37

SKI JERZY BARTMIN

Styl potoczny
1. Pierwszy je zyk czowieka
zyka narodowego je zyk potoczny, nazywany tez Ws rd wariantw je stylem potocznym, cz wyja tkowe. Jest to przede wszystkim pierwszy w kozajmuje miejsce wyrz nione, wre zyka, ten, ktrego uczymy sie w rodzinnym domu jako lejnos ci przyswajania wariant je w codziennych dzieci i ktry potem dugo jeszcze wystarcza nam do porozumienia sie zyk najbardziej prosty, najbardziej konkretny, najbliz sytuacjach z yciowych. Je szy. Z czasem, gdy w skomplikowanych sytuacjach o zoz onych problemach musimy mwic uz yc uczonej terminologii czy formu oficjalnych, gdy sie gamy po wyspecjalizowane waja zykowe, ten pierwszy je zyk pomaga nam rozumiec style je i objas niac nowe dla nas wyrazy cia, a takz i poje e kontrolowac wyrazy naduz ywane, wieloznaczne, niejasne. Co to jest spodnium, kanister, poduszkowiec? Cos w rodzaju spodni, puszki, samoc sie do obiegowych wyrazw i powszechnie rozumiachodu odpowiadamy odwouja c nych poje . Co znaczy trwoga? Odpowiedz : To, co czujemy wtedy, kiedy czujemy, z e stanie sie nie stao [A. Wierzbicka, Kocha, lubi, szanuje, 1971, nam cos zego i pragniemy, z eby sie zykiem potocznym. s. 41] jest formuowana je cy w tym zmitologizowanym sowie Co to jest demokracja? zapytuje filolog, chca jego prawdziwego sensu i stwierdza: Byoby to chyba cos doszukac sie bardzo zbliz opuja cej: taki sposb z nego do tres ci naste ycia zbiorowos ci, z e z adnemu jej czonkowi przemoca ograniczen iz adnej grupie jej czonkw nie narzuca sie we wpywaniu na z ycie c przy tym: Takie znaczenie zbiorowos ci poza wykluczeniem przemocy dodaja wyrazu demokracja sprecyzowaem sobie na podstawie swego p o t o c z n e g o [podkr. zykowego [A. Bogusawski, Je zyk w sowniku, 1988, s. 73]. JB.] dos wiadczenia je zykowej nierzadko domagamy sie od rozmwcy, by swoja W sytuacji komunikacji je wypowiedz przeoz y z polskiego na nasze, opowiedzia rzecz swoimi sowami, mwi c takich zwrotw frazeologicznych mamy na mys ludzkim je zykiem; uz ywaja li was nie uz ycie stylu potocznego do eksplikacji wypowiedzi trudniej zrozumiaych. Wyraz enia

38
na to, z na zasadzie naturalnos nasze, swoje, ludzki wskazuja e styl potoczny opiera sie ci i przystawalnos ci do najbliz szych czowiekowi dos wiadczen . zyk prasy wysokonakadowej, adresowanej do Do takiego sposobu pisania zmierza je gw czytelniczych. Redaktor najpoczytniejszego dziennika, jakim od najszerszych kre 1989 roku jest Gazeta Wyborcza, stwierdzi w wywiadzie: Pragniemy do religii i Koc zwykym codziennym je zykiem s cioa podchodzic powaz nie, w sposb naturalny, pisza wie Przenajs nie Ojciec S ty, lecz po prostu papiez , nie z e premier przyja wie tsza Eucharystie , lecz Komunie s wie ta , itd. itd. Czytelnik [...] powinien odnosic wraz enie, z e pisze liwin do niego po ludzku, normalnie o kaz sie dej sprawie. [Krzysztof S ski, wywiad dla Przekroju, 1989, nr 2321-2323, s. 39]

2. Styl potoczny centrum systemu stylowego je zyka

dkowany inwentarz s Styl to pewien rozpoznawalny i uporza rodkw, zintegrowany przez dowe (do zesp okres lonych zasad i wyposaz ony w okres lone wartos ci s wiatopogla ktrych nalez y wiedza o s wiecie, okres lona racjonalnos c , swoisty obraz s wiata, intencje zyk nazywany zwykle potocznym spenia kryteria stylu je zykowego, komunikatywne). Je wykazuje charakterystyczne (co niekoniecznie znaczy nie znane innym stylom) cechy zykowych eksponentw. Powiemy o nich dalej. zarwno na poziomie wartos ci, jak ich je centralna w systemie stylw je zykowych, w stosunku do takich Styl ten zajmuje pozycje dowy czy naukowy (by wymienic stylw, jak artystyczny, urze tylko najwaz niejsze) [Furdal 1973, Bartmin ski 1981, 1991, Wilkon 1987]. Dominacja stylu potocznego nad pozostaymi polega nie tylko na tym, z e jest to styl przyswajany jako pierwszy w procesie zyka, z s ksza liczbe osb, w najrz akwizycji je e jest on uz ywany najcze ciej, przez najwie niejszych sytuacjach z yciowych, ale przede wszystkim na tym, z e zawiera on zasb podstawowych form i sensw i z e utrwala elementarne struktury mys lenia i percepcji zane z elementarnymi potrzebami czowieka w elementarnej sytuacji egzys wiata zwia bazy derywacyjnej dla pozostaych stylw je zykostencjalnej. Styl potoczny peni role od potocznego, a takz ta, wych, tzn. wszystkie pozostae w jakis sposb pochodza e role style wyspecjalizowane i wobec ktrego okres swoiste dla siebie na ktrym funkcjonuja laja wyodre bnic zykowych. was ciwos ci; bez niego nie udaje sie i opisac innych stylw je c wasne zasady i wartos z Styl potoczny realizuja ci, zarazem stanowi pote ny rezerwuar transformacjom. Jego uz rz norakich moz liwos ci, jest stylem bogatym, poddaje sie ytkownikiem jest szeroka spoecznos c , lud w najszerszym znaczeniu tego sowa zbiorowos c , cym z poje ciem elity intelektualnej czy innej. Szczeglnie waz ludzie, kontrastuja na dla zyka narodowego jest jego funkcja weryfikacyjna i odnowicielska, pozwalaja ca chronic je zyk przed deformacjami, jakie mu groz na gruncie dziaalnos zykowej bardziej je a ci je dowej, politycznej, religijnej. wyspecjalizowanej artystycznej, naukowej, urze na wpywy je zyka potocznego niejednokrotnie odnawia sie styl Przez otwarcie sie zyka wspartystyczny (por. przeom antyklasycystyczny Mickiewicza, kolokwializm je knej). Je zyk nauk filozoficznych w konfrontacji z potocznym je zyczesnej literatury pie

39
cznym od niego tzw. zdrowym rozsa dkiem ujawnia nieraz swoje sabos kiem i nieoda ci ce bodz i zarazem znajdowa inspiruja ce, ktre owocoway m. in. powstaniem filozofii zyka potocznego. Do potocznej polszczyzny jako je zyka ezgystencjalnego sie gna je c je zyk duszpasterski po II Soborze Watykan Kos ci odnawiaja skim. Wreszcie na naszych ostra antynomia mie dzy cenzurowanym je zykiem urze dowo oczach, kiedy zarysowaa sie zykiem propagandy, osawiona nowomowa ) z jednej strony, a je zykiem oficjalnym (je i mys leniem potocznym z drugiej, moglis my najpierw na gruncie codziennej praktyki zykowej [Wierzbicka 1990], poobserwowac przejawy antytotalitarnej samoobrony je zyka urze dowego i nadawania im konotocznego ogrywania i os mieszania elementw je tacji negatywnej, a potem na gruncie oficjalnej retoryki politycznej wprowadzanie dowego, z intencja uwiarygodnienia mwcy i zwie elementw potocznych do stylu urze kszenia siy perswazyjnej jego wypowiedzi.

3. Styl potoczny w ustnej i pisanej odmianie je zyka

Styl potoczny wbrew wypowiadanym niekiedy opiniom [Klemensiewicz 1953/1982, 376; cznie do Kurkowska, Skorupka 1961, 234; Wilkon 1987, 60] nie jest ograniczony wya zyka, choc du na prymarnos ustnej, mwionej odmiany je ze wzgle c ustnego sposobu ty. Nie ulega oczywis tpliprzekazu jest w tej odmianie szczeglnie dobrze rozwinie cie wa polszczyzna sa prowadzone kolez wos ci, z e potoczna en skie rozmowy, z e reprezentuje ja np. taki fragment rozmowy telefonicznej: (...) Bo nawet nie to, wiesz, ale po prostu z eby toto przyszo jakos bliz ej czowieka. Ale azic tak? Tak patrze na tych bubkw, co tak tan cza , tak stoja , patrza na siebie, wiesz, pija te kawe , no truja , wiesz, pusza te ogony, tak wiesz jak guszce, no i to takie nudne jest potwornie! [Pisarkowa 1974, s. 49] zyk kolokwialny to jednak tylko jeden, najwyrazistszy moz Je e, ale bynajmniej nie jedynie moz liwy, i nie najwaz niejszy typ polszczyzny potocznej. Inny jej typ reprezentuja np. teksty reportaz owe: Atmosfera lipcowego spotkania bya bardzo ge sta. [...] Sala wypeniona po brzegi robotnikami. Spod monstrualnych rozmiarw napisu Solidarnos c paday cie z kie zarzuty wobec rza du: nomenklatura ma sie dobrze, wadza skoncentrowana w re kach wa skiej elity, polityka Balcerowicza - drakon ska, rolnictwo lez y, obowia zuja przestarzae przepisy, gruba kreska - za gruba, w mediach nagonka na Lecha, z kraju ucieka kapita, utrwala sie komunistyczny porza dek, Niezabitowska to Urban, rza d to juz nie my, ale oni, zmiany w rza dzie - za mae, precz z popiwkiem (podatkowa gilotyna wynagrodzen ), spada produkcja, katastrofa w grnictwie... [Jarosaw Kurski, Wdz, Warszawa 1991, s. 26] szeroka game wypowiedzi zarwno W rzeczywistos ci styl potoczny obejmuje caa trznym zrz u s t n y c h z ich wewne nicowaniem gatunkowym (rozmowy przy stole, na dach i sklepach; dyskusje w kolejkach; powitania i poz ulicy, w urze egnania, pros by i skargi, polecenia i z yczenia, gratulacje i kondolencje, groz by i ktnie, opowiadania wspomnieniowe, relacje ze zdarzen , flirty, kaway itd.), jak tez wypowiedzi p i s a n y c h [Fur-

40
tniki, dzienniki dal 1973, s. 14-17], rwniez zrz nicowanych gatunkowo (listy i pamie prywatne, reportaz e, porady z yciowe, poradniki, artykuy i komentarze w prasie wysoz ce konakadowej itd.; w pewnym stopniu takz e tzw. drobne wiadomos ci prasowe, cia a stylu urze dowego). jednak w strone Przymiotnik potoczny, kluczowy dla rozumienia terminu styl potoczny, znaczy tyle co zdarzaja cy, cze sto, na co dzien stale sie , powszechnie uz ywany i tylko tyle, a jego przymiotniki codzienny, pospolity i zwyczajny (SJP Doroszewskiego, 1964, synonimami sa ani t. 6). Definicja sownikowa potocznos ci, a takz e wyraz enia rwnoznaczne nie us cis laja zyk. tego, kto jest uz ytkownikiem, ani gdzie i w jakiej dziedzinie jest uz ywany odnos ny je zamkna c Styl potoczny nie daje sie w granicach jednej (np. mwionej) formy przekazu, jednej (np. kolokwialnej) sfery uz ycia i jednego (np. emocjonalnego) typu postawy. Jest zyk obiegowy, powszechny. to je

4. Skadniki potocznego obrazu s wiata

Potocznos c nie jest tylko zjawiskiem powierzchniowym, nie dotyczy tylko form wyrazu, bszej warstwie je zyka, w sferze znaczen lecz tkwi w ge i w sposobie postrzegania rzeczyga sfery zachowan wistos ci, sie czowieka [Anusiewicz 1989, Markowski 1989]. Styl potoczny jak kaz dy styl przekazuje i utrwala pewien obraz s wiata, nazywany zwykle obrazem naiwnym [Apresjan 1980, s. 79-80]. Obraz ten jest budowany z punktu dkowej, a znajduje swj widzenia prostego czowieka, odpowiada postawie zdroworozsa wyraz zarwno w strukturze sownictwa i jego organizacji semantycznej, frazeologizmach i przysowiach, jak tez w zespole kategorii gramatycznych, reguach derywacji, wzorcach zyku i doste pny budowy zdan , sposobach budowania tekstw. Jest to obraz dany w je zyk. Jego peny opis mgby wypenic ksia z . poprzez je caa ke zykowego obrazu s Skadniki potocznego je wiata, by o nich powiedziec najpierw kilka niejako zinwentaryzowane w potocznym sownictwie. Analiza semantyczna tego sw, sa tsownictwa pozwala zakres lic horyzont poznawczy i granice mentalnego s wiata przecie z jednej strony wyrazy najcze s nego czowieka. Do potocznego inwentarza nalez a ciej zyka (daja ce sie wyznaczyc uz ywane, powszechne w najrz niejszych tekstach je metoda , por. Zgkowa 1987), z drugiej zas ce sie do elementarnych statystyczna wyrazy odnosza tnego czowieka i powia zane z soba wewne trzna wie zia dziedzin zainteresowan przecie , wyrazy, bez ktrych nie moz obyc semantyczna emy sie w okres lonych sytuacjach z yciowych oraz przy definiowaniu innych wyrazw. To drugie kryterium potocznos ci jest drowy, stanowia cy integralna cze s waz niejsze. Taki sownik ja c stylu potocznego, liczy interesuja w wersji minimalnej okoo 1500 2000 sw, zas w wersji standardowej, jaka nauczyciele je zykw obcych, 4000 5000 sw [Buttler, Markowski 1988, s. 185; sie t grup Miodunka 1989, s. 205] i w opisach badaczy polszczyzny obejmuje kilkadziesia tematycznych (38 wedug Zgkowej 1987, 50 wedug Markowskiego 1990). to zatem wyrazy nazywaja ce m. in. cze s Sa ci ciaa czowieka (oko, serce, gowa); jego , potrawy (jes rozwj i funkcjonowanie (byc , rosna c , umrzec ); odz ywianie sie c , pic , mleko, , odziez obiad); dom i jego wyposaz enie (pokj, okno, z ko); ubieranie sie (ubierac sie , buty, re kaw); rodzina (matka, z ona, syn); ruch i s rodki lokomocji (is c , biec, wz); dbaos c

41
o ciao (myc sie , choroba, lez ec ) itd. To podstawowe sownictwo potoczne ogarnia swoim giem znacznie wie cej niz zasie tylko najbliz sze otoczenie i sprawy bytowe czowieka, ga sie dalej tez dzyludzkie, sa siedzkie i suz rozcia na stosunki mie bowe (spotkac , rozmapowanie (patrzec wiac , uczyc , suz ba, walka); na zachowanie i poste , uciec, pytac ); na (chciec c uczucia, emocje, oceny (kochac , bac sie , lubic ); wole , wolec ); rozum, pamie , (czuc wyobraz nie , znac , rozumiec , sa dzic , pamie tac ); charakter czowieka (us miech, odwaga, upr, ma dry, ciekawy, cierpliwy); obejmuje tez sfery takie, jak moralnos c (dobry, zy, krzywda, wina); wiara i religia (chrzest, grzech, Bg, duch); sztuka i obyczaje (s piewac , grac , obraz). Poza nazwami przedmiotw i ich cech, poza nazwami czynnos ci, stanw takz i procesw do tego elementarnego sownika potocznego nalez a e podstawowe wyrazy ce wyraz gramatyczne (zaimki, przyimki, spjniki) suz a aniu najprostszych relacji osobowych, przestrzennych, czasowych i logicznych. Was nie takie, neutralne, a nie emocjonalb tekstw rozmw, dyskusji, dialogw, opowiadan ne, sownictwo potoczne stanowi zra , tnikw najbardziej typowych gatunkw potocznych. 1 Badania kawaw, listw, pamie zykowe pokazay, z historycznoje e podstawowe sownictwo potoczne jest zarazem bardzo ga odlegej przeszos stare, sie ci, czasw wsplnoty prasowian skiej i nawet praindoeuropejskiej. Was nie odniesienie sownictwa potocznego do elementarnych sytuacji egzystencjalnych czowieka, do podstawowych przedmiotw i zjawisk, sprawia, z e moz e ono penic eksplikacyjna w stosunku do bardziej zoz role onych i bardziej wyspecjalizowanych wydowych czy artystycznych), z raz en oraz caych tekstw (naukowych, urze e moz e wyste powac w funkcji definiensw w definicjach sownikowych. Podobnie jak w sownictwie takz e w sferze konstrukcji gramatycznych moz emy wydzielic jednostki najbardziej elementarne i wtrne, bardziej wyspecjalizowane; do pier np. zdania zoz dnie a czne (Zapuka i wszed) czy zdania wszych nalez a one wsprze zrobi jasno, wrcimy do domu); do drugich np. zdania czasowo-warunkowe (Jak sie z rzeczownikami odsownymi w funkcji okolicznikw (po zapukaniu wszed; o s wicie jasno, wrcimy do domu) czy zdania wyspecjalizowane jako warunkowe (jes li zrobi sie wrcimy) lub czasowe (kiedy zrobi sie jasno, wrcimy) itp.

5. Pierwsze zrz nicowanie stylu potocznego: rejestry neutralny i emocjonalny

rodki stylu potocznego, ktrym pos cano tradycyjnie wiele uwagi, sa zrz S wie nicowane odpowiednio do wielos ci funkcji tego stylu i rz nych jego uz yc sytuacyjnych. Moz na w nim wydzielic swoiste sytuacyjne r e j e s t r y form czyli ich typy nacechowane styliz du na stopien stycznie w najwe szym sensie [Bogusawski 1973, s. 132], ze wzgle oficjalnos ci, powagi, familiarnos ci, konkretnos ci, figuratywnos ci, emocjonalnos ci itd. [por. Todorov 1984, s. 32-42]. Najwaz niejszy podzia, wyrazisty zwaszcza w potocznym dz sownictwie, dotyczy nastawienia na obiektywne przedstawianie ba subiektywne war do rejestru tos ciowanie przedmiotu mowy. Podane wyz ej przykady wyraz en nalez a neutralnego, ktry jest podstawowy w samym stylu potocznym, a zarazem bazowy dla

42
zyka etnicznego. Zasb ten powtarza sie jak morfem gwny w rodzinie caego je wie ziami pochodnos wyrazw w innych, spokrewnionych z soba ci i motywacji stylach zyka. Z tego powodu bywa opisywany jako sownictwo wsplnoodmianowe [por. je Buttler 1978, Buttler, Markowski 1988; Markowski 1990]. role zasobu neutralnego wskazuja m. in. wyniki badan Na podstawowa sownictwa s stszych sw rosyjskiego uz ywanego najcze ciej w potocznych dialogach: na 2380 najcze dialogowych az 98% stanowiy wyrazy elementarne typu mwic , widziec , dobry, duz y, ce do neutralnej, a nie emocjonalnej warstwy form je zykowych, czowiek, is c itp., nalez a podczas gdy pozostae, ekspresywne, tylko 2% [por. Buttler 1978, s. 112]. Emocjonalny rejestr stosowany gwnie w sytuacji nieoficjalnego, towarzyskiego, kolez en skiego dialogu i okres lany mianem kolokwialnego oddaje te same sensy co o swoistej postawie mwia cego, ktra rejestr neutralny, ale dodatkowo niesie informacje kwalifikatorw rubaszny, SJP Doroszewskiego precyzuje szczegowiej za pomoca tu, przykadowo, takie wyraz z artobliwy, pospolity, wulgarny. Nalez a enia, jak epetyna (= gowa); wykitowac , kojfna c , gryz c ziemie , pus cic ostatnia pare , wycia gna c kopyta (= umrzec ); mcic , frygac , wsuwac , wcinac , opychac sie , zmiatac z talerza / z miski, pchac w siebie (= jes c ); chlac , tra bic (= pic ); wrzucic cos na siebie, ogarna c sie ); wyrko (= z (= ubrac sie ko); zasuwac (= is c ); lez ec plackiem, byczyc sie (= lez ec ); miec ); itd. pietra (= bac sie tego sownictwa stanowia ekspresywne okres Poowe lenia czowieka od jego wieku (brzda c, berbec ; podlotek, babka, podfruwajka; mleczak, goowa s); zawodu (golibroda, du (wymoczek, gryzipirek, robol, urze das, badylarz, wykidajo); od (mizernego) wygla ca wie kszos zdechlak, chuchro), od cech umysowych i psychicznych. Przygniataja c tych cy, i to wartos cy negatywnie, z punktu widzenia okres len ma charakter wartos ciuja ciuja z (negaswoistej potocznej etyki, pewnego zaoz onego ideau czowieka, ktry daje sie zykowego wydobyc tnowana i os tywnego) materiau je . I tak pie mieszana jest gupota (jeop, tuman, gamon ; baran, ciele , cymba), naiwnos c (jelen , naiwniak), nieudolnos c i niezaradnos c (ofiara, fujara, tra ba, duda, cymba, oferma, ajza, niezgua, fajtapa), powolnos c i niesprawnos c (s lamazara, maruda, son , kobya), przede wszystkim jednak zachowania istotne spoecznie, odbierane przez innych jako okrutne (potwr, kapral), suz alcze (lizus, wazeliniarz), nieszczere (szuja, s winia, kret), nazbyt przebiege i sprytne wyja tkowe (cwaniak, lawirant), zbyt pewne siebie (hucpiarz) itp. Okres lenia pozytywne sa artobliwie okres (encyklopedia erudyta, mrwa ktos pracowity). Z lana jest skonnos c do kieliszka (moczyge ba, zawiany, zaprszony). [por. Buttler 1978, Tokarski 1990]. bnos Odre c potocznego sownictwa z rejestru emocjonalnego (kolokwialno-emocjonalnego) wobec potocznego sownictwa neutralnego polega na znaczniejszym udziale frazeozanej z tym wie kszej obrazowos logizmw w pierwszym z nich i zwia ci, metaforycznos ci, cych tylez a takz e na ogromnym bogactwie dubletw, tj. rwnoznacznych wyraz en suz a zykowej. Np. gowa ma w potocznej, kolonazywaniu rzeczy co ekspresji i zabawie je kwialnej polszczyz nie okoo 120 synonimw: arbuz, bania, bas ka, ckm, czajnik, czambu, czapa, czerep, grzywka, kafel, kalafior, kapitua, kapusta, kiepea, krwka, lampa, eb, epetyna, makwka, micha, mzgownica, sufit, s mietniczka, paa, z arwka itp. [Lubas pene obrazowos 1978, 147]. Przewaz aja ci, z artobliwe metafory. Bliz sza analiza rejestru emocjonalnego wykazaa, z e nie dubluje on bynajmniej caego , stosunkowa niewielka sownika neutralnego, podstawowego, lecz tylko jego wybrana s ca czowieka, jego zachowan cze c , dotycza fizycznych, psychicznych i spoecznych, cech

43
dzyludzkich. Sa tu tez ce zdarzenia umysu, stosunkw mie wyraz enia oglnie okres laja dobre lub ze (frajda, zadyma, hucpa, klops, normalka). Siatka nominatywna tego sowco defektywna [Buttler 1978], brak w niej np. wyrazw nictwa jest jednak zaskakuja cych aktywnos dotycza ci artystycznej, zawodowej i spoecznej, brak tez swoistych nazw poszczeglnych posikw (poza sowem kolaja), prawie brak wykadnikw sownych miary (jest tylko kawala tko i kupa), nie ma (albo prawie wcale nie ma) wasnych jednostek cych ros ta, precyzuja cych pooz nazywaja liny i zwierze enie w przestrzeni, relacje czasozane z rolnictwem itp., itp. we, was ciwos ci fizyczne przedmiotw, militaria, realia zwia [Buttler 1978, s. 44-45]. Istotne jest to, z e oba rejestry potocznego sownictwa, neutralny i emocjonalno najwaz zwia zane ze sfera codziennos kolokwialny, maja niejsze cechy wsplne: sa ci, sie do samego czowieka i jego otoczenia w warunkach dos odnosza c tradycyjnego, podobne cechy: antropocentryzm elementarnego bytowania. Obu rejestrom przysuguja i konkretnos c .

6. Drugie zrz nicowanie stylu potocznego: rejestry swobodny i staranny

Znany dobrze ze szkoy problem odpowiadania penym zdaniem dobrze pokazuje, na czym polega drugie istotne zrz nicowanie s rodkw stylu potocznego, powodowane przez , a obejmuja ce skadnie , fonetyke , sownictwo wypowiedzi (ustnych, ale w duz sytuacje ym tokrzyskiej. Odpowiedz stopniu tez pisanych). Gdzie spotkaes Piotra? Na Swie eliptyczna w swobodnej konwersacji. Gdzie urodzi sie jest norma Mickiewicz? Mickiewicz urodzi sie w Zaosiu koo Nowogrdka. Odpowiedz penym zdaniem jest wyznacznikiem sta w sytuacji szkolnej, jest tez rannos ci zaoz onej przez wzr zachowania sie ostentacyjna deklarowanego szacunku dla rozmwcy. Wzory polszczyzny starannej stanowia oznaka w kontaktach partnerw nierwnorze dnych: uczen norme nauczyciel, modszy starszy, podwadny przeoz ony. Zrz nicowanie form starannych i swobodnych obejmuje poziom wymowy (prosze , widze , szes c set, jabko, przyszed wobec prosze, widze, szejset, jabko, przyszed), sownictwa (kolega, dziewczyna, nauczyciel wobec kumpel, babka, belfer), konstrukcji morfolo np. orzeczenie zaimkowe: Co giczno-skadniowych (w wariancie swobodnym pojawia sie ona sie ume czya, u t e g o, to nikt nie wie; orzecznie z quasi-przytoczeniem: Pus ci karabin ibe c, u p a d ; orzeczenie podwojone: w z i a zrobi; z a b r a s i e i poszed; i d z zobacz; c h c i a n i e c h c i a musia), konstrukcji skadniowych (To byy pie kne dni wobec C z t o byy z a dni! ). Swobodny rejestr form potocznych obfituje w obrazowe frazeologizmy typu miec muchy w nosie a. wstac lewa noga byc w zym humorze (zob. czenia wyrazowe o wyspecjalizowanych funkcjach Frazeologia) i konwencjonalne poa tekstotwrczych typu Co sychac ; Do czego zmierzam; O co ci was ciwie chodzi? Co jest tez grane? I to by byo na tyle (zob. Frazematyka). Do swobodnego rejestru form nalez a ce na projekcji czonu tematycznego (zwykle wzmacmechanizmy tematyzacji polegaja nianego zaimkiem ten) i markowaniu jego miejsca w zdaniu zaimkiem, np. S e l e k c j a

44
jaka o n a powinna byc ? Albo: Ta p r a c a trzeba j a zacza c ! Albo: T e m o n i t y, co j e potem przygotowujemy, prosze mi wierzyc , to nie jest sprawa przyjemna. Albo: A co do t e g o w y p i e p r z a n i a, kotku, to powoli, powoli, nie jest t o w tej chwili takie juz bezpieczne, rozumiesz. Taki mechanizm tematyzacji pojawia sie takz e w starannych dina d rozmowach telewizyjnych: Ten dorobek Filharmonii Warszawskiej mys ska le , z e my g o nie zmarnowalis my. Albo: A to twoje uwielbienie dla Beatlesw o n o zacze o sie kiedy miaes ile lat? jeszcze dalszemu rozwarstwieOba rejestry, swobodny i staranny (wysoki), podlegaja bnienia nawet kilku we z np. niu, ktre moz e prowadzic do wyodre szych stref, jak pokazuja z synonimy neutralnego potocznego sowa wymiotowac : ksia kowe womitowac , staranne zwracac , z artobliwe haftowac , dosadne rzygac . Koniecznie wypada odnotowac w tym miejscu istnienie ekspansywnego wspczes nie , uz na zasadzie sw wytrychw (sw do rejestru w u l g a r y z m w z nieliczna ywana nazw genitaliw, fekaliw i zachowan wszystkiego) grupa seksualnych. Rejestr ten moz na okres lic jako niski. W literackiej transpozycji Jacka Ciszewskiego potoczny, kolez en ski dialog marynarzy przybiera taki oto ksztat: A Wojtek cia gle pyta. - A festiwale u was jakies sa ? - Jakie tam festiwale skrzywi sie Czesiek. Dmuchniesz, kurdebalans, jedno piwo za duz o i juz cie , kurza twarz, wpisza do z urnala. - Karakony na statku macie? - Nie. Czasem jakis sie napatoczy, to pe dzimy. Nowy statek, jeszcze sie dranie nie zadomowiy odparem. - Pe dzicie? Wojtek zaprotestowa pytaniem. Mys my mieli takiego jednego, kurza mac , i karmilis my go codziennie piwem. Ubstwia. - Piwo lubia przytakna Czesiek. - Do Nigerii wchodzimy? me czy Wojtek. - Tego jeszcze, kurdemol, nie wiemy wa czyem sie do dyskusji. W tamta strone nie mamy adunku, ale w powrotnej drodze diabli, kurza twarz, wiedza ... - Tam regularna wojna, bracie mrukna Wojtek. Jak bylis my, kurza ne dza, ostatni raz, to zaciemnienie, kurcze blade, nawet strzay byo sychac . A pilot opowiada, z e kiedys przy kei, gdzie stawa statek, sta jakis nigeryjski, na ktry adowali amunicje . I by juz , kurza melodia full, a tu zajez dz a jeszcze jeden wz, oni tam ostro jez dz a , i jak nim zarzucio, to spady z niego jakies skrzynie, rozpierniczyy sie na kei, poleciay z nich na beton granaty i wszyscy padli na mordy, ale te granaty byy, kurdebalans, zabezpieczone... [...] A motorzysta Zbyszek [...] powiedzia swym tubalnym gosem: - Cos mi sie kurza twarz zdaje, z e be dziem sie , kurza twarz, zdrowo kiwac ... To znaczy powiedzia troche inaczej, ale ja nie moge cytowac bardzo dokadnie, bo uz ywamy w zaogowej mesie na og sw, ktrych nie ma ani w elementarzach, ani w podre cznikach poprawnej polszczyzny. [Jacek Ciszewski, Smak morza, Warszawa 1972, s. 48-54]. zykowej wulgaryzmy cze sto staja sie przedmiotem gry W normalnej komunikacji je zykowej, ktrej szczeglnym przypadkiem jest eufemizacja, uz je ycie ewokacyjnych zapnikw, czego przykad mamy w przytoczonym teks ste cie. Do najbardziej znanych zaste

45
: kurcze pnikw nalez a , kurza twarz, wkurzyc sie , kurka wodna; skubany, skrkowany, skurczybyk, skurczysyn; pieprzyc , opierniczyc . Eufemizacja poza nazwami intymnych s cze ci ciaa (cztery litery, starsza pani), seksu i pewnych zachowan fizjologicznych (jechac pstw, s do Rygi) obejmuje nazwy chorb, przeste mierci. dzy oboma przedstawionymi typami zrz zek taki, z Mie nicowania zachodzi zwia e czy sie zwykle ze swobodnym, zas rejestr emocjonalny a neutralny ze starannym.

7. Wartos ci stylu potocznego

zyStyl potoczny wykazuje szereg istotnych was ciwos ci, zarwno w sferze tworzywa je kowego, jak przede wszystkim w paszczyz nie wartos ci. Wskaz emy je najpierw skrtowo, boka stylu potocznego obejmuje pewne milcza a potem omwimy nieco szerzej. Sfera ge ce rzeczywistos co przyjmowane zaoz enia dotycza ci i miejsca w niej czowieka, ktre to d wymienione elementy miejsce jest uprzywilejowane, pierwsze i najwaz niejsze. Juz dota stylu potocznego wskazyway na jego wybitny a n t r o p o c e n t r y z m. na rzeczach doste pnych obserwacji Styl potoczny jest k o n k r e t n y, skupia uwage zmysowej, cechuje go fizykalizm i biologizm w widzeniu czowieka i jego zachowan . dkowa, ujmuje sie rzeczywistos Racjonalnos c potoczna jest praktyczna i zdroworozsa c tem potrzeb konkretnego czowieka i wedle jego zdolnos pod ka ci percepcyjnych; dopusz istnienie wewne trznych sprzecznos cza sie ci (co niekiedy jest przedmiotem krytyki, por. cych do osia gania zaoz Howka 1986) i rz norodnos ci s rodkw, suz a onych celw. w praktyce z . Sprawdzianu szuka sie ycia, a nie poza nia Styl potoczny nie tylko zawiera pewien dos c spjny, niezbyt wielki inwentarz elemendkuje go na swj sposb. Jest mianowicie krlestwem tw skadowych, ale tez porza kolektywnos c i i t y p i z a c j i. Przedstawimy je nieco szczegowiej.

8. Antropocentryzm
pie, stylowi potocznemu przysuguje walor naturalnos Jak powiedzielis my na wste ci, zyka czowieka. Jest to styl, ktry ujmuje s pierwszego je wiat z punktu widzenia konkretnego czowieka, jego elementarnego, codziennego, egzystencjalnego dos wiadczenia. To zyka sprawdza sie przede wszystkim staroz w tym stylu je ytna formua czowiek jest wszechrzeczy. miara W sownictwie potocznym (a dotyczy to zarwno rejestru emocjonalnego, jak i neuce sie do czowieka stanowia grupe najbardziej rozbudowana . tralnego) nazwy odnosza Bya juz o tym mowa. Czowiek jest takz e obecny pos rednio. Na odniesieniu do ciaa czowieka opiera sie przestrzenna odrz jes li idzie o orientacje nianie wymiaru pionowego grad i wymiarw poziomych przdty oraz prawylewy, przy czym na te wymiary naoz one jest dalej potoczne, ludzkie wartos ciowanie dobryzy. Dobre jest to co w grze, z przodu i z prawej strony, ze to co na dole, z tyu, z lewej strony odpowiednio do potrzeb i odczuc

46
do przodu, chodzi z gowa do gry i posuguje normalnego czowieka, ktry porusza sie prawa re ka . Dlatego mwimy wartos co o czyichs sie ciuja wzlotach i upadkach, pjs ciu do przodu lub cofaniu sie , wywyz szaniu sie i poniz eniu; ideay, zamiary czy morale oceniane pozytywnie okres lamy potocznie sowami grne, wysokie, czasem szczytne, wzniose, zas pobudki, uczucia, czyny oceniane negatywnie jako niskie. s z Nazwy cze ci ciaa ludzkiego sa rdem metaforyki: gwka kapusty, szyjka butelki, noga stoowa, oko sieci, ramie dz wigu, warkocz komety, uszko filiz anki itd. Ciao czowie punktem odniesienia dla miar: okiec ka, jego wielkos c stao sie i stopa, cos grube na palec, wysokie na chopa; mwimy: miec cos pod re ka / pod bokiem / pod nosem, co znaczy miec blisko; miec czegos po uszy / po dziurki w nosie / po pachy to miec duz o; podobnie w rz nych znaczeniach uz ywamy antropocentrycznych wyraz en o may wos, na oko, w mgnieniu oka, kilka krokw dalej, miec re ce i nogi, do gry nogami, stawac na gowie, czysty jak za itp. [Pajdzin ska 1991; zob. Frazeologia]. W paszczyz nie wypowiedzi antropocentryzm znajduje wyraz w dialogowos ci, w nastawieniu na kontakt z drugim czowiekiem. Jest on niezmiennie, na rz ne sposoby, obecny w potocznym teks cie, jako adresat, odbiorca, interlokutor. Do podtrzymywania kontaktu czy tylko suchaczem, styl potoczny wypracowa bogaty z drugim czowiekiem, rozmwca arsena specjalnych s rodkw tzw. konatywnych (Czowieku, czy ty nie masz innych zmartwien ? Suchaj, kochanie, ja jeszcze zadzwonie ; Wyobraz sobie, byem u niej z wizyta ; zyka polskiego]. Bezpoitp. [Pisarkowa 1974, zob. haso Odmiana ustna wspczesnego je zyka ulega modyfikacji, zmieniaja s rednia, dialogowa relacja jaty w odmianie pisanej je s puje spowolnienie replik, jednak relacja ta nie sie rodki konatywne (por. listy), naste zanika.

9. Konkretnos c
wyrazy W leksyce potocznej, zarwno neutralnej jak nacechowanej uczuciowo, dominuja konkretne, wielokrotnie liczniejsze od abstraktw [Buttler, Markowski 1988, s. 191]. Sa t, ros to nazwy ludzi, zwierza lin, najbliz szych przedmiotw, realiw z ycia codziennego, c rzeczowniki typu oko, mleko, z ce podstawowe a wie ko, ale takz e czasowniki nazywaja czynnos ci fizyczne i psychiczne czowieka typu is c , spac , kopac , mwic , krzyczec . Taka zykowi dzieci w wieku przedszkolnym [Zgkowa struktura sownictwa jest was ciwa je zyk reprezentuje najczystszy typ polszczyzny potocznej. 1987, 29], ktry to je Znamienna cecha organizacji sownictwa potocznego, dobrze widoczna np. w porwnaniu ze sownictwem naukowym, polega po pierwsze na maej komplikacji hierarchicznej sownictwa, po drugie na semantycznej dominacji sownictwa konkretnego ze s redniego poziomu taksonomicznego (basic level u E. Rosch). moz dobrze uchwycic Jes li chodzi o was ciwos c pierwsza na ja przez porwnanie zyku potocznym i naukowym. dowolnego fragmentu pola leksykalno-semantycznego w je rozumiane jako zboz dalej Potocznie z yto, pszenica, je czmien i owies sa a, ktre dzieli sie od chwastw na z yto jare i ozime, pszenice jara i ozima i generalnie ostro odrz nia sie (zielska), traw i zi. Jest to ukad trzypoziomowy: zboz e z yto z yto jare/ozime, dna uwaz any przez etnobiologw za podstawowy [Berlin 1978]. Oglniejsza, nadrze

47
nazwa ros lina jako superkategoria nie jest w potocznym sownictwie polskim zaznaczona tpic ciowej. zbyt wyraz nie, moz na nawet wa w jej istnienie jako osobnej kategorii poje cie o wysokim stopniu oglnos tpienia Ros lina jako wyraz i poje ci jest natomiast bez wa ca od lat wiele uwagi i rozbuobecna w stylu naukowym, ktry klasyfikacji ros lin pos wie pionowo. Taksonomia naukowa wyrz dowuje ja nia ros liny trawy trawy chlebowate (im odpowiada potoczna nazwa zboz a) z yto z yto jare/ozime. Klasyfikacja naukowa cej poziomw niz ros lin nie tylko obejmuje wie potoczna, ale wykazuje tez charakterysty w niej traktowane jako rodzaj trawy czne rz nice w ukadzie poziomym; np. zboz a sa z rodziny traw, (Doroszewski w swoim sowniku definiuje z yto naukowo - jako ros line cie chwastu w naukowym obrazie s Gramineae... ), zas poje wiata ros lin nie istnieje w ogle. Druga was ciwos c stylu potocznego to dominacja sw z podstawowego poziomu oglnos ci (z yto, pszenica, rz a, jabko, chleb, pies, krzeso, koszula, dom) nad sowami poziomu wyz szego (zboz e, kwiat, owoc, poz ywienie, zwierze , mebel, ubranie, budynek) i niz szego (z yto jare, pszenica jara, antonwka, graham, owczarek, mie kkie krzeso, kamie dla uz nica). Polega ona m.in. na tym, z e sowa tego poziomu maja ytkownika najbogatsza , ich desygnaty sa najatwiej rozpoznawalne, dzieci przyswajaja je tres c znaczeniowa tez najwczes niej [Rosch 1977, 34-35], sa , dodajmy, najbardziej aktywne derywacyjnie. staja sie podstawa tworzenia metafor i wyraz Sowa te z atwos cia en frazeologicznych. sie tez tworzenia wyraz Staja podstawa en porwnawczych: pachnie jak rz a, rumiany a. okra gy jak jabuszko; dobry jak chleb; zy jak pies; dobrze jak w domu itp. zek z charakterystycznym dla je zyka potocznego Obfitos c takich wyraz en ma zwia dkowania s mys leniem w kategoriach typu, tj. z takim sposobem porza wiata, ktry polega na wydobywaniu z zespou przedmiotw (np. owocw) jednego, najbardziej wyrazistego, typowego (np. jabka), ktry zaczyna funkcjonowac jako najlepszy reprezentant caego zespou, jej prototyp, a dalej takz e na definiowaniu prototypu przez zestaw cech utrwalozykowej, choc nych w s wiadomos ci je niekoniecznie esencjalnych (np. zapach rz y, wszystkim rz kwas nos c jabka, latanie ptaka cechy te nie przysuguja om, jabkom, wie c kategorialne w sensie logicznym, sa jednak cechami normalnych ptakom, nie sa cechami typowymi i zarazem stereotypowymi, tj. utrwalonymi rz , jabek i ptakw, sa w spoecznej s wiadomos ci). tej jego was zwyko sie Konkretnos c stylu potocznego daje podstawe ciwos ci, ktra okres lac mianem o b r a z o w o s c i, a ktra wynika z metaforycznego mwienia o zdarzeniach niewyobraz alnych (psychicznych, spoecznych) w terminach zdarzen wyobraz alnych, dos wiadczanych zmysami, zwaszcza dotykiem, wzrokiem i suchem. Etymologowie dawno zauwaz yli, z e potoczne nazwy uczuc , takie, jak: kochac , zachwycac , przeraz ac , od nazw czynnos smucic , cieszyc , wzruszac itd. pochodza ci i zachowan fizycznych: cenia, uciszania, ruszania. dotykania, chwytania, raz enia czyli bicia, ma ca sownictwo konkretne i zwia zane z nim poje cia i wyobMetaforycznos c angaz uja zyka. Nie jest ona raz enia jest niesychanie istotnym skadnikiem naszego codziennego je retoryczna , lecz w swoich rz dzi tylko dodatkiem poetyckim i ozdoba nych typach rza zykiem i nawet mys c zwykle posugujemy, by caym je leniem. System poje , ktrymi sie mys lec i dziaac , jest w swej istocie metaforyczny [Lakoff, Johnson 1980/1988, 25]. np. w cytowanyn teks Metaforami sa cie reportaz u wyraz enia ge sta atmosfera, cie z kie zarzuty, wa ska elita, sala wypeniona po brzegi, rolnictwo lez y, kapita ucieka, produkcja ce spada, gruba kreska, nagonka, popiwek, katastrofa, gilotyna wynagrodzen - opisuja

48
wielkiego kraju w kategoriach dos sytuacje wiadczen zmysowych, bliskich kaz demu czowiekowi. Mwienie o uczuciach i stanach emocjonalnych, a takz e zdarzeniach spoecznych za sw nazywaja cych zachowania fizyczne jest regua na gruncie frazeologii (zob. pomoca Frazeologia).

10. Niektre mechanizmy porza dkuja ce: kompleks, kolekcja, scenariusz

Ciekawsze od samego inwentarza jednostek jest to, na jakich podstawach inwentarz ten opiera, tzn. jakie narze dzia suz do kategoryzacji zjawiska s sie a wiata, w kolejnos ci za jakich kryteriw porza dkuje sie , a czy i dzieli skategoryzowane rzeczy i fakty, pomoca c to jak sie potocznie rozumie i interpretuje s najoglniej mwia wiat i czowieka. Dla potocznej kategoryzacji s wiata charakterystyczna jest kolektywnos c , czyli najprodkowanie zjawisk rzeczywistos czenie podobnych elementw stsze porza ci poprzez a nie w zespoy naturalne, a nie logiczne. Naiwny potoczny obraz s wiata skada sie z jednostkowych przedmiotw, lecz z ich grup uoz onych na zasadzie jednos ci czasu, puja cych tu i teraz i przeznaczonych do czegos miejsca i akcji, z caych zespow wyste : s koszula, spodnie, buty, czapka to cze ci ubrania; nz , talerz, chleb, maso, herbata, obrus ce sie na wyposa to zesp s niadaniowy; st, krzeso, z ko, szafa - to rzeczy skadaja ce w rozwoju mys z enie pokoju, meble. Zespoy takie, poprzedzaja lenia czowieka etap c jest umieje tnos strukture powstania poje logicznych (ktrych istota c tworzenia klas) maja przez psychologw (Wygotski, Piaget) mianem kompleksw i kolekcji. Sa one okres lana funkcjonowania charakterystycznych dla je zyka potocznego poje c podstawa kolektywnych, takich jak meble, odziez , warzywa. Potoczna s wiadomos c utrwala dalej jeszcze bardziej zoz one obrazy domu, ulicy, biura, dworca, restauracji, klasy szkolnej itd. miec strukture wewne trzna , oparta np. na zasadzie waz Kolekcje moga zrz nicowana nos ci cego [Bartmin elementw dla mwia ski 1990]. ci (indywidualnej i zbiorowej) zespoom r z e c z y odpoUstabilizowanym w pamie pewne podobnie ustabilizowane sekwencje z d a r z e n wiadaja , oparte na naturalnym pstwie czasowym lub zwia zkach logicznych (przyczynowo-skutkowych), cae scenaste nariusze codziennych zachowan czy scen: wstawanie, posiek, praca, egzamin, wizyta, one ramy konstrukcyjne do tworzenia potocznych opowiadan lekcja, zakupy itp. Tworza i opisw [por. Kurcz 1987, 323-334]. Pierwsza gramatyka tekstu W. Proppa Morfologia bajki pokazywaa was nie ustabilizowane sekwencje zdarzen w podstawowym fabularnym gatunku literatury, jakim jest bajka.

49

11. Typizacja: podstawowy mechanizm potocznej kategoryzacji

zyku potocznym opiera sie na technice porwnywania Kategoryzacja zjawisk s wiata w je c operuje poje ciem typu (stereotypu Lippi wskazywania typowego reprezentanta, a wie tworzone na mann, Putnam; prototypu Rosch), podczas gdy kategoryzacje logiczne sa drodze abstrahowania i ustalania cechy kategorialnej, wsplnej wszystkim okazom klasy zykowy obraz s zykowy obraz s [J. Mac kiewicz, Kategoryzacja a je wiata, w: Je wiata 1990, zykowe. 51 i n.]. Zob. haso Stereotypy je Typizacja potoczna angaz uje zarwno kryteria poznawcze, obiektywne, jak i emocjo stabilnos wizji s nalne, oparte na wartos ciowaniu. Typizacja owocuje pewna cia wiata, oznacza preferencje dla wsplnotowego (solidarnos ciowego), a nie indywidualistycznego widzenia rzeczywistos ci.

12. Trzy gwne opozycje potocznos ci

mu pozycje w sysStyl potoczny wchodzi w trzy podstawowe relacje, ktre wyznaczaja zyka polskiego: do stylu p o e t y c k i e g o, n atemie wariantw wspczesnego je d o w e g o). u k o w e g o i o f i c j a l n e g o (u r z e Opozycja potocznos ci i p o e t y c k o s c i to opozycja uniwersalna, oparta na znanej zykom i kulturom rz dzy z [otman 1970/1984, wszystkim je nicy mie yciem i sztuka dzy dziaaniami praktycznymi i magicznymi [Malinowski 1935/1987, 372 5-13], mie ca w najwczes i nast.]. Jest to opozycja najstarsza, powstaja niejszych stadiach dyferencjacji zykowo-kulturowej, obecna juz je w ustnej postaci kultury i nieredukowalna w tym sensie, ty je zyk dysponuje dwoma stylami, potocznym z e nawet najmniej stylistycznie rozwinie i poetyckim (zob. haso Styl artystyczny). g ograniczony historycznie i kulOpozycja potocznos ci i n a u k o w o s c i ma zasie zana z zaawansowanym stadium kultury, z powstaniem nauki i jej swoisturowo, jest zwia tych regu konceptualizacji rzeczywistos ci, odmiennych od regu potocznych (zob. haso cej wzorce racjonalistyczne Styl naukowy). Jest znamienna zwaszcza dla kultury realizuja c dla XIX- i XX-wiecznej kultury miejsko-przemysowej. Wiei pozytywistyczne, a wie zyk naukowy bazuja na wiedzy i je zyku potocznym. Wiedza potoczna twierdzi dza i je zyku codziennym, obarczonym rz logik wyraz ona w zwykym je nego rodzaju wadami, c go i uszlachetstanowi zasb cennego materiau, ktry nauka wykorzystuje, przetwarzaja c, a w kon czaja c do zespou krytycznie rozwaz niaja cu zas wa onych i uznanych twierdzen . zyka potocznego, zawieraja ce nieusystematyzowana wiedze , przeradzaja c [...] Zdania je w nalez cia nieostre, wieloznaczne, chwiejsie ycie uzasadnione twierdzenia naukowe: poje na nowo zdefiniowane i zaopatrzone w s ne zostaja cis lejsze, bardziej operatywne kryteria sto zaste puje sie je poje ciami metrycznymi, ktre pozwalaja na formustosowalnos ci: cze cych ilos dzy zjawiskami. [...] Proces przeowanie praw stwierdzaja ciowe zalez nos ci mie nies c sto metryczne poje cia istaczania sie cisych poje potocznych w doskonalsze, cze

50
wiadoma refleksja metodologiczna nad naukowe zachodzi rzecz jasna od wiekw. S gnie ciem nowszym. [Tadeusz Pawowski 1977, s. 33-34; por. tym procesem jest osia Gajda 1990, s. 23- 27]. zykowych w ich paszczyz nie Wzajemne relacje obu stylw je nie poznawczej polegaja zyk i mys na wyz szos ci jednego nad drugim, lecz na tym, z e je lenie naukowe w stosunku zyka i mys charakter we z do je lenia potocznego maja szy, r e z y d u a l n y. puja jako trwae cechy i jako usankcjonowane ideay Racjonalnos ci naukowe wyste dzonych przez nastawienie naukowego teoretyzowania. Swoista tylko w dziaaniach rza dziaan dzonych przez nastawienie codzienne jest nieobecnos cecha rza c tych racjonalnos ci zarwno jako staych cech, jak i jako usankcjonowanych ideaw [Garfinkel 1960/1984, byc 203; podobnie A. Schutz 1953/1984]. Dlatego naukowe racjonalnos ci nie moga dzonych zaoz uznawane za idea w dziaaniach rza eniami z ycia codziennego [Garfinkel zyka potocznego z perspektywy je zyka i zasad mys 1960/1984, 220], a ocenianie je lenia naukowego [Howka 1986] jest nieporozumieniem. z okresu powstawania stylu Opozycja potocznos ci i o f i c j a l n o s c i wywodzi sie dowego (zob. haso Styl urze dowy). Nabraa szczeglnego znaczenia w pan urze stwie zorganizowanym totalitarnie na podstawach ideologicznych, jak Polska okresu wadzy zykowo-kulturowa ufundowana na poje ciu komunistycznej. Potocznos c jako kategoria je dkiem, perspektywa szarego antropocentrycznos ci zostaa razem ze zdrowym rozsa czowieka i spoecznym rozumieniem normalnos ci ostro skontrastowana z oficjalno fundowana na poje ciu urze du i ideologii. s cia wiadectwem obrony je zyka potocznego jako formy s S wiadomos ci plebejskiej, familiarnej, prawdziwej przed naporem s wiadomos ci totalitarnej, masowej, stechnicyzowacym do jej dyspozycji urze dowym, oficjalnym je zykiem, bya w latach nej oraz przed stoja tych zwaszcza twrczos siedemdziesia c Mirona Biaoszewskiego. Np. w utworze Szumy, czy uz zyka z przywoaniem zlepy, cia gi (Warszawa 1976) autor poa ycie potocznego je zykowi widzenia s was ciwego temu je wiata i uwydatnieniem kontrastu ja zwyky d ustalaja cy i egzekwuja cy normy: czowiek i oni wadza, urza Na moich drzwiach zatknie ty list. Mys le sobie pewno ktos z yczenia, nudna idea, ale zobacze kto, otwieram, a tam druczek, moja data urodzenia - co, co, ano, upomnienie od poradni przeciwgruz liczej, z eby sie zgosic , nie oda cze sie juz od nich. W ksia z kach, w druku, w ogle tak samo. Sprawdzaja . I zawsze ci wiedza jak. Ci siak. Potem odwoanie. Nie ma sprawdzaczy kompletnych. To sie ga wiary, nauki, zasad. Tak, tak, tak. A potem nie tak. Odwoanie. Wys mianie. A potem chytre wys mianie wys miania. Neosceptycyzm z neo-czyms la wiara, la miejsce na kto wie, jak to. zykowej u progu lat osiemdziesia tych da przedOstrzej sformuowany opis sytuacji je stawiciel wczesnego s rodowiska robotniczego: Jesien przesza na cie z kich przetargach z wadza . By to trudny dialog, a dramat polega na tym, z e dwie strony posugiway sie rz nymi je zykami. Solidarnos c nie chciaa i nie moga juz nigdy wrcic do skompromitowanego je zyka politycznej propagandy, zas wadza wszelkie sformuowania pochodza ce od organizuja cego sie Zwia zku uparcie porwnywaa z wzorcem zdeponowanym na Wschodzie. Wszystko, co nie brzmiao jak cytat z klasycznych sformuowan tamtego je zyka, byo podejrzane i okres lane jako kontrrewolucyjne i antysocjalistyczne. Zacze a sie me cza ca gra o sowa, o je zyk, o definicje. Prbowano wcisna c do statutu Solidarnos ci tamten je zyk. Nasi eksperci stane li przed zadaniem przekonania do je zyka narodu je zyka, ktrym posugiwaa sie Solidarnos c drugiej strony i pocza tkowo wydawao sie , z e to

51
be dzie moz liwe. Ale walka o je zyk okazywaa sie z wolna walka o caos c idei i tu wyrasta mur. Za tym murem stali ludzie niezdolni, poza wyja tkami do uczestniczenia w nowym dialogu. W prywatnych rozmowach wydawali sie sporo rozumiec w publicznych wysta pieniach nie dawali satysfakcji oczekiwaniom spoecznym, prezentowali stare partyjne tezy, bali sie oderwac re ke od bezpiecznej ideologicznej pore czy, ktrej trzymali sie od lat. sa, Droga nadziei, Warszawa 1989, t. 2, s. 25-26]. [Lech Wae zykw byo tym trudniejsze do przezwycie z To zrz nicowanie je enia, z e zapus cio biej korzenie w sferze semantycznej i aksjologicznej, obejmuja c cae duz najge e grupy ce sie do z sownictwa, zwaszcza odnosza ycia spoecznego, np. nazwy ludzi (robotnik, chop, mieszczan stwo, kupiec...), wsplnot ludzkich (nard, lud, partia, spoeczen stwo...), instytucji (pan stwo, wadza, urza d, wojsko, demokracja, prawo, ojczyzna...), dziaan , uczuc i postaw (praca, rewolucja, pokj, agresja, poste p, tolerancja...) itd. Uatwieniem bya bnos stosowana od pewnego czasu praktyka zaznaczenia odre ci znaczen oficjalnych w sto przymiotnikw socjalistyczny lub ludowy: sunku do znaczen potocznych za pomoca dem tautodemokracja socjalistyczna, demokracja ludowa (nb. wyraz enie obarczone be a logicznos ci), praworza dnos c socjalistyczna, moralnos c socjalistyczna. Praktyka ta obje wiele wyrazw takz e z podstawowego zasobu leksykalnego, jak rodzina, szkoa, praca, ojczyzna, wadza, demokracja, pan stwo.

13. Spr o potocznos c w je zyku i w kulturze

zyk potoczny i lez ce u jego podstaw tzw. potoczne mys Je a lenie otrzymywa rozbiez ne cieraja zykoznawcw polskich. S sie z soba dwie rz charakterystyki w pracach je ne konz cepcje potocznos ci, we sza, stylistyczno-sytuacyjna, i szersza, antropologiczno-kulturo i opolska , zostay bowiem najdobitniej wa; umownie moz na je nazwac warszawska sformuowane przez badaczy z tych dwu os rodkw naukowych. W koncepcji warszawskiej mamy do czynienia z leksykalno-stylistycznym, sytuacyjnym, pragmatycznym, a nie semantycznym, ani tym bardziej gnoseologicznym rozumieniem potocznos ci [Markowski 1989]. Np. rozdzia pt. Styl potoczny w Stylistyce ciem potoczny jako kwalifikatorem polskiej Kurkowskiej i Skorupki [1959] operuje poje jedynie emocjonalno-sytuacyjnym (za akademickim SJP Doroszewskiego) i skupia uwage ciu Danuty Buttler potoczny styl je zyka na warstwie dyferencjalnej stylu. W nowszym uje da c stylem funkcjonalnym obsuguje [...] sfere kontaktw codziennych, ale stosunkowo be zanych z okres mniej zwia lonymi potrzebami bytowymi [...]; dostarcza on mianowicie s rodkw ekspresji, sownictwa o maej frekwencji, ale bardzo wyrazistego i obfitego. Bywa ono uz ywane w sytuacjach nieformalnych (np. w rozmowach z czonkami rodziny, cy chce zasygnalizowac z przyjacimi), gdy mwia swj familiarny stosunek do adresata powany nastrj ba dz wypowiedzi, podtrzymac swobodny, nie skre ujawnic takie swe dziarskie, oglna sprawdyspozycje psychiczne, jak poczucie humoru, skonnos ci gawe zykowa , umieje tnos nos c je c z ywego, nieszablonowego relacjonowania faktw itp. [Buttler 1977, 91; podobnie Buttler 1978, 37; Markowski 1989; Anusiewicz 1989; wczes niej: Kurkowska, Skorupka 1959, 234-235]. To rozumienie potocznos ci sytuuje styl potoczny nisko.

52
Wydzieleniu elementw zwanych potocznymi (gwnie wyrazw i frazeologizmw, cznie z elementami okres opisywanych a lanymi jako kolokwialne, pospolite, rubabnienie szne, z artobliwe, wulgarne por. Buttler 1977, 92) towarzyszy wyodre jako i osobne traktowanie sownictwa neutralnego, standardowego, ktre traktuje sie dzyodmianowe [Buttler 1977; Buttler, Markowski 1988; Markowski 1990]. mie ca kulturowym poje ciem stylu jako wielopoziomoStylistyka antropologiczna, operuja strone sowwej caos ci semiotycznej, bada s rodki stylu (w tym zwaszcza semantyczna nictwa) jako eksponenty obrazu s wiata i zespou wartos ci. Obejmuje wszystkie cechy c sie do dyferencjalnych), wie c takz pozytywne (nie ograniczaja e wyraz enia i formy zykowe, ktre wyste puja w rz zostac je nych stylach, jes li tylko moga potraktowane jako wykadniki konstytutywnych wartos ci stylowych. Cechy dyferencjalne traktuje jako sygbnienia rejestrw: emocjonalnego (w rz nay stylu. Rwnoczes nie dokonuje wyodre nych cego, konkretnego i abstrakcyjnego, figuratywnego i dosownejego odcieniach) i opisuja go itd. [Todorov 1984, s. 32-42]. potocznos W koncepcji opolskiej przyznaje sie ci status penowartos ciowego, a nawet zyka narodowego. Idzie to w parze zgodnie podstawowego i gwnego wariantu je koncepcja stylu z akceptacja tzw. zdrowego rozsa dku jako jednej z antropologiczna wypowiedz z wartos ci podstawowych [Gajda 1990]. Przytoczmy reprezentatywna Antozyka jest je zyk potoczny. Okres niego Furdala: Podstawowym typem je lany tym mianem zyk uz je ywany jest przez spoeczen stwo dla celw przede wszystkim komunikatywnych, czaja c poznawczych i emocjonalnych, bez ktrych z zyk istniec choc nie wya aden je nie zyk, jakim posugujemy sie na co dzien c go jako s moz e. Jest to je , uz ywaja rodka porozuc odnosza ce sie do zaje c mienia na tematy wsplne nam wszystkim, a wie domowych, dem budowy posikw, ubrania, pogody, dojazdw do pracy, rozrywek itd. Pod wzgle gramatycznej jest on dos c jednolity, a sownikowo niezbyt rozbudowany. Ma charakter tnych przedstawicieli sponajbardziej uniwersalny i tak tez jest odczuwany przez przecie eczen stwa [Furdal 1977, 151; podobne stanowisku Wilkon 1987, s. 58-65; Bartmin ski 1981, 1991]. wysoko jako styl Tylko przy takim postawieniu sprawy styl potoczny sytuuje sie zyka [Furdal 1973, 1977; Wilkon centralny i podstawowy dla systemu stylowego je 1987], zykowych [Bartmin jako baza dla formowania innych stylw je ski 1981]. zykoznawcw o granice potocznos range ma oczywisty zwia Spr je ci i jej kulturowa dzy centralistycznym i pluzek z tak istotnym dla polskiej wspczesnos ci konfliktem mie ideologia os ralistycznym (demokratycznym) modelem kultury. Pierwszy z ywi sie wiece mys nia i pozytywizmu, gosi przewage lenia systemowego, postawy racjonalnej, naukowej wizji s wiata; drugi tkwi korzeniami w dziedzictwie romantyzmu i plebejskos ci, rehabilidek i dos tuje zdrowy rozsa wiadczenie prostego czowieka.

Bibliografia
Adamiszyn 1989: Zbigniew Adamiszyn, Uwagi o wariantywnos ci fonetycznej tekstu potocznego (referat na konferencji w Karpaczu VI 1989), w niniejszym tomie. Anusiewicz 1984: Janusz Anusiewicz, Uwagi o stylu potocznym, [w:] Je zyk. Teoria dydaktyka, t. VI, Kielce 1984.

53
Anusiewicz 1989: Janusz Anusiewicz, Potocznos c jako sposb dos wiadczania s wiata i jako postawa wobec s wiata (referat na konferencji w Karpaczu VI 1989),w niniejszym tomie. Apresjan 1980: Jurij Apresjan, Semantyka leksykalna. Tum. Z. Kozowska, A. Markowski, Wrocaw1980. Bartmin ski 1981: Jerzy Bartmin ski, Derywacja stylu, [w:] Poje cie derywacji w lingwistyce, red. Jerzy Bartmin ski, Lublin Bartmin ski 1990: Jerzy Bartmin ski, Kolekcja w strukturze tematycznej tekstu ustnego, [w:] Tekst w konteks cie, red. Teresa Dobrzyn ska, Wrocaw 1990. Bartmin ski 1991: Jerzy Bartmin ski, Styl potoczny jako centrum systemu stylowego je zyka, [w:] Synteza w stylistyce sowian skiej, red. Stanisaw Gajda, Opole,. Berlin 1978: Brent Berlin, Ethnobiological classification, [w:] Cognition and categorization, ed. Eleonora Rosch, Barbara B. Lloyd, Hillsdale, New Jersey. tnik Bogusawski 1973: Andrzej Bogusawski, Was ciwos ci pragmatyczne wyraz en rwnoznacznych, Pamie Literacki 1973, nr 3. Bogusawski 1988: Andrzej Bogusawski, Je zyk w sowniku. Wrocaw. zykowy 1977. Buttler 1977: Danuta Buttler, Polskie sownictwo potoczne, Poradnik Je Buttler 1978: Danuta Buttler, Kategorie semantyczne leksyki potocznej , [w:] Z zagadnien sownictwa wspczesnego je zyka polskiego, red. M. Szymczak, Warszawa 1978. Buttler 1978: Danuta Buttler, Struktura polskiego sownictwa potocznego, [w:] Studia nad skadnia polszczyzny mwionej, red. T. Skubalanka, Ossolineum 1978. Buttler 1982: Danuta Buttler, Miejsce je zyka potocznego ws rd odmian wspczesnej polszczyzny, [w:] Je zyk literacki i jego warianty, red. S. Urban czyk, Wrocaw 1982. Buttler Markowski 1988: Danuta Buttler, Andrzej Markowski, Sownictwo wsplnoodmianowe, ksia z kowe i potoczne wspczesnej polszczyzny, [w:] Je zyk a kultura, t. 1, red. J. Anusiewicz, J. Bartmin ski, Wrocaw 1991. Dahlgren 1988: Kathleen Dahlgren, Naive semantics for natural language understanding, Cluwer Academic Publisher. Furdal 1973; Antoni Furdal, Klasyfikacja odmian wspczesnego je zyka polskiego, Wrocaw. Furdal 1977; Antoni Furdal, Je zykoznawstwo otwarte, Opole. Gajda 1990: Stanisaw Gajda, Wprowadzenie do teorii terminu, Opole. Garfinkel 1960/1984; Harold Garfinkel, Racjonalne cechy dziaalnos ci naukowej i potocznej, [w:] Kryzys i schizma. Antyscjentystyczne tendencje w socjologii wspczesnej. red. E. Mokrzycki, Warszawa, t. 1. Howka 1986: Teresa Howka, Mys lenie potoczne. Heterogenicznos c zdrowego rozsa dku, Warszawa. JOS 1990: Je zykowy obraz s wiata. Praca zbiorowa pod red. Jerzego Bartmin skiego, Lublin 1990. Klemensiewicz 1953/1982: Zenon Klemensiewicz, O rz nych odmianach wspczesnej polszczyzny. Warszawa 1953 [Przedruk w:] Zenon Klemensiewicz, Skadnia, stylistyka, pedagogika je zykowa, red. Anna Kakowska, Warszawa 1982. Kurkowska-Skorupka 1961: Halina Kurkowska, Stanisaw Skorupka, Stylistyka polska, Warszawa. Kuryowicz 1960: Jerzy Kuryowicz, Je zyk poetycki ze stanowiska lingwistycznego, [w:] Esquisses linguistiques, Wrocaw1960. Lakoff, Johnson 1988: George Lakoff, Mark Johnson, Metafory w naszym z yciu. Prze. Tomasz P. Krzeszowski, 1988 [orygina Metaphors we live by, 1980, Chicago]. Lubas 1978: Wadysaw Lubas , Sownictwo kolokwialne i niekolokwialne, [w:] Z zagadnien sownictwa wspczesnego je zyka polskiego, red. Mieczysaw Szymczak, Warszawa 1978. Lubas 1986: Wadysaw Lubas , Istota potocznos ci, Biuletyn PTJ XL, 1986. wiat widziany poprzez je Mac kiewicz 1988: Jolanta Mac kiewicz, S zyk, Gdan skie Zeszyty Humanistyczne R. XXVI, nr 30. Markowski 1989: Andrzej Markowski, Status kategorii potocznos ci w je zyku i w opisie je zyka (referat na konferencji w Karpaczu VI 1989),w niniejszym tomie. Marody 1987: Mirosawa Marody, Technologie intelektu. Je zykowe determinanty wiedzy potocznej i ludzkiego dziaania, Warszawa. Mayenowa 1962: Maria Renata Mayenowa, W sprawie problematyki stylistycznej staropolszczyzny, [w:] zyka, cz. 2, Warszawa 1962. Odrodzenie w Polsce t. IV, Historia je Mazur 1986: Jan Mazur, Organizacja tekstu potocznego. Na przykadzie je zyka polskiego i rosyjskiego, Lublin 1986. Pajdzin ska 1990: Anna Pajdzin ska, Antropocentryzm frazeologii potocznej, Etnolingwistyka III, Lublin 1991. Pisarkowa 1974: Krystyna Pisarkowa, O spjnos ci tekstu mwionego, [w:] Tekst i je zyk. Problemy semantyczne, red. Maria Renata Mayenowa.

54
Rosch 1977: Eleonora Rosch, Human categorization, [w:] Cognition and categorization, ed. Eleonora Rosch, Barbara B. Lloyd, Hillsdale, New Jersey. Schutz 1953/1984: Alfred Schutz, Potoczna i naukowa interpretacja ludzkiego dziaania, [w:] Kryzys i schizma. Antyscjentystyczne tendencje w socjologii wspczesnej, red. Edmund Mokrzycki, Warszawa 1984, t. I. Skubalanka 1976: Teresa Skubalanka, Zaoz enia analizy stylistycznej, [w:] Problemy metodologiczne wspczesnego literaturoznawstwa, red. Henryk Markiewicz i Janusz Sawin ski, Krakw. Todorov 1984: Tzvetan Todorov, Poetyka, Warszawa. Tokarski 1990: Ryszard Tokarski, Je zykowy obraz s wiata w metaforach potocznych, [w:] JOS 1990, Wierzbicka 1990: Anna Wierzbicka, Je zyk antytotalitarny w Polsce: O pewnych mechanizmach samoobrony je zykowej, Teksty Drugie (4). Wierzbicka 1989: Anna Wierzbicka, Semantyka, kultura i poznanie. [Mps. w druku w Etnolingwistyka IV, 1991]. Wilkon 1987: Aleksander Wilkon , Typologia odmian je zykowych wspczesnej polszczyzny, Katowice. Wrbel 1982: Henryk Wrbel, Wyznaczniki potocznos ci problemy dyskusyjne, [w:] Socjolingwistyka 4, Katowice 1982. Zgkowa 1987: Halina Zgkowa, Ilos ciowa charakterystyka sownictwa wspczesnej polszczyzny. Wybrane zagadnienia, Poznan .