9

HENRYK KARDELA

Gramatyka kognitywna jako globalna teoria je zyka

1. Wprowadzenie
kognitywna powstaa stosunkowo niedawno na Teoria lingwistyczna zwana gramatyka tych i osiemdziesia tych naszego wieku jako reakcja na przeomie lat siedemdziesia zykoznawcze w szczeglnos teorie standarformalne teorie je ci zas na tzw. rozszerzona (Extended Standard Theory), rozwijana przez Noama Chomskyego i jego zwolendowa i czoowego reprezentanta teorii uwaz powszechnie Ronalda a sie nikw1. Za twrce cego takz Langackera, uczonego amerykan skiego, swego czasu maja e istotny wkad w rozwj gramatyki generatywnej. w pracach niemieckich Wiele elementw analizy kognitywnej moz na doszukac sie psychologw z lat trzydziestych i czterdziestych naszego stulecia twrcw teorii gestalzykoznawcw obszaru tw (Gestalt Theorie)2, lingwisty francuskiego P. Guirauda3, je zycznego twrcw analizy onomazjologicznej4, czy wreszcie na gruncie niemieckoje cych tzw. semantyke generatywna 5. Szereg rozamerykan skim lingwistw uprawiaja zan a takz zykoznawwia przeje e gramatyka kognitywna z prac filozoficznych i je czych L. Wittgensteina6 (teoria podobien stwa rodzinnego) oraz prac z dziedziny psychoconych teorii prototypw7. Za bezpos poprzedniczke logii E. Rosch, pos wie rednia przestrzeni (Space Grammar), rozwijana gramatyki kognitywnej nalez y uznac gramatyke tych8. przez Ronalda Langackera w drugiej poowie lat siedemdziesia Wspczesna scena kognitywistyczna jest niezwykle zrz nicowana: znajdujemy tu prace o stosunkowo duz ym nachyleniu formalistycznym (R. Jackendoff9), publikacje ce umiarkowany formalizm (R. Langacker10), prace przypominaja ce traktareprezentuja ty lingwistyczno-filozoficzne (G. Lakoff, M. Johnson11), wreszcie prace z pogranicza zuje do analizy literackiej i lingwistycznej12. Wiele z prac kognitywistycznych nawia inteligencja badan z dziedziny tzw. computer sciences, w tym badan nad sztuczna

10
w szczeglnos ci prace R. Jackendoffa13) oraz z badan z zakresu przetwarzania informacji poa czen (teoria interaktywnego aktywowania, zwana takz e teoria Connectionist Theory14. kognitywna od teorii formalnych, takich jak np. rozszerzoTo, co odrz nia gramatyke dzy poszczeglnyna teoria standardowa, to przede wszystkim brak wyraz nych granic mie zyka. I tak, podczas gdy np. ostatnia wersja rozszerzonej teorii mi poziomami opisu je du i wia zania (Government and Binding Theory) jest silnie standardowej, tzw. teoria rza c cakowicie zyka15, gramatyka kognitywna, odrzucaja zmodularyzowanym modelem je zykowych: struktury fonologiczne, ten typ opisu, postuluje tylko trzy typy struktur je cza ce te dwie struktury symboliczne16. Oznacza to, z struktury semantyczne oraz a e zyka, w tym struktury fonologiczne, morfologiczne i skadniowe sa wszystkie struktury je c o ile, np. przypisanie niewas ciwego sufiksu lub wyderyusemantycznione17. Tak wie wowanie zdania niegramatycznego traktowane jest w gramatyce generatywnej jako narudz szenie okres lonych ograniczen naoz onych na reguy morfologiczne, ba skadniowe, o tyle uz ycie danego sufiksu lub danej formy skadniowej w gramatyce kognitywnej jest motywowane semantycznie takim a nie innym sposobem obrazowania. Gramatyka zyka18. kognitywna jest bowiem modelem uz ycia je cego burzliwe dyskusje ws Dotykamy tu niezwykle istotnego zagadnienia wywouja rd zykoznawcw rozdziau semantyki od pragmatyki, a raczej braku tego rozdzialu je i pragmatyke (czy na je zykowa i pozaw gramatyce kognitywnej). Podzia na semantyke zykowa wiedze ) jest sztuczny os was koncepcja je wiadcza Langacker a jedyna ciwa zykoznawczej to taka, ktra unika faszywych dychotomii i jest przeto encysemantyki je ca klopedyczna w swej istocie. Jes li jednak tak jest w istocie jes li informacja skadaja np. na poje cie kota jest praktycznie niczym nie ograniczona to czy moz sie liwe jest w ogle definiowanie czegokolwiek? 19 Czy w definicji kota nie powinna np. znalez c sie czarownicom podczas odbywaja cego sie sabbatu informacja: Z reguy koty towarzysza czarownic? Odpowiedz brzmi: i tak i nie, w zalez nos ci od okolicznos ci uz ycia sowa kot. dziemy mieli do czynienia z praktyka etnolingwistyczna , jest oczywiste, z Jes li be e w opidzie miaa kapitalne znaczenie, zupenie nieistotna natosie czarownicy informacja ta be ona dla weterynarza (o ile oczywis miast okaz e sie cie nie wierzy on w istnienie czarownic, zek, jaki a czy koty z czarownicami i nie daje ujs w zwia cia swoim przekonaniom w pra na informacje centralna , a co na ktyce weterynaryjnej). Znaczy to, z e o tym, co skada sie , decyduje konkretne uz zyka, konkretny kontekst czas i miejsce peryferyjna ycie je cego, sposb wartos wypowiedzi, przekonania i wierzenia mwia ciowania, itd. Ten kalejcy sie punkt widzenia, jest podstawowa zasada gramadoskopowy, nieustannie zmieniaja , ktra swymi korzeniami sie ga bezpos tyki kognitywnej zasada rednio tradycji gestaltyzmu20. cie gestaltyzmu przez gramatyke kognitywna za podstawowa zasade metodoloPrzyje ma istotne konsekwencje dla semantycznej teorii je zyka. Gestaltyzm odrzuca giczna ty w innych, niekognitywistyczkompozycjonalny sposb derywowania znaczen , przyje nych teoriach semantycznych. Wedug tych ostatnich bowiem, na znaczenie np. sowa znaczenie morfemu licz (a wie c liczyc licznik skadaoby sie , odliczac ) oraz znaczenia, suffiks -nik w (tym przypadku semantyczna rola INSTRUMENT), co jakie niesie ze soba dzenie do mierzenia nate z du, szybkos w sumie daje znaczenie urza enia pra ci (pojazdu), z nate enia promieniowania, itp. Juz jednak z tej niejednoznacznos ci sowa licznik jasno cy sie , kompozycjonalny sposb derywowania znaczen wynika, z e ten kumuluja prowadzi do powaz nych trudnos ci interpretacyjnych. Licznik Geigera i licznik samochodu

11
dzenia, rz ce sie ksztatem, budowa , sposobem (szybkos ciomierz) to dwa rz ne urza nia dzenie do liczenia (od ac. computare funkcjonowania, itp. Podobnie komputer to nie urza dzenie do pisania, modelowania, obliczania, z ekranem, urza dzeniami liczyc ) to urza ) i oprogramowaniem. Na powaz peryferyjnymi (jak np. drukarka ne trudnos ci natrafia semantyka kompozycjonalna takz e w przypadku zoz en , wyraz en idiomatycznych i metaforycznych, jak np. sezon ogrkowy, pery przed wieprze, zakuta paa, popus cic komus cugli, ugryz c sie w je zyk, itp. Aby prawidowo zinterpretowac te wyraz enia nie wystarczy cych sie na te frazy niezbe dna jest tu znajomos znajomos c poszczeglnych sw skadaja c znaczenia caego wyraz enia21. Nieprzypadkowo caa idiomatyka zostaa przez gramatykw generatywnych przeniesiona do leksykonu jako zbir semantycznie nierozkadalnych c juz cono stosunkowo niewiele struktur, nie mwia o tym, z e samemu zagadnieniu pos wie zykiem. Leksykon, wedug kognitywistw sta sie dla miejsca w rozwaz aniach nad je to wszystko, gramatykw generatywnych swoistym koszem na s miecie, gdzie upchnie ce sie wyjas co idiosynkratyczne, nie daja nic przy pomocy regu. Los ten podzielia takz e metaforyzacja, o czym s wiadczy niewielka liczba prac na ten temat napisanych w duchu kognitywis generatywistycznym. Przeciwnie dowodza ci metaforyzacja to nie pewien, zyka to podstawowy, kreatywny skadnik je zyka, na ktry marginalny aspekt uz ycia je puje tnie powouja sie generatywis tak che ci22. W przypadku metaforyzacji bowiem naste poszerzenie granic danej kategorii, niejednokrotnie tak dalece, z e poszczeglne elementy sto nie wydaja sie miec 23. Dotykamy tu danej kategorii cze punktw stycznych ze soba cego organizacji kategorii przyje tego przez poszczefundamentalnego problemu dotycza glne gramatyki: (a) organizacji wedug zasady warunkw koniecznych i wystarczaja cych, lub (b), wedug zasady podobien stwa rodzinnego w sensie Wittgensteina. To was nie ta ostatnia zasada lez y u podstaw organizacji kategorii w gramatyce kognitywnej. Wedug budowe skalarna w tym sensie, z tej zasady kategorie posiadaja e ws rd elementw cych w skad tych kategorii moz wchodza emy wyrz nic lepsze (prototypowe) i gorsze (mniej prototypowe) przykady24. Dla okres lenia budowy takiej kategorii, opartej na dziemy posugiwac terminem prototypowa zasadach podobien stwa rodzinnego, be sie organizacja kategorii)25.

2. Analiza kognitywna
Jak juz wspomniaem, gramatyka kognitywna zdecydowanie odrzuca modularny chazyka proponowany przez modele generatywne. Wedug kognitywistw, rakter opisu je byc o tym, jakiego rodzaju konstrukcja, fraza, sowo, czy morfem maja uz yte, decyduje c s tego jest traktowanie kontekst, a mwia cis le sposb obrazowania. Konsekwencja gramatyki jako kontinuum symbolicznego, gdzie powiedzmy, konstrukcje par excellence byc pione onomatopeicznym myk!, ojej!, skadniowe jak np. brac nogi za pas moga zasta Hm... lub jeszcze innymi s rodkami wyrazu26: Hm... .............. s Nie wszystko zoto, co sie wieci ..............

12
gaja oczy i przy ktrych sie przystaje, ktre jeden drugiemu Te rzeczy, ktre przycia , a sa lichota w s z podziwem pokazuje, te rzeczy po wierzchu byszcza rodku. .............. Ista, quae spectantur, ad quae consistitur, quae alter alteri stupens monstrat, foris nitent, introrsus misera sunt. .............. Cicha woda brzegi rwie Still water runs deep .............. Nigdy bym nie przypuszcza, z e Jan jest takim draniem .............. Co za cham! .............. Cham! itd. Ten wertykalny, fonologiczno-skadniowo-semantyczny gestalt ma rwniez swoja horyzontalna prototypowa (skalarna ) organizacje fonologii, morfologii, organizacje skadni oraz semantyki leksykalnej. Oznacza to, z e w fonologii moz na wyrz nic bardziej i wtrna inforlub mniej prototypowe odmiany danego fonemu, morfologii podstawowa przekazywana , np. przez sufiksy diminutywne, w skadni centralne i peryferyjne macje konstrukcje, wreszcie w semantyce leksykalnej centralne i peryferyjne sensy danej kategorii27. organizacje poziomu morfologicznego moz I tak, na przykad, prototypowa na zilustrozyku polskim -ina oraz -ek, wac na przykadzie dwch sufiksw diminutywnych w je cych rzeczy mae, jak np. ptaszek may ptak lub psina may pies. Znaczenie desygnuja cos co jest mae nie jest jednak jedynym znaczeniem przekazywanym przez te sufiksy. cych litos Sufiksu -ina np. uz yjemy dla okres lenia rzeczy lub osb budza c (na co wskazuja przykady takie jak Maa psina trze sa sie ze strachu, wzbudzaja c litos c przechodniw, Zgarbiona babina staa u wrt kos cioa prosza c o jamuz ne ), lub na okres lenie rzeczy lub cych pogarde (co sugeruje przykad yz osb budza ka ne dznej zupiny musiaa wystarczyc cy zwia zek mie dzy tymi znaczeniami wie z niom do wieczora). Jest oczywiste, z e istnieja uja c warunkw koniecznych i wystarczaja cych Jakie (konieczne) nie da sie za pomoca ? cechy wsplne bowiem moz e posiadac znaczenie cos jest mae z cos , co budzi pogarde zek ten natomiast da sie stosunkowo atwo wyjas Zwia nic przy zaoz eniu, z e sufiks -ina posiada znaczenia centralne oraz znaczenia peryferyjne, a przejs cie od jednego znaczenia do drugiego tworzy swoisty an cuch sensw cos co jest mae (o ile naturalnie jest dostrzez one) wzbudza rz nego rodzaju uczucia, od uczucia litos ci do sympatii (jak, c litos powiedzmy, may kot tj. kotek), a wzbudzaja c tym samym prowadzi do pogardy jest sowo zupina)28. (czego ilustracja ma z sufiksem -ek w sowie ptaszek: oprcz znaczenia may ptak Podobnie rzecz sie sufiks ten jest nos nikiem znaczenia metaforycznego ptaszek to ktos o ujemnych cechach, cz przeste pca. Takz cie zwia zku znaczegagatek, nicpon lub wre e i w tym przypadku uje dzy zdrobnieniem cos pca nie byoby niowego mie , co jest mae a kims , kto jest przeste cych. Niezwykle moz liwe do ustalenia przy pomocy warunkw koniecznych i wystarczaja zasada podobien pomocna natomiast okazuje sie stwa rodzinnego: sufiks -ek posiada dzy znaczenie centralne. cos , co jest mae oraz szereg innych znaczen peryferyjnych, mie

13
, cos dzne i niegodne. innymi cos , co budzi litos c , cos , co wzbudza pogarde co jest ne pca, wyprofilowana W przypadku uz ycia sowa ptaszek w znaczeniu gagatek, przeste cie z pozycji (wyakcentowana) zostaje was nie ta ostatnia informacja, przez przesunie centralna . Tego typu zmiane perspektywy obserwujemy oczywiperyferyjnej na pozycje s cie we wszystkich przypadkach metaforyzacji, porwnan , itd. byc Przykadem prototypowej organizacji poziomu skadniowego z kolei moga ce pewna hierarchie , oparta o kryteria takie jak kryterium konstrukcje pytajne, tworza cego pytanie), skadnika w zdaniu, do ktrego waz nos ci, informatywnos ci (wiedzy zadaja pytanie (np. pytanie o podmiot, dopenienie, czy okolicznik), stopnia a czliwos odnosi sie ci , z pewnos niepena , hierarchie tworza z innymi zdaniami, itp. Przypus c my, z e taka cia puja ce rodzaje pytan naste : 1. Pytanie TAKNIE (Czy widziaes sie z Marysia wczoraj?) szczegowa : 2. Pytania o informacje (a) pytania o podmiot (Kto przyszed?) (b) pytania o dopenienie bliz sze (Kogo widziaes ?) (c) pytania o dopenienie dalsze (Komu to daes ?) (d) pytania o dopenienie przyimkowe (Z kim Jan przyszed?) (e) pytania o dopeniacz (Czyj to samochd?) (f) pytania okolicznikowe (Gdzie byes ; Po co tam poszedes ?, Jak ci tam byo? itd.) 3. Pytania zalez ne/w mowie zalez nej (Nie sysze , kto mwi) 4. Pytania retoryczne (Czy naprawde mamy az tak wiele czasu, aby zajmowac sie takimi bahostkami?). ce wypowiedz 5. Pytania zamykaja (Byes tam wczoraj, nieprawdaz ?) dnymi (Me 6. Pytania/wypowiedzi z zaimkami wzgle z czyzna, ktry tam stoi, to sam Zubin Mehta; Ksia z ka, co lez y na stole zawiera same kamstwa) ce sie do orzeczenia zdania gwne7. Wypowiedzi z zaimkiem pytajnym co, odnosza go (Przyszed bardzo pz no wczoraj, co nie pozwolio nam na przygotowanie planu na dzisiejsze posiedzenie) cia, wyraz ce dezaprobate mwia cego (Co takiego?!; Co ty 8. Pytania/wykrzyknie aja powiesz?; Doprawdy?) , z zyku Wydaje sie e centralne miejsce w prototypowej organizacji kategorii pytan w je polskim powinno przypas c w udziale pytaniom typu TAK/NIE oraz pytaniom o informacje . Pytania te bowiem sa pytaniami rzeczywistymi, tzn. wymagaja potwierszczegowa pros o taka informacje . Nie sa natomiast dzenia informacji zawartej w nich lub zawieraja be tych konstrukcji w innych takimi pytaniami przykady (4), (5) lub (8), jako z e uz ywa sie takz celach na przykad dla wyraz enia zdziwienia, ironii, pogardy, itd. Nie sa e klasycz pytaniami w ogle przykady takie jak (7), gdzie zaimek co nymi pytaniami jes li sa ce oraz (6), ktry jest de facto zaimkiem wzgle dnym29. wprowadza zdanie oznajmuja Miejsce danego pytania na skali prototypu zalez y rwniez od tego, czy dana kategoria czy tez kszonej pytan poddaje sie nie modyfikacjom skadniowym. W przypadku zwie taka nalez . podatnos ci na takie modyfikacje, konstrukcje y uznac za bardziej prototypowa szczegowa , przyI tak, w przeciwien stwie do pytan TAK/NIE oraz pytan o informacje zanurzyc kadw takich jak (8) nie da sie w zdaniu gwnym: *Ciekawy jestem, co ty * powiesz?! lub Nie wiem, co takiego?!. Natomiast zdania Nie wiem, czy tam byes i Ciekaw zdaniami cakowicie do przyje cia. jestem, kto widzia Marysie wczoraj w teatrze sa sie zanurzyc Podobnie zdania typu (5) nie dadza w zdanie gwne: *Chciabym wiedziec ,

14
tu do zdania gwnego a nie czy Jan przyjdzie jutro, nieprawdaz ? (nieprawdaz odnosi sie dnego) jest zdaniem cakowicie nieakceptowalnym. podrze Innym testem na prototypowos c pytan moz e byc test koniunkcji konstrukcje pytajne, sie poa czyc ce kryterium prototypoktre dadza spjkami nalez aoby uznac za speniaja w ten sposb poa czyc wos ci, w przeciwien stwie do konstrukcji, ktre nie dayby sie . I tak, pytania Kto i dlaczego tam poszed lub Kiedy - a jes o ile moz liwe sa li tak - to w jakim celu, czenie pytan , nalez y wypeniac te formularze?, to poa typu *Dlaczego i tam byes * liwe. nieprawdaz ? lub Co takiego?! i kto ci to powiedzia?, jest z reguy niemoz Za jeszcze inne kryterium miary prototypowos ci a was ciwie braku prototypowos ci zana , niska pytan nalez aoby uznac marginalnos c danej konstrukcji oraz, s cis le z tym zwia ce tzw. luki jej akceptowalnos c . Mam tu na mys li przede wszystkim konstrukcje zawieraja pasoz ytnicze oraz zaimki rezumptywne. Te pierwsze ilustruje zdanie typu Ktrych ksia z ek nie moz na recenzowac nie przeczytawszy wczes niej, te ostatnie przykady takie jak Ktrych ksia z ek nie moz na recenzowac nie przeczytawszy ich wczes niej? 30. Zdania zdaniami marginalnymi, teoretycznymi konstruktami, pojawiaja cymi sie w pratakie sa cych w ramach teorii rza du i wia zania i przytaczanymi dla poparcia konkretcach powstaja czaja one powaz nej tezy. Niejednokrotnie nastre ne trudnos ci interpretacyjne i dopiero na prawidowe ich zrozumienie (zaimek rezumptywny dodatkowe wyjas nienia pozwalaja interpretacje luki pasoz ich wskazuje na was ciwa ytniczej). Przedstawione tu kryteria rzecz jasna wszystkich moz prototypowos ci pytan nie wyczerpuja liwos ci w miare dzie z pewnos przybywac rozwoju teorii kognitywnej, kryteriw takich be cia . Przejdz my z kolei do prototypowej organizacji semantyki leksykalnej. Jak juz wspo i pragmatyke . Podobnie mniaem, gramatyka kognitywna odrzuca podzia na semantyke c jak w przypadku fonologii, morfologii, czy skadni, pewne rodzaje informacji moga wie mniej, inne natomiast bardziej prototypowe (lub centralne). Takz okazac sie e i tutaj, a byc moz e, przede wszystkim tutaj na poziomie semantyczno-pragmatycznym widac cy wyraz nie gestaltowy charakter procesw kategoryzacyjnych, ustawicznie zmieniaja punkt widzenia: z pozycji centralnej na pozycje peryferyjna i odwrotnie. Dobrym sie tu metafory oraz rz przykadem sa nego rodzaju porwnania. W tym przypadku bowiem informacja innej informacja peryferyjna danej kategorii poprzez zestawienie z centralna kategorii zostaje uwypuklona we wspomnianym juz procesie profilowania. I tak, w poca sie na definicje sonia rwnaniu Idziesz jak son jedna z informacji centralnych skadaja ca sie na te definicje : cie z s cis lej jedna z centralnych domen skadaja ki chd zostaa wyprofilowana w charakteryzacji danej osoby (konkretnie: w peryferyjnej domenie dotycej sposobu chodzenia tej osoby). Dodajmy, z cza e proces profilowania charakteryzuje sie z z dzie wie ksze w przypadku rz nym stopniem nate enia nate enie soniowatos ci be epitetu Ty soniu! niz w porwnaniu Chodzisz jak son . W tym pierwszym przypadku cych sie na definicje sonia zostao wyprobowiem nie jedna, lecz kilka domen skadaja cym sie do danej osoby: domena wygla du, sposobu mys filowanych w epitecie odnosza lec te wszystkie nia (brak lekkos ci umysowej), domena sposobu chodzenia, itp. a wie sie na oglna ocie z centralne domeny, ktre skadaja aos c sonia31.

15

3. Cztery podstawowe pytania

subiektywistyczna ? Pytanie 1: Czy gramatyka kognitywna jest teoria dziemy rozumieli moz Odpowiedz brzmi: tak jes li przez subiektywizm be liwos c powanego wyboru jakiejs c sposobu obrazowania), nieskre konstrukcji, zdania, itd. (a wie zyka w procesie komunikacji je zykowej)32, jakiego ustawicznie dokonuje uz ytkownik je dziemy posugiwali sie dla okres nie jes li terminem tym be lenia kierunku teoriopoznawczego zwanego idealizmem subiektywnym. Filozoficzno-metodologiczne podstawy, na bowiem gramatyka kognitywna to, wedug G. Lakoffa, zaoz jakich opiera sie enia tzw. realizmu dos wiadczalnego (Experiential Realism), ktry gosi, z e33: zana z ciaem, jest ucieles (a) Mys l jest nierozerwalnie zwia niona. Znaczy to, z e struce sie na nasz system konceptualny sa ksztatowane przez nasze dos ktury skadaja wiaddro systemu konceptualnego czowieka jest bezpos zane z postrzegaczenie. Ja rednio zwia niem, ruchami ciaa, fizycznego i spoecznego dos wiadczenia. cia, ktre nie pochodza bezpos (b) Mys l jest wyobraz eniowa poje rednio z dos wiad za pomoca metafory, metonimii oraz innych sposobw obrazowania. czenia wyraz ane sa tnos Ta umieje c obrazowania pozwala na istnienie abstrakcyjnej mys li, ktra wychodzi daleko poza to, co czujemy i widzimy. atomistyczna; poje cia nie (c) Mys l ma wasnos ci gestaltw, nie jest przeto struktura sie z klockw, ktre sa a czone przy pomocy oglnych regu. skadaja cej niz (d) Mys l to cos wie mechaniczna manipulacja, niz operacje przeprowadzone na ekologiczna : szybkos abstrakcyjnych symbolach. Mys l powiada Lakoff ma strukture c i zapamie tywanie i skutecznos c przetwarzania informacji przez czowieka, uczenie sie od caej struktury systemu konceptualnego, od tego, co te poje cia znacza . zalez a konceptualna moz c c sie tzw. modelem kognitywnym, (e) Strukture emy uja posuguja ktry posiada wyz ej wymienione wasnos ci. sie pokrywac Na pierwszy rzut oka powyz sze tezy wydaja z zaoz eniami absolutnego idealizmu subiektywnego, goszonego niegdys przez Georgea Berkeleya. Wraz enie to umacniac ca o nierozerwalnym zwia zku szczeglnie wydaje sie teza pierwsza, mwia mys li z ciaem, o jej ucieles nieniu. Jednakz e Lakoff i Johnson zdecydowanie sprzeci sie takiemu pojmowaniu realizmu dos oni34: wiaja wiadczeniowego. Pisza alternatywe obiektywizmu. Subiektywizm jest tradycyjnie uwaz any za najwaz niejsza alternatywa obiektywizmu, [...] Twierdzimy jednak, z e subiektywizm nie jest jedyna zku z czym zaproponowalis moz w zwia my trzecia liwos c : mit dos wiadczeniowy, ktry, cej podstawy filozoficznej naszym zdaniem, dostarcza naukom o czowieku zadowalaja i metodologicznej. od koncepcji subiektywistycznych, wedle ktTen mit dos wiadczeniowy rz ni sie rych: osobista [...]. Intuicja, wyobraz Znaczenie jest sprawa enia, uczucia i dos wiadczenie o tym, co poszczeglni ludzie uznaja za znacza ce i istotne. Znaindywidualne decyduja czenie czegos dla danej osoby pozostaje w duz ej mierze nie znane innej osobie i nie daje w peni przekazac sie . [...] struktury naturalnej: Dla poszczeglnych osb znaczenie jest Znaczenia nie maja

16
ich osobistych uczuc one cakowicie holistysprawa , dos wiadczen , intuicyj i wartos ci. Sa naturalnej strutury. Zatem i znaczenia nie maja struktury naturalnej. czne; nie maja Kontekst jest pozbawiony struktury: Kontekst potrzebny do zrozumienia wypowiedzi kontekst fizyczny, kulturowy, personalny i interpersonalny nie ma struktury naturalnej. cy: Jest to Znaczenia nie moz e przedstawic ani w sposb naturalny ani wystarczaja faktw, z naturalnej struktury, tego, z konsekwencja e znaczenia nie maja e nie moz na ich ani w peni poznac , ani zakomunikowac innym osobom i tego, z e kontekst potrzebcny do ich zrozumienia nie ma wasnej struktury (str. 252). Lakoff i Johnson chociaz charakter Przeciwnie powiadaja dos wiadczenia maja pewna strukture , ktra w swoich holistyczny, to jednak gestalty dos wiadczeniowe maja ce z interakcji podstawowych wymiarach uformowana jest przez dos wiadczenie wynikaja c czowieka jako gatunku ze s rodowiskiem. Struktura ta zorganizowana jest wok poje , tzw. metafor strukturalnych, odzwierciedktre jestes my w stanie zrozumiec za pomoca cych sposb, w jaki czowiek pojmuje cae klasy zjawisk. I tak, np. metafora ARGUlaja ca sie w ogromnej liczbie wyraz zyka coMENTOWANIE TO WOJNA, pojawiaja en je dziennego, ksztatuje zdaniem autorw Metafor w naszym z yciu nasze dziaanie spieramy (str. 27), natomiast metafora CZAS TO i rozumienie tego, co robimy, gdy sie DZ pozwala nam zrozumiec dzac PIENIA czas jako cos , co moz emy stracic , oszcze , czy pujemy tak, jakby czas by przedmiotem wartos trwonic , poniewaz poste ciowym, o ograniczonej ilos ci (str. 30). To was nie ta niearbitralna, wysoce ustrukturyzowana baza ca odbicie w je zyku jest tym czynnikiem, ktry odrz dos wiadczeniowa znajduja nia w spo kognitywistyczna od innych subiektywistycznych uje c sb zasadniczy teorie . i pragmatyke ma sens? Pytanie 2: Czy podzia na semantyke Pytanie to, sformuowane w tak skrajnej formie, jest w istocie pytaniem o to, czy dzy semantyka a pragmatyka a wie c mie dzy moz liwa jest do ustalenia granica pomie sownikowa a wiedza encyklopedyczna , znaczeniem konotatywnym a denotatywwiedza nym? Oto co pisze na ten temat A. Wierzbicka w The Semantics of Grammar35: zyk jest niepodzielnym systemem, gdzie wszystko wsppracuje na przekaz Je znaczenia sowa, konstrukcje gramatyczne oraz wszystkie s rodki ilokucyjne (w tym d je zykoznawstwo dzieli sie w sposb naturalny na trzy cze s intonacja). Sta ci, ktre moz na leksykalna , semantyka gramatyczna oraz semantyka ilokucyjna . by nazwac semantyka , skadnie i pragmatyke moz Morrisowski podzia badan nad znakiem na semantyke e miec sens w odniesieniu do systemu znakw sztucznych, nie ma on jednakz e sensu w przypadku zyka naturalnego, ktrego skadniowe semantyczne (a takz je e ilokucyjne) s rodki same sa zyku naturalnym znaczenia nie da sie zdefiniowac przekaz nikami znaczenia. W je jako dzy jednostkami je zykowymi a elementami pozaje zykowej rzeczywistos relacji pomie ci. zyka w oparciu o warunki prawdziPrby zbudowania teorii semantycznych dla opisu je zyku wos ci, warunki denotacyjne, itp. nalez y uznac za nieudane. [...] Znaczenie w je naturalnym polega na interpretacji s wiata przez czowieka. Znaczenie jest subiektywne, ce zwia zki kulturowe i kulturowo zdeterminoantropocentryczne, odzwierciedla dominuja wane spoeczne oddziaywania w stopniu, w jakim odzwierciedla cechy obiektywne s wiazykach naturalnych nierozerwalnie ta jako takiego. Znaczenia pragmatyczne w je sie ze znaczeniami opartymi na warunkach denotacyjnych. [...] Tak jak nie splataja dzy znaczeniami denotacyjnymi a znaczeniami pragmamoz na ustalic granicy pomie

17
wytyczyc tycznymi w leksykonie, tak nie da sie takiej granicy w gramatyce. Rz nice dzy zdaniami w stronie czynnej i biernej, pomie dzy podmiotem a dopenieniem, pomie gwnie natury pragmatycznej, tzn. w powaz dopenieniem bliz szym i dalszym, itd., sa one przez zainteresowania i postawy mwcy. nym stopniu zdeterminowane sa Ta surowa krytyka koncepcji rozdziau semantyki od pragmatyki, sformuowana przez zykoznawce , ktrego nie da sie jednoznacznie zaliczyc czoowego je do z adnej ze szk kognitywistycznych, jest cakowicie zbiez na z tezami takich lingwistw jak Lakoff czy tpliwos Langacker. Szczeglnie dla Langackera nie ulega najmniejszej wa ci, z e sztywny i pragmatyke wywodzi sie z neopozytywistycznej metodologii nauki podzia na semantyke i jest sztucznie podtrzymywany przez zwolennikw rygorystycznych formu logicznomatematycznych. Pisze on36: autonomiczna analize semantyki typu sownikowe[...] Dlaczego zatem uprawia sie pewnos nie dlatego przeciez w peni adekwatny go? Z caa cia , z e model ten okaza sie i odkrywczy, jes li idzie o wszystkie aspekty znaczenia i uz ycia. Wynika to raczej tak mi wydaje z metodologicznych i apriorystycznych zaoz c [...] sie en . Po pierwsze, przyjmuja z zykoznawca ma nadzieje opisac zyk jako zawe ony zbir semantycznych wasnos ci, je je autonomiczny, formalny system w przeciwnym bowiem razie analiza semantyczna tej wiedzy. Lecz przeciez musiaaby dotyczyc procesw poznawczych i szeroko poje zyk (a w szczeglnos zaoz enie, z e je ci semantyka) jest autonomicznym, formalnym systezykowych jakkolmem, nie jest niczym uzasadnione. Teza o autonomicznos ci struktur je zykoznawcw nie musi byc wiek bardzo wygodna dla je wcale prawdziwa! Innym semantyke autonomiczna to przekonanie, z powodem, dla ktrego uprawia sie e procesy sie badaniom empirycznym i adekwatnemu konceptualizacyjne u czowieka wymykaja du nie podzielam. [...] Pozbawiona jakichkolwiek podstaw wydaje mi opisowi. Tego pogla praktyka unikania procesw konceptualizacyjnych jako czegos badac sie , co nie daje sie du na to, jak ograniczone sa nasze moz dzie. empirycznie, bez wzgle liwos ci w tym wzgle pnos sie Wreszcie trzeci powd, to doste c systemw logiki formalnej, ktre wydaja cia semantycznej struktury w oparciu o warunki prawdziwos oferowac s cise uje ci. Moge pnos ciowego sama przez sie na to odpowiedziec , z e doste c tego formalnego aparatu poje nie zagwarantuje dokadnos ci i stosownos ci opisu. Nawet zwolennicy semantyki formalnej przyznac takie aspekty znaczenia i uz zyka, ktre z racji zmuszeni sa , z e istnieja ycia je da mogy byc uje te. takiego a nie innego przeznaczenia tej semantyki, nie be przez nia weryfikowalne? Pytanie 3: Czy twierdzenia gramatyki kognitywnej sa one weryfikowalne w sensie metodologicznego Odpowiedz negatywna brzmi: Nie sa p wiedzy polega postulatu zaproponowanego przez Karla Poppera, ktry gosi, z e poste gwnie na wysuwaniu hipotez i prbie ich falsyfikacji37. Wedug Poppera wysuwane hipotezy powinny byc przez nauke tak s miae, jak tylko moz liwe. Chodzi o to, z e takie a w stanie dostarczyc priori nieprawdopodobne hipotezy sa maksimum informacji, a tego od nauki. Hipotezy poddawane sa niezwykle rygorystycznym testom, przeciez oczekuje sie ksza liczba przypadkw potwierdzaja cych nie gwarantuje prawdziwos przy czym najwie ci danej hipotezy; przeciwnie wystarczy jeden przypadek negatywny aby hipoteza zostaa c, szczeglnie cennym wsparciem dla danej hipotezy sa nieobalona. Paradoksalnie wie udane prby wykazania jej faszywos ci. Prby takie, wedug Klemensa Szaniawskiego, niezbe dne uzupenienie inwencji twrczej badacza. Ma ona wysuwac stanowia najbar one pz dziej ryzykowne hipotezy pod warunkiem, z e zostana niej poddane surowym

18
cym do ich obalenia38. Ujmuja c to nieco obrazowo, moz testom zmierzaja na powiedziec , z z e adekwatna teoria naukowa powinna nosic w sobie zala ki destrukcji badacz powinien z da yc do obalenia i odrzucenia danej teorii. ta przez nauki s Ta niezwykle skrtowo przedstawiona metodologia nauki, przyje cise, zyk jest bowiem zjawiskiem spoecznym, jest cakowicie obca gramatyce kognitywnej. Je symboliczno-kulturowym i jako taki wymaga zastosowania metod uz ywanych w bada zastosowanie w tym przypadku metodoniach humanistycznych was ciwsze wydaje sie cie tej optyki stawia logii hermeneutyki39 lub tzw. epistemologii historycznej40. Przyje problem weryfikacji teorii kognitywistycznej w nieco innym s wietle. Weryfikatorem twierdzen teorii kognitywistycznej, ktry narzuca tej teorii ograniczenia (nie wszystko zykowych. Gramatyka wedug graprzejdzie), jest konwencjonalny charakter struktur je zykowych. matykw kognitywnych bowiem to skonwencjonalizowana lista jednostek je byc biej lub pyciej w spoecznej s zyJednostki te moga osadzone ge wiadomos ci je zyka. I tak, np. o ile taka jednostka je zykowa jak dowd s kowej uz ytkownika je wiadcza cy boko osadzona w spoecznej s zykoo przeste pstwie jest stosunkowo ge wiadomos ci je kszos wej (jest rozumiana i uz ywana przez wie c Polakw), o tyle wyraz enie corpus delicti w praktyce je zykowej. Dokadnie z takim samym mechanio wiele rzadziej pojawia sie cym mamy do czynienia w przypadku gramatycznos zmem weryfikuja ci/akceptowalnos ci zdan lub wyraz en . Absolutnie nic nie stoi na przeszkodzie, abys my uz ywali konstrukcji niegramatycznych lub zwrotw kompletnie niezrozumiaych dla otoczenia. To, z e jednak nie dzieje znaczy po prostu, z na amanie konwencji, tak sie e nie chcemy naraz ac sie zykowej. Na ktrych przestrzeganie jest absolutnie obligatoryjne w danej spoecznos ci je zykowym konwencje te przybieraja forme tzw. schematw, a wie c wzorcw, ktre planie je przez gramatykw kognitywnych jako jednostki je zykowe. Wez traktowane sa my dla przykadu nieprawidowo utworzony derywat drzewunio (w znaczeniu mae drzewo). puja co: Schemat derywacyjny zdrobnienia drzewko moz na przedstawic naste [DRZEW [-KO] [-ECZKO]

c ten schemat swoistym Schemat ten nie przewiduje derywatu drzewunio jest wie moz weryfikatorem, odzwierciedleniem konwencji, wyjs cie poza ktra e byc motywocia wywoania przez mwce efektu specjalnego lub moz wane che e po prostu s wiadczyc zyku polskim. o nieopanowaniu przez tego ostatniego sposobu tworzenia zdrobnien w je was Pytanie 4: Czy luki pasoz ytnicze sa ciwym obiektem badawczym dla analizy kognitywnej? c to pytanie: Czy odkrycie przez zwolennikw formalnej teorii Inaczej formuuja du i wia zania luk pasoz rza ytniczych pustych, nie zleksykalizowanych elementw, ktc inna kategorie teoretyrych istnienie usankcjonowane jest przez tzw. s lad -WH (a wie patrz uwaga 29) moz przydatne takz czna e okazac sie e w konstruowaniu teorii kognitywnej, nade wszystko zas w analizie poziomu skadniowego (tj. w organizacji prototypowej tego poziomu)? Z metateoretycznego punktu widzenia pytanie to ma dwa odniesienia, ktre nazwiemy tu kolejno: odniesieniem metodologiczno-filozoficznym oraz odniesieniem etnometo byc dologicznym. Z punktu widzenia tego pierwszego pytanie to wydaje sie niewas ciwie

19
postawione. Jes li bowiem przyjmiemy za T. Kuhnem i P. Feyerabendem, z e w nauce zuje tzw. teza niewspmiernos obowia ci, wedle ktrej ... kiedy paradygmat ulega is da to tak, jak gdyby zawodowa zmianie, wraz z nim zmienia sie wiat i [...] Wygla nagle na inna planete 41 staje sie oczywiste, z spoecznos c uczonych przeniosa sie e luki du i wia zania nie moga pasoz ytnicze, powoane do z ycia przez paradygmat teorii rza miec z adnego teoretycznego znaczenia, czy tez uzasadnienia na cakowicie innej plane jest gramatyka kognitywna. Wszak istnienie tych luk zostao wydedukowane cie, jaka z szeregu twierdzen , (takich jak np. istnieje regua przeniesienia elementu-WH, prze do pozycji nie-argumentowej, itd.), ktre sa cakoniesienie elementu-WH odbywa sie sie zreinterpretowac wicie obce gramatyce kognitywnej, a ktre w z aden sposb nie dadza na jej gruncie42. Powyz sze pytanie ma jednakz e drugi wymiar wymiar etnometodologiczny i z tego ono cakowicie uzasadnione. Etnometodolog powiada punktu widzenia wydaje sie bowiem A. Cicourel zainteresowany jest sposobem, w jaki wspczesny lingwista czyni , ktra opisaaby strukture je zyka. I konuz ytek z wypowiedzi, by zbudowac gramatyke tynuuje: [Etnometodologia] zainteresowana jest procesem, w ktrym konstruowane sa ce sie do cech interakcyjnych oraz ocena pomiaru faktycznego zastosowareguy odnosza nia regu w okres lonych okolicznos ciach. Etnometodologia kadzie nacisk na wysiek interpretacyjny wymagany do rozpoznania, z e istnieje jakas abstrakcyjna regua, ktra mowa [...]43. Przyjmuja c za mogaby pasowac do jakiejs konkretnej okazji posuz enia sie zyka44, gdzie czynniki Langackerem, z e gramatyka kognitywna jest modelem uz ycia je c szeroko rozumiany kontekst wypowiedzi) odgrywaja role pierwszointerakcyjne, (a wie , sytuujemy tym samym twierdzenia wysuwane w ramach tej gramatyki w obre bie planowa bezpos redniego zainteresowania etnometodologa. Jes li tak, to fakt istnienia luk pasoz ytce bowiem niczych nie moz e nie miec znaczenia dla kognitywisty przykady zawieraja konkretnymi przykadami uz zyka. To was te elementy sa ycia je nie takimi przykadami, rezultatem operacji przeniesienia jak rwniez zdaniami, ktre wedle Chomskyego sa w trakcie konstruowania hierarchii zdac elementu-WH, posuz ylis my sie pytajnych. Oczyc wis cie, tego typu zdania i przykady moz na pomina , lecz byoby to cakowicie sprzeczne kognitywistw o badaniu je zyka w jego wszystkich formach i przejawach. Mamy z teza tu do czynienia ze swoistym paradoksem: z jednej strony istnienie takich kategorii jak luki pasoz ytnicze jest cakowicie niemoz liwe (i nieprzewidywalne) na gruncie teorii kogni na to zaoz d reinterpretacja tych luk nie tywnej, bowiem nie pozwalaja enia tej teorii sta w jakiejkolwiek wersji modelu kognitywnego (takz wchodzi po prostu w gre e wariantu , z zykoznawcy kognitywni be da zmuszeni przyszego). Z drugiej strony, wydaje sie e je dzej czy pz korzystac kszym pre niej szczeglnie w badaniach nad skadnia w coraz wie stopniu z konkretnych przykadw, ktre zostay niejako wykreowane przez teorie du i wia zania, choc kszos formalne takie jak np. teoria rza by z tego powodu, z e wie c cych faktw skadniowych powstao was ki takim teoriom. Paradoks interesuja nie dzie rozwia zac ciu omawianych tu dwch odniesien ten, moim zdaniem, da sie przy przyje metateoretycznych: odniesienia metodologiczno-filozoficznego oraz etnometodologicznego. To pierwsze pozwoli na utrzymanie tezy o niewspmiernos ci w nauce (niekonie w jej wersji radykalnej, tu prezentowanej), to drugie upowaz cznie zreszta ni badacza do czerpania bez koniecznos ci dokonywania reinterpretacji faktw z bogactwa konstrukcji przytaczanych dla poparcia konkretnej tezy czy reguy przez modele inne niz gramatyka kognitywna.

20

Przypisy
1 Teoria ta jest wyoz ona w wielu pracach N. Chomskyego, z ktrych najwaz niejsze to Reflections on Language Pantheon, New York 1975; Essays on Form and Interpretation, North Holland, Amsterdam 1977; Lectures on Government and Binding, Foris Publications, Dordrecht, Holland 1981. 2 Por. W. Koehler, Dynamics in Psychology, Liveright, New York 1940; Principles of Gestalt Psychology, Harcourt, Brace & World New York 1935. 3 P. Guiraud, Semantyka. Przekad S. Ciechowicz, Biblioteka Wiedzy Wspczesnej Omega, Warszawa 1976. 4 Obszerna bibliografie prac pos conych onomazjologii moz wie na znalez c w Bruno Quadri, Aufgaben und Methoden der onomasiologischen Forschung, Winterthur, Bern 1950. 5 Semantyka generatywna rozwijana bya pod koniec lat szes tych i siedemdziesia tych przez takich c dziesia zykoznawcw jak J. McCawley, J. Ross, G. Lakoff; ten ostatni jest obecnie obok R. Langackera czoowym je przedstawicielem gramatyki kognitywnej. 6 L. Wittgenstein, Dociekania filozoficzne. Tumaczenie pol. B. Wolniewicz, Warszawa 1972. 7 Por. E. Rosch, Human Categorization in: N. Warren (ed), Studies in Cross-Cultural Psychology, Academic Press, New York 1977. 8 Zob. np. R. Langacker, Space Grammar, Analyzability and the English Passive, Language 58, 1982. 9 R. Jackendoff, Semantics and Cognition, The MIT Press, Cambridge, Mass., 1983; Consciousness and the Computational Mind, The MIT Press, Cambridge, Mass 1987. 10 R. Langacker, Foundations of Cognitive Grammar, Stanford University Press, California 1987. 11 G. Lakoff and M. Johnson, Metafory w naszym z yciu. Tumaczenie pol. T. Krzeszowski, PIW, Warszawa 1988; G. Lakoff, Women, Fire and Dangerous Things, The University of Chicago Press, Chicago 1987; M. Johnson, The Body in the Mind, The University of Chicago Press, Chicago 1987. 12 M. Turner, Death Is the Mother of Beauty. Kind, Metaphor, Criticism, The University of Chicago Press, Chicago 1987; G. Lakoff and M. Turner, More than Cool Reason A Field Guide to Poetic Metaphor, The University of Chicago Press, Chicago 1989. 13 Por. Langacker, Foundations... ; zob. takz e T. Horgan and J. Tienson (eds.) Connectionism and the Philosophy of Mind, Spindel Conference 1987, The Southern Journal of Philosophy, Vol. XXVI, Memphis State University 1988. 14 Por. R. Jackendoff, Consciousness... 15 Por. N. Chomsky, Lectures... ; takz e Some Concepts and Consequences of the Theory of Government and Binding, MIT Press, Cambridge, Mass 1982; Barriers, MIT Press, Cambridge, Mass 1986; Knowledge of Language Its Nature Origin and Use, Praeger, New York 1986. 16 Por. R. Langacker, Foundations... 17 Zob. A. Wierzbicka, The Semantics of Grammar, John Benjamins, Amsterdam 1988. 18 Por. R. Langacker, A Usage-Based Model in: B. Rudzka-Ostyn (ed.), Topics in Cognitive Linguistics, John Benjamins, Amsterdam 1988. 19 Krytyke skierowana przeciwko postawom antydefinicyjnym rozwija A. Wierzbicka w ksia z ce Semantics, Culture and Cognition: Universal Human Concepts in Culture Specific Configurations, w druku. 20 Eksponentem tego procesu jest profilowanie (uwypuklanie) i skrywanie; patrz niz ej; zob. takz e Lakoff and Johnson Lakoff and Johnson Metafory w naszym z yciu; Langacker Foundations... 21 Analize motywacji zwia zkw frazeologicznych rozwija A. Lewicki O motywacji frazeologizmw w: M. Basaj i D. Rytel (red.) Z problemw frazeologii polskiej i sowian skiej, Wrocaw 1982; Sprawi manto analiza zku frazeologicznego w: Prace Filologiczne, Warszawa 1990, XXXV. Takz motywacji zwia e A. Pajdzin ska ce znaczenie w skadzie zwia zkw frazeologicznych w: Z problemw...; D. Butlerowa Elementy motywuja zkw wyrazowych w: Z problemw... Znaczenie strukturalne a znaczenie realne staych zwia 22 W koncepcji generatywistw termin gneratywny utoz ciem kreatywnos samiany jest z poje ci. 23 Zob. dyskusje w Kvecses Metahors of Anger, Love and Pride, John Benjamins, Amsterdam 1989. 24 Termin ang. best example. 25 Prototypowa organizacja kategorii to tyle wie c co skalarna. 26 Nieco szerzej omawiam to zagadnienie w artykule Onomazjologiczny aspekt semantyki kognitywnej w tym tomie. 27 Zob. dyskusja w J. Taylor Linguistic Categorization. Prototypes in Linguistic Theory, Clarendon Press, Oxford 1989.

21
28 Jerzy Bartmin na fakt, z ski (bezpos rednia rozmowa) zwrci mi uwage e sufiks -ina w sowach takich jak inne znaczenia niz se dzina, podstolina konotuja ten sam sufiks w sowach takich jak zupina czy babina cych uczucie litos da c zwia zany z derywatami pochodza cymi od sw (wyraz aja ci lub pogardy). Niemniej be cych me skie zawody lub (waz z desygnuja ne) funkcje spoeczne penione przez me czyzn, sufiks ten wydaje sie d byc stawiac osoby pci z en skiej nieco niz ej w hierarchii spoecznej, sta moz e jego niewielka produktywnos c we wspczesnej polszczyz nie. 29 Prezentowana tu hierarchia pytan na analizie N. Chomskyego, wedle ktrej wszystkie te opiera sie czy regua przeniesienie-WH (przeniesienie elementu pytajnego do pozycji COMP w zdaniu, konstrukcje a pnie jego wymazanie). Por. N. Chomsky, On WH movement, in P. Culicover, T. Wasow, A. Akmajian a naste (eds.), Formal Syntax, Academic Press, New York 1977. Na pytanie, czy tego typu formalna analiza jest uprawniona w ramach gramatyki kognitywnej, sprbujemy odpowiedziec w Pytaniu 4 postawionym w trzeciej s cze ci artykuu. 30 Luki pasoz ytnicze to niezleksykalizowane (puste) kategorie, ktrych istnienie usankcjonowane jest przez obecnos c w zdaniu s ladw -WH. I tak w zdaniu Who did you talk to e about e? mamy dwie puste kategorie: jedna cia elementu Who, druga zas z nich powstaa w wyniku przesunie pasoz ytuje na tej pierwszej. Sens tego zdania moz na przedstawic w formie logicznej Who=x, you talked to x about x. Na temat luk pasoz ytniczych patrz np. N. Chomksy, Concepts and Consequences... , takz e mj artyku Paths. An Analysis of parasitic gap phenomena in English and Polish in J. Fisiak (ed.), Further Insights into Contrastive Analysis, John Benjamins, Amsterdam 1990. 31 Por. takz e mj artyku Onomazjologiczny aspekt... w tym tomie. 32 Por. R. Langacker, An overview of cognitive grammar in Rudzka-Ostyn, Topics..., str. 67. 33 Por. G. Lakoff, Women... (Preface, str. XIVXV). 34 G. Lakoff, Metafory... , str. 251. 35 A. Wierzbicka, The Semantics of Grammar, Benjamins, Amsterdam 1988, str. 12. 36 Langacker, Foundations..., str. 156. 37 Por. K. Popper, Logik der Forschung, Verlag von Julius Springer, Wien 1935. 38 Por. K. Szaniawski, Hipoteza w: Z. Cackowski, J. Kmita, K. Szaniawski, P. Smoczyn ski (red.), Filozofia a nauka. Zarys encyklopedyczny, Ossolineum, Wrocaw 1987, str. 203. 39 Krytyke metodologii nauk s zykoznawstwa przeprowadza E. Itkonnen w Gramcisych w odniesieniu do je matical Theory and Meta-Science, John Benjamins, Amsterdam, 1978; takz e w Causality in Linguistic Theory, Croom Helm, London 1983. 40 Zob. dyskusja na ten temat w W. Zabrocki, Czy je zyk jest wrodzony? Je zykoznawstwo Chomskyego a hipoteza natywizmu, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznan 1990. 41 P. Feyerabend, Jak byc dobrym empirysta , PWN, Warszawa 1979; T. Kuhn, Struktura rewolucji naukowych, PWN, Warszawa 1968. Cytat z Kuhna, str. 127. 42 Uczeni przyjmuja cy odmienne (teorie) paradygmaty moga inaczej postrzegac ca ich rzeczywistos otaczaja c , d przy zmianie przekonan pic sta moz e nasta radykalna zmiana obserwacyjna, co z kolei zakada zalez nos c obserwacji od przekonan teoretycznych. Reinterpretujemy nasze dos wiadczenie w s wietle teorii, jakie posiadac tzw. neutralnego dos my powiada Feyerabend. Nie ma wie wiadczenia kaz de dos wiadczenie jest z obcia one teoretycznie (Por. K. Jodkowski, Teza o niewspmiernos ci w uje ciu Kuhna i Feyerabenda, UMCS, Lublin 1984. 43 Por. A. Cicourel, Etnometodologia w E. Mokrzycki (red.) Kryzys i schizma. Antysjentystyczne tendencje w socjologii wspczesnej, PIW, Warszawa 1984, t. 1, str. 223. 44 Por. R. Langacker, A usage-based model in Rudzka-Ostyn (ed.).

Rsum
Dans cet article, nous prsentons les principes gnraux de la grammaire cognitive fonde et developpe par des linguistes amricains comme R. Langacker, G. Lakoff, R. Jackendoff et autres. La grammaire cognitive est une analyse globale transcentant tous les niveaux linguistiques: phonologique, syntaxique, semantique et pragmatique; lanalyse est

22
globale parce que tous ces niveaux sont saturs smantiquement (ou symboliquement) et cest lusage concret (le contexte) qui dtermine telle ou telle forme dexpression linguistique. Larticle pose aussi quelques problemes concernants les fondments philosophiques et mthodologiques de la grammaire cognitive.

Summary
The paper is an overview of Cognitive Grammar, a linguistic theory developed by American linguists such as R. Langacker, G. Lakoff, R. Jackendoff and others. Cognitive Grammar is a global model of language in the sense that its analysis transcends all levels of linguistic descriptions (i. e. its levels are mixed): the phonological, morphological, syntactic, semantic and pragmatic levels. Each of them is imbued with semantics, i. e. it is symbolical in nature, and has a prototypical (scalar) organization of the categories. This means that in syntax, for example, one can find better and not-so-good examples of, say, a passive construction or an interrogative clause, in semantics better and not-so-good representatives of a particulat concept. The article also poses four questions relating to the philosophical and methodological foundations of Cognitive Grammar.