D ZACHODNI PRZEGLA 2012, nr 3

MARIA RUTOWSKA Maria Rutowska Poznan

STWOWEJ W KRAKOWIE ZBIORY PRUSKIEJ BIBLIOTEKI PAN Zbiory Pruskiej Biblioteki Pan stwowej w Krakowie
dzynarodowego, jakie zostay pogwacone przez Ws ro d wielu norm prawa mie w latach II wojny s do III Rzesze wiatowej byy i te, kto re nakazyway ochrone br 1 kulturalnych jako wspo lnego dorobku caej cywilizowanej ludzkos ci . Zabytki kultury polskiej takie jak dziea sztuki, zabytki pis miennictwa, archiwalia oraz tki historyczne stay sie w czasie II wojny s wszelkie pamia wiatowej obiektami, kto re przez okupanta niemieckiego byy grabione czy ulegay bezmys lnemu przez nich niszczeniu. Uszkadzay je i unicestwiay takz e bezpos rednie dziaania wojenne. W Polsce wedle plano w niemieckich kultura narodowa miaa byc zniszczona jako cakowicie bezwartos ciowa. Nakazano natomiast zabezpieczyc , czyli zagrabic wszystkie w zasadzie dziea sztuki obcej, zwaszcza zas niemieckiej. zabezpieczania W kon cu 1941 r. gubernator Hans Frank stwierdzi, z e akcja to 90% caego istnieja cego tam zasobu w Generalnym Gubernatorstwie (GG) obje dzie sztuki 2. Natomiast na ziemiach polskich wcielonych w paz dzierniku 1939 r. do III Rzeszy przejmowano mienie kulturalne w zakadach naukowych, muzeach, ce wasnos archiwach i bibliotekach. Konfiskowano tez dziea sztuki stanowia c ydo wszystkich Polako w, jak to miao miejsce w GG. Do prywatna w, a nie tylko Z kon ca marca 1940 r. na ziemiach wcielonych ograbiono z posiadanych dzie sztuki muzea, zbiory kos cielne oraz zbiory prywatne, z kto rych najcenniejsze wywoz ono b Rzeszy. Niszczono ro w ga wniez inwentarze i zacierano s lady grabiez y, co utrudniao po z niejsze poszukiwania 3.
1 S.E. Nahli k, Hitlerowska akcja grabiez y i niszczenia do br kulturalnych w s wietle prawa mie dzynarodowego, w: Studia nad Faszyzmem i Zbrodniami Hitlerowskimi, t. XI1987, s. 176; zob. tenz e: Grabiez dzie sztuki. Rodowo d zbrodni mie dzynarodowej, Wrocaw-Krako w 1958. 2 Cz. Madajczyk, Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, t. II, Warszawa 1970, s. 120-127. 3 M.H. Kater, Das Ahnenerbe der SS. 1935-1945. Ein Beitrag zur Kulturpolitik des Dritten Reiches, Studien fr Zeitgeschichte, Stuttgart 1974, s. 148-149. A. Symonowicz, Walka z kultura polska, w: Straty wojenne Polski w latach 1939-1945, Poznan 1962, s. 88. Niekto re ze zrabowanych i wywiezionych obiekto w w liczbie 521 zostay wymienione w pracy pt. Sichergestellte Kunstwerke im Generalgouvernement, t. I-V, Berlin Breslau 1940.

124

Maria Rutowska

z Najgorszy by los bibliotek i archiwo w oraz prywatnych zbioro w ksia ek, kto re nie przedstawiay dla okupanta z adnej wartos ci. Te zbiory gromadzone najpierw pnie wywoz lub palone. w zbiornicach byy naste one na makulature s Cze c spos ro d zagrabionych w Polsce do br kultury zostaa przez okupanto w niemieckich wywieziona poza obszar Rzeczpospolitej. Podobny los spotka dziea sztuki i zabytki kultury zagrabione po z niej przez z onierzy Armii Czerwonej, kto re sto jednak nie by to koniec ich we dro masowo wywoz ono na wscho d. Cze wek, byy bowiem sprzedawane lub wystawiane na aukcjach. Niekto re spos ro d nich jeszcze przed 1989 r., w ro z nych okolicznos ciach, wro ciy do Polski jako dary ze zku Radzieckiego. Inne stay sie eksponatami w magazynach muzealnych lub Zwia sale wystawowe w muzeach rosyjskich, niemieckich i innych krajo zdobia w. Informacje o grabiez ach i wandalizmie niemieckim budziy powszechne oburze sprawa oczywista , z sce nie tak w Polsce, jak i ws ro d alianto w. Zdawao sie e po kle da one musiay zwro do Niemiec be cic zaro wno to, co w okresie swoich rza w III Rzeszy zagrabiy, jak i wypacic odpowiednie odszkodowania za to, co to przygotowania do akcji rewinzniszczyy. Dlatego juz w czasie wojny zacze 4 dykacyjnych i restytucyjnych . W okupowanej Polsce w ramach dziaalnos ci konspiracyjnej Polskiego Pan stwa Podziemnego utworzone zostay specjalne placo wki, kto re zbieray informacje ki materiaom zbieranym w kraju w rza dzie RP na o grabiez ach do br kultury. Dzie 1940 r. powstao w strukturach Ministerstwa Prac Konemigracji wiosna gresowych Biuro Rewindykacji Strat Kulturalnych, kto rym kierowa Karol zawieraja ca dane o rabunku, zniszczeniach Estreicher. Dysponowao ono kartoteka i wielu miejscach ukrycia zbioro w muzealnych na terenie Niemiec. Ponadto o osobach winnych grabiez y dzie sztuki 5. , z Gromadzenie tego rodzaju dokumentacji umoz liwio zorientowanie sie e na laska sa miejsca, gdzie Niemcy utworzyli wiele ukrytych zbiornic dla terenach S tku. Skoncentrowanie na tych obszarach w latach 1945-1947 akcji tego maja poszukiwawczych do br kultury, przeprowadzonych przez powoane specjalne grupy polskich muzealniko w i bibliotekarzy, uchroniy je od grabiez y i bezmys lnego niszczenia 6.
D. Matelski, Polityka Niemiec wobec polskich do br kultury w XX wieku, Torun 2005, s. 161-168. K. Estreicher, Cultural Losses of Poland during the German Occupation 1939-1944, London 1944; K. Estreicher jr, Straty kultury polskiej pod okupacja niemiecka 1939-1944 wraz z oryginalnymi dokumemntami gabiez y; Cultural Losses of Poland during the German Occupation 1939-1944 with ki uzyskanym konspiracyjnie w kraju original documents of the looting, Krako w 2003, s. 14. Dzie materiaom Karol Estreicher zdoa zebrac informacje o okoo 600 osobach winnych niszczenia lub pstwa odby sie w Polsce tylko grabiez y polskiego dorobku kulturalnego. Proces za tego rodzaju przeste dzony przez Sa d Okre gowy w Krakowie by Ernst Wilhelm Palezieux, architekt, referent Fr jeden. Sa zienia za grabiez Kunst und Grundbesitz w Krakowie. Skazany 10 lipca 1948 r. na 5 lat wie polskich dzie sztuki. (E. Kobierska-Motas, Ekstradycja przeste pco w wojennych do Polski z czterech stref okupacyjnych Niemiec 1946-1950, cz. II, Warszawa 1992, s. 176). 6 Akcje Polskich Misji Rewindykacyjnych w byych strefach okupacyjnych Niemiec oraz Austrii
5 4

Zbiory Pruskiej Biblioteki Pan stwowej w Krakowie

125

cach 1944 r., na Juz od kon ca 1943 r., szczego lnie zas w ostatnich miesia krajach pakowano i wywoz terenach Rzeszy oraz w okupowanych przez nia ono cenne dobra kultury jak najdalej od linii frontu 7. Bombardowanie centrum Berlina cie przygoto9 kwietnia 1941 r. przez lotnictwo brytyjskie wymusio ro wniez podje wan do ewakuacji najcenniejszych zbioro w Pruskiej Biblioteki Pan stwowej i ukrycia ich w bezpiecznych miejscach. Biblioteka ufundowana w 1661 r. przez cia Prus w 1701 r. otrzymaa Fryderyka Wilhelma, elektora brandenburskiego i ksie Biblioteki Kro nazwe lewskiej w Berlinie. Dla jej pieczoowicie i systematycznie i okazaa siedzibe przy Unter gromadzonych zbioro w zbudowano w 1914 r. nowa przemianowano na Pruska Biblioteke Pan , den Linden. W 1918 r. biblioteke stwowa wiele cennych i waz a w jej zbiorach znalazo sie nych dla kultury niemieckiej kopiso is wiatowej re w oraz wolumino w. to w 1941 r. i kontynuowano Wywoz enia zbioro w z Pruskiej Biblioteki rozpocze by dr Wilhelm Pwe. Do marca do poowy 1944 r., a ich go wnym wykonawca 1944 r. wysano z jej zbioro w 41 transporto w z okoo 3 milionami wolumino w. Trafiy one do 29 wybranych miejsc na terytorium o wczesnej Rzeszy. Dwanas cie lasku oraz Pomorzu i byy to najcze na Dolnym S s z nich znajdowao sie ciej odosobnione zamki lub dwory, ro wniez klasztory czy nieuz ywane kopalnie. Przy dzy innymi ewakuacji zbioro w podejmowano rozmaite s rodki ostroz nos ci, mie dziea tego samego kompozytora ukryte byy w ro z nych miejscach. Dla przykadu podzielono Wesele Figara Mozarta, czy Symfonie VIII i IX Beethovena. Caa akcja tajemnica 8. i miejsca ukrycia zbioro w otoczone byy s cisa
te w 1945 r. i zakon rozpocze czone w 1950 r. nie mogy doprowadzic do odzyskania choc by cej cze s przewaz aja ci zagrabionych Polsce podczas wojny zabytko w. Moz liwe bowiem byy do odzyskania tylko te, co do kto rych moz na byo udowodnic prawo wasnos ci. W tamtym czasie kiedy ca ich dokumentacja byo to zniszczona bya lub trudna do odnalezienia czy odtworzenia caa dotycza zadanie was ciwie niewykonalne. Wedug Cezariusza Skuzy Polska zoz ya do kon ca 1949 r. az cych mienia kulturalnego. Na ich podstawie odnaleziono 1 473 326 wniosko w restytucyjnych dotycza (zindentyfikowano) 21 208 przedmioto w, z kto rych zwro cono 17 178 (...) Analogicznie zoz ono cych archiwalio 13 446 112 wniosko w dotycza w, z czego zidentyfikowano 72 665, a odzyskano do kon ca 1949 r. 28 781 pozycji. (C. Skuza, Wojenne i powojenne losy polskich skarbo w narodowych, Torun 1994, s. 102, 197-198). 7 dzy innymi znane jest pismo z dnia 6 grudnia 1944 r. kierowane do dr. Rhlego dyrektora Mie Kaiser Friedrich Museum w Poznaniu, w kto rym mowa jest o przewiezieniu do Mis ni w Saksonii najcenniejszych zabytko w z Gniezna, w tym synnych Drzwi Gniez nien skich z XII w. (M. Rutowska, Straty osobowe i materialne kultury w Wielkopolsce w latach II wojny s wiatowej, Warszawa-Poznan 1984, s. 15-24). 8 pnie aresztowali czonka NSDAP W sierpniu 1945 r. Rosjanie odszukali, przesuchali, a naste dr. W. Pwe. Przewieziono go do Sachsenchausen, byego obozu koncentracyjnego, zamienionego na obo z dla internowanych Niemco w w radzieckiej strefie okupacyjnej. Nie wiadomo czy po osadzeniu w obozie by przesuchiwany w sprawie ukrycia kolekcji Pruskiej Biblioteki Pan stwowej. Z zachowanej dokumentacji obozowej wiadomo natomiast, z e dyrektor Biblioteki Pruskiej dr Wilhelm Pwe zmar w obozie 14 grudnia 1946 r. (W. Kalicki, Ostatni jeniec wielkiej wojny. Polacy i Niemcy po 1945 r., Warszawa 2002, s. 358-364).

126

Maria Rutowska

Do miejsc wyznaczonych na ukrycie zbioro w Pruskiej Biblioteki Pan stwowej z nalez a zamek Frstenstein, obecnie Ksia , w pobliz u Wabrzycha. Kiedy jednak kwatere Hitlera uznano, z w 1943 r. zamek zosta wyznaczony na ewentualna e te prace zwia zane z ta decyzja moga stanowic podje zagroz enie dla juz ukrytych tam c skrzynie z najcenniejszymi kolekcjami do miejscowozbioro w. Ewakuowano wie s ci Grssau (po wojnie nazwanej Krasnoborem, a po z niej Krzeszowem k. Kamiennej Go ry) i ulokowano je w barokowym kos ciele klasztornym Cysterso w pod tszej Panny Marii. Zapakowane w nich kolekcje podzielone wezwaniem Najs wie kopisy, autografy, inkunabuy, byy na dwie kategorie. Do pierwszej zaliczono: re zbiory orientalne, druki rzadkie wydane po 1501 r. (rara) oraz spus cizny. Do kategorii drugiej w liczbie 12 tys. wolumino w nalez ay: Judaica, Kriegs-Sammlung, lingwistyczne, woskie, sowian skie, w tym czasopisma 9. 1945 r. przeszy przez Krzeszo Oddziay wojsk radzieckich, kto re wiosna w, nie odkryy ukrytych tam zbioro w. Znalaza je w lipcu 1945 r. specjalna grupa polskich lasku ukrytych tam do ca na Dolnym S muzealniko w i bibliotekarzy poszukuja br ta kierowa dr Stanisaw Sierotwin kultury. Grupa ski, kto ry od 1 grudnia 1945 r. do delegata ministra os 30 kwietnia 1947 r. peni funkcje wiaty ds. zabezpieczenia gozbioro ksie w opuszczonych i porzuconych. Odkryte wo wczas zbiory dopiero 1946 r. wywieziono z Krzeszowa do Krakowa. W tym czasie wysano wiosna transportem kolejowym ro wniez do Krakowa ukryte w Krzeszowie pozostae zbiory z Pruskiej Biblioteki w postaci ksia ek i czasopism (ok. 200 tys. wolumino w) 10. tkowo zbiory zabezpieczono w dwo Pocza ch klasztorach krakowskich OO. d w paz Misjonarzy i Dominikano w, ska dzierniku 1947 r. trafiy do gmachu do Biblioteki Jagiellon skiej (BJ). Uznano bowiem, z e ze wzgle w konserwatorskich cy im rabunek znalezione najcenniejsze kolekcje Pruskiej Biblioteki oraz na groz a nad nimi sprawowali kolejno: dr powinny zostac lepiej zabezpieczone. Opieke pnie dyrektorzy BJ. Stanisaw Sierotwin ski, prof. Kazimierz Badecki, a naste c na W listopadzie 1947 r. dyrektor BJ profesor Aleksander Birkenmajer, maja dzi ich rozpakowanie. Niekto uwadze stan zbioro w, zarza re bowiem skrzynie ce ksia z kopisy byy rozbite, a cze s zawieraja ki oraz re c skadowanych w nich kopiso te wie c czynnos re w zawilgocona i uszkodzona. Podje ci miay na celu rozpoznanie kolekcji co do wartos ci, liczby oraz stanu jej zachowania.
Z. Pietrzyk, Zbiory z byej Pruskiej Biblioteki Pan stwowej w Bibliotece Jagiellon skiej, Alma dzona 26 kwietnia Mater, luty 2008, nr 100, s. 15; Informacja o zbiorach Berlin skich w B.J, sporza 1957 r. w Krakowie i podpisana AB Dyrekcja B-ki Jagiellon skiej, w zbiorach BJ, sygn.L.dz.I.9749. ro W Informacji sa wniez dane o stanie zachowania zbioro w oraz opinia o ewentualnym zwrocie zbioro w s do Berlina. Losy cze ci zbioro w Pan stwowej Biblioteki Pruskiej przechowywanych w Krakowie doczekay sie obszernej, wieloje zycznej literatury zaro nazywanych w Polsce Berlinka wno w formie z ksia ek, jak i artykuo w. 10 J. Piroz yn ski, Berlinka. Zbiory berlin skie w Bibliotece Jagiellon skiej, Dziennik Polski, 21.05.1993. Wiadomo, z e Rosjanie poszukiwali ro wniez tych zbioro w zaraz po zakon czeniu dziaan niedugo po wywiezieniu skrzyn z wojennych, a w Krzeszowie zjawili sie przez polskie cie aro wki.
9

Zbiory Pruskiej Biblioteki Pan stwowej w Krakowie

127

z 505 skrzyn Caa kolekcja przywieziona do Krzeszowa skadaa sie , z kto rych cych tylko do Biblioteki Jagiellon skiej trafio 490, w tym 7 rozbitych i zawieraja s cze c zabezpieczonych w nich materiao w. Z pierwszej kategorii nazwanej Depot I brakowao dwo ch (zamiast 201 byo 199), w drugiej nazwanej Depot II brakowao 13 skrzyn (z 304 skrzyn ocalao 291). cej date 26 kwietnia 1957 r. o zbiorach W przygotowanej Informacji nosza berlin skich przechowywanych w BJ i podpisanej Dyrekcja B-ki Jagiellon skiej zapisano: Akcja przejmowania i wypakowywania zbioro w specjalnych odbywaa systematycznie ze sprawdzeniem ich liczby i stanu w cia gu trzech miesie cy: sie ws listopada i grudnia 1947 r. oraz stycznia 1948 r. Z tych czaso w zachoway sie ro d protokoo w: a) stare niemieckie wykazy zawartos ci skrzyn z notatkami polskimi cymi omyki oraz z adnotacjami dotycza cymi uszkodzen prostuja lub brako w; dzone cych b) protokoy sporza przy przyjmowaniu materiao w pochodza ze skrzyn ce sie ciem przez BJ 11. Po tych czynnos ciach znajduja rozbitych przed przeje kopisy ustawiono wedug sygnatur Pruskiej Biblioteki w skrzyniach druki i re Pan stwowej w magazynach BJ. Berlinka, bo tak potocznie nazywana jest przechowywana w Bibliotece s Jagiellon skiej cze c zbioro w Pruskiej Biblioteki, zoz ona jest jak juz wspomniano zbiory specjalne: manuskrypty (ws z dwo ch zespoo w. Pierwszy stanowia ro d nich zycznych re kopiso ok. 3400 jednostek wieloje w z okresu od VIII do XX w.), kolekcje inkunabuo w i starych druko w, zbiory graficzne oraz kartograficzne. s dwa W tej cze ci kolekcji w okoo 500 specjalnych pudach przechowywane sa zbiory autografo w. Pierwszy to cenna kolekcja Karola Augusta Varnhagena von Ense (1785-1858), dyplomaty, pisarza i krytyka literackiego, kto ry wspo lnie z z ona tki po wspo Rahel Lewin (1771-1833) zbierali materiay i pamia czesnych im pisarzach, ludziach kultury i polityki. Caa kolekcja dotyczy z ycia literackiego oraz politycznego Niemiec i Europy w kon cu XVIII w. oraz pierwszej poowy XIX w. to autografy, listy, dzienniki, zapiski, utwory literackie ponad 9000 oso Sa b, druki, wycinki prasowe oraz ikonografia dla caos ci zbioru. W kolekcji Varnhagena sie ponadto trzy odre bne zbiory: Archiwum ksie cia L.H. Pcklera von znajduja Muskau (1785-1810); dokumenty Ludmiy Assing (1821-1880) oraz korespondencja J.H.S. Formeya (1711-1791) prezesa Kro lewskiej Akademii Nauk w Berlinie. tkowy i bardzo Kolekcja autografo w (Die Autographen-Sammlung) to wyja kopiso cenny zbio r: re w literackich, fragmento w dzie naukowych, listo w oraz w tym zbiorze przedstawiciele wpiso w sztambuchowych. Reprezentowani sa z cych wszystkich nauki, literatury, kultury, polityki, dworo w kro lewskich i ksia e

na fakt, z Informacja o zbiorach Berlin skich w BJ...; Warto tez zwro cic uwage e zabezpieczenie s pod kierownictwem Delegatury Ministerstwa Os tej cze ci zbioro w berlin skich odbyo sie wiaty, kto ra korzystaa z pomieszczen Biblioteki Jagiellon skiej. (Z. Pietrzyk, Zbiory z byej Pruskiej Biblioteki Pan stwowej w Bibliotece Jagiellon skiej, maszynopis, w zbiorach BJ).

11

128

Maria Rutowska

narodowos ci europejskich od kon ca XV w. do 1939 r. Kolekcja ta zawiera m.in. braci Jakuba i Wilhelma Grimm, Georga Hegla, Johanna Herdera, korespondencje Friedricha Schellinga, Jean-Paula Richtera oraz autografy Martina Lutra, Jana Kalwina oraz innych wybitnych przedstawicieli kos cioo w katolickiego i protestancych w Europie. ckiego oraz rodzin panuja kopis Do szczego lnie waz nych zabytko w re mienno-graficznych Pruskiej Biblio 4 tomy zbioru Libri Picturati, w kto teki nalez a rych jest m.in. bezcenna dla dziejo w kultury dokumentacja w postaci obrazo w i akwarel pierwszej naukowej wyprawy cia Jana Maurycego von Nassau do Brazylii w latach 1636-1644. Ich autorem ksie ce w skad kolekcji by Holender Van Eckhouta oraz jego uczniowie. Wchodza niezwykej precyzji rysunki cze sto juz cych kolejne woluminy zawieraja nieistnieja dz ba rzadko spotykanych okazo w fauny i flory Ameryki Poudniowej 12. O zbiorach muzycznych Berlinki napisano juz wiele i bya to przez wiele lat po zakon czeniu II wojny s wiatowej najbardziej poszukiwana kolekcja. W jej skad cych z XVI w BJ wchodzi 8658 wolumino w druko w muzycznych pochodza kopisy. Kolekcja druko i XVII w. oraz 524 re w muzycznych obejmuje wydania dzie s kompozytoro w niemieckich, woskich, francuskich, polskich i innych. Druga cze c kopisy, a ws s zbioro w muzycznych to re ro d nich cze c niezwykej kolekcji zebranej cej prawie 400 re kopiso w niej utwory tej miary kompozytoro w XIX w. licza w. Sa w i mistrzo w, jak: Johann Sebastian Bach (m.in. kantaty, Koncert c-moll na dwa fortepiany i Koncert na dwoje skrzypiec; Wolfgang Amadeus Mozart (w sumie s czwarta cze c jego zachowanych manuskrypto w, w tym oper: Czarodziejski Flet, 3 i 4 akt Wesela Figara, jeden akt Cosi fan tutte; ponadto jedenas cie symfonii, w tym Praska i Jowiszowa); Ludwig van Beethoven (m.in. wspomniana IX Symfonia bez cho ro w finaowych, kto re wysano w inne miejsce, w caos ci VII s Symfonia, III cze c VIII, III Koncert fortepianowy, Wielka Fuga oraz osobiste notatki, szkice i listy); Franz Schubert (V Symfonia); Felix Mendelsson-Bartholdy (oratoria Eliasz i Pawe, muzyka do Snu nocy letniej oraz Koncert skrzypcowy); tez Robert Schumann (Koncert wiolonczelowy oraz Pies ni). W tej kolekcji sa kopisy dzie i autografy: J. Brahmsa, J. Haydna, N. Paganiniego, L. Cherubiniego, re G.P. Telemanna, E. Hoffmanna i innych. Pozostaych okoo 140 sygnatur stanowia kopisy muzyczne powstae do XVII w. re s kopiso W Krakowie jest tez cze c zbioru re w Pruskiej Biblioteki Pan stwowej kopisy francuskie pochodza ce z okresu od XIII do XIX w. (230 vol.); w tym re woskie od XIV do XIX w. (136 vol.); hiszpan skie (116 vol.); greckie od IX do
Staasbibliothek zu Berlin Preuischer Kulturbesitz, Verlagert, Verschollen, Vernichtet. Das Schicksal der im.2 Weltkrieg ausgelegerten Bestnde der Preuischen Staatsbibliothek, Berlin 1995, s. 19-26; Z. Pietrzyk, Zbiory z byej Pruskiej Biblioteki..., s. 16-17; W. Kali cki, Ostatni jeniec wielkiej : kolejno: 378, 376, 360 i 735 strony. wojny..., s. 361-362. Wspomniane IV tomy Libri picturati licza to trudne i kosztowne prace konserwatorskie nad poszczego W 2000 r. w BJ rozpocze lnymi tomami.
12

Zbiory Pruskiej Biblioteki Pan stwowej w Krakowie

129

XVI w. (138); roman skie (82 vol.); acin skie od IX do XVI w. (67 vol.); datowane na wiek X. W kolekcji niemieckie, (78 vol.), z kto rych najstarsze sa kopiso zbiory w je zykach: staro-cerkiewno-sowian re w sowian skich sa skim, rosyjskim, chorwackim, bugarskim, poabskim, uz yckim i polskim. Nieliczna jest kolekcja manuskrypto w amerykan skich (15 vol.) oraz portugalskich (3 vol.). re kopisy i druki orientalne chin W osobnej grupie sa skie, korean skie, arabskie i syryjskie. s spus W tej cze ci kolekcji sa cizny m.in. Jakoba Michaela Reinholda Lenza (1750-1792), Aleksandra von Humboldta i Wilhelma von Humboldta, kto re cenne materiay do historii nazywane Collectanea lingustica zawieraja zykoznawstwa; takz je e dwo ch profesoro w Uniwersytetu Wrocawskiego Gustawa Freytaga (1818-1895) historyka i pisarza oraz Augusta Heinricha Hoffmanna von Fallersleben germanisty i poety. w kolekcji Berlinki kodeksy oprawne oraz zbiory Do cennych nalez a genealogiczne rodzin szlacheckich z terenu Niemiec, ale takz e z Pomorza, laska. Sa w nich genealogie polskich rodzin arystokratyczWielkopolski, Prus i S nych m.in. Czapskich i Dziayn skich. cej 89 wolumino kszos W kolekcji sztambucho w licza w (w wie ci proweniencji cych okres od XVI do XX w.) sa tez niemieckiej, obejmuja wpisy polskich cych sie poza granicami Rzeczypospolitej, mie dzy innymi braci studento w ksztaca Wacawa i Rafaa Leszczyn skich (z 1594 r.) i Mikoaja Ostroroga (z 1582 r.). Wspomniano juz , z e do zbioro w Pruskiej Biblioteki trafio ponad 12 tys. wszystkie rodzaje dawnej ksia z wolumino w, w kto rych znalazy sie ki drukowanej. unikatowe inkunabuy, w tym zawieraja ce Do najcenniejszych w tej grupie nalez a druki lipskiego drukarza Mauritiusa Barndisa z 1488 r. (tzw. klocek) oraz inne wydane w drukarniach woskich i francuskich. Najobszerniejsze w tym zespole sa wszy od XVI do XVIII w., zawieraja ce dziea literatury niemieckiej. Sa druki pocza tez cenne relacje z podro z y po caym s wiecie odbytych w czasie od XVI do XVIII w. oraz nieliczne zbiory kartograficzne (37 pozycji) 13. Na podstawie ustawy z dnia 6 maja 1945 r. oraz dekretu z dnia 8 marca tkach opuszczonych i poniemieckich wszelki maja tek Rzeszy 1946 r. o maja Niemieckiej i byego Wolnego Miasta Gdan ska oraz obywateli Rzeszy przeszed ce sie na na wasnos c skarbu pan stwa. Tym samym wszelkie mienie znajduja zachodnich i po nocnych ziemiach przyznanych Polsce na mocy umowy pocz wasnos damskiej z 2 VIII 1945 r. zostao uznane za polska c . W przygotowanej dowe ekspertyzie, sporza dzonej w pierwszej poowie lat 60. na zamo wienie rza dzynarodowego prof. Alfons Klafkowski oraz prof. Ludwik specjalis ci prawa mie
13 Z. Pietrzyk, Zbiory z byej Pruskiej Biblioteki..., s. 16-19; K. Zamorski, Berlinka stan zachowania kolekcji i doste pnos c dla czytelniko w, opracowanie w zbiorach BJ; W. Kalicki, Ostatni jeniec wielkiej wojny..., s. 377-378.

130

Maria Rutowska

dzynarodowego zbiory Ehrlich potwierdzili, z e z punktu widzenia prawa mie wasnos pan Pruskiej Biblioteki Pan stwowej sa cia stwa polskiego 14. Jak napisa w opracowaniu o zbiorach Berlinki prof. Krzysztof Zamorski do cych tajemnic tzw. pruskiego skarbu w Krakowie jednej z najbardziej intryguja mia prof. Jan nalez y kwestia, dlaczego te zbiory trafiy do BJ. Uwaz a on, z e racje c o istotnej roli jaka w tej sprawie odegra Stanisaw Sierotwin Piroz yn ski, pisza ski, gozbioro delegat ministra os wiaty ds. zabezpieczenia ksie w porzuconych i opusz bya Biblioteka Jagiellon tez czonych, kto rego siedziba ska. Wydaje sie warte przypomnienia, z e w latach II wojny s wiatowej w tym gmachu mies ci sie du Specjalnego Penomocnika ds. zabezpieczania dzie sztuki magazyn Urze i zabytko w kultury na terenie Generalnego Gubernatorstwa, kto rym kierowa SS-Standartenfhrer dr Kai Mhlmann 15. Ponadto wedug K. Zamorskiego miastem polskim. Krako w by was ciwie jedynym niezniszczonym przez wojne ukon Nowoczesny zas gmach Biblioteki Jagiellon skiej, kto rego budowe czono tuz przed wybuchem wojny dysponowa w 1945 r. odpowiednimi magazynami, w kto rych moz na byo zdeponowac zbiory specjalnej wartos ci. Nie bez znaczenia cego duz bya tez obecnos c w BJ odpowiedniego personelu, maja e dos wiadczenie w przechowywaniu zbioro w tej klasy 16. Fakt odnalezienia, umieszczenia i zabezpieczenia w Bibliotece Jagiellon skiej s w Krakowie cze ci najcenniejszych zbioro w Pruskiej Biblioteki Pan stwowej odnalezionych w Krzeszowie zosta przez o wczesne polskie wadze utajniony. p tylko nieliczni oraz zaufani pracownicy Wiedzieli o kolekcji i mieli do niej doste gozbioru uniwersytec zaznaczyc , z e kolekcji nie wpisano do ksie BJ 17. Trzeba tez kiego, choc w 1975 r. o wczesny rektor UJ prof. Mieczysaw Karas wyda takie te prace nad wpisywaniem zbioro polecenie. Rozpocze w jednak przerwano, a syggnie tych juz te 18. W wydanatury BJ z wcia do inwentarza zbioro w zostay usunie nym w 1995 r. przez Staasbibliothek zu Berlin Preuischer Kulturbesitz opracowaniu poinformowano niemieckiego czytelnika z e: nalez y z wielkim szacunkiem wraz podkres lic wysoka liwos c Pan stwa Polskiego i Uniwersytetu Krakowskiego. Nawet za czaso w komunizmu i zimnej wojny, nawet w pierwszych latach tkowo wysokiej powojennych Biblioteka Jagiellon ska w Krakowie s wiadoma wyja czya rangi berlin skich zbioro w nigdy nie wa ich do wasnych zbioro w i katalogo w
14 L. Janicki, Aspekty prawne konfiskaty mienia niemieckiego w Polsce po II wojnie s wiatowej, d Zachodni, 1996, nr 4, s. 16-17; H. Kowali k, Biblioteka Pruska zostaa nam przyznana moca Przegla

ukadu poczdamskiego, Wiadomos ci Kulturalne, Krako w, 2 czerwca 1996; W. Kalicki, Pruski skarb w Krakowie!, Gazeta Wyborcza 22-23.10.1994. 15 E. Kobierska Motas, Dziaalnos c specjalnego penomocnika do spraw zabezpieczenia dzie sztuki i zabytko w kultury w GG, w: Zbrodnie i sprawcy. Ludobo jstwo hitlerowskie przed sadem ludzkos ci i historii, Cz. Pilichowski (red.), Warszawa 1980, s. 717. 16 K. Zamorski, Berlinka stan zachowania kolekcji... 17 Z. Piet rzyk, Zbiory z byej Pruskiej..., s. 16-19. 18 D. Matel ski, Polityka Niemiec wobec polskich..., s. 228.

Zbiory Pruskiej Biblioteki Pan stwowej w Krakowie

131

i nie rozdzielia ich do kilku bibliotek. Do dzis zachowaa je starannie jako zbiory 19 bne nie mieszaja c ich z innymi . odre Do Biblioteki Jagiellon skiej w Krakowie przywieziono w latach 1946-1947 laska inne zbiory nalez ce do Pruskiej Biblioteki Pan a stwowej ro wniez ze S tnastowiecznych i dwudziestowiecznych druko w Berlinie w postaci dziewie w, bez zabezpieczenia, w tym wiele niemieckich czasopism. Transportowano je koleja bez protokoo a ich przyjmowanie odbywao sie w. Nie zostay poddane inwentaryzacji i w kolejnych latach dokonano w nich kilkukrotnych selekcji. Polegay one m. in. na wydzieleniu z tych zbioro w starych druko w i publikacji sprzed 1800 r. czeniu ich do ksie gozbioru Biblioteki Jagiellon i wa skiej. W ostatnich latach w tym zbiorze przeprowadzona zostaa inwentaryzacja okoo 50 tys. druko w tzw. now one obecnie udoste pniane czytelnikom 20. szych wydanych po 1800 r. Sa z Inne zbiory ksia ek Pruskiej Biblioteki Pan stwowej wywiezione z Berlina i znalezione w ro z nych miejscach ukrycia na terenach zachodniej Polski rozdzielano gopo wojnie tym uczelniom wyz szym czy placo wkom naukowym, kto rych ksie zbiory w wyniku niszczenia i grabiez y w latach II wojny s wiatowej ucierpiay najbardziej 21. Zaraz po zakon czeniu dziaan wojennych alianci poszukiwali wywiezionych z Berlina najbardziej cennych zbioro w Pruskiej Biblioteki Pan stwowej. Te znalezione w strefach okupacyjnych Niemiec trafiy do Berlina Zachodniego, gorliwie jednak szukano pozostaych, tym bardziej z e nalez ay do najcenniejszych. Sporza dzone zas przez dr. Pwe spisy ewakuowanych zbioro w Pruskiej Biblioteki w jej dawnym gmachu, w kto odnalazy sie rym kiedy powstaa Niemiecka Biblioteke Narodowa , Republika Demokratyczna (NRD). Utworzono Publiczna na Niemiecka Biblioteke Pan (Deutsche kto ra po z niej zmienia nazwe stwowa spadkobierczynia Pruskiej Staatsbibliothek). Uznano, z e ta placo wka jest jedyna z Biblioteki Pan stwowej, a jej wadze przez wiele lat nie przyznaway sie e maja w swym posiadaniu wspomniane spisy ewakuacyjne 22. Najprawdopodobniej w pierwszych powojennych latach traktowano zbiory Berlinki jako ewentualny materia przetargowy w rozmowach z Niemcami. Miay s one choc w cze ci powetowac straty kultury polskiej poniesione podczas wojny 23.
Staasbibliothek zu Berlin Preuischer Kulturbesitz, Verlagert, Verschollen, Vernichtet..., s. 12. K. Zamorski, Berlinka stan zachowania kolekcji...; Z. Pietrzyk, Zbiory z byej Pruskiej..., ki podje tej przez wadze UJ i BJ decyzji o powoaniu grupy eksperto s. 19. Byo to moz liwe dzie w, pod kierownictwem prof. Krzysztofa Migonia z Uniwersytetu Wrocawskiego. Przygotowana przez ten inwentaryzacje . zespo ekspertyza pomoga w uzyskaniu s rodko w finansowych na wspomniana 21 Jw. 22 H. Kowalik, Biblioteka Pruska zostaa nam przyznana... 23 Przypomniec bowiem nalez y, z e z posiadanych przez polskie biblioteki w 1939 r. ok. 22,5 mln tomo w ocalao 8,8 mln tomo w. Straty wyniosy ponad 14,6 mln tomo w (64%). (M. Rutowska, Straty osobowe i materialne..., s. 63-64).
20 19

132

Maria Rutowska

Po raz pierwszy natomiast moz liwos c ujawnienia i zwrotu skarbo w Berlinki d bibliotek Ministerstwa Szkolnictwa Wyz rozwaz a w 1949 r. zarza szego. Miao to zek z przygotowaniami do konferencji pokojowej, w wyniku kto zwia rej byoby moz liwe doprowadzenie do ewentualnej wymiany przemieszczonych podczas gozbioro dzy Polska a Niemcami. wojny archiwalio w i cennych ksie w pomie tkach 1957 r. Ministerstwo Szkolnictwa Wyz W pocza szego otrzymao od najwyz szych polskich wadz polecenie przygotowania do zwrotu caos ci zbioro w cych sie w posiadaniu byej Pan stwowej Biblioteki Pruskiej, ro wniez tych znajduja innych polskich bibliotek uniwersyteckich. Rozwaz ano wo wczas ewentualny zwrot c w tej sprawie, caos ci zbioro w Berlinki do Berlina Wschodniego. Dziaaja do rektora Uniwersytetu Jagiellon w kwietniu 1957 r. Ministerstwo zwro cio sie s kiego z poleceniem przygotowania poufnej informacji o tych zbiorach, kto ra opracowa o wczesny dyrektor BJ prof. Jan Baumgart. Sugerowa w niej, z e powinny zostac w Krakowie:
ce dawniejsza proweniencje polska , lub nabyte w czasie obu wszystkie przedmioty wykazuja wojen s wiatowych. Z uwagi na tres c (podkres lenie w teks cie) wszelkie polonica, kto re nie sa dnieniem re kopiso reprezentowane w zbiorach polskich, ze szczego lnym uwzgle w, starodruko w, rycin, map, nut i czasopism wzgl. gazet. Jako ekwiwalent potwornych strat poniesionych przez , a ro Jagiellon (sa rewersy na zabrane przez Niemco Polske wniez przez Biblioteke ska w w 1940 r. z s inkunabuy, grafiki, ksia ki, z kto rych cze c bya zarejestrowana w tajnym druku Sichergestellte Kunstwerke in Generalgouvernement), a zarazem jako ekwiwalent dobrowolnie zwracanych przez zbioro dzynarodowego stanowia cych jej wasnos Polske w juz wedle prawa mie c bo na ich terenach dac znalezionych, nalez y z a za pewne wybrane do tego celu szczego lnie cenne obiekty ro wnowartoz s ci wymiennej w ksia kach lub zbiorach specjalnych, zaro wno ze starszych zasobo w zbioro w garskich. Spos cych sie bibliotecznych jak i nowos ci ksie ro d pos ro d obiekto w szczego lnie kwalifikuja kopiso do pozostawienia w BJ. wymienic nalez y, obok szeregu re w acin skich, woskich, francuskich, polskich, muzycznych i grafiki ro wniez rozproszone w kolekcji autografo w zbiory biskupo w ce szereg cennych listo warmin skich, zawieraja w wybitnych Polako w. Pos ro d zatrzymanych nie ilos z pne. polonico w pewna c powinny stanowic ksia ki aktualnie w Polsce potrzebne a niedoste w ilos W zasadzie opro cz 10% strat zatrzymane zbiory go wnie polonica winny utrzymac sie ci 20-30% caos ci 24.

to w BJ kopiowanie w formie mikrofilmo W tym ro wniez czasie rozpocze w o zwrocie zbioro najcenniejszych zbioro w Berlinki. Jednak decyzje w nagle odwoano 25. Dnia 12 maja 1965 r. Ministerstwo Szkolnictwa Wyz szego zawaro z odpowied o zwrocie znalezionych na ziemiach zachodnich nim ministerstwem NRD umowe cych z niemieckich bibliotek ksia z pochodza ek i czasopism. Wkro tce po tym Ministerstwo zawiadomio rektora UJ, z e:
czna adnotacja: wg mnie, to Informacja o zbiorach Berlin skich w B.J...; Na dole pisma jest odre danie jest wygo z a rowane (podkres lenie w teks cie M.R.) i obok inicjay AB. 25 D. Matelski, Polityka Niemiec wobec polskich do br kultury..., s. 219. Caa akacja jak sie zek z oddaniem przez Rosjan do NRD zbioro wydaje miaa zwia w Galerii Drezden skiej.
24

Zbiory Pruskiej Biblioteki Pan stwowej w Krakowie

133

z odpowiednimi wadzami NRD w sprawie zbycia na jej korzys s zawaro umowe c cze ci zbioro w b. Preuische Staatsbibliothek zabezpieczonych w bibliotekach szko wyz szych resortu. gozbio Poniewaz wspomniany ksie r stanowi wasnos c Pan stwa Polskiego, zostanie on przekazany tnastolecia NRD 26. stronie niemieckiej w formie daru z okazji dwudziestolecia PRL i pie

ekspedycje przygotowa Uniwersytet o Caa dzki. Z BJ w Krakowie przesano z do Biblioteki Uniwersyteckiej w odzi trzy wagony paczek z ksia kami i czasopismami (ok. 127 tys. tomo w, w tym 57 tys. tomo w gazet i czasopism). Podobne z transporty ksia ek przywieziono do odzi z bibliotek uniwersyteckich w Warszawie, Lublinie i Wrocawiu. Dopiero po pewnym czasie z odzi wyjez dz ay z transporty z ksia kami do Niemieckiej Biblioteki Pan stwowej w Berlinie Wschodnim. Wszystko zas pomys lane i zorganizowane byo tak, aby przekonac , z e przewiezione do Berlina zbiory byy od czaso w wojny skadowane w odzi. Po zakon czeniu caej akcji Ministerstwo poinformowao odpowiednie wadze w Berlinie, z e innych dzie z kolekcji Pruskiej Biblioteki Pan stwowej w Polsce nie ma 27. Spos ro d wywiezionych wo wczas z Biblioteki Jagiellon skiej tomo w 92 tys. s pochodzio ze zbioro w Pruskiej Biblioteki. Najcenniejsza jednak cze c kolekcji . pozostaa w Krakowie i bya nadal otoczona tajemnica bezsensowna, kiedy 29 maja 1977 r. Sprawa jej dalszego utajnienia okazaa sie o wczesny I sekretarz Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR) Edward Gierek podczas wizyty w Berlinie podarowa w imieniu narodu polskiego dla re kopisy: narodu NRD trzy ozdobne czerwone skrzynki, w kto rych znajdoway sie Ludwika van Beethovena (IX Symfonia oraz III Koncert fortepianowy), Wolfganga A. Mozarta (Czarodziejski Flet, Msza c-moll oraz Symfonia Jowiszowa) oraz Jana Sebastiana Bacha (Koncert c-moll na dwa fortepiany oraz III Sonata A-dur na flet i fortepian). Rewanz em za ten dar ze strony NRD byo oddanie rysunku zatytuowacego ze nego Szkic do otarza bamberskiego Wita Stwosza z ok. 1516 r., pochodza cych do Bibliozbioro w Biblioteki Jagiellon skiej oraz 28 dubleto w zbioro w nalez a teki Uniwersyteckiej w Poznaniu 28. W tajnej notatce informacyjnej o wizycie w NRD delegacji partyjno-pan stwodzonej dnia 2 czerwca 1977 r. w Ministerstwie Spraw Zagraniczwej PRL sporza nych zapisano:
Podczas pobytu w Berlinie tow. Edward Gierek przekaza wadzom NRD odnalezione w Polsce kopiso c podzie kowanie za przekazaegzemplarze re w dzie Beethovena, Mozarta i Bacha. Wyraz aja ne dziea Sekretarz Generalny KC SED potwierdzi, z e w przypadki odnalezienia na terenie NRD cych ze zbioro one zwro wartos ci pochodza w polskiej kultury narodowej zostana cone 29. Cyt. za: W. Kalicki, Ostatni jeniec wielkiej wojny..., s. 385. J. Piroz yn ski, Berlinka. Zbiory Berlin skie...; W. Kalicki, Pruski skarb w Krakowie!...; H. Kowalik, Berlin nie wierzy zom... 28 Z. Pietrzyk, Zbiory z byej Pruskiej Biblioteki..., s. 16; D. Mat elski, Polityka Niemiec wobec polskich..., s. 227; J. Pruszyn ski, Dziedzictwo kultury Polski, jego straty i ochrona prawna, t. II, s. 260-265. W lipcu 1977 r. Deutsche Staatsbibliothek w Berlinie Wschodnim przekazaa do Polski kopie katalogo w, spisy tytuo w oraz sygnatur zbioro w bibliotecznych, kto re wywiezione byy do Krzeszowa. 29 Notatka informacyjna o wizycie w Niemieckiej Republice Demokratycznej delegacji partyj27 26

134

Maria Rutowska

ce po Dwa miesia z niej w lipcu 1977 r. Deutsche Staatsbibliothek w Berlinie Wschodnim przesaa do Polski kopie spiso w zbioro w Pruskiej Biblioteki Pan stwopnienie miao spowodowac wej wywiezionych do Krzeszowa. Ich udoste oddanie do Berlina pozostaych w Krakowie zbioro w Berlinki. w zaTymczasem otrzymane spisy umoz liwiy szczego owe zorientowanie sie cych sie w BJ zbioro wartos ci znajduja w Berlinki. Po poro wnaniu spiso w kolekcji dzonych w BJ ze spisem uzyskanym z Deutsche Staatsbibliothek, okazao sie , sporza s z e z tej cze ci kolekcji Pruskiej Biblioteki Pan stwowej nie ma w Krakowie ok. 4% s zbioro w, na szcze cie nie najcenniejszych. Ponadto moz na byo oszacowac , z e okoo 8-10% caos zbiory Berlinki w BJ stanowia ci dawnych zasobo w Pan stwowej Biblioteki Pruskiej 30. Kolejne dziaania wadz NRD w sprawie przekazania Berlinki do Berlina Wschodniego przedstawia notatka z dnia 8 listopada 1979 r., w kto rej ambasador tego pan stwa w Polsce Gnter Sieber zawiadomi polskiego przedstawiciela MSZ, pnych, do z e do tej pory nie otrzymali obiecanych bez warunko w wste br kultury zdeponowanych w Krakowie. W odpowiedzi przedstawiciel polskiego MSZ os wiadczy, z e obietnica taka nie jest mu znana, a projekt porozumienia w sprawie przekazania do br kulturalnych zosta swego czasu przedoz ony odpowiednim wadzom NRD i dotychczas nie zosta podpisany 31. pnych latach podejmowane byy przez wadze NRD kategoryczne wre cz W naste dziaania na rzecz zwrotu Berlinki. W notatce z przeprowadzonych w maju dzy ministrami spraw zagranicznych Polski 1984 r. w Warszawie konsultacji mie i NRD zapisano:
cz ultymatywny, postawi sprawe zwrotu Tow. Krolikowski w sposo b kategoryczny, wre cych sie obecnie w bibliotece Uniwersytetu zbioro w b. Pruskiej Biblioteki Pan stwowej, znajduja c nawet konkretny termin: w r. 1986, w kto Jagiellon skiego w Krakowie, okres laja rym przypada rocznica zaoz enia Niemieckiej Biblioteki Pan stwowej. Utrzymywa, jakoby podczas rozmo w na najwyz szym szczeblu w 1977 r. polskie kierownictwo przyrzeko zwro cic NRD odnalezione pruskie na obietnice o dobra kulturalne. Konkretnie powoa sie wczesnego Sekretarza KC, R. Frelka. no-pan stwowej Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej pod przewodnictwem I sekretarza Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej tow. Edwarda Gierka, w: Polityka i dyplomacja polska p, wybo wobec Niemiec, wste r i opracowanie M. Tomala, t. II, Warszawa 2006, s. 103. Wczes niej, bo dzenie w sprawie powoania 27 maja 1979 r. prezes Rady Ministro w Piotr Jaroszewicz wyda zarza cze s zbioro Komisji d.s. nadzoru nad odnaleziona cia w b. Pruskiej Biblioteki Pan stwowej w Berlinie. cy prof. Janusz Go jej skadzie byli m.in. jako przewodnicza rski, prof. Karol Estreicher oraz prof. Jan szewski. Wedug opinii czonko Ste w powoana Komisja miaa doradzac premierowi jak dalej popowac ste w kwestii tych zbioro w. Wszystkie zas dziaania komisji byy s cis le tajne. (W. Kalicki, Pruski skarb w Krakowie...; Materiay Departamentu Dziedzictwa Kulturowego w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego). 30 W. Kal icki, Ostatni jeniec wielkiej wojny..., s. 382. Kilka skrzyn , w kto rych zapakowane byy zbiory Biblioteki Pruskiej jest do dzis przechowywanych w BJ. 31 poprosi Ambasador NRD Sieber (8 listopada 1979 r.), Notatka z rozmowy w cztery oczy, o kto ra w: Polityka i dyplomacja..., s. 120.

Zbiory Pruskiej Biblioteki Pan stwowej w Krakowie

135

Podkres la, z e obecne stanowisko polskie wywouje niezadowolenie s rodowisk kulturalnych w NRD i nie suz y ksztatowaniu naszych wzajemnych stosunko w w duchu przyjaz ni i braterstwa. zarzut, z Wysuna e Polska zalicza zbiory Pruskiej Biblioteki Pan stwowej do reparacji NRD na swoja dzynarodowym, gdyz zarzecz, co jest sprzeczne z prawem mie NRD uregulowaa swoje zobowia nia. Stwierdzi tez , z e NRD, jako prawny spadkobierca tzw. pruskiego dziedzictwa kulturalnego, te rozwaz moz e kwestie ac jedynie w kategoriach zwrotu do br. c Stanowczo odrzuciem zarzuty tow. Krolikowskiego. Stwierdziem, z e nie moz emy przyja takiej paszczyzny rozmo w jak ich zwrot komukolwiek, poniewaz podwaz aoby to cay system dzynarodowych uregulowan zanych z zakon mie prawnych, zwia czeniem II wojny s wiatowej... Tow. Krolikowski stwierdzi, z e NRD nie podziela i nie przyjmuje stanowiska strony polskiej. Zapowiedzia przekazanie caos ciowego stanowiska NRD w tej kwestii w formie odpowiedniego na ponowne przemys polska kwestii zwrotu memorandum oraz wyrazi nadzieje lenie przez strone do br pruskich 32.

Takz e podczas oficjalnej wizyty polskiego ministra spraw zagranicznych Mariana Orzechowskiego w Berlinie w styczniu 1986 r. minister spraw zagranicz ponownie kwestie zwrotu na rzecz NRD zbioro nych NRD Oskar Fischer podja w Berlinki. Minister Orzechowski os wiadczy jednak, z e strona polska uznaje te za zamknie ta i nie akceptuje podnoszenia jej w kategoriach zwrotu, kwestie dalszych o czym wielokrotnie informowaa wadze NRD. Ponowi tez obietnice pie do tych zbioro uatwien dla naukowco w z tego kraju w doste w. W notatce cej wizyte zawarta jest opinia, z liczyc podsumowuja e nalez y sie ze strony NRD cy po z ponawianiem roszczen w tej kwestii. Kilka miesie z niej, w paz dzierniku 1986 r. podczas kolejnej wizyty polskiego premiera Zdzisawa Messnera, przewodcy Rady Ministro nicza w NRD Willi Stoph poruszy ponownie problem zwrotu NRD Biblioteki Pruskiej 33. cych sie i coraz bardziej stanowczych z dan W sytuacji powtarzaja a wadz NRD w kwestii zwrotu zbioro w Berlinki w kwietniu 1987 r. prof. Krzysztof Skubiszew ekspertyze dotycza ca ski oraz prof. Marian Wojciechowski opracowali kolejna zbioro w Pruskiej Biblioteki Pan stwowej w BJ. Napisali w niej m.in.
Twierdzenie kiedykolwiek, z e prawowitym was cicielem wspomnianych tu zbioro w jest kto inny niz pan stwo polskie, lub polskie instytucje, nie odpowiada rzeczywistemu stanowi prawnemu i jest niezgodne z prawem, zas w odniesieniu do wspomnianych zbioro w jest przekres leniem zan zobowia moralnych Niemiec wobec Polski z tytuu zagroz enia substancji narodu polskiego i systematycznego niszczenia jego do br kulturalnych podczas II wojny s wiatowej. Jest [tez ] uznac oczywiste, iz was ciwe wadze Rzeczypospolitej Polskiej moga za politycznie uzasadnione . przekazanie dzie sztuki krajom, kto rych dziedzictwo kulturalne one stanowia
32 dzy MSZ PRL a MSZ NRD (Warszawa, 21-22 maja Notatka informacyjna z konsultacji mie dzona przez podsekretarza stanu H. Jaroszka, w: Polityka i dyplo1984 r.). Notatka poufna, sporza macja..., s. 162-163. 33 pcy Czonka Biura Notatka informacyjna z oficjalnej, przyjacielskiej wizyty w NRD zaste Politycznego KC PZPR, ministra spraw zagranicznych PRL, Mariana Orzechowskiego (Berlin 16-17 stycznia 1986 r.); Notatka informacyjna o oficjalnej, przyjacielskiej wizycie w NRD premiera PRL Zdzisawa Messnera (Warszawa 10 paz dziernika 1986 r.), w: Polityka i dyplomacja..., s. 183-185; s. 190.

136

Maria Rutowska

gozbiory) nie Dalej w ekspertyzie stwierdzono, z e zbiory poniemieckie (ksie byy zrabowane ani wywiezione z terytorium pan stwa polskiego lecz zostay zabezpieczone na ziemiach polskich przyznanych Polsce na mocy ukadu poczdamdem moralnym zbiory te moga byc s skiego. Ponadto pod wzgle traktowane jako cze c ekwiwalentu za straty poczynione Polsce przez wadze niemieckie i obywateli niemieckich w czasie II wojny s wiatowej, umys lnymi dziaaniami, kto rych celem byo wyniszczenie narodu polskiego 34. W 1979 r. po raz pierwszy za specjalnym zezwoleniem ministerialnym to udoste pnianie zbioro cym do rozpocze w Berlinki pojedynczym osobom, nalez a s rodowiska naukowego. W dniu 21 wrzes nia 1981 r. wadze Uniwersytetu Jagiellon y decyzje o penej doste pnos skiego podje ci zbioro w specjalnych Berlinki. Rektorem Uniwersytetu by w tym czasie prof. dr hab. Jo zef Andrzej Gierowski, 35 dyrektorem biblioteki prof. Jan Piroz yn ski . p do zbioro Od 1989 r. zagwarantowany jest bez ograniczen doste w Berlinki w BJ. Od kilkunastu lat ma tez miejsce wspo praca Biblioteki Jagiellon skiej z Staatsbibliothek zu Berlin Preuischer Kulturbesitz (Biblioteka Pan stwowa w Berlinie Pruskie Dziedzictwo Kultury) w zakresie wymiany pracowniko w, wspo lnych programo w badawczych, wydawniczych oraz konserwacji zbioro w. W marcu 1997 r. w Bibliotece Jagiellon skiej przygotowana zostaa specjalna wystawa z okazji 170. rocznicy s mierci Ludwika von Beethovena oraz odcego sie z tej okazji w Krakowie I Festiwalu Wielkanocnego. Pokazano na bywaja niej po raz pierwszy od II wojny s wiatowej 21 manuskrypto w Ludwika van cych ze zbioro Beethovena, pochodza w Pruskiej Biblioteki Pan stwowej, przekopis VIII Symfonii chowywanych w Krakowie. W caos ci by tez eksponowany re s czono pozostae trzy, Beethovena, gdyz do przechowywanej w BJ III cze ci doa kto re przywio z do Krakowa dr Antonius Jammers, dyrektor generalny Pruskiej kowa on w swoim wysta pieniu za troske Biblioteki Pan stwowej w Berlinie. Podzie nad zbiorami Berlinki podkres c, z i opieke laja e ich los mo gby byc zupenie inny, kopisu VIII gdyby zamiast do Krakowa trafiy do Moskwy. Rozdzielenie zas re c Symfonii poro wna do losu muzyka, kto ry ma wykonac dzieo nie posiadaja s wszystkich jego cze ci. Rektor Uniwersytetu Jagiellon skiego prof. Aleksander Koj, c wystawe , stwierdzi, z cej sie otwieraja e dzisiejsza wystawa to symbol jednocza 36 Europy i wielka lekcja dla przyszej wspo pracy kulturalnej polsko-niemieckiej .
34 J. Pruszyn ski, Oddac kaz demu, co mu sie nalez y, Rzeczpospolita, 17-18.10.1998; t enz e, Dziedzictwo kultury Polski. Jego straty i ochrona prawna, t. II, Zakamycze 2001. 35 J. Pi roz yn ski, Berlinka. Zbiory berlin skie...; K. Zamorski, Berlinka stan zachowania kolekcji..., op. cit. 36 J. Rubis, Kto naprawde ponio s straty wojenne. Polityczny Beethoven, Wiadomos ci Kulturalne, Krako w, 6.04.1997; D. Szwarcman, Trudne aczenie VIII Symfonii. Gazeta Wyborcza, 27.03.1997. W dniu otwarcia wystawy wieczorem 26 marca VIII Symfonia zostaa wykonana na kameralna lipskiego Gewandhausu. koncercie przez orkiestre

Zbiory Pruskiej Biblioteki Pan stwowej w Krakowie

137

cych sie kaz Organizowanie wystaw w BJ z okazji odbywaja dego roku w Krako tradycja . Eksponowane sa na nich autografy wie Festiwali Wielkanocnych stao sie wielkich mistrzo w oraz druki muzyczne wybitnych kompozytoro w. Dla wielu cze sto jedyna okazja , by zobaczyc mios niko w muzyki wystawy te sa oryginalne kopisy Mozarta, Bacha, Chopina, Schuberta czy Beethovena. re c o zbiorach Berlinki w Krakowie nalez Pisza y miec nie tylko na uwadze ich tac wartos c , ale tez pamie o potrzebach ich was ciwego przechowywania i konserwacji, co wymaga odpowiednich nakado w finansowych. Od kilku lat prowadzone m.in. prace nad konserwacja tomo ki finansowej pomocy sa w Libri picturati dzie Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Nad zbiorem tym prowadzone sa dzynarodowy zespo m.in. ro wniez badania przez mie , w skad kto rego wchodza s botanicy oraz historycy sztuki. Cze c kolekcji Libri picturati bya pokazana na specjalnej wystawie, przygotowanej w 2002 r. przez pracowniko w BJ. W 1999 r. zosta opublikowany przez Instytut Muzykologii UJ przy wspo pracy BJ katalog zbioru druko w muzycznych Berlinki w opracowaniu Aleksandry kopiso Patalas. Natomiast z inicjatywy kierownika Oddziau Re w Pruskiej Biblioteki Pan stwowej w Berlinie przygotowany zosta we wspo pracy z BJ katalog 230 kopiso re w starofrancuskich 37. cym dla badan tkowe znaczenie stao sie Wydarzeniem maja naukowych wyja kopiso wydanie katalogu zbioru re w Pruskiej Biblioteki Pan stwowej, kto ry prezydent Fundacji Pruskie Dziedzictwo Kultury prof. Klaus-Dieter Lehmann nazwa duchowym dziennikiem Niemco w. Do tej bowiem pory zbio r autografo w tej cznie spisany katalog, sporza dzony ponad sto lat temu. Biblioteki mia tylko re Oficjalna prezentacja katalogu w 2007 r. w Berlinie i zwoana w tej sprawie konferencja prasowa wywoaa duz e zainteresowanie oraz przypomniaa opinii publicznej o nadal niezaatwionym problemie przemieszczonych podczas wojny do br kultury 38. dzy Polska a zjednoczonymi Budowa nowych stosunko w po 1990 r. pomie zaa sie ro zaniem problemo zanych z grabiez Niemcami wia wniez z rozwia w zwia a do br kultury, a takz e z ich przemieszczeniami w wyniku II wojny s wiatowej 39.
Les Manuscrits Mdivaux Franais et Occitans de la Preussische Staatsbibliothek et de La Staatsbibliothek zu Berlin Preussischer Kulturbesitz, de crits par Dominique Stutzmann et Piotr Tylus, Wiesbaden 2007. 38 Die Sammlung Autographa der Ehemaligen Preussischer Staatsbibliothek zu Berlin, bearbeitet von Helga Dhn, Wiesbaden 2005; N. Cies lin ska-Lobkowicz, Berlinka do Berlina, Tygodnik Powszechny 3 i 20.01.2008. 39 dzynarodowej problem zwrotu do Na paszczyz nie mie br kultury zagrabionych podczas II wojny ponownie po raz pierwszy w traktacie niemiecko-radzieckim o dobrym s wiatowej pojawi sie siedztwie, partnerstwie i wspo zay sie sa pracy podpisanym 9 listopada 1990 r. Obydwa pan stwa zobowia sie na ich zwro cic zaginione bez wies ci albo bezprawnie przetrzymywane dziea sztuki, kto re znajduja umowe o prowadzeniu wspo terytorium. W lutym 1993 r. Rosja i Niemcy podpisay specjalna lnych prac nad odnalezieniem i zwrotem upo w wojennych. (W. Kowalski, Likwidacja skutko w II wojny s wiatowej w dziedzinie kultury, Warszawa 1994, s. 96-97).
37

138

Maria Rutowska

siedztPodpisany w dniu 17 czerwca 1991 r. traktat polsko-niemiecki o dobrym sa cie rozmo wie i przyjaznej wspo pracy pozwoli na rozpocze w na temat ogo lnie tych do z poje br kultury (dziea sztuki, archiwalia, ksia ki i inne) przemieszczonych w wyniku drugiej wojny s wiatowej na terytorium drugiego pan stwa. W art. XXVIII da w pkt. 3 traktatu zapisano, z e oba pan stwa w duchu porozumienia i pojednania be z zywania problemo zanych z dobrami kultury i archiwaliami, da yc do rozwia w zwia c od pojedynczych przypadko poczynaja w 40. ce restytucji do to Polsko-niemieckie rokowania dotycza br kultury rozpocze w lutym 1992 r. Polskim uczestnikom rozmo w do 1998 r. przewodniczyli du ds. polskiego dziedzictwa kulturowego za granica prof. penomocnicy rza Wojciech Kowalski oraz prof. Tadeusz Polak. Ich biuro usytuowane byo w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego. W 1998 r. w wyniku zmian organizacyjnych powoany zosta Penomocnik ds. Restytucji Do br Kultury Ministerstwa Spraw Zagranicznych, minister ambasador prof. Wojciech Kowalski, kto rego zadaniem jest dalsze prowadzenie negocjacji polsko-niemieckich w sprawie tpliwie obcia z cych w podje tych rozmowach restytucji do br kultury. Do niewa aja nalez y fakt, z e polskie dobra kultury zostay podczas II wojny s wiatowej bezpowrot na terytonie zniszczone lub zrabowane, natomiast niemieckie, kto re znalazy sie rium pan stwa polskiego ocalay. kilkanas Do 2011 r. odbyo sie cie rund rokowan , a ich szczego owy przebieg czy te ustalenia stanowia tajemnice dyplomatyczna 41. Nieoficjalnie wiadomo, z podje e wspo lne posiedzenia niemieccy uczestnicy rozmo w zaczynaja i kon cza pytaniem: Biblioteka Pruska dodaja c, z s a co z Pan stwowa e przeciez cze c jej zbioro w na terenie Polski was przechowywanych w Krakowie znalaza sie ciwie przypadkowo, ukryta przed zagroz eniem zniszczenia podczas dziaan wojennych, a ich i historyczna siedziba pozosta Berlin i nalez do dziedzictwa kultury was ciwa a na po niemieckiej. W odpowiedzi polscy negocjatorzy odsuwaja z niej rokowania c sie w pierwszej kolejnos w sprawie Berlinki, domagaja ci zwrotu wywiezionych z Polski do br kulturalnych. conych Berlince Wodzimierz Kalicki Autor licznych publikacji pos wie napisa:
sie na zapis ogo pnej Niemieccy eksperci konsekwentnie od 1992 r. powouja lnej, wste deklaracji polsko-niemieckiej na temat rokowan o dobrach kultury. Zapis ten stanowi, z e kwestie gozbioro z nie jednorazowo, przemieszczonych dzie sztuki, ksie w, archiwalio w obie strony rozwia a
40 dzy Rzecza pospolita Polska a Republika Federalna Niemiec o dobrym sa siedztwie Traktat mie i przyjaznej wspo pracy, podpisany w Bonn dnia 17 czerwca 1991 r. (Dziennik Ustaw nr 14, art. 28, 1992). Zob. W. Kowalski, Restytucja i naprawianie szko d w zakresie polskiego dziedzictwa kulturowego. Regulacje prawne i dziaania wadz polskich, w: Problem reparacji, odszkodowan is wiadczen w stosunkach polsko-niemieckich 1944-2004, Warszawa 2004, t. I, s. 239-268. 41 W. Kowalski, M. Kuhnke, Zagrabione odzyskane. Dziaalnos c Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP w zakresie restytucji do br kultury utraconych przez Polske w okresie II wojny s wiatowej, Warszawa 2011, s. 1.

Zbiory Pruskiej Biblioteki Pan stwowej w Krakowie

139

c konkretne, poszczego generalnym porozumieniem, lecz zaatwiaja lne przypadki. Przypadkiem pierwszym, jak dali do zrozumienia niemieccy negocjatorzy, by zwrot staroz ytnos ci z Berlina do Poznania i Warszawy w sierpniu 1992 r. Przypadkiem drugim ma byc zwrot Biblioteki Pruskiej zgodzic z Krakowa do Berlina. Polscy negocjatorzy z takim postawieniem sprawy nie chcieli sie . lasku ewakuowanego pruskiego zbioru a hitdzy odnalezieniem na Dolnym S Podkres lali, z e mie lerowskimi rabunkami i zniszczeniami istnieje zasadnicza prawna i moralna ro z nica. Zdaniem zaniu Warszawy kwestia krakowskiej kolekcji powinna byc uregulowana dopiero po rozwia problemu strat wojennych polskiej kultury 42.

Problem likwidacji skutko w II wojny s wiatowej w zakresie przemieszczonych w latach 1939-1945 do br kultury jest nadal niezaatwiony i to mimo upywu 67 lat , od jej zakon czenia. Polsko-niemieckie negocjacje w tej sprawie nadal trwaja gnie te rezultaty s , z da trway a dotychczasowy ich przebieg i osia wiadcza e be jeszcze dugo. Wszystko to skania do stwierdzenia, z e taki stan rzeczy moz e cy tylko wola polityczna obu zainteresowanych stron 43. zmienic w sposo b decyduja kopisy Bacha, Mozarta, Beethovena, Wedug W. Kalickiego Krakowski skarb re czne listy niemieckich saw pozostaje ostatnim jen s ledz piquitinga i odre cem wielkiej wojny 44.

ABSTRACT The article presents the vicissitudes of a part of the collections of the Prussian State Library in Berlin, housed in the Jagiellonian Library in Cracow since 1947. Berlinka, as the collection is commonly called, remains in Cracow as no solution of the problem of Polish cultural goods robbed and destroyed by the Third Reich during the Second World War has yet been arrived at in a form that would satisfy both parties. According to W. Kalicki, the author of publications on Berlinka, the Cracow treasure is the last prisoner of the great war.

W. Kalicki, Ostatni jeniec wielkiej wojny..., s. 433; Zob. tez : D. Matel ski, Polityka Niemiec wobec polskich..., s. 238. Dla przykadu Wodzimierz Kalicki wyliczy, z e straty w zakresie do br kultury ustalone przez Biuro Odszkodowan Wojennych w 1947 r., w poowie paz dziernika 2001 r. opieway, zuja cych przeliczniko okoo 20 mld dolaro wedug obowia w, na kwote w. Ale i ten szacunek by tylko dnienia tych nieudokumenorientacyjny, gdyz oparty zosta tylko na stratach ustalonych bez uwzgle towanych. (W. Kalicki, Sztuka zagrabiona i sztuka kompromisu, Gazeta Wyborcza, 13-14.10.2000 r.; W. Kowalski, Problem szacunku szko d..., s. 79-80). 43 N. Cies lin ska-Lobkowicz, Berlinka do Berlina... Autorka, historyk sztuki oraz ekspert w sprawach restytucji dzie sztuki, sformuowaa do rozwaz enia polskim i niemieckim negocjatorom cych propozycji moga cych pomo zaniu istnieja cych problemo kilka interesuja c politykom w rozwia w zanych, ale przeciez zywalnych. jak to okres lia nierozwia rozwia 44 W. Kalicki, Ostatni jeniec wielkiej wojny..., s. 444.

42

vacat vacat REKLAMA str 140

REKLAMA N AS ZE W YD A WNI CTW A

REKLAMA

INSTYTUT ZACHODNI ul. Mostowa 27, 61-854 Pozna tel. +61 852 28 54 fax +61 852 49 05 e-mail: wydawnictwo@iz.poznan.pl

Stabilizacja nieadu i deStabilizacja adu (KryzySy humanitarne wywoane dziaalnoci czowieKa, cz. i)
Pod redakcj joanny dobrowolskiej-Polak
Prace Instytutu Zachodniego nr 88 ISBN 978-83-61736-30-1 Instytut Zachodni, Pozna 2011, 262 ss. Kryzysy humanitarne wynikajce z dziaania czowieka stanowi jedno z najwikszych zagroe dla bezpieczestwa na wiecie. S powanym wyzwaniem dla narodowych, sojuszniczych i partnerskich polityk bezpieczestwa. Spoeczno midzynarodowa rozporzdza instrumentami sucymi stabilizacji: mikka sia dyplomacji, sankcje midzynarodowe, operacje pokojowe, interwencje zbrojne i pomoc humanitarna skadaj si na wachlarz rodkw pozostajcych do dyspozycji mocarstw oraz midzynarodowych organizacji. Jednak w regionach objtych kryzysami humanitarnymi tylko okazjonalnie prowadzone s kompleksowe akcje stabilizujce (powstrzymujce masowe naruszenia praw czowieka, wymuszajce zaprzestanie dziaa zbrojnych, restytuujce pokj i podstawy pastwowoci, pozwalajce na dostarczenie podstawowych dbr humanitarnych), czciej pastwa i organizacje prowadz dziaania fragmentaryczne, niekiedy niepotrzebnie dubluj swoje operacje, a nierzadko pozostaj bierne wobec kryzysw humanitarnych. * Przedmiotem bada autorw prac jest oddziaywanie pastw i organizacji midzynarodowych na obszary konfliktw zbrojnych i terytoria pastw upadych oraz (vice versa) wpyw kryzysw humanitarnych na bezpieczestwo midzynarodowe i narodowe. Prace dotycz przede wszystkim polityki bezpieczestwa pastw strefy euroatlantyckiej w stosunku do krajw lecych poza tym obszarem, w tym obowizujcych (i ksztatowanych) strategii bezpieczestwa organizacji midzynarodowych Sojuszu Pnocnoatlantyckiego i Unii Europejskiej. W krgu zainteresowa badaczy znalazy si te ekonomiczno-spoeczne i polityczno-militarne konsekwencje wystpowania konfliktw zbrojnych oraz trwania pastw upadych dla stabilnoci, pokoju i bezpieczestwa w regionie euroatlantyckim i na wiecie.