Z kroniki naukowej Z kroniki naukowej Z kroniki naukowej

KSIA KI POLSKO-NIEMIECKIE ROZMOWY WOKO Z O WILMIE HOSENFELDZIE KAZ DEGO STARAM SIE RATOWAC
dwa W dniach 3 marca w Poznaniu i 26 paz dziernika 2012 r. w Gniez nie odbyy sie cone postaci kapitana Wehrmachtu Wilma Hosenfelda, kto spotkania rozmowy, pos wie ry c suz wojskowa na terenie okupowanej Polski, w czasie II wojny s wiatowej, penia be uratowa wielu Polako w. W pierwszym przypadku, w Paacu Dziayn skich, spotkali sie polsko-niemiecka poznaniacy, w drugim zaproszeni przez zainteresowani problematyka dza arcybiskupa Jo Prymasa Polski ksie zefa Kowalczyka uczniowie dwo ch s rednich szko gniez nien skich. W obu przypadkach go wnym organizatorem spotkan by poznan ski Oddzia gowy Stowarzyszenia Katolickiego Civitas Christiana, a wsparcia finansowego udzielia Okre Fundacja Konrada Adenauera. W obu spotkaniach uczestniczyli: dr Halina Szpilman, wdowa po kompozytorze po powstaniu Wadysawie Szpilmanie, uratowanym przez W. Hosenfelda przed s miercia warszawskim, prof. dr hab. Eugeniusz Cezary Kro l z Instytutu Nauk Politycznych PAN, z redaktor naukowy polskiego wydania ksia ki Staram sie ratowac kaz dego, Hanna Dmochowska i Falk Altenberger z Fundacji Konrada Adenauera, katolicki teolog niemiecki z Berlina z Winfried Lipscher wspo redaktor naukowy polskiego wydania ksia ki o Wilmie Hosenfeldzie oraz Karol Irmler i Bogusaw Bardziejewski ze Stowarzyszenia Katolickiego Civitas Christiana. Ponadto w pierwszym spotkaniu uczestniczyli: Maciej Cieciora, syn oficera Wojska Polskiego uratowanego przez W. Hosenfelda oraz dr Micha Nowosielski i prof. dr hab. Zbigniew Mazur z Instytutu Zachodniego w Poznaniu. Sala Malinowa Paacu Dziayn spotkania, byy skich, podobnie jak aula gniez nien skiego Liceum, w kto rych odbyway sie wypenione suchaczami. cy Oddziau Okre gowego Pierwsze spotkanie otworzy Karol Irmler, przewodnicza Katolickiego Stowarzyszenia Civitas Christiana w Poznaniu, kto ry przytoczy sowa papiez a pnie przytoczy oceny kapitana Wehrmachtu Wilma Jana Pawa II o sensie z ycia, a naste Hosenfelda, dokonywane przez ro z nych ludzi, kto rzy mieli z nim kontakt lub otrzymali od niego pomoc. za do dziaalnos Kolejny mo wca dr Micha Nowosielski nawia ci Wilma Hosenfelda, ydom. Zwro na uczucia cej na pomaganiu i ratowaniu z ci uwage polegaja ycia Polakom i Z puja cego inaczej niz kszos cego Niemca, poste zdecydowana wie c swoich rodako w, chronia ydo ce z niewykonywania w wojsku w. Wskaza tez na zagroz enia, wynikaja Polako w i Z rozkazo w, a nawet ich sabotowania. Mo wca wskaza, z e w dyskusji polsko-niemieckiej cej II wojny s dotycza wiatowej nalez y mo wic o takich incydentach, kto re mimo

278

Z kroniki naukowej

i krzywdy z e byy rzadkie zas wiadczay o istnieniu Niemco w wraz liwych na tragedie ydo w. Polako w i Z Hanna Dmochowska, przedstawicielka Fundacji Konrada Adenauera, wspo organizatora na kro spotkania, skupia sie tkim przedstawieniu celo w dziaania Fundacji, czyli m.in. wspieraniu dziaan na rzecz ksztatowania demokratycznej wspo czesnos ci i przyszos ci oraz siaduja cych. Mo c budowie spoeczen stwa obywatelskiego w Niemczech i krajach sa wia o postaci Wilma Hosenfelda, wskazaa, z e chociaz by po drugiej stronie frontu, prezentowa ydo ge boko humanitarna i stara sie przeciwdziaac w. postawe wyniszczaniu Polako w i Z kowaa osobom oraz instytucjom, Jako przedstawicielka wspo organizatora projektu podzie kto re go wspary. prof. E. C. Kro c od Dalsze prowadzenie i moderowanie dyskusji przeja l, zaczynaja z rej znany publicysta krakowski Jan prezentacji ksia ki Dziesie ciu sprawiedliwych 1, w kto Turnau zebra odpowiedzi na pytanie o dobrego Niemca. Sprawa zainicjowana zostaa pod czujnym okiem o jeszcze w latach 80. XX w., jej opracowanie odbyo sie wczesnej d zebrane tres cenzury, sta ci do publikacji trafiy juz w mocno znieksztaconej formie i nie byy zalecone do szerszego upowszechnienia. , z Moderator dyskusji zwro ci uwage e przyjazne postawy Niemco w wobec Polako w, ydo tkami, wie c ich eksponowanie w opisie relacji w, byy wyja a szczego lnie wobec Z polsko-niemieckich w tamtym czasie powinno byc bardzo wywaz one. atwo moz na bowiem w tych sprawach znieksztacic , a nawet zafaszowac obraz minionej rzeczywistos ci oraz dzy sprawcami i ofiarami tamtych tragedii. Nawia zuja c do okresu zachwiac proporcje pomie c o wiarygodnos PRL, pokaza takz e jak o wczesne wadze, zabiegaja c u spoeczen stwa oraz c radziecko-polskie braterstwo i przyjaz eksponowaniem obrazu propaguja n , posugiway sie odwiecznego wroga Niemca. Przedstawi cztery plakaty z tamtego okresu: Od ce amerykan cy Grunwaldu 1410 do Berlina 1945, Adenauer w re skiego imperialisty pluja pokoju na abie, Adenauer w krzyz da cy na granice ackim paszczu oraz plakat be wyaniaja cej sie z mroko kompozycja w s redniowiecza sylwetki rycerza krzyz ackiego, postaci Konrada Adenauera w krzyz ackim paszczu i gowy prezydenta Ronalda Reagana w kowbojskim kapeluszu. Ta synteza miaa obrazowac o wczesne zagroz enie narodu polskiego ze strony odwiecznego wroga oraz amerykan skiego imperializmu. Moderator przypomnia tez historyczny serial Najduz sza wojna nowoczesnej Europy, w kto rym zabrako miejsca dla tnastowiecznej Wielkopolsce. pokazania pozytywnych zachowan Niemco w w dziewie pnie przedstawiony zosta dokumentalny film Marka Dra z rym Naste ewskiego 2, w kto zestawione zostay obrazy fascynacji spoeczen stwa niemieckiego Hitlerem i jego polityka powaniem Wilma Hosenfelda, ratuja cego Polako z poste w przed represjami. Uzupenieniem tej prezentacji bya relacja Macieja Cieciory, syna polskiego oficera kampanii wrzes niowej, kto remu to oficerowi Wilm Hosenfeld uratowa z ycie. Film przedstawia ro wniez relacje czonko w rodziny Hosenfeld, w tym wypowiedzi na temat tego, co w Niemczech dziao sie . Zwraca uwage brak refleksji w narodzie niemieckim na temat za, jakim jeszcze przed wojna z bya I wojna s wiatowa i widoczne da enie do rewanz u, do zrzucenia jarzma traktatu cia jego postanowien wersalskiego i zmazania han by przyje przez niemieckich polityko w. jego notatki w postaci Waz nymi informacjami o z yciu i dziaalnos ci Wilma Hosenfelda sa prowadzonych dzienniko w oraz listo w, kierowanych go wnie do czonko w rodziny. Tam
zi, 1985. J. Turnau, Dziesie ciu sprawiedliwych. Wspomnienia okupacyjne, Biblioteka Wie ki niemu z z Dzie yjemy, niemiecki tytu Dank ihm leben wir, rez yseria Marek Dra ewski, film dokumentalny, barwny, 46 minut, produkcja 2008 r.
1 2

Z kroniki naukowej

279

cym ze s was nie znalez c moz na zapiski o jego stanie ducha, wynikaja wiadomos ci, z e ludobo z c do fizycznego wyniszczenia najwyz sze wadze jego narodu realizuja jstwo, da a ydo c wprost, jak to jest moz w. Pytaja liwe, z e wadza niemiecka wydaje rozkazy Polako w i Z ydo tpliwos ce mordowanie Polako w, podawa w wa c zdrowie przywo dco w nakazuja w i Z cych likwidacje warszawskiego getta z Trzeciej Rzeszy, nakazuja ydowskiego. Dla czowieka cego katolika byo oczywiste, z powaniem wadza religijnego i praktykuja e swoim poste ga na cay niemiecki naro niemiecka s cia d nieodwracalne przeklen stwo i niezapomniana . On sam robi co mo han be g i ratowa pojedynczych ludzi, takich jak kompozytor Wadysaw c ratowac Szpilman czy polski oficer, ojciec s wiadka czasu na tym spotkaniu. Kiedys , pro buja modego z ydowskiego chopca omal nie zosta sam zastrzelony przez niemieckiego funkcjonariusza. cym katolikiem. Penia c swoja suz w Pabianicach Wilm Hosenfeld by praktykuja be c w mszach s tych. Nie ma odpowiedzi na pytanie, chodzi tam do kos cioa, uczestnicza wie puja c w ten sposo swoim przeoz dlaczego poste b nie narazi sie onym i nie zosta w ramach represji skierowany na front wschodni. Wiarygodnos c informacji o przedstawianych dziaa polska w prezentowanym na niach Wilma Hosenfelda potwierdzana bya przez strone dzy innymi profesor Leon Kieres, szef spotkaniu filmie dokumentalnym. Skomentowa to mie ci Narodowej podkres c, z Instytutu Pamie laja e W. Hosenfeld mo g przeciez zachowac sie c sie rozkazami, jednak wybra poste powanie inaczej, tak jak inni Niemcy, usprawiedliwiaja zgodne ze swoim chrzes cijan skim sumieniem. cy gos w tej dyskusji Winfried Lipscher powiedzia, z Zabieraja e spotkanie w Poznaniu jest jednym z dni pojednania polsko-niemieckiego. W pewnym stopniu poro wna go do dnia, uchwae w kto rym w Bundestagu przemawia Marcel Reich-Ranicki 3, a Bundestag podja piaja ca Holocaust. Doda, z zawsze pote e w takich dniach i takich sytuacjach rodzi sie cej takich ludzi jak Wilm Hosenfeld i dlaczego pytanie, czemu w Niemczech nie byo wie Niemcy poszli tak s lepo za Hitlerem. ty Swoistym podsumowaniem tego spotkania bya informacja, z e Wilm Hosenfeld, wzie w styczniu 1945 r. znalaz sie w radzieckim obozie jenieckim, do niewoli pod Warszawa d wojskowy na dwadzies c zienia. Osadzony gdzie zosta skazany przez sa cia pie lat wie tak, mimo z w jenieckim obozie pracy w okolicach Stalingradu zmar w 1952 r. Stao sie e czyniono wiele staran i wysiko w o jego uwolnienie i powro t do Niemiec. W sprawe zaangaz owani byli nawet przedstawiciele najwyz szych wadz pan stwowych NRD, niestety bezskutecznie. Jak wynikao z po z niejszych, kuluarowych juz rozmo w, Wilm Hosenfeld w dokumentach radzieckich zarejestrowany by jako oficer kontrwywiadu i to prawdopodobnie zdecydowao o nieskutecznos ci pro b jego uwolnienia mimo wielokrotnych polskich i niemieckich staran . a sie dyskusja o bardziej ogo Bezpos rednio po filmie rozwine lnym charakterze 4. temat zmiany postawy Hosenfelda od pierwotnego uznania, a nawet Zbigniew Mazur podja
Marcel Reich-Ranicki, ur. 1920 we Wocawku. od 1929 r. w Berlinie. Wydalony z Niemiec w 1938 r. w ramach akcji Polenaktion. W czasie wojny mieszkaniec getta warszawskiego, w kto rym li jego rodzice i brat. Z getta uciek wraz z z , w Polsce do 1958 r. Wyjecha do RFN. zgine ona Literaturoznawca. 4 s z tego, z z W znacznej cze ci ogo lny charakter dyskusji wynikna e samej ksia ki nikt prawie na spotkaniu autorskim wczes niej nie przeczyta. Sytuacja ta w duz ym stopniu przypominaa dyskusje z Zemsta ofiar o obozie w Instytucie Zachodnim w 2000 r., kiedy Helga Hirsch przedstawiaa ksia ke cy ksia z w Potulicach, w obecnym wojewo dztwie kujawsko-pomorskim. Wtedy takz e nie znaja ki uczestnicy spotkania dyskutowali go wnie o jej tytule i swoim stosunku do tego tytuu.
3

280

Z kroniki naukowej

szacunku dla Hitlera i jego otoczenia do cakowitej negacji tej wadzy. Wedug dyskutanta ydom o sie to go wzie wnie z braku akceptacji dla ludobo jstwa, skierowanego przeciw Z dnego przes i Polakom oraz z powodu bezwzgle ladowania katolickiego narodu polskiego. tkowo popar niemiecka ekspansje na Wscho Hosenfeld by Niemcem, kto ry pocza d. Wprawdzie uznawa on prawo Polako w do posiadania wasnego pan stwa, jednak to pan stwo widzia gdzies na wscho d od obszaro w pan stwa polskiego, zagrabionych w wyniku w 1939 r. Moz niemieckiej agresji na Polske na przypuszczac , z e by takz e przekonany o szczego lnej roli Niemco w i pan stwa niemieckiego w Europie i na s wiecie oraz o ich czyc faszystowska szczego lnych wartos ciach. Nie mo g jednak i nie chcia tego a z ideologia ydo szczego dyskryminacja Polako w. Zmiana jego postawy staa sie lnie oraz totalna w i Z widoczna w momencie, gdy us wiadomi on sobie fiasko wojny byskawicznej przeciw zkowi Radzieckiemu i zupenie oczywista po wypowiedzeniu przez Hitlera wojny Zwia Stanom Zjednoczonym Ameryki. Bardzo wielkie znaczenie miao tez us wiadomienie sobie ydach i Polakach. Moralne dylematy Wilma przez Hosenfelda ogromu zbrodni na Z cej i nieuchronnej kle ski spowodoway Hosenfelda, jego religijnos c oraz poczucie nadchodza jego dziaania. c uwage na negatywny stosunek Polako Jeden z dyskutanto w zwracaja w do Niemco w przypomnia propagandowy polski dwuwiersz: Niemiec spolszczony wielki podziw budzi. Polak zniemczony jest najgorszym z ludzi. cego sie prawdoWskazuje on na istnienie silnie konfrontacyjnego, wyprowadzaja podobnie z czaso w zaboro w, stanowiska antyniemieckiego. Jego kategorycznos c i nie Bismarckowi opinia , z susznos c moz na skonfrontowac z przypisywana e Dla Polako w ze spotkania poznan skiego moz na zrobic wiele, jednak z Polakami nic 5. Konkluzja jest s wiadomos c koniecznos ci rozwijania wspo lnej, niekonfrontacyjnej polsko-niemieckiej dzy innymi poprzez wspo przyszos ci, mie dziaanie obywatelskich spoeczen stw obu sa cych ze soba krajo siaduja w. cym nr 1 w Gniez W dniu 26 paz dziernika 2012 r. w Liceum Ogo lnoksztaca nie odbya sie z dzy spotkaniem w Poznaniu kolejna dyskusja o ksia ce Wilma Hosenfelda. Ro z nica mie z dwo a gniez nien skim polegaa na tym, z e tym razem sala wypeniona bya modziez a ch gniez nien skich szko s rednich. c w temat spotkania, ksia dz arcybiskup Jo Wprowadzaja zef Kowalczyk podzieli sie , z refleksja e wraz liwym czowiekiem moz na i nalez y pozostac zawsze, nawet w tak zych podstawa wytrwania w czowieczen czasach, jak czas wojny, oraz z e mocna stwie jest wiara c sie do modziez w Boga. Z kolei moderator spotkania Eugeniusz Kro l, zwracaja y powiedzia, z e przekazywana na tym spotkaniu wiedza jest im potrzebna, szczego lnie dla lepszego zrozumienia historii i do czynnego udziau w tworzeniu wspo czesnych relacji
5 temu chociaz Przecza by takie fakty, jak zatrudnianie polskich robotniko w w zachodnich gach przemysowych, czy wielkopolskie Kaczmarken-regimenty, walcza ce o rozniemieckich okre tnastym wieku, w wojnach, toczonych przez Kro szerzenie granic pan stwa pruskiego w dziewie lestwo Pruskie przeciw innym pan stwom niemieckim, przeciw Danii, a takz e przeciw cesarstwu austriackiemu, czy w wojnie francusko-pruskiej 1870-1871. Regimentom tym sami Prusacy stawiali pomniki, jak pomnik Lwa spod Nachodu, kto ry ufundowali z onierzom wielkopolskiego korpusu, sami oficerowie cy i dowodza cy tymi z w nim suz a onierzami w prusko-wosko-austriackiej wojnie 1866 r.

Z kroniki naukowej

281

t lat po wojnie, gdy Polacy i Niemcy w Unii polsko-niemieckich teraz prawie siedemdziesia jakos c jednostkowos Europejskiej oraz w NATO stworzyli nowa c tych relacji. Podkres laja c za jednak do podoficera Wehrmachtu, Urbana Thelena, przypadku Wilma Hosenfelda, nawia ce sie w Katedrze Gniez kto ry z naraz eniem z ycia uchroni przed zniszczeniem znajduja nien stego Wojciecha. kiej relikwie s wie Uczestnikami spotkania w Gniez nie byy te same osoby, co w Poznaniu. Hanna Dmochowska ponownie scharakteryzowaa dziaalnos c Fundacji, kto ra za dwa lata obchodzic dzie dwudziestopie ciolecie istnienia i przez cay czas wspiera go be wnie organizacje wzie cia dziaaja ce na rzecz budowy spoeczen i przedsie stwa obywatelskiego w Niemczech i w Polsce. niezwykej Kiedy w 2004 r. w Niemczech, a potem w 2007 r. w Polsce, za przyczyna sprawa historii ocalenia polskiego kompozytora Wadysawa Szpilmana 6, ujawnia sie rzecz dos tkowa. Niemieckie organizacje i fundacje, kapitana Hosenfelda, staa sie c wyja s aktywnos w duz ej cze ci za sprawa ci Winfrieda Lipschera, zjednoczyy swoje wysiki, aby gnie ty. Wilm jak najszerzej rozpropagowac postac i dziaalnos c kapitana. Cel zosta osia Hosenfeld zosta uznany w 2009 r. przez Instytut Yad Vashem jednym ze Sprawiedliwych ws ro d narodo w s wiata, a dwa lata wczes niej o wczesny Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Lech Kaczyn ski odznaczy go pos miertnie Krzyz em Komandorskim Orderu Odrodzenia ycie niemieckiego oficera w listach z Polski. W 2004 r. ksia ka Staram sie ratowac kaz dego. Z zyku niemieckim, a w 2007 r. w je zyku polskim. i dziennikach wydana zostaa w je dzy innymi przez Fundacje Ro wnolegle z tym, poprzez ro z ne formy spotkan , wspieranych mie a byc Konrada Adenauera, wiedza o tej historii zacze przekazywana do spoeczen stwa polskiego. c sie go Moderator spotkania, zwracaja wnie do modych uczestniko w, podkres li bardzo dwie jakos wyraz nie, z e sa ci, absolutnie nieporo wnywalne. Pierwsza to barbarzyn ska agresja we wrzes hitlerowska na Polske niu 1939 r. i pro ba eksterminacji narodu polskiego, s rzecza jest dziaalnos a szczego lnie jego z ydowskiej cze ci. Druga c nielicznych, pojedynczych Niemco w, obywateli Trzeciej Rzeszy, kto rzy ratowali na wasne ryzyko prze ydom na terenie s ladowanych przez wadze okupacyjne ludzi. Pomagali oni Polakom i Z c sie na cie z okupowanej Polski, sami naraz aja kie szykany ze strony swojej wadzy. z Przedstawiony w ksia ce oraz podczas spotkan obraz Wilma Hosenfelda nie jest wyidealizowany. Urodzony w 1895 r. Wilm Hosenfeld by z onierzem w czasie I wojny kszos s wiatowej, podczas kto rej zosta ranny i kto ry jak zdecydowana wie c niemieckich ge bokiej niesprawiedliwos z onierzy tamtej wojny z y ze s wiadomos cia ci postanowien narzuconego traktatu wersalskiego, kto ry opro cz kontrybucji, oznacza jeszcze utrate s s znacznej cze ci terytorium tak we wschodniej, jak i zachodniej cze ci Rzeszy. Zapewne w skadzie kadry oficerskiej Wehrmachtu. Dopiero lektura zawartych dlatego tez znalaz sie z w ksia ce listo w i dziennika W. Hosenfelda w peni us wiadamia czytelnikowi, z e zmienia sie jak poznawa cele i skutki dziaania hitlerowskiego aparatu wadzy. Ta przemiana on w miare ca czas II wojny s bya jednak czyms niecodziennym. Niemiecka literatura opisuja wiatowej cych do kon zek z przekonaniem pokazuje przewaz nie z onierzy wykonuja ca swo j obowia bszej refleksji nad celami wojny i barbarzyn o jego susznos ci. Zdecydowanie brakuje ge z stwem caego systemu. Przykadem moz e byc fragment z ksia ki z serii Festung Posen, pod
6 W. Szpilman, Pianista oraz Das wunderbare eberlebenWarschauer Erinnerungen 1939-1945, Mnchen, Dsseldorf 1998.

282

Z kroniki naukowej

tytuem Fahnenjunker z Poznania, autorstwa z onierza niemieckiego tamtego czasu i miejsca Jonny Neuwirtha 7. forme jak spotkanie marcowe Paz dziernikowe spotkanie w Gniez nie miao podobna w Poznaniu, jednak ten szczego lny, modziez owy skad audytorium wykreowa nowe tres ci atmosfere spotkania. Uwidocznio sie to przede wszystkim podczas i stworzy odmienna cej dyskusji po programowych wysta pieniach oraz pokazie kro tkiej, ale bardzo interesuja dwo ch projekcji filmowych. dao pokolenie starsze, na zasadzie przypoPodczas spotkania marcowego plakaty ogla mnienia przez ytej osobis cie lub rodzinnie historii. Odbio r tych samych plakato w przez ludzi cych Grunwald 1410 r. z Berlinem 1945 r. oraz niewiele wiedza cych modych, sabo kojarza zaro wno o Konradzie Adenauerze, jak i Ronaldzie Reaganie by pozbawiony emocji nie jest niczym i historycznego odniesienia. Taki odbio r przeszos ci przez modziez polska przytoczy pewien incydent ze spotkania szczego lnym. Profesor Kro l jako anegdote w niemieckiej szkole s z modziez a redniej sprzed kilku laty. Pokaza mianowicie uczniom niemieckim plakat z Konradem Adenauerem w paszczu krzyz ackim, z zapytaniem, kogo ten plakat przedstawia. Po duz szym milczeniu jeden z ucznio w, wprost wywoany do odc, z cy jest Polakiem, wyja ka z zakopotaniem: Moz powiedzi, wiedza e pytaja e to jest Jan Pawe II? Charakterystyczne byo ro wniez to, z e o ile podczas spotkania poznan skiego starsi sto nieprzychylny, do Niemco jego uczestnicy artykuowali swo j stosunek, cze w i pan stwa c na przekazach rodzinnych i wiedzy historycznej, dla gniez niemieckiego, bazuja nien skiej z juz modziez y punkt cie kos ci dyskusji znajdowa sie w czasie teraz niejszym, a do tego znacznie bardziej interesowa ich Wadysaw Szpilman niz Wilm Hosenfeld. Tak samo inna, ca u modego pokolenia wie cej empatii dla Niemco ocena przez zawieraja w, okazaa sie uczestniko w spotkan , reorientacji politycznej i militarnej po 1989 r. Ocena tej zmiany, ca od dawnego Niemca odwiecznego wroga Polako wioda w, Polski i polskos ci do dzisiejszego Niemca sojusznika w polityczno-militarnym ukadzie NATO i partnera we jest Unia Europejska, zawieraa u modego pokolenia znacznie wspo lnocie gospodarczej, jaka cej empatii dla Niemco wie w. Podczas drugiego spotkania jego moderator dobitniej wskazywa, z e ten proces repi po jakos orientacji, jaki nasta ciowej zmianie politycznej w 1989 r., przygotowywany by tki lat. W Polsce pamie ta sie historyczny list biskupo po obu stronach granicy, przez dziesia w polskich do biskupo w niemieckich z 1965 r., z jego hasem przewodnim: Przebaczamy cym epoke . To haso przebijao i prosimy o przebaczenie, zdecydowanie wtedy wyprzedzaja do s sie wiadomos ci spoecznej bardzo opornie i do dzis jeszcze nie przez wszystkich w obu krajach jest akceptowane. Tak, jak i podczas pierwszego spotkania, tak samo w Gniez nie poinformowano uczestniko w spotkania, z e w Polsce, jeszcze przed ujawnieniem sprawy Wilma Hosenfelda, w 1985 r., miaa miejsce pro ba poszukiwania przez katolickiego Jana Turnaua Dziesie publicyste ciu sprawiedliwych Niemco w czasu II wojny s wiatowej w okupowanej Polsce. Z naciskiem podkres lano, z e pozostaje sprawa proporcji, niemoz nos ci poro wnywania planowej dziaalnos ci zbrodniczego systemu faszystowskiego z wysikami pojedynczych sprawiedliwych. Nie moz na przeciwstawiac systemowej pro by eksterminacji
7 (jako jeniec) na swoim sienniku, gdy na zewna trz rozpoczyna Wieczorem, 8 maja (1945 r.), lez e wielka kanonada. Szeptem rozchodzi sie wiadomos . Daremne byy sie c Niemcy skapituloway!. Pacze c, z ofiary, kto re ponio s niemiecki naro d, wierza e odrzuci jarzmo traktatu wersalskiego. W izbie panuje salwy czerwonoarmis miertelna cisza. Nikt nie komentuje. Jeszcze przez wiele godzin rozbrzmiewaja boko w mo sto w, wystrzelane wysoko w ciemne niebo i ge j niespokojny sen.

Z kroniki naukowej

283

ich narodu dziaaniom niekto rych ludzi, kto re to dziaania w gruncie rzeczy byy obrona czowieczen stwa. Jest to nieporo wnywalne ro wniez dlatego, z e ci pojedynczy, sprawiedliwi zko ludzie swoim sumiennym wykonywaniem obowia w udzielali jednak swego poparcia pczemu, zbrodniczemu systemowi. przeste Podczas drugiego spotkania ro wniez wyraz niej byo powiedziane, z e na postawy Niemco w wobec faszyzmu wielki wpyw mia militarny wynik I wojny s wiatowej, a jeszcze kszy postanowienia traktatu wersalskiego. Dla walcza cych na frontach I wojny s wie wiatowej, pokonana w walce, szczego lnie dla zawodowej kadry wojskowej, kto ra nie czua sie postanowienia traktatowe byy jednoznacznie niesprawiedliwe i traktowane jako jarzmo, cene zrzucic kto re nalez ao za wszelka . To w znacznym stopniu wyjas nia powodzenie , jako z hitlerowskiej partii NSDAP w walce o wadze e w jej programie znajdowao sie rzecza tamtego czasu jest takz odwro cenie tej karty historii. Charakterystyczna e prawie s lepa wiara Niemco w w Hitlera, kto rej nie podzielay tylko starsze kobiety, jako te, kto re z li na frontach dos wiadczyy trudo w z ycia i biedy w czasie, gdy ich me czyz ni walczyli i gine I wojny s wiatowej. Pokazane zostao to w prezentowanym filmie dokumentalnym. Pisa o tym w swoich dziennikach takz e Wilm Hosenfeld, kiedy wspomina udzia swoich rodzico w w jednym z faszystowskich zjazdo w w Norymberdze, w 1938 r. 8 To, z e na sali przewaz aa modziez spowodowao, z e do go wnych uczestniko w spotkania postacia kierowano innego rodzaju pytania niz byo to wczes niej. Dla modziez y go wna Wadysaw Szpilman i was i bohaterem spotkania okaza sie nie o niego pytano jego z one Szpilman. Mimo tego jednak jedno z pytan Haline brzmiao: Co Pani mys laa, kiedy , z z w radzieckim obozie karnym?. Wtedy dowiedziaa sie e wybawca me a znajduje sie indagowana wyjas nia, z e po pierwsze sam Wadysaw Szpilman nie zna w czasie wojny nazwiska swojego wybawiciela, a po drugie kiedy w 1951 r. to byo juz wiadome, czyniono wiele wysiko w w tej sprawie, jednak bezskutecznie. Wilm Hosenfeld skazany zosta przez d jako zbrodniarz wojenny na 25 lat obozu i w 1952 r. w tym obozie zmar. radziecki sa Wadze radzieckie na zapytania izraelskiego Instytutu Yad Vashem o Wilma Hosenfelda pce wojennego, trzymaja c sie sentencji wyroku kaz dorazowo okres lay go jako przeste du wojennego. Przez to was swojego sa nie nadanie Hosenfeldowi tytuu Sprawiedliwy pos ro d narodo w s wiata zostao opo z nione az do 2009 r. pieniu Winfried Lipscher powiedzia, z W swoim kro tkim wysta e w Niemczech docenia wysiki Polski i Polako relacji polskosie w, a takz e starania Kos cioa o normalizacje dz arcybiskup Jo -niemieckich. Przed kilku laty ksia zef Kowalczyk odznaczony zosta, na wniosek Bundestagu, Wielkim Krzyz em Zasugi Republiki Federalnej Niemiec za dziaania na rzecz pojednania polsko-niemieckiego. Metropolita arcybiskup Nossol jest innym przykadem wielce docenianego polskiego hierarchy kos cielnego za dziaalnos c na tym polu. c spotkanie zwro z przesaniem, szczego Arcybiskup Kowalczyk, zamykaja ci sie lnie do modziez y, o zachowanie wielkiej ostroz nos ci w ocenach ludzi, gdyz po pierwsze atwiej
Zapis w dzienniku Wilma Hosenfelda, Warszawa, 06 lipca 1943 r. Swego czasu, gdy nazis ci dochodzili do wadzy, nie zrobilis my nic, by temu przeszkodzic . Zdradzilis my wasne ideay, idea wolnos ci osobistej, wolnos ci demokratycznej i religijnej. Robotnik da w to wcia gna c przygla da. Mieszczanin by zbyt tcho sie , Kos cio sie rzliwy, podobnie jak przywo dcze zko warstwy intelektualne. Dopus cilis my do rozbicia zwia w zawodowych, do przes ladowania religii, nie wpe dzic . Odpowiadao nam, byo wolnos ci sowa w prasie, w radiu. W kon cu pozwolilis my sie w wojne z e Niemcy zostay pozbawione przedstawicielstwa narodu i pozwolilis my narzucic sobie pozorne przedstawicielstwo, kto re nie ma nic do powiedzenia. Ideao w nie moz na zdradzac bezkarnie. Teraz wszyscy musimy ponosic tego skutki.
8

284

Z kroniki naukowej

dy, a po drugie, szczego formuowac zarzuty i niesprawiedliwe sa lnie w mediach propagowanie dobrych postaw i zachowan nie jest nos nym tematem. Dlatego tak bardzo potrzeba wspierac pozytywnych ludzi oraz efekty ich dobrych poczynan w kaz dym czasie. Hubert Owczarek

DZTWO NIEMIEC W EUROPIE PRZYWO POLSKIE OCZEKIWANIA, OBAWY I POTRZEBY

Dnia 23 maja 2012 r. w siedzibie Instytutu Zachodniego w Poznaniu odbya sie konferencja Przywo dztwo Niemiec w Europie polskie oczekiwania, obawy i potrzeby. y dwie dekady od zakon Mine czenia zimnej wojny i w tym czasie Unii Europejskiej przyszo z niespotykanym dotychczas kryzysem zaduz zmierzyc sie enia w strefie euro. W konsekbienie integracji europejskiej oraz poszerzenie wencji dwa fundamentalne cele UE poge na aktualnos o poszukiwaniu geograficzne traca ci. Jednoczes nie coraz gos niej mo wi sie i gotowos nowego partnerstwa z Rosja ci Stano w Zjednoczonych do zrewidowania swojego zaangaz owania na kontynencie europejskim. W tym konteks cie dwa dotychczasowe aksjomaty polityki zagranicznej Republiki Federalnej Niemiec stosunki transatlantyckie sie dewaluowac i integracja europejska wydaja . Jednoczes nie w s wietle znaczenia pytanie o role , jaka moz Republiki Federalnej Niemiec uzasadnione wydaje sie e ona wspo oraz odgrywac w rekonstrukcji zainteresowania sojuszniko w i partnero w dalsza praca bienia ich kooperacji w kluczowych obszarach, tak w ramach struktur UE, jak i NATO. poge d dla Niemiec intereso Symbioza toz samych dota w narodowych i europejskich ma fundamen bowiem stwierdzenie, z talne znaczenie dla przyszos ci kontynentu. Zasadne wydaje sie e od orientacje europejska i transatlantycka zalez tego, czy Niemcy utrzymaja y odpowiednio przyszy ksztat Unii Europejskiej i jej s wiatowa pozycja oraz spoistos c zachodniego sojuszu bezpieczen stwa. Ponadto nie nalez y pomijac potencjalnego wpywu na pooz enie Polski cej roli Niemiec w przywoanych wczes gach znacza niej procesach dywergencji w dwo ch kre Federalna Niemiec okres zachodniej wspo lnoty. Republike lic moz na bowiem mianem kluczowego dla Polski partnera politycznego i gospodarczego. zorganizowano w trzech panelach dyskusyjnych: panelu I dotycza cym Konferencje pstw (Republika stanowiska RFN wobec kryzysu finansowego w strefie euro i jego naste cym Federalna Niemiec wobec kryzysu finansowego i ryzyka podziau UE), panelu II odnosza do polityki bezpieczen sie stwa RFN w konteks cie przemian w zachodnim systemie bezpieczen stwa (Pows ciagliwe Niemcy i starenowe dylematy zachodniego sojuszu) oraz conym polskim oczekiwaniom dotycza cym przywo panelu III pos wie dztwa Niemiec w UE i ich roli w NATO (Czy przywo dcza rola Niemiec jest korzystna dla Polski?). Obrady otworzyli dr Christian Schmitz, dyrektor Fundacji Konrada Adenauera w Polsce pie do oraz dr Micha Nowosielski, p.o. dyrektora Instytutu Zachodniego w Poznaniu. Na wste na koniecznos dnienia kontekstu pierwszego panelu dyskusyjnego zwro cono uwage c uwzgle cymi w Europie. Niebagatelny wpyw globalnego w rozwaz aniach nad procesami zachodza cej na arenie moz e miec w tym obszarze utrata przez pan stwa europejskie pozycji dominuja dzynarodowej i wzrost znaczenia pan mie stw azjatyckich. Szczego lne znaczenie w tych procesach ma integracja europejska, kto ra jest warunkiem koniecznym do partnerskiego

Z kroniki naukowej

285

dzynarodowej poszczego wspo istnienia na arenie mie lnych pan stw Europy i ewentualnego cymi graczami z innych cze s konkurowania ze znacza ci s wiata. Ponadto podkres lono zmiany cych wzrost gospodarczy Niemiec spadek znaczenia handlu zagraniczczynniko w ksztatuja trznej (prof. dr hab. Tomasz Budnikowski, Instytut nego i wzrost wpywu konsumpcji wewne Zachodni). bnionych paneli dotyczy mie dzy innymi sytuacji gospodarczej Pierwszy z wyodre Niemiec przed, w trakcie i po kryzysie gospodarczym (dr Marta Gtz, Instytut Zachodni). toz W ramach tego tematu przedstawiono wpyw kryzysu gospodarczego na niemiecka pnie poro makroekonomiczna Niemiec i pan cych do samos c . Naste wnano kondycje stw nalez a cy sie do Portugalii, Irlandii, Woch, Grecji i Hiszpanii) kategorii PIIGS (akronim odnosza wewne trzna RFN z uwzgle dnieniem specyfiki poszczego i przedstawiono sytuacje lnych krajo w federacji. W trakcie prelekcji nie zabrako analizy poro wnawczej prognoz dotycza pnie zwro cych przyszos ci integracji Europy oraz pro by ich podsumowania. Naste cono na obserwowane przyspieszenie dyskusji nad poge bieniem integracji w ramach strefy uwage uznawane za sprzyjaja ce temu procesowi euro oraz omo wiono moz liwos ci dziaan , kto re sa i tych, kto re mogyby zostac odczytane jako przeciwdziaanie tym pro bom. Zwro cono uwage ce na odwro na czynniki wskazuja t RFN od wspierania obecnos ci pan stw spoza strefy euro du na wzrost znaczenia dziaan w jej poszczego lnych gremiach decyzyjnych, ze wzgle zanych z przeciwdziaaniem groz zwia bie dezintegracji strefy euro i minimalizacji ewentualnych koszto w takiego scenariusza (mgr Ryszarda Formuszewicz, Polski Instytut Spraw dzynarodowych). W trakcie panelu przedstawiono ro bione analizy problemu Mie wniez poge makroekonomicznych uwarunkowan i instytucjonalnych polityk w RFN wobec kryzysu finansowego w strefie euro i ryzyka podziau UE (prof. dr hab. Ilona Romiszewska, Instytut Zachodni). cono ewolucji i istocie polityki bezpieczen Drugi panel dyskusyjny pos wie stwa Niemiec, a takz e temu, w jaki sposo b oddziauje ona na funkcjonowanie Unii Europejskiej, NATO oraz relacjom transatlantyckim zatem kontekstowi przemian w zachodnim systemie bezpieczen ce polityki bezpieczen cym stwa. Rozwaz ania dotycza stwa RFN oparto na modelu zakadaja istnienie czterech zasadniczych filaro w: aspiracji niemieckich elit politycznych, znaczenia zanian geopolitycznego i geostrategicznego Niemiec, niemieckich zobowia sojuszniczych cemu temu sceptycyzmowi oraz braku spo jnej strategii w tym obszarze i towarzysza spoecznemu (prof. dr hab. Sebastian Wojciechowski, Instytut Zachodni). Podczas prowadzo moz nej debaty podkres lono brak niemieckiej strategii bezpieczen stwa, kto ra na by okres lic na bardzo silny mianem jednolitej, spo jnej i kompleksowej. Zwracano natomiast uwage cych przed Sojuszem Po wpyw wyzwan stoja nocnoatlantyckim dla dziaan podejmowanych tkiem poruszanym podczas dyskusji byy przez Niemcy w tym obszarze. Waz nym wa perspektywy zmian w funkcjonowaniu niemieckich si zbrojnych, szczego lnie w konteks cie wyzwan geopolitycznych oraz potencjau wojsk niemieckich do uczestnictwa w operacjach NATO (prof. dr hab. Krzysztof Malinowski, Instytut Zachodni, i Markus Lackamp, Politische Programme und Analysen der CDU Bundesgeschftsstelle z Berlina). Wiele uwagi pocono polityce Niemiec w sprawach operacji zewne trznych i krytyce ws s wie ro d spoecznos ci dzynarodowej, ale ro trznej scenie politycznej tego kraju, po daleko mie wniez na wewne cym zdystansowaniu sie Niemiec wobec dziaan ida zbrojnych, najbardziej widocznie cym sie w braku zaangaz przejawiaja owania niemieckich si zbrojnych w dziaania skierowato ro odpowiedzi na pytanie o potencjalny wpyw zmian ne przeciw Libii. Podje wniez pro be w zaangaz owaniu militarnym RFN na funkcjonowanie Sojuszu Po nocnoatlantyckiego. na fundamentalna zmiane w polityce Niemiec wobec zaangaz Zwro cono uwage owania

286

Z kroniki naukowej

wzmocnienia znaczenia dziaan w zagraniczne operacje militarne i pro be cywilnych, cych na celu np. odbudowe infrastruktury zniszczonej w dziaaniach wojennych oraz maja tek polityki Niemiec wobec wprowadzanie zmian spoecznych. Poruszono ponadto wa realizacji projektu tarczy antyrakietowej w Europie i moz liwych kierunko w dziaan podejmowanych przez niemieckich polityko w w tym obszarze (M. Lackamp). Obrady w ramach tego panelu podsumowano stwierdzeniem, z e wspo czesna polityka bezpieczen stwa Niemiec dzy zobowia zaniami sojuszniczymi a che cia odgrywania coraz to pro ba balansu pomie kszej roli nie tylko w UE, ale takz wie e w Europie (S. Wojciechowski). cono zagadnieniom dotycza cym polskich oczekiwan Trzeci panel dyskusyjny pos wie w sprawie przywo dztwa Niemiec w UE i NATO, pro bie odpowiedzi na pytanie Czy tku zwro na przywo dcza rola Niemiec jest korzystna dla Polski? Na pocza cono uwage ro cy wzrost znaczenia RFN w latach 90. XX w. Z de tego procesu upatrywano znacza dzy korzystna sytuacja wewne trzna w Niemczech a sprzyjaja cymi w swoistej synergii pomie dzynarodowym. Na szczego pozycje RFN wskazywano zmianami w s rodowisku mie lnie silna c zauwaz w konteks cie funkcjonowania strefy euro oraz UE, nie pomijaja alnych ambicji w stosunkach transatlantyckich i konsekwentnie realizowanej polityki w tym obszarze. powanie stabilizuja cego wpywu polityki RFN w Unii Postawiono ro wniez pytanie o wyste Europejskiej w obszarach innych niz polityka finansowa (prof. dr hab. Zbigniew Mazur, to pro zweryfikowania tezy o przywo Instytut Zachodni). Podje be dztwie Niemiec w odniesieniu do kryzysu strefy euro, polityki wschodniej czy obronnos ci na podstawie trzech cej odzwierciedlenie zaro zasadniczych kryterio w: siy (znajduja wno w wysokim poziomie istotnych wskaz niko w ekonomicznych czy militarnych, jak i swoistej zdolnos ci czy gotowos ci do przewodzenia), wiarygodnos ci oraz atrakcyjnos ciakceptowalnos ci proponozan , z wanych rozwia . Postawiono teze e nie moz na mo wic o jednym przywo dztwie Niemiec we wspo czesnej Europie. Wskazano bowiem obszary, w kto rych przywo dztwo RFN jest wyraz nie widoczne (funkcjonowanie strefy euro) oraz domeny, w kto ry wpywy Niemiec sa nieporo wnywalnie sabsze polityka bezpieczen stwa czy energetyczna (dr Olaf Osica, pieniu omo dyrektor Os rodka Studio w Wschodnich). W kolejnym wysta wiono wybrane ce miejsce i role RFN w UE. Po pierwsze, zwro na model modele okres laja cono uwage cej Europy, postuluja cy poge bienie integracji europejskiej w ro wie z nych obszarach przy z cy sie zachowaniu go wnej roli Niemiec. Po drugie, omo wiono model deeuropeizacji, wia a priorytetu w polityce RFN i otwarciem na odgrywaja cych coraz wie ksza role na ze zmiana dzynarodowej partnero arenie mie w, takich jak Chiny, Indie czy Brazylia, kto remu towarzydem zjednoczonej Europy. Wreszszyc moz e instrumentalizacja niemieckiej postawy wzgle da cej konsekwencja utraty cie wspomniano o modelu deprecjacji pozycji Niemiec w UE, be wiarygodnos ci RFN w obszarach takich, jak polityka bezpieczen stwa czy polityka energetyczna (prof. dr hab. Bogdan Koszel, Wydzia Nauk Politycznych i Dziennikarstwa, na wzrost znaczenia Uniwersytet im. Adama Mickiewicza). Ponadto zwro cono uwage jako w drugiej poowie lat 90. partnerstwa z RFN dla Polski. Niemcy postrzegane sa dany partner nie tylko we wspo poz a pracy politycznej i kontaktach gospodarczych, ale ce niemiecko-polskie ro ro wniez w sferze bezpieczen stwa. Istnieja z nice intereso w moga z zostac przezwycie one i nie stanowic bariery dla wspo pracy zorientowanej na realizacje konkretnych projekto w i zadan (dr Kai-Olaf Lang, Stiftung Wissenschaft und Politik, Berlin). bez wa tpienia uznac pod wzgle dem organizacyjnym Konferencje nalez y za udana ce sie podczas paneli, jak i prowadzone i merytorycznym. Dyskusje, zaro wno te odbywaja bowiem, poprzez be da ce niejako naturalna ich kontynuacja analizy w kuluarach, moga

Z kroniki naukowej

287

cych naukowe, prowadzic do wzbogacenia dorobku nauk spoecznych w obszarach stanowia zanych z przywo rdzen tematyczny konferencji zoz onych zagadnieniach zwia dztwem . Republiki Federalnej Niemiec w Europie oraz relacji RFN z Polska Witold Nowak

WYSTAWA NAUKA PLANOWANIE WYPE DZENIA W GENERALNY PLAN WSCHODNI NARODOWYCH SOCJALISTO
W dniu 31 lipca 2012 r. do Poznania trafia szczego lna wystawa, przygotowana przez Wspo Badawcza (Deutsche Forschungsgemeinschaft DFG). Otwarcia Niemiecka lnote wystawy dokonali: prof. dr Peter Funke wiceprezes DFG, dr Rafa Reczek dyrektor ci Narodowej w Poznaniu oraz prof. Tomasz Jasin Oddziau Instytutu Pamie ski dyrektor Biblioteki Ko rnickiej Polskiej Akademii Nauk. Wystawa przedstawia Generalny Plan cych wadze Wschodni (Generalplan Ost) niemieckich narodowych socjalisto w, sprawuja Rzesza Niemiecka . Plan w Niemczech w latach 1933-1945, w okresie nazywanym Trzecia ten mia byc naukowym opracowaniem i uzasadnieniem niemieckiej ekspansji na wscho d. tereno Jego realizacja miaa przys pieszac germanizacje w wschodnich, czyli obszaru s zku Pan stwa Polskiego oraz zdobytej w wyniku wojny do 1942 r., zachodniej cze ci Zwia z terenem zaje tym przez Radzieckiego, kto ry to obszar w znacznym stopniu pokrywa sie Niemco w w czasie I wojny s wiatowej. W efekcie realizacji tego planu na wymienionym gu 25 lat planowano osiedlic c obszarze w cia pie miliono w Niemco w, a dotychczasowi ydzi, Litwini, otysze i Eston mieszkan cy, czyli Polacy, Biaorusini, Rosjanie, Ukrain cy, Z dzeni lub fizycznie wyniszczeni jako ludzie niepenoczycy mieli zostac zniewoleni, wype wartos ciowi. Wymieniony plan wszed w skad Generalnego Planu Osadnictwa (Generalsiedlungsplan), kto ry w dalszej perspektywie mia zapewnic zagospodarowanie caej s wschodniej cze ci Europy wedug zaoz en nowego, nacjonalistycznego, niemieckiego dku zakadaja cego przeje cie przez Trzecia Rzesze tych ziem na wasnos porza c . Generalny Plan Wschodni, finansowany przez DFG, by wynikiem kilkuletniej pracy wieloosobowego zespou niemieckich naukowco w. Pracami kierowa Konrad Meyer, profeda cy jednoczes sor agronomii na Uniwersytecie im. Friedricha Wilhelma w Berlinie, be nie funkcjonariuszem SS w randze generaa. By on jednoczes nie szefem Go wnego Wydziau Planowania i Ziemi w Komisariacie Rzeszy ds. Umacniania Niemczyzny, kierownikiem Komisji Osadniczej w Centralnym Sztabie Planistycznym Ministerstwa Okupowanych Ziem Wschodnich, penomocnikiem ds. Planowania Osadnictwa i Reformy Ustroju Rolnego w Ministerstwie Edukacji Rzeszy i w Komisariacie Rzeszy ds. Umacniania Niemczyzny, czonkiem Pruskiej Akademii Nauk, czonkiem Rady Chopo w Rzeszy i kierownikiem sekcji Nauki Rolne i Biologia Ogo lna w Radzie ds. Badan Naukowych Rzeszy. Opro cz wymienionych wyz ej instytucji i komo rek organizacyjnych w przygotowaniu Generalnego Planu d Rasy i Osadnictwa SS, Biuro Planowania Wschodniego uczestniczyy jeszcze: Go wny Urza Przestrzennego oraz Instytut Rolnictwa i Polityki Rolnej Uniwersytetu im. Friedricha Wilhelma w Berlinie.

288

Z kroniki naukowej

da cy takz W 1942 r. Konrad Meyer, be e Komisarzem Rzeszy ds. Umacniania Niemczyzny, przedstawi Generalny Plan Wschodni Reichsfhrerowi SS Heinrichowi Himmlerowi. c w swoich re kach wiele wadzy i kompetencji, nie tylko okres Naukowiec ten, skupiaja la wiedze o metodach i sposobach jego tres c i zakres opracowanego planu, ale posiada tez pena rodkowej i Wschodniej. realizacji w odniesieniu do dotychczasowych mieszkan co w Europy S dzony by w procesie norymberskim, jednak trybuna nie Po wojnie Konrad Meyer sa jego winy w przes dopatrzy sie ladowaniach ludnos ci okupowanych terytorio w. Po wojnie i dziaalnos w niemieckich uczelniach. kontynuowa kariere c naukowa kszych niemieckich Generalny Plan Wschodni traktowany by jako jeden z najwie projekto w naukowych i dlatego finansowany by przez DFG w caym okresie istnienia Trzeciej Rzeszy. To pokazuje w jak duz ym stopniu niemiecka nauka zaangaz owana bya niemieckiego narodowego socjalizmu. w suz be zko a sie Wyjas nienia zwia w niemieckiej nauki z hitlerowskim faszyzmem podje w 2000 r. grupa niezalez nych niemieckich historyko w, powoana przez DFG w celu zbadania cej badania naukowe od lat 20. do 80. dziaalnos ci niemieckiej organizacji wspieraja dwudziestego wieku, szczego lnie w okresie Trzeciej Rzeszy. W efekcie badan , prowadzonych go wnie przez takich naukowco w, jak profesorowie: Rdiger vom Bruch, Ulrich Herbert, Isabel Heinemann, Sabine Schleiermacher, Willi Oberkrome oraz Patrick Wagner zrekonstruowany zosta Generalny Plan Wschodni narodowych socjalisto w oraz zorganizo Nauka planowanie wype dzenia, pokazuja ca bliskie zwia zki niemieckiej wano wystawe nauki i polityki w Trzeciej Rzeszy. cy sie z trzech cze s Ekspozycja charakteryzuje Generalny Plan Wschodni, skadaja ci. s pierwsza planu jest opis jego genezy oraz przedstawienie roli, jaka w utworzeniu Cze cia s planu odegrali niemieccy naukowcy. Cze c druga prezentuje projekty, wedug kto rych mia rodkowej i Wschodniej. Cze s c trzecia zostac zaprowadzony nowy ad etniczny w Europie S zawiera opis planowanych, a takz e juz realizowanych w czasie II wojny s wiatowej dzen przesiedlen , wype i ludobo jstwa. , z Warto zwro cic uwage e symptomy takiego mys lenia, w wyniku kto rego powsta w juz Generalny Plan Wschodni pojawiy sie w kulturze politycznej Cesarstwa Niemiecy sie z gwatownego rozwoju kiego, czyli w Drugiej Rzeszy i w znacznym stopniu wzie cego z tego procesu industrializacji Niemiec. Obawy o degeneracje przemysu i wynikaja niemieckiego charakteru, spowodowane tymi przemianami skutkoway szukaniem ratunku do odwiecznych wartos w odwoywaniu sie ci niemieckiego ludu chopskiego. Istnieja ce goszenie przez niemieckich uczonych pogla do dokumenty potwierdzaja w o celowos ci stworzenia nowego obszaru narodowego na Wschodzie dla kolonisto w niemieckich, kto ry do powstaby skutkiem wysiedlen ludnos ci miejscowej. Do tych pogla w narodowi socjalis ci postac dzen dodali ludobo jcza antysemityzmu oraz zamiar wysiedlen , wype i wyniszczenia ce sie na pocza tku lat 20. XX w. Polako w, Biaorusino w, Ukrain co w i Rosjan. Rozwijaja antropologia rasowa i eugenika, czyli higiena rasowa zyskay w Trzeciej Rzeszy bardzo range jako dyscypliny naukowe, kto wysoka re wypracowyway metody oraz zapewniay polityki rasowej narodowego socjalizmu. Badania rasowe, mimo iz legitymizacje do dzis nie ma precyzyjnej i jednoznacznej definicji rasy, uwaz ano w Trzeciej Rzeszy za naukowa stosowana . Zakres przedmiotowy obejmowa genealogie , badania nad grupami dyscypline rasowa i genetyke , a takz . Naukowcy niemieccy, kto krwi, morfologie e paleoantropologie rzy takz prowadzili te badania, zajmowali sie e doradztwem politycznym, oczywis cie na obszarze cym do zakresu ich badan zki nauki i polityki skutkoway w znacza cym nalez a . Te zwia dziaalnos , a wie c zapewniay stopniu przydzielaniem dotacji na prowadzona c badawcza

Z kroniki naukowej

289

wzajemne korzys ci i wsparcie. Legitymizacja naukowa niemieckiego rasizmu przez dziaalnos c niemieckiej nauki pokazuje w bardzo oczywisty sposo b wkad tej nauki w ludobo jstwo realizowane przez niemiecki narodowy socjalizm. c w tematyke wystawy, Peter Funke powiedzia, z Wprowadzaja e ekspozycja stanie sie impulsem do intensyfikacji wspo lnych badan nad tym trudnym rozdziaem w historii polsko-niemieckiej oraz do wzmoz enia wysiko w na rzecz wspo lnego rozrachunku z tamtym na pojawienie sie przy tej okazji moz czasem. Wyrazi takz e nadzieje liwos ci zacies nienia , z wspo pracy polskich i niemieckich naukowco w. Wydaje sie e ten zamys profesora moz e zostac zrealizowana na polu bardzo bliskim tematowi wystawy. Istniay bowiem pro by przeksztacenia Wielkopolski, czyli Warthegau w niemiecki Mustergau, kto rego to zadania sie hitlerowski namiestnik (Gauleiter) tego regionu, Arthur Greiser, syn niemieckiego podja remu. W ten sposo b w Wielkopolsce w czasie II wojny s wiatowej realizowane chopa spod S byy przez niemieckich narodowych socjalisto w zdecydowanie antypolskie inicjatywy, kto re miay wspo lny cel, czyli zgermanizowanie tej ziemi. Tak jak pro by germanizacji Wielkopol we wczes ski przez narodowych socjalisto w miay podbudowe niejszych niemieckich opracowaniach, tak samo obrona polszczyzny w Wielkopolsce to Najduz sza wojna nowoz ytnej Europy. Drugi z referento w, profesor dr Willi Oberkrome, przedstawi wykad pod tytuem: od Niemieckie badania w zakresie rolnictwa a Generalny Plan Wschodni. Rozpocza przytoczenia opinii profesora Ulricha Herberta, przedstawionej podczas otwarcia w kwietniu 2012 r. tej samej wystawy w Warszawie. Opinia ta brzmi:
cze sto uwaz Wbrew temu, co sie a, ludobo jczy Generalny Plan Wschodni nie by projektem cz egzekutoro narodowych socjalisto w, bezwarunkowych stronniko w Adolfa Hitlera czy wre w z SS Heinricha Himmlera. Generalny Plan Wschodni by planem Niemco w, to jest narodu niemieckiego, reprezentowanego w tym przypadku przez niemieckich naukowco w. Do powstania tego planu caa uniwersytecka nauka niemiecka, ze wszystkimi swoimi zasobami, specjalistami przyczynia sie tnos oraz umieje ciami.

mimo naukowej podstawy, wiedzy, dos eneralny Plan Wschodni cechowa sie wiadczenia naukowco w niemieckich oderwanymi od rzeczywistos ci ambicjami terytorialnymi nape dowa bya pamie c oraz ludobo jczym charakterem. Jego sia o zdobyczach terytorialnych armie na froncie wschodnim podczas I wojny s wiatowej, wywalczonych przez niemiecka ce z tamtego czasu. oraz plany osadnicze pochodza cych ziemie Niemieccy wojskowi, kto rzy do 1918 r. wchodzili w skad wojsk okupuja stwa nad o wczesnego imperium rosyjskiego, z yli w przes wiadczeniu militarnego zwycie , kto Rosja rego owoce utracone zostay skutkiem postanowien traktatu wersalskiego. Jawnie przeciw postanowieniom traktatu, co jasno okres powrotu na opowiadali sie lao wole wielka cze s zagrabione ziemie w roli pano w i was cicieli. Podobnie okres laa sie c powoani do naukowego niemieckiego s wiata nauki, kto rej przedstawiciele takz e czuli sie dku ustalonego traktatem wersalskim oraz zmazania han ski z honoru obalenia porza by kle narodu niemieckiego. Dodac trzeba, z e juz w czasie I wojny s wiatowej propagowane byy czone byy z zamiarapomysy rozwijania niemieckiego osadnictwa na Wschodzie, kto re poa mi przesiedlania Sowian, a takz e Litwino w, otyszy i Eston czyko w na wscho d od tereno w planowanego osadnictwa niemieckiego. Pomysy te popierane byy juz wtedy przez przedstawicieli niemieckiego s wiata nauki, na co byc moz e wpyw miaa skala emigracji niemieckiej za oceany jeszcze przed wybuchem I wojny s wiatowej.

290

Z kroniki naukowej

cy niemieckich wiejskich komplekso Juz wtedy planowano tworzenie ponad stu tysie w osadniczych, zorganizowanych na zasadzie spo dzielczos ci pod zwierzchnictwem dowo dzt ludnos wa wojsk niemieckich na Wschodzie. Ta kolonizacja zakadaa deportacje ci miejscowej lub jej zniewolenie w suz bie niemieckich osadniko w. Kolejnym czynnikiem wykorzystywanym jako uzasadnienie planowanej niemieckiej kolonizacji Wschodu bya teoria ydom. cym tam Z przeludnienia Europy Wschodniej, wymierzona ro wniez przeciw mieszkaja s zostaa przyje ta przez niemiecki s pnie Teoria ta juz przed I wojna wiatowa wiat nauki, a naste przeniesiona zostaa do praktyki spoecznej w Republice Weimarskiej. Jej praktyczne wykorzystanie i pro by wdroz enia wschodnich plano w osadniczych w Trzeciej Rzeszy nie c niczym nowym ani zaskakuja cym. Tak wie c w przypadku Generalnego Planu byo wie Wschodniego realizacja niemieckiej misji wschodniej w niewielkim stopniu wynikaa z dziaalnos ci fanatycznych zwolenniko w Adolfa Hitlera i Heinricha Himmlera. Zadanie to cy w uczelniach realizowali go wnie tradycyjnie wyksztaceni niemieccy naukowcy, dziaaja dach. Uczeni ci w znakomitej wie kszos oraz zatrudnieni w niemieckich instytucjach i urze ci s opowiadali sie po stronie prawicy, deklaruja cej cze sto skrajnie juz przed I wojna wiatowa nacjonalistyczny profil. Jak wskaza autor referatu, uczestnicy niemal wszystkich projekto w opracowywanych w poszczego lnych sekcjach Suz by Badawczej z reguy chcieli wnies c c to istotny wkad do naukowego odkrycia przestrzeni na Wschodzie dla Niemco w, traktuja narodowi. W celu zwerbowania niezdecydowanych eksperto jako suz be w do pracy przy tych planach stosowane byy go wnie dwie techniki: po pierwsze propagowano sukcesy akcji sie na tle przesiedlen czych, a po drugie podkres lano, z e akcje te pozytywnie wyro z niaja pienia Indian, wype dzen dzy wczes niejszego te Aborygeno w czy wymiany ludnos ci pomie i Turcja po I wojnie s Grecja wiatowej. W procesie przesiedlen przewidywano takz e strefy przemieszanych narodowos ci, cej praw mieli zawsze nowi, czyli w kto rych jednak zdecydowane pierwszen stwo, wie gospodarke na terenach niemieccy osadnicy, kto rzy przybyli na te tereny. Dotychczasowa przeznaczonych pod osadnictwo niemieckie okres lano mianem znamion han by sowian skiej pic niegospodarnos ci i planowano zasta wydajnym niemieckim rolnictwem, racjonalizacja ciem z z ycia i pracy na wsiach oraz uje ycia wiejskiego w nowe, narodowosocjalistyczne ramy ce zapewnic organizacyjne. Projekty maja trwae zabezpieczenie niemieckiego panowania na na zasadzie segregacji rasowej, z kto Wschodzie opieray sie rej wynikac miay decyzje dz o deportacji miejscowej ludnos ci ba jej zdatnos ci do zniemczenia. Nie bez znaczenia niemiecka przekonanie o wyz byo wyolbrzymiane przez propagande szos ci niemieckiej nauki Niemiec w Europie. i duchowos ci, kto re miao uzasadnic hegemonie Generalny Plan Wschodni obok hase nacjonalistycznych zawiera dobrze opracowane plany ochrony krajobrazu, ekologicznego rolnictwa, czy zro wnowaz onej gospodarki les nej. Przebieg wojny i brak s rodko w udaremniy jednak nawet pro by ich wdroz enia. Te elementy ciu politycznej, nacjonalistycznej obudowy, zostay wykorzystane w tworzeplanu, po usunie niu polityki rolnej w Republice Federalnej Niemiec, a zadanie to w znacznym stopniu realizowali ich two rcy, jak choc by wymieniany wczes niej profesor Konrad Meyer. Niekto re elementy tego planu, oczywis cie w skrajnie odmiennych warunkach politycznych, przybray postac realnych plano w w toku polityki Europejskiej Wspo lnoty Gospodarczej. Spowodowapuja cego pytania: Czy o to postawienie przez niemieckiego historyka Hansa Hockerta naste dz naukowa polityka rolna narodowych socjalisto w, mimo inicjowanych ba akceptowanych heurystyczna esencje przez siebie praktyk ludobo jstwa i zniewolenia, zawieraa tez pewna ca nie tyle na epilog dawnych, ile raczej geneze wspo wskazuja czesnych problemo w? Po tym pytaniu wypadaoby dodac , z e skoro w powojennym wys cigu zbrojen oraz podboju

Z kroniki naukowej

291

kosmosu po obu stronach barykady zimnej wojny ro wniez brali udzia niemieccy naukowcy i konstruktorzy, jak choc by Werner von Braun, two rca rakiet V-1 i V-2, to rola niemieckich s cej racjonalizacji niemieckiego two rco w Generalnego Planu Wschodniego w cze ci dotycza ca. rolnictwa juz po wojnie, nie jest szczego lnie bulwersuja Wystawa zaprezentowana zostaa wczes niej w ponad 20 niemieckich miastach, go wnie na uniwersytetach, a takz e na terenie byych obozo w koncentracyjnych Bergen-Belsen oraz Mittelbau-Dora. Z inicjatywy prezesa PAN prof. Michaa Kleibera pokazana zostaa ro wniez cznej ekspozycji w Paacu w Polsce: w Warszawie, Lublinie, Wrocawiu, a po miesie . Patronat obje li: Dziayn skich na Stary Rynku w Poznaniu odwiedzi jeszcze Gdan sk i Gdynie cy Bundestagu prof. Norbert Lammert oraz marszaek Sejmu RP Ewa Kopacz. przewodnicza Hubert Owczarek

NAUKA I BIZNES PARTNERSTWO DLA INNOWACJI

szanse na nawia zanie nowych kontakto dzy przedstawicielami s Ogromna w mie rodowisk ca sie 13 wrzes gospodarczych i naukowych stworzya odbywaja nia 2012 r. konferencja pt. dzie przyszos Foresight narze ci? Nauka i biznes partnerstwo dla innowacji. Bya ona cona przybliz cym pos wie eniu moz liwos ci wykorzystywania procesu foresightu w zmieniaja dynamicznie otoczeniu spoecznym, gospodarczym i technologicznym. Stworzya okazje sie do dyskusji w obszarze wspo pracy nauki i biznesu. Organizatorami konferencji by Instytut Zachodni w Poznaniu oraz Wielkopolski zek Pracodawco czenie sie tych Zwia w Prywatnych im. Cyryla Ratajskiego (WZPP). Wa cych nowa wiedze o procesie foresightu podmioto w w rozwo j inicjatyw rozpowszechniaja w dziaalnos wynikao z ich charakteru. Instytut Zachodni specjalizuje sie ci naukowej cej rozwia zania na potrzeby administracji publicznej. Wspo i eksperckiej, tworza pracuje takz e na polu transferu humanistycznej mys li naukowej do gospodarki. Transfer ten be dzie takz dokonywac sie e m.in. w ramach Centrum Naukowo-Przemysowego Jana niadeckich (utworzonego przez Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Instytut drzeja S i Je Zachodni, Instytut Wo kien Naturalnych i Ros lin Zielarskich oraz Wielkopolski Instytut cych transferowi mys Jakos ci, ukierunkowanego na wspieranie wszelkich dziaan suz a li cym wsparcie dla wielu naukowej do gospodarki). Natomiast WZPP jest partnerem oferuja pnia materiay dotycza ce nawia zywania ro z nego rodzaju podmioto w przygotowuje i udoste dzy biznesem a nauka , dzieli sie takz zku wspo pracy mie e dos wiadczeniem czonko w Zwia firm che tnych do w zakresie rozwoju takiej wspo pracy, jak ro wniez dysponuje baza wspo pracy z naukowcami. duz Specyfika obu instytucji sprawia, z e konferencja cieszya sie ym zainteresowaniem, o czym s wiadczy obecnos c ponad 250 uczestniko w z ro z nych instytucji, organizacji biorstw z caej Polski. Konferencje rozpocze o oficjalne powitanie uczestniko i przedsie w przez wadze obu instytucji (dra Michaa Nowosielskiego p.o. dyrektora Instytutu czonka zarza du WZPP), kierownika projektu (Boz Zachodniego i Piotra Zarembe ene Mieszae (kierownika Departamentu Gospodarki UMWW) w imieniu Pias cik) oraz Hanne Marszaka Wojewo dztwa Wielkopolskiego jednego z patrono w honorowych wydarzenia.

292

Z kroniki naukowej

cy cze s konferencji zatytuowany Znaczenie foresightu Wykad otwieraja c merytoryczna w polskich regionach w konteks cie wprowadzania smart specialisation wygosi dr Krzysztof Borodako z Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. W ramach konferencji odbyy sie czyc w dyskusesje panelowe, podczas kto rych uczestnicy spotkania mogli aktywnie wa sie sje prowadzone w poszczego lnych sekcjach: biorczos edukacja i promocja przedsie ci (zagadnienie przyszos ci edukacji oraz partycypacji spoecznej w procesie foresight jako formie edukacji dla administracji); kultura (innowacje w kulturze oraz zagadnienie wspo pracy na linii nauka-kultura-biznes); spoeczen stwo (polityka spoeczna i postawa koopetycji, jak ro wniez tematyka klastro w); technologie (zagadnienie innowacji technologicznych w odniesieniu do prowadzenia dowych oraz parko dziaalnos ci gospodarczej, dziaalnos ci organizacji pozarza w naukowych); ekologia i rolnictwo (ekoinnowacje w konteks cie regionalnych czynniko w naukowych i politycznych, lokalnego potencjau oraz gospodarki z ywnos ciowej); dzynarodowe (wyzwania dla Polski w zakresie stosunko dzy stosunki mie w mie narodowych kontekst relacji nauka praktyka; zagadnienie zaplecza eksperckiego dzynarodowej oraz wykorzystania foresightu do strategicznego kreowania tej w polityce mie polityki). Przebieg paneli podsumowany zosta podczas spotkania plenarnego w formie tzw. stoliczko w, gdzie kaz dy z uczestniko w, kto ry nie uczestniczy w danym panelu, mo g ce go problemy, wymienic przedyskutowac nurtuja opinie z panelistami lub uczestnikami tych paneli. Znaczenie innowacyjnej formuy miksera biznesowo-naukowego docenili obecni na cych nowe osia gnie cia naukowe. Z caa pewnos sali przedstawiciele firm wykorzystuja cia cy wpyw na aktywnos konferencja ta miaa znacza c polskich podmioto w s wiata nauki i biznesu w zakresie foresightu, a takz e daa impuls do przemys lenia wykorzystania foresightu w tworzeniu smart specialisation, czyli inteligentnej specjalizacji w polskich regionach. dzie wspieraja ce Konferencja miaa charakter podsumowania projektu Foresight narze dzy nauka i przedsie biorstwami. Zakada on szkolenia, warsztaty i staz transfer wiedzy mie e Europejska w ramach Europejskiego Funduszu Spoecznego, dofinansowane przez Unie ki czemu udzia w kaz s dzie dej z cze ci projektu by cakowicie bezpatny. Uczestnikami projektu byli pracownicy naukowi instytucji naukowych wojewo dztwa wielkopolskiego oraz pracownicy naukowi i naukowo-dydaktyczni uczelni wielkopolskich. Cele projektu byy zac dwojakie. Z jednej strony, w odniesieniu do naukowco w, mia silniej zwia badania gospodarcza , przyczyniaja c sie zarazem do komercjalizacji wyniko naukowe z praktyka w tych badan . Z drugiej strony, poprzez promowanie postaw innowacyjnych ws ro d przedsie c biorco w, winien wpyna na rozwo j kultury mys lenia o przyszos ci i na zdolnos c przyjmowania szerszej perspektywy w planowaniu dziaalnos ci. Realizacja tych zadan pomoga wyksztacic zaro wno w sferze nauki, jak i biznesu zdolnos c antycypowania kluczowych ce zmiany, a takz kszyc trendo w, przygotowac te s rodowiska na nadchodza e zwie ich zdolnos ci adaptacyjne, co w dalszej perspektywie zaowocuje wzrostem konkurencyjnos ci biorstw. przedsie Krzysztof Borodako Boz ena Pias cik