5 wrzenia 2008

www.rzeczpospolita.pl

Artyci wptli PRL

Na pogrzeb
zmarego 19 sierpnia 1970 roku Pawa Ja sienicy przyszli znani polscy literaci. Na zdj ciu (obok) wida wrd nich kobiet w czerni wdow po wybitnym popularyzatorze hi storii. W cigu ostatnich lat ycia m otwar cie protestowa przeciw polityce wadz ko munistycznych niszczcych nasz kultur. ona natomiast regularnie i wyczerpujco pisaa na donosy do bezpieki. Ta sytuacja charakteryzuje stosunek w odarzy PRL do twrcw, ow ptl kontroli, jak na nich zakadano, aby byli posusznymi wyko nawcami polityki partii. Inwigilacja oraz represje ze strony policji poli tycznej to jednak nie wszystko. Ulego i wsp prac pisarzy, muzykw i plastykw osigano take naciskiem ideologicznym. W czasach stali nowskich prowadzion licznych twrcw do iden tyfikacji z sowietyzmem w polskim wydaniu. Uwiedzeni piknymi hasami o wietlanej przy szoci i miertelnie przestraszeni terrorem, pisali to, czego od nich oczekiwano. A nawet wicej. Na suwa si strofa Broniewskiego: A jedno skrzydo rybitwy mier, a drugie skrzydo mio.... Polityka partii i pniej opieraa sina zasadzie kija i marchewki. Stypendia, miejsca w domach pracy twrczej, wyjazdy zagraniczne, wczasy, wielotysiczne nakady ksiek czsto umoli wiay okieznanie literatw i czyniy z nich oportu nistw. Wielu dziki temu komfortowo urzdzio sobie ycie, a po 1989 roku tsknio za peerelow skim eldorado. Sytuacja niespotykana na Zacho dzie. Cen by niejednokrotnie donos do bezpieki. Twrcy pacili utrat godnoci, a kultura polska plenieniem si literackich chwastw. Do tych kwestii nawizuje niniejszy doda tek Rzeczpospolitej oraz Instytutu Pamici Narodowej. Ukazuje si kilka dni przed kon ferencj Twrczo obca nam klasowo. Apa rat represji wobec rodowisk twrczych w okresie Polski Ludowej. Maciej Rosalak

Pogrzeb Pawa Jasienicy. Stoj od lewej: Bohdan Cywiski, NN, Stanisaw Stomma, za pani w toczku Melchior Wakowicz, za nim W. Sia Nowicki. Pierwsza z prawej wdowa po pisarzu Nena OBreteny, konfidentka SB. Zdjcie wykonane przez bezpiek

Pomocnicy aparatu represji w Polsce Ludowej

Twrczy donosiciele
SEBASTIAN LIGARSKI
rodowiska twrcze przez cay okres PRL znajdoway si w centrum uwagi komunistycznych decydentw. Jedni starali si podporzdkowywa je metodami siowymi, inni pozorami liberalizacji systemu. Cel by zawsze ten sam: poparcie dla wadzy. We wszystkich przypadkach parasol ochronny zapewnia aparat bezpieczestwa. Twrcy: Henryk Tomaszewski (twrca Wrocawskiego Teatru Pantomimy), Maciej Damicki, Marek Piwowski, Kazimierz Koniewski, Andrzej Brycht, Wacaw Sadkowski, Jan Maria Gisges, Aleksander Minkowski, Stanisaw Ca t-Mackiewicz, Tadeusz Strumff, Henryk Worcell, Lech Isakiewicz, Roman Waschko, Tadeusz Borowski, Stanisaw Chaciski, Andrzej Drawicz, Henryk Gaworski, Eugeniusz Kabatc, Andrzej Kuniewicz, Jerzy Lovell, Andrzej Szczypiorski, Krzysztof Teodor Toeplitz, Jerzy Wittlin, Marian Reniak, Czesaw Biaows Te przykadowe osoby, cho pochodzce z rnych rodowisk twrczych, czya jedna cecha. Byy osobowymi rdami informacji tajnej policji politycznej w Polsce Ludowej. Agentami. Donosicielami. Czy byo ich wielu, czy szkodzili, czy te prowadzili tylko intelektualn gr z aparatem bezpieczestwa, czy byli osobami, ktre w brutalny sposb zamano, czy te donosili z wasnej woli, a moe byli ofiarami systemu totalitarnego te pytania padaj czsto w polemikach na temat dziaalnoci agentury SB w rodowiskach twrczych. Na jedno pytanie znamy ju odpowied. Dla Suby Bezpieczest wa penetrujcej rodow i s katwrcze liczya si jako agentury, a nie jej ilo.

Nie byo informacji nieprzydatnych

Kada z wyej wymienionych osb to przypadek indywidualny, zarazem jednak ich losy jako agentury bezpieki posiadaj wiele st ycznych punktw. Wikszo z nich na wspprac godzia si chtnie i bez oporw. Co wicej, wielu z nich brao za t prac wynagrodzenie: najczciej pienidze, dobra materialne, np. wina. Zdarzao si, ze pracownicy resortu zaatwiali swoim OZI wywodzcym si ze rodowisk artystycznych rne przysugi: prby zwolnienia z odpowiedzialnoci karnej (To m a s z ewski), oddanie prawa jazdy za prowadzenie sa-

mochodu po pijanemu (Damicki), uatwienie startu yciowego (Isakiewicz) i polepszenie warunkw bytowych (Worcell). Wynagrodzeniem byy te prawo do publikacji czy liczne podre zagraniczne. Osawiony paszport peni rol przysowiowego jzyczka u wagi. W kadym przypadku. Inn nagrod byo utrcanie przeciwnikw: do kariery, do sawy, do pienidzy, do popularnoci. Oni byszczeli, a ich adwersarze, czasami bliscy przyjaciele czy tylko koledzy, ponosili klski, zaliczali kolejne problemy na swojej drodze yciowej, emigrowali w poczuciu wasnej klski (Karpowicz), nie wiedzc kto i w jaki sposb przyczyni si do postawienia ich w takiej sytuacji. Suba Bezpieczestwa PRL prowadzia prac operacyjn, opierajc si na rnych r-

dach informacji: podsuchach, obserwacji zewntrznej, perlustracji korespondencji, ukrytym filmowaniu, prowokacjach. Jednake najwaniejszym rdem informacji by czowiek. Prac z agentur realizowano na podstawie instrukcji pracy operacyjnej. Warto pamita, e byy one uzupeniane o poszczeglne zarzdzenia i/lub wewntrzne akty o charakterze normatywnym regulujce oraz ucilajce kwestie budzce wtpliwoci. Co wicej, ich ilo oraz specyfi ka danego terenu czsto decydoway o podejmowaniu decyzji, ktre w teorii nie miay zastosowania. Wczytujc si w donosy osobow ych rde informacji, warto mie w pamici generaln zasad, ktra determinowaa dziaania SB: nie byo informacji nieprzydatnych. Mogy by

one jedynie nieuyteczne opera cyjnie w danej chwili. Warto rwnie pamita, ze w re l acjach na linii OZI funkc j o n ariusz czsto kluczow role wyznaczay nie zasady, lecz emocje i uczucia. [] O faktycznej wsppra cy z tajn policj polityczn nie decydoway za formalne wymogi proceduralne w postaci np. formalnego podpisu zobowizania, lecz skadanie donosw przydatnych w biecej dziaalnoci operacyjnej i/lub lojalny stosunek do SB pisa Filip Musia.

S t at y st y ka TW
O s z a cowanie liczby OZI w ro d owisku twrczym nie jest spraw atw. Podstawow przeszkod jest nie tylko brak penej informacji o posiadanej agenturze przez Wydzia IV Departamentu III >2

Artyci w ptli PRL

Pi te k | 5 wrze n ia 2008

rp .pl

Cytaty z donosw
OPRACOWA SEBASTIAN LIGARSKI
Bardzo pracowita, przedsi biorcza, udaje dziecinn faszy wa, co innego mwi, co innego myli, a jeszcze co innego robi. Nie mona na ni liczy. [] Pienidze nie odgrywaj wielkiej roli (H. Tomaszewski KP)TW T.H o Elbiecie Jaro s z ew i c z-Marceau-Bortnowskiej) Kleryka, nienawidzi ustroju w jakim yjemy, nienawidzi ZSRR, nie kryje si z tymi pogldami. W sprawie ordzia biskupw pol skich miaem z nim sprzeczk w ostrym tonie w garderobie w te atrze w Monachium, gdzie przy nis radio tranzystorowe, aby sucha tumaczenia tego or dzia przez Woln Europ. Krupa hoduje we wszystkim co zachod nie, co amerykaskie. Nie widzi nic dobrego w tym, co si dzieje u nas (Jan Uryga TW Zawisza o Anatolu Krupie) Przy tym dziwi si wszyscy, e Wakowicz jako stary pisarz wie kiem i staem oraz posiadajcy duy autorytet wrd spoecze stwa mg sobie pozwoli na tak kompromitacj. Mwi si rwnie wrd literatw, e Wakowicz uchodzi w wiecie literackim za wielkiego dygnitarza, gdy po zwala sobie na wicej ni mgby sobie pozwoli niejeden pisarz w Polsce, np. za wieczorki autorskie kaza sobie paci po 2 tys. z, cze go nie dostawa nigdy aden z in nych pisarzy. Przy tym w teren wyjeda zawsze luksusowym autem, przez co chcia rwnie podkreli swoj wyszo. Ogl nie literaci Wakowicza uwaaj za jednego z wikszych zarozu mialcw. Jak twierdzi TW Ko nar, oglnie w rozmowach z lite ratami si wyczuwa, e nikt go specjalnie nie auje. Jedynie ob serwuje si zainteresowanie tym, jakie Wakowicz przekaza ma teriay i jaka bya ich tre oraz gdzie. Seria zdj bezpieki z po bytu Czesawa Miosza w w PRL midzy 5 a 19 czerwca 1981 roku (TW Konar czyli H. Worce l l 30.10.1964 r.) Zgodnie z opini TW Gisges oceni bardzo pesymistycznie sy tuacj w rodowisku twrczym Warszawy owiadczajc, e ist nieje tam silna grupa opozycji, ktra zmierza wyranie w kie runku rozwizania samego Zwizku Literatw. Uwaaj oni, e taki zwizek w aktualnej sytuacji politycznej jest im niepo trzebny. Podczas tej rozmowy Gisges nie wymieni wprawdzie adnego nazwiska z tej grupy, lecz TW domyla si, e chodzi tu m.in. o takich pisarzy, jak: Antoni Sonimski, Pawe Jasienica i inni. Wedug opinii Gisgesa wszystkie te sprawy znajd si na porzd ku obrad walnego zjazdu pisa rzy i wyborw do nowego Zarz du Gwnego, jaki jest przewi dziany na grudzie 1968 r. Kiedy TW poinformowa, e rodowi sko wrocawskie take wybrao swoich delegatw na ten zjazd i poda ich nazwiska wtedy Gis ges owiadczy: No wanie to jest ta opozycja. (TW Konar o sytuacji przed zjazdem lite rat w w Bydgoszczy, 28.11.1968 r.) >3

Gupio napisany donos zniszczy

Delatorstwo
Kazimierz Oro w Historii Cudownej meliny wspomina o tym, e wydan w Paryu przez Giedroycia swoj powie ujrza po raz pierwszy lec na biurku oficera Suby Bezpieczestwa. Miao to miejsce na Rakowieckiej, dokd wezwano go... telefonicznie. Nieznany mczyzna zadzwoni do jego mieszkania i po p rosi o stawienie si na ubecji danego dnia o wskazanej godzinie. Pisarzowi do gowy nie przyszo odmwi tego spotkania. Inni dostawali podobne telefony, z tym e jeszcze mniej formalne, bo zapra s z a j ce do kawiarni, restauracji czy na spacer po azienkach.
KRZYSZTOF MASO
Oro by i tak w tej szczliwej sytuacji, e gdy zobaczy swoj ksik w rkach funkcjonariusza SB, wiedzia, w jakim charakterze zosta poproszony na rozmow. By po jednej st ronie barykady, jego rozmwca po drugiej. Oczywicie, mg z tego spotkania do domu nie wrci, przynajmniej przez jaki czas. Ale sytuacj mia jasn. A e mogaby sta si ona jeszcze bardziej klarowna, gdyby tamten telefon zlekceway, zaczeka na urzdowe wezwanie, a nastpnie posuy si formu odmawiam zezna tego nie wiedzia. W PRL, gdy wadza od czowieka czego chciaa, nie odmawiao si jej. To by inny wiat. W tym innym wiecie jedni wili si niczym piskorze, by zej z oczu policji politycznej, by przestaa si nimi interesowa. Inni przeciwnie, gorliwie wypeniali yczenia bezpieki, stawali si regularnymi agentami, czstokro wyprzedzajcymi oczekiwania swoich mocodawcw. Nie ma sensu powtarza wielokrotnie przywoywanych nazwisk. Co tymi ludmi powodowao? Strach, chciwo, ch poczucia si kim waniejszym, ni byo si w rzeczywistoci? Kady przypadek by inny, niemniej w rodow iskach twrczych prno by szuka takich delatorw, o ktrych pisa Czesaw Miosz w Roku my l i wego, a ktrzy rzekomo wiedz, e trzeba kombinowa, aby jako przey, i co do ktrych nie ma wtpliwoci, e za rwnowarto jednego posiku sprzedadz bliniego (...) Zawsze ich duo, ale re i my totalitarne mno ich ilo zawrotnie. Nie, tajni wsppracownicy SB rekrutujcy si spord twrcw kultury, niezalenie od ich aktualnej kondycji fi n a n s owej, z godu z pewnoci nie przymierali. Co nie znaczy, e nie byli asi na dobra materialne. Dowodz tego pokwitowania otrzymywanych pre z e ntw, a czsto konkretnych sum pienidzy za usugi.

Id mia o t drog
Brak penego dostpu do akt I n stytutu Pamici Narodowej, nieprzeprowadzenie lustracji

Pomocnicy aparatu represji w Polsce Ludowej

Twrczy donosiciele
MSW odpowiedzialny w strukturze MSW za jego ochron. Utrudnieniem jest st o s owane przez funkcjonariuszy w statystykach nazew n i c t wo i formalne podziay zmieniajce si w rnych okresach. Unaocznieniem tego jest chociaby st a n agentury w rodowisku twrczym w latach 1965 1974 w podanej niej tabelce. Zwrmy uwag na rok 1973. Wtedy w danych statyst ycznych podzielono rubryk Wroga dziaalno w rodowiskach twrczych na: kulturalne i naukowe, jednoczenie wyczajc do osobnej rubryki pozycj: Antysocjalist yczna dziaalno w rodow i s kach i ro dkach masowej informacji. W ten sposb nastpio widoczne obnienie liczby OZI. W celu zobra z owania iloci agentury w ro d owisku twrczym skupmy si na literatach. Cho prowadzenie bada utrudnia brak teczek obiektowych dotyczcych ZG ZLP pod kryptonimem Jawor oraz dotyczcych warszawskiego oddziau ZLP pod kryptonimem Almanach, to jednak moemy wskaza, kto dziaa w tym rodowisku, wsppracujc z tajn policj polityczn PRL. W roku 1957 Wydzia IV Departamentu III MSW posiada 4 agentw i 34 informatorw, a pod koniec tego roku odpowiednio 5 i 22. W 1963 roku dysponowa tylko 16 agentami w tym rodowisku! Jednak liczba 145 kontaktw poufnych/subowych kazaa budowa tez, e infiltracja rodowiska postpowaa w oparciu o t kategori OZI. Jednym z najbardziej twrczych donosicieli by Kazimierz Koniewski, ktrego wnikliwe analizy, raporty byy bardzo pomocne SB w pracy operacyjnej w tym rodowisku. Podobnie byo w przypadku KO Grze, czyli Henryka Gaworskiego, czy TW Zalewski, czyli Aleksandra Minkowskiego. Innym przypadkiem by werbunek osb bdcych blisko tych rozpracowywanych przez SB. Jak daleko bya w stanie posun si SB, wiadczy werbunek Z o fii OBretteny, pniejszej ony (na co SB wyrazia zgod!) Pawa Jasienicy. Dobrym przykadem rozwoju sieci agenturalnej wrd literatw byo rodowisko wrocawskie rozpracowywane w ramach SO kryptonim Twrcy. Do 1964 r. SB posiadaa w tym rodowisku tylko jednego agenta o pseudonimie Jan. By nim dziennikarz, a zarazem literat, czonek wrocawskiego oddzia-

u ZLP Czesaw Ostakowicz. List 34 z marca 1964 r. zaktywizowa funkcjonariuszy SB do zwikszenia dopywu informacji ze rodowiska literackiego zarwno w Warszawie, jak i w oddziaach terenowych. Przystpiono do typowania kandydatw na OZI, a efektem tych dziaa byo ponowne pozyskanie Henryka Worcella na tajne-

go wsppracownika SB pod pseudonimem Konar. Autor Zakltych rewirw po raz pierwszy wsppracowa z bezpiek w latach 1949 1955, wykonujc wtedy zadania dotyczce rodowiska wiejskiego. Po raz drugi zosta zwerbowany w 1964 r. ze wzgldu na swoj dziaalno pisarsk i czonkostwo w ZLP.

 rp .pl

Pi te k | 5 wrze n ia 2008

Artyci w ptli PRL

moe przede wszystkim ciebie...

a nadto twrcze
w kilku nadzwyczaj wanych rodowiskach, przede wszystkim naukowym i dziennika rskim, spowo d owao chaos, w wyniku ktrego jednym tchem wymienia si nazwiska agentw wyjtkowo szkodliwych (daleko nie szukajc: Maleszka) i ludzi, bywa o, e zasuonych, ktrzy nie potra fili zerwa swoich kontaktw z SB, niezalenie od tego, e kontakty te nie przynosiy wikszych szkd spoecznych. Inna sprawa, e wyrwa si z bezpieczniackich ap nie byo atwo. W Piknych dwudziestoletnich z waciwym sobie, n i e co szubienicznym poczuciem humoru Marek Hasko opowiada, jak to w Paacu Mostowskich zrobiono z niego policyjnego ko n fidenta. Nastpnie nachodziy go apsy, n a m awiajc do sporzdzania d o n o s w i nie przyjmujc do wiadomoci owiadcze poc z t k u j cego pisarza, e w s z ystko, co mog zrobi, to napisanie donosu na samego siebie. W kocu wyczerpany nkaniem przez ubecj , opowiedzia o wszystkim znajomemu pracujcemu pono kiedy w Informacji Wojskowej. Umia si serdecznie i o b i e ca pomc. Powiedzia przy tym: Nic si nie przejmuj, synu. Powiadaj, e mody Ada Mickiewicz te zajmowa si donosami. Daniel Defoe by agentem policji. Tak samo mwi o Kra s z ewskim; tak samo o Brzozowskim. Id dalej miao t drog. Ale jeli nie chcesz, pomog ci. Jak pisa Hasko, smutnych p a n w z Urzdu Bezpieczest wa ju nigdy nie zobaczy. Ale pozostaa specyficzna za nimi tsknota: ...oni przecie dali mi podniet twrcz i czasami piszc donosy, dawaem si ponosi fantazji, a wtedy cy t owaem wymylone przeze mnie wypowiedzi i wkadaem je w usta swoich ofiar, dbajc jednak przy tym, aby kada z p o staci mwia odrbnym st ylem i uywaa odrbnych sformuowa. arty, kto powie. No pewnie, ale wnioski, jakie wysnuwa Hasko ze swej przygody z apsami, s zast a n aw i aj ce: Gdyby mj dorobek pisarski ro z waa nie do koca p owanie upowania mnie do dawania rad modym, powiedziabym im: kady z was p owinien przez jaki czas popracowa dla tajnej policji, aby wyrobi sobie styl i jasno mylenia. Ksiki trzeba pisa tak jak donosy, pamitajc przy tym, ze gupio napisany donos moe zniszczy przede wszystkim ciebie. wi je z dziaalnoci i twrc z oci konkretnej osoby. I zweryfikowa, czy rzeczywicie pomagaa ona aparatowi represji, czy te graa z nim w jak przedziwn, przyznajmy zreszt rzadko sensown gr. W tym miejscu przypomina si nast p u j ca ocena dot yc z ca Zdzis awa Najdera : Z awsze uwa a em go za integralnego antyko m u n i st. (...) Gdy Macierewicz doprowadzi do s ynnej afery teczkowej (...) pado take nazwis ko Najdera. Jako rzeko my agent wyst p owa pod pseudonimem Zapalniczka. Tygodnik Nie opublikowa jego z o b owi zanie do wsp pra cy z UB i pokwitowanie za pobrane na Rakowieckiej pieni dze. Kilka k rotnie spiera em si z Najderem, lecz nie wierz , aby by przez par minut rzeczywistym agentem. Jest to opinia Andrzeja M i cew s k i e g o, ktry ponad wszelk w tpliwo agentem takim, i to nie tylko przez par minut, by. wied twierdzc, przeszed do zupenie innej sprawy. Spyta, czy w moich podrach do krajw kapitalistycznych spotykaem si z propozycj wsppracy z obcym wywiadem. Zapewniem, ze nikt mi nic podobnego nie pro p o n owa, ale jego nie zadowolio oglnikowe st w i e rdzenie i pop rosi o szczegowy opis ka dej podry z osobna. Nie daem si dugo prosi. Czasem daleko posunita niefrasobliwo, innym razem c z ysta gupota, ale te przemylana ch szkodzenia innym, gboka nienawi i zwyka pod o powo d owaa post p owaniem wsppra cownikw Su by Bezpieczest wa. Midzy bajki w my natom i a st ideowe t umaczenia takich czynw. Nawet najczerwieszy ko m u n i sta nie musia donosi, chyba e nadto przej si przykadem Paw l i ka Morozowa, bo przy zachowaniu wszelkich proporcji w inny sposb nie da si zrozumie delatorskich dziaa Andrzeja Szczypiorskiego czy ony Pawa Jasienicy Neny OBre t eny, donoszcej na niego jako Dugo nie pro s z o n o TW Max (a wczeniej TW Jerzy Suszko, byy dzienni- Ewa). Jej przypadek jest st okarz sportowy, napisa ca s u n kowo dobrze znany. Ale ksik (Donosy na Kisiela) o najciekawsza w tej smutnej hitym, jak Suba Bezpiecze- storii jest nieufno samych st wa naciskaa go, eby donosi e s b e k w do tak wydajnej na Stefana Kisielewskiego, kt- przecie i operatywnej agentrego by bliskim znajomym. ki. Cho si chwalia, e Pawe Ale pierwszy telefon (znw!) z Jasienica obecnie jest pod Rakowieckiej mia grubo moj zupen kuratel, dziki wczeniej, zaraz po powrocie z czemu wiem, z kim si ko n t a kolimpiady w Rzymie w 1960 tuje i kto do niego dzwoni i roku. Byem przesuchiwany przychodzi, w ich mieszkaniu wspomina w hotelu MDM na zaoono podsuch. Nie tylko pitym pitrze, w pokoju 506. ze wzgldu na opozycyjnego S m u t ny pan chemicznym pisarza, take na TW Maks a . owkiem w cienkim zeszycie I jeszcze jedno: wszys cy, ktnotowa to, co mwiem. W rzy czytali donosy Neny sprawie dywersji antyko m u n i- OBreteny, zgodni s, e st a n ost ycznej w Rzymie zada mi wi one wybitne dokonania w jedno pytanie: Pan te otrzy- s z t u cedelatorst wa. Szkoda, e mywa te broszurki antyko m u- by to jedyny gatunek literacki . n i st yczne? Gdy usysza odpo- (?) przez ni upraw i a ny Stasi. Obywatele PRL tak samo pracowali na konto rodzimej Suby Bezpieczestwa. Inaczej tra k t owa trzeba jednak donosy, ktre ochoczo pisa Kazimierz Koniew s k i ( u waa, e jest to jego jako pastwowca obowizek!), a zupenie inaczej dowody wsppracy z SB Stanisawa Ca t a-M a c k i ewicza czy, na przykad, Jerzego Brauna. O statniego z wymienionych, wieloletniego winia komuny, policja polityczna namierzya dopiero na jego st a re lata, gdy y za granic, we Woszech. Dlaczego zgodzi si na patn wspprac? Mona podejrzewa szanta natury obyc z a j owej. Ale bez wzgldu na oczyw i sty brak korzyci z ko n t a ktw z Braunem dla wiadomych sub, a take zaska k u j ce niezgodnoci w chronologii tych kontaktw, w aktach byego red a k t o raTygodnika Warszawskiego pozostaj (o czym pisaa Joanna Siedlecka w Obawie) pokwitowania pew nych, niewysokich zreszt kwot: od 10 do 60 tys. lirw. Zagadka ? Jeszcze jedna z wielu.

Cytaty z donosw
W trakcie rozmowy ujawni si jako zagorzay stronnik kard. Wyszyskiego, dobrze zoriento wany jest w ostatnich zdarze niach zwizanych z Leszkiem Koakowskim, wie, e wydalony Hindus wystpi ju w Radiu Wolna Europa. Opowiedziaem mu o znanej w Kulturze pary skiej karykaturze Wyszyskiego i Gomuki z podpisem Nieszcz cia chodz parami. Odpowie dzia z oburzeniem: To bezczel no stawia Wyszyskiego na rwni z Gomuk. Pniej te da wyraz swojej niechci, wrcz pogardy do Gomuki, okrelajc go jako bardzo ograniczonego i parodiujc sposb jego przem wienia. (TW Konar o ks. Ta deuszu Jani 27.01.1967 r.) Nie obeszo si te za kulisami zjazdu bez pewnych zaj. I tak np. Stanisaw Grochowiak w obecnoci Mikoajki i innych ostro zaatakowa prezesa szcze ciskiego oddziau Gwidona Ka miskiego za jego gony artyku w Trybunie Ludu. Zreszt ten artyku przypominajcy, by o przyjmowaniu czonkw do ZLP decydoway czynniki partyjne, nie podoba si take innym, a Grochowiak swoj niech do Kamiskiego wyrazi w formie wyjtkowo ostrej, bo radzi mu, by sam siebie ze zwizku usun. Oburzenie Grochowiaka na Ka miskiego wydaje si zrozumiae z tego wzgldu, e do pisarzy pol skich zaliczaj si te pisarze ka toliccy, ktrzy s patriotami i zwolennikami socjalizmu. (TW Konar o Zjedzie Pisa r z y Ziem Zachodnich i Pnocnyc h 11.06.1968 r.) W momencie debiutu poetyckie go Stanisawa Baraczaka czy Ryszarda Krynickiego poetw, ktrym przywieca cel odfaszo wania rzeczywistoci rozumia nej z jednej strony jako rzeczywi sto polityczna, spoeczna i eko nomiczna kraju, z drugiej za ja ko rzeczywisto artystyczna, ktra w poezji lat 60. bya w Pol sce zafaszowana rwnie sku tecznie poprzez operowanie taki mi rodkami stylistycznymi i uy wanie takich rekwizytw, ktre ow rzeczywisto gmatway nikt nie przypuszcza zapewne (wymienieni poeci te nie), e spowoduje wytworzenie caej la winy poetyckich kontestatorw epigonw tego ruchu, ktrzy w imi odfaszowania wiadomo ci, bd faszowa wszystko do okoa brakiem poetyckiego ta lentu przede wszystkim, a wier sze ich bardziej opuche frazeolo giczn papk szpalty gazet bd przypomina ni prawdziw ar tystyczn twrczo. (TW Kasa n der, czyli Lech Isak i ewicz, o nowej fali po e t yc k i e j , 1.071974 r.) Na pytanie, co zmienio si w Odrze od momentu objcia sta nowiska naczelnego redaktora przez Kubikowskigo kontakt odpowiedzia w zasadzie nic. W dalszym cigu Odra jest pi smem zamknitym, zwaszcza dla rodowiska pisarzy partyj nych i modziey literackiej. Dalej preferuje si tam okre lony materia publicystycz ->4

Agenci na par minut

Osobowe rda informacji policji politycznej w Polsce byy rozmaite. Niektre z nich dziwi, nawet bardzo. Po co byy Subie Bezpieczest wa donosy ludzi cakowicie identyfikujcych si z tamtym systemem? To, e Marian Reniak by czowiekiem sub nie stanowio dla nikogo tajemnicy, co wicej sam autor Niebezpiecznych cieek nie kry si z tym, podkrelajc wrcz, e w tajnych strukturach zajmuje znaczce miejsce. Nie inaczej byo z innym pisarzem komuny Henrykiem Gaworskim. Tadeusz Borowski by etatowym pracownikiem Informacji Wojskowej, w zwizku z czym w jego przypadku powiedzie mona tylko, e wywizywa si ze swych subowych zada wzorowo. Diametralnie inna bya sy t uacja takich pisarzy jak Andrzej Kuniewicz czy (zwaszcza) Stanisaw Ca t-Mackiewicz, ktry wymyka si zreszt wszelkim klasyfikacjom. Jego przypadek dowodzi, z jak wielk ostro n oci traktowa naley archiwa lne materiay Suby Bezpieczestwa. Same protokoy i podpisy nie wystarczaj. Tu trzeba wnikn w te akta, zest a-

Fat a l ny ro d owd
Raz jeszcze przywoam gboko emocjonaln i niekoniecznie sprawiedliw wypowied Czesawa Miosza: Gdyby jakim magicznym sposobem udao si ustali prawdziw, nie urojon genealogi Polakw, okazaoby si, e ogromny ich procent (a moe wikszo) ma za przodkw niezbyt szacowne indywidua, konfidentw, potencjalnych serwilistw, wrcz pachokw policji i UB, podwjnych agentw. To zapewne dua przesada, cho w kontekcie ujawnianych przez Instytut Pamici Narodowej faktw przestaje by zasadny rozpowszechniony pogld o najweselszym baraku w obozie i czcy pogard ze wspczuciem stosunek do np. byych obywateli NRD, ktrzy przez lata mozolnie budowali potg

Pomocnicy aparatu represji w Polsce Ludowej

Twrczy donosiciele
Literaci na kontakcie
Jak wyglda stan agentury wrd literatw na kontakcie wrocawskiego SB? W 1967 r. 2 TW i 3 KO, w 1968 r. tylko 1 TW i 4 KO; w 1970 r. 2 TW i 4 KO. Jak stwierdzano w raportach, nie bya to liczba gwarantujca prawidowe rozeznanie i zabezpieczenie tego rodowiska. Tym bardziej e po wydarzeniach roku 1968 po raz kolejny stwierdzano, ze naleao przystpi do bardziej aktywnego we rbunku agentury w tym ro d owisku. Zgodnie z instrukcj o pracy operacyjnej z lutego 1970 r. w terenie rozpoczto zakadanie spraw obiektowych. Ich celem by nadzr i kontrola operacyjna nad poszczeglnymi ro d owiskami, aby zapobiega dziaaniom o charakterze antysocjalistycznym i antypastwowym. Szczeglny nacisk kadziono na odpowiedni dopyw informacji, ktry pozwalaby na prowadzenie dziaa wyprzedzajcych i prewencyjnych. W 1977 r. na 53 czonkw wrocawskiego ZLP oraz 80 sympatykw Koa Modych przy ZLP Sekcja IV Wydziau III KW MO we Wrocawiu posiadaa 5 tajnych wsppracownikw oraz siedem kontaktw opera cy jnych. W celu lepszego zabezpieczenia posikowano si sieci niebdc na kontakcie Sekcji IV, lecz majcej dojcie do rodowisk literackich bd poszczeglnych figurantw. W ten sposb wykorzystywano np. TW Konrad (prof. Jana Trzynadlowskiego), TW Meduza (dr. Andrzeja Czajowskiego), czyli pracownikw naukowych Uniwersytetu Wrocawskiego, lub TW Db, czyli Przybys awa Krajewskiego, szefa wrocawskiego oddziau Zwizku Polskich Artystw Plastykw. W innych wypadkach posugiwano si kontaktami operacyjnymi lub subowymi penicymi funkcje kierownikw klubw literackich (przypadek Stefana Placka, kierownika Klubu Muzyki i Literatury) czy ksigar uyczajcych swych pomieszcze na wieczory autorskie, jak chociaby ksigarni Pod Arkadami. W Szczecinie w 1977 r. oddzia ZLP by zabezpieczany przez 2 TW oraz 2 KO. Wykorzyst y wano rwnie agentur d z i e n n i ka rsk 9 TW i 7 KO i 10 KS. W Rzeszowie w analog i c z nym okresie posiadano na kontakcie 4 TW oraz 10 KO. Wrocawscy ofi cerowie prowa d z cyrozpoznanie ope- A n toni Sonimski wraz z Andrzejem Dobroszem (kryptonim racyjne rodowiska kultura l- Smentek) w obiektywie funkcjonariusza SB

Artyci w ptli PRL

AGNIESZKA GRALISKA-TOBOREK
Odczucie potgi wadzy dotkno wszystkich obywateli powojennej Polski bez wzgldu na swoje miejsce w jej strukturze. Z dowiadczenia bardziej ni z teorii czerpie sztuka, i dziki sprawnym narzdziom, jakimi s obraz i opis, przyblia nas do tego, czym bya wadza w okresie PRL. Przeledzenie motywu wadzy w sztuce polskiej tego okresu nie tylko pozwala nam na stworzenie jej wielokrotnego portretu, ale te pokazuje artystw, ktrzy za pomoc sztuki prbowali oprze si jej mocy.

Pi te k | 5 wrze n ia 2008

rp .pl

Cytaty z donosw

W sytuacji kompletnego braku nadziei

Wadza

ny i literacki. Najczciej siga si po autorw warszawskich ta kich jak Woroszylski, Jastrun, Andrzejewski i inni, ktrzy nieraz dawali przy rnych okazjach dowody swojej nielojalnoci wo bec polityki kulturalnej pastwa. Nie jest take rzecz przypadku, i do skadu kolegium redakcyj nego dokooptowano Andrzeja Szczypiorskiego, redaktora i krytyka literackiego z Warsza wy. Robi si to po to, by wzmocni pozycj Odry autorytetami i Milczenie utrwali jej oglnokrajowy cha rakter. W najbardziej bezlitosnych systemach dyktatorskich bunt (KO JCz, czyli Jan Czopik-Lejest mniej prawdopodobny, ni achowski, na temat sy taucji tam, gdzie dziki pewnym swow Odrze, 23.01.1974 r.) bodom upoledzeni maj naBardzo kopotliwy jest problem dziej na lepsze ycie twierRafaa Wojaczka. Ten uzdolnio - dzi socjolog Lewis A. Coser w ny poeta zachowuje si zupenie swojej teorii konfliktu. W sytupo chuligasku, jest notorycz - acji kompletnego braku nadziei nym pijakiem i po pijanemu kale - nawet artyci milczeli. Zadziczy ludzi, rzucajc w nich szklan - wiajcy jest fakt, e w czasie stakami lub popielniczkami. Tak by - linizmu w Polsce obok ofi c j a lo niedawno, gdy w MPiK skale - nego, socrealistycznego portreczy modego koleg (czego tu wadzy nie powstay adne wiadkiem by. ). Tak byo na szkice do szuflady, ktre miay- Przygotowania do wystawy fotograficznej Grudzie 70 w grudniu 1980 roku zebraniu Koa Modych, kiedy by da wiadectwo, udokumenuderzy Jagodziskiego cik towa czy przynajmniej ode- razu wadzy z czasw, gdy bya przedmiotowoci nie wida cie- programowym zaoeniem byo ne klaskacze i urzdzenia do wiszklan popielniczk (gdyby go gra si za pomoc sztuki. Ist- ona tak obecna, tak realna, a nia powrozu, rce artysty wyda- mwi bez ogrdek. Ale czy da tania z zawieszon na kiju szmatrafi w gow i zabi wtedy niej przecie artystyczne zapi- jednoczenie przezroczyst a , j si cakiem wolne w swych si namalowa wadz wprost, t jak to robi Jerzy Bere? A w , nawet w przenikajca na wskro ycie gestach. W zniewolonym kraju czy te trzeba szuka chwytu kocu mona sprbowa uzyjak sam Jagodziski powiedzia ski z czasw wo j ny problem Wojaczka przestaby obozach koncentracyjnych zna- publiczne i prywatne. Wadzy, odejcie w wiat czystej abs- alegorii, metonimii, symbolu? ska to, co jest konstytutywn Rnych sposobw uywali cech portretu podobiektra nie tylko represjonowaa, trakcji mogo pocztkowo by istnie). Par dni temu do zarz - laz si owek i papier. du oddziau nadeszo pismo z Czy nic nie przetrwao z cza- skazywaa na mier, ale take uwaane za sprzeciw wobec artyci, by dotkn problemu stwo. Stao si to moliwe wcale nie w izby wytrzewie, dajce wy - sw stalinizmu? Moe takie pra- hipnotyzowaa, mamia i znie- wadzy, szybko jednak stao si wadzy. Ojciec Wirgiliusz, czyli udawaniem, e jej w ogle nie portret Gomuki z odcitym malarstwie czy w rzebie, ale w egzekwowania 270 z od Wo - ce nigdy nie byy opublikowa- walaa umys. Sztuka po odwily take mo- ma, e sztuki wadza nie dotyka. mzgiem Zbyluta Grzywacza nowoczesnej awangardowej forjaczka za jego pobyt. ne, moe twrcy nie chcieli pczy jego cykl Mwc w ludzi mie twrczej aktywnoci, jak jest Jest jakim nieporozumieniem niej ich upubliczni? Powinny ga pokaza tylko tyle, na ile Po r t ret alegorie, bez jakoci, w maskach prze- performance. Byo to podobiefakt, e Wojaczkowi czsto przy - wypyn w czasie stanu wojen- wadza zezwolia. Publicystyczsymbole, metonimie ciwgazowych, pustych w rod- stwo w dziaaniu, bo istot wadzy znaje si stypendia, bo natych - nego, gdy byo zapotrzebowa- no Arsenau, gonej wyst amiast po otrzymaniu pienidzy nie na tego typu prace, a jednak wy modej plastyki w 1955 r. Trzeba byo kolejnych dzie- ku to prba sportretowania jest dziaanie. Fasz relacji wadza zapija si i kaleczy ludzi. Mona takich dotd si nie odnajduje. polegaa na ekspresjonistycz- siciu lat pod presj wadzy, ale i ludzi wadzy. Ale czy jeden try- podwadny (czy moe lepiej twierdzi, e kade przyznane Czyby teoria na gruncie sztuki nym ukazaniu koszmaru wojny, twardszego gruntu maej stabi- bik z maszyny, bez wzgldu na poddany), monolog zwany dialomu stypendium to jedna rozbita si nie sprawdzaa? A moe do- niemoliwa bya jednak jaka- lizacji, aby niektrzy artyci sw wielko, moe uzmysowi giem, ukazany zosta poprzez fiprzez niego twarz wicej. piero katastrofa po katastrofie kolwiek rewizja tego, co po woj- mogli dotkn rzeczywistoci. dziaanie caego systemu? Moe gury, jak w performance Dialogz Zachodzi powane niebezpie - niesie ze sob taki brak nadziei, nie. Naturaln rea kcj na socja- Moe gdyby Andrzej Wrblew- wic lepiej pokaza skutki lu- ryb Zbigniewa Warpechowczestwo, e kiedy w stanie nie - e pozostaje tylko milczenie, bo listyczny realizm byo zwrce- ski y, nie byoby tej dekady dzi pomitych i wyprasowa- skiego. Oto artysta figura wadzy, trzewym popeni zabjstwo. czyme jest upadek sztuki wo- nie si ku abst rakcji. Moe milczenia? A moe wanie nych, uprzedmiotowionych, z rozmawia z wyjt z wody ryb. Zwizek Literatw jest wobec bec klski caego narodu? Mo- wstrt do figuracji by te Her- dziki niej sta si patronem wronitymi w krgosup Gaszcze j, przytula, ubiera, niego bezsilny, jedynie co mg na albo malowa faszywe por- bertowsk kwesti smaku, nowej figuracji? Do niego bo- drzewcami transparentw, wal- troszczy si o ni a do mierci zrobi, to nie zakwalifikowa go trety wadzy wedle jej wasnego wyjciem ponad ideologiczne wiem odwo y wali si artyci czcych w kolejkowych corri- mierci ryby, ktra jest niema i jako czonka ZLP. yczenia, albo przesta by uwikanie. W wysublimowa- krakowskiej grupy Wprost po- dach? A moe pokaza jej na- bezbronna. Podobny dialog proNatomiast zadziwiajca jest malarzem. Nie mamy wic ob- nym, czystym wiecie bez- wstaej w 1966 roku, ktrych rzdzia prymitywne, drewnia- wadzili ze sob Zofia Kulik i Przebezsilno wadz wobec tego chuligana. Wadze czsto go aresztuj, ale i natychmiast Pomocnicy aparatu represji w Polsce Ludowej puszczaj go na wolno, bo ma tzw. papiery wariackie, jakie orzeczenie lekarskie z pobytu w szpitalu psychiatrycznym przy ul. Kraszewskiego. Dokd wic ten niebezpieczny wariat bdzie rozrabia i kaleczy ludzi? Dop - nego posiadali w kwietniu Jak wskazywano, informacje o odcinku literackim z ko m i s aki kogo nie zabije? 1981 r. 11 osobowych rde in- dziaaniach neoZLP byy wy- rzem wojskowym ds. kultury. Wadze powinny wreszcie zna - formacji. W 1983 r. byo to 4 starczajce, natomiast pro b l e- [] W dalszym etapie rozmowy le sposb ukrcenia samowoli TW, 1 konsultant i 4 KO. Ro k mem byo dotarcie do litera- nawizaem do chci i potrzetego niebezpiecznego faceta. pniej stan sieci wynosi 4 tw uznawanych za opozyc j o- by podtrzymania z J.M.G. dialogu w zakresie doradczo-kon(TW Konar o Rafale Wojaczku, TW, 1 konsultant i 5 KO, a w nistw. sultacy j nym. W/wym. st w i e r1986 r. na 100 osb kwalifiko9.03.1971 r.) We r b ow n i cy dzi, e powysz rozmow wanych jako rodowisko litePodczas zjazdu w prywatnych rackie Dolnego lska SB dysWerbunek OZI spord traktowa jako jednorazow. rozmowach z Putramentem i Le - ponowaa 5 TW oraz 4 KO i jed- twrcw wymaga od funkc j o- Nie chciaby by w jakikolwiek opoldem Lewinem usyszaem nym ka n d ydatem na TW. Na nariuszy SB wiedzy i umiejt- sposb zwizany z organami ich pretensje do mnie, do zarz - pocztku 1989 r. w rodowisku noci, ale take dost o s owania SB czy LWP [] W dalszej czci du naszego oddziau o to, e nie literackim SB posiadaa 6 taj- si do sytuacji. Ppor. Andrzej rozmowy przekonaem J.M.G. bylimy dobrze zorientowani i nych wsppracow n i k woraz Sieradzki (te literat, debiuto- o potrzebie chwili, aby pozaprosilimy na Wiosn Kodzk kilka kontaktw operacyjnych wa w 1980 r., do dzi czonek czy wszystkie wysiki dla dotakich ludzi jak Sonimski, Sewe - oraz subowych. ZLP w Wa r s z awie) we r b u j cy bra zwizku, gdy przeciwnik Dla lat 1981 1983 moemy Jana Mari Gisgesa pisa w polityczny rwnie prbuje orryn Pollak i Sandauer, e trzeba ich byo na par tygodni przed poda liczb agentury prowa- czerwcu 1982 r.: Na wstpie ganizowa szeroki front antyWiosn skrela z listy zaproszo - dzonej przez Wydzia III KS rozmowy wrczyem onie socjalistyczny. J.M.G. zgodzi nych. Usprawiedliwiaem si MO (SUSW) w Warszawie. ro- J.M.G. kwiaty (powanie choro- si utrzymywa kontakt pouftym, e co roku zapraszamy r - dowiskami twrczymi zajmo- waa w ostatnim czasie) oraz ny ze mn. Ten przebieg ro z m owy zapinych ludzi, co do ktrych nie je - wa si tam Wydzia III-1 i III-2 . zostaem zaproszony do gabistemy zorientowani, ale prze - W 1981 r. w rodowisku nauko- netu pisarza, gdzie byy warun- sany przez funkcjonariusza SB wym i twrczym posiada on ki sprzyjajce planowanej ro z- wskazuje, w jaki sposb st a rali cie Wydzia Kultury i Komi 86 TW, w 1982 r. ju 100, a w ro- mowie. Przedst awiem si jako si oni dociera do osb zwi- Melchior Wa kowicz z on Zofi i crk Mart Erdman. Zdjcie tet Wojewdzki ma wgld w t list i moe do zawczasu >5 ku 1983 odpowiednio 188 TW. o fi cer SB wsppracujcy na zanych ze ro d owiskiem, a co wykonane przez SB

Twrczy donosiciele

 rp .pl

Pi te k | 5 wrze n iaw 200 8

Artyci w ptli PRL

nawet artyci milczeli

portret wielokrotny
mysaw Kwiek w performance Dziaania na gow(Trzy odsony). Ona siedziaa tak, e gowa wystawaa jej z miski, on nalewa do miski wod, my w niej rce i nogi i dolewajc, namawia no, powiedz co, no, powiedz. Krytycznych wobec wadzy wystpie byo niewiele i miay one charakter osobistego protestu. Dopiero lata 80., zwaszcza po ogoszeniu stanu wojennego, obfitoway w realizacje politycznie zaangaowane o charakterze zbiorowych manifestw. Artyci czuli si gosem ucinionej czci narodu, czego dowodem byy wystawy grupowe organizowane w przykocielnych galeriach. Polaryzacja my oni uwidaczniaa si w symbolice najprostszej bieli i czerwieni. Czerwony kolor nie by ju nawet szeroko pojtym symbolem, ale metonimi czyli zamienni. Czerwie to wadza jej dziaanie, narzdzia, funkcjonariusze. Jednoczenie wadza zyskaa twarz, staa si bardzo konkretna, przybierajc generalski mundur i ciemne okulary. Wrd atrybutw wadzy byy kajdany, kraty, czogi, ale i telewizory, gazety, czarne ptaki (wrony), wilki. Dosowno ikonograficzna jak i dorano uwidaczniajca si przede wszystkim w braku dbaoci o technik, wykoczeniu prac, spowodoway, e drugoobiegowa sztuka lat 80. w duej mierze posza w zapomnienie. Z tych samych jednak przyczyn w czasach, gdy powstawaa, miaa swoich zwolennikw wrd odbiorcw moe nieobytych ze sztuk, ale odnajdujcych w niej wasne dowiadczenia. Dziaanie wadzy, jej fizyczna wrcz sia z jednej strony, a szaro, niechlujstwo, prowizoryczno rzeczywistego wiata z drugiej, to dwa elementy tre i forma skadajce si na zbiorowe dowiadczenie, jakie dzielia ze spoeczestwem sztuka. lenie, wychowane od pocztku w nowym ust roju pewnie bdzie ju pozbawione wszelkich wtpliwoci i zapewne take wadza tak widziaa przyszo z oddanymi, wiernymi artystami. A jednak historia nie potwierdzia takiej tezy. W sztuce modych twrcw debiutujcych w latach 80. bunt przeciwko wadzy jest silny, ale odmienny ni u starszych kolegw. Zamiast metonimicznych skrtw mylowych, patosu i cierpitniczego zanurzenia w rzeczywisto pojawia si nieoczekiwanie ironiczny dystans, dowcip, nonszalancja. Wszystko w niezwykle barwnej i ekspresyjnej formie, dziki ktrej to poko l enie nazwano nowymi dzikimi. Przemieszanie motyww, zaskakujce zestawienia, wzbudzay czasem umiech, czasem oburzenie. Motyw wadzy sta si w ich twrczoci mniej jednoznaczny. U Marka Sobczyka portret gen. Jaruzelskiego z nabojem w ustach na tle rastamaskiej flagi nosi tytu Gandzia (jak wczenie nazywano marihuan), u Ryszarda Woniaka w pracy Czerwony rogalik codziennie na niadanie sierp i mot zamienia si w ksiyc i palm, a onierz radziecki u Pawa Kowalewskiego to Mon cheri Bolscheviq. Ironicznie potraktowany motyw wadzy przewija si w twrczoci grup artystyc znych: Luxus, Gruppa czy Neue Bieriemiennost. Najczciej wymiewanym elementem wadzy stali si jej funkcjonariusze. Bkitni milicjanci, czarni, uzbrojeni zomowcy, stali si ulubionym tematem nie tylko dowcipw opowiadanych, ale i malowanych. Zwizualizowana wadza staje si mieszna w paraartystycznych dziaaniach, takich jak szablony czy happeningi. Lenin z domalowanym irokezem, gen. Jaruzelski jako smok wawelski lub Super-

Cytaty z donosw
zasign co do zaproszonych informacji u wadz centralnych i wczeniej zwrci nam uwag, bymy zaprosze do tych ludzi nie wysyali. Trzeba bdzie o tym pamita przy organizowaniu nastpnej Wiosny o ile ona w ogle si odbdzie. (TW Konar w sprawie skre l enia Antoniego Sonimskiego, A r t u ra Sandauera oraz Sewe r y n a Po l l a ka z listy zapro s z o nych na co roczn Kodzk Wiosn Poe t yck, 12.05.1970 r.) Czonkowie Ugrupowania 66 uwaaj, e poezja, aby bya twrcza i prawdziwie wspcze sna, powinna za swj punkt ze rowy uzna osignicia poezji lingwistycznej, jej nieufno do sowa i ca wieloznaczno te go. Poeta musi pisz w ma nifecie odznacza si twr czym stosunkiem do sowa, wi dzie kostnienie, cig nieprecy zyjno i niedokadno jzyka poetyckiego. Nie sposb stwier dzeniu temu odmwi susznoci. Nie sposb dlatego, e stwierdze nie to powinno by naczeln maksym kadego, kto napraw d twrcze pisanie pojmuje w kontekcie zjawisk i przeobrae wspczesnego mu spoecze stwa, kto stara si by sejsmo grafem tych zjawisk. Jeli skon ni jestemy uzna niektre gosy o kryzysowej pozycji sztuki we wspczesnej kulturze, to tym bardziej chcemy szuka dla niej nowych funkcji, nowych zastoso wa pisz dalej w swym mani fecie poeci Ugrupowania 66. Zastanawiajce jest, e czonko wie Ugrupowania 66 w swej twrczoci ani jednego ze sta wianych wyej postulatw nie zrealizowali. Grupa, ktra w 1966 roku ogosia si grup powstaa na zasadach strate gicznych, wedug starego powie dzenia kup moci panowie. (TW Kasa n der o Ugrupowa n i u 66, 1.02.1971 r.) Andrzej Waligrski satyryk. Czyni zoliwe uwagi na temat: a) organizowania nagonek na okrelone grupy ludzi (Upadek rodu Dreptakw); b) stojcych przed nami zada (Korzy); c) zbirek pieninych (Dysku sja); d) wyrazw wdzicznoci ska danych za trud i prac przez r ne osobistoci przy rnych oka zjach; e) zakamania i obudy wynika jcych z postawy akceptujcej otaczajc rzeczywisto. ( K o n s u l tant Zenon, wte dy j eszcze ka n dydat AS, czyli Aleksa n der Soszyski, o twrczoci Andrzeja W a l i g r s k i e g o, 12.07.1975 r.) Przedstawi po dwa wiersze tu maczone, poety amerykaskiego Kamienca i rosyjskiego Josifa Brodzkiego. Stwierdzi, e ich tu maczenia przedstawia, gdy po eci ci najblisi s jemu w formie i treci. Nastpnie przedstawi 19 utworw z tomiku, ktry komple tuje do wydania, a nosi roboczy tytu Wiem, e tak nie jest. Stwierdzam, e wszystkie utwory napisane czytelnie, w formie swej ciekawe, ale w treci na szpikowane krytyk status >6

Ironia i ka r n awa
Miosz w Zniewolonym umyle pisa, e kolejne poko-

Happening Po m a ra c z owej Alternatywy z okazji Dnia Dziecka w 1989 roku. Ofi cer MO ustala, co wolno uczestnikom, a a czego nie wolno
men to motywy z szablonw, jakie popiesznie odbijano na murach wielkich miast. Ta ciekawa forma artystyczna wymagajca umiejtnoci poczenia czytelnego znaku z wyrazistym, dowcipnym hasem bya sposobem wypowiedzi bezporedniej, wprost na ulicy. Wolnociowy i anarchizujcy charakter szablonw sprawia, e take dzi modzi ludzie chtnie go uywaj. Najbardziej jednak rozbrajajc si wobec wadzy okazaa Pomaraczowa Alternatywa. To pospolite ruszenie modych ludzi pod przewodnictwem Waldemara Fydrycha zwanego Majorem bez adnego lku i zahamowania stano naprzeciw wadzy w roli bazna. Operujc w ironiczny sposb nowomow wadzy, jak i jej wizualnymi wizytwkami, dokonywaa ich karnawalizacji. W hasach kolejnych akcji: wici Mikoajowie przewodni si narodu, Rewolucja krasnali, czy Dzie Wojska zamieniaa porzdek, zawieszaa dotychczasowe zasady dziki ironii, grotesce. Funkcjonariusze bez wzgldu na to, czy nie reagowali na skandowane komunistyczne slogany i cytaty z wielkich mylicieli marksizmu, czy te prbowali interweniowa w przypadku wrczania im kwiatw, gonili z pakami studentw uciekajcych z napisami galopujca inflacja, zawsze byli omieszani, tracc wadz mimo swej mocy. Oczywicie takie dziaanie niemoliwe byoby w czasach stalinizmu, a pewnie i w pniejszych latach PRL. To powolny upadek systemu, ale i mentalna przemiana modego pokolenia, ktre bez dowiadczenia grozy i lku przed konsekwencjami gremialnie j omieszao, pozwoliy na nowy portret wadzy rodem z gabinetu luster.

Reklama Teatru Letniego na molo w Sopocie, przeom lat

Pomocnicy aparatu represji w Polsce Ludowej

Twrczy donosiciele
najwaniejsze, jakich argumentw uywali, aby nakoni ich do wsppra cy z aparatem bezpieczestwa. O swoich dowiadczeniach w pracy z twrcami funkcjonariusze SB mwili: przejmowaem literatw i baem si wielkoci zadania. Miaem si zmierzy z ludmi, k t r yc h nazwiska znaem z lektur szkolnych, a twarze z tel ewizji. Miaem z nimi ro z m awia, rozpracowywa, pozys k iwa. Obawiaem si, e ta rola mnie przera sta. Literatur poznaem od tyu: kto z kim, kiedy, gdzie, dlaczego, odruch czytania wyrobiem sobie pniej. To jest zasuga pra cy w SB, e teraz sigam po gazet, ksik. Na marginesie tej wypowiedzi warto zauway, e w p o owie lat 70. odsetek funkcjonariuszy z wyszym wyksztaceniem pracujcych w Sekcji IV Wydziaw III SB w komendach wo j ewdzkich by wysoki i siga nieraz 100 proc. skadu tych pionw. W jaki sposb osaczano ofi ary? Marek Nowakowski by rozpracowywany od poowy lat 70. w ramach SOR Nowy przez Wydzia IV Departamentu III MSW. Do jego obserwacji i ledzenia kadego kroku zwe r b owano kilka bliskich pisarzowi osb z lat modoci, z ktrymi po zakoczeniu szkoy lub w innych okolicznociach na par lat straci kontakt. W pew nym momencie jego ycia, gdy coraz bardziej zaangaowany w dziaalno opozycyjn pisarz st awa si obiektem zainteresowania SB, napotka je ponownie, a one odnawiay z nim kontakt towarzyski. Ich celem bya permanentna inwigilacja autora Raportu z oblonego miast a i pomoc Subie Bezpieczestwa w walce z niepokornym pisarzem. W podobny sposb rozpracowywano innych twrcw. Bez pomocy agentury u m i e j s cowionej w rodowisku t w rczym wadzom bezpieczest wa trudno by o by prowadzi dziaania operacyjne wymierzone w litera t w , aktor w, muzykw czy plast y k w . Dlatego tak bardzo w tym rod owisku liczya si jako pomocnikw SB. Werbunki opracow y wano st a ranniej ni w przypadku innych grup spo e c z nych, a gdy zakadano, e formalne wymogi rejestracji mog przeszkodzi w pozyskaniu cennego rda informacji, nie st o s owano ich. Liczne zidentyfikowane przykady osob ow ych rde informacji wskazuj, e dotychczasowa wiedza o twrcach literatury czy muzyki wymaga uzupenienia i pogbienia.

A n toni Sonimski (kryptonim obserwacyjny Sok) z on sfotografowany przez bezpiek

Artyci w ptli PRL

O znaczeniu pierwszych koncertw rockowych w Polsce

Pitek | 5 wrzenia 2008

rp .pl

Cytaty z donosw
5> w Polsce. Jak sam mwi, odpowiadajc na wiele pyta stawianych mu przez modzie, e poezja powinna by krytyczna, jako przeciwwaga stanu euforii zachwytu och jak u nas dobrze na co dzie toczone ludziom w gowy w prasie i wystpieniach. Stwierdzi rwnie, e nie lubi ludzi typu Filipski, ludzi silnych, z siln pici, ktrzy sw pici mzg wgniataj. (TW Czar o spotkaniu Stanisawa Baraczaka z czytelnikami we Wrocawiu, 9.04.1976 r.)
8 maja zostaem zaproszony do p. Worcellw. Rozmawialimy przede wszystkim na temat minionych wyborw, a take perspektyw pracy nowego zarzdu. Henryk Worcell powiedzia mi, e we waciwym czasie zaegna niebezpieczestwo uniewanienia wyborw, o czym mwia i chciaa spowodowa Urszula Kozio. Rzecz dotyczya kandydatury Stanisawa Srokowskiego, ktry przyj funkcj w Zarzdzie Gwnym ZLP nie wiedzc o tym, e statut zabrania w takich przypadkach kandydowanie do zarzdu oddziau. W kadym razie, aeby przeciwdziaa ewentualnym prbom wycofania Stanisawa Srokowskiego, zarwno Stanisaw Srokowski, jak i Henryk Worcell porozumieli si w tej sprawie ze swoimi znajomymi w ZLP w Warszawie, uprzedzajc w ten sposb ew. wizyt kogo z grupy odrzaskiej. (TW Zabocki, czyli Danuta Kostewicz, 11.05.1978 r.) Wikszo modych kontestuje. Kontestacja wzmoga si wskutek niedrukowalnoci liderw nowej fali (Kornhauser, Baraczak, Zagajewski, Krynicki). Stali si oni bohaterami modych. Realizacje epigonw nowej fali s sabe literacko i artystycznie, s w pewnym sensie powielaniem tego, co ju zostao powiedziane peniej i znacznie lepiej. Z talentem. (Konsultant Zenon o nowej fali, 8.12.1976 r.) Stanisaw Srokowski dowiedzia si w Warszawie, rzekomo z absolutnie kompetentnych rde, e Urszula Kozio pomimo gwatownej zmiany kursu naleaa do osb bezporednio chronionych i protegowanych przez ukasiewicza z KC. Podobno, jak twierdzi Srokowski, ukasiewicz osobicie zastrzeg w cenzurze jej nazwisko to znaczy nie wolno byo publikowa adnych krytycznych uwag na temat twrczoci Urszuli Kozio, we wszystkich wydawnictwach miaa take glejt pierwszestwa. Dowodem na t szczegln sytuacj bya te jej nietykalno we Wrocawiu. Podobno, ilekro zgaszano w KW jakie krytyczne uwagi pod jej adresem, zostaway one pomijane milczeniem lub uwag, z ktrej wynikao, e trzeba jej da spokj. Protekcji ukasiewicza zawdzicza ona te stypendia na wyjazdy zagraniczne byy to Wochy i Belgia, gdzie prywatny wyjazd i pobyt (bez motywacji oficjalnej zawodowej) zostay sfinansowane przez wadze polskie na po- >7

Chleba, Wyrobka
ANNA IDZIKOWSKA-CZUBAJ
Ju po pierwszym wystpie zespou Rhythm and Blues 24 marca 1959 r. w gdaskim klubie Rudy Kot przewartociowano istniejce dotd przekonania dotyczce tego, jak ma wyglda wystp na scenie, jak ma si zachowywa publiczno, jakie miejsce w yciu spoecznym zajmuje mody czowiek. Bogusaw Wyrobek pierwszy i niekwestionowany rocknrollowy idol modziey wspomina, e modzie krzyczaa na wystpach zespou: Chleba, Wyrobka i rocknrolla, co by moe nie podobao si wielu bardzo wanym osobom, ale raz uruchomiony mechanizm nie da si ju zatrzyma. Wyjtkowo rocknrolla polegaa na skupieniu wok siebie wielu rnych zjawisk, takich jak charakterystyczna moda, kolor instrumentw, obyczaje i sposb zachowania si na scenie. Piosenka do tej pory miaa by kulturalna i przyjemna. Podobnie schludny i uroczy mia by jej wykonawca. Nie inaczej mia wyglda koncert. Wokalici piewaj, muzycy graj, a publiczno siedzi i sucha. To by schemat, ktry rozpaczliwie do rocknrolla nie pasowa, i ktremu naleao si przeciwstawi. Modzi ludzie przejawiali na koncertach nadzwyczajn aktywno, ktra denerwowaa nie tylko wadze, ale i doros cz spoeczestwa. Jak stwierdzi A.P. Wojciechowski: Zamiast usi grzecznie w fotelach, posucha, poklaska i spokojnie pj do domu, to oni wrzeszcz, gwid, dewastuj: bez przerwy trzeba ich odgania ze sceny. rzami sopockiego Non Stopu byli Czerwono-Czarni. W latach nastpnych wystpowali tam: Niebiesko-Czarni, Skaldowie, Grupa ABC, Test, Trio Wojciecha Skowroskiego, Breakout, Krzak, Budka Suflera, SBB, a take zespoy z Wgier, Czechosowacji i NRD. Na prtzeomie lat 50. i 60. modsza cz spoeczestwa bya u nas po prostu nisz kategori spoeczn przeznaczon do wychowania, odpowiedniego uksztatowania i wczenia do dorosego spoeczestwa. Oficjalne wytyczne reguloway caoksztat ycia modych ludzi: poczwszy od wygldu zewntrznego, poprzez ycie szkolne i czas prywatny. Uczniowie szk podstawowych i rednich nie powinni wyrnia si stylem ycia, potrzebami i strojem, ktry mia si charakteryzowa prostot i skromnoci podkrelan przez szkolny fartuch. Ubranie, take paszcze i kurtki, zdobi miaa szkolna tarcza pozwalajca na identyfikacj modego czowieka, dodatkowo symbolizujca jego miejsce w hierarchii spoecznej. Regulaminy szkolne zabraniay modym ludziom udziau w wieczornych rozrywkach dorosych. Tzw. lotne komisje, zoone z nauczycieli i czonkw komitetw rodzicielskich, nadzoroway wejcia do kin i kawiarni. Niemile widziane byy te prywatki, zwaszcza te, ktre modzi ludzie urzdzali poza kontrol rodzicw. Naruszenie zakazw oznaczao wystpienie przeciw hierarchii wieku, niezmiernie wanej w wczesnym yciu spoecznym. T hierarchi bardzo wyranie byo wida podczas rocknrollowych koncertw. Sale wypenione byy przede wszystkim modymi ludmi, jednak w pierwszych rzdach siedzieli ludzie doroli, czsto starzy zasueni przedstawiciele zwizkw, kek, zrzesze. Doroli siedzieli prosto, raz po raz odwracajc si i patrzc z niesmakiem na to, co si dziao za ich plecami. Wida byo jednak, e to oni zupenie nie pasuj do miejsca, w ktrym si znaleli, a nie odwrotnie. Modo zacza rzdzi si swoimi wasnymi prawami.

Gierek nie lubi Rhythm and Bluesa

Pierwsza fala muzyki rockandrollowej przybya do Polski, jak stwierdzi Franciszek Walicki, drog morsk do Gdyni. Miasta portowe odegray istotn rol w rozwoju tej muzyki. Do nich po raz pierwszy trafiay pyty przywoone na statkach z odlegych krajw zachodnich. Do takich wanych miast portowych nalea take Liverpool kultowe miejsce dla rocka. W Gdasku w 1959 r. powsta pierwszy polski zesp rockandrollowy Rhythm and Blues. Przedtem rock and roll by w Polsce wykonywany przez zespoy jazzowe, m.in.

ZBIGNIEW KOSYCARZ/KFP

Bogusaw Wyrobek podczas wystpu w Rudym Kocie

Rewolucja Non Stop

Nowo Non Stopu polegaa na zmianie istniejcej konwencji koncertu, gdzie orkiestra gra, a publiczno siedzi i sucha. Muzyka, zgodnie z nazw, miaa brzmie bez tradycyjnych przerw, ktre robia zazwyczaj orkiestra. Pierwszymi gospoda-

ZBIGNIEW KOSYCARZ/KFP

Pierwszy koncert zespou Rhytm and Blues 24 marca 1959 roku w gdaskim klubie Rudy Kot

Literat na subie
Wykazywa inwencj, samodzielno i zaangaowanie, a co najwaniejsze posiada informacje z rozpracowywanego rodowiska literackiego
WOJCIECH KUJAWA, SEBASTIAN LIGARSKI
Andrzej Sieradzki urodzi si 2 kwietnia 1945 r. w Ostrowi Mazowieckiej. W 1959 r. rozpocz nauk w Zasadniczej Szkole Zawodowej nr 2 w Warszawie, jednake ze wzgldu na trudn sytuacj materialn ju w 1961 r. zmuszony zosta do porzucenia nauki i podjcia pracy w FSO, pocztkowo jako monter samochodowy, koczc w 1973 r. na stanowisku technologa Dziau Kontroli Jakoci. Wieczorami kontynuowa nauk w Zasadniczej Szkole Zawodowej nr 32 w Warszawie, a nastpnie od 1964 r. w Technikum Mechanicznym przy FSO oraz Studium Nauk Spoecznych przy KW PZPR, ktre ukoczy w 1971 r. W 1983 r. uzyska tytu magistra Wydziau Dziennikarstwa i Nauk Politycznych UW. W 1963 r. zosta czonkiem ZMS, w ktrym peni funkcje przewodniczcego zarzdu zakadowego oraz wiceprzewodniczcego zarzdu wydziaowego. Sukcesy odnosi take w dziedzinie pedagogiki, albowiem od wstpienia w 1966 r. w szeregi ORMO dziaa w Spoecznym Zespole Pedagogicznym ORMO przy KD MO Praga-Pn., gdzie prowadzi sekcje wywiadw rodowiskowych i korepetycji dla nieletnich. Zorganizowa take w FSO pierwsz modzieow druyn ORMO zoon z czonkw ZMS. Jego wysiki wychowania modziey w duchu socjalistycznym dostrzeono w 1969 r. zosta zgoszony jako kandydat z terenu Warszawy do plebiscytu Modzieowy bohater roku 1968, w ktrym zaj zaszczytne drugie miejsce. Co wicej, uhonorowano go brzow Odznak im. Janka Krasickiego. Na przeomie 1969/1970 r. zosta czonkiem PZPR. Do suby wstpi w lutym 1973 r. W latach 1977 1980 przeszed przeszkolenie zawodowe w Wyszej Szkole Oficerskiej MSW w Legionowie. Od padziernika 1983 r. peni obowizki kierownika Sekcji III Wydziau III-1 SUSW w Warszawie. W tym czasie przeoeni chwalili go za dobre rezultaty w pracy operacyjnej oraz organizacj pracy zespou. Wy-

 rp .pl

Pitek | 5 wrzenia 2008

Artyci w ptli PRL

i rocknrolla
przez formacj Zygmunta Wicharego, grup Drek i Piciu Stanisawa Drka Kalwiskiego. Chr Czejanda w 1957 r. nagra piosenk Tacz i piewaj rocknrolla, a Zbigniew Kurtycz W Arizonie. Jednak dopiero Rhythm and Blues by pierwszym polskim zespoem, ktry otwarcie gosi, e jest formacj rockandrollow. Grup zaoy Franciszek Walicki, a wrd jej czonkw znaleli si m.in.: Bogusaw Wyrobek, Marek Tarnowski i grajcy na gitarze Leszek Bogdanowicz. Pniej doczyli nowi wokalici: Andrzej Jordan oraz Micha Burano, ktry sta si jednym z najwikszych ulubiecw (wraz z Wyrobkiem) modej publicznoci, cho tzw. branowa krytyka zarzucaa mu wiele, przede wszystkim to, e nie potrafi mwi, a tym bardziej piewa, ani w polskim, ani angielskim, ani adnym innym jzyku. Podczas pierwszego wystpu zespou wielk sensacj wzbudzia zelektryfikowana gitara, ktra zostaa podczona do wzmacniacza o mocy... 15 watw, wymontowanego z radzieckiego magnetofonu Dniepr. Prasa nie omieszkaa Lata 80. Grupa modziey sfotografowana przez funkcjonariusza SB podczas festiwalu w Jarocinie napisa o haasie rozsadzajcym mury okolicznych budyn- no m.in.: Sposb produkowa- nika 1959 r. w Gdasku. Do roz- eczne. Specyfika czasu i miejkw pochodzcym z tego wa- nia si na estradzie R&B wy- wizania zespou przyczyni si sca niosa jednak ze sob wiele nie wzmacniacza. Pierwszy zwala wrd suchaczy zbyt sam Edward Gierek wwczas paradoksw. Niejednokrotnie koncert rocknrollowy w Pol- daleko idce reperkusje. Tro- I sekretarz KW w Katowicach. wyczano wiato podczas sce skada si prawie wycz- ch znajomoci psychologii i koncertu, gdy jaki sekretarz Przeladowane nie z utworw zachodnich, z widownia zoona z wyrostdoszed do wniosku, e zesp naladownictwo wyjtkiem jednego, instrumen- kw na wrzask zawsze odpogra za gono, albo mobilizowatalnego kompozycji Leszka wie wrzaskiem. Prawo odbicia W stwierdzeniu o liczeniu no oddziay milicji do pilnowaBogdanowicza: Hoola-Hoop i tutaj znajduje swoje potwier- pienidzy byo sporo prawdy, nia chuliganw; a jak wiadoBoogie. Pozostae to utwory dzenie. Najwicej emocji chocia nie dotyczya ona sa- mo, na takich koncertach byli Billa Haleya, Elvisa Presleya, wzbudzi artyku Daniela Pas- mych wykonawcw, ktrzy byli sami chuligani. Little Richarda, Fatsa Domi- senta w Polityce pt. A ra- opacani wedug wyimaginowaZ czasem jednak staa si no, Paula Anki i Tommyego chunki odrobione. Bardzo nych stawek i nie opywali w rzecz, ktra wczeniej bya nie czsto powoywali si na ten luksusy. Z koncertw rocknrol- do pomylenia to modzie Steelea. Publiczno zapeniaa naj- artyku urzdnicy wydziaw lowych najwiksze profity czer- zacza narzuca dorosym styl wiksze hale w Polsce. Bogu- kultury i sztuki, gdy odmawiali pay pastwowe Estrady, ktre zachowania, ubierania, mylesaw Wyrobek na koncertach zespoowi zezwole na wyst- przynosiy do tej pory same nia. Wprowadzia nowe, inne potrafi bisowa nawet dzie- py, radzc modym wykonaw- straty i byy instytucjami doto- postrzeganie zjawiska modowi razy. Wystpy grupy, a com, aby zabrali si do odra- wanymi. Gdy zaczy one orga- ci. Stao si ono o wiele barwaciwie zachowanie si pu- biania rachunkw, a nie licze- nizowa wystpy zespow dziej atrakcyjne ni doroso blicznoci, zaczy budzi nia pienidzy. Pierwsza polska modzieowych. zanotowano czy dojrzao, co zreszt powkrtce liczne kontrowersje. formacja rockandrollowa ist- olbrzymi nadwyk zamiast zostao do chwili obecnej. MoW Jazzie, gdzie recenzje i tak niaa zaledwie osiem miesicy i dotychczasowego deficytu. do sama w sobie staa si byy do agodne w porwna- zrealizowaa 39 koncertw. Koncerty muzyki rockowej wartoci na tyle atrakcyjn, e niu z pras codzienn, napisa- Ostatni odby si 27 padzier- na stae wpisay si w ycie spo- zmieniono dla niej dotychczaIPN

Cytaty z donosw
6> lecenie ukasiewicza. Takie same przywileje objy j w kwestii mieszkaniowej i w wielu innych. Jeden z wydawcw krakowskich powiedzia Srokowskiemu, e Koziowna zoya grafomaskie felietony z Odry celem wydrukowania ich w postaci ksikowej pomimo skrajnie negatywnych recenzji, nie mg odrzuci tych tekstw, gdy naraziby si ukasiewiczowi. (TW Zabocki o Urszuli Kozio, 9.01.1981 r.)
Neurastenik, sprawia wraenie zagubionego w yciu, chorowity, odkowiec i do tego troch hipochondryk. Cichy, niepijcy. [] Tzw. cicha woda. Nie ujawnia swoich przekona, nie intryguje, nie obmawia. Czsto przebywa w Warszawie. [] Dorobek literacki: dobrze notowany jako pisarz. Studia polonistyczne. Uczciwy finansowo, takie sprawia wraenie. Niechciwy na zarobki. (TW Joanna, czyli Danuta Lipiska, o Bogdanie Loeblu, 18.02.1981 r.) Naley jednak rzecz widzie jasno: jeeli idzie o spraw Koakowskiego, to w rodowisku pisarzy s rne gosy. I takie, e Koakowski sam chcia do tego doprowadzi, dy do demonstracji, chcia by usunity z partii, nie chcia si sam z niej usun, mimo i niewtpliwie przekroczy limit ideowej dyscypliny partyjnej. I dlatego gosy w sprawie Koakowskiego byyby chyba podzielone. Natomiast opinia w sprawie Listu 15, a cilej reakcji na ten list, jest jak dotd jednolita: zdziwienie, przygnbienie, niezrozumienie decyzji kierownictwa. (Kazimierz Koniewski, konsultant, KO, TW K, 33 o Licie 15 i wyrzuceniu L. Koakowskiego z PZPR, 2. 12. 1966 r.) Na uwag rodowiska zasuguje wystpienie pk. [Janusza] Przymanowskiego. Mwi si, i wystpi przeciwko Putramentowi. Przymanowski, omawiajc spraw Listu 34 powiedzia, i rodowisko literackie zostao podzielone przez opini kawiarnian na grupy: osoby, ktre bez oporu podpisay kontrlist do Wolnej Europy, zostay przez t opini nazwane folksdojczami. (W tym momencie Putrament krzykn Odwoa to, jestemy obraeni, popary go inne osoby, na co Przymanowski mia odpowiedzie: ja te potrafi krzycze) osoby, ktre z pewnymi oporami podpisay ten konrtlist literaci, ktrzy nie podpisali listu, dajc obszerne wyjanienia, i sw prac i postaw dowiedli pozytywnego stosunku do socjalizmu, a poza tym nie suchaj Wolnej Europy, tych ludzi Przymanowski chwali grup ostatni stanowi demonstranci, ktrzy bez jakiegokolwiek uzasadnienia odpowiedzieli odmownie na prob podpisania kontrlistu. (TW Zalewski, czyli Aleksander Minkowski, o wystpieniu pk. Janusza Przymanow>8 skiego, 21.031965 r.)

sowe hierarchie spoecznej drabiny. Jak czytamy w Jazzie w 1968 r.: O ile do niedawna jeszcze doroli oszoomieni dwikami muzyki beatlesowskiej zatrzaskiwali drzwi z okrzykiem: apage satanas! o tyle teraz ju nie prbuj unika haaliwej muzyki, najwyraniej nie rani im uszu, skoro z takim zapaem naladuj tace nastolatkw; naladownictwo zreszt obejmuje nie tylko tace, ale take mod modzieow, a nawet sposb bycia i argon modych. Tre artykuu brzmi bardzo znajomo zawsze zarzucano jakie naladownictwo. W pocztkowym okresie pitnowano naladownictwo modziey, ktra powtarzaa wzorce zachodnie pod koniec lat 60. autor ubolewa nad tym, e starsi naladuj modych

kazywa inwencj, samodzielno i zaangaowanie, a co najwaniejsze posiada informacje wyprzedzajce z rozpracowywanego rodowiska literackiego, ktre pozwalay na prowadzenie ofensywnych dziaa polityczno-operacyjnych. Prowadzi siedmiu TW (w tym do poowy 1983 r. Jana Mari Gisgesa) oraz dwch konsultantw. Nic dziwnego. W lutym 1987 r. por. Andrzej Sieradzki zosta przyjty do warszawskiego oddziau Zwizku Literatw Polskich. W informacji dla przeoonych wskazywa, e jego utwory nie miay zwizku ze sub. Sieradzki od 1980 r. wsppracowa z miesicznikiem Poezja, by laureatem kilku konkursw poetyckich. Jego debiutem byy wydane

przez Wydawnictwo Iskry w 1986 r. tomiki pt. Mwione pod wiatr oraz Na przekr. W 1988 r. ukaza si kolejny zbir wierszy Malowane powietrze. Sieradzki mia zamiar wyda take powie dla modziey Ko czarnoksinika, zbir anegdot Ksiga humoru, pisa te wiersze dla dzieci (Mleczna droga). Pozycji tych jednak nie udao si odnale i nie wiadomo, czy w ogle si ukazay na rynku wydawniczym. Sieradzki pisa w raporcie: Posiadane moliwoci i kontakty osobiste w rodowisku literackim wykorzystuj rwnie do realizacji zada subowych na odcinku operacyjnej ochrony i kontroli rodowiska literackiego. Kilka miesicy po przyjciu do ZLP Sieradzki zoy pierw-

sze podanie o zwolnienie ze suby. Motywowa je czonkostwem w ZLP i chci powicenia si pracy twrczej, a czenie z ni pracy w SB miao by dla niego zbyt uciliwe. Jednoczenie deklarowa, e zdobyt wiedz i dowiadczenie zawodowe mona bdzie wykorzysta do prowadzenia dalszych dziaa operacyjnych w rodowisku kulturalnym. Sieradzki wycofa raport dwa tygodnie pniej po rozmowie z zastpc szefa SUSW w Warszawie pk. Stanisawem Przanowskim. W kwietniu 1988 r. zwrci si o przyznanie mu dodatkowego urlopu z tytuu zaj literackich. Nie czekajc na opini prawn, w czerwcu ponownie zoy raport o zwolnienie ze suby ze wzgldu na pogarszajcy si

stan zdrowia oraz plany duych przedsiwzi literackich. W tym czasie przeoeni funkcjonariusza-poety wskazywali, e por. Sieradzki w stosunkach z innymi pracownikami zbyt eksponowa swoj osob, dorobek twrczy jest poet, czonkiem Zwizku Literatw Polskich i osignicia zawodowe, w czym pomocny by mu fakt czonkostwa ZLP. Por. Sieradzki zosta zwolniony z resortu spraw wewntrznych 31 lipca 1988 r. Do dzi jest czonkiem warszawskiego oddziau ZLP, a jego dorobek literacki wzbogaci si o kilkanacie pozycji ksikowych z ezoteryki, religioznawstwa, kreatywnoci (m.in. Przepowiednie dla Polski i wiata na trzecie tysiclecie).

Andrzej Sieradzki
Publikuje te pod pseudonimami: Andy Collins, Amanda Taylor, Jennifer OHara.

Artyci w ptli PRL

Prby infiltracji rodowiska muzycznego w PRL

Pi te k | 5 wrze n ia 2008

rp .pl

Cytaty z donosw
Decyzja zamknicia Krzywego Koa wywoaa gone echo w rodowisku literackim. O ile sam fakt zamknicia oceniany jest rozmaicie: od potpie do apro baty, o tyle pretekst (ta bjka ja ki chuliganw) budzi zdecydo wany krytycyzm. Powana gru pa pisarzy partyjnych, m.in. Za leski, Putrament, Koniewski, Le nart, Lewin, i inni uwaaj, i Krzywe Koo byo ostatnio szko dliwe, ale naleao je zamkn z wyranym politycznym rozegra niem sprawy, a nie pod drani cym sztucznoci pretekstem. Ja sienica rozsya do redakcji listy owietlajce wanie ten pretekst jest to forma protestu. Spotyka si wrd uczestnikw Krzywego Koa zdania ciekawe. Np. oskar enia Jasienicy o prowokacj, gdy w ten sposb prowadzi on KK, e wadze musiay ingero wa: w ten sposb przyczyni si do zamknicia placwki pewnej liberalnej i swobodnej dyskusji. Zarzuca si Jasienicy, i zamiast prowadzi Krzywe Koo jako placwk wolnej dyskusji podej mowanej z pozycji marksistow skich, komunistycznych uczyni ze ekspozytur prawicowej re akcji. Jasienica, gdy mu powie dziano, i by moe decyzja b dzie cofnita skoro pretekst jest tak nieprawdziwy, odpowie dzia, e do tego teraz trzeba dwch, zgody dwch da do zrozumienia, e Krzywe Koo mo e nie chcie istnie. W kadym razie decyzja za mknicia pod takim pretekstem budzi due zastrzeenia. (KO 33 o zamkniciu KKK, 7.03.1962 r.)

Faszywe nuty
MIROSAW BIEASZKO
Wydawa by si mogo, e rodowisko muzyczne, posugujce si specyficznym rodkiem przekazu, nie stanowio zagroenia systemu. A jednak wadcy PRL chcieli, by i ono legitymizowao ich rzdy w spoeczestwie. Znakomity obraz dziaa wadzy w tym zakresie ukazuj na kartach swych Dziennikw Zygmunt Mycielski i Stefan Kisielewski. Wiele informacji o tym mona znale w pamitnikach m.in. Andrzeja Panufnika, Stefana Stuligrosza, Krzesimira Dbskiego. kompozytorw oraz muzykologw zorg a n i z ow ane przez Zofi Liss, komisarza od muzyki, na ktrym nakrelono now polityk: realizm socjalistyc z ny . Muzyka miaa by socjalistyczna w treci, narodowa w formie, melodyjna, optymist yczna, nast awiona na masowego odbiorc. Czonkowie ZKP zajmowali rne post awy wobec ogoszonego socrealizmu: wybierali ucieczk na zachd, m.in. Roman Palester, Andrzej Sutkowski, emigracj wewntrzn Artur Malawski, publicystyk Zygmunt Mycielski, Stefan Kisielewski, akceptacj. Przedwojenny antykomunista Piotr Rytel stworzy kantat o Stalinie, Andrzej Panufnik napisa Pie partii oraz Symfoni pokoju. Szczegln opiek MSW obejmowao osoby publikujce. Zygmunt Mycielski rozpracowywany by w ramach sprawy o kryptonimie Wierny, a nastpnie Indor, ktre prowadzono przez kilkadziesit lat. Rozpracowywano znajomych, rodowiska ziemiaskie, literackie, podejmowano prby werbunku, niektre zakoczone powodzeniem. Stefan Kisielewski by rozp ra cow y wa ny w ramach spraw Oaza, Cezar, za Jerzy Waldorff-P reyss Puzon. We wszystkich tych sprawach liczna agentura penetrowaa rodowiska, z ktrymi st y kali si figuranci, nie pomijajc bliskiej ro d z i ny. Sprawdzano instytucje, z ktrymi zwizani byli fi g u ranci, dziki czemu dowiadujemy si, e w ZKP w sierpniu 1962 r. nie byo ani jednego tajnego wsppracow n i ka. Taka informacja warunkowaa kolejne dziaania SB zmierzajce do pozyskania wiarygodnych rde informacji w tym rodowisku. Wyjazdy zagraniczne artystw kontrolowane byy przez Pastwow Agencj Artystyczn PAGART, a jej biuro paszportowe byo ekspozytur MSW. Wyjazdy zagraniczne w wielu przypadkach stanowiy nagrod za postaw wobec PRL. Muzycy majcy wiadomo szykan ze st rony wadz st a rali si unika publicznych deklaracji ideowych. Niektrzy jednak czynnie angaowali si w prby oporu spoecznego. Przykadem byy Wanda Wikomirska i Irena Dubiska, ktre podpisyway listy protestacyjne do wadz PRL w II poowie lat 70. Szczeglnie interesujca bya postawa Wikomirskiej, wtedy byej ju ony Mieczysawa F. Rakowskiego. Rakowski zanotowa w swoim dzienniku: Wanda rwnie podpisaa list. Rozmawiaem z ni. Bya to bardzo przykra rozmowa i dla mnie ten jej akces nie jest spraw bah. [Zapis z 1 II 1976]. Zygmunt Mycielski po inwazji wojsk Ukadu Warszawskiego na Czechosowacj w sierpniu 1968 r. wystosowa List otwarty do muzykw czeskich i sowackich, za ktry spotkay go restrykcje ze strony wadz PRL: zdjcie z funkcji redaktora naczelnego Ruchu Muzycznego, zakaz publikacji i wyjazdw zagranicznych. W 1974 podpisa list 15 intelektualistw i artystw do wadz PRL z daniem udostpnienia Polakom zamieszkaym w ZSRR kontaktu z polsk kultur oraz wasnego szkolnictwa. W 1975 podpisa memoria 59 intelektualistw do wadz w zwizku z projektowanymi zmianami w konstytucji. W 1978 uczestniczy w zaoeniu nielegalnego Towarzystwa Kursw Naukowych dziaajcego w rodowiskach studenckich. Po ucieczce Andrzeja Pa n u fnika w 1954 r. prowadzono spraw o kryptonimie Przemytnik, gromadzc materiay prasowe, notatki pracownikw ambasad PRL w Szwajcarii i Wielkiej Brytanii. Spraw zakoczono dopiero w 1971 r. Warto na koniec przytoczy spraw Bohdana Pilarskiego, ktry bdc posem OKP I kadencji znalaz si w 1992 r. na licie Antoniego Macierewicza. Prawdopodobnie jako jedyny przedstawiciel rodowiska ZKP odda spraw do sdu lustracy jn e g o. Sd oczyci go z zarzutu wsppracy. Sprawa o kryptonimie Tranzyt dotyczca Pilarskiego muzykologa, re d a ktora Ruchu Muzycznego dokumentuje jego niewinno. Osaczony przez SB, zrezygnowa z dobrze zapowiadajcej si kariery i opuci stolic, gdzie by kierownikiem pro g ra m owym Filharmonii Warszawskiej. Do ycia publicznego wrci dopiero w 1989 roku. rodowiskiem muzycznym ze wzgldu na rozlego ko nt a k t w midzynarodowych zajmoway si wszystkie departamenty resortu bezpieczestwa bdce w strukturze MSW i MON (szczeglnie w okresie stanu wojennego). S p e cy ficzn kategori st a n owili muzycy nalecy do mniejszoci narodow ych, etnicznych, seksualnych. Wadze b e z p i e c z e st wa szczegln opiek otaczay artystw pochodzenia yd ow s k i e g o, mobilnych w yciu muzycznym. Kontrolowano te kontakty w ramach dziaa wywiadowczych i kontrwywiadowczych caego bloku pastw komunistyc z nych.

S o c realizm na piciolinii

Organizacj skupiaj c t w rc w muzyki klasycznej by Zwi zek Kompozytorw Polskich utwo r z o ny w 1945 r. Od IV Walnego Zjazdu ZKP w 1948 r. w Warszawie cz onkami zwi zku poza kompozytorami mogli by muzykolodzy. Na zje dzie tym ko m i s a r z od kultury Wodzimierz Sokorski zgodnie z tezami Andrieja danowa wyg o s z o nymi na zje dzie ko m p o z y t or w w Moskwie w 1948 r. w z y wa do twrczo ci podp o r z d kowanej celom polit yc z nym, opartej na dowiadczeniach Zwi zku Radzieckiego i dorobku ideolog i c z nym marks i st ow s ko-len i n owskim mas polskich. Andrzej Panufnik wspomina to wystpienie: (...) wikszo z nas (kompozytorw) pracuje w karygodnej izolacji od spoeczest wa, zwaszcza KP Grze dostarczy mi w toku od szerokich mas, i taki st a n spotkania materiay omawiaj - rzeczy powoduje tragiczny rozce sytuacj materialn czonkw dwik midzy twrcami a suwarszawskiego Koa Modych chaczami. W 1949 r. w agowie przy OW ZLP. W uzupenieniu KP odbyo si kolejne zebranie doda, e w najbliszej przyszo ci planuje si uporzdkowanie spraw modych literatw. Zmia ny pjd w kierunku rozwiza nia dotychczas istniejcego Koa Modych przy OW ZLP, a nastp nie stworzenia nowego Koa Modych Literatw na bazie Klu bu Korespondencyjnego Mo dych Pisarzy przy ZG ZMW, Klu bu Literackiego przy klubie stu denckim Hybrydy oraz Koa Modych Polonistw przy Wy dziale Filologicznym UW. Z dotychczasowego Koa Mo dych przewiduje si do zakwali fikowania okoo siedmiu poczt kujcych literatw. (KP Grze, czyli Henryk Gaworski, 19.04.1968 r.)

Opieka res o r tu
Zarwno Departament III MSW, ktry otacza opiek rodowiska kulturalne, jak i Departament I (wywiad) i Departament II (kontrwywiad) prowadziy dziaania operacyjne, w ktrych rozpracowywano muzykw. Byli to m.in. czonkowie Kwartetu Warszawskiego: Bronisaw Gimpel, Wadysaw Szpilman, Stefan Kamas, Tadeusz Wroski, A. Ciechanowski. Ten ostatni po jednym z tourne zespou zosta w USA. Muzykw rozpra cowywano w ramach sprawy o kryptonimie Scorpion dotyczcej Izraela, prowadzonej przez Departament II MSW. Do reperkusji ucieczki Ciechanowskiego nalea zakaz wjazdu do PRL dla Gimpela posiadajcego obywatelstwo amerykaskie, co spowodowao zmiany w skadzie kwartetu.

O d waga ko m p o z y to rw
rodowisko bronio si przed infiltracj, tworzc wzorce postaw, ktrych przykadem byli Artur Malawski, Stefan Kisielewski, Zygmunt Mycielski. Inni, m.in. Roman Palester i Andrzej Panufnik, ktrzy si zdecydowali na ucieczk na Zachd, przez wiele lat pozbawieni byli prawa udziau w yciu muzycznym kraju. W wielu przypadkach sankcj za postaw ideow byy brak moliwoci wykonywania utworw z dobrymi zespoami, w dobrych salach koncertowych, w mediach oraz nagra fonograficznych, odmowa wydania paszportu.

Poniej przytocz opinie i pogl dy literatw z tzw. grupy starcw dotyczce procesu Melchiora Wakowicza. S to zebrane i po dzielone na poszczeglne nazwi ska wypowiedzi dotyczce r nych faz procesu, wygaszane na terenie PIW, Zw[izku] Literatw oraz w domach prywatnych o okresie od 10 listopada do 28 li stopada br.: Antoni Sonimski z uporem ma niaka powtarza, e byy i s inne formy wydalania wrogw ustro ju z kraju (uwaa za dobr i suszn form, w jakiej swego czasu i podobno jeszcze dzi robi wadze francuskie. Osawiona metoda policji >8 S toj od lewej: Jzef Czapski, lord Herbert Auberon, Andrzej Panufnik, Zygmunt Mycielski

 rp .pl

Pi te k | 5 wrze n ia 2008

Artyci w ptli PRL

Przyjaciele moi, wybrano was, bycie Rewolucji, jak crki strzegli...

Strofy o towarzyszach z Bezpieczestwa

JERZY AUTUCHIEWICZ
OBEP Biaystok Sam pomys ukazywania w literaturze piknej funkcjonariuszy Urzdu Bezpieczestwa jako bohaterw, w zderzeniu z panujcymi w kraju realiami, mg by odbierany przez szerokie rzesze czytelnikw jako oczywisty absurd. Byo to jednak jedno z zada, jakie wadza komunistyczna postawia przed literatur w okresie socrealizmu. Miaa ona oswoi ludzi z instytucj, ktrej si bano, ju sama jej nazwa budzia groz, a ktr jednoczenie pogardzano. To oswajanie polegao na konstruowaniu wiata przedstawionego, w ktrym og spoeczest wa ochoczo wsppracuje z UB. Gatunkiem literackim, ktry najlepiej wciela w ycie teoretyczne zaoenia socrealizmu, staa si powie produkcyjna. Fabu konstruowano w niej wedug oglnie przyjtego wzorca, a odstpstwa od niego zdarzay si rzadko i byy z reguy niewielkie. Rola Urzdu Bezpieczestwa w powieciach produkcyjnych polegaa gwnie na aresztowaniu zdemaskowanego uprzednio wroga klasowego. Mimo e socrealistyczna doktryna nawouje czytelnikw do naladowania pozytywnych bohaterw, a wizerunek UB by tak kreowany, powie produkcyjna nie posuwa si a tak daleko, by zachca wprost czytelnika do pjcia w lady funkcjonariusza UB. Aparat bezpieczestwa peni w tych utworach funkcj nadzorcz. co ma zawiadcza o wyrzeczeniach, jakie ponosz w zwizku ze sw sub, jak np. w pieni Roberta Stillera Walka trwa: Czy wiecie dlaczego czsto Miewamy na czole mrok Dlaczego patrzymy ciko I stal nam byska wzrok? Bo wroga musimy zdawi, Co na was podnosi do, Wic szumi we krwi nienawi I czuwa nabita bro. Pozytywny przodownik pracy

Cytaty z donosw
[Julesa] Mocha, odstawianie po dejrzanych o komunistyczn ro bot cudzoziemcw w cigu 24 godzin na lotnisko, bez dyskusji i moliwoci interwencji w amba sadach). Tego typu metody po piera Sonimski, uwaajc je za bardzo suszne i humanitarne, natomiast proces przeciw M.W. jest jego zdaniem drczeniem zasuonego dla spraw literatu ry polskiej staruszka. Jan Jzef Lipski bardzo egzal towa si caym przebiegiem sprawy Wakowicza. Rozpatry wa kade posunicie prokurato ra z aspektu prawnego. Notowa co wieczr wszystkie komenta rze Wolnej Europy i konfronto wa je w dzie z bezporednimi wiadomociami z sali sdowej. Bardzo podobaa mu si obrona Wakowicza, ale wypisa wiele niecisoci i nielogicznoci w je go przemwieniu. Lipskiemu bardzo chodzio o to, eby proces odbi si gonym echem w caym spoeczestwie, ale w sensie ne gatywnym. Napisa okoo 20 li stw do Krakowa i Lublina do swoich przyjaci (nazwisk, nie stety, ani razu nie wymienia), komentujc przebieg procesu i zalecajc suchanie Wolnej Euro py, bo nasze stanowisko coraz czciej pokrywa si z komenta rzami Zachodu, to smutne, ale prawdziwe (stwierdzi w ten sposb par razy). W bardzo w skim gronie Lipski wyrazi si, e mimo niedobrej metody procesu, to jednak ten Wakowicz to du a winia. Artura Sandauera ju od dawna nazywaj w tym rodo wisku czowiekiem strachu. W okresie procesu i zaraz po tym ni gdzie si nie udziela. Pokaza si mocno przeraony po historii z J. N. Millerem. Zjawi si w PIW, e by si dowiedzie, jak to byo. Opowiedzia mu Duracz. Przera zi si najbardziej zainteresowa niem wadz Kultur parysk i jej wydawnictwami. Rozpacza: Mam tyle tego, gdzie ja to wy nios, teraz nikt nie wemie ze strachu na przechowanie!. (TW Ewa, czyli Zofia OBrate nny, ona Pawa Jasienicy, 3.12.1964 r.) 28 lutego 1968 r. o godzinie 19 widziaam si z Pawem Jasieni c, ktry przekaza mi nastpu jce wiadomoci: [] Wystpienie Jasienicy bdzie za lene od wytworzonej na sali sy tuacji, z tym e bardzo szybko b d on i Kijowski stara si o zapi sanie do gosu, poniewa licz si oni z du iloci chtnych, ktra to ilo moe zablokowa miej sca. Jasienica na pewno w swym wy stpieniu poruszy spraw anty semityzmu, ktrym kompromitu jemy si przed caym wiatem. I niewykluczone, e bdzie wyst powa w obronie modziey uni wersyteckiej. Nic go nie zdoao przekona, e by nie rusza problemw ydow skich, na pewno z ca ostroci poruszy to zagadnienie i czce si z tym rne prowokacje poli tyczne i jego zdaniem jak naj bardziej wice si z tym spra w Dziadw. (TW Ewa, czyli Zofia OBrete n ny, ona Pawa Ja>11 s i e n i cy , 29.02.1968 r.)

Utwory te tworz spjny st ereotyp ubeka odpowiadajcy socrealistycznej teorii oraz wizerunkowi, bezpieki, jaki chciaa ona mie. Wizerunek jest skonstruowany niezmiernie naiwnie, razi przerysowaniem, pytkoci i schematyzmem, ale nie odbiega poziomem od pozostaych socrealistycznych bohaterw i na rwni z nimi jest st awiany jako wzr przodownika pracy. Charakterystyczne, e bohater ten pozostaje anonimowy, zamiast nazwiska podawany jest najczciej jedynie jego stopie wojskowy. Niektrzy pisarze zdawali sobie spraw z nieautentycznoci tak konstruowanych postaci. Nieszcznik nie pije, nie pali, nie umiecha si do dziewczt, chodzi sztywn o-rw n o. C ty za stwr jeste, nieszczniku? Odpowie: ja pozytywny bohater[Za: Z. Jarosiski Nadwilaski socrealizm, Warszawa 1999]. Utwory opiewajce bezpiek, podobnie jak caa literatura socrea l i st yczna, pena faszu, zego smaku, z jej obudnym systemem wartoci, w Najlepsi z klasy i partii peni zasuguj na miano sztuki zdegenerowanej. Wbrew UB na plan pierwszy wysunst a raniom wadz, nie znalaza o si jednak w poezji doby st a l iuznania wrd wspczesnych, nizmu. Czujno to nieodczny a po Padzierniku szybko odeatrybut ubeka, w wierszu Ansza w zapomnienie. Cz litedrzeja Mandaliana piewam ra t w , ktrzy wczyli si w pie o walce klasowej ma ona nurt socrealizmu, stosunkowo za zadanie mobilizowa do wydajniejszej pracy: szybko uwiadomia sobie aberracj tkwic w podejmowaniu tego typu tematyki i odCzujniej, towarzysze, stpia od niej, a nastpnie ro zczujniej, pocza budow opozycji dedotrzymajmy epoce kroku, mokratycznej. i pod skr legitymacji Nie oznacza to jednak, e z litrzeba umie wymaca wrogw. teratury znikn temat bezpieki. Przez cay okres istnienia PRL Poeci powicajcy wiersze wadze czyniy starania, aby w aparatowi bezpieczest wa podkrelali w ten sposb swj Plakat Tadeusza Trepkowskiego wykonany na zamwienie Centralnej Rady Zwizkw Zawodowych spoeczestwie utrwali jej wizerunek zgodny z wytycznymi rewolucyjny radykalizm. Ce l o- w 20 tysicach egzemplarzy propagandy. Twrcw zachcawali w tym zwaszcza literaci zaTowarzysze moi, s e rce i patrzaj w serce zakra- wierzcego w suszno sprawy no do podejmowania tego teliczani do grona pryszczatych. silni i twardzi, wa na niesmaczny art i kpin z i partyjn ideologi, z determi- matu, np. w 1966 r. ogoszono Wiersze powicone UB ukazyprzyjaciele moi, d o b rego gust u . nacj wykonujcego jej polece- konkurs zamknity na powie way si zarwno w prasie, toniezawodni i pewni nia. Stoi on na stray ludu, z kt- wspczesn o wtkach zwizamikach wierszy, jak w specjalPokocha spraw i ludzi. rego sam si wywodzi, a to nych z prac organw bezpienych zbiorach okolicznocio wybrano was, I tych uczu nie zdradzi za nic. umacnia go w dalszej walce. Bo- czestwa i MO, a wytypowawych. W tej formie wydano najlepszych z klasy i partii, Dla spraw trudnych haterowie s szlachetni i prze- nych uczest n i k w konkursu (w Wieczny pomie. Wiersze o bycie Rewolucji, jak crki szlachetnie si trudzi, syceni wzniosymi ideami. Na- sumie 58 literatw) zaproszono Feliksie Dzieryskim z 1951 r., strzegli wbrew gupocie i zu i kanalii. wet najtrudniejsze zadania wy- na spotkanie z kierownictwem w ktrym oprcz tumacze raSerce gore j ce konuj z umiechem na ustach. Komendy Gwnej MO. W podzieckich wierszy i utworw Takim pracom ycie i wicej, mier nie jest dla nich st rasz- dobnym celu ogaszano wrd polskich powiconych tytuoW wierszach moemy spowej postaci znalazy si te tka si z okrelaniem ubekw Piknym jak rzecz pospolita. na, gdy s przekonani, e ich byych funkcjonariuszy ko no p i ew ajce UB. Trzy lata p- jako sy n w i wnukw Feliksa Sprawom takim odda rce, walka nie pjdzie na marne. kursy na spisanie wspomnie, niej wydany zosta tomik Wier- Dzieryskiego. Niemal jak Pon sercem. I o laur nie Suba odbija na nich jednak pozostajcy na usugach reimu sze i pieni powicone pra- mantra powtarzana bya przypyta. () swoje pitno. Nieatwo jest sty- historycy nierzadko sucy cownikom bezpieczest wa. pisywana ka si z wrogiem codziennie/i uprzednio w UB tworzyli moDzieryskiemu Wyaniajcy si z nich wizeru- maksyma mw i ca o tym, e Wiemy gorce serce wci by czowiekiem wy- n o g ra fie na ten temat. Otwarte nek funkcjonariuszy UB z po- czekista musi mie chodny rojak kryszta czyste rce znaje podmiot mwicy w wier- pozostaje pytanie, w jakim stopwodzeniem mg stan w pan- zum, gorce serce i czyste rce. i mzg na warcie. szu Leona Kowalskiego Towa- niu wszystkie wspomniane teonie socrealistycznych boha- W oparciu o ni powsta wiersz rzyszowi Bezpieczestwa. Z te- dziaania zmierzajce do st woM rok na czole terw. W ten sposb przedst a- Tadeusza Kubiaka Serce gorego powodu twarze pojawiaj- rzenia wybielonego wizerunku wi ich Wiktor Woroszylski w j ce. Umieszczenie przez poWyania si obraz funkcjona- cych si w utworach funkcjona- bezpieki okazay si skuteczne i wierszu Czuwa j cym w noc et wypowiedzi Dzieryskie- riusza aparatu bezpieczestwa riuszy UB, mimo ich modego jak bardzo przenikny do noworoczn: go na tle ro m a n t ycznego miej jako czowieka niezomnego, wieku, s chmurne, zaspione, wiadomoci Polakw.

10

Artyci w ptli PRL

Pi te k | 5 wrze n ia 2008

rp .pl

Krtki przegld historii zmian siedziby kabaretu Jana Pietrzaka w okresie PRL

Tuaczka pana Janka

ANNA KAROLINA PIEKARSKA
Pocztki kabaretu Jana Pietrzaka wizay si z klubem st udenckim Hybrydy przy ul. Mokotowskiej 44 w Warszawie. Szczeglny charakter miejsca, stanowicego enklaw wolnoci i rozrywki w sierminej stolicy, przyciga nie tylko studentw. Hybrydy kojarzono z awangardowymi wwczas koncertami muzyki jazzowej, dyskusyjnym klubem filmowym, tanecznymi imprezami oraz tea t rem utworzonym na pocztku lat 60. Zorganizowano w nim scen dramatyczn, pantomim i kabaret, nad ktrym piecz powierzono w 1961 r. wanie Janowi Pietrzakowi. 1980 r., bya sala nad restauracj Kandelabry w hotelu MDM przy placu Konstytucji w Wa rszawie. Szczeglna atmosfera sierpniowych dni w kraju powodowaa, e wznowienie wystpw byo moliwe, a cenzura nie wykazywaa szczeglnego zaintere s owania programem. Pierwszy wystp Jana Pietrzaka mia miejsce w sierpniu 1980 r., natomiast w penym skadzie z programem Na fali odnowy zesp wystpi w listopadzie tego roku. Niewielkie zainteresowanie kabaretem wykazywaa wtedy rwnie Suba Bezpieczestwa. Egida bya wwczas u szczytu popularnoci. Niedostateczna liczba miejsc na widowni i sprzyjajce politycznie okolicznoci spowodoway decyzj o zorg a n i z owaniu przedst awie w hotelu Forum (padziernik 1981 r.). Podczas jednego pierws z ych spektakli Jan Pietrzak nawi za do wyst pu 4 sierpnia 1981 r.: marsz mia dotrze do innego ronda (przy KC), ale zosta a post aw i o n a y wa zapora betonowa i dlatego marsz zatrzyma si na Marszakowskiej, a on z kab a retem w Forum i dziki temu teraz moemy tu by, gdzie przedtem tylko Ara b w wpuszczano. Kabaret objto na nowo zaintere s owaniem o p e ra cy j nym i chocia notatka z przedst awienia koczy si st w i e rdzeniem: Zarw n o w trakcie, jak te i po zako czeniu przedst awienia nie zauwa y em adnych dzia a o charakterze politycznym, naley zauwa y, e wszelkie polityczne aluzje zostay w niej bardzo dokadnie odnot owane. Ostatni wystp przed wyjazdem ekipy do USA mia miejsce 4 listopada 1981 r. Po wprowadzeniu stanu wojennego kabaret Pod Egid formalnie przesta istnie. Jednak po powrocie Jana Pietrzaka zorganizowano tzw. Teatr Domowy. Spektakle byy wyst p ami dawanymi w prywatnych mieszkaniach, przy niemal doranie zebranej widowni. Egida odrodzia si dopiero w 1983 r. na bazie programu Panowie F-P z udziaem Pietrzaka i Fronczewskiego wyst awianego w kawiarni Domu Mody Polskiej Ewa przy ul. M. Konopnickiej 16 w Warszawie. Suba Bezpieczest wa kontro l owaa tu Egid od samego pocztku. Z przedstawie sporzdzano szczegowe notatki. W 1985 r. powstaa nawet szczegowa analiza w oparciu o st enogram programu. By moe to wanie ten dokument sta si p r z yczyn kolejnego nagego wymwienia lokalu. W tym samym roku zakoczono spraw Tercet. Prawie zawsze faktyczn przyczyn rozstrzygni lokalowych bya sprawa wymyka j cych si cenzurze treci programw kabaretowych. Ale dlaczego tuaczka pana Janka trwa do dzi, a kabaret Pod Egid nadal nie uzyska swojego miejsca w Warszawie?

W Hybrydach
Punkt zwrotny w historii kabaretu stanowi pocztek wsppracy z Wojciechem Mynarskim, staym bywalcem klubu, ktry najpierw na prob Pietrzaka napisa kilka tekst w , a nastpnie sam zacz wystpowa na scenie Hybryd. Przygotowywane przez duet Pietrzak Mynarski progra mycoraz odwaniej komentoway rzeczywisto i... zbieray pozytywne recenzje. Wojciech Mynarski odszed po dwch latach wsppracy, w wyniku czego Pietrzak mia sta si gwnym autorem kabaretowych tekstw i piosenek. Kolejnym etapem ksztatowania si zespou byo zaproszenie do wsppra cy dwch studentw Akademii Sztuk Piknych Adama Kreczmara i Jonasza Kofty, prowadzcych studencki kabaret w Dziekance na Starym Miecie. W latach 1962 1967 wyst awiono w Hybrydach sze spektakli kabaretowych. Byy to m.in. Radosna gba stabilizacji (1962), Ludzie to kupi (1963), Wiosna nas pogodzi (1964), Umiech z errat (1965), Co sycha (1966), Kabaret Autorw (1967). Kady stanowi kolejny etap dosko n alenia formy kabaretu.

W scenie Kabaretu pod Eg i d uczestnicz: Jonasz Kofta, Anna Nehrebecka, Wojciech Pszoniak, Jan Pietrzak, Jan Stanisawski

wrd nich Barbara Kraftwna, Anna Prucnal, Wojciech Brzozowicz, Wojciech Siemion. Debiutowa w Egidzie rwnie Marcin Wolski. Nowym lokum staa si kawiarenka Towarzystwa Przyjaci Sztuk Piknych przy ul. Rutkowskiego 5/7. Pomieszczenie ssiadowao z galeri (dawDoek nym skadem wgla), byo nieKoniec dziaalnoci arty- wielkie i duszne, przez artystw stycznej kabaretu Jana Pietrza- nazywane pieszczotliwie Doka w Hybrydach wiza si z za- kiem. Andrzej Wrblewski w mkniciem klubu po wystawie- Polityce opisywa jego atmosniu w nim przedstawienia Rafa- fer: Wska kicha z bufetem z a Olbromskiego Draka. Spor- boku. Stoliki stoczone, przej tretowane w nim rodowisko niepodobna. aweczki w wykutzw. bananowej modziey szach muru. Lilipucia estradka. Sztandar Modych uzna za Pianino, organy () Sala zaczyna zbiorowy portret bywalcw si szatni, a koczy toalet, na Mokotowskiej. Tym samym to, ktrej drzwiach zawsze wypisaco wczeniej postrzegano jako ne byy poyteczne haseka w atut klubu, czyli twrcze rodo- rodzaju: Za stracone zudzenia wisko niezalenie my l cych zakad nie odpowiada, Rozsmodych ludzi, teraz przedst a- dek przemawia za margaryn, wiono jako zdeprawowany p- Umiechnij si jutro bdzie za wiatek. Odpowiedzialnoci za pno, Bd soneczny parepertuar obarczono kierowni- daj jak promyczek. Siedziba wystarczya na 9 lat. ka Studenckiego Teatru Hybryaa si dy Jana Pietrzaka, ktrego Wanie tam uks z t a t ow Egida jako dojrzay artystycznie zwolniono ze stanowiska. Kabaret odrodzi si szybko, kabaret, komentujcy na bieale ju jako kabaret Pod Egid. co. W tym miejscu powstay najStworzyli go weterani z Hy- synniejsze monologi, wiersze i bryd Jan Pietrzak, Jonasz Ko- piosenki, a kady z artyst w fta, Adam Kreczmar. Nowymi wnosi na scen jedyny w swoim czonkami kabaretu zostali nato- rodzaju wasny styl. Doek wymiast zawodowi aktorzy, a mwiono Janowi Pietrzakowi w

1975 r. W tym czasie Suba Bezpieczestwa zaoya spraw obiektow o kryptonimie Te rcet, ktrej celem byo rozpracowanie Egidy. Wtedy dostrzeono, e kabaret [...] lansuje totaln krytyk wszystkich zjawisk ycia spoeczno-politycznego i gospodarczego w kraju. Okazj do rozprawy z Egid stay si obchody siedmiolecia istnienia kabaretu, hucznie obchodzone w klubie Stodoa. Imprez SB zabezpieczya operacyjnie nagrane wwczas dziki TW ps. Hera tamy posuyy nie tylko jako materia dowodowy dla SB, ale i szkoleniowy dla cenzorw. Lokal (i patronat TPSP) wymwiono pod pretekstem zego stanu technicznego lokum, nieodpowiadajcego przepisom przeciwpoarowym. Jednoczenie notatki subowe o fi ce r w prowadzcych spraw Tercet nie pozost awiay wtpliwoci co do przyczyny: teksty ka b a retowe byy nieocenzurowane, zawieray satyr wrog i zoliw, a program nace c h owa ny jest krytycyzmem, negacj i omieszaniem wszystkich i wszystkiego. () Publiczno reaguje bardzo ywo na wszystkie aluzje i docinki. Obecnych ok. 150 170 osb (bardzo duy tok).

Naprzeciw KC PZPR
Drug siedzib kabaretu Pod Egid sta a si re st a u racja Melodia, usy t u owana przy ul. Nowy wiat w Warszawie, niemal naprzeciw budynku Komitetu Ce n t ralnego PZPR. Wedug relacji Jana Pietrzaka zgod na pro g ram ro z r y w kowy (a nie ka b a ret) uzys ka n o dziki mediacji Gust awa Holoubka u nowo wybranego sekretarza Komitetu Miejskiego PZPR Alojzego Karkoszki. Lokal by dwupoziomowy, ale ka b a ret mia i tym razem wyst p owa w piwnicy. Do specy ficznej lokalizacji naw i z ywa pro g ram kabaretowy N owy adres, a arty ci podkrelali, e lepszego miejsca na ka b a ret chyba nie mona by o znale naprzeciwko gmachu KC PZPR, realnej wadzy realnego socjalizmu. W ystarczyo zrobi gest i w s z ystko byo jasne. TW ps. Zadra, obecny na jednym z p i e r w s z yc h spektakli, zre l ac j o n owa : Przedstawienie o d by wa si w nowym pomieszczeniu, w Melodii przy Nowym wiecie, lokalu o nie n a j l e p s z ych tradycjach i niestety nie najlepszych wa r u nkach sce n i c z nych. Natomiast jak mwi [] Pietrzak: blisko do Szpilek, blisko na Mysi,

n o... i blisko wszdzie.... Jest b [ a rdzo] ciasno, duszno []. Bya pe na sala, a stale przyby wao chtnych. Zmiana lokalu oznaczaa take nowy etap w dziejach kabaretu: odeszli Jonasz Kofta i Jan T. Stanisawski. Zamiast tercetu liderw Jan Pietrzak st worzy ka b a ret autorw indywidualnoci. Wystpowali w Melodii m.in.: Piotr Fro n c z ewski, Wojciech Pszoniak, Danuta Rinn, Krystyna Sienkiewicz, Krystyna Janda, Kazimierz Kaczor, Janusz Gowacki, debiutowali Jacek Kaczmarski i Krzysztof Jaroszyski. Wikszo artyst w zostaa objta inwigilacj, czego ladem s zaoone kwestionariusze osb rozpracowywanych. Lokal zosta rwnie zabezpieczony operacyjnie, spektakle nagrywano, stenogramy systematycznie porwnywano z ocenzurowan wczeniej wersj tekstu. Analiza zgromadzonego przez Sub Bezpieczestwa materiau spowodowaa decyzj wadz o zakazie wystpw kabaretu w Melodii i zamkniciu lokalu nagle, w przerwie witecznej.

A d resy lat 80.

Nowym miejscem, wypatrzonym przez Jana Pietrzaka w

 rp .pl

Pitek | 5 wrzenia 2008

Artyci w ptli PRL

11

Kazimierz Braun: Jedna wielka pajczyna...

aport MSW zaczyna si od Danych o kandydacie z omwieniem yciorysw jego ojca Juliusza i jego stryja Jerzego, wrogw ludu, ktrzy zostali aresztowani i skazani na kar wizienia. Nastpuje charakterystyka kandydata, a w tym informacja, e w 1957 r. by we Francji na studenckim festiwalu teatralnym i nawiza kontakt z dziaaczami grupy chadeckiej Popiela i redakcj Kultury. Poniewa za kandydat, po serii odmw paszportu, otrzyma ponownie stypendium do Francji i ubiega si o wyjazd, uwaamy za celowe przeprowadzenie z nim rozmowy, w czasie ktrej bdziemy dy do uzyskania nastpujcych informacji: 1. W jakich okolicznociach i z kim nawiza kontakty [...] 2. Na czym polega dziaalno SP [Stronnictwa Pracy] Popiela, charakterystyki dziaaczy, z ktrymi zawar znajomo [...] 3. Czy zwracano si do niego z propozycjami zaatwienia czego

w kraju. Raport koczy si zapowiedzi: jeli rozmwca ustosunkuje si pozytywnie, zdecydujemy si na podtrzymanie z nim kontaktu, z zamiarem wykorzystania do realizacji naszych zada w przyszoci. Pamitam t rozmow. Gdy wychodziem z Teatru Kameralnego w Sopocie po prbie, podeszo do mnie dwch mczyzn. Przedstawili si jako pracownicy Suby Bezpieczestwa, zaprosili mnie do kawiarni. Pada propozycja rozpracowania grupy Popiela. Ich obiecanki, pogrki. Moje zdenerwowanie, strach (tak). Odmwiem. Zostao to udokumentowane. W moich teczkach jest Postanowienie o zakoczeniu sprawy z 21 maja 1963 r., w ktrym Inspektor MSW major (taki a taki) napisa: rozpatrzywszy materiay sprawy ewidencyjno-obserwacyjnej [...], stwierdziem, e z braku moliwoci wykorzystania go (to jest mnie...) w rodowisku SP Po-

piela nie przedstawia dla nas wartoci operacyjnej. Jednak na pocztku mojej dyrekcji lubelskiej, w 1967 r., gdy wychodziem z teatru, znw podeszo do mnie dwch smutnych panw. Przedstawili si: Suba Bezpieczestwa. Mam i z nimi. Jakie mieszkanko w pobliu teatru. Brud, zaplamiony winem obrus, butelka. Czstuj mnie winem. Dzikuj. Pada propozycja podjcia wsppracy, a w niej przeplatanka sodkich obietnic ich pomocy, gdybym natrafi na jakiekolwiek trudnoci w prowadzeniu teatru, oraz pogrki, e brak kontaktu z nimi bardzo mi prac utrudni. Przykra, paskudna, niezrczna sytuacja. Jednak moja odmowa musiaa by na tyle jednoznaczna, e ju wicej takich bezporednich propozycji nie miaem. W tym czasie odmwiem, po raz kolejny, zapisania si do partii (o tym wicej w mojej ksice Dziesi dni w PRL-u,

Norbertinum, 2008, s. 85 97). I rzeczywicie, pojawiy si utrudnienia: odmowy paszportu, tendencyjnie ze recenzje, zakazy sztuk, ktre chciaem wystawi, zdejmowanie mi przedstawie, sterowany ostracyzm rodowiskowy, wygryzanie mnie z teatrw i niedopuszczanie mnie do... (celowo nie kocz zdania wiele tego...). Potem, latami, jako dyrektor teatru byem stale otoczony sieci donosicieli, a wic tajnych wsppracownikw ubecji. Ich donosy s dostpne w IPN. Miaem rwnie stae kontakty subowe z tymi, ktrzy albo po prostu byli pracownikami ubecji, albo byli ubekami przebranymi w garnitury urzdnikw administracji (od dyrektorw wydziaw kultury do ministrw), czonkw aparatu partyjnego (od POP do sekretarzy KC), cenzury (od cenzorw lokalnych do tych w centrali przy ul. Mysiej w Warszawie), i wanie ci niezliczeni szeregowi do-

Cytaty z donosw
9> Przeprowadzi najpierw weryfikacj w onie paruosobowej cisej komisji, ktra bez popiechu, dokadnie przedyskutuje kadego oddzielnie czonka ZLP bez jego uczestnictwa. To bdzie praca na par tygodni. W jej efekcie osignie si nastpujcy podzia: I. Pisarze autentyczni, prawdziwi, ktrzy s, politycznie biorc, po stronie partii i rzdu, tych trzeba zostawi w ZLP i w spokoju. II. Pisarze autentyczni, prawdziwi, ktrych stanowisko polityczne jest niejasne, skryte, ktrzy by moe gosuj w masie przeciw partii, ale si nie wypowiadaj, nie angauj. Trzeba ich zostawi w spokoju, cho naley unika, aby mieli okazj do takich gosowa politycznych. To ju jest jednak inna sprawa. III. Pisarze autentyczni, prawdziwi, ktrzy s zdecydowanie przeciw partii i rzdowi, ktrzy tak dziaaj lub dziaali. Tych jednak trzeba w ZLP zostawi, dc do osabienia ich otoczenia, otoczki politycznej. IV. Pisarze, ktrzy tak naprawd to pisarzami nie s, pisarze zadni tych jest sporo ktrzy zajmuj stanowisko po stronie partii i rzdu. Tych trzeba w ZLP tolerowa, zostawi, nie rusza ich, jako e oni s niezbdni dla przeciwdziaania pisarzom z grupy II i III. A tych m.in. dotknaby weryfikacja grupowa i dlatego nie naley jej robi. V. Pisarze zerowi o nieujawnionym, niejasnym, by moe nam niechtnym stanowisku politycznym. Tych naley zewidencjonowa cile i wobec kadego z nich naley oddzielnie rozpatrzy sposoby pozbycia si ich. Sposoby takie jak: tumacz do tumaczw, inny skadki, jeszcze inny co innego. By moe, e nie uda si pozby wszystkich, ale trzeba poczyni starania. Wiedzc, jaki zakres ilociowy tutaj wystpuje. A tego nie wiemy. VI. Wreszcie grupa ostatnia: pisarze zerowi, o wyranym, przeciw rzdowi i partii obliczu i dziaaniu politycznym (np. Bartoszewski, Krzysztof Wolicki, nawet tu ju mona dyskutowa Jan Jzef Lipski) ich jest pewna ilo. W stosunku do tych naley z o wiele wiksz inwencj i energi znale indywidualne sposoby, by kadego z nich wyeliminowa z ZLP. (Konsultant 33 o weryfikacji czonkw ZLP, 14.01.1982 r.)
Zaskoczeniem byy te spektakle, w ktrych dochodzio do rozbierania si, zwaszcza mczyzn. Np. Comuna Baires z Argentyny, Le Plan K z Brukseli, C.U.T. z Meksyku. Jedynie zesp z Nancy, wystpujcy ze sztuk Gombrowicza Iwona, ksiniczka Burgunda potrafi z nagoci zrobi chwyt artystyczny. Pozostae rozbieranki byy na granicy kabotystwa i tak te ocenione przez publiczno, mimo i si tym troch podniecaa. (TW Zdzisaw o V MFFTO, 7.11.1975 r.)

PIOTR JANOWSKI

nosiciele, w tym, niestety, niektrzy aktorzy i jeszcze niektrzy krytycy teatralni. Przecie to bya jedna pajczyna.
reyser, pisarz, teatrolog. Kierowa teatrami w Lublinie i we Wrocawiu. Wyrzucony z pracy za dziaalno opozycyjn, od 1985 r. reyseruje i wykada w USA

Ryszard Bugajski: Silna wrogo wobec sub...

1976 r. zadzwoni do mnie funkcjonariusz SB i do kategorycznym tonem wyznaczy mi spotkanie w kawiarni. Poszedem. Byem mody, bez dowiadczenia, ale nastawiony zdecydowanie antykomunistycznie, a wic przeciwny jakimkolwiek zwizkom z tzw. aparatem bezpieczestwa. Mj rozmwca na wstpie ujawni niez wiedz na temat moich utworw literackich drukowanych w czasopismach i scenariuszy pisanych dla telewizji. Po czym zacz mnie namawia do wypowiedzi o znajomym Angliku, ktry wielokrotnie bywa w Polsce, a ja u niego. Wedug wiadomego resortu przyjaniem si z agentem brytyjskiego wywiadu. Gromko si rozemiaem z gupoty konceptu. Sugestia, e mj przyjaciel historyk po Oks-

fordzie, byy czonek partii komunistycznej i znajomy wszystkich lewakw jest zachodnim szpiegiem, bya niedorzeczna. Odpowiedziaem, e nie zwykem o przyjacioach rozmawia z obcymi. Facet si obruszy i argumentowa, e obaj jestemy Polakami. Usysza, e o wiele wicej wsplnego mam z mym przyjacielem z Anglii ni z nim, obcym mi Polakiem. Podczas ptoragodzinnej rozmowy ujawniy si dalsze niespjnoci. Esbek nawet nie sprawdzi, ile razy w rzekomy szpieg by w Polsce. Zrozumiaem, e to tylko zasona dymna, a naprawd chodzi im o mnie. Bo niby co wsplnego ma znajomo mojej twrczoci z walk wywiadw? Groby, e mog mi utrudni karier reysera i wyrzuci z telewizji, tylko wzmagay mj opr. Nie zgodziem si niczego podpi-

sa i odmwiem zachowania treci tego spotkania w tajemnicy. Owiadczyem, e szeroko o nim rozpowiem, co te zrobiem. Taka postawa, ktra wielu ludziom wtedy wydawaa si stracecza, z dzisiejszej perspektywy okazaa si suszna. Po la-

tach w swojej teczce osobowej w IPN odnalazem opis tego spotkania zakoczony konkluzj: Bugajski wykaza siln wrogo wobec naszych sub oraz systemu socjalistycznego, w zwizku z tym dalsze prby pozyskiwania go jako TW uwaam za bezcelowe. Cho zrezygnowali ze zwerbowania mnie, wielokrotnie mnie jeszcze nkali z innych powodw. Znajomy znajomych mecenas Jan Olszewski pouczy mnie, e jeli mam wezwanie na pimie w cile okrelonej sprawie, to musz si stawi. Inne, bliej nieokrelone,spotkania s z punktu widzenia prawa nielegalne. Jednym z opiekunw filmowcw by niejaki Tadzio Stpkowski. Kapitan, major, w kocu podpukownik. Kiedy po nakrceniu Przesuchania udzieliem wielu wywiadw zachodnim mediom, namawia mnie do go-

su na amach oglnopolskiej gazety. Radzi, ebym doda sugesti, i gwnym inspiratorem mojego antypastwowego stanowiska i pomysu nakrcenia Przesuchania by Andrzej Wajda. Wtedy dostabym moe szans na zrobienia czegokolwiek w kinie. Moe Kiedy go wymiaem, radzi mi wyjazd z Polski. A ja jemu, i to najlepiej do Moskwy. W Polsce jest pan mniej u siebie ni ja mwiem bo to bardziej mj kraj ni pana. Jednak mnie przetrzyma. Kiedy system si utrwala, a ja wpadaem w coraz wiksz bryndz, w 1985 r. przyjem dla caej mojej rodziny paszport emigracyjny wany w jedn stron. notowa Janusz R. Kowalczyk
reyser, m.in. twrca filmu Przesuchanie o ledztwie w czasach stalinowskich

Marek Nowakowski: Meksykano podczas kipiszu...

RAFA GUZ

o ukazaniu si moich ksiek Ten stary zodziej i Benek kwiaciarz zostaem wezwany do Paacu Mostowskich w charakterze wiadka. Kapitan w milicyjnym mundurze i cywil zaczli od pochwa. W mojej pierwszej ksice rozpoznawali w postaciach realne osoby, podawali ich adresy. Mwiem, e mam sporo znajomych rnych profesji, a literatura to fikcja, bo nie chodz na wamania. Zaoferowali mi rol konsultanta. Wykrciem si stwierdzeniem, e teraz pisz o mioci. Badali mnie, czy pjd na wspprac, nie po to, eby im nadawa o kieszonkowcach, lecz o rodowisku literackim. Kiedy wysany przez Tadeusza Konwickiego, kierownika literackiego Zespou Filmowego Kadr, wrciem z ekip sporzdzajc dokumentacj w Afryce, zostaem ponownie wezwany. Pytany o kontakty, mwi-

em, e nie odrywaem si od pracy nad scenariuszem. Indagowali mnie znowu w 1969 r. przy okazji wyjazdu do Parya. Oszoomionemu mekk artystw brakowao mi czasu na rozmowy z ludmi. Po latach z teczki osobowej IPN dowiedziaem si, e cywil by pracownikiem wywiadu i chcia mnie nakoni do penetracji rodowisk emigracyjnych. W poowie lat 70. propozycje wsppracy z resortem ustay. Moje teksty uznane zostay za antysocjalistyczne, wic staem si obiektem do rozpracowania. Interesowao ich, co robi i z kim spiskuj, zwaszcza gdy mj podpis znalaz si pod protestami czci polskich intelektualistw przeciwnych, eby w konstytucji pojawi si ZSRR, ktrzy upominali si o los Polakw za wschodni granic. Dla tzw. aparatu bezpieczestwa byem w opozycji. W stanie wojennym

rozjuszao ich, e bdc w kraju, drukuj pod nazwiskiem w podziemnej i emigracyjnej prasie w cyklu, ktry zoy si na ksiki Raport o stanie wojennym i Notatki z codziennoci. Czy trzeba to od razu publikowa? argumentowa jeden z opiekunw. Moe to jeszcze niedojrzae, zbyt gorce? Niech si ucukruje. Wprosi si kiedy do domu i przez okienko w cianie mia widok na migajce czerwone rkawiczki, w ktrych ona obieraa w kuchni ziemniaki, co go dziwnie rozstroio. Czsto wzywany na Rakowieck opowiadaem o potrzebie dzielenia si tym, co pisz. Daj znajomym i obcym ludziom na ulicach, wic nie wiem, co si z tym potem dzieje. Gra bya bezczelna. Oni tego z obrzydzeniem suchali i przechodzili do grb. Wtedy milczaem. Nkali mnie rewizjami. Bywali nadgorliwcy, ale i fuszerzy. Jeden, w ktrym ogie

resortowy wygasa, mia przeszuka piwnic. Widzc ogrom kopalnianej pracy w zagraconej klitce, spojrza na mnie rzewnie: Jest tu co?. Z racji powierzchownoci w tekcie Rewizja drukowanym w paryskiej Kulturze nazwaem go Meksykano. Podczas kolejnego kipiszu usyszaem nagle skierowane do polecenie: Meksykano, zobacz tam. Miaem pisarsk satysfakcj. By te terror psychiczny, a w oczach niektrych oficerw czaia si inkwizycyjna nienawi. Ciekawe, czy bya to metoda tajnej policji politycznej, czy zaangaowanie. Po aresztowaniu, zanim trafiem do celi, trzymali mnie w biurze MSW na Rakowieckiej, gdzie zjawi si pan, ktry zaimponowa mi niezwyk erudycj literack. Po lekturze teczek ujawni mi si jako Krzysztof Majchrowski doszed do szary generaa brygady. Rozpoznaem go na wysta-

PIOTR NOWAK

wie Twarze bezpieki w Alejach Ujazdowskich. Kiedy j zwiedzaem, usyszaem uradowany szept jakiej emerytki: Patrz, patrz. Jeste. I nerwowe: Cicho jej ma.
notowa Janusz R. Kowalczyk pisarz, autor znanych opowiada ze stanu wojennego

12

Artyci w ptli PRL

Pitek | wrzenia 2008

rp .pl

INSTYTUT PAMICI NARODOWEJ KOMISJA CIGANIA ZBRODNI PRZECIWKO NARODOWI POLSKIEMU KONFERENCJA NAUKOWA TWRCZO OBCA NAM KLASOWO. APARAT REPRESJI WOBEC RODOWISK TWRCZYCH W OKRESIE POLSKI LUDOWEJ Sala Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie przy ul. Dobrej 56/66, 10 12 wrzenia 2008 r.

Sownik bezpieki
Agent termin funkcjonujcy w latach 1945 1960, oznaczajcy osob zwerbowan przez UB/SB dla rozpracowania rodowiska podejrzewanego o dziaalno antysystemow, ktrego agent mg by czonkiem lub by do niego wprowadzany dla dostarczenia informacji lub wykonania zleconych mu zada operacyjnych. W praktyce rwnie potoczne sformuowanie okrelajce oosobowe rda informacji tajnej policji politycznej w PRL. AGENTURA CELNA sie tajnych wsppracownikw UB/SB w celach wiziennych, ktrych zadaniem byo denuncjowanie na osoby osadzone, pozostajce w zainteresowaniu bezpieki. AGENTURA MANEWROWA sie tajnych wsppracownikw SB wykorzystywanych z uwagi na posiadane moliwoci w skali caego kraju i w rnych rodowiskach. Elita agentury. DEPARTAMENT I MSW pion MSW funkcjonujcy w latach 1957 1989, prowadzcy dziaania wywiadowcze. DEPARTAMENT II MSW pion MSW funkcjonujcy w latach 1957 1989, zajmujcy si ochron kontrwywiadowcz. DEPARTAMENT III MSW pion MSW funkcjonujcy w latach 1957-1989 zajmujcy si walk z dziaalnoci antypastwow w kraju. W terenie zadania te realizoway wydziay III SB komend wojewdzkich. DONOS informacja przekazyWANA bezpiece przez osobowe rdo informacji. FIGURANT osoba inwigilowana przez UB/SB. Na jej temat gromadzono informacje oraz podejmowano wobec niej dziaania operacyjne. GRA OPERACYJNA metoda pracy operacyjnej polegajca na nawizaniu kontaktu przez funkcjonariusza SB z figurantem w celu wywarcia okrelonego wpywu na jego decyzje dotyczce dziaalnoci antysystemowej, odpowiadajce interesom resortu. INFORMATOR termin funkcjonujcy w latach 1945 1960 oznaczajcy osob majc styczno ze rodowiskiem pozostajcym w zainteresowaniu bezpieki, zwerbowan przez UB/SB dla dostarczania informacji. KOMBINACJA OPERACYJNA dziaania UB/SB wobec figuranta majce na celu doprowadzenie go do okrelonych dziaa zgodnie z zaoeniami bezpieki. KOMPRMATERIAY materiay zbierane przez UB/SB suce kompromitacji inwigiloMarek Piwowski, sam wcignity do wsppracy z bezpiek, na planie filmu Przepraszam, czy tu bij?, ukazujcego prac tajniakw
wanej osoby, najczciej prowe- w ktrym odbyway si spotkania z agentur lub niencji obyczajowej lub karnej. prowadzone byy obserwacje KONSULTANT termin funkfigurantw. cjonujcy w latach 1970-1990, OCHRONA OPERACYJNA oznaczajcy specjalist w dastaa inwigilacja rodowiska lub nej dziedzinie instytucji prowadzona w celu sporzdzajcego na potrzeby ochrony przed wrog dziaalSB analizy i ekspertyzy. noci. KONTAKT OBYWATELSKI OSOBOWE RDA INFOR(KONTAKT POUFNY) do MACJI og osb wiadomie 1970 r. nierejestrowana forma dostarczajcych informacji SB. agentury, w rzeczywistoci speniajca czsto funkcje tajPERLUSTRACJA tajna konnego wsppracownika (TW). trola zawartoci korespondencji. KONTAKT OPERACYJNY w latach 1970 1989 nisza ka- PDF podgld dokumentowany fotograficznie lub filmowo. tegoria agentury, podlegajca rejestracji; w pionie wywiadu odpowiednik tajnego wsppra- PP podsuch pokojowy. cownika. Kontakt obywatelski PT podsuch telefoniczny. (operacyjny) pozwala na omijanie zakazu werbowania PION B pion obserwacji czonkw PZPR. zewntrznej osb inwigilowaKONTAKT SUBOWY kanych oraz obiektw tegoria funkcjonujca w latach pozostajcych w zainteresowa1970 1989, oznaczajca niu SB. osob zobligowan do wspPION T pion techniki opepracy z SB ze wzgldu na racyjnej odpowiedzialny za zajmowane stanowisko (zwyinstalacj podsuchw pokojokle kierownicze). wych i telefonicznych, KWESTIONARIUSZ EWIfaszowanie dokumentw dla DENCYJNY kwestionariusz celw operacyjnych. sucy dokumentowaniu poPION W pion kontroli koreczyna osb, ktre w przeszoci prowadziy dziaal- spondencji. no antysystemow lub byy podejrzewane o ch jej podj- REZYDENTURA komrka wywiadu PRL istniejca przy cia w przyszoci. ambasadach polskich poza LEGENDA fikcyjny yciorys blokiem pastw komunistyczfunkcjonariusza bezpieki lub nych. tajnego wsppracownika, maROZMOWA OPERACYJNA jcy uwiarygodni go przed rozmowa funkcjonariusza SB z innymi osobami. osob inwigilowan w celu LOKAL KONTAKTOWY zwy- zdobycia informacji lub wpykle mieszkanie prywatne, nicia na jej decyzje. rzadziej nalece do instytucji, wykorzystywane przez bezpie- SPRAWA OBIEKTOWA kategoria pracy operacyjnej w k do spotka z osobowymi latach 1970 1989 prowadzordami informacji. Osoba udostpniajca lokal bya reje- nej wobec instytucji i rodowisk w celu ich ochrony strowana jako jedno z przed wrog dziaalnoci (inosobowych rde informacji. stytucje kocielne, naukowe, MIESZKANIE KONSPIRAkonferencje, zjazdy, zakady CYJNE zakonspirowane pracy) polegajca na zbieraniu mieszkanie nalece do MSW, informacji.

10 wrzenia 2008 (roda)

14.00 14.30 Otwarcie 14.30 15.10 Prof. Jerzy Eisler (OBEP IPN Warszawa), Polityka wadz wobec rodowisk twrczych 1945 1990. 15.10 15.35 Konrad Rokicki (OBEP IPN Warszawa), rodowiska literackie lat 50. i 60. w materiaach PZPR, ZLP, administracji pastwowej i MSW: porwnanie. 15.35 16.00 Jerzy Autuchiewicz (OBEP IPN Biaystok), Suba Bezpieczestwa w literaturze piknej. 16.00 16.25 Dr hab. Krzysztof Szwagrzyk (OBEP IPN Wrocaw), Od kary mierci do literatury. 16.25 16.40 Przerwa (kawa) 16.40 17.05 Pawe Piotrowski (OBEP IPN Wrocaw), Wizerunek Suby Bezpieczestwa w literaturze sensacyjnej. 17.05 17.30 Dr Ewa Matkowska (UWr.), Jerzy Andrzejewski w systemie cenzury NRD. 17.30 17.55 Dr Magorzata Ptasiska-Wjcik (BEP IPN Centrala), January Grzdziski pisarz dwch epok. 18.20 19.00 Dyskusja

11 wrzenia 2008 (czwartek)

9.00 9.25 Dr Sebastian Ligarski (OBEP IPN Wrocaw), Twrczy donosiciele. Osobowe rda informacji w rodowiskach twrczych PRL. 9.25 9.50 Prof. Andrzej Chojnowski (UW), Czy Marek Piwowski pozorowa wspprac ze Sub Bezpieczestwa? 9.50 10.15 Prof. Stanisaw Bere (UWr.), Suba Bezpieczestwa jako krytyk literacki. 10.15 10.40 Dr Agnieszka Wjtowicz (UO), Inwigilacja staystw z krajw Europy Zachodniej w Teatrze Laboratorium Jerzego Grotowskiego. 10.40 11.00 Dyskusja 11.00 11.15 Przerwa (kawa) 11.15 11.40 Dr Agnieszka Graliska-Toborek (U), Od milczenia do ironii. Wizerunek aparatu wadzy w sztukach plastycznych czasw Polski Ludowej. 11.40 12.05 Anna Karolina Piekarska (BUiAD IPN Warszawa), Jan Pietrzak w Tercecie. 12.05 12.30 Jan Pietrzak, koreferat. 12.30 12.45 Dyskusja 13.30 Obiad STUDIO KONCERTOWE IM. AGNIESZKI OSIECKIEJ (PROGRAM III POLSKIEGO RADIA) 15.00 15.20 Dr Anna Idzikowska-Czubaj (UAM w Poznaniu), Rock w PRL. O paradoksach wspistnienia. 15.20 15.45 Pokaz filmu Nasza generacja cz. II Wojna z big-beatem (re. Jacek Sawicki). 15.45 16.15 Dr hab. Jacek Sawicki (BUiAD IPN Warszawa /prof. Zbigniew Zaporowski (UMCS), Ludzie i muzyka: dyskurs. Przerwa (kawa) 16.45 Panel powicony rodowisku muzycznemu Moderacja: red. Dariusz Bugalski (Program III Polskiego Radia) + dr Tomasz Toborek (IPN d). 12 wrzenia 2008 (pitek) 9.00 9.25 Mirosaw Bieaszko (BUiAD IPN Warszawa), Muzyczne dysonanse prby infiltracji rodowisk muzyki klasycznej. 9.25 9.50 Pawe Knap (OBEP IPN Szczecin), Artyci z Promenady. Suba Bezpieczestwa wobec Festiwalu Artystycznego Modziey Akademickiej w winoujciu lata ostatnie (1986 1989). 9.50 10.15 Dr hab. Krzysztof Brzechczyn (OBEP IPN Pozna), Wok piosenki. Festiwal Piosenki Radzieckiej w Zielonej Grze w perspektywie bezpieki. 10.15 10.30 Przerwa (kawa) Prowadzenie: 10.30 11.00 Rafa Sierchua (OBEP IPN Pozna), Krystyna Feldman w obiektywie bezpieki. 11.00 11.30 Dr hab. Piotr Zwierzchowski (UKW), Wizerunek aparatu bezpieczestwa w polskim filmie fabularnym. 11.30 Ryszard Bugajski, koreferat. 12.10 12.35 Dyskusja 12.35 Zakoczenie konferencji

SPRAWA OPERACYJNEGO ROZPRACOWANIA kategoria pracy operacyjnej wystpujca w latach 1970 1989, majca na celu wykrycie sprawcw dziaalnoci antysystemowej lub zapobieenie jej ewentualnego podjcia. SPRAWA OPERACYJNEGO SPRAWDZENIA kategoria pracy operacyjnej w latach 1970 1989 majca na celu potwierdzenie informacji o przygotowaniach lub podjciu dziaalnoci antysystemowej przez osob lub rodowisko oraz wyjanienie ewentualnych zwizkw jakiego wydarzenia (np. poar w zakadzie pracy) z dziaalnoci antypastwow.
Tajny wsppracownik kategoria funkcjonujca w latach 1960 1990, oznaczajca osob zwerbowan przez SB dla dostarczania informacji i wykonywania powierzonych jej zada operacyjnych wobec inwigilowanej osoby lub rodowiska. TW otrzymywa zwykle wynagrodzenie.

TECZKA PRACY zbir donosw tajnego wsppracownika. TECZKA PERSONALNA dokumentacja wsppracy osobowych rde informacji z UB/SB zawierajca m.in. materiay dotyczce ich werbunku, charakterystyki z okresu WYDZIA IV DEPARTAMENTU III MSW w latach 1957 1989 odpowiedzialny za ochron rodowisk kulturalnych, twrczych, naukowych i modzieowych. W terenie odpowiedzialne za ten odcinek pracy operacyjnej byy Grupy (Sekcje) IV (przejciowo sekcje IVa) Wydziaw III komend wojewdzkich. ZAKRYTY PUNKT OBSERWACYJNY stae lub tymczasowe pomieszczenie suce do tajnej obserwacji.
oprac. Magdalena Filip OBEP IPN d

Dodatek Rzeczpospolitej Artyci w ptli PRL powsta dziki wsppracy z Instytutem Pamici Narodowej Przygotowali: Maciej Rosalak, Tomasz Staczyk, Krzysztof Ziewiec

WITOLD ROZMYSOWICZ/PAP/CAF