D ZACHODNI PRZEGLA 2012, nr 4

RADOSAW GRODZKI Radosaw Grodzki Poznan

ROSJA NA PRZEOMIE XX I XXI WIEKU REKONSTRUKCJA POZYCJI MOCARSTWOWEJ Rosja na przeomie XX i XXI wieku rekonstrukcja pozycji mocarstwowej Pan stwowos c rosyjska przez stulecia swego istnienia, niezalez nie od systemy z sprawowania wadzy, da ya do odgrywania roli mocarstwa i wspo czesne rosyjskie zane. Podstawa tej mocarmys lenie polityczne jest silnie do tej tradycji przywia wszy od XIV w., byy podboje terytorialne, we wszystkich stwowos ci, pocza dz moz liwych kierunkach, ba utrzymanie maksymalnie duz ych wpywo w na terytocych riach lez a w rosyjskiej strefie intereso w. Rosyjska potega choc przechodzia kryzysy nigdy nie ulega w jednym aspekcie: wielkos ci przestrzennej, kto ra s , ale takz budowaa nie tylko specyficzna wiadomos c narodowa e ksztatowaa cia tego i imperialna 1. Do powaz nego nadszarpnie s wiadomos c mocarstwowa kle ska jednego z kolejnych rosyjskich mocarstwowych wizerunku przyczynia sie w rywalizacji z USA i s wcielen , czyli ZSRR. Pan stwo to ponioso poraz ke wiatem zachodnim o prymat w systemie globalnym. Skutkiem tzw. zimnej wojny by jego rozpad, w wyniku kto rego to dotychczasowe supermocarstwo ponioso bezprece nie mocarstwowos c rosyjska densowe straty polityczne i terytorialne 2. Jednoczes g zachodnich, przede wszystkim wobec stracia charakter konkurencyjny wobec pote dzynarodowy sukcesor wyrosa USA. Na gruzach ZSRR jako jego prawnomie Federacja Rosyjska. Borysa Jelcyna. Ta nowe pan stwo przez wiele lat kojarzone byo z prezydentura polityczna , Odziedziczy on po okresie pieriestrojki Michaia Gorbaczowa doktryne ca sposo powania wobec pan okres laja b poste stw s rednich i maych. Wolnos c ca ingerencje w sprawy jakiegokolwiek suwerenwyboru politycznego, wykluczaja dzynarodowych, oznaczaa odwro nego uczestnika stosunko w mie t Moskwy od w kosztowne ukady i kreowanie kopotliwych sojuszy, a takz angaz owania sie e od doktryny Brez niewa. Rosji jednak z trudem przyszo okres lenie swojej nowej roli dzynarodowych. Zwaszcza z w stosunkach mie e transformacja systemowa i jej wysokie koszty ekonomiczne i spoeczne nie sprzyjay budowaniu spo jnej i klarow3 nej wizji w tym zakresie .
Zob. M. A. Smith, Russias State Tradition, Camberley 1995. Zob. M. Smolen , Stracone dekady. Historia ZSRR 1917-1991, Warszawa-Krako w 1994. 3 Szerzej: T. os -Nowak, Rosja: mie dzy dawna a przysza wielkos cia, w: Postzimnowojenna Europa: ku jednos ci czy nowym podziaom?, T. os -Nowak (red.), Wrocaw 1995, s. 25-33;
1 2

116

Radosaw Grodzki ROSJA U SCHYKU XX WIEKU PRZEGRANA BATALIA RODKOWO-WSCHODNIA S O EUROPE

Pierwszym waz nym sprawdzianem do nowo powstaego pan stwa rosyjskiego zachowanie wpywo stao sie w na dawnym obszarze wyznaczonym nie tylko granicami ZSRR, ale takz e RWPG i Ukadu Warszawskiego. Tereny te zwyczajowo to nazywac zagranica i daleka zagranica . zacze bliska tkowanych w 1989 r. demokratycznych rewolucjach w Europie Po zapocza rodkowo-Wschodniej, po prawie pie c cioletnim okresie panowania nad ta dziesie S s kontynentu, Rosja zderzya sie z nowa rzeczywistos , wobec kto cze cia cia rej strategie . Sytuacja bya o tyle trudna, z musiaa okres lic swoja e zmian wymagay podstawowe priorytety rosyjskiej polityki wewnetrznej i zagranicznej. Pozycja korzystna, gdyz wyjs ciowa wydawaa sie stosunki z Zachodem, a zwaszcza pomys amerykan sko-radzieckie ukaday sie lnie. Nie bez znaczenia byo stanowisko tez Moskwy wobec idei zbrojen i rozbrojenia. Liczya sie jej polityka wobec cych sie Niemiec, a takz jednocza e neutralny stosunek do pokojowych reform rodkowo-Wschodniej. Wraz z tworzeniem sie Federacji Rosyjskiej w Europie S i Wspo lnoty Niepodlegych Pan stw spoecznos c euroatlantycka rozwaz aa moz liwe wersje zdarzen , a potencjalny lawinowy rozpad ZSRR nie by postrzegany jako korzystny. Pozostawienie potencjao w atomowych w gestii kilku pan stw imcz zalez plikowao brak skutecznej kontroli. Zachodowi wre ao, by to Moskwa 4. sprawowaa nad nimi piecze Pomimo zasadniczych przeobraz en geopolitycznych i ustrojowych rosyjska tku lat 90. cia gle pozostawaa przy da z racja stanu na pocza eniach mocarstwowych. umocnienie pan Zasadniczym celem polityki rosyjskiej stao sie stwowos ci, co sto rozumiano jako synonim mocarstwowos jednak cze ci. Spenienie tego warunku w rozumieniu Moskwy miao pomo c w odzyskaniu pozycji go wnego rozgrywaja rodkowo-Wschodniej. cego w procesach reintegracyjnych, zwaszcza w Europie S Odzyskanie roli swoistego patrona bezpieczen stwa wobec pan stw mniejszych miao trzne. Przedstawiciele rosyjskich wadz przy kaz przesonic sabos ci wewne dej okazji podkres lali koniecznos c obrony intereso w pan stwa i narodu. Choc postawy te obce innym pan nie sa stwom, to w wypadku Rosji go wne niebezpieczen stwo jednak w odczytywaniu intereso rodzio sie w pan stwowych jako intereso w mocarstciu lat Rosja stane a przed wowych. Po raz pierwszy od co najmniej siedemdziesie prowadzenia otwartej polityki wobec najbliz siado moz liwos cia szych sa w. Tymgi polityczne w Moskwie postrzegay Rosje jako kraj osamotniony czasem liczne kre
J. Bratkiewicz, Kryzys cywilizacyjny w Rosji. Jego implikacje dla stosunko w polsko-rosyjskich, dzynarodowe, 1995, nr 2, s. 89-106. Sprawy Mie 4 Szerzej: A. Horeli ck, US-Soviet Relations Threshold a New Era, Foreign Affairs No. 1, 19901991, s. 51-69; G. F. Kennan, Communism in Russian History, Foreign Affairs No. 1, 19901991. s. 168-186; K.H. Kam p, Die Sicherheit der sowjetischen Atomwaffen, Baden-Baden 1991.

Rosja na przeomie XX i XXI wieku rekonstrukcja pozycji mocarstwowej

117

i po okresie s wietnos ci pozbawiony sojuszniko w. Dramatyzowano zagroz enia, ce zaro dzynarodowej, jak wynikaja wno z dynamicznych przemian w sytuacji mie i z poczucia historycznej poraz ki. W tym konteks cie izolacja, a nawet osamotnienie cej swojej nowej toz Rosji, poszukuja samos ci, mogy miec negatywne skutki dla caej Europy 5. z kon Wycofanie sie cem sierpnia 1994 r. wojsk rosyjskich z obszaru wschod najbardziej na zacho nich Niemiec (byej NRD) definitywnie symbolizowao utrate d tych pozycji. Wczes wysunie niej rosyjskie wojska wyprowadzono z Czechosowacji, gier i Polski. Dotychczasowa ro na We wnowaga geostrategiczna zmienia sie tek nowej ery w stosunniekorzys c Moskwy, co oznaczao na tym obszarze pocza dzynarodowych. Kreml nie okres tkowo jasno swojej strategii kach mie li pocza rodkowo-Wschodniej. Nieczytelnos c intencji i zachowan nie wobec Europy S sprzyjaa utrwalaniu jej wizerunku jako wiarygodnego partnera. Brak politycznej dzy Moskwa a stolicami pan komunikacji mie stw s rodkowoeuropejskich po rozsto be dnie postrzegano wzajemne padzie bloku wschodniego powodowa, z e cze c sobie nawzajem za wole . W rosyjskiej doktrynie politycznej intencje, przypisuja rodkowo-Wschodnia na daleki plan, jakby ja lekcewaz c 6. S a spychano Europe Z kolei negatywne odbieranie Rosji przez narody s rodkowoeuropejskie dao sia . Resentymenty i zaszos o sobie znac ze zdwojona ci historyczne okazay sie sto waz cze niejsze niz korzystne przesanki, stworzone przez realia polityczne. y sie wzajemne W warunkach wolnos ci i suwerennos ci na plan pierwszy wysune urazy i kompleksy 7. rodkowo-Wschodniej pan stw faktycznie Rosja uznaa istnienie w Europie S gnie ty w repozbawionych gwarancji bezpieczen stwa za czynnik pozytywny, osia ciu rosyjskim obszar ten znalaz sie zultacie zakon czenia zimnej wojny. W uje w swoistej geopolitycznej dziurze, w kto rej Rosja nie potrafi znalez c dla siebie odpowiedniego miejsca 8. Od takiego sposobu rozumowania bardzo blisko byo do rodkowo-Wschodniej rosyjskimi cia obszaru Europy S tezy o koniecznos ci obje 9 gwarancjami bezpieczen stwa . Rosyjski stereotyp historyczny traktowa region s rodkowoeuropejski jako swoi rod pro . Po rozbiciu radzieckiej przestrzeni, a cza cej Rosje z Europa S sta z nie kowo-Wschodnia w ramach bloku polityczno-wojskowego i ideologicznego, doszo do likwidacji wzoro w zalez nos ci i usuwania klimatu rywalizacji o wpywy
5 Szerzej: A. Andrusiewicz, Mit Rosji, t. 1-2, Rzeszo w, 1994; K. Dziewanowski, Polityka w sercu Europy, Warszawa 1995, s. 99. 6 Rosyjska polityka zagraniczna: priorytety MSZ, Eurazja, 1994, nr 5-6. 7 A. Drawicz, Przewartos ciowania w stosunkach polsko-rosyjskich, w: Polska-Rosja. Czas przewartos ciowan , S. Bielen (red.), Warszawa 1995, s. 10-15. 8 S. Karaganow, Nowa Rosja w nowej Europie, Eurazja, 1994, nr 5-6, s. 90. 9 A. Kozyriew, Polska w rosyjskiej polityce zagranicznej, w: W strone nowego partnerstwa, Krako w 1994, s. 29.

118

Radosaw Grodzki

g, tj. Niemiec i Rosji. W praktyce zabrako jednak praktycznego os ciennych pote przeoz enia takiego mys lenia na czyny w polityce rosyjskiej 10. pote ga powodoway ws Dlatego tez urazy i obawy przed rosyjska ro d pan stw rodkowo-Wschodniej nieustanne przywoywanie fatalnego pooz enia Europy S geopolitycznego, kto re prowadzio do wojen i rozbioro w. Tymczasem pan stwa te ksza podmiotowos uzyskiway coraz wie c i samodzielnos c . Przestaway byc po strzegane jako fragment rosyjskiej strefy wpywo w, o kto rej losach rozmawiao sie zawsze za pos rednictwem Moskwy. Do s wiadomos ci polityko w rosyjskich z wolna dociera fakt, z e s rodkowosiedzi Rosji stopniowo przestawali sie jej obawiac europejscy sa jako agresora w najbliz szej przyszos ci i chodzio im go wnie o wyjs cie ze strefy buforowej pomiedzy nia a Niemcami. Nie chcieli duz ej byc ofiarami polityki obu silniejszych siado cych takie same prawa sa w. Chcieli tez uzyskac status normalnych, maja zki, czonko cych te same i obowia w euroatlantyckiej wspo lnoty narodo w, wyznaja wartos ci demokratyczne 11. rodkowo-Wschodniej waz na bya bliskos c Dla intereso w Rosji w Europie S geograficzna i tradycje mocarstwowe. Najwaz niejsze jednak pozostaway interesy du na ich znaczenie Rosja wraz z Biaorusia bezpieczen stwa. To was nie ze wzgle postuloway utworzenie na tym obszarze strefy bezatomowej swoistego i Ukraina powrotu do gos niej niegdys idei polskiego planu Adama Rapackiego. Jednak po dzy blokami polityczno-wojskowymi, utworzenie zakon czeniu konfrontacji mie rodkowo-Wschodniej w szarej takiej strefy oznaczaoby pozostawienie Europy S y podejmowac strefie bezpieczen stwa. Tymczasem kraje regionu zacze starania cie wszystkich wynikaja o penoprawne czonkostwo w NATO, co oznaczao przyje zan cych z tego zobowia . Gos ne obawy Rosji przed przybliz eniem do jej granic wojskowych struktur dy pan Paktu Po nocnoatlantyckiego irytoway rza stw s rodkowoeuropejskich. Ta argumentem o pogorszeniu swojej sytuacji jednak konsekwentnie posugiwaa sie cia granic NATO 12. Dyplomaci rosyjscy intengeopolitycznej w wyniku przesunie antynatowska do tego stopnia, iz sywnie i niezmiennie wykorzystywali retoryke to obawiac skutko w stolicach pan stw zachodnich rzeczywis cie zacze sie w ewentual rodkociu do NATO pan nego odizolowania Rosji po przyje stw z Europy S , z cie pan wo-Wschodniej. Na Kremlu susznie obawiano sie e przyje stw z Europy rodkowo-Wschodniej do Sojuszu stworzy u rosyjskich granic nowa sytuacje S i przerodzi sie w silny instrument nacisku. strategiczna rodkowo-Wschodnia w rosyjskiej polityce zagranicznej. Zapis dyskusji, Polska Europa S w Europie, 1995, z. 18, s. 70-71. 11 O. Aleksandrowa, Niemcy Polska Ukraina Rosja: dylematy wschodnioeuropejskich d Zachodni, 1993, nr 1, s. 33-51. stosunko w, Przegla 12 rodkowo-Wschodniej w NATO, w: Niemcy Ch. Royen, Zacho d i Rosja a czonkostwo Europy S Polska Rosja. Bezpieczen stwo europejskie i wspo praca spoeczen stw, M. Dobroczyn ski (red.), Warszawa 1996, s. 155-168.
10

Rosja na przeomie XX i XXI wieku rekonstrukcja pozycji mocarstwowej

119

rodkowo-Wschodniej w czaW rosyjskiej polityce historycznej podbo j Europy S zdobyczy sie II wojny s wiatowej okupiony wielomilionowymi ofiarami, by forma z koniecznos odwrotu wojennej. I o ile z trudem przyszo Rosjanom pogodzic sie cia kszym trudem przyszo im i pokojowo opus cic te obszary, to z jeszcze wie zaakceptowac przejs cie krajo w s rodkowoeuropejskich do amerykan skiej strefy ich przysta pienie do Sojuszu Po wpywo w, czym de facto stao sie nocnoatlantyc na traktowac zatem jako swoisty punkt zwrotny kiego 13. Poszerzenie NATO moz i punkt odniesienia dla budowania nowej geopolitycznej mapy s wiata. Rosja definitywnie z faktem, iz musiaa pogodzic sie spadek po dawnym imperium zosta a dziaac cej sie nowej wielobiegunowej powaz nie okrojony i zacze w rodza dzynarodowych. geometrii stosunko w mie
ROSYJSKA GOSPODARKA SUROWCOWA JAKO FILAR POZYCJI MOCARSTWOWEJ

Rosyjski powro t do polityki imperialnej nie byby moz liwy bez zaplecza gospodarczego. I to go wnie we wzros cie gospodarczym, obok pozycji militarnej, dzynarodowych Rosji. Zasoby surowcowe i wyninalez y poszukiwac aspiracji mie ce z nich zasoby finansowe pozwoliy na realizacje aktywnej wobec Zachodu kaja zku Radzieckiego Rosja, podobnie jak polityki zagranicznej. Po rozpadzie Zwia z problemami gospozostae pan stwa dawnego bloku radzieckiego, zmagaa sie zanymi z transformacja systemowa . Wynikaja ce z tego olbrzymie podarczymi zwia problemy finansowe rosyjskiego budz etu i pomoc w postaci kredyto w zachodnich jednym z najwie kszych instytucji finansowych spowodoway, z e Rosja staa sie cia wadzy przez Wadimira Putina duz niko w na s wiecie. W momencie przeje w 2000 r. dugi Rosji wynosiy juz ok. 160 mld USD i pan stwo to byo liderem na tej pi do odbudowania efektywnos lis cie. Nowy prezydent przysta ci, skutecznos ci i kontroli centralnej wadzy pan stwowej. Doprowadzi do umocnienia wadzy Kremla, monopolizacji politycznej parlamentu i s rodko w masowego przekazu. pacyfikacja Czeczenii oraz Symbolem odzyskiwania siy militarnej staa sie odrodzenie i unowoczes nianie si zbrojnych. W aspekcie gospodarczym doprowabiorstwami sektora dzi do odzyskania kontroli pan stwa nad go wnymi przedsie to wydobywczego ropy i gazu, a takz e ograniczenia wadzy oligarcho w. Odbyo sie s ki osia gnie ciu za pomoca rodko w prawnych, karnych i administracyjnych. Dzie dzynarodowe i umocmaksymalizacji zysko w z eksportu ropy i gazu na rynki mie a odzyskiwac nieniu monopolu tranzytowego Federacja Rosyjska zacze stabilnos c 14. Dodatkowym czynnikiem wzrostu bya s wiatowa koniunktura na ekonomiczna gu kilku lat ceny baryki ropy surowce mineralne i energetyczne (m.in. wzrost w cia
Russia and Eastern and Central Europe: Old Divisions and New Bridges, Moscow 1996, s. 6. Szerzej: B. Kagarlitsky, Russia under Yeltsin and Putin: neo-liberal autocracy, London 2002, s. 251-280.
13 14

120

Radosaw Grodzki

naftowej z ok. 20 do blisko 100 USD i wzrost skorelowanych z tym cen gazu ki nowym inwestycjom Rosja bya w stanie zwie kszyc ziemnego). Dzie wydobycie kszym producentem na s ropy naftowej i w 2006 r. zostaa jej najwie wiecie. Zatem najbardziej efektywnym instrumentem nowej mocarstwowos ci Rosji stay sie biorstwa energetyczne i tworzone dzie ki zyskom z eksportu surowco przedsie w fundusze inwestycyjne. W okresie sprawowania przez Putina pierwszych dwo ch kadencji prezydenckich PKB Rosji wzro s kilkakrotnie (w 2006 r. wynosi juz 920 miliardo w USD, w poro wnaniu z 200 miliardo w USD w 1999 r.; w tym czasie kszyy sie z 12,7 miliardo rezerwy walutowe zwie w USD do 266 miliardo w). gne a poziom 7,5% PKB, a jej udzia W 2006 r. nadwyz ka budz etowa w Rosji osia tego, co caej Unii Europejsws wiatowym wzros cie gospodarczym wynosi poowe kiej. Nalez y jednak pamietac , iz w tym samym czasie wedug nominalnej wartos ci gle mniejsza niz PKB gospodarka Rosji bya cia np. Woch i zajmowaa odlege 59. miejsce w s wiecie 15. Ponadto dynamika rozwoju rosyjskiej gospodarki oraz od koniunktur w sektorze surowco zmiany jej struktury uzalez niy ja w naturalnych. ga za soba wiele zagroz Ten model wzrostu gospodarczego pocia en , szczego lnie w dugim okresie. Dochody z eksportu powoduja rezygnacje z nieatwych i bolesnych dla spoeczen stwa reform gospodarczych i spoecznych. Jednoczes nie wzrost dochodo w spoeczen stwa finansowany jest go wnie z dochodo w z eksportu nos niko w energii i nie idzie w parze z podnoszeniem produktywnos ci i efektywnos ci. biorstw na W efekcie zmniejsza to konkurencyjnos c rosyjskich produkto w i przedsie rynku globalnym. W dugim okresie rozbiez nos c pomiedzy poziomem z ycia moz i oczekiwaniami spoeczen stwa a jego produktywnos cia e powodowac sytuacje kryzysowe 16. zane z zakon Rok 2011 przynio s gospodarce rosyjskiej nowe wyzwania zwia wiatowej Organizacji Handlu cych akcesji Rosji do S czeniem rozmo w dotycza (WTO). Zdaniem eksperto w to najpowaz niejszy ruch w kierunku liberalizowania s wiatowego handlu od dekady, kiedy szeregi organizacji zasiliy Chiny. Jednak da stopniowe, bo Rosja wywalczya sobie dugie okresy przejs zmiany be ciowe. pi m.in. dzie ki zaangaz Przeom w dugoletnich negocjacjach nasta owaniu i deter dla Unii konsekwencja tego stanu rzeczy minacji Unii Europejskiej. Najwaz niejsza dzie stworzenie stabilnych i przewidywalnych warunko be w do prowadzenia wymia zabezpieczenie przed jednostronnym wprowany handlowej. Zasady WTO stanowia dzy innymi dzie ki skutedzeniem restrykcyjnych s rodko w polityki handlowej, mie cznos ci mechanizmu rozstrzygania sporo w. Jako z e organizacja ta jest gwarantem da dysponoway tymi ro wnoprawnos ci stosunko w handlowych, to UE i Rosja be
International Monetary Found, World Economic Outlook Database z 2007, (URL) http:www.imf.org, cyt. za: I. Bil, T. Otowski, Federacja Rosyjska jako mocarstwo? Stan obecny i perspektywy, Warszawa 2008, s. 9-13. 16 Zob. tez . A. slund, Russias capitalist revolution: why market reform succeeded and democracy failed?, Washington DC 2007, s. 277-300.
15

Rosja na przeomie XX i XXI wieku rekonstrukcja pozycji mocarstwowej

121

samymi instrumentami przeciwdziaania nieuczciwym praktykom. Nalez y zatem dzy Unia a Rosja , przyczyni sie do oczekiwac , z e zdynamizuje to handel mie kszenia poziomu inwestycji oraz poge bi powia zania gospodarcze. Przekada zwie to takz napie c sie e na redukcje w stosunkach politycznych, gdyz uregulowania moz WTO, precyzyjnie okres laja liwos ci wprowadzania embarga gospodarczego, sto wykorzystywaa jako instrument nacisku politycznego oraz kto re Rosja cze ochrony wasnego rynku 17. pienia Rosji do WTO komentatorzy i politycy w Moskwie Przy okazji przysta raczej na negatywne skutki wydarzenia, zwaszcza z zwracali jednak uwage e Rosji dy wszystkich 155 pan cych juz z trudem przyszo przekonac do siebie rza stw nalez a do tej organizacji. Gruzin skie weto pomogo Rosjanom przeamac Stany Zjed wiatowego Rosja, wste puja c do tej organizacji, noczone. A wedug oceny Banku S bardzo powaz moz e spodziewac sie nych korzys ci. Przez pierwsze trzy lata c gu 11 lat czonkostwa w organizacji jej PKB powinien wzrosna o 3,5 proc., a w cia da juz o 11 proc. Rosyjscy eksporterzy nie be napotykac bariery w postaci kwot cych atrakcyjne dla nich rynki. W zwia zku z tym np. rosyjscy importowych chronia , metalurdzy licza z e otworzy sie przed nimi zazdros nie do tej pory strzez ony takz rynek amerykan ski. Na zyski licza e producenci nawozo w sztucznych, kto rzy z taniego na rosyjskim rynku wewne trznym gazu i be da mogli skutecznie korzystaja c walczyc z np. silnymi polskimi konkurentami. Jednoczes nie Rosja, przyjmuja zuja ce czonko dzie musiaa uczynic gospodarke zasady obowia w organizacji, be swa , , bardziej przejrzysta przewidywalna a tym samym bardziej atrakcyjna dla inwessto toro w zaro wno zagranicznych, jak i rodzimych. Zwaszcza, z e ci zbyt cze swoje kapitay za granice . Najwie cej zastrzez przedstawiciele wywoz a en zgaszaja rolniko w i przemysu spoz ywczego, gdyz kraj moz e zalac tania importowana w przemys z ywnos c . Jeszcze gorsze nastroje panuja le samochodowym, lotniczym, bardzo przestarzae lekkim i maszynowym. Te branz e rosyjskiej gospodarki sa i niedoinwestowane. Rosja w negocjacjach z WTO wytargowaa sobie nieze ki czemu jej rolnictwo i przemys jeszcze przez jakis da warunki, dzie czas be 18. chronione przed konkurencja niepokoja ce. Jednak pierwsze inicjatywy Rosji jako czonka WTO wyday sie Gazprom, poniewaz W kopotliwej sytuacji znalaz sie s ledztwo w sprawie rodkowo-Wschodmonopolizowania rynku europejskiego (szczego lnie Europy S a wobec niego Komisja Europejska. Firmie tej grozi nawet kilka niej) wszcze takiej miliardo w dolaro w grzywny, chociaz trudno byoby wyegzekwowac spate dane kwoty (egzekucja w takich sprawach nalez y do pan stw, w kto rych dziaaja do WTO w zwia zku z naruszeniem przez UE firmy). Rosja zapowiedziaa skarge
D. Jankowski, Strategiczne partnerstwo Unii Europejskiej i Rosji w polityce bezpieczen stwa: szanse, przeszkody i stan obecny, Bezpieczen stwo Narodowe, nr 21, I-2012, s. 49-65. 18 wiatowa Organizacja Handlu nadzieja i strachy Rosji, Gazeta WyborW. Radziwinowicz, S cza,07.09.2012.
17

122

Radosaw Grodzki

porozumienia o wolnym przepywie kapitau i swobodzie handlowej. Skarga ta . Zapowiada sie zatem wynika z uznania polityki Unii za protekcjonistyczna dzynarodowej 19. dugoletni spo r na arenie mie wiatowej Organizacji Handlu, c sie pan Rosja, staja stwem czonkowskim S pozycje w gospodarczych organizacjach mie dzynarodowych. wzmocnia swoja spodziewac , z do rozpocze cia Nalez y sie sie e wkro tce otworzy sobie droge cych czonkostwa w Organizacji Wspo negocjacji dotycza pracy Gospodarczej ce z tych nowych okolicznos da i Rozwoju (OECD). Jednak korzys ci pyna ci be z cych do zalez ec w duz ej mierze od determinacji instytucji pan stwowych, da a poprawy efektywnos ci rosyjskiej gospodarki i eliminacji korupcji oraz prowadzenia , ze w przypadku was ciwej polityki gospodarczej i handlowej. Szacuje sie nawet pia ta wprowadzenia niezbednych reform, Rosja moz e w 2020 r. stac sie 20 s gospodarka wiata . W MOCARSTWOWYCH: ROSYJSKI OBSZAR WPYWO D BLISKA ZAGRANICA I BLISKI WSCHO g oddziaywan Najs cis lejszy kra mocarstwowej polityki rosyjskiej lez y na zku Radzieckiego jego prawnoobszarze tzw. bliskiej zagranicy 21. Od upadku Zwia dzynarodowa sukcesorka, czyli Federacja Rosyjska, prowadzia wobec pan mie stw , ca postradzieckich polityke energetyczna wykorzystuja surowcowe uzalez nienia od dostaw lub tranzytu. Miao to na celu odtwarzanie i wzmacnianie dawnych wpywo w. Odziedziczony po ZSRR znaczny potencja tranzytowy uatwia Mosk powie oddziaywanie na kaspijskich producento w, zwaszcza tych, kto rzy sa pu do odbiorco zbawieni bezpos redniego doste w. polem rywalizacji, a polityka Z przyczyn naturalnych region kaspijski sta sie gania dalekosie z surowcowa posuz ya Rosji jako s rodek osia nych celo w. Postawio w gronie mocarstw moga cych oddziaywac strategiczna w regionie to ja na sytuacje Morza Kaspijskiego. Obejmuje on nie tylko pan stwa przybrzez ne Azerbejdz an, i Turkmenistan ale ro du na Iran, Kazachstan, Rosje wniez Uzbekistan (ze wzgle surowcowa oraz role polityczna ), Gruzje (jako cze s potencja tranzytowy, baze c cego na ominie cie Rosji waz nego korytarza tranzytowego Azja Europa, pozwalaja (z uwagi na jej znaczenie polityczne jako najbardziej i Iranu) oraz Armenie lojalnego sojusznika Rosji na Kaukazie Poudniowym) 22.
O. Grim m, E. Stei ner, M. Auer, Energiepolitik: Machtkampf um Gaskartell, Die Presse, 29.09.2011. 20 D. Jankowski, Strategiczne partnerstwo... 21 Bliska zagranica to okres lenie uz ywane przez rosyjskich polityko w i publicysto w wobec da cych obecnie czonkami mie dzynarodowych organizacji powia zanych byych republik radzieckich, be (WNP, ZBiR). z Rosja 22 Zob. T. R. McCray, Russia and the Former Soviet Republics, New York 2006, s. 91-109.
19

Rosja na przeomie XX i XXI wieku rekonstrukcja pozycji mocarstwowej

123

cym wspo Ernest Wyciszkiewicz w opracowaniu dotycza zalez nos ci energetyczdni dzynarodowych na obszarze postsowieckim 23, uwzgle nej w stosunkach mie trznych (Stany Zjednoczone, Turcje , Chiny, Iran i Europe ponadto aktoro w zewne ), usiuja cych oddziaywac poszczego Zachodnia na polityke lnych pan stw regionu (budowa infrastruktury przesyowej, s rodki polityczne, ekonomiczne, dyplomatyczne i wojskowe) oraz podmioty niepan stwowe: transnarodowe i narodowe (koncerny ce sie przede wszystkim che cia zysku (niekiedy wspierane energetyczne), kieruja przez pan stwa). Gdy poszczego lne kraje regionu uzyskay moz liwos c samodzielnego prowadzenia polityki gospodarczej i zagranicznej, w tym decydowania o sposobie wykorzys im przycia gna c tania swoich bogactw naturalnych, udao sie inwestoro w z pan stw tkowo zachodnich. Pocza pojawi sie wrecz entuzjazm miedzynarodowy z powodu wprost o powstaniu alternatywy dla Zatoki nowego z ro da surowco w. Mo wio sie ksi konsumenci ropy naftowej Stany Zjednoczone i pan Perskiej. Najwie stwa w tym regionie, licza c na zmniejszenie zachodnioeuropejskie zaangaz oway sie uzalez nienia od dostaw z niestabilnego politycznie Bliskiego Wschodu. Region ten silnych graczy regionalnych: Chin, Turcji i Iranu. skupia na sobie ro wniez uwage dzynarodowego By tez postrzegany jako z ro do zagroz en dla bezpieczen stwa mie zanych konflikto z powodu nierozwia w na Kaukazie Poudniowym (nierozstrzygty spo dzy Armenia i Azerbejdz nie r o Go rny Karabach mie anem oraz osetyjskie z przez Moskwe i abchaskie da enia separatystyczne). Owe niepokoje byy zreszta mocno stymulowane i podsycane. Dao to Rosji sposobnos c do ponownego podjecia cych na celu zneutintensywnych dziaan politycznych i gospodarczych, maja cej sie konkurencji oraz odzyskanie wpywo ralizowanie rodza w w regionie. Rosja a takz gnie cia bezpos pu do s podje e dziaania w celu osia redniego doste rodkowo elementem azjatyckich zo z . Polityka inwestycyjna rosyjskich spo ek staa sie geostrategii pan stwa. , z c Jednak gdy okazao sie e Rosja nie jest w stanie przeja wydobycia regionalnych producento w (wspomaganych przez ponadnarodowe korporacje i rza na zachowaniu kontroli nad przesyem surowco dy innych pan stw), skupia sie w trzne. Juz na rynki zewne wo wczas byo to waz nym powodem zaangaz owania najwie kszych s sie wiatowych konsumento w ropy i gazu, Stano w Zjednoczonych i pan stw europejskich. Dla nich zro z nicowanie kierunko w eksportu kaspijskich na dywersyfikacje wasnych z surowco w dawao szanse ro de dostaw. W tym czasie strategiczne znaczenie transportu surowco w nazwane zostao geopolityka go rurocia w. W stosunku do regionalnych producento w, pozbawionych moz liwos ci bezpos redniego eksportu (Azerbejdz an, Kazachstan, Uzbekistan i Turkmenistan), z cego Rosja da ya do zachowania pozycji monopolisty tranzytowego lub dominuja
Geopolityka rurociago w. Wspo zalez nos c energetyczna a stosunki mie dzypan stwowe na obszarze postsowieckim, E. Wyciszkiewicz (red.), Warszawa 2008, s. 137-187.
23

124

Radosaw Grodzki

s pos rednika. Natomiast w stosunku do pan stw cakowicie lub cze ciowo uzalez nionych od dostaw rosyjskich surowco w (Gruzja i Armenia) prowadzia dziaania ce utrwalic biorstw sekmaja zalez nos ci (polityka cenowa, przejmowanie przedsie tora energetycznego i sieci przesyowych). Gdy kto res z tych pan stw okazywao sie niepokorne, czasowo wstrzymywano dostawy (dotyczyo to ro wniez innych krajo w zalez nych od rosyjskich surowco w, jak Biaorusi i Ukrainy). zku z tym Moskwa od samego pocza tku podje a dziaania maja ce na celu W zwia kontraktowi stulecia zainicjowanemu w 1994 r. projektowi przeciwstawienie sie gu eksportowego Baku Tbilisi Ceyhan (Azerbejdz rurocia an Gruzja Turcja, g BTC). Wskazywano na brak ekonomicznych podstaw dla tego projektu (rurocia albo Iran byby tan zane przez Rosje szy) oraz na zagroz enia pozaekonomiczne zwia Gruzje i tereny kurdyjskie w Turcji. Kreml z przebiegiem trasy przez niestabilna i suz cy susznie uzna, iz jest to projekt geopolityczny wymierzony w Rosje a strategicznym interesom Stano w Zjednoczonych. Faktycznie region kaspijski zosta Billa Clintona za strefe z uznany przez administracje ywotnych intereso w USA. Waszyngton udzieli mu wo wczas politycznego i gospodarczego wsparcia, kto rego celem byo ustabilizowanie sytuacji oraz wyeliminowanie potencjalnych zagroz en dzynarodowego. Omawiany rurocia g stanowi element dla bezpieczen stwa mie cego wykorzysstrategii rozwoju korytarza transportowego Wscho d Zacho d, maja tac kaspijski potencja energetyczny. Oczywis cie jednym ze skutko w tej polityki g do byo ograniczanie wpywo w Rosji, ale takz e osabienie Iranu. Ponadto rurocia tureckiego Ceyhan wzmacnia pozycje tego kraju jako czonka NATO i kluczowego sojusznika Waszyngtonu na Bliskim Wschodzie. cia dziaan cych na celu destabilizacje na obszarze basenu Pomimo podje , maja powstrzymac Morza Kaspijskiego i na Zakaukaziu, Rosji nie udao sie realizacji tego projektu. Obecnie nie ma juz bezpos redniego wpywu na transport ropy g BTC zosta oddany do uz naftowej z Azerbejdz anu. Rurocia ytku 25 maja 2005 r. gu czterech lat osia gna pena przepustowos c sie go giem i w cia c , staja wnym rurocia eksportowym Azerbejdz anu. Opro cz zawarcia umowy o transporcie ropy azerskiej udziaowcy BTC w lipcu 2006 r. podpisali porozumienie o wspo pracy przy g, z pominie ciem terytorium Rosji. transporcie ropy kazachskiej przez ten rurocia gu BTC zachwiao monopolem Moskwy na eksport ropy Otwarcie rurocia naftowej wydobywanej z basenu Morza Kaspijskiego. Ze strategicznego punktu sie uniezalez widzenia Kaukaz, a szczego lnie Gruzja i Azerbejdz an, kto re staraja nic na trasie transportu kluczowych dla Europy surowco od Rosji, lez a w energetycz z przyczyn wspierania przez Kreml rucho nych z Azji Centralnej. Byo to jedna w cych w granicach Gruzji Osetii Poudniowej i tendencji separatystycznych w lez a w 2008 r. 24 Kluczem do i Abchazji i wygranej przez Rosjan wojny z Gruzja zrozumienia tego typu polityki jest jednak wczes niejszy konflikt czeczen ski
Zob. R. Grodzki, Wojna gruzin sko-rosyjska 2008. Przyczyny przebieg skutki, Zakrzewo 2009, s. 70-79.
24

Rosja na przeomie XX i XXI wieku rekonstrukcja pozycji mocarstwowej

125

(I wojna w Czeczenii: 1994-1996; II wojna w Czeczenii: 1999-2009). Dla wielu analityko w kluczowymi motywami rosyjskiej interwencji byy interesy surowcowe Federacji. Czeczenia jest poprzecinana oraz obawa Moskwy przed dezintegracja gami i rurocia gami o niezaprzeczalnej wartos jej znaczenie gazocia ci, kto re nadaja jednak o tzw. kontrakt stulecia, czyli rurocia g strategiczne. Gra toczya sie kszych moz cy o najwie liwos ciach przesyania surowco w z Morza Kaspijskiego maja . Rosja potrzebowaa kontroli i stabilnos przebiegac przez Czeczenie ci na terenach Po nocnego Kaukazu, aby pozyskac zagranicznych inwestoro w. Tymczasem prowincja ta w 1991 r. ogosia niepodlegos c , co stao na przeszkodzie rosyjskim cie konfliktu zbrojnego. W rezultacie planom i ostatecznie spowodowao wszcze c kach Rosji oraz nieche Europy i USA do pozostawienia tak waz nego szlaku w re doprowadziy do tego, z destabilizacja wywoana wojna e wspomniany kontrakt, . Moskwa baa sie takz podpisany w 1999 r., uczyni beneficjentem Turcje e, z e dzie pocza tkiem rozbicia jednos separatyzm czeczen ski be ci Federacji Rosyjskiej, daniami takz poniewaz inne republiki z podobnymi z a e byy ogniskiem potencjalnej w Czeczenii jako pro niestabilnos ci. Wielu analityko w postrzegao wojne be przywoania przez Kreml tradycji dominacji nad innymi terytoriami. Kaukaz szczego pozostaje takz e strefa lnych intereso w bezpieczen stwa Federacji Rosyjskiej. Turcja i Iran. Stanowi Jest to terytorium, na kto rym tradycyjnie wspo zawodnicza granice Rosji z krajami islamskimi i tym samym granice konfliktu tez poudniowa 25 kulturowego . W obszarze bliskiej zagranicy ro wnie waz ne problemy strategiczne dotycza relacji rosyjsko-ukrain skich. Przedmiotem powaz nych obaw Rosji jest ewolucja tku 1997 r. polityki zagranicznej Ukrainy w kierunku prozachodnim. Juz od pocza deklaracje Kijowa o moz pienia ich kraju do NATO, pojawiay sie liwos ci wsta o Szczego a 9 lipca 1997 r. w Madrycie podpisano Karte lnym Partnerstwie dzy NATO a Ukraina . Ponadto Ukraina od pocza tku przeciwstawiaa sie mie biania wspo pro bom poge pracy w ramach Wspo lnoty Niepodlegych Pan stw, cego a w paz dzierniku 1997 r. wesza w skad sojuszu GUUAM 26, skupiaja ce swoja niezalez sto wypan stwa poradzieckie szczego lnie akcentuja nos c i cze ce prozachodnia orientacje . Rosja tymczasem rozszerzanie NATO na wscho raz aja d generalnie postrzega jako sprzeczne ze swoimi interesami i proces ten stanowi c odzyskac go wny przedmiot sporu w jej stosunkach z Zachodem. Kreml, pro buja dkowac republike , zacza posugiwac szantaz wpywy i podporza sobie dawna sie em
M. Rodriguez, Co tak naprawde kryje sie za wojna w Czeczenii? Czeczenia: rozbijajac dyskurs na temat mie dzynarodowego terroryzmu, (URL:) http:es.oneworld.net i Forum Polityka http:www. p: 08.08.2012.). 2o.fora.plswiat,31czeczenia,531.html, (doste 26 Organizacja GUAM (nazwana tak od pierwszych liter pan stw-czonko w Gruzji, Ukrainy, Azerbejdz anu i Modawii) powstaa w paz dzierniku 1997 r. i bya postrzegana jako przeciwwaga dla pi Uzbekistan, a nazwe zmieniono na pozycji Rosji w ramach WNP. W 1999 r. do organizacji przysta GUUAM.
25

126

Radosaw Grodzki

surowcowym i doprowadzi do kilku kryzyso w energetycznych na Ukrainie c dostawy gazu. Ponadto przed niezwykle waz wstrzymuja nymi wyborami prezycego denckimi na Ukrainie w listopadzie 2004 r. Rosja oficjalnie popieraa uchodza za prorosyjskiego premiera Wiktora Janukowycza. Jednak w wyniku pomaran , po kto czowej rewolucji przegra z Wiktorem Juszczenka rym spodziewano sie reorientacji polityki zagranicznej Ukrainy na niekorzys c Moskwy. Juszczenko akcenty w polityce zagranicznej na korzys faktycznie przesuna c integracji z Zaa dopyw surowca do Ukrainy, co chodem, za co w styczniu 2006 r. Rosja odcie poskutkowao pierwszymi w historii powaz zreszta nymi przerwami w dopywie rosyjskiego gazu do Europy Zachodniej. Na stosunkach ukrain sko-rosyjskich z wste pnego zaproszenia do powaz nie zacia ya moz liwos c uzyskania przez Ukraine cym ore downikiem bya wo czonkostwa w NATO, czego gora wczas administracja Georgea W. Busha w USA. W marcu 2008 r. prezydent-elekt Dmitrij Miedwiediew cie Ukrainy do NATO w wywiadzie dla Financial Times uzna, z e przyje cy sie na tym tle spo stanowioby zagroz enie bezpieczen stwa europejskiego. Rodza r szczytu NATO w Bukareszcie na pocza tku zosta w zasadzie rozadowany decyzja kwietnia 2008 r., gdzie uznano, z e Ukraina nie jest jeszcze gotowa na zaproszenie do NATO. W styczniu 2009 r. wybuch kolejny, jeszcze powaz niejszy rosyjskostwo Wiktora Janukowycza w wyborach prezy-ukrain ski kryzys gazowy. Zwycie denckich 7 lutego 2010 r. zostao powszechnie odebrane jako sukces Rosji, co potwierdzay dalsze wydarzenia. I juz w kwietniu Janukowycz i Miedwiediew Flote Czarnomorska dzierpodpisali porozumienie o przeduz eniu przez rosyjska rabatu na z awy bazy w Sewastopolu o 25 lat oraz uzyskanie przez Ukraine d os dzie sie stara importowany gaz. Ukrain ski rza wiadczy takz e, iz nie be 27 lic przy tym, z e Ukraina pozostaje o czonkostwo w NATO . Trzeba podkres pan stwem niezalez nym od Rosji, z wyraz nie wykrystalizowanymi interesami spod wpywo narodowymi, ale jednoczes nie wymyka sie w Zachodu. Polityka Rosji wobec Bliskiego Wschodu ma charakter instrumentalny. Aktyw nos c w tym regionie suz y jej go wnie do realizacji celo w wymierzonych w pozycje Stano w Zjednoczonych i Unii Europejskiej oraz w polityce energetycznej, a uczestzywaniu kryzyso nictwo w rozwia w ma na celu ksztatowanie wizerunku Rosji jako mocarstwa. Stanowi tez kluczowy element relacji ze s wiatem islamu. Zarazem jest dominacje na Bliskim to polityka asekuracyjna Rosja nie zdecydowaa sie ograniczone. Zwaszcza w skutek Wschodzie, a jej pozycja i rola pozostaja ulegac rewolucji arabskich ukad si na Bliskim Wschodzie zacza zmianie. , aby otworzyy one wie ksze moz Niemniej nie wydaje sie liwos ci dla rosyjskiej ta przez Moskwe postawa defensywna, a zarazem polityki w regionie. Przyje cym kreowakrytyczna pokazaa, z e Rosja nie dysponuje potencjaem umoz liwiaja
p: Stosunki dwustronne Rosja-Ukraina, (URL:) http:www.stosunkimiedzynarodowe.info, (doste 10.09.2012.).
27

Rosja na przeomie XX i XXI wieku rekonstrukcja pozycji mocarstwowej

127

nie sytuacji politycznej ani w regionie, ani w poszczego lnych pan stwach. Jedno nie popsuc czes nie stara sie relacji z z adnym innym aktorem w regionie i wykorzysce sie okazje w przypadku dalej ida cych zmian. tywac nadarzaja z Bliskiego Wschodu zacze a od 2002 r. Rosja po okresie wycofania sie przyczyna o aktywizowac swoje dziaania w tym regionie. Go wna wczesnego z cia partyzanto zaangaz owania byo da enie do odcie w czeczen skich od wsparcia ze s wiata arabskiego. Od tego czasu aktywnos c polityczno-gospodarcza Rosji na co wzrosa. Moskwa zaangaz m.in. w proces Bliskim Wschodzie znacza owaa sie pokojowy arabsko-izraelski oraz iran ski kryzys nuklearny. Intensyfikacji ulegy c od Syrii, poprzez Egipt, Jordanie , Autonomie stosunki bilateralne, poczynaja , Algierie , Libie , po Arabie Saudyjska i pomniejsze kraje Zatoki Palestyn ska Perskiej. Uzupenieniem tej polityki byy bliskie relacje z krajami niearabskimi Iranem i Izraelem. Aktywnos c rosyjska na Bliskim Wschodzie suz ya przede wszystkim realizacji celo w pozaregionalnych. Budowa wpywo w politycznych jako sposo w regionie Bliskiego Wschodu traktowana bya przez Moskwe b na ograniczenie globalnej dominacji amerykan skiej oraz suz ya tez jako karta przetar wpywo gowa w relacjach ze Stanami Zjednoczonymi. Istotny wpyw na budowe w politycznych w tym regionie miaa sprzedaz uzbrojenia, kto rego go wnymi odbiorcami byy Iran, Syria, Algieria oraz Libia. Natomiast na rynkach zdominowanych przez USA i inne kraje zachodnie (kraje Zatoki Perskiej) nie przynioso to efektu. Z kolei znaczenie ekonomiczne regionu dla rosyjskich kompanii energetycznych pu do zo jako miejsca doste z i ich eksploracji pozostaje ograniczone. Polityka zywaniu rosyjska w tym regionie, a przede wszystkim pos rednictwo w rozwia kryzyso w suz yo i suz y budowie wizerunku Rosji jako mocarstwa. Cel ten chciano gna c osia zaro wno poprzez zaangaz owanie w kryzys iran ski, jak i aktywnos c wobec konfliktu arabsko-izraelskiego i syryjskiego. Dotychczasowy bilans polityki Rosji na Bliskim Wschodzie nie jest dla niej korzystny i pokazuje wiele sabos ci. Moskwa zdobya wprawdzie nowych kliento w, kto rym sprzedaje uzbrojenie, ale juz zabiegi w zakresie polityki energetycznej kszenie wpywu na Europe nie przyniosy efektu, a pos nastawione na zwie rednictwo zywaniu kryzyso do sfery deklaracji. Rosji, w warunkach w rozwia w ogranicza sie zbudowac dominacji amerykan skiej, nie udao sie wasnych trwaych wpywo w, . W efekcie stosowania polityki ostroz poza Syria nos ci zwaszcza wobec rewolucji ci utrzymania dobrych relacji ze wszystkimi istotnymi aktorami arabskich i che oraz braku woli zaangaz owania powaz nych zasobo w politycznych i ekonomicz mierne 28. nych, rezultaty rosyjskiej polityki bliskowschodniej pozostaja

M. Kaczmarski, Bliskowschodnia polityka Rosji po rewolucjach arabskich, Komentarze OSW, p: 03.08.2012.). 2011-07, (URL:) http:www.osw.waw.pl, (doste
28

128

Radosaw Grodzki

PRACA I RYWALIZACJA ROSYJSKO-CHIN SKA WSPO cym sie poza obszar bezpos gu aspiracji W rozszerzaja rednich wpywo w kre sie go mocarstwowych Rosji pojawiaja wni konkurenci w wielobiegunowym dzynarodowym, zwaszcza Chiny. Trudno przewidziec systemie mie , jakimi droga rodka i czy napotka na wie ksze lub dzie poda z mi be ac dalszy rozwo j Pan stwa S mniejsze turbulencje. Trudny jest tez do przewidzenia czas, w kto rym Chiny gna poziom rozwoju gospodarczego i wpywu kulturowego pan faktycznie osia stw cej sie przewidziec Zachodu. W daja przyszos ci s wiat raczej pozostanie multipolarca pozycja Stano ny z dominuja w Zjednoczonych. Na przeomie XX i XXI w., chociaz w innej postaci niz w czasie zimnej wojny, rywalizacja miedzy mocarstwami trwa nadal i Stany Zjednoczone, Rosja, Chiny, z do regionalnej hegemonii. Choc Europa, Japonia, Indie, Iran i inne pan stwa da a kszos ze soba wspo w wie ci przypadko w musza pracowac , to walka o pozycje dzyi wpywy w s wiecie nadal jest zasadniczym elementem s rodowiska mie swoja narodowego. Pomimo relatywnego osabienia Stany Zjednoczone utrzymuja hegemonie we wszystkich istotnych dziedzinach, a gigantyczna gospodarka amerydzynarodowego porza dku ekonomicznego. kan ska nadal pozostaje filarem mie najwie ksze na s Amerykan skie siy zbrojne nie tylko sa wiecie, lecz takz e jako cakowita zdolnos i moga operowac jedyne maja c ekspedycyjna we wszystkich w stanie osia gna c regionach globu. Z kolei Chiny i Rosja nie sa ro wnowagi si bez pomocy Europy, Japonii, Indii lub ewentualnie jakiejs grupy pan stw wysoko tych. Sama Europa po nieudanych pro rozwinie bach zbudowania samodzielnej z pozycji militarnej (tuz po wojnie w Iraku) zrezygnowaa z da en do odgrywania roli gi. Dotyczyo to zwaszcza pan przeciwwagi dla amerykan skiej pote stw starej z do bliz Unii: Francji, Niemiec, czy Woch. Japonia i Indie wyraz ne da a szej wspo pracy strategicznej ze Stanami Zjednoczonymi. Pomimo kosztownych interkszaja swo wencji w Afganistanie i Iraku, Stany Zjednoczone cay czas powie j technologiczna (wdroz potencja militarny i przewage enie do armii samoloto w wzie cia kosmiczne itd.). Wzrosa takz bezzaogowych, s miae przedsie e liczba po 11 wrzes amerykan skich baz wojskowych za granica nia 2001 r. (Afganistan, gry, Polska, Kirgistan, Pakistan, Tadz ykistan, Uzbekistan, Bugaria, Gruzja, We Rumunia, Filipiny, Dz ibuti, Oman, Katar). W Korei Poudniowej i w Niemczech raczej plany redukcji amerykan kontrowersje budza skiej obecnos ci wojskowej. c W dodatku nie brakuje innych krajo w gotowych przyja u siebie wojska amerykan s wiadczy to o tym, z s e znaczna cze c s wiata toleruje albo popiera amerykan ski kie. S du na wasne bezpieczen prymat geopolityczny, choc by ze wzgle stwo. Jednak najwie ksza pote ga na s skonne i zdolne z faktu, z e USA sa wiecie, nie wynika, z e sa wole . Dopo swojej narzucac wszystkim swoja ki Stany Zjednoczone nie utraca cej pozycji gospodarczej i wojskowej, a potencjalni pretendenci do przoduja sie atrakcyjni dla systemu mie dzynarodowego, struktura tego hegemonii nie stana systemu powinna pozostac niezmieniona: jedno supermocarstwo i wiele mocarstw.

Rosja na przeomie XX i XXI wieku rekonstrukcja pozycji mocarstwowej

129

c swoja pozycje go Jednoczes nie utrzymuja wnego mocarstwa s wiatowego, sie o hegemonie regionalna z Chinami w Azji Stany Zjednoczone zmagaja rodkowej, z Iranem na Bliskim Wschodzie i w Azji S rodkowej oraz Wschodniej i S rodkowej. Przy tym Stany w Europie Wschodniej, na Kaukazie i w Azji S z Rosja sie w jakims z niego wychodzic Zjednoczone, kiedy juz znajda regionie nie chca , przekonania, z cym stopniu przeksztacili go na wasne dopo ki nie nabiora e w znacza , z ksza rzy uwaz aja e wie podobien stwo 29. Wedug Roberta Kagan: Ludzie, kto dzy pan ro wnos c mie stwami byaby lepsza od obecnej dominacji amerykan skiej, sto popeniaja zasadniczy ba d logiczny. Sa dza , z cze e obecny ad s wiatowy istnieje gi. Wyobraz sobie, z niezalez nie od amerykan skiej pote aja e w wielobiegunowym dku mie dzynarodowego, kto podobaja , pozostays wiecie te elementy porza re im sie dzyby na swoim miejscu. Jest to jednak mylne przekonanie. Ksztat systemu mie na ideach i instytucjach, lecz na ukadach si. Obecny narodowego nie opiera sie dek mie dzynarodowy jest odzwierciedleniem konfiguracji si, kto porza ra wyonia po II wojnie s sie wiatowej, a zwaszcza po zakon czeniu zimnej wojny 30. dnym znaczeniem Rosji, Tworzony typowy system multipolarny, z ro wnorze Chin, Indii Europy i USA, zapewne byby mniej korzystny dla Waszyngtonu tac i Brukseli. A trzeba pamie , z e system nie lubi pro z ni i spadek wpywo w Ameryki mie dzy obecnymi tam go w dowolnym regionie musi zmienic konfiguracje wnymi graczami. I tak redukcja wpywo w amerykan skich na Bliskim Wschodzie zapewne ksze zaangaz spowodowaaby wie owanie Chin i Rosji oraz umocnienie fundamen sie talizmu. Chiny maja duz e ambicje w polityce zagranicznej i chociaz kieruja wzbudzania w reszcie s pragmatyzmem i unikaja wiata poczucia zagroz enia, to wiadczy wszystko, by powro czynia cic do roli wschodnioazjatyckiego hegemona. S o tym stae rozbudowywanie i modernizacja chin skich si zbrojnych. Ro wniez rosyjska polityka zagraniczna oparta jest na ambicjach narodowych. zek raczej z uraz duma , Rosyjski brak poczucia bezpieczen stwa ma zwia ona ca z utraty statusu mocarstwa globalnego. Rosji nie chodzi o faktyczne wynikaja zagroz enie ze strony NATO i Stano w Zjednoczonych, czy systemu antyrakietowego, lecz o cay multipolarny ukad pozimnowojenny. Rosyjski brak poczucia bezpieczen stwa wynika tez z rywalizacji z Chinami o wpywy na obszarze Oceanu dzy modernizacja i globalizacja a tradycjonalizmem Indyjskiego. Dzis batalia pomie gdzies dzynarodowej, ale jak pisze Kagan rozgrywa sie na dalekim planie sceny mie cym sytuacje be dzie raczej walka w przyszos ci go wnym czynnikiem ksztatuja dzy mocarstwami oraz wielkimi ideologiami liberalizmu i autokracji (...) moz mie na miec kapitalizm bez liberalizacji politycznej, ale znacznie trudniej jest miec prawdziwy kapitalizm bez liberalizacji obyczajowej. dzynarodoChiny podobnie jak Rosja w swojej koncepcji bezpieczen stwa mie sie dominacji Stano dziaania wego przeciwstawiaja w Zjednoczonych i podejmuja
29 30

R. Kagan, Koniec marzen , powro t historii, Europa Tygodnik idei nr 32, 2007. R. Kagan, op. cit.

130

Radosaw Grodzki

cego sie na ro na rzecz ustanowienia adu s wiatowego opieraja wnowaz nej wielobiegunowos ci. W tym konteks cie dla Chin waz ny jest fakt, z e Rosja popiera ich wobec Tajwanu oraz uznaje chin polityke skie prawa do Tybetu, a takz e uczestniczy w pro bach stabilizowania problemu Korei Po nocnej. W zamian Chiny nie mieszaja w konflikty na obszarze rosyjskiej bliskiej zagranicy i w Federacji Rosyjskiej. sie sie w relacjach wzajemnych takz Oczywis cie oba kraje wstrzymuja e od krytyki stanu praw czowieka, zwaszcza na forum ONZ 31. wspo Chiny i Rosja posiadaja lny interes w stabilizowaniu regionu Azji rodkowej i wspo w zwalczaniu fundamentalizmu religijnego, terroryzmu, pracuja S pczos separatyzmo w etnicznych oraz przeste ci transnarodowej. Zwaszcza, z e Chiny z z tym regionem nadzieje na import surowco sama wia a w energetycznych. Zreszta Federacja Rosyjska pozostaje waz nym rezerwuarem surowcowym dla Pan stwa rodka. Z kolei Rosja ma silne wie zy historyczne i gospodarcze zwaszcza z takimi S krajami, jak Kazachstan, Kirgistan czy Tadz ykistan i utrzymuje tam nawet swoje bazy wojskowe. Moskwie zalez y ro wniez na wykorzystaniu swoich linii przesyowych do transportu ropy i gazu wydobywanego w niekto rych z tych pan stw. Ponadto ewentualne konflikty i wzrost fundamentalizmu w tym regionie mo gby kkie podbrzusze Rosji. ograniczyc rosyjskie wpywy i zdestabilizowac to tzw. mie na interesy Ameryki, gdyz tku wojny Tam tez Rosja i Chiny napotykaja od pocza zainteresowanie tym z terroryzmem, w Waszyngtonie znacznie wzmogo sie regionem i USA zaoz yy bazy wojskowe w Kirgistanie i Uzbekistanie, wykorzystywane do operacji w Afganistanie. USA wspiera tez dziaania na rzecz demo rodkowej i budowanie tam podstaw gospodarki rynkowej. kratyzacji pan stw Azji S w zoz Ro wniez amerykan skie koncerny inwestuja a ropy naftowej i gazu ziemnego w tym regionie. Zwaszcza udzia pan stw regionu w natowskim programie jako ingerencja w ich Partnerstwa dla pokoju zosta odczytany przez Chiny i Rosje wpywo wspo na rzecz przeciwdziaania strefe w. Moskwa i Pekin stymuluja prace cecha charakterystyczna dialogu rosyjsko-chin tym tendencjom. Inna skiego sa dobre stosunki z Iranem i brak zgody na ewentualne dziaania siowe pan stw ce na celu powstrzymanie iran Zachodu, maja skiego programu nuklearnego. Zwaszki zachodniej polityce embarga, chin silnej cza z e w Iranie, dzie skie firmy nie maja konkurencji w wydobywaniu ropy naftowej. Ro wniez dla Rosji Teheran jest czy waz nym partnerem gospodarczym oraz militarnym w regionie. Pan stwa te a i technologiami ja drowymi. Dzie ki takz e wspo praca w zakresie handlu bronia wpywy USA w regionie wspo pracy Rosja Chiny Iran pan stwa te ograniczaja rodkowego Wschodu. Jednak w przyszos sie ci problemem moga Bliskiego i S okazac ro z nice potencjao w tych pan stw. Bowiem pozycja Chin wzrasta w niekszym stopniu niz proporcjonalnie wie pozycja ich partnero w, zatem w dalszej dzie raczej perspektywie utrzymanie stosunko w na zasadach ro wnoprawnych be niemoz liwe 32.
Zob. B. Lo, Moscow, Beijing, and the new geopolitics, Washington DC 2008, s. 91-132. . Niewiadomski, Stosunki chin sko-rosyjskie i ich wpyw na s wiat, Bezpieczen stwo narodowe, nr I, 2006.
31 32

Rosja na przeomie XX i XXI wieku rekonstrukcja pozycji mocarstwowej ROSJA W RELACJACH Z OBSZAREM TRANSATLANTYCKIM

131

Najwaz niejszym dla rosyjskiej mocarstwowos ci i zarazem najtrudniejszym obszarem dziaania rosyjskiej dyplomacji pozostaje wspo praca i rywalizacja dem w obszarze transatlantyckim. U schyku XX w. kiedy Rosja pod wzgle dzynarodowymi, Stany strategicznym pozostawaa poza go wnymi strukturami mie pozycje w poszczego dzyZjednoczone umocniy swoja lnych strukturach mie jedynego supermocarstwa. Tymczasem narodowych i w regionach odgrywali role ca sie z kryzysem politycznym i gospodarczym, Federacja Rosyjska, borykaja dzynarodowej, a jej rola zostaa powaz pozostawaa na marginesie sceny mie nie polityke wobec zredukowana. Moskwa w poowie lat 90. przewartos ciowaa swoja USA na rzecz obrony wasnych intereso w w skali mniejszej niz globalna. Rosja z aktywna polityka Waszyngtonu w swoich strefach musiaa takz e zmierzyc sie przeciwdziaac wpywo w. I chociaz stara sie tym trendom, omawiana rywalizacja dnego charakteru. Relacje pomie dzy tymi krajami odbywaja sie nie ma juz ro wnorze w kilku wymiarach: bilateralnym (m.in. Rosja jako sojusznik w wojnie z terroryzmem), regionalnym (m.in. rywalizacja o wpywy na Bliskim Wschodzie i w Azji) i globalnym (pro by zneutralizowania aspiracji USA poprzez np. podejmowanie dzynarodowych). Rosja wykorzystuje przy tym najcze s dziaan na forach mie ciej status staego czonka w Radzie Bezpieczen stwa ONZ, potencja militarny i pozycje mocarstwa surowcowego. podobne cele w przeciwdziaaniu W sferze bezpieczen stwa oba pan stwa maja proliferacji broni masowego raz enia oraz zwaszcza po 11 wrzes nia 2001 r. w walce dzynarodowym. I to was z terroryzmem mie nie zamachy terrorystyczne w Nowym do znacza cego zbliz dzy oboma Jorku i Waszyngtonie przyczyniy sie enia pomie drowych globalna stabilnos gle od tych krajami. W kwestii arsenao w ja c zalez y cia pan stw. Jednak z ukadu o ograniczeniu systemo w obrony przeciwrakietowej (ABM) 13 czerwca 2002 r., co dao im m.in. swobode Stany Zjednoczone wycofay sie w budowaniu systemu obrony przeciwrakietowej (Missile Defenses MD). System ten Rosja postrzega jako zagroz enie dla wasnego bezpieczen stwa i prestiz u. za ingerencje w kryzys polityczny na Stany Zjednoczone krytykoway Rosje Ukrainie w 2004 r., wykorzystywanie surowco w energetycznych jako broni polisiado w 2005 r.), tycznej wobec sa w (kryzys gazowy w stosunkach z Ukraina podwaz anie integralnos ci terytorialnej Gruzji. Waszyngton popar takz e rewolucje rewolucje na Ukrainie w 2004 r. oraz ro z w Gruzji w 2003 r. i pomaran czowa rewolucje w Kirgizji w 2005 r. Z kolei Rosja bez skrupuo tulipanowa w rozwijaa z pan cymi tradycyjnie ze stosunki z USA: Iranem, Syria wspo prace stwami maja . Moskwa stara sie takz i Wenezuela e przeciwdziaac wzrostowi wpywo w amery rodkowej. kan skich w Azji S rosna ce zaanStany Zjednoczone Ameryki w dotkliwy sposo b odczuwaja cznych intereso gaz owanie Rosji w strefie ich wya w w Ameryce acin skiej. oparta na pragmatycznych interesach i dziaa Moskwa prowadzi tu polityke

132

Radosaw Grodzki

rodkowej i Poudniowej analogicznie do amerykan w Ameryce S skiej strategii na kontakty z prowadza cym populisobszarze poradzieckim. Najbardziej wymowne sa i antyamerykan prezydentem Wenezueli Hugo Chvezem oba tyczna ska polityke czy przynalez kraje a nos c do grona tzw. mocarstw surowcowych 33. Kolejnymi rodkowo-Wschodniej elemenobszarami sporo w byy plany instalacji w Europie S to w systemu obrony przeciwrakietowej, uznanie przez Zacho d w 2007 r. Kosowa (poparta przez USA deklaracja niepodlegos ci Kosowa z 17 lutego 2008 r. spotkaa z pote pieniem Rosji), czy zakon sie czone niepowodzeniem amerykan skie plany przyznania w 2008 r., Gruzji i Ukrainie Planu Dziaan na rzecz Czonkostwa w NATO (Membership Action Plan MAP) 34. Polityka Waszyngtonu wobec Rosji w okresie prezydentury Baracka Obamy bardziej pragmatyczna niz staa sie poprzednio. Ogosi on tzw. reset stosunko w , maja cy zamkna c praca z Rosja z Moskwa okres polityki konfrontacyjnej 35. Wspo bya potrzebna Ameryce w polityce wobec Iranu, Afganistanu, Korei Po nocnej i na Bliskim Wschodzie. Podczas szczytu NATO w Lizbonie w listopadzie 2010 r. c dzy Rosja prezydent Miedwiediew ogosi zakon czenie okresu napie pomie a NATO. W ramach resetu mies cio sie w taktyczne jak sie okazao zawieszenie programu budowy systemu obrony przeciwrakietowej. Jednak w ostatnim roku pod coraz wie ksza presja . I pomiprezydentury Miedwiediewa reset znajdowa sie cie rezolucji ONZ autoryzuja cej mo z e w marcu 2011 r. Moskwa umoz liwia przyje lotnicza akcje militarna w ogarnie tej wojna domowa Libii, to w zaostnatowska cej sie w kolejnych miesia cach sytuacji w Syrii stawiaa opo z rzaja r wobec da en cia dziaan USA i innych pan stw do podje skierowanych przeciwko rez imowi prezydenta Baszara Assada 36. c dziaania drugoplanowe, brak realnych Widac zatem wyraz nie, z e pomijaja moz liwos ci odniesienia sukcesu w konfrontacji bezpos redniej z USA na forum dzynarodowym powoduje prowokowanie przez Kreml konflikto pmie w zaste dyplomatyczna przy rozwia zywaniu s czych, czy obstrukcje wiatowych problemo w zanych z programem nuklearnym Korei Po zania zwia nocnej i Iranu, rozwia zanych z rewolucjami po konflikto w zwia nocnoafrykan skimi, a takz e wojny domowej w Syrii. Wczes niej Rosja podejmowaa takie dziaania w przypadku c sobie sprawe ze swojej sabos konflikto w na terenie byej Jugosawii. Zdaja ci, sie jako zwolennicy multipolarego systemu stosunko politycy rosyjscy jawia w dzynarodowych i tym samym relatywnego osabienia dominuja cej pozycji mie Stano w Zjednoczonych. W stosunkach z USA rosyjskie pole manewru jest dosyc
A. Bryc, Rosja w XXI wieku. Gracz s wiatowy czy koniec gry?, Warszawa 2009, s. 158-171. Stosunki dwustronne Rosja-USA, (URL:) http:www.stosunkimiedzynarodowe.infokraj,Rop: 08.07.2012.). sja,stosunkidwustronne,USA, (doste 35 Szerzej: J. Kiwerska, Po wyborach be de mia wie ksza elastycznos c , Biuletyn Instytutu p: Zachodniego, nr 792012, (URL:) http:www.iz.poznan.plnews444USA-Rosja.pdf, (doste 13.07.2012.). 36 Stosunki dwustronne Rosja-USA...
33 34

Rosja na przeomie XX i XXI wieku rekonstrukcja pozycji mocarstwowej

133

ograniczone, co nie oznacza, z e dyplomacja moskiewska nie odnosi na nim sukceso w i nie przysparza Waszyngtonowi kopoto w. zmierza do maksymalnego Polityka energetyczna prowadzona przez Rosje uzalez nienia pan stw zachodnich od rosyjskich surowco w. W tym celu Moskwa ksza swoje wpywy w krajach maja cych zoz konsekwentnie zwie a surowcowe (Kazachstan, Turkmenistan, Iran, Azerbejdz an) oraz moz liwos ci tranzytowe (Turzanych cja). Moskwa powaz nie ogranicza dziaanie amerykan skich korporacji zwia z wydobyciem i przesyem surowco w w regionie Morza Czarnego i Morza . Jednak bez kapitau i technoKaspijskiego i w tej rozgrywce uzyskuje przewage zaoferowac logii, kto re moga amerykan skie (i inne zachodnie) firmy, rozwo j sektora wydobywczego w Rosji i pan stwach Morza Kaspijskiego jest utrudniony. Obecnie naraz Stany Zjednoczone nie sa one na szantaz energetyczny ze strony Rosji y zdawac w przeciwien stwie do Europy. Jednoczes nie kraje europejskie zacze sobie , z sprawe e zapewnienie bezpieczen stwa energetycznego musi polegac na dywersyfikacji dostaw, szukaniu alternatywnych z ro de energii oraz ograniczaniu jej zuz ycia 37. Europejska i pan W stosunkach z Unia stwami europejskimi Rosja ma znacznie cej do powiedzenia niz . Podstawe wspo wie w relacjach z Ameryka pracy na osi Moskwa Bruksela stanowi zawarte 24 czerwca 1994 r. porozumienie o partnerstwie i wspo pracy (Partnership and Cooperation Agreement, PCA), kto re weszo wz ycie w grudniu 1997 r. Dokument opro cz promowania dobrych wzajemnych wspo stosunko w przewidywa intensyfikacje pracy gospodarczej i politycznej oraz dzydziaan na rzecz wspo lnego wypracowywania stanowisk w kwestiach mie wpyw na bezpieczen narodowych. Zwaszcza tych, kto re maja stwo. Zakadano, z e rodkowo-Wschodniej, z przemian podobna do pan Rosja poda y droga stw Europy S gospodarke , demokratyzacje z czyli wprowadzi liberalna ycia politycznego oraz poszanowania swobo d obywatelskich. zywania PCA, Unia i Rosja rozpocze y negocjacje nad Po 10 latach obowia o partnerstwie strategicznym. Jednak dotychczasowe negocjacje, czasowo umowa zawieszone po wojnie rosyjsko-gruzin skiej w sierpniu 2008 r., nie przyniosy zbliz spodziewanego przeomu, gdyz nie udao sie yc stanowisk m.in. w sferze energetyki oraz ustalic ostatecznej formuy nowego porozumienia. Problematyka bezpieczen stwa zostaa zaliczona do priorytetowych zagadnien we wzajemnych tku XXI w., co wynikao z wczes stosunkach dopiero na pocza niejszego postrzegania go Unii przez Rosje wnie jako ugrupowania gospodarczego, kto re w sprawach symboliczna . bezpieczen stwa odgrywao jedynie role Nowy impuls we wzajemnych relacjach przyniosa unijna propozycja porozumienia politycznego w postaci Partnerstwa dla modernizacji, przedstawiona podczas szczytu w Rostowie w 2010 r. Zapowiedziano w nim promowanie reform
P. Pacu a, USA Rosja. Wspo praca, czy rywalizacja?, Bezpieczen stwo narodowe nr 5-6, 2007, s. 130-145.
37

134

Radosaw Grodzki

wolnorynkowych i wzajemnych inwestycji, innowacyjnos ci, efektywnos ci ener wasnos getycznej, ujednolicenia norm i standardo w technicznych, ochrone ci sieci transportowych, jak ro intelektualnej, poprawe wniez sprawne funkcjonowanie dowego, walke z korupcja oraz wspierania kontakto dzyludzkich. systemu sa w mie kszej dynamiki Projekt nie przynio s oczekiwanych efekto w i nie nada wie wzajemnym stosunkom. Rosjanie nie byli bowiem w stanie przeprowadzic oczeki, z wanej modernizacji ani w obszarze spoecznym ani w gospodarczym. Ocenia sie e jednym z czynniko w odpowiedzialnych za brak motywacji do takich dziaan jest surowcowy charakter rosyjskiej gospodarki. Ponadto Rosja zamiast na moderniza zbyt wiele pozyskanych s swoje mocarstcje rodko w wykorzystuje na odbudowe wowej pozycji. Z drugiej strony az 18 z 27 pan stw czonkowskich Unii posiada i w maym stopniu sa one skonne koordynowac umowy bilateralne z Rosja swoje polityki z programem Partnerstwem dla modernizacji. Zatem brak spo jnos ci dzy dziaaniami poszczego Europejska pomie lnych pan stw czonkowskich i Komisja Suz Dziaan trznych pozostaje jednym z go oraz Europejska ba Zewne wnych przyczyn nieskutecznos ci polityki unijnej wobec Rosji 38. Unia Europejska, z powodu ograniczonych zasobo w wasnych surowco w, pozostaje w ogromnym uzalez nieniu od importu surowco w energetycznych. Jednodu na bliskos Rosja dzie ki swym ogromnym czes nie ze wzgle c geograficzna tych surowco zasobom jest go wnym dostawca w do Unii. UE, choc jest skazana na ze wschodnim sa siadem, poszukuje moz kooperacje liwos ci odpolitycznienia relacji i przeciwdziaa uzalez cego dostawcy. Pan gazowej z Rosja nieniu od dominuja stwa 62% gazu, z czego 23% pochodzi z Rosji. Wedug czonkowskie UE importuja prognoz Komisji Europejskiej do 2030 r., w wyniku wzrostu zapotrzebowania na trznej, Unia be dzie importowac gaz naturalny i spadku produkcji wewne az 84% z Rosji. Podobna sytuacja wyste puje zapotrzebowania, w tym ponad poowe dzie stanowi az w przypadku importu ropy naftowej, kto ry w 2030 r. be 95% , z gu jednej dekady do 2008 r. uzalez zapotrzebowania. Szacuje sie e w cia nienie Europy od rosyjskich surowco w wzroso z okoo 12% do 27%. Tak duz a zalez nos c energetyczna zmusza do poszukiwania sposobo w dywersyfikacji dostaw, szczego lnie gazu i budowy wspo lnej polityki energetycznej. ce do zapewnienia alternatywnych dostaw sa jak Jednak dziaania Unii zmierzaja d skutecznie niwelowane przez rosyjskie interesy i przez brak jednomys dota lnos ci europejskich koncerno krajo w UE oraz angaz owanie sie w energetycznych w kong kurencyjne projekty (South Stream, Nabucco). Znamienny przykad to gazocia kszy istnieja ca zalez Nord Stream, kto ry zwie nos c od dostaw rosyjskiego gazu projektu Amber tan gu, kto ziemnego i utrudni realizacje szej wersji tego gazocia ra , Litwe i Obwo miaa przebiegac z Rosji przez otwe d Kaliningradzki do Polski i Niemiec. Czyli w zasadzie przez terytoria opro cz Federacji Rosyjskiej pan stw
D. Jankowski, Strategiczne partnerstwo Unii Europejskiej i Rosji w polityce bezpieczen stwa: szanse, przeszkody i stan obecny, Bezpieczen stwo Narodowe, nr I, 2012, s. 49-65.
38

Rosja na przeomie XX i XXI wieku rekonstrukcja pozycji mocarstwowej

135

cy przez czonko w Unii Europejskiej. Rosyjski projekt South Stream 39, biegna Morze Czarne do Bugarii i dalej do Woch oraz Europy Srodkowej, staje sie konkurencja dla fundamentalnego projektu europejskiej strategii bezpos rednia g mia omina c , transportuja c gaz dywersyfikacyjnej Nabucco. Ten gazocia Rosje do Austrii. Jednak dzie ki ziemny z obszaru Morza Kaspijskiego przez Turcje , Serbia , Rumunia i We grami Rosja zdobya podpisanym umowom z Bugaria z idei wspo w Europie partnero w, kto rzy wyamali sie lnego planowania dostaw czyli sie do South Stream. energii i przya z trznego rynku Komisja Europejska da y do urzeczywistnienia unijnego wewne gazu ziemnego i energii elektrycznej oraz do zapewnienia stabilnych przepywo w dzy pan energii pomie stwami czonkowskimi. Wspo lna polityka energetyczna oparta na zasadach liberalizacji i konkurencji oraz na mechanizmach solidarnos ci w sytua inicjatywa cjach kryzysowych stanowi jednak duz e wyzwanie. Niezwykle waz na w kierunku budowy wspo lnego rynku energetycznego UE jest inicjatywa Jacquesa ca utworzenie Europejskiej Delorsa i Jerzego Buzka z 5 maja 2010 r., zakadaja Wspo lnoty Energetycznej. Obejmuje ona m.in. stworzenie konkurencyjnego wetrznego rynku energii opartego na sieci poa czen trzwspo wne wewna lnotowych jako powanie w przyszos gwarancji bezpieczen stwa energetycznego i wyste ci UE jako jednego podmiotu negocjacyjnego. Stworzenie wspo lnotowego podejs cia i wspo lnoty intereso w w sektorze energetycznym UE jest trudne, gdyz pan stwa czonkows ro tnie przekazuja instytucjom UE prawa do realizacji kie maja z ne interesy i nieche wspo lnej polityki energetycznej. Tymczasem jej brak umoz liwia Rosji wywoywatrzunijnych podziao p do strategicznie wewna w, a w niekto rych przypadkach doste nych aktywo w energetycznych, w tym udzia w niekto rych sieciach przesyowych. Dla Moskwy ewentualne odpolitycznienie stosunko w surowcowych z UE byoby i zepchne oby Rosje na pozycje jedynie klienta. Energia staa sie narze poraz ka d nie wypracowaa strategii dziem polityki zagranicznej Rosji, a Unia jak dota przeciwdziaania temu 40. jednak spodziewac dzie Nalez y sie , z e wspo lna polityka energetyczna be ksze znaczenie ws zyskiwaa coraz wie ro d prioryteto w polityki zagranicznej Unii Europejskiej, zwaszcza po wejs ciu w z ycie traktatu z Lizbony. Znaczenie rosyjdzie w najbliz skiego gazu ziemnego be szych latach na tyle duz e, z e Federacja uprzywilejowana pozycje go Rosyjska powinna zachowac swoja wnego dostawcy do Europy i moz liwos c wywierania presji politycznej. Z drugiej strony moz liwos ci ulec relatywnemu osabieniu, gdyz te moga Rosja staje przed koniecznos cia ze strony rozwoju s modernizacji sektora energetycznego i konkurencja wiatowego rynku LNG (Liquefied Natural Gas gaz ziemny w postaci ciekej), takz e gazu
Zob. A. sl und, Gazprom: Challenged Giant in Need of Reform, in: A. Aslund, S. Guriev, A. Kuchins (ed.), Russia after the global economic crisis, Washington DC 2010, s. 151-169. 40 T. Mynarski, Bezpieczen stwo energetyczne w pierwszej dekadzie XXI wieku. Mozaika intereso w i geostrategii, Krako w 2011, s. 313.
39

136

Radosaw Grodzki

kszaja cym sie udziaem odnawialnych z upkowego i zwie ro de energii w globalnym dzie nakado bilansie energetycznym. Gospodarka rosyjska potrzebowac be w inweskszaja cych sprawnos cych energochonnos ktycyjnych zwie c , ograniczaja c i zwie cych poziom zaawansowania technologicznego w sektorze energetyki. Moz szaja e to ksze otwarcie na inwestoro wymusic na Rosji wie w europejskich oraz azjatyckich. ce zuz do Z drugiej strony rosna ycie gazu na s wiecie moz e przyczynic sie dzy krajami posiadaja cymi najwie ksze zasoby. zacies nienia form wspo pracy pomie powoania kartelu gazowego 41. Sama Rosja forsuje koncepcje , czy walka o kontrole nad europejskimi sieciami dostaw Wojna z Gruzja realizacji strategicznych intereso surowco w suz a w rosyjskich, kto rych celem jest m.in. uzyskanie wpywo w w polityce europejskiej, osabienie NATO oraz UE cego i powro t do koncepcji europejskiego tzw. koncertu mocarstw, zapewniaja Moskwie waz ne w nim miejsce. Urzeczywistnianie tych idei byoby faktycznym stwem Rosji nad projektem Unii Europejskiej i grozioby zdominowaniem zwycie wielu krajo w kontynentu. W relacjach bilateralnych z poszczego lnymi pan stwami pozycje niz europejskimi, Moskwa uzyskaaby zdecydowanie mocniejsza w stosunpuja cej solidarnie Unii. Dla Rosji najtrudniejszym do zneutralizowania ku do wyste przeciwnikiem na Zachodzie pozostaje Sojusz Po nocnoatlantycki, traktowany jako narze dzie polityki amerykan przez nia skiej. O ile w kwestiach gospodarczych rozgrywac Moskwie czasami udaje sie kraje zachodnie, to na polu wartos ci i idei, a zwaszcza bezpieczen stwa traci swoje atuty i jest mao atrakcyjnym partnerem. d Rosja stara sie przekonac Sta tych czonko w NATO, z kto rymi ma tradycyjnie dobre stosunki, z e Sojusz powinien zrezygnowac z polityki poszerzania. Dobrym cy plano przykadem by dosyc skuteczny sprzeciw dotycza w poszerzenia Sojuszu i Ukraine . Argumentacje Kremla podje li Niemcy i Francja, aby odroczyc o Gruzje ten proces, a wojna w Gruzji w 2008 r. daa kolejne argumenty przeciwnikom integracji tego kraju z NATO. cej hegemonie Rosja potrzebuje Unii Europejskiej go wnie jako siy ro wnowaz a dku mie dzynarodowym i zazwyczaj z satysfakcja odnotowuje USA w porza wszelkie nieporozumienia w stosunkach euroatlantyckich. W interesie Rosji lez y zatem wykorzystanie UE dla osabienia regionalnej pozycji USA, ale jednoczes nie niedopuszczenie do zbytniego wzmocnienia samej Unii, poniewaz silna i przemaca jednym gosem w takich obszarach jak bezpieczen wiaja stwo czy energetyka Unia zakusy kapitau utrudniaaby realizacje strategicznych celo w. Groz ne dla Unii sa ce do kontrolowania licznych koncerno rosyjskiego zmierzaja w. Wyraz nym trendem jest inwestowanie w strategiczne sektory i firmy europejskie w celu zdobycia nowych technologii i uzyskania wpywu na ich decyzje biznesowe. Z punktu widzenia Rosji najwaz niejszym europejskim sojusznikiem pomagaja Niemcy. Rosyjskie cym realizowac zaoz enia rosyjskiej polityki wobec Zachodu sa
41

M. Ruszel, Kierunki rozwoju polityki energetycznej UE, Biuletyn Opinie nr 25, 2009.

Rosja na przeomie XX i XXI wieku rekonstrukcja pozycji mocarstwowej

137

na podatny grunt ze wzgle du na rosna ce ambicje geopolityczne zabiegi padaja z Niemiec, w tym starania o stae miejsce w Radzie Bezpieczen stwa ONZ i da enie do Dmitrij Miedekonomicznego zdominowania Unii. Was nie do Berlina uda sie wiediew tuz po wygranych wyborach prezydenckich 5 czerwca 2008 r. Wygosi cone rosyjskiej polityce europejskiej, w kto tam przemo wienie pos wie rym zaproponowa zawarcie europejskiego paktu bezpieczen stwa z udziaem Rosji. NATO Paradoksalnie Niemcy, zgodnie z rosyjskimi oczekiwaniami, postrzegaja bardziej jako forum dialogu politycznego niz jako sojusz wojskowy i krytycznie do budowy elemento podchodza w tarczy antyrakietowej w Europie 42. W dobie ogo lnego kryzysu pewnos ci siebie dodaje Rosji dodatkowe osabienie puja cym kryzysem wewne trznym i postrzeganie tego przez Unii Europejskiej poste dzynarodowe. Rosja, chociaz otoczenie mie przeciwna projektowi Partnerstwa , z siedztwa Wschodniego, nie specjalnie musi obawiac sie e Europejska Polityka Sa ograniczy jej wpywy. Zwaszcza po tym jak Unia Europejska sprowokowaa i popieraa kolorowe rewolucje, ale nie potrafia poradzic sobie z ich konsekwencsiedztwa jest jami. Wbrew powszechnej w Europie opinii rosyjska polityka sa ta i sprawniej wdraz cej bardziej rozwinie ana niz unijna. Rosja moz e ro wniez wie energie , doste p do zaproponowac niz Unia. Swoim sojusznikom oferuje m.in.: tania cy rynek zbytu, ruch bezwizowy, a takz rynku pracy, rosna e w uzasadnionych game przypadkach (np. Osetyjczycy) rosyjskie obywatelstwo. Posiada tez caa cych: blokowanie dostaw surowco s rodko w dyscyplinuja w, podnoszenie cen, przejmowanie infrastruktury przesyowej, wsparcie dla rucho w separatystycznych, a w skrajnych przypadkach interwencja zbrojna. Wynika z tego, z e UE, kto ra sama staje przed problemem odbudowy swojej dzynarodowej nadwere z pozycji mie onej kryzysem, powinna zmienic zasady poliz tyki wobec Rosji. W duz szej perspektywie musi da yc do redukcji roli dostaw i skupic na takich celach, jak: otwarta konkurencja, energii w stosunkach z Rosja sie do przestrzeganie zasady rza w prawa oraz zintegrowany i elastyczny rynek surowkszym jednak wyzwaniem jest osia gnie cie zgody co do wspo co w. Najwie lnej strategii i wspieranie w Rosji tendencji modernizacyjnych 43. Zwaszcza w Niemczech ws ro d elit politycznych coraz bardziej ujawnia sie zniecierpliwienie i dezaprobata dla rosyjskiego marazmu. Niemcom przestaje juz p do tamtejszego rynku. Nowoczesny styl wystarczac uprzywilejowany doste wspo pracy gospodarczej wymaga wkroczenia na bardziej zaawansowany poziom niz prosta wymiana handlowa, a w przypadku Rosji po ki co jest to niemoz liwe. c Powodem jest zasto j i nieche do realizowania zawartych umo w i proponowanych zan takiej sytuacji rysuje sie po przysta pieniu Rosji do rozwia . Szansa na zmiane
G. Kuczyn ski, Strategia Rosji wobec Zachodu, Bezpieczen stwo Narodowe nr 1-2, 2009, s. 155-171. 43 Zob. M. Leonard, N. Popescu, Rachunek si w stosunkach Unia EuropejskaRosja, Warszawa 2008, s. 87.
42

138

Radosaw Grodzki

WTO, ale na efekty zapewne przyjdzie poczekac , co nie odpowiada oczekiwaniom 44 Unii Europejskiej . to tez Przekada sie na poziom relacji unijno-rosyjskich. Jak do tej pory Europe a cza interesy, ale dziela wartos i Rosje ci. Dla Europy Rosja jest jednym z najwaz niejszych dostawco w surowco w, a dla Rosji Europa jest importerem towaro poowy eksportowanych przez nia w i kluczowym patnikiem surowcowym. Zatem Moskwa potrzebuje Brukseli tak jak Bruksela potrzebuje Moskwy. Tym od Rosji modernizacji, a Rosja nadal nie jest na czasem Europa pro buje domagac sie to gotowa. CZENIE ZAKON puje zbyt wolno w poro Wspo czes nie reformowanie Rosji poste wnaniu z tencz charakter pozorny. Brakuje dziaan cych dencjami s wiatowymi albo ma wre maja na celu zmodernizowanie pan stwa i przystosowanie jego gospodarki i regu z ycia zku z tym spoecznego do wymogo w rywalizacji w systemie s wiatowym. W zwia czenia tego kraju do grona go g moz liwos c realnego dopasowania i wa wnych pote gospodarczych i politycznych s wiata pozostaje w sferze z yczen . cych sie ekonomii razi zwaszcza niski poziom Na tle innych szybko rozwijaja infrastruktury, kto ry jest istotnym ograniczeniem potencjau rozwojowego Rosji. Niedorozwo j infrastruktury technicznej (m.in. drogi, kolej, energetyka) na znacz pogarsza relatywnie nych obszarach wymagaby olbrzymich nakado w. Sytuacje zasuguje tez niski poziom kultury technicznej w spoeczen stwie. Na uwage cy sie stan infrastruktury technicznej w kluczowych dla Rosji branz pogarszaja ach w za sektora wydobywczego i energetycznego. Zyski z eksportu surowco w sa oraz pozyskiwanie nowych maym stopniu reinwestowane w ich modernizacje obszaro w wydobywczych. Dodatkowym czynnikiem negatywnym jest duz a energo wiatochonnos c rosyjskiej gospodarki i jej niska efektywnos c . W ocenie Banku S cy sie przez duz wego nawet utrzymuja szy czas wysoki poziom nakado w inwesdzie w stanie zmniejszyc tycyjnych nie be w najbliz szej przyszos ci luki infrastruk45 tych pan turalnej w stosunku do wyz ej rozwinie stw s wiata . Wynika to m.in. z niskiego udziau inwestycji w PKB oraz ich koncentracji go wnie w sektorach nieprodukcyjnych lub w branz ach wydobycia surowco w. Ponadto kadry kierow sie go nicze i administracyjne wysokiego szczebla w Rosji wywodza wnie z nomen zdolne do podje cia realnych reform. Taka biurokracja klatury i w maym stopniu sa sto skorumpowana), ogranicza aktywnos biorczos (cze c , kreatywnos c i przedsie c
S. Mei ster, A New Start for Russian Eu Security Policy? The Weimar Triangle, Russia and the EUs Eastern Neighbourhood, Genshagen 2011. 45 Zob. The World Bank in Russia. Russian Economic Report. Reinvigorating the Economy, No 28, p: 12.10.2012.). Autumn 2012. (URL:) http:www-wds.worldbank.org. (doste
44

Rosja na przeomie XX i XXI wieku rekonstrukcja pozycji mocarstwowej

139

cy szanse rozrosyjskiego spoeczen stwa i stanowi istotny czynnik ograniczaja znaczne zmniejwojowe. Rosja jest jednym z pan stw, w kto rym przewiduje sie szenie liczby ludnos ci. Zgodnie z przewidywaniami ONZ liczba mieszkan co w tego w latach 2000-2025 o 12%, czyli ok. 17 miliono kraju zmniejszy sie w ludzi, przy z czym dugos c z ycia me czyzn wynosi obecnie zaledwie 59 lat, a kobiet o 13 lat da miay cej 46. Te i inne zmiany demograficzne w duz szej perspektywie be wie negatywy wpyw na wzrost gospodarczy. Struktura rosyjskiej gospodarki implikuje ponadto ryzyko zahamowania wzrostu i spadku dochodo w pan stwa i ludnos ci wywoane potencjalnym pogorszeniem koniunktury na s wiatowych rynkach ener getycznych. Na razie dochody z funkcjonowania gospodarki surowcowej sa ce do utrzymania sie autorytarnej wadzy oraz zabezpieczenia intereso wystarczaja w cych jej zaplecze. grup spoecznych i politycznych stanowia U progu XXI w. koniunktura na surowce naturalne umoz liwia Moskwie swoich prioryteto dzynarodowej, przy wykorzystaniu realizacje w w polityce mie sabos ci i braku jednos ci ws ro d jej konkurento w. Rosja promuje przy tym alternatywny model rozwoju polityczno-spoecznego, oparty na tzw. demokracji czeniu sterowanej. Dla pan stw poradzieckich, ale takz e wielu innych, w poa pomoca gospodarcza , techniczna i wojskowa , moz z odpowiednio realizowana e on bardziej interesuja ca niz stanowic oferte trudniejsza do zrealizowania i odlega wizja liberalnej demokracji zachodniej. Przykadem stopniowego ulegania tej byc ofercie wydaje sie Ukraina, wyuskiwana z obszaru s cisej wspo pracy z Unia . Europejska Podobne zjawiska zachodza w pozostaych krajach objetych unijnym programem Partnerstwa Wschodniego, kto ry zwaszcza w dobie kryzysu UE nie na konkurenspenia ich oczekiwan . Z drugiej strony rosyjskie starania napotykaja ze strony nowych centro cje w geopolitycznych w Azji, zwaszcza Chin i Indii, kto re sie w nieproporcjonalnie wie kszej w stosunku do Rosji skali. Jednak modernizuja niewystarczaja cy do potencja budowany na gospodarce surowcowej wydaje sie utrzymania w dugim okresie stabilizacji gospodarczej przy niskiej stopie wzrostu produktywnos ci i narastaniu problemu demograficznego 47.

Zob. S. Niktina, Population Decline and Population Ageing in the Russian Federation, UNPOPPRA200013, United Nations Secretariat, New York 16-18 October 2000. 47 I. Bil, T. Ot owski, Federacja Rosyjska jako mocarstwo? Stan obecny i perspektywy, Warszawa 2008, s. 9-13.
46

140

Radosaw Grodzki ABSTRACT

The article deals with problems related to Russian international policy at the turn of the 21st century aimed at reconstructing the countrys position as a global power. The defeat of the Soviet Union in the cold war confrontation with the United States seriously limited the superpower prerogatives of the Russian Federation as a successor of the Soviet Union in international relations. In the two decades that followed Russia managed to ward off the threat of disintegration of its statehood and to reconstruct it on grounds of a strong authoritarian central rule. A worldwide demand for energy resources helped it build foundations for an expansive resource economy which was concurrently a tool for implementing an imperialistic policy that proves successful especially in Russias traditional sphere of influence. With the onset of the 21st century Russia had to face competition from new actors in the multipolar international system that tends to polarize further. The traditional competition with the United States and Europe has expanded onto dynamically developing China and India. At the same time globalization imposes far-fetched cooperation within this configuration curbed by Russias inadequate coping with challenges of state modernization. Therefore the growth or decrease of the role of the Russian Federation as a power will largely follow from the efficiency of the reforms it introduces. So far they have shown small dynamism and in a longer perspective barriers to development can contribute to a deterioration of the social, economic and political situation with relevant negative consequences to the international environment.