja androsten- progesteron i kortyzol wykazują małe powino-
diomi w estron jest głównym źródłem estroge- wactwo do tego białka nośnikowego (p. tab.
nów u kobiet po menopauzie. Aktywność aro- 51-2). Progesteron i kortyzol wykazują prawie
matazową stwierdza się w komórkach tłusz- takie samo powinowactwo do CBG. Z kolei
czowych oraz w wątrobie,'skórze i w innych globulina wiążąca kortykoidy (CBG) wykazuje
tkankach. Nadmierna aktywność tego enzymu małe powinowactwo do estradiolu i jeszcze
wydaje się uczestniczyć w patogenezie zespołu mniejsze do testosteronu, DHT lub estronu.
HORMONY GONADALNE / 661
OH
170-Estradlol Proaesteron
Faza Faza
folikularna luleafna
36.8-1 Podstawowa
temperatura ciała
°C 36,6-r
36.4
20
2.0
Pro
170-HydroKsy-
progesteron 1.0- gest
ero
n
17-HydroKsy- (ng/
progesteron rnl)
200 170-Estradloi
P9/mL 100
0
Gonadotroplny (mlU)
IRP-hMG/ml
25 27 1 3 5 7 9 11 13 (5 17 19 21 23 25 27 1 3 5
Dni cyklu
Ryc. 51-7. Zmiany hormonalne i czynnościowe zachodzące podczas typowego cyklu miesiączkowego
u kobiety. M — miesiączka, IRP — hMG — międzynarodowy preparat referencyjny dla gonadotropin.
(Według: Midgley H. R.: w: Hafezy E. S. E., Evans T.N. (red,): Human Reproduction, Harper and Row,
1973, za zezwoleniem).
664 / ROZDZIAŁ 51
dni). Cały cykl miesiączkowy daje się podzielić na wytworzą hCG, ciałko żółte zanika i pojawia stę
fazę folikularną (pęcherzykową), lutealną i mie- miesiączka. Po złuszczeniu endometrium roz-
siączkowanie (ryc. 51-7). Faza folikularną poczyna się nowy cykl miesiączkowy. Czas
(pęcherzykowa). trwania fazy lutealnej wynosi zawsze 14 + 2 dni.
Z przyczyn niewyjaśnionych jeden pęcherzyk Zmiany w czasie trwania jednego cyklu miesią-
jajnika zaczyna się powiększać, głównie pod czkowego uwarunkowane są prawie zawsze
wpływem FSH. W pierwszym tygodniu fazy zmienionym czasem trwania fazy folikularnej
pęcherzykowej stężenia E, są małe. lecz wzras- (pęcherzykowej).
tają w miarę wzrostu pęcherzyka. Szczytowe
stężenie E2 stwierdza się w 24 godziny przed Ciąża pobudza syntezę hormonów
szczytowym stężeniem LH (i FSH). E2 uczula łożyskowych
przysadkę mózgową na działanie GnRH. Uwal- Zagnieżdżony blastocyt wytwarza trofoblast,
nianie LH może być wynikiem reakcji na wyso- który z kolei przekształca się w łożysko. Łożys-
kie stężenie E2 (jest to rodzaj „dodatniego ko jest pośrednikiem w przekazywaniu sub-
sprzężenia"), lub też następstwem nagłego spa- stratów energetycznych z krążenia matki do
dku stężenia tego hormonu (ze stężenia szczyto- płodu oraz jest miejscem produkcji wielu hor-
wego). Ciągłe podawanie wysokich dawek est- monów.
rogenów (jako doustne leki antykoncepcyjne) Ludzka gonadotropina kosmówkowa
hamuje uwalnianie LH i FSH oraz działanie (hCG). Główną funkcją hCG, będącej hor-
GnRH na przysadkę mózgową. Stężenia proge- monem glikoproteinowym (strukturalne podo-
steronu w osoczu krwi są bardzo małe w fazie bieństwa pomiędzy hCG i LH są omówione
folikularnej. Szczytowe stężenie LH zwiastuje w rozdz. 46), jest podtrzymywanie czynności
koniec tej fazy i wyprzedza jajeczkowanie ciałka żółtego do chwili wytworzenia przez
0 16—18 h. łożysko progesteronu w ilościach potrzebnych
Faza lutealną. Po owulacji komórki ziar- do podtrzymywania ciąży. Obecność hCG we
niste pękniętego pęcherzyka ulegają luteinizacji krwi można wykazać już kilka dni po implan-
1 tworzą ciałko żółte. tj. strukturę tacji zapłodnionej komórki jajowej, co zostało
rozpoczynają wykorzystane w testach diagnostycznych dla
cą w krótkim czasie produkcję progesteronu wykazania wczesnej dąży. Szczytowe stężenia
i w mniejszym stopniu również estradiolu. Stę hCG stwierdza się w połowie pierwszego tryme-
żenie estradiolu osiąga najwyższy poziom w po stru, po czym obserwuje się stopniowe ob-
łowie fazy lutealnej (mowa tylko o stężeniu E2 niżenie się stężenia tego hormonu do końca
w fazie lutealnej), po czym stopniowo spada do ciąży. Zmiany stężenia hCG i innych hormonów
bardzo małych wartości. Głównym hormonem zachodzące w ciąży przedstawiono na ryc. 51-8.
fazy lutealnej cyklu miesiączkowego jest proges Progestyny. Ciałko żółte jest głównym
teron, który, jak to zaznaczono wyżej, jest źródłem progesteronu w pierwszych 6—8 tygo-
potrzebny do przygotowania i podtrzymywania dniach trwania ciąży, po czym rolę jego przej-
czynności sekrecyjnej endometrium, stanowią muje łożysko. Pomimo że ciałko żółte nie prze-
cego źródło substratów energetycznych dla za rywa swej funkcji, ilość progesteronu wytwarza-
gnieżdżonego blastocytu we wczesnej fazie jego nego przez łożysko w późnej fazie ciąży jest
rozwoju. Lutropina jest niezbędna do podtrzy 30—40-krotnie większa niż produkowana
mywania funkcji ciałka żółtego we wczesnej przez ciałko żółte. Łożysko nie wytwarza chole-
fazie jego występowania. Źródłem LH przez 10 sterolu, co oznacza, że- jest ono zależne od
pierwszych dni trwania fazy lutealnej jest przy dostawy tego lipidu przez matkę.
sadka mózgowa. Jeśli nastąpi implantacja za Estrogeny. W miarę trwania ciąży stwier-
płodnionej komórki jajowej (między 22 a 24 dza się stopniowy wzrost stężenia w osoczu krwi
dniem normalnego cyklu), funkcję przysadko estradiolu, estronu i estriolu. W największych
wej lutropiny przejmuje gonadotropina kos- ilościach wy twarzany jest estriol; jest to odzwier-
mówkowa (hCG), tj. hormon o bardzo podob ciedlenie wielu funkcji jednostki płodowo-łożys-
nej strukturze do LH, wytwarzany przez komó kowej. Nadnercza płodu wytwarzają DHEA
rki cytotrofoblastu zagnieżdżonego zarodka. i siarczan DHEA, które w wątrobie płodu ulega-
HCG pobudza syntezę progesteronu przez ciał ją przekształceniu do 16cc-hydroksy-pochod-
ko żółte, do chwili wytwarzania tego ostatniego nych. W łożysku te ostatnie ulegają przekształ-
w dużych ilościach przez łożysko. Jeśli implan ceniu do estriolu. Z kolei estriol dostaje się
tacja nie nastąpi i komórki cytotrofoblastu nie
HORMONY GONADALNE / 665
Dobowe wydalanie
-36
-33
-30
-27
-2
"'*
50- >
-1
8
-15
-12
-9
4- 100- -6
2- -3
poprzez łożysko i krążenie matki do wątroby, mammotropina lub łożyskowy hormon wzros-
gdzie ulega koniugacji do glukuronidów i wyda- tu, ponieważ wykazuje właściwości biologiczne
kniu z moczem (patrz ryc. 51-9). Oznaczenie prolaktyny i hormonu wzrostu. Genetyczne
dobowego wydalania estriolu wykorzystane jest relacje zachodzące między tymi hormonami
do oceny wielu procesów zachodzących w ukła- omówione zostały w rozdz. 46. Rola fizjologicz-
dzie matka — płód. na PL jest niepewna, skoro kobiety nie posiada-
Inna interesująca wymiana substratów mię- jące tego hormonu wykazują normalny prze-
dzy płodem a matką jest potrzebna dla syntezy bieg ciąży i rodzą normalne dzieci.
kortyzolu przez nadnercza płodu. Nadnercza
płodowe nie posiadają kompleksu enzymatycz- Nieznany jest mechanizm wyzwalający
nego złożonego z dehydrogenazy 3 P-hydro- poród
ksysteroidowej i As'4-izomerazy i dlatego zależ- Czas trwania ciąży jest ściśle określony dla
ne są od dostawy łożyskowego progesteronu poszczególnych gatunków zwierząt. Nieznane
niezbędnego do syntezy kortyzolu (ryc. 51-9). są jednak czynniki odpowiedzialne za zakoń-
Laktogen łożyskowy. Łożysko wytwarza czenie ciąży. Podejrzewa się tu udział hormo-
hormon określany jako laktogen łożyskowy nów, chociaż nie zostało to udowodnione. Praw-
(PL). PL bywa również określany jako somato- dopodobnie chodzi o estrogeny i progestyny,
6 6 6 / R O Z D Z IA Ł 5 1
c
Kortyzol
Kortyz
ol
Nadnercza Progesteron —.
Pregnenolon + Wątroba
"ł DHEA ■ Glukuronld
Siarczan DHEA
t
DHEA
siarczan DHEA
16a-Hydreksy-DHEA
Nerki
»- 1&r-Hydraksy-DHEA-----1
ponieważ wpływają one na kurczliwość macicy. gesteronu (określanego jako pregnandiol) i est-
Są również dowody na to, że katecholaminy riolu (ryc. 51-8).
uczestniczą w procesie indukcji porodu. Ponie-
waż oksytocyna zwiększa kurczliwość macicy, Estradiol i progesteron pobudzają
wykorzystywana jest jako lek wspomagający rozwój gruczołu sutkowego, zaś
poród. Dodać jeditsk należy, że podanie eg- prolaktyna laktację
zogennej oksytocyny nie inicjuje porodu, jeśli Różnicowanie i czynność gruczołu sutkowe-
ciąża nie dobiega końca. Przy końcu ciąży liczba go regulowane sa harmonijnym współdziała-
receptorów oksytocynowych w macicy jest sto- niem wielu hormonów. Proces ten zapocząt-
krotnie większa niż na początku ciąży. kowują żeńskie hormony płciowe, estrogeny
Wzmożona ilość estrogenów przy końcu cią- bowiem pobudzają wzrost przewodów, zaś pro-
ży być może zwiększa liczbę receptorów ok- gestyny proliferację zrazików sutkowych. Pe-
sytocynowych (p. rozdz. 46). Po raz rozpoczę- wien wzrost tkanki gruczołowej i tłuszczowej
tym porodzie dochodzi do rozszerzenia szyjki gruczohi sutkowego ma miejsce w okresie po-
macicy, wyzwalającego odruch nerwowy, pobu- kwitania. Znaczny rozwój gruczołu sutkowego
dzający uwalnianie się oksytocyny. Ta ostatnia występuje w ciąży, kiedy tkanka gruczołowa
z kolei nasila skurcze macicy. W tym procesie eksponowana jest na duże stężenia estradiolu
ważną role mogą odgrywać również czynniki i progesteronu. Dla całkowitego różnicowania
mechaniczne, tj. nasilenie rozciągania szyjki się gruczołu sutkowego (przebadanego przewa-
macicy lub siła działająca na mięsień macicy. Po żnie na eksplantach szczurzych tego gruczołu)
porodzie dochodzi do gwałtownych zmian potrzebne są ponadto prolaktyna, glukokor-
w środowisku hormonalnym zarówno matki, tykoidy, insulina lub peptyd wzrostowy oraz nie
jak i płodu, zas po wydaleniu łożyska we krwi zidentyfikowany jeszcze czynnik surowicy krwi.
matki stwierdza się szybki spadek stężenia pro- Z wymienionych hormonów tylko stężenie pro-
HORMONY GONADALNE / 667
laktyny ulega dramatycznym zmianom. Wzras- drugorzędowych cech płciowych, w tym szczegól-
ta ono ż wartości wyjściowej mniejszej niż nie nabłonka dolnych dróg moczowych i po-
2 ng/ml do powyżej 200 ng/ml w późnej fazie chwy. Ponadto ważnym problemem zdrowot-
ciąży. Wpływ wymienionych hormonów na nym u osób starszych jest osteoporoza; kobiety
syntezę białek mleka, w tym na laktoalbuminę, z ciężkim zanikiem masy kostnej wykazują
laktoglobulinę i kazeinę, zosta! szczegółowo niższe od normalnych stężenia estronu w osoczu
przebadany. Hormony te pobudzają syntezę krwi.
białek zwiększając ilość swoistych mRNA.
Przynajmniej w odniesieniu do kazeiny wzrost Syntetycznych agonistów i
ten jest skutkiem wzrostu transkrypcji genowej antagonistów używa się zarówno dla
i stabilizacji mRNA. promocji, jak i zahamowania
Progesteron, niezbędny dla różnicowania się zapłodnienia oraz dla zahamowania
zrazików gruczołu sutkowego, hamuje produk- wzrostu guzów
cję i wydzielanie mleka w zaawansowanej ciąży. Estrogeny. Wiele związków syntetycznych
Laktacja rozpoczyna się w chwili nagłego ob- wykazuje aktywność estrogenową oraz jedną
niżenia się stężenia tego hormonu po porodzie. lub kilka korzystnych cech farmakologicznych.
Również stężenie prolaktyny w osoczu obniża Większość modyfikacji, vw strukturze estroge-
się szybko po porodzie, sekrecja tego hormonu nów wprowadzono po to, by zmniejszyć prze-
ulega jednak stymulacji podczas każdego aktu mianę tych hormonów w wątrobie oraz, by
ssania brodawki sutkowej (p. rozdz. 46) pod- skuteczne było doustne ich podawanie. Jednym
trzymując przez to proces laktacji. W razie z pierwszych takich związków był dietylostyl-
zakazu karmienia piersią, laktacja stopniowo bestrol. Innymi przykładami takich steroidów
zanika. Można ją również szybko zakończyć o zmodyfikowanej strukturze są 17a-etynyloest-
podając pozajelitowo duże dawki androgenu, radiol i mestranol, używane jako doustne teki
zanim rozpoczęto karmienie piersią. antykoncepcyjne.
Ssanie brodawki piersiowej stymuluje rów-
nież uwalnianie się oksytocyny z tylnego płata
przysadki nerwowej. Oksytocyna obkurcza ko-
mórki mięśniowo-nabłonkowe otaczające prze-
wody zrazikowe, wyciskając w ten sposób mle-
ko z gruczołu sutkowego. Regulację syntezy
i wydzielania oksytocyny przedyskutowano
w rozdz. 46.
CH3O
r-C=CH
--OAc
Mesiranol
rodziny genowej receptorów steroidowych i ho- działu. Toteż tylkp wybrane przykłady tych
rmonów tgrczycy, omawianych w rozdz. 49. Jak zaburzeń są przedmiotem bliższego omówienia.
to przedstawiono na ryc. 49-3. każdy receptor Pierwotny hipogonadyzm jest następstwem
ma kilka domen czynnościowych. Steroidy wią- procesu chorobowego bezpośrednio uszkadza-
żą się z miejscami ligandowymi C-koricowego jącego jajniki. W następstwie tego uszkodzenia
obszaru cząsteczki receptorowej. To indukuje upośledzeniu ulega proces jajeczkowania lub(i)
zmianę konformacyjną umożliwiającą wiązanie czynność endokrynna gonady żeńskiej.
się receptora z DNA. Domena ER, wiążąca się Hipogonadyzm wtórny spowodowany jest wy-
z DNA, rozpoznaje sekwencję AGGTCAnnnT- padnięciem gonadotropinowej czynności przy-
GCCCT (jest to sekwencja odpowiedzi estroge- sadki mózgowej. Dysgeneza gonad (zespół Tur-
nowej — ERE — estrogen response element), nera) jest często spotykanym zaburzeniem gene-
natomiast domena PR — sekwencję GGTA- tycznym, charakteryzującym się kariotypem
CAnnnTGTTCT (jest to sekwencja odpowiedzi XO, występowaniem żeńskich narządów płcio-
progesteron owej — PRE — progesterone re- wych zarówno zewnętrznych, jak i wewnętrz-
sponse element). Interakcja receptora z DNA nych oraz nieprawidłowościami rozwojowymi
umożliwia różnym działającym w konfiguracji i opóźnionym pokwitaniem.
trans domenom każdego receptora oddziaływa- Wiele zespołów spowodowanych jest niepra-
nie na geny przylegające do obszarów odpo- widłowościami w zakresie ilości hormonów.
wiedzi hormonalnej. Wzmożona (lub zmniej- Najczęściej występuje zespól policystycznych jaj-
szona) aktywność swoistych genów wyraża się ników (zespół Steina-LeventhaEa), w którym na
zmienionym tempem syntezy swoistych bia- skutek nadprodukcji androgenow pojawiają się
łek, co przejawia się zmianą reakcji metabo- takie objawy jak hirsutyzm, otyłość, nieregular-
licznych. ne miesiączkowanie OTaz zmniejszona płod-
Cechy szczególne. Na uwagę zasługuje ność. Rzadko występujące guzy złożone z komó-
kilka faktów, dotyczących mechanizmu działa- rek Leydiga oraz jądrzaki (arrhenoblastoma)
nia omawianych hormonów: 1) receptory wią- wytwarzają testosteron. Guzy określone jako
żące hormony płciowe odznaczają się pewną ziarniszczaki (granulosa celi tumor) lub otocz-
nieswoistością, i tak progesteron wiąże się z re- kowiaki (thecoma) produkują estrony, zaś śród-
ceptorem androgenowym, przez co wykazuje jajnikowe guzy złożone z komórek nadnerczy
słabe działanie androgenowe, natomiast kilka (intraovarian adrenal rest tumor) — kortyzol.
androgenow wiąże się z receptorami estrogeno- Przetrwała tkanka trofoblastyczna jest przy-
wymi, przez co mogą naśladować działanie tych czyną łagodnego zaśniadu graniastego (mola
ostatnich na macicę; jak to pokazano na ryc. hydatidosa) mogącego ulec transformacji do
49-3, centralne sekwencje obszarów odpowiedzi złośliwego nabłoniaka kosmówkowego (chorio-
hormonalnej dla omawianych hormonów wy- carcinoma). Ostatnie dwa nowotwory wytwa-
kazują znaczne podobieństwo. Ten fakt tłuma- rzają ogromne ilości hCG. Oznaczanie radioim-
czy, dlaczego niektóre hormony wykazują dzia- munologiczne hCG wykorzystywane jest w dia-
łanie mieszane, tj. androgenowe, jak i proges- gnostyce wymienionych dwóch rodzajów nie-
tynowe lub estrogenowe; 2) estrogeny zwięk- bezpiecznych guzów oraz monitorowaniu sku-
szają liczbę zarówno receptorów estrogeno- teczności ich leczenia.
wych, jak i progesteronowych; 3) wydaje się, że
progesteron przyspiesza tempo obrotu włas-
nego receptora; 4) tak zwane słabe estrogeny,
np. estriol, podawane często działają jak est-
rogeny silne. PIŚMIENNICTWO
Ogólne
NIEKTÓRE ZABURZENIA ŻEŃSKIEGO Huggins C: Two principles in endocrine therapy of
UKŁADU ROZRODCZEGO WYKAZUJĄ cancer. Hormonedcpnval and hormone interferen-
ZWIĄZEK Z ANOMALIAMI ce. Ccmcer Res 1965,25:1163. O'MalLey BW:
HORMONALNYMI Steroid hormone action in eucaryotic
cells. / Clin Inrest 1984;74:307. Wilson JD et al:
Omawianie wszystkich zaburzeń żeńskiego The endocrioe control of małe
phenotypic development, Aust J Bioł Sci
układu rozrodczego przekracza ramy tego roz- 1983;36:101.
670 / ROZDZIAŁ 51
duktów odpadowych. We wszytkich tych funk- a cukrzycą sugerowali w 1909 r. Mayer oraz
cjach uczestniczą hormony przewodu pokar- wl917r. Sharpey-Schaffer. Taki związek został
mowego. jednak udowodniony dopiero w 1921 r. przez
Bantinga i Besta. Ci ostatni badacze użyli
kwaśnego etanolu do ekstrakcji czynnika wy-
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE spowego, który wykazywał silne działanie hipo-
glikemiczne. Czynnik ten nazwali insuliną. Szy-
Insulina jest pod wieloma względami modelo- bko przekonano się, że wyspy trzustkowe bydła
wym hormonem, który jako pierwszy uzyskano i świń zawierają insulinę, aktywną również
w stanie oczyszczonym i krystalicznym oraz u człowieka. W ciągu roku insulina znalazła
syntetyzowano metodami chemicznymi i bio- szerokie zastosowanie w leczeniu cukrzycy.
logii molekularnej. Badania nad jego biosyntezą Okazała się ona lekiem ratującym życie tych
dostarczyły podstaw dla koncepcji o występo- chorych.
waniu prohormonów (propeptydów). Insulina Fakt dysponowania dużymi ilościami insuli-
posiada ważne implikacje medyczne. Około 5% ny bydlęcej i świńskiej miał ogromny wpływ na
populacji w krajach rozwiniętych cierpi na dalsze badania biomedyczne dotyczące tego
cukrzyce, zaś dalsze 5% ludzi jest potencjalnie hormonu. Insulina była: 1) pierwszym białkiem
narażonych na rozwijanie się tej choroby. Cuk- dla którego udowodniono działanie hormonal-
rzyca jest skutkiem niedostatecznego działania ne, 2) pierwszym białkiem uzyskanym w postaci
insuliny spowodowanego niedoborem tego hor- krystalicznej (Abel, 1926), 3) pierwszym biał-
monu, lub też opornością tkanek na ten hor- kiem, dla którego określono sekwencję amino-
mon. Działanie glukagonu nasila cukrzyce, jeśli kwasową (Sanger i wsp., 1955), 4) pierwszym
jego działanie nie jest hamowane mechaniz- białkiem syntetyzowanym metodami chemicz-
mami wyrównawczymi. nymi (Du i wsp., Zahn, Katsoyanis — 1964), 5)
Opisano wiele zespołów chorobowych spo- pierwszym białkiem dla którego wykazano, że
wodowanych nadmiarem hormonów wydziela- produkowane jest pod postacią cząsteczki pre-
nych przez przewód pokarmowy. Diagnostyka kursorowej (Steiner i wsp. — 1967) oraz 6)
tych zespołów chorobowych może być trudna pierwszym białkiem uzyskanym technologią re-
z dwóch powodów: po pierwsze lekarz często kombinacji genetycznej do celów handlowych.
nie jest obeznany z symptomatologią tych ze- Pomimo tych licznych „pierwszych" pozycji
społów oraz, po drugie, objawy chorobowe o mechanizmie działania tego hormonu na
podawane przez chorego lub stwierdzane przez poziomie molekularnym wiadomo znacznie
lekarza mogą dotyczyć równocześnie wielu na- mniej niż w przypadku innych hormonów.
rządów. Hormony przewodu pokarmowego są
przedmiotem zainteresowania również z innego insulina jest polipeptydem
powodu, mianowicie^ wykazują one bliski zwią- heterodimerycznym
zek z neuropeptydamf. Insulina jest polipeptydem składającym się
z 2 łańcuchów, tj. z łańcucha A i B połączonych
ze sobą mostkami dwusiarczkowymi w pozyc-
HORMONAMI TRZUSTKI SĄ: jach A7 i B7 oraz A20 i B19. Trzeci, śródłań-
INSULINA, G LUK AGO IM, cuchowy mostek dwusiarczkowy łączy amino-
SOWIATOSTATYNA I kwasy A6 z Ali. U większości gatunków zwie-
POLIPEPTYD TRZUSTKOWY rząt wymienione 3 mostki dwusiarczkowe są
niezmienne, zaś łańcuchy A i B składają się z 21
Stężenie glukozy we krwi jest (łańcuch A) lub 30 (łańcuch B) aminokwasów.
regulatorem produkcji insuliny Kowalencyjna struktura insuliny ludzkiej (o
Rys historyczny. W latach sześćdziesią- masie cząsteczkowej 5 734) przedstawiona jest
tych ubiegłego stulecia Langerhans zidentyfiko- na ryc. 52-1. Dla porównania w tab. 52-2
wał wyspy trzustkowe, chociaż nie rozumiał przedstawiono podstawniki aminokwasowe dla
jeszcze ich funkcji, podobnie jak von Mering insulin różnych gatunków zwierząt (w porów-
i Minkowski. Ci ostatni badacze wykazali naniu do insuliny ludzkiej). Występowanie od-
w 1889 r„ że pankreatektomia jest przyczyną miennych aminokwasów dotyczy zarówno łań-
cukrzycy. Występowanie związku przyczyno- cucha A, jak i B, a szczególnie pozycji 8, 9 i 10
wego między czynnością wysp trzustkowych łańcucha A. Dowodzi to, że ten obszar sekwen-
HORMONY TRZUSTKI I ŻOŁADKOWO-JELITOWE / 673
n
Łańcuch A
Li-Val-Cys-C
Phe-Val-Asn-Gln-His-Leu-Cvs-Glv-Ser-His-Leu-V3l-Glu-Ala-Leu-Tvr-Leu-Val-Ćys-Gly-Glu-
1
2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21
Tabela 52-2. Różnice w strukturze insuliny pomię- określono determinanty aktywności biologicz-
dzy poszczególnymi gatunkami ssaków nej tego hormonu (ryc. 52-2). Hydrofobowy
Gatunek Różnice w sekwencji C-końcowy obszar łańcucha B uczestniczy rów-
aminokwasowej w stosunku nież w procesie dimeryzacji insuliny.
do insuliny ludzkiej
cji aminokwasowej nie jest krytyczny dla wy- Ryc. 52-2. Obszar cząsteczki insuliny niezbędny
stępowania działania biologicznego. Istnieje kil- dla jej aktywności biologicznej. Struktura schema
ka niezmiennych pozycji i sekwencji w strukturze tyczna insuliny uzyskana badaniem krystalograficz
nym. Pole zakreskowane oznacza obszary ciaste
insuliny. S$ nimi: 1) położenie wymienionych czki insuliny, od których najbardziej zależy aktyw
3 mostków dwusiarczkowych, 2) występowanie ność biologiczna tego hormonu. Reszty w pozycji
reszt hydrofobowych w obszarze C-koricowym B24 i B25 są najbardziej podatne na mutacje
łańcucha B oraz 3) niezmienność sekwencji wpływające na aktywność biologiczną insuliny.
aminokwasowej w obszarze N- i C-końcowym N-końce łańcuchów A i B zaznaczono znakiem
łańcucha A. Przez modyfikację chemiczną ( + ), zaś C-końce — znakiem {-), Według: Tager H,
i wprowadzenie swoistych aminokwasów do S.: Abnormal products of the human insulin gene;
wymienionych obszarów struktury insuliny Diabetes, 1984, 33,693, przerysowane za zezwole
niem autora pracy). ____________ __________
4 ■; Bioche
mia
674 / ROZDZIAŁ 52
Byc. 52-3. Struktura ludzkiej proinsuliny. insulina i peptyd C połączone są ze sobą w dwóch miejscach za
pośrednictwem łączników di peptyd owych. Po zadziałaniu enzymu trypsyn o podobne go {jasne strzałki)
i kilku kolejnych reakcjach katalizowanych przez enzymy karboksypeptydazopodobne (ciemne strzałki)
powstają heterodimeryczna cząsteczka insuliny oraz peptyd C.
HORMONY TRZUSTKI I ŻOŁĄDKOWO-JELITOWE / 675
Ryc. 52-5. Schemat struktury prekursorów peptydów spokrewnionych z insuliną. Obszary homologiczne
relaksyny, insuliny oraz czynnika wzrostowego insulinopodobnego (IGF) przedstawiono jako czarne
prostokąty. Sekwencję aminokwasów^ łączącą łańcuch B z łańcuchem A relaksyny lub insuliny oznaczono
prostokątami białymi. Te sekwencje ulegają „wyctęciu"(w miejscach zaznaczonych strzałkami) przy
przekształceniu prohormonu do właściwego dwuiańcuchowego hormonu. Sekwencję aminokwasową
czynnika wzrostowego insulinopodobnego, która odpowiada wymienionym peptydom łączącym
insuliny i relaksyny, lecz nie ulega „wycięciu" enzymatycznemu, zaznaczono prostokątem kropkowanym.
Dlatego czynnik wzrostowy insulinopoflobny jest hormonem jednołańcuchowym. (Według: Tager H. S.:
Abnormal products of The human insuiin gene; Diabetes 1984, 33, 693, za zezwoleniem).
HORMONY TRZUSTKI I ŻOŁĄDKOWO-JELITOWE / 677
podobne, chociaż wykazują znaczną homologię insuliny. Progowe stężenie glukozy, przy któ-
z insuliną i relaksyną w zakresie struktury rym dochodzi do pobudzenia sekrecji insuliny,
pierwszorzędowej, nie mają zasadowego dipep- wynosi 4,4—5,5 mmol/1 (80—100 mg/dl), zaś
tydu na końcach segmentu łączącego, co spra- maksymalne wydzielanie tego hormonu wystę-
wia, że są niepodatne na rozszczepienie przez puje przy glikemii wynoszącej 16,7—27,8 mmol/1
odpowiednie enzymy proteolityczne i są hor- (300—500 mg/dl).
monami jednołańcuchowymi. Zaproponowano dwie różne hipotezy tłuma-
czące regulację sekrecji insuliny przez glukozę.
Wyizolowano ludzki gen insuliny Według jednej hipotezy glukoza wiąże się z re-
Ludzki gen insulinowy zlokalizowany jest na ceptorem umiejscowionym prawdopodobnie
krótkim ramieniu chromosomu 11 (ryc. 52-6). w błonie plazmatycznej komórek B, aktywując
U większości ssaków stwierdza się ekspresję w ten sposób mechanizm uwalniania insuliny.
tylko pojedynczego genu insulinowego, wyka- Druga hipoteza zakłada, że czynnikiem regulu-
zującego podobną organizację jak gen ludzki. jącym sekrecję insuliny są środkomórkowe me-
tabolity lub tempo ich przepływu przez okreś-
lony szlak metaboliczny, np. przez cykl pen-
1i
■
krótki okres półtrwania insuliny wynoszący jest omawiany bardziej szczegółowo w dalszych
w normalnych warunkach mniej niż j—5 min. częściach tego rozdziału.
Głównymi narządami uczestniczącymi w prze- Wielomocz (poliuria). wzmożone pragnienie
mianie insuliny są wątroba, nerki i łożysko. (polidypsja) oraz utrata masy ciała pomimo
50% insuliny zawartej we krwi ulega kliren- adekwatnego odżywiania kalorycznego są głów-
sowaniu przez wątrobę po jednorazowym jej nymi objawami niedoboru insuliny. Jak wytłuma-
przejściu przez ten narząd. Za przemianę in- czyć taki stan rzeczy? U osób zdrowych stężenie
suliny odpowiedzialne są mechanizmy, w których glukozy w osoczu krwi rzadko przekracza 6,7
uczestniczą dwa układy enzymatyczne. Pierwszy mmol/1 (120 mg/dl). Z reguły znacznie wyższe
z nich zawiera proteazę występującą w wielu stężenia spotykane są u chorych, u których
tkankach, natomiast w najwyższym stężeniu działanie insuliny jest niedostateczne (ryc. 52-8).
w ww. narządach. Proteazę tę oczyszczono
z mięśni szkieletowych. Wykazano, że jest ona
zależna od grup sulfhydrylowych i aktywna 40
- ■
Dysocjacja
U zdrowego człowieka około połowa spoży-
tej glukozy jest pf żekształcana w energię w szla-
ku glikolkycznym, zaś dalsza połowa zostaje
zmagazynowana pod postacią tłuszczów i gliko-
genu. Glikoliza zmniejsza się, jeśli nie ma in-
suliny, równocześnie zahamowane zostają ana-
boliczne procesy glikogenogenezy i lipogenezy.
Rzeczywiście u chorego na cukrzycę z niedobo-
rem insuliny zaledwie 5% spożytej glukozy
ulega konwersji do tłuszczów.
Insulina nasila procesy glikolityczne zwięk-
© Transport szając aktywność i stężenie kilku głównych
U Kłady —
enzymów tego szlaku metabolicznego w tym
t ran sportowe glukokinazy, fosfofruktokinazy i kinazy piro-
glukozy gronianowej. Wzrost glikolizy nasila utylizację
glukozy, przez co pośrednio zmniejsza napływ
glukozy do osocza. Insulina obniża również
aktywność glukozo-6-fosfatazy, enzymu wystę-
pującego w wątrobie, lecz nieobecnego w mięś-
niach. Ponieważ glukozo-6-fosfo ran nie jest
w stanie przejść przez barierę błony plazmatycz-
aej, dochodzi, w wyniku hamującego działania
insuliny na glukozo-6-fo sfatazę, do zatrzyma-
nia glukozy w obrębie komórek wątrobowych.
Insulina pobudza lipogeneze w tkance tłusz-
Błona czowej 1) dostarczając acetylo-CoA i NADPH
© Połączenie plazmatyczn a niezbędnych do syntezy kwasów tłuszczowych,
2) podtrzymując normalną aktywność karbok-
Rya. 52-9. Translokacja transporterów glukozo- sylazy acetylo-CoA katalizującej konwersję ace-
wych przez insulinę (Według: Karnieti E, i wsp.: tylo-CoA do malonylo-CoA oraz 3) dostar-
Insulin-stimulated translocation of glucose trans- czając glicerolu niezbędnego do syntezy trigli-
port systems in the isolated adipose celi; J. Biol.
Chem. 1981, 256, 4772, za zezwoleniem, dzięki cerydów. W niedoborze insuliny aktywność
uprze/mości S. Curshman). wszystkich wymienionych enzymów jest obni-
żona, przez co spada nasilenie lipogenezy. Inną
przyczyną obniżonej lipogenezy w stanach nie-
doboru insuliny są wolne kwasy tłuszczowe
Insulina wzmaga również napływ do komó- uwalniane w dużych ilościach przez kilka hor-
rek, szczególnie mięśniowych, aminokwasów, monów, normalnie blokowanych przez insuli-
potasu, jonów wapniowych, nukleozydów i fos- nę. Wzrost stężenia wolnych kwasów tłusz-
foranów nieorganicznych. To działanie insuliny czowych jest przyczyną hamowania ich własnej
jest niezależne od jej wpływu na dokomórkowy syntezy mechanizmem sprzężenia zwrotnego
transport glukozy. (poprzez hamowanie karboksylazy acetylo-Co-
Wpływ na utylizację glukozy. Insulina A). Efekt netto insuliny na tkankę tłuszczową
wpływa na śród komórkowe zużytkowanie glu- ma więc charakter anaboliczny.
kozy za pośrednictwem wielu mechanizmów Wpływ insuliny na utylizację glukozy obej-
omawianych niżej. muje jeszcze inny proces anaboliczny. W wąt-
robie i mięśniach szkieletowych insulina pobu-
dza konwersję glukozy do glukozo-6-fosforanu,
Przekształco rta
>w energię ulegającego z kolei izomeryzacji do glukozo-t--
Glukoza (w procesie fosforanu i wbudowaniu do glikogenu przez
wspożytych glikolizy) syntazę glikogenową. Ta ostatnia jest aktywo-
pokarmach 'Przekształcana wana przez insulinę. Ten wpływ insuliny jest
w tłuszcze ► pośredni i ma dwoisty charakter. Insulina ob-
Przekształcana niża śródkomórkowe stężenie cAMP aktywując
w glikogen
680 / ROZDZIAŁ 52
Glukoza Tłuszcze
(tfcanka
tłuszczowa)
/
ł y
Acylo-CoA
T
Fosforan trlozy
i ■*- -
Amino-
kwasy
<■ "' *S Wzmożona llpollza
// Trlacylogllceroi
Wzmożona gllkogenollza Fosfoenolopirogronian I i
i
ł PI rogron
------» Upośledzania glikollzy, syntezy ian
I
gllkogenu i utylizacji aoetylo-CoA
Acetyio-
■■^ Wzmożona glukoneogsneza *•*. CoA
T
Cykl kwasu Ketokwasy
cytrynowego (hlperKetonacnia)
Cylrynian
Ketokwasy w moczu
r
(keton uria)
a-Ketoglutaran
Amlnolwasy
Bye. 52-10. W ciężkim niedoborze insuliny dochodzi do nasilenia lipolizy. Znajduje to swoje odzwiercied-
lenie we wzroście stężenia triacytoglicerolu (triglicerydów) we krwi (hiperlipidemia). Małe ilości
acetylo-CoA są metabolizowane w cyklu kwasu cytrynowego (cyklu kwasów trikarboksylowych),
pozostała zaś część ulega konwersji do ketokwasów wyrażającej się ketonemią i ketonurią. Ponieważ
glikoliza jest zahamowana, powstały w wyniku glikogenolizy glukozo-6-fosforan (G-6-P) ulega prze-
kształceniu do gfukozy. Proces ten, wraz ze wzmożoną glukoneogenezą, jest przyczyną hiperglikemii.
Wzmożona glukoneogeneza spowodowana jest zwiększonym napływem aminokwasów (pochodzących
z katabolizmu białkowego) oraz wzrostem aktywności karboksykinazy fosioenolopirogronianowej
(PEPCK), Wszystkie wymienione procesy ulegają odwróceniu pod wpływem insuliny.
zwierciedlającą kierunki zmian kilku krytycz- niem glukozy, ani też z wbudowywaniem tych
nych szlaków metabolicznych uwarunkowa- aminokwasów do białek. Przyjmuje się, że
nych nieobecnością tego hormonu. wpływ insuliny na syntezę białek w mięśniach
Wpływ na przemianę białek. Insulina szkieletowych i w mięśniu sercowym realizowa-
generalnie wykazuje wpływ anaboliczny na ny jest na poziomie translacji mRNA.
przemianę białek pobudzając ich syntezę i ha- W ostatnich latach wykazano, że insulina
mując degradację. Insulina pobudza pobieranie wpływa na syntezę swoistych białek powodując
aminokwasów obojętnych przez mięśnie, przy zmiany odpowiednich mRNA. Działanie in-
czym działanie to nie jest sprzężone z pobiera- suliny, które może ostatecznie tłumaczyć wpływ
682 / ROZDZIAŁ 52
tego hormonu na aktywność lub ilość swoistych PDGF i EGF, wykazuje aktywność kinazy
białek, jest przedmiotem dyskusji dalszej części tyrozynowej. Interesujący jest fakt, że co naj-
tego rozdziału. mniej 10 produktów onkogenów, spośród któ-
Wpływ na podziały komórkowe. In- rych wiele jest podejrzanych o działanie pobu-
sulina pobudza mnożenie się licznych komórek dzające podział złośliwych komórek nowotwo-
w hodowlach oraz może uczestniczyć w regula- rowych, jest również kinazami tyrozynowymi.
cji wzrostu in vivo. W badaniach dotyczących Komórki ssaków zawierają analogi tych on-
regulacji procesów wzrostowych najczęściej kogenów (protoonkogeny), które mogą uczest-
używa się hodowli fibroblastów. W takich ko- niczyć w podziale normalnych komórek. Za
mórkach insulina nasila działanie czynnika słusznością takiego poglądu przemawiają nie-
wzrostowego fibroblastów (FGF), czynnika dawne obserwacje, że dodanie PDGF lub ko-
wzrostowego pochodzenia płytkowego mórek z zatrzymaniem wzrostu (uwarunkowa-
(PDGF), naskórkowego czynnika wzrostowego nym niedoborem insuliny) do hodowli normal-
(EGF), estrów forbolowych pobudzających no- nych komórek nasila ekspresję co najmniej
wotwory, prostaglandyny F^PGF^), wazo- 2 produktów p roto onkogenów, tj. c-fos i c-myc.
prcsyny i analogów cAM P. pobudzając progre-
sję cyklu komórkowego zatrzymanego w fazie Działanie insuliny zostało wyjaśnione
G,. Działanie insuliny rozpoczyna się z chwilą
Nowa frapująca dziedzina badań dotyczy wiązania się tego hormonu ze swoistym recep-
aktywności kinazy tyrozynowej. Receptor in- torem glikoproteinowym umiejscowionym na
sulinowy, podobnie jak receptor dla peptydów powierzchni komórek docelowych. Skutki dzia-
pobudzających wzrost, w tym również dla łania tego hormonu (ryc. 52-11) mogą wystąpić
Insulina
Transpo
rt
gluKozy
Wzrost
i replikac|a
komórek
w ciągu sekund lub minut (wpływ insuliny na stawiono uderzające podobieństwa miedzy 3 re-
transport', fosforylację białek, aktywację lub ceptorami wykazującymi różne funkcje. Rze-
hamowanie enzymów, syntezę RNA) lub po czywiście kilka obszarów podjednostki p wyka-
kilku godzinach (synteza białek i DNA, wzrost zuje homologię w zakresie sekwencji amino-
komórek). kwasowej z receptorem EGF.
B^cejstojLinsulinc-wy przebadano szczegóło- Receptor insulinowy ulega nieustannej syn-
wo, używając technik biochemicznych i rekom- tezie i degradacji i wykazuje okres półtrwania
binacji DNA, Jest on heterodimerem złożonym wynoszący 7—12 h. Receptor jest syntetyzowa-
z .dwóchi rjodjednostek. określanych jako a i p, ny w siateczce śródplazmatycznej szorstkiej
o konfiguracji oti-p^ połączonych ze sobą wią- jako jednołańcuchowy peptyd, po czym ulega
zaniami -dwusiarczkowymi (ryc. 52-12). Oby- szybkiej glikozylacji w aparacie Golgiego. Pre-
dwie pod jednostki są obficie glikozylowane, zaś kursor ludzkiego receptora insulinowego składa
odszczepienie od nich kwasu sjalowego i galak- się z 1 382 aminokwasów. Jego masa cząstecz-
tozy zmniejsza wiązanie insuliny i aktywność kowa wynosi 190 000. Ulega on rozszczepieniu
tego hormonu. K.aida z wymienionych podjed- z wytworzeniem „dojrzałych" podjednostek
nostek glikoproteinowych wykazuje wyjątkową a i p. Gen kodujący ludzki receptor insulinowy
strukturę i czynność. Ppdjednostka cc (o masie zlokalizowany jest na chromosomie 19.
cząsteczkowej 135 000) położona jest całkowicie Receptory insulinowe występują na powierz-
pozakomÓĘkgwjp, ^iaże ona insulinę prawdo- chni większości komórek ssaków, w ilości do
podobnie przez domenę bogatą w cysteinę. 20 000 na jedną komórkę, często również na
Podjednos^aJ} (o masie cząsteczkowej 95 000) komórkach, których nie uważa się za typowe
jest białkiem przezbłonowym, pełniącym drugą komórki docelowe dla tego hormonu. Insulina
ważną funkcję receptora (p. rozdz. 45), tj. wywiera wpływ na wiele dobrze poznanych
przekaźnika sygnału. Część cyloplazmatyczna procesów metabolicznych i uczestniczy w proce-
lej podjcdnostki wykazuje aktywność kinazy sach wzrostu i rephkacji komórek (patrz wyżej),
tyrozynowej oraz posiada obszar o właściwoś- w organogenezie i różnicowaniu tkanek u pło-
ciach autofosforylujących. Obydwa te obszary dów oraz w procesach naprawczych i regenera-
uczestniczą w transdukcji sygnału i działaniu cyjnych. Struktura receptora insulinowego oraz
insuliny (p. niżej). Na rycinie 52-12 przed- zdolność różnych insulin do wiązania się z rece-
FRAGMENT
RECEPTORA
POŁOŻONY
POZAKOMORKOWO
COOH
CYTOPLAZMATYCZNY
FRAGMENT RECEPTORA )
O
OO H
Ryc. 52-12. Schemat struktury receptorów LDL, EGF i insulinowego. N-koniec każdego z tych
receptorów znajduje się w po z a kom orko wo położonej części cząsteczki. Prostokąty oznaczają sekwencje
aminokwasowe bogate w cysteinę, wiążące hormon. Każdy receptor posiada krótką domenę (złożoną z ok.
25 aminokwasów) przenikającą błonę plazmatyczną (zaznaczoną jako pole zakreskowane) oraz domenę
śródkomórkową o zmiennej długości. Receptor EGF i insulinowy wykazują aktywność kinazy tyrozynowej
związanej z domeną cytoplazmatyczną (zaznaczoną kółeczkami) oraz miejsca autofosforyfacji położone
w tym obszarze receptora. Receptor insulinowy jest heterodimerem. Jego podjednostki związane są ze
sobą przez wiązania dwusiarczkowe (zaznaczone jako kreski poziome),
________________________________________________________________________________
684 / ROZDZIAŁ 52
ptorem i wywołania reakcji biologicznych są receptor insuliny). Żadna z tych cząsteczek nie
praktycznie identyczne we wszystkich komór- wytrzymała rygorów sprawdzających.
kach i u wszystkich gatunków zwierząt. Dodać Aktualnie zainteresowanie koncentruje się na
jednak należy, że insulina świńska jest 10—20-- obserwacji, że sam receptor insuliny jest en-
krotnie bardziej skuteczna niż proinsulina świ- zymem insulino wrażliwym, ponieważ ulega au-
ńska, zaś ta ostatnia jest 10—20-krotnie bar- to fosfory lacj i w chwili związania się z insuliną.
dziej efektywna niż insulina świnki morskiej Funkcję fosforylacji przypisuje się podjednostce
nawet u tego gatunku zwierząt. Sugeruje to p, która działa jak kinaza białek przenosząc
oczywiście bardziej konserwatywny charakter resztę y-fosforanową ATP na resztę tyrozylową
struktury receptora insulinowego niż samej in- podjednostek p (ryc. 52-12). Insulina zwiększa
suliny. Vmax tej reakcji enzymatycznej,
W chwili wiązania się insuliny z receptorem Fosforylacja tyrozyny jest zjawiskiem nie-
zachodzą następujące zjawiska: 1) dochodzi do zwykłym w komórkach ssaków (fosfo tyrozyna
zmian konformacyjnych receptora, 2) receptory stanowi zaledwie 0,03% fosforylowanych ami-
łączą się ze sobą tworząc mikroagregaty, 3) nokwasów normalnej komórki) i możliwe, że
receptor ulega internalizacji oraz 4) wyzwolony nie jest to przypadkiem, że receptory EGF,
zostaje jeden lub kilka sygnałów. Znaczenie PDGF i IGF-I wykazują również aktywność
zmian konformacyjnych jest nieznane, zaś inter- kinazy tyrozynowej. Uważa się, że aktywność
nalizacja receptora jest zapewne wyrazem dzia- kinazy tyrozynowej stanowi istotny czynnik
łania mechanizmu regulującego stężenie i obrót w działaniu licznych produktów onkogenów
receptorów. W stanach przebiegających z du- wirusowych. Relację tej kinazy tyrozynowej do
żym stężeniem insuliny w osoczu krwi, np. komórkowych analogów wykazujących podob-
w otyłości lub akromegalii, liczba receptorów ne właściwości pobudzające wzrost zarówno
insulinowych jest obniżona, zaś tkanki docelo- złośliwych komórek nowotworowych, jak i ko-
we (tarczowe) są mniej czułe na działanie in- mórek normalnych omówiono wyżej. W miarę
suliny. Ten proces zmniejszenia się liczby recep- poznawania struktury ujawniono występowa-
torów (down reguł a ti on) jest spowodowany ich nie homologii wysokiego stopnia między recep-
internalizacją, tj. procesem, w którym komplek- torami i onkogenami, np. między receptorem
sy złożone z insuliny i receptora wnikają do EGF a onkogenem erb-B, między receptorem
komórki na zasadzie endocytozy, pod postacią PDGF a onkogenem v-sis oraz między recep-
pęcherzyków pokrytych białkami klatrynowy- torem insulinowym a onkogenem v-ros.
rai (p. rozdz, 41). Proces „down regulation" Nie udowodniono, by kinaza tyrozynową
częściowo tłumaczy oporność na insulinę wy- uczestniczyła w transdukcji sygnału. Jej udział
stępującą w otyłości i cukrzycy typu II. w tym procesie mógłby polegać na fosforylacji
swoistego białka rozpoczynającego działanie
Dotychczas nie oRreślono insuliny, na inicjacji kaskady fosforylacji-defos-
śródkomórkowego (śródkomórk forylacji, na indukowaniu zmiany niektórych
owych) przekaźnika właściwości błony komórkowej lub na tworze-
(przekaźników) działania insuliny niu produktu związanego z błoną komórkową,
Pomimo że mechanizm działania insuliny jest np. glikanu fosfoinozytolowego.
przedmiotem badań od 60 lat, w dalszym ciągu
nie wyjaśniono pewnych krytycznych jego ele- Reakcje fosforylacji i defosforylacji
mentów, takich jak istoty śródkomórkowego białek uczestniczą w niektórych
sygnału tego hormonu. Pod tym względem działaniach insuliny
insulina nie jest wyjątkiem, nie zidentyfikowano Wieie skutków metabolicznych insuliny,
bowiem również śródkomórk owych pośredni- szczególnie te, które następują szybko, są wyni-
ków dla wieiu innych hormonów (p. tab. 45-1). kiem reakcji fosforylacji i defosforylacji białek,
Zaproponowano cały szereg różnych cząsteczek zmieniających z kolei aktywność enzymatyczną
jako drugiego przekaźnika działania insuliny. tych ostatnich. Listę enzymów podlegających
Wśród nich należy wymienić samą insulinę, takim reakcjom przedstawia tab. 52-3. W nie-
wapń, cykliczne nukleotydy (cAMP, cGMP), których przypadkach insulina zmniejsza stęże-
H2O2, peptydy pochodzenia'błonowego, błono- nie środkom orkowe cAMP (aktywując fosfo-
we glikany ibsfoinozytoiowe, jedno wartościo- diesterazę cAMP), w wyniku czego zmniejsza
we kationy oraz kinazę tyrozynową (tj. sam się aktywność cAMP-zależnej kinazy białek.
HORMONY TRZUSTKI ! ZOŁĄDKOWO-JELITOWE / 686
Tabela 52-3. Enzymy, których stopień fosforylacji i aktywności utega zmianie pod wpływem insuliny*
Enzym Zmiana aktywności Możliwy mechanizm
Przemiana cAMP
F osłod testera za
{niska wartość K ) Wzrost Fosforylacja
Kinaza białek Sprzężenie receptora
(cAMP-zalezna) Spadek z podjednostkami C
Przemiana glikogenu
Syntaza glikogenowa Wzrost Defosforylacja
Kinaza fosforylazowa Spadek Defosforylacja
Fosfory laza Spadek Defosforylacja
Glikoliza i glukoneogeneza
Dehydrogenaza pirogronianowa Wzrost Defosforylacja
Kinaza pirogronianowa Wzrost Defosforylacja
6-Fosfofrukto-2-kinaza Wzrost Defosforytacja
Fru ktozo - 2,6 - b isf osf ata za Spadek Defosforylacja
Przemiana lipidowa
Ka r b oksy) aza acety 1 o - C o A Wzrost Fosforylacja
Reduktaza hydroksy mety logi uta ryf o- CoA Wzrost Defosforylacja
Lipaza triacylogticerolowa Spadek Defosforylacja
Inne
Kineza tyrozyn owa Fosforylacja
(receptor insulinowy)
* Według Denton R.M. i współ.: Apartial viewof themechanism of insulin action; Diabetologia 1981,
21, 347, w modyfikacji autora rozdziału, za pozwoleniem.
Przykładami takiego działania są syntaza gliko- struktury tych białek. Insulinie przypisuje się
genowa i fosforylaza. W innych przypadkach również rolę w procesie translacji mRNA, głów-
działanie insuliny jest niezależne od cAMP nie na podstawie wyników badań nad rybo
i polega na aktywacji (jak w przypadku recep- somalnym białkiem S6 stanowiącym składową
tora insulinowego, w którym insulina aktywuje rybosomalnej podjednostki 40S. Taki mecha-
kinaze tyrozynową stanowiącą część łańcucha nizm działania dotyczy wpływu insuliny na
P tego receptora) lub hamowaniu innych kinaz syntezę białek w wątrobie, mięśniach szkieleto-
białek (p. tab. 45-5), lub też, co zdarza się wych i w mięśniu sercowym.
częściej, na stymulacji fosfataz fosfoprotein.
Defosforylacja zwiększa aktywność licznych Ważnym działaniem insuliny jest
enzymów kluczowych (tab. 52-3). Te modyfika- jej wpływ na ekspresję genów
cje kowaiencyjne umożliwiają prawie natych- Dotychczas omawiane przykłady działania
miastowe zmiany aktywności enzymów. insuliny zachodzą w błonie plazmatycznej lub
w cytopiaztnie. Insulina wpływa także na swois-
Insulina wpływa na proces te procesy w jądrach komórkowych, przypusz-
translacji mRIMA czalnie za pośrednictwem śród komórkowego
Wiadomo, że insulina wpływa na aktywność mediatora. Enzym — karboksykinaza fosfoeno-
lub ilość co najmniej 50 białek występujących lopirogronianowa (PEPCK) katalizuje główny
w różnych tkankach, przy czym wiele jej efek- etap glukoneogenezy decydujący o tempie tego
tów jest wynikiem modyfikacji kowalencyjnej procesu. Insulina hamuje syntezę PEPCK i, co
686 / ROZDZIAŁ 52
za tym idzie, również glukoneogeneze. Nowsze Tabela 52-4. Informacyjne RNA regufowane przez
badania wykazały, że tempo transkrypcji genu insulinę
PEPCK zmniejsza się w ciągu kilku minut po
dodaniu insuliny do hodowli komórek wąt- Enzymy śród komórkowe
robiaka(ryc. 52-13). Hamowanie A m i n ot ra n sf e ra za tyrozynowa*
0.5 procesu trans- Karboksykinaza fosfoenolopirogronianowa*
3,0 Syntaza kwasów tłuszczowych
100 Kinaza pirogronianowa*
Dehydrogenaza glicerolo-3-fosf ora nowa*
Detiydrogenaza 1 -gliceraldehydowa*
Glukokinaza
Białka sekrecyjrte i enzymy
Albuminy*
Adypsyna* Amylaza*
a^-Globułina
Hormon wzrostu*
Białka uczestniczące w reprodukcji
Albumina jaja kurzego
Kazeina*
Białka strukturalne
1.0 1.5 2.0 2.5
8-Krystalina
Czas po dodaniu Insuliny (h)
Inne białka
Ryc. 52-13. Wptyw insuliny na transkrypcję swoi-
stych genów. Dodanie insuliny do hodowli komó- Wątroby (g33, itd.)
rek wątrobiaka H411E powoduje szybki spadek Tkanki tłuszczowej
tempa transkrypcji genu PEPCK, W wyniku takiego Mięśnia sercowego
działania stwierdza sie spadek ilości pierwotnego Mięśni szkieletowych
transkryptu w jądrze komórkowym oraz dojrzałego
mRNA kodującego PEPCK, Tempo syntezy PEPCK * Insulina reguluje tempo transkrypcji swoistych
spada po obniżeniu się ilości cyloplazmatycznego mRNA,
mRNA kodującego PEPCK. (Według Sasaki K.
i wsp.: Multihormonal regulation of phosphoenol-
pyruwate carboxykinase gene transcription; J. Biol. stepujących w wątrobie, tkance tłuszczowej,
Chern. 1984, 259, 15242, za pozwoleniem). mięśniach szkieletowych i w mięśniu sercowym,
nie zostało jeszcze zidentyfikowanych (tab. 52--
4). W kilku przypadkach wiadomo, że hormon
krypcji jest przyczyn£Vpadku ilości pierwo-
ten wpływa na transkrypcję genu.
tnego transkryptu oraz dojrzałego mRNA ko-
Insulina wpływa na syntezę: 1) enzymów nie
dującego PEPCK (mRNAPEPCK), co w następstwie
opuszczających komórek, 2) enzymów i białek
prowadzi do zmniejszonego tempa syntezy
wydzielanych przez komórkę oraz 3) białek
PEPCK. To działanie insuliny zachodzi przy
strukturalnych (tab, 52-4). Wymienione skutki
fizjologicznych stężeniach tego hormonu w su-
działania insuliny występują w licznych narzą-
rowicy (10~12 do 10~9 mol/l). Pośredniczy
dach i tkankach oraz u wielu gatunków zwie-
w nim receptor insulinowy. Działanie to wydaje
rząt. W chwili obecnej wpływ insuliny na regula-
się być spowodowane zmniejszonym nasileniem
cję transkrypcji swoistych mRNA jest dobrze
inicjacji transkrypcji mRNAPEPCK.
udokumentowany. Znaczenie tego mechanizmu
Pomimo że badania nad regulacją syntezy
działania insuliny modulującego aktywność en-
PEPCK byty pierwszymi, w których udowod- zymów jest równoważne działaniu tego hor-
niono wpływ insuliny na proces transkrypcji
monu mechanizmem fosforylacji/defosforyla-
genu, nie są one już jedynymi tego rodzaju. cji. Wpływ insuliny na proces transkrypcji genu
Rzeczywiście wydaje się, że jeden z ważniejszych
można tłumaczyć jej działaniem na embriogene-
mechanizmów działania insuliny polega na re- zę oraz różnicowanie, wzrost i replikację komó-
gulacji syntezy mRNA, Insulina wpływa na
rek.
wiele swoistych mRNA, choć wiele mRNA
będących pod wpływem tego hormonu a wy-
HORMONY TRZUSTKI I ŻOŁĄDKOWO-JELITOWE / 687
Liczba aminokwasów 51 70 67
Miejsce produkcji Komórki B wysp Wątroba i inne tkanki Różne tkanki
trzustkowych
Regulacja stężenia Glukozę Hormon wzrostu, Nieznany czynnik
we krwi przez stan odżywiania
Stężenie w osoczu 0,3-2 ng/ml Rząd wielkości ng/ml Rząd wielkości ng/ml
Białka wiążące w osoczu Nieobecne Obecne Obecne
Główna rola fizjologiczna Kontrola przemiany Wzrost kości i Nieznana (może uczestni-
materii chrząstek czy w rozwoju zarodka)
688 / ROZDZIAŁ 52
lanie wykazuje pewną swoistość hormonalną diametralnie różne od insuliny, która hamuje
i tkankową. I tak glukagon nie wywiera żad- transkrypcję genu kodującego PEPCK. Inne
nego wpływu na glikogenolizę w mięśniach, przykłady przedstawione są w tab. 52-7. Skut-
podczas gdy adrenalina jest pod tym względem kiem działania glukagonu w wątrobie jest zwię-
aktywna zarówno w mięśniach, jak i w wąt- kszone wytwarzanie glukozy. Ponieważ więk-
robie. szość powstałej glukozy opuszcza wątrobę,
Zwiększone stężenie cAMP w komórkach w osoczu krwi stwierdza się wzrost stężenia tego
wątrobowych pobudza konwersję aminokwa- cukru po podaniu glukagonu.
sów w glukozę indukując syntezę licznych en- Glukagon jest silnym czynnikiem lipolitycz-
zymów szlaku glukoneogenetycznego. Głów- nym. Podwyższa on stężenie cAMP w adypocy-
nym enzymem tego 'szlaku jest PEPCK. Gluka- tach, przez co aktywuje lipazę wrażliwą na
gon, za pośrednictwem cAMP, zwiększa tempo działanie hormonów. Uwolnione pod wpływem
transkrypcji mRNA genu kodującego PEPCK, lipazy kwasy tłuszczowe mogą zostać przekszta-
i tym samym syntezę PEPCK. Jest to działanie łcone do związków ketonowych, tj. acetooctanu
i p-hydroksymaślanu. Jest to ważny aspekt
przemiany materii u chorych na cukrzycę, po-
Tabela 52-7. Indukcja lufa represja enzymów przez nieważ stężenia glukacgnu w osoczu krwi są
insulinę lub glukagon* zawsze podwyższone w stanach niedoboru in-
suliny.
Indukcja enzymów przez wysoki iloraz in-
sulino -glukagonowy (l/G) oraz ich represja
przez niski iloraz I/G
SOMATOSTATYNA HAMUJE
Glukokinaza WYDZIELANIE HORMONU WZROSTU
Enzym rozszczepiający cytrynian
Karboksylaza acetylo-CoA
(GH)
Reduktaza HMG-CoA
Kinaza pirogronianowa Somatostatyna została po raz pierwszy wyi-
6-Fosfofrukto-1 -kinaza zolowana z pod wzgórza jako czynnik hamujący
6-Fqsfo1rukto-2-kinaza (fruktozo-2,6-bisfos1ataza) sekrecję hormonu wzrostu. Jest to cykliczny
peptyd syntetyzowany w komórkach D wysp
Indukcja enzymów przez niski iloraz l/G i ich
represja przez wysoki iloraz l/G
trzustkowych pod postacią dużego prohormo-
nu o masie cząsteczkowej 11 500. Tempo trans-
Glukozo-6-fosfataza krypcji genu prosomatostatynowego znacznie
Karboksykinaza fosioenolopirogronianowa (PEPCK) się zwiększa pod wpływem cAMP. Prohormon
Fruktozo-1,6-bisfosfataza ulega najpierw przekształceniu do peptydu zło-
* Według: Karam J, H., Salber P. R., Forsham P. żonego z 28 aminokwasów, a następnie do
H.: Pancreatic hormones and diabetic mellitus; w: cząsteczki o masie cząsteczkowej 1640 składają-
Basie and Ctinical Endocrino/ogy. Wyd. II, pod cej się z 14 aminokwasów (ryc. 52-14). Wszyst-
redakcją Greenspan F. S., Forsham P. H., Appleton kie postacie prekursorowe somatostatyny wy-
and Lange, 1986, w niewielkiej modyfikacji, za kazują aktywność biologiczną.
pozwoleniem.
] 10
aiukaoon NHj-His-Ser-Gbi-Gly-Trir — Phe— Thr-Ser-Asp-Tyr —
1
1 »
Ser — Lys — Tyr — Leu — Asp — Ser — Arg — Ang — Ala — Gin —
81 23
Asp — Phe — Val — Gtn — Trp — Leu — Met — Asn — Thr — COOH
1 ID
Somatostatyna NH2— Ala — Gly — Cys— Lys— Asn — Phe— Phe— Trp — tys — Thr-
11 14
Phe - Thr - Ser - Cys - COOH
44 — Bi ochemia
690 / ROZDZIAŁ 52
we występują w nerwach unerwiających tkanki wspólną cechą tych ostatnich hormonów jest
przewodu pokarmowego, nie jest zaskocze- bardzo krótki okres ich trwania, co sugeruje, że
niem, że większość z nich występuje również nie odgrywają one roli fizjologicznej w osoczu
w ośrodkowym układzie nerwowym. krwi.
.
CZĘŚĆ VI Zagadnienia
wybrane
ne w wodzie, nadmiar ich jest wydalany z mo- wą np. pirogronianu (ryc. 19-5). Tak powstały
czem. Tylko rzadko kumulują się w ustroju związek addycyjny ulega dekarboksylacji, usu-
osiągając stężenia toksyczne. Z tych też przy- wającej CCV Reakcja ta jest katalizowana przez
czyn ich magazynowanie w ustroju jest ograni- kompleks wieloenzymatyczny określany jako
czone (z wyjątkiem kobalamin), co sprawia, że kompleks dehydrogenazy pirogronianowej
muszą one być dostarczane regularnie. (szczegóły — p. rozdz. 19).
Dekarboksylacja oksydacyjna a-ketoglutara-
nu do sukcynylo-CoA i C02 (p. rozdz. 18) jest
TIAMINA katalizowana przez kompleks enzymatyczny,
który jest strukturalnie podobny do kompleksu
Tiamina składa się z pochodnej pirymidyno- dehydrogenazy pirogronianowej. Również w tej
wej i tiazolowej. Są one ze sobą połączone przez reakcji difosforan tiaminy dostarcza stabilnego
grupę metylenową (ryc. 53-1). karboanionu. reagującego z atomem węgla znaj-
dującego się w pozycji a a~keto-glutaranu.
Difosforan tiaminy uczestniczy również w dekar-
H O" 0" boksylacji oksydacyjnej kwasów ot-ketokarbok-
NH, sylowych pochodnych aminokwasów rozgałę-
i
-o-p-o-p-o-
c- II II o zionych (rozdz. 32). Rola difosforanu tiaminy
o jako koenzymu w reakcjach katalizowanych
*C-CH,-Ń* przez transketolazę jest podobna do opisanej
C=C-CHi-CH3-OH wyżej w reakcjach dekarboksylacji.
CH3
2,5-Dlmelylo-
4-Metylo-S-rrydrokay- Brak tiaminy jest przyczyną choroby
6-tilryml(!yna
etylotlazol beri-beri i pokrewnych zespołów
niedoborowych
Ryc. 53-1. Tiamina. W cząsteczce difosforanu U chorych z niedoborem tiaminy dochodzi
tiaminy w miejscu grupy -OH znajduje się pirofos-
foran (u góry). do zablokowania lub znacznego ograniczenia
reakcji zależnych od difosforanu tiaminy i.do
akumulacji substratów tych reakcji, tj. piro-
gronianu, pentoz i pochodnych cc-ketokarbok-
sylowych aminokwasów rozgałęzionych (leucy-
Difosforan tiaminy jest aktywną
ny, izoleucyny i waliny).
postacią tiaminy
Tiamina występuje prawie we wszystkich
Konwersję tiaminy do aktywnego difosfora-
roślinach, a także prawie we wszystkich pokar-
nu tiaminy (pirofosforanu tiaminy) katalizuje
mach pochodzenia zwierzęcego, choć w nie-
ATP-zależna difosfotransferaza tiaminowa wy-
wielkich ilościach. Nierafinowane ziarna zbóż
stępująca w tkance Mózgowej i wątrobowej
są dobrym źródłem tej witaminy. Choroba
(ryc. 53-1).
beri--beri jest spowodowana spożywaniem
diety bogato węglowodan owej i
Difosforan tiaminy jest koenzymem
ubogotiaminowej, np. złożonej z polerowanego
w reakcjach enzymatycznych
ryżu lub innych wysoce rafinowanych
przenoszących aktywną grupę
pokarmów (takich jak cukier i jasna mąka)
aldehydową
jako głównych środków spożywczych.
Występują dwa rodzaje takich reakcji: pierw-
Wczesnymi objawami tej choroby są
sza z nich jest reakcją dekarboksylacji oksyda-
obwodowa neuropatia, wyczerpanie i brak ape-
cyjnej a-ketokwasów (np. a-ketoglutaranu i pi-
tytu. Z kolei ten ostatni jest przyczyną obrzę-
rogronianu lub cc-ketoanalogów leucyny, izo-
ków oraz zmian zwyrodnieniowych w układzie
leucyny i waHny), zaś druga reakcją katalizowa-
sercowo-naczyniowym i nerwowym oraz mięś-
ną przez transketolazę (np. w szlaku pentozo-
niach. Niedobór tiaminy jest również przyczyną
wo-fosforanowym). Wszystkie te reakcje ulega-
encefalopatii Wernickego. Występuje ona często
ją zahamowaniu przy niedoborze tiaminy. W każ-
u alkoholików, spożywających mało innych
dej z tych reakcji difosforan tiaminy dostarcza
pokarmów. Pewna surowa ryba zawiera termo-
reaktywnego atomu węgla w* pierścieniu tiazo-
labilny enzym (tiaminazę) rozkładający tiami-
lowym, przyjmujący postać karboanionu, który
nę. Nie odgrywa ona jednak większej roli w nor-
następnie może się połączyć z grupą karbonylo-
malnym żywieniu człowieka.
STRUKTURA I FUNKCJA WITAMIN ROZPUSZCZALNYCH W WODZIE / 695
Fiawina
Ryc. 63-3.
Dinukleotyd
D-Rybilol flawinoadeninowy (FAD).
NH
J
696 / ROZDZIAŁ 53
NMcotynamid
\ -Poktrmy
N—motylami Ikotyn
amid (główny
metabolit w
moczu)
0 ^
^
Mononukleotyd O
nikotynianu (NMN) PPi Chlnolinia
PRPP
n
NH,
Aldehyd 2-amino-3-
karboksymukanawy
OH 3 - Hyd
roksyantran II an
PLP
CHi-CH-
COO"
NH,
Pokarrr
Adenina
D—Ryboza
HAD*
698 / ROZDZIAŁ 53
ATP ADP
Pantotenlan
H3C OH O
i I II H CH,-C-CH —C-
N-CH5-CH5 —COO"
O H,C
0 = P —O"
I 4-Fosfoparrtotenian
ATP ■ Cystę I na
ADP + P,
H-.C OH O O COO~
I I II H II H I
CH !-C-CH-C-N-CH i ,-CH !-C-N-CH-CH ! -SH
0 H3C
= P- 0~
1 4—Rwtopantołenylocystslna
H,C OH O 0
I I I l u II H
CH 2 -C-CH-C-N-CH 2 -CH 2 -C-N-CHs-CHj-SH
O H,C
r
PP
OH OH Kwas
pantolnowy
V H
CH /■ ATP
AOP
0-Alanina Merkaploetanoamlna
Plrofo-
Dotosfo- koanzym A
H aC OH O II
II H Adenina
CH
sforan
Ry b ozo -3- fosforan
Y n o1
II
HO-r ^^>— ^MjłJ . r Un
CH^OH C- H
,p H C -1 ^.+<J o-
CH
HO - t f ^ s p 2 0H H
° -rr^>|-CHjOH H
Fosforan plrydoksaly
H3 C-^+^ H 3C
N N Ryc. S3-8. Fosforylacja pirydoksalu przez kinazę
H H pirydoksalową. w wyniku której powstaje
Pirydoksyna Plrydoksal pirydoksalu.
OH Am 1 n ot ra n sTeraza
H
H C—L+^J
N
H R—C— COOH
y
Pirydoksamina s 1 ^^
Aldolaza ^*s ig -------Dekarboksylaza
Ryc. 53-7. Naturalne postacie witaminy Bg (reonlnowa
-------------------- II C - H
Ryc. 53-10. Rola koenzymu fosforanu pirydoksalu w procesie transaminacji a-aminokwasu. W pierwszej
fazie dochodzi do wytworzenia ot-ketokwasu (pochodnego a-aminokwasu) oraz kompleksu fosforan
pirydoksaminy — apoenzym, po czym zachodzi odwrotna reakcja, tj. aminacja nowego at-ketokwasu (jako
substratu) Należy zauważyć, że fosforan pirydoksalu wiąże się ze swoim apoenzymem za pośrednictwem
zasady Schiffa (utworzonej przez grupę e-aminową reszty lizyny apoenzymu i grupę aldehydową
pirydoksalu) oraz wiązania jonowego (utworzonego przez grupę fosforanową koenzymu z apo"enzymem).
Grupa ac-aminowa aminokwasu substratowego wypiera grupę e-aminową lizyny tworząc nową zasadę
Schiffa.
STRUKTURA I FUNKCJA WITAMIN ROZPUSZCZALNYCH W WODZIE / 701
a—Ketokwas
(Jako produkt)
CH
Fosforan plrydo —
ksamlny — enzym
702 / ROZDZIAŁ 53
zapotrzebowania człowieku na biotynę pokry- HCO;, ATP, Mg2 + i acetylo-CoA (jako efekto-
wa synteza tej witaminy przez drobnoustroje ra allosterycznego). Z kolei aktywowana grupa
jelitowe, niedobór jej nie jest spowodowany karboksylowa ulega przeniesieniu na substrat
niedostateczną podażą tej witaminy w pokar- reakcji np. na pirogronian.
mach, lecz defektami w zakresie jej wykorzys-
tania. Spożywanie surowych jaj może być
przyczyną niedoboru biotyny
Biotyna jest koenzymem karboksylaz Białko jaj zawiera termolabilne białko — awi-
Biotyna jest składową swoistych enzymów, dynę — mocno wiążące biotynę, uniemożliwia-
złożonych z wielu podjednostek (tab. 53-1), jąc wchłanianie tej witaminy przez jelita, co
katalizujących reakcje karboksyjacji. Jon kar- z kolei może być przyczyną jej niedoboru.
boksylowy ulega przyłączeniu do atomu N 1 Wśród objawów niedoboru biotyny należy wy-
w pierścieniu biotyny, przez co powstaje aktyw- mienić depresję, halucynacje, bóle mięśniowe
ny związek pośredni karboksybiotyna-enzym i zapalenie skóry. Brak enzymu — syntazy
(ryc. 53-13). Ten etap wymaga obecności bolokarboksylazowej — katalizującego przyłą-
Enzym Rola czenia biotyny do reszty lizyny apoenzymu
karboksylazowego, może być również przyczy-
Tabela 53-1. Enzymy biotynozaiezne występujące ną objawów niedoboru? witaminy B6 oraz gro-
u zwierząt madzenia się w ustroju substratów enzymów
biotynozależnych. Substraty te można wykryć
Karboksylaza piro- Katalizuje pierwszą reakcje
gronianowa w szlaku metabolicznym prze -
w moczu. Wśród tych ostatnich należy wymie-
kształcającym prekursory trój- nić mleczan, (J-metylokrotonian, p-hydroksy-
węglowe w glukozę (gluko- izowalerian oraz p-hydroksypropionian. U nie-
neogeneza) których dzieci z niedoborem ww. enzymu wystę-
Dostarcza reszty octanowe do pują choroby związane z niedoborami immuno-
Karboksylaza ace -
tyle-CoA syntezy kwasów tłuszczowych logicznymi.
katalizując powstawanie ma-
lonylo-CoA
Karboksylaza pro- Przekształca propionian do WITAMINA B 12
pionylo-CoA bursztyn ian u, który następnie
wchodzi do cyklu kwasu cyt - Witamina B12 wykazuje złożoną strukturę
rynowego pierścieniową (pierścień korynowy), podobną
do pierścienia porfiry nowego, w środku której
Karboksylaza fi-me- KataboMzm leucyny i pewnych
związków izoprenoidowych
znajduje się jon kobaltu {ryc, 53-14). Wytwarza-
tylokrotonylo-CoA
na jest wyłącznie przez drobnoustroje. Tak więc
nie występuje ona w roślinach, jeśli nie są
ATP+HCOa" o
II
O-P-Cf o
II
o
I HW NH
0=C
HC —
P, li' "NH
— CH ------
HCH
I HC- y l
(CHj), «^ » HC -------CH
ADP i c
=o HCH HC-ICH JU
Bezwodnik kwasu Blotyna
wę g I owo-f osf □ ro weg o -enzym
c=o
Kompleks karboksy-
blotyna — enzym
SH 1
■
- ■ ' r
1 H —C —NH3+ • H — C — NH
COCr
cocr
Homocystelna Metlonlna
SYNTAZA
METIONINOWA
Ryc. 53-15. Dwie ważne reakcje katalizowane przez enzymy zależne od koenzymu B12-
swoje odbicie w strukturze jąder erytroblastów. Kwas foliowy albo folian składa się z zasady
Z kolei upośledzona synteza DNA jest spowo- pterydynowej, połączonej z jedną cząsteczką
dowana zmniejszoną produkcją zasad puryno- kwasu p- ani ino benzoesów ego (PABA) i kwasu
wych i pirymidynowych uwarunkowaną niedo- glutaminowego (ryc. 53-16). Zwierzęta pozba-
borem tetrahydrofolianu. Ten ostatni jest na- PABA
stępstwem zablokowania roli folianu jako do- O COCT
nora grup metylowych (folian jest wyłapywany Kwas
do syntezy metylotetrahydrofolianu; proces ten
określany jest jako „pułapka folianowa") (p.
ryc. 53-15). W niedoborze witaminy B)3 może OH
wystąpić homocystynuria i acyduria metylo- PtwytJyna
malonowa. Zaburzenia neurologiczne, wystę- glutaminowy
pujące w niedoborze witaminy B12, mogą być Reszta ptera
następstwem względnego niedoboru metioniny. iłowa (kwas
pierolnowy)
Opisano cztery rodzaje wrodzonych zaburzeń
przemiany kobalaminy. Dwa z nich dotyczą, Kwas foliowy
tylko syntezy deoksyadenozylokobalaminy, w
pozostałych dwóch chorzy nie są zdolni do Ryc. 53-16. Struktura i numeracja atomów kwasu
syntezy albo deoksyadenozylokobalaminy, al- foliowego.
bo metylokobalaminy.
KWAS FOLIOWY
wionę są zdolności syntezy PABA oraz połącze-
Folacyna jest nazwą klasy związków, do nia glutaminianu z kwasem pteroinowym, co
których należą kwas foliowy i pokrewne sub- sprawia, że są one zależne od dostawy folianu
stancje wykazujące aktywność biochemiczną z pokarmami. Głównymi źródłami folianu są
kwasu foliowego. drożdże, wątroba i jarzyny liściaste. W roś-
45 —
706 / ROZDZIAŁ 53
Tetrahydrofolian (H«-folian) ,
jest nośnikiem aktywnych grup'
jednowęglowych
Grupami jedno węglowy mi przenoszonymi
przez H4-folian, a odznaczającymi się różnym
stopniem utlenienia są: grupa metylowa, mety-
lenowa, metenylowa, fonnylowa i formiminowa.
Wszystkie one mogą ulec przekształceniu z jed-
nej postaci w drugą (ryc. 53-18). Seryna jest
głównym źródłem grup jednowęglowych, mia-
nowicie grupy metylenowej. Po przeniesieniu jej
na H4-folian powstają glicyna i N5-, Nl6-metyle-
DO-H4-fołian, odgrywający główną rolę w prze- Kwas tetrahydrolollowy
mianie grup jednowęglowych. Może on ulec Ryc. 53-17. Redukcja przez reduktazę folianową
redukcji do Ns-metylo-H4-folianu, odgrywają- kwasu foliowego do dthydrofołiowego i kwasu
cego ważną rolę w metylacji homocysteiny do dihydrofoliowego do tetrahydrofoli owego. Try-
metioniny. W reakcji tej uczestniczy metylo- metoprym jest swoistym inhibitorem reduktazy fo-
kobalamina jako kofaktor (patrz ryc. 53-15). lianowej bakterii Gram-ujemnych, natomiast ma
Grupa metylenowa N!, N10-metyleno-H4-folia-nu tylko mały wpływ na ten enzym u ssaków. Dlatego
może również ulec utlenieniu. W wyniku takiej używany jest jako lekprzeciwbakteryjny. Metotrek-
reakcji powstaje N!, N10-metenylo-H4--folian, sat {ametopteryna) wiąże się silniej z wymienionym
enzymem i stosowany jest jako lek przeciwnowo-
który może ulec hydratacji do N10--formylo-H4- tworowy._____________j___________________
folianu lub N5-formylo-H4-foliaiui. Ten ostatni
jest również znany jako kwas fnlino-wy. Jest on
postacią trwałą, nadającą się do doustnego
podawania, zredukowanego folianu. Niedobór folianu jest przyczyną
H4-folian aktywnie uczestniczy w przemianie niedokrwistosci megaloblastycznej
htstydyny. Produktem jej rozpadu jest kwas Przyczyna* niedokrwistości u chorych z niedo-
formiminoglutaminowy (Figlu), którego grupa borem folianu jest podobna do występującej
formiminowa może ulec przeniesieniu na H4-- w niedoborze witaminy B1Z. Ns, Ni0-metyleno--
folian tworząc N5-formimino-H4-folian. W nie- H4-folian jest źródłem grup metylowych nie-
doborze folianu stwierdza się nadmierne po- zbędnych do syntezy tymidylanu. ten ostatni
wstawanie Figlu po doustnym obciążeniu his- z kolei jest prekursorem niezbędnym w syntezie
tydyną. DNA i erytropoezie (ryc. 53-19). Równolegle
STRUKTURA I FUNKCJA WITAMIN ROZPUSZCZALNYCH W WODZIE / 707
Metlonlna Homocystelna
Niedobór witaminy B„
|
N1?
H ■■
Seryna Gllcyna
J
Fosforan plrydoksalu
t
NADH + H+ NAD*
N1, Ń*-m»tyteno-H4-tollan
H,-tollan
NADP+
-O
J
■AT
P Synteza DNA
Niedobń;
NADPH witaminy B,,
-ADP + P,
iub tolianu
Mrówczan
-H S O H NH4
N CH2 N' ^ CH ;.
N10-mat9nylo-H,-follan
^L-glutamlnlan
Niedobór
fólianu
H4-foHan
p. ryc 33-3
L-Hlstydyna
NMormyto-H^follan
(kwas toIInowy)
Seryna H,-folian
V
Metotreksat
HEDUKTAZA I ^^F
F0LWNOWA | ^7\ H
N
iT Y fK
H,C-
H"
1B Dlhydrofollan
, N -rrtetyleno-H,-fołian
O •
ii/ OH
H
SYNTAZA
TYMIDYLANOWA
HO-C-H I
CH2OH
Kwas askorbinowy
Kwas
CH2OH
dehydroaskorbinow
y
Gulonolakton
Ryc. 53-20. Kwas askorbinowy, jego pochodzenie u nienaczelnych i jego utlenienie do kwasu
dehydroaskorb i nowego. Po jonizacji jest źródłem anionu askorbinianowego.
mie maksymalnie aktywnej (ryc. 32-13). Kolej- nymi i do innych narząHów, osłabieniem mięśni,
ny etap przemiany fenyloalaniny jest katalizo- obrzękiem dziąseł oraz chwiejącymi się zębami.
wany przez 1,2-dioksygenazę homogentyzynia- Zespól ten ulega wyleczeniu po dłuższym spoży-
nową, tj. przez enzym zawierający jon waniu świeżych owoców i świeżych jarzyn.
żelazawy i wymagający również obecności Normalne zapasy ustrojowe pokrywają zapo-
kwasu askorbinowego. trzebowanie na witaminę C na okres 3-4 miesię-
3. Syntezę adrenaliny z tyrozyny na etapie cy, co sprawia, że objawy gnilca pojawiają się
działania p-hydroksylazy dopaminowej. dopiero po kilku miesiącach spożywania pokar-
4. łania 7 a- mów pozbawionych kwasu askorbinowego.
hydroksyiazy.
Syntezę steroidów w korze nadnerczy. Ko
ra nadnerczy zawiera duże ilości witaminy C, PIŚMIENNICTWO
które szybko znikają w razie pobudzenia gru
czołu hormonem ad renokortyko tropowym. Bekovic SJ: On the mechanism of action of folate and
Przyczyna tego zjawiska nie jest jasna, chociaż biopterin-requiring enzymes. Annu Rev Biochem ,
wiadomo, że w steroid o genezie występuje kilka 1980:49:227. Olson RE et a! (editors); Present
etapów o charakterze redukcyjnym. Knowledge in Nut-
Wchłanianie żelaza w przewodzie pokar rition, 5th ed. The Nutrition Foundation, Inc, 1984.
Passmore R, Eastwood, MA: Human Nutrition and
mowym. Ulega ono znacznemu nasileniu w obe Dietetks, Churchill Liyingstone, 1986. Rivlin RS:
cności witaminy C. Hormones, drugs aad riboflavin. Nutr Rev
Działanie antyoksydacyjoe. Rozpuszczal 1979;37:241. Rosenberg L: Disorders of propionate,
na w wodzie witamina C może działać jako methylmalo-
antyoksydant i hamować powstawanie nitrozo- nate, and cobalamin metabolism.^agcs 474-497 in:
amin w czasie procesu trawienia. The Metabołic Basis of Inherited Disease, 5th ed.
Stanbury JB et al (editors). McGraw-Hill, 1983.
Niedobór witaminy C jest przyczyną Rubin RH, Swartz MN: Trimethroprim-sulfamet-
hoxazolc. Af Engl J Med 1980;303:426. Sebrell WH
gnilca (szkorbutu) Jr: History of pellagra. FedProc 1981;40t
Szkorbut jest klasycznym zespołem chorobo- 1520. Seetharam B, Alpers DH: Absorption and
wym wywołanym niedoborem witaminy C. Jest transport
on spowodowany upośledzoną syntezą kolage- of cobalamin (vitamin B^). Annu Rev Nutr 1982;
nu, przejawiającą się krwawieniami podskór- 2:343.
5 Struktura i funkcja
witamin rozpuszczalnych
4 w tłuszczach
Peter A. Mayes, PhD, Dsc
WPROWADZENIE I
H,C
Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach (lipi- C CH;
dach) są cząsteczkami apolarnymi, hydrofobo- H
wymi, pochodnymi izoprenu (ryc. 54-1). Nie są
one syntetyzowane w dostatecznej ilości Ryc. 54-1. Dwa sposoby przedstawienia jednostki
w ustroju człowieka, dlatego też muszą być izop ren owej.
dostarczane z pokarmami. Warunkiem spraw-
nego wchłaniania tych witamin z przewodu
pokarmowego jest prawidłowe wchłanianie tłu- czyna kurzej ślepoty (hemeralopia) i suchości
szczów. Po absorpcji witaminy te transportowa- spojówek (xerophtalmia), niedobór witaminy D
ne są we krwi, podobnie jak inne apolarne — krzywicy u dzieci i osteomalacji u dorosłych,
lipidy, za pośrednictwem lipo protein lub swois- niedobór witaminy E — objawów neuro-
tych białek nośnikowych. Witaminy rozpusz- logicznych i niedokrwistości (u dzieci), niedobór
czalne w tłuszczach spełniają różnorodne funk- witaminy K (spotykany jest bardzo rzadko u
cje np. witamina A uczestniczy w procesie dorosłych) — krwawień i krwotoków u nowo-
widzenia, witamina D — w przemianie wap- rodków. Ze względu na możliwość magazyno-
niowej i fosforanowej, witamina E jest antyok- wania w ustroju nadmiaru witamin rozpusz-
sydantem, zaś witamrrła K uczestniczy w proce- czalnych w tłuszczach mogą wystąpić objawy
sie krzepnięcia krwi. Pomimo że witaminę zatrucia, np. po przedawkowaniu witaminy
D (cholekalcyferol) kiedyś zaklasyfikowano do A lub D. Niektórym witaminom, np. witaminie
tej grupy związków, w rzeczywistości nie jest A i p-karotenowi (jest to prowitamina A) przy-
witaminą, tęcz hormonem. pisuje się właściwości zapobiegające rozwojowi
raka.
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
Ze względu na swój charakter lipidowy, zabu- WITAMINA A
i
rzenia w zakresie trawienia i wchłaniania tłusz-
czów, manifestujące się wydalaniem stolców Witamina A lub retinol jest związkiem poli-
tłuszczowych (steatorrkea) mogą być przyczyną izoprenoidowym posiadającym pierścień cyk-
niedoboru witamin rozpuszczalnych w tłusz- loheksenowy (ryc. 54-2). Witamina A jest na-
czach. Wśród przyczyn tych zaburzeń wymienić zwą zwyczajową odnoszącą się do związków
należy m.in. stany upośledzonego wytwarzania pochodzenia zwierzęcego, wykazujących akty-
lub wydalania żółci. Niedebór tych witamin wność biologiczną witaminy A. Należą do nich
w pokarmach jest przyczyną wypadnięcia ich retinol, kwas rcttnolnwy oraz retinal. TyJko
funkcji. I tak niedobór witaminy A jest przy- retinol wykazuje pełną aktywność witaminy A,
pozostałe dwa związki wykazują niektóre, choć
STRUKTURA t FUNKCJA WiTAMIN ROZPUSZCZALNYCH W TŁUSZCZACH / 711
DIOKSYGENAZA
0-KAROTENOWA
Aldehyd retinowy
(retinal, witamina A,)
CH3
712 / ROZDZIAŁ 54
Iową. W reakcji tej donorem atomów wodo- Retinol, retinal i kwas retinojowy —
rowych jest NADPH. Mała część retinalu jest każdy z tych związków wykazuje
utleniana do kwasu retinojowego. Większość swoiste funkcje biologiczne
retinolu jest estryfikowana i wbudowywana do Retinol może ulec przekształceniu do retinalu
chylomikronów limfy (p. str. 299), skąd dostają i odwrotnie pod wpływem dehydrogenaz lub
się do krwi krążącej. Chylomikrony ulegają reduktaz, występujących w wielu tkankach i wy-
degradacji do chylomikronów resztkowych. Te magających obecności NAD lub NADP. Nale-
ostatnie, zawierające retinol, są wychwytywane ży dodać, że raz powstały kwas retinojowy nie
przez hepatocyty. Karotenoidy mogą ominąć może powtórnie przekształcić się w retinal lub
ww. procesy przemiany i dostać sie bezpośred- retinol. Ten fakt sprawia, że kwas retinojoWy
nio do chylomikronów. wpływa na wzrost i różnicowanie komórek, lecz
nie może zastąpić retinalu w procesie widzenia ani
Witamina A jest magazynowana w retinolu w zakresie działania na układ rozrodczy.
wątrobie i po uwolnieniu do krwi
ulega związaniu przez białka Retinol działa jak hormon steroidowy
transportujące Po związaniu przez CRBP retinol przemiesz-
W wątrobie witamina A jest magazynowana cza się do jądra komórkowego i zostaje związa-
w lipocytach pod postacią estru prawdopodob- ny przez białka jądrowe. W jądrze komórko-
nie w kompleksach lipoglikoproteinowych. wym retinol prawdopodobnie uczestniczy w ko-
Przed uwolnieniem do krwi i dostaniem sie do ntroli ekspresji pewnych genów. Pod tym wzglę-
innych tkanek, estry witaminy A ulegają hydro- dem witamina A zachowuje się podobnie jak
lizie, zaś uwolniony retinol związaniu przez hormony steroidowe. Udział witaminy w kont-
apo-bialko wiążące retinol (apo-retinol binding roli ekspresji genów wydaje się tłumaczyć jej
protein — RBP). Powstałe holo-RBP zostaje niezbędność w procesie fizjologicznej reproduk-
przekształcone w aparacie Golgiego, a następ- cji.
nie uwoinione do osocza. Kwas retinojowy
przenoszony jest we krwi przez albuminy. Po Retinal jest składową barwnika
dostaniu się do wnętrza komórek innych niż wzrokowego — rodopsyny
hepatocyty retinol zostaje związany przez tzw. Rodopsyna występuje w pręcikach (komór-
komórkowe białko wiążące retinol (cellular reti- kach pręcikowych) siatkówki odpowiedzial-
nol binding protein — CRBP). nych za widzenie w słabym świetle. 11-cw-Reti-
Objawy toksyczności spowodowane witaminą nal będący izomerem całkowicie-fr-ans-retf^alu
A występują w chwili przekroczenia całkowite* ulega swoistemu związaniu przez białko zwane
go wysycenia RBP i eksponowania komórek na opsyną tworząc rodopsynę (ryc. 54-4). Przy
retinol wolny, nie związany białkiem nośniko ekspozycji rodopsyny na światło, barwnik traci
wym. iv barwę ulegając rozpadowi do całko wicie- trans-
hY HoOopsyna
(foton światła)
3 11
-retinalu i opsyny. Reakcji tej towarzyszy zmia- żenie w witaminę^A jest przyczyną Iceratyzacji
na konftirmacyjna indukująca otwarcie kanału nabłonka oka, dróg oddechowych, układu żołą-
wapniowego w pręcikach. Wzmożony napływ dkowo-jelitowego i dróg moczowo-płciowych
jonów wapnia do pręcika wyzwala impuls ner- oraz zmniejszenia wydzielania śluzu. Suchość
wowy umożliwiający percepcję światła przez spojówek (xerophtalmia) i rogówki prowadzi
mózg. nieuchronnie do ślepoty. Przyczyną niedoboru
witaminy A jest głównie spożywanie pokarmów
Kwas retinojowy uczestniczy w pozbawionych tej witaminy, a szczególnie nie-
syntezie glikoprotein spożywanie jarzyn zawierających prowitaminę
To działanie moż« częściowo tłumaczyć po- A, tj. (3-karoten
budzający wpływ ' kwasu retinojowego na
wzrost i różnicowanie tkanek. Sugerowano, że Zarówno retinoidy, jak i karotenoidy
fosforan retinoilowy spełnia funkcję przenoś- wykazują działanie przeciwnowotwo ro
nika oligosacharydów przez lipidową dwuwars- we
twę błon komórkowych. Proces ten ma być Wiele nowotworów u człowieka wywodzi się
enzymatyczną trans-cis izomeracją podobną do z komórek nabłonkowych. Różnicowanie tych
opisanej wyżej trans-cis izomeracji rodopsyny. ostatnich zależne jest (jd_ retinoidów. Niektóre
Nie do odparcia dowodem na to, że kwas badania epidemiologiczne wykazały występo-
retinojowy uczestniczy w syntezie glikoprotein wanie odwrotnej zależności między zawartością
jest fakt akumulacji w stanach niedoboru wita- witaminy A w pokarmach a ryzykiem wystąpie-
miny A nienormalnie nisko cząsteczkowych in- nia raka. Ponadto w niektórych doświadcze-
termediatów oligosacharydowo-lipidowych (p. niach wykazano, że podawanie retinoidów
rozdz. 57). zmniejsza aktywność niektórych karcynogenów.
p-karoten jest antyoksydantem, Może on od-
Brak witaminy A wywołuje grywać rolę w wychwytywaniu wolnych rod-
charakterystyczne objawy niedoborowe ników nadtlenkowych w tkankach, w których
Sa one spowodowane upośledzeniem funkc- występuje małe ciśnienie cząstkowe tlenu. Me-
jonowania różnych mechanizmów komórko- chanizm działania 0-karotenu jako antyoksy-
wych, w których uczestniczą retinoidy. Jednym dantu polega na stabilizacji wolnych, organicz-
z pierwszych objawów niedoboru witaminy nych rodników nadtlenkowych w jego sprzężo-
A jest upośledzone widzenie nocne, które pojawia nej alkilowej strukturze (ryc. 54-5). Ponieważ
się przy prawie całkowitym wyczerpaniu się (3-karoten jest skuteczny przy małych stężeniach
zapasów witaminy A w wątrobie. Dalsze zubo- tlenu, uzupełnia on anty oksydacyjne właściwo-
Ch, CH
ROO*
CH, CH,
Ryc. 54-5. Powstawanie rezonansowo stabilnego rodnika z atomem węgla w centrum z rodnika
nadtlenkowego (ROO*) i p-karotenu. (Według: Burton G, W., Ingold K. U.: An unusual type of lipid
antioxidant; Science 1984, 224, 569 Copyright (0 1984 by Tne American Association for the
Actvancement of Science. Niewielka modyfikacja, za zezwoleniem).
714 / ROZDZIAŁ 54
ści witaminy E, działającej przy dużych stęże- żni się od 7-dehydrocholesterolu tylko łańcu-
niach tlenu (p. str. 185). Anty oksydacyjne właś- chem bocznym (który jest nienasycony) oraz
ciwości obu wymienionych witamin rozpusz- dodatkową grupą metylową (ryc. 54-6). Pierś-
czalnych w tłuszczach mogą być odpowiedzial- cień B obu związków ulega rozszczepieniu pod
ne za ich działanie przeciwnowotworowe. wpływem promieni ultrafioletowych światła
słonecznego. Synteza ergokalcyferolti (witami-
ny D2) odbywa się w roślinach, natomiast
WITAMINA D cholekalcyferolu (witaminy D3) w skórze zwie-
rząt eksponowanej na działanie promieni słone-
Witamina jest prohormonem steroidowym. cznych. Obydwie witaminy wykazują taką samą
Jej przedstawicielem jest grupa steroidów wy- aktywność biologiczną i są produktami wyjścio-
stępujących głównie u zwierząt, choć również wymi do syntezy D2-kalcytriolu, lub też D3--
w roślinach i drożdżach. W wyniku przemian kalcytriolu. W dalszej części rozdziału zostanie
biochemicznych z tych steroidów powstaje opisany tylko D3-kalcytriol,
hormon — kalcytrioL, odgrywający główną rolę
w przemianie wapniowej i fosforanowej (p. str . W syntezie kałcytriolu uczestniczą
623). zarówno wątroba, jak i nerki
Witamina D3 (lub Dj) zawarta w pokarmach,
Witaminy D powstają z prowitamin jest wchłaniana w jelitach, po czym dostaje się
srgosterolu i 7-dehydrochoiesterolu do krwi, gdzie ulega związaniu przez swoiste
w wyniku działania światła białko nośnikowe. Z krwi witamina D jest
słonecznego wychwytywana przez wątrobę, gdzie ulega hyd-
Ergwstcrol występuje w rośtinach, natomiast rcksylacji w pozycji 25. Enzymem katalizują-
7-dehydrocholesterol u zwierząt. Ergosterol ró- cym tę reakcję jest 25-hydroksylaza witaminy
trgosterol (rośliny)
Ergokalcyterol (witamina D,)
— CHj — CH? — CH
N
CH3
H-C-CHj-CH,
CH
Fotoliza
(zwierzęta)
Ryc. 54-6. Ergosterol i 7-dehydrochoiesterol oraz konwersja tych związków przez fotolize do ergokal-
cyferolu lub cholekalcyferolu.
STRUKTURA I FUNKCJA WITAMIN ROZPUSZCZALNYCH W TŁUSZCZACH / 71fi
CH3 CH3
/
H-C- CH;- CHj- CH2 - »C^-0H
CH3
25 - Hydf oksyoho
tekatcyferol [25-
hydroksy-
witamina O)
25-HYDRO KSYLAZA
WĄTROBOWA
Cholekalcyfer
ol (witamina
D3i
OH HO CH3 H O
i
—C-( - CH2 -
\
CH3 H
HO
CH,
,
Ryc. 54-7. Cholekalcyferol może utec hydroksylacji w pozycji C26 przez enzym występujący w wątrobie.
25-hydroksychoiekalcyferol ulega dalszej metabolizacji do 1a,25-dihydroksycholekalcyferolu lub do
24,25-dihydroksycholekalcyferolu, Czynniki pobudzające syntezę ta,25-dihydroksycholekalcyfero)u ha-
mują syntezę 24,25-dihydroksycholekalcyferolu i odwrotnie.
i
CH,
CH,
<CH3),- -CHlCH^-CH-
CHj
CHS CH,
O
Fllochlnon (witamina K,, filonatfłon, msflton)
O
CH3
CH3
(CH]CH=C-CH1Jn -H
V Glu Gla
CH
-C-CH-N-
I "
I
Ryc. 54-14. Chelatowanie jonów wapnia przez
resztę 7-karboksylog lulamy Iową występującą w
białkowych czynnikach krzepnięcia.
SH SH
Niedobór witaminy K. może wystąpić w sta- Goodman DS: Vitamin A and retinoids in heatth and
nach wadliwego wchłaniania tłuszczów spowo- disease. N Engl J Med 1984;310:1023. Norman
dowanych upośledzoną czynnością egzokrynną AW, Roth J, Orci L: The vitamin D endoc-
trzustki, zaburzeniami wytwarzania i wydalania rine system. Endocr Rev 1982;3:331. Olson RE et
żółci, atrofią błony śluzowej jelit lub innymi al (editors): Present Knowiedge in Nut-
rition, 5th ed, The Nutrition Foundation, Inc,
chorobami charakteryzującymi się wydalaniem Washington, DC, 1984. Passmore R, Eastwood
stolców tłuszczowych. Ponadto przyczyną nie- MA: Human Nutrition and
doboru witaminy K może być wyjałowienie Dietetics, Churchi!! Ljvingstone, 1986, Scott, ML:
przewodu pokarmowego przez antybiotyki, jeśli Advances in our understanding of vitamin
podaż tej witaminy w pokarmach jest niedo- E. Fed Proc 198O;39:273Ó.
stateczna. Sokol RJ: Vitamin E deficiency and neurologie disea-
se. Annu Rev Nutr 1988;8:351. SpornMB, Roberts
AB: Role of retinoids indifferen-
tiation and carcinogenesis. Cancer Res 1983;
43:3034. SuttieJW: The metabolic role ofvitamin
PIŚMIENNICTWO K. Fed Proc
1980;39:2730. Whitlon DS, et al: Mechanism of
Adams JS, et al: Vitamin-D synthesis and metaboiism coumarin action:
after ultraviolet irradiation of norma! and Significane of vitamin K epoxide reductase in-
vitamin--D-deficient subjects. JV Engl Med hibition. Biochemistry 1978;17:1371.
l982;30ó:722.
-- ■ ■
i
Żywienie
5
5
Peter A. Mayes, PhD, DSc
Aminokwasy Histydyna*, izoleucyna, leu- Arginina** jest niezbędna dla szczurów w okresie
cyna, metionina (cystei- wzrostu. Glicyna jest niezbędna dla kurcząt, zaś
na"*), fenyloalanina (ty- tauryna dla kotów. U przeżuwaczy większość ami-
rozyna**"), treonina, tryp- nokwasów należy do aminokwasów endogennych.
tofan, walina U innych zwierząt trawożemych z obfitą mikroflorą
w przewodzie pokarmowym zapotrzebowanie na
aminokwasy egzogenne jest mniejsze
Kwasy tłuszczowe Kwas linolowy (kwas ara- U kotów kwas arachidonowy jest kwasem egzogen-
chidonowy""), kwas ot-li- nym
nolenowy**"
Składniki mineralne
Makromineralne Wapń, chlorki, magnez, fo-
sfor, potas, sód
Śladowe (mikroele- Chrom, miedź, jod, żelazo, Wykazano, że krzem, wanad, nikiel, arsen,
menty) mangan, molibden, selen, fluorki i cyna są składnikami niezbędnymi dla
cynk niektórych gatunków i być może są również
niezbędne dla człowieka; kobalt jest niezbędny do
syntezy kobala-miny przez mikroorganizmy
przeżuwacza
Tabela 55-3. Zalecane normy dla mężczyzn i kobiet dotyczące poboru energii*
Wiek Masa ciała Zapotrzebowanie energetyczne
(lata) (kg) (funty) <kcal) (MJ)
średnie wahania
Mężczyźni 23-50 70 154 2900 2300-3100 12,1
Kobiety 2200
ciężarne 23-50 55 120 +300 1600-2400 9,2
karmiące +500
* Dane wzięte z pracy Recommended DietaryAllowances, wyd. 10, Foodand Nutrition Board, National
Research Councii-National Academy of Sciences, 1989.
724 / ROZDZIAŁ 55
Histydyna 28 ? 10 0,7*3 ?
Izoleucyna 70 28 10 0,70 5,3
Leucyna 161 42 14 0,98 8,2
Uzyna 103 44 12 0,84 6,7
Metionina (i 58 22 13 0,91 2,1
cysteina)
Fenyloalanina(i 125 22 14 0,98 4,7
tyrozyna)
Treonina 87 28 7 0,49 4,1
Tryptofan 17 3,3 3,5 0,25 1,2
Walina 93 25 10 0,70 5,7
Jakość białka. Jakość białka ocenia się kukurydza jest uboga w tryptofan i lizynę,
porównując zawartość aminokwasów egzogen- pszenica w lizynę, zaś niektóre rodzaje fasoli
nych w spożytych pokarmach z zawartością w metioninę. Przy spożywaniu pokarmów mie-
tych składników w pokarmach gwarantujących szanych niedobór określonego aminokwasu eg-
dobry stan odżywiania. Im bardziej podobne są zogennego w jednym rodzaju białka może być
porównane wartości, tym wyższa jest jakość wyrównywany obfitym występowaniem tego
białka. Jajka i mleko zawierają białka o wyso- aminokwasu w drugim rodzaju białka. Takie
kiej jakości, które są w pełni wykorzystywane białka określa się jako białka komplementarne
przez ustrój. Są białkami referencyjnymi w sto- (uzupełniające się), np. równoczesne spożywa-
sunku do białek innego pochodzenia przy oce- nie białka pszenicy i fasoli zapewnia zadowala-
nie wartości biologicznej tych ostatnich. Białka jącą jakość pobieranych aminokwasów. W ta-
zawarte w mięsie są białkiem o wysokiej jakości. kich sytuacjach łączna ilość spożywanych białek
W odróżnieniu od nich wiele białek zawartych musi być większa by pokryć zapotrzebowanie
w roślinach używanych jako główne artykuły na ten składnik pokarmowy. Aminokwasy, nie
żywnościowe wykazuje względny niedobór wykorzystane do syntezy nowych białek i niepo-
określonych aminokwasów egzogennych, np. trzebne do innych bieżących syntez, nie są
726 / ROZDZIAŁ 55
magazynowane, lecz są rozkładane, zaś azot tem rozpadu triglicerydów) oraz z aminokwa-
wydalany jest z ustroju pod postacią mocznika sów glukogennych (w procesie glukoneogene-
lub innych związków. zy). Choć zaleca się pobieranie 50—100 g węg-
Wartość kaloryczna pokarmów. Ener- lowodanów na dobę, aby uniknąć ketozy i zani-
gia pochodząca z oksydacji tłuszczów i węg- ku musy mięśniowej, zrównoważona dieta po-
lowodanów wpływa na zapotrzebowanie biał- winna zawierać więcej węglowodanów, by
kowe, ponieważ oszczędza białka jako źródła zmniejszyć ilość tłuszczów jako źródła energii.
energii. Aby właściwie i w pełni wykorzystać Główne artykuły żywnościowe zawierające wę-
drogocenne białka wysokiej jakości i maksyma- glowodany opisano w rozdz, 15.
lnie zmniejszyć zapotrzebowanie na nie, trzeba
podawać niebialkowe źródła energii. Wśród
nich powinny się znajdować węglowodany, aby WŁÓKNA SĄ NIEZBĘDNE
oszczędzić białka wykorzystywane w procesie DLA UTRZYMANIA
glukoneogenezy. DOBREGO ZDROWIA
Aktywność fizyczna. Aktywność fizycz-
na wzmaga retencję azotu pochodzącego z roz- Przez włókna zawarte w pokarmach należy
padu białek zawartych w pokarmach. rozumieć składniki błon komórkowych komó-
rek roślinnych, które nie są rozkładane przez
Niedożywienie białkowe i kaloryczne są własne enzymy zwierząt. Do takich składników
przyczyną uwiądu (marazmu) i zalicza się celulozę, hemicelulozę, ligninę, gumy,
kwashiorkoru pektyny i pentozany. U zwierząt trawożernych,
Niedożywienie białkowo-kaloryczne obej- takich jak przeżuwacze, włókna (głównie celu-
muje wiele zaburzeń związanych z głodzeniem loza) są głównym źródłem energii po ich roz-
i nieprawidłowym odżywianiem się. Charak- łożeniu przez mikroorganizmy do octanu, pro-
teryzuje się ono nie tylko niedoborem białek, pionianu i maślanu. Te ostatnie są wchłaniane
lecz i innych składników pokarmowych, takich i dostają się do krążenia wrotnego. Fermentacja
jak witaminy i składniki mineralne. W ciężkiej zachodząca w jelicie grubym może pokryć pew-
postaci występuje ono u dzieci w okresie wzros- ną część zapotrzebowania energetycznego rów-
tu, najczęściej w gospodarczo zacofanych kra- nież u człowieka (ok. 2—7% przy spożywaniu
jach Azji, Afryki i Ameryki Południowej, Wyró- pokarmów o małej zawartości włókien). W tym
żnia się dwie ekstremalne postacie niedożywie- procesie powstają również gazy, takie jak metan
nia białkowo-kaloryczne go: marazm (uwiąd) (CH4.), dwutlenek węgla (CO2) oraz wodór
i kwashiorknr (p. rozdz. 62). W marazmie (H2),
stwierdza się ogólne wycieńczenie spowodowa- U człowieka duża zawartość włókien w poka-
ne niedoborem zarówno kalorycznym, jak i bia- rmach wywiera korzystny wpływ na konsysten-
łkowym. Kwashiofkor charakteryzuje się cję stolca. Włókna, zatrzymując wodę przy
obrzękiem i niedoborem zarówno ilościowym, przechodzeniu treści pokarmowej przez jelita,
jak i jakościowym białek, natomiast pobór ener- zwiększają masę kałową i sprawiają, że ma ona
gii może być wystarczający. Często spotyka się luźniejszą konsystencję. Przy spożywaniu poka-
postacie pośrednie. rmów o dużej zawartości włókien stwierdza się
mniej szą częstość występowania uchyłkowatości
jelit, raka jelita grubego,, chorób serca, naczyń i
ZAPOTRZEBOWANIE NA GLUKOZĘ cukrzycy. Włókna trudniej rozpuszczalne, takie
MOGĄ POKRYWAĆ RÓŻN E POSTACI E jak celuloza i lignina, występujące w otrębach
WĘG LOWODANÓW pszenicy, wykazują korzystny wpływ na
czynność jelita grubego, natomiast bardziej
Liczne tkanki potrzebują glukozy dla swoich rozpuszczalne włókna roślin strączkowych
przemian. Nie musi ona być dostarczana jako i owoców, tj. gumy i pektyny, zmniejszają
taka z pokarmami, ponieważ może powstać stężenie cholesterolu we krwi, najpewniej dzięki
z rozpadu innych węglowodanów pokarmo- wiązaniu kwasów żółciowych i cholesterolu
wych, np. przez trawienie skrobi w przewodzie zawartego w pokarmach. Ponadto włókna roz-
pokarmowym lub przez konwersję fruktozy lub puszczalne zwalniają opróżnianie się żołądka,
galaktozy w wątrobie (p. str. 246). Glukoza opóźniają występowania i zmniejszają nasilenie
powstaje również z gliccrolu (będącego produk- wzrostu glikemii poposiłkowej i, co za tym idzie,
ŻYWIENIE / 727
wodzie jest na ogól dobrze tolerowana. Wyjąt- trawione, następnie wchłaniane w jelitach oraz
kami od reguły są niacyna (podana pod postacią wbudowywane do chylomikronów. Te ostatnie,
kwasu nikotynowego), kwas askorbinowy i pi- po dostaniu się do krwi drogami limfatycznymi,
rydoksyna (witamina B6), których nadmiar są częściowo rozkładane przez tkanki obwodo-
może być przyczyną objawów ubocznych. we. Powstałe remnanty cnylomikro nowe są
Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach (wita- wychwytywane przez wątrobę. Wątroba jest
mina A, D, E i K) zawarte są w tłuszczach głównym magazynem witamin A, D i K zaś
pochodzenia roślinnego i zwierzęcego. Są one tkanka tłuszczowa głównym magazynem wita-
Tabela 56-5. Zespoły chorobowe podatne na podawanie witamin. Przykłady swoistych defektów
zaburzonego metabolizmu kofaktorów witaminowych ulegających korekcji przy podawaniu zwykle bardzo
dużych dawek witamin"
Witamina Choroba Defekt biochemiczny
Biotyna Kwasica propionowa Karboksylaza propionylo-CoA
Witamina B|: Acyduria metylomalonowa Tworzenie koenzymu kobamidowe-
go
Kwas foliowy Upośledzenie wchłaniania folianu Transport kwasu foliowego
"Według: Herman R. H., Stifel F. B., Greene H. L: Vitamin-deficient state and other related disease. W:
Disorders of the Gastrointestinal Tract: Disorders of the Liver.
Nutritionai Disorders.Grune and Stratton,
1976.
1 2 3 4 5 6
Wapń Składnik kościi Wchłanianie wy- U dzieci krzywi- Objawy toksycz- Produkty mle-
zębów; regulacja maga obecności ca. U dorosłych ności spowodo- czne, fasola, ja-
czynności nerw ów białka wiążącego — osteomalacja. wane nadmier- rzyny liściaste
i mięśni wapń. Regulacja Może uczestni- nym wchłania-
przemiany Ca przez czyć w patoge- niem Ca z prze-
paratłionrton, kal- nezie osteoporo- wodu pokarmo-
cytoninę, wita- zy wego spowodo-
minę D itd. wane przedaw-
kowaniem wita-
miny D, nad-
czynnością przy-
tarczyc lub hi-
perkalcemią idio-
patyczną
ŻYWIENIE / 729
t wane resorpcją
zwrotną w kana-
likach nerko-
nej
wych
Sód Główny kation Regulowany Przy normalnej Nadciśnienie tę- Sól kuchenna.
płynu pozakomór- przez aldosteron diecie brak obja- tnicze (u osób sól dodana do
kowego. Uczest- wów. Różne ob- wrażliwych na pokarmów
niczy w regulacji jawy zależne od sód)
wolemii, równo- przyczyny choro- *•*
wagi kwas owo - bowej lub czyn-
zasadowej, czyn- nika wywołują-
ności nerwów cego niedobór
i mięśni. Składnik
Na+/K+—ATP-
-azy
Potas Główny kation Także regulowa- Niedobór spo- Zatrzymanie Jarzyny, owo-
płynu śród ko- ny przez aldoste- wodowany cho- czynności serca, ce, orzechy
mórkowego. ron robą podstawo- małe owrzodze-
Udział w czyn- wą lub stosowa- nia jelit
ności nerwów. niem leków mo-
mięśni, Na+/K+ czopędnych.
— ATP-azy Objawy: osłabie-
nie lub porażenie
mięśni, splątanie
Chlorki Udział w prze- Podawanie po- Sól kuchenna
mianie wodnej karmów bezsol-
i elektrolitowej. nych niemowlę-
w powstawaniu tom, wymioty,
kwasu solnego podawanie le-
w soku żołądko- ków moczopęd-
wym nych, tubulopa-
tie nerkowe
Magnez Składnik kości, Niedobór wtórny Zanik odruchów Liściaste, zielo-
kof aktor enzy- spowodowany wa- głębokich, de- ne jarzyny (za-
mów {kinaz, itd.) dliwym wchłania- presja oddycha- wierające chlo-
niem, biegunka- nia rofil)
mi, alkoholiz-
mem
1 2 3 4 5 6
Chrom Chrom trójwartoś- Jak witaminy B1S Objawy nietoleran- Rzadko spotykane Pokarmy
ciowy, składnik „czyn- Transportowana przez cji glukozy. Niedo- Choroba Wilsona pochodzenia
nika tolerancji glu- albuminy, związana bór spowodowany Nadczynność tar- zwierzęcego
Kobalt kozy" przez cerulopiazmi- żywieniem pozajeli- Sól jodowana,
czycy, wole
Potrzebny tylko ja- nę towym Syderoza, wrodzo- ryby i
ko składnik witami- Magazynowany w Objawy niedoboru na hemochfomato- skorupiaki
Miedź ny B12 tarczycy jako tyreo- witaminy B12 za morskie
Składnik oksydaz, globulina Niedokrwistość nie- Inhalacja par man- Żelazne
Jod
oksydazy cytochro- Transportowane przez dobarwliwa, mikro- ganu wywołuje ob- naczynie do
Żelazo
Mangan mu c, itd. transfaryny, maga- cytam a. Niedobór wy- jawy psychozy i par- gotowania mięsa
Składnik "tyroksyny zynowanie — jako wołany wadliwym ży- ki nson i zm
ferrytyna lub hemo- wieniem. Zespół Men-
i trijodotyroniny
syderyna. Utrata że- kesa
Składnik enzymów
laza jest spowodo- U dzieci: matołect-
hemowych, hemo-
wana krwawieniami wo. U dorosłych:
globiny, cytochro-
i złuszczaniem się wole i niedoczyn-
mów itd.
nabłonków ność tarczycy, obrzęk
Kofaktor hydrolaz, de-
karboksylaz i trans- śluzowaty
feraz. Potrzebny w Niedokrwistość sy-
syntezie glikoprote- deropeniczna, mik-
in i proteoglikanów rocytarna
Nieznaneuczłowie-
ka
ŻYWIENIE / 731
" Nadmierny pobór mikroelementów wywołuje objawy toksyczne. Jeśli nie są one specjalnie
wymieniane w tej rubryce, wówczas charakteryzują się nudnościami, biegunkami i drażliwością
" Zapotrzebowanie na mikroelementy pokrywane jest przez spożywanie odpowiedniej ilości produk tów
zbożowych (ziarna zbóż niepolerowane), warzyw strączkowych, zielonych i liściastych jarzyn, mięsa i
produktów mlecznych.
"* Fluor jest niezbędny dla wzrostu u szczurów. Pomimo, ze nie udowodniono jednoznacznie, ze jest
niezbędny również dla człowieka, pierwiastek ten odgrywa określoną rolę w zapobieganiu próchnicy
zębów.
Tabela 55-8. Zalecane normy żywnościowe (poprawki z r). Zabezpieczają one utrzymame dobrego
198S Wiek Waga Wzrost Białka (0) Witaminy rozpuszczalne w
tłuszczach
(lata)
Wlt. Wit. D Wit. E Wit. K Wrt.C Tiami-
kg ft cm cale A lwV (mg a
-T E )—
da! (mg) na
(mg)
WRE)
0,0-0,5 69 13 BO 71 24 13 ' 375 7,5 3 5 30 0,3
0,5-1.0 20 28 ;A 375 10 4 10 3& 0.4
Dzieci 1-3 4- 13 29 90 35 16 400 10 6 15 40 0,7
6 7-10 20 44 112 44 24 500 10 77 20 45 0,9
28 62 132 52 28 700 10 30 45 1,0
Mężczyźni 11-14 45 99 157 52 45 1000 10 10 10 45 50 1.3
15-18 66 14S 176 69 59 1000 10 10 65 60 1,5
19-24 72 160 177 70 56 1000 10 10 70 60 1,5
25-50 79 174 176 70 63 1000 55 10 80 60 1.5
51 + 77 170 173 68 63 IOOO 80 60 1,2
Kobiety 11-14 46 101 157 B2 46 800 10 B8 45 60 1,1
15-18 56 120 163 64 44 800 10 88 56 60 1,1 1,1
19-24 58 128 164 65 46 800 10 8 60 60 1,1
25-50 63 138 163 64 50 800 55 65 60 1.0
51 + 65 143 160 63 50 800 65 60
Kobiety ciężarne 60 800 10 10 65 70 1.5
* Równoważnik retinolu 1 równoważnik retrnolu- 1 v& retinolu lub 6 fig p-karotenu•' Jako
chnlekalcyferol. 10 lig cholekalcyferolu = 400 IU witaminy D
** Równoważnik ot-tokoferolu. 1 mg a-
tokoferolu = 1 TE■• 1 NE (równoważnik niacyny) jest równy 1 mg niacyny lub 60 mg tryptofanu zawartego
w pokarmach
Wiek Bio- pan- Mied* Mangan Fluorki Chrom Molib- Potas Chlorki
den ę.
(lata) Sód
nowy (n»9) (me) (mg) (mg) d-9) (mg) (mg) (mg)
(mg)
Nitimo- 0-0,5 10 2 0,4-0,6 0,3-0,6 0.1-0,5 0,01-0,04 15-30 115-350 350-925 276-700
wlęta 0.5 1 15 3 0.6-0.7 0,6-1,0 0,2-1,0 0,02-0,06 20-40 250 750 425-1275 400 1200
Dzieci 1-3 20 3 0,7-1.0 1,0-1,5 0,5-1.5 0,02-0,08 25-EO 326 »7S 550-1650
S00 1500
4-6 25 3-4 1,0-1,5 1,5-2,0 1,0-2,5 0,03-0,12 30-75 450-1350 775-2325
700-2100
młodzież 7-10 30 4-6 1,0-2.0 2,0-3.0 1,5 2.5 0,05 0.2 60-150 500 1800 1000-3000
925-2775
> 11 30-100 47 1,5-2,5 2,0-5,0 1,5-2,5 0,05-0,2 75-250 900-2700 1525-4575
1400-
Dorośli 30-100 4-7 1,5-3,0 2,0-5,0 1,5-4,0 0,05-0,2 75-250 1100-3300 1875-6625 4200
1700-
5100
Tir,-3 i 55-9 wzięto z: Recommended DietaryAllowances Wyd.iO.Foodand Nutrition Board, National Research Council-Natianal
Academy of Science, 1989
ŻYWIENIE / 733
stanu odżywienia dla większości zdrowych mieszkańców Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej
RybO- Niaeyna Wił. B, F o lian Wit.B 1t Wapń Fosfor Magnez Żelazo Cynk Jod Selen
f lawina (mg (mg) <ng) l>9) (mg) (mg) (mg) (m 6) (mg) (|.g> Cug)
(mg) NE)*"*
J
Osocze
Komórki okładzinowe światło
żołądka
cr
Tabela 56-1 Skład żółci wątrobowej i pęcherzy- żółciowych tworząc z nimi micele. Tak więc
kowej duże ilości cholesterolu zawarte w żółci człowie-
Żółć wątrobowa Żółć pęche- ka ulegają solubilizacji dzięki rozpuszczalnym
natywna rzykowa w wodzie micelom i transportowi przez drogi
procentowa procento- procentowa żółciowe do światła jelit. Aktualna rozpuszczal-
zawartość wa zawar- zawartość ność cholesterolu w żółci zależy jednak od stosun-
w całej tość w sto- w ca-lej ku stężenia soli kwasów żółciowych do stężenia
żółci sunku do żółci fosfatydylocholiny i do stężenia cholesterolu.
wszystkich Rozpuszczalność ta zależy również od zawarto-
składników ści wody w żółci. Ten fakt jest szczególnie ważny
stałych
dla rozcieńczonej żółci wątrobowej.
Woda 97,00 — 85,92 Używając układu trójkątnych współrzędnych
Składniki stałe 2,52 — 14,08 (ryc. 56-2) Redinger i Smali byli w stanie
Kwasy żółciowe 1,93 36,9 9,14 określić maksymalną rozpuszczalność choleste-
rolu w żółci pęcherzykowej. W podanym ukła-
Mu cyna i barwi- 0,53 21,3 2,98
dzie każdy punkt (determinowany trzema
ki żółciowe
zmiennymi) znajdujący^ię ponad krzywą ABC
Cholesterol 0,06 2,4 0,26 dotyczy żółci przesyconej cholesterolem lub
Kwasy tłuszczo- 0,14 5,6 0,32 w której dochodzi do wytrącenia tego lipidu.
we estryfikowa- Przyjmuje się, że uchorych z kamicą żółciową
ne i nieestryfiko- w pewnym okresie ich życia wytwarzana jest
wane żółć przesycona cholesterolem. W pewnym mo-
Sole nieorga- 0,84 33,3 0,65 mencie, pod wpływem sprzyjających czynni-
niczne ków, stanowiących jakby jądro krystalizacyjne
Gęstość 1,01 1,04 (np. infekcja bakteryjna) dochodzi do wytrące-
_
nia kryształków cholesterolu. Jeśli tak powstałe
PH 7,1-7,3 — 6,9-7,7
kryształki nie zostają szybko wydzielone z żół-
cią do światła jelita, mogą. one rosnąć, tworząc
kamienie żółciowe. Kiedy oznaczono aktyw-
ność głównych enzymów syntetyzujących kwa-
kując nie strawione pokarmy, są przyczyną sy żółciowe w wątrobie u chorych z kamicą
wystąpienia procesów gnilnych i tworzenia się żółciową, stwierdzono małą ich aktywność,
gazów. natomiast zwiększone wytwarzanie cholestero-
Zobojętnienie treści żołądkowej. lu przez hepatocyty z następczym wzrostem
Oprócz zdolności tworzenia zawiesin, żółć wy stężenia tego lipidu w wątrobie. Wydaje się, że
kazując pH nieco wyższe niż 7,0, neutralizuje spadek aktywności 7a-hydroksylazy jest przy-
kwaśną miazgę żołądkową, przygotowując ją czyną zmniejszenia się pufi kwasów żółciowych
do trawienia w jelicie. w krążeniu jejitowo-wątrobowym, będącego
Wydalanie cholesterolu. Żółć jest dla wątroby sygnałem zapoczątkowującym
ważną wydzieliną, z którą wydaiane są nie tylko wzrost syntezy cholesterolu. Skutkiem wzmożo-
cholesterol i kwasy żółciowe, lecz także liczne nej syntezy cholesterolu przez hepatocyty jest
leki, toksyny, barwniki żółciowe oraz różnorod przesycenie żółci tym steroidem, który nie jest
ne substancje nieorganiczne, takie jak miedz, w stanie rozpuścić się całkowicie w micelach
cynk i rtęć. złożonych z fosfatydylocholiny i soli kwasów
Ograniczona rozpuszczalność cho żółciowych.
lesterolu w żółci jest przyczyną tworze Podane informacje dotyczące rozpuszczalno-
nia się kamieni żółciowych. Wolny chole ści cholesterolu wykorzystano w próbach klini-
sterol jest praktycznie nierozpuszczalny w wo cznych mających na celu zapobieganie powsta-
dzie; dlatego też w żółci występuje w micelach waniu nowych kamieni żółciowych lub rozpusz-
złożonych z fosfatydylocholiny i soli kwasów czanie już wytworzonych. Kwas chenodeoksy-
żółciowych (p. str. 187). W rzeczywistości rów cholowy wydaje się być lekiem przydatnym
nież fosfatydylocholina (główny fosfolipid żó w leczeniu zachowawczym bezobjawowych
łci) jest nierozpuszczalna w żółci, ulega ona i bezcieniowych kamieni żółciowych zlokalizo-
jednak rozpuszczeniu dzięki soi om kwasów wanych w pęcherzyku żółciowym. Ten kwas
47
738 / ROZDZiAŁ 56
60 40
Ryc. 56-2. Metoda prezentacji trzech głównych składników żółci {sole kwasów żółciowych, fos-
fatydylocholina i cholesterol) w układzie współrzędnych trójkątnych Każdy składnik wyrażony jest
w procentach łącznej Ilości soli kwasów żółciowych, fosfatydylocholiny i cholesterolu wyrażonej
w molach. Linia ABC przedstawia maksymalną rozpuszczalność cholesterolu w roztworach o zmiennej
zawartości soli kwasów żółciowych i fosfatydylocholiny. Punkt P oznacza normalny skład żółci, przy
którym zawartość cholesterolu wynosi 5%, fosfatydylocholiny 15% i soli kwasów żółciowych 80%.
Znajduje się on w obrębie strefy pojedynczej fazy płynu micelarnego. Żółć o składzie wyznaczonym
punktami znajdującymi się powyżej linii ABC zawiera nadmiar cholesterolu w postaci roztworu
przesyconego lub wytrąconej (jako kryształki lub płynne kryształki). (Według: Redinger R. N., Smali D. M.:
Bile composition, bile salt metabolism, and gallstones; Arch. intern. Med. 1972, 130, 620. Copyright
© 1972, American Medical Association, za zgodą).
żółciowy wywiera bowiem swoiste działanie Trypsyna, chym otrypsyna i elast aza
hamujące na reduktaze hydroksymetylogluta- są endopeptydazami. Aktywność proteoli-
rylo-CoA, przez co zmniejsza syntezę chole- tyczna soku trzustkowego uwarunkowana jest
sterolu w wątrobie.-vi. obecnością 3 endopeptydaz, tj. trypsyny, chymo-
5. Przemiana barwników żółciowych. trypsyny i elastazy. Działają one na białka
Powstawanie barwników żółciowych z i polipeptydy treści żołądkowej. W wyniku ich
hemoglobiny zostało przedstawione w rozdz. działania powstają polipeptydy i (lub) peptydy.
34. Trypsyna działa swoiście na wiązania peptydo-
we utworzone przez aminokwasy zasadowe, zaś
Sok trzustkowy zawiera enzymy chymotrypsyna na wiązania peptydowe utwo-
atakujące wszystkie główne składniki rzone przez aminokwasj pozbawione ładunku
pokarmowe elektrycznego (np. aminokwasy aromatyczne).
Sok trzustkowy jest wodnistym, nielepkim Wbrew swojej nazwie elastaza działa na wiele
płynem podobnym do śliny pod względem wiązań peptydowych utworzonych przez małe
zawartości wody, zawierającym trochę białka aminokwasy, np, glicynę, alaninę i serynę.
i inne składniki organiczne i nieorganiczne, Wszystkie 3 wymienione enzymy sa, wydzielane
w tym głównie Na + , K+, HCO^" i chlorki oraz pod postacią zymogenów. Konwersja trypsyno-
małe ilości Ca2 + , Zn2 + , HPOJ" i SO*". pH genu do trypsyny katalizowana jest przez enzym
soku trzustkowego jest zdecydowanie zasado- proteolityczny błony śluzowej jelita — enteroki-
we, waha się od 7,5 do 8,0 lub jest nawet wyższe. naze. Ta ostatnia, działając na wiązanie pep-
Sok trzustkowy zawiera liczne enzymy. Nie- tydowe utworzone przez lizynę odszczepia mały
które z nich wydzielane są jako zymogeny. polipeptyd od zymogenu. W wyniku tego dzia-
TRAWIENIE I WCHŁANIANIE / 739
ŚWIATŁ
O
JELITA
|-----
Absorpcja z micel;
złożonych z so!i I-----Aeyl
kwasów I-- - -Aeyl
żółciowych Chyiomlkrony
*-Gliceroi
Ryc. 56-3. Trawienie i wchłanianie triacylogliceroli. FA — długołań cuch owe kwasy tłuszczowe,
(Według: Mattson F. H., Volpenheim R. A.: The digestion and absorption of triglycerides; J. Biol. Chem.,
1964, 239, 2772 w modyfikacji autora rozdziału). ____
wiema węglowodanów są monosacharydy (głów- nie są trawione przez enzymy ssaków. Tworzą
nie glukoza), białek ~ aminokwasy, triacylo- one tzw. włókna pokarmowe i stanowią więk-
gliceroli — kwasy tłuszczowe, glicerol i mono- szość nie strawionych resztek pokarmowych.
glicerole, zaś kwasów nukleinowych — zasady Włókna, oprócz tego że tworzą masę kałową,
purynowe i pirymidynowe, nukleozydy i pentozy. spełniają inne ważne funkcje (p. rozdz. 55).
Polisacharydy błon komórkowych komórek W tabeli 56-2 zestawiono ważniejsze procesy
roślinnych oraz ligniny zawarte w pożywieniu trawienne.
Siinianki: wydzielają ślinę Arnylaza śli- Konieczna obec- Skrobią, ^gli- Maltoza, 1:6-glu-
w następstwie odruchu wy- nowa ność chlorków, pH kogen kozydy (oligosa-
zwolonego obecnością po- 6,6-6,8 charydy) i malto-
karmu w jamie ustnej trioza
Gruczoły jeżyka Lipaza „języ- pH 2,0-7,5 optymalne Wiązanie est- Kwasy tłuszczo-
kowa" pH 4,0-4,5 rowe pierwszo- we i 2,3-diacylo-
rzedowe w po- glicerole
zycji sn-3, u-
tworzone przez
kwasy tłuszczo-
we krótkofań-
cuchowe
H tab. 56-2
Miejsce i bodziec Enzym Sposób Substrat Produkty
wydzielania aktywacji i działania
optymalne
warunki działania enzymu
Elastaza Wydzielana pod po- Białka Poli peptydy
cznych. Ponadto iaktoza nie wchłonięta przez transportowego dla tych cukrów. Ponieważ
jelito staje się substratem dla bakterii jelito- fruktoza nie jest transportowana tym mechaniz-
wych, W wyniku fermentacji bakteryjnej po- mem przenośnikowym, wchłanianie jej jest nor-
wstają gazy oraz metabolity laktozy drażniące malne w tym zespole.
jelito.
Wyróżnia się trzy typy niedoboru laktazy: Produkty trawienia lipidów wchłaniane
Dziedziczny niedobór laktazy. Ten są z miceli utworzonych przez sole
typ występuje względnie rzadko i charakteryzu kwasów żółciowych
je się występowaniem objawów nietolerancji 2-Monoacyloglicerole, kwasy tłuszczowe
laktozy krótko po,, urodzeniu. Po karmieniu i niewielkie ilości 1-monoacylogiiceroli opusz-
dziecka dietą bezlalctozową wszystkie objawy czają fazę olejową zawiesiny tłuszczowej i dy-
nietolerancji znikają. Cechą charakterystyczną funduja do miceli mieszanych i liposomów
tego typu niedoboru jest obecność laktozy złożonych z soli kwasów żółciowych, fosfatydy-
w moczu. Laktozuria spowodowana jest uszko locholiny i cholesterolu pochodzenia żółciowe-
dzeniem nabłonka jelitowego przez laktozę go (ryc. 56-2). Ponieważ micele są rozpuszczalne
i wtórnym przedostaniem się tego disacharydu w wodzie, umożliwiają one dostanie się produk-
przez uszkodzoną błonę śluzową jelita do krwi. tów trawienia tłuszczów do rąbka szczotecz-
Wtórny niedobór laktazy. Spowodo kowego komórek błony śluzowej jelita, a na-
wany jest pierwotną chorobą jelit i wtórnym stępnie do wnętrza enterocytów. Sole kwasów
niedoborem laktazy, przez co dochodzi do żółciowych docierają do jelita biodrowego,
upośledzonego trawienia laktozy. Choroba ob gdzie są wchłaniane i przechodzą do krążenia
jawia się nietolerancją mleka. Jest to typ niedo jelitowo-wątrobowego (p. rozdz. 27). Fosfolipi-
boru laktazy nierzadko występujący w sprue dy pochodzenia pokarmowego i żółciowego
rodzimej i tropikalnej, kwashiorkor, zapaleniu (np. fosfatydylocholina) są rozkładane do kwa-
jelita grubego oraz w zapaleniu żołądka i jelit. sów tłuszczowych i lizofosfolipidów pod wpły-
Może on wystąpić również po operacji wykona wem trzustkowej fosfolipazy A2 i resorbowane
nej z powodu wrzodu trawiennego. przez nabłonek jelitowy. Estry cholesterolowe
Pierwotny niedobór laktazy. Jest to ulegają hydrolizie pod wpływem hydrolazy est-
względnie często występujący zespół, szczegól rów cholesterolowych pochodzenia trzustkowe-
nie wśród populacji kolorowych. Ponieważ ob go. Uwolniony pod jej wpływem wolny chole-
jawy chorobowe tego zespołu występują nie sterol wraz z większością cholesterolu zawar-
w dzieciństwie, lecz dopiero u osób dorosłych, tego w żółci przedostaje się do rąbka szczotecz-
przyjmuje się, że jest on spowodowany po kowego po uprzednim wniknięciu do miceli.
stępującym zanikiem aktywności laktazowej W warunkach fizjologicznych ponad 98% lipi-
u osób do tego predysponowanych. dów zawartych w pokarmach jest wchłanianych
Niedobór sacharazy. Stwierdzono wystę- w jelitach.
powanie dziedzicznego niedoboru zarówno sa- W obrębie ściany jelit 1-monoacyloglicerole
charazy, jak i izomaltazy. Te dwa rodzaje ulegają dalszej hydrolizie do wolnego gticerolu
niedoboru występują równocześnie, ponieważ i kwasu tłuszczowego pod wpływem lipazy
sacharaza i izomaltaza tworzą wspólny kom- różniącej się od Iipa2y trzustkowej. 2-Mono-
pleks enzymatyczny. Objawy niedoboru wymie- acyloglicerole ulegają rekonwersji do triacylo-
nionych disacharydaz występują już we wczes- gliceroli szlakiem monoacyloglicerolowym
nym dzieciństwie i są takie same jak w niedobo- (ryc. 56-3). Proces resyntezy triacylogliceroli
rze laktazy. z kwasów tłuszczowych wymaga „aktywacji"
Disacharyduria. U niektórych chorych tych ostatnich.
z niedoborem disacharydaz można stwierdzić Synteza triacylogliceroli w błonie śluzowej
wzmożone wydalanie disacharydów z moczu. jelita przebiega podobnie jak w innych tkan-
U takich osób oraz u chorych z chorobą jelit kach (p. str. 284). Wchłonięte lizofosfolipidy
(np. sprue) dobowe wydalanie disacharydów oraz większość wchłoniętego cholesterolu jest
z moczem może wynosić 300 mg lub więcej. także reacylowana przez acylo-CoA, w wyniku
Wadliwe wchłanianie monosachary- czego powstają fosfolipidy i estry cholesterolowe.
dów. Znany jest wrodzony zespół w którym Uwolniony w świetle jelita w procesie lipolizy
stwierdza się powolne wchłanianie glukozy i ga- glicerol nie ulega reutylizacji, lecz jest bezpo-
laktozy, spowodowane defektem mechanizmu średnio wchłaniany do krążenia wrotnego. Na-
746 / ROZDZIAŁ 56
Tabela 56-3. Miejsce wchłaniania poszczegól- Tabela 56-4. Objawy lub zespoły chorobowe
nych składników pokarmowych spowodowane wadliwym wchłanianiem poszcze-
gólnych składników pokarmowych
Miejsce wchłaniania Składnik pokarmowy
Objawy lub zespół Wadliwe wchłania-
Jelito czc2e Glukoza i inne monosa-
chorobowy nie składnika pokar-
charydy, niektóre disa-
mowego
charydy
M o n oacy 1 og 1 i c ero le.
kwasy tłuszczowe, gli-
Niedokrwistość Żelazo, witamina B,^
cerol, cholesterol
* Aminokwasy, peptydy
folian
Witaminy, foiian Obrzęki Produkty trawienia bia-
Elektrolity, żelazo. łka
wapń, woda Tężyczka Wapń, magnez, witami-
Jelito kretę Kwasy żółciowe na D
Witamina B-|2 Osteo poroża Wapń, produkty trawie-
Elektrolity nia białek, witamina D
Woda v
Nietolerancja mleka Laktoza
**
Krwawienia, siniaki, ła- Witamina K
ten owych. Udowodniono, że u chorych na mliwość naczyń
rodzimą sprue we krwi krążącej bardzo często
stwierdza się przeciwciała przeciwglutenowe lub Stolce tłuszczowe (ste- Lipidy i witaminy roz-
atorrhea) puszczalne w tłuszczach
skierowane przeciw frakcjom rozpadu tego biał-
ka. Czynnikiem szkodliwym glutenu jest polipe- Chorba Hartnupów (de- Aminokwasy obojętne
ptyd złożony z zaledwie 6 lub 7 aminokwasów. łekt przenośnika jelito-
Sprue rodzima u dorosłych jest niewątpliwie wego dla aminokwa-
sów obojętnych)
analogiem celiakii (choroby trzewnej) występu-
jącej u dzieci. Dowodzi ona możliwości przeni-
kania przez błonę śluzową jelita do krwi frag-
mentów białkowych większych niż aminokwa- propionowy i masłowy. W wyniku rozkładu
sy. Przenikanie takie zachodzi jednak tylko bakteryjnego fosfatydylocholiny mogą powstać
w określonych warunkach chorobowych. cholina oraz spokrewnione z nią aminy toksycz-
W tabeli 56-3 zestawiono miejsce wchłaniania ne (np. neuryna).
niektórych ważniejszych składników pokarmo-
wych w jelitach, zaś w tab. 56-4 objawy lub
zespoły chorobowe spowodowane wadliwym
0 NCH
ich wchłanianiem.
H3C-N-CH,-CH3OH
CHj Neuryn
a
BAKTERIE JELITA GRUBEGO SĄ Cholina
PRZYCZYNĄ PROCESÓW GNILNYCH
I FERMENTACYJNYCH Wiele aminokwasów ulega dekarboksylacji
pod wpływem bakterii jelitowych z wytworze-
Większość spożytych pokarmów jest wchła- niem toksycznych amin (tj, ptomain).
niana w jelicie cienkim. Tutaj też wchłania się
większość wody, co sprawia, że początkowo
DEKAHBOKSYLAZA
półpłynna treść jelitowa przybiera konsystencję BAKTERYJNA
bardziej stałą. W czasie wchłaniania poszczegól- R-C-NHj
nych składników pokarmowych obserwuje sie
H
żywą aktywność flory bakteryjnej jelit. Uczest- COj Jedna z ptomain
niczy ona w procesach gnilnych i fermentacyj-
nych, podczas których powstają m.in. gazy W wyniku takich reakcji dekarboksylacji
(takie jak dwutlenek węgla, metan, wodór, azot powstają: kadaweryna z lizyny, agmatyna z ar-
i siarkowodór) oraz kwas octowy, mlekowy, gininy, tyramina z tyrozyny, putrescyna z or-
nityny i histamina z histydyny. Niektóre z wy-
748 I ROZDZIAŁ 56
mienionych amin wykazują silne działanie wa- z zaawansowaną chorobą miąższu wątrobowe-
zopresyjne. go lub wystąpienie u tych chorych krwawienia
Tryptofan w wyniku szeregu reakcji jest źród- do światła przewodu pokarmowego mogą być
łem indolu i metyloindolu (skatolu), tj. substan- przyczyną zatrucia amoniakiem. Również u ta-
cji odpowiedzialnych za zapach kału. kich chorych podawanie neomycyny ma działa-
nie lecznicze.
Indol Skatol
Tabeła 57-1, Niektóre funkcje białek pełnione Tabela 57-2. Niektóre funkcje łańcuchów oltgo-
przez glikoproteiny sacharydowych glikoprotein*
Modulują własności fizykochemiczne, np. rozpusz-
Białka strukturalne: czalność, lepkość, ładunek i denaturację
Ściany komórkowej Ochraniają przed proteolizą zarówno zewnątrz-, jak
Kolagen, elastyna i śródkomórkową
Fibryny
Białka macierzy kości Wpływają na proteolityczną obróbkę białek prekur-
sorowych do mniejszych cząsteczek Wykazują
Substancje o właściwościach smaru i ochron- aktywność biologiczną, np. hCG
nych: Wpływają na proces wbudowywania do błon, we-
Mucyny Wydzieliny wnątrzkomórkową migrację,
śluzowe
przepuszczalność i wydzielanie
Białka transportujące: Wpływają na rozwój embrionalny i różnicowanie
Witaminy Odpowiedzialne są w dużej części za umiejscowie-
Lipidy nie się przerzutów nowotworowych
Minerały i pierwiastki śladowe
* Zaadaptowano z; Schachter H.: Biosynthetic
Białka o właściwościach immunologicz- controls that determine the branching and hetero-
nych: genity of protein-bound oligosaccharides; Bfo-
Immunoglobuliny Antygeny chem. Celt Bioi 1986, 64, 163.
zgodności tkankowej Składniki
dopełniacza Interferony dów. Konfiguracja przestrzenna cukrów w łań-
Hormony: cuchach oligosacbarydowych zmienia się w za-
Gonadotropina kosmówkowa leżności od rodzaju wiązań i możliwości od-
Tyreotropina (TSH) działywania z innymi makrocząsteczkami, znaj-
dującymi się w sąsiedztwie oligosacharydów.
Enzymy: Przyjmuje się ogólnie, że łańcuchy oligosacha-
Proteazy Nukieazy rydowe kodują znaczną ilość informacji bio-
Glikozydazy logicznej, która zależy od składu cukrowego, ich
Hydrolazy Czynniki sekwencji i konfiguracji przestrzennej. Dowo-
krzepnięcia dem na to są niektóre leki i toksyny, które
Substancje uczestniczące w interakcji ko działają ze specyficznymi łańcuchami oligosa-
mórek lub procesach rozpoznania biologicz charydów glikokoniugatów powierzchni komó-
nego: IJJ, rek {jak np. toksyna cholery oddziałuje z gang-
Komórka — komórka liozydami Gml; p. rozdz. 16). Ponadto, reszty
Komórka — wirus mannozo-6-fosforanu skierowują nowo synte-
Komórka — bakteria tyzowane enzymy lizosomalne do wnętrza lizo-
Receptory hormonów somów (p. poniżej).
Substancje entyzamrożeniowe u ryb antark-
tycznych
DOSTĘPNE SĄ TECHNIKI
Lektyny DO WYKRYWANIA, OCZYSZCZANIA
I STRUKTURALNEJ ANALIZY
GLIKOPROTEIN
ŁAŃCUCHY OLIGOSACHARYDOWE
ZAWIERAJĄ INFORMACJĘ Wykrywanie
BIOLOGICZNĄ Glikoproteiny mogą być wykrywane w róż-
nych złożonych układach (np. błon komór-
Między sach ary darni może być tworzona kowych) metodą elektroforezy żelowej w obec-
ogromna liczba wiązań glikozyd owych. Na ności SDS (SDS-PAGE; p. rozdz. 3) i wybar-
przykład 3 różne heksozy mogą łączyć się ze wiane kwasem nad jodowym i odczynnikiem
sobą, tworząc ponad 1000 różnych trisachary- Schiffa (PAS), bowiem PAS wywołuje reakcję
barwną z grupą aldehydową cukrów. Mogą być
one również wykrywane techniką SPS-PAGE-
GLIKOPROTEINY I PROTEOGLIKANY / 751
UDP-Glc<->UDP-Gal
Ponieważ większość reakcji glikozylacji za- nej (egzoglikozydazy), albo w wewnętrznej (en-
chodzi wewnątrz aparatu Golgiego, systemy doglikozydazy) pozycji iańcucha oligosachary-
przekaźników (permutaz i systemy transportu) dowego. Przykładami egzoglikozydaz są neura-
transportują cukry nukieotydowe przez błonę minidaza i galaktozydaza; użyte po kolei powo-
aparatu Golgiego. Znane są układy transpor- dują usunięcie końcowej reszty NeuAc oraz
tujące UDP-Gal, GDP-Man i CMP-MeuAc do przedostatniej reszty Gal z większości gliko-
cystern aparatu Golgiego. pziałają one na protein. Endoglikozydazy F i H są przykładami
zasadzie anty portu; tzn. dopływowi jednego drugiej grupy enzymów; enzymy te rozrywają
cukru nukleotydowego towarzyszy odpływ jed- łańcuch oligosacharydowy w określonych miej-
GLIKOPROTEINY i PROTEOGUKANY / 7S3
4S — Biochemia
754 / ROZDZIAŁ 57
z błonami. Synteza każdego takiego enzymu jest sacharydowe (głównie Asn zamiast Ser), doty-
kontrolowana przez jeden specyficzny gen. czą ich biosyntezy.
Ogólnie można powiedzieć, że synteza jednego Klasy IV-wiązanych glikoprotein i ich
specyficznego typu wiązania wymaga aktywno- struktury. Znane są 3 główne klasy N-wiąza-
ści odpowiednio specyficznej transferazy (tzn. nych glikoprotein: kompleksowe, hybrydowe
obowiązuje założenie „jedno wiązanie — jedna i wysokomannozowe (ryc. 57-3). Częścią wspól-
glikozylotransferaza"). Enzymy katalizujące ną w tej klasie jest pentasacharyd (Man)3
dodawanie wewnętrznych reszt cukrowych zna- (GlcNAc)2, wyróżniony linią przerywaną na
jdują się w siateczce śródplazmatycznej i doda- ryc. 57-3, jak również na ryc. 57-4. Różnią się
wanie pierwszych cukrów następuje podczas one między sobą jedynie zewnętrznymi roz-
translacji (tzn. występuje kotranslacyjna mody- gałęzieniami. Obecność wspólnego pentasacha-
fikacja białka). Natomiast enzymy dodające rydu dowodzi, że wszystkie 3 klasy mają wspól-
końcowy cukier (taki jak NeuAc) znajdują się ny ogólny mechanizm biosyntezy. Glikoprotei-
w aparacie Golgiego. ny typu kompleksowego zwykle zawierają koń-
cową resztę NeuAc oraz charakterystyczne re-
N-wiązane glikoproteiny zawierają szty Gal i GlcNAc, które często są składnikami
wiązanie Asn-GIcNAc laktozoaminy (obecność powtarzającego się fra-
Ta klasa wyróżnia się obecnością wiązania gmentu laktozoaminy (Galp>4GlcNAc P l-3)n
Asn-GIcNAc (ryc. 57-1). Jest ona główną klasą jest charakterystyczna dla czwartej klasy gliko-
glikoprotein, dobrze zbadaną, dzięki łatwej do- protein, tzw. klasy polUaktozoaminowej; klasa
stępności do tkanek, w których występuje (np. ta jest ważna, ponieważ do niej należą substan-
białka osocza). Należą do niej zarówno gliko- cje grupowe krwi I/i.
proteiny, będące integralnymi białkami błono- Większość oligosacharydów typu komplek-
wymi jak też białkami krążącymi (osoczowymi). sowego zawiera 2, 3 lub 4 zewnętrzne roz-
Główne różnice między nimi, jak również po- gałęzienia (ryc. 57-3), chociaż opisano także
przednimi klasami, poza rodzajem aminokwa- struktury zawierające 5 rozgałęzień. Rozgałę-
su, do którego są przyłączone łańcuchy oligo- zienia oligosacharydów są często nazywane
±GlcNAc- l
6 Man Man Man
(31, aUl «1,2| aUl
4
GtcŃAc GlcNAc GtcNAc Man Man Man Man Man
L-------!------------1 |-
^ GlcNAc
Asn
Kompleksowe
__-
Asn
Asn Wysoko
Hybrydowe
man nożowe
Ryc. 57-3. Struktury głównych typów asparagino-wiązanych oligosacharydów. Wyróżniony obszar jest
rdzeniem pentasacharydowym, powszechnie występującym we wszystkich N-wiązanych glikoproteinach.
(Według: Kornfeld R., Kornfeld S: Assembly óf asparagine-linked oligosaccharides^mw. Rev. Biochetn.
1985, 54, 631, za zezwoleniem)._________-
__________________________________
\
756 / ROZDZIAŁ 57
i
H I HO-CH,-CH,-C- CH, I ■CHi- CH,
CH,- CH=;C-CHj I
I CH,~CH=C-CHj
CH,
Ryc. 57-6. Struktura dolicholu. Fosforan w fosforanie dolicholu połączony jest z grupą alkoholową, po
lewej stronie cząsteczki. Fragment objęty klamrą jest częścią izoprenu (n = 17—20 jednostek izo -
prenoidowych).
GLIKOPROTEINY I PROTEOGLIKANY 757
/
UDPGIcNAc
Dol-P
■>*---------T u n l k a m y c y n a
-UMP
GlcNAc-P-P-Dol M-M
UDPGtaNAc M
GlcNAc- G-G-G-M-M-M
,P-Dol
Gl GDP-M
GDP" M-GIcNAc-GIcNAc-P-P- M- P -D ol iG -P - D ol
{Ml.-(GlcNAc),-P-P-Dol
Dol P-Dol
M M-P-
Dol
M-(GlcNAc)i-P-P-
Dol
(GOP-M), M-M-M
Bi.2 Man
■ Man
^■Man
Oligosacharydy związane z difosfodolicho- trzymany na tym etapie, lub też mogą dodat-
lem są przenoszone w całości na nowo zsyn- kowo zostać usunięte 4 reszty Man. Natomiast
tetyzowane białko związane z błoną szorstkiej łańcuchy typu kompleksowego tworzone są
siateczki śródplazmatycznej. by wytworzyć N- w dalszych etapach. Mianowicie 4 zewnętrzne
glikozydowe wiązanie z jedną lub kilkoma reszty Man są usuwane w reakcjach 4 i 5 przez
specyficznymi resztami Asn łańcucha polipep- różne mannozydazy. W reakcji 5, katalizowanej
tydowego. Reakcja jest katalizowana przez przez GlcNAc-transferazę I, reszta GlcNAc jest
„transferazę oligosacharydową", która jest en- dodawana do jednej Man. Działanie kolejnego
zymem związanym z błoną wewnętrzną siate- enzymu, mannozydazy (ot-mannozydazy II apa-
czki. Transferaza ta może rozpoznać i przenieść ratu Golgiego) umożliwia przebieg reakcji 7,
każdy lipid o strukturze R-(GlcNAc)2-P-P-Dol. w wyniku której dochodzi do redukcji reszt
Glikozylacja zachodzi na resztach Asn tripep- Man w rdzeniu do 3 reszt (ryc. 57-4).
tydowej sekwencji Asn-X-Ser/Tłir, gdzie X jest Na rycinie 57-8 reakcje I i II przedstawiają
dowolnym aminokwasem, innym niż reszty dodatkowy ważny szlak metaboliczny prze-
proiiny i kwasu asp ara gin owego. Uprzywilejo- kształcania oligosacharydów. Przedstawiona
wanymi miejscami do glikozylacjijest tripeptyd jest tutaj synteza jednostek oligosacharydo-
wykazujący konformację przestrzenną p. Tylko wych enzymów Hzosomalnych, które po uzys-
ok. \'i reszt Asn ulega glikozylacji i białka podat- kaniu specyficznego markera kierowane są do
ne na ten proces można podzielić na dwie grupy: lizosomów. W reakcji I reszta GlcNAc-1-P jest
sekrecyjne i integralne błonowe. Białka cytoplaz- przenoszona na grupę OH przy węglu 6 jednej
my stosunkowo rzadko ulegają glikozylacji. Na lub więcej reszt Man tych enzymów. Reakcja ta,
ryc. 57-8 przedstawiono reakcję przeniesienia oraz przedstawiona niżej, jest katalizowana przez
późniejszy proces gliksj^lacji N-wiązanych gliko- GlcNAc-fosfotransferazę. Nośnikiem GlcNAc
protein, jak również lokalizację tych ostatnich jest UDP-GlcNAc, zaś produktem reakcji
w strukturach subkomórkowycłi. UMP.
Drugim produktem reakcji katalizowanej
przez transferazę oligosacharydową jest doli- | Glc-NAC-FOSFOTRAMSFERAZA |
cholo-P-P, który pod wpływem fosfatazy ulega
UDP-GtellAc+Man-B ialkoiGIcN Ac-i-P-e-Man-Białko+U MP
konwersji do dolicholo-P, Dolicholo-P może
ponownie służyć jako akceptor w syntezie innej W reakcji II reszta GlcNAc jest usuwana pod
czą steczki o I ig osa c h a ry do- P- P-dolich o lu. wpływem fosfodiesterazy, pozostawiając fosfo-
2. Przekształcanie (obróbka) łańcu- rylowane reszty Man w pozycji 6 Man.
chów otigosacharydowych.
a. Wcześniejsza faza. Na rycinie 57-8 j FOSFODIESTEHAZA |
pokazane są różne typy reakcji biorących udział GlcNAc-1-P-6-Man-Białko i P-6-Man-Białko+GlcNAc
w tym procesie. Reakcję 1 katalizuje transferaza
oligosacharydową (p. poniżej), W reakcji Receptor dla Man-6-P zlokalizowany w apara-
2 i 3 kolejno usuwane są: przez glukozydazę cie Golgiego wiąże resztę Man-6-P i kieruje ją
I końcowa reszta Glc oraz przez glukozydazę II potem do lizosomów. Fibroblasty pochodzące
dwie reszty Glc. W przypadku glikoprotein typu od pacjentów, u których stwierdza się chorobę
wysoko ma nnozowego proces ten może być za-
GUKOPROTEINY I PROTEOGLIKANY / 759
Ryc. 57-8. Schematyczny szlak biosyntezy oligosacharydów. Reakcje są katalizowane przez następujące
enzymy: 1 — oligosacłiarylotransferaza, 2 — a-glukozydaza I, 3 — a-glukozydaza II, 4 — ct1,2-
-mannozydaza, I. N-acetyloglukozoaminylofosfotransferaza, II. N-acetyio-glukozoamino-1-fosfodies-
tero-s-N-acetyloglukozoaminidaza siateczki śródplazmatycznej, 5 — a-mannozydaza I aparatu Golgiego,
6 — N-acetyloglukozoaminylotransferaza I, 7 — %- ma n noży baza II aparatu Golgiego, 8 — N-acetylolo-
glukozoaminylotransferaza II, 9 — fu kozy I otrą n sfer aza, 10 — galaktozylotransferaza, 11 —sjalilotrans-
feraza, ■— N-acetyloglukozoamina, O — mannoza, A — glukoza, A — fukoza, • — gaiaktoza,
♦ — kwas sjalowy. (Według: Kornfeld R.. Kornfeld S.: Assembly of asoaragine-Nnked oligosaccharides;
Annu. Rev. Biochem. 1985, 54, 631, za zezwoleniem). ______ _________________________
wtrętów komórkowych (I-cell disease) (p. poni- 7. W reakcji 8 druga reszta GlcNAc jest doda-
żej) mają receptory dla fosfomannożowych oli- wana do zewnętrznej reszty Man innych roz-
gosacharydów, lecz wykazują duży niedobór gałęzień biantenowej struktury pokazanej na
GlcNAc-fbsfotransferazy. ryc. 57-8: enzymem katalizującym ten etap jest
b. Późniejsza faza. Łańcuchy oligosacha- GlcNAc-transferaza II. Natomiast w reakcjach
rydowe typu kompleksowego tworzą się dzięki 9, 10, i 11 katalizowanych przez fukozylo-,
przyłączaniu dodatkowych cukrów do jedno- gaiaktozylo- i sjalilotransferazy kolejno doda-
stek oligosacharydowych powstałych w reakcji wane są reszty Fuc, Gal i NeuAc.
760 / ROZDZIAŁ 57
Tabela 57-6. Trzy inhibitory enzymów uczest- roblastów pochodzących od pacjentów, u któ-
niczących . w procesie glikozylacji rych rozpoznano wymieniona chorobę, enzy-
glikoprotein i miejsca ich działania mów lizosomalnych otrzymanych od zdrowych
Inhibitor Miejsce działania osobników wykazało, że komórki mają zdol-
Tunikamycyna Inhibitor enzymu katalizującego ność wychwytywania egzogennych enzymów
dodawanie reszty GIcNAc do lizosomalnych, co dowodzi, że posiadają nor-
Dolichol-P w pierwszym etapie malne receptory dla enzymów lizosomalnych.
biosyntezy oligosacharydu-P- Badania te sugerują, że enzymy lizosomalne
P--dolicholu chorych z chorobą wtrętów komórkowych naj-
Deoksynojirimy-
cyoa prawdopodobnej nie mają markera rozpoznają-
Inhibitor glikozydazy i i II cego, a enzymy lizosomalne zdrowych osob-
Swainsomria
ników mają go. Fibroblasty pacjentów z choro-
Inhibitor mannozydazy II bą wtrętów komórkowych, mimo że mają recep-
tory dla fosfomannozowych oligosacharydów,
nie są w stanie umieścić tego markera na
deoksynojirimycytia i swainsonina. W tabeli 57-6 jednostkach wielomannożowych hydrola2 lizo-
przedstawiono działanie tych inhibitorów. somalnych, gdyż nie mają GlcNAc-fosfotrans-
Związki te mogą być używane jako czynniki ferazy uczestniczącej w "f^tn procesie. Te bada-
hamujące różne etapy biosyntezy glikoprotein, nia biochemiczne nie tylko wyjaśniły patogene-
jak również do badania skutków tego hamowa- zę opisywanej choroby, ale również przyczy-
nia. Na przykład, jeśli komórki są hodowane niły się do poszerzenia wiedzy na temat trans-
w obecności tunikamycyny, to proces syntezy portu nowo syntetyzowanych białek do specyfi-
N-wiązanych glikoprotein nie nastąpi. Działa- cznych organelli, w tym przypadku do lizoso-
nie tych inhibitorów w pewnych przypadkach mów.
wzmaga wrażliwość białek na proteolizę. Oka-
zało się, że hamowanie glikozylacji przez różne
inhibitory nie wpływa w sposób stały na sek- PROTEOGLIKANY
wencję normalnie wydzielanych białek. I GLIKOZOAMINOGLIKANY
Glikozoaminogłikany występujące
w proteoglikanach zbudowane są z
CHOROBA WTRĘTÓW powtarzających się jednostek
KOMÓRKOWYCH (I -CELL DISEASE) disacharydowych
JEST WYNIKIEM NIEMOŻNOŚCI Proteoglikany są białkami złożonymi, zawie-
UMIESZCZENIA ENZYMÓW rającymi kowalencyjnie przyłączone glikozoa-
L1Z0S0MALNYCH W LIZOSOMACH minoglikany (GAG). Białka kowalencyjnie wią-
żące GAG nazywane są rdzeniami białkowymi;
Jak to wyjaśniono powyżej, Man-6-P jest wyizolowanie tych makrocząsteczek w formie
chemicznym markerem kierującym enzymy li- nie zdegradowanej sprawia wiele trudności, ale
2osomalne do lizosomów. Badania hodowli wprowadzenie nowoczesnej techniki inżynierii
fibroblastów pochodzących od pacjentów, genetycznej do badań nad proteoglikanami do-
u których rozpoznano chorobę wtrętów komór- starcza coraz to ważniejszych informacji na
kowych (l-cell disease), wykazały istotną rolę temat ich struktury. Ilość składnika cukrowego
tego markera w tym procesie chorobowym. przypadająca na łańcuch polipeptydowy w pro-
Okazało się bowiem, że fibroblasty zmienione teoglikanach jest znacznie większa niż w gliko-
chorobowo mają małe stężenie prawie wszyst- proteinach, sięga aż 95% ich całkowitej masy.
kich enzymów lizosomalnych, a lizosomy gro- Znanych jest 7 rodzajów GAG: kwas hialuro-
madzą duże ilości nie zdegradowanych różnych nowy, siarczan chondroityny, siarczan kerata-
makrocząsteczek. Jednakże w surowicy pacjen- nu I i II, heparyna, siarczan heparanu i siarczan
tów z tym schorzeniem stwierdza się znacznie dermatanu. GAG są nierozgalęzionymi polisa-
zwiększone stężenie tych enzymów, co sugeruje, charydami złożonymi z powtarzających się jedno-
że enzymy lizosomalne są syntetyzowane, ale stek disacharydowych, gdzie jednym ze skład-
nie mogą dostać się do wewnątrzkomórkowych ników jest zawsze aminocukier (stąd nazwa
miejsc przeznaczenia. Dodanie do hodowli fib- GAG), tj. D-glukozoamina lub D-galaktozoa-
762 / ROZDZIAŁ 57
mina, drugim zaś (wyjątkiem jest siarczan kera- Wydłużanie łańcucha. Do syntezy łań-
tanu) kwas uronowy, tj. kwas D-glukuronowy cuchów GAG wykorzystywane są odpowiednie
(GlcUA) lub jego epimer, kwas L-iduronowy cukry nukleotydowe i wysoce specyficzne gliko-
(IdUA). Z wyjątkiem kwasu hialuronowego, zylotransferazy, znajdujące się w aparacie Gol-
wszystkie GAG zawierają grupę siarczanową, giego. Obowiązuje nadal zasada , jedno wiąza-
w postaci albo O-estrowej, albo N-siarczanowej nie—jeden enzym", podobnie jak dla pewnych
(jak w heparynie i siarczanie heparanu). Kwas typów wiązań występujących w glikoprotei-
hialuronowy jest jedynym wyjątkiem, bowiem nach. Enzymy biorące udział w procesie wy-
brak jednoznacznych dowodów na temat kowa- dłużania łańcucha są zdolne do wiernej re-
lencyjnego połączenia tego kwasu z białkiem, co produkcji złożonych GAG.
wynika z powyższej definicji proteoglikanów. Zakończenie (terminacja) łańcucho-
W przeszłości napotykano wiele trudności zwią- wa. Jest ono wynikiem: 1) siarczanowania
zanych z wyodrębnieniem tych złożonych mak- określonych pozycji pewnych cukrów, 2) wy-
rocząsteczek. Jednakże są one ważnymi skład- dłużenia łańcuchów GAG daleko poza błonami,
nikami substancji podstawowej tkanki łącznej, gdzie zachodzi kataliza.
pełniącymi wiele istotnych biologicznych funk- Dalsze modyfikacje. Po utworzeniu łań-
cji, co więcej, w różnych stanach chorobowych, cuchów GAG, zachodzą liczne chemiczne mo-
w których dochodzi do przebudowy tkanki, dyfikacje, polegające na wprowadzeniu grupy
zachodzą równolegle zmiany w proteoglika- siarczanowej do określonej pozycji GalNAc
nach. Nic dziwnego, że związki te są przed- oraz na epimeryzacji reszt GlcUA do IdUA.
miotem wzrastającego zainteresowania. Proces siarczanowania, katalizowany przez od-
powiednie sulfotransferazy, przebiega przy
udziale 3'-fosfoadenozyno-5'-fosfosiarczanu
Biosynteza proteoglikanów obejmuje (PAPS, aktywny siarczan), będącego nośnikiem
przyłączenie glikozoaminoglikanów do grupy siarczanowej. Sulfotransferazy znajdują-
rdzenia białkowego, wydłużenie i ce się w aparacie Golgjego są enzymami wysoce
zakończenie łańcuchów specyficznymi, katalizującymi siarczanowanie
Przyłączenie do rdzenia białkowego. cukrów w różnych pozycjach (np. przy węg\u
Znane są 3 typy wiązania między GAG a rdze- w pozycji 2, 3, 4 i 6). Epimeryzację reszt kwasu
niem białkowym. glukuronowego do iduronowego katalizują epi-
O-gHkozydowe wiązanie między ksylozą merazy.
(Xyl) a seryną (Ser), które występuje tylko
i wyłącznie w proteogtikanach. Powstaje ono Poszczególne rodzaje
przez przeniesienie reszty Xyl z LJDP-ksylozy na glikozoaminoglikanów wykazują
Ser. Następnie dwie reszty Gal są dodawane do subtelne różnice w strukturze oraz
reszty Xyl, tworząc charakterystyczny trisacha- charakterystyczne rozmieszczenie
ryd Gal-Gal-Xyl-Ser: Dalszy wzrost łańcuchów Siedem wymienionych wyżej GAG różni się
GAG zachodzi na końcowej reszcie Gal. między sobą następującymi właściwościami:
O-glikozydowe wiązanie tworzone między składem aminocukrowym, występowaniem
GalNAc a Ser (Thr), występujące w siarczanie kwasu glukuronowego lub iduronowego, typem
keratanu II. Powstaje ono dzięki przeniesieniu wiązania między składnikami jednostek disa-
GalNAc z UDP-GlcNAc na Ser (lub Thr) charydowych, długością jaricucha, występowa-
łańcucha poiipeptydowego. niem lub nie grup siarczanowych, składem
N-glikozydowe wiązanie między GLcNAc aminokwasowym rdzeni białkowych, typem
a azotem amidowym Asn, które jest charak wiązania między rdzeniem białkowym a GAG,
terystyczne dla N-wiązanych glik o protein. rozmieszczeniem w poszczególnych tkankach
W syntezie tego wiązania uczestniczy oligo- i strukturach subkomorkowych oraz funkcjami
sacharyd-P-P-Dol, co zostało opisane powyżej. biologicznymi.
Synteza rdzenia białkowego, jak też powsta- Poniżej omówiono krótko strukturę GAG
wanie niektórych wiązań, zachodzi w siateczce (ryc. 57-9), ich połączenia z rdzeniem biał-
śródplazmatycznej. Natomiast większość póź- kowym lub innymi białkami oraz ich' rozmiesz-
niejszych etapów biosyntezy łańcucha GAG czenie w tkankach. Charakterystyczne właś-'
i ich modyfikacje następują w aparacie Gol- ciwości tych 7 GAG wymienione są w tab. 57-7.
giego.
GL1K0PR0TE1NY I PROTEOGLIKANY / 763
Siarczany
chondroityny ,
G cUA £ * G a lN A ci .G a, £ 1 1G a t Ą X y ( JL. S e r
4- lub 6-Siarczan
Siarczany
keratanu 1 i ii "5-* GlcNAc—-* Asn (Siarczan keratanu I)
GlcN Ac^Gal ^GlcNAc
—> IdUA —> GalNAc —- GlcUA —- GalNAc — GlcUA —* Gal —' Gal ^ Xy1 — Ser
I I
3-Siarczan 4-Siarczan
Kwas
hialuronowy
Siatka wiążące
Siarczan keratanu
rczan
chondroityny
Rdzeń białkowy
Podjednostk!
GlcN
IdUA
GlcN
IdUA
GlcN
GlcUA
GlcNAc
Ryc. 57-12. Struktura heparyny. Fragment polimeru przedstawia charakterystyczne strukturalne cechy
typowej heparyny. Jednakże na tej rycinie została przedstawiona wybrana sekwencja różnie pod
stawionych powtarzających się jednostek disacharydowych. Dodatkowo mogą również występować
w pozycji 3 niesiarczanowane bądź siarczanowane reszty glukozoaminy. (Według: Undahl U. i wsp.:
Structure and biosynthests of heparin like polisaccharides; Ferf. Proc. 1977, 36, 19, za zezwoleniem;
zmodyfikowana).______________________________
766 / ROZDZIAŁ 57
być upośledzona. Wszystkie schorzenia tej gru- enzymu są: gangliozydy, siarczany chondro-
py, z jednym wyjątkiem, wykazują wspólne ityny, kwas hialuronowy, siarczan dermatanu
cechy: tj. niedobór aktywności enzymu degradu- i siarczany keratanu I i II. Znane są dwa
jącego (zwykle zlokalizowanego w lizosomach), izoenzymy p-D -acety lohek sozoaminidazy:
rezultatem czego jest nagromadzenie się sub- A i B. lzoenzym A składa się z 2 różnych
stratu w różnych tkankach. Nagromadzenie się podjednostek cc i P, natomiast izoenzym B tylko
substratu może być przyczyną powiększenia z podjednostki p. Zaburzenia w strukurze tych
narządu, zaburzeń w strukturze kości, skóry, izoenzymów są przyczyną niektórych schorzeń,
upośledzenia umysłowego i innych anomalii np. w chorobie Taya-Sachsa wadliwa jest podjed-
zależnych od nasilenia niedoboru enzymu i roz- nostka a, więc izoenzym A jest nieaktywny.
mieszczenia substratów w tkankach. Wyjątkiem W chorobie Sandhoffa z kolei wadliwa jest
jest choroba wtrętów komórkowych, która pole- podjednostka p, co wywołuje niedobór obu
ga na niemożności umiejscowienia enzymów lizo- izoenzymów A i B. Oba te schorzenia powodują
smnalnych w lizosomach, co opisano wcześniej zwykle zgon niemowlęcia, gdyż dochodzi do
w tym rozdziale. Tabela 57-8 przedstawia bio- znacznego gromadzenia gangliozydów GM2
chemiczne defekty występujące w tych schorze- w mózgu. Wymienione choroby są raczej klasy-
niach i związane z nimi zaburzenia. W większo- fikowane jako sfingolipidozy (p. tab. 25-1), a nie
ści przedstawionych w tabeli mukolipidoz mukopolisacharydozy, gdyż powstają głównie
w moczu stwierdza się wzrost zawartości frakcji w wyniku zaburzeń procesów degradacji gang-
glikoprotein, spowodowany blokiem metaboli- liozydów,
cznym. P-galaktozydaza (egzoglikozydazą) występu-
Endoglikozydazy, egzoglikozydazy i sulfatazy je w kilku postaciach w tkankach zwierzęcych.
uczestniczą w procesie degradacji łańcuchów Siarczan chondroityny i siarczan keratanu za-
polisacharydowych GAG. wierają resztę P-galaktozydową, która może
Hialuronidaza jest szeroko rozpowszechnio- być substratem dla kwaśnej galaktozydazy.
ną endoglikozydazą, rozszczepiającą wiązanie Niedobór kwaśnej galaktozydazy jest przyczy-
heksozoamidynowe. Działając na kwas łualuro- ną gromadzenia się siarczanu keratanu i frag-
nowy generuje ona tetrasacharyd o strukturze mentów glikoprotein, włącznie z gangliozydami
(GlcUA-pi,3-GlcNAc-pi,4)2. Ponadto degra- GM, (p. rozdz. 26).
duje ona również siarczan chondroityny. Do tej oc-L-iduronidaza jest lizosomalną egzogliko-
pory nie została opisana jednostka chorobowa zydazą, usuwającą IdUa z nie redukującego
spowodowana niedoborem tego enzymu. Tet- końca łańcucha polisacharydowego. Niedobór
rasacharyd powstały w wyniku działania hialu- tego enzymu obserwuje się w zespole Hurler.
ronidazy może być dalej degradowany przez p- Sulfataza iduronianowa jest specyficznym en-
glukuronidazę i p-N-acetyloheksozoaminida- zymem katalizującym odszczepianśe grupy siar-
czanowej w pozycji C2 reszty IdUA na nie
P-glukouronidaza jeSt egzoglikozydazą, która redukującym końcu heparyny, siarczanu hepa-
usuwa GlcUA i ldUA z nie redukującego końca ranu i siarczanu dermatanu. Dziedziczny niedo-
tetrasacharydu lub długich polisacharydów. bór tego enzymu stwierdza się w zespole Hun-
Substratami dla niej są: siarczan dermatanu, tera.
siarczan heparanu, siarczan chondroityny Aktywności wymienionych enzymów oraz
i kwas hialuronowy. Wrodzony niedobór tego innych przedstawionych w tab. 57-8 mogą być
enzymu u ludzi jest przyczyną wydzielania oznaczone w fibrobiastaoh skóry, leukocytach,
z moczem pierwszych trzech wymienionych komórkach owodni, a czasem również w suro-
GAG, z wyjątkiem kwasu hialuronowego. Przy- wicy. Badania stwierdzające wzrost ilości GAG
puszcza się, że tetrasacharyd powstały w wyni- w moczu mają również zastosowanie diagnos-
ku trawienia kwasu hialuronowego hialuroni- tyczne.
dazą jest dalej metabolizowany w innym szlaku.
p-D-acetyloheksozoaminida2a jest egzogliko- Proteoglikany spełniają liczne funkcja
zydazą, obecną w większości tkanek ssaków. Ogólne uwagi. Jak wykazano powyżej,
Katalizuje ona reakcję hydrol i tycznego od- proteoglikany w znacznym stopniu są złożony-
szczepienia GlcNAc i GalNAc połączonych mi makrocząsteczkami, występującymi we
wiązaniem p-gh'kozydowym z nie redukującym wszystkich tkankach organizmu, głównie w po-
końcem polisacharydów. Substratami dla tego zakomórkowej macierzy lub w substancji pod-
GLIKOPROTEINY 1 PROTEOGLIKANY / 767
Tabela 57-8. Biochemiczne defekty i diagnostyczne testy stosowane w mukopolisacharydozach
i mukolipidozach oraz związane z nimi zaburzenia *
* Zmodyfikowano za zgodą DiNatale P., Neyfeld E. F.: The biochemicai diagnosis of mucopolisac-
charidoses, mucolipidosisand relateddisorders. W. PerspectivesininheritedMetaboiic diseases. Vol2.Barra
B i wsp. (red,): Editiones Ermes Milan 1979),
Większość ww, enzymów może być oznaczana w fibroblastach, leukocytach, tkankach, w komórkach
płynu owodniowego oraz surowicy.
768 / ROZDZIAŁ 57
stawowej tkanki łącznej. Ponadto, niektóre czy się ona z IX i X czynnikiem krzepnięcia.
z nich mogą łączyć się z innymi składnikami Najistotniejsze jest jednak jej oddziaływanie
macierzy, np. z kolagenem czy elastyną, co jest z osoczową antytrombiną III. Wiązanie się hepa-
istotne dla utrzymania właściwej struktury or- ryny z tym białkiem osoczowym w stosunku 1:1
ganizacji tkanki łącznej. Ponadto niektóre pro- znacznie przyspiesza zdolność antytrombiny III
teoglikany oddziałują z pewnymi białkami ad- do inaktywacji proteaz serynowych, w szczegól-
hezyjnymi, takimi jak fibronek tyna czy laminina ności trombiny. Ponadto, wiązanie się heparyny
(p. rozdz. 59). GAG obecne w proteoglikanach są do reszt lizyny antytrombiny III powoduje
polianionaim. dlatego też wiążą polikationy i ka- zmiany konfonnacyjne, które sprzyjają łączeniu
tiony, takie jak Na* i K+. Dzięki tym ostatnim się z proteazami serynowymi. Heparyna może
dochodzi do hydratacji tkanki łącznej i nadania również wiązać się specyficznie z lipazą lipo-
jej odpowiedniego napięcia. Przy stosunkowo proteinową, obecną w naczyniach włosowatych,
niskich stężeniach GAG wykazują skłonności przyczyniając się do uwalniania tego enzymu do
do żelowania. Ich długie łańcuchy polisachary- krwiobiegu.
dowe oraz właściwości żelujące sprawiają, że Pewne proteoglikany (np. siarczan heparanu)
działają one w poza komórkowej macierzy jak wbudowane są w błonę plazmatyczną komórek,
sito, uniemożliwiając przedostanie się dużych a ich rdzenie białkowe zapewniają tym błonom
makrocząsteczek, natomiast ułatwiają przeni- odpowiednie naprężenie. Ponadto, na powierz-
kanie małym cząsteczkom. Ponadto, dzięki swej chni komórki mogą one działać jak receptory
rozciągniętej strukturze i występowaniu często i uczestniczyć we wzroście komórek i oddziaływa-
w postaci wielkocząsteczkowych agregatów pro- niach komórka-komórka. W hodowlach komór-
teoglikany zajmują względnie dużą objętość kowych siarczan heparanu uczestniczy w proce-
macierzy w stosunku do innych białek. sie łączenia się komórek do substratów. Te
Niektóre funkcje specyficznych GAG proteoglikany znaleziono również w błonach
i (lub) proteoglikanów. Kwas hialuronowy podstawnych kłębuszków nerkowych,, razem
w szczególnie dużym stężeniu występuje w tkan- z kolagenem typu IV i laminina (p. rozdz. 59),
kach embrionalnych. Sądzi się, że pełni on gdzie determinują selektywnośc filtracji kłębu-
ważną rolę w migracji komórek podczas mor- szkowej cząsteczek zależną od ładunku.
fogenezy i w procesach naprawczych. Jego Obecność proteoglikanów stwierdzono rów-
zdolność do zatrzymywania wody w pozako- nież w wewnątrzkomórkowych organellach, jak
mórkowej macierzy sprawia, że ta ostatnia np. w jądrze komórkowym. Ich funkcja w tej
ulega zwiotczeniu, co może mieć znaczenie dla strukturze subkomórkowej nie została jednak
wymienionych procesów. Duże stężenie kwasu wyjaśniona. Ich obecność wykazano również
hialuronowego i siarczanów chondroityny w ziarmstościach. spichrzeniowych łab wydziel-
w chrząstce zapewnia tej tkance utrzymanie niczych, np. w ziarnis teściach chromochlon-
właściwej sprężystości i wytrzymałości. nych komórek rdzenia nadnerczy. Przypusz-
Siarczan chondrcityny występuje w miejs- czano, że proteoglikany odgrywają pewną rolę
cach wapnienia w kościach śródchrzęstnych. w uwalnianiu zawartości tych ziarnistości. Róż-
Obecność jego stwierdza się również w obrębie ne Funkcje GAG zestawiono w tab. 57-9.
neuronów, gdzie może tworzyć śródkomórkowy Udział w patogenezie ważnych cho-
szkielet umożliwiający utrzymanie stałego rób i w procesie starzenia. Kwas hialuro-
kształtu tych komórek. nowy umożliwia migrację komórek nowotworo-
Zarówno siarczan keratanu I, jak i siarczan wych przez macierz pozakomórkową. Komórki
riermatanu występują w rogówce. Umiejscowio- nowotworowe mogą poWdzać fibroblasty do
ne są między włóknami kolagenowymi. Pod- wzmożonej syntezy GAG, co być może jest
stawową ich funkcją jest zapewnienie rogówce powodem ich łatwego rozprzestrzeniania się.
wysokiej przezroczystości. W przypadku uszko- Ponadto, niektóre komórki nowotworowe za-
dzenia powierzchni rogówki stwierdza się zmia- wierają stosunkowo niewielkie ilości siarczanu
ny w składzie proteoglikanów, które zanikają heparanu, który najczęściej występuje w postaci
w przypadku wygojenia się wymienionych związanej z błoną komórkową, co z kolei powo-
uszkodzeń. Siarczan dermatanu obecny w twar- duje zanik zdolności adhezyjnych tych komórek.
dówce odpowiedzialny jest za utrzymanie właś- W skład śródbłottka (intimy) ściany naczyń
ciwego kształtu gałek ocznych. wchodzą: proteogiikany zawierające kwas bia-
Heparyna jest ważnym anty koagulantem. Łą- (uronowy, siarczan chondroityny, siarczan der-
GLIKOPROTEINY I PROTEOGLIKANY / 769
Tabela 57-9. Niektóre funkcje GAG i (lub) proteo- W różnych postaciach zapalenia stawów pro-
glikanów*. teoglikany mogą ' działać jak autoantygeny,
Strukturalne składniki poza komórkowej (EC) ma- uczestnicząc w patogenezie tych schorzeń. Wia-
cierzy domo również, że wraz z wiekiem zmniejsza sie
Specyficzne oddziaływania z kolagenem, elastyną, zawartość w chrząstce siarczanu chondroityny.
fibronektyną, lamininą i innymi białkami macierzy natomiast wzrasta ilość siarczanu keratanu
i kwasu hialuronowego. Zmiany te mogą przy-
Jako polianionowe substancje wiążą polikationy
i kationy
czyniać się do rozwoju zmian zwyrodnienio-
wych u ludzi starych. Wraz z wiekiem obserwuje
Uczestniczą w kształtowaniu charakterystycznego się także zmiany w zawartości niektórych GAG
napięcia różnych tkanek w skórze, co może wyjaśnić jej charakterystycz-
Działają jak sita w EC macierzy ne zmiany starcze.
Ułatwiają migrację komórek (HA)
<
Odgrywają istotną rolę w sprężystości i wytrzyma-
łości chrząstki (HA i CS) PIŚMIENNICTWO
Zapewniają przezroczystość rogówce (KS I i DS)
Buckwalter JA, Rosenber&^C: Electron microscopic
Strukturalna rola w twardówce (DS)
studies of cartilage proteoglycans. J Biol Chem
Antykoagulacyjne właściwości (heparyna) 1982;257;9830. DiNatale P, Neufeld EF: The
Składniki plazmatycznych błon komórkowych, biochemical diagnosis
gdzie mogą działać jak receptory i uczestniczyć of mucopolysaccharidoses, mucolipidosis and rela-
w adhezji komórek i oddziaływaniach komórka-- ted disorders. In; Perspectives in Inkerited Metabo*
lic Diseases.
komórka (np. HS)
Vol 2. Barra B et al (editors). Editiones Ennes
Składniki pęcherzyków synaptycznych i innych (Milaa), 1979. Hóok M et al: Cell-surface
(HS) glycosaminoglycans, Annu
Determinują selektywność filtracji kłębuszkowej Rev Biochem 1984;53:847. Jagues LB: Heparin:
zależną od ładunku (HS) an old drug with a new para-
digm. Saence 1979;206:528. Kornfeld R,
* Stosowane skróty: HA— kwas hialuronowy; Kornfeld Sr Assembly of asparagine-
CS — siarczan chondroityny; KS I — siarczan -linked oligosaccharides. Annu Rey Biochem
keratanu I; DS — siarczan dermatanu; HS — siar- 1985;54:631. Kornfeld S, Sly WS: Lysosomal
czan heparanu. storage defects. Hosp
Prąd (Aug) 1985;20:71. Lennarz WJ: The
mataou i siarczan heparanu. Z wymienionych Biochemistry of Glycoproteins and
proteoglikanów siarczan dermatanu wiąże oso- Proteoglycans. Plenum Press, 1980. Poole AR;
Proteoglycans in health and disease:
bowe lipoproteiny niskiej gęstości. Co więcej, structures and functions. Biockem J 1986;236:1.
jest on głównym GAG syntetyzowanym przez Poole AR et al: Proteogiycans from bovine nasal
miocyty naczyniowe. Ponieważ są to komórki, cartilage: Immunochemical studies of link protein.
które w procesie miażdżycowym bardzo łatwo J. Biol Chem 198O;255:9295. Schachter H:
proliferują, uważa się, że siarczan dermatanu Biosynthetic controls that determine the
może pełnić istotną rolę w rozwoju blaszki branching and heterogeneity of protein-bound oli-
miażdżycowej. gosacchartdes. Biochem Celi Biol 1986;64:163,
49 — Biochemia
5 Białka osocza, immunoglobuliny
i czynniki krzepnięcia
8
Elizabeth J. Harfenist, PhD, Robert K. Murray. MD PhD
Osocze składa się z wody, elektrolitów, meta- Rozdziału poszczególnych białek z mieszaniny
bolitów, składników pokarmowych, białek i ho- dokonuje się często za pomocą różnych roz-
rmonów. Zawartość wody i elektrolitów jest puszczalników i (lub) elektrolitów w celu usu-
praktycznie taka sama jak we wszystkich pły- nięcia różnych frakcji białkowych zgodnie z ich
nach pozak om orkowych. Oznaczanie stężenia charakterystyczną rozpuszczalnością. Na zasa-
Na, K, Ca i Cl w surowicy oraz ciśnienia dzie tej bazują tzw. metody wysalania, które
cząstkowego dwutlenku węgla i pH krwi (p. znalazły pewne zastosowanie w oznaczaniu fra-
Dodatek) oddają nieocenione usługi w procesie kcji białkowych w laboratorium klinicznym.
leczenia wielu chorych. Stosując różne stężenia siarczanu sodowego lub
siarczanu amonowego można rozdzielić białka
Osocze zawiera bardzo złożoną osocza na 3 główne grupy — fibrynogen, al-
mieszaninę białek buminy i globuliny.
Stężenie białka całkowitego w osoczu ludzkim Powszechnie używaną metodą analizy białek
wynosi ok. 70—75 g/l {7,0—7,5 g/dl). Stanowią osocza jest elektroforeza. W różnych jej rodza-
one główną część stałych składników osocza, jach stosuje sie odmienne nośniki. W laborato-
BiaJka osocza są bardzo złożoną mieszaniną, riach klinicznych szeroko stosowany jest octan
zawierającą nie tylko białka proste, lecz również celulozy, który pozwala na rozdzielenie białek
złożone, takie jak glikoproteiny i wiele rodzajów osocza na 5 frakcji—albuminy, alfa2, p i y-glo-
lipoprotein. W osoczu krwi człowieka znajduje buliny (ryc. 58-2). Wybarwione paski octanu
się tysiące przeciwciał, chociaż zawartość po- celulozy (lub innego nośnika) określa się jako
szczególnych ich rodzajów w warunkach prawi- elektroforegram. Stężenie każdej spośród 5 fra-
dłowych jest zwykle stosunkowo mała. Względ- kcji można wygodnie określić posługując się
ne rozmiary i masy cząsteczkowe kilku spośród densytometrem.
białek osocza przedstawiono na ryc. 58-1. Tabela 7 Dodatku przedstawia główne białka
Albumina Skaia osocza stwierdzone we frakcjach a,, oc 2 i y.
69,000 Hemoglobina W Dodatku wymieniono także wiele schorzeń,
64,450
w których stężenia albumin, globulin i fib-
rynogenu ulegają zmianie.
Ryc. S8-2. Technika elektroforezy strefowej na octanie celulozy: A— matą ilość surowicy lub innego płynu
nanosi się na pasek z octanu celulozy, B — przeprowadzany jest rozdział elektroforetyczny białek zawartych
w próbce w elektrolitowym środowisku buforu, C — po zabarwieniu rozdzielone pasma białkowe
uwidaczniają się w charakterystycznych dla nich miejscach, D — za pomocą pomiarów densytometrycz-
nych rozdział elektroforetyczny na octanie celulozy przekształcany jest do diagramu, na którym odpowied-
nie charakterystyczne „piki" symbolizują; albuminy, a.,-globuliny, 0(2-globuliny, (J-globuliny i y-gfobuliny.
{Według: Stites D. P., Stobo J. D.,Wells J.V.: BasieandC/imca//mmuno/ogy,\/vyd.6rApp\etonand Lange,
1987, za zezwoleniem).
B. Hb +
Katabotizowany przez komórki wątroby; żelazo jest zatrzymane
w ustroju i wtórnie wykorzystywane
że okres półtrwania Hp wynosi ok. 5 dni, Tabela 58-2. Roz/nieszczenie żelaza w organizmie
podczas gdy w przypadku kompleksu Hb-Hp, dorosłego mężczyzny o masie 70 kg
szybko usuwanego z osocza przez hepatocyty, 3-4 mg
nie przekracza 90 min. Gdy Hp związana jest Transferyna
2500 mg
z Hb, eliminacja z osocza przebiega 80 razy Hb w erytrocytach
szybciej niż zwykle. Zgodnie z tym stężenie Hp 300 mg
Mioglobina i różne enzymy
zmniejsza się szybko w sytuacjach, gdy Hb jest
Żelazo zapasowe (ferrytyna i 1000 mg
stale uwalniana z erytrocytów, co występuje hemosyderyna)
w niedokrwistościach hemolitycznych. Hp nale- 7 mg/d
ży do białek ostrej Ęazy i jej stężenie zwiększa się Wchłanianie
1 mg/d
w wielu stanach zapalnych. Straty
Pewne białka osocza wiążą hem, lecz nie Hb.
Hemopeksyna jest P,-globuliną, która wiąże W przypadku organizmu dorosłej kobiety o zbli-
wolny hem. Albumina łączy się z methemem żonej masie ciała ilości zmagazynowanego żelaza
są ogólnie mniejsze (np.: 100-400 mg), natomiast
(hem żelazowy), tworząc methemalbumine, straty większe (np.; 1,6-2,0 mg/d).
a następnie przekazuje methem hemopeksynie.
żelaza. W warunkach prawidłowych gromadzi Tabela 58-3. Wartościowe testy laboratoryjne słu-
ono żelazo, skąd może ono być pobierane żące do oceny pacjentów z zaburzeniami metaboli-
w razie potrzeby. W przypadku nadmiaru żela- zmu żelaza
za (np. hemochromatoza) ustrojowe zapasy Liczba erytrocytów i poziom hemogiobiny
żelaza znacznie wzrastają i zdecydowanie więcej Określenie stężenia żelaza w osoczu, całkowitej
ferrytyny stwierdza się w tkankach, głównie zdolności wiązania żelaz3 (TiBC) i odsetka wysy-
w wątrobie i śledzionie. Ferrytyna zawiera ok. cenia transferyny
23% żelaza oraz apoferrytynę (część białkowa
Określenie stężenia ferryiyny w osoczu metodą
nie zawierająca żelaza) i ma masę cząsteczkową radioimmunologicżną
ok. 440 000. Ferrytyna zbudowana jest z 24
podjednostek o masie cząsteczkowej i 8 500, Barwienie wycinków tkankowych za pomocą błę-
które otaczają 3000—4000 atomów żelazo- kitu pruskiego
wych występujących w postaci micelarnej. Pra- Ocena ilości żelaza (|ig/g) w bioptacie tkankowym
widłowo stężenie ferrytyny w osoczu krwi jest
niskie; u chorych z nadmiarem żelaza znacznie
wzrasta; stężenie ferrytyny w osoczu można
w sposób wygodny oznaczyć metodami radio- w stężeniu ok. 300 mg/3 (30 mg/dl). Zs względu
immunologicznymi. Parametr ten może być na zawartość miedzi jej zabarwienie jest niebies-
dobrym wskaźnikiem stanu ustrojowych zapa- kie. Zawiera 90% miedzi zawartej w osoczu.
sów żelaza. Każda cząsteczka ceruloplazminy wiąże 6 ato-
Hemosyderyna. Hemosyderyna jest cząs- mów miedzi w sposób bardzo mocny, co spra-
teczką słabo poznaną; wydaje się, że może to wia, że pierwiastek ten nie jest łatwo wymienial-
być częściowo zdegradowana postać ferrytyny. ny. Albumina przenosi pozostałe 10% miedzi
lecz wciąż zawierająca żelazo. Można ją wykryć osocza. Siła, z jaką albumina wiąże miedź, jest
barwieniami histologicznymi (np, błękitem pru- jednak mniejsza w porównaniu z ceruloplaz-
skim) na obecność żelaza, a jej obecność dowo- miną. W konsekwencji albumina łatwiej oddaje
dzi nadmiernego gromadzenia żelaza. miedź tkankom niż ceruloplazmina i wydaje się
Pierwotna hemochromatoza. Pierwo- być bardziej istotna w procesie transportu mie-
tna hemochromatoza jest chorobą genetyczną dzi w organizmie człowieka. Ceruloplazmina
charakteryzujący się nadmiernym gromadze- wykazuje ponadto aktywność oksydazową, jed-
niem żelaza w tkankach, co prowadzi do ich nak znaczenie tego faktu nie jest jasne.
uszkodzenia. Wydaje się, że przyczyna leży Stężenie ceruloplazminy w osoczu zmniejsza
w nadmiernym wchłanianiu żelaza z błony się w chorobach wątroby. Ceruloplazmina wy-
śluzowej jeiila, chociaż niewiele wiadomo na kazuje szczególny związek z chorobą Wiisona
temat molekularnego podłoża tej nieprawid- (zwyrodnienie wątrobowo-soczewkowe), cho-
łowości. Narządami legającymi uszkodzeniu ciaż wydaje się mało prawdopodobne, aby
są najczęściej: wątroba, skóra i jelita; u chorych pierwotny defekt w tym schorzeniu dotyczył
rozwija się zwykie marskość wątroby, może nieprawidłowości tego białka. Choroba Wii-
ponadto wystąpić nadmierna pigmentacja skó- sona jest wrodzonym stanem, w którym miedź
ry oraz cukrzyca (cukrzyca brązowa). Okreso- nie może być wydalana z żółcią, prawdopodob-
we upusty krwi (flebotomia) pozwalają na nie z powodu defektu lizosomów niezdolnych
utrzymanie kontroli nad schorzeniem. do wydalenia miedzi pochodzącej z rozpadu
Tabela 58-3 przedstawia badania laborato- cerulopiazminy (ryc. 58-^j. W konsekwencji
ryjne przydatne w diagnostyce nieprawidłowo- miedź sukcesywnie gromadzi się w organizmie,
ści w zakresie gospodarki żelazem. Patrz rów- szczególnie w wątrobie, mózgu, nerkach oraz
nież Dodatek — żelazo, surowica, zdolność krwinkach czerwonych. Przyczyny choroby na-
wiązania żelaza. leży upatrywać w niezdolności organizmu do
zachowania zerowego bilansu gospodarki mie-
Ceruloplazmina łączy się z miedzią i dzi, prowadzącej do zatrucia tym pierwiastkiem.
uczestniczy w patogenezie chbroby Wzrost zawartości miedzi w komórkach wątro-
Wiisona, będącej stanem zatrucia by hamuje wiązanie się miedzi z apoceruloptez-
miedzią miną, co prowadzi do zmniejszenia' stężenia
Ceruloplazmina jest a^-globuliną o masie czą- tego białka w osoczu (poniżej 200 mg/I). W. mia-
steczkowej ok. 160 000. występujący w osoczu rę gromadzenia miedzi rozwija się niedoicrwis-
_____________BIAŁKA OSOCZA, IMMUNOGLOBINY I CZYNNIKI KRZEPNIĘCIA / 777
Ryc. 58-4. Schematyczne przedstawienie losów miedzi w (a) prawidłowej wątrobie i (b) wątrobie
pacjenta z chorobą ^ilsona. Wydalanie miedzi do żółci jest upośledzone w chorobie Wtlsona na skutek
defektu w wydalaniu przez lizosomy miedzi pochodzącej z katabolizmu ceruloplazminy.
tość hemolityczna, przewlekle schorzenie wąt- mają łamliwe kręcone włosy, cechują się nie-
roby oraz zespól objawów neurologicznych prawidłowym rozwojem fizycznym, opóźnie-
zależny od gromadzenia się miedzi w zwojach niem rozwoju umysłowego i rozległymi tętnia-
podstawy i innych ośrodkach mózgu. Częstym kami. Wykazano, że u podłoża tej patologii leży
objawem klinicznym jest pierścień Kaysera-Flei- nieprawidłowe wchłanianie miedzi w jelicie,
schera, przybierający barwę zieloną lub złotą chociaż biochemiczna natura tego defektu nie
i występujący u podstawy rogówki, jako wyraz została jeszcze poznana. U chorych stwierdza
odkładania się miedzi w błonie Descemeta. się małe stężenie miedzi i ceruloplazminy we
W przypadku podejrzenia choroby Wilsona krwi.
konieczna jest biopsja wątroby; wartość diag-
nostyczną ma zawartość miedzi w wątrobie Niedobór y. -antyproteinazy (o^-
przekraczająca 250 ug/g suchej masy z równo- antytrypsyny) związany jest z
czesnym zmniejszeniem stężenia ceruloplazmi- rozedmą płuc i pewną postacią
ny w osoczu poniżej 200 mg/l. Leczenie polega choroby wątroby
na stosowaniu diety niskomiedziowej i rozważ- G^-Antyproteinaza, zwana dawniej otj-anty-
nym podawaniu D-penicylaminy, która chelatu- trypsyną (ctj-AT) jest białkiem o masie cząstecz-
je miedź i prowadzi do jej wydalenia z moczem, kowej ok. 45 000 stanowiącym główny składnik
a tym samym ustrój pozbawiony jest nadmiaru frakcji a! globulin osocza. Syntetyzowana jest
tego pierwiastka. w wątrobie i pełni funkcje najważniejszego
Miedź jest metalem-kofaktorem wielu waż- inhibitora proteaz (Pi) w osoczu człowieka.
nych enzymów, takich jak oksydaza cytochro- Hamuje aktywność trypsyny, elastazy i pewnych
mowa, tyrozynaza i miedzi o zależna dysmutaza proteaz poprzez tworzenie kompleksów z nimi.
ponadtlenkowa. W ustroju dorosłego człowieka Białko to jest wysoce polimorficzne; rozdział
znajduje się 100—150 mg miedzi, głównie w ko- elektroforetyczny pozwala na wyodrębnienie
ściach, wątrobie i mięśniach. Wchłanianie mie- poszczególnych jej postaci. Głównym genoty-
dzi zachodzi w górnym odcinku jelita cienkiego pem jest MM, odpowiadający fenotypowi PiM.
i wynosi 2—4 mg dziennie. Miedź przenoszona Zainteresowanie kliniczne o^-AT dotyczy
jest do wątroby w połączeniu z albuminą, dwóch aspektów. Niedobór tego białka od-
wychwytywana przez komórki wątrobowe i czę- grywa rolę w pewnych przypadkach rozedmy
ściowo wydalana do żółci. Może również pozos- płac (ok. 5%). Dotyczy to głównie osobników
tać w wątrobie połączona z ceruloplazminą, z genotypem ZZ, wytwarzających PiZ w znacz-
syntetyzowaną w tym narządzie. nie mniejszej ilości w porównaniu z PiM,
Niedobór miedzi. Niedobór miedzi jest W przypadku niedoboru otj-AT, wzrost ilości
stosunkowo rzadki i powoduje niedokrwistość". granulocytów w obrębie pluć (występujący np.
Zespól Menkensa (choroba „kręconych" lub w zapaleniu płuc) i wydzielanych przez nie
„stalowych" włosów) jest innym zaburzeniem enzymów proteolitycznych nie napotyka barie-
w metabolizmie miedzi o charakterze dziedzicz- ry antyproteazowej (otA-AT) prowadząc tym
nym, związanym z chromosomem X. Dotyczy samym do uszkodzenia tkanki płucnej, głównie
dzieci pici męskiej, prowadząc do fatalnych przez takie proteazy, jak elastaza (ryc. 58-5).
następstw. Chłopcy dotknięci tym schorzeniem Szczególne zainteresowanie wzbudza metionina
778 / ROZDZIAŁ 58
A-Aktywnaelasta2a + a -AT -> Kompleks nieaktywne] elastazy ->Brak proteolizy w płucach-* Brak uszkodzenia
z a,-AT tkanek
B. Aktywna elastazał J.iub brak a,-AT->Aktywna elastaza-* Proteollza w płucach-* Uszkodzenie tkanek
Ryc. 58-5. Schemat ilustrujący (a) prawidłową inaktywację elastyny przez 2,-AT i (b) sytuację, gdy ilość
3,-AT jest zmniejszona, co prowadzi do proteolizy wskutek działania elastazy z następczym uszkodzeniem
tkanek.
Fab Fc
TL CH3
J CH2
Ryc. 58-6. Uproszczony model cząsteczki ludzkiego przeciwciała z klasy IgG, prezentujący czteroiań-
cuchowa, strukturę podstawową i domeny. V — oznacza region zmienny, C — region stały. Strzałka
pionowa — region zawiasowy. Grube linie oznaczają mostki dwusiarczkowe. (Według: Stites D. P., Stobo
J. D„ Wells J. V., (red): Basie and Clinkai immunology, wyd. 6, Appleton and Lange, 1987).
________________________________________________________________________________
paRaina rozszczepia cząsteczkę immunoglobu- globulin: IgG, IgA, IgM, IgD, IgE. Jak przed-
liny, tzn. przestrzeń między domenami CH-1 stawiono w tab. 58-4, w obrębie każdej z klas
i CH-2, nosi nazwę regionu zawiasowego. łańcuchów ciężkich, na podstawie subtelnych
różnic w strukturze regionów CH, można wyró-
Wszystkie łańcuchy (ełckie są typu żnić podklasy.
kappa lub lambda
Na podstawie różnic w strukturze regionów Nie ma dwóch identycznych regionów
CL (tab. 58-4) łańcuchy lekkie dzieli się na typ zmiennych
kappa (x) oraz lambda {X). Cząsteczka im- Regiony zmienne w cząsteczkach immuno-
miinoglobuliny zawiera 2 łańcuchy lekkie tego globulin składają się z domen VL i VH i cechują
samego typu, nigdy ich kombinację. U człowieka się znaczną heterogennością, W rzeczywistości
łańcuch typu x występuje częściej w cząstecz- nie stwierdzono 2 identycznych pod względem
kach immunoglobulin niż X. sekwencji aminokwasowej regionów zmiennych
w cząsteczkach immunoglobulin uzyskanych od
Pięć typów łańcuchów ciężkich określa różnych osób. Zauważa się jednak pewne podo-
przynależność immunoglobuliny do bieństwa w strukturze tych regionów u różnych
określonej klasy osób, wśród których na podstawie stopnia
U człowieka stwierdza się 5 klas łańcuchów homologii sekwencji aminokwasowej można
ciężkich, wyróżniających się odmienną budową wyróżnić 3 główne grupy: grupę VK dla łań-
regionów CH (tab. 58-4). Łańcuchy te, oznacza- cuchów lekkich typux, grupę VL dla łańcuchów
ne jako y, a, |i, 5 i e różnią się masą cząstecz- lekkich typu k i grupę VH dla łańcuchów
kową, która waha się od 50000 do 70000 (tab. ciężkich. Można ponadto wyróżnić podgrupy
58-4). Chociaż zwykle występują 3 domeny CH, w obrębie wymienionych 3 grup.
łańcuchy \v i e mają ich po 4. Rodzaj łańcucha Reasumując, w obrębie regionów zmiennych
ciężkiego określa przynależność immunoglobu- występują miejsca względnie niezmienne w po-
liny do określonej klasy, a przez to rodzaj szczególnych grupach i podgrupach. Porów-
pełnionej funkcji. Rozróżnia się 5 klas immuno- nując regiony zmienne w różnych łańcuchach
780 / ROZDZIAŁ 58
Wewnątrz- Obszary
łańcuchawe nadzmienne lekkich tej samej grupy i podgrupy stwierdza się
łańcucha występowanie regionów nadzmiennych poroz-
lekkiego, wiązania rzucanych między względnie niezmiennymi sek-
wencjami (determinującymi przynależność do
Obszary podgrupy (ryc. 58-7). Łańcuchy lekkie mają
nadzmienne 3 regiony nadzmienne (w VL), a łańcuchy ciężkie
łańcucha
ciężkiego
-4(wVH).
Masa cząsteczkowa 150 000 160 000" 900 000 180 000 190 000
(przybliżona) 400 000*""
■
A. IgA w surowicy
B. Sekrecyjna IgA
(dimer)
izotypów determinowane są przez regiony CH nięcia w tym samym miejscu lub przez ADP
połączone z tym samym swoistym antygenowo uwolniony z innych zaktywowanych już płytek.
regionem VH. Jeden z genetycznych aspektów Podczas aktywacji płytki zmieniają swój kształt
mechanizmów regulatorowych, odpowiedzial- i w obecności flbrynogenu ulegają agregacji z
nych za zmianę genu kodującego CH („swit- utworzeniem czopu płytkowego.
ching") przedstawiono w rozdz. 41. Trzeci etap hemostazy polega na utworze
niu sieci fibryny lub skrzepu, który zatrzymuje
Przyczyną schorzeń może być zarówno w swoim obrębie czop płytkowy (biały skrzep)
nadmierna, jak i niedostateczna i (lub) erytrocyty (czerwony skrzep) formując
synteza tmmunoglobulin ostatecznie bardziej trwałą skrzepline.
Zaburzenia w zakresie immu no globulin obej- W czwartej fazie dochodzi do częściowego
mują wzmożoną syntezę swoistych klas im- lub całkowitego rozpuszczenia skrzepu przez
m u no globu lin lub nawet swoistych cząsteczek plazminę. W warunkach prawidłowej hemosta
immunoglobulin, przy czym to ostatnie zjawis- zy istnieje stabilny, dynamiczny stan równo
ko zachodzi w przypadku klonalnego rozrostu wagi, w którym skrzepliny są stale tworzone
nowotworowego komórek plazma tycznych i rozpuszczane.
określanego mianem szpiczaka. Hipogamma-
globulinemie mogą być ograniczone wyłącznie Istnieją trzy rodzaje skrzepów
do jednej klasy immimoglobulin (np. EgA lub Rozróżnia się następujące rodzaje skrzepów:
IgG) lub mogą dotyczyć niedostatecznego wy- Biały skrzep złożony z płytek i fibryny jest
twarzania wszystkich ich klas (IgA, IgD, IgE, stosunkowo ubogi w erytrocyty. Powstaje on
IgG oraz IgM). Nieprawidłowe stężenia im- w miejscu uszkodzenia lub patologicznej zmia
munoglobulin są prawie bez wyjątku spowodo- ny ściany naczyniowej, szczególnie w miejscach,
wane nieprawidłową szybkością ich syntezy lub gdzie przepływ krwi jest szybki (k-inice).
wydzielania, indukowaną licznymi czynnikami. Drugim rodzajem skrzepu jest czerwony
skrzep, który początkowo składa się z krwinek
czerwonych i fibryny. Czerwony skrzep mor
W HEMOSTAZIE UCZESTNICZĄ fologicznie przypomina skrzepline powstałą
ŚCfANY NACZYŃ. PŁYTKI KRWI w probówce i może formować się in vivo w ob
ORAZ CZYNNIKI OSOCZOWE szarach o zwolnionym przepływie krwi lub z jej
BIORĄCE UDZIAŁ ZARÓWNO W zastojem, ze współistniejącym lub nie uszkodze
KRZEPNIĘCIU KRWI, JAK I W niem naczyniowym, albo też może on być
ROZPUSZCZANIU SKRZEPU formowany w miejscu zranienia lub zmiany
naczyniowej w połączeniu z tworzącym się
Cztery etapy hemostazy pierwotnie czopem płytkowym.
He most a za jest procesem zatrzymywania Trzecim rodzajem skrzepu są rozsiane złogi
krwawienia, które następuje po naruszeniu in- fibryny zlokalizowane w bardzo małych naczy
tegralności ściany naczyniowej. Obejmuje ona niach i kapilarach.
powstawanie skrzepu i polega na współdziałaniu Poszczególne 3 rodzaje skrzepu zawierają
elementów ściany naczyniowej, płytek krwi fibrynę w zmiennych proporcjach.
i białek osocza, które powoduje zarówno krzep- W pierwszej kolejności zostanie przedstawio-
nięcie krwi, jak i liżę powstałego skrzepu. ny proces krzepnięcia prowadzący do powsta-
Istnieją cztery etapy hemostazy: nia fibryny. Następnie opisane zostaną krótko
Pierwszym z nich jest obfcurczanie się pewne aspekty udziału płytek i ściany naczyń
uszkodzonego naczynia, z jednoczesnym zmniej krwionośnych w całościowo ujętym procesie
szeniem się przepływu krwi w odcinku dystal- krzepnięcia. To oddzielenie czynników krzep-
nym w stosunku do miejsca uszkodzenia. nięcia i płytek jest sztuczne, jako że jedne
Na drugą fazę składa się formowanie i drugie pełnią wzajemnie współzależne i bardzo
luźnego, przejściowego czopu płytkowego zbliżone funkcje w procesie krzepnięcia; takie
w miejscu uszkodzenia. Płytki przylegają do postępowanie jednakże ułatwia opis całości
włókien kolagenu w miejscu uszkodzenia ściany toczących się procesów.
naczyniowej i podlegają aktywacji przez trom-
binę (mechanizm aktywacji płytek opisano po
niżej), powstałą w kaskadowej reakcji krzep-
784 / ROZDZIAŁ 58
UJEM&fE NAŁADOWANA
POWIERZCHNIA
Uszka^ "\^_dzenle
f^ tkanki g2|ak
Czynnik tKankowy \ zewnątrz-
pochodny
x
Szlak ■—vii J
wewnątrz-.*
pochodny
Sponlanloznła
2el flbrynowy
Rozpuszczalne monomery flbryny
Końcowy,
wspólny etap
krzepnięcia
u sieciowa rta
Fibfynogen fibry na
* Bfady- Faza
kinlna kontaktu
BIAŁKA OSOCZA, IMMUNOGLOBINY I CZYNNIKI KRZEPNIĘCIA / 7SS
50 — Biochemia
786 / ROZDZIAŁ 58
Pretrombina
COO
C32+ Ca2+
Btona
Komórkowa
płytki
Ryc. 58-10. Schematyczne przedstawienie wiązania się czynników Va, Xa, jonów wapnia i protrombiny
z błoną komórkową zaktywowąnej płytki. Miejsca rozszczepienia cząsteczki protrombiny przez czynnik Xa
są zaznaczone przez dwie strzałki. Część cząsteczki protrombiny, z której następnie powstaje trombina, jest
oznaczona jako pretrombina.____________________________________________________
BIAŁKA OSOCZA, IMMUNOGLOBINY I CZYNNIKI KRZEPNIĘCIA / 787
:
Gl
a„
>
- -S-
S I
1 2 A | rI
X.
B
Frełromblna
(przed rozszczepieniem
przez czynnik Xa)
Trombina
j (po rozszczepieniu
i przez czynnik Xa)
Ryc. 58-11. Schematyczne przedstawienie protrombiny fragment N-końcowy znajduje sie po lewej
stronie; obszar 1 zawiera wszystkie 10 reszt y-karboksygIutaminianowych Zaznaczono miejsca, w których
cząsteczka jest rozszczepiana pod wpływem czynnika Xa, jak również produkty jej degradacji. Pozycja
katalitycznie aktywnej seryny oznaczona jest za pomocą trójkącika. Łańcuchy A i B aktywnej trombiny
(zacienione) są wzajemnie połączone za pomocą mostków dwusiarczkowych,
________________________________________________________________________________
F-1-2
Łańcuch Aa
Łańcuch B/f
Łańcuch y
0
■47.5 nm-
Ryc. 58-12. Schematyczne przedstawienie (bez zachowania proporcji) cząsteczki fibrynogenu, eks
ponujące pary łańcuchów Aa, Bp i y połączonych przez wiązania dwusiarczkowe. FPA—fibrynopeptyd A,
FPB — fibrynopeptyd B.
_______________________________________________________________________________
788 / ROZDZIAŁ 58
B (FFB), mają nadmiar ładunków ujemnych fibryny zatrzymuje w swoim obrębie płytki,
spowodowanych obecnością reszt asparaginia- erytrocyty i inne składniki tworząc białe lub
nowych i glutaminianowych, jak również niety- czerwone skrzepy. Utworzony początkowy
powego O-siarczanu tyrozyny w FPB. Wspo- skrzep fibrynowy jest raczej słaby i utrzymywa-
mniane ładunki ujemne mają swój wpływ na ny w całości jedynie przez niekowalencyjne
rozpuszczalność fibrynogenu w osoczu, jak rów- połączenia monomerów fibryny. Trombina, po-
nież zapobiegają agregacji jego cząsteczek dzięki za konwersją fibrynogenu do fibryny, prze-
elektrostatycznemu odpychaniu. kształca również czynnik XIII do czynnika XIJIa
Trombina (masa cząsteczkowa 34000) jest Czynnik ten jest bardzo swoistą transglutami-
proteaza serynową występującą w osoczu i hyd- nazą, która kowalencyjnie łączy cząsteczki fib-
rolizującą 4 wiązania arginina-glicyna ryny na zasadzie tworzenia wiązań peptydo-
(Arg-Gly) zlokalizowane między fibrynopep- wych między grupami y-karboksylowymi y-ka-
tydami oraz odcinkami a i (! łańcuchów rboksyglutaminianu i e-aminowymi reszt lizyny
AaiB Pfibrynogenu(ryc. 58-13A). Uwolnienie (ryc, 58-13B). W ten sposób powstaje bardziej
fibrynopeptydów przez trombinę wyzwala mo- stabilny skrzep fibrynowy o zwiększonej odpor-
nomery fibryny, mające strukturę podjednost- ności na proteolizę.
kową (a, p, y)2. Ponieważ FPA i FPB zawierają
odpowiednio tylko 16 i 14 reszt aminokwaso- Stężenie krążącej trombiny wymaga
wych, cząsteczka fibryny zachowuje 98% reszt precyzyjnej kontroli wobec możliwości
obecnych w fibrynogenie. Usunięcie fibrynope- powstawania groźnych zakrzepów
ptydów odsłania miejsca wiązce, które umoż- W warunkach fizjologicznej hemostazy stęże-
liwiają cząsteczkom monomerów fibryny spon- nie aktywnej trombiny musi podlegać dokładnej
taniczną agregację w niestabilny kompleks two- kontroli, aby nie tworzyły się groźne zakrzepy.
rzący z kolei nierozpuszczalny skrzep fibryno- Cel ten osiągany jest w dwojaki sposób. Trom-
wy. Uformowany, nierozpuszczalny polimer bina krąży w postaci nieaktywnego preluirsora
Trombina
NHJ
J Czynnik Xllia (transglutamlnaza)
Ryc. 58-13. Tworzenie się skrzepu fibrynowego: A — indukowane przez trombtnę rozszczepienie wiązań
Arg-Gly (arginina-glicyna) łańcuchów Aa i Bp fibrynogenu z powstaniem fibfynopeptydów (lewostron-
nie) oraz łańcuchów cc i p monomerów fibryny (prawostronnej). B — usieciowanie cząsteczek fibry fty przez
aktywowany czynnik XIII (czynnik Xll(a).
BIAŁKA OSOCZA, IMMUNOGLOBINY I CZYNNIKI KRZEPNIĘCIA / 789
skrzepem fibrynowym. Ilość plazminy powstałej więc oderwaniu sięiplytek od ścian naczyń pod
pod wpływem dawek terapeutycznych streptoki- wpływem sił „strzygących" prądu krwi.
nazy może przekroczyć zdolność neutralizacji Aktywacja płytek. Prawidłowe płytki
przez krążącą a 2 -antyplazminę, powodując znajdują się w stanie nie pobudzonym. Podczas
w konsekwencji degradację zarówno fibrynoge- krzepnięcia zaangażowane w ten proces trom-
nu, jak i fibryny, z następczymi krwawieniami bocyty podlegają aktywacji. Aktywacja jest zło-
często obserwowanymi w trakcie terapii fi- żonym zjawiskiem, które obejmuje zmiany
bry nolitycznej. Istnieje znaczne zainteresowanie kształtu płytek, zwiększoną ich ruchliwość, uwal-
wykorzystaniem terapeutycznym TPA otrzyma- nianie zawartości ich ziarnistości oraz agregację.
nego metodą rekombinacji DNA z racji jego Trombina, utworzona w wyniku kaskady krzep-
swoistości dla degradowanej fibryny i możliwości nięcia, inicjuje aktywację płytek in vivo na
przywracania drożności tętnicom wieńcowym, drodze interakcji ze swoim receptorem na po-
objętym uprzednio zakrzepem. Pod warunkiem wierzchni błony cytoplazmatycznej trombocy-
odpowiednio wczesnego podania (przed wystą- tów (ryc. 58-15). Kolejne zjawiska prowadzące
pieniem nieodwracalnych uszkodzeń mięśnia ser- do aktywacji płytek są przykładem sygnalizacji
cowego), TPA może znacznie obniżyć współ- przez Mono w ej, w trakcie której chemiczny syg-
czynnik umieralności z powodu uszkodzenia nał zawarty w przestrzeni poza komórkowej
mięśnia sercowego, będącego konsekwencją za- powoduje powstanie cząsteczek efektorowych
krzepicy wieńcowej. Dotychczas, w wielu pró- we wnętrzu komórki. Na przykład trombina
bach klinicznych, TPA wywoływał czasem działa jako pozakomórkowy przekaźnik chemi-
krwawienia, tak więc pozostaje nadal pytanie, czny (stymulant lub agonista). Oddziaływanie
czy okaże się on korzystniejszym lekiem w tera- trombiny z iej receptorem wzmaga aktywność
pii ostrej zakrzepicy wieńcowej od o wiele fosfolipazy C błony komórkowej. Enzym ten
tańszej s trep toki nazy. hy drolizuj e fosfaty dy loinozy tolo-4,5-bisfosforan
Istnieje kilka stanów patologicznych, między (PIPj jest polifosfoinozytydem), prowadząc do
innymi choroba nowotworowa i wstrząs, w któ- powstania 2 wewnątrzkomórkowych cząste-
rych obserwuje się wzrost poziomu aktywato- czek efektorowych — diacyloglicerolu (DAG)
rów plazminogenu. Ponadto aktywność anty- oraz inozytolo-tri fosforanu (IPj). Hydroliza
plazminy, na którą składają się arantytrypsyna PIP2 uczestniczy również w mechanizmie dzia-
i otj-antyplazmma może być zaburzona w pew- łania wielu hormonów (p. rozdz. 45) i leków.
nych stanach chorobowych, jak chociażby DAG pobudza kinazę białek C, która z kolei
w marskości wątroby. Ponieważ pewne sub- fosforyluje białko płytkowe o masie cząstecz-
stancje pochodzenia bakteryjnego, jak na przy- kowej 47 000. Fosforylacja tego białka powodu-
kład streptokinaza, mają zdolność aktywowa- je uwolnienie zawartości różnego typu ziarnisto-
nia plazminogenu, mogą one być odpowiedzial- ści płytkowych (lizosomy, ziarnistości gęste
ne za powstawanie rozległej skazy krwotocznej i ziarnistości ot). ADP uwolniony z ziarnistości
obserwowanej czasami u pacjentów z uogól- gęstych może również aktywować płytki, co
nionymi infekcjami bakteryjnymi. przejawia się uczynnieniem dodatkowych krwi-
nek płytkowych w otoczeniu. Ponadto ADP ma
Aktywacja płytek związana jest ze zdolność modyfikacji powierzchni płytki, co
stymulacją metabolizmu poi pozwala cząsteczkom fibrynogenu (utworzo-
ifosf oi nozytydów nym w kaskadzie krzepnięcia) na przyczepienie
Płytki podlegają kolejno 3 procesom, zapew- się do kompleksu glikoprotein (GPIIb oraz
niającym ciągłość hemostazy: 1) adhezji do GPIIIa) na powierzchni trombocytu. Następnie
odsłoniętych włókien kolagenu w ścianie naczy- cząsteczki fibry nogenu łączą ze sobą sąsiadujące
niowej, 2) uwolnieniu zawartości ich ziarnistości płytki tworząc agregat płytkowy. 1P3 powoduje
oraz 3) agregacji. napływ jonów wapniowych do cytoplazmy
Adhezja płytek do kolagenu odbywa się i współdziałając z kalmoduliną oraz kinazą
z udziałem czynnika von Willebranda, gliko- lekkich łańcuchów miozyny prowadzi do fos-
proteiny wydzielanej przez komórki śródbłonka forylacji lekkich łańcuchów miozyny. Łańcuchy
do osocza. Białko to działa jak „most bez- te następnie współdziałając z aktyną powodują
pieczeństwa" rozpięty między glikoproteiną po- przesunięcie i zmiany kształtu płytki.
wierzchni płytek a włóknami kolagenu w ścianie Aktywacja płytkowej fosfolipazy A2 przez
naczyń krwionośnych. Czynnik ten zapobiega zwiększone stężenie jonów wapnia jest przy-
792 / ROZDZIAŁ 58
0
+ ©+ ©
I r^
Bfona
komórkowa
Fosforylacja Watka
o m. ra. 47 000
\
Uwolnienie zawartości
ziarnistości płytki
Fosfarylacja (lizosomalnych. gęstych i
lekkiego łaficucha łącznie z ADP
Aktyna
Prostacyklina
^I --'
Aktynomiozyna
\ Przesunięcie, zmiana kształtu
Ryc. 58-15. Schematyczne przedstawienie aktywacji płytki. Środowisko zewnątrz kom orkowe* biona
komórkowa i środowisko wewnątrzkomórkowe są przedstawione kolejno od góry do dołu. GP — gliko-
proteina, R\ R3, R3, R* — różne receptory, AC — cykłaza adenylanowa, PLA S — fosfolipaza A2, PL —
fosfolipidy, PLC - fosfolipaza C, PtPs — fosfatydyloinozytofo-4,5 bisfosforan, cAMP — cykliczny
adenozynomonofosforan, PKC — kinaza białek C, TxA; — tromboksan A^, IP3 — inozytolo-trifosforan,
DAG — diacyloglicerol.
czyną uwolnienia kwasu arachidonowego z płyt- ści cyklazy adenylanowej na powierzchni błon
kowych fosfolipidów i powstania tromboksanu płytek. Pojawiające się w następstwie tego zwię-
Aj (rozdz. 25), który z kolei ma zdolność dal- kszenie stężenia wewnątrzpłytkowego cAMP
szej aktywacji fosfoti^azy C, ułatwiając płyt- przeciwdziała stymulowanemu przez IP3 wzros-
kową agregację. Uczynnione płytki, poza for- towi stężenia wewnątrzkomórkowych jonów
mowaniem c/opu płytkowego, są niezbędne, wapnia, i tym samym hamuje aktywację płytek
dzięki swoim fosfolipidom, do aktywacji (ryc. 58-15). Komórki śródbłonka spełniają też
czynników X i II w kaskadzie krzepnięcia inne funkcje w regulacji powstawania skrzepu.
(ryc. 58-9), Na przykład metabolizują ADP, znosząc jego
działanie agregujące płytki. Ponadto, wytwarza-
Ściany naczyń krwionośnych ją one również siarczan Iieparanu. który wiąże
syntetyzują prostacyklinę oraz inne niektóre czynniki krzepnięcia, a także produku-
substancje wpływające na krzepnięcie ją aktywatory plazminogenu, które mogą wspo-
krwi i tworzenie zakrzepów magać rozpuszczanie skrzepów. Analiza me-
Komórki śródbłonka ścian naczyń krwionoś- chanizmów inkorporacji aterogennych lipopro-
nych wnoszą istotny wkład do ogólnej regulacji tein, jak LDL, przez monocyty, komórki śród-
krzepnięcia i powstawania zakrzepów. Jak opi- błonka i mięśniówki gładkiej tętnic, wraz z pre-
sano w rozdz. 25, komórki te wytwarzają pro- cyzyjną oceną mechanizmów powstawania
stacykliny (PGI2), które są silnymi inhibitorami uszkodzeń wywoływanych przez lipoproteiny
płytkowej agregacji, antagonizując działanie w obrębie tych komórek, są przedmiotem inten-
tromboksanów. Prostacykliny działają praw- sywnych badań w celu wyjaśnienia mechaniz-
dopodobnie na zasadzie pobudzania aktywno- mów powstawania miażdżycy (rozdz. 28).
BIAŁKA OSOCZA, IMMUNOGLOBINY I CZYNNIKI KRZEPNIĘCIA / 793
kowanie; mięśnie gładkie prążkowania nie mają. Oglądając miofibryje pod mikroskopem można
Podczas gdy mięśnie szkieletowe są sterowane zaobserwować naprzemiennie występujące ciem-
(kontrolowane) w sposób świadomy, regulacja ne i jasne prążki (prążki A i prążki I). Środek
czynności mięśnia sercowego i mięśni gładkich prążka A (strefa H) jest jaśniejszy niż jego
odbywa się niezależnie od naszej woli. reszta. Prążek I przedzielony jest w środku linią
Z (ryc. 59-2).
Sarkoplazma komórek mięśniowych Prążkowanie mięśni dowolnych (szkieleto-
zawiera ATP, fosfokreatynę i enzymy wych) i mięśnia sercowego spowodowane jest
glikolityczne wysokim stopniem organizacji ich struktury.
Mięsień poprzecznie prążkowany sktada się Większość komórek ułożonych jest tak, że
z wielojądrzastych komórek (włókien) otoczo- ich sarkomery tworzą równoległe szeregi (ryc.
nych pobudliwą na bodźce elektryczne btoną 59-1).
sarkolemmą. Pojedyncze włókno (komórka)
mięśniowe, które może rozciągać się na całą
długość mięśnia, zawiera pęczki złożone z wielu Białkiem grubych filamentów
równolegle ułożonych miofibryli, zanurzonych jest miozyna
w wewnątrzkomórkowym płynie, sarkoplazmie. Badanie poprzecznych przekrojów miofibryli
Płyn ten zawiera glikogen, związki wysokoener- za pomocą mikroskopu elektronowego wyka-
getyczne ATP i fosfokreatynę oraz enzymy zuje, że każda z nich zbudowana jest z 2 typów
glikolityczne. podłużnych filamentów. Jeden z tych typów
(grube filamenty) ograniczony do prążka A,
Sarkomer jest czynnościową jednostką zawiera głównie białko miozynę. Filamenty te
mięśnia mają średnice ok. 16 nm i na przekrojach
Sarkomer wielokrotnie powtarza się wzdłuż poprzecznych tworzą układ heksagonalny (ryc.
długiej osi fibrylico 1500 — 2300 nm(ryc. 59-1). 59-2).
Mięsień
Miofjbryla
Z- Sarkomer-Z
Ryc. 59-1. Struktura mięśnia szkieletowego. (Rycina wykonana przez Sylwię Colard Keene, według
Bloom W., Fawcett D. W,: A Textbook of Histology, Saunders, 1975, za zezwoleniem).
796 / ROZDZIAŁ 59
A. Rozkurczony Strefa H
___A
______ Linia Z
Prążek I Prążek
A
VA&x&AyZ&ttZZffl%&%&Z69%Pfl££&S!g%6i
- 2300 nm
a-Aktynina
Filament m lozyny
o średnicy 16 nm
Filamenty aktyny;
średnic a 6 nm
Przekroje poprzeczne
B. Sk urczony
Filament • Średnica 6 nm
cienki
Filamenł Średnica 16 nm
gruby L——--------1500 nm---------------'
od grubego filamentu dostosowując ułożenie powtarzającą sięcojtażde 35,5 nm. Ani aktyna
mostka do wielkości przestrzeni miedzy fila- G, ani F nie maja żadnej aktywności katalitycz-
mentami. nej.
o
Aktyna G
O C
D
Aktyna F
Ryc. 69-3. Schematyczna prezentacja cienkiego filamentu pokazująca przestrzenną konfigurację 3 głów
nych składników biatkowych: aktyny, tropomiozyny i troponiny.______________________________
798 / ROZDZIAŁ 59
OD) 0.
, 0
PAPA! NA
LMM
85 nm
Ryc. 59-4. Diagram cząsteczki miozyny pokazujący 2 zwmięte ze sobą heliksy (część nitkowata), główkę
(G), lekkie łaricuchy (L) i efekt trawienia przez trypsynę i papainę. HMM — ciężka meromiozyna; LMM
— lekka meromiozyna; S-1 — podjęcinostka 1; S-2 — podjednostka 2,
pomiozyną oraz z dwoma pozostałymi skład- (ryc. 59-4). Heksamer składa się z jednej pary
nikami troponiny (ryc. 59-3). Troponina I (Tpl) łańcuchów ciężkich (m.cz. 200 000) oraz z 2 par
hamuje interakcję między aktyną F i miozyną, łańcuchów lekkich (m.cz. 15 000—27 000). Mio-
a także łączy się z' pozostałymi składnikami zyna mięśnia szkieletowego hydrolizuje ATP
troponiny. Troponina C (TpC) jest białkiem (wykazuje aktywność ATP-azową) i łączy się
wiążącym wapń o pierwszo- i drugorzędowej z nierozpuszczalną cząsteczką aktyny F.
strukturze i funkcji analogicznej do szeroko
w przyrodzie występującego białka, kalninduli- Wiele nauczyliśmy się dokonując
ny. Oba te białka mają masę cząsteczkową częściowego trawienia miozyny
17 000 i wiążą po 4 jony wapnia na cząsteczkę. Trawienie miozyny fcrypsyną powoduje jej
Cienki filamcnt mięśnia poprzecznie prążkowa- rozpad na 2 fragmenty (meromiozyny). Lekka
nego składa się z aktyny F, tropomiozyny meromiozyna (LMM) składa się z zagregowa-
i 3 składników troponiny: TpC, Tpl oraz TpT nych, nierozpuszczalnych nitek tworzących he-
(ryc. 59-3). Układ trop o mi ozyna-troponina po- liks ot (ryc. 59-14). LMM nie wykazuje aktywno-
wtarza się co 38,5 nm. ści ATP-azowej i nie wiąże się z aktyną F.
Miozyna stanowi 55% masy białek mięśnia Ciężka meromiozyna (HMM) jest białkiem
i tworzy grube filamenty. Jest ona asymetrycz- rozpuszczalnym o masie cząsteczkowej 340 000,
nym heksaniercm o masie cząsteczkowej posiadającym zarówno fragment włókienkowy,
450 000. Miozyna ma część nitkowatą, składają- jak i globularny (ryc. 54-14). HMM wykazuje
cą się z 2 zwiniętych ze sobą heliksów, z których aktywność ATP-azową i wiąże się z aktyną F.
każdy na jednym końcu ma globularną główkę W wyniku trawienia HMM papainą powstają
BIAŁKA KURCZLIWE I STRUKTURALNE / 799
Ryc. 59-5, „Dekorowanie" filamentów aktyny podjednostkami S-miozyny tworzącymi „groty strzał"
(dzięki uprzejmości Profesor James Spudich, Uniwersytet Stanford)._________|**_
____________________________________________________________
2 fragmenty określane jako S-l i S-2. Fragment wek miozyny z aktyną F. Biochemiczny cykl
S-2 ma charakter włókienkowy. Nie wykazuje skurczu mięśnia składa się z 5 etapów (ryc.
on aktywności ATP-azowej, ani też nie wiąże się 59-16): 1) główka miozyny może sama hydro-
z aktyną F. lizować ATP do ADP + P ;, ale nie może
S-l o masie cząsteczkowej 115000 wykazuje odłączyć produktów hydrolizy. W ten sposób
aktywność ATP-azową. a przy braku ATP wiąże sama hydroliza ATP przez główkę miozyny ma
się z aktyną F i „dekoruje" ją „grotami strzał" charakter raczej stechiometryczny niż katality-
(ryc. 59-5). Aczkolwiek zarówno S-l, jak czny; 2) główka miozyny zawierająca ADP i P:
i HMM wykazują aktywność ATP-azową, do- może swobodnie obracać się pod dużym kątem,
danie do nich aktyny F /większa ją 100 do 200 co umożliwia jej odnalezienie aktyny F i związa-
razy. Jak to będzie omówione poniżej, aktyną nie się z nią pod kątem ok. 90 stopni w stosunku
F bardzo zwiększa szybkość, z jaką produkty do długiej osi grubego filamentu; 3) interakcja
ATP-azy, ADP i Pi; są od niej odłączane. W ten ułatwia odszczepienie ADP i P: od kompleksu
sposób, chociaż aktyną F nie wpływa bezpo- aktyna-miozyna; ponieważ ustawienie wiązań
średnio na etap samej hydrolizy, dzięki zdolności aktomiozyny pod kątem 45 stopni jest konfor-
do ułatwiania odłączania produktów ATP-azy macją o najwyższej energii, miozyna zmienia
znacznie zwiększa ona całkowitą szybkość ka- swój kąt z 90 stopni do ok. 45 stopni przez
talizy. pociąganie aktyny (o 10—15 nm) w kierunku
ct-Aktynina jest białkiem linii Z, do którego środka sarkomeru; 4) nowa cząsteczka ATP
przyłączone są końce cząsteczek aktyny F cien- wiąże się z kompleksem miozyna-aktyną F.
kich filamentów (ryc. 59-2). Miozyna-ATP ma małe powinowactwo do ak-
tyny, wobec czego główka miozyny (ATP)
Energii do skurczu dostarcza zależna od 5) oddziela się od niej. Ten ostatni etap decyduje
ATP dysocjacja główek miozyny od rozkurczu, procesie, który w oczywisty sposób
cienkich filamentów zależy od wiązania ATP z kompleksem aktyna-
W jaki sposób hydroliza ATP powoduje po- -miozyna. ATP jest ponownie hydrolizowany
wstanie makroskopowego ruchu? Skurcz mięśnia przez główkę miozyny, bez odszczepienia ADP
polega na cyklicznym przyłączaniu do i odłącza- P, i w ten sposób cykl się powtarza.
niu główek miozyny od filamentów aktyny F. Jasne jest, że ATP powoduje odszczepienie
Przyłączenie powoduje zmianę interakcji ak- główki miozyny od cienkiego filamentu i dostar-
tyna-miozyna tak, że fiłamenty aktyny i miozy- cza energii skurczu. Wydajność energetyczna
ny przesuwają się w stosunku do siebie. Pośred- tego skurczu wynosi ok. 50%; dla porównania
nim źródłem energii jest hydroliza ATP. Jest — wydajność silnika spalinowego wynosi mniej
ona bardzo przyspieszana przez związanie głó- niż 20%.
800 / ROZDZIAŁ 59
f
mogą mieć różne mechanizmy molekularne ADP-P.-miozyna
odpowiedzialne za regulację ich skurczu i roz- Aktyna
kurczu. We wszystkich układach rolę głównego
regulatora odgrywa Ca2+. Istnieją 2 główne
mechanizmy skurczu mięśni: oparty na aktynie
i oparty na miozynie. Aktyn a—m iozyn a
AOP-P,
W mięśniach poprzecznie
prążkowanych występuje regulacja
Ryc. 59-6. Hydroliza ATP jest źródłem napędu
oparta na aktynie cyklicznego fączenia i rozłączania aktyny i miozyny
U kręgowców oparta na aktynie regulacja w 5 reakcjach opisanych w tekście. (Według: Stryer
występuje w mięśniach szkieletowych i w mięśniu L Biochemistry, wyd. 2, Freeman, 1981, za ze-
sercowym, z których oba są poprzecznie prąż- zwoleniem, zmodyfikowana).
kowane. W opisanym powyżej ogólnym mecha-
nizmie jedynym czynnikiem ograniczającym magazynowany w siateczce sarkoplazmatycz-
w cyklu skurczu mięśnia może być ATP. Układ nej, sieci drobnych błoniastych pęcherzyków,
kurczliwy mięśnia szkieletowego pozostaje za- przez aktywny układ transportujący wspoma-
hamowany w spoczynku mięśnia, a jego roz- gany przez wiążące Ca2+ białko, kalsekwest-
hamowanie powoduje aktywację skurczu. In- ryne. Komórka mięśniowa jest otoczona -pobud-
hibitorem w mięśniu poprzecznie prążkowanym liwą błoną, która ma poprzeczne kanaliki (T),
jest układ troponiny związanej z tropomiozyną pozostające w ścisłej łączności z siateczką sar-
i aktyną F cienkiego filamentu (ryc. 59-3). koplazmatyczną. Gdy błona komórkowa zo-
W mięśniu poprzecznie prążkowanym regulacja staje pobudzona np. przez depolaryzację Wony
skurczu (lub ATP-azy jako biochemicznego post synaptycznej płytki motorycznej, Ca2 + jest
wskaźnika skurczu) może się odbywać pod gwałtownie uwalniany z siateczki sarkoplaz-
warunkiem obecności, wraz z filamentami nk- matycznej do sarkoplazmy. Stężenie Ca2 + w sa-
tyny i miozyny, układu tropomiozyną-tropo- rkoplazmie gwałtownie rośnie do 10 "5 mol/l.
nina. Jak to opisano powyżej, tropomiozyną Miejsca wiązania Ca2* na TpC cienkich fila-
leży w rowku aktyny F, a z kompleksem aktyna mentów zostają przez niego szybko zajęte.
F-tropomiozyna związane są 3 składniki tropo- TpC--4Ca2+ reaguje z Tpl oraz TpT zmieniając
niny — TpT, Tpl brąz TpC. Tpl zapobiega ich interakcję z tropomiozyną. W wyniku tego
przyłączaniu główek miozyny do ich miejsc tropomiozyną po prostu usuwa się z drogi
wiązania na aktynie F aibo przez zmianę kon- główek miozyny lub zmienia konformację ak-
formacji aktyny F, albo przez przesunięcie tyny F tak, że główki miozyny zawierające ADP
tropomiozyny do pozycji, w której blokuje ona i P| mogą z nią reagować rozpoczynając tym
bezpośrednio miejsca wiązania główek miozyny samym cykl skurczu.
na aktynie F. Oba mechanizmy zapobiegają Rozkurcz zachodzi gtly: 1) stężenie Ca 2 +
aktywacji ATP-azy, która zależy od wiązania w sarkoplazmie spada poniżej 10~7 mol/l na
główek miozyny z aktyną F. Stąd system Tpl skutek ponownego wyłapywania go przez ener-
blokuje drugi etap cyklu skurczu przedstawio- gozależną pompę Ca2+ siateczki sarkoplazma-
nego na ryc. 59-6. Tłumaczy to stan hamowania tycznej;2) TpC-4Ca2+traci swójCa2+;3) tro-
układów kurczliwych w mięśniu znajdującym ponina hamuje dalszą interakcję główek miozy-
się w stanie spoczynku. ny z aktyną F oraz 4) główka miozyny odłącza
się od aktyny F, co zapoczątkowuje rozkurcz.
Ca2* pośredniczy w aktywacji skurczu W ten sposób Ca2+ kontroluje (reguluje) skurcz
mięśnia mięśnia poprzez aliosteryczny mechanizm, w
Stężenie Ca2 + w sarkoplazmie mięśnia wynosi którym uczestniczą TpC, Tpl, TpT, tropo-
w spoczynku J0"7— 10"8 mol/l. Wapń jest miozyną i aktyna F.
BIAŁKA KURCZLIWE I STRUKTURALNE / 801
Kinaza miozynowa
(nieaktywna)
Kalmodulina
T0~ ; mol/l Ca 1 * ,
Ca2+ • Kalmodulina
10~7 mol/l CaI+
ATP
Ca1*' KALMODULiNA — KIMAZA
MIOZYNOWA (AKTYWNA)
pb-Mlozyna
(hamuje Interakcje ADP
miozyna—aktyna)
H2POf — pL — rniozyna
(nie hamuje interakcji
miozyn a — aklyna)
Ryc. 59-7. Regulacja skurczu mięśnia gładkiego przez Ca21. (Według: Adelsiein R. S.; Regulation and
kinetics of actin-myosin interaction; Annu. Rev. Biochem 1980, 49, 921).
Tabela 59-1. Interakcje między aktyną a miozyną w mięśniu poprzecznie prążkowanym i gładkim*
* Łańcuchy lekkie miozyny mięśni poprzecznie prążkowanych różnią się od łańcuchów lekkich miozyny
mięśni gładkich.
kości tworzenia poprzecznych mostków miedzy szkieletowym szybko się wyczerpują i są w sta-
główkami miozyny i aktyną. nie dostarczyć energię prawdopodobnie na
Fosforylacja ciężkich łańcuchów miozyny mniej niż 1 s skurczu. W powolnych komórkach
jest prawdopodobnie warunkiem ich układania mięśni szkieletowych obfitujących w zapasy O:
się w grube diamenty w mięśniach szkieleto- w mioglobinie, oksydacyjna fosforylacja jest
wych, mięśniach gładkich i w komórkach nie- głównym źródłem regeneracji ATP. „Szybkie"
mięśniowych. komórki mięśni szkieletowych regenerują ATP
Tpl i peptydowy składnik pompy wapniowej głównie na drodze glikolizy.
siateczki sarkopiazmatycznej mogą być fosfory-
lowane przez kinazę białek zależną od cAMP.
Istnieje pewna korelacja między fosforylacja Fosforan kreatyny stanowi główną
Tpl a zwiększoną siłą skurczu wywołaną w mię- rezerwę energii
śniu sercowym przez katecholaminy. Jednakże Fosfagen (fosforan kreatyny) zapobiega gwał-
mechanizm dodatniego efektu inotropowego townemu wyczerpaniu ATP dostarczając łatwo
katecholamin polega przede wszystkim na zwię- dostępnego, bogatego energetycznie fosforanu,
kszonej aktywacji kanałów wapniowych. który jest potrzebny do tworzenia ATP z ADP.
Fosfokreatyna jest tworzona z ATP i kreatyny
Zapasy ATP w mięśniu odnawiane są w czasie rozkurczu mięśnia, kiedy zapotrzebo-
przez wiele mechanizmów wanie na ATP nie jest tak duże. Fosforylacja
ATP. który jest stałym źródłem energii dla kreatyny następuje przez fosfokinazę kreatyno-
cyklu skurczowego mięśnia, może być genero- wą (CK), enzym specyficzny dla mięśni. W kli-
wany w toku glikolizy, fosforylacji oksydacyj- nice jej oznaczanie jest wykorzystywane dla
nej, przez fosfokreatynę lub tworzony z 2 cząs- rozpoznawania ostrych i przewlekłych schorzeń
teczek ADP (ryc. 59-8). Zapasy ATP w mięśniu mięśni.
804 / ROZDZIAŁ 59
Glikogen mięśnia. Fosfok reatyna
\ FOSFOKINA2A ,^-ADP
KREATYNOWA
FOSFORYLAZA iy Kreaiyna -"^
MIĘŚNIOWA
Glukoza "*~ ~~"\
J GUKOLIZA |\
TP ^_ Skurcz
«H^ mięśnia
FOSFOflYLACJA MIO2YNY
OKSYDACYJNA
ADP + Pj
AMP-^—^ V /
"^ADP
Kl >JAZA ADENY-
LA MOWA
MIĘŚNIA
Ryc. 59-8. Źródła ATP w
sercu
Mięsień szkieletowy zawiera duże Tabela 59-2. Właściwości szybkich i powolnych
zapasy glikogen u mięśni szkieletowych
Sarkoplazma mięśnia szkieletowego zawiera,
Mięśnie Mięśnie
duże zapasy glikogenu zawartego w granulkach
znajdujących się blisko prążka I. Oddzielanie szybkie powolne
glukozy od glikogenu zależy od specyficznej Aktywność ATP-azy Duża Mała
mięśniowej fosforylazy glikogenu (p. rozdz. 20). miozyny
Aby powstał podlegający glikolizie glukozo-6-- Zużycie energii Duże Małe
fosforan, fosforylaza b glikogenu w mięśniu Kolor Biały Czerwony
szkieletowym musi być przekształcona w ak- Mioglobina Brak Obecna
tywną fosforylazę a na drodze fosforylacji przez Szybkość skurczu Duża Mata
kinazę fosforylazową b (p. rozdz. 20). Ca2 + Czas trwania skur- Krótki Długi
ułatwia aktywację kinaąy fosforylazowej b, ró- czu
wnież na drodze fosforylacji. Tak więc Ca2+ nie
tylko aktywuje skurcz mięśnia, ale również toruje
drogę produkcji potrzebnej energii. Fosforylaza Miokinaza przekształca adenino-,
b nie występuje w mięśniach w chorobie McAr- mono-, di- i trifosforany
dla (chorobie spichrzania glikogenu). Enzym miokinaza katalizuje tworzenie jednej
cząsteczki ATP i jednej cząsteczki AMP
Mięsień generuje ATP na drodze z dwóch cząsteczek ADP. Reakcja ta (ryc. 59-8)
fosforyłacji oksydacyjnej jest związana z hydrolizą*ATP przez ATP-azę
Synteza ATP na drodze fosłbrylacji oksyda- miozyny w czasie skurczu mięśnia.
cyjnej wymaga dostawy tlenu. Mięśnie o dużym
zapotrzebowaniu na tlen w wyniku długo utrzy-
mującego się skurczu (np. dla utrzymania po- Deaminacja adeniny przez pracujący
stawy ciała), magazynują tlen w mioglobinie (p. mięsień prowadzi do uwolnienia
rozdz. 7). Dzięki cząsteczce hemu, z którym tlen amoniaku
się wiąże, mięśnie zawierające mioglobinę są Bezpośrednim źródłem amoniaku w mięśniu
czerwone. W tabeli 59-2 porównano niektóre szkieletowym jest AMP deaminowany do IMP
właściwości szybkich (białych) i powolnych przez deaminazę adenylanowa. IMP może być
(czerwonych) komórek mięśni szkieletowych. z powrotem przekształcany w AMP na-drodze
BIAŁKA KURCZLIWE I STRUKTURALNE / 805
Linia Z
Filament aktyny
Filament aktyny
Filament miozyny Mikrokosmek Mięsień
Ryc. 59-11. Mikrokosmki są maleńkimi wyrostkami cytoplazmatycznymi wyrastającymi z komórek
nabłonkowych wyściełających jelito cienkie, a ogromnie powiększającymi powierzchnię absorpcji
składników odżywczych. Mikrokosmki zawierają filamenty zarówno aktyny, jak i miozyny. Ponieważ mogą
się one kurczyć, stanowią przekonujący przykład niemięśniowego ruchu powodowanego przez ślizganie
się po sobie filamentów aktyny i miozyny. Jak to pokazano w A, pęczki filamentów aktyny wystają
w każdym mikrokosmku ku górze, a filamenty miozyny zlokalizowane są u jego podstawy. W B ułożenie
filamentów aktyny spowodowane zostało potraktowaniem mikrokosmków izolowanymi główkami
miozyny, zwanymi ciężką meromiozyną. „Główki" zachowują zdolność wiązania się zlilamentami aktyny.
Gdy „główki" występują w komórkach mięśniowych, tworzą one „groty" strzał związane z filamentami
aktyny. Góy gfówki dodano do mikrokosmków, utworzyły one z aktyną kompleksy, w których „groty strzał"
skierowane by(y od koniuszka kosmka ku jego podstawie. Filamenty aktyny kosmków są zatem
analogiczne do układu filamentów aktyny w komórkach mięśniowych. (Według: Lazarides E., Revel J. P.:
The molecular basis of celt movement; Set. Arn. {May) 1979; 240, 100, za zezwoleniem).___________
Ryc. 59-12. Pojedyncze komórki hodowli tkankowej. Delikatna pierzasta struktura na dole po stronie
prawej stanowi krawędź prowadzącą lub lamellipodium komórki. Komórkę poruszającą się RO
podłożu i rozciągającą swoją krawędź „prowadzącą do uformowania nowych połączeń pokazano pod
skośnym kątem. (Według: Lazarides E„ Revei J. P.: The molecular basis of celi movement; Sci. Am. (May)
197,9; 240, 100, za zezwoleniem)
BIAŁKA KURCZLIWE I STRUKTURALNE / 809
Ryc. 59-13. Duże powiększenie mikrotubuli, która została rozłamana i głęboko wytrawiona po
gwałtownym zamrożeniu. Lewa cześć pola pokazuje zewnętrzną powierzchnię mikrotubuli, na której
widoczne są podłużne prążki guzków leżących 55 nm od siebie. Mogą one reprezentować protofi lamenty
mikrotubuli. Po stronie prawej rozłamanie spowodowało otwarcie mikrotubuli, co uwidacznia jej
wewnętrzne ściany. Wykazują one charakterystyczne skośne prążki ułożone co 40 nm. Siateczkowanie
otaczające mikrotubule jest uważane za niespolimeryzowaną tubulinę i białka związane z mikrotubulą.
(Według: HeuzerJ. E., Kirschner M. W.: Filament organization revealed in ptatinum replicas of freeze-dried
cytoskeletons; J. Celi BiolA 980, 86, 212, za zezwoleniem).
________________________________________________________________________________
810 / ROZDZIAŁ 59
Hyc. 59-14. W pracowni budowa mikrotubuli rozpoczyna się od 2 globularnych cząsteczek białek, ot-
tubuliny i p-tubuliny (w rzeczywistości są one prawdopodobnie bardziej owalne niż na schemacie).
Tubuliny tworzą dimery albo podwójne cząsteczki. Jeśli stężenie dimerów jest wystarczająco duże, łączą
się one ze sobą tworząc różne struktury pośrednie, jak podwójne pierścienie, spirale i połączone pierścienie;
zależnie od warunków, równowaga sprzyja tworzeniu izolowanych dimerów lub struktur pośrednich.
Następne etapy są dobrze poznane. Wydaje się, że pierścienie lubspirate otwierają się i tworzą nitki liniowo
ułożonych dimerów zwane protof i lamentami. Układają się one bok do boku tworząc płytkę (A); czasami
końce protof i lamentów zakrzywiają sie. Gdy płytka staje się dostatecznie szeroka, tworzy ona rurkę, jak to
pokazano w (B). Rurka jest przedłużana przez dodawanie dimerów głównie do jednego końca (C).
(Według: Dustin P,: Microtubules; Sci. AmA98Q,243, 67, za zezwoteniem).
zdają się stanowić względnie stałe składniki ków zidentyfikowano ponad 10 różnych typów
szkieletu komórkowego rie podlegające szyb- kolagenu. Chociaż mektóre z nich stanowią
kiemu tworzeniu i rozpadowi i nie znikające tylko znikomy procent całości, mogą one od-
w czasie mitozy, jak się to dzieje z aktyną i wielu grywać ważną rolę w kształtowaniu się fizycz-
diamentami mikrotubinarnymi. Tabela 59-3 nych właściwości tkanek.
podsumowuje niektóre właściwości i rozmiesz- Wszystkie typy kolagenu mają strukturę po-
czenie filamentów pośrednich. trójnego heliksu. Każda podjednostka polipep-
Istnieją 2 typy keratyn, I i II, zawierające tydowa lub łańcuch a tworzy lewoskrętny łteliks
10—20 różnych polipeptytlów różniących się od o 3 resztach na jeden skręt fryc. 59-15). Trzy
siebie i od 4 innych klas białek filamentów
pośrednich — desminy, wimentyny, neurofila-
67 nrn
mentu i filamentu gleju. Te ostatnie 4 klasy są
w wysokim stopniu homologiczne. Filament Fibry la
keratyny zawiera co najmniej 2 różne polipep-
tydy keratynowe, podczas gdy 4 pozostałe klasy
filamentów pośrednich są homopolimerami. 300 nm '
Każdy z filamentów pośrednich składa się
z 4 domen o kształcie a-heliksu oddzielonych od
siebie obszarami o strukturze pofałdowanej Cząsteczka
kartki i oflankowanych z obu końców domena-
mi niehelikalnymi. Niehelikalne końcowe do- •
'\
meny są zaangażowane w łączenie koniec do \
końca proto filament ów oraz w interakcję bok 1.4 om
do boku między protofibryłami. Końce mikro- Potrójny
fibrylarnych keratyn mogą być połączone po-
przecznymi mostkami dwusiarczkowymi, co Łańcuch a
powoduje powstanie filamentów nierozpusz-
czalnych, jak np. w wełnie.
takie łańcuchy i zostają następnie zwinięte Pewne formy kolagenu nie tworzą włókien
w prawoskrętny superhcliks^itóry tworzy pałe- prążkowanych (tab. 59-4). Te kolageny charak-
czkowatą cząsteczkę o średnicy 1,4 nm i o dłu- teryzuje na poziomie molekularnym przerywa-
gości ok. 30 nm. Uderzającą cechą kolagenu jest nie potrójnego heliksu odcinkami białkowymi
występowanie reszt glicynowych w każdej trze- pozbawionymi sekwencji Gly-X-Y. Odcinki po-
ciej pozycji części helikalnej łańcucha a. Jest to zbawione sekwencji Gly-X-Y powodują po-
potrzebne, ponieważ glicyna jest jedynym ami- wstawanie obszarów o strukturze globularnej,
nokwasem dostatecznie małym, aby mógł się rozmieszczonych w strukturze potrójnego heli-
zmieścić w ograniczonej przestrzeni centralnego ksu. Najlepiej scharakteryzowanym przykła-
rdzenia potrójnego heliksu. Ta powtarzająca się dem kolagenu o przerywanych potrójnych hełi-
struktura określana jako (Gly-X-Y) jest bez- ksach jest kolagen typu IV, stanowiący ważny
względnym warunkiem formowania potrójnego składnik błon podstawowych, w których tworzy
heliksu. Mimo że X i Y mogą być jakimkolwiek on drobną siatkę.
aminokwasem, ok. 100 pozycji X jest zajętych
przez prolinę i ok. 100 pozycji Y przez hydro- Kolagen przechodzi rozległe
ksyproline. Hydroksyprolina jest tworzona potranslacyjne modyfikacje
przez pptraaslacyjną hydroksylach reszt proli- Zanim nowo zsyntetyzowany kolagen stanie
no^^ckzMdazaiuujcii'w.iiperjt.ydzk. a katalizowa- się częścią dojrzałego pozakomórkowego włók-
ną przez enzym hydroksylaze prołilową. które- na kolagenowego, musi on przejść rozległą
go kofaktorami są kwas askorbinowy (witami- modyfikację potransłacyjną (tab. 59-5). Jak
na C) i a-ketoglutaran. Lizynaj^pozycii Y mo- większość białek wydzielanych z komórki, kola-
że być potranslacyjnie zmieniana w hydroksyli- gen jest syntetyzowany na rybosomach w pre-
zyne dzięki działaniu hydroksylazy lizylowej, kursorowej formie preprokolagenu zawierające-
enzymu o podobnych kofaktorach. Niektóre go sekwencję sygnałową lub prowadzącą (lider)
z tych hydroksylizyn mogą być również modyfi- kierującą łańcuch polipeptydowy do pęcherzy-
kowane przez dodanie galaktozy lub galaktozy- kowej części siateczki sarkoplazmatycznej. Po
lo-glukozy z utworzeniem wiązania O-glikozydo- wejściu do siateczki sarkoplazmatycznej ta pro-
wego. Jest to miejsce glikozytecji wyjątkowe dla wadząca sekwencja (lider) jest enzymatycznie
kolagenu. odszczepiana. W tymże miejscu zachodzi hy-
Typy kolagenu tworzące długie, pałeczkowa- droksylacja reszt proliny i lizyny oraz glikozyla-
te włókienka powstają przez boczne połączenie cja hydroksylizyn cząsteczki prokolagenu. Czą-
jednost£k_potrójnego heliksu w taki sposób, że steczka prokolagenu zawiera zarówno na N-,
każda z nich jest przesunięta w stosunku do jak i C-końcu peptydy wydłużające o m.cz.
sąsiadki o nieco mniej niż jedna czwartą swojej 20000—35000. Żadnego z nich nie ma w doj-
długości (ryc. 59-15). To ułożenie jest odpowie- rzałym kolagenie. Oba te peptydy wydłużające
dzialne za prążkowani tych włókien w tkan- zawierają reszty cysteiny. Podczas gdy N-
kach łącznych. Włókna kolagenu są dalej stabi- koń-"cowy propeptyd tworzy jedynie
lizowane przez tworzenie kowalencyjnych most- śródłańcucho-we wiązania dwusiarczkowe,
ków poprzecznych zarówno wewnątrz potrój- propeptydy C-~ko-ńcowe tworzą zarówno śród-,
nych heliksów, jak i między nimi. Te poprzeczne jak i międzyłan-cuchówe wiązania
mostki powstają dzięki działaniu oksyjiazx^t dwusiarczkowe. Tworzenie tych wiązań
lowcj, enzymu zależnego od miedzi, który o- dwusiarczku wy cli pomaga w ułożeniu 3
ksydacyjnie deaminuje grupy e-aminowe nie- cząsteczek kolagenu tak, że tworzą potrójny
których reszt lizynowych i hydroksylizyno- heliks, którego zwijanie* rozpoczyna się od C-
wych. w wyniku czego powstają reaktywne końca. Po uformowaniu potrójnego heliksu
aldehydy. Takie aldehydy mogą tworzyć produ- żadna dalsza hydroksylacja proliny lub lizyny
kty kondensacji z innymi aldehydami pocho- więcej nie zachodzi.
dzącymi z lizyny lub hydroksylizyny lub two- Po wydzieleniu z komórki przez aparat Goi-
rzyć zasady Schiffa z grupami s-aminowymi giego, wydłużające peptydy są usuwane z N-
nieutlenionych lizyn lub hydroksylizyn. W wy- i C-końców prze2 zewnątrzkomórkowe enzymy
niku tych reakcji powstają po dalszych chemicz- zwane a mino proteina/ą i kar boksy protein azą
nych przekształceniach stabilne kowalencyjne prokoiagenową. Oddzielanie tych peptydów"
jnostkXj)ojHZ££zn.e_w*żne dla odporności włó- może zachodzić w kryptach lub załamaniach
kien na rozciąganie. błony komórkowej. Gdy tylko propeptydy zo-
staaą usunięte, potrójne heliksy cząsteczek ko-
BIAŁKA KURCZLIWE I STRUKTURALNE / 813
Tabela 59-4. Niektóre przykłady różnych genetycznie kolagenów kręgowców. U zwierząt wyższych
występuje co najmniej 10 różnych rodzajów cząsteczek zawierających 12 różniących się między sobą
łańcuchów
IV [od (1)1,0(2 Włókna Skóra, ścięgna, kości, zę- Mata zawartość hydroksylizyny;
bina, powiezie mało miejsc glikozylacji hydro -
ksyl izyny; szerokie włókna
Włókna Chrząstka, jądro galare - Duża zawartość hydroksylizyny;
towate, notochord, ciało obficie glikozylowane; włókna
szkliste zwykle cieńsze niż w typie I
[0(1(111)], Włókna Skóra (głównie płodowa), Duża zawartość hydroksyproli-
macica, naczynia krwio - ny; niska zawartość riydroksyli-
nośne; ogólnie włókna zyny; mało miejsc gltkozylacji
„retikuliny" hydroksylizyny; międzyłartcu-
chowjtg wiązania dwusiarczkowe
między cysteinami
Drobna Kłębuszki nerkowe, tore - Bardzo wysoka zawartość hy -
oraz siatka bka soczewki, błona Des- droksylizyny; prawie całkowicie
cemeta, błony podstawo - glikozylowane; niska zawartość
we wszystkich komórek alaniny; zachowuje przedłużenia
nabionkowych i śród- prokolagenu
błonkowych
łańcuchy Drobne Szeroko rozpowszech - Duża zawartość hydroksylizyny;
włókna nione w: Wonie podstaw- obficie glikozylowane; niska za -
i 0(3(V); zmienna nej naczyń krwionośnych wartość alaniny
stechiometria i komórek mięśni giad-
kich; egzoszkielecie fib-
roblastów i w innych ko -
mórkach mezenchymal-
nych
Zmodyfikowane i reprodukowane za pozwoleniem z; Eyre DR; Collagen: Muscle ditfersity in the body's
protein scaffold; Science, 1980; 207: 1315. Copyright 1980 by the American Association for the
Advancement of Science.
lagenu, zawierające ok. 1000 aminokwasów nakże w miarę poznawania struktury i funkcji
w Jednym łańcuchu, spontanicznie układają się kolagenu stało się jasne, że podobne defekty
we włókna kolagenowe. Są one dalej stabilizo- molekuiarne mogą powodować występowanie
wane przez tworzenie, dzięki działaniu oksyda- różnych zespołów klinicznych i odwrotnie, te
zy lizylowej, zewnątrz- i wewnątrzłańeuchowych same zespoły mogą być wynikiem różnych
mostków poprzecznych. defektów molekularnych. W zasadzie defekty te
Te same komórki, które wydzielają kolagen, dotyczą tworzenia włókien, stabilizacji potrój-
wydzielają, również fibronektynę. wielką gliko- nego heliksu lub tworzenia mostków poprze-
proteinę występującą na powierzchni komórek, cznych kolagenu. Defekty obejmują mutacje
w macierzy zewnątrzkomorkowej oraz we krwi. powodujące niewielką lub brak syntezy łańcu-
Fibronektyna wiążąc się z agregującymi włók- chów prokolagenu, produkcję skróconych włó-
nami prokolagenu zmienia kinetykę formowa- kien prokolagenu, nadmiernie wydłużonych włó-
nia włókien w macierzy okołokomórkowej. Z fi- kien prokolagenu oraz defekty poddających je
bronektyną i prokolagenem tej macierzy zwią- obróbce enzymów (tj. hydroksylazy lizynowej
zane są również proteoglikany, takie jak siar- lub N-proteinazy pro kolagenowej). Dotychczas
czan heparyny i siarczan chondroityny (p. rozpoznano tylko defekty cząsteczek prokolage-
rozdz. 57). Małoczą steczko wy kolagen typu IX, nu typu I i III. W zespole Menkesa występują
pochodzący z chrząstki, zawiera przyłączone do zaburzenia metabolizmu miedzi (p. rozdz. 58),
niego łańcuchy proteoglikanu. Tego rodzaju a tym samym wtórnie zaburzenia funkcji ok-
interakcja może regulować tworzenie włókien sydazy lizynowej i defekty tworzonych przez nią
kolagenowych i określać ich ułożenie w tkan- mostków poprzecznych. W tabeli 59-6 pod-
kach. sumowano główne cechy 4 powyższych zespo-
łów, a ryc. 59-16 pokazuje, jak w trzech z nich
Wiele chorób genetycznych wynika z zmieniona jest struktura prokolagenu typu I.
nieprawidłowego tworzenia włókien,
stabilizacji heliksu lub
nieprawidłowego tworzenia mostków ELASTYNA NADAJE ROZCIĄGLIWOŚĆ
poprzecznych kolagenu I SPRĘŻYSTOŚĆ PŁUCOM,
Choroby wrodzone będące wynikiem zabu- NACZYNIOM KRWIONOŚNYM 1
rzeń kolagenu stanowią wzrastającą ilość od- POWIĘZIOWI
mian co najmniej 4 różnych typów zespołów:
osteogenesis imperfecta, zespół Mariana, zespołu Elastyna jest białkiem tkanki łącznej odpo-
Ehlersa-Danlosa oraz zespołu Menkesa (kręco- wiedzialnym za rozciągliwość i sprężystość tka-
nych włosów). Każdy z tych zespołów ma kilka nek. Chociaż nie jest ona tak szeroko rozpow-
odmian. Początkowo choroby te były definio- szechniona jak kolagen, występuje w dużych
wane na podstawie podobnych fenotypów. Jed- ilościach w niektórych tkankach, w których te
Osteogenesis imperfecta (ró Nadmierna łamliwość kości Różne nieprawidłowości genów ko-
żne typy) dujących prokofagen *1(l)
Zespół Ehlersa-Danlosa (róż Nadmierna ruchliwość stawów, Zmiany genów dla kolagenu ai (III),
ne typy) nienormalności skóry niedobór N-proteinazy
prokolagenu i hydroksylazy
Zespół Marfana Zaburzenia w kośćcu, oczach lizylowej
i układzie sercowo-naczyniowym Mutacja genu dla prokolagenu v 2(1}
powodująca wydłużenie łańcuchów
4. Zespół Menkesa Kręcone włosy, opóźnienia prokolagenu
wzrostu Niedobór oksydazy lizylowej na sku-
tek zaburzeń metabolizmu miedzi
* Podano tylko niektóre najlepiej znane przyczyny tych chorób.
BIAŁKA KURCZLIWE I STRUKTURALNE / 815
(EDS V I I )
i.ManjM
Ryc. 59-16.
Przybliżona
lokalizacja mutacji
w strukturze
prokolagenu typu
I. EDS — zespół
Ehlersa--Danlosa;
MS zespół
Marfana; 01 —
osteogenesis
imperfecta. Pro«lsi
proa2s, skrócone łańcuchy
proa; pro«2x, słabo określone mutacje zmieniające strukturę łańcuchów proa; proa2L, wydłużone łańcuchy
proa; prooc2cx, mutacja zmieniająca strukturę propeptydów C łańcuchów proa. (Według: Prockup D. J.,
Kivirik-ko K. L: Heritable diseases of collagen; N. Engl. J. Med. 1984, 311, 376, za>Zezwoleniem).
fizyczne cechy są szczególnie potrzebne, tj. występuje w wielu odmianach bezładnych zwo-
w płucach, dużych naczyniach tętniczych i nie- jów, które pozwalają tkance na rozciąganie i
których sprężystych powięziach. W mniejszych powrót do wyjściowego kształtu w czasie peł-
ilościach elastyna znajduje się również w skórze, nienia jej funkcji fizjologicznych.
chrząstce ucha i w wielu innych tkankach. W tabeli 59-7 podsumowano główne różnice
W przeciwieństwie do kolagenu, elastyna wyda- miedzy kolagenem i elastyną.
je się występować w jednym tylko typie genetycz- Kolagen Elastyna
nym, choć różnicowa obróbka hnKNA elastyny
powoduje powstawanie jej odmian (p. rozdz. 39). Wiele różnych typów Jeden typ genetyczny
genetycznych
Elastyna jest syntetyzowana jako rozpuszczalny
monomer o m.cz. 70 000, zwany tropoelastyną. Potrójny heliks Nie ma potrójnego heii-
Niektóre z reszt prolinowych tropoelastyny są Tabela 59-7. Główne różnice pomiędzy kolage-
hydroksylowane do hydroksyproliny przez hyd- nem a elastyrtą
roksylazę prolilową. Hydroksylizyna i glikozy- ksu; bezładne zwoje
lowana hydroksylizyna w tropoelastynie nie Powtarzana struktura umożliwiające rozcią-
występują. W przeciwieństwie do kolagenu tro- <Gly-X-Y)n ganie.
poelastyną nie jest wytwarzana w postaci pro-i Obecność hydroksyli Brak struktury
nie zawiera peptydów wydłużających. Ponadto zyny <Gly-X-Y)n
elastyna nie ma powtórzeń sekwencji Gly-X-Y, Zawiera węglowodany Brak hydroksy lizyny
struktury potrójnego heiiksu lub reszt węg-
lowodanowych. Wewnątrz cząsteczko Nie zawiera węglowo-
Po wydzieleniu z komórki pewne reszty lizy- we poprzeczne połą danów
lowe tropoelastyny ulegają oksydacyjnej deami- czenia aldolowe Wewnątrzcząsteczkowe
nacji do aldehydów przez oksydaze lizylową, Obecność peptydów poprzeczne połączenia
enzym zaangażowany w ten proces również wydłużających w czasie desmozynowe
i w kolagenie. Jednakże główne połączenia biosyntezy Nie ma w czasie biosyn-
poprzeczne formowane w elastynie są desmozy- tezy peptydów wydłuża-
nami, które powstają z kondensacji 3 pochodzą- jących
cych z lizyny aldehydów z nie zmodyfikowaną
lizyną. Powstaje wówczas wyjątkowe dla elas-
tyny czterofunkcyjne połączenie poprzeczne.
W swojej zewnątrzkomórkowej, dojrzałej po-
staci elastyna jest wysoce nierozpuszczalna i sta-
bilna i wykazuje bardzo mały obrót. Elastyna
816 / ROZDZIAŁ 59
--
,
Metabolizm ksenobiotyków
W określonych przypadkach w wyniku reakcji wiane enzymy jeden atom tlenu wchodzi do
zachodzących w fazie pierwszej, pewne kseno- R—OH, zaś drugi do wody (patrz wyżej reakcja
biotyki ulegają konwersji ze związków biologi- (1)). Dwoisty los tlenu w tej reakcji tłumaczy,
cznie nieaktywnych do aktywnych. W takich dlaczego uczestniczące w niej monooksygenazy
przypadkach pierwotny ksenobiotyk określany określano dawniej jako oksydazy o funkcji mie-
jest jako prekursor lękowy (pro-fck) lub prokan- szanej (mixed function oxidases). Reakcję kata-
cerogen. W innych przypadkach, w dodatko- lizowaną przez cytochrom P-450 można przed-
wych reakcjach zachodzących w fazie pierwszej stawić następującym równaniem:
(np. dalsze hydroksylacje) aktywne związki ule- Postać zredukowana
gają konwersji do postaci mniej aktywnych lub Postać utleniona
cytochromu P-450 cytochromu P-450 (2)
nieaktywnych zanim ulegają procesowi sprzę-
gania. W jeszcze innych przypadkach, w wyniku
t R—OH + HjO
RH + Oj
samego procesu sprzęgania aktywne metabolity
fazy pierwszej ulegają przekształceniu do związ- Głównymi monooksygenazami siateczki
ków mniej aktywnych lub nieaktywnych oraz śródpiazmatycznej są enzymy grupy cytochro-
wydalaniu z moczem lub żółcią. Tylko w bardzo mu P-450. Nazwa cytochrom P-450 jest his-
rzadkich przypadkach w wyniku procesu sprzę- torycznie uzasadniona następującym faktem.
gania aktywność ksenobiotyku może wzrosnąć. Enzym ten odkryto, kiedy preparaty mikro-
Pojęcie „detoksykacja" (odtruwanie) używane somów poddanych chemicznej redukcji, a na-
jest czasem dla określenia licznych reakcji stępnie ekspozycji na działanie tlenku węgla,
uczestniczących w przemianie ksenobiotyków. wykazały szczytową absorpcję światła przy
Jest to termin niewłaściwy, ponieważ, jak to 450 nm. Enzym ten jest niezwykle ważny, wyka-
wykazano wyżej, w reakcjach, którym podda- zano bowiem, że ok. 50% leków zażywanych
wane są ksenobiotyki, mogą powstać związki przez chorych jest metabolizowanych przez en-
biologicznie bardziej aktywne, a nawet toksycz- zymy grupy cytrochromu P-450. Te same en-
ne. zymy działają na kancerogeny i polutanty.
chromy P-450 uczestniczy NADPH, a nie carbon hydroxylase). Enzym ten odgrywa waż-
NADH. "Enzym redukujący cytochrom P-450 ną rolę w przemianie policyklicznych węglowo-
i współdziałający z NADPH określany jest jako dorów aromatycznych oraz w kancerogenezie
reduktaza NADPH: cytochrom P-450. indukowanej przez te związki, np. enzym ten
Składnikami układu cytochromu P-450 są uczestniczy w konwersji nieaktywnych PAH
również lipidy. Preferowanym lipidem jest fos- (prokancerogenów) wdychiwanych w czasie pa-
fatydylochoLina, która jest głównym lipidem lenia papierosów do aktywnych kancerogenów
błon siateczki endoplazmatycznej. (powstających przez hydroksylację prokancero-
Syntezę większości rodzajów cytrochromu genów). Palacze wykazują wyższe stężenia
P-450 można indukować podawaniem okreś AHH w niektórych komórkach niż osoby nie-
lonych związków, i tak podawanie fenobar- palące. W niektórych pracach doniesiono o wy-
bitalu i wielu innych leków przez zaledwie 4—5 stępowaniu wzmożonej aktywności AHH w łoży-
dni powoduje przerost siateczki śródplazmaty- sku kobiet palących. Ten fakt może sprawić, że
cznej gładkiej oraz 3—4-krotny wzrost ilości płody tych kobiet mogą być eksponowane na
cytrochromu P-450. Mechanizm indukcji został działanie zwiększonych ilości PAH (niektóre
dogłębnie przebadany i polega m.in. na wzroś z nich mogą być bardzo szkodliwe).
cie transkrypcji mRNA kodującego cytochrom
P-450.
Możliwość indukcji tego enzymu ma ważne PROCESY SPRZĘGANIA
implikacje kliniczne, ponieważ stanowi jeden PRZYGOTOWUJĄ KSENOBIOTYK1
z mechanizmów interakcji zachodzącej między DO WYDALANIA Z USTROJU
lekami. O interakcji mówimy wówczas, kiedy ODBYWAJĄCEGO SIĘ W DRUGIEJ
efekty działania jednego leku ulegają zmianie FAZIE ICH PRZEMIANY
w wyniku uprzedniego lub równoczesnego sto-
sowania innego leku. Dla przykładu przyjmij- W reakcjach fazy pierwszej ksenobiotyki ule-
my, że chory pobiera dikumarol w celu zmniej- gają zwykle konwersji do związków bardziej
szenia krzepliwości krwi. Lek ten jest metaboli- polarnych w wyniku ich hydroksylacji. W reak-
zowąny przez układ cytochromu P-450. Następ- cjach fazy drugiej hydroksyl owa ne pochodne
nie okazuje się, że chory wymaga stosowania ulegają sprzęganiu z kwasem glukuronowym,
fenobarbitalu z powodu pewnego rodzaju pada- siarczanami lub glutationem. W wyniku tych
czki. Zgodnie z oczekiwaniami po 5 dniach reakcji związki te stają się jeszcze bardziej
stosowania fenobarbitalu stężenie cytochromu rozpuszczalne w wodzie i mogą ewentualnie
P-450 w hepatocytach wzrosło 3-—4-krotnie, co zostać wydalone z moczem lub żółcią.
oznacza, że dikumarol ulega szybciej metaboli-
zacji oraz, że zmniejszyło się jego działanie Istnieje co najmniej pięć rodzajów
przeciwkrzepliwe. Aby więc uzyskać właściwy reakcji zachodzących w drugiej fazie
efekt przeciwkrzepliwy dawkę podawanego di- przemiany ksenobiotyków
kumarolu należy zwiększyć. Dalszy problem Glukuronidacja. Proces ghikuronidacji bi-
powstaje wtedy, kiedy pacjent przestaje zaży- lirubiny został przedstawiony w rozdziale 34.
wać fenobarbital, lecz kontynuuje zażywanie Reakcje glukuronidacji ksenobiotyków są w za-
dikumarolu w zwiększonej dawce. U takiego sadzie podobne do podanych dla bilirubiny.
chorego mogą wystąpić objawy skazy krwoto- Donorem reszty gluktironylowej jest kwas
cznej spowodowanej przedawkowaniem diku- UDP--glukuronowy, zaś enzymami
maroiu i nagłym spadkiem stężenia cytochromu katalizującymi reakcje glukuronidacji —
P-450 (inaktywującego ten lek). transferazy glukurony-lowe występujące
7. Jeden rodzaj cytochromu P-450 wykazuje zarówno w siateczce śródplaz-matycznej, jak i w
maksymalną absorpcję światła nie przy długości cytoplazmie. Wiek związków, takich jak 2-
450 nm, lecz 448 nm. Cytochrom ten określany acetyloaminofluoren (jest to kancerogen),
jest jako cytochrom P-448. Jest on względnie anilina, kwas benzoesowy, mep-robamat, fenol
swoisty dla przemiany policyklicznych aroma i wiele steroidów wydalanych jest pod postacią
tycznych węglowodorów (PAH) i spokrewnio glukuronidów. Reszta gluku-ronidowa może
nych z nimi związków. Z tego powodu enzym ulec związaniu przez tlen, azot lub grupę
ten określany jest jako hydroksylaza węglowodo siarkową danego substratu. Glukuronidacja jest
rów aromatycznych (AHH — aromatic hydro- prawdopodobnie najczęściej spotykaną reakcją
sprzęgania.
820 / ROZDZIAŁ 60
cytów do krwi w różnych chorobach wątroby więc informacja o-zażywaniu przez daną osobę
i dróg żółciowych (patrz Dodatek pod hasłem: związków indukujących syntezę enzymów prze-
y- Gl u tamy 1 o transpep ty daza). miany ksenobiotyków. Informacja ta jest istot-
Inne reakcje. Wśród innych reakcji fazy na dla oceny efektów biochemicznych kseno-
drugiej przemiany ksenobiotyków najważniej- biotyków.
sze są reakcje acetyłacji i metylacji. Reakcje 5. Metabolity niektórych ksenobiotyków mo-
acetyłacji ilustruje równanie: gą hamować aktywność enzymów metabolizują-
cych te związki. Powyższe fakty tłumaczą wy-
X + Acetyf o-Co A -»Acety Io-X+Co A stępowanie znacznych różnic gatunkowych lub
między osobnikami tego samego gatunku w za-
gdzie X oznacza ksenobiotyk. Podobnie jak kresie reakcji na ksenobiotyki (np. na leki
w innych reakcjach acetyłacji donorem aktyw- i substancje toksyczne lub czynniki rakotwór-
nego octanu jest acetylo-CoA. Reakcje te są cze).
katalizowane przez acetylotransferazy występu-
jące w cytoplazmie komórek różnych tkanek,
a szczególnie wątroby. Izottiazyd — lek używa- REAKCJE NA KSENOBIOTYKI MOGĄ
ny w leczeniu gruźlicy — ulega acetyłacji. MIEĆ CHARAKTER
Ponieważ istnieją polimorficzne postacie acety- FARMAKOLOGICZNY, TOKSYCZNY,
lotransferaz, wśród Judzi wyróżnia się osob- IMMUNOLOGICZNY I
ników odznaczających niską lub dużą wydajnoś- RAKOTWÓRCZY
cią procesu acetyłacji. W konsekwencji osobnicy
o niskiej wydajności acetyłacji odznaczają się W ustroju ksenobiotyki ulegają przemianie
małym klirensem leków, takich jak izoniazyd, w reakcjach przedstawionych wyżej. Jeżeli kse-
przez co są bardziej narażeni na toksyczne ich nobiotyk jest lekiem, może on ulec aktywacji
działanie. w wyniku reakcji fazy pierwszej. Jeżeli zaś lek
Mała liczba ksenobiotyków ulega metylacji był farmakologicznie aktywny bez uprzedniej
przez metyl o tran sterazy. Donorem grupy mety- metabolizacji, aktywność jego może ulec zmnie-
lowej w tych reakcjach jest S-adenozylometioni- jszeniu lub całkowitemu zniesieniu w następst-
na(p. ryc. 31-22). wie reakcji fazy pierwszej. Ocena efektów dzia-
łania leków jest przedmiotem badań farmakolo-
gicznych. Na tym miejscu ma być wyekspono-
NA AKTYWNOŚĆ ENZYMÓW wany fakt, że leki działają za pośrednictwem
PRZEMIANY KSENOBIOTYKÓW mechanizmów biochemicznych.
WPŁYW MAJĄ WIEK, PŁEĆ I INNE Niektóre ksenobiotyki są niezwykle toksyczne
CZYNNIKI nawet przy niskich stężeniach w płynach ustro-
jowych (np. cyjanki). Z drugiej strony istnieje
Różne czynniki wpływają na aktywność en- kiłka ksenobiotyków, w tym również leków,
zymów metabolizujących ksenobiotyki. Wśród które nie są toksyczne nawet wtedy, kiedy
nich wymienić należy następujące: podane zostały w dużych ilościach. Efekty tok-
Aktywność tych enzymów różni się istot syczne ksenobiotyków są niezwykle różnorod-
nie u poszczególnych gatunków zwierząt. Ozna ne. Wśród nich omówione zostaną bardzo krót-
cza to, że toksyczność lub kancerogenność ko tylko trzy ogólne rodzaje toksyczności zwią-
określonego ksenobiotyku u jednego gatunku zane z przemianą ksenobiotyków (ryc. 60-1).
wcale nie oznacza, że jest równie toksyczny lub Pierwszy z nich to uszkodzenie komórek przez
rakotwórczy u drugiego gatunku. ksenobiotyki. Może ono być na tyle ciężkie, że
Występują znaczne różnice (genetycznie kończy się śmiercią komórek. Istnieje wiele
uwarunkowane) w zakresie aktywności wymie mechanizmów, za pośrednictwem których kse-
nionych enzymów między osobnikami tego sa nobiotyki uszkadzają komórki. Wśród nich
mego gatunku. wymienić należy kowalencyjne wiązanie się rea-
Aktywność enzymów przemiany ksenobio ktywnych postaci ksenobiotyków, powstałych
tyków zależna jest od wieku i pici. w wyniku ich przemiany, z makrocząsteczkami
Zażywanie różnych ksenobiotyków, takich komórkowymi. Tymi ostatnimi mogą być
jak fenobarbital, PCB lub pewne węglowodory, DNA, RNA i białka. Jeżeli tymi makrocząs-
jest przyczyną indukcji enzymów. Ważna jest teczkami są białka lub enzymy niezwykle ważne
822 / ROZDZIAŁ 60
Transferaza glutationowa
Kowalencyjne wiązanie
się z
makrocząsteczkami
1
Immunologiczne
uszkodzenie komórek
Ryc. 60-1. Uproszczony schemat przedstawiający, w jaki sposób metabolizm ksenobiotyku prowadzi do
uszkodzenia toksycznego lub immunologicznego komórek, lub też do powstawania raka. W tych
przypadkach konwersję ksenobiotyku do reaktywnego metabolitu katalizują enzymy grupy cytochromu
P-450, zaś przekształcenie reaktywnego metabolitu (np. epoksydu) do metabolitu nieaktywnego —
-S-transferaza glutalionowa aibo hydrolaza epoksydowa.
—\ /=V COCH 3
Benzo[i]piren
2 - Acetam in of I u a ren
N-Metyla-4-am i n oazo Den zen
nie znacznych czasem różnic w aktywności twórczości związków chemicznych. Wiele z nich
kancerogennej wielu związków chemicznych opiera się na wykazaniu właściwości mutagen-
testowanych u różnych gatunków lub osob- nych chemicznych kancerogenów.Takie bada-
ników tego samego gatunku. Wiele z wyżej nia są znacznie szybsze i mniej kosztowne niż
wymienionych zagadnień jest szczegółowo badania dotyczące wykrywania nowotworów
omówionych w rozdz. 60. u zwierząt. Żaden z tych testów nie jest idealny,
Wiązania kowalencyjne. Gdy chemiczne ponieważ ostatecznym dowodem rakotwórczo-
kancerogeny są podawane zwierzętom lub ści każdego kancerogenu jest wykazanie, że
wprowadzane do kultur komórkowych (co mo- wywołuje on nowotwory u zwierząt. Jedynie
żna wykazać za pomocą radioaktywnych kan- test Amesa, oparty na określaniu mutagenności,
cerogenów), kancerogeny te lub ich pochodne okazał się przydatny w wykrywaniu potencjal-
wiążą się zwykle kowalencyjnie z komórkowy- nych kanoerogenów. W teście tym stosuje się
mi makromolekularni, w tym z DNA, RNA specjalnie skonstruowany szczep Salmonella ty-
i białkami. Chemiczna natura adduktów po- phimurium, który cechuje się obecnością mutacji
wstałych przez interakcję ostatecznych kancero- (His") w genie, który koduje jeden z enzymów
genów z molekułami, z którymi docelowo mają biorących udział w syntezie histydyny. Dzięki
się związać, została już wyjaśniona. Największe temu taki szczep Salmonella nie może syn-
zainteresowania wywołały produkty powstałe tetyzować histydyny, trz%ba ją więc dodawać do
z udziałem DNA. Wykazano, że kancerogeny pożywki, aby komórki mogły rosnąć. Jeżeli
oddziałują z purynami i pirymidynami lub kancerogen wywoła w miejscu odpowiedzial-
z grupami fosfodiestrowymi DNA. Najczęściej nym za mutację His~ kolejną mutację, to może
atakowaną cząsteczką jest guanina, a różne ona odtworzyć właściwą sekwencję zamieniając
kancerogeny są dołączane do atomów N2, N3, to miejsce na His +. Potomstwo takiej bakterii
N7, O6 oraz O8 tej zasady azotowej. z mutacją rewersyjną może teraz syntetyzować
Uszkodzenia DNA. Kowalencyjne od- histydynę i rosnąć na pożywce pozbawionej
działywania bezpośrednich lub pośrednich kan- tego aminokwasu. Takie bakterie można łatwo
cerogenów z DNA mogą być przyczyną wielu wykryć, a ich kolonie policzyć na płytkach
rodzajów uszkodzeń: wiek z nich może być agarowych.
naprawionych, jak opisano to w rozdz. 38. Jednym z problemów stosowania bakterii
Niezależnie od istnienia systemów napraw- w testach wykrywania mutagenności związków
czych określone modyfikacje w DNA spowodo- jest fakt, że nie zawierają one całego spektrum
wane chemicznymi kancero genami istnieją monooksj genaz, które występują u wyższych
przez stosunkowo długi czas. Nie można wy- organizmów. Dlatego też, jeżeli jakiś związek
kluczyć, że te długo trwające nie naprawione chemiczny wymaga aktywowania, aby nabył
uszkodzenia odgrywają szczególną rolę w gene- właściwości mutagennych lub rakotwórczych,
rowaniu mutacji istotnych w procesie kancero- wówczas nie można tego wykazać przy użyciu
genezy. wymienionych bakterii. Ames przezwyciężył te
Mutageny. Większość chemicznych kan- trudność inkubując związki, które miały być
cerogenów jest mutagenami. Wykazano to dzię- testowane w postmitochondrialnym superna-
ki zastosowaniu testu Amesa (p, niżej) i innych tancie komórek wątroby szczura (tj. we frakcji
testów. Na poziomic molekularnym tranzycje, S-9, którą otrzymuje się jako supernatant wirując
transwersje i inne typy mutacji (p. rozdz. 38 i 40) homogenat komórek wątroby przy 9000 g przez
można wywołać przez ekspozycję niektórych określony czas). Frakcja S-9 zawiera większość
bakterii na ostateczne kancerogeny. Założono, różnych monooksygenaz i innych enzymów
że niektóre typy nowotworów spowodowane są potrzebnych do aktywacji potencjalnych muta-
mutacjami zachodzącymi w głównych proce- genów i kancerogenów.
sach regulacyjnych w komórkach somatycz- Za pomocą testu Amesa można zidentyfiko-
nych. Bezpośrednie dowody prawdziwości tego wać ok. 90% znanych kancerogenów. Dziś
twierdzenia są dziś dostępne (p. dyskusja o on- metoda ta należy do rutynowych testów stoso-
kogenach, poniżej). wanych do testowania nowo syntetyzowanych
Badanie właściwości rakotwórczych związ- związków chemicznych, szczególnie gdy przewi-
ków chemicznych z użyciem zwierząt jest czaso- duje się ich handlowe przeznaczenie lub szero-
chłonne i drogie, dlatego też opracowano testy kie zastosowanie w przemyśle. Związki, które
skriningowe do określania potencjalnej rako- dają dodatnią reakcje, powinny być poddane
828 / ROZDZIAŁ 61
dalszym testom, w tym testom na rakotwór- cji. Dlatego benzo[cc]piren nazywany jest czyn-
czość u zwierząt. nikiem inicjującym; 2) drugie stadium kancero-
Inicjacja i promocja. W niektórych narzą- genezy (trwające miesiące lub lata) jest rezul-
dach, takich jak skóra czy wątroba, wykazano, tatem stosowania oleju krotonowego i nazywa-
że kancerogeneza może przebiegać w co naj- ne jest promocją; olej krotonowy jest więc
mniej 2 etapach. Klasycznym przykładem jest czynnikiem promocyjnym lub promotorem.
skóra. Dwie identyczne powierzchnie skóry Promotory nie są zdolne do wywołania inicjacji;
określonej grupy myszy powleka się jednokrot- 3) większość kancerogenów może działać zaró-
nie benzo[s]pirenem. Jeżeli te określone powie- wno jako czynniki inicjujące, jak i promocyjne.
rzchnie skóry nie są dodatkowo poddane dzia- Duża liczba związków chemicznych, włączając
łaniu innych czynników, nowotwory skóry nie fenobarbital i sacharynę, może działać jako
rozwijają się (ryc. 61-2). Jeżeli jednak po za- promotory w różnych narządach. Aktywny
składnik oleju krotonowego jest mieszaniną
estrów forbołu. Najaktywniejszym estrem for-
Nio ma bolu jest octan 12-0-tetradekanoy!oforbolu
B ł1 P P P
nowotworu (TPA), który wywołuje wiele efektów. Najbar-
dziej interesującym odkryciem było wykazanie,
że kinaza białek C może być receptorem dla
C
łP j ł _J_
P P 1
Nowotwór
TPA. Stymulacja aktywności tego enzymu wy-
wołana interakcją z TPA może spowodować
fosforylację wielu białek błonowych, co z kolei
może prowadzić do zmian w transporcie i w in-
ł t JL
Nie ma
nowotworu nych funkcjach komórki. Ta ważna obserwacja
Czas tłumaczy ścisły związek zachodzący między
Ryc. 61-2. Schematyczna prezentacja etapów niektórymi promotorami nowotworowymi
inicjacji i promocji w chemicznej kancerogenezie a procesami transmembranowej sygnalizacji (p.
skóry. A — jednorazowa aplikacja inicjatora (np. dyskusja o czynnikach wzrostowych, poniżej).
benzo[a]pirenu) naniesionego na skórę określonej Wiele promotorów nowotworowych działa
iiczby myszy. B — po naniesieniu inicjatora stosuje przez wywołanie zmian w ekspresji genowej.
się wiele aplikacji promotora {np. oleju krotonowe- Szczegółowy mechanizm wyjaśniający sposób,
go) w okresach np. tygodniowych, C — najpierw w jaki promotory wpływają na transformację
nanosi sie promotor, a potem inicjator. Niezłośliwe komórki będącej w stadium inicjacji w komórkę
nowotwory skóry (brodawczaki) mogą pojawić się
w okresie ok. 100 dni; złośliwe nowotwory (raki) nowotworową, nie został jeszcze wyjaśniony.
wymagają rocznego okresu. Wyżej opisane do-
świadczenie zostało przeprowadzone w wielu in- Główną ma kro molekułą w procesie ka-
nych wariantach, jecłnak wszystkie potwierdziły ncerogenezy jest DNA
zasadniczą tezę inicjacji i promocji. I — inicjator, DNA jest krytyczną makromolekułą docelo-
P — promotor. wą w procesie kancerogenezy. Następujące fakty
potwierdzają ten wniosek: 1) komórki nowo-
tworowe rodzą komórki nowotworowe, tj. za-
stosowaniu benzo[a]pirenu zostanie kilkakrot- sadnicze zmiany odpowiedzialne za cechy no-
nie naniesiony na te powierzchnię olej krotono- wotworowe przekazywane są z komórek mat-
wy, rozwija się stopniowo wiele nowotworów. czynych na komórki pptomne; 2) zarówno
Naniesienie na skórę jedynie oleju krotonowego promieniowanie, jak i chemiczne kancerogeny
(tzn. bez uprzedniego naniesienia benzo[a]pire- są zdolne do wywołania zmian mutacyjnych
nu) nie wywołuje nowotworów skóry. Wykona- w DNA; 3) wiele komórek nowotworowych ma
no wiele innych badań będących wariantami nieprawidłowe chromosomy; 4) doświadczenia
tego doświadczenia i wyciągnięto następujące opisujące transfekcję (p. poniżej), wskazują, że
wnioski: I) stadium kancerogenezy wywołane oczyszczony DNA z komórek nowotworowych
stosowaniem benzo[a]pirenu nazywane jest ini- {onkogeny) może transformować prawidłowe
cjacją; wydaje się, że jest ona osiągana szybko komórki w komórki nowotworowe lub poten-
i jest nieodwracalna; przypuszcza sie, że sta- cjalnie nowotworowe. W kancerogenezie mogą
dium to związane jest z nieodwracalną modyfi- jednak także odgrywać role czynniki epjgenety-
kacją DNA, wywołując jedną lub więcej muta- czne.
RAK, ONKOGENY 1 CZYNNIKI WZROSTOWE / 829
Tabela 61 -5. Niektóre zmiany wykazywane przez dzialna za transformację. Odkrycie to miało
komórki w hodowlach sugerujące transformację fundamentalne znaczenie. PozwoJiło bowiem
nowotworową (np. po infekcji wirusem onkogen- na odkrycie specyficznego mechanizmu bioche-
nym). Najważniejszym testem, dowodzącym ze-
ztośliwienia komórek, jest zdolność komórek do
micznego (tj. nienormalnej fosforylacji szeregu
wywołania nowotworu w warunkach in vivo białek) mogącego wyjaśnić, przynajmniej częś-
ciowo, w jaki sposób wirus nowotworowy może
Zmiany morfologiczne: transformowane komó- spowodować efekty plejotropowe w transfor-
rki mają często znacznie bardziej zaokrąglone kszta- macji. Te krytyczne białka komórkowe, których
łty niż komórki kontrolne
nienormalna fosforylacja prawdopodobnie
Zwiększona gęstość komórek (utrata zdolno- prowadzi do transformacji, są stale jeszcze
ści do hamowania wzrostu przez kontakt komórek): badane. Jednym z nich jest winkulina, białko
transformowane komórki często tworzą wielowars- znalezione w obszarach kontaktu jednej komó-
twy, podczas gdy komórki kontrolne rosną w jednej
warstwie rki z drugą w foci (w skupiskach komórko-
wych). Nienormalna fosforylacja win ku liny
Utrata przyczepia)ności: komórki transformo- w foci pomogła wytłumaczyć zaokrąglanie się
wane mogą rosnąć bez przyczepiania się do powie- komórek i ich mniejszą adhezję do podłoża i do
rzchni naczynia hodowlanego, a często mogą ros-
nąć w agarze siebie samych, co obserwuje się w procesie
transformacji (tab. 61-5). Niektóre enzymy gli-
Utrata zdolności zahamowania ruchu komó- ko liryczne wydają się być białkami docelowymi
rki wywołanego kontaktem z inną komórką: dla src kinazy bialkowo-tyrozynowej; wyjaśnia
transformowane komórki rosną jedna na drugiej,
podczas gdy prawidłowe zatrzymują swój ruch
to, dlaczego transformowane komórki często
w momencie kontaktu między sobą wykazują zwiększoną szybkość glikolizy. Pro-
dukt działania src mógłby również katalizować
Zmiana wielu procesów biochemicznych, fosforylację fosfatydyloinozytolu do fosfatydy-
w tym nasilenie glikolizy, zmiany na powierzchni
komórek (np. zmiany w składzie glikoprotein lub
loinozytolo mono- i di-fosforanu. Gdy fos-
glikosfingolipidów), a także wydzielanie niektórych fatydyloinozytolo-4,5-difosforan jest hydroli-
protęaz zo wany przez fosfolipaze C, wyzwalają się
2 wtórne związki: trifosforan inozytolu i diacy-
Zmiany w strukturach cytoszkieletowych, loglicerol (p, rozdz. 45). Pierwszy z tych związ-
takich jak filamenty aktyny.
ków uczestniczy w uwalnianiu wapnia z we-
Zmniejszone zapotrzebowanie na czynniki wnątrzkomórkowych miejsc jego spichrzania
wzrostowe i często zwiększone wydzielanie pew- (tj. z siateczki śródplazmatycznej). Diacylo-
nych czynników wzrostowych do otaczającego glicerol pobudza aktywność związanej z błoną
środowiska
plazmatyczną kinazy białek C, która z kolei
fosforyluje szereg białek, z których niektóre
sów wywołujących .{\pwotwory odpowiedzial- mogą być składnikami pomp jonowych.
nych za proces transformacji (wirusowe onkoge- W szczególności zaproponowano, że łagodna
«¥). Onkogeny wirusa mięsaka alkalizacja komórki wywołana aktywacją sys-
Rousa. temu antyportowego Na+/H+ (p. rozdz. 42)
Analiza onkogenu wirusa mięsaka Rousa i pro- może odgrywać rolę w stymulowaniu mitozy.
duktu działania tego genu była szczególnie Dlatego też produkt działania src może od-
ważna. Genom tego retrowirusa zawiera 4 geny działywać na dużą liczbę procesów komórko-
o nazwach gag, poi, env i src. Zostało to wych przez jego zdolność do fosfory Iowa nia
pokazane schematycznie poniżej. szeregu białek i enzymów, jak również przez
poi 9*9 stymulowanie przebiegu syntezy poltfosfoino-
env src zytydów.
Gen gag koduje grupę specyficznych antyge- Kinazy btałkowo-tyrozynowe w ko-
nów wirusa, poi jest odpowiedzialny za odwrot- mórce normalnej i transformowanej.
ną transkryptazę charakterystyczną dla retro- Obserwacja, że wirus mięsaka Rousa zawiera
wirusów, zaś env za określone glikoproteiny kinazę białkowo-tyrozynowa wpłynęła znacz-
otoczki wirusa. Wykazano,' że produktem genu nie na badania nad fosforyJacją tyrozyny. Obec-
src jest kina/a białkowo-tyrozynowa odpowie- nie wiadomo, że szereg normalnych komórek
cechuje się aktywnością kinaz białko w o-tyrozy-
nowych. Ilość fosfotyrozyny w większości nor-
RAK, ONKOGENY I CZYNNIKI WZROSTOWE / 831
malnych komórek jest mała, lecz zwykle zwięk- sa ptasiej erytroblastozy jest skróconą postacią
sza się w. komórkach transformowanych wiru- receptora dla naskórkowego czynnika wzros-
sem onkogennym zawierającym kinazę biał- towego, a produkt onkogenu sis wirusa mięsaka
kowo-tyrozyn ową, chociaż jego ilość jest stale małpy (simian sarcoma virus — ssv) jest skróco-
jeszcze względnie mała i wynosi ok. I % cał- nym łańcuchem B czynnika wzrostowego płytek
kowitej ilości fosfoaminokwasów (przede wszy- krwi. Produkt wirusowego onkogenu (fms)
stkim fosfoseryny, fosfotreoniny i fosfotyrozy- wyizolowanego z jednego z wirusów kociego
ny). Niektóre receptory (np. naskórkowego mięsaka jest czynnikiem stymulującym formo-
czynnika wzrostowego, insuliny i czynnika wanie kolonii przez makrofagi. Z drugiej strony
wzrostowego płytek krwi), występujące zarów- produkt onkogenu myc wykryty w wirusach
no w normalnych,, jak i transformowanych białaczki mielocytowej kurcząt jest białkiem
komórkach, wykazują aktywność kinaz biał- wiążącym się z DNA, które może kontrolować
kowo-tyrozyn owych, która jest stymulowana proces mitozy. Produkt onkogenu ras wirusa
po interakcji z jej Ugandami (p. dyskusja o czyn- mięsaka mysiego wiąże GTP, ma aktywność
nikach wzrostowych, poniżej). Dlatego aktyw- GTP-azy i wydaje się być spokrewniony z biał-
ności kinaz białkowo-tyrozyn owych odgrywają kami, które regulują aktywność ważnego en-
tak ważną rolę w normalnych i transformowa- zymu błon plazmatycznych jakim jest cyklaza
nych komórkach. adenylanowa (p. rozdż^S).
Onkogeny innych retro wiru sów. Do Protoonkogeny. Głównym problemem
onkogenów wirusa mięsaka Rousa można do- podnoszonym przy odkryciu wirusowych on-
dać ok. 20 następnych poznanych onkogenów kogenów jest ich pochodzenie. Dzięki technice
innych retrowirusów. Prawie poiowa produk- hybrydyzacji kwasów nukleinowych (p. rozdz,
tów działania tych onkogenów wirusowych to 36) wykazano, że normalne komórki mają sek-
kinazy białek, najczęściej typu tyrozynowego. wencje DNA podobne, jeżeli nie identyczne, do
Niektóre onkogeny wirusowe wymienione są tych jakie występują w wirusowych onkoge-
w tab. 61-6, razem z ich produktami. Podczas nach. Widocznie wirusy wbudowywują geny
gdy niektóre z umieszczonych w wykazie kodują, komórkowe do swoich genomów w czasie prze-
kinazy białek, pozostałe kodują różne inne chodzenia przez komórki. Przechowywanie ta-
białka cechujące się interesującymi właściwoś- kich genów w ich genomach wskazuje, że muszą
ciami biologicznymi. Produkt genu erb-B wiru- one wiązać się z pewnymi korzyściami dla tak
Tyr-tyrozyna; EGF - naskórkowy czynnik wzrostowy; PDGF - czynnik wzrostowy płytek krwi
Według Franks L.M., Teich N.M. (red.): Introduction to the Cellularand Motacular Biology of Cancer.
Oxford Univ. Press, 1986, za zezwoleniem, zmodyfikowane.
S32 / ROZDZIAŁ 61
ukształtowanego wirusa, prawdopodobnie przypadku regulacja ich ekspresji może nie być
związanymi ze zmienionymi właściwościami prawidłowa w komórkach nowotworowych.
wzrostu transformowanych komórek. Skróty używane do określenia onko-
Fakt stwierdzenia sekwencji homologicznych genów komórkowych i wirusowych.
w licznych rodzajach komórek eukariotycznych Skróty c-onc (cellular oncogene, np. c-raś) uży-
sugeruje, że były one ważnymi składnikami wane są dla zaznaczenia, że onkogen obecny jest
normalnych komórek. Dodatkowo cząsteczki w komórce nowotworowej. Potencjalne onko-
mRNA i białka powstałe z tych normalnych geny, obecne w prawidłowych komórkach, tj.
sekwencji wykryto na różnych etapach ich roz- ich proto-onkogen — mogą w sposób prosty
woju lub ich cyklu życiowego. Takie geny, być nazwane odpowiednio c-onc protoonkoge-
obecne w normalnych komórkach, zostały nami (np. c-ras proto-onkogen). Podobnie wi-
uznane za protoonkogeny, przy czym zakłada rusowe onkogeny oznaczane są jako \-onc (viral
się, że ich produkty odgrywają ważną rolę oncogene, np. v-ras), a ich pro to-onkogeny jako
w normalnym różnicowaniu i w innych proce- v-onc proto-onkogen (np. v-ras proto-onko-
sach komórkowych. gen).
Onkogeny z komórek nowotworo-
wych. Doświadczenia, w których użyto DNA Protoonkogeny są aktywowane do
wyizolowanego z nowotworów, także dostar- onkogenów w różny sposób
czyły dowodów na istnienie onkogenów. Meto- Zostanie tu omówionych 5 mechanizmów,
da użyta do wykrywania takich komórkowych które zmieniają ekspresję lub strukturę proto-
onkogenów nosi nazwę transferu genu lub trans- onkogenów, a tym samym uczestniczą w ich
fekcji DNA. W metodzie tej wykorzystuje się przemianie w onkogeny. Upraszczając, proces,
fakt posiadania przez określone geny obecne w którym transkrypcja jest wzmożona (od zera
w nowotworach zdolności do transformacji lub względnie niewielkiego poziomu), określany
„normalnych" komórek w hodowlach. DNA jest mianem aktywacji. Znajomość mechaniz-
izoluje się z komórek nowotworowych i dodaje mów związanych z aktywacją jest istotna dla
do komórek biorców w hodowli, będących zrozumienia współczesnych poglądów dotyczą-
często linia mysich fibroblastów znanych jako cych kancerogenezy.
komórki linii NIH/3T3. DNA z komórek no- Insercja promotora. Niektóre retrowiru-
wotworowych jest wytrącany fosforanem wap- sy nie mają onkogenów (np. wirus małpiej
nia (w celu ułatwienia endocytozy) i dodany do białaczki), ale zdolne są do wywołania nowo-
komórek N1H/3T3 w hodowli komórkowej. tworu po dłuższym czasie — miesiącach raczej
Komórki obserwuje się pod mikroskopem przez niż dniach—w porównaniu do tych, które mają
okres 1—2 tygodni, tj. czas potrzebny do wy- onkogeny. Podobnie jak przy innych retro-
tworzenia kolonii komórek transformowanych. wirusach, gdy te wirusy zakażają komórki,
Jeżeli transformacja zachodzi, komórki kopia DNA (cDNA) tworzona z ich genomu
NIH/3T3 zmieniają swój kształt — z płaskich RNA syntetyzowana jest dzięki odwrotnej
do zaokrąglonych postaci, które rosną w chara- trans kry ptazie, a cDN A jest wbudowywany do
kterystycznych koloniach. Procedurę tę powta- genomu gospodarza. Ten zintegrowany dwu-
rza się kilkakrotnie, przy czym używa się DNA niciowy cDNA nazywa się prowirusem. Kopie
z komórek transformowanych, co prowadzi do cDNA retrowirusów są oflankowane na obu
zmniejszenia się ilości DNA nie uczestniczącego końcach przez sekwencje nazywane LTR (long
w transformacji, lecz który przeniesiono w wy- terminal repeat), podobnie jak niektóre trans-
niku transfekcji. Onkogenny DNA można iden- pozony („jumping genes") znalezione w bak-
tyfikować (np. metodą southern blotting, uży- teriach i w roślinach (p. rozdz. 39). Sekwencje
wając odpowiedniej sondy dla danego specyfi- LTR okazały się istotne w mechanizmie prowi-
cznego genu — p. rozdz. 36). Tą metodą rusowej intergracji, gdyż mogą one działać jako
zidentyfikowano w przybliżeniu ok, 20 onkoge- promotory transkrypcji (p. rozdz. 40). W na-
nów, z których wiele odnosi się do onkogenu ras stępstwie infekcji limfocytów B kurcząt przez
wirusa miesaka mysiego. Takie komórkowe pewne wirusy białaczki ptasiej prowirusy zo-
onkogeny są albo identyczne z normalnymi stają wbudowane w pobliżu genu myc. Gen myc
genami, albo wykazują bardzo niewielkie róż- jest aktywowany przez przylegającą powyżej
nice strukturalne w stosunku do swoich normal- niego sekwencję LTR działającą jako promotor.
nych odpowiedników (p. niżej). W pierwszym W wyniku tej aktywacji dochodzi zarówno do
RAK, ONKOGENY I CZYNNIKI WZROSTOWE / 833
A
Prowirus LTR i
myc mRNA
Ryc. 61-3. Schematyczne przedstawienie, w jaki sposób insercja promotora może aktywować proto-
onkogen. A — normalny chromosom kurczęcia mający nieaktywny gen myc. 8 — wirus białaczki ptasiej
jest integrowany w chromosomie w postaci prowirusowej, przylegającej do genu myc. Znajdująca
stę z jego prawej strony dtuga końcowa powtarzalna sekwencja (LTR — long terminal repeat),
zawierająca silny promotor, leży bezpośrednio powyżej genu myc i aktywuje ten gen, wynikiem czego jest
transkrypcja myc mRNA. Dla uproszczenia, na rycinie jest przedstawiona tylko jedna nić DNA, inne
szczegóły zostały opuszczone.
myc Prcwirus
I
myc LTR i LTR
— myc mRNA
Ryc. 61-4. Schemat pokazujący, w jaki sposób insercja sekwencji wspomagających może aktywować
protoonkogen. A— normalny chromosom kurczęcia zawierający nieaktywny gen myc. B — wirus małpiej
białaczki został zintegrowany w chromosomie w jego prowirusowej postaci, przylegając do genu myc.
Jednak w tym przypadku miejsce integracji jest tuż poniżej genu myc i nie może ono działać jako promotor
(fyc. 61 -6), Zamiast tego, określona prowirusowa sekwencja działa jako czynnik wspomagający
prowadząc do aktywacji położonego wyżej genu myc i do jego transkrypcji. Dla uproszczenia na rycinie
został przedstawiony tylko jeden łańcuch DNA, inne szczegóły zostały pominięte.
transkrypcji, w której powstaje myc mRNA, jak transkrypcje wzmaga i być ustawiona we wiaś-
i do jego translacji z wytworzeniem odpowied- ciwym kierunku 5' do V, Zamiast tego, uczest-
niego produktu (ryc. 61-3). Rezultatem tych niczą w tym procesie sekwencje wzmacniające
procesów jest nowotwór komórek B, chociaż (p. rozdz. 40 i 42) obecne w sekwencjach LTR
dokładna rola produktów genu myc w tym omawianych retro wirusów.
procesie nie jest jasna. Podobne zjawiska za- Opisane powyżej 2 mechanizmy, insercje
chodzą po infekcji różnych komórek innymi promotora i sekwencji wzmacniających trans-
retrowirusami. krypcje, działają wspólnie w procesie wiru-
Insercja sekwencji wzmacniających sowej kancerogenezy. Prawdopodobnie biorą
transkrypcję. W niektórych przypadkach w niej udział także inne protoonkogeny niż
prowirus jest wbudowany poniżej genu myc, lub myc.
też powyżej niego, lecz w postaci odwróconej; Transłokacje chromosomalne. Jak
pomimo tego gen myc zostaje aktywowany (ryc. wspomniano wyżej, wiele komórek nowotworo-
61-4). Taka aktywacja nie może być związana wych cechuje się nieprawidłowościami chromo-
z insercja promotora, gdyż sekwencja promoto- somowymi. Jednym z typów zmian chromo-
ra musi się znajdować powyżej genu, którego somowych w komórkach nowotworowych jest
53 Biochemia
834 / ROZDZIAŁ 61
translokacja. Podstawą translokacji jest fakt, że Chłoniak Burkitta jest szybko rosnącym no-
fragment jednego chromosomu może zostać wotworem rozwijającym się z ludzkich lim-
oderwany i potem przyłączony do drugiego focytów B. W niektórych przypadkach tego
chromosomu. Jeżeli drugi chromosom oddaje nowotworu wykryto wzajemną translokację ge-
materiał pierwszemu, jest to translokacja wzaje- nów (ryc. 61-5). Wyjaśniła ona mechanizmy
mna (reciprocal). Charakterystyczne transloka- aktywacji potencjalnych onkogenów komórko-
cje stwierdza się w wielu komórkach nowo- wych. W procesie tym uczestniczą chromosomy
tworowych. Przykładem klinicznie ważnej 8 i 14. Segment chromosomu 8, który odłamuje
translokacji jest chromosom Philadelphia, który się i przechodzi do chromosomu 14, zawiera gen
stwierdza się w przewlekłej białaczce szpikowej. myc. Jak pokazano na ryc. 61-6, transpozycja
Translokacja obejmuje tu chromosomy 9 i 22. przesuwa uprzednio nieaktywny gen myc pod
-ł-Pęknięcia
14 14
myc
mRNA mRJMA
która dopiero się rozwija. Ostatnio wykazano ważnym czynnikiem chemicznej kancerogenezy
jednak, że aktywacja c-ras w raku gruczołu na etapie jej inicjacji. Potwierdzenie prawdopo-
piersiowego szczura wywołanego nitrozomety- dobnego udziału onkogenów w zjawiskach ini-
iomocznikiem jest związana w oczywisty sposób cjacji, promocji, progresji nowotworowej
ze swoistą mutacją G-*A, co wskazuje, że i w powstawaniu przerzutów wymaga jeszcze
onkogeny prawdopodobnie uczestniczą w che- wielu badań.
micznej kancerogenezie. Ponieważ w badaniach Mechanizmy działania onkogenów.
tych użyto jedynie pojedynczej dawki nitrozo- Poniżej opisano 3 mechanizmy, za pośrednict-
metylomocznika (bez żadnego promotora) wy- wem których produkty onkogenów mogą sty-
daje się, że opisana wyżej mutacja może być mulować wzrost (ryc. 61-7): 1) mogą one działać
S1S
Płyn
Czynnik wzrostowy zewn ątrz ko m ń rkowy
Ca1*
erb-B
Błona plazm
styczna
Dyla plaż ma
DNA
Jądro
Białka związane
z DNA
t
myc
nmki, jak np. pozbawienie komórek w hodowli padku czynników wzrostowych posłanie to bę-
surowicy, aby stały się „spokojne" (nierucho- dzie oddziaływało na jeden lub więcej procesów
me) przed eksponowaniem ich na czynnik wzro- związanych z mitozą. Większość czynników
stowy. Czynnik wzrostowy płytek krwi (PDGF) wzrostowych posiada receptory białkowe o wy-
uwolniony z ziarnistości płytek odgrywa praw- sokim powinowactwie w błonach plazmatycz-
dopodobnie rolę w normalnym gojeniu się ran. nych komórek odbierających posianie. Geny
Różne czynniki wzrostowe wydają się odgrywać receptorów naskórkowego czynnika wzrostu
główną rolę w regulacji różnicowania się komó- (EGF) i insuliny zostały sklonowane, opracowa-
rek macierzystych układu krwiotwórczego no także modele ich struktury. Mają one krótkie
w kierunku różnego rodzaju dojrzałych komó- segmenty przezbłonowe oraz zewnętrzne i cyto-
rek tego układu. Istnieją także czynniki hamują- plazmatyczne domeny o różnych długościach.
ce wzrost (np. transformujący czynnik wzros- Ugandy wiążą się do zewnętrznych domen.
towy TGF-P może hamować wzrost określo- Wiele receptorów (np. dla EGF, insuliny czy
nych komórek). Dlatego też przewlekła eks- PDGF) ma aktywność kinaz białkowo-tyrozyno-
pozycja na zwiększające się ilości czynnika wych, przypominających produkt genu-src (p.
wzrostowego lub na malejące ilości czynnika wyżej). Ta aktywność kinazy zlokalizowana
hamującego wzrost może zmienić równowagę w cytoplazmatycznych domenach powoduje
wzrostu komórkowego. autofosforylację białka receptorowego i także
fosforyluje inne białka docelowe. Kompleksy
Czynniki wzrostowe receptor-ligand ulegają endocytozie w opłasz-
działają endokrynnie, czonych pęcherzykach (p. receptor LDL, rozdz.
parakrynnie lub autokrynnie 27); nie wyjaśniono jeszcze, czy receptory te
Czynniki wzrostowe mogą działać 3 ogól- ponownie wracają do powierzchni komórki.
nymi drogami (p. także rozdz. 44): 1) ich efekty Szczegółowa sekwencja wydarzeń związana
mogą być endokrynne, tj. podobne do działania z przezbłonowym przekazywaniem sygnałów
hormonów; mogą one być syntetyzowane gdzie- jest stale jeszcze badana i jest różna dla różnych
kolwiek w organizmie i przemieszczać się drogą czynników. Zostanie ona opisana na przykła-
krążenia do komórek docelowych; 2) mogą one dzie PDGF. Po ekspozycji komórek na PDGF,
być syntetyzowane w określonych komórkach, pobudzana jest fosfolipaza, po czym następuje
po czym są wydzielane i działają na komórki hydroliza fosfatydyloinozytolo-4,5-bisfosfora-
sąsiednie; jednak komórki syntetyzujące takie nu z wytworzeniem inozytolo-trisfosforanu
czynniki wzrostowe nie są przez nie atakowane, i diacyloglicerolu (p, \-src, powyżej i ryc. 44-7).
ponieważ brakuje w nich odpowiednich recep- Te dwa wtórne przekaźniki mogą odpowiednio
torów; ten rodzaj działania nosi nazwę para- spowodować wewnątrzkomórkowe uwolnienie
krynnego; 3) niektóre czynniki wzrostowe mogą jonów wapnia i stymulować aktywność kinazy
działać na te same komórki, które je syntetyzu- białek C przez co oddziałują na wiele reakcji
ją. Ten trzeci rodzaj działania nosi nazwę auto- komórkowych. Kolejna hydroliza diacyloglice-
krynnego. Dla przykładu czynnik wzrostowy rolu przez fosfolipazę A2 uwalniając kwas ara-
jest wydzielany, a potem przyłączany do tej chidonowy może również spowodować produk-
samej komórki, w której powstał, przy założe- cję prostaglandyn i leukotrienów, które same
niu, że posiada ona odpowiednie receptory. Jest przez się mogą wywołać wiele efektów bio-
również możliwe, że pewna ilość takiego czyn- logicznych (p. rozdz. 24). Eksponowanie komó-
nika nie jest w ogóle wydzielana, działając rek na PDGF może wywołać szybką (minuty do
bezpośrednio w obrębie komórki. 1-2 godzin) aktywację niektórych komórko-
wych proto-onkogenów (np. c-myc i c-fos).
Czynniki wzrostowe wpływają na Wydaje się prawdopodobne, że aktywacja ge-
mitozę dzięki przezbłonowej nów, niezależnie od tego, czy są to geny normal-
transdukcji sygnałów ne czy protoonkogeny, uczestniczy w mechani-
Stosunkowo niewiele wiadomo o tym, jak zmie działania większości czynników wzrosto-
czynniki wzrostowe działają na poziomie mole- wych.
kularnym. Podobnie jak hormony polipeptydo-
we (p, rozdz. 45), muszą one przekazać posłanie
poprzez błonę plazmatyczną do wnętrza komó-
rki (przezbłotiowa transdukcja sygnału). W przy-
RAK, ONKOGENY I CZYNNIK) WZROSTOWE / 839
podniecająca możliwość, że wprowadzenie nor- Tabela 61-8. Zmiany biochemiczne często wy-
malnych chromosomów kodujących czynniki krywane w szybko rosnących komórkach nowo-
hamujące wzrost do określonych komórek no- tworowych
wotworowych mogłoby skorygować ich zmie- Zwiększona aktywność reduktazy nukleotydowej
nioną szybkość wzrostu. Zwiększona synteza RNA i DNA Zmniejszony
katabolizm pirymidyn Nasilona glikoliza tlenowa i
ZŁOSLIWIENIE KOMÓREK anaerobowa
NOWOTWOROWYCH WYDAJE SIĘ Zmiany w profilach izoenzymów, często zbliżone
POSTĘPOWAĆ do profilu płodowego
Synteza białek pfodowych (np. antygen
Jeżeli komórka raz stanie się komórką nowo- rakowo-- płodowy)
tworową, to skład i zachowanie się jej i komórek
z niej powstałych nie jest cechą stałą. Zamiast Utrata zróżnicowanych funkcji biochemicznych
tego nasila sie tendencja do zlośliwienia komó- (np. zmniejszona synteza wyspecjalizowanych
białek)
rek. Przejawia się to wzrostem liczby nienormal-
nych kariotypów, nasileniem szybkości wzros- Nieodpowiednia synteza określonych czynników
tu, wzrastającą inwazyjnością i tworzeniem wzrostowych i hormonów
przerzutów. Zjawisko progresji znajduje swoje
odbicie w niezwykłej niestabilności genomu
komórek nowotworowych. Może ono być zwią- regulacji genów, np. syntetyzują niektóre białka
zane z aktywacją dodatkowych onkogenów. płodowe (niektóre z nich mogą być użyte jako
Komórki ze zwiększoną szybkością wzrostu markery nowotworowe, p. tab. 61-1), czynniki
korzystają ze szczególnych przywilejów. wzrostowe lub hormony. Wydaje się niepraw-
Ważne jest rozróżnienie profilów biochemi- dopodobne, że analizy takich komórelr mogą
cznych komórek, które dopiero co zostały trans- ujawnić pierwotne główne zmiany odpowie-
formowane, od tych, które cechuje szybki dzialne za transformację, częściowo dlatego, że
wzrost, a które są już wysoce złośliwymi komór- są one zamaskowane przez współwystepujące
kami nowotworowymi. Pierwsze mogą wykazy- liczne zmiany wtórne, związane z progresją.
wać kilka różnic w porównaniu z normalnymi Pomimo tego jednak, znajomość biochemicz-
komórkami niezależnie od ich zasadniczych nych profilów takich komórek jest niezwykle
zmian prowadzących do powstania nowotworu użyteczna przy wyborze chemioterapii, gdyż jest
(np. aktywacja jednego lub kilku onkogenów) to dokładnie ten typ komórek, które chcieliby
oraz cechy zwykle związane z transformacją zwalczać onkolodzy.
(tab. 61-5). Analiza takich komórek może ujaw-
nić główne biochemiczne zmiany wywołujące
transformację. Biochemiczne profile wysoce ze- NAJBARDZIEJ NIEBEZPIECZNĄ
złośliwionych komórek mogą być całkowicie CECHĄ KOMÓREK
odmienne od komórek normalnych. Opisano NOWOTWOROWYCH JEST
wiele zmian w profilach enzymatycznych i in- ZDOLNOŚĆ DO TWORZENIA
nych parametrach biochemicznych (tab. 61-8), PRZERZUTÓW
przy czym niektóre z nich są wtórne, 2wiązane
z szybkim wzrostem, inne zaś są prawdopodob- Przerzutami określa cię rozsianie komórek
nie związane z niestabilnością chromosomów. nowotworowych z miejsca ich pierwotnego po-
Szybko rosnące komórki wykazują tendencje wstania do innych tkanek, gdzie mogą one
do maksymalizowania procesów anabo licznych rosnąć jako wtórne nowotwory. Przerzuty są
związanych ze wzrostem (np. synteza DNA największym problemem w chorobie nowotwo-
i RNA) i zmniejszania funkcji kata boi icznych rowej. Analiza powstawania przerzutów u ludzi
(np. katabolizm pirymidyn), a także nie wyka- jest bardzo złożonym procesem, a wiedza o bio-
zują swoistych funkcji cechujących ich normal- chemicznych podstawach tego zjawiska jest
nych przodków. Innymi słowami wszystkie pro- bardzo ograniczona. Ponieważ proces ten jest
cesy toczące się w takich komórkach dotyczą wyrazem upośledzonych interakcji między ko-
prawie wyłącznie wzrostu. Wykazują one także mórkami, wiele uwagi poświęcono badaniu
zmiany biochemiczne, świadczące o zmienionej biochemii powierzchni komórek prawidłowych
RAK, ONKOGENY I CZYNNIKI WZROSTOWE / 841
Tabela 61 -9. Niektóre zmiany wykryte na powierz- następstwem zrriian aktywności określonych
chni komórek nowotworowych* glikozylotransferaz glikoproteinowych) mogą
Zmiany przepuszczalności mieć kliniczne znaczenie w pojawianiu się prze-
rzutów. Wyjaśnienie mechanizmów biochemicz-
Zmiany właściwości transportowych
nych związanych z powstawaniem przerzutów
Zmniejszona adhezja może być podstawą racjonalnego opracowania
Zwiększona zdolność do aglutynacji przez wiele skuteczniejszych form terapii przeciw nowotwo-
lektyn rowej.
Zmiany aktywności yielu enzymów (np. określone
proteazy)
PIŚMIENNICTWO
Zmiany ładunku powierzchniowego
Pojawienie się nowych antygenów Barbacid M: Oncogenes and human cancer: Cause or
Utrata określonych antygenów conseąuence? Carcinogenesis 1986;7:1037. Bishop
JM: The molecular genetics of cancer. Science
Zmiany w otigosacharydowych łańcuchach okreś- 1987; 235:305. Croce CM, Klein G: Chromosme
lonych glikoprotein translocations and
Zmiany w składnikach glikolipidów human cancer. Sci Am (March) 1985; 252:54.
Darnell J, Lodish H, Baltimore D: Molecular Celi
* Według Robbins J.C., Nicolson G.L.: Surfaces Biology. Scientific American Books, 1986.
of normal and adepted calls; w: Cancer: A Comp- Feldman M, Eisenbach L: What makes a tumor celi
rehensive Treatise. Vol 4. Becker Ff (red.). Plenum metastatic? Sci Am (Nov) J988;259:60. Franks
Press, 1975, za zezwoleniem. LM, Teich N: Introduction to the Cellular and
Molecular Biology of Cancer. Oxford Univ Press,
i nowotworowych. Udokumentowano wystę- 1986. Hunter T, Cooper JA: Protein-tyrosine
powanie wielu zmian zachodzących na powierz- kinases. Annu
Rev Biochem 1985;54:897. Massague J: The
chniach komórek nowotworowych (tab. 61-9), transforming growth factors. Trends
chociaż nie wszystkie z nich są bezpośrednio Biochem Sci 1985;10:237. Mclntire KR: Tumor
związane z procesem powstawania przerzutów. markers: How useful are they?
Obecnie prowadzi się wiele prac zmierzających Hosp Prąci (Dec) 1984;19:55. Nicolson GL: Celi
do opracowania odpowiedniego modelu surface molecules and tumor
zwierzęcego, przydatnego do badań nad zjawis- metastasis: Regulation of raetaslatic phenotypic
kiem powstawania przerzutów. Wykonano tak- diversity. Exp Celi Res 1984;150:3. Pitot HC:
Fundamentals of Oncology. 3rd ed, Marcel
że wiele badań, aby wykazać prawdopodobną Dekker, 1986. Sporn MB, Roberts AB:
rolę wielu proteaz (np. kolagenazy typu 4) Autocrine growth factors
i wielu glikoprotein i glikosfingolipidów powierz- and cancer. Naturę 1985;3I3:745. Tannock IF,
chni komórek w procesie powstawania prze- Hill R (editors): The Basie Science of
rzutów. Dla przykładu, istnieje prawdopodo- Oncology. Pergamon Press, 1987. Weinberg, RA:
bieństwo, że zmiany w łańcuchach oligosacha- Finding the anti-oncogene. Sci Am
rydowych glikoprotein komórkowych (będące (Sept) 1988; 259:44.
6 Biochemia a choroby
2
Robert K. Murray, MD, PhD
Tabela 62-2- Udziat głównych organelli śród kom orkowych w różnych chorobach
Powyższe przykłady uzasadniają kliniczny po- przyczyną jednego lub kilku rodzajów ww.
dział chorób na ostre i przewlekłe. niedoborów pokarmowych.
4. Choroby mogą być spowodowane Prawie każde organellum sutako-
niedoborem lub nadmiarem pewnych mo rk ow e u c ze s t n i cz y w p a to ge n e zi e
biocząsteczek. To twierdzenie można naj- określonej choroby. Twierdzenie to ilust
lepiej zilustrować rozpatrując stany niedoboru ruje tab. 62-2. W tabeli tej podane są organella
i nadmiaru witaminy A (p. rozdz. 54). Niedobór komórkowe uczestniczące w patogenezie po
tej witaminy jest przyczyną kurzej ślepoty (nie- szczególnych chorób.
dowidzenia nocnego). Z drugiej strony nadmiar Różne mechanizmy biochemiczne
witaminy A może^być przyczyną wystąpienia mogą być przyczyną podobnych: 1) zmian
ostrych i przewlekłych objawów toksycznych. chorobowych, 2) objawów klinicznych
Podobnie niedobór witaminy D jest przyczyną oraz 3) zmian wyników badań laborato
krzywicy, zaś jej nadmiar niebezpiecznej hiper- ryjnych. Ustrój dysponuje raczej ograniczoną
kalcemii. Mówiąc o niedoborach pokarmowych liczbą sposobów reakcji na czynniki patogenne
wskazane jest rozróżnienie niedoborów pierwo- podane w tab. 1-1. Te sposoby reakcji określa
tnych (spowodowanych podawaniem diety nie- się ogólnie jako procesy chorobowe (tab. 62-3).
doborowej) od wtórnych. Przyczynami niedobo- Procesy te mogą jedęt^k być wywołane przez
rów wtórnych mogą być: 1) wadliwe wchłania- liczne i różnorodne czynniki chorobotwórcze,
nie pokarmów z przewodu pokarmowego, np. bardzo liczne i różnorodne rodzaje bakterii
2) zwiększone zapotrzebowanie, 3) niedostate- i wirusów mogą być przyczyną ostrych i prze
czne zużytkowanie lub 4) wzmożone wydalanie wlekłych stanów zapalnych. Podobnie powięk
z ustroju pewnych składników pokarmowych. szenie wątroby (hepatomegatia) może być spo
Liczne choroby lub stany chorobowe mogą być wodowane spichrzeniem glukozyloceramidu,
Tabela 62-3. Główne procesy chorobowe będące reakcją ustroju na czynniki chorobotwórcze
Proces chorobowy Przyczyna choroby Przykładowa choroba Przykładowa bioczą-
steczka uczestnicząca w
procesie chorobowym
lecz znacznie częściej uwarunkowane jest niewy- nienie do roku 2000 molekularnego podłoża
dolnością krążenia lub przerzutami nowotwo- większości chorób genetycznych.
rowymi. Marskość wątroby może być spowodo-
wana nadużyciem etanolu, spichrzeniem miedzi Główne klasy chorób genetycznych to
(choroba Wilsona) lub żelaza (hemochromato- zaburzenia chromosomalne,
za pierwotna lub wtórna) lub też niedoborem jednogenowe i zaburzenia
otj-antytrypsyny. Ponadto różnorodne wrodzo- wieloczynnikowe
ne błędy metaboliczne mogą spowodować nie- Choroby genetycznie uwarunkowane można
dorozwoje umysłowe, zaś wiele czynników może podzielić na 3 klasy, a mianowicie na: 1) choro-
wywołać ketozę. Innym przykładem tego, że by chromosomalne, 2) choroby jednogenowe
różne zaburzenia biochemiczne mogą prowa- (dziedziczące się wg praw Mendla) i 3) wielo-
dzić do podobnego efektu końcowego, jest czynnikowe, w których uczestniczy wiele genów
lokalne wytrącanie się określonych składników (choroby wielogenowe).
po przekroczeniu ich rozpuszczalności w płynach Choroby chromosomalne nie zostaną omó-
ustrojowych. Przekroczenie punktu rozpuszcza- wione szczegółowo. Są one uwarunkowane bra-
lności tych składników może być spowodowane kiem lub nadmiarem chromosomów, delecją
nadmiernym ich wytwarzaniem lub (i) upo- części chromosomu lub translokacją. Najlepiej
śledzonym wydalaniem z ustroju. Końcowym poznaną chorobą chromosomalną jest trisomia
efektem wytrącania się pewnych składników mo- 21 (zespół Downa). Choroby te można rozpoz-
że być np. kamień. Przyczynami kamicy ner- nać przez badanie kariotypu (określenie liczby
kowej mogą być: szczawian wapniowy, fosforan chromosomów) u chorego. Wykazano, że trans-
magnezowo-amonowy, kwas moczowy i cys- lokacje chromosomalne odgrywają ważną rolę
tyna. Powodem wytrącenia się wymienionych w aktywacji onkogenów (rozdz. 61).
związków są jednak odmienne mechanizmy Choroby jednogenowe spowodowane są mu-
biochemiczne. Reasumując należy powiedzieć, tacją jednego genu. Mogą one dziedziczyć się
że różnorodne przyczyny biochemiczne mogą 1) dominujące genem autosomalnym, 2) recesy-
wywołać podobne zmiany chorobowe (np. mar- wnie genem autosomalnym lub też są 3) sprzężo-
skość wątroby), podobne objawy kliniczne (np. ne z chromosomem X. Określenie „dominująco"
upośledzenie umysłowe) lub podobne odchyle- oznacza, że choroba występuje również wów-
nia w zakresie badań laboratoryjnych (np. keto- czas, kiedy z pary chromosomów tylko jeden
zę). Pomimo tego możliwe jest. opierając się na chromosom dotknięty jest mutacją (czyli choro-
wywiadach, wynikach badania fizykalnego ba występuje nawet u heterozygot). Określenie
i wynikach odpowiednich badań laboratoryj- „recesywnie" oznacza, że choroba występuje
nych określenie czynnika wywołującego okreś- tylko u homozygot (obydwa chromosomy jed-
loną chorobę lub objaw chorobowy. nej pary muszą być dotknięte mutacją). Okreś-
lenie „sprzężony z chromosomem X" oznacza, że
mutacja występuje na chromosomie płciowym
WCIĄGU NASTĘPNEJ DEKADY X. Ponieważ kobiety posiadają dwa chromo-
NAJPEWNIEJ ZOSTANIE somy X, mogą one być heterozygotami, albo też
WYJAŚNIONE MOLEKULARNE homozygotami w odniesieniu do zmutowanego
PODŁOŻE WIĘKSZOŚCI CHORÓB genu. Tak więc u kobiet dziedziczenie sprzężone
GENETYCZNYCH z chromosomem X może mieć charakter domi-
nujący lub recesywny. Z cfrugiej strony, mężczy-
Ponad 3000 chorób ma podłoże genetyczne. źni posiadają tylko jeden chromosom X, co
Choroby genetyczne stanowią 10% wszystkich oznacza, że zawsze chorują, jeżeli mutacja doty-
dzieci hospitalizowanych w wielu szpitalach. czy tego właśnie genu. Każda z wymienionych
Również wiele chorób przewlekłych występują- trzech klas chorób genetycznych dziedziczy się
cych u dorosłych (np. cukrzyca i miażdżyca) wg własnego charakterystycznego sposobu
wykazuje istotny udział komponentu genetycz- dziedziczenia. Na tym miejscu należy sięgnąć po
nego. Wprowadzenie techniki rekombinacji ge- podręcznik genetyki lekarskiej, w celu uzys-
netycznej oraz metod sekwencjo no wani a DNA kania szczegółowych danych w tym.zakresie.
zrewolucjonizowały genetykę, w tym genetykę Choroby genetyczne wieloczynnikowe spowo-
lekarską w szczególności. Przewiduje się, że dowane są działaniem kilku genów. Dziedzicze-
dzięki tym technikom możliwe będzie wyjaś- nie tych chorób nie odbywa się wg klasycznych
BIOCHEMIA A CHOROBY / 847
praw Mendla. O tej klasie chorób genetycznych 2) zawiera mało intronów i 3) jego kod genetycz-
wiadomo mniej niż o chorobach innych klas, ny różni się nieco od kodu DNA jądrowego.
chociaż odgrywają one coraz większe znaczenie Ponadto odznacza się dużą częstością występo-
w powstawaniu społecznych chorób wieka do- wania mutacji oraz polimorfizmem. Stwierdzo-
rosłego, do których zalicza się niewydolność no, że mutacje mitochondrialnego DNA uczest-
naczyń wieńcowych oraz nadciśnienie tętnicze. niczą w patogenezie niektórych miopatii mito-
W tabeli 62-4 podano kilka ważnych przy- chondrialnych oraz we wrodzonej neuropatii ner-
kładów chorób genetycznych dla każdej z wy- wu wzrokowego Lebera (LHON). Miopatie mi-
mienionych trzech klas. tochondrialne charakteryzują się osłabieniem
mięśni szkieletowych, zmianami biochemiczny-
Mutacje genomu mitochondHalnego mi mitochondriów oraz obecnością w biopta-
mogą być również przyczyną choroby tach mięśniowych „nierównych" (poszarpa-
Ludzki mitochondrialny DNA liczy w przy- nych) włókien czerwonych („ragged red fi-
bliżeniu 16,5 kilozasad i koduje 13 białek, przy bers"), zaś LHON — szybko postępującą, obu-
czym wszystkie one są składnikami procesu stronną utratą widzenia centralnego, spowodo-
fosforylacji oksydacyjnej. Mitochondrialny waną zwyrodnieniem siatkówki i nerwu wzro-
DNA różni się od DNA jądrowego trzema kowego. W miopatiach mitochondrialnych
cechami: 1) przekazywany jest przez matkę, stwierdzono występowanie różnych delecji
848 / ROZDZIAŁ 62
Tabela 62-6. Praktyczne wskazówki w rozpoz- Tabela 62-7. Główne testy używane w diagnos-
nawaniu wrodzonej wady metabolicznej tyce chorób genetycznych
Zebranie dokładnego wywiadu dotyczącego wy-
stępowania w rodzinie chorób genetycznych Materiały biologiczne poddane badaniom:
Wykonanie testów skriningowych w celu wykrycia Osocze, krwinki czerwone, leukocyty, fibroblasty,
„patologicznych" składników w płynach ustrojo- mocz, bioptaty z dotkniętych narządów, kosmówka
wych (np. oznaczenie kwasu fenylopirogronowego (kosmki), komórki owodni
przy podejrzeniu PKU) Testy ogólne;
Wykluczenie innych przyczyn choroby u noworod- Stężenie glukozy we krwi i w moczu, pH krwi,
ka (stany zapalne, choroby sercowo-naczyniowe) stężenie amoniaku we krwi, stężenie aminokwasów
Stwierdzenie w wywiadach upośledzonego roz- w osoczu i wydalanie tych związków z moczem,
woju fizycznego i umysłowego określenie kwasów organicznych w moczu, testy
barwne na obecność różnych metabolitów we krwi
Stwierdzenie powiększenia niektórych narządów i moczu
(np, hepatomegalii w chorobie Gauchera lub Nie-
manna-Picka) Testy swoiste:
Obecność niezwykłego zapachu powietrza wyde- Oznaczanie produktów (małe stężenie) lub prekur-
chowego lub moczu (np. u chorych z „chorobą sorów (duże stężenie) reakcji enzymatycznej (np,
syropu klonowego") fenyloalaniny lub kwasu fenylopirogronowego
w PKU) katalizowanej przez zmutowany enzym
Stwierdzenie małego stężenia glukozy we krwi (np.
u chorych z glikogenozą) Oznaczanie aktywności zmutowanych enzymów
w erytrocytach, krwinkach białych, lub bioptatach
Obniżone pH krwi (np. spowodowane nagroma- tkankowych
dzeniem się kwasów organicznych u chorych
z „chorobą syropu klonowego") Elektroforetyczne badanie białek (np, dla wykrycia
HbS)
Analiza metodą Southern blotting polimorfizmu
wykonać u osób, a szczególnie płodów podej- długości fragmentów restrykcyjnych (restrietion
fragment iength polymorphism-RFLP) lub innych
rzanych o wrodzoną wadę metaboliczną. Pobie- anomalii struktury łańcuchów DNA wywołujących
ranie kosmków kosmówki oraz wykonanie specyficzne choroby (np, hemoglobinopatta HbS,
amniocentezy dla zbadania komórek owodni pląsawica Huntingtona, dystrofia mięśni typu Du-
odnosi się tylko do płodów. chenne'a itd.) lub sprzężonych z tymi chorobami
Identyfikacja dotychczas nieznanych metabolitów
w moczu i osoczu metodą GLC-MS (gazowa
NIEKTÓRE CHOROBY GENETYCZNE wysokosprawna chromatografia cieczowa—spek-
MOŻNA SKUTECZNIE LECZYĆ trometria masowa)
Tabela 62-8. Główne metody dostępne w leczeniu chorób genetycznych. Podzielono je na 4 klasy:
1) próby korekcji skutków metabolicznych występującej wady przez podawanie brakującego produktu lub
ograniczenie dostępności substratu dla reakcji katalizowanej przez zmutowany enzym, 2) substytucja lub
aktywacja brakującego enzymu lub substytucja brakującego białka nieenzymatycznego, 3) usuwanie
z ustroju nagromadzonego związku lub 4) korekcja anomalii genetycznej. (Według Stanbury i wsp.:
Matabolic Basis of Inherited Diseases, wyd. 5. McGraw Hill, 1983).
Klasa pos-
Leczenie
tępowania Zasada Choroba lub
leczniczego komentarz
11 Substytucja brakującego Wole rodzinne Podawanie l-
produktu Ograniczenie substratu Fenyloketonuria tyroksyny
22 Dieta uboga w fenylo-
Substytucja zmutowanego białka Choroba Gauchera alaninę
33 Iniekcje p-
Substytucja brakującego białka Hemofilia
glukozydazy
44 Dożylne podawanie
Aktywacja zmutowanego Acyduria
enzymu przez podawanie ilości metyiomalonowa czynnika VII! (AHG)
jego kofaktora Zespól Crigglera-- ^""Podawanie
Aktywacja zmutowanego enzymu Najjara witaminy B12
przez indukcję Galaktozemia* Podawanie
Zastąpienie chorego narządu fenobarbitalu
będącego nosicielem wady przez Wiele możliwych kan- Transplantacja
narząd zdrowy dydatów wątroby
Wprowadzenie enzymu do
komórek somatycznych lub rozrodczych Metoda ma jak
za pośrednictwem terapii genowej (np. dotychczas charakter
używając wektora retrowirusowego) eksperymentalny
* Leczeniem pierwszego rzutu jest podawanie niemowlętom diety ubogiej w laktozę, jeśli rozpoznanie
ustalono wcześnie.
przypadkach enzym musi być podany w postaci wprowadzenie normalnego genu do zmutowa-
pokonującej barierę krew-mózg. Pomimo licz- nej komórki (drogą transfekcji, mikroiniekcji
nych prób dostarczania do narządów docelo- lub za pomocą wektora wirusowego) oraz spo-
wych enzymów, DNA lub innych cząsteczek wodowanie jego ekspresji. Należy jednak zau-
w postaci liposomów jak dotychczas nie zanoto- ważyć, że taka komórka zawiera zarówno gen
wano spektakularnych sukcesów. zmutowany, jak i gen obcy. Ponadto obcy gen
Dzięki ogromnym postępom na polu rekom- wprowadzony w przypadkowe miejsce chromo-
binacji DNA (p. rozdz. 42) strategii czwartej, tj. somu może przerwać (przez mutagenezę inser-
korekcji anomalii genetycznej poświęcono wiele cyjną) ekspresję pewnych genów gospodarza
prac doświadczalnych i zasugerowano nowe i nie podlega normalnym mechanizmom regula-
rozwiązania. Ttrupia genowa mogłaby polegać na: cyjnym. Użyto wiele pomysłowych metod w ce-
1) substytucji genowej, 2) korekcji nieprawidłowego lu umieszczenia genu we właściwym dla niego
genu lub 3) wzmocnieniu nieprawidłowego genu. miejscu w komórce. Wiele uwagi poświęcono
Substytucja genowa (1) polegałaby na usunięciu wektorom retrowirusowym w celu naprawienia
całego zmutowanego genu i wprowadzeniu na wady genetycznej w komórkach szpiku kost-
jego miejsce genu prawidłowego, zaś korekcja nego, tj. w komórkach, z którymi łatwo mani-
genu na naprawie jedynie zmutowanego odcin- pulować zarówno in vivo, jak in vitro. Realna
ka genu. Żadna z wymienionych dwóch metod jest również metoda łransgeniczna, lecz również
nie doczekała się jeszcze praktycznego rozwiąza- w tej metodzie występuje problem precyzji in-
nia. Metoda trzecia polega na wprowadzeniu do sercji materiału genetycznego oraz wiek innych
komórki obcego materiału genetycznego w celu problemów technicznych i etycznych. Pomimo
wyrównania niedoboru produktu spowodowa- tych trudności terapia genowa leży w centrum
nego genem zmutowanym, np. jest już możliwe badań medycznych i rokuje szybki postęp.
852 / ROZDZtAŁ 62
UV. Główny defekt DNA indukowany promie- 1000-krotnie większe prawdopodobieństwo za-
niami UV polega na powstawaniu dimerów chorowania na raka skóry niż osoby zdrowe.
tyminy. Te ostatnie są wynikiem wiązań kowa- Przypadek 2. Kwashiorkor (ryc.62-2).
lencyjnych miedzy węglami tyminy w pozycji Klasyfikacja. Przyczyna: wadliwe odży-
5 i 5 oraz 6 i 6 dwóch przylegających do siebie wianie, niedobór białka.
łańcuchów DNA. Mogą one ulec likwidacji Wywiady i badania fizyczne. W jednym
przez endonukleazę. Jedną z przyczyn XP wy- z krajów rozwijających się do ambulatorium
daje się być defekt tego enzymu. Szczegółowe przyszpitalnego matka przyniosła swoją 2-letnią
badania wykazały, że występują różne pod- córkę. Matka dziecka miała 4 dzieci, przy czym
grupy XP oraz, że* nie określono dokładnie najmłodsze miało roczek i było karmione
enzymów uczestniczących w naprawie DNA piersią. Rodzina żyła w zrujnowanym szałasie
uszkodzonego przez promienie UV. W razie w odległości kilku mil poza miastem, zaś ojciec
nienaprawienia defektu DNA indukowanego dziecka z wielkim trudem tylko okazyjnie zna-
przez naświetlanie promieniami UV powstają -lazł zatrudnienie. Głównym pożywieniem ro-
mutacje DNA mogące być przyczyną raka dziny była kaszka bogatowęglowodanowa, na-
skóry. U chorych na XP już od młodych lat tomiast ubogobiałkowa. W ciągu ostatnich
stwierdza się różne postacie raka skóry. Rodzi- dwóch lat rodzinę tylkótfcardzo rzadko stać było
ców chłopca pouczono, że dziecko wymagać na kupno mleka i mięsa. Matka podawała, że
będzie monitorowania lekarskiego przez całe w czasie ostatniego miesiąca córka wykazywała
życie z powodu możliwości tworzenia się no- słaby apetyt, miała okresowe biegunki i stała się
wych raków skóry. Ponadto rodzicom radzono, drażliwa i apatyczna.
by dziecko w dalszym ciągu unikało słońca Przy badaniu stwierdzono, że dziecko wyka-
i stosowało na skórę właściwe maści chroniące zuje niedowagę i mały wzrost w stosunku do
przed działaniem promieni słonecznych. Cho- swojego wieku. Było one blade, drażliwe i słabe.
ciaż XP jest rzadką chorobą, istnienie różnych Obwód ramienia (mierzony w połowie kości
mechanizmów naprawy uszkodzeń DNA in- ramieniowej) był znacznie obniżony, co pośred-
dukowanych promieniami UV lub czynnikami nio dowodziło wadliwego żywienia białkowo--
chemicznymi ma wielkie znaczenie ochronne kalorycznego (PEM) dziecka. Skóra była łusz-
dla człowieka (chroni przed powstawaniem no- cząca się, zaś włosy suche i łamliwe. Brzuch był
wotworów skóry). W razie braku takich mecha- wzdęty, wątroba zaś umiarkowanie powiększo-
nizmów życiu na ziemskiej planecie groziłoby na. Ponadto stwierdzono uogólnione obrzęki.
jeszcze więcej niż dotychczas niebezpieczeństw. Lekarz dyżurny postawił rozpoznanie kwas-
Wykazano bowiem, że chorzy na XP mają hiorkor i biegunki.
Niedostateczna synteza
Hb, tran sfery ny, albumin
Stłuszczenię wątroby
Występująca hlpoalbumlnsmia
uczestniczy w powstawaniu
___________obrzęków__________ Umiarkowana riepatomegalia
Wodobrzusze
aktywność tego izozymu była lekko podwyż- takie jak nadciśnienie tętnicze, duże stężenie
szona, zaś w 12 godzinie 4-krotnie wyższa niż cholesterolu w surowicy oraz palenie papiero-
normalnie. Stężenie cholesterolu było umiar- sów. Opisany w tym podrozdziale chory wyka-
kowanie podwyższone (6,5 mmol/I), zaś tri- zywał podwyższone stężenie cholesterolu oraz
glicerydów normalne. był nałogowym palaczem. Na początku uszko-
Leczenie. Dyżurujący kardiolog, po uwzglę- dzeniu ulega błona wewnętrzna naczynia (in-
dnieniu wszystkich aspektów choroby, w tym tima), w której gromadzą się makrofagi, lipo-
szczególnie faktu stwierdzenia cech przezścien- proteiny osoczowe, glukoza mi nogi i kany i sole
nego zawału ściany przedniej mięśnia sercowego wapnia tworząc zmiany określane jako pasma
w 4 godziny po wystąpieniu pierwszych ob- tłuszczowe (fatty streaks). Na luminalnej powie-
jawów zadecydował o podawaniu streptokinazy rzchni tych zmian mogą się gromadzić płytki
(SK) za pośrednictwem cewnika do naczyń krwi i fibryna. Do tych zmian błony wewnętrz-
wieńcowych. Po 12 godzinach bóle w klatce nej naczynia wrastają monoklonalne miocyty
piersiowej zaczęły ustępować i chory czuł się naczyniowe przyciągane przez czynniki wzros-
coraz lepiej. Dziesięć dni później pacjent został towe, uwalniane przez makrofagi i trombocyty.
wypisany do domu z zaleceniem dalszego nad- Te ostatnie uwalniają „płytkowy czynnik wzro-
zoru przez lekarza domowego i rozpoczęcia stowy ". Tak tworzy jsię zmiana naczyniowa
leczenia obniżającego stężenie cholesterolu we określana jako blaszka błony wewnętrznej (in-
krwi (poprzez stosowanie diety ubogiej w nasy- timal plaque). Krwotoki do blaszki lub (i)
cone kwasy tłuszczowe i inhibitora reduktazy zmiany zapalne sprawiają, że przerwana zostaje
HMG-CoA) oraz zaprzestania palenia papiero- ciągłość nabłonka pokrywającego blaszkę i od-
sów. słonięciu ulegają jej składowe. Do tych ostat-
Dyskusja. Pelnościenny zawał mięśnia ser- nich przylegają płytki tworząc początek skrzep-
cowego (MI) spowodowany jest najczęściej liny (p. rozdz. 58).
przez skrzep linę zamykającą lub prawie zamy- Jeżeli skrzeplina zamyka światło naczynia
kającą światło naczynia wieńcowego, położoną w 90%, wówczas ustaje krążenie przez do-
w bliskim sąsiedztwie z blaszką miażdżycową. tknięte naczynie i krew włośniczkowa bardzo
Najczęściej rozpoznanie można postawić na szybko zostaje pozbawiona tlenu. Normalna
pods"tawie wywiadów, wyniku badania EKG przemiana mięśnia sercowego ma charakter
oraz seryjnych wyników oznaczenia izozymu tlenowy i większość ATP wytwarzana jest w cza-
MB fosfokinazy kreatynowej (CK) (p. Doda- sie fosforylacji oksydacyjnej. W razie wystąpie-
tek). CeJem leczenia MI jest zapobieganie śmie- nia anoksji spowodowanej niedokrwieniem do-
rci spowodowanej zaburzeniami rytmu przez chodzi do przestawienia się przemiany materii
podawanie odpowiednich leków oraz zmniej- mięśnia sercowego na glikoli* ę beztlenową. Wy-
szenie obszaru objętego zawałem. W opisanym twarza ona zaledwie '/n> ATP powstającego
przypadku podjęto decyzję podawania strep- w procesie fosforylacji oksydacyjnej. W ob-
tokinazy do naczyń wieńcowych w celu ograni- szarze niedokrwionym dochodzi nie tylko do
czenia obszaru zawałowego i rozpuszczenia przestawienia się metabolizmu na glikolizę bez-
skrzepimy (p. rozdz. 58). Enzym ten jest znacz- tlenową, ale również do spadku substratów
nie tańszy od tkankowego aktywatora plaz- energodajnyeh oraz oczyszczania tkanek z koń-
minogenu (TPA) wykazując przy tym prawie cowych produktów przemiany materii. Z kolei
taką samą skuteczność jak TPA. Dla terapii gromadzenie się metabolitów w obrębie komórek
długofalowej przepisano lek obniżający stężenie jest przyczyną wzrostu molalności płynu śród-
cholesterolu w osoczu, mianowicie inhibitor re- komórkowego, co prowadzi do obrzęku komórek
duktazy HMG-CoA. i zmian przepuszczalności błon komórkowych.
W tym miejscu tylko bardzo krótko omówio- Następstwami zawału serca są: utrttta ATP,
ne zostaną przyczyny zmian miażdżycowych nagromadzenie się kwasu mlekowego z następczą
tętnic wieńcowych, które były przyczyną po- ciężką kwasicą metaboliczną oraz znaczna redu-
wstania skrzepliny zamykającej światło naczy- kcja siły skurczowej kardiomiocytów. W takich
nia. Po szczegóły na ten temat należy sięgnąć do warunkach metabolicznych całkowicie ustaje
podręcznika patologii. Rozwojowi miażdżycy synteza makrocząsteczek i nukleotydów. Gro-
sprzyjają wysokie stężenia LDL i małe stężenia madzenie się w komórkach mleczanów i jonów
HDL w surowicy, nieznane jeszcze czynniki H+ hamuje glikolizę na poziomie działania dehy-
genetyczne oraz różnorodne czynniki ryzyka, drogenazy gliceroaldehydofosforanowej i jest
852 / ROZDZIAŁ 62
przyczyną niedoboru utlenionej postaci NAD komórkowego stężenia Cai+ wywołuje spusto-
normalnie regenerowanego w procesie fosfory- szenie i dezorganizację wnętrza komórek poprzez
lacji oksydacyjnej. W miarę obniżenia się stęże- aktywację lub hamowanie różnych enzymów
nia ATP wzrasta przynajmniej na początku w sposób nieuporządkowany. Wiele faktów suge-
stężenie ADP. Z kolei ADP ulega konwersji do ruje, że w powstawaniu szkody reperfuzyjnej
AMP przez mięśniową kinazę adenylanową, po uczestniczą również wolne rodniki, tj. wysoce
czym AMP jest przedmiotem dalszego rozkładu reaktywne, częściowo zredukowane metabolity
do adenozyny przez deaminazę adenozynową. tlenu, takie jak rodniki nadtlenkowe (O2) i hyd-
W końcu adenozyna ulega przekształcaniu do roksylowe (OH). Szczególnie reaktywne są
inozyny i innych produktów katabolizmu pu- rodniki OH. Mogą je wytwarzać komórki
ryn. Wszystkie wymienione reakcje w bardzo mięśnia sercowego lub krążące we krwi leuko-
znacznym stopniu zmniejszają pulę mikleotydów cyty wielojądrzaste (PMNL). Rodniki te uszka-
adeninowych stanowiących główny składnik no- dzają komórki, wywołując peroksydację lipi-
rmalnej przemiany komórkowej. Wykazano, że dów, przerywając łańcuchy DNA i utleniając
po ciężkim niedokrwieniu mięśnia sercowego grupy SH białek. Anion nadtlenkowy powstaje
psa trwającym 40 minut zawartość w nim ATP przez przeniesienie pojedynczego elektronu na
spada do 10% v*artośd prawidłowej. Wyczer- cząsteczkę O2 zgodnie z równaniem:
panie się puli nukleotydów adeninowych od-
bywa się w tym samym czasie, w którym rozwija
O2 + e" —*■ O 2
się nieodwracalne uszkodzenie komórek, co nie-
koniecznie oznacza przyczynowy związek mię- Generacja rodników O2 nie ma miejsca w reak-
dzy tymi zjawiskami. W chwili obecnej nie cjach katalizowanych przez cytochrom P-450,
ustalono jeszcze, które z zaburzeń metabolicz- oksydazę ksantynową oraz oksydazę NADPH,
nych skazuje komórki .na umieranie. Wśród występujące w leukocytach wielojądrzastych.
takich zaburzeń wymienia się wyczerpanie się Enzym—dyzmutaza nadtlenkowa (SOD)—ka-
zasobów ATP, aktywację śródkomórkowych fos- talizuje następującą reakcję:
folipaz (są one przyczyną uszkodzenia błon
komórkowych), aktywację proteaz oraz wzrost O; + O" 2 + 2H + -► H 2 O 2 + O 2
śródkomórkowego stężenia Ca2 + ,
Ogólnie mówiąc, im wcześniej podjęto próby Jak widać enzym ten likwiduje aniony nadtlen-
przywrócenia perfuzji niedokrwionego mięśnia kowe przekształcając je do mniej toksycznego
sercowego, tym lepiej. W 6 godzin po niedo- nadtlenku wodoru (wody utlenionej). Przep-
krwieniu mięśnia sercowego prawdopodobnie rowadzono doświadczenia, które miały odpo-
dochodzi do nieodwracalnego jego uszkodze- wiedzieć na pytanie, czy podawanie dysmutazy
nia. Dodać jednak należy, że już po 1-godzin- ponadtlenkowej podczas reperfuzji chroni mię-
nym całkowitym niedpkrwieniu niektóre komó- sień sercowy przed szkodą reperfuzyjną. Nie-
rki ulegają nieodwracalnemu uszkodzeniu. Z te- stety, wyniki tych badań nie były jednoznaczne.
go wynika, że rozpoczęcie leczenia streptokina- Tak więc do wyjaśnienia pozostaje rola anio-
zą musi być możliwie wczesne. nów ponadtlenkowych w patogenezie szkody
Przedmiotem dużego zainteresowania bio- reperfuzyjnej. Niemniej przedmiotem wielkiego
chemików i klinicytów są również zjawiska zainteresowania jest obecnie rola wolnych rod-
biochemiczne występujące po reperfuzji (spo- ników w licznych rodzajach uszkodzeń komó-
wodowanej np. podaniem streptokinazy) uprze- rek oraz w patogenezie»chorób. Przypadek 5.
dnio medokrwionego obszaru mięśnia sercowego. Ostre zatrucie etanolem (ryc. 62-5).
Reperfuzja może być również przyczyną śmierci Klasyfikacja. Przyczyna choroby—chemicz-
komórek spowodowanej tzw, szkodą reperfti- na.
zyjną (reperfusion injury). Jak o tym już wspo- Wywiady i badanie fizyczne. Na oddział
mniano, niedokrwienie uszkadza błony plazm a- intensywnej opieki lekarskiej przyjęty został
tyczne (będące miejscem działania różnych 52-letni chory w śpiączce. Miesiąc wcześniej
pomp jonowych), przez co dochodzi do głębo- zmarła żona chorego. Po jej śmierci chory stał
kich zmian ich przepuszczalności i potencjału się coraz bardziej depresyjny. Przed śmiercią
błonowego. W następstwie tych zmian w czasie żony należał do umiarkowanych alkoholików.
reperfuzji nasila się napływ różnych związków Konsumpcja alkoholu wzrosła jednak znacznie
do komórek, m.in. jonów Ca2 + . Wzrost śród-
BIOCHEMIA A CHOROBY / 859
Etanol
■
ADH AOH
MEOS
Wzrost syntezy
kwasów tłuszczowych
w ciągu ostatnich kilku tygodni. Ponadto chory kich zatruciach etanolem. W omawianym przy-
odżywia! się siabo. Jego córka, mężatka, wpadła padku stężenie etanolu we krwi szybko spadło
w niedzielę rano do domu ojca, znajdując go i jeszcze tego samego dnia chory odzyskał
nieprzytomnego w saloniku na leżance. Na stole świadomość. Po zakończeniu hemodializy cho-
saloniku znajdowały się dwie puste butelki po remu zastosowano dożylny wlew z 5% roz-
whisky. Przy badaniu chorego nie udało się go tworu glukozy w celu zwalczania występującej
wybudzić, jego oddechy były głębokie i głośne, u niego hipoglikemń. Chory bardzo szybko
zaś w powietrzu wydechowym czuć było al- odzyskał zdrowie. Skierowano go jednak na
kohol. Temperatura ciała wynosiła 35,5°C (nor- konsultację psychiatryczną.
malna ciepłota ciała mierzona w odbytnicy nie Dyskusja. Nadużywanie alkoholu jest du-
przekracza 37,43C). Rozpoznanie przy przyję- żym problemem służby zdrowia w większości
ciu chorego brzmiało: śpiączka spowodowana społeczeństw. Przedstawiony przypadek doty-
nadmiernym spożyciem etanolu. czy ostrych, toksycznych efektów spożycia nad-
Badania laboratoryjne. Wśród ważnych miernej ilości alkoholu. Innym problemem,
wyników badań laboratoryjnych wykonanych związanym z nadużywaniem etanolu, które wy-
we krwi chorego wymienić należy następujące: kazuje wiele aspektów biochemicznych, lecz nie
stężenie etanolu 108,6 mmol/1 (500 mg/dl), będzie przedmiotem dyskusji, jest poalkoholo-
stężenie glukozy 2,7 mmoi/1 (norma 3,6—6,1 wa marskość wątroby. Rozwija się ona u osób
mmol/1), stężenie mleczanów 8,0 mmol/1 (nor- spożywających duże dawki etanolu (tj. 80 g ab-
ma 0,5—2,2 mmol/1), oraz pH — 7,21 (norma solutnego etanolu na dobę) przez więcej niż 10
7,40). Wyniki tych badań potwierdziły rozpoz- lat.
nanie ustalone przy przyjęciu. Zatruciu etano- Z biochemicznego punktu widzenia, głów-
lem towarzyszyła kwasica metaboliczna. nym problemem, jaki pojawił się u opisanego
Leczenie. Ze względu na wysokie stężenie chorego, była odpowiedź na pytanie, w jaki
etanolu we krwi oraz śpiączkę leczenie roz- sposób etanol wywołuje tak różne efekty tok-
poczęto od natychmiastowej hemodializy. Po- syczne, jak kwasica mleczanowa i hipoglikemia
zwala ona na bezpośrednią eliminację etanolu oraz śpiączka? Problemem klinicznym było, jak
z ustroju, chociaż stosowana jest tylko w cięż- optymalnie leczyć chorego.
860 / ROZDZIAŁ 62
Częstość jej występowania ocenia się na I przy- DMD. W diagnostyce prenatalnej oznaczanie
padek na 3500 żywo urodzonych chłopców. dystrofiny jest bezcelowe, ekspresja tego białka
Dotyczy ona chłopców w młodym wieku ob- występuje bowiem tylko w komórkach mięś-
jawiając się najpierw utratą siły mięśni pro- niowych, a nie w komórkach owodniowych lub
ksymalnych (dosiebnych), kaczkowatym cho- kosmówkowych. Dostępność cDNA kodującego
dem, trudnościami w stawaniu oraz w końcu dystrofmę ułatwia jednak prenatalną diagnostykę
bardzo znacznym osłabieniem. Liczne badania DMD w bioptatach kosmówki lub komórkach
pozwoliły zlokalizować defekt w środkowym owodni uzyskanych drogą amnio-centezy.
odcinku krótkiego ramienia chromosomu Oznaczenie dystrofiny ułatwi klasyfikację
X oraz zidentyfikować segment DNA, który różnych postaci DMD na takie, w których
ulega delecji u chorych na DMD. dystrofina odgrywa rolę oraz inne,w których nie
Używając metody odwrotnej transkrypcji odgrywa żadnej roli. Udowodnienie udziału
uzyskano za pomocą transkryptu mRNA, liczą- dystrofiny w powstawaniu DMD należy zaliczyć
cego 14 kilozasad, a kodującego dystrofine do jednego z największych osiągnięć bio- ' logii
u zdrowych, osób dorosłych i u płodów, od- molekularnej w patologii ludzkiej.
powiadający mu cDNA. Ten ostatni sklonowa- Leczenie. Do chwili obecnej nie ma skutecz-
no i uzyskano białko — dystrofinę o masie nego leczenia DMD. Stad też terapia tej choro-
cząsteczkowej ok. 400 000, wykazujące kształt by ma charakter objawowy. Dziecko zachęcano
pręcików oraz składające się z 3 685 amino- do wykonywania ćwiczeń i regularnego zgłasza-
kwasów. W bioptatach mięśniowych pochodzą- nia się do specjalistycznej kliniki dla chorych na
cych od chorych na DMD oraz od szczurów dystrofię mięśni celem możliwie szybkiego le-
z dystrofią mięśni sprzężoną z chromosomem czenia powikłań mogących pojawić się u takich
X (mdx), poddanych elektroforezie żelowej, nie chorych. Matce poradzono, by sięgnęła po
stwierdzono obecności dystrofiny. W celu umie- poradę genetyczną. Należy wyrazić nadzieję, że
jscowienia dystrofiny w mięśniach wytworzono postępy w zakresie przyczyn choroby przyczy-
przeciwciała antydystrofinowe. Za ich pomocą nią się do bardziej swoistej i skutecznej terapii
wykazano, że dystrofina występuje w sarkolemie już w najbliższej przyszłości.
(błonie komórkowej miocytów) osób zdrowych, Przypadek 7. Agammaglobulinemia sprzę-
zaś jest nieobecna lub występuje w niewielkiej żona z chromosomem X (ryc. 62-7).
ilości w sarkolemie miocytów chorych na Klasyfikacja. Przyczyna immunologiczna,
DMD. Niedobór dystrofiny wydaje się również genetyczna.
uczestniczyć w etiologii dystrofii mięśni Bec- Wywiady i badanie fizyczne. Do szpita-
kera, będącej inną, łagodniejszą postacią dys- la dziecięcego skierowano 3-letniego chłopca
trofii mięśni, najpewniej odmianą alieliczną z powodu podwyższonej temperatury, bólów
DMD.
Dystrofina wydaje się posiadać 4 domeny,
Dwie z nich są podobne do domen występują- Nie poznana jeszcze zmiana DNA w chromosomie X,
cych w ct-aktyninie i jedna do domeny spekt- będąca przyczyną braku lub znacznego upośledzenia
ryny. Spektryna jest białkiem błonowym cyto- transkrypcji kodu dla łańcuchów H I L
immunoglobutin
szkieletu, ułatwiającym krwinkom czerwonym
zmianę kształtu przy przechodzeniu przez na-
czynia włosowate. Per analogiam spekulowano,
że dystrofina może umożliwiać komórkom mię- Brak lub znacznie zmniejszone stężenie
Irrmunoglobutln w osoczu krążącym
śniowym kurczenie lub rozkurczenie się za
pośrednictwem zmian błonowych, lub też, że
może uczestniczyć w stabilizacji sarkolemy (bło- Zmniejszona odporność na zakażenia pewnymi
ny plazmatycznej miocytów). Dalsze badania rodzajami bakterii
wykazały, że gen kodujący dystrofine jest naj-
większym genem znanym u człowieka. Ten fakt
ułatwia wyjaśnienie obserwacji, że u ok. ' < W wywiadach częste występowania zakażeń bakteryjnych
chorych, DMD spowodowana jest nowymi mu-
tacjami. Podjęto już próby wytwarzania dys- Ryc. 62-7. Mechanizmy uczestniczące w po-
trofiny technologią rekombinacji DNA w celu wstawaniu agammaglobulinemii sprzężonej z chro-
ewentualnego podania tego białka chorym na mosomem X.
862 / ROZDZIAŁ 62
Liczne następstwa
Leczenie. W leczeniu kwasicy ketonowej i limfocyty T. Proces ten jest przyczyną rozległej
u chorych na cukrzycę (DKA) najważniejsze destrukcji komórek p i powstania cukrzycy
znaczenie ma dożylne podawanie insuliny i roz- insulinozależnej. Być może czynnikiem zapo-
twofu fizjologicznego chlorku sodu. Chorej po- czątkowującym cukrzycę u chorej była wiruso-
dawano dożylnie insulinę w ilości 10 IU na wa infekcja przebyta kilka tygodni wcześniej
godzinę wraz z 0,9% roztworem Nad Nie pod postacią wrzodziejącego zapalenia gardła.
podano natomiast glukozy do chwili obniżenia Znaczna hiperglikemia, glikozuria, ketone-
się glikemii poniżej 13,8 mmol/1 (250 mg/dl). mia i ketonuria potwierdziły rozpoznanie
Podawano również bardzo ostrożnie chlorek DKA. Niskie pH krwi świadczyło o ciężkiej
potasu, określając co godzinę kaliemię. Stałe kwasicy spowodowanej wzmożoną produkcją
monitorowanie stężenia potasu w osoczu krwi kwasu acetooctowego i betahydroksymasłowe-
jest niezwykle ważne w leczeniu DKA, zaburze- go. Niskie stężenie wodorowęglanów i niskie
nia bowiem bilansu potasowego są główną ciśnienie cząstkowe dwutlenku węgla (pCO2)
przyczyną zgonu u tych chorych. Podawanie potwierdziły występowanie kwasicy metaboli-
wodorowęglanu nie jest stosowane rutynowo cznej częściowo wyrównanej oddechowo (hiper-
i zarezerwowane tylko dla przypadków bardzo wentylacją). Lekko podwyższone stężenia krea-
ciężkiej kwasicy ketonowej w przebiegu cuk- tyniny i mocznika w surowicy krwi mogły być
rzycy. spowodowane nieco upośledzoną czynnością
Dyskusja. Dotychczas nie wyjaśniono do- nerek (uwarunkowaną hipoperfuzją nerek jako
kładnie przyczyny cukrzycy typu I (insulinoza- następstwo hipowolemii), odwodnieniem oraz
leżnej). Jest ona najprawdopodobniej skutkiem zwiększonym katabolizmem białek. W DKA
następującego łańcucha zjawisk. Chorzy z tym często stwierdza się wzrost stężenia potasu
typem cukrzycy wykazują genetycznie uwarun- w osoczu krwi, spowodowany zmniejszonym
kowaną podatność sprzyjającą infekcjom wiruso- poborem tego elektrolitu przez komórki (uwa-
wym. Infekcja oraz wywołana przez nią reakcja runkowanym brakiem insuliny).
zapalna najpewniej zmieniają antygenowość Tak więc obraz kliniczny DKA jest odzwier-
błon komórek beta wysp trzustkowych inicjując ciedleniem zaburzeń gospodarki węglowodano-
proces autoimmunologiczny, w którym uczest- wej, tipidowej i białkowej spowodowanych gwał-
niczą zarówno przeciwciała cytotoksyczne, jak townym spadkiem stężenia insuliny we krwi.
864 / ROZDZIAŁ 62
Przyczyny zaburzeń przemiany potasowej, wod- issue contains 3 other articles on mitochondrial
nej i jonu H' występujące w DKA zestawione DNA and human diseases.) Jennings RB,
w ryc. 62-8, Wzrost molalności osocza uwarun- Reimer KA: Pathobiology of acute
kowany hiperglikemią również uczestniczy myocardial ischemia. Hosp Praa (Jan) 1989:24:89.
Koenig M, Monaco AP. Kunkel LM: The complete
w powstawaniu śpiączki pojawiającej się w cięż- seąuence of dystrophin predicts a rod-shaped cyto-
kiej DKA. skeletal protein. Celi 1988;53:219. Lieber CS:
Jest jasne, że racjonalne leczenie DKA zależy Biochemical and molecular basis of al-
od dogłębnej znajomości mechanizmów działa- cohol-induced injury io iiver and other tissues. New
nia insuliny.
Robbins SL, Kumar V: Basie Palhotogy, 4th ed. WB
SaundersCo, 1987. Rubin E, Farber, JL (editors):
Pathology, lst ed. JB
Lippincolt Co, 1988. Scriver CR, et at (editor): In:
PIŚMIENNICTWO The Metabotic Basis of
Inherited Disease. 6th cd. McGraw Hill Book Co,
Connor JM, Ferguson-Smith MA: Essential Medical 1989. The Merck Manuał, 15th ed. Merck, Sharp &
Geneńcs, 2nd ed. Blackwell Sci Pubi, 1987. Dohme,
Friedmann, T: Progress toward human gene therapy. 19S7. Toruń B, Viteri FE: In: Modern Mutrition in
Science 1989;244;1275. Halliwell B (editor): Health and Disease. 7th ed, Shils ME, Young VR
Oxygen Radicals and Tissue (editors). Lea & Febiger, 1988. Vogel F,
Injury. Proceedings of an Upjohn Symposium, Motulsky AG: Human Cenetics, 2nd ed.
1988. Harding, AE; The mitochondrial genome— Springer-Verlag, 1986. Weatheralt DJ: The New
breaking Genetics and Clinicał Prac-
ttemagicdrcle.JV£Mg//Medl989;320:L341.(.This tke, 2nd ed. Oxford Unrv Press, 1985.
^
Erytrocyty i leukocyty
6
3
Robert K. Murray, MD, PhD
55 — Bfodicoiia
866 / ROZDZIAŁ 63
jest syntetyzowany w procesie glikolizy i stano- krwinek przez wzrpst wydzielania nowych, mło-
wi to ważny proces, który ułatwia krwince dych krwinek do krążenia.
utrzymanie kształtu dwuwklęsłego, a także ułat-
wia regulację transportu jonów (np. przy udzia- Erytropoetyna reguluje wytwarzanie
le Na+/Kł"-ATP-azy i białek wymiany anionów, erytrocytów
p. dalej) oraz ułatwia transport wody z i do Ludzka erytropoetyna (Epo) jest glikoprotei-
komórki. Dwuwklęsly kształt zwiększa stosunek ną zbudowaną z 166 reszt aminokwasowych
powierzchni do objętości krwinki i w ten sposób (masa cząsteczkowa ok. 34000). Jej stężenie
sprzyja wymianie gazów. Krwinka czerwona w osoczu oznacza się metodami radioimmuno-
zawiera składniki cjjfoszkieletu (p. niżej), które logicznymi. Jest ona głównym czynnikiem regu-
odgrywają ważną rolę w utrzymaniu kształtu lującym u człowieka tworzenie krwinek czer-
erytrocytu. wonych. Wyodrębniono cDNA kodujący Epo
i określono jego sekwencje. Epo jest wytwarza-
Około 2 min erytrocytów dostaje się do na głównie przez nerki i uwalniana, w od-
krążenia w każdej sekundzie powiedzi na niedobór tlenu, do strumienia krwi,
Prawidłowa liczba erytrocytów u dorosłych, mę- którym dostaje się do szpiku kostnego. Tam
żczyzn wynosi 4,6—6,2 mln/ul (4,6—6,2 • 10lz/l), dochodzi do oddziaływania Epo z komórkami
a odpowiednia wartość dla kobiet wynosi 4,2 prekursorowymi krwinek czerwonych przez
—5,4 mln/ul (4,2—5,4-1012/0- Całkowita swoisty receptor. Receptor ten jest białkiem
liczba erytrocytów krążących wynosi ok. 2,5 x śródbłonowym zbudowanym z 2 podjednostek
1013. Prawidłowa zawartość Hb we krwi i licznych składników niebiałkowych. Może być
mężczyzn wynosi 14—18 g/dl (8,7—11,2 mmol/1), on kinazą tyrozynową, ale nie zostało to ostate-
a dla kobiet wartość ta wynosi 12—-16 g/dl cznie ustalone. Nie zostały również zidentyfiko-
(7,5—9,5 mmol/1). Wartość hematokrytowa, tj. wane związki biorące udział w dalszym przeka-
względny stosunek objętości krwinek czerwo- zywaniu sygnału receptorowego oraz swoiste
nych do krwi pełnej wynosi dla mężczyzn 42 geny w komórkach docelowych. Epo działa na
—52% (0,42—0,521/1), a dla kobiet 37-^7% komórkę prekursorową krwinek czerwonych
(0,37—0,47 1/1). Czas życia prawidłowego eryt- znaną jako jednostka erytroidalna rozrastająca
rocytu wynosi 120 dni, co oznacza, że codzien- się (burst fonning unit - erythroid; BFU-E)
nie jest wymieniane nieco mniej niż 1% całej powodując jej proliferację i różnicowanie. Do-
liczby krwinek (200 bln dziennie lub 2 min na datkowo, Epo działa na dalszy prekursor eryt-
sekundę). Pojawiające się w krążeniu nowe rocytów znany jako jednostka erytroidalna
erytrocyty zawierają jeszcze rybosomy i skład- tworząca kolonie (colony forming unit - eryth-
niki siateczki śródplazmatycznej. Kwas rybo- roid; CFU-E) także powodując jego proliferację
nukleinowy (RNA) rybosomów można wykryć i różnicowanie się. Do tego działania Epo
za pomocą odpowiedniego barwienia (np. błęki- wymaga współdziałania z innymi czynnikami
tem krezolowym), a komórki te określa się jako (np. interleukina 3 i podobnymi do insuliny
retykulocyty. W warunkach prawidłowych sta- czynnikami wzrostu, p. ryc. 63-1).
nowią one ok. 1% wszystkich erytrocytów. Uzyskanie cDNA dla Epo umożliwiło produ-
Czas życia krwinek czerwonych może ulec dra- kcję znacznych ilości tego hormonu i wykorzys-
matycznemu skróceniu w różnych rodzajach tanie go do badań i celów leczniczych. Uprzednio
niedokrwistośri hemolitycznych. Liczba retyku- wyodrębniono jedynie bardzo małe ilości tego
locytów jest wtedy znacznie zwiększona, ponie- białka z moczu. Głównym zastosowaniem re-
waż szpik próbuje wyrównać szybki rozpad kombinowanej Epo (rEpo) jest leczenie niektó-
Ryc. 63-1. Znacznie uproszczony schemat różnicowania się komórek pnia do krwinek czerwonych,
BFU-E=burst forming unit - erythroid; CFU-E=colony forming unit - erythroid; Epo=erytropoetyna;
GM-CSF=czynnik pobudzający granulocyty i makrofagi; IL-3=interleukina 3.
868 / ROZDZIAŁ 63
Tabela 63-3. Niektóre właściwości biaika transportującego glukozę zawartego w błonie komórkowej
erytrocytów
Stanowi ok. 2% białek błony komórkowej krwinki czerwonej
Cechuje się swoistością w stosunku do glukozy i D-heksoz (L-heksozy nie są przenoszone)
Przy fizjologicznym stężeniu glukozy we krwi {ok. 5mmol/l) białko transportujące pracuje w stanie ok. 75%
jego Vmajt; może ulegać wysyceniu i może być hamowane przez niektóre analogi strukturalne glukozy
Dotychczas wyodrębniono 5 różnych białek transportujących glukozę obecnych w tkankach ssaków,
białko erytrocytów jest jednym z nich
Białko nie jest zależne od insuliny w przeciwieństwie do analogicznych białek transportujących obecnych
w mięśniach lub tkance tłuszczowej
Ustalono pełny skład aminokwasowy (492 reszt aminokwasowych) białka transportującego Białko ma
zdolność przenoszenia glukozy również jeżeli jest umieszczone w sztucznych liposomach Szacuje się,
że zawiera ono 12 przezbłonowych fragmentów o budowie helikalnej
Działanie białka transportującego polega na wytwarzaniu bramkowanych kanałów w błonie komórkowej,
które umożliwiają przemieszczanie się glukozy; kanały zależą konformacyjnie od obecności glukozy i mogą
zmieniać się szybko (ok. 900 razy na sekundę)
870 / ROZDZIAŁ 63
wa (G6PD) +
+
(10) Reduktaza glutationowa GSSG + NADPH + H -> 2GSH + NADP+
ERYTROCYTY I LEUKOCYTY / 871
, i
proteiny w błonach, a także różne techniki Spektryna
badania zawartości i rozmieszczenia poszczegó- Ankiryna .
lnych lipidów. Stosuje się także techniki mor-
d
iH
fologiczne (np. mikroskopia elektronowa, mik-
roskopia elektronowa mrożeniowego przełomu
struktur biologicznych — freeze-fracture elec- Białko wymiany / ,
tron microscopy) oraz inne metody (np. użycie ani onó w!
■
przeciwciał skierowanych przeciwko określo-
nym składnikom) Rozpad erytrocytów w okre-
ślonych warunkach prowadzi do powstania
cieni krwinek o naturalnym układzie błony
komórkowej. Zmiana warunków Sizy powoduje
AKlyna S
G9PD 6
z Glikoforyny
(p. rozdz. 57). Białka określa się zgodnie z szyb- nych (tab. 63-6). Ustalono również skład ami-
kością migracji elektroforetycznej, a najwolniej nokwasowy i sekwencję wielu białek. Poza tym
przesuwające się (a więc białko o największej ustalono, które z białek są integralnymi, a które
masie cząsteczkowej) nazwane zostało białkiem peryferyjnymi białkami błony komórkowej,
pasma I lub spektryną. Wyodrębniono wszyst- które białka znajdują się na zewnętrznej powie-
kie główne białka, większość z nich została rzchni, a które są umiejscowione na powierz-
zidentyfikowana, a także poczyniono znaczny chni cytoplazmatycznej lub zajmują całą szero-
postęp w zrozumieniu ich czynności biologicz- kość błony (ryc. 63-4). Za pomocą czułych
Oddziaływanie OddZfatywsme
spektryny aktyny
z ankiryna i spektryny
l Wątkiem 3 z białkiem 4.1
Zewnętrzna
,Glikoforyna
strona błony
Dwuwarstwowa Wana
--------lip Id owa—
Wewnętrzna
strona btony
Spektryna
Połączenie
cząsteczek
spektryny
Ryc. 63-4. Diagram oddziaływań białek cytoszkieietu międzysobąizinnymi integralnymi białkami błony
krwinki czerwonej. (Według: Beck W. S., Tepper R. i: Hemolytic anemias III: Membranę disorders; w:
Beck W. S. (red): Hematology. The MiT Press 1991, wyd. 5, za zezwoleniem).
ERYTROCYTY I LEUKOCYTY / 875
ryna-aktyna. Białko 4.1 wiąże się również z in- Mutacje DNA wpływające na Ilość lub budowę spektryny
tegralnymi białkami: glikoforyną A i C, w ten względnie Innych biatek cytoszkieletu (np. ankiryny)
sposób także włączonymi do wspomnianego
zespołu białek. Co więcej, białko 4.1 może Osiabierife oddziaływań pomiędzy peryferyjnymi I inte-
oddziaływać z niektórymi fosfolipidami błony gralnymi białkami błony komórkowa) krwinki czerwone]
i w ten sposób dochodzi do połączenia dwuwars-
twowe] błony lipidowej z cytoszkieletem.
I
Osfabfenie struktury błony komórkowej krwinki czerwonej
Niektóre inne białka (4.9, addukcyna, tropo-
miozyna) także biorą udział w strukturach
cytoszkieletu. Osiągnięcie przez krwinkę czerwoną ksztatlu kulistego
i niszczenie takich krwinek w śledzionie
GEN A KODUJE TRANSFERAZĘ czony GalNAc, a drugi Gal (ryc. 63-6). Osoby
GalNAc, GEN B — TRANSFERAZĘ Gal z grupą krwi 0 wytwarzają jedynie nieaktywne
A GEN 0— NIECZYNNY PRODUKT białko enzymatyczne, które można wykryć za
pomocą metod immunologicznych. Ich substancją
W porównaniu z substancją H (ryc, 63-6) grupową krwi w układzie ABO jest substancja H.
substancja A zawiera dodatkowo GalNAc, W 1990 r. ustalono za pomocą kodowania i
a substancja B zawiera Gal przyłączoną jak technologii określania sekwencji różnice mię-
pokazano na rycinie. Przeciwciała przeciwko dzy produktami glukozylotransferaz, tj. produ-
A są skierowane przeciwko dodatkowej reszcie ktami genów A, B i 0. Różnica 4 nukleotydów
GalNAc, która znajduje się w substancji A. jest wystarczająca, aby zróżnicować swoistość
Przeciwciała skierowane przeciwko B są skiero- glukozylotransferazy A i B. Z drugiej strony,
wane przeciwko dodatkowej reszcie Gal obecnej allel 0 cechuje się mutacją pojedynczej pary zasad
w substancji B. Reszta cukrowcowa GalNAc jest powodującą zmianę fazy odczytu oraz produkcję
immunodominującym ctfłfcrem (tj. jedynym deter- białka pozbawionego enzymatycznej aktywno-
minującym swoistość przeciwciał skierowanych ści transferazy.
przeciwko substancjom grupowym krwi) dla
grupy A, podczas gdy Gal jest immunodominu- Czynnik Rh (antygen D) jest
jącym cukrem dla substancji B, W świetle tych integralnym białkiem błony
stwierdzeń strukturalnych nie jest zaskakujące, komórkowej krwinek czerwonych i
że substancja A może być syntetyzowana in vitro może powodować poważne problemy
z substancji 0 w reakcji katalizowanej przez transfuzjo logiczne
transferazę GalNAc, dla której dawcą cukru jest Układ grupowy Rh jest złożony i ani jego
UDP-GalNAc, Podobnie substancja grupy krwi genetyczna ani biochemiczna natura nie została
B może być wytworzona z substancji 0 w reakcji w pełni poznana. Jest on zdeterminowany przez
katalizowanej przez transferazę Gal z użyciem 3 powiązane ze sobą geny umiejscowione na
UDP-Gal. Należy więc przyjąć, że gen grupy krwi chromosomie 1. Produkty tych alleli zostały
A koduje syntezę transferazy GalNAc, która określone jako C lub c, E lub e oraz D lub d, ale
przyłącza resztę GalNAc do substancji 0. Podob- biochemicznie produkty te nie zostały ziden-
nie produktem genu grupy krwi B jest transfera/a tyfikowane. Największe znaczenie i zaintereso-
Gal przytaczająca Gal do substancji 0. Osoby wanie budzi antygen D (Rha), który jest nazywa-
mające grupę krwi AB posiadają obydwa enzymy ny czynnikiem Rh. Jest on integralnym białkiem
i dwa łańcuchy oligosacharydowe, jeden zakoń- błony komórkowej krwinek czerwonych o ma-
ERYTROCYTY I LEUKOCYTY / 879
Tabela 63-9. Wybrane ważne enzymy i białka granulocytów obojetnochłonnych. Ekspresja tych
cząsteczek jest badana podczas różnych okresów różnicowania się prawidłowych granulocytów obojet-
nochłonnych lub odpowiadających im komórek białaczkowych. W badaniach używane są współczesne
techniki biologii molekularnej (np. pomiar swoistego mRNA). Dla większości enzymów i białek
wyodrębniono cDNA i określono jego sekwencje, a na tej podstawie ustalono sekwencje reszt
aminokwasowych białek, ustalono lokalizację genu w chromosomie, jego budowę i układ
aksonów i intronów. Niektóre ważne proteazy granulocytów obojetnochłonnych zestawiono w tab.
63-12.
Tabela 63-11. Przykłady integryn, które odgrywają ważną rolę w czynności granulocytów obojętno-
chłonnych, innych leukocytów oraz płytek krwi
Integryna Komórka Podjednostki Ugand Czelność
VLA-1 Leukocyty, inne «, P, Kolagen, laminina Adhezja komórek do sub-
komórki stancji poza kom orkowej
VLA-5 Leukocyty, inne ae,P, Fibronektyna Adhezja komórek do
komórki substancji poza kom
VUA-6 Leukocyty, inne Laminina orkowej
Adhezja komórek do sub-
komórki stancji poza kom orkowej
LFA-1 Leukocyty «l.Pa ICAM-1, ICAWI-2 Adnezja krwinek białych
(CD11aCD18)
Glikoproteina Płytki krwi %, Ps Fibrynogen.łibronekty- Adhezja i agregacja
Ifb/llla na. czynnik von Wille płytek krwi
branda
LFA-1 — lymphocyte funetion-associated antigen 1 (antygen-1 związany z czynnością limfocytów);
VLA —very late antigen (bardzo późny antygen), CD — ciuster of differentiation (antygen różnicowania);
ICAM — intercellular adhesion molecule (międzykomórkowa cząsteczka przylegania). Niedobór LFA-1
i zbliżonych integryn stwierdzono u chorych z upośledzoną adhezja, leukocytów. Niedobór zespołu
glikoprotein llb/llla wykazano w trombastenii Glanzmanna, chorobie cechującej się krwawieniami,
prawidłową liczbą płytek krwi, ale nieprawidłową kurczliwością skrzepu Obserwacje te wskazują jak
istotne Jest poznanie adhezyjnych białek powierzchni komórek w wyjaśnieniu przyczyn licznych chorób.
ERYTROCYTY I LEUKOCYTY / 833
i aktywację kinazy białek C. Dodatkowo ak- Układ ten jest umiejscowiony w błonach plaż-
tywacja fosfolipazy A2 wytwarza kwas arachi- matycznych granulocytów obojętnochionnych
donowy, który jest produktem wyjściowym dla i innych komórek fagocytujących. NADPH jest
wielu biologicznie czynnych eikozanoidów. wytwarzany w cyklu pentozowo-fosforanowym,
Proces aktywacji granulocytów obojetno- którego aktywność wzrasta znacznie podczas
chłonnych jest wyraźnie podobny. Są one pobu- fagocytozy.
dzone przez bakterie, wiązanie czynników che- W powyżej wymienionej reakcji następuje
motaktycznych lub kompleksy antygen-prze- spontaniczne wytwarzanie (w procesie spontani-
ciwciało za pośrednictwem swoistych recepto- cznej dysmutacji) nadtlenku wodoru z dwóch
rów. Wytworzony w procesie aktywacji wzrost cząsteczek ponadtlenku:
stężenia wewnątrzkomórkowych jonów Ca2+
wpływa na wiele procesów zachodzących w gra- + O 2 ~ + 2H Oz
nulocytach obojetnochłonnych, takich jak łą- J
czenie się mikrotubul oraz układ aktyna-miozy- Jonponadtlenkowyjest wydalany na zewnątrz
na. Procesy te biorą udział, odpowiednio, w wy- komórki lub do fagolizosomów, w których znaj-
dzielaniu zawartości ziarnistości oraz w ruch- dują się wchłonięte bakterie. Zabijanie bakterii
liwości komórek, co pozwala granulocytom w fagolizosomach zależy-od połączonego działa-
obojętnochłonnym odszukiwać mikroorganiz- nia podwyższonego pH, jonu ponadtlenkowego
my, które wtargnęły do ustroju. Aktywowane i dalszych pochodnych tlenowych (H2O2, OH' i
granulocyty obojętnochłonne są w tym stanie HOC1 czyli kwas podchlorawy, p. niżej) oraz
gotowe, aby zniszczyć mikroorganizmy za po- działania wielu bakteriobójczych peptydów (de-
mocą mechanizmów, które obejmują produkcję fensyn) i innych białek (np. katepsyny G i kilku
czynnych postaci tlenu. białek kationowych) obecnych w komórkach
fagocytujących. Każdy ponadtlenek, który do-
Eksplozja oddechowa komórek stanie się do cytozolu komórki fagocytującej
fagocytujących zachodzi przy udziale ulega przekształceniu w H2O2 w wyniku działa-
IMADPH-oksydazy i pomaga zabijać nia dysmutazy ponadtlenkowej, która katalizuje tę
bakterie samą reakcję dysmutacji, jaka zachodzi spon-
Kiedy granulocyty obojętnochłonne lub inne tanicznie, co opisano powyżej. Z kolei H2O2 jest
komórki fagocytujące wchłoną bakterie, wyka- zużywana przez mieloperoksydazę (p. niżej) lub
zują szybki wzrost zużycia tlenu znany jako zużywana w wyniku działania peroksydazy gluta-
eksplozja tlenowa. Zjawisko to odzwierciedla tionowej lub katalazy.
szybkie zużywanie tlenu (następujące po 15 — NADPH-oksydaza występuje w postaci nie-
60 s) i wytwarzanie dużych ilości czynnych czynnej w spoczynkowych komórkach fagocy-
pochodnych tlenowych, takich jak O2 , H2O2, tujących i ulega aktywacji po kontakcie różnych
OH' i OCI ~ (jon podchlorawy). Niektóre z tych ligandów (fragmenty C5a dopełniacza, peptydy
produktów są potencjalnymi czynnikami bak- chemotaktyczne itp.) z receptorami błony plaz-
teriobójczymi. matycznej. Zjawiska wynikłe z aktywacji ukła-
Łańcuch przenoszenia elektronów odpowie- du oksydazy są przedmiotem wielu badań,
dzialny za wybuch tlenowy zawiera wiele skład- chociaż stale nie są w pełni poznane i są zbliżone
ników, w tym flawoproteinę NADPH:O2- do uprzednio opisanego procesu aktywacji gra-
oksydoreduktazę (często zwaną NADPH-oksy- nulocytów obojętnochłonnych, czego można
dazą) i cvtochrom typu b (nazywany cytochromem oczekiwać wobec faktu, że wybuch oddechowy
bssgz powodu charakterystycznej długości spekt- jest integralną częścią procesu aktywacji. W zja-
ralnej w odróżnieniu od cytoghromu bM5, którego wiskach tych biorą udział białka G, aktywacja
potencjał oksydoredukcyjny wynosi 245 mV fosfolipazy C i tworzenie inozytoio-l,4,5-trisfos-
i jest najniższy ze wszystkich cytochromów b, co foranu. Ostatni z wymienionych związków bie-
daje mu zdolność redukowania tlenu do ponad- rze udział w krótkotrwałym wzroście stężenia
tlenków). Ten system katalizuje jednoełektrono- Ca2~, który jest istotnym elementem wywoły-
wą redukcję tlenu do anionu ponadtlenkowego wania eksplozji oddechowej. Wytwarzany jest
(p. tab. 63-4 pod NADPH-oksydaza). Oksydo- również diacyloglycerol, który powoduje prze-
reduktaza jest redukowana przez NADPH, mieszczenie kinazy białek C do błon plazmaty-
a cytochrom b wykonuje jednoelektronową cznych z cytoplazmy. Tam enzym ten katalizuje
redukcję tlenu do postaci ponadtlenkowej. fosforylację różnych białek, które są prawdopo-
884 / R OZDZIAŁ 63
Tabela 63-12. Proteazy granulocytów obojętno- chymotrypsyna mogą być hydrolizowane przez
chłonnych oraz antyproteazy osocza krwi i tkanek aktywną elastazę, a ai-antyproteaza może być
Proteazy Antyproteazy hydroiizowana przez aktywną kolagenazę i że-
Elastaza latynazę. W większości przypadków zostaje
OCT -Antyproteaz a tX2-
ustalona właściwa równowaga proteaz i anty-
Kolagenaza Makroglobulina proteaz, chociaż w takich stanach, jak niedobór
Żelatyn a za Wydzielniczy inhibitor leukopro- ot]-antyproteazy lub nagromadzenia znacznej
teaz liczby granulocytów obojetnochłonnych w tka-
Aktywator plaz- o, -^ntyc h ym otry psy n a nkach z powodu niedostatecznego ich odpływu
mmogenu lnhibitor-1 aktywatora plazmi- może dojść do znacznego uszkodzenia tkanek
nogenu w wyniku działania nie ograniczanej aktywno-
Tkankowy inhibitor metalopro- ści proteaz.
teaz i
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
ABY ZROZUMIEĆ MIASTENIĘ,
Główne dwa wyzwania, przed którymi staje TRZEBA ZROZUMIEĆ ZJAWISKA
współczesna biologia to określenie mechaniz- ZACHODZĄCE W ZŁĄCZU
mów zaangażowanych w rozwój i różnicowanie NERW0WO-M1ĘŚNI0WYM
i odkrycie działania układu nerwowego. Metody
badawcze, które umożliwiła technologia re- Miastenia (myasthenia gravis) charakteryzuje
kombinowanego DNA, odgrywają ważną rolę się nawracającymi epizodami słabości mięśnio-
w obu tych zagadnieniach. Klinicznie choroby wej, głównie dotyczącej mięśni unerwianych
888 / ROZDZIAŁ 64
przez nerwy czaszkowe. Stan chorego poprawia częścią błony mięśniowej biorącej udział w złą-
podawanie leków, które hamują acetylochoiine- czu. Wyraźnie widać fałdy złącza; zawierają one
sterazo (patrz niżej) i fakt ten jest wykorzystany dużo receptorów cholinergicznych w bezpośre-
w rozpoznaniu i leczeniu. W miastenii z powo- dniej bliskości zakończenia nerwowego.
dów, które nic są jasne, organizm wytwarza Można uważać, że wszystkie zjawiska w złą-
autoprzeci wdała skierowane przeciw receptoro- czu zachodzą w 6 etapach (ryc. 64-1).
wi cholinergicznemu (AChR) w płytce 1. Synteza acetyl och o liny zachodzi w cyto-
nerwowo--mięśniowej; przeciwciała te plazmie zakończenia nerwowego, w którym
powodują zniszczenie receptorów i prowadzą znajduje się enzym acetylotransferaza cho li no
do znacznego zmniejszenia ich liczby. Tak wa, katalizująca reakcję
więc, aby zrozumieć tę chorobę, trzeba
koniecznie poznać podstawowe fakty dotyczące Acetyio - Co A ■:- Chol i na -> Acetylocholina+
przekaźrrictwa ne-rwowo-mięśniowego. + CoA
Schemat złącza nerwowo-mięśniowego i nie-
których zachodzących w nim zjawisk przed- Zsyntetyzowana acetylocholina zostaje
stawia ryc. 64-1, Złącze to składa się z pojedyn- wbudowana do małych, związanych z błoną
czego zakończenia nerwowego oddzielonego od ziarnistości zwanych pęcherzykami synaptycz
obszaru pos[synaptycznego szczeliną synapty- nymi i w nich składowana. Szczegóły tego proce
czną. Płytka motoryczna jest wyspecjalizowaną su nie są dobrze poznane.
Uwalnianie acetylocholiny z tych pęche
rzyków do szczeliny synaptycznej jest następ
nym etapem. Dochodzi do tego w procesie
Zakończenie nerwowe egzocytozy, w którym następuje fuzja pęcherzy
ka z błoną pre&ynaptyczną. W stanie spoczyn
kowym pojedyncze kwanty {ok. 10 000 cząs
teczek neurotransmitera, prawdopodobnie od
powiadające zawartości jednego pęcherzyka sy
naptycznego) są uwamiane spontanicznie,
w wyniku czego powstają niewielkie miniaturo
Bten we potencjały płytki końcowej (MEPP). Kiedy
a zakończenie nerwowe zostaje zdepoiaryzowane
presynaptyezna
w wyniku dotarcia doń impulsu nerwowego,
otwierają się zależne od napięcia kanały wap
niowe, co pozwala na napływ jonów wapnia
z przestrzeni synaptycznej do zakończenia ner
wowego. Te jony wapniowe pełnią zasadniczą
rolę w procesie egzocytozy, w którym acetylo-
choiina (zawartość ok. 200 pęcherzyków) zo
staje uwolniona do przestrzeni synaptycznej.
Uwolniona acetyl och oiina szybko dy fun
duje przez szczelinę synaptyczną do jej recep
torów w fałdach złącza, £iedy dwie cząsteczki
acetylocholiny połączą się z receptorem, ten
ulega zmianie konformacyjnej, otwierając kanał
receptorowy pozwalający na przepływ jonów
Ryc. 64-1- Schematyczne przedstawienie niektó- przez błonę, W wyniku tego dochodzi do na
rych wydarzeń w złączu necwowo-mięśniowym. pływu jonu Na+. co prowadzi do depolaryzacji
Część zakończenia nerwowego ukazano leżącą błony mięśniowej i powstania potencjału płyt
w ścisłym przyłożeniu do mięśniowej płytki koń-
cowej. Cały proces, w którym acetylocholina pobu-
kowego. Potencjał ten depolaryzuje z kolei
dza receptor, może być traktowany jako zachodzą- sąsiednią błonę mięśniową i w ten sposób
cy w sześciu etapach (patrz tekst). AcCoA — acety- powstają i zostają przenoszone wzdłuż włókna
loCoA, ACh — acetyl och ot i na; AChRs — receptory potencjały czynnościowe, powodujące skurcz
acetylocholinowe; Ac — octan mięśni (p. rozdz. 59). Gdy kanał się zamyka,
cząsteczka acetylocholiny oddysocjowuje i zo-
PODŁOŻE BIOCHEMICZNE CHORÓB NEUROPSYChHATRYCZNYCH / 889
f O Na'
V 7
nie przez łożysko jakiegoś czynnika, np. auto- ciwciał skierowanych przeciw receptorowi
przeciwcial. Wiele wyjaśniającym odkryciem i chorobę przypominającą miastenię. Wykaza-
było stwierdzenie, że wstrzykniecie oczyszczone- no następnie, że auto przeciwciała skierowane
go receptora cholinergicznego (otrzymanego z przeciw receptorowi można wykazać także
organu elektrycznego węgorza elektrycznego) u człowieka cierpiącego na miastenię; są one
królikom powoduje wystąpienie we krwi prze- obecne u prawie 100% pacjentów z ciężką
PODŁOŻE BIOCHEMICZNE CHORÓB NEUROPSYCHIATRYCZNYCH / 891
molekuł, np. dopaminy i noradrenaliny, soma- genu mukowiscydozy). Tak więc obecnie liczne
tostatyny i neurotensyny. Te rozmaite zmiany laboratoria klonują i sekwencjonują rejon chro-
mają prawdopodobnie charakter wtórny, od- mosomu, w którym przypuszcza się, że tkwi
zwierciedlający uszkodzenia komórek i śmierć poszukiwany gen. Powinien on być zidentyfiko-
komórkową wynikłą z defektów genetycznych, wany w najbliższej przyszłości. Jeżeli uda się też
ale są ważne z tego powodu, że stanowią wydedukowac, jakie białko wytwarza normalny
podstawę biochemiczną objawów, na które cier- gen, powinno to wyjaśnić mechanizm prowa-
pi pacjent. dzący do śmierci neuronalnej w ciele prąż-
kowanym pacjentów z chorobą Huntingtona
Gen choroby Huntingtona został (patrz niżej) i doprowadzić do bardziej racjonal-
zlokalizowany na krótkim ramieniu nych metod jej leczenia.
chromosomu 4, ale dotychczas nie Mimo rozczarowania, że gen choroby Hun-
został wyizolowany tingtona wciąż nie został zidentyfikowany, opi-
W 1983 r. Gusella i współpracownicy opisaii sane wyżej badania umożliwiły, przy użyciu
występowanie RFLP ściśle związanego z genem odpowiednich sond DNA, informowanie człon-
odpowiedzialnym za chorobę Huntingtona. By- ków dotkniętych rodzin — jeżeli zechcą to
ła to jedna z pierwszych prac wykorzystujących wiedzieć — czy rozwinie się u nich choroba
RFLP w badaniach sprzężeń genetycznych i jej Huntingtona (testowanie przedobjawowe) i zao-
sukces dał olbrzymi napęd do tego typu badań. ferować diagnozę prenatalną. Obecnie nie ma
Badane przypadki obejmowały bardzo rozległą żadnej swoistej terapii choroby Huntingtona,
rodzinę (ok. 5000 osób) żyjącą w okolicy jeziora można tylko służyć doradztwem genetycznym,
Maracaibo w Wenezueli. Około 300 członków pomocą psychologiczną i leczeniem objawo-
tej rodziny cierpiało na chorobę Huntingtona, wym.
Użyto baterii 12 świeżo udostępnionych sond
DNA. Przy olbrzymim szczęściu (jeżeli się Ekscytotoksyny mogą wywoływać
uwzględni względnie niewielką liczbę sond i roz- śmierć neuronów w chorobie
miar ludzkiego genomu), stwierdzono, że jedna Huntingtona przez ich działanie na
z tych sond, G8, wykryła dwa pohmorfizmy podtyp NMDA receptora glutamin
(RFLP) bardzo ściśle związane z genami kodu- łanowego
jącymi chorobę Huntingtona (w granicach ok. Choroba Huntingtona charakteryzuje się wy-
3—5 cM). Te dwa polimorfizmy spowodowały mieraniem pewnych neuronów (p. wyżej). Bez
rozpoznanie 4 kombinacji alleli, czyli haploty- wyjaśnienia natury produktu genu zaangażo-
pów (A, B, C i D); haplotyp C dla G8 pojawiał wanego w chorobie Huntingtona (enzymu, re-
się u członków wenezuelskiej rodziny dotknię- ceptora itp.) trudno o pewność, jak proces ten
tych chorobą. G8 pochodził 2 rekombinowane- zachodzi. Jedna z hipotez zakłada, że jest on
go bakteriofaga z biblioteki genomu ludzkiego. powodowany przez pewne substancje chemicz-
Zastosowanie hybrydyzacji komórek somatycz- ne (ekscytotoksyny), które mogą być egzogenne
nych oraz hybrydyzacji in situ wykazało, że lub endogenne (normalne produkty metabolicz-
wykryty locus znajdował się bardzo blisko ne). Aby w pełni zrozumieć tę koncepcję, trzeba
końca krótkiego ramienia chromosomu 4. Nie- coś wiedzieć o receptorach glutaminianowych.
stety, sekwencje DNA blisko telomeru przy Glut;) minian i aspara ginian są pobudzającymi
końcu chromosomu wydają się zawierać po- aminokwasami w mózgu; glutaminian może być
wtórzenia DNA i inne sekwencje trudne do odpowiedzialny za ok. ^75% neurotransmisji
interpretacji. Mimo tego, do końca 1989 r. pobudzającej w mózgu. Przez stosowanie od-
sklonowano koniec chromosomu 4, w którym powiednich agonistów i antagonistów podzieio-
znajduje się locus choroby Huntingtona. Jed- no receptory giutaminianowe na 5 klas: 1)
nakże, dalsze dowody wykazały wówczas, i& NMDA (N-metylo-D-asparaginian); 2) AMPA
locus ten w rzeczywistości znajduje się kilka (kwas a-amino-3-hydroksy-5 -metyl o-4-izoksa-
milionów par zasad bardziej proksymalnie (tzn. zolopropionowy); 3) kainowe (związek izolo-
w kierunku od końca chromosomu) niż pierwo- wany z glonów morskich); 4) L-AP+ (syntetycz-
tnie sądzono. Nie został on nigdy precyzyjnie ny agonista) i 5) metabotropowy. Pierwsze 4
określony w tym sensie, że nie udało się określić receptory są kanałami kationowymi, podczas
regionu ograniczającego, definiującego dystalny gdy receptor metabotropowy jest związany
koniec genu (w przeciwieństwie do przypadku z wewnątrzkomórkowym wytwarzaniem diacy-
PODŁOŻE BIOCHEMICZNE CHORÓB NEUROPSYCHIATRYCZNYCH / 893
Wnętrze
Otoczenie
^pęcpoooo
■ ■ l! ': ■ ■ ' ■ ' ■
ÓOOCC
Ryc. 64-4. Schematyczne przedstawienie receptora NMDA i punktów uchwytu różnych czynników na
receptorze. Receptor NM DA kontrotuje kanai kationowy przepuszczalny dla Ca 2+ i Na+ i jest kontrolowany
przez Mgił w sposób zależny od potencjału. Przed wjonem jest K+. Kana! receptora NMDA jest blokowany
przez PCP i MK801, a cały kompleks jest regulowany w dwóch miejscach regulatorowych przez, glicyne
iZn2+. AP5 jest kompetytywnym antagonistą w miejscu wiązania NMDA. PCP — fencyklidyna (Wediug:
Cooper J B., Bloom F. £., Roth R. H.: The Biochemical Basis of Neuropharmacology, wyd. 6, Oxford
University Press, za zezwo(eniem). ____
894 I ROZDZIAŁ 64
być związane ze zjawiskami pamięci i uczenia. których trwałe uszkodzenie komórek rozwija
Uważa się również, że aktywacja tego receptora się szybko (poniżej godziny). Wyróżniamy trzy
może inicjować drgawki; ponadto powtarzane kolejne etapy w rozwoju uszkodzenia mózgu
drgawki mogą wywołać śmierć neuronów praw- powodowane zakrzepem mózgowym.
dopodobnie związaną z uwalnianiem ekscytoto- Indukcja. Niedotlenienie (ischemia) powo
ksyn. Proponowany schemat niektórych wyda- duje depolaryzację Won neuronalnych, powo
rzeń związanych z wywołaniem choroby Hun- dującą uwalnianie glutaminianu Podobnie jak
tingtona przedstawia ryc. 64-5. w przypadku choroby Huntingtona, powoduje
to nadmierne pobudzenie receptorów NMDA
Mutacja lub rnulacje jednego genu (genu Huntlngtona) w na przylegających neuronach, prowadzące do
krótkim ramieniu chromosomu A nienormalnie wysokiego napływu Ca2+ i Na+
i wynikające stąd uszkodzenie komórki lub jej
Zmiana struktury hipotetycznego produktu białkowego (np, śmierć. Co więcej, glutaminian pobudza recep
enzymu, blatka strukturalnego, receptora) tory AMPA/kainowe (prowadząc do dodat
kowego napływu Na + ) i receptory metabo-
Uwolnienie etecytotoksyn [np. nadmiar glutaminlanu)
tropowe, powodując wewnątrzkomórkowe
powodujące nadmierne pobudzenie receptora NMDĄ tworzenie się trisfosforanu inozytolu i diacylo-
wewnątrzkomórkowe nagromadzenie toksycznych ilości glicerolu.
Ca/ i Śmierć neuronów w prązkowlu i gdzie indzie]
Amplifikacja. Dalsze nagromadzanie się
Caz+ w komórce zachodzi przez następujące
Objawy choroby Huntingtona (pląsawlca, postępujące mechanizmy: a) zwiększone stężenie wewnątrz
pogorszenie stanu neurologicznego) komórkowego Na+ aktywuje transporter
Na+/Ca2+ , b) sterowane potencjałem kanały
Ryc. 64-5. Przypuszczalny schemat niektórych Ca2+ są aktywowane w wyniku depolaryzacji
zjawisk zaangażowanych w wywoływanie choroby i c) trisfosforan inozytolu uwalnia Ca2+ z*siate-
Huntingtona. czki śródplazmatycznej do cytoplazmy. Wszyst
kie te trzy mechanizmy prowadzą do podwyż
szenia wewnątrzkomórkowego poziomu Ca2+,
EKSCYTOCYNY I INNE co powoduje dodatkowe uwalnianie się gluta
MECHANIZMY BIOCHEMICZNE minianu, pobudzającego w dalszym ciągu sąsie
SĄ ZAANGAŻOWANE W dnie neurony.
USZKODZENIA MÓZGU Ekspresja. Duże stężenia wewnątrzkomó
SPOWODOWANE UDAREM rkowego Ca2 + aktywują wapni owo-zależne nu-
kleazy, proteazy i fosfolipazy. Degradacja fos-
Przy udarze mózgu pojawiają się lokalne folipidów może też prowadzić do tworzenia
uszkodzenia wywołans,zmniejszonym przepły- czynnika aktywującego płytki (PAF) i uwal
wem krwi. Skutki tego mogą być zabójcze (np. niania kwasu arachidonowego, którego meta
trwała utrata przytomności, paraliż, ślepota, bolizm prowadzi do tworzenia eikozanoidow;
utrata mowy), w zależności od umiejscowienia oba te typy lipidów mogą wywoływać skurcz
i wielkości dotkniętego udarem obszaru. Udary naczyń, pogarszając efekt zakrzepu. W dodatku
są trzecią główną przyczyną śmierci w USA metabolizm eikozanoidow prowadzi do tworze
i dotykają ok. 500000 Amerykanów rocznie. nia wolnych rodników tlenowych, które powo
Podobnie jak w przypadku choroby Alzheime- dują trwałe nadtlenkowe ^uszkodzenia lipidów
ra, ekonomiczne koszty związane z opieką błon neuronalnych. Ponieważ glutaminian od
medyczną nad pacjentami z udarem są olb- grywa pierwszoplanową rolę w tej sekwencji
rzymie. Aby opracować odpowiednie metody wydarzeń, cały proces nazwano kaskadą gluta-
leczenia udarów, trzeba koniecznie zrozumieć minianową. Wiele innych czynników jest jednak
podstawowe mechanizmy zaangażowane również zaangażowanych w ischemicznym
w uszkodzenia okolic mózgu dotkniętych uda- uszkodzeniu mózgu.
rem. Omówimy tu kilka ważnych punktów. Leczenie udaru ma na celu ograniczenie
Większość udarów jest powodowanych za- uszkodzeń wywołanych zakrzepem. Wprowa-
krzepami w tętnicach mózgowych. Zmniejsza to dzono doświadczalne terapie mające na celu
podaż tlenu i glukozy, substancji podstawo- zminimalizowanie efektów biochemicznych ka-
wych dla przemiany materii w mózgu, bez skady glutaminianowej (tab, 64-2). Podobnie
PODŁOŻE BIOCHEMICZNE CHORÓB NEUROPSYCHIATRYCZNYCH / 895
Tabela 64-2. Niektóre terapie doświadczalne testowane w celu ograniczenia kaskady glutaminianowej
rozwijającej się w czasie udaru mózgu. (Trzy etapy kaskady opisano w tekście).'
Etap kaskady Problem biochemiczny Podejście lecznicze
Indukcja Nadmierne uwalnianie gl u Hamowanie syntezy glutaminianu przez metioninową
-tamirtianu sulfoksyminę.
Obniżenie temperatury ciała, jeżeli pacjent gorączkuje:
obniża to metabolizm mózgu i może zahamować
uwalnianie glutaminianu
Aktywacja receptorów Antagoniści receptorów NMDA, tacy jak dekstrorfan,
NMDA CGS 19755 i MK-801
Ampliftkacj Napływ Ca1+ przez kanały Pochodne dihydropirydyny (np. nimodypina) w celu
CaI+ regulowane potenc- zablokowania tych kanałów
jałem
a Ekspresja Tworzenie wolnych rodni- Leki hamujące wolne rodniki (np. 21 -aminosteroidy)
ków
Według: Zivin J.A., Choi D.W.: Stroke Therapy. Sci. Am. {lipiec) 1991, 26%, 56.
jak w przypadku zakrzepu w tętnicy wieńcowej Tabela 64-3. Niektóre gtówne cechy
(p. rozdz. 58) wczesne leczenie trombolityczne struktury i funkcji ludzkiego mitochondrialnego
może przywrócić przepływ krwi. Prowadzi się DNA*
wiele zakrojonych na dużą skalę prób klinicz- Jest pierścieniowy, dwuniciowy i zawiera łańcuch
nych z tPA. Do leczenia udaru tPA może być ciężki (H) i lekki (L)
odpowiedniejsza niż streptokinaza, ponieważ ta
ostatnia może łatwiej wywoływać krwotoki, Zawiera 16 569 par zasad, ich sekwencja jest w pe-
łni poznana
które mogą być katastrofalne dla mózgu.
Zapobieganie obejmuje również przeciwdzia- Koduje 13 (z ogólnej liczby — 67) podjednostek
łanie czynnikom ryzyka, takim jak nadciśnienie, białkowych łańcucha oddechowego;
cukrzyca, palenie tytoniu i hiperlipidemia. Po- 7 podjednostek dehydrogenazy NADH {kom
pleks I)
dawanie małych dawek aspiryny wydaje się cytochrom b kompleksu III
zmniejszać ryzyko udaru u pacjentów cierpią- 3 podjednostki oksydazy cytochromowej (kom
cych na przejściowe ataki niedotlenienia. pleks IV)
2 podjednostki syntazy ATP
Koduje duży (16s) i mały (12s) mitochondrialny
MUTACJE MITOCHONDRIALNEGO rybosomalny RNA
DNA POWODUJĄ PEWNE MIOPATIE
Koduje 22 molekuły mitochondrialnego tRNA
ł SCHORZENIA NEUROLOGICZNE
Jego kod genetyczny różni się nieco od kodu
Mitochondria ludzkie zawierają 2—10 kopii standardowego:
niewielkich pierścieniowych dwuniciowych mo- UGA (standardowy kodon stopu) jest czytany
jako Trp
lekuł DNA, które składają się na ok. 1% AGA i AGG (standardowe kodony dla Arg) są
całkowitego DNA w komórce (ryc. 64-6 i tab. czytane jako kodony stopu
64-3). Istotną cechą ludzkiego mitochondrial-
Zawiera bardzo niewiele sekwencji nie tłumaczo-
nego (mt) DNA jest to, że jest ono dziedziczone
nych
na drodze matczynej, niemendlowskiej dziedzicz-
ności, ponieważ wszystkie mitochondria są do- Wysoka częstotliwość mutacji (5-10 razy większa
starczane przez jajo w czasie tworzenia zygoty. niż w DNA jądrowym)
Stąd przy chorobach powstałych w wyniku Porównania sekwencji mtDNA dostarczają dowo-
mutacji mtDNA, chora matka teoretycznie po- dów O ewolucyjnym pochodzeniu naczelnych i in-
winna przekazać chorobę wszystkim dzieciom, nych gatunków
ale tylko córki będą dalej przenosiły chorobę. * Według: Harding A.E.: Neurological disease
Jednakże, w niektórych przypadkach (p. niżej) and mitochondrial genes; Trends ^
14:132
896 / ROZDZIAŁ 64
grupa składa się z miopatii mitochondrialnych, Tabela 64-5. Testy laboratoryjne służące do roz-
charakteryzujących się obecnością mitochond- poznawania chorób powodowanych przez mutacje
riów o nienormalnym kształcie i wymiarach mtDNA
w mięśniach szkieletowych. Te nienormalne Obecność czerwonych kosmatych włókien w prób-
mitochondria powodują, że włókna mięśniowe kach pobranych z mięśni (nie w przypadku LHON*)
przybierają postać kosmatych czerwonych włó- Badania różnych enzymów łańcucha oddechowe-
kien (ragged red fibers), które można wykryć go
przy biopsji mięśni barwionych metodą Gomo-
riego lub innymi technikami. Pierwsze 4 jedno- Analiza mtDNA (np. z mięśni i, w niektórych
stki chorobowe, wymienione w tabeli 64-4 są przypadkach, 2 ieukocytów)
przykładami miopatii mitochondrialnych, dziedziczna wzrokowa neuropatia
W miopatii ocznej (ocular miopathy) głównie
dotknięte są mięśnie odpowiedzialne za ruchy Wiele dalszych punktów dotyczących chorób
oczu; powoduje to postępującą zewnętrzną oftal- wynikających z mutacji mtDNA zasługuje na
moplegię (progressive external ophthalmople- skomentowanie. %(
gia, POE), która również występuje, wraz z in- DNA u pacjentów cierpiących na te cho
inymi nieprawidłowościami, w zespole Kearnsa- roby może się składać z mieszaniny zmutowa-
Sayre'a. Padaczka mioklonafna z kosmatymi nego i normalnego DNA (heteroplazmia) lub
'czerwonymi włóknami (myoclonus epilepsy with całkowicie zmutowanego DNA (homo plazm i a)
tfSgged red fibers, MERRF) i encefa I opatia Ilość zmutowanego DNA w zasadzie jest skore
fftitochondrialna z kwasicą mleczanową i epizo- lowana ze stopniem choroby.
dami udaropodobnymi (mitochondrial encepha- Większość polipeptydów mitochondrial
lomyopathy with lactacidosis and stroke-like nych (~54/67) jest kodowanych przez geny
episodes, MELAS) mogą być klasyfikowane jądrowe i wobec tego mutacje tych ostatnich
jako encefalomiopatie mitochondrialne, ponie- *LHO mogą również zaburzać strukturę i
waż w ich przebiegu mózg jest zazwyczaj rów- N Lebera funkcje
nież poważnie dotknięty. Dwa inne schorzenia mitocłiondriów. Przy pewnych
wymienione w tab. 64-4, dziedziczna wzrokowa schorzeniach
neuropatia Lebera (Leber's hereditary optic myo- (np. LHON) oddziaływania między genami
pathy, LHON) i macierzyńskie pigmentowe jądrowymi i mitochondrialnymi mogą być waż
zapalenie siatkówki (maternal retinitis pigmen- ne dla określenia fenotypu.
tosa) są chorobami wynikającymi z mutacji W jaki sposób mutacje mitochondrialne
mtDNA, ale nie są miopatiami mitochondrial- powodują swoiste efekty tkankowe? Na przy
nymi, ponieważ uszkodzenia niekoniecznie do- kład, dlaczego nerw wzrokowy jest tak wybiór
tyczą mięśni. czo dotykany przez LHON? Prawdopodobnie
U wielu pacjentów z POE (łącznie z cier- odpowiedź kryje się w charakterystyce fizjo
piącymi na zespół Kearnsa-Sayre'a) stwierdzo- logicznej zaatakowanej tkanki; można podej
no detecje w mtDNA; u pacjentów z zespołem rzewać, że aktywność reduktazy NADH-koen-
Kearnsa-Sayre'a stwierdzono również duplika- zymu Q (która jest zaburzona w LHON) jest
cje (podwojenia). Stopień delecji często był szczególnie ważna właśnie dla tkanki nerwu
skorelowany z natężeniem POE. Delecje te wzrokowego. Co ciekawe, przewlekłe podawa
wydają się powstawać w czasie oogenezy i stąd nie nie azydku sodowego (który hamuje oksydazę
są dziedziczone po matce. Co więcej, nie muszą cytochromu c u pewnych ssaków wywołuje
one występować we wszystkich komórkach, np. neuropatię podobną do LHON.
może ich nie być w leukocytach. Z drugiej Przypuszczano, że anomalie mtDNA wy
strony, pacjenci z zespołami MERRF, MELAS, stępują u pewnych pacjentów z chorobą Parkin-
LHON i z rodzinnym przenoszonym przez sona i mogą przyczyniać się do starzenia.
matkę pigmentowym zapaleniem siatkówki wy-
kazują specyficzne mutacje punktowe (tab. 64--
4). W odróżnieniu od delecji, takie mutacje
punktowe są zwykle dziedziczone od matki.
Testy laboratoryjne wykorzystywane w rozpo-
znawaniu chorób spowodowanych mutacjami
mtDNA są wymienione w tab. 64-5.
'•i
898 / ROZDZIAŁ 64
Tabela 64- Niektóre cechy molekularne trzech chorób spowodowanych amplifikacją trypletową
6.
Choroba" Lokalizacja na Gen" Zwielokrot - Liczba try płotów Liczba
chromosomie niany tryplet u osób normal - trypietów
nych związanych z
chorobą
SMBA Xq 11-12 AR CAG 11-31 40-52
Zespół łamli - Xq27 FMR-1 CGG 5-54 5- >200
wego X 19q13.2-13.3
DM MT-PK GCT 30 >100
"Według: Caskey i wsp.: Triplet repeat mutations in human diseases; Science 1992, 256, 784 "SBMA
— rdzeniowo-opuszkowa atrolia mięśniowa; DM — dystrofia miotoniczna; AR — receptor
androgenowy, MT-PK — miotoninowa kinaza białek
sumowane w tab. 64-6. Wszystkie powtórzenia na jest tylko jedną z przyczyn parkinsonizmu
trypletowe występujące w tych schorzeniach są (patrz niżej).
bogate w CG i silnie polimorficzne u osobników Główną cechą patologiczną choroby Parkin-
normalnych. Fenotypowo osobnicy normalni sona jest degeneracja pigmentowanych komórek
będący heterozy go turni pod względem tych cho- w istocie czarnej. W warunkach fizjologicznych
rób wykazują allele premutacyjne, w których komórki te syntetyzują dopaminę i wykorzys-
ilość powtórzeń jest znamiennie większa niż tują ją jako neurotransmiter, i stąd nazywane są
u osób zdrowych, ale mniejsza niż u chorych. komórkami dopaminergicznymi. Neurony do-
Użycie odpowiednich technik biologii mole- paminergiczne znajdują się w różnych obsza-
kularnej (np. Southern blotting, łańcuchowa rach mózgu, w tym w strukturach nigrostriatal-
reakcja polimerazy [PCR], hybrydyzacja i son- nych, mezolimbicznych, mezokortykalnych
dy dla wykrycia zwielokrotnionych sekwencji) i guzowo-przysadkowych.
ułatwia diagnozowanie tych chorób i zastąpi Rycina 64-7 ilustruje całość procesu, w któ-
techniki cytogenetyczne i inne stosowane do- rym dopamina bierze udział jako neurotransmi-
tycficzas. To poprawi diagnostykę prenatalną ter. Podobnie jak w przypadku acetylocholiny
oraz identyfikację bezobjawowych nosicieli, któ- można go wygodnie podzielić na 6 etapów.
rzy mogą przenosić choroby na swoje potom- Podobny proces jest włączony w działanie in-
stwo. nych neurotransmiterów (np. noradrenaliny
Mechanizmy zaangażowane w zwielokratnia- i adrenaliny), chociaż czasami niektóre etapy
nie trypietów są obecnie intensywnie badane. istotnie się różnią.
Poszukiwania komputerowe wykazały, że po- L Synteza dopaminy, rozpoczynająca się od
wtarzania trypletów są całkiem częste w geno- tyrozyny, obejmuje kilka reakcji enzymatycz-
mie ludzkim. Jest więc zupełnie możliwe, że ten nych. Reakcją ograniczającą szybkość syntezy
nowy typ mutacji okaże się przyczyną jeszcze jest reakcja katalizowana przez hydroksylazę
innych chorób. tyrozynową.
2. Magazynowanie dopaminy w pęcherzy
kach synaptycznych jest następnym etapem.
OBJAWY CHOROBY PARKINSONA Wnikanie do nich dopaminy jest napędzane
ODZWIERCIEDLAJĄ DEFICYT przez gradient pH powstały w wyniku obecno
DOPAMINY W ISTOCIE CZARNEJ I ści pewnego białka, występującego w błonie
CIELE PRĄŻKOWANYM pęcherzyka i pompującego protony do jego
wnętrza kosztem energii uzyskiwanej z ATP.
Choroba Parkinsona charakteryzuje się drże- Uwalnianie dopaminy jest związane z eg-
niami, bradykinezją (spowolnieniem i ubogoś- zocytozą. Mechanizm jest podobny do mechaniz
cią ruchów), sztywnością i niestabilnością po- mu opisanego dla acetylocholiny.
stawy. Pojawia się rzadko przed 40 rż. Ocenia Wiązanie dopaminy do receptorów post-
się, że cierpi na nią 1% osób powyżej 50 rż., synaptycznych jest następnym etapem. Amina
a w Stanach Zjednoczonych jest nią dotkniętych dochodzi do receptora dyfundując przez szczeli
ponad milion łudzi. Omówiony zespól objawów nę synaptyczną. Jak opiszemy później w tym
nazywamy parkinsonizmem. choroba Parkinso- rozdziale, istnieje co najmniej 5 klas receptorów
900 / ROZDZIAŁ 64
L-OOPA
\/*
aromatycznych X
aminokwasów
Produkty
utleniania
dopaminy
Antagoniści
receptora
do parni
nowego
Ryc. 64-7. Schematyczny diagram przedstawiający uwalnianie dopaminy z neuronu w istocie czarnej
i pokazujący miejsca działania leków, które łagodzą lub wywołują parkinsonizm. Sześć etapów wymienio-
nych w tekście jest umieszczonych na rycinie, ale nie numerowanych. Pokazano również miejsca działania
leków używanych w leczeniu parkinsonizmu (L-dopa, deprenil, amantadyna i agoniści receptora
dopaminowego, np. bromokryptyna). Ogólnie leki te zwiększają miejscowe stężenie dopaminy, przeciw-
działając skutkom jej małego stężenia w parkinsonizmie. Pokazane są również miejsca działania niektórych
leków, które indukują parkinsonizm, zmniejszając stężenie dopaminy lub rywalizując z nią (rezerpina
i antagoniści receptora dopaminergjcznego, tacy jak liczne neuroleptyki). (Według: Sweeney P.: New
concepts in Parkinson's disease; Hosp, Pract. (April) 1991, 26, 84, za zezwoleniem).
dopaminowych. Powodują one swoje efekty sokiej aktywności, używającego ATP, obecnego
działając pobudzająco lub hamująco na cyklazę w błonie pre synaptycznej. Odzyskana tak dopa-
adenyjanową lub, przynajmniej w jednym wy- mina może być z powrotem inkorporowana do
padku, działając na inny system wtórnych prze- pęcherzyków synaptycznych i ponownie użyta
kaźników (tj. na fbsfolipazę C i cykl polifos- jako neurotransmiter.
foinozytydów). 6. Rozkład dopaminy może zachodzić bądź
5. Wychwyt zwrotny dopaminy (ryc. 64-7) w szczdinie synaptycznej, bądź, po wychwycie
zachodzi w wyniku działania transportera o wy- zwrotnym, wewnątrz zakończenia presynapty-
PODŁOŻE BIOCHEMICZNE CHORÓB NEUROPSYCHIATRYCZNYCH / 901
cznego. Monoaminooksydaza B (MAO-B) znaj- kuracji. Jak pokazano na ryc. 64-7, rezerpina
duje się *na zewnętrznej błonie mitochondriów obniża stężenie dopaminy przez hamowanie
w zakończeniu presynaptycznym, a także magazynowania dopaminy w zakończeniach
w szczelinie synaptycznej. MAO-B i MAO-A presynaptycznych, a wiele neuroleptyków blo-
różnią się od siebie preferencją do różnych kuje receptor dopaminowy. Niezwykła pochod-
substratów oraz wrażliwością na różne inhibito- na aminokwasowa, p-N-inetylaniino-1 .-alanina
ry. Oba enzymy mogą działać na dopaminę (BMAA), obecna w nasionach sagowców, może
tworząc 3,4-dihydroksyfenyIoacetaldehyd powodować parkinsonizm i może być odpowie-
(DOPAC), ten zaś jest dalej konwertowany do dzialna za częste występowanie tej choroby na
kwasu homo w anilinowego (HVA) działaniem wyspie Guam, której wielu mieszkańców używa
katecholo-O-metylotransferazy (COMT) (p. nasion sagowca jako codziennego pożywienia.
ryc. 50-3). Fakt ten ma istotne znaczenie dla BMAA jest więc neurotoksyną. W ostatnich
badań nad schizofrenią, gdyż poziom kwasu latach szczególnie zainteresowano się 1-
homowanilinowego w ptynie mózgowo-- metylo--4-fenylo-1,3,4,6-terrahydropirydyną
rdzeniowym może być wykorzystany do śle- (MPTP) jako przyczyną ostrego
dzenia metabolizmu dopaminy w mózgu. De- parkinsonizmu u narkomanów stosujących
prenil działa jako inhibitor MAO-B, podczas narkotyki dożylnie. Związek ten jest
gdy klorgilina jest swoistym inhibitorem en- produktem ubocznym przy syntezie
zymu typu A. Rycina 64-7 ukazuje również meperydyny („heroiny ulicznej") i skaża
miejsca działania wielu leków używanych w te- preparaty meperydyny syntetyzowane niele-
rapii parkinsonizmu i wielu (patrz niżej) powo- galnie. MPTP jest zmieniana przez monoami-
dujących parkinsonizm jako niepożądany efekt nooksydazę typu B do jonu l-metylo-4-fenylo--
uboczny; każdy z 6 etapów omówionych po- pirydoni o nowego (MPP+), który jest właści-
wyżej może być punktem działania różnych wym czynnikiem neurotoksycznym. MPP+ jest
leków. pobierany przez system wychwytu zwrotnego
Proces degeneracyjny, o którym tu mowa, dopaminy komórek dopaminergicznych istoty
powoduje znaczny spadek syntezy dopaminy czarnej i powoduje ich uszkodzenia. Ze względu
i wynikający stąd spadek jej poziomu w istocie na swoją naturę wolnego rodnika MPP+ może
czarnej i ciele prążkowanym (jądro ogoniaste powodować uszkodzenia oksydacyjne (p. rozdz.
i skorupa). Obniżenie poziomu dopaminy pod- 63). Na dodatek sama dopamina może być też
nosi stosunek acetylocholina/dopamina w ko- utleniana do potencjalnie szkodliwych rodni-
mórkach systemu nigrostriatalnego, ponieważ ków. Wiedza zdobyta w badaniach tych neuro-
poziomy acetyl och oliny nie są tak silnie naru- toksyn skłania do pytania, jak wiele neurotok-
szone. Tak powstała nierównowaga wnosi istot- syn może współuczestniczyć w wywoływaniu
ny wkład w różne zaburzenia motoryczne ob- choroby Parkinsona.
serwowane w chorobie Parkinsona,
Nie jest jasne, dlaczego komórki dopaminer- L-Dopa przechodzi przez barierę krew-
giczne w istocie czarnej ulegają zniszczeniu. Nie mózg i jest przekształcana w mózgu w
ma dowodu na istotny czynnik genetyczny dopaminę; to stanowi podstawę
w chorobie Parkinsona. Po części uszkodzenia terapii substytucyjnej w chorobie
komórek mogą odzwierciedlać proces starzenia, Parkinsona
ponieważ istota czarna traci ok. 13% swoich Kiedy w latach 60 okazało się, że w parkin-
komórek w ciągu każdego dziesięciolecia, po- sonizmie poziomy dopaminy w systemie nigros-
cząwszy od 25 rż. Ocenia się, że objawy choroby triatalnym są obniżone, rozpoczęła się nowa era
Parkinsona pojawiają się wówczas, kiedy po- leczenia choroby Parkinsona. Wyróżnia się
ziom dopaminy w systemie nigrostriatalnym 3 różne sposoby leczenia.
spadnie o 80%. Zakażenia wirusowe mogą Terapia antycholintrgjczna była głównym
powodować parkinsonizm, ale dzisiaj sądzi się, leczeniem zanim nie zdobyto wiedzy dotyczącej
że jest to przyczyna stosunkowo mało ważna. niskiego poziomu dopaminy, a do dziś dnia jest
Mn2+ powodował parkinsonizm u górników stosowana przy leczeniu pewnych pacjentów.
narażonych na wysokie poziomy tego metalu. Podawanie prekursorów dopaminy przy
Leki (np. rezerpina lub neuroleptyki-antypsy- wraca poziom dopaminy do prawie normal
chotyki) są ważnymi przyczynami parkinsoniz- nego. Sama dopamina nie przechodzi przez barie
mu, który może się cofnąć przy zaniechaniu rę krew-mózg i wobec tego nie może być efek
tywnie używana. Lekiem z wyboru jest L-dopa
902 / ROZDZIAŁ 64
(L- 3,4-di hydroksy fenyl o alanina), która prze- mieć działanie neuroprotekcyjne, zmniejszając
chodzi przez barierę krew-mózg i następnie jest zniszczenia komórki spowodowane uszkodze-
przekształcana w dopamine przez enzym dopa-- niem oksydacyjnym. Zgodnie z tym, próby
dekarboksyłazę (zwany także dekarboksylazą kliniczne wykazały, że deprenil opóźnia wy-
aromatycznych aminokwasów; ryc. 64-7). Wię- stępowanie inwalidztwa w przebiegu choroby
kszość podawanej L-dopa jest jednakże Hekar- Parkinsona. Deprenil hamuje MAO-B (ryc.
boksylowana w tkankach obwodowych i tylko 64-7) hamując w ten sposób degradację dopami-
ok. 1% podanej dawki dochodzi do mózgu. Nie ny i zwiększając jej stężenie. Obecnie prowadzi
można stosować wyższych dawek L-dopa, po- się próby kliniczne z zastosowaniem Ćleprenilu
nieważ powodują one ciężkie nudności i wymio- i witaminy E (a-tokoferolu), użytej jako przeciw-
ty. Rozwiązaniem jest podawanie L-dopa wraz utleniaeza.
z karbidopą, związkiem hamującym aktywność Chirurgiczne sposoby leczenia choroby Par-
obwodowej dopadekarboksylazy, ale nie prze- kinsona obejmują podawanie zmielonych auto-
chodzącym przez barierę krew-mózg i wobec przeszczepów nadnerczowych do jądra ogonias-
tego nie hamującym przekształcenia L-dopa tego lub skorupy; rdzeń nadnercza syntetyzuje
w dopamine w mózgu. Dieta wysoko białkowa różne katecholaminy, między nimi i dopaminę.
dostarcza aminokwasów, które współzawodni- Bada się również implantacje tkanek płodowych,
czą z L-dopa o wychwyt przez komórki błony zawierających embrionalne komórki nigralne.
śluzowej jelita; dieta niskobiałkowa osłabia ten Skuteczność tych dwóch sposobów może być
efekt. L-dopa stalą się podstawą leczenia pac- mniejsza niż na to wskazywały początkowe
jentów z chorobą Parkinsona od czasu jej wyniki. Inną metodą jest wstrzykiwanie flbro-
wprowadzenia w latach 60. Obecnie rozpoz- blastów zmodyfikowanych genetycznie tak,
nanie choroby Parkinsona wymaga wykazania że produkują duże ilości hydroksylazy tyro-
korzystnej odpowiedzi na L-dopa, podczas gdy zyno wej, enzymu regulującego szybkość syjitezy
wielu pacjentów z innymi rodzajami parkin- na drodze metabolicznej prowadzącej do dopa-
sonizmu nie bardzo reaguje na ten lek. Jednakże miny.
po upływie ok. 5 lat efekty L-dopa słabną
i konieczna jest terapia alternatywna.
3. Agoniści receptora dop amin owego po po- ODKŁADANIE SIĘ BIAŁKA
daniu naśladują efekty dopaminy (ryc. 64-7). AMYLOIDOWEGO fi JEST ZWIĄZANE
Korzystne efekty uzyskiwano po bromokryp- Z WYSTĘPOWANIEM PEWNYCH
tynie. PRZYPADKÓW CHOROBY
ALZHEIMERA
Inne leki mogą być użyteczne
w leczeniu choroby Parkinsona, jeżeli Choroba Alzheimera jest nieuleczalnym
wpływają na metabolizm dopaminy lub schorzeniem neuropsychiatrycznym, w którym
wywierają działanie ochronne następuje postępujące uszkodzenie funkcji po-
na tkankę nerwową znawczych, czemu zwykle towarzyszą zaburze-
Nasza wiedza o obniżeniu poziomu dopami- nia afektu i zachowania. Około 2 młn ludzi
ny oraz o mechanizmie uszkadzania istoty czar- w USA cierpi na chorobę Alzheimera, a jej
nej przez neurotoksyny umożliwiła wprowadze- częstość występowania zapewne będzie się zwię-
nie dalszych leków do leczenia choroby Parkin- kszać, ponieważ coraz więcej ludzi żyje dłużej.
sona. Lek przeciw wirusowy amantadyna powo- Niektóre przypadki wydają się mieć przyczyny
duje uwalnianie dopaminy z presynaptycznych rodzinne (genetyczne), ale większość jest spora-
zakończeń neuronów dopaminergicznych, dyczna. Choroba Alzheimera jest najczęstszą
zwiększając w ten sposób stężenie neurotrans- przyczyną otępienia (demencji), które można
mitera w szczelinie synaptycznej (ryc. 64-7). zdefiniować jako postępujący spadek sprawno-
Mazindol hamuje wychwyt dopaminy, w ten ści intelektualnej powstały z przyczyn organicz-
sposób również zwiększając stężenie dopaminy nych, który w istotny sposób zaburza aktyw-
przy błonie post synaptycznej. Dużym zaintere- ność osobniczą. Choroba Alzaheimera kładzie
sowaniem cieszy się obecnie deprenil (selegili- się olbrzymim ciężarem na rodzinę chorego i na
na). Jego wcześniejsze podawanie zapobiega system opieki zdrowotnej ponieważ, wcześniej
rozwijaniu się parkinsonizmu u zwierząt po czy później, większość pacjentów nie potrafi
podaniu MPTP, co sugeruje, że deprenil może zadbać o siebie. Koszty ekonomiczne choroby
PODŁOŻE BIOCHEMICZNE CHORÓB NEUROPSYCHIATRYCZNYCH / 903
Fakt, że choroba pojawia się w rodzinie, nie wczesnych latach 50. do leczenia różnych psy-
musi koniecznie oznaczać, że ma ona podłoże choz, w tym schizofrenii. Zaobserwowano wó-
genetyczne. Na przykład zła interakcja psycho- wczas, że wielu schizofreników leczonych neu-
logiczna między członkami rodziny może do- roleptykami zapada na parkinsonizm. To suge-
prowadzić do wytworzenia anormalnych wzor- rowało, że neuroleptyki działają obniżając po-
ców zachowania. Najlepszym rozwiązaniem ziom dopaminy (p. omówienie choroby Parkin-
tych problemów przez analizę sprzężeniową jest sona). Obserwację tę i inne odkrycia potwier-
znalezienie i dogłębne przeanalizowanie dużych dzające udział dopaminy w schizofrenii pod-
rodzin wielopokoleniowych, u których występuje sumowuje tab. 64-8. Oryginalna hipoteza do-
wspólny defekt genetyczny i podobne objawy. W
przypadku schizofrenii, dopóki nie ustali się
jasnych sprzężeń, prawdopodobnie wybierze się Tabela 64-8. Obserwacje popierające dopamino-
do badań i przeanalizuje wiele genów-kandyda- wą hipotezę schizofrenii*
tów (np. kodujących receptory dopaminowe Leki neuroieptyczne (antypsychotyki) często wy-
i enzymy uczestniczące w metabolizmie kate- wołują parkinsonizm, co sugeruje, że obniżają po-
cholamin), w poszukiwaniu mutacji mogących ziom dopaminy
odgrywać rolę w tej chorobie. Pierwotnym działaniem neuroleptyków zdaje się
być obniżenie aktywności dopaminowej w mezo-
W mózgu schizofreników można limbicznych neuronach dopaminowych
wykazać anomalie strukturalne Liczne inne leki {np. L-dopa, amfetamina) wpływa-
prawdopodobnie o naturze rozwojowej jące na metaboli2im dopaminy (dopaminomimety-
Anomalie strukturalne w środkowym płacie ki) wywołują oznaki i objawy schizofrenii
czołowym (zawój przyhipokampalny, hipo- Przewlekłe podawanie neuroleptyków prowadzi do
kamp i ciało migdałowate) zaobserwowano spadku poziomu kwasu homowanilinowegow pły-
w mózgach wielu schizofreników. Obszary te są nie mózgowo-rdzeniowym, co ogólnie jest skorelo-
zaangażowane w scalanie i obróbkę informacji wane z pozytywną odpowiedzią na leczenie
płynących z kory asocjacyjnej. Tak na przykład Siła działania antypsychotycznego większości neu-
występowanie zmienionej orientacji komórek roleptyków jest skorelowana z siłą ich wiązania do
piramidalnych hipokampa może odzwiercied- receptorów D2
lać wadliwy wzorzec migracji neuronów. Praw- Analiza próbek pobranych pośmiertnie i użycie
dopodobnie obserwowane zjawisko jest wyni- przyżyciowe tomografii komputerowej wskazuje,
kiem anomalii genetycznej, która dotyczy cząs- że gęstość receptorów D2 w mózgu schizofreników
teczek biorących udział w migracji lub adhezji jest podniesiona
komórek. Z kolei zmieniona orientacja komó-
Objawy negatywne schizofrenii mogą być żwiąza-
rek może, jako efekt wtórny, zaburzać różne ne z niską aktywnością dopaminowa w korze
parametry neurochemięgne. Przypuszczenie, że przedczotowej
mózgi wielu schizofreników wykazują anomalie
strukturalne podkreśla fakt częstego występo- * Według: Seeman P.; Dopamine receptors and
wania powiększenia komór, chociaż stopień tego the dopamine hypothests of schizophrenia; Synap-
sę 19877, 1:133 i Davis K.L i wsp.: Dopamine in
powiększenia często nie jest na tyle znaczny, aby schizophrenia: A review and reconceptualization;
stanowił cechę diagnostyczną. Am. J. Psychiatr. 1991, 148:144
cano na kwas homowanilinowy, główny metabo- Tabela 64-9. Niektóre właściwości receptorów
lit dopaminy u człowieka. Zwiększenie stężenia dopaminowych. Często donosi się o nowych rece-
tego metabolitu obserwowano w płynie móz- ptorach, izolowanych z użyciem odpowiednich
gowo-rdzeniowym pacjentów cierpiących na sond i bibliotek genomowych lub cDNA*
schizofrenię, a jego ilość zmniejszała się gdy Istnieje co najmniej 5 różnych większych klas (D1-
pacjent reagował na terapię lekami. Tu jednak D5),z pod typami tworzonymi przez alternatywne
również obserwowano znaczny rozrzut wyni- rozcięcia
ków. Są to białka błonowe; przynajmniej niektóre z nich
3. Pomiary receptorów dopaminowych (D). są glikozyiowane
Najbardziej stałym wynikiem była obserwacja, Większość ma 7 domen przezbłonowych i pętle
że ilość receptorów D2 (p. niżej) wydaje się być w cytoplazmie
zwiększona w mózgu schizofreników, zwłaszcza
Większość jest sprzężonych z białkami G
u tych, którzy jeszcze nie byli traktowani leka-
mi. Co więcej, badania wykazały, że siła działa- Niektóre są pozytywnie sprzężone z cyklaza. adeny-
nia antjpsychotycznego większości głównych lanową (np. Dl), co najmniej jeden (D2) jest
sprzężony negatywnie
neuroleptyków jest skorelowana z ich zdolnoś-
cią do rywalizacji z dopaminą in vitro o receptory Co najmniej jeden podtyp. (wywodzący się z recep-
D2. Powodami rozrzutów omówionych wyżej tora Dl) jest sprzężony Fiosfolipazą C
wyników może po części być używanie tkanek Przynajmniej niektóre podtypy są regulowane
pobranych pośmiertnie oraz fakt, że większość w drodze fosforylacji
schizofreników jest leczonych neuroleptykami, Dla wielu neuroleptyków siła ich powinowactwa
które same przez się (tzn. niezależnie od schizo- do receptora D2 odpowiada ich sile w leczeniu
frenii) mogą zmieniać poziom różnych recep- schizofrenii
torów j enzymów w mózgu. Różne receptory wykazują odmienne rozmieszcze-
Wyniki uzyskane z receptorami D2 zognis- nie anatomiczne
kowały zainteresowanie na receptorach dopami-
Receptor D4 wiąże nietypowy neuroleptyk kiozapi-
nowych. Głównie dzięki klonowaniu genów
nę z powinowactwem 10 razy większym niz recep-
wyróżniono do dziś 5 klas tych receptorów {tab. tor D2
64-9). Wszystkie one są białkami przezbłono-
wymi, co najmniej niektóre są glikoproteinami Odkryto 5 różnych podtypów receptora D4. Jest to
i większość z nich jest związana z białkami G. pierwszy przedstawiciel rodziny receptorów kate-
cholaminowych wykazujący zmienność polimor-
Receptory D2, D3 i D4 wydają się być wzajem- ficzną w populacji ludzkiej
nie podobne. Poza znaczeniem receptora D2
omówionym powyżej, najciekawszym odkry- * Według: Strange P.G.: Interesting times for
ciem było, że receptor D4 wykazuje 5 polimor- dopaminereceptors; TrendsNeurosci. 1991,14:
ficznych wariantów. Jest to pierwszy z rodziny 43 i iversen L: Which D4 do you have? Naturę
receptorów katecholaminowych, który wykazał 1992, 358, 109
zmienność polimorficzną w populacji ludzkiej.
Głównym pytaniem jest, czy może istnieć kore- a w innych niska. Pogląd ten podtrzymują
lacja między jednym z tych wariantów a podat- obserwacje, że w korze przedczołowej schizo-
nością na schizofrenię lub na działanie leków? freników można obserwować obniżoną aktyw-
Już obecnie wiadomo, że nietypowy neurolep- ność dopaminergiczną, prawdopodobnie skore-
tyk klozapina (która nie powoduje parkinsoniz- lowaną z negatywnymi objawami tego schorze-
mu ani późnych dyskinez, poważnych niepożą- nia. Inne badania wykazują, że jeśli neurony
danych elektów ubocznych większości neuro- dopaminowe kory przedczołowej w warunkach
leptyków) wykazuje dziesięciokrotnie większe fizjologicznych normalnie hamują aktywność
powinowactwo do receptora D4 niż do D2. podkorowych neuronów dopaminowych, ob-
Ze względu na pewne niespójności wyników niżenie poziomu dopaminy w korze przedczoło-
omówionych powyżej, oryginalna hipoteza do- wej może doprowadzić do zwiększenia aktyw-
paminowa została przeformułowana tak, że ności podkorowych neuronów dopaminowych.
postuluje ona nieprawidłową, choć niekoniecz- Należy również pamiętać, że inne neurotrans-
nie nadmierną aktywność dopaminergiczną w mitery mogą także odgrywać rolę w schizofrenii,
schizofrenii. W niektórych obszarach mózgu albo same przez się, albo przez interakcję z sys-
aktywność dopaminergiczna może być wysoka, temem dopaminergicznym.
908 / ROZDZIAŁ 64
są zasadniczymi cechami choroby Alzheimera. the pathogenesis of schizophrenia. Fed Am Soc Exp
Hipoteza kaskady amyloidowej zakłada, źe BiolJ 1992;6:24f3. Gusella JF: Huntington's disease.
odkładanie białka amyloidowego % pochodzą- Chapter 3 in: Advances
cego z białka prekursorowego amyloidu, jest in Human Genetks, Vol 20. Harris H, Hirschhorn
K (edttors). Plenum Press, 1991. Hardy JA, Higgjns
procesem zapoczątkowującym chorobę, i że GA: Alzheimer's disease: The amylo-
białko amyloidowe |ł lub jego fragmenty mają id cascade hypotheśs. Science 1992; 25&184.
właściwości neurotoksyczne, prowadzące do Hoffinan M: Unraveliing the genetics of fragHe X syn-
powstawania splątków neurofilamentów i in- drome. Science J991;252:100. Horn JP: The heroic age
nych objawów. U niektórych pacjentów z cho- of neurophysiology. Hosp Pract
robą Alzheimera wykryto mutacje genów kodu- (My) 1992;27:65. [Pierwszy z serii 6 artykułów na
jących białko prekursorowe amyloidu. Potrzeb- temat podstaw fizjologicznych zaburzeń przekaznict-
wa nerwowo-mięśniowego.] Humphries P, Kenna P,
ne są jednak dalsze dowody, aby ocenić po-
Farear GJ: On the molecular
prawność tej hipotezy. genetics of retinitis pigmeniosa. Science 1992:256:804,
Wprowadzenie leków neuroleptycznych do Iversen L; Which D4 do you have? Naturę 1992;3Sa-!09.
Jęczenia psychoz doprowadziło do zdobycia Kandel ER, Schwartz JH, Jessell TM: Prmcipłes ofNeural
dowodów wskazujących na rolę dopaminy Science, 3rd ed. Elsevier, 1991. Kapłan HI, Sadock
w powodowaniu schizofrenii. Liczne informacje BJ ^editors): Comprehensive Text-
popierają ten pogląd, ale dopaminowa hipoteza book of Psychiatry. 5thM. Vol 1. Wiltiams & Wilkins,
schizofrenii pozostaje na razie nie dowiedziona. 1989. Levitan IB, Kaczmarek LK: The Neuron:
Celt and
Klonowanie receptorów dopaminowych do- Mokcular Biohgy. Oxford Univ Press, 1991. Marun
prowadziło do wykrycia 5 klas receptorów, JB: Molecular genetic studies in the neuro-
wśród których podtyp EW ma wiele odmian psychiatric disorders. Trends Neurosci 1989;1Ł13O.
polimorficznych. Marx J: Alzheimer's debatę boils over. Science
1992;257:1336. Peariman AL, Collins RC:
Neurobiołogy of Disease.
PIŚMIENNICTWO Oxford Univ Press, 1990. Roberts L: Huntington's
gene: So near, yet so far. Science
1990;247:ó24. Seeman P: Dopamine receptors
Barnes DM: Troubles encountered in gene linkage land.
and the dopamine
Science 1989;243:313. [Dyskusja problemu trudności
hypolhesis of schizophienia. Synapsę 1987;1:133.
powtórzenia danych uzyskanych w pracach na temat
Stone R: Molecular „surgery" for brain tumors. Science
sprzężenia genetycznego 4 różnych chorób psychicz-
1992^56:1513. Strauge PG: Interesting times for
nych.]
dopamine receptors.
Cooper JR, Bioom FE, Roth RH. The Biochemkal Basis
Trends Neurosci 1991; 14:43. Sweeney PJ: New
of Neuropharrwcołogy, 6th ed. Oxford Univ Press,
concepts in Parkinson's disease. Hosp
1991.
Pract (Aprit) 1991:26:84. Van Tol HM et al:
Culver KW et ai: In vivo gene transfer wiih retroviral--
Multiple dopamine D4 receptor
producer oells for treatment of experimental brain
variants in the human population. Naturę
tumors. Science 1992; 256:1550.
1992^58:149. Wallace DC: Mitochoudrial DNA
Davis KL et al: Dopamine in schizophrenia: A review and
mutations and neuio-
reconceptualizauon. Am J Psychiatr 1991;]4ffcl474,
muscular disease. Trends Genet 1989;5S. Wright AF:
Ganong WF: Review of Medkai Physiology, 15th ed.
New insighfs into genetic cye disease. Trends
Apleton & Lange, 199J.
Genet 1992;&85. Zivin JA, Choi DW: Stroke
Goldman HH (editor): Reviev of Generał Psychiatry, 3rd
therapy. Sci Am (My)
ed. Appleton & Lange, 1992.
1991:265:56.
Goldstein M, Deutch AY: Dopaminergjc mechanisms in
1
Dodatek
czczo lub po posiłku), rodzaj spożytych pokar- śniadaniu (w porównaniu z wynikami uzys-
mów, leki oraz nasilenie wykonanego wysiłku kanymi na czczo*). Jeżeli krew pobrano 3—-4
fizycznego. godziny po obiedzie, wzrasta prawdopodobień-
Wartości „normalne" lub „referencyjne" za- stwo uzyskania wyników odbiegających od
leżne są od metody oznaczania danego parame- tych, jakie otrzymano w próbkach pobranych
tru, pracowni. wykonującej badanie oraz od na czczo, np. aktywność AspAT może być
warunków pobierania i przechowywania mate- wyższa o 31%, zaś dehydrogenazy mkczanowej
riahi biologicznego przeznaczonego do badań. mniejsza o 5%; mniejsze odchylenia dotyczą
Zakresy wartości prawidłowych powinny być innych składników krwi. Celem otrzymania
jasno podane przez poszczególne laboratoria. wartościowych wyników oznaczenia triglicery-
Jest to niezbędne dfa prawidłowej interpretacji dów w surowicy zachodzi konieczność wstrzy-
wyników badań laboratoryjnych. mania się od pokarmów przez 10—14 godzin
Interpretację wyniku należy zawsze prze- przed pobraniem krwi do badań.
prowadzić w kontekście ze stanem chorego, np. Pozycja ciała. U osoby przebywającej
małe stężenie może być spowodowane niedobo- w pozycji leżącej przez kilka godzin objętość
rem danej substancji, lub też jej rozcieńczeniem krążącego osocza jest o 12—15% wyższa niż
(np. małe stężenie sodu). Nieprawidłowe stęże- u osoby chodzącej lub stojącej przez około
nie określonej substancji we krwi może być godzinę. Z faktu tego^wynika, że wyniki ozna-
spowodowane chorobą lub podaniem leku. czeń biochemicznych wykonanych we krwi po-
I tak np. podwyższone stężenie kwasu moczo- branej u osób leżących przez około godzinę są
wego w surowicy może być spowodowane dną, około 10% niższe niż u osób chodzących.
lecz może być również wynikiem stosowania Pośrednie wyniki uzyskuje się, jeśli krew po-
hydrochlorotiazydu, lub leków przeciwnowo- brano od osób siedzących.
tworowych. Poleca się czytelnikowi zaznajo-
mienie się z listą leków wpływających na wynik Ważność testów laboratoryjnych*
testów chemicznych. Wartość kliniczna testu biochemicznego zale-
Na wynik testu chemicznego ma wpływ spo- ży od jego swoistości i czułości oraz od częstości
sób pobierania materiału biologicznego. Wśród występowania choroby w populacji, w której
przyczyn błędnych wyników wymienić należy: jest ten test wykonywany.
niedokładne zbieranie dobowego moczu, zmia- Czułość określa częstość występowania dodat-
ny stężenia określonej substancji w przypad- nich wyników danego testu u wszystkich osób
kowo zebranych próbkach moczu, hemolizę chorujących na tę samą chorobę. Test na fenylo-
krwi, dodanie do krwi niewłaściwego anty koa- ketonurię jest wysoce czuły, ponieważ wypada
gulantu lub użycie brudnego szkła lub zanieczy- on dodatnio u wszystkich chorych dotkniętych
szczonej aparatury. tym defektem (100% czułość). W odróżnieniu
Uwaga. W razie otrzymania nieprawidłowe- od testu na fenyloketonurię oznaczanie antyge-
go wyniku, najpierw należy wykluczyć wszyst- nu rakowo-płodowego (CEA) wykazuje małą
kie możliwe źródła błędu mogące warunkować czułość, wypada ono bowiem dodatnio tylko
taki wynik, a dopiero potem przystąpić do u 72% chorych z zaawansowanym rakiem jelita
leczenia opartego na prawidłowej interpretacji grubego, zaś zaledwie u 20% chorych z rakiem
danej aberracji biochemicznej. Medycyna labo- okrężnicy we wczesnym stadium. Czułość tes-
ratoryjna jest oddzielną specjalnością. Należy tów we wczesnych stadiach różnych chorób jest
zasięgnąć porady specjalistów tej dziedziny, jeśli na ogół mniejsza niż w stadiach, kiedy choroba
wynik badania biochemicznego jest albo nie- jest już w pełni rozwinięta.
zwykły albo wątpliwy.
Wpływ posiłków i pozycji ciała na * Ten akapit jest skróconą wersją artykułu napisa-
stężenia składników krwi. nego przez Krieg A.F., Gambino R., Galen R.S.: Why
Posiłki. Większość wartości „normalnych" are dinical laboratory tests perfonned? When are they
ustalono dla próbek pobranych na czczo, tj. valid. JAMA 1975, 233, 76. Przedruk z Journal of the
American Medical Association. Copyright 1975.
8—12 godzin po ostatnim posiłku. Zezwala się American Medical Association. Patrz również: Galen
jednak na picie wody z kilkoma wyjątkami. R.S., Gambino S.R.: Beyond Normality: The Predic-
Wyniki kilku testów chemicznych ulegają tive Value and Efficiency of Medical Diagnosis,
zmianie, jeśli krew pobrano 3—4 godziny po Wiley, 1975.
912 / DODATEK
ści wątroby stężenie amoniaku we krwi może Azot mocznikowy i mocznik, stężenie
być wysokie, szczególnie wtedy, kiedy spożycie we krwi, osoczu lub surowicy
białka jest wysokie lub doszło do krwawienia do Wartości prawidłowe: azot mocznikowy we
światła przewodu pokarmowego. krwi 2,9—8,9 mmol/I (8—25 mg/dl), mocznik
B. Interpretacja. Stężenie amoniaku we we krwi 3,5—9 mmoi/l (21 -53 mg/dl).
krwi jest wysokie u chorych z niewydolnością A. Informacja patofizjologiczna. Mo
wątroby ktb z zespoleniem portokawalnym, cznik, jako produkt końcowy przemiany biał
szczególnie wtedy, kiedy spożycie białka jest kowej, jest wydalany przez nerki. Stężenie mo
wysokie lub doszło do krwawienia do światła cznika w przesączu kłębuszkowym jest takie
przewodu pokarmowego. samo jak w osoczu krwi. Wchłanianie zwrotne
mocznika w kanalikach nerkowych jest odwrot
Amylaza nie proporcjonalne do ilości wypływającego
(aktywność w surowicy) moczu. Ten fakt sprawia, że mocznik jest mniej
Wartości prawidłowe mogą się wahać w zale- użytecznym wskaźnikiem przesączania kłębusz-
żności od metody oznaczania enzymu. Wahają kowego od kreatyniny, która nie ulega reabsor-
się od 0,8 do 3,2 IU/1 (80—180 jednostek pcji w kanalikach nerkowych. Stężenie azotu
Somogyi/dl). Jedna jednostka Somogyi odpo- mocznikowego we krwi jest proporcjonalne do
wiada ilości enzymu, pod wpływem której po- ilości spożytego białka i odwrotnie proporcjo
wstaje 1 mg cukru redukującego z rozpadu nalne do jego wydalania z moczem.
skrobi przy pH 7,2. B. Interpretacja
A. Informacja patofizjologiczna. W wa 1. Wzrost stężenia azotu mocznikowego
runkach fizjologicznych w surowicy krwi obec stwierdza się:
ne są tylko niewielkie ilości amylazy ślinowej a. w niewydolności nerek spowodowanej
i trzustkowej o masie cząsteczkowej ok. 50000. ostrym lub przewlekłym stanem zapalnym,
W stanach zapalnych trzustki lub przy zamknię ostrą niezapalną niewydolnością (martwica ka
ciu światła dróg trzustkowych znaczne ilości nalików nerkowych) lub obstrukcją dróg mo
enzymu dostają się do krwi, skąd wydalane są czowych.
przez nerki, b. w stanach wzmożonej przemiany azoto
B. Interpretacja wej, której towarzyszy spadek ukrwienia i nie
Podwyższoną aktywność amylazy wydolność wydalnicza nerek (stany odwodnie
stwierdza się w ostrym zapaleniu i w cystach nia, krwawienia do światła przewodu pokar
rzekomych trzustki, przy zamknięciu przewo mowego — w tym ostatnim przypadku mamy
dów trzustkowych przez nowotwór, kamień, do czynienia ze wzrostem wchłaniania amino
zwężenie lub skurcz zwieracza (wywołany poda kwasów pochodzących ze strawionych białek
niem morfiny) oraz w śwince. Sporadycznie krwi oraz z hipoperfuzją nerek).
aktywność amylazy może być podwyższona c. w stanach chorobowych przebiegających
w niewydolności nert!łf? kwasicy cukrzycowej ze spadkiem ukrwienia nerek (wstrząs, niewy
i w stanie zapalnym trzustki wywołanym drążą dolność nadnerczy i czasami niewydolność za-
cym wrzodem trawiennym żołądka. Bardzo stoinowa serca).
rzadko połączenie się amylazy z immunoglobu- 2. Małe stężenia azotu mocznikowego
liną tworzy kompleks o masie cząsteczkowej stwierdza się w niewydolności wątroby, ner-
przynajmniej 160 000 nie ulegający przesączeniu czycy niepowikłanej niewydolnością nerek oraz
w kłębuszkach nerkowych. Jest on powodem w wyniszczeniu (kacheksji).
wzrostu aktywności amylazy we krwi (makro- i
Zmiany stężenia poszczególnych frakcji biał- Tabela 3. Niektóre białka występujące w poszcze -
kowych mogą być swoiste dla określonych gólnych frakcjach elektroforeiycznych globulin
chorób. Frakcja Białka zawarte w danej frakcji
B. Interpretacja globulin
1. Całkowite stężenie białka w suro- «1 Globuliny wiążące tyroksyne,
wicy. Wartości normalne 60—80 g/l (6—8 transkortyna, glikoproteina, li-
g/dl). Stężenie frakcji albumin i globulinowych
a2 P poproteina, antytrypsyna
- patrz niżej i tab. 1. Haptoglobina, glikoproteina,
makroglobulina, ceruloplazmina
Transferyna, lipoproteina, giiko-
'■!
Tabela 4. Stężenie w surowicy krwi cholesterolu całkowitego (C), tri gliceryd ów (TG), cholesterolu frakcji
LDL (lipoproteiny o niskiej gęstości (LDL-C) i HDL (lipoproteiny o wysokiej gęstości) (HDL-C)
w populacji USA*
Wiek C mmol/l TG LDL-C HDL-C
(mg/dl) g/i mmol/l (mg/dl) mmol/l (mg/dl)
(mg/dl) górna granica kobiety mężczyźni
wartości
prawidłowych
geta, sarkoidoza Boecka i zwapnienia pozakost- Tabeta 6. Izoenzymy kinazy fosfokreatynowej (o-
ne występujące np. w myositis ossificans). kreślone e lekt rof o rety cz n i e)
c. W obturacji dróg żółciowych spowodowa Izoenzym Normalna aktywność
nej kamicą, zwężeniem lub nowotworem. wyrażona jako % ak-
d. W polekowym uszkodzeniu wątroby wy tywności ogólnej CPK
wołanym chloropromazyną Jub metylotesto- (CK) w surowicy
steronem oraz Frakcja najszybciej
e. W ciąży. 0 0-3
wędrująca Frakcja
2. Obniżoną aktywność FZ w surowicy 1,BB 97-100
obserwuje się w niedpczynności tarczycy oraz Frakcja 2,MB
u dzieci z opóźnionym wzrostem. Najwolniej wędrująca
frakcja Frakcja 3,MM
Fosfokinaza krsatynowa (CPK, CK)
(aktywność w surowicy)
Wartości prawidłowe zależne są od metody
oznaczania CPK i wahają się od 10 do 50 IU/1 ści izoenzymu CPK-MB obserwuje się w 2—4
(przy oznaczaniu enzymu w temp. 37°C). godzin po wystąpieniu zawału mięśnia sercowe-
B. Informacja patofizjologiczna. CPK go. Wzrost taki utrzymuje się do 72 godzin
katalizuje rozpad fosfokreatyny w obecności i może się wydłużyć w razie rozszerzenia się
ADP. Produktami tej reakcji są kreatyna i ATP. strefy martwiczej mięśnia sercowego. Wzrost
Mięśnie szkieletowe i mięsień sercowy oraz aktywności tego izoenzymu stwierdza się też
mózg są bogate w CPK. w rozległej rabdomiolizie lub po urazach mięśni
B. Interpretacja szkieletowych, w ciężkich chorobach mięśni,
Wzmożoną aktywność enzymu stwier w zespole Reye'a i gorączce gór skalistych.
dza się w uszkodzeniach mięśni, np. w zawale Aktywność izoenzymu CPK-BB jest czasami
serca, w urazach mięśni, w dystrofiach mięśni, podwyższona we wstrząsie, w niektórych rodza-
w zapaleniu wielomięśniowym jach raków (szczególnie w raku owsianokomór-
{połymyositiś) kowym, raku jajników, piersi i gruczołu kroko-
i po ciężkich ćwiczeniach fizycznych (jogging), wego) oraz w zarośnięciu dróg żółciowych.
w niedoczynności tarczycy i zawale mózgu. Po
wystąpieniu zawału serca obserwuje się szybki Fosfor nieorganiczny (stężenia w
wzrost aktywności CPK (3—5 godzin od po surowicy krwi)
czątku zawału) utrzymujący się przez okres Wartości prawidłowe: u dzieci 1,3—2,3
krótszy (2—3 dni) niż wzrost AspAT lub LDH. mmol/1 (4,7 mg/dl), u dorosłych 1—1,5 mmol/1
Niepodwyższoną aktywność CPK (3—4,5 mg/dl).
stwierdza się w zawale płuc i chorobach miąższu A. Informacja patofizjologiczna. Na
wątrobowego. stężenie fosforu nieorganicznego w surowicy
krwi wpływ mają: paraihormon, witamina
Fosfokinaza kreatynowa — izoenzymy (a- D i jej aktywne metabolity, wchłanianie fos-
ktywność w surowicy) Patrz tab. 6. foranów w jelitach, czynność wydainicza nerek,
A. Informacja patofizjologiczna. Obec przemiana kostna i żywienie.
na w surowicy krwi CPK składa się z trzech B. Interpretacja
izoenzymów dających się rozdzielić elektrofore- Wzrost stężenia fosforu nieorganicz
tycznie. Mięśnie szkieletowe charakteryzują się nego stwierdza się w niewydolności nerek, nie
izoenzymem MM, mięsień sercowy — izoen- doczynności przytarczyc i hiperwitaminozie D.
zymem MB, zaś mózg izoenzymem BB. Małe stężenie fosforanów nieorganicz
B. Interpretacja. Wzrost aktywności izo- nych w surowicy stwierdza się w nadczynności
enzymu CPK-MM stwierdza się w urazach przytarczyc, hipowitaminózie D (krzywica, os-
mięśni szkieletowych przy uszkodzeniu mięśnia teomalacja) i w zespole wadliwego wchłaniania
sercowego lub mózgu, w chorobach mięśni (biegunki), przy zażywaniu związków wiążą
(dystrofia mięśni, niedoczynność tarczycy, za cych fosforany w przewodzie pokarmowym
palenie skóry i mięśni, zapalenie wielomięś- (wodorotlenek glinu), przy głodzeniu, w krań
niowe) oraz w rabdomiolizie lub po ciężkich cowym wyniszczeniu, w przewlekłym alkoholiz
ćwiczeniach gimnastycznych. Wzrost aktywno- mie (szczególnie przebiegającym z uszkodzę-
920 / DODATEK
inulinowego z powodu wydzielania tego meta- cja Jaffego) stając się przyczyną fałszywie zawy-
bolitu przez kanaliki nerkowe. Należy wyjaśnić, żonych stężeń kreatyniny. Stężenia kreatyniny
że reakcji Jaffego (jest ona najczęściej używana niższe niż 62 umol/1 (0,7 mg/dl) nie mają
do oznaczania kreatyniny) oznacza się oprócz żadnego znaczenia.
kreatyniny również chromogeny nie będące kre-
atyniną. Te ostatnie nie są jednak wydaJane Kreatynina (wydalanie z moczem)
z moczem, co sprawia, że ilość kreatyniny wyda- Patrz tab. 7.
lanej z moczeni jest przypadkowo o ok. 20%
mniejsza od sumy nieswoistych chromogenów Kwas moczowy (stężenie w surowicy
i kreatyniny docierających do nerek. W ten i w osoczu)
sposób kJirens nerkowy kreatyniny i inuiiny są Wartości prawidłowe: mężczyźni —180—539
wielkościami porównywalnymi. Dla celów klini- umol/1 (3—9 mg/dl), kobiety — 150-450
cznych khrens nerkowy kreatyniny można przy- nmoi/1 (2,5—7,5 mg/dl).
jąć za miarę wielkości przesączania kłębuszko- A. Informacja patoftzjofogiczna. Kwas
wego, z wyjątkiem przypadków, w których stwie- moczowy, jako produkt końcowy przemiany
rdza się zaawansowaną niewydolność nerek. purynowej, wydalany jest przez nerki. Dna jest
W tym ostatnim przypadku kJirens kreatyniny defektem metabolicznym uwarunkowanym ge
jest wyższy od kJirensu inuliny w następstwie netycznie, charakteryzującym się podwyższo
wydzielania jej przez kanaliki nerkowe, lnulina nym stężeniem kwasu moczowego w surowicy
jest wydalana przez nerki tylko drogą przesącza- lub osoczu krwi, wzrostem ogólnej puli kwasu
nia kłębuszkowego nawet u chorych z mocznicą. moczowego w ustroju oraz odkładaniem się
B. Interpretacja. Wzrost kreatyninemii tego metabolitu w tkankach. Wzrost stężenia
stwierdza się w ostrej i przewlekłej niewydolno- kwasu moczowego w surowicy może być rów
ści nerek, przy obstrukcji dróg moczowych lub nież spowodowany zwiększonym kataboliz-
w uszkodzeniach nerek spowodowanych nie- mem purynowym (dyskrazje krwi, terapia far
którymi lekami. Niektóre substancje (aceto- makologiczna białaczek), stosowaniem diurety-
octan, aceton, {J-hydroksymaślan, a-ketogluta- ków ttazydowych lub niewydolnością nerek.
ran, pirogronian, glukoza, bilirubina, hemo- B. Interpretacja
globina, mocznik i kwas moczowy) mogą reago- 1. Hiperurykemię stwierdza się w skazie
wać z zasadowym roztworem pikrynianu (reak- dnawej, w stanach przedrzucawkowych i rzu-
922 / DODATEK
robę. W surowicy krwi endogenne triglicerydy surowiczych określany jest dalej jako „iloraz
transportowane są z frakcją p-lipoprotein, two- RT3U". Normaine wartości dla tego ilorazu
rząc tzw, lipoproteiny o bardzo niskiej gęstości wahają się od 0,85 do 1,15.
(VLDL). Do oznaczenia stężenia triglicerydów A. Informacja patofizjologiczna.
we krwi należy używać próbki krwi pobranej U chorych na nadc2ynność tarczycy typu T4
10—12 godzin po spożyciu ostatniego posiłku. liczba miejsc TBG zablokowanych przez en-
B. Interpretacja. Interpretacje stężenia tri- dogenną T4 jest większa niż u osób zdrowych.
glicerydów, cholesterolu, cholesterolu frakcji W niedoczynności tarczycy zachodzi sytuacja
lipoproteinowych (frakcji VLDL, LDL i HDL) odwrotna, tj. liczba miejsc TBG zablokowa-
należy przeprowadzić^łącznie. Zaburzenia w re- nych przez ten hormon jest mniejsza niż u ludzi
lacjach zachodzących między wymienionymi zdrowych. Trijodotyronina znakowana USI,
lipidami mogą mieć charakter pierwotny lub dodana do zawiesiny złożonej z surowicy bada-
wtórny. nej i żywicy jonowowymiennej {względnie węgla
1. Wzrost stężenia triglicerydów stwier aktywnego lub talku) w pierwszej kolejności
dza stę w: wysyca wolne jeszcze miejsca wiązania na TBG
a. Hiperlipoproteinemiach pierwotnych tj. surowicy badanej, zaś pozostałe cząsteczki mI-T3
w hiperlipoproteinemii typu I, hiper- beta -lipo- (nie związane przez TBj^f) ulegają związaniu
proteinemii typu Ilb, hiperiipoproteinemii typu przez żywicę lub inna substancję wiążącą. Po
III (jest to wzrost VLDL o ruchliwości elektro rozdzieleniu substancji wiążącej (żywica, talk,
forę ty cznej beta-lipoprotein), hiperlipoprotei węgiel aktywny) od surowicy, oznacza się radio-
nemii typu IV (hiperlipemia endogenna) oraz aktywność tej pierwszej wyrażając ją w % ogól-
w hiperlipoproteinemii typu V (hiperlipoprotei- nej radioaktywności dodanej do surowicy bada-
nemia mieszana). nej (jest to tzw. wartość RT3U). Ponieważ
b. Hiperlipoproteinemiach wtórnych wystę żywica (lub węgiel, talk itd.) wiąże U!I-Tj nie
pujących w niedoczynności tarczycy, cukrzycy, wiązaną z TBG, aktywność tej żywicy jest tym
zespole nerczycowym, przewlekłym alkoholiz większa, im bardziej wysycona jest TBG en-
mie przebiegającym ze sthiszczeniem wątroby, dogennym hormonem tarczycy (taka sytuacja
żółtaczce zastoinowej, u kobiet zażywających zachodzi w nadczynności tarczycy) i odwrotnie,
doustne leki antykoncepcyjne oraz po zadziała radioaktywność związku wiążącego ' 25I-T3 jest
niu stresu. tym mniejsza, im słabiej wysycona jest TBG
2. Małe stężenie triglicerydów stwierdza hormonami tarczycy.
się w hipolipoproteinemiach; B. Interpretacja
a. Pierwotnych (choroba wyspy Tanger wy 1. Wzrost wartości RT,U ora2 ilorazu
wołana niedoborem a-lipoprotein, abetalipo- RT3 U stwierdza się przy dużym wysyceniu
proteinemia oraz kilka rzadkich i słabo po TBG hormonem tarczycy, tj. w nadczynności
znanych zespołów) oraz tarczycy, akromegalii, zespole nerczycowym,
b. Wtórnych (spowodowanych wadliwym w ciężkiej marskości wątroby oraz we wrodzo
odżywianiem się, wadliwym wchłanianiem po nym niedoborze TBG.
karmów w jeiitach lub sporadycznie chorobą 2. Zmniejszenie wartości RT^U i ilorazu
miąższu wątrobowego). RT3 U stwierdza się przy małym wysyceniu
TBG endogennymi hormonami tarczycy, tj.
Trijodotyronina (T 3) wychwyt przez w niedoczynności tarczycy, w ciąży, u noworod
białka surowicy. Określenie wychwytu ków, w zakaźnym (wirusowym) zapaleniu wąt
T3 przez żywicę jonowymienną (RT3U), roby oraz we wrodzonej nadprodukcji TBG.
określenie globuliny wiążącej tyroksy-
nę — TBG Tyroksyna (T4) całkowita (TT4)
Prawidłowe wartości RT3U, wyrażające wy- (stężenie w surowicy krwi)
chwyt 12S J-T3 przez żywicę jonowo wymienną, Stężenie prawidłowe oznaczone metodą ra-
wahają się od 25 do 36%. Przez oznaczanie dioimmu no logiczną wynoszą; 65—156 nrnol/1
RT3U dla surowicy badanej oraz dla zlewek (5—12 ng/dl), zaś metodą radiokompetycyjną
surowiczych pochodzących od osób zdrowych 51—142 nmol/1 (4—11 ug/dl).
możliwe jest oznaczenie TBG metodą pośred- A. Informacja patofizjologiczna. Cał-
nią. Iloraz złożony z wartości RT3U oznaczonej kowite stężenie tyroksyny w surowicy krwi
dla surowicy badanej do wartości RT3U zlewek niekoniecznie odzwierciedla efekt biologiczny
926 / DODATEK
— Biochemia
Skróty spotykane w biochemii
Dopa 3,4-dihydroksyfenyloalanina *
DPG difosfoglicerynian (nazwa bardziej prawidłowa — bisfosfoglicerynian)
DPN nukleotyd difosfopirydynowy (skrót najczęściej używany NAD)
dT deoksytymidyna
dTMP d eo ksy ty m id y n o mo n of osf of o ra n
dUMP deoksyurydynomonofosforan
E enzym (lub Enz)
E.C. układ numeracji enzymów ustalony przez IUB
EDTA kwas etylenodiaminotetraoctowy. Odczynnik używany do chelatowania metali dwu-
wartościowych
Enz Eq enzym (również używany skrót E)
eu FAD równoważnik
FADHa jednostka enzymatyczna
FDA dinukleotyd flawinoadeninowy (postać utleniona)
FFA dinukteotyd flawinoadeninowy (postać zredukowana)
Figlu Food and Drug Administration
FMN wolne kwasy tłuszczowe
FP kwas formiminoglutaminowy
FSF mononukleotyd flawinowy
FSH flawoproteina
FSHRH czynnik stabilizujący fibrynę
(FSHRF) folitropina
g foliliberyna, hormon uwainiający FSH
g gram (y)
Gal przyspieszenie ziemskie (grawitacja)
GalNAc ga laktoza
GDP N-acetylogalaktozamina
GFR guanozynodifosforan
GH przesączanie kłębuszkowe
GKRH(GHRF) hormon wzrostu
GHRIH somatoliberyna
GLC somatostatyna, hormon hamujący uwalnianie hormonu wzrostu
Glc chromatografia gazowo-cieczowa
GIcNAc glukoza
GlcUA N-acetyloglukozoamina
Gin kwas glukuronowy
Olu glutamina
Gly kwas glutaminowy
GMP glicyna
GnRH
guanozynomo nofosf o ra n
GTP
gortadoliberyna
Hb
g u a noży n ot ri f osf o ra n
hCG
hCS hemoglobina
HDL ludzka gonadotropina kosmówkowa
H2folate ludzka somatomammotropina kosmówkowa
H^folate lipoproteiny o wysokiej gęstości
His dihydrofolian
HMG-CoA tetrahydrofolian
htstydyna
fi-hydroksy-p-metyloglutarylo-CoA
ICD hydroksylizyna
IDL hydroksyprolina
IDP dehydrogenaza izocytrynianowa
IF lipoproteiny o pośredniej gęstości
Ile inozynodifosforan
IMP czynnik inicjacji (w syntezie białek)
INH izoteucyna
ITP inozynomonofosłoran, rybonukleotyd hipoksantyny
hydrazyd kwasu i zo ni koty nowego (izoniazyd)
inozynotrifosforan
W) — Iłincłiemia
932 / SKRÓTY SPOTYKANE W BIOCHEMII
ITyr monojodotyrozyna
dijodotyrozyna
IU jednostka (i) międzynarodowa (e)
IUB Międzynarodowa Unia Biochemii
ct-KA a-ketokwas
kcal kilokaioria
ex- a-ketoglutaran
KG kilodzul
kJ Km stężenie substratu, przy którym reakcja chemiczna wykazuje połowę
maksymalnej
L szybkości (stała Michaeiisa)
LCAT lewoskrętny
LDH acylotransferaza lecytyna-cholesterol
LDL dehydrogenaza mleczanowa
Leu lipoproteiny o niskiej gęstości
LH leucyna
LHRA (LHRF) lutropina, hormon luteinizujący
LLF luliberyna, hormon uwalniający lutropinę
LTH czynnik Laki-Lorand
Lys hormon luteotropowy
M lizyna
MAO molarny
NICH oksydaza monoaminowa
MCHC średnia zawartość hemoglobiny w krwince czerwonej
W 1CV średnie stężenie hemoglobiny w krwince czerwonej
Met średnia objętość krwinki czerwonej
mol metionina
MRF mol (e)
MRH czynnik uwalniający melanotropinę
MRIH hormon uwalniający melanotropinę
mRNA hormon hamujący uwalnianie melanotropiny
MSH informacyjny RNA
MW hormon melanotropowy, melanotropina
(MAD masa cząsteczkowa
IUADH dinukleotyd nikotynamidoacfeninowy— postać utleniona
NADP+ dinukleotyd nikotynamidoadeninowy — postać zredukowana
NADPH fosforan dinukleotydu nikotynamidoadeninowego — postać utleniona
NDP fosforan dinukleotydu nikotynamidoadeninowego — postać zredukowana
NeuAc jakikolwiek difosforan nukleozydu
NTP kwas N-acetyloneuraminowy
OA jakikorWiek trifosforan nukleozydu
OD kwas szczawiowooctowy
P; gęstość optyczna
PCV fosforan nieorganiczny (orto-fosforan)
Pho wartość hematokrytowa
PIH (PIF) fenyloalanina
PL prolaktostatyna, hormon hamujący uwalnianie prolaktyny
PLP pirydoksal ,
PPi fosforan pirydoksalu
PRH (PRF) nieorganiczny pirofosforan
PRIH (PRIF) prolaktoliberyna, hormon uwalniający proiaktynę
PRL prolaktostatyna, hormon hamujący uwalnianie prolaktyny
Pro prolaktyna
PRPP prolina
PTA 5-fosforybozylo-i -pirofosforan
PTC czynnik krzepnięcia XI, czynnik przeciwhemofilowy C
RBC czynnik krzepnięcia IX, czynnik przeciwhemofilowy B
RDA krwinka czerwona
RE zalecane normy żywieniowe
RNA równoważniki retinotu
kwas rybonukleinowy
SKRÓTY SPOTYKANE W BIOCHEMII / 933
RQ współczynnik oddechowy -t
rRNA ■ rybosomalny RNA
S(Sf)units jednostki flotacji Svedberga
SDA działanie swoisto dynamiczne
SDS sól sodowa siarczanu dodecylu
S«r ( seryna
SGOT aminotransferaza glutaminowo-szczawiowooctowa
SGPT aminotransferaza gl utamin owo-pirogronia nowa
SH grupa s u (f hydry I owa
SLR Streptococcus actis R
SPCA czynnik krzepnięcia VII
SRIH (SRIF) somatostatyna, czynnik hamujący uwalnianie hormonu wzrostu
sRIMA rozpuszczalny RNA, bardziej używany termin to tRIMA
STP temperatura standardowa (273 K) i ciśnienie standardowe {760 mm Hg)
T3 trijodotyronina
T4 tetrajodotyronina, tyroksyna
TEBG globulina wiążąca hormony płciowe (testosteron i estrogeny)
TG triacyloglicerole (dawniej określane jako triglicerydy)
Thr treonina J^,
TLC chromatografia cienkowarstwowa
TmCa maksymalne wchłanianie wapnia przez kanaliki nerkowe
TmG maksymalne wchłanianie glukozy przez kanaliki nerkowe
TPN nukleotyd trifosfopirydyny (obecnie określany jako NADP)
TRH (TRF) tyreoliberyna, hormon uwalniający tyreotropine
Tris Tris/hydroksymetylo/aminometan, substancja często używana jako bufor
tRIMA transferowy RNA (patrz sRNA)
Trp tryptofan
TSH tyreotropina
Tvr tyrozyna
UDP difosforan urydyny
UDPGal urydynodifosfoga laktoza
UDPGIc urydynodifosfoglukoza
UDPGIcUA kwas urydynodifosfoglukuronowy
UDPGIuc kwas urydynodifosfogiukuronowy
UMP monofosforan urydyny, urydyno-5'-fosforan, kwas urydylowy
UTP urydynotrifosforan
Vma , maksymalna szybkość
Val walina
VHDL lipoproteiny o bardzo wysokiej gęstości
VMA kwas wanilinomigdatowy
Vol% % objętościowy
SKOROWIDZ / 935
Skorowidz
Biaiko(a), struktura, czynniki stabilizu - Blona(y), struktura 43 Choroba(y), Addisona 609, 643
jące 61,'62 systemy transportowe 565 Alzheimera 902
---------badanie 68 sztuczne 556 przyczyny 904
-----drugorzędowa 65 Błonica 507 Andersena 225
—■--------badanie 67 Błonnik 170 autoimmunologiczne 889
-----globularna 65 BMAA 901 beri-beri 694
— — helikalna 62 Bradykimna 51, 881 chromosomalne 846
heliks a 65 Brak miesiączki 605 Cori 225
- — łańcucha pofałdowanego 64 Bromocyjan 55 Crohna 773
pierwszorzędowa 60, 65 Buforowanie 32 Farbera292
—---------oznaczanie 67 Bufory 31 Forbesa 225
-----trójwymiarowa 60? a- Bungarotoksyna 889 Gauchera 292,845, 851
-----trzeciorzędowa 65 Bursztynian 107, 199, 201 genetyczne, 848
—---------badanie 67 -----diagnostyka 92
-----zakręty (3 65 -----leczenie 850
—----zwoju przypadkowego 65 -----testy 850
synteza, elongacja 502, 503 cAMP patrz: Adenozynomonofosforan — von Gierkego 225, 440
inicjacja 500 cykliczny - Gravesa-Basedowa 582, 618
- terminacja 502, 504 CAP 511 — Hartnupów 377, 387, 698, 728, 734,
tkankowe 190 CBG 629 747
wartość energetyczna 723 CCK patrz: Cholecystokinina CDP — - hemSStyczna
wiązania elektrostatyczne 62 patrz: CyIydynodifosforan CDP- noworodków 879
wiążące, kwasy tłuszczowe 261, 299 Diacyloglicero lo- iransferaza ino- Hersa 225
właściwości fizyczne 60 zytolowa 286 CEA Humingtona 892
■ - włókienkowe 60 825 Celiakia 747 jednogenowe 846
wymiana 344 Celobioza 168 - Krabbego 292
anionów 874, 875 Celuloza 170 miąższu wątrobowego 32S
- zapotrzebowanie 725, 732 Centromer 460 „moczu o zapachu syropu klonowe
znaczenie biomedyczne 59 Ceramid 181, 293 - go" 383
żelazosiarkowe 148, 149 biosynteza 290 niedokrwienna serca 325, 727, 847
Biblioteka genomowa 536, 547 Cerebrozydy 290 Niemanna-Picka 292
Bielactwo oczne 395 w błonach 551 Parkinsona 897, 899
Bilans azotowy, dodatni 344 Ceruloplazmina 776
Pompego 225
ujemny 344 stężenie we krwi 916, 927
receptorowe 583
Bilirubina 407 cGMF patrz: Guanozyno-3',5'-mono-
Refsuma 265
bezpośrednia 409. 411 fosforan
Sandhoffa 292, 766
— ■ pośrednia 411 Chimera 547
- spichrzania cystyny 366
Chityna 170, 171
sprzężona 409, 411
Chlorki 729
-----glikolipidów 284
stężenie we krwi 915, 927
— stężenie we krwi 916, 927
-----lipidów 293
transport 409 szerokiego pasma p 327
wolna 411 Chlorofil 398
Tarui'ego 225
wychwytywanie przez wątrobę 408 Chioniak(i), Burkttta 834
Tay-Sachsa 292, 766, 844
— wydzielanie 409 Cholecystokinina 585, 691
Cholekalcyferol synteza 714 trzewna 747
Biliwerdyna IX-« 407 - upośledzonego usuwania remnan-
Bioenergetyka, znaczenie biomedyczne Cholera 590, 844, 855
Cholestaza 328 tów 327
131 wieńcowa 325, 727, 847
Biofosfatydyloglicerol 179 Cholesterol 182,183.189,190,191,294,
631, 632,634, 660 Wilsona 388, 776, 846
Biomolekuly, analiza metabolizmu 22 Wolmana 327
izolowanie 20 biosynteza 314, 317
regulacja 318, 319 wtrętów komórkowych 761, 767,
metody, określania struktury 21 844
-----rozdziału 21 równowaga, w komórce 320
— w tkankach 319 wymiotna jamajska 265
Biopolimery, główne 16, 17 wyspy Tangier 326
Biotyna 227, 251,702 stężenie we krwi 916, 927
a dieta 325 ziarnicza przewlekła 884
1,3- Bisfosfogljcerynian 210, 211, 212 Chrom 730
2,3- Bisfosfoglicerynian 78 Blotling — a leki hipolipemizujace 326
--------a styl życia 326 zapotrzebowanie 732
537 Blona(y), komórkowe, budowa Chromatografia 21, 44, 52
172 — transport 320
— odwrócony 322 bibułowa 44
lipidowe 186, 187 -----dwuwymiarowa 46
mitochondrialne 179 w błonach 552
wydalanie 322 cieczowa, wysokociśnieniowa w fa
przenośniki 157 zie odwróconej 52
— równowaga, elektryczna 158 Cholesterologeneza 190
Cholestyramina 326 cienkowarstwowa 46, 185, 186
osmotyczna 158 gazowa 751
-----transport, anionów 159 Cholina 179, 181, 307, 889
Chondroityno-4-siarczan 764 — - gazowo-cieczowa 185
-------kationów i 60 hydrofobowa 88
—- — układy transportujące 159 Choriocarcinoma 669
Choroba(y), a biochemia 843 jonowymienna 46, 87
— przewodzenie bodźców nerwowych podziałowa 45
568 powinowactwa 88, 751
z barwnikiem jako ligandem 88
938 / SKOROWIDZ
Chromatydy 460 Chromatyna Cyklaza, adenylanowa 220, 311, 421, Czynnik(i), rho 479
456 Chromosom(y), PhiJadelphia 589, 595, 792 stabilizujący, fibrynę 784
834 -------w błonach 554 —- Stuarta-Prowera 784
— politeniczne 459 guanylanowa 595 układu dopełniacza 881
Chrząstka 764 guanylowa 422 von WiUebranda 791, 882
Chylomikrony 193, 295, 299 Cykloheksymid 506 wewnętrzny 704
— katabolizm 301 Cyklooksygenaza 279, 280 brak 704
resztkowe 302 Cynk, rola, niedobór 731 wzrostowe hemopoetyczne 868
Chyluria 746 stężenie we krwi 927 fibroblastyczny 585
Chymotrypsyna 738 zapotrzebowanie 733 — insulinopodobne 585, 837
działanie, etapy reakcji 111 Cystationina 377 —■ — polipeptydowe 837
mechanizm U0 Cysteina 40, 204, 369, 388 -----komórek nerwowych 585, 599,
system przekazywania ładunku 112 biosynteza 340 837
Ciałko(a) Heiza 871 transami nacja wstępna 365 ------naskórkowy 585, 837, 838
Ciało(a) ketonowe 190, 191, 194, 260, zapotrzebowanie 725 — nerwowy 585, 837
266—268, 331 L-Cysleina. katabolizm 364 -----pochodzenia płytkowego 585,
utlenianie 334 Cystyna 40, 41, 363 838
Ciąża 664 Cystyno-lizynuria 365 -----transformujący 837
stężenie, hormonów prawidłowe 665 Cystynoza 366 nerwów 585, 599, 837
Ciśnienie cząsteczkowe dwutlenku wę Cystynuria 365
gla we krwi 927 Cytarabina 424
CK. patrz: Fosfokinaza kreatynowa Cytochrom(y) 148, 199, 399 DAG patrz: Diacyloglicerol
CLIP 607 aa3 140 Daktynomycyna 826
Clomid 668 b-245 883 DBH645
CMP patrz: Cytydynomonofosforan — b, 144 Deaminacja 190, 191, 193, 203
CoA patrz: Koenzym A b-558 883 — oksydacyjna 348
COMT 645 P-448 819, 826 Deaminaza. adenozyn owa, niedobór
CoQ patrz: Koenzym Q P-450 139,144,631, 818 440, 542, 885
CPK patrz: Fosfokinaza kieatynowa jako dehydrogenazy 142 Defenzyny 881,883
CRBP 712 Cytopiazma 194 Degradacja, Edmana 54
CRH patrz: Hormon uwalniający kor- Cytoszkielet 805 — enzymu 119
tykotropinę Crossing-over 463 CS Cytozol 194 Dehydrataza, serynowa 121
patrz: Somatomammotropina fcos- Cytozyna416, 419,449 7-Dehydrochoiesterol 714
mówkowa — pochodne 423 Dehydroepiandrosteron (DHEA) 629,
CT patrz: Kalcytonina CTP patrz: Cytrulina 42, 355 630, 632, 666
Cytydynotrifosforan Cukrzyca 237, Cytrulinemia 356 Dehydrogenaza(y), acylo-CoA 142,
260, 267, 268, 298, 335, Cytrynian 159, 194, 198, 199,200,201, 262, 695
678, 726, 734 204, 205, 258 a koenzymy nikotyn oamidowe 141
a zaćma 247 klomifenn 668 aldehydowa 140, 695
niewyrównana 307 translokacja 256 alkoholowa 117, 308
typu I z kwasicą ketonową 862 Cytydyna 418, 419 bursztynianowa 107, 142,201,202,
typu II 583 Cytydynodifosforan (CDP) 286 216
Cyjanki 147, 152 ^ Cytydynomonofosforan (CMP) 286 dihydrolipoilowa 696
Cyjankobalamina, stężenie we krwi Cytydynotrifosforan (CTP) 137, 286 dihydroorotanowa 434, 435
927 Cząsteczka©, aktywność optyczna 163 6-fosfoglukonianowa 241
Cykl(e), adenozynotrifosforan/adeno- amoniaku, dipolarna 27 gliceraldehyd o- 3- fosforanów a 1 57.
zynodi fosforan 135, 136 tetraedryczna 27 209,210, 212, 216
alaninowo-glukozowy 235 biegunowa 27 glicerolo-a-fosforanowa 121, 157,
Cori 234 asocjacja 28 209, 210, 212, 216
glukoza-alanina 234, 352 dipolarna 27 glicerolo-3-fosforanowa 157, 229,
glukoza-kwasy tłuszczowe 333 dysocjacja 28 595
hydroksylacyjny 144 jonizowanie 28 — glukozo-6-fosforanowa 121, 241
koenzymu Q 155 -----tetraedryczna 27 niedobór 866, 871
kwasu cytrynowego 135, 148, 189, Czółenko fosfokreatynowe 136 glutaminianowa 338
191, 194, 198, 199, 200, 20i, 205, Czynnik(i), aktywujący płytki krwi L-glutaminianowa 349
216, 226, 271 (PAF)284, 287, 881,894 glutaranowa 216
-----a glikoliza 213 ------biosynteza 288 L{ + )-3-hydroksyacylo-CoA 264
— rola w metabolizmie 203 antyhemofilowy, A 784 3-hydroksymaślanowa 157
------wytwarzanie ATP 203 B 784 15-hydroksyprostaglandynowa 281
kwasu mlekowego 235 chemotaktyczne 880 3p-hydroksysteroidowa 653
miesiączkowy 663 Christmasa 784 17-fMiydroksysteroidowa 654
mocznikowy 353, 355 Hagematia 784 1MP 429, 430
- krzepnięcia krwi 784, 785 -----regulacja aktywności 432
nukleotydów purynowych 422
— lipotropowy 307 — izocytrynianowa 200, 201, 216, 255
pentozofosforanowy 189. 191, 87i,
poprzedzający tromboplastynę oso- jabłczanowa 158, 201, 202, 216
883 czową 784
substratowe 233 dekarboksylująca 255
Rh878 ot-ketoglutarowa 201, 202
SKOROWIDZ / 939
-łl- -.1 Jn I.
942 / SKOROWIDZ
Glikogenoliza 192, 218, 219, 234 Glukokortykoidy. regulacja syntezy Głodzenie, parametry metaboliczne
enzymy 230 636 333
pobudzanie 233 synteza 634 Gnilec 709 GnRH patrz: Hormon
regulacja 220, 224 transport w osoczu 635 uwalniający go-
w mięśniu 221 Glukoneogencza 192, 303, 204, 234, nadotropinę
w wątrobie 221 331, 704 Gonad oliberyna 585, 599, 600
Glikogenoza typ I 225 a insulina 680 Gonadotropina(y) 606, 663
typ II 225 enzymy 230 — kosmówkowa (HCG) 575, 585, 589,
typ III 225 pobudzanie 231 575, 585, 589, 599
typ IV 225 regulacja w wątrobie 228, 229, 233 -----działanie 606
typ V 225 — z białek 334 -----funkcja 664
typ VI 225 D-Glukopiranoza stereoizomery 164 -----stężenie w ciąży 665
— typ VII 225 Giukoza 161, 189, 193, 194, 204, 205, Granulocyty 865
- typ VIII 228 227, 308, 403, 751 — obojetnochłonne, cechy biochemi
z niedoboru miofosforylazy 225 a stężenie insuliny 677 czne 880
Glikokaliks 172 Glikokortykoidy a epimeryzacja 164 -----enzymy i białka 881
lipoliza 310 Glikokortykosteroidy izomery 162 GRH 599
237 Glikolipidy 173, 181, 248 metabolizm 191 Gruczolak przytarczyc 624
— choroby spichrzeniowe 284 zwiększony 309 Gruczoi(y), Brunnera 739, 742
Glikoliza 135, 189, 191. 207, 208,216, postać, furanozowa 163 — Ebnera 734
226, 308 pirazonowa 163 języka 741
a cykl kwasu cytrynowego 213 próg nerkowy 237 -- sutkowy 666
enzymy 230 stężenie, fizjologiczne we krwi 217 Grupa{y) 143
etapy 212 ---------we krwi 920, 928 aminowa 36
hamowanie 213, 231 ---------a hormony przedniego piąta —a-aminowa 347
pobudzanie 233 przysadki 236 - karboksylowa 36
regulacja w wątrobie 228, 229, 233 ---------a hormony tarczycy 237 krwi 876
Glikoneoseneza znaczenie biomedycz ---------a insulina 236, 677 Gryzeofulwina 819
ne 226 ---------regulacja 233, 234 Grzebień nerwowy 574
Glikoproteiny 167, 171, 172, 248, 250, tolerancja organizmu 237, 238 Guanaza 433
749 transport 568 Guanina416, 419, 449
degradacja 346 przez błony 744 Guanozyna418, 419
Funkcje 749 utlenianie minimalne 331 pochodne 422
glikozydacja 760 zapotrzebowanie 226 Guanozyno-3', 5r-monofosforan (cGMP)
klasy 753 źródła 234 422
Glikosfmgolipidy 173, 181, 250, 290, D-Glukoza 165, 166 Guanozynotrifosforan 137
291 2-D-Glukoza 164 Guz chromochlonny 651
— w błonach 551 Glukozami na 167
Glikozaminoglikany (GAG) 171, 749, Glukozami nogi i kany 250
761 Glukozany 169 Hamowanie kompetycyjne 108
— właściwości 763 Glukozo fosforany 5 89 Haptoglobina(y) 774
Glikozuria 237 Glukozo-6-fosfataza 227, 554 — stężenie we krwi 928
Glikozydacja giikoprotein 760 Glukozo-1-fosforan 227 HDL patrz: Lipoproteiny o dużej gę-
Glikozydazy 752 "**> Glukozo-6-fosforan 208, 210, 220, 227, stości
Glikozydy 165 239 Heksokinaza 136, 195, 208, 209, 212,
— nasercowe 167 Glukozoamina 250 217,236
Globina 407 Glukozuria 237 oznaczanie 87
Giobulina(y), antyhemofilowa 784 nerkowa 237 Heksozoaminy 249, 250
— stężenie we krwi 928 Glukozydy 166 Heksozy 161, 171
— wiążąca, hormony płciowe 655 Glukozyloceramid 181, 2.90 szlaki przemian 239
-----kortykosteroidy 629, 635 G luk uro niań 244 znaczenie fizjologiczne 166
-----testosteron i estrogeny 655 a-D-Glukuronian 165 Heliks a 62
-----tyroksynę 616 Glukuronidacja 819 Hem 70, 398
---------stężenie we krwi 920 P-Glukuronidaza(y) 410 — biosynteza 385, 400, 401
Glukagon 220. 231, 236, 259, 585. 589, niedobór 767 enzymy 404
671, 672 Glukuronidy 239 -----regulacja 404
— rola 688 sprzęgnięte 244 katabolizm 407
— sekwencja aminokwasowa 689 Glutamina 40, 204, 350, 427 metabolity 404
— synteza 68 biosynteza 339 -----zaburzenia 405
Glukany 169 deaminacja 359 Hematokryt 867
Glukokinaza 208, 209, 212, 217, 234, Glutaminaza 350 Hematyna 403 Hemina
236 Glutaminian !58, 204, 347 407 Hemochromatoza
Glukokortykoidy 585 biosynteza 338 846
efekty biologiczne 638 transaminacja 359 pierwotna 776 »
mechanizm działania 640 Ł-Glutaminian 348 Hemofilia 847,851
przemiana i wydalanie 635 Ghitation 51,870 A 789
Głodzenie 306 B789
SKOROWIDZ / 943
7a-Hydroksylaza 323, 324 Insulina, regulacja wydzielania 677 Kalcytonina 585, 589, 825
17a-Hydroksylaza 654 różnice miedzygatunkowe 673 — homeostaza wapniowa 628
11 p-Hydroksylaza 633, 634 struktura 672 Kalcytriol 5S5. 624
niedobór 644 translacja mRNA 685 - biosynteza 626
fi-Hydroksylaza dopaminowa 645 utylizacja glukozy 679 patofizjologia 627
roia 643 wytwarzanie 675 regulacja syntezy i przemiany 626
Hydroksylizyna 342 znaczenie biomedyczne 672 wpływ na błonę śluzową jelita 627
Hydroksyloamina 55 Integryny 880, 882 Kalmodutina 221, 595, 798
D(-)-3-Hydroksymaślan 266, 267 Interleukina I i II 837 Kamica, ksantynowa 440
5-Hydroksymetylocylozyna 416 Introny 462, 484, 530, 547 nerkowa 846
Hydroksymetylotransferaza 341 In uli na 169 Iproniazyd 393 Kamienie, moczowe 418
serynowa 362 Izocytrynian 199, 200, 201 nerkowe 845
17-Hydroksyprogcsteron 663 Izoenzymy 89 żółciowe 314, 734
Hydroksyprolina 204 rozdzielanie 90 Kancerogeneza 828
biosynteza 341 Izoleucyna 39, 204 inicjator i promotor 828
katabolizm 367 katabolizm 377, 378, 380 onkogeny 829
5-Hydroksytryp tarnina 391 reakcje swoiste 382 Kancerogeny 822, 825
Hydrolaza, fumaryloaretooctanowa zapotrzebowanie 725 chemiczne 826
368 Izomaltaza 743 -----metabolizm 826
giukonolaktonowa 241 lzoineraza, 3-cis- 2-trans-enoilo-CoA Karbamoiłoasparaginian 125, 434, 435
Hydroliza, łagodna kwaśna 55 265 Karbatnoilofosforan 125, 355, 433
zasadowa peplydu 54 cis, transmaleiloacetooctanowa 368 — biosynteza 354
fosfoheksozowa 209 Karbamoiłotransferaza, asparaginia-
(bsfotriozowa 209, 210 nowa 122, 125.434,435, 436
I celi disease patrz: Choroba wtrętów ksylozowa 117 — ornitynowa, niedobór 441
komórkowych p- Izomer(y), konstytucyjne 164 Karbid opa 902
L-Iduronian 165 a- optyczny 163 Karboksyklnaza fosFoenolopirogronia-
L-Iduronidaza 766 Izoniazyd 698 nowa 203, 227
niedobór 767 Izopentenylopirofosforan 315 Karboksyłaza acetylo-CoA 128, 251,
IGF 837 I2olopy, ciężkie 24 252, 310,685, 703
I 585, 599, 687, 837 radioaktywne 24 regulacja aktywności 258, 2?9
II 585, 599. 687, 837 trwale 24 fosfoenolopirogronianowa 204
I i II 837 w biochemii 0-metylokrotonylo-CoA 703
— porównanie z insuliną 687 Izozym 89 pirogronianowa 117, 204, 226, 231,
Iloraz irtsulino-glukagonowy 689 232, 595
Iminokwasy 41 — propionylo-CoA 227
Immunoglobiilma(y) 778 Jabłczan 158, 15S, 199, 201, 202 Karboksyna 152
budowa cząsteczki 779 Jajniki 659 Jądra 652 Karboksypeptydazall7, 345, 739, 742
G, model cząsteczki 779 nadwzrokowe 609 Karboksyproteinaza prokola genowa
stężenie w osoczu 915 przykomorowe 609 812 Kardiolipina
właściwości 780 regulacja hormonalna 657 157, 179
IMP patrz: In ozynorn on o fosforan zespół feminizacji 659 biosynteza 287
Informacja genetyczna 443 Jądrzaki 669 Karłowatość, typu 1.armia 604
Inhibitory). 1, 221 Jednostki, enzymatyczne 86 z niedoboru GH 604
allosteryczny 126 t% SI 912 Karnilyna 261, 262
cholinesterazy 891 Jelito, cienkie 741 Karnozyna 386, 387
kompelycyjne 107 czcze 747 p-Karoten 184, 711, 713
niekompetycyjne, nieodwracalne grube, rak 726 stężenie we krwi 928
109 O-Jodobenzen 55 Karotenoidy, działanie przeciwnowo-
i--------odwracalne 109 5-Jodo-2-deoksyurydyna 423 tworowe 713
— zwrotny 124, 125 5-Jododeoksyurydyna 424 Kaskada glutamin i anowa 895
Inozynomonofosforan (IMP) 427 Jodotyrozyny, sprzęganie 616 Katabolizm 132 Katałaza 143,
Inozylolo-l,4,5-tnslbsforan 791, 883 Jodowanie tyrozyny 615 349, 399, 870 Kataliza
Insulina 223. 236, 237, 238, 259, Jod, przemiana w pęcherzyku tarczyco- enzymatyczna 95
310—312, 671 wym 614 — kwasowo-zasadowa 114, 115
czynniki farmakologiczne 677 rola, żródla 730 ogólna 114, 115
czynniki hormonalne 677 utlenianie 615 -----swoista 114, 115
ekspresja genów 685 zagęszczanie w tarczycy 615 mechanizm, działania 110
gen 677 zapotrzebowanie 733 ------jony metali 116, 117
glukoneogeneza 680 Jonofory 160 — wiązanie substratu 114
metabolizm 677 Jon(y). amonowy 349 Katecholaminy, a-adrenergiczne 585
niedobór 678 — karboksylowe 36 P-adrenergiczne 585
- patofizjologia 687 metali regulacja aktywności enzy klasyfikacja 650
podziały komórkowe 682 mów 123 magazynowanie i uwalnianie 648
przemiana, białek 681 * sodowe 26 metabolizacja 648
■ glukozy 680 — synteza 649
- tłuszczowa 680 Katepsyna B i D 622
SKOROWIDZ I 945
Kwasfy), deoksyrybonukleinowy (DNA), Kwasfy), masłowy 175 K.was(y), tłuszczowe, egzogenne, nie-
delecje 544 merkapturowy 820 dobór 278
-----denaturacja 447 3-metoksy-4-hydroksyniigdak>wy ---------a prostagtandyny 280
---------efekt hiperchromiczny 447 649 -----elongacja łańcucha 257
-----depurynacja 473 2-metylo-3-aminopropionowy 43 -----estryfikacja 270
—■ — insercje 544 mikofenolowy 430 -----heksaenowe 176
----- kancerogeneza 828 mirystycowy 175 -----jednonienasycone 174
- — końce, lepkie 532 mocne 29 ---------w diecie 325
---------tępe 532, 547 moczowy 346, 416, 418, 427, 433 -----■ metabolizm 190
-----mitochondrialny 895 stężenie we krwi 921, 928 -----monoenowe 176
— — naprawa 473 — wydalanie z moczem 922 — — nasycone 174, 175
-----pasmo, kodujące 445 -----wytwarzanie 426, 427 -----nienasycone 176, 275
-----■ — matrycowe 445 -----zaburzenia metabolizmu 440 ---------metabolizm 274
monoetenowe 174 — — utlenianie 265, 266
-----postać, K 446 mrówkowy 175 -----p-oksydacja 262—264
-----— B 445 nadjodowy 750 -----pentaenowe 176
---------silnie skręcona 447 nerwonowy 176 ----- synteza 191, 203
-----— Z 446 neuraminowy 171 ----- tettaenowe 176
----- rearanżacje 544 - nikotynowy 326, 696 — trans 278
-----rekombinacja 529 nukleinowe, trawienie 425 — transport 746
-----replikacja 447—449, 469 octowy 175,434,435 we krwi 260
-----rowki 447 — oktanowy 175 — trienowe 176
-----rozwinięty 447 oleinowy 174, 176, 177 -------tworzenie nazw 174
-----sekwencje, powtarzające 462 palmitynowy 175 uruchomienie z tkanki tłuszczo
— —--------często 462 — pal mi to oleinowy 176 wej 270
—----------— długie, końcowe 462 pantotenowy 84, 203, 698 -----utlenianie 264
-----■-------------rozproszone 462 plazmenowy [80 ■-----wadliwe 265
-----------krótkie 463 podchlorawy 884 -----wielonienasycone 13, 173, 174,
--------unikatowe 462 polienowe 174 274, 275, 727
---------wyciszające 530 propionowy 175 ---------biosynteza 276 •
---------wzmacniające 522, 530 retinojowy 712 ---------w diecie 325
-----■ sekwencjonowanie 539 — retinolowy 588, 710 —--------peroksydacja mikfosomalna
— — superzwoje ujemne 447 — rybonukleinowy (RNA) 476 266
synteza 467 -----budowa 448, 449 -----właściwości, fizjologiczne 177
-----temperatura topnienia 447 -----hydroliza 449 --------- fizyczne 177
-----transkrypcja 447, 448 -----■ informacyjny (mRNA) 450, - wolne 174, 260, 331, 294, 298
2,5-diatnivioamylowy 42 451,486,489,491, 530 obrót 299
dihydroorotowy 434, 435 ------jądrowy, drobnocząsteczkowy ---------stężenie zwiększone 305
elaidynowy 176, 177 450 wychwytywanie przez tkan
ertlkowy 176 ---------hetcrogenny 453 ki 310
foliowy 84, 705 -----rybosomalny (rRNA) 450, 454, tymidylowy 420
niedobór 706, 866 487 UDP-gl u kuro nowy 819
- - -stężenie we krwi 928 - splicing 530, 548 uronowe 171, 762
— zapotrzebowanie 733^. ----- synteza 478 urydylowy 420
formitninoglulaminowy 706 -----transkrypcja 480 walerianowy 175
fo&fatydowy 179,286 -----transportujący (tRNA) 450, wanilino migdałowy 645, 649
glutaminowy 40, 705 487 żółciowe 322
hialuronowy 171, 763, 764 -----------budowa 453 — — biosynteza 323, 324
homowanilinowy 901 sjalowy(e) 171, 181, 250, 291, 751 degradacja 323
ikozanowy 175 słabe 29 ■----■ krążenie watro bowo-jelitowe 324
inozynowy 429 solny 735 ■— wtórne 324
kainowy 893 sprzężony z zasadą 31 Kwashiorkor 338, 726, 853
kapronowy 175 stearynowy 175 Kwasica 26 i
kaprylowy 175 timnodonowy 176 ketonowa 260, 267, S63
kaprynowy 175 - tłuszczowe 189, 190, 194, 722 mleczanowa 147, 207, 214, 728
kinurenowy 375 -----aktywacja 261 prioponowa 728
klupanodonowy 176 -----biosynteza 205. 251, 254, 255
ksamurenowy 377 -----Ca 227
laurynowy 175 -----Cn 227
lignocerynowy 175 -----cis 278 Laktacydoza 237
linoletiowy 275, 27S -----dienowe 176 Laktaza 743 —
a-linolenowy 176, 275, 278 ■- - - -długolańcuchowe, transport do niedobór 744
y-linolenowy 176 mitochondrium 262 -----dziedziczny 745
— lino Iowy 176 -----------utlenianie w wątrobie 272 ■- - - -wtórny 745
--niedobór 727 — egzogenne 275, 289 Lakloferyna 881
------przemiana 277 — metabolizm nieprawidłowy Laklogen łożyskowy (CS) patrz: Soma-
— liponowy 214 278 totnammotropina kosmówkowa
SKOROWIDZ / 947
Laktoza 161, 163, 169 Lipidy, pochodne 173 Łaricuch(y), oddechowy, mitochond-
— synteza 248 prekursory 173 rialny, składniki 148
Laminina 882 proste 173 -----medoczynnosc 160
Lanosterol 3J7 stężenie we krwi 928 -----związki rozprzęgajace 152, 156
Lanosterolocyklaza 2,3-oksydoskwa- transport 304 — oligosacharydowe 171
lenowa 317 — w osoczu 294
LCAT patrz: Acylotransferaza lecyty- złożone 173
na: cholesterol znaczenie biomedyczne 173
LDH patrz: Dehydrogenaza rnlec/ano- Lipoamid 214 MAB826
wa | Lipogeneza 190—194, 251, 255, 256 Macierz mitochondrialna 157
LDL patrz: Lipoproteiny o małej gęsto- enzymy 230 Magnez 729
ści odżywianie organizmu 258 — stężenie we krwi 922
Lecytyna 179 pobudzanie 259 - zapotrzebowanie 733
metabolizm 288 regulacja 258 0,-Makroglobulina 789, 885
Leczenie trombolityczne 895 regulacja hormonalna 259 Malonian 108
Lek(i), hipolipemizujące 326 Lipoksygeneza 185 Malonylo-CoA 251, 252, 271
przeciwnowotworowe 425 Lipołiza 190, 193, 308, 309 Maltaza 740, 743 Maltotrioza 161
przeciwtarczycowe 615 hamowanie 259 Maltoa^ćl, 168, 168
Lektyna(y) 172, 753 regulacja 311 Mammotropina p. Prolaktyna
sojowa 753 Lipoprotemy 173, 193, 294 Mangan 730
Leprechaunizm 687 — o bardzo małej gęstości (VLDL) — zapotrzebowanie 732
„Leucine zipper" 526 194, 295, 299, 300 Mannoza 171, 751
Leucyna 39 ----- biosynteza 306 D-Mannoza 165, 166
katabolizm reakcje swoiste 381 -----katabolizm 301 a-D-Mannoza 164
zapotrzebowanie 725 -----a skład pokarmów 305 Mannozamina 167, 250
Leukodystrofia metachromatyczna 292 — o dużej geslości (HDL) 295, 303 Mannozydaza 767
Leukotrien(y) 174, 175, 278, 280, S80 metabolizm 304 MAO-A patrz: Monoaminooksygena-
A4 177 o malej gęstości (LDL) 295, 303, za A MAO-B patrz:
— biosynteza 282, 28.1 769 Monoaminooksygena-
znaczenie 283 ix, niedobór rodzinny 326 zaB
LH patrz: Lutropina osocza 296 — 298. 320, 321 Mapowanie genów 541 Marazm
Liaza 117 blok wytwarzania 307 131, 726 Markery nowotworowe
adenylobursztynianowa 422, 429, zaburzenia pierwotne 326 824 Marskosc wątroby 307, 778,
430 resztkowe 302 845 Matołectwo 618 Mazindol
ATP-cytrynianowa 205, 256 rozdział 295 902
cytrynianowa 128 Liposomy 186, 187, 739 Mechanizm „ping-pong" 566
3-hydroksy-3-melyloglutarylo- Lipotropina (LPH) 585, 589, 599 Melanina, biosynteza 393
-CoA 26S typu mieszanego 394
Ligacja 547 D- — p 51 Melanoproteina 393
Liksoza 166 ----- struktura i funkcja 609 Melanosomy 393
Limfocyty 865 Lizofosfolipidy 180 Melanotropina (MSH) 585, 589. 599
Lipaza 284, 736 Lizolecytyna 180, 289 a 575
aktywność we krwi 922, 92 S Lizosomy 346, 563 £575
działanie 739, 742 Lizozym 881 struktura i funkcja 609
Językowa" 734 miejsce katalityczne 99 Melatomna, biosynteza 392, 393
lipoproteinowa 193, 301, 308, 310, Lizyna 40 metabolizm 392
768 katabolizm 373, 374 Melonian 201
niedobór rodzinny 327 zapotrzebowanie 725 Menachinon 717
„ślinowa" 736 Locus operatora 512 Menandion 717
triacyloglicerolowa 685 Lowastatin 326 Menopauza 667
wątrobowa uwalniana heparyną LPH patrz: Lipotropina Lutropina 3-Merkaptopirogronian 365
302 (LH) 575, 585, 589, 599 6-Merkaptopuryna 423, 430
wrażliwa na hormony 308, 310 działanie 606 Meromiozyna ciężka 798
„żołądkowa" 736 steroidogeneza 657 Mestranol 668
Lipidoza iaktozydoceramidowa 292 Metabolity, przepływ, regulacja 128
Lipidy 193. 727 — w komórce 118, 119
amfipatyczne 186, 187, 295 stężenie, a aktywność enzymów
błon 552 Łańcuch (y), oddechowy 141, 142, 147, 123
choroby spichrzające 293 199—201, 216 — w komórce 119
chromatografia 185 -----hamowanie 152 Metabolizm 132
eterowe biosynteza 288 -----inhibitory 152 aminokwasów 190
— synteza 286 — •— kompleksy lipid owo-bialkowe hamowanie przez sprzężenie zwrot
metabolity, transport 193 150 ne 124
metabolizm 122, 191, 173 magazynowanie energii chemi integracja 329
obojętne 173 cznej 151 kontrola hormonalna 196
osocza 295 — miejsca hamowane przez sub
peroksydacja 184 stancje chemiczne 150
948 / SKOROWIDZ
Niedobór. 1 Ip-hydroksylazy 644 Oksydacja kwasów tłuszczowych 262, PABA patrz: Kwas p-aminobenzoeso-
Niedoczyrinosc przyiarczyc 624 263 wy
izekoma 583. 59!, 624 [ł-Oksydaeja 148, 190. 191, 194 Padaczka mioklonalna 896 PAF patrz:
Niedokrwiwosc S45. S65 ^Oksydacja kwasów tłuszczowych 264 Czynnik aktywujący płytki
Faoconiego 475 Oksydaza(y) 140. 143 krwi
Nkdokrwiitość hemolityczna 207. 214, aminokwasowa 348 „Palec cynkowy" 525 Palindrom 547
239. 867. 871 a-aminokwasowa 695 PaJmitoilolransferaza kamitynowa 261,
— badania laboratoryjne 880 2-aminokwasowa 140, 348 271, 272
------pizyczyny 879 aminowa 392, 393 — niedobór 265
megatoblaslyczna 706, 866 -■ cytochromowa 140 Palmitynian 255
z niedoboru miedzi 777 flawoproleiny 140 PAP 825
z niedoboru żelaza 745, 860 glukozowa 141 Papovawirusy 829 Parathormon
u noworodków 717 L-glukonolaktonowa 244 (PTH) 585, 589, 629
sierpowata 70, 544, 866 katecholowa 394 patofizjologia 624
syderopeniczna 845 koproporfirynogenowa 400, 403, regulacja, przemiany 621
złośliwa 704 404 sekrecji 623
Niedorozwój umysłowy 898 ksantynowa 122, 140, 433, 695 -----syntezy 620
Niedotlenienie 207 niedobór 440 — rola w homeostazie, fosforanowej
tkanek 212 — lizylowa 815 623
Niedożywienie 726 monoaminowa 645 - Vspniowej 623
Nietolerancja, fruktozy wrodzona 247 rola 648 rozpad 622
mleka 734. 747 NADPH 870 struktura 620
Nigerycyna 160 protoporfirynogenowa401,403,404 wytwarzanie ektopowe 624
Nikotynamid 84, 375 — zawierające miedź 140 Parkinsonizm 899
Ninhydryna 44 Oksydoreduktaza 140 leczenie 900, 906
Nilrozoaminy 826 Oksygenaza(y) 139, 144 przyczyny 901
NMN 697 hemowa 407, 408 Pasmo Soreta 404
Noradrenalina 31.1 prawdziwe 144 PCR 547
— biosynteza 395 Oksyhemoglobina, uwalnianie tlenu PDGF 585, 838
— stężenie we krwi 928 213 Pelagra 698
Norepinefryna patrz: Noradrenalina Oksytocyna 585 D-Fenicylamina 777
Noretyndron 668 mechanizm działania 610 Pentozuria 239
Normy żywieniowe 731 regulacja sekrecji 610 samoistna 244
Northern błot 537, 547 Oligomery białkowe 65 Peniozy 161, 171
Nukfcazy 488 Oligomycyna 152 znaczenie fizjologiczne 166
Nukleoplazmina 458 Oligonukleotydy 547 Pepsyna 735
Nukieosom 457 Oligosacharydy 161 Peptyd(y), aktywne fizjologicznie 51
Nukleotyd(y), adeninowc 133—135, biosynteza 759 — budowa 49
137 Onkogeny 14, 829, 83! C 676
fławinowe 141 aktywacja 835
pirymidynowe 415 homogenne otrzymywanie 55
z komórek nowotworowych 832 hydroliza zasadowa 54
biosynteza 433, 434 mechanizm działania 836
—- — regulacja 436, 438 insulinopodobne 676
wirusa miesaka Rousa 830 jelitowy wazoaktywny 599. 691
pochodne syntetyczne 423 Operon 510 konformacja 51
— purynowe, biosynteza, w wątrobie lac 511 ładunek elektryczny 50
431 Opioidy 585, 589 przedłużające 812
---------blokada 429 Organełłe wewnątrzkomórkowe 18, 19 rozdzielnie 52
--------regulacja 431 Organizm(y), amonoteliczne 346 sekwencje nakładające sie 57
N uk leotydosacharydy 250 autotrofkzne 133
Nukleozydazy 740,743 — sekwencjonowanie 54
skład chemiczny 16, 17 -----fenyloizotiocyjanian 56
Nukleozydy41S, 425 środowisko wewnętrzne 26 -----peptydów nakładających się 56
ureolityczne 427 — Struktura pierws^orzędowa 50
ureoteliczne 346 a aktywność biologiczna 50
urykoteliczne 346, 427 poznanie składu aminokwasowego
Octan 259 Omityna 42, 355 53
— medroksyprogesteronu 668 metabolizm 388 sygnałowe 560
p-nitrofenylu 110 transami nacja 361 synteza metodami automatycznymi
-----hydroliza, etapy 111 Orolacyduria 441 57
Odczyn Coombsa 880 Orotydynomo no fosforan 434, 435 — znaczenie biomedyczne 49
Odczynnik, Edmana 56 Orotydynuna 441 — żołądkowy hamujący 691
Sangera 54 Osroolalność 928 Peptydaza 345
Schiffa 750 Osocze 386 Peptydylo-3-metylom stydyna 805
Oddychanie, mitochondrialne, kontro Osteogenesis imperfecta 794, 814 Permeaza glukozowa 868
la 151, 153, 205 Osteomalacja 625, 628, 715, 734 Peroksydacja lipidów 184
------teoria chemiosmotyczna 156 Ostcoporoza 747 Peroksydaza 143
— tkankowe 139 Otyłość 173, 583 glutationowa 143, 243, 717. 870
Odżywianie prawidłowe 131 Ouabaina 167
950 / SKOROWIDZ
Peroksydaza, tarczycowa 615 Polimeraza, DNA, RNA-zależna 451 Progesteron 631, 632, 654, 656, 660
Peroksysomy 143, 264 - RNA DNA-zależna 477 a gruczoł sutkowy 666
Pęcherzyk żółciowy 742 klasy III 484 Progestyny 585, 588, 660
Pętla oksydoredukcyjna przemieszcza- — — mianownictwo 480 funkcja 664
jąca protony 154 Polimorfizm, białek 773 mechanizm działania 668
pH, a aktywność enzymu 100 — długości fragmentów restrykcyj metabolizm 662
definicja 29 nych 93 syntetyczne 668
— znaczenie biomedyczne 26 DNA 542 Proinsulina ludzka 674
Pierścień Kaysera-Fłeischera 777 Polinukleotydazy 740 Prokonwertyna 784
Pierycydyna A 152 Polipeptyd(y), z licznymi funkcjami ka Prolaktostatyna 600
Pigmeje 604 talitycznymi 429 Prolaktyna 585, 599
PIH 599 rola 690 laktacja 666
Pinocytoza 570 struktura pierwszorzedowa, ozna owcza 603
absorpcyjna 570 cza nie 54 patofizjologia 605
piynnej fazy 570 trzustkowy 671, 673, 691 rola fizjologiczna 605
Pirofosfataza. nieorganiczna 137, 218, wielkocząsteczkowe, rozszczepianie synteza 605
261 55 Prolina41, 204, 359
-- dimetyloalilu 315 Polipreonidy 183 biosynteza 339, 341
Pirofosforan, farnezylu 315, 318 Polisacharydy 161, 169 katabolizm 359, 360
— geranylu 315 -— złożone 170, 171 metabolizm 388
Pirofosforylaza ury dyn odi fosfog luk o- PO MC patrz: Proopiomelanokorty- Proopiomelanokortyna. 575, 599, 629
zy 218 na Propionian 204, 227. 234
Pirogronian 159, 189, 194. 204, 205, Pompa, protonowa w łańcuchu odde- Propylotiouracyl 615
213, 226, 362, 363 chowym 153 Prostacykliny 174, 281, 792
enzymy ulteniania 230 sodowa 744 Prostaglandyna{y) 174, 279-281, 636
utlenianie 207 Ponad tlenki 870 E2 175
stężenie we krwi 928 Porfiria(e) 398, 405 a kwasy tłuszczowe egzogenne 280
Pirol 70, 398 -- dziedziczenie 405 Prostanoidy 174, 281
Pirydoksal 700 leczenie 407 biosynteza 279
Pirydoksamina 700 — objawy, podstawy biochemiczne Pro tarnina 789
Pirydoksyna 700 406 Proteaza(y) 112,884
Pirydostygmina 891 Porfiryny, asymetria podstawnika 399 lizosomalna 903
Pirymidyny 415 budowa 398 wewnątrzkomórkowe 345
katabolizm 436 fluorescencja 404 V8 55
~ nadmiar produktów 440 z łańcuchami bocznymi 299 Proteoglikany 171, 244, 248
metabolizm 122 - pochodne biosynteza 403 biosynteza 749, 761, 762
— zaburzenia wrodzone 441 spektrofotometria 404 funkcje 766
pochodne 415 widma absorpcji 404 Protoonkogeny 831
■- - - -syntetyczne 423 znaczenie biomedyczne 398 aktywacja 832
postacie tautomeryczne 417 zredukowane 401 Protoporfiryna 400
zapotrzebowanie organizmu 425 Porfobilinogen 402 Protoporfirynogen 400
pI37 biosynteza 401 Protrombina 784, 786
Plasmodium falciparum 875 Poród 665 Prourokinaza 790
Plazmalogeny 287 Potas 729 Provera 668
— biosynteza 288 "^*" sekrecja aldosteronu 638 Pro witamina A 184 Próg nerkowy dla
Plazmidy 534, 547 stężenie we krwi 923, 928 glukozy 237 PRPP patrz: 5-
Plazmina 790 zapotrzebowanie 732 Fosforybozylo-l-pirofosforan
Plazminogen 790 Potencjał, oksydoredukcyjny 139 Prymachina 87!
Plazmogeny 180 przenoszenia grupy 135 Przemiana materii podstawowa 723
Pląsawica Humingtona 542, 546, 847, PP patrz; Polipeptyd trzustkowy Przenośnik(i), energii 133
892 Pl patrz: Prealbumina wiążąca tyroksynę 616 — pirogronianowy 213
Somatomamrnotropma kos- Prednizolon 632 Prednizon 632 Przerzuty 760i 840
mówkowa Płyn, Pregnandiol 632 Pregnantriol 632 Przewody żółciowe, niedrożność 412
pozakomórkowy 26 Pregnenolon 631, 632, 654, 660, 661 Przysadka mózgowa, ptat, przedni 601
— wewnątrzkomórkowy 26 Pre-[J-lipoproteiny 295 PRIH patrz: ---------hormony 236
Płytki aktywacja 791 Hormon hamujący uwalnianie -----tylny 609
PNMT 645 prolaktyny PRL patrz: Prolaktyna Przy tarczyce, gruczolak 624
Poliaminy biosynteza 380, 390 Proakceleryna 784 Probiałka 112 - nadczynność 623
budowa 389 Probucol 326 -------wtórna 624
katabolizm 391 Proces biochemiczny, analiza 23 — niedoczynność 624
prckursory 388 Proenzym(y) 112 -----rzekoma 583, 591, 624
Policytemia 79 — przekształcenie w enzymy 113 — rozrost 624
Profilina 806 Pseudogen 548
Polidystrofia pseudohurlerowska 767
Pseudourydyna 420, 436
Polienoidy 174 Polimeraza, DNA, a PTA 784
469 - p 470 PTH patrz: Para (hormon
SKOROWIDZ / 951
PUFA patrz: Kwasy tłuszczowe wielo- Receptor(y), estrogenowe 668 Ryboza 161, 239,241, 449 —
nienasycoue glikokortykoidowy 640 synteza w tkankach 243
Puromycyna 506 glulamimanowy 892 Rybozofosforan 189
Puryny 416 hepatocytów asjaloglikoproteino- Rybuloza 161 D-Rybuloza
kiitiihohziii. zaburzenia 437 wy 346 164, 166
metabolizm 122 hormonalne 578
-----zaburzenia dziedziczne 439 insulinowy 582, 682
niedobór 440 kalcytriolowy 627
pochodne 415 —LDŁ 319, 683 Sacharaza 742
syntetyczne 423 — — wadliwe 327 — niedobór 745
postacie tauromeryczne 417 progesteronów^ 668 Sacharoza 161, 168, 169
redukcja 433 * swoisty dla apo E 302 Sacharydy powierzchni komórki 181
zapotrzebowanie organizmu 425 dla transferyny 775 Sarkolemma 795
Receptosomy 570 Sarkomer 795 Sarkoplazma 795
Redukiaza, biliwerdynowa 407 Schizofrenia, przyczyny 905 D-
Q„ 100 cystynowa 363, 364 Sedoheptuloza 164 Sekretaza 903
cytochromu bs 872 Sekwencjonowanie, biatka 54
dihydrofolianowa 435 DNA 54
Racemaza metylomalonylo-CoA 227 glutationowa 243 Selen «3, 717
Rak jelita grubego 726 HMG-CoA 122, 128 jako grupa prostetyczna 143
Rakowiak złośliwy 393 methemoglobinowa 772 niedobór 731
Ramka Pribnowa 480 rybonukleotydowa kompleks 432 rola 731
Reakcja(e), anaboiiczne 132 tioredoksynowa 432 zapotrzebowanie 733
chemiczne, bariera energetyczna 96 Reestryfikacja 309 Semiaidehyd, bursztynianu 396, 397
— czynniki przyspieszające 96 Rekombinacja, chromosomalna 463 malonianu 386
-----teona kinetyczna (zderzeń) 96 DNA 529 metylomalonianu 382
-----szybkość początkowa 103, 104 Remnanty 327 Serotonina 881
egzoergiczne 132 chylomikronów 302 biosynteza 391
— endoergiczne 132 Renina 637 a rakoiwak złośliwy 393
-----sprzężenie z reakcjami egzoer- uwalnianie 636 Seryna40, 180, 204, 387
gicznymi 136 Renmas 736 biosynteza 339, 340
— enzymatyczne 97 Replikacja DNA 469 kata boi izm 363
-----hamowanie kompetycyjne 108 Retinal 710 Sferocytoza dziedziczna 866, 876
inhibitory niekompetycyjne od Slingolipidozy 173,292, 293
Retinitis pigmentosa 908
wracalne 109 Sfingolipidy 284
Retinoidy działanie przeciwnowotwo-
-----kinetyka nasycenia enzymu sub- rowe 713 Retinol
Sfmgomielma(y) 180, 181
stratem 106 biosynteza 290
710 Retrowirusy 829,
-----kontrola, allosteryczna 196 831 Retykulocyty 868 w błonach 551
---------hormonalna 196 RNA patrz: Kwas rybonukleinowy
Sfingozyna 180
-----mechanizm 110 Rodnik(i) wolny(e) 184
biosynteza 290
---------doświadczenia stop-flow 110 — ponadilenkowy 145
SGOT 927
---------a jony metali 116, 117 Rodopsyna 712. 908
SGPT 927
-----a pH 100 Rotenon 152 SHBG patrz: Globulina wiążąca hor-
-----poziom energetyczny 95 Rozedma pluć 7?7 mony płciowe Siarczai], choudroityny
-----stała równowagi 102 Roztwór buforowy 32 171, 763, 764
-----stany przejściowe 94, 95 Równanie, Hendersona-Hasselbalcha
dermatanu 763, 765, 768
-----szybkość, maksymalna 106 31
heparanu 763, 765, 792, 844
---------początkowa 103 Hilla 106 keracanu 763, 765, 768, 844
— — — regulacja 119 Michaeiisa-Menten 104 w moczu 388
---------a stężenie substratów 101, Równowaga, azotowa 344 Siarkowodór 152
103 kwasowo-zasadowa 26, 350 Siateczka śród plazma tyczn a 194, 195
— a temperatura 100 wodna 26 Siatkówka, zapalenie barwnikowe 908
—■ — wiązanie substratu 114 Równoważniki redukujące 147, 199, Sinica 872
Fentona 870 200, 255 Rybollawina 84, 140, Sjalidoza 767
Habera-Weissa B70 203, 695 Skaza, krwotoczna 791
kataboliczne 132 zapotrzebowanie 733 -----noworodków 719
- nierównowagi 195 Ryboiiukleaza 488, 739, 742 moczanowa 425, 437, 438
powodująca przepływ 195 miejsce katalityczne 99 Skład chemiczny organizmu 16, 17
zastąpienia 94 Rybonukleoproteiny jądrowe małoczą- Składniki, mineralne 730
Receptor{y), ot, 221 steczkowe 455 pokarmowe interkonwersja 330
acetylooholinowy 582 Rybonukleotyd(y) 419 - — przekształcenia wzajemne 329,
p-adrenergiczny 650 purynowe 415 330
androgenowy 898 uracylu 449 Skóra, pergaminowa barwnikowa 475,
- cholinergiczny 888, 890 Rybonukleozydy 418, 419 852
- dopaminowy 907 Rybosomy 194, 195, 454, 492 — synteza witaminy D hit
-----agoniści 902 D-Ryboza 165. 166
— EGF 683
9S2 / SKOROWIDZ
Cena zł 500000,-
zł 50,- tSBN 83-200-1798-X