D ZACHODNI PRZEGLA 2012, nr 3

MICHA NOWOSIELSKI Micha Nowosielski Poznan

POLACY W NIEMCZECH. STAN I PERSPEKTYWY BADAN Polacy w Niemczech. Stan i perspektywy badan
Zainteresowanie polskimi migracjami do Niemiec na gruncie nauki jest zjawiszanymi z wychodz kiem tak starym, jak i same migracje. Ro z nymi aspektami zwia st Polako badacze polscy i niemieccy. wem i obecnos cia w w Niemczech zajmowali sie Uz ro de tego zainteresowania lez a fakt, z e miay one ogromnie znaczenie zaro wno cego, jak i przyjmuja cego. Na przestrzeni dwustu lat dla spoeczen stwa wysyaja do Niemiec ponad 8 mln oso z terytorio w Polski przemies cio sie b 1. Czy jednak dza ce tymi migracjami moz emy mo wic o tym, z e znamy dobrze mechanizmy rza i czy dobrze opisana jest sytuacja polskiej zbiorowos ci w Niemczech? Odpowiedz na te pytania nie jest oczywista. Chociaz moz emy mo wic o bogactwie badan stwierdzenie, i literatury na ten temat, to jednoczes nie usprawiedliwione wydaje sie iz Polacy w Niemczech i polskie migracje do Niemiec jako przedmiot refleksji gle wymagaja dalszych dociekan migrantologo w cia . polskich Celem artykuu jest opis obecnego state-of-art badan nad dynamika migracji do Niemiec i sytuacji polskiej zbiorowos ci w RFN oraz na ile to moz liwe wskazanie na jego niedoskonaos ci i niedobory, nie jednak z zamiarem krytyki, ale cia tematy i wa tki badawcze, a takz raczej wskazania na moz liwe do rozwinie e przed badaniami migrantologicznymi zajprzedstawienie perspektyw, jakie stoja cymi sie przepywem ludnos dzy Polska a Niemcami. muja ci mie z czterech cze s s Artyku skada sie ci. W cze ci pierwszej opisuje dyskusje nad przedmiotem badan problem, przed jakim staje wielu z badaczy tego tematu: s jakiej kategorii nalez y uz ywac do opisu Polako w w Niemczech. Cze c druga cona jest dynamice migracji z Polski do Niemiec oraz podstawowej pos wie charakterystyce polskiej spoecznos ci imigranckiej w RFN: liczebnos ci oraz rozs mieszczeniu przedstawicieli polskiej zbiorowos ci w Niemczech. W trzeciej cze ci zaprezentowany jest stan badan nad polskimi migracjami do Niemiec. Zastrzec przy du tym nalez y, iz nie wyczerpuje on wszystkich moz liwych z ro de, bowiem ze wzgle na bogactwo pis miennictwa niemoz liwe jest dotarcie do wszystkich nawet
1

Por. tabela 1.

Micha Nowosielski

, iz istotnych opracowan . Niemniej jednak wydaje sie dokonany wybo r teksto w cej cze s sie odzwierciedla stan badan . W czwartej, podsumowuja ci pojawiaja ce rozwoju badan rekomendacje dotycza nad polskimi migracjami do Niemiec. pewne wady dotychczasowej refleksji na ten temat oraz obszary, kto Wskazane sa re dalszych badan wymagaja .

PRZEDMIOT BADAN
Wiesaw Lesiuk i Aleksandra Trzcielin Jak zauwaz aja ska-Polus analiza pis c o Polakach miennictwa naukowego i publicystyki pozwala stwierdzic , z e mo wia w kre gu ro w Niemczech poruszamy sie z nych bliskoznacznych, ale bynajmniej nie cia te sa cze s s jednoznacznych okres len (...). Poje ciowo zbiez ne, ale tez cze ciowo rozbiez ne. Wynika to z ro z norakich konteksto w i wyprowadzania z takich kategorii ciowych, jak: pochodzenie prawnopan poje stwowe, terytorialne, etniczno-kulturowe czy wreszcie subiektywnie deklarowana lub odczuwana narodowos c 2. Jednym cych kopoty ze zdefiniowaniem przedz podstawowych problemo w powoduja sto podnoszony miotu badan w przypadku polskich migracji do Niemiec jest cze problem heterogenicznos ci zbiorowos ci polskiej w RFN. Wynika ona ze splotu ro z norodnych przyczyn. przyczyna jest falowos Podstawowa c migracji z Polski do Niemiec moz na wyro z nic okoo 10 najwaz niejszych fal wychodz stwa z ziem polskich do niemiecdzy osobami pochodza cymi z poszczego kich (por. tabela 1). Mie lnych fal musza ogromne ro ce mie dzy innymi ze stopnia integracji uwidaczniac sie z nice, wynikaja ze spoeczen stwem niemieckim. takz Istotne ro z nice moga e dotyczyc oso b o ro z nym statusie prawnym. cych wya cznie obywatelstW przypadku RFN moz emy mo wic o osobach posiadaja wo niemieckie (osobach naturalizowanych oraz ich potomkach, a takz e przesiedlen cych wya cznie polskie obywatelstwo (z punktu widzenia cach), osobach posiadaja niemieckiego prawa cudzoziemco w z UE) oraz osobach o podwo jnym obywatelsts wie (dotyczy to cze ci przesiedlen co w) 3. dzy Polska Sytuacja komplikowana jest przez fakt, iz ruchy ludnos ciowe mie byo przesunie a Niemcami nie zawsze wynikay z migracji. Czasem ich przyczyna cy cie granic, tak jak miao to miejsce podczas rozbioro w, kiedy Polacy zamieszkuja mimowolnie polska mniejszos w Prusach. tereny zaboru pruskiego stali sie cia kszyo zaro W latach 1772-1795 Kro lestwo Pruskie znacznie powie wno swoje ludnos terytorium, jak i liczbe ci. Z okoo 8 mln mieszkan co w Kro lestwa Pruskiego skich i ustalen Kongresu 3 mln stanowili Polacy 4. W wyniku wojen napoleon
2 ska, W. Lesiuk, A. Trzcielin ska-Pol us, Woko definicji przedmiotu badan , w: A Wolff-Powe E. Schulz (red.), Byc Polakiem w Niemczech, Poznan 2000, s. 141-142. 3 kategoria byy osoby posiadaja ce status bezpan s Wczes niej osobna stwowco w, kto rym, najcze ciej w latach 80., odebrano obywatelstwo polskie i kto rzy byli politycznymi uchodz cami. 4 P. Panayi, Ethnic Minorities in Nineteenth and Twentieth Century Germany. Jews, Gypsies, Poles, Turks and Others, Harlow 2000, s. 54.

Polacy w Niemczech. Stan i perspektywy badan

do 1,5 mln 5. W 1871 r. Wieden skiego populacja Polako w w Prusach zmniejszya sie ludnos c polska, skupiona go wnie w prowincjach wschodnich, szacowana bya na 2,5 mln oso b 6. Kolejne zmiany granic (po I i II wojnie s wiatowej) spowodoway, z e dzy Polakami i Niemcami (a takz granice etniczne mie e grupami autochtonicznymi lazacy, Mazurzy czy Kaszubi) nie stay sie wielu przypadkach wyraz takimi, jak S ne. d problem migracji przesiedlen Sta co w (Aussiedler) oraz tzw. po z nych przesiedlen ce do Niemiec na podstawie statusu co w (Sptaussiedler). Poniewaz osoby migruja przesiedlen ca nie tylko miay ogromne uatwienia przy uzyskiwaniu niemieckiego obywatelstwa, ale takz e otrzymyway przywileje, kto re nie przysugiway innym imigrantom 7, ten rodzaj migracji by atrakcyjnym sposobem zmiany obywatelstwa takz e dla oso b, kto re nie miay jasno okres lonej toz samos ci niemieckiej. Dotyczy to cych sie w RFN w latach szczego lnie niekto rych po z nych przesiedlen co w osiedlaja 80. Z formalnego punktu widzenia emigracja oparta na statusie przesiedlen ca oznaczaa uznanie przynalez nos ci do narodu niemieckiego. W rzeczywistos ci jednak w wielu przypadkach nie byo to tak jednoznaczne, o czym moz e s wiadczyc s fakt, iz cze c ze Sptaussiedler zatrzymao polskie paszporty oraz aktywnie cz uwaz za uczestniczya w polskim z yciu kulturalnym w RFN czy wre a sie 8 przedstawicieli mniejszos ci polskiej w Niemczech . W literaturze na temat Polako w w Niemczech moz na napotkac wiele pro b zdefiniowania grupy badanej. Stosunkowo najszerzej do tego problemu podeszli c cytowani juz Wiesaw Lesiuk i Aleksandra Trzcielin ska-Polus, kto rzy stawiaja ce pytanie dotycza tego, z jaka kategoria moz na identyfikowac Polako w w Niem, czech, zaproponowali jednoczes nie osiem moz liwos ci: mniejszos c narodowa zykowa , grupe narodowa , grupe etniczna , Polonie , grupe polska mniejszos c je polskoje zyczna oraz polska kolonie w Niemczech. Przeanaliw Niemczech, grupe zowali oni przy tym wiele wczes niejszych prac, w kto rych problem zdefiniowania z zbiorowos ci polskiej w Niemczech by podejmowany, m.in. ksia ki Zbigniewa 9 10 Kurcza czy Grzegorza Janusza , ale ostatecznie nie udzielili jasnej odpowiedzi na atwe w s zanego postawiony problem. Nie jest to zreszta wietle problemu zwia Polako z heterogenicznos cia w w Niemczech. uz Z socjologicznego punktu widzenia najbardziej uprawnione wydaje sie ywanie trzech sformuowan : Polonia, zbiorowos c Polska w Niemczech oraz polscy migranci w Niemczech.
Ibidem. W. Lesiuk, Polska emigracja wewnatrzniemiecka i do Niemiec okresu industrializacji, w: M. Lis (red.), Polacy w Niemczech, Opole 1996, s. 11. 7 J. Schmidt, Nowe toz samos ci w czasach transformacji europejskich. Imigranci z Polski w Niemczech, Poznan 2000, s. 67. 8 zku Polako Vide casus Marka Wo jcickiego, obecnego prezesa Zwia w w Niemczech. 9 Z. Kurcz, Charakter polskiej obecnos ci w Niemczech na przykadzie najnowszej emigracji z Polski. Mniejszos c narodowa, Polonia czy obcokrajowcy? w: M. Lis, A. Trzcielin ska-Polus (red.), Polacy i Niemcy. Paszczyzny i drogi normalizacji. Bilans pierwszego pie ciolecia, Opole 1997. 10 G. Janusz, Polonia w Republice Federalnej Niemiec, Lublin 1990.
6 5

Micha Nowosielski

odwoac W przypadku pierwszego sformuowania moz na sie do tradycji zanej z interpretowa zaro wno naukowej, jak i kulturowej oraz politycznej zwia cych za granica , migranto niem ro z nych grup Polako w mieszkaja w i ich potomko w, w Polsce z powodu przesunie cia granic jako jak i oso b, kto re nie mieszkaja grup genetycznie polskich, ale o ro mozaike z nych interesach, nieidentycznych celach dziaania, realizowanych w ro z nych s rodowiskach spoecznych i kulturocie Polonii jest wie c wystarczaja co pojemne, by pomies kszos cic wie c wych 11. Poje zro z nicowanych toz samos ci Polako w w Niemczech. Nalez y jednak wskazac na ce z faktu, iz ograniczenia jego aplikowalnos ci, wynikaja szczego lnie nowe fale sie odz migranto w wydaja egnywac od poczucia przynalez nos ci do tej kategorii. trafnie oddawac Sformuowanie polska zbiorowos c w Niemczech wydaje sie zi spoecznych mie dzy zaro wno heterogenicznos c , jak i brak wyraz nych wie w socjologicznym Polakami w Niemczech, kto re pozwalayby uznac ich za grupe sensie tego sowa. Nie jest ono takz e uwikane w ro z ne kulturowe i polityczne przyczyna stosunkowo nikej popularnos konteksty, kto re sa ci Polonii jako skadnika autoidentyfikacji wspo czesnych migranto w. ciem sa polscy migranci w Niemczech. Szczego Ostatnim poje lnie trafnie paradygmatu z badan diaspora polska , na oddaje ono zmiane nad Polonia badania migracji. Ro wniez w tym przypadku nie ma mowy o klasycznej puapce okres lenia tej zbiorowos ci jako grupy.
DYNAMIKA MIGRACJI Z POLSKI DO NIEMIEC CI IMIGRACYJNEJ W RFN ORAZ CHARAKTERYSTYKA POLSKIEJ SPOECZNOS

Wspo czesna polska migracja do RFN choc nie jest tak spektakularna jak ta do ga za soba napyw duz Wielkiej Brytanii, nadal pocia ej liczby Polako w do Niemiec. , z Znajduje to odbicie takz e w niemieckich statystykach, kto re pokazuja e od drugiej rokrocznie najwie ksza grupa napywaja ca do Niemiec. poowy lat 90. Polacy sa , z Bardziej szczego owe dane pokazuja e choc napyw Polako w do Niemiec jest duz y, to migracja netto jest juz znacznie niz sza. Wykres 1 ilustruje dynamike migracji z Polski do Niemiec i z powrotem w latach 1991-2009. Stosunkowo cej Polako najwie w okoo 150 tys. oso b rocznie emigrowao do RFN w latach pnie 2004-2007. Charakterystyczny jest fakt, iz 1991-1993, a naste w okresie od tkiem 1993 r.) bilans wyjazdo 1991 do 2007 rokrocznie (z wyja w i powroto w Polako w by dodatni. W 2008 i 2009 r. niemal tyle samo obywateli polskich imigrowao, co opuszczao RFN. To zerowe saldo migracji moz e byc wynikiem kryzysu ekonomicznego, kto ry spowodowa spowolnienie niemieckiej gospodarki robocza , co z kolei mogo skutkowac oraz zmniejszone zapotrzebowanie na sie ksza niz powroto wie do tej pory fala w.
d Polonijny A. K. Paluch, Inkluzywne i ekskluzywne rozumienie terminu Polonia, Przegla nr 21976, s. 22.
11

Polacy w Niemczech. Stan i perspektywy badan Tabela 1 Fale migracji z Polski do Niemiec Okres tek Pocza XIX w. Szacowana liczba nieznana Charakterystyka

Wychodz stwo polityczne. Niemcy byy przede wszystkim terys torium transferowym. Cze c polskich imigranto w politycznych w niekto osiedlia sie rych niemieckich krajach (szczego lnie w Saksonii) 12. Gwatowny rozwo j przemysowy i ekonomiczny Niemiec spokszone zapotrzebowanie na sie robocza zaro wodowa zwie wno rzy mieszkali na w przemys le, jak i w rolnictwie 13. Polacy, kto terenach sabo uprzemysowionych o niskim zapotrzebowaniu na pracowniko w, stanowili jedno z go wnych z ro de siy roboczej kszonego popytu 14. koniecznej do zaspokojenia tego zwie z tereno Okoo 1,2 mln oso b przemies cio sie w zaboru pruskiego b Cesarstwa Niemieckiego, kolejne 1,2 mln Polako w ga w wyemigrowao z tereno w zaboru rosyjskiego, zas mniej niz 1,1 mln polskich imigranto w w Niemczech pochodzia z tereno w zaboru austriackiego 15. polskich imigNajbardziej popularnymi miejscami osiedlania sie ranto w bya Nadrenia Po nocna-Westfalia, na terenie kto rej na przeomie XIX i XX w. mieszkao od 300 16 do 500 tys. 17 s Polako w. Miejscowos ci, w kto rych najcze ciej osiedlali sie cy w Zage biu Ruhry polscy robotnicy, to: Bochum, mieszkaja Bottrop, Dortmund, Recklinghausen, Dsseldorf. Dynamicznie ca sie stolica Cesarstwa Berlin ro gaa rozwijaja wniez przycia Polako w, kto rych liczba na przeomie XIX i XX w. przekroczya 100 tys. oso b 18. Migracja polska na tereny przemysowe Cesarstwa Niemieckszos kiego w wie ci przypadko w miaa charakter sieciowy. ce z tych samych regiono Osoby pochodza w czy spoecznos ci na tych samych terenach w Niemczech. lokalnych osiedlay sie Powodowao to tworzenie silnych polskich spoecznos ci, dochodzio to tworzenia polskich dzielnic 19.

1870-1914

3,5 mln

12 G. Janusz, Polonia w Niemczech, w: Polonia w Niemczech. Historia i wspo czesnos c , Warszawa 2001, s. 21, por. takz e P. Panayi, op. cit., s. 56. 13 W. Lesiuk, op. cit., s. 11. 14 E. Marek, Praca Polako w w Niemczech. Po tora wieku emigracji zarobkowej, Warszawa 2008, s. 17-21. 15 A. Galos, Stan liczebny emigracji polskich w XIX wieku, w: Liczba i rozmieszczenie Polako w w s wiecie, cz. 1, Wrocaw 1981, s. 31-35; por. A. Pilch, Ogo lne prawidowos ci emigracji z ziem polskich, w: H. Kubiak, A. Pilch (red.), Stan i potrzeby badan nad zbiorowos ciami polonijnymi, Wrocaw 1976, s. 35-49. 16 G. Janusz, Polonia w Niemczech..., s. 21. 17 W. Lesiuk, op. cit., s. 15-16. 18 A. Cimaa, Polacy w Berlinie w XIX i XX wieku, w: M. Lis (red.), Polacy w Niemczech, Opole 1996, s. 30. 19 biu Ruhry: V. M. Stefanski, Zum Prozess der Por. np. opis polskich spoecznos ci w zage Emanzipation und Integration von Auenseitern: Polnische Arbeitsemigranten in Ruhrgebiet, Dortmund 1984, szczego lnie s. 30-72.

Micha Nowosielski cd. tab. 1 Okres Szacowana liczba 500 tys. Charakterystyka dzywojennym migracje stae zostay zahamowane, W okresie mie tkowo obsera migracje sezonowe ulegy ograniczeniom. Pocza sezonowa nielegalna . Szacuje sie , z wowano migracje e w latach 1920-1926 nielegalnie wyemigrowao 70-75 tys. polskich robot wnie do gospodarstw rolnych na wschodzie niko w rolnych 20, go o wczesnych Niemiec. Podpisanie Konwencji w sprawie polskich robotniko w rolnych z 24 listopada 1927 r. 21 pozwolio na migracje legalne i tym cie polskich imigranto samym obje w sezonowych podstawowa prawna . Na podstawie ustalen ochrona konwencji do Niemiec w latach 1926-1930 wyjechao okoo 360 tys. oso b 22. W wyniku tku lat 30. migracje sezonowa kryzysu gospodarczego, na pocza zahamowano. Granice otwarto ponownie w 1937 r. Do 1939 r. z Polski wyjechao ponad 80 tys. oso b 23. Jednoczes nie legalnej migracji towarzyszya stale migracja nielegalna, szczego lnie z tereno w przygranicznych 24, kto rej wielkos c jest trudna do oszacowania.

1918-1939

1939-1945

1,9 25 do 2,5 mln 26

Podczas II wojny s wiatowej w wyniku prowadzonej przez III polityki zwie kszania zasobo Rzesze w siy roboczej z tereno w czonych do Rzeszy oraz okupowanych miaa miejsce migrawa cja przymusowa. Na terytorium III Rzeszy przesiedleni zostali z przede wszystkim robotnicy przymusowi, wie niowie obozo w koncentracyjnych oraz stalago w i oflago w, a takz e okoo 200 tys. polskich dzieci w celach germanizacyjnych 27. Polacy stanowili , stanowia ca nawet do 60% ogo w Niemczech najliczniejsza u, cudzoziemskich robotniko grupe w 28.

pin E. Ke ska, Migracje sezonowe z Polski do Niemiec, Warszawa 2008, s. 116. Dz. U. R.P. 1929, nr 44, poz. 366, za: H. Janowska, Emigracja z Polski w latach 1918-1939, w: A. Pilch (red.), Emigracja z ziem polskich w czasach nowoz ytnych i najnowszych (XVIII-XX w.), Warszawa 1984. 22 pin E. Ke ska, op. cit., s. 104. 23 Ibidem, s. 119. 24 E. Koodziej, Wychodz stwo zarobkowe z Polski 1918-1939. Studia nad polityka emigracyjna II Rzeczypospolitej, Warszawa 1982. 25 E. Marek, op. cit., s. 191. 26 Z. Landau, Polityka ludnos ciowa Niemiec hitlerowskich za ziemiach polskich w latach II wojny s wiatowej, Warszawa 1964, s. 198, za: J. Korczyn ska, Sezonowe wyjazdy Polako w do Niemiec, Warszawa 2003, s. 45. 27 Cz. uczak, Przemieszczenia ludnos ci z Polski podczas drugiej wojny s wiatowej, w: A. Pilch (red.), Emigracja z ziem polskich..., s. 455-480. 28 M. Krajewski, Historia gospodarcza Polski do 1989 roku, Wocawek 2000, s. 383.
21

20

Polacy w Niemczech. Stan i perspektywy badan

9
cd. tab. 1

Okres

Szacowana liczba

Charakterystyka Po zakon czeniu dziaan wojennych Polacy, kto rzy zostali przy musowo przesiedleni na terytorium III Rzeszy, znalez li sie w ro z nych strefach okupacyjnych: 700 tys. w radzieckiej, 540tys. w brytyjskiej, 400 tys. w amerykan skiej i 68 tys. we francuskiej kszos strefie okupacyjnej 29. Wie c z nich otrzymao status wysiedlonych displaced persons (potocznie nazywanych dipisami). s W wyniku akcji repatriacyjnej duz a cze c dipiso w wro cia do s a przede wszystkim z przyczyn ojczyzny, cze c zas podje o dalszej migracji do innych pan politycznych decyzje stw Europy Zachodniej. Pewna liczba dipiso w zdecydowaa sie , z zostac na terenie Niemiec Zachodnich. Szacuje sie e w 1950 r. ok 80 tys. dipiso na terytorium RFN znajdowao sie w 30, kto rzy uzyskali status bezpan stwowco w (heimatlose Auslnder) 31. Liczebnos c tej grupy zmalaa jeszcze w poowie lat 50. XX w. do okoo 50 tys. 32

Lata 50. XX w.

250 tys.

Pierwsza fala migracji przesiedlen co w (Aussiedler). Migracje te y sie w latach 50. XX w. wyjazdami realizowanymi rozpocze czenia rodzin, prowadzonej na mocy w ramach tzw. akcji a dzy Polskim i Niemieckim Czerwonym Krzyporozumienia mie z em 33. Druga fala migracji przesiedlen co w, przeprowadzona na podstawie podpisanego w 1970 r. traktatu polsko-niemieckiego. na Migracje zarobkowe do NRD. Ruch migracyjny nasili sie tku lat 70. kiedy otwarto dla ruchu bezwizowego granice pocza co spowodowao napyw polskich pracowpolsko-enerdowska niko w (zaro wno staych, jak i czasowych) do wschodnioniemiecki podpisanej kich, przygranicznych fabryk. Ponadto, dzie cy poza regionami przyw 1971 r. umowie, Polacy mieszkaja w enerdowskich granicznymi ro wniez mogli znalez c prace s kszos fabrykach. Cze c spos ro d tych imigranto w, z kto rych wie c z pracowaa w budownictwie, go rnictwie, przemys le maszyn cie kich i metalurgicznym 34, pozostaa w NRD na stae 35.

Lata 70. XX w. Lata 70. i 80. XX w.

130 tys. 50 tys.

E. Marek, op. cit., s. 192. K. Ruchniewicz, Die polnische politische Emigration nach Deutschland in den Jahren 1945 bis 1980, w: Ch. Pallaske (red.), Die Migration von Polen nach Deutschland. Zu Geschichte und Gegenwart eines europischen Migrationssystems, Baden-Baden 2001, s. 66. 31 J. Kozowski, Geneza i ewolucja zbiorowos ci wychodz stwa polskiego w Europie, w: B. Szydowska-Cegowa (red.), Polonia w Europie, Poznan 1992, s. 26, G. Janusz, Polonia w Niemczech..., s. 28. 32 G. Janusz, Polonia w Republice Federalnej Niemiec..., s. 158-160. 33 A. Trzeciel in ska-Polus, Wysiedlen cy z Polski w Republice Federalnej Niemiec w latach 1980-1990, Opole 1997, s. 25. 34 E. Marek, op. cit., s. 198-199. 35 ska, E. Schulz A. Trzecielin ska-Pol us, Polacy w Niemczech Wschodnich, w: A. Wolff-Powe (red.), op. cit., s. 256-257.
30

29

10

Micha Nowosielski cd. tab. 1 Okres Szacowana liczba Charakterystyka Na przeomie lat 70. i 80. wielkos c zatrudnienia polskich robotniko w w NRD przekraczaa 25 tys. oso b. W sumie w momencie zjednoczenia na terenie Niemiec Wschodnich mieszkao okoo 50 tys. Polako w 36.

Lata 80. XX w.

800 tys.

Trzecia fala przesiedlen co w tzw. po z nych przesiedlen co w (Sptaussiedler). na Mimo preferencyjnych zasad ich imigracji i osiedlania sie terenie RFN integracja po z nych przesiedlen co w ze spoeczen sts wem niemieckim nie bya pena. Cze c z nich tylko zachowaa zki z polskos oraz polska kultura i je zybardzo bliskie zwia cia kiem, ale takz e nadal ma polskie obywatelstwo 37. Tzw. emigracja solidarnos ciowa 39 o podoz u politycznym skaca sie z dysydento daja w, kto rzy byli zmuszani do wyjazdu o emigracji 40. Fali tej z Polski lub sami podejmowali decyzje towarzyszyli takz e typowi migranci ekonomiczni, kto rzy opuszz czali pogra ony w kryzysie gospodarczym PRL, by w RFN znalez c lepsze warunki materialne. Wraz z po z nymi przesiedlen cami z lat 80. ta fala migracji stanowi trzon polskiej zbiorowos ci w Niemczech takz e w sensie kulturowym i spoecznym.

Lata 80. XX w.

150 tys. do nawet 850 tys. 38

Lata 1990-2003

220 tys. 41

Migracje przedakcesyjne do RFN przede wszystkim zarobs dz s kowe. Cze c miaa charakter sezonowy ba wahadowy, cze c stay. s przez Polako Niemcy w tym czasie byy najcze ciej wybierana w destynacja 42. Ta fala migracji nie doprowadzia jak na europejska razie do wytworzenia silnych struktur spoecznych przejawiaja np. w rozbudowanej dziaalnos cych sie ci organizacyjnej.

Ibidem, s. 258. W. Lesiuk, A. Trzciel in ska-Polus, op. cit., s. 143-144. 38 Ch. Pall aske, Die Migration aus Polen in die Bundesrepublik Deutschland in den 1980er und 1990er Jahren, w: Ch. Pallaske (red.), Die Migration von Polen..., s. 124; S. Liman, Polacy w Niemczech po II wojnie s wiatowej, w: B. Szydowska-Cegowa (red.), Polonia w Europie, Poznan , z faktu, iz 1992, s. 251. Ro z nice w szacowanej liczebnos ci migranto w z tego okresu wynikaja RFN byo terytorium tranzytowym do dalszych migracji na zacho d. 39 ska, Por. np. W. Wrzesin ski, Pan stwo narodowe i s wiadomos c narodowa, w: A. Wolff-Powe E. Schulz (red.), Byc Polakiem w Niemczech, Poznan 2000, s. 59. 40 Nalez y podkres lic , iz takz e wczes niejsze przesilenia polityczne w Polsce w latach 1956, 1968, 1970 i 1976 wywoyway fale migracji do Niemiec. Jednak ich wielkos c bya znacznie mniejsza od emigracji z lat 80., por. K. Heffner, Polacy w Niemczech rozmieszczenie i liczebnos c , w: M. Lis (red.), Polacy..., s. 46. 41 Opracowanie wasne na podstawie Migrationsbericht des Bundesamtes fr Migration und Flchtlinge im Auftrag des Bundesregierung. Migrationsbericht 2009, Bundesamt fr Migration und Flchtlinge, Berlin 2011. 42 d Statystyczny, Informacja o rozmiarach E. Marek, op. cit., s. 203-204; por. Go wny Urza i kierunkach emigracji z Polski w latach 2004-2010, Warszawa 2011, http:www.stat.gov. plcpsrdexbcrgusPUBLludinfororozmikierunkemigrazpolskiwlatach20042010.pdf p: 07.12.2011). Dane nie obejmuja migracji kro ce. (doste tszej niz 3 miesia
37

36

Polacy w Niemczech. Stan i perspektywy badan

11
cd. tab. 1

Okres Lata 2004-2009

Szacowana liczba 170 tys.

43

Charakterystyka du na obawy niemieckiego Migracje poakcesyjne. Ze wzgle spoeczen stwa przed napywem taniej siy roboczej z nowych na krajo w Unii Europejskiej wadze RFN zdecydoway sie pu do niemieckiego rynku pracy, kto ograniczenie doste re ostatecznie zostao zniesione w maju 2011 r. kszos Otwarcie dla Polako w rynko w pracy przez wie c pan stw UE w 2004 r. nie spowodowao zmniejszenia liczby Polako w emicych do Niemiec. gruja pu do niemieckiego rynku pracy pojaMimo ograniczenia doste inne, alternatywne moz wiy sie liwos ci zatrudnienia w RFN. Po pierwsze, w przypadku niekto rych istotnych z punktu widzenia niemieckiej gospodarki zawodo w zniesiono ograniczenia, c tym samym legalne podje cie pracy. Dotyczyo to uatwiaja takich zawodo w jak np. inz ynierowie, elektronicy, specjalis ci w zakresie budowy maszyn, informatycy czy lekarze 44. Po s drugie, otwarty pozostaje rynek usug. Cze c Polako w omija c niemieckie ograniczenia zatrudnienia poprzez rejestracje wie biorstw 45. jednoosobowych przedsie zanym z migracjami poakcesyjnymi Osobnym zjawiskiem zwia jest polskie osadnictwo na polsko-niemieckim pograniczu.

ro Z do: Opracowanie wasne na podstawie cytowanej literatury.

cie przez Polako Wart odnotowania jest takz e fakt, iz mimo z e po 2004 r. podje w pracy w Wielkiej Brytanii czy Irlandii byo atwiejsze, RFN nie przestao byc cym. Nie zmniejszya sie wie c liczba oso atrakcyjnym krajem przyjmuja b migcych do Niemiec, ale spad udzia Niemiec jako kraju przyjmuja cego w ogo ruja lnej liczbie polskich migranto w 46. Osoby zainteresowane zarobkowaniem w Niemczech o stosowne pozwolenia albo korzystay z otwartego rynku usug, albo staray sie c w RFN swoje cze sto jednoosobowe firmy. rejestruja Trudna do oszacowania jest liczba Polako w lub migranto w z Polski w RFN. ce z Auslnderzentralregister mo Dane Statistisches Bundesamt pochodza wia

Opracowanie wasne na podstawie Migrationsbericht des Bundesamtes.... E. Marek, op. cit., s. 247. 45 A. Sakson, Problemy migracji zarobkowej w Polsce, w :A. Sakson (red.), Transformacja w Polsce i w Niemczech Wschodnich. Pro ba bilansu, Poznan 2009, s. 150. 46 Por. P. Kaczmarczyk, Poakcesyjne migracje Polako w pro ba bilansu, Studia Migracyjne d Polonijny nr 42010. Przegla
44

43

12

Micha Nowosielski Rysunek 1 Migracja z Polski do Niemiec w latach 1991-2009

-50000

50000

100000

150000

1991
1992 1993 1994 1995

1996
1997

1998
1999 2000 2001 2002

Nap yw
Odp yw Bilans

2003
2004

2005
2006 2007 2008 2009

ro Z do: Migrationsbericht des Bundesamtes fr Migration und Flchtlinge im Auftrag des Bundesregierung. Migrationsbericht 2009, Bundesamt fr Migration und Flchtlinge, Berlin 2011.

Polacy w Niemczech. Stan i perspektywy badan

13

cych z Polski 47. Jednak analiza o 468 tys. migrantach obcokrajowcach pochodza cych oso danych dotycza b o podoz u migracyjnym 48 pozyskanych w ramach cego ludnos dz Mikrozensus badaja c Niemiec wskazuje, z e Polako w ba oso b, zwia zki migracyjne z Polska jest w RFN znacznie wie cej, kto re posiadaja bo ponad 1,3 mln.
Tabela 2 Liczebnos c imigranto w (oso b z podoz em migracyjnym) z wybranych krajo w w RFN w 2009 i 2010 r. (w tysiacach) Kraj Imigranci ogo em Rok Turcja Wochy Polska Rosja Grecja Rumunia 2009 2502 771 1298 1060 375 435 2010 2485 745 1311 1049 375 428 Imigranci Imigranci z obywatelstwem Imigranci w pierwszym kraju naturalizowani pokoleniu pochodzenia 2009 1489 434 1103 992 227 386 2010 1497 420 1112 977 231 372 2009 1146 409 332 246 211 2010 1155 392 348 225 217 2009 312 186 157 82 2010 317 183 148 78

Przesiedlen cy

2009 585 589 233

2010 581 605 221

ro Z do: Bevlkerung und Erwerbsttigkeit Bevlkerung mit Migrationshintergrund Ergebnisse des Mikrozensus 2009, Wiesbaden 2010; Bevlkerung und Erwerbsttigkeit Bevlkerung mit Migrationshintergrund Ergebnisse des Mikrozensus 2010, Wiesbaden 2011.

Osobnym problemem jest rozmieszczenie ludnos ci pochodzenia polskiego ksza ich liczba (niezalez tej metodologii) mieszka w Niemczech. Najwie nie od przyje w Nadrenii Po nocnej-Westfalii, Bawarii, Saksonii Dolnej i Badenii-Wirtembergii cych w tych krajach federacji oraz Hesji. Tak znaczna liczba Polako w mieszkaja (szczego lnie w Nadrenii Po nocnej-Westfalii) wynika z historycznych fal polskich migracji do Niemiec. W krajach federacji, kto re tradycyjnie stanowiy cel migracji
Bevlkerung und Erwerbsttigkeit, Auslndische Bevlkerung. Ergebnisse des Auslnderzentralregisters, Wiesbaden 2012. 48 stosowana w badaniach Mikrozenzus, kategoria osoby Nalez y zaznaczyc , z e zgodnie z definicja o imigracyjnych korzeniachmigracyjnym pochodzeniu (Personen mit Migrationshintergrund im wasne dos engeren Sinn) obejmuje zaro wno tych, kto rzy maja wiadczenia migracyjne, tj. reprezentuja pierwsze pokolenie imigranto w (Personen mit eigener Migrationserfahrung Zugewanderte), jak i potomko w imigranto w (Personen ohne eigene Migrationserfahrung nicht Zugewanderte). Do tej czane sa osoby posiadaja ce obywatelstwo obce (Auslnder) Polacy, jak i ci, kto pierwszej grupy wa rzy uzyskali niemiecki paszport (Deutsche) zaro wno Niemcy naturalizowani (Eingebrgerte), jak i przesiedlen cy (Sptaussiedler i Aussiedler).
47

14

Micha Nowosielski

te sa tzw. sieci migracyjne, uatwiaja ce wychodz Polako w, dobrze rozwinie com w nowym miejscu zamieszkania. adaptacje dysproporcja mie dzy starymi a nowymi krajami federacji, jes Zwraca uwage li zamieszkuja cych ich przybyszo chodzi o liczbe w z Polski. Nie jest to jednak kszos specyfika Polako w, ale dotyczy wie ci imigranto w.
Tabela 3 Liczba polskich migranto w w poszczego lnych krajach federacji oraz w starych i nowych krajach federacji w 2007 r. Osoby o podoz u migracyjnym w 2007 r. (bez przesiedlen co w) Osoby o podoz u migracyjnym w 2010 r. (z przesiedlen cami) w tys. Badenia -Wirtembergia Bawaria Berlin Brandenburgia Brema Hamburg Hesja Kraj Saary Meklemburgia-Pomorze Przednie Nadrenia Po nocna-Westfalia Nadrenia-Palatynat Saksonia Saksonia Dolna Saksonia-Anhalt Szlezwik-Holsztyn Turyngia W sumie W tym: Stare kraje federacji Nowe kraje federacji 63 78 46 b.d. 11 29 52 7 b.d. 187 33 b.d. 66 b.d. 22 b.d. 639 594 45 144 135 79 b.d. 20 49 116 11 b.d. 476 52 b.d. 125 b.d. 43 b.d. 1311 444 25 47 58 36 8 6 19 53 4 5 133 26 7 48 3 14 2 469 1250 61

Kraj federacji

Migranci obywatele polscy w 2011 r.

ro Z do: Bevlkerung und Erwerbsttigkeit Bevlkerung mit Migrationshintergrund Ergebnisse des Mikrozensus 2007, Wiesbaden 2009; Bevlkerung und Erwerbsttigkeit Bevlkerung mit Migrationshintergrund Ergebnisse des Mikrozensus 2010, Wiesbaden 2011; Bevlkerung und Erwerbsttigkeit, Auslndische Bevlkerung Ergebnisse des Auslnderzentralregisters, Wiesbaden 2012.

Polacy w Niemczech. Stan i perspektywy badan

15

STAN BADAN
, z Dugotrwaos c i skala migracji z Polski do Niemiec sprawiaja e powinna ona zajmowac waz ne miejsce w literaturze migrantologicznej zaro wno w Polsce, jak d pis conego temu tematowi, a takz i w RFN. Przegla miennictwa pos wie e prac cych emigracji z Polski czy migracji do Niemiec pozwala wycia gna c dotycza wniosek, iz temat ten jest obecny w pracach wielu badaczy. Migrantolodzy zajmuja ro dz sie z nymi problemami polskich migracji do RFN ba z ycia Polako w w Niemczech. Integracja i toz samos c i polskich migranto w w Niemczech Problematyka integracji oraz przemian toz samos ci wychodz co w tradycyjnie nalez y do stosunkowo najlepiej opisanych temato w badan migracyjnych. Podobnie jest w przypadku opisu polskiej zbiorowos ci w Niemczech. Zaro wno polscy, jak tym problemem w odniesieniu do ro i niemieccy badacze zajmowali sie z nych fal dem najstarsza polska migracji. Szczego lnie dobrze opisana jest pod tym wzgle gaja ca drugiej polowy XIX w 49. Przemiany toz migracja zarobkowa, sie samos ci 50 m.in. Christoph Klemann czy Walentyna Maria Stefan tzw. Ruhrpolen opisuja ca ska 51. Sporo uwagi polskim migracjon a takz e kwestiom integracji pos wie Herbert Ulrich 52. Z czasem problem Ruhrpolen nie traci na znaczeniu, o czym moz e s wiadczyc wydana w 2007 r. praca Polen Ruhr. Zuwanderungen zwischen nie tylko przeszos 1871 und heute 53, w kto rej omawia sie c , ale i teraz niejszos c 54 biu Ruhry . polskiej obecnos ci w Zage uwage badaczy przycia gna takz Stosunkowo duz a e problem migranto w lat 80. tym razem bardziej z perspektywy przemian toz samos ci i dopiero w tym konteks cie zagadnien integracji. O ro z nych aspektach tego problemu pisali m.in. cy swe teksty w pracy Byc autorzy publikuja Polakiem w Niemczech. Kazimierz zi spoecznej mie dzy Wo ycicki omawia problem poczucia toz samos ci i wie przedstawicielami polskiej zbiorowos ci 55. Jadwiga Kiwerska pisaa o postawach
49 Stefan c: Jak dota d, z bia Zwraca na to uwage ska pisza adna inna grupa przybyszo w do Zage Ruhry nie bya przedmiotem tak intensywnych badan jak tak zwani Ruhrpolen (...). I to z bardzo prostej przyczyny: z adna inna grupa przybyszo w nie bya tak podejrzewana i pilnie nadzorowana jak migranci ze cy po polsku, W. M. Stefan Wschodu mo wia ska, Polskie wychodz stwo zarobkowe w Zage biu Ruhry, d Polonijny nr 31996, s. 91. Przegla 50 Ch. Klemann, Polnische Bergarbeiter im Ruhrgebiet: 1870-1945, Gttingen 1978. 51 V. M. Stefanski, op. cit. 52 U. Herbert, Geschichte der Auslnderpolitik in Deutschland. Saisonarbeiter, Zwangsarbeiter, Gastarbeiter, Flchtlinge, Mnchen 2001. 53 D. Kift, D. Osses (red.), Polen Ruhr. Zuwanderungen zwischen 1871 und heute, Essen 2007. 54 Por. szczego lnie V. Grabe, A. Kaluza, Polnischsprachige im Rievier die Ruhrpolen von Heute?, w: D. Kift, D. Osses (red.), Polen Ruhr... 55 K. Wo ycicki, Poczucie toz samos ci i wie z grupowa oso b polskoje zycznych, w: A. Wolffska, E. Schulz (red.), op. cit. -Powe

16

Micha Nowosielski

Polako w wobec pan stwa niemieckiego, a takz e o kwestii lojalnos ci i uczestnictwa 56 w z yciu politycznym RFN . Z kolei Andrzej Sakson opisywa uczestnictwo Polako w w z yciu spoecznym zaro wno tym polonijnym, jak i niemieckim. na silne poczucie dyskryminacji 57. Bernadette Jonda Zwraca przy tym uwage zas powia zan tych obiektywnych (problem zajmowaa sie kwestia z Polska obywatelstwa), jak i subiektywnych (wiez emocjonalna z krajem pochodzenia) 58. z peniejszych pod wzgle dem teoretycznym pro Jednak jedna b rekonstrukcji toz samos ci narodowej (czy tez raczej toz samos ci narodowych) Polako w w Niemcych czech przeprowadzia Ewa Morawska, kto ra zaproponowaa zestaw dominuja orientacji polskich migranto w wobec polskos ci oraz co szczego lnie waz ne takz e ich uwarunkowan i konsekwencji 59. cy ten Z innej perspektywy patrzyli na problem toz samos ci i integracji badaja skal) problem psychologowie. Wystandaryzowany sposo b mierzenia (za pomoca i opisu przemian toz samos ci polskich migranto w na przykadzie Hamburga prezentowali Bernhard Orth, Anna Broszkiewicz i Andrea Schtte 60. Problem psychospoecznych barier integracji analizowaa takz e Marta Guziuk 61. Kwestia toz samos ci migranto w z Polski oraz ich integracji ze spoeczen stwem niemieckim bya takz e opisywana w wybranych aspektach tego problemu. Np. Piotr wiatkowski omawia kwestie naturalizacji problem der deutsche Pass jako S czynnika integracji 62. Ciekawe podejs cie do problemu toz samos ci moz na znalez c toz takz e w tomie Der Ball ist bunt, w kto rym przedstawia sie samos ci narodowe tek nie pojawia sie tu (go wnie imigranckie) w niemieckiej pice noz nej. Polski wa jedynie w aspekcie dzisiejszym (przykad Lukasa Podolskiego), ale takz e w konteks cie historycznym 63.
56 ska, E. Schulz J. Ki werska, Postawa Polako w wobec pan stwa niemieckiego, w: A. Wolff-Powe (red.), op. cit. 57 ska, E. Schulz (red.), op. cit. A. Sakson, Uczestnictwo w zyciu spoecznym, w: A. Wolff-Powe 58 ska, E. Schulz (red.), op. cit. B. Jonda, Szczego lne powiazania z Polska, w: A. Wolff-Powe 59 E. Morawska, National identities of Polish (im)migrants in Berlin, Germany: four varieties, their correlates and implications, w: W. Spohn, A. Triandafyllidou (red.), Europeanisation, National Identities and Migration: Changes in Boundary Constructions Between Western and Eastern Europe, London 2003. 60 B. Ort h, A. Broszkiewicz, A. Scht te, Hamburger aus Polen. Zur Situation polnischer Migranten in Hamburg. Forschungsbereicht aus dem Projekt Situation und soziale Identitt polnischer Migranten, Hamburg 1994. 61 M. Guziuk, Polacy emigranci w Niemczech u schyku XX i na poczatku XXI wieku. Bariery psychospoeczne a integracja, w: D. Lalak (red.), Migracja. Uchodz stwo. Wielokulturowos c . Zderzenie kultur we wspo czesnym s wiecie, Warszawa 2007. 62 wiatkowski, Der deutsche Pass als letzter Akt der Integration? Einbrgerung aus der Sicht P. S polnischer Migranten in der Bundesrepublik Deutschland, w: Ch. Pallaske (red.), Die Migration von Polen nach Deutschland. Zu Geschichte und Gegenwart eines europischen Migrationssystems, Baden-Baden 2001. 63 D. Blecking, G. Dembowski (red.), Der Ball ist bunt: Fuball, Migration und die Vielfalt der Identitten in Deutschland, Frankfurt am Main 2010, a szczego lnie: S. Goch, Polen nicht deutscher

Polacy w Niemczech. Stan i perspektywy badan

17

Migracje zarobkowe Analiza migracji zarobkowych zajmuje szczego lne miejsce w literaturze na du temat wychodz stwa z Polski do Niemiec. Jest to zrozumiae szczego lnie ze wzgle s na fakt, iz spora cze c polskich fal migracji na tereny Niemiec miaa podoz e cych te problematyke bez wa tpienia szczego ekonomiczne. Ws ro d prac omawiaja lne miejsce zajmuje monografia Edwarda Marka 64 pt. Praca Polako w w Niemczech. zjawiska Po tora wieku emigracji zarobkowej, kto ra obszernie opisuje historie wszy od obiez pocza ysaso w az po migracje poakcesyjne. Autor analizuje zaro wno zjawiska, jak i jego uwarunkowania spoeczne, polityczne czy prawne. dynamike cych wspo Ws ro d prac omawiaja czesne polskie migracje zarobkowe do Niemiec dzy innymi nalez y zwro cic uwage na opracowania Norberta Cyrusa, kto ry mie 65 ta problematyka z perspektywy antropologicznej . zajmuje sie Ekonomiczne problemy polskich migracji zawodowych do RFN prezentuja c m.in. Tomasz Budnikowski czy Elmar Hnekopp. Ten pierwszy, analizuja niemiecki protekcjonizm, wskazuje, iz jest on de facto niezgodny z duchem traktatu siedztwie o dobrym sa i przyjaznej wspo pracy z 17 czerwca 1991 r. 66 Hnekopp analiza stanu i perspektyw polskich migracji zarobkowych do z kolei zajmuje sie sie pieniu do UE 67. Obaj autorzy sceptycznie odnosza Niemiec w dwa lata po wsta cej utrzymado ekonomicznego uzasadnienia politycznej w istocie decyzji dotycza pu do niemieckiego runku pracy dla pracowniko nia ograniczen doste w z nowych pan stw czonkowskich UE w tym takz e Polski. gna takz badaczy z Instytutu Problem migracji zarobkowych przycia e uwage Spraw Publicznych, kto rzy analizowali przede wszystkim wizerunek polskich interpretacyjna wyste puja ca migranto w zarobkowych w niemieckiej prasie. Rama cieotwarcie niemieckiego rynku pracy. we wszystkich ich badaniach jest zamknie Jak opisuje zaoz enia takiego podejs cia Agnieszka ada: Zbadanie zawartos ci medio w, jako istotnego kreatora opinii publicznej i podstawowego z ro da infor Polako macji, pozwoli stwierdzic , jak Niemcy postrzegaja w w roli migranto w dza o umoz zarobkowych oraz co sa liwieniu im legalnego podejmowania zatrud lata nienia w RFN 68. Badania przeprowadzono w dwo ch okresach pierwszy obja
Fuballmeister. Die Geschichte des FC Gelsenkirchen-Schalke 04 oraz D. Blecking, Ernst Willimowski Nationalspieler fr Polen und Deutschland. 64 E. Marek, op. cit. 65 Por. np. N. Cyrus, Problemy zatrudnienia Polako w w RFN, Polityka Spoeczna nr 41998; idem, Mobile Migrationsmuster. Zuwanderung aus Polen in die Bundesrepublik Deutschland, Berliner Debatte INITIAL, nr 5-62000. 66 d Zachodni nr 22011. T. Budni kowski, Polacy na niemieckim rynku pracy, Przegla 67 E. Hnekopp, Polnische Arbeitsmigranten auf dem Arbeitsmarkt in Deutschland zwei Jahre nach der Erweiterung, w: M. Nowicka (red.), Von Polen nach Deutschland und zurck. Die Arbeitsmigration und ihre Herausforderungen fr Europa, Bielefeld 2007. 68 A. ada, Wizerunek polskich imigranto w w prasie niemieckiej, w: J. Frelak, A. ada, K. Schwarz (red.), Polska migracja zarobkowa do Niemiec. Fakty i mity, Warszawa 2011, s. 59.

18

Micha Nowosielski

w niemieckich mediach 2001-2009 69, drugi zas lata 2009 i 2011 70. Dyskusje w przededniu otwarcia niemieckiego rynku pracy w 2011 r. analizowano takz e w Instytucie Zachodnim 71. cych migracji zarobkowych do RFN nalez Ws ro d prac dotycza y wymienic nurt analiz regionalnych. Szczego lnie waz ne prace opublikowali naukowcy z Opolszczyzny przede wszystkim zas Romuald Jon czy, kto ry analizowa migracje zagraniczne mieszkan co w wojewo dztwa opolskiego (przede wszystkim do RFN) demograficzna , spoeczna i gospodarcza regionu, szczego i ich wpyw na sytuacje ltego tym zjawiskiem. Pisa on o problemie wyludnienia 72, exodusie 73 nie dotknie dotycza ca wpywu migracji zarobczy dysharmonii rozwoju regionu 74. Analize kowych na przygraniczne rynki pracy opracowali z kolei Ewa Nowin ska-az niews75 ka wraz z Jackiem Kotusem . Migracje sezonowe zjawiskiem historycznym, Choc migracje sezonowe Polako w do Niemiec sa cym co najmniej od poowy XIX w. i pos cono im wiele ciekawych prac 76, trwaja wie tpienia najwaz wspo to bez wa niejsze analizy dotycza czesnos ci, a konkretnie okresu po transformacji systemowej. Szczego lnym impulsem do rozwoju tego typu migracji byo podpisanie os wiadczenia polskiego i niemieckiego ministra pracy cego sezonowa prace Polako reguluja w w Niemczech w 1990 r. Na tej podstawie polskich pracowniko zalegalizowano rekrutacje w sezonowych do pracy w RFN.
zane ze zwie kszonym zainteresowaniem A w ramach tego okresu cztery podokresy zwia niemieckiej prasy tematem otwarcia rynku prasy, por. jw. s. 60-61. 70 J. Frelak, A. ada, Polacy nadchodza!... Wreszcie! Polska migracja zarobkowa do Niemiec analiza w przededniu otwarcia niemieckiego rynku pracy dla polskich obywateli, Warszawa 2011. 71 P. Cichocki, P. Kubiak, M. Nowosielski, Dynamika niemieckiej opinii publicznej (marzec-kwiecien 2011), Biuletyn specjalny Instytutu Zachodniego nr 532011. 72 R. Jon czy, Problem wyludnienia, zatrudnienia i ksztacenia w konteks cie dalszego rozwoju regionu opolskiego, Opole 2011. 73 R. Jon czy, Exodus zarobkowy opolskiej modziez y, Polityka Spoeczna nr 102006; t enz e, dzynarodowe Exodus zarobkowy z wojewo dztwa opolskiego i jego determinanty, Ekonomia i Mie Stosunki Gospodarcze nr 142007. 74 R. Jon czy, Wpyw migracji zagranicznych na dysharmonie rozwoju wojewo dztwa opolskiego, Opole 2006; tenz e, Einfluss der Auslandsmigration auf die Disharmonie der wirtschaftlichen Entwicklung der Woiwodschaft Oppeln, w: M. Nowicka (red.), Von Polen nach Deutschland und zurck. Die Arbeitsmigration und ihre Herausforderungen fr Europa, Bielefeld 2007. 75 E. Nowi n ska-az niewska, J. Kotus, Przepyw siy roboczej na pograniczu polsko-niemieckim w perspektywie integracji europejskiej, Poznan 2003. 76 Por. np. L. Landau, Wychodz stwo sezonowe na otwe i do Niemiec w 1937 r., Warszawa 1966; B. Drewniak, Robotnicy sezonowi na Pomorzu Zachodnim (1870-1918), Poznan 1959; A. Poniat owska, Polskie wychodz stwo sezonowe na Pomorzu Zachodnim w latach 1918-1939, Poznan 1971; P. Kraszewski, Problem sezonowego wychodz stwa polskich robotniko w rolnych do Niemiec w latach d Zachodni nr 41985. 1919-1932, Przegla
69

Polacy w Niemczech. Stan i perspektywy badan

19

pi ponad czterokrotny wzrost liczby polskich pracowW latach 1991-2003 nasta cych do Niemiec. niko w sezonowych wyjez dz aja cych problematyke migracji sezonowych do Do najwaz niejszych prac opisuja analizy Joanny Korczyn pin Niemiec nalez a skiej 77 oraz Ewy Ke skiej 78. Pierwsza w swoich badaniach na kwestiach dotycza cych koszto z autorek skupia sie w w zwia zku ze swoimi wyjazdami do i korzys ci, jakie sezonowi migranci odczuwaja Niemiec. Dla zbudowania szerszego kontekstu w swoich badaniach empirycznych Korczyn ska rekonstruuje takz e profil demograficzno-spoeczny badanych robotcia pracy w RFN. Warto niko w sezonowych oraz analizuje ich motywacje do podje , z zwro cic uwage e autorka przenalizowaa bilans zysko w i strat nie tylko migranto w. Dokonaa takz e podobnej analizy z perspektywy pracodawco w oraz krajo w: cego cego wysyaja Polski i przyjmuja Niemiec. Oczywis cie przyjeta forma badan ankieta przeprowadzona ws ro d polskich pracowniko w sezonowych w Niebiona analize . Dostarcza jednak listy korzys mczech nie pozwala na poge ci i strat zw ro z nych wymiarach (m.in. ekonomicznym, spoecznym, zawodowym). W zwia pracy Korczyn cymi ku z tym warto lekture skiej uzupenic pracami prezentuja podejs cie jakos ciowe np. prezentowane przez Wojciecha ukowskiego, kto ry do cych z migracji sezonowych do RFN uz analizy bilansu zysko w i strat wynikaja y zek transakcyjnych, opieraja c sie na wywiadach poge bionych 79. Na analizy wia konsekwencje takz e polityczne polskich migracji sezonowych do RFN zawraca niemiecki badacz Norbert Cyrus 80. takz e uwage tem na zjawisko migracji sezonowych do Niemiec patrzy Pod nieco innym ka pin Ewa Ke ska. Na podstawie wyniko w badan ilos ciowych prowadzonych przez Os rodek Badan nad Migracjami UW analizowaa nie tylko spoeczno-demograficz charakterystyke migranto gospodarstw na w sezonowych, ale takz e opisaa sytuacje procedurom rekrutacyjdomowych oraz rodzin migranto w. Ponadto przyjrzaa sie ki kto do RFN szczego nym, dzie rym polscy robotnicy sezonowi trafiaja lnie zas nieformalnym. praca autorstwa Barbary W niemieckiej literaturze przedmiotu zwraca uwage Dietz 81. Autorka omawia w niej wyniki jakos ciowych badan przeprowadzonych cych znaczenia polskich pracowniko w przededniu wejs cia Polski do UE i dotycza w sezonowych z punktu widzenia niemieckich pracodawco w. Wyniki badan choc
J. Korczyn ska, op. cit. pin E. Ke ska, op. cit. 79 W. ukowski, Wyjazdy sezonowe do Niemiec pro ba wyjas nienia ich spoecznego sensu, d Polonijny nr 32005. Przegla 80 N. Cyrus, N. Die befristete Beschftigung von Arbeitsmigranten aus Polen. Soziale und politische Konsequenzen temporrer Arbeitsmigranten in Deutschland und Polen, w: J. Blaschke (red.), Ost-West-Migration. Perspektiven der Migrationspolitik in Europa, Berlin 2001. 81 B. Dietz, Gibt es eine Alternative? Zur Beschftigung polnischer Saisonarbeitnehmer in Deutschland, Osteuropa-Institut Mnchen Working Papers, nr 2532004; por. takz e B. Diet z, Nie ma dla niech alternatywy. Polscy pracownicy sezonowi w opinii niemieckich pracodawco w, w: P. Kaczmarczyk, W. ukowski (red.), Polscy pracownicy na rynku Unii Europejskiej, Warszawa 2004.
78 77

20

Micha Nowosielski

jednak na zdecydowanie pozytywna postawe niereprezentatywne wskazuja c niemieckich pracodawco w szczego lnie z branz y rolniczej, kto rzy zatrudniaja i otrzymuja wysokiej jakos , sezonowych pracowniko w z Polski oczekuja ci prace kto ra choc nie wymaga wysokich kwalifikacji nie moz e byc wykonywana przez du na zbyt wysokie koszty pracy. Jednoczes niemieckich pracowniko w ze wzgle nie , z zaro wno wyniki badan , jak i analiza danych zastanych wskazuja e na razie cych do tej pory znakomita alternatywy dla polskich pracowniko w, stanowia kszos s wie c wszystkich robotniko w sezonowych, nie ma. Na uzalez nienie cze ci takz niemieckiej gospodarki od polskich pracowniko w sezonowych zwraca uwage e Jrg Becker 82, kto ry jednak podkres la inny aspekt migracji sezonowych, dos c cy sie w analizach, a mianowicie problemy z integracja tymrzadko pojawiaja czasowych pracowniko w z Polski. Polska przedsie c w Niemczech biorczos biorczos etniczChoc w literaturze migrantologicznej badania nad przedsie cia zajmuja istotne miejsce, w przypadku Polako na w w Niemczech moz na mo wic o niedoreprezentowaniu tego rodzaju analiz. Dziwi to szczego lnie, jes li wez mie sie fakt, iz biorczos dynamicznie na pod uwage polska przedsie c w RFN rozwija sie z przyczyn byy ograniczenia terenie Niemiec dziaa 27 tys. 83 polskich firm. Jedna pie do niemieckiego rynku pracy, wymuszaja ce ich omijanie, poprzez w doste zakadanie przez polskich migranto w zarobkowych zwykle jednoosobowych firm. Byc moz e wyjas nienia takiego stanu rzeczy moz na szukac w s wiez os ci tego zjawiska. cych polska przedsie biorczos Jednym z niewielu opracowan omawiaja c w Niemczech, a dokadniej w Berlinie, jest artyku Frauke Miery 84, kto ra dokonuje analizy biorco cych na terenie Berlina, takz strategii polskich przedsie w dziaaja e w poro wbiorcami tureckimi. Autorka wyro naniu z przedsie z nia cztery strategie, kto re z bliskos cego. Pierwsza strategia wyraz nie profituja ci Polski jako kraju wysyaja jest wykorzystanie mobilnos ci i ro z nic w cenach po obu stronach granicy 85, druga
82 J. Becker, Migration ohne Integration? Temporre Arbeitsmigration polnischer Saisonarbeiter nach Deutschland, w: F. Swiaczny, S. Haug (red.), Migration, Integration, Minderheiten. Neuere interdisziplinre Forschungsergebnisse, Wiesbaden 2003. 83 J. Sege Frelak, Polska migracja zarobkowa do Niemiec po 2004 r., w: A. ada, J. Sege Frelak (red.), Znikajaca granica. Nowa polska migracja do Niemiec perspektywa lokalna, Warszawa 2012, s. 26. 84 F. Miera, Transnational Strategies of Polish Migrant Entrepreneurs in Trade and Small Business in Berlin, Journal of Ethnic and Migration Studies, nr 52008. 85 na to, iz biorczos Nalez y zwro cic przy tym uwage ten aspekt polskiej przedsie ci szczego lnie tku lat 90. by analizowany np. przez Magorzate Irek w ciekawej pracy dotycza cej przemytu w pocza dzy Polska a Niemcami, por. M. Irek, Der Schmugglerzug. Warschau-Berlin-Warschau. Materialien mie einer Feldforschung, Berlin 1998.

Polacy w Niemczech. Stan i perspektywy badan

21

polega na wykorzystaniu sieci znajomos ci w Polsce do rekrutacji transnarodowych zas pracowniko w konkurencyjnych na niemieckim rynku pracy 86, trzecia biorstw zaoz cych na terenie otwieranie w Polsce oddziao w przedsie onych i dziaaja strategia , kto byc RFN. Czwarta ra wydaje sie najbardziej oczywista w przypadku biorczos z oferta na potrzeby przedsie ci etnicznej innych nacji jest otwarcie sie polskiej zbiorowos ci w Niemczech. Przesiedlen cy Bogata literatura szczego lnie niemiecka opisuje fenomen przesiedlen co w, ale w wielu przypadkach dotyczy ona caos ci zjawiska, stosunkowo rzadziej zas zycznymi Aussiedlerami zajmowali sie przesiedlen z Polski do Niemiec. Polskoje s najcze ciej polscy badacze. Nalez y tu wymienic przede wszystkim prace Aleksandc bogaty ry Trzcielin skiej-Polus 87 oraz Jacka Schmidta 88, kto ry wykorzystuja ca, materia empiryczny pozyskany z ro z nych z ro de (m.in. obserwacja uczestnicza biony, wywiad narracyjny) zajmuje sie przede wszystkim problemem wywiad poge problematyke w odniesieniu do modych po toz samos ci. Podobna z nych przesiedlen co w porusza Magdalena Tomaszewska 89. cych casus przesiedlen Jako przykad niemieckich prac omawiaja co w z Polski moz na podac analizy biograficzne Aussiedlero w przeprowadzone przez Dorothee Nienaber 91. M. Meister 90 oraz Ursule Organizacje polskie w Niemczech Prace na temat polskich organizacji w Niemczech to przede wszystkim ce rozwo rozprawy historyczne opisuja j polskiego ruchu w Niemczech 92. Czasem
86 Por. np. T. Elrick, E. Lewandowska, Matching and Making Labour Demand and Supply: Agents in Polish Migrant Networks of Domestic Elderly Care in Germany and Italy, Journal of Ethnic and Migration Studies, nr 52008. 87 A. Trzcielin ska-Polus, Wysiedlen cy z Polski..., por. takz e A. Trzciel in ska-Polus, lazako Niewidzialny bagaz S w pochodzenia niemieckiego w RFN, w: Z. Mazur (red.), Wspo lne dziedzictwo? Ze studio w nad stosunkiem do spus cizny kulturowej na Ziemiach Zachodnich i Po nocnych, Poznan 2000. 88 J. Schmidt, op. cit., por. takz e J. Schmidt, Wysiedlen cy mie dzy Polska a Niemcami, w: ska, E. Schulz (red.), op. cit. A. Wolff-Powe 89 M. Tomaszewska, Identyfikacja narodowa modych po z nych przesiedlen co w z Polski d Zachodni nr 22006. w Niemczech, Przegla 90 D.M. Meister, Zwischenwelten der Migration, Biographische bergnge jugendlicher Aussiedler aus Polen, Weinheim-Mnchen 1997. 91 U. Nienaber, Migration Integration und Biographie. Biographieanalytische Untersuchungen auf der Basis narrativer Interviews am Beispiel von Sptaussiedlern aus Polen, Rumnien und der UDSSR, MnsterNew York 1995. 92 Np. W. Wrzesin ski, Polski ruch narodowy w Niemczech w latach 1922-1939, Torun 2005; czy

22

Micha Nowosielski

sie w pracach mo cych uwagi na temat organizacji i ich kondycji znajduja wia bardziej ogo lnie o niemieckiej Polonii. Wyraz nie brakuje w literaturze teksto w conych wya cznie wspo tpos wie czesnym polskim stowarzyszeniom w RFN. Wyja prace Marka Kostrzewy 93 oraz Sebastiana Nagela 94. Ta pierwsza stanowi kami sa cy opis trudnego procesu tworzenia sie polskich organizacji parasolowyczerpuja wych w latach 90. XX w., a choc dostarcza wielu waz nych informacji na temat wade . polskiego ruchu w Niemczech ma z punktu widzenia socjologa zasadnicza jedynie do opisu przebiegu wydarzen c ge biej w ich Ogranicza sie nie wnikaja uwarunkowania. Praca niemieckiego autora stawia sobie za cel opisanie stanu wspo czesnych polskich organizacji. Niestety cel ten zosta zrealizowany tylko do du na przyje ty sposo pewnego stopnia przede wszystkim ze wzgle b prezentacji danych. Mimo tych wad obie pozycje nalez y uznac za waz ne dla badaczy cych sie problematyka polskich organizacji w Niemczech. zajmuja cy sytuacji polskich organizacji w Niemczech Socjologiczny opis dotycza znalez c moz na w pracach Michaa Nowosielskiego. Opisuje on stan polskich cych na terenie RFN, stawiaja c jednoczes , iz stowarzyszen dziaaja nie teze moz na tkach polskiej migracji do Niemiec a naste pnie mo wic o ich rozwoju w pocza cym sie od czaso o upadku, datuja w II wojny s wiatowej 95. Analizie poddaje ponadto funkcje penione przez wspo czesne organizacje wobec polskich imigranto w 96 oraz dzy polskimi organizacjami a niemiecka i polska administracja publiczna relacje mie 97 takz e w perspektywie transnarodowos ci .

Polskie media i wydawnictwa w RFN Opro cz licznych organizacji na terenie RFN dziaa wiele polskich instytucji one przedmiotem o innym charakterze takz e medio w i wydawnictw. Stay sie laskiego, szczego ona lnie zas Marii Kalczyn skiej. Zajmowaa sie badan Instytutu S
J. Kozowski, Rozwo j organizacji spoeczno-narodowych wychodz stwa Polskiego w Niemczech w latach 1870-1914, Wrocaw 1987. 93 M. Kostrzewa, Procesy integracyjne i konsolidacyjne Polonii w Niemczech w latach 1990-2000, Warszawa 2005. 94 S. Nagel, Zwischen zwei Welten. Kulturelle Strukturen der polnischsprachigen Bevlkerung in Deutschland, ifaDokumente12009, Stuttgart 2009. 95 M. Nowosielski, Growth and decline the situation of Polish immigrant organizations in Germany, w: M. Nowak, M. Nowosielski (red.), (Post)transformational migration. Inequalities, Welfare State, and Horizontal Mobility, Franfurt am Main 2011. 96 M. Nowosielski, Profil dziaalnos ci polskich organizacji w Niemczech, Studia Migracyjne d Polonijny nr 32011. Przegla 97 M. Nowosi elski, The Trap of Transnationalism Polish Organizations in Germany, Polish Sociological Review nr 32011; M. Nowosielski, Relacje polskich organizacji w RFN z niemiecka d Zachodni nr 22011. administracja publiczna wyniki badan empirycznych, Przegla

Polacy w Niemczech. Stan i perspektywy badan

23

wydawnicza 99 w ostatnim dwum.in. polskimi czasopismami 98 oraz dziaalnos cia dziestoleciu XX w. Polskimi wydawnictwami w RFN, ale w okresie wczes niejszym w latach takz 1945-1950 interesowaa sie e Agnieszka akomy 100. Obszernie omawia nie dziaalnos , ale takz tylko sama c wydawnicza e aktywnos c bibliotek, hurtowni garni dystrybuuja cych polskie wydawnictwa w Niemczech Zachodnich. i ksie perspektywe w analizie polskoje zycznych medio Zupenie inna w przyjmuje Ewa Morawska, kto ra opisuje przypadek polskiej redakcji radia MultiKulti. Zajmuje nie tylko przemianami profilu nadawcy, ale takz sie e odbiorco w zaro wno 101 Polako w, jak i Niemco w . Badania lingwistyczne nad Polakami w Niemczech Innym, stosunkowo rzadko poruszanym w dyskursie migrantologicznym nad zyka uz Polakami w Niemczech tematem jest problem je ywanego przez polskich prace Magorzaty Schlottmann 102 oraz migranto w. Przykadem badan tego typu sa zyka re analizoway stopien zachowania je Marii Teresy Michalewskiej 103, kto ojczystego przez Polako w. M. Schlottmann prowadzia ponadto badania nad zyka niemieckiego przez polskich migranto procesem przyjmowania je w z lat 80. 104 zykoznawczych nad Polakami w Niemczech sa Specyficznym rodzajem badan je cone nazwiskom migranto cia jest studia pos wie w 105. Przykadem takiego podejs takz e artyku Janiny Wo jtowicz 106 oraz obszerny leksykon nazwisk polskiego biu Ruhry 107. pochodzenia w Zage
98 M. Kalczyn ska, L. Paszek, Niemieckie polonica prasowe: (ostatnie dwudziestolecie XX wieku), Opole 2004. 99 M. Kalczyn ska, Kultura ksiaz ki polskiej w Niemczech: instytucje two rco w, produkcji, upowszechniania, promocji i obiegu w ostatnim dwudziestoleciu XX wieku, Katowice 2004; M. Kalczyn ska, Instytucje polonijnych wydawnictw literackich najnowszej emigracji polskiej w Niemczech d Polonijny nr 41999. (Przyczynek do badan bibliologicznych), Przegla 100 A. akom y, Polska ksiaz ka na obczyz nie. Niemcy Zachodnie (1945-1950), Warszawa 2011. 101 E. Morawska, The Recognition Politics of Polish Radio MultiKulti in Berlin, Journal of Ethnic and Migration Studies nr 82008. 102 M. Warcho-Schl ottmann, Je zyk polski w Niemczech perspektywy zachowania je zyka d Polonijny nr 31996. etnicznego u najnowszej emigracji, Przegla 103 M.T. Michalewska, Polszczyzna oso b bilingwalnych w Zage biu Ruhry w sytuacji oficjalnej, Krako w 1991. 104 M. Schlottm ann, Wpyw czynniko w pozaje zykowych na nabywanie je zyka drugiego (niemiecd Polonijny nr 41995. kiego) na przykadzie polskich emigranto w w Niemczech, Przegla 105 stotliwos powania W niekto rych przypadkach analiza nazwisk, a konkretniej cze ci ich wyste leszyn moz e byc brana jako zmienna w w badaniach nad migracjami por. M. Kowalski, P. S ski, Migracje Polako w do Niemiec w s wietle cze stotliwos ci wyste powania najbardziej popularnych polskich d Zachodni nr 22010. nazwisk, Przegla 106 J. Wo jt owicz, O polskich nazwiskach w Zage biu Ruhry, w: S. Szlifersztajn (red.), Z badan nad je zykiem polskich s rodowisk emigracyjnych, Wrocaw 1981. 107 K. Rymut, J. Hoffmann (red.), Lexikon der Familiennamen polnischer Herkunft im Ruhrgebiet, Krako w 2006.

24

Micha Nowosielski

Prawa Polako w w Niemczech Osobnym tematem poruszanym zwykle w konteks cie analiz zapiso w traktatu kwestie prawne. Obszernie z 1991 r. oraz dyskusji woko statusu mniejszos ci sa kwestie pozycji prawnej Polako w w Niemczech omawiali m.in. Jan Barcz 108 czy 109 nie tylko do prawa niemieckiego oraz umo Andrzej Gras , kto rzy odwoywali sie w dzynarodowych mie dzy RP a RFN, ale takz mie e do katalogu dokumento w dzynarodowych w tym takz cy sie ta mie e europejskich. Inny badacz zajmuja Grzegorz Janusz analizowa do pewnego stopnia w odniesieniu do problematyka prawna i polityczna innych mniejszos cych sytuacji Polako w sytuacje ci mieszkaja na terenie Niemiec 110. Nowsze gosy w dyskusji nad statusem prawnym Polako w w Niemczech artykuy Jana Sandorskiego 111 oraz Je drzeja Skrzypczaka 112, kto stanowia rzy , iz dz uwaz aja uzyskanie (ba odzyskanie) statusu mniejszos ci narodowej przez cych w RFN wydaje sie byc Polako w mieszkaja moz liwe. Polacy w Niemczech Wschodnich studia W analizach polskich migracji do Niemiec szczego lne miejsce zajmuja nad migracjami na wschodnie tereny Niemiec. Refleksja ta ma dwa wyraz ne nurty. zany jest z migracjami go Pierwszy zwia wnie zarobkowymi do NRD. Ten typ wyjazdo w opisywany by w literaturze przedmiotu rzadziej niz migracje do Niemiec Zachodnich. Przykadem prac pos wieconych tej problematyce jest syntetyczny cy migracje Polako artyku Aleksandry Trzcielin skiej-Polus opisuja w do NRD oraz zaro takz ich sytuacje wno przed, jak i po zjednoczeniu 113. Problem ten znalaz sie e w obszarze zainteresowania badaczy niemieckich. Rita Rhr opracowaa mono opisuja ca polskich migranto gu Frankfurt nad Odra 114. grafie w w okre wspo Zupenie inny charakter maja czesne polskie migracje na tereny przycej uwagi przycia ga Meklemburgia-Pomorze Przednie, szczego graniczne. Najwie lJ. Barcz, Sytuacja prawna Polako w w Niemczech w s wietle traktatu z 17 czerwca 1991 r. i prawa krajowego RFN, Pan stwo i Prawo nr 51995. 109 ska, E. Schulz (red.), op. cit. A. Gras , Pozycja prawna Polako w w Niemczech, w: A Wolff-Powe 110 ska, E. Schulz (red.), op. cit. G. Janusz, Mniejszos ci narodowe w Niemczech, w: A Wolff-Powe 111 J. Sandorski, Polska mniejszos c narodowa w Niemczech w s wietle prawa mie dzynarodowego, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny nr 22010. 112 J. Skrzypczak, Status prawny Polako w w republice Federalnej Niemiec, w: T. Gardocka, J. Sobczak, Prawa mniejszos ci narodowych, Torun 2010. Tekst ten ro wniez powsta w ramach projektu realizowanego w Instytucie Zachodnim pt. Polacy w Niemczech. 113 ska, E. Schulz A. Trzciel in ska-Polus, Polacy w Niemczech Wschodnich, w: A Wolff-Powe (red.), op. cit. 114 R. Rhr, Hoffnung Hilfe Heuchelei. Geschichte des Einsatzes polnischer Arbeitskrfte in Betrieben des DDR-Grenzbezirks FrankfurtOder 1966-1991, Berlin 2001.
108

Polacy w Niemczech. Stan i perspektywy badan

25

ty zosta takz nie zas powiat Uecker-Randow. Ostatnio temat ten podje e przez zespo Instytutu Spraw Publicznych, kto ry analizowa go zaro wno z perspektywy samych cej 116, jak i niemieckich medio migranto w 115, spoecznos ci przyjmuja w 117. Przygraniczne migracje w szerszym konteks cie transformacji pogranicza polsko-niemieckiego opisywaa takz e Bernadette Jonda 118. Adam Jarosz z kolei z perspektywy politologicznej analizowa udzia polskich kandydato w w wyborach 119 komunalnych w powiecie Uecker-Randow w 2009 r.

PODSUMOWANIE PERSPEKTYWY BADAN

d pis Przegla miennictwa na temat polskich migracji do Niemiec skania do stwierdzenia, iz jest to problematyka bogata i opisywana z ro z norodnych perspektyw. Moz na nawet zaryzykowac twierdzenie, iz jest to temat dobrze opisany zaro wno w polskiej, jak i niemieckiej literaturze. Jednak bogactwo opracowan nie przekadac niewystarmusi sie na ogo lny stan wiedzy, kto ry nadal wydaje sie cy. Warto odnotowac stkowe, czaja , z e wiele z prac opisywanych wyz ej to prace cza ce wybranych, cze sto wa skich problemo wraz dotycza w. Nie sposo b oprzec sie eniu, z e obecnie na gruncie zaro wno polskiej, jak i niemieckiej nauki wystepuje deficyt cy problematyke zwia zana z migracjami badan i prac w sposo b peny opisuja w RFN. W 2000 r. w Instytucie Zachodnim Polako w do Niemiec, jak i ich sytuacje skiej zostaa wydana praca Byc Polakiem w Niemczech pod red. A. Wolff-Powe 120 podsumowac wiedze na temat ra staraa sie dotychczasowa i E. Schulza , kto Polako w w Niemczech. Jednak nie wyczerpuje ona wszystkich problemo w zanych z sytuacja zbiorowos badawczych zwia ci polskiej w Niemczech oraz w niekto rych kwestiach jest juz nieaktualna. Inne caos ciowe opracowania sa 121 kszos to prace zbiorowe , czasami nieliczne, przy czym takz e w wie ci sa
115 H. Bojar, Nowa polska migracja do Niemiec w pogranicznych spoecznos ciach lokalnych perspektywa migranto w, w: A. ada, J. Sege Frelak (red.), Znikajaca granica... 116 A. Kriszan, M. Szaniawska-Schwabe, Nowa polska migracja do Niemiec w pogranicznych spoecznos ciach lokalnych perspektywa migranto w, w: A. ada, J. Sege Frelak (red.), Znikajaca granica... 117 A. ada, Otwarcie rynku pracy, polscy imigracji i integracja Polako w oczami prasy czytanej w regionie, w: A. ada, J. Sege Frelak (red.), Znikajaca granica... 118 B. Jonda, Neue Formen der Migration und des Austausches im grenznahen Bereich, Polen-Analyzen nr 492009. 119 A. Jarosz, Polscy kandydaci w wyborach komunalnych w niemieckim powiecie Uecker-Randow w 2009 roku, Torun 2010. 120 ska, E. Schulz (red.), op. cit. A. Wolff-Powe 121 Np. Ch. Pallaske (red.), Die Migration von Polen...; Z. Kurcz, W. Misiak (red.), Mniejszos c niemiecka w Polsce i Polacy w Niemczech, Wrocaw 1990; Polonia w Niemczech. Historia i wspo czesnos c , Warszawa 2001.

26

Micha Nowosielski

cza ce ro , socjologiczna , politologiczna czy ekonoa z ne perspektywy historyczna 122 . Wyraz nie brak jest monografii, kto re zebrayby i usystematyzoway miczna wiedze na temat Polako w wyniku realizacji bogata w w Niemczech, zgromadzona wielu ro z nych projekto w badawczych, wydawniczych czy konferencyjnych. cych problematyki polskich Ponadto nalez y zauwaz yc , z e wiele z prac dotycza migracji do Niemiec to opracowania historyczne i opisowe. Nie stanowi to tac oczywis cie ich wady, jednak nalez y pamie , z e tego typu studia (zaro wno ogo lne, tkowo rzadko maja ambicje teoretyczne i ich wartos jak i szczego owe) wyja c zku z tym ograniczona. Przyczyniaja sie one do eksplanacyjna jest w zwia wpyw na nasze zrozumienie poszerzenia zasobu wiedzy, nie zawsze jednak maja skomplikowanych spoecznych, ekonomicznych i politycznych proceso w, kto re u podstaw ponad dwustuletnich polskich migracji do Niemiec. lez a czona z wa skos temato Ateoretycznos c poa cia w badawczych ma jeszcze jedna studia takie sa interesuja ce zazwyczaj dla bezpos wade rednich ich odbiorco w dzy Polako w i Niemco w. Moz liwos c ich internacjonalizacji i zakorzenienia w mie w zwia zku z tym stosunkowo niewielnarodowym dyskursie migrantologicznym sa tak ze szkoda dla tego ciekawego i zro kie. Dzieje sie z nicowanego tematu badan , kto ry daje moz liwos ci spojrzenia na procesy migracyjne w perspektywie dugiego trwania. cym badania nad Polakami w Niemczech jest fakt, iz Innym problemem dotykaja one poro cej stosunkowo rzadko sa wnawcze, przy czym nalez y odnotowac , z e wie w pis badan o charakterze komparatystycznym pojawia sie miennictwie niemieckim. Tymczasem odniesienie zaro wno samych proceso w migracji, jak i sytuacji oraz pozycji polskiej zbiorowos ci w RFN do innych spoecznos ci imigranckich w Niemczech daje moz liwos ci nowej interpretacji obserwowanych zjawisk. Podobnie polscy migranci, poro wnania z innymi krajami docelowymi, gdzie obecni sa ce wnioski. mogyby przynies c interesuja sie jeszcze jakies Czy przed badaniami nad Polakami w Niemczech otwieraja tematy, kto sie nie dos inne tematy badawcze? Czy sa re wydaja c jeszcze opisane? byc ca. Moz Odpowiedz wydaje sie twierdza na wskazac na przynajmniej kilka tko jeszcze dostatecznie wa w badawczych, kto re w tym nurcie badan nie sa widoczne. Po pierwsze, brakuje w badaniach nad Polakami w Niemczech wyraz nej perspektywy transnarodowej, kto ra w przypadku krajo w tak blisko pooz onych jak Polska i RFN powinna byc szczego lnie ciekawym obiektem obserwacji i analiz. Po drugie, niedostatecznie opisane jest uczestnictwo polskich migranto w w ro z nych przejawach niemieckiego z ycia spoecznego, politycznego, czy ca jako kulturalnego. Partycypacja w tych sferach jest przeciez nie tylko intersuja
, iz Nalez y zwro cic uwage omawiana problematyka poruszana jest takz e w pracach na temat stosunko w polsko-niemieckich; por. np. M. Lis, A. Trzcielin ska-Polus, Polacy i Niemcy...
122

Polacy w Niemczech. Stan i perspektywy badan

27

element opisu sytuacji Polako w w Niemczech, ale takz e jako wskaz nik integracji ze cym. spoeczen stwem przyjmuja cia szczego Po trzecie, rozwinie lnie w poro wnaniu ze s wiatowymi badania nad studia nad perspektywa genderowa polskich migracji do migracjami wymagaja cych migracji pokazuje, z RFN. Juz sama analiza statystyk dotycza e moz emy mo wic tu o pciowo uwarunkowanych wzorcach migracji. Polskie pracownice niemiec nie tylko ciekawymi przypadkami migracji kiego systemu opieki czy Putzfrau sa takz zarobkowych, ale moga e stanowic waz ny temat dociekan dla badaczy cych ro stosuja z ne odmiany teorii feministycznych w migrantologii. studia nad przemianami toz Po czwarte, mimo iz prowadzone sa samos ci gle mao wiemy na temat poczucia przynalez Polako w Niemczech, cia nos ci narodoc terminologii niemieckiej oso wej potomko w polskich migranto w, lub uz ywaja b , z z dos wiadczeniem migracyjnym, w drugim i kolejnych pokoleniach. Wydaje sie e zko i polskos , jak i Niemcami i niemieckos badania ich zwia w zaro wno z Polska cia dayby ciekawe wyniki dotycza ce dynamiki przemian toz cia samos ci. te, rozwinie cia wymagaja takz przedsie biorczos Po pia e badania nad polska cia cych sie uwarunkowan w Niemczech szczego lnie zas w konteks cie zmieniaja cych ze zniesienia ograniczen instytucjonalnych wynikaja na niemieckim rynku biorstw pracy. Czy otwarcie rynku pracy w RFN sprawi, z e liczba polskich przedsie dzie malec ich specyfika i nastawia sie one bardziej niz be ? Czy zmieni sie do tej pory na dostarczanie towaro w i usug polskiej zbiorowos ci? Odpowiedz na te kluczowa dla dalszej refleksji na ten temat. pytania wydaje sie obszaro Po szo ste, dotychczas prowadzone badania nad tzw. kolonizacja w na Meklemburgii-Pomorzu Wschodprzygranicznych przez Polako w skupiay sie zasuguja ro nim, tymczasem na uwage wniez inne tereny w Brandenburgii cego i Saksonii. Choc nie ma tam tak silnego jak Szczecin centrum katalizuja procesy osiedlania sie Polako zjawisko osadnictwa, to jednak i tam obserwuje sie w, kto re moz na poddac analizie. c, problem polskich migracji do Niemiec mimo pewnych luk Reasumuja byc wydaje sie dobrze przebadany, choc niekoniecznie w peny sposo b opisany. na gruncie studio Nie daje sie w migrantologicznych zaobserwowac kumulacji niczym wyja tkowym. wiedzy na temat Polako w w Niemczech. Nie jest to zreszta Podobne zjawisko moz na zaobserwowac w caych polskich badaniach nad migraco pro jami. Dopiero niedawno polskie s rodowisko migrantologo w podje by kon solidacji. Byc moz e przy tej okazji ro wniez warto takz e zadbac o intensyfikacje cymi sie Polakami wymiany wiedzy i dos wiadczen miedzy badaczami zajmuja w Niemczech, co moz e miec korzystny wpyw na rozwo j tej subdziedziny badan migracyjnych.
Artyku powsta podczas realizacji projektu Polacy w Niemczech. Aspekty spoeczne, polityczne, ekonomiczne i prawne NN116 31639, finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki.

28

Micha Nowosielski ABSTRACT

The article describes the state of research on the dynamics of Polish migration to Germany and the situation of Poles in there. The problems tackled in the text pertain to discussions on the object of research, the history and the present of Polish migration to Germany and the state of the art of studies on Polish migrations to Germany. The topics most frequently scrutinized by researchers include: integrative identity, labour and seasonal migration, Polish enterprise and Polish organizations in Germany. The article concludes with a reflection on the limitations of hitherto research on Polish migration to Germany and potential areas of analysis that call for further inquiry.