You are on page 1of 24

D ZACHODNI PRZEGLA 2012, nr 4

JANUSZ T. HRYNIEWICZ Janusz T. Hryniewicz Warszawa

WIATOWE PRZYWO DZTWO USA I POZYCJA EUROPY WSCHODNIEJ S wiatowe przywo dztwo USA i pozycja Europy Wschodniej S
SPOSOBY INTERPRETACJI POZYCJI HEGEMONA GLOBALIZACJI

Na zjawisko przywo dczej roli w procesie globalizacji moz na spojrzec przez zjawiska wadzy geopolitycznej i pod ka tem pryzmat odgo rnego tworzenia sie uzurpacji. I tak np. teoria centrum peryferie gosi, z e wadza geopolityczna pstwem pote gi ekonomicznej i militarnej. Pote ga ta jest danego pan stwa jest naste wykorzystywana w celu utrwalenia stosunko w ekonomiczno-politycznych utrzymucych niedorozwo cych na czerpanie korzys ja j innych pan stw i pozwalaja ci z tego wadzy wi o oddolnym ksztatowaniu sie tytuu 1. Odmienny punkt widzenia mo gotowos geostrategicznej, kto ra jest funkcja ci pan stw do akceptacji przywo dczej dze sa zainteresowane roli jednego z nich. Pan stwa o wyraz nie mniejszej pote w opanowaniu chaosu s wiatowego rynku i stosunko w politycznych. Hegemon dzynarodowych. Daje to, czego gwarantuje stabilnos c regu i trwaos c instytucji mie w stanie dac dystrybucja zasad sprawiedliwos rynki nie sa , tj. zajmuje sie ci 2. ro Jakkolwiek oba te punkty widzenia maja wnie dobre uzasadnienie empiryczne, kszy nacisk be dzie poz w tym opracowaniu wie ony na drugi z nich. RO DA MOCY GEOPOLITYCZNEJ; GOSPODARKA, STRUKTURA, SIEC Z Moc geopolityczna jest zjawiskiem dos c niejednoznacznym i trudno uchwyt, z sie na nia nym. Jeden z klasyko w geopolityki Carlo Jean zwraca uwage e skadaja ce sie ro z norodne elementy, jak sia zbrojna czy gospodarcza, ale takz e niepoddaja
1 S. Amir, Accumulation on a World Scale, Monthly Review Press New York 1974; T. Evers, P. Vogan, Dependencia. Latynoamerykan ski wkad do teorii niedorozwoju, w: Ameryka acin ska. Dyskusja o rozwoju, Warszawa 1987; A. G. Frank, Rozwo j niedorozwoju, w: Ameryka acin ska. Dyskusja o rozwoju, Warszawa 1987; M. Hardt, A. Negri, Imperium, Warszawa 2005; R. Prebisch, Commercial Policy in the Underdeveloped Countries, American Sociological Review vol. 49(2), 1959, s. 251-273; I. Wall erstein, Analiza systemo w-s wiato w. Wprowadzenie, Warszawa 2007. 2 Ch. Chase-Dunn, Y. Kawano, B. Brewer, Trade Globalization since 1795: Waves of Integration the World System, American Sociological Review vol. 65, 2000, nr 1.

Janusz T. Hryniewicz

oszacowaniu ilos ciowemu, np. wiarygodnos c , pokrewien stwo etniczne, kulturowe, pnos ideologiczne, pooz enie geograficzne, doste c surowco w itp. Ws ro d nich gi, tj. sie gospodarcza i wymiar wyro z nic moz na tzw. nienaruszalne czynniki pote symboliczny, czyli wiarygodnos c , prestiz i zaufanie do danego pan stwa 3. Z kolei du ro gi polityczP. Kennedy w efekcie dos c obfitego przegla z nych czynniko w pote nej dochodzi do wniosku, z e najwaz niejsza dla mocy politycznej jest wielkos c 4 d taki wydaje sie dos c udziau danego pan stwa w gospodarce s wiatowej . Pogla cy, poniewaz tpliwos przekonuja nie ulega wa ci, z e sprawnos c w tworzeniu bogactwa na uz ytek si zbrojnych i dobrobytu wasnych obywateli jest waz nym czynnikiem dzynarodowego i skonnos prestiz u mie ci do nas ladowania przez inne pan stwa, i poparcie. O priorytetowym znaczeniu a takz e zabiegania przez nie o wspo prace gi geopolitycznej sa przekonani takz czynnika gospodarczego dla pote e polscy c na podstawie zmniejszaja cego sie udziau USA w s badacze, stwierdzaja wiatowym PKB, z e s wiat jednobiegunowy dobiega kresu 5. dzynarodowych sia jest pochodna pienia dza. I tak np. w 2008 r. W relacjach mie budz et wojskowy USA stanowi 4,8% PKB tego pan stwa 6. Dla zobrazowania wielkos ci tej liczby powiedzmy, z e w tym samym roku polski PKB stanowi 3,75% PKB USA (obliczenia wasne na podstawie United Nations Statistics Division 2008, ce w USD). Bezwzgle dna wielkos ceny biez a c bogactwa krajowego ma dos c fundamentalne znaczenie, bowiem wobec wzrostu koszto w uzbrojenia, niekto re dzenia wojskowe dla mniejszych, a zwaszcza biedniejszych pan dos c proste urza stw sa w zasadzie niedostepne. I tak np. w czasach II wojny s wiatowej koszt 1 tony odzi podwodnej wynosi 5,5 tys. USD, w latach 90. natomiast 1,6 mln USD, mys liwce 100 razy wie cej, a bombowce 200 razy wie cej 7. kosztuja przeceniac c sobie Jednak bogate kraje moga wasne moz liwos ci, stawiaja zbyt wiele nadmiernie ambitnych celo w, jak to miao miejsce w USA za prosperity prezydentury Busha jr. Wtedy za polityka moz e obniz ac wasna 8 d gi gospodarczej i politycznej . Podobny pogla i prowadzic do spadku pote c pozycje i perspektywy imperium USA. Dla siy wyraz a F. Zakaria, analizuja imperium kluczowy jest stan gospodarki i jej przyszy dynamizm. Utrzymaniu polityczne dysfunkcje wewne trzne w USA. Posiy imperialnej przeciwdziaaja mie dzynarodowa na bardziej multilateralna , nadto USA powinny zmienic polityke 9 cych sie nowych pote g . wobec wyaniaja
C. Jean, Geopolityka, Wrocaw 2003. P. Kennedy, U progu XXI wieku, Londyn 1994. 5 wiat? Warszawa 2009. J. Biaek, A. Ol eksiuk, Gospodarka i geopolityka. Dokad zmierza S 6 p Agencja Lotnicza, Lotnictwo i obronnos c w Polsce, http:www.altair.com.plstart-371 (doste 31.01.2008). 7 P. Kennedy, Mocarstwa s wiata. Narodziny, rozkwit, upadek. Przemiany gospodarcze i konflikty zbrojne w latach 1500-2000, Warszawa 1994. 8 Ch. A. Pleble, The Power Problem, Cornell University Press 2009. 9 F. Zakaria, The Future of American Power. How America Can Survive the Rise of the Rest, Foreign Affairs MayJune 2008.
3 4

wiatowe przywo dztwo USA i pozycja Europy Wschodniej S

dze sa waz moc Pienia ne, ale nie zawsze duz e bogactwo daje ro wnie duz a . Do tego, z stao, potrzebna jest innowacyjnos geopolityczna eby tak sie c , produktywnos c i atrakcyjnos c do br tworzonych w danym pan stwie. Jak pisze autor dzana jest Mocarstw s wiata dynamika powstawania i zmierzchu imperio w nape wydarzeniami na polu gospodarki i techniki. Przeomy intelektualne i wzrost wzrost lub upadek iminnowacyjnos ci lub jej relatywny spadek poprzedzaja 10 na wyro z nic centralne perio w . W ramach kapitalistycznego podziau pracy moz proi peryferyjne procesy produkcyjne. Peryferyjne procesy produkcyjne tworza z dukty peryferyjne, a procesy centralne sa ro dem produkto w najbardziej zaawancy sowanych technologicznie. Te ostatnie cechuje zaro wno nowos c , jak i znacza udzia w s wiatowym rynku towaro w. (W XVIII w. procesami centralnymi bya produkcja tekstylna, a w 2000 r. byy nimi np. produkcja oprogramowania, one wie ksza wydajfarmaceutyko w czy inz ynieria genetyczna). Ponadto generuja sa podstawa wysokich cen nos c pracy, a rzadkos c lub monopol na ich produkcje cych. Pan duz i bogactwa pan stw je produkuja stwa te uzyskuja e nadwyz ki, kto re byc moga przeznaczone na finansowanie wpywo w politycznych i siy militarnej. Wielkos c i efektywnos c gospodarki nie zawsze ma wprost proporcjonalny zek z geopolityczna moca sprawcza . Moz zwia e byc tak, z e sojusze wielostronne, dzynarodowe oraz szerokie zwia zki gospodarcze duz traktaty mie ego partnera moz od poparcia z kilkoma nieco mniejszymi okres laja liwos c wyboru i uzalez niaja powania przyje li ojcowie zaoz mniejszych partnero w. Taki sposo b poste yciele UE, gdy zastanawiali sie nad rola Niemiec, pan stwa wiekszego i silniejszego od innych w przyszej Europie. W celu osadzenia Niemiec w Europie Zachodniej to od integracji przemyso rozpocze w obronnych Niemiec i Francji. Jak do tej pory skuteczne. Widac c, z usiowania te okazay sie wie e nie tylko wielkos c gospodarki zan wpyw na ksztat sceny i jej efektywnos c , ale takz e struktura powia maja jej aktoro geopolitycznej i moc sprawcza w. Prominentny praktyk i zarazem teoretyk geopolityki s wiatowej Henry Kissinger pokaza, z e podobne zabiegi byy stosowane juz wczes niej w Europie i przyniosy dobre rezultaty. Podda on analizie tzw. koncert mocarstw w polityce europejskiej dyrygento w latach 1815-1914. W koncercie mocarstw role w peniy trzy pan stwa: dzynarodowa infrastruktura dla Wielka Brytania, Austria i Rosja. Prawnomie koncertu mocarstw zostaa okres lona na Kongresie Wieden skim (1815). Uksztadek polityczny w taki sposo towano tam nowy europejski porza b, aby z adne z pan stw cych nie czuo sie nazbyt pokrzywdzone i wszystkie byy mniej wie cej uczestnicza to trud konsolidacji, ale nie zjednoczenia jednakowo silne. W tym celu podje Niemiec, kto re zdaniem Kissingera byyby za silne i mogy atwo ulec pokusie naruszenia ro wnowagi. Powstaa w ten sposo b konstrukcja moga byc obalona tylko bardzo duz ym wysikiem, poniewaz wymagaa wspo dziaania kilku pan stw. przypominay europejski Organizowane po z niej spotkania pokongresowe troche
10

P. Kennedy, Mocarstwa s wiata..., s. 428, 429.

Janusz T. Hryniewicz

d. W efekcie poza incydentem wojny krymskiej (1854) az dzy rza do 1914 r. mie trzema go wnymi uczestnikami koncertu mocarstw nie byo starc zbrojnych 11. dwa Odnotujmy takz e, z e cytowany tu klasyk i praktyk geopolityki stwierdza, z e sa dzynarodowej sia fizyczna i moralna (poczucie czynniki trwaej ro wnowagi mie waz wspo lnych wartos ci). Ws ro d nich ta druga wydaje sie niejsza 12. dzynarodowych stosunkach politycznych Z kolei zdaniem R. Szula o mie dwa czynniki: struktury i idee. Struktury to relacje siy mie dzy poszczego decyduja lnymi podmiotami politycznymi pan stwami, narodami, wadcami, grupami inte odnies resu itp. Natomiast idee to pomysy jak do tych relacji sie c 13. Idee decyduja , i o tym, jak pan m.in. o tym, czy silne pan stwo podejmie ekspansje stwo sabsze sie cywilizacje do niej odniesie. Zdaniem tego autora dzieje s wiata wypeniaja ce centrum i nieco i w ramach kaz dej z nich moz na znalez c podzia na przoduja ce peryferie. Stosunki mie dzy nimi moga byc gorzej prosperuja oparte na dominacji, takz ale moga e miec ro wnoprawny charakter. Zalez y to od kombinacji czynniko w d, z dku geopolitycznego waz ideowych i strukturalnych 14. Wynika sta e dla porza ne przeksztacane w strategie poste powania oraz jak silna jest, w jaki sposo b idee sa jest determinacja na rzecz ich realizacji. zdarzyc Moz e sie , z e determinacja w zakresie realizacji strategii stanie sie z ro dem siy geopolitycznej nieproporcjonalnie duz ej wobec posiadanych zasobo w stwie nad III materialnych. Dowodzi tego przykad ZSRR i jego roli w zwycie . W fundamentalnym dziele N. Daviesa na temat II wojny s Rzesza wiatowej, w kto rym autor analizuje m.in. wielkos c dostaw alianckich dla ZSRR, moz emy przeczytac , z e rola Sowieto w w tej wojnie bya ogromna, a rola Zachodu godna cym atak Niemiec na ZSRR, szacunku, lecz skromna 15. W 1940 r., poprzedzaja dnym PKB ZSRR (420 091 mln dolaro dzynarodow wymiarze bezwzgle w mie 16 sza PKB Niemiec (377 284 mln). Natomiast PKB ZSRR per wych ) przewyz dzynarodowych wobec 5403 w Niemczech. capita wynosi 2217 dolaro w mie Potencja niemiecki dodatkowo by wzmacniany przez gospodarki pan stw okupog jak Francja. Potem ZSRR sta sie jednym z dwu wielkich wanych, np. takich pote mocarstw. W szczytowym okresie zimnej wojny (w 1952 r.) jego PKB wynosi dzynarodowych, sojuszniczych Chin 305 854 mln, 545 792 mln dolaro w mie natomiast USA 1 625 245 mln, a 12 sojuszniczych pan stw Europy Zachodniej 17 dos c 1 408 010 . W przeliczeniu PKB per capita dominacja Zachodu bya tez
Zob. H. Kissinger, Dyplomacja, Warszawa 1996, s. 83-95. Ibidem, s. 83. 13 wiatowy system polityczny. Struktury i idee, Studia Spoeczne nr 2, 2010, s. 42. R. Szul, S 14 Ibidem. 15 N. Davies, Europa walczy 1939-1945, Krako w 2008, s. 624. 16 tzw. dolarem mie dzynarodowym. Jest to Autor tych obliczen Angus Maddison posuguje sie jednostka odniesiona do parytetu siy nabywczej USD w 1990 r. Na temat metodologicznego zaplecza tych obliczen zob. A. Maddison, The Word Economy. Millennial Perspective, Development Centre Studies OECD 2001, s. 171. 17 A. Maddison, Historical Statistics of the World Economy, http:www.ggdc.netmaddison p 07.01.2008). (doste
11 12

wiatowe przywo dztwo USA i pozycja Europy Wschodniej S

wyraz na, np. ZSRR 2937 dolaro w, USA 10 316 dolaro w (czyli prawie 1 do 4). zko Jak widac kombinacja silnej determinacji, bomby atomowej i silnych zwia w dzy wasnymi sojusznikami daa ZSRR o wiele wie ksza moc sprawcza niz mie by to wynikao z jego udziau w gospodarce s wiatowej i bogactwa obywateli. Odnotujmy gi ZSRR bya inna kombinacja czynniko zatem, z e z ro dem pote w mocy geopolitys cznej niz ta, kto ra wykreowaa USA na przywo dce wiata zachodniego. cy i zarazem inspiruja cy przykad analizy strukturalnej znajdujemy Interesuja u trzech autoro w amerykan skich, kto rzy badali procesy globalizacji gospodarczej od z z dominacja wielkiej Brytanii. Druga 1795 r. Pierwsza fala globalizacji wia e sie puje po 1918 r., a trzecia trwa od 1975 r. Zobaczmy jak fala globalizacji naste z czynniki strukturalne z ideowymi. Miernikiem globalizacji by udzia autorzy wia a wymiany handlowej w s wiatowym PKB. Globalizacja handlu jest moz liwa wtedy, dek gdy porza s wiatowy jest w miare stabilny. Najlepszym wyjas nieniem przypywo w i odpywo w globalizacji handlu jest hegemoniczna stabilnos c lub jej brak czynniki ideowe. Hegemonia jednego lub kilku pan struktura. A jak dziaaja stw , a mianowicie dystrybucje daje to, czego rynki same wytworzyc nie moga sprawiedliwos ci. Pan stwo hegemoniczne ma wybitny udzia w tworzeniu intelekdzynarodowego, wywiera wpyw tualnego zaplecza dla tworzenia norm prawa mie dzynarodowe, aby dziaay zgodnie z jego zasadami, i wreszcie na instytucje mie wystarczaja ca do zabezpieczenia i egzekwowania tych ustalen dysponuje sia . Po pod nowa druga fale 1918 r. spady m.in. koszty transportu, co stworzyo baze globalizacji, ale Wielka Brytania juz nie moga byc hegemonem, a Stany Zjedcia jej pozycji, nie chciay sie noczone, kto re miay gospodarcze podstawy do zaje c pro tego podja . Wytworzya sie z nia, kto ra prowokowaa do walki o s wiatowe c do wybuchu II wojny s przywo dztwo, doprowadzaja wiatowej 18. Dodajmy do tego, cy globalizacji porza dek s z e sprzyjaja wiatowy nie musi byc zgodny z interesami wszystkich uczestniko w, wystarczy z e jest przewidywalny.

PAX BRITANNICA I PAX AMERICANA ORAZ WNIOSKI LENIA GOSPODARCZYCH Z RO DE MOCY GEOPOLITYCZNEJ DLA OKRES

dzynarodowych stosunkach gospodarTermin Pax Americana oznacza, z e w mie dominuja ca pozycje . W trakcie dalszych czych i politycznych USA zajmuja c sie na wyszczego rozwaz an , opieraja lnionych wczes niej czynnikach mocy geopoli zdiagnozowac pozycje USA i zastanowic tycznej, postaramy sie geopolityczna sie przyszos . Wedug prognoz z 2006 r. udzia USA w s nad jej najbliz sza cia wiatowym
18

Ch. Chase-Dunn, Y. Kawano, B. Brewer, Trade Globalization...

Janusz T. Hryniewicz Tabela 1 Projekcja PKB wybranych pan stw wedug parytetu siy nabywczej (w bln USD) Pan stwa 2011 15 051,17 10 656,45 4 412,91 4 322,31 2 948,64 2 265,08 2 338,80 3 108,00 2 235,54 1 962,14 2025 21 010,83 25 501,22 10 721,09 5 535,43 4 635,98 3 950,27 3 208,02 3 834,14 3 046,22 2 557,97 2050 38 060,89 57 784,54 41 373,68 7 641,40 7 422,46 9 771,54 5 616,50 5 629,18 5 339,13 3 805,81

USA Chiny Indie Japonia Rosja Brazylia Wielka Brytania Niemcy Francja Wochy

ro Z do: PwC main scenario model projections for 2010-50, cyt. za Guardian News and Media, http:www. p 25.09.2011). guardian.co.uknewsdatablog2011jan07gdp-projections-china-us-uk-brazil#data (doste

PKB w 2020 r. ma wynosic 19,0%, Chin 19,4%, a EU 19,1% 19. Wedug nowszych dzie stanowi 82,4% PKB Chin. prognoz w 2025 r. PKB USA be Jak na razie Pax Americana ma dos c solidne podstawy gospodarcze, pozycja ca. Przewidywania na 2025 r. pokazuja jednak USA jest wyraz nie dominuja erozje dominacji gospodarczej USA i przewodnia role Chin. Moz dzic wyraz na na sa , dzie mia dwu z e przy dalszej biernos ci politycznej UE s wiat w 2025 r. be cej poro hegemono w o mniej wie wnywalnej sile. Wniosek taki byby jednak tamy z poprzedniego fragmentu rozwaz przedwczesny, bowiem jak pamie an , eby automatycznie na moc geopolityczna . Z wielkos c gospodarki nie przekada sie dza w potencja polityczny odwoam sie do lepiej zrozumiec przeksztacenie pienia analogii z innym dos c dobrze opisanym przykadem imperium brytyjskim. kluczowe wskaz Zobaczymy jak ksztatoway sie niki gospodarcze w fazie rozkwitu i schyku mocy politycznej Wielkiej Brytanii po to, z eby na podstawie wykrytych przyszos prawidowos ci zarysowac najbliz sza c Pax Americana. ta metoda i do czego ma doprowadzic Na czym polega przyje ? tku XIX w. cieszya sie statusem dominuja cej Wielka Brytania juz na pocza gi s zwie kszaa i pod koniec wieku rozpocze a pote wiatowej, potem dominacja sie jej erozja. Podstawa dominacji politycznej bya czoowa rola w rewolucji sie
Economist Intelligence Unit (The Economist) Foresight 2020, Economics, industry and corporate trends London New York Hong-Kong 2006, s. 9.
19

wiatowe przywo dztwo USA i pozycja Europy Wschodniej S


Tabela 2 PKB wybranych pan stw w XIX w. (w mln dolaro w mie dzynarodowych) Pan stwa Austria Francja Niemcy Wielka Brytania USA Chiny Indie Japonia Rosja 1820 Europa Zachodnia 4 104 35 468 26 819 36 232 12 548 Azja 20 739 37 678 125 681 21 732 73 750 Europa Wschodnia 110 664 205 379 163 341 40 556 6 519 58 039 48 178 63 342 Ameryka Po nocna 42 583 214 714 13 179 95 074 115 581 150 269 1850 1890

ro Z do: Dane dla Europy Zachodniej, USA i Rosji za: A. Maddison, The World Economy: Historical Statistics, Development Centre Studies OECD 2003, s. 47-49, 71, 85, 95, 96; dla Azji za: A. Maddison, Historical Statistics of the World Economy: 1-2008, http:www.ggdc.netmaddison.

tek w Anglii datuje sie na 1760 r. 20 Pozostae kraje przemysowej. Jej pocza droge rozwojowa dopiero po kilkudziesie ciu latach. europejskie weszy na te c sie sztywno dyrektywy mo cej, iz Trzymaja wia moc polityczna jest prosta pienia dza, moz kszymi mocarstwami pochodna na dojs c do wniosku, z e najwie w 1850 r. byy Indie, a w 1890 r. USA i Chiny. Z historii jednak wiemy, z e wniosek taki jest odwrotnie proporcjonalny do faktycznego stanu rzeczy. Oto bowiem podbo Brytanie , kto w poowie XIX w. zakon czy sie j Indii przez Wielka ra miaa mniejszy. Pod koniec XIX w. mielis dos PKB o poowe my do czynienia z sytuacja c do prognozowanej na 2020 r., kiedy to PKB USA i Chin ma miec podobna podobna dzie to ro wielkos c . Zdaniem niekto rych publicysto w be wnoznaczne z kon cem Pax Americana na s wiatowej scenie politycznej. Przypomnijmy zatem, z e status kszej gospodarki s sk wojen najwie wiatowej w XIX w. nie uchroni Chin od kle opiumowych, wymuszonych stref eksterytorialnych i interwencji wojskowych sie rozpad Chin 21. pan stw europejskich. Nieco po z niej, po 1911 r. rozpocza
20

s. 194.
21

G. Cl ark, A Farewell to Alms. A Brief Economic History of the World, PrincetonOxford 2007, J. Fenby, Chiny. Upadek i narodziny wielkiej pote gi, Krako w 2009, s. 196 i n.

10

Janusz T. Hryniewicz Tabela 3 PKB per capita wybranych pan stw w latach 1890*, 2008 (ceny stae z 1990 r. w USD) oraz w 2020 (w % PKB USA per capita; USA:100) PKB per capita Lata 1890 Wielka Brytania 4009 USA 3392 Francja 2376 Niemcy 2428 Rosja Indie 584 Chiny 540 Poro wnania Wielka Brytania Chiny :7,42 USAChiny : 13,74 USAChiny : 4,17

2008 2020 USA:100

43 544 78

45 230 100

44 675 72

44 363 70

11 858 33

1061 12

3292 24

dzynarodowe zob. przyp. 16. * Dolary mie

ro Z do: Dane dla 1890 r. za: A. Maddison, Historical Statistics of the World Economy: 1-2008, http:www.ggdc.netmaddison; dla 2008 r. za: United Nations Statistics Division, http: mdgs.un.orgunsd snaamaselectionbasicFast.asp; dla 2020 r. za: Economist Intelligence Unit (The Economist) Foresight 2020, Economics, industry and corporate trends LondonNew York, Hong-Kong 2006, s. 15.

do zwia zku mocy politycznej z sia W tym miejscu moz emy odwoac sie . Sia militarna jest finansowana na ogo od militarna z podatko w. Z kolei one zalez a tego, ile pan stwo moz e zabrac obywatelowi, tak by starczyo mu na utrzymanie przy z byc sie yciu. Pomocne moga tutaj statystyki PKB per capita, bowiem od cej uzyskac bogatych obywateli moz na wie na sfinansowanie zbrojen . Poro wnajmy cych nas pan zatem PKB per capita interesuja stw w latach 1890 i 2008. Posuz y nam relatywnego potencjau to do oceny tendencji w zakresie ksztatowania sie geopolitycznego. Jak widac sytuacja gospodarcza Chin mierzona PKB per capita wobec czoowych mocarstw epoki bya w 1890 r. bardziej korzystna niz obecnie (2008), ga . W mys a nie byy one pote l przytoczonej prognozy do 2020 r. Chiny nadrobia cze s znaczna c dystansu do USA i Europy. Niemniej jednak gospodarcze podstawy gi be da nadal mao imponuja ce z uwagi na to, z ich pote e PKB per capita Chin do dzie sie mia jak 1do 4. Jednak przecie tny poziom bogactwa takiegoz PKB USA be pote gi geopolityczobywateli (PKB per capita) nie tumaczy w peni tworzenia sie nej. Bardzo waz nym czynnikiem jest opanowanie i uzyskanie przewagi w produkcji na najbardziej zaawansowanych technologicznie wyrobo w, co z kolei przekada sie we wdraz dzen przewage aniu bardziej efektywnych urza militarnych. Wro c my zatem do tabeli 2. Po podboju Indii w XIX w. imperium brytyjskie byo gi. Na s u szczytu pote wiecie panowa Pax Britannica. Jednak dominacja Wielkiej

wiatowe przywo dztwo USA i pozycja Europy Wschodniej S

11

dem absolutnej wielkos Brytanii nad konkurentami europejskimi pod wzgle ci bogactwa nie bya nazbyt duz a. I tak np. w 1850 r. bogactwo Anglii byo niewiele ksze od francuskiego, w 1890 r. byo wyraz wie nie mniejsze od amerykan skiego, podstawa Pax Britannica bya a jednak Pax Britannica trwa nadal. Gospodarcza czoowa rola tego pan stwa w produkcji wyrobo w podo wczas najnowoczes niejszych, cym najwie ksze trwae wzrosty czyli przemysowych. Przemys by sektorem daja kszao zyski wydajnos ci pracy, a pierwszen stwo innowacyjne i wdroz eniowe zwie producenta poszukiwanych do br.
Tabela 4 Udzia wybranych pan stw w produkcji przemysowej s wiata w latach 1860 i 1890 (w %) Rok 1860 1890 Chiny 19,7 6,2 Indie 8,6 1,7 Wielka Brytania 19,9 18,5 USA 7,2 23,6 Niemcy 4,9 13,2 Francja 7,9 6,8 Rosja 7,0 8,8

ro Z do: Dane za: P. Kennedy, Mocarstwa s wiata. Narodziny, rozkwit, upadek. Przemiany gospodarki i konflikty zbrojne w latach 1500-2000, Warszawa 1994, s. 154.

Jak widac , to nie przewaga rozmiaru bogactwa miaa wpyw na ro z nice geopolityczna Wielkiej Brytanii w 1860 r. w pozycji geopolitycznej. Dominacje znacznie lepiej tumaczy jej przewaga w s wiatowej produkcji przemysowej, z ro dle ponad 2,5-krotna). o wczesnych najnowoczes niejszych wyrobo w (nad USA i Francja ksze wydatki Z kolei duz y rozmiar bogactwa per capita pozwala na relatywnie wie militarne bez obawy o zuboz enie ludnos ci. W Wielkiej Brytanii opracowano i wdraz ano przeomowe w owym czasie innowacje technologiczne: silnik parowy parowa (1884), zastosowanie we gla kamiennego do wytopu suro (1768), turbine wki (1709), stal (1856) i wiele innych 22. Obok dominacji w produkcji najbardziej cym Pax zaawansowanych technologicznie wyrobo w czynnikiem podtrzymuja szybka implementacja. Britannica bya brytyjska innowacyjnos c i jej w miare tku Z kolei USA czerpay zyski w tym czasie z korzys ci wielkiej skali, a na pocza zanych z wdraz XX w. z przeomowych zmian organizacyjnych, zwia aniem zasad naukowej organizacji pracy kojarzonej zazwyczaj z nazwiskiem F. Taylora. Nic c dziwnego, z tku XX w., w 1913 r. produktywnos wie e na pocza c (wydajnos c ) produkcji na jednego zatrudnionego bya w USA nieznacznie mierzona wartos cia c ksza niz emy przyja , z e strata przodownictwa na wie w Wielkiej Brytanii 23. Moz tym polu bya ro wnoznaczna z zakon czeniem ery Pax Britannica.
22 23

D. S. Landes, Bogactwo i ne dza narodo w, Warszawa 2000, s. 218 i n. G. Clark, A Farewell to Alms..., s. 336.

12

Janusz T. Hryniewicz

du informacji statystycznych okazao sie , z W trakcie tego pobiez nego przegla e dla zaistnienia i utrwalenia dominacji geopolitycznej najwaz niejsze sa innowacyjnos c i pierwszen stwo w opanowaniu produkcji wyrobo w zaawansowanych technologicznie. Bezwzgle dny rozmiar bogactwa z kolei jest nieco sie te prawidowos mniej waz ny niz jego rozkad per capita. Jak maja ci do puja c do odpowiedzi na to teraz niejszos ci i przyszos ci Pax Americana? Przyste zastanowic nad globalnym rozkadem produkcji najnowopytanie, proponuje sie czes niejszych wyrobo w i innowacyjnos ci. Wspo czes nie obie te kategorie utoz z rozwojem gospodarki opartej na wiedzy. samiane sa Wedug OECD termin gospodarka oparta na wiedzy (GOW) opisuje tendencje puja ce w pan tych, polegaja ce na coraz wie kwyste stwach gospodarczo rozwinie szym znaczeniu wiedzy, informacji i wysokiego poziomu kwalifikacji oraz wzros cie p do tych zasobo zapotrzebowania na doste w zaro wno ze strony sektora prywatnego 24 e GOW polega na jak i publicznego . Na potrzeby tego opracowania przyjme , z zbliz eniu nauki do proceso w tworzenia do br i usug, powstawaniu nowych wiedzochonnych przemyso w, ekspansji sektora ICT oraz stosowaniu jego wytworo w we wszystkich innych sferach dziaalnos ci. Jednym z najwaz niejszych wskaz niko w powstawania gospodarki opartej na ksze zbliz nauki do proceso wiedzy jest coraz wie enie sie w tworzenia do br i usug. B;R, a zwaszcza Przejawem tego zbliz enia moz e byc wzrost inwestycji w sfere ksze zapotrzebowanie na wiedze ze strony przedsie biorstw. I tak np. coraz wie biorstwa wyday na badania i wdroz cej tyle w USA w 1980 r. przedsie enia mniej wie d, tj. okoo 30 mld USD. Do 2007 r. tego typu wydatki przedsie biorstw samo co rza du wzrosy ponad os miokrotnie, do 245 mld USD, natomiast wydatki ze z ro de rza federalnego trzykrotnie 98 mld USD i byy ponad dwa i po razy mniejsze od B;R w USA biorstw 25. Duz ej dynamice nakado w na sfere wydatko w przedsie towarzyszy nieco niz szy wzrost w zakresie uzyskanych patento w, kto rych cej niz w 2006 r. przyznano (196 tys.) prawie dwa razy wie w 1990 r. 26 Niezwykle technologie informacyjne waz nym elementem gospodarki opartej na wiedzy sa one jako nowy sektor i komunikacyjne (ICT). Nie tylko ukonstytuoway sie produkcji, ale takz e rozrost tego sektora powoduje przenikanie jego produkto w do tradycyjnych branz i nabywanie przez nie cech gospodarki wiedzochonnej. wiatowe wydatki na ICT wyniosy w 2008 r. 3,7 bln USD 27 i byy wyz sze niz S
24 OECD Knowledge-Based Economy. Definition, http:stats.oecd.orgglossarydetail.asp?ID p 5.06.2011). :6864 (doste 25 US Census 2009 Statistical Abstract: Science & Technology, http:www.census.govcompenp 24.05.2011). diastatabcatsscience technology.html (doste 26 Patents and Trademarks: 1990-2006, http:www.census.govcompendiastatab2008tables p 26.06.2011). 08s0753.pdf (doste 27 JCN Network 2008 JCN Network Japans Corporate News, http:www.japancorp.netArticle. p 05.05.2012). Asp?ArtID:18281 (doste

wiatowe przywo dztwo USA i pozycja Europy Wschodniej S

13

w 2001 r. o 76% 28. Jeszcze szybciej rosy przychody sektora usug telekomunikacyjnych, kto re w 2005 r. stanowiy 274% przychodo w uzyskanych w 1990 r. 29 USA, o czym s W rozwoju ITC przoduja wiadczy ich wyraz na dominacja w liczbie patento w. W 2004 r. na USA przypadao 33,6% wydanych na s wiecie patento w zaro zanych z ICT, na UE-25 27% i Japonie 20,1% 30. ICT przenikaja wno zwia , organizacje gospodarcze itp. I tak gospodarstwa domowe, jak administracje przyrost PKB w krajach OECD w latach 1993-2006 wynosi 2,6% rocznie. Z kolei w 4 pan stwach czonkowskich OECD (Szwecja, USA, Dania, Australia) przoduja cych w tworzeniu gospodarki opartej na wiedzy wkad inwestycji ICT we wzrost PKB wynosi w latach 1990-1995 okoo 15 stopy wzrostu PKB, a w latach kszy sie do ponad 13 (obliczenia wasne) 31. Wyraz nie widac 1995-2003 zwie z znaczny cie ar gatunkowy nowej gospodarki w produktywnos ci krajowej.
Tabela 5 Produktywnos c w branz ach zwiazanych z tworzeniem ICT w UE i USA w latach 1990-2000. Przecie tne roczne przyrosty wartos ci dodanej na 1 zatrudnionego Branz e ICT ICT Producing Industries (produkcja; usugi) ICT Producing Manufacturing (tylko produkcja) 1990-1995 EU 6,7 11,1 USA 8,1 15,1 1995-2000 EU 8,7 13,8 USA 10,1 23,7

ro Z do: B. van Ar k, R. Inklaar, R. Mc Guckin, ITC and Productivity in Europe and the United States. Where Do the Differences Come From? CESifo Economic Studies Oxford Journals vol. 493, 2003, s. 57.

w dziedzinie ICT ma Jak wynika z tabeli 5 przewaga USA nad Europa dnie trwae postawy. Badania przeprowadzone w po wzgle z niejszych latach, po wzgle dnie silna pozycje Japonii obok USA. I tak np. zbadano 50 2000 r. pokazuja kszych s cych na rynku ICT ze wzgle du na ich najwie wiatowych firm dziaaja gnie cia oraz kluczowe charakterystyki w dziedzinie strategii rynkowych. osia
28 Digital Planet 2006: The Global Information Economy, http:www.witsa.orgDigitalPlanet p 25.01.2012). 2006WITSADP2006page.doc (doste 29 Telecommunication Service 2007 Telecommunication services revenue in total for OECD, Directorate for Science Technology and Industry, OECD Key ICT Indicators, http:www.oecd. p 28.08.2012). orgLongAbstract0,3425,en264934449339875431111,00.html (doste 30 p14.04.2009). OECD 2004, http:www.oecd.orgdataoecd20934083345.xls (doste 31 Na podst.: OECD 2005 OECD Productivity Database, September 2005, http:www.oecd. p 16.05.2010). orgstatisticsproductivity(doste OECD 2008 OECD Factbook 2008: Economic, Environmental and Social Statistics, Economic growth, Macroeconomic trends, Evolution of GDP, Long-terms trends, http:oberon.sourceop 17.05.2010). ecd.orgvl:1048075cl:17nw:1rpsvfactbook020201.htm (doste

14

Janusz T. Hryniewicz

japon Relatywnie najbardziej efektywne strategie stosuja skie i amerykan skie firmy dzaniu korporacjami sektora ICT. Ponadto autorzy odnotowali istnienie luki w zarza dzy tymi dwoma pan 32. ICT mie stwami a Europa utrzymuje i nie widac Wspo czes nie dominacja USA w sektorze ICT nadal sie , co zmniejszali dystans. Nadal 9 spos kszych aby konkurenci znacza ro d 10 najwie w USA, spos cych sie firm komputerowych ma siedzibe ro d 10 najszybciej rozwijaja 6 to firmy amerykan skie. W 2009 r. USA sprzeday oprogramowanie komputerowe pny kraj na tej lis ponad 13 razy za 450 mld USD, naste cie, Indie, sprzeda za sume 34 mld USD, Kanada 32 mld USD 33. Waz mniejsza nym sektorem gospodarki opartej na wiedzy jest biotechnologia, kto ra jeszcze 20 lat temu bya co najwyz ej badan dziedzina laboratoryjnych.
Tabela 6 Cakowite wydatki na rozwo j i wdraz anie innowacji biotechnologicznych w sektorze biznesowym w wybranych pan stwach OECD (w mln USD, wedug parytetu siy nabywczej) w 2006 r. oraz udzia ws wiatowych patentach w 2006 r. (w %) USA Wydatki Udzia w patentach 25101 41,5 Francja 2353 3,6 Kanada Niemcy 1404 3,2 1198 7,0 Korea 709 3,0 Chiny 1,9 Sowacja Sowenia Polska 13 11 0,32 0,1

ro Z do: B. Beuzekom, A. Arundel, OECD Biotechnology Statistics 2009, OECD, Paris, s. 25 i 71.

Przewaga USA w wydatkach na biotechnologiczne badania i wdroz enia nad pna w kolejnos jest ponad 10-krotna. Zwraca uwage pozycja Polski, naste ci Francja ponad 30 razy mniejsze niz gdzie wydatki sa w Sowenii. Ro wniez w dziedzinie biotechnologii na rynku USA patento w prymat USA jest bezdyskusyjny. Ekspansje poprzedza dynamiczny przyrost przyznanych patento w, kto rych liczba w 2003 r. c (6995) stanowia 230% liczby patento w przyznanych dziesie lat wczes niej 34. Za poway rewolucyjne zmiany w komercjalizacji produkto patentami naste w. Rynek gu dziesie ciu lat (1994-2004), produkto w tej branz y wzro s prawie 9-krotnie w cia zas jego kapitalizacja w 2004 r. wynosia 399 mld USD 35.
G. E. Halkos, N. Tzeremes, International Competitiveness in the ICT Industry: Evaluating the Performance of the Top 50 Companies, Global Economic Review vol. 36, 2007, nr 2. 33 J. Kotki n, S. Parulekar, Anglosfera ma sie dobrze, City Journal 2012, cyt. za: Forum nr 1718 z 23.04-6.05.2012. 34 p InvestBio, Inc 2001-2008, http:www.investbio.combiotechnologyinvesting.asp (doste 14.04.2009). 35 Ibidem.
32

wiatowe przywo dztwo USA i pozycja Europy Wschodniej S

15

z nauki nowa branz Nieomal na naszych oczach wyania sie a przemysowa cych perspek nanotechnologia swoista synteza nauki i produkcji o oszaamiaja cej dynamice rozwoju. W 2006 r. s tywach i ro wnie oszaamiaja wiatowe wydatki dowe na nanotechnologie wyniosy 6,4 mld USD, a wydatki przedsie biorstw 5,3 rza wiatowymi liderami sa USA i Japonia. Na mld USD 36 w sumie 11,7 mld. S Po przypadao w 2004 r. 46% s Ameryke nocna wiatowych wydatko w przedsie dowych, na Azje odpowiednio 36% i 35%, biorstw i 35% s wiatowych wydatko w rza biorstw byy 17% i 28% 37. Tylko w USA i Japonii wydatki przedsie na Europe wiadczy to o tym, z ksze od wydatko dowych. S e w obu tych pan stwach wie w rza ksza niz obecnos c nauki w produkcji jest wyraz nie wie w pozostaych i z e w ro wnie z z tworzeniem wiedzy. Relatywnie najwie kszy duz ym stopniu produkcja wia e sie dzania etatyzm w zakresie zarza sektorem nanotechnologii notujemy w Chinach, dowe w 2006 r. wyniosy 906 mln USD i byy ponad 5 razy gdzie wydatki rza ksze od wydatko biorstw 38. W 2007 r. nadal widoczny by s wiatowy wie w przedsie cy sie nie tylko w liczbowej dominacji, ale takz prymat USA, wyraz aja e w dynamice wzrostu, bowiem w 2007 r. wydano w USA na nanotechnologie juz 4,5 mld USD 39 cznie . Bycie hegemonem geopolitycznym z funduszy prywatnych i publicznych a zuje i dlatego, jak moz dzic zobowia na sa , wydatki publiczne w USA na militarne ciokrotnie, do zastosowania nanotechnologii w latach 2000-2008 wzrosy ponad pie 375 mln USD, a wzrosyby jeszcze bardziej, gdyby Kongres nie zmniejszyby ich o 42 mln USD 40. banki inwestycyjne Do najwaz niejszych instytucji nowej gospodarki nalez a s da uz i fundusze inwestycyjne. W dalszej cze ci analizy terminy te be ywane zamiennie. Banki i fundusze inwestycyjne istniay od dawna, powstaje zatem one elementem nowej gospodarki? Wynika to z dwu pytanie, co to znaczy, z e sa z z tym, z powodo w. Pierwszy wia e sie e bez kluczowego produktu nowej gospodarki technologii informacyjno-komunikacyjnych, dynamiczny wzrost ilos ciowy i jakos ciowy bankowos ci inwestycyjnej byby niemoz liwy. Jak pisze Ch. Geisst, autor z ki rewolucji technologicznej pod koniec lat 70. ksia ki o historii Wall Street, dzie tkowany zosta niebotyczny wzrost transakcji giedowych 41. W po z niejzapocza p w przetwarzaniu danych i technologiach telekomunikacyjnych szych latach poste umoz liwi zmiany strukturalne i rozrost s wiatowych rynko w finansowych 42. Internet
Top nations in nanotech 2007 Top Nations in Nanotech See Their Lead Erode. Spending on nanotechnology 2004 Spending on Nanotechnology to Top $ 8.6 Billion in 2004, p 19.04.2009). http:www.azonano.comNews.asp?NewsID:282 (doste 38 Top nations in nanotech 2007 Top Nations in Nanotech See Their Lead Erode. 39 Ch. Pellerin, Nations Worldwide Pour Billions into Nanotechnology, http:newsblaze. p 12.03.2009). comstory20080925102611tsop.nbtopstory.html (doste 40 p M. Berger, Nanowerk, http:www.nanowerk.comspotlightspotid:2100.php (doste 16.02.2010). 41 Ch. Geisst, Nowego Roosewelta nie widac , Gazeta Wyborcza z 27.10.2008. 42 E. Gostomski, Jak rynki zaraz aja sie kryzysem finansowym, Gazeta Bankowa z 26.09.2008.
36 37

16

Janusz T. Hryniewicz

pi stworzy moz liwos c nieprzerwanych globalnych operacji giedowych. Nasta bezprzykadny wzrost liczby banko w inwestycyjnych, a tradycyjne banki kredytowe y tworzyc oraz wszelkie inne instytucje finansowe ro wniez zacze wasne fundusze inwestycyjne. zek bankowos oparta na wiedzy Zwia ci (funduszy inwestycyjnych) z gospodarka da ce klasycznymi polega takz e na tym, z e banki (fundusze) inwestycyjne, be nowa wiedze o dynamice rynku i niejako organizacjami gospodarczymi, tworza ja w rynkowy produkt zwany udziaem w funduszu. automatycznie przeksztacaja eby sprzedac cej produkto wytworzyc cej wiedzy o nowych wie w, musza wie Z rynkach. a sie w USA od bardzo skromEkspansja bankowos ci inwestycyjnej rozpocze nych, jak na Ameryke, pieniedzy. W 1993 r. prywatne fundusze inwestycyjne operoway w USA tylko 22 mld USD. Za to w szes c lat po z niej zgromadziy juz co ekspanciokrotnie wie cej, bo 108,1 mld USD 43. Jeszcze bardziej imponuja pie doway amerykan skie fundusze odwaz nych inwestycji (venture capital), kto re z 3,9 mld USD w 1993 r. urosy przez szes c lat prawie dwunastokrotnie, do j bankowos ci inwestycyjnej w latach 90. 46,6 mld USD 44. Niezwykle szybki rozwo sia w XXI w. by kontynuowany z ro wna Globalna bankowos c inwestycyjna uzyskaa w 2007 r. przychody ro wne 84,3 mld USD i byy one ponad dwukrotnie wyz sze niz w 2003 r. Tylko w latach 20062007 przychody te wzrosy o 21%. Podobnie jak inne sektory gospodarki opartej na wiedzy, s wiatowa bankowos c inwestycyjna zostaa zdominowana przez d pochodzio 53% jej kapitau. Wkad Europy, Afryki i Bliskiego USA, ska Wschodu wynosi 32%, a Azji 15% 45. W dynamicznym rozwoju bankowos ci inwestycyjnej niezwykle pomocne oka ICT, kto w odpowiedzi na kolejne innowacje zay sie re z kolei rozwijay sie ce z nich zapotrzebowanie na coraz doskonalsze w sektorze bankowos ci i wynikaja dzaniu ryzykiem i coraz bardziej hardware i software. Nasta czas innowacji w zarza wyrafinowanej inz ynierii finansowej. Nowatorskos c inz ynierii finansowej polegaa na tym, z e rozkadaa ryzyko na cych w systemie finansowym. Inna korzystna okoliwiele podmioto w uczestnicza cznos c zwia zana z jej rozwojem polegaa na kreacji kapitau inwestycyjnego poprzez sumowanie i wymieszanie pienie dzy realnych z derywatami. W efekcie fundusze inwestycyjne zwie kszay rozmiary kapitau inwestycyjnego i dostarczay go w znacznie wie ciach, niz mogyby to uczynic tradycyjne kszych ilos banki kredytowe.
V. Craig, Merchant Banking: Past and Present, Federal Deposit Insurance Corporation Banking p 11.02.2010). Review, http:www.fdic.govbankanalyticalbanking2001separticle2.html (doste 44 Ibidem. 45 p IFSL Research Banking 2008, http:www.ifsl.org.ukuploadCBSBanking2008.pdf (doste 12.02.2011).
43

wiatowe przywo S dztwo USA i pozycja Europy Wschodniej

17

sie od zaamania rynku hipotecznego Jakkolwiek kryzys 2008 r. rozpocza byo w znacznym stopniu w USA, to jego s wiatowe rozprzestrzenienie sie pstwem zaamania sie s naste wiatowej inz ynierii finansowej i rynku derywato w sztandarowego sektora gospodarki opartej na wiedzy. Zwaz yc jednak trzeba, z e pi kryzys, miay miejsce opisane wczes zanim nasta niej dwucyfrowe roczne tpliwie wzrosty w branz ach i sektorach nowej gospodarki. Derywaty tworzyy niewa kszay takz kapitalizm kasynowy, ale zwie e wielkos c venture capital i liczbe opisanych wczes niej innowacyjnych projekto w inwestycyjnych. Derywaty byy sztuczne, ale inwestycje prawdziwe. Przejdz my teraz do konkluzji geopolitycznych. Jak na razie prymat w tworzeniu nowej gospodarki nalez y do USA. Z przytoczonych danych wynika, z e w zakresie tworzenia sektoro w nowej gospodarki przewaga USA jest co najmniej stabilna, a w zakresie niekto rych produkto w opartych na wiedzy nieznacznie ros nie. Mielis my moz nos c zaobserwowac , z e w statystykach nowej gospodarki nie miesz sie pan cza stwa modne ws ro d publicysto w ekonomicznych, takie jak Brazylia, tu raczej tradycyjne pote gi gospodarcze obok USA i Japonii Chiny czy Rosja. Sa kilka pan stw Europy Zachodniej. ro Nowa gospodarka rozwija sie wnolegle do gospodarki tradycyjnej. Przyjrzyj teraz produktywnos my sie ci gospodarki jako caos ci. Od 1970 r. do 1995 r. pracy byy w USA wyraz przyrosty PKB na godzine nie niz sze niz w Japonii i pan stwach G-7. Jednak od 1995 r. tendencja ta ulega zatrzymaniu. W latach pracy rosa w USA o 2,1% rocznie, w Japonii 1995-2007 wartos c PKB na godzine c, z e o 2%, w G-7 o 1,9, natomiast w UE-15 (starej Europie) o 1,5% 46. Przyjmuja pracy w USA w 2007 r. bya ro wartos c PKB na godzine wna 100, to w Japonii wynosia 71,2, w G-7 89,9 i w starej Unii (UE-15) 86,6. Jak widac , mimo wczes niejszego spadku, od 1995 r. przewaga USA w produktywnos ci jest stabilna i nadal wyraz na. gi geopolitycznej jest bez wa tpienia sia Najwaz niejszym czynnikiem pote militarna. Tutaj ro wniez prymat USA pozostaje, jak na razie, bezdyskusyjny. I tak w 2009 r. USA miay 43% udzia w s wiatowych wydatkach zbrojeniowych, udzia Francji wynosi 3,8%, Japonii 3,3%, Niemiec 3,0% i Arabii Saudyjskiej 2,7%. , ale szacowano je na 100 mld USD, Wydatki Chin okryte byy tajemnica pan stwowa co stanowio 6,8% wydatko w s wiatowych. Dugofalowy prymat USA w tej dziedzinie uprawdopodabnia wielkos c wydatko w wojskowych na badania, rozwo j, . Wzrosy one z 40,5 mld USD w 2001 r. do 69,6 mld USD testy i ewaluacje skich wydatko w obronnych i jest w 2008 r. 47 Suma ta stanowi 23 cakowitych chin ksza od wydatko wie w wojskowych Francji.
OECD 2008 OECD Factbook 2008: Economic, Environmental and Social Statistics, Economic growth, Macroeconomic trends, Evolution of GDP, Long-terms trends, http:oberon.sourceop 22.03.2011). ecd.orgvl:1048075cl:17nw:1rpsvfactbook020201.htm (doste 47 P. St alenheim, C. Perdomo, E. Skol is, Military Expenditure, w: SIPRI Yearbook 2008, Stockholm 2008, s. 180.
46

18

Janusz T. Hryniewicz

nowych partnero Mimo to pojawienie sie w, dotychczas z racji biedy dyscych bardzo maa sia sprawcza (Indie) czy s cych sie od ponuja wiadomie izoluja ksza sie liczba potencjalnych s wiata (Chiny do kon ca lat 70.), sprawia, z e zwie cemu mocarstwu coraz trudniej jest reagowac na rosna cych rywali. Dominuja sia liczebnie polach potencjalnych konflikto w. Podobny wniosek znajdujemy m.in. u R. Szula, kto ry stwierdza, z e wspo czes nie mamy do czynienia z dekompozycja ca na rozejs pote gi ekonomicznej i politycznej m.in. dlatego, s wiata polegaja ciu sie ksza moc polityczna uzyskuja pan z e coraz wie stwa peryferyjne, np. Chiny i Indie 48. ga azjatycka Japonia stanie wobec dwu rosna cych W przyszos ci tradycyjna pote pan t moz tem partnerstwa w sie stw Indii i Chin. Ten azjatycki tro jka e byc tro jka z albo konfliktu, niemniej uzyska bardzo duz y cie ar gatunkowy na globalnej scenie be dzie dziao w tym tro cie, politycznej. Wedug H. Szlajfera, od tego, co sie jka da losy amerykan w znacznym stopniu zalez ec be skiego przywo dztwa s wiato skiego politologa F. Zakarii wspo czes nie znaczenie idei wego 49. Zdaniem amerykan i strategii geopolitycznych dla trwaos ci imperium ros nie kosztem siy ekonomicz znosi. Imperium brytyjskie zaamao sie pod wpywem nej, co nie znaczy, z e ja dynamike , ale niewydolnos ci gospodarczej. Z kolei USA utrzymuja gospodarcza 50 im wyzwania polityczne, a go c zagraz aja wnie nieche do multilateralizmu .
PRZEWIDYWANE TENDENCJE

tpliwos wieczne i dominacja USA tez Nie ulega wa ci, z e imperia nie sa sie dzie raczej dos kiedys skon czy, ale proces ten be c dugotrway. W znakomicie udokumentowanej pracy N. Fergusona moz emy przeczytac , z e dominacja USA jest s tkowanej okoo 1500 r. elementem dominacji Zachodu nad reszta wiata zapocza jak kraje Azji zacze y i najbardziej wyraz na bya w XIX w. Po z niej, w miare kopiowac ro z ne zachodnie instytucje, przewaga ta ulega zmniejszeniu. Nie jest to dzy USA jednak proces prostoliniowy, bowiem apogeum niero wnos ci bogactwa mie 51 tku lat 90. i Chinami odnotowano na pocza nowego s Obecnie jestes my s wiadkami ksztatowania sie wiatowego podziau gospodarke oparta na pracy. Z jednej strony USA oraz pan stwa Zachodu tworza industrializuja . wiedzy, z drugiej strony Chiny, Indie, Wietnam, intensywnie sie W miejsce dawnej wymiany surowce za wyroby przemysowe coraz bardziej wymiana towary przemysowe za wiedzochonne. W tym nowym upowszechnia sie niezaprzeczalnie go role . Be da one nadal podziale pracy USA odgrywaja wna wiatowy system..., s. 43. R. Szul, S H. Szl ajfer, Stany Zjednoczone: wielka strategia i co dalej? w: A.D. Rotfeld (red.), Dokad zmierza s wiat, Warszawa 2008, s. 340. 50 F. Zakaria, The Future... 51 N. Ferguson, Civilization. The West and the Rest, The Penguin Press New York 2011.
48 49

wiatowe przywo S dztwo USA i pozycja Europy Wschodniej

19

dnych dla rozwoju gospodarki (10-15 lat) dominowac na rynku technologii niezbe opartej na wiedzy. Nowa gospodarka na razie wolno tworzy miejsca pracy, ale wartos . W ten sposo do powstawania miejsc tworzy duz a c dodana b przyczynia sie pracy w sektorze usug, co prawda niz ej patnych niz utracone miejsca pracy dla robotniko w wykwalifikowanych w przemys le. Jak na razie nie widac symptomo w zmierzchu przewag innowacyjnej i technologicznej USA potencjalnego z ro da siy geostrategicznej 52. kszym zagroz Relatywnie najwie eniem przyszej pozycji USA jest zaduz enie trzne, zwaszcza wobec Chin. I tak np. w listopadzie 2011 r. dug publiczny zewne ci stanowi USA wynosi 15 bln USD, co stanowio 99% PKB 53. Okoo 46% caos do najwie kszym wierzycielem USA zaduz enie u rza w innych pan stw. Chiny sa 8% ich cakowitego zaduz i posiadaja enia. Kolejni wierzyciele to Wielka Brytania 54 da deficyt budz wnie groz nie wygla etowy USA, kto ry zmniejszy sie i Japonia . Ro w 2011 r. do 8,7% PKB wobec 9,0% rok wczes niej 55. Mamy tu do czynienia z dos c sytuacja , bowiem na ogo pan unikatowa duz e zaduz enie jest przypados cia stw dzic o gospodarce zacofanej i mao produktywnej. Moz na sa , z e niebezpieczen stwo ce ze wspomnianych wyz gospodarki wynikaja ej deficyto w jest zmniejszane sia da musiay obniz realnej. Wczes niej czy po z niej USA be yc oba wspomniane wyz ej pi m.in. kosztem wydatko deficyty, co prawdopodobnie nasta w militarnych i zaangaz owania zagranicznego. Na podstawie danych zawartych w tabeli 1 moz na przypuszczac , z e okoo 2025-2030 r. potencja Chin bedzie wiekszy od amerykan skiego. Jak jednak tamy, be dzie to potencja zbudowany go pamie wnie na przemys le i bardzo sabo nasycony najnowszymi technologiami. Jaka jest zatem najbliz sza przyszos c Pax Americana w perspektywie 10-15 da stopniowo malec sie lat? Moz liwos ci sprawcze USA be , ale nie wyczerpia cakowicie. W miejsce koncertu jednego mocarstwa w latach 90. coraz wyraz niej perspektywa s rysuje sie wiatowego koncertu mocarstw, w kto rym USA da miay nadal najwie kszy cie z (w perspektywie 10-15 lat) be ar gatunkowy, ale najwie kszych konkurento stopniowo ro wnowaz ony sia w. da czoowym mocarstwem ws W najbliz szych 10-15 latach i po z niej USA be ro d politycznie i militarnie, ale nic pan stw Zachodu, chyba z e UE bardziej zintegruje sie kszym stopniu na to nie wskazuje. W przyszos ci moc sprawcza USA w coraz wie dzie zalez da skonne uznac be ec od tego, w jakim stopniu pan stwa Zachodu be , z e zgodne z ich interesami. Prawdopodobnie per saldo kluczowe interesy USA sa
Zob. takz e T. os -Nowak, UE w niepewnym adzie mie dzynarodowym, referat wygoszony na XXII Europejskiej Konferencji Naukowej: Europa XXI wieku, Subice 2 lutego 2012. 53 Biznes. Gazeta Prawna z 18.11.2011. 54 US Government Info 2012, http:usgovinfo.about.comodmoneymattersssHow-Much-USp 9.05.2012). Debt-Does-China-Own.htm (doste 55 Puls Biznesu 2012, http:www.pb.pl2505072,42642,usa-deficyt-budzetowy-niemal-bezp 10.05.2012). zmian (doste
52

20

Janusz T. Hryniewicz

dojdzie do takiej konstatacji, poniewaz w USA potrzeba multilateralizmu w reladzynarodowych jest coraz wyraz cjach mie niej dostrzegana 56. dzie mia coraz mniejsza moc sprawcza wobec Pax Americana stopniowo be g, jak Chiny czy Indie, ale prawdopodobnie nadal be dzie ekspansji nowych pote orientacyjna dla tych pan tworzy strukture stw nie-Zachodu, kto re politycznie odlege od Chin i dla kto i kulturowo sa rych przywo dztwo USA jest bardziej dzic atrakcyjne od chin skiego. Moz na sa , z e w przyszos ci dla wielu pan stw da cych mocarstwami uczestnictwo w Pax Americana be dzie naste pstwem niebe wyboru politycznego trwaego lub zmiennego. Najprawdopodobniej staymi da pan uczestnikami w nim be stwa europejskie, a np. Rosja od czasu do czasu. gi USA ma charakter dugofalowy i kulInne potencjalne zagroz enie dla pote z turowy. Samuel Huntington w ksia ce zatytuowanej Who We Are? zaprezentowa da cego naste pdos c kontrowersyjne tezy na temat rozpadu kulturowego USA, be stwem duz ej imigracji latynoskiej oraz polityki wielokulturowos ci 57. Z pracy tej ro naste puja ce wnioski. Masowe zachowania ludzi tworza instytucje. Z dwynikaja em masowych zachowan jest kultura. Efektywne gospodarczo instytucje USA sa wytworem kultury WASP (biali, anglosasi, protestanci). Upowszechnienie odmieng dotychczasowych instytucji nych wzoro w kulturowych spowoduje, z e zasie dzie sie relatywnie zmniejsza na rzecz nowych instytucji w spoeczen stwie USA be cych innowacyjnos mniej sprzyjaja ci i produktywnos ci. Prawdopodobnie krytycz lepiej udokumentowane niz ne oceny diagnozy Huntingtona sa tezy jej zwolenniko w. Niemniej jednak, nawet gdyby tezy te byy trafne, to ich spenienia raczej nie inercje zjawisk moz na oczekiwac w perspektywie 15-20-letniej, z uwagi na duz a kulturowych.
GI GEOPOLITYCZNEJ DWIE METODY POWSTAWANIA POTE

pstwem deindustrializacji Zachodu i przeDotychczasowy rozwo j Chin jest naste ki niskim kazywania sabo rentownej produkcji przemysowej tam, gdzie dzie kosztom jest ona opacalna. Rozwo j tego pan stwa jak dotychczas wynika z na w niewielkim stopniu z zastosowania nowych technologii i wcia opiera sie niskiej produktywnos ci. Przykad ZSRR pokazuje, z e wnioski z przeprowadzonych wczes niej analiz cych do wykrycia czynniko cych hegemonii geopolitycznej nie zmierzaja w sprzyjaja charakteru uniwersalnego. Prawdopodobnie dos maja c dobrze wyjas niono, dlaczego gne y status hegemono Wielka Brytania i USA osia w, ale w przypadku ZSRR w gre gi wchodzia inna konfiguracja czynniko w. Tworzenie gospodarczego zaplecza pote w ZSRR przy zastosowaniu centralizacji i planowania militarnej odbywao sie
56 57

F. Zakaria, The Future... S. Huntington, Who We Are? Americas Great Debate, London 2005.

wiatowe przywo S dztwo USA i pozycja Europy Wschodniej

21

dkowania ich sektorowi militarnemu, a takz przepywu zasobo w oraz podporza e kopiowania najbardziej zaawansowanych technologicznie zagranicznych wyrobo w tem uz go wnie pod ka ytecznos ci militarnej w taki sposo b, z e bardzo sabo przenikay one do cywilnych sektoro w. Wyspowy charakter rozwoju sprawia, z e dzenia militarne nie mogy byc czenie ro urza tworzone poprzez a z nych juz dzenie wymagao nowej fabryki, nowych produkowanych wyrobo w. Nowe urza projekto w i nowych maszyn. Byo ono zatem produkowane nieproporcjonalnie kszym kosztem niz c przecie tny wie np. w USA. Koszty te nadrabiano, obniz aja ca wizje s docho d ludnos ci. Towarzyszya temu idea kres la wiata, w kto rej Zacho d scalaja ca jest w stanie schykowym. Na wasny uz ytek ta sama ideologia bya sia ca centralistyczny system wadzy oraz silne podporza dkowanie i legitymizuja gospodarcze i polityczne sojuszniko w. Odnotujmy zatem, z e istnieje inna niz anglo-amerykan ska droga stawania sie pote ga geopolityczna . Jest to droga, kto ra emy okres lic mianem euroazjatyckiej. moz ma do prognoz sytuacji geopolitycznej? Prawdopodobnie dos Jak to sie c dobrze odtworzone zostay czynniki, kto re powoduja e w najbliz szym czasie , z (15-20 lat) USA nadal be wnym mocarstwem s wiata zachodniego. Zao z my da go trafne. Dystans mie dzy Chinami teraz, z e przytoczone wczes niej prognozy PKB sa dzie ksztatowa sie w 2020 r. jak 1 do 4 58. a USA, mierzony PKB per capita, be dzie mniej wie cej taki sam jak mie dzy ZSRR a USA w szczytoOznacza to, z e be c dzy ZSRR a USA wym okresie zimnej wojny. Moz emy przyja , z e dystans mie cej w produkcji wyrobo w podo wczas najnowoczes niejszych by tez mniej wie mie dzy USA i Chinami okoo 2020 r. Chiny zatem podobny do tego, jaki ustali sie sie na fali wznosza cej wasnych sukceso znajda w gospodarczych, o ile wczes niej nie sie jakies ce perturbacje wewne trzne i zewne trzne. Pojawia sie zatem pojawia znacza psychologiczne podstawy tego, by chin ska elita polityczna uznaa, iz USA i reszta w stanie regresu i sabos s wiata zachodniego sa ci. Z punktu widzenia chin skiego cej sie pro moz e to prowadzic do definicji s wiata w kategoriach tworza z ni geopolitycznej. Zdaniem amerykan skiego politologa R. Kagana brak rywalizacji supermocarstw tuz po zakon czeniu zimnej wojny by kro tkim zaburzeniem i zaradzy Rosja , UE i USA z jednoczeszem preludium do kolejnej fali rywalizacji mie wiata w kategoriach pro z ni nym wzrostem znaczenia Chin 59. Zdefiniowanie s ca sie pote ge do jej wypenienia. politycznej wczes niej czy po z niej skoni wyaniaja znacza cym uczestnikiem afrykan Juz obecnie Chiny sa skiej gospodarki i tamtejcym sie znacznym autorytetem i popularnos . szej sceny politycznej, ciesza cia dzie odbyty w lipcu 2006 r. szczyt chin Dowodem niech be sko-afrykan ski w Pekinie, na kto ry przybyli przedstawiciele 48 pan stw afrykan skich, brakowao tylko
Obliczenia na podst. Economist Intelligence Unit (The Economist) Foresight 2020, Economics, industry and corporate trends London, New York, Hong-Kong 2006. 59 R. Kagan, Powro t historii, The Weekly Standard z 25.08.2008, cyt. za: Forum z 25-31.08.2008.
58

22

Janusz T. Hryniewicz

ciu. Na scenie afrykan przewage nad Zachodem, poniewaz pie skiej Chiny maja nie od kredytobiorco wymagaja w przeprowadzenia reform, przejrzystos ci finansowej, przestrzegania praw czowieka itp. W latach 1996-2005 udzia Chin w handlu wzro najwie kszym partnerem z Afryka s z 0,8% do 9%, a w 2010 r. Chiny stay sie surowce handlowym tego kontynentu. 77,6% eksportu Afryki do Chin stanowia 60 dzie rosna c , zwaszcza na rope naturalne . Zapotrzebowanie Chin na surowce be , i jest moz cia wobec Afryki czegos naftowa liwe, z e skoni to je do podje w rodzaju cznej strefy polityki neokolonialnej, nakierowanej na uczynienie tu swojej wya wpywo w, a zwaszcza sprawowanie politycznej kontroli z ro de surowco w. Zaost mocarstw i konflikty mie dzy nimi. Drugim potencjalnym rzy to rywalizacje czynnikiem wzrostu agresywnej polityki Chin jest inny region s wiata, mianowicie dania terytorialne Syberia. Rosyjscy obserwatorzy juz w 2008 r. dostrzegli z a wysuwane przez przywo dco w Chin wobec rosyjskiej wschodniej Syberii i Dalekie ro czniki do historii go Wschodu. Takie przesanie zawieraja wniez chin skie podre i geografii 61. Dla wzmocnienia swojej siy geopolitycznego oddziaywania Chiny wydatnie wzmocnic moga swo j potencja militarny w podobny sposo b, jak czyni to ZSRR, czyli kosztem obywateli. Z drugiej jednak strony, wzrost chin ski jest trz i od zewna trz. Od wewna trz przez moz zagroz ony od wewna liwe zgoszenie przez naro d aspiracji demokratycznych i prawdopodobne niedopasowanie systemu pan stwa komunistycznego do nieco bardziej intensywnych metod gospodarowania. trzne zagroz Zewne enie moz e m.in. polegac na ograniczeniu globalizacji, presji na pienie od sztywnego kursu wymiany juana i ewentualnym naoz odsta eniu ce na chin ski eksport wyrobo w przemysowych. W Chinach mogoby to spowodowac , z e czenia sie do oczekiwania ludnos ci co do dalszego wzrostu stopy z yciowej lub wa pstwem byaby szybka utrata legitymiejskiej prosperity ulegyby zaamaniu. Naste rucho mizacji przez rez im i ewentualne pojawienie sie w o charakterze rebelianckim. Francuska , kiedy to poziom z Podobnie byo przed Rewolucja ycia dos c wyraz nie ro s i nagle uleg gwatownemu zaamaniu. Tak czy inaczej zaostrzenie rywalizacji mocarstw w perspektywie kilkunastu lat da jest wyobraz alne, ale nie nieuchronne. Natomiast w przyszos ci USA be bardziej multilateralna , prawdopodobnie zmuszone niekiedy prowadzic polityke da go takz niemniej nadal be wnym aktorem geopolitycznym Zachodu. Moga e dojs c ciach euroazjatyckich rozprasza do wniosku, z e uczestnictwo we wszystkich napie zasoby i uznac , z e o bezpieczen stwo pan stw europejskich powinna dbac sama Europa, w postaci wzmocnionej politycznie i militarnie UE lub w formie koncertu mocarstw.
dkowska, Chiny w Afryce, Rurocia gi nr 1-252, 2008. A. Rza Share of ICT 2007 Share of ICT-related occupations in the total economy, broad definition, http:www.oecd.orgdocument230,3343,en2649344493398754311137441,00.html, s. 31 p 9.12.2011). (doste 61 W. Miow, B. Niemcow, Chin ski agent Putin, Gazeta Wyborcza z 30-31.08.2008.
60

wiatowe przywo dztwo USA i pozycja Europy Wschodniej S


MIEJSCE EUROPY WSCHODNIEJ W PAX AMERICANA A INTERES NARODOWY I GLOBALNY USA

23

Dla zrozumienia skonnos ci hegemona adu s wiatowego do angaz owania sie w ro z nych rejonach s wiata i negliz owania innych wprowadzony zostanie podzia na interes narodowy i globalny. W przypadku USA interes narodowy to taki stan z z bezpos rzeczy, kto ry wia e sie rednim wzrostem pomys lnos ci w dowolnej dziedzinie z ycia narodu amerykan skiego, a jego realizacja stanowi waz ny element du przez wyborco oceny rza w. Interes globalny to taki stan ro wnowagi stosunko w dzynarodowych, kto mie ry sprzyja podtrzymaniu przywo dczej roli USA na s wiato wojny naftowe w pan wej scenie geopolitycznej. I tak np. jez eli USA prowadza najwie kszy udzia w ich imporcie ropy, to dziaaja w interesie stwach, kto re maja sie stanem np. Ukrainy wtedy realizuja narodowym, jez eli natomiast interesuja bardzo trudne do oddzielenia, swo j interes globalny. Kategorie te empirycznie sa c sie do intuicji, moz c cej niemniej odwouja emy przyja , z e USA relatywnie wie caja tym problemom, kto z sie z ich uwagi i determinacji pos wie re silniej wia a interesem narodowym. Sednem geopolityki USA, jak kaz dego imperium, jest niedopuszczenie do konkurencyjnej pote gi lub sojuszu kilku pote g. Po szoku wrzes pojawienia sie niowym 2001 r. wzro s nacisk na zbrojenia, tak aby moz na byo prowadzic kilka wojen jednoczes nie 62. Globalna strategia USA polega na mniej lub bardziej widocznej obecnos ci USA we wszystkich w zasadzie waz niejszych konfliktach i wydarzeniach geopolitycznych na wszystkich kontynentach. Inicjatywy geopolity woko czne USA w ostatnich latach koncentroway sie : walki ze s wiatowym broni atomowej oraz bezpieczen terroryzmem, zapobiegania rozprzestrzenianiu sie stwa energetycznego. Ten ostatni problem jest mniej widoczny, poniewaz szlaki dostaw byy ostatnio dos c bezpieczne. c z globalnego, geopolitycznego punktu widzenia, wie kszos Patrza c tych prob w Eurazji. Zdaniem prominentnego praktyka i teoretyka geopolilemo w skupia sie d, z tyki amerykan skiej Z. Brzezin skiego znaczenie Eurazji wynika m.in. sta e tu 75% s znajduje sie wiatowych zasobo w energetycznych, a ponadto kontrola nad daje automatycznie kontrole nad bliskim Wschodem i Afryka . USA Eurazja powinny aktywniej uczestniczyc w budowie transkontynentalnego systemu bezdu nie do utrzymania jest obecnie istnieja cy podzia na pieczen stwa. Z tego wzgle 63 istote europejska i azjatycka . Sformuowania te chyba dos c dobrze oddaja polityke amerykan skiego podejs cia do globalnej geopolityki, skoro inny praktyk i zarazem opinie , widza c duz teoretyk H. Kissinger wyraz a podobna e zagroz enie w ewentual Azji lub Europy pod kontrola jednego mocarstwa 64. nym znalezieniu sie
62 63 64

H. Szlajfer, Stany Zjednoczone..., s. 310 i n. Z. Brzezin ski, A Geostrategy for Eurasia, Foreign Affairs SeptemberOctober 1997. H. Ki ssinger, Dyplomacja..., s. 894.

24

Janusz T. Hryniewicz

Jakie jest miejsce Europy Wschodniej w amerykan skiej geostrategii? Europa , a cznie z Rosja , dos Wschodnia wydaje sie c waz nym elementem euroazjatyckiej ukadanki zaro wno geostrategicznej, jak i gospodarczej, z racji wspomnianych wczes niej ogromnych zasobo w energetycznych. Z kolei w ramach stosunku USA do zuje haso Russia first. I tak np. gdy H. Kissinger Europy Wschodniej obowia dek s ca wielokrotnie analizuje nowy, pozimnowojenny porza wiata, Rosji pos wie 65 dzic cej miejsca niz s na sa , z e dla wie pozostaej cze ci Europy Wschodniej . Moz s znacznej cze ci amerykan skich polityko w i analityko w euroazjatycka rola Rosji ma be dzie napotykac pierwszoplanowe znaczenie, poniewaz wspo praca z Azja na przeszkody z racji rozbiez nos ci kulturowych 66. Rosja jest kluczem do kontroli nad rodkowa. Region ten jest waz S ny z racji nagromadzenia w nim surowco w Azja energetycznych, a takz e dlatego, z e niestabilnos c tego regionu grozi rozprze radykalnego islamu, kto za go baze s strzenieniem sie ry USA uwaz aja wna wiato ze s wego terroryzmu. Poniewaz USA zadekretoway walke wiatowym terroryzmem jako swo j go wny cel geostrategiczny, Rosja jest waz nym elementem d tez w skutecznej realizacji interesu narodowego USA. Sta konfrontacyjna retoryka czy lokalne rosyjskie kroki wojenne beda przez USA negliz owane z uwagi dne cele narodowe. Niebagatelne znaczenie maja takz na nadrze e rosyjskie gowice atomowe. Rosja jest w USA uznawana za kluczowego aktora euroazjatyckiej geopolityki, dy warto zabiegac opracowania ksia z o kto rego wzgle . I tak np. pojawiaja kowe do pos wiecone koniecznos ci przewartos ciowania sa w o zwyciestwie w zimnej wojnie. Nalez y skon czyc z triumfalizmem, z e to wys cig zbrojen i doktryna stwo. W rzeczywistos powstrzymania day USA zwycie ci, jak pisze J. Matlock, wojne zakon ciem korzystnym dla obu stron. zimna czyy negocjacje z rozstrzygnie o katastrofie, jaka ja Amerykan ski triumfalizm ugruntowuje w Rosji opinie d wynika potrzeba postawienia tamy spotkaa, i wzmacnia jej wrogos c do USA. Sta cej elemento ksza dla rozszerzenia NATO, tym bardziej z e wie w ukadu zwie c nieprzewidywalnos c oraz ryzyko i zmniejsza che Rosji do wspo pracy z USA 67. da Jeszcze niedawno, w 2005 r. przewidywano, z e amerykan skie zasoby gazu be wyczerpywac sprowadzac sie , a w 2020 r. USA zaczna okoo 14 potrzebnego im gazu. Na podstawie tych prognoz rosyjski Gazprom opracowa plany opanowania gu 4-5 lat. Jednak rozwo 20% amerykan skiego rynku gazu w cia j technologii coraz bardziej opacalna. sprawi, z e eksploatacja zo z gazu upkowego staje sie s W 2009 r. USA stay sie wiatowym liderem wydobycia gazu (625 mld m) przed (583 mld m). Najwie ksze s sie Rosja wiatowe zoz a gazu upkowego znajduja w USA i Kanadzie. Natomiast koszt ich eksploatacji moz e byc nawet dwa razy mniejszy niz Zo z Sztokmanowskich, kluczowych dla strategii eksportowej rosyj65 66 67

Ibidem, s. 887 i n. Ibidem, s. 912. J. F. Matlock (jr.), Superpower Illusion, Yale University Press 2010.

wiatowe przywo dztwo USA i pozycja Europy Wschodniej S

25

skiego Gazpromu 68. Rosyjskie zasoby energetyczne nie stana sie elementem a cza cym Rosje z interesem narodowym USA. Be da natomiast miay wpyw na sposo b rozgrywania interesu globalnego przez USA. Jednak oznacza to zmniejcie pozycji znacza cego partnera USA. szenie szans Rosji na zaje informacji o zoz Trzeba tu zauwaz yc , z e w przypadku potwierdzenia sie ach dzie to oznaczao zwie kszenie europejskich zasobo gazu upkowego w Polsce, be w takz gazu o 47%. Na potwierdzenie czekaja e informacje o zasobach gazu w pan stwach nadbatyckich. Natomiast we Francji, Holandii, Szwecji i Niemczech juz to zagospodarowanie zo rozpocze z . Moz liwe jest, z e rosyjski monopolista eksportu e to skomplikowac rosyjskie moz liwogazu do Europy straci 25-30% rynku 69. Moz s ci przeksztacania pozycji go wnego dostawcy zasobo w energetycznych w moc w Europie. geopolityczna na tych, kto do UE (nowa Kraje Europy Wschodniej skupimy sie re nalez a w Pax Americana nieporo z Europa) maja wnanie mniejszy niz Rosja cie ar gatunkowy. Sa ej elementami interesu globalnego USA. Nic w tym one co najwyz kszego z nich, Polski, stanowi mniej niz dziwnego, skoro cay PKB najwie 8% rocznych wydatko w wojskowych USA. Kraje te sa raczej problemem do rozzania lub puzzlem w ukadance geopolitycznej niz wia realnym partnerem. Zobaczdaa z perspektywy Waszyngtonu (w 2006 r.) ocena dopasowamy teraz, jak wygla wydaje, ws s nia nowej Europy do architektury Pax Americana. Jak sie ro d cze ci polityko w i analityko w, po entuzjazmie pierwszych lat 90., obecnie zaznacza sie dos c wyraz ne rozczarowanie Europa Wschodnia (bez Rosji, bo to oddzielny przypadek). Przywo dco w wschodnioeuropejskich z okresu okoo 2005 r. zestawia z przywo sie dcami Europy Zachodniej w momencie przeomu, tj. po II wojnie s wiatowej i kilkanas cie lat po z niej. Zdaniem F. S. Larrabeeego przywo dcy zachod i trwaa strukture wspo nioeuropejscy zbudowali skuteczna dziaania. De Gasperi, , Monnet, de Gaulle i Adenauer potrafili poprowadzic swoje narody ponad historia dokonali zmian jakos ciowych w polityce europejskiej i stworzyli struktury otwarte czasu. Na tym tle drugie pokolenie na przyszos c , kto re wytrzymay pro be przywo dco w Europy Wschodniej: Kaczyn ski (jego wybo r to typowy przykad tego eby wskazac najbardziej dobitne przykady, trendu), Fico, Klaus, Paksas 70, z zupenie inaczej. Wedug cytowanego autora, wspomniani zachowywao sie przywo dcy nowej Europy szkodzili interesom USA i marnotrawili ich wysiek zainwestowany w budowe c USA wolnej i silnej Europy moga cej pomo w utrzymaniu pokoju s wiatowego. Podczas gdy na zachodzie Europy zacies nia sie integracja gospodarcza i ponadgraniczne scalanie firm, na wschodzie widac silny swojskos nacisk na obrone ci. Co gorsza, Europa Wschodnia wraca do starych
D. Dokuczajew, D. Kryow, Kopali az dokopali, The New Times z 19.04.2010, cyt. za: Forum z 24.05.2010. 69 Ibidem. 70 du z powodo Po wyborze odwoany z urze w proceduralno-konstytucyjnych.
68

26

Janusz T. Hryniewicz

sporo w, populistycznego nacjonalizmu i wzajemnej wrogos ci. Wzmacnia to pozy71 , z skonne uznac Rosji w tym regionie . Perturbacje te nie oznaczaja e USA sa cje aspiracje rosyjskie do przywo dztwa czy szczego lnych intereso w w odniesieniu do da z tych pan stw. Ich miejsce w Pax Americana jest pochodna en USA do utrzymania wspo gami. W tym ro wnowagi europejskiej metoda pracy z europejskimi pote utrzymac bic przypadku kluczowe znaczenia ma to, czy uda sie i ewentualnie poge Niemiec z Europa Zachodnia i osabic ganie sie integracje wzajemne przycia w prezydentury Busha juniora oferowano Niemiec i Rosji 72. W tym celu za czaso jak dalece oferta ta Niemcom partnerstwo w przywo dztwie 73. Trudno ocenic atrakcyjna dla Niemiec, w kaz okazaa sie dym razie nie widac oznak, z eby ganie Niemiec i Rosji zmalao. Zauwaz wzajemne przycia my, z e po uruchomieniu dzie pochodzic Nord Stream 80% niemieckiego importu gazu be z Rosji, obecnie jest rodkowo-Wschodniej Europy zanie problemu S to 44%. Zdaniem Kissingera rozwia polegaoby na jej osadzeniu w strukturach zachodnich w taki sposo b, aby przestaa niczyja rozdzierana wewne trznymi konfliktami, zache caja cymi do byc ziemia y silna rywalizacji lub wspo pracy o wpywy w tym regionie 74. W interesie USA lez i spo jna Europa i dlatego jednym z najwaz niejszych zadan partnerstwa USA-Niemcy jest integracja Wschodniej Europy z UE. Szczego lne znaczenie dla stosunki Niemcy-Polska 75. stabilnos ci regionu maja

ABSTRACT The object of the study is an analysis of the economic grounds of Pax Americana in the perspective of the next 10-20 years and prediction of the future place of Eastern Europe in the constellation of the USAs interests. The first part of the article determines the factors of geopolitical power of particular countries on grounds of a network and structural analysis. The crucial factors of geopolitical power include wealth (total and per capita), production of leading goods and innovativeness. The next part contains a comparative analysis of Pax Britannica and Pax Americana in order to establish a gradation of those factors. It appears that domination in the production of leading goods is the crucial factor. Analysis of the contribution of various countries to the development of a new economy shows that around 2020 the USA will still be the most important power of the western world. The place of Eastern Europe in Pax Americana will be defined by its position in the global strategy of the USA, weak links of the region with the USAs national interest and the state of partnership in leadership relations between the USA and Germany. Fluctuations of the energy market will make the American elite discuss its regulations which can mark the beginning of a new different outlook also regarding other sectors of a global economy.

F. S. Larrabee, Danger and Opportunity in Eastern Europe, Foreign Affairs NovemberDecember 2006. 72 H. Ki ssinger, Dyplomacja..., s. 912 i n. 73 H. Szlajfer, Stany Zjednoczone..., s. 317. 74 H. Ki ssinger, Dyplomacja..., s. 906 i n. 75 F. S. Larrabee, Danger and Opportunity..., s. 130.
71

You might also like