1

Metody inwigilacji spoeczestwa przez Sub Bezpieczestwa

za pomoc rodkw technicznych: tajnej obserwacji,
dokumentacji fotografcznej, perlustracji korespondencji i podsuchw
w latach 1956-1989
Na wystawie wykorzystano materiay ze zbiorw:
Archiwum Instytutu Pamici Narodowej w Katowicach
Archiwum Instytutu Pamici Narodowej w Krakowie
Archiwum Instytutu Pamici Narodowej w Warszawie
Archiwum Instytutu Pamici Narodowej w Gdasku
Archiwum Instytutu Pamici Narodowej w Poznaniu
Komendy Gwnej Policji w Warszawie
Muzeum Fotografi w Krakowie
Archiwum Archidiecezjalnego w Katowicach
prywatnych Wojciecha Bogaczyka
Scenariusz i koncepcja wystawy: Robert Ciupa, Ewelina Maachowska
Konsultacja naukowa: dr Adam Dziurok, Monika Komaniecka, Grzegorz Majchrzak
Projekt grafczny: Bogusaw Nikonowicz
W realizacji projektu pomocy udzielili:
Monika Bortlik-Dwierzyska, Marta Dendra, Jarosaw abowicz,
ucja Marek, Sylwia Paczyska, Jacek Pawowicz, Kamil Rutecki,
Karolina Szlzok, ukasz Wiecha
Wystawa przygotowana przez
INSTYTUT PAMICI NARODOWEJ
Oddziaowe Biuro Edukacji Publicznej
w Katowicach
2
800
1000
1200
Stany etatowe jednostek centralnych techniki operacyjnej
SB MSW
0
200
400
600
800
1 III 1957r. 1969r. 1975r. 1981r. 1988r.
Biuro "B" MSW Biuro "W" MSW Biuro "T" MSW
Zdjcie operacyjne wykonane
przy ulicy Kiliskiego 9
(obok dzisiejszej siedziby OIPN)
Przez cay okres istnienia SB liczba osb zatrudnionych w pionach centralnych techniki
operacyjnej oscylowaa w granicach 1000-2400 funkcjonariuszy.
Walizka
z przyrzdami
do pracy
operacyjno-ledczej
W pierwszych latach Polski Ludowej do wal-
ki z podziemiem zbrojnym Urzd Bezpiecze-
stwa wykorzystywa przede wszystkim donie-
sienia agentw oraz metody ledcze (w tym
bicie i tortury koczce si nierzadko mierci).
Istniejce od 1945 r. piony techniczne (Departa-
ment II Techniki i Samodzielny Wydzia III A -
obserwacja) w tych dziaaniach nie odgryway
znaczcej roli. Kadry bezpieki dopiero uczyy si
wykorzystywa sprzt techniczny, ktry cho ni-
gdy nie sta si gwnym rdem pozyskiwania
informacji to w pniejszym czasie by cennym
uzupenieniem pracy operacyjnej. Podsuchy, taj-
ne przeszukania, fotografe i tamy flmowe byy
dla SB rdem wiedzy o yciu osoby bdcej w ich
zainteresowaniu (fguranta), a take mogy by
form nacisku czy szantau przy prbie pozyska-
nia agentury.
Po raz pierwszy rodki techniczne zostay wymienione wrd
metod operacyjnych w Instrukcji z 1955 r., jednak dopiero
w 1960 r. ich zadania doprecyzowano:
Suba Bezpieczestwa przy wykonywaniu swych zada
posuguje si rwnie innymi rodkami pracy, jak:
technika operacyjna, obserwacja zewntrzna, kontrola
korespondencji. Te rodki speniaj w zasadzie tyl-
ko rol pomocnicz i kontroln w stosunku do usug
oddawanych przez tajnych wsppracownikw. W okre-
lonych jednak przypadkach umiejtne zastosowanie
tych rodkw moe mie istotne, a nawet decydujce
znaczenie dla rozpoznania i likwidacji wrogiej dzia-
alnoci.
Strona kalendarza
dyplomaty
zdjcie wykonane podczas
tajnego przeszukania (TP) w hotelu
Praca operacyjna prowadzona za pomoc rodkw technicznych realizowana
bya przez nastpujce piony centralne MSW: Biuro B(obserwacja), Biuro/
Departament T (technika operacyjna), Biuro W (perlustracja koresponden-
cji), Biuro A (szyfry), Biuro RKW (radiokontrwywiad od 1973 r.). Ze wzgldu
na szeroki zakres ich dziaa, na wystawie zaprezentowane zostay materia-
y dotyczce najbardziej charakterystycznych pionw technicznych: T, B
i W w latach 1956-1989.
3
ledzeniem osb podejrzanych o szeroko rozumian dziaal-
no antypastwow oraz obserwacj obiektw zajmowali si
wywiadowcy Biura B Suby Bezpieczestwa (w KWMO SB
byy to Wydziay B). Zlecenie na podjcie obserwacji otrzy-
mywali od jednego z pionw operacyjnych. Wrd inwigilowa-
nych byli dostojnicy kocielni, opozycjonici, dyplomaci plac-
wek zagranicznych i dziennikarze. Dziki obserwacji figuranta
(osoba ledzona, inwigilowana) SB uzyskiwaa informacje o je-
go trybie ycia i osobach, z ktrymi si kontaktowa. Dziaania
wywiadowcy koczyy si sporzdzeniem raportu (komunika-
tu) dla jednostki, na ktrej zlecenie prowadzono obserwacj.
Szczegowo opisywano w nim zachowanie figuranta pod-
czas prowadzenia dziaa, doczajc do tego wykonane zdj-
cia operacyjne.

Charakterystyczn cech dziaa operacyjnych prowadzonych przez
funkcjonariuszy pionu B bya gboka konspiracja pracy wobec
osoby ledzonej oraz jej otoczenia. Ofcjalnie wywiadowcy (pod
legend) byli pracownikami rnych instytucji cywilnych i prze-
bywali poza siedzibami MSW w tzw. lokalach konspiracyjnych
(LK), w pniejszym okresie nazywanych rwnie mieszkaniami
konspiracyjnymi (MK). Byy to pomieszczenia, ktre dla osb z ze-
wntrz miay wyglda jak zwyczajne mieszkania prywatne, biu-
ra czy zakady rzemielnicze. Std te funkcjonariusze przez cay
okres ich uytkowania w celach operacyjnych musieli dba o to,
aby nikt z ssiadw nie odkry ich prawdziwego przeznaczenia.
Pozorowanie[przez funkcjonariusza] w LK jako mieszkanie
prywatne polega na:
- zaatwieniu spraw z administracj i z dozorc domu przez
jedn i t sam osob
- regulowaniu u przychodzcego inkasenta rachunku za wia-
to i gaz
- przebywanie w LK codziennie co najmniej do godz. 22.00
-urzdzanie kpieli napuszczajc wody do wanny (odgosy
te s syszane przez ssiadw)
- gotowanie obiadw, aeby zapachy rozchodziy si po
korytarzu
- urzdzanie prania
- zamawianie mleka u dostawcy do domu
- wynoszenie mieci
- wykorzystanie piwnicy na kartofe, wgiel (...)
W LK szczegowo planowano przeprowadzenie obserwacji. Na-
czelnik Wydziau B KWMO wraz z kierownikiem grupy opera-
cyjnej podejmowa decyzj co do iloci wywiadowcw biorcych
udzia w akcji, wyboru rodkw technicznych (sprztu radiowe-
go, aparatw, samochodw), metod prowadzenia obserwacji oraz
o zastosowanym kamufau wywiadowcw.
Formularz zlecenia obserwacji
Fotografe operacyjne wykonane przez funkcjonariuszy SB
za pomoc aparatw zakamufowanych
Diagram przedstawiajcy struktur pionu B
4
Zdobycie przez funkcjonariuszy SB informacji dotyczcych try-
bu ycia i kontaktw towarzyskich osoby inwigilowanej, wyma-
gao zastosowania w pracy operacyjnej metod charakteryzacji
zaczerpnitych z flmu i teatru. Byy one wykorzystywane za-
rwno przy obserwacji fguranta w ruchu miejskim, jak i do
instalacji w pomieszczeniach sprztu podsuchowego. W cha-
rakteryzacji operacyjnej metamorfozie ulegaa zarwno twarz,
jak i caa sylwetka wywiadowcy. Stosowano tutaj sztuczne wsy,
brody, peruki oraz rnego rodzaju zabiegi kosmetyczne imi-
tujce znamiona, blizny, a nawet siniaki. Zdarzao si, e dla
zachowania konspiracji pracownicy nawet kilkakrotnie zmie-
niali garderob, wykorzystujc przy tym m.in. ubrania utosa-
miane z konkretnymi zawodami. W szatni Biura B znajdowa-
y si mundury: Milicji Obywatelskiej, Wojska Polskiego, Stray
Przemysowej, Polskich Linii Lotniczych Lot, Polskich Kolei Pa-
stwowych, Miejskiego Przedsibiorstwa Komunikacji, lenictwa,
elektrowni,gazowni i inne. W tej kategorii garderoby znajduje si
rwnie ubir ksidza.
Przebranie
funkcjonariusza
w strj kobiety
z zastosowaniem
elementw
charakteryzacji.
Funkcjonariuszka SB po i przed kamufaem
Do tej charakteryzacji stosuje si najczciej peruki
(w rnych kolorach i uczesaniach), treski pene
z nakryciami gowy, makija. Wzrost wywiadowczyni
mona take optycznie regulowa za pomoc niskiego lub
wysokiego uczesania, przy jednoczesnej zmianie obuwia
(niski lub wysoki obcas)
Rodzaje przebra
subowych
wykorzystywanych
przez SB listonosz,
sylwetka garbatego,
urzdnik, inkasent
Funkcjonariusz
SB przed i po
charakteryzacji
Wiedz z zakresu kamufau funkcjonariusze zdobywali na kur-
sach MSW. Informacje na temat poczynionych przez nich post-
pw znajdoway si w ich aktach osobowych:
Tow. S. Krystyna bya ju przeszkalana w dziedzinie
charakteryzacji. Dziki temu moga si od razu zaj no-
wymi zagadnieniami (...). W czasie swego pobytu pozna-
a zasady robienia peruk damskich i rozpocza tkanie
peruki dla Waszego Wydziau. Poza tym poznaa niektre
zag[adnienia] fryzjerskie, nowy system tkania wsw,
zastosowanie garderoby i charakteryzacji w konkretnej
pracy obserwacyjnej
Tow. K. Ryszard w czasie przeszkolenia zapozna si
z prac i organizacj szatni centralnej i pracowni kra-
wieckiej. A szczeglnie z grupami garderoby, symbolami,
pomiarami i ewidencj. Poza tym uczy si montowania
modelu Gustaw w paszczach i marynarkach, kroju ka-
mizelki sztucznego garbu i fartuszka sztucznej ciy,
sposobu czyszczenia garderoby specjalnej i wywabiania
plam.
5
Dokument
dotyczcy opisu
modelu kamufau
Rysunek techniczny
torebki z zainstalowanym
urzdzeniem
6
Prowadzenie obserwacji w miejscu zamiesz-
kania lub pracy osoby ledzonej przez funkcjo-
nariuszy pionu B wymagao zorganizowania
odpowiedniego zaplecza w postaci tzw. punk-
tw zakrytych (PZ). Byy to pomieszczenia znaj-
dujce si w pobliu obserwowanego obiek-
tu, umoliwiajce jednoczenie zachowanie
w konspiracji dziaa operacyjnych. Zorgani-
zowanie takich punktw zaczynano od prze-
prowadzenia rozpoznania na temat mieszka-
cw potencjalnych lokali. Jeli zebrane dane
wiadczyy o ich niedojrzaoci ideologicznej
do podjcia wsppracy z SB, wtedy najcz-
ciej w sprawie wynajmu mieszkania zgaszali
si funkcjonariusze przebrani za milicjantw
i argumentowali potrzeb inwigilacji z tego
miejsca przestpcw. Tym samym osoby udo-
stpniajce pomieszczenie nie zawsze musiay
by wiadome charakteru, w jakim byo ono
wykorzystywane. Wrd punktw zakrytych
wyrniano m.in.:
punkt sygnalizacyjny (PS), z ktrego wywia-
dowcy prowadzili obserwacj, dokumentu-
jc wszystkie wydarzania za pomoc flmu
bd fotografi;
punkt ukrycia wywiadowcw (PUW) stano-
wicy baz funkcjonariuszy gotowych wyru-
szy za fgurantem, gdy ten opuci miej-
sce objte obserwacj.
Miejsce zamieszkaniafguranta
Punkt sygnalizacyjny, zorganizowany na przeciw
mieszkania fguranta
Punkt sygnalizacyjny
w miejscu pracy fguranta
Schemat zasady dziaania
wywiadowcw przed
miejscem zamieszkania
fguranta
7
Figurant spotka si.
Wywiadowca pozoruje czyszczenie
chustk okrycia wierzchniego
Potrzebuj podmiany (ujcie
z przodu). Wywiadowca wykonuje ruch
pozorujcy lekkie machanie rk
Obserwacja osoby (fguranta) przybieraa na dynamice z chwil
opuszczenia przez ni miejsca zamieszkania lub pracy i wczenia si
do ruchu miejskiego. Zdarzao si wwczas, e jednoczesn obser-
wacj prowadzio nawet piciu wywiadowcw. Stosowali oni wtedy
zmiany szyku i komunikowali si miedzy sob za pomoc ustalonych
znakw porozumiewawczych lub ukrytego sprztu radiowego. Sko-
ordynowanie dziaa tak wielu osb, przy zachowaniu zasad kon-
spiracji, wymagao cigych szkole. W tym celu resort organizowa
kursy oraz wydawa instrukcje zwracajce uwag na bdy popenia-
ne w czasie obserwacji.
Komunikacja midzy
wywiadowcami podczas
obserwacji za pomoc
znakw niewerbalnych
Figurant wszed, idzie
1960 r.
Figurant skrci w prawo.
Wywiadowca pozoruje wkadanie
prawej rki do kieszeni
Figurant oglda si do
tyu. Wywiadowca pozoruje
poprawianie buta
Fragment Biuletynu szkoleniowego Biura B MSW. 1957 r.
8
Celem lepszej koordynacji dziaa podejmowanych
przez funkcjonariuszy w trakcie prowadzonej przez
nich obserwacji, SB opracowaa szczegowe wytycz-
ne dotyczce metod prowadzenia obserwacji za f-
gurantem. Byy one uzalenione zarwno od miejsca
dziaa operacyjnych (na ulicach, w parkach itp.), jak
i iloci funkcjonariuszy biorcych udzia w akcji. Po-
wszechnie stosowanym ustawieniem wywiadowcw
by szyk acuszkowy.
Charakterystyczne jest to, e wywiadowcy wraz
z osob obserwowan tworz pewnego rodzaju
acuszek. Pierwszym ogniwem w nim jest osoba
obserwowana, ktra nada jej kierunek porusza-
nia si i ma decydujcy wpyw na ksztatowanie
si danego systemu. W takim wypadku obserwa-
cj bezporedni prowadzi wywiadowca pierw-
szy idcy za fgurantem oraz drugi znajdujcy
si po przeciwnej stronie ulicy, a pozostali
id za nimi, zwracaj uwag na kontrobserwa-
cj oraz podaj sygnay samochodom subowym
radiowozom.
W szyku acuszkowym bardzo wane jest pra-
widowe utrzymanie odlegoci midzy fguran-
tem, a wywiadowcami co ma rwnie bezporedni
zwizek z cigoci i tajnoci prowadzonej
obserwacji.
Metoda pozwalaa na ustalenie moliwie wszystkich
kontaktw fguranta wraz z wykonaniem odpowied-
niej dokumentacji fotografcznej.
Figurant wyszed. W niektrych
wypadkach jako punkt
sygnalizacyjny wykorzystywany
jest samochd subowy
Komunikacja midzy
wywiadowcami podczas
obserwacji za pomoc
znakw niewerbalnych
Figurant rozstaje si z kontaktem
Fragment Biuletynu
szkoleniowego Biura B MSW.
1957 r.
Schemat poruszania si
za fgurantem w ruchu
miejskim. 1983 r.
9
Notatka z rozpoznania
terenu i usytuowania
garau konspiracyjnego
Samochd szatni ruchomej wyposaony
by w podrczn garderob, pojemniki
na wod oraz specjalny pulpit z lustrem
umoliwiajcy wykonanie charakteryzacji
W czasie ledzenia osoby wykorzystywano rne rod-
ki techniczne, w tym rwnie samochody i motocykle.
Trzymano je w zakonspirowanych garaach, ktre pozy-
skiwano w ten sam sposb, jak punkty zakryte: tworzo-
no odpowiedni legend, wedug ktrej gara dzier-
awiony by na fkcyjn osob. Samochody w technice
obserwacji wykorzystywane byy rwnie jako szatnie
ruchome oraz czasowe punkty sygnalizacyjne.
Dokumentacja fotografczna SB
przedstawiajca usytuowanie jednego
z garay konspiracyjnych w Katowicach.
1968 r.
Zakonspirowane garae SB
w Katowicach
Szkic sytuacyjny garau
konspiracyjnego
10
W trakcie przemieszczania si osoba ledzona
czsto korzystaa z komunikacji miejskiej lub was-
nego samochodu. Obserwacja odbywaa si wtedy
w nastpujcy sposb: wywiadowcy jadcy radio-
wozem za fgurantem kieruj pozostaymi radiowo-
zami, okrelajc ich pozycj i przekazujc polecenia
zwizane ze zmian szykw.
W toku prowadzonych dziaa rwnie samochd
ulega cigym zmianom poprzez wykorzystanie
metod maskowania, ktre polegay m.in.: na zawie-
szeniu lub zdjciu maskotek, zmian[ie] numerw reje-
stracyjnych, zaoeniu lub zdjciu koca z siedzenia oraz
zmian[ie] wygldu samego kierowcy. Funkcjonariu-
szom znane byy specjalne techniki szybkiej zmia-
ny tablic rejestracyjnych. Podobnie jak przy obser-
wacji pieszej, take w tym wypadku opracowano
szczegowe metody ledzenia pojazdw. Zabez-
pieczeniem zapewniajcym otoczenie samocho-
du fguranta ze wszystkich stron by tzw. szyk
szachowy: cz radiowozw jedzie za samochodem
fguranta pozostae za asekuruj go poruszajc si
ulicami rwnolegymi i wyprzedzaj samochd fgu-
ranta.
Wywiadowca
prowadzcy
obserwacj
z samochodu
Obserwacja w ruchu miejskim osoba
inwigilowana zostaa oznaczona strzak
Technika szybkiej zmiany
tablic rejestracyjnych.
1971 r.
Samochodowy
szyk szachowy.
1983 r.
11
Wywiadowcy prowadzili obserwacj fguranta rwnie
w zamknitych pomieszczeniach publicznych, takich jak: re-
stauracje, kawiarnie, kina, teatry, biblioteki, urzdy, sklepy. Na
kad z tych ewentualnoci w szatni ruchomej przygotowane
byy stroje, pozwalajce wtopi si w tum i nadal prowadzi
obserwacj.
[Obserwacja] prowadzona jest zazwyczaj przez dwch wywiadow-
cw, najczciej przez kobiet i mczyzn. Ubir wywiadowcw
powinien by cile uzaleniony od kategorii lokalu i obowizuj-
cych tam zwyczajw.
Schemat szkoleniowy
przedstawiajcy obserwacj
fguranta w kinie
Fotografe operacyjne
wykonane podczas obserwacji
w restauracji
Obserwowany obiekt adwokat wybra si do teatru na
sztuk, wykupi miejsce w VII rzdzie, wywiadowca
natomiast wybra sobie rzd III chcc chyba obejrze
przedstawienie. Wywiadowca zwraca take na siebie
uwag bo by zaniedbanie ubrany. Niewaciwe za-
chowanie wywiadowcy zaczo si od tego, e cigle
oglda si do tyu, spogldajc na obiekt, co oczy-
wicie przychodzio z trudem i zwracao uwag oto-
czenia (...). Z chwil, gdy kurtyna podniosa si
i zrobio si ciemno na widowni, ogldaniem si wy-
wiadowca przeszkadza widzom, ktrzy pod jego adre-
sem zaczli kierowa rne uwagi.
Fragment Biuletynu szkoleniowego Biura B MSW.
1957 r.
12
W trakcie prowadzenia pracy operacyjno-ledczej
funkcjonariusze SB dokumentowali zdarzenia za pomo-
c aparatw fotografcznych lub kamer. Zdjcia opera-
cyjne mogy by wykonywane przez wywiadowcw na
trzy sposoby:
jawny funkcjonariusz wystpowa pod legend
fotoreportera;
ukryty funkcjonariusze fotografowali osob ledzo-
n z punktu zakrytego (np. wynajtego mieszkania,
bd samochodu subowego) zlokalizowanego na-
przeciw miejsca przebywania fguranta;
tajny zakamufowany fotografe byy robione z apa-
ratw ukrytych w rnych czciach garderoby: tecz-
kach, torbach, marynarkach, jesionkach, itp. Zdjcia
wykonywane byy zarwno na ulicach (przy dzien-
nym owietleniu), jak i w pomieszczeniach.
Przy robieniu zdj jawnych oraz ukrytych stosowano
aparaty fotografczne takich marek jak: Zenit, Prak-
tica, Canon oraz Nikon z teleobiektywami. Nato-
miast do wykonywania zdj tajnych, gdzie istniaa po-
trzeba kamufau, powszechne w uyciu byy aparaty:
Ajax (ofcjalna nazwa F-21) produkcji radzieckiej oraz
Robot produkcji RFN. Mniej licznie wykorzystywane
byy aparaty Minox oraz Tessina L.
Zdjcia operacyjne wykonane przez
funkcjonariuszy SB z ukrycia
Aparat Praktica
Aparat
Tessina L
Aparat Canon
Aparaty Minox
13
W aparatach Ajax stosowano obiektywy, ktre pozwalay wy-
konywa fotografe w pomieszczeniach przy sztucznym owiet-
leniu. Aparat o wymiarach 77x41x55 mm way 180 gram. Pro-
ducenci gwarantowali dziaanie sprztu w temperaturach od -20
do +50 stopni Celsjusza. Do aparatu doczone byy akcesoria
pomagajce w jego kamufau. Sprzt mona byo zamontowa
m.in. w paszczu, a obiektyw zasoni guzikiem. Wywiadowcy ko-
rzystajcy z Ajaxu wrd jego wad wymieniali czste zacinanie
si mechanizmw aparatu oraz ma ilo zdj, jak mona byo
wykona na jednym mikroflmie (3-4 klatki). Aparat kamufowa-
no take w:
parasolu mskim - Obiektyw o ogniskowej 28 mm, ustawiony
na odlego 3 m. Przysona obiektywu dostosowana dowol-
nie do warunkw ekspozycji. Mechanizm umieszczony w rcz-
ce parasola. Model przeznaczony do fotografowania na ot-
wartej przestrzeni.
damskiej kosmetyczce - Wyzwolenie migawki przyciskiem
umieszczonym w grnej czci modelu. Obiektyw o ognisko-
wej 28 mm ustawiony na odlego 3 m. Przysona obiektywu
cakowicie otwarta. Waga modelu okoo 0,39 kg.
Aparat
Ajax (F-21)
Aparat
Ajax (F-21)
Kasetka
na mikroflm
do aparatu Ajax
Aparat Ajax ze sprztem do kamufau
wyzwalacz migawki
konstrukcja do zamaskowania obiektywu
Zdjcia operacyjne wykonane przez funkcjonariuszy SB za pomoc
aparatw zakamufowanych
14
Najduej (bo ju od pocztku funkcjonowania bez-
pieki) i najczciej wykorzystywanym w trakcie pracy
operacyjno-ledczej urzdzeniem fotografcznym by
aparat marki Robot. W latach 1961-1970 nawet 70-
90 % fotografi zostao wykonanych za jego pomoc.
Gwn zalet tego aparatu bya dua liczba zdj, ja-
kie mona byo wykona przy jednorazowym jego za-
adowaniu (20-50 klatek), a take dua ilo przygoto-
wanych modeli kamufujcych, m.in.:
w aktwce (...) Moliwo wykonania do 50
zdj przy jednym nacigniciu spryny urz-
dzenia automatyzacji. Ciar modelu okoo 2,5
kg. Dwignia wyzwalania mechaniczna, umiesz-
czona wewntrz aktwki tu nad dnem kamufa-
u w punkcie jego rwnowagi. Regulacja czasw
nawietlania przy uyciu dwigni umieszczonej
w lewej, bocznej kieszeni aktwki. Kamufa ten
jest najczciej wykorzystywany przez wywia-
dowcw.
w aparacie radiowym Czar lub Krokus(...)
Co 20 zdj model naley otworzy i nakrci
spryn aparatu. Dwignia wyzwalania migawki
umieszczona w pokrtle odbiornika lub w klawi-
szu. Zalet modelu jest moliwo normalnego
odbioru stacji radiowych i jednoczesnego wyko-
nywania zdj. Przeznaczenie: wykonywanie fo-
tografi tajnej w otwartej przestrzeni i w lo-
kalach w okresie letnim.
w ksice. (...) Mechanizm wyzwalajcy mi-
gawk umieszczony w grzbiecie ksiki. Obiek-
tyw o ogniskowej 40 mm ustawiony na odlego
5. Model moe by wykorzystany w rnych wa-
runkach.
Aparat Robot
elektronik z 1982 r.
Zdjcia operacyjne
wykonane przez
funkcjonariuszy SB
za pomoc aparatw
zakamufowanych
Aparat Robot Star II
produkowany w RFN
w latach 1958-1969
Torebka damska wykorzystywana
do kamufau aparatw Robot
15
Do zada Pionu T (techniki operacyjnej) nalea-
a instalacja i eksploatacja sprztu techniki operacyj-
nej: podsuchw pokojowych (PP), telefonicznych (PT),
podsuchu telegrafu (PTG) i dalekopisu oraz podgldu
dokumentacji fotografcznej (PDF). Urzdzenia instalo-
wano w prywatnych mieszkaniach, hotelach, placw-
kach dyplomatycznych, kuriach biskupich, a nawet w re-
stauracjach czy bibliotekach. O zgod na instalacj PT
wystpowaa jednostka operacyjna do dyrektora depar-
tamentu (w terenie komendanta wojewdzkiego), na-
tomiast o zaoeniu PP decydowa wiceminister MSW.
Instalacja podsuchu bya poprzedzona wnikliw anali-
z miejsca dokonania czynnoci operacyjnych oraz rytmu
dnia mieszkacw i ssiadw. Za pomoc sieci agentu-
ralnej pion T zbiera wszelkie moliwe informacje doty-
czce: liczby domownikw, planw pomieszcze, rodzaju
stropw, cian, rozmieszczenia instalacji elektrycznej itp.
Zdobyt w ten sposb wiedz funkcjonariusze uzupeniali
poprzez tajne przeszukania (TP) w mieszkaniu fguranta.
Jednoczenie w okolicy SB organizowaa zalegendowa-
ne pomieszczenia, ktre speniay rol punktw ukrycia
wywiadowcw, dowodzenia, rejestracji dwiku (obrazu)
czy te odbioru sygnau z podsuchu.
Aparat telefoniczny
z zainstalowanym podsuchem

194S r. 19SS r. 19S7 r. 1971 r.

1973 r.

Departament
II
Departament
Ik

8|uro ,1"

Departament ,1"
19S4 r.
lnsLyLuL 1echnlkl
Cperacy[ne[
196S r.
Zaklad 1echnlkl
Spec[alne[
Wydz|aI kI
zabezpleczenla poLrzeb
operacy[no-Lechnlcznych
Wydz|aI Ik
monLazu sprzLu
spec[alnego
Wydz|aI IV
-podgldu
foLodokumenLacy[nego
-La[nego przeszukanla
-foLografll operacy[ne[
Wydz|aI Inspekc[|
Wydz|aI I
lnsLalac[l l eksploaLac[l
podsluchu Lelefonlcznego
Wydz|aI II
eksploaLac[l podsluchu
poko[owego oblekLw
kra[owych
Wydz|aI III
eksploaLac[l podsluchu
poko[owego oblekLw
dyplomaLycznych
Wydz|aI VIII
opracowan l konsLrukc[l
Wydz|aI VII
lnsLalac[l podsluchu
poko[owego
Wydz|aI k
produkc[l mechanlczne[
Wydz|aI VI
oglnoLechnlczny
Wydz|aI V
legallzac[l kra[owe[ l
zagranlczne[
Diagram przedstawiajcy struktur Pionu T
Magnetofon
szpulowy
MAC 2S
Stenogram
z podsuchu
kurii biskupiej
w Katowicach.
1962 r.
Magnetofon
szpulowy MAC 2S
16
Po dokonaniu rozpoznania podejmowano decyzj, co do rodza-
ju instalacji podsuchowej (przewodowej lub bezprzewodowej),
jaka miaa by zastosowana w danym miejscu. Do mieszkania
wchodzia grupa instalujca sprzt techniczny, ktr przed zde-
konspirowaniem zabezpieczao na zewntrz nawet kilkunastu
funkcjonariuszy. W razie niespodziewanego pojawienia si osb
trzecich, SB posiadaa kilka planw awaryjnych. Jeden z nich
zakada przebranie wywiadowcw pionu B w mundury mili-
cjantw i... aresztowanie wasnych funkcjonariuszy instalujcych
podsuch, jako wamywaczy. Najbardziej dogodn metod zain-
stalowania podsuchu byo wejcie do mieszkania pod legend
robotnikw, wykonujcych w nim remont. Okres podsuchiwania
fguranta zaleny byo od przeoonych, ktrzy wydawali zgod
na instalacj urzdze. Nasuch nagrywany by na tamach szpu-
lowych, a nastpnie w formie stenogramw lub raportw prze-
kazywany do pionu, z ktrego wpyno zlecenie. Po przekazaniu
stenogramu tamy byy niszczone. Dzi w archiwach IPN tego typu
materiaw zachowao si ju niewiele.
Podsuch przewodowy odnaleziony
w budynku kurii przemyskiej
Nagrywacz
Mini CORDER
Podsuch
zamontowany
w lampie
Plan pomieszcze
kurii przemyskiej
Instalacja przewodowa stosowana bya podczas pracy dugotermi-
nowej. Metoda ta wymagaa jednak pooenia w mieszkaniu f-
guranta przewodw oraz ich odpowiedniego zamaskowania. Aby
ukry ingerencj funkcjonariusze, po zainstalowaniu podsuchu
przykrywali kable tynkiem, a nastpnie zamalowywali miejsce in-
gerencji farbami bd lakierami. Odcienie i kolor dopasowywano
na podstawie prbek, ktre funkcjonariusze pobrali podczas tajne-
go przeszukania.
17
Poczwszy od lat 60., wraz z rozwojem technologicznym,
na coraz wiksz skal SB zacza stosowa podsuchy bezprzewodo-
we zasilane za pomoc baterii. Ich gwn zalet by atwy monta
oraz mae ryzyko w wykrycia urzdzenia. W zwizku z powyszym
podsuchy mogy by zainstalowane w kadym przedmiocie domo-
wego uytku i nie tylko. Instalowano je rwnie w miejscach pub-
licznych: restauracjach, kawiarniach, parkach czy te bibliotekach
i umieszczano w ksikach, wazonach, a nawet w kodach drzew.
Urzdzenia bezprzewodowe miay jednak take wady: ograniczony
zasig, podatno na rnego rodzaju zakcenia, a przede wszyst-
kim zasilanie bateryjne, ktre uniemoliwiao stosowanie dugotrwa-
ego nasuchu. Caodobowe podsuchiwanie przez SB wymagao za-
stosowania obydwu metod instalacji, co ze wzgldu na konieczno
zaangaowania wielu rodkw i funkcjonariuszy zdarzao si jednak
bardzo rzadko.
Podsuch zamontowany
w kodzie drzewa
Podsuch zamontowany
w albumie fotografcznym
Podsuch zamontowany
w dugopisie
Podsuch zamontowany
w termosie
Podsuch zamontowany
w torbie
18
Fotografa i podsuch suyy SB do potwierdzenia i udokumentowania
dziaalnoci antypastwowej. W wyszukiwaniu zagroe w spoecze-
stwie specjalizowa si natomiast pion W SB, odpowiedzialny za tajn
perlustracj korespondencji. Do jego zada naleao blokowanie wszel-
kich prb przesyania poczt zakazanej literatury czy rozprzestrzeniania
w ten sposb treci niepodanych. Swoje zadania pion W realizowa
za pomoc rozbudowanej sieci agenturalnej. Najczciej werbowano pra-
cownikw rozdzielni, urzdnikw niszego szczebla kierowniczego i kon-
trolnego urzdw pocztowych oraz ich naczelnikw, a w uzasadnionych
przypadkach rwnie inne osoby zatrudnione na poczcie. Dziki temu SB
mogo przejmowa i kopiowa korespondencj przychodzc na wska-
zany adres lub wysyan z okrelonego miejsca. Uzyskane w ten sposb
fotokopie nazywane byy dokumentami W, pozwalay one ustali kon-
takty korespondencyjne fguranta oraz wizi czce go z pewnymi oso-
bami. Wrd spraw, ktrym Pion W powica szczegln uwag by
Koci oraz kontakty obywateli polskich z zagranic.
Ilo skontrolowanych i przechwyconych przez SB przesyek zwik-
szaa si z kadym rokiem, co te widoczne jest na przykadzie Wy-
dziau W SB KWMO w Katowicach.
(...) W porwnaniu do 1971 r. przy niezmienionym skadzie
osobowym nastpi wzrost wykonawstwa zada w realizacji
zamwie o okoo 23%. Tylko w 1973 r. opracowano ponad 71
tys. dokumentw W do zamwie z czego wykonano 4.879 fo-
tokopii. Skontrolowano rwnie ponad 450 tys. dokumentw
wyrywkowych. Na materiaach W wydziay operacyjne i jed-
nostki terenowe Suby Bezpieczestwa przeprowadziy 6 po-
stpowa przygotowawczych, zaoono ponad 60 spraw ope-
racyjnych i 154 kwestionariusze ewidencyjne. Okoo 2.600
informacji wykorzystano do spraw obiektowych i teczek za-
gadnieniowych. Z materiaw W ujawniono 380 uciekinie-
rw do KK jak rwnie w kilkudziesiciu przypadkach uda-
remniono ucieczki za granic
Dokument W
- tumaczenie
przechwyconego
przez SB listu


















1945 r.

Wydzia Cenzury
15.01.1946 r.

Gwny Urzd
Cenzury
1954 r.

Departament IX

1955 r.

Biuro W Komitetu ds.
Bezpieczestwa
Publicznego
1947 r.

Wydzia VII
Departamentu II
02.12.1946 r.

Biuro B

1956-1989 r.

Biuro W MSW
Dokumenty W -fragmenty
oryginaw i fotokopii listw
przechwyconych przez SB
Wydzia IV SB KWMO w Katowicach zajmujcy si inwigilacj Ko-
cioa w padzierniku 1975 r. odebra od pionu W a 97 kopii fo-
tografcznych. Dokumenty te odnosiy si m.in. do:
budowy nowych obiektw sakralnych i zabieganie o mate-
ria budowlany 5 dokumentw;
przesuni kadrowych ksiy oraz pewnych nieporozumie
zakonnikw, kierowanych pod adresem ich przeoonych
29 dokumentw;
kontaktw towarzyskich utrzymywanych przez ksiy z oso-
bami wieckimi zatrudnionymi na rnych stanowiskach
w administracji pastwowej i uczelniach 22 dokumenty;
kontaktw intymnych 21 dokumentw;
kolportau rnej literatury przez w[iadkw] Jehowy
20 dokumentw;
Dziaania pionu W przyczyniy m.in. do wykrywania kandydatw
chtnych do wstpienia do zakonu lub seminarium duchownego.

() Otrzymano ze Suby Bezpieczestwa w Czstochowie
dok[ument] Biura W adresowany do Kurii Generalnej
OO. Paulinw w Czstochowie, napisany przez obyw[atela]
S.H., zam[ieszkaego] (), w ktrym wyraa on ch wst-
pienia w szeregi tego zakonu, omawiajc warunki swego
przyjcia.
W zwizku z powyszym poczyniono przedsiwzicia zmie-
rzajce do odcignicia go od powzitego zamiaru. Prze-
prowadzono z nim rozmow, w ktrej uyto szeregu argu-
mentw przedstawiajcych warunki ycia i pracy braci
zakonnych, w wyniku czego obyw[atel] S.H. zrezygnowa
z pierwotnego zamiaru wstpienia do zakonu. ()
Diagram przedstawiajcy struktur pionu W
19
W trakcie przegldania korespondencji funkcjonariusze pionu W
uzyskiwali informacje, ktre w ich odczuciu mogy zagrozi systemowi.
Czsto do rozpoczcia ledztwa wystarczy jeden przechwycony list.
W 1968 r. Wydzia III KWMO w Katowicach przej za pomoc pio-
nu W przesyk adresowan do obywatela RFN.
W treci dokumentu nn autor potpia polityk partii
i rzdu w zwizku z sytuacj w Czechosowacji. Pisze, e
rzd PRL to tylko marionetka i garstka karierowiczw
usunie wykonujcych wszystkie polecenia Moskwy. Kry-
tykuje sytuacj gospodarcz w Polsce, twierdzc e sto-
imy coraz gorzej i nie wida nadziei na popraw.
Powysze zdania zapocztkoway ledztwo, ktrego celem byo
wykrycie nadawcy niebezpiecznego listu. Dziaania operacyjne
rozpoczto od sprawdzenia informacji zawartej w licie, ktra do-
tyczya wczasw w Midzybrodziu. Funkcjonariusze porwnali cha-
rakter pisma wszystkich pracownikw byego zakadu adresata,
ktrzy mogli tam spdzi wakacje. Szeroko zakrojona akcja led-
cza pozwolia wykry nadawc listw. Aresztowano go 17 I 1969 r.
Podczas przesuchania nadawca listu zezna:

W listach swych jak ju wspominaem poruszaem przewanie
sprawy natury osobistej. Przyznaj, e w swej koresponden-
cji poruszaem take sprawy dotyczce wydarze politycz-
nych, zarwno w Polsce jak i zachodzce w innych krajach.
Tego typu sprawy poruszaem jednak jedynie marginesowo
w formie krtkich wzmianek. Nie pamitam ju obecnie czy
pisaem take w swoich listach do () na temat wydarze
marcowych w Polsce lub tez na temat interwencji wojsk
Ukadu Warszawskiego w stosunku do prby kontrrewolucji
w Czechosowacji.
1 IV 1969 r. Sd Powiatowy w Katowicach skaza go na 1 rok i 6
miesicy pozbawienia wolnoci.
20
Wspdziaanie pionw technicznych doskonale ilustruje prze-
prowadzona operacja w Katowicach w 1978 r. Jej celem byo
zdekonspirowanie dziaa wywiadu USA. Do budynku poczty
gwnej miaa wej osoba, ktra w ksice telefonicznej zo-
stawi zakodowan informacj o miejscu i terminie spotkania
z dyplomat amerykaskim. Zadaniem Wydziau B SB w Ka-
towicach byo ustalenie momentu dokonania wpisu do ksiki
oraz rozpoczcie obserwacji osoby, ktra odczyta wiadomo.
Przed rozpoczciem dziaa , wywiadowcy dokonali rozpoznania
terenu i wybrali pomieszczenia majce peni rol punktw syg-
nalizacyjnych i ukrycia wywiadowcw. Nastpnie funkcjonariu-
sze zainstalowali sprzt techniczny: radiostacje, kamery i apara-
ty fotografczne. Na zewntrz operacja bya zabezpieczana przez
jeden samochd subowy (z dwoma funkcjonariuszami) stoj-
cy przed budynkiem poczty oraz dwa samochody ustawione na
pobliskich parkingach. Obserwacja rozpocza si 20 IX 1978 r.
i trwaa do 24 IX 1978 r. Poszczeglni wywiadowcy, w zalenoci
od przydzielonego miejsca, mieli okrelone zadania:
punktsygnalizacyjnydwchwywiadowcwinstalujcy
kamer telewizyjn, magnetowid oraz przygotowanie apa-
ratu foto Canon, jak rwnie rodek cznoci R-4422
ze suchawkami i mikrofonem do cichych rozmw. W tym
miejscu miao doj do wykonania fotografi oraz zare-
jestrowania materiau flmowego. Natomiast w momencie
oddalenia si fguranta, podawano jego rysopis wywia-
dowcom w PUW i PZ;
punk zakryty dwch wywiadowcw z zainstalowanym
monitorem telewizyjnym oraz radiotelefonem;
punktukryciawywiadowcwczterechwywiadowcwzapa-
ratem fotografcznym Praktica z teleobiektywem i staty-
wem (...) kady wywiadowca posiada radiotelefon na-
sobny i sprzt foto-modele.
Zakrojona na tak szerok skal operacja nie przyniosa spodzie-
wanych efektw. W ksice telefonicznej nierozpoznana przez
Wydzia B osoba umiecia zapis. Jednak pniej nie pojawi
si nikt, kto byby zainteresowany tymi informacjami.
Budynek poczty w Katowicach
Widok z punktu sygnalizacyjnego na pulpit
Widok na pomieszczenie
z zainstalowanym sprztem
Szkic sytuacyjny
pomieszcze
poczty
w Katowicach
Wejcie do ukrytego
pomieszczenia z ktrego
funkcjonariusze SB
prowadzili obserwacje
21
Aby znale si w krgu zainteresowania Suby Bez-
pieczestwa wystarczyo bardzo niewiele. Dowodzi
tego przykad pewnego konstruktora specjalisty, kt-
ry w padzierniku 1975 r. otrzyma zgod na miesiczny
wyjazd do RFN. Do Polski powrci trzy miesice pniej,
wysyajc wczeniej zawiadczenie lekarskie o chorobie,
ktra wymagaa duszego leczenia. Wydzia W (per-
lustracja korespondencji) przechwyci list wiadczcy
o tym, e specjalista jest zdrowy, a ponadto czer-
pie zyski z bliej nieokrelonego rda. SB usiowao
wyjani prawdziwy powd przeduenia pobytu oraz
charakter jego kontaktw z obywatelami RFN. Podejrze-
wano, e w tym czasie specjalista zosta zwerbowa-
ny przez obcy wywiad. Od tego momentu rozpocza
si ciga inwigilacja trwajca do 1983 r. W tym czasie
poddano cigej kontroli korespondencj fguranta,
a w jego mieszkaniu przeprowadzano tajne przeszuka-
nia (TP).
Figurant
przy samochodzie
Obserwacja fguranta
w ruchu miejskim
Fragment
notatki subowej
dotyczcej rytmu
dnia fguranta
Rozkad
miejsca pracy
fguranta
Rozkad
mieszkania
fguranta
22
Znalezione w mieszkaniu przedmioty pod-
dano badaniom chemicznym, ktre mia-
y ujawni ich szpiegowski charakter, a lo-
kal specjalisty caodobowej obserwacji.
W pokoju i kuchni zaoono podgld doku-
mentacji fotografcznej (PDF) oraz podsuch
pokojowy (PP). Wok specjalisty powsta-
a szeroka siatka agentw badajcych cha-
rakter jego kontaktw oraz informujcych
SB o kadym jego kroku.
Inwigilacja zakoczya si zebraniem
ogromnej iloci informacji o yciu i kon-
taktach czowieka, jednak aden z tych
materiaw nie mg sta si dowodem
szpiegowskiej dziaalnoci specjalisty.
W 1982 r. mczyzna zosta internowany.
W trakcie ledztwa nadal zadawano mu
pytania dotyczce tajemniczego wyjazdu
w 1975 r. Sprawa ostatecznie zostaa za-
mknita w 1983 r.
Obserwacja
fguranta
w ruchu miejskim
Fragment meldunku operacyjnego
dotyczcego znalezienia owkw
i skierowania ich do bada
chemicznych
Orzeczenie
Wydziau
Chemii Biura W
dotyczce
bada owkw
Rentgen owka wykonany
przez Wydzia Chemii Biura W.
Funkcjonariusze SB podejrzewali,
e fgurant sporzdza nim
tajnopisy dla obcego wywiadu
23
W pierwszych latach powojennych wadze ludowe nie dyy do
otwartego konfiktu z Kocioem. Sytuacja ulega zmianie po 1947 r.
Staa obserwacja, podsuchy i gsta sie agentw to tylko niektre
rodki, jakimi posugiwa si aparat bezpieczestwa, ktre miay na
celu zdezintegrowa i zniszczy Koci.
Nie inaczej byo na Grnym lsku, gdzie zarwno budynek kurii, jak
i siedziba katowickiego biskupa przy ul. Francuskiej poddane byy ci-
sej kontroli. Funkcjonariusze SB, godzinami przesiadujcy w oknach
punktw zakrytych (m.in. specjalnie do tego wykorzystywanych miesz-
ka prywatnych), odnotowywali kto i kiedy pojawia si w obserwo-
wanych obiektach. Uzupenieniem tych dziaa by podsuch zaoony
m.in. w telefonach Kurii Biskupiej.
Tow. () stwierdzi, e zorganizowanie SPZ w budynku nr 42a
przy ulicy Plebiscytowej moe by trudne ze wzgldu na fakt,
i zamieszkuj tam ludzie wierzcy, o czym wiadczy moe
dekoracja okien z okazji wit kocielnych () Wydzia IV
czyni przymiarki do zorganizowania PZ w ktrym z miesz-
ka w/w budynku, jednake z zamiaru tego zrezygnowa i w ko-
niecznych sytuacjach korzystali z pomieszcze Pastwowego
Przedszkola Opiekuczego.

Fragment notatki subowej z dnia 6 IV 1984 r. w zwizku z potrzeb zor-
ganizowania SPZ w pobliu Kurii Biskupiej w Katowicach.
Szkic rezydencji bpa Herbert Bednorza
Rezydencja biskupa
diecezji katowickiej.
Zdjcie wspczesne
bp. Herbert
Bednorz
Szkic sytuacyjny kurii
w Katowicach z oznaczonymi
punktami zakrytymi
Notatka subowa
dotyczca zaoenia
punktu zakrytego
przed Kuri Biskupi 1984 r.
24
Jasna Gra, zwana Duchow Stolic Polski, od dziesitkw lat bya
centrum ycia religijnego narodu. Do Czarnej Madonny pielgrzy-
moway cae pokolenia ludzi spragnionych nadziei, pokoju i wol-
noci. Coroczne majowe i sierpniowe wita maryjne, tradycyjne
pielgrzymki, Obchody Millenium Chrztu Polski w 1966 r. i inne uro-
czystoci religijne staway si wielkimi manifestacjami wiary rze-
szy Polakw.
Dlatego te Jasna Gra bya sol w oku wadz komunistycznych.
Spotkania ptnikw w tym miejscu poddawano cisej obserwa-
cji, a przemwienia i kazania dostojnikw kocielnych byy na-
grywane przez funkcjonariuszy SB. Wrd pielgrzymw nie bra-
kowao take tajnych wsppracownikw, ktrzy skrupulatnie
informowali o przebiegu uroczystoci na Jasnej Grze.
Jasna Gra. 1966 r.
Fotografa operacyjna wykonana przed wejciem
do bazyliki i kaplicy na Jasnej Grze
(...) do dyspozycji grup obserwacyjnych przydziela si
cztery samochody subowe, jako punkt zakryty zostanie
wykorzystany samochd subowy marki Nysa, do wykona-
nia zada na parkingach 2 samochody; sprzt fotografczny
do dyspozycji grup obserwacyjnych, ktre bd prowadzi
obserwacj klasyczn przydziela si 4 rne modele foto-
grafczne, do dyspozycji wywiadowcw obsugujcych punkty
zakryte 3 aparaty bez kamufau, w tym aparaty z teleobiek-
tywami, do dyspozycji grupy obserwacyjnej, wystpujcej
jako reporterzy C.A.F. 3 aparaty okryte, do dyspozycji
wywiadowcw prowadzonych obserwacji na parkingach 2 r-
ne modele fotografczne oraz jeden minifon, rezerwa dwa
aparaty zakamufowane i jeden aparat odkryty, dla szyb-
kiej obrbki fotografcznej zorganizuje si dorany punkt
fot. w Bazie Wydz. B, cznie przewiduje si 8 apara-
tw zakamufowanych i 7 aparatw odkrytych i jedn kamer
flmow; sprzt optyczny do obsugi punktw zakrytych,
(...)trzy lornetki; rodki maskowania dla zmiany wygl-
du zewntrznego wywiadowcw biorcych udzia w obserwa-
cji klasycznej, wykorzystana bdzie garderoba operacyjna
i specjalna oraz podrczne rekwizyty (...)
Pielgrzymi w drodze na Jasn Gr, 1975 r.
Fragment planu organizacji pracy
funkcjonariuszy Wydziau T SB, 1969 r.
25
Procesje Boego Ciaa byy moliwoci publicznego
wyraania swojej wiary. Std te wadze co roku czy-
niy przygotowania, by jak najskuteczniej utrudni or-
ganizacj procesji. Kady proboszcz mia obowizek
ustali z wadzami dokadn tras przemarszu. W tym
samym czasie organizowano take konkurencyjne im-
prezy, np. studenckie manifestacje w pobliu odby-
wajcej si procesji kocielnej, ktrych celem byo za-
guszanie uroczystoci religijnej. W innym przypadku
w dniu Boego Ciaa organizowano wyjazdy dzieci na
letnie kolonie.
Oczy SB nie pomijay uczestnikw procesji, czsto
nie wiadomych tego, e s obserwowani. Odpowied-
nio zakamufowani funkcjonariusze fotografowali
mczyzn w grniczych mundurach nioscych balda-
chim czy osoby niosce sztandary. Uwadze funkcjo-
nariuszy SB nie umkny rwnie otarze przygoto-
wane na procesj, czy okna przystrojone religijnymi
emblematami.
W miecie odbyo si 12 procesji co w porwnaniu do
ubiegego roku nie ulego zmianie. Nie stwierdzono
adnych odstpstw od wczeniej ustalonych tras prze-
marszu procesji. Jeli chodzi o frekwencj na pro-
cesjach to generalnie jest ona w tym roku mniejsza
od ubiegorocznej bo wyniosa w granicach 31 tys.
osb /1978 r. wydano 12 decyzji na odbycie procesji
w ktrych uczestniczyo ogem 38 tys./.
Procesja
ze sztandarem
i wizerunkiem MB
Czstochowskiej
Procesja widok
na baldachim
Informacja o przebiegu uroczystoci
Boego Ciaa w Katowicach z 1979 r.
Udekorowane okna podczas wita Boego Ciaa
Fotografe operacyjne wykonane przez funkcjonariuszy SB
26
Piony techniczne rejestroway rwnie prby zrzucenia totalitarne-
go jarzma. Wykonane przez wywiadowcw zdjcia i nagrane flmy
suyy wadzy ludowej do identyfkacji uczestnikw zryww nie-
podlegociowych.
28 VI 1956 r. pracownicy zakadw H. Cegielskiego (Zakady im. J.
Stalina) w Poznaniu wyszli na ulic, aby da obniki cen, chleba
i wolnych wyborw. Demonstranci zajli siedzib Komitetu Woje-
wdzkiego PZPR. Protest bardzo szybko obj cae miasto, zniszczono
urzdzenia zaguszajce zagraniczne audycje radiowe. Okoo godziny
11.00 pady pierwsze strzay z budynku Wojewdzkiego Urzdu do
spraw Bezpieczestwa Publicznego oblonego przez demonstran-
tw. W godzinach popoudniowych do miast wkroczyy dywizje pan-
cerne Wojska Polskiego. Zryw niepodlegociowy w Poznaniu zosta
spacyfkowany. Wedug dotychczasowych ustale podczas protestu
zgino 57 osb.
Podczas demonstracji w tumie trwaa nieprzerwana praca operacyj-
na funkcjonariuszy oraz agentw. Aparaty fotografczne nie zawiody
UB w 1956 r. Na podstawie wykonanych przez nich tysicy zdj iden-
tyfkowano uczestnikw demonstracji. W efekcie aresztowano 575
osb, a wadze przygotoway 51 procesw przeciwko 135 osobom.
Fotografe osb
zatrzymanych
w zwizku
z wydarzeniami
Jak wywiadowca dokonuje zdjcia?
Aparat fotografczny jest zamaskowany w teczce, walizce,
paczce, torebce damskiej, ksice, itp., ktr wywiadowca
odpowiednio operuje w momencie dokonania zdjcia kierujc
obiektyw na obiekt, uruchomienie wyzwalacza nastpuje za
pomoc odpowiednio wmontowanego przycisku. Jednak wywia-
dowca dokonuj zdjcia robi to z bliskiej odlegoci idc
nieraz wprost na obiekt lub przechodzc obok, co pozwala
obiektowi na zapamitanie wygldu. Wywiadowca w takiej sy-
tuacji nie powinien dalej kontynuowa obserwacji.[Skrypt
szkoleniowy 1955r.]
Krzyyk nad postaci
oznacza osob
rozpoznan przez UB
27
Bezporedni przyczyn protestw spoecznych w marcu 1968 r. bya
decyzja wadz o zdjciu ze sceny Teatru Narodowego w Warszawie in-
scenizacji Dziadw w reyserii Kazimierza Dejmka wywoaa fal pro-
testw. Spektakl podczas ktrego widzowie owacyjnie reagowali na nie-
ktre fragmenty, by dla Wydziau Kultury KC PZPR czytelnym przejawem
antyradzieckich nastrojw. Przedstawienie zdjto ze sceny pod koniec
stycznia 1968 r. Z kocem lutego z Uniwersytetu Warszawskiego relego-
wano dwch studentw Adama Michnika i Henryka Szlajfera. 8 III na
terenie uczelni odby si wiec w obronie wyrzuconych. Po jego zakocze-
niu ludzie w cywilnych ubraniach uzbrojeni w paki milicyjne zaczli roz-
pdza studentw. Niedugo po tym wydarzeniu wadze zaczy kiero-
wa na teren uczelni jednostki milicji i Ochotniczej Rezerwy MO (ORMO).
W krtkim czasie protest studencki obj swoim zasigiem wikszo
miast uniwersyteckich. W Gliwicach na placu Krakowskim 11 III zebrao
si okoo 250300 osb. Studenci przemaszerowali przez ulice miasta
wznoszc m.in. okrzyki: damy wolnoci sowa!, Wolnoci!, Demo-
kracji!, Precz z pakami!. Manifestacje i pochody ulicami Gliwic trway
do godzin wieczornych. Milicja w tym czasie nie interweniowaa. Dopie-
ro w kolejnym dniu (12 III) doszo do star demonstrantw z oddziaami
Zmotoryzowanych Odwodw MO (ZOMO) i ORMO. W czasie pacyfkacji
uyto tresowanych psw oraz paek milicyjnych. W marcu 1968 r. na te-
renie wojewdztwa katowickiego demonstracje uliczne odbyy si take
w Katowicach, Czstochowi i Bielsku-Biaej. Ogem w tym czasie funk-
cjonariusze Wydziau B SB KWMO w Katowicach wykonali na terenie
lska (Katowice, Gliwice. Czstochowa) cznie 367 zdj, ktre posu-
yy do ustalenia 57 uczestnikw manifestacji. Podczas protestw pra-
cownicy Wydziau T zainstalowali 73 urzdzenia podsuchowe, z czego
wikszo na lskich uczelniach. Natomiast Wydzia W w omawianym
okresie przechwyci 525 listw uznajc, e zawarte w nich treci szkodz
systemowi. W samych tylko Gliwicach aresztowano 22 osoby.
Patrol MO legitymuje przechodniw
w marcu 1968 r. w Gliwicach
Fotografa przed Wydziaem Chemicznym
Politechniki lskiej, marzec 1968 r.
Marsz demonstrantw
ulicami Gliwic, marzec 1968 r.
Fragment dokumentu dotyczcy
wyposaenia Wydziau B
w czasie zaj w Gliwicach
w marcu 1968 r.
Stenogram
z podsuchu
telefonicznego
28
Wybuch protestw robotniczych na Wybrzeu w grudniu
1970 r. bezporednio zwizany by z drastyczn podwyk
cen artykuw spoywczych. Jako pierwsza strajk ogosia
Stocznia Gdaska im. Lenina. Reakcja SB bya natychmia-
stowa. Do poszczeglnych zakadw zostali wydelegowani
pracownicy operacyjni, ktrych zadaniem byo fotografo-
wanie i flmowanie wydarze w celu ustalenia inspiratorw
protestu oraz najaktywniejszych demonstrantw. Robot-
nicy ze Stoczni Gdaskiej przeszli pod budynek Komitetu
Wojewdzkiego PZPR, gdzie doszo do pierwszych star
z Milicj Obywatelsk. Tego samego dnia podjto decyzj
o uyciu Wojsk Obrony Wewntrznej. Drugiego dnia, obok
cofnicia podwyki cen oraz regulacji norm pracy, robot-
nicy wysuneli postulat uwolnienia aresztowanych demon-
strantw. 15 XII protesty na ulicach si nasiliy. Demon-
stranci zaatakowali i podpalili siedzib KW PZPR. Do miasta
wkroczyo wojsko wyposaone w bro maszynow, wozy
bojowe oraz czogi. Siy milicyjne uyy broni zabijajc 6
osb i ranic setki innych. Fala protestw rozlaa si po
caej Polsce obejmujc m.in. Elblg, Gdyni, Supsk, Szcze-
cin, Wabrzych i Warszaw.
Dziaania operacyjne SB w ramach akcji Jesie-70 przy-
niosy efekty w postaci zarejestrowania 3300 uczestnikw
strajkw i manifestacji, z czego okoo 1000 osb udao
si zidentyfkowa na podstawie materiaw pozyska-
nych z obserwacji. Cz z tych osb znalaza si nastp-
nie w staym zainteresowaniu SB.
Robotnicy
w centrum miasta
przy I LO.
Robotnicy wychodz ze stoczni przez bram nr 2.
Protesty przenosz si do centrum miasta
Robotnicy przed dyrekcj stoczni daj
ukarania winnych rozlewu krwi. 18 I 1971 r.
Demonstranci pod pominikiem
Jana III Sobieskiego w Gdaski.
W tle oddziay ZOMO.
29
() Przed domem na stae byo czterech
esbekw, na kadym rogu po jednym i pi-
ty w samochodzie. Gdziekolwiek bym si
ruszy, to trafaem na jednego z nich
[relacja K.witonia]
() Przeprowadzono szereg dziaa ma-
jcych na celu: wprowadzenie go [Ka-
zimierza witonia] w stan zaamania
psychicznego i nerwowego; skcenie go
z ssiadami, najblisz rodzin i zna-
jomymi; kompromitowanie jego rodziny
w najbliszym otoczeniu; doprowadzenie
do zatargu z waciw administracj bu-
dynkw; przejmowanie nielegalnie wyda-
wanej literatury bdcej w jego posia-
daniu ()
yczenia witeczne wysane do Kazimierza witonia
przechwycone przez Wydzia W KWMO w Katowicach. 1980 r.
Komunikat z obserwacji
fgurantw Kazimierza witonia
i Jana witonia w Czstochowie
Kazimierz wito z Romanem Kciuczkiem
uchwyceni w obiektywie SB
K. wito i Jan wito
w Czstochowie
21 II 1978 r. Kazimierz wito wraz z Romanem
Kciuczkiem, Ignacym Pinesem, Tadeuszem Kickim
i Wadysawem Suleckim zaoy w Katowicach
pierwszy w Polsce Komitet Wolnych Zwizkw Za-
wodowych (WZZ). Suba Bezpieczestwa rozpocz-
a cis inwigilacj tego grona. Najintensywniejsze
szykany skierowano przeciwko Kazimierzowi wi-
toniowi. Nkanie, kolportowanie ulotek obraaj-
cych jego osob, podsuchy zakadane w telefonie
i w mieszkaniu taki wachlarz represji SB skierowa-
a przeciwko opozycjonicie i jego rodzinie. Bacznej
obserwacji poddano take wszystkich przychodz-
cych do mieszkania witoniw w Katowicach.
30
Fala sierpniowych strajkw w Gdasku, Szcze-
cinie, Jastrzbiu, a nastpnie w caym kraju
w 1980 r. zapocztkowaa 10- milionowy ruch
ludzi pragncych wolnej Polski. Solidarno
bya w szczeglnym zainteresowaniu bezpie-
ki. SB dokumentowaa w swoich materiaach
kady krok przywdcw i aktywnych dziaa-
czy ruchu. Aparat bezpieczestwa, stosujc
zastraszenia i prowokacje, bada zachowania
opozycji przygotowujc si do gwnego ude-
rzania, jakim by stan wojenny. Obserwacj
objto siedziby organizacji. Proces inwigila-
cji rozpoczynano od poznania rozkadw bu-
dynkw, w ktrych mieciy si siedziby Soli-
darnoci, rozlokowania wok nich punktw
zakrytych, a nastpnie, w miar moliwoci,
starano si o zaoenie podgldw dokumen-
tacji fotografcznej (PDF) lub podsuchw.
W staym zainteresowaniu pionu B, czyli obserwacjami dugo-
terminowymi objci s:
aktywici Solidarnoci,
Niezalenego Zwizku Studentw (NZS),
Komitetu Obrony Robotnikw i Komitetu Samoobrony Spoecznej
(KSS-KOR),
Ruchu Obrony Praw Czowieka i Obywatela (ROPCiO),
Konfederacji Polski Niepodlegej (KPN)
Studenckiego Komitetu Samoobrony
Towarzystwa Kursw Naukowych
Latajcych Uniwersytetw
Latajcych Bibliotek. [Podrcznik Obserwacji, MSW 1982 r.]
Brama Stoczni Gdaskiej. Lech Wasa przed ogoszeniem porozumie sierpniowych.
Fotografa operacyjna wykonana przez funkcjonariuszy SB.
Fragment dokumentu o zorganizowaniu punktu zakrytego
w celu obserwacji siedziby MKR Solidarno przy ul. Stalmacha
Budynek Solidarnoci przy ul. Stalmacha w Katowicach.
Zdjcie wspczesne
31
Za szczeglnie niebezpieczne SB uwaaa ma-
nifestacje czy te akcje ulotkowe organizowa-
ne przez opozycj. Bezpieka dostrzegaa w nich
moliwo wybuchu zamieszek, ktre mogy
wymkn si spod ich kontroli. Std te stara-
no si do tego odpowiednio przygotowa:
Dziaania zwizane z zabezpieczeniem
demonstracji organizowanych przez gru-
py anty socjalistyczne wymagaj uycia
zwikszonych si i rodkw. Organizuje
si przewanie obserwacj towarzyszc
gwnych czonkw wrogiej grupy oraz za-
bezpiecza miejsce, w ktrym ma si odby
demonstracja. Zabezpiecza si rwnie
drogi prowadzce do miejsca jej odbycia.
Demonstracje dokumentuje si: fotogra-
f, flmem oraz zapisem magnetofonowym
uczestnikw wygaszajcych przemwienia.
Ponadto ustala si niektrych uczestni-
kw manifestacji oraz zabezpiecza si
punktami zakrytymi na wypadek powanego
zagroenia wytypowane obiekty.
Wywiadowcy operujcy w tumie powinni
szczegln uwag powici zachowaniu
konspiracji przed otoczeniem i wybiera
takie pozycje, z ktrych mogliby obser-
wowa i dokumentowa zachowanie si pro-
wodyrw.
Manifestacja
Solidarnoci
Zdjcie operacyjne
dokumentujce akcj
ulotkow opozycji
Zdjcie operacyjne
dokumentujce akcj
ulotkow opozycji
w Mysowicach
Dokument przedstawiajcy
rozmieszczenie bram przejciowych
w miejscu planowanych manifestacji
32
Komitet Obrony Wizionych za Przekonania by ruchem wal-
czcym o uwolnienie aresztowanych liderw Konfederacji Pol-
ski Niepodlegej. Ofcjalnie KOWzaP zosta powoany 10 XII
1980 r. W caej Polsce posiada struktury regionalne, zakadowe
i uczelniane. Dziaalno ruchu polegaa na zbieraniu podpi-
sw, prowadzeniu akcji plakatowych i ulotkowych, w pniej-
szym okresie organizowaniu godwek oraz, przy wspudziale
Niezalenego Zrzeszenia Studentw (NZS), marszw wolno-
ci. Jedna z najwikszych tego typu manifestacji odbya si 25
V 1981 r. w Katowicach. Kilkutysiczny tum uczestniczy we
mszy w. w katedrze Chrystusa Krla, a nastpnie przeszed
gwnymi ulicami miasta pod Sd Rejonowy, gdzie odczytano
rezolucj dotyczc uwolnienia winiw politycznych i prze-
strzegania praw obywatelskich.
Przy ustaleniu prowody-
rw manifestacji i in-
nych uczestnikw stosu-
je si znakowanie ich
kred i innymi rodkami
chemicznymi. S to zna-
ki przeznaczone dla wy-
wiadowcw dziaajcych
na obrzeach tumu. Pa-
mita trzeba przy tym,
aby na kadego ustalo-
nego czy zatrzymanego
uczestnika manifestacji
sporzdzi dokumentacj
obrazujc j ego dzia-
alno i zachowanie.
Tum na ulicach
miasta podczas
marszu wolnoci,
25 maj 1981 r.
Zdjcie wykonane ukrytym
aparatem w trakcie jednej z akcji
ulotkowych w Katowicach
Widok na tum
przed katedr podczas
marszu wolnoci.
25 maj 1981 r.
Fragment szyfrogramu
dotyczcy obserwacji
marszu wolnoci
w Katowicach
33
W nocy z 12 na 13 grudnia 1981 r., po
dugich przygotowaniach, wadze wpro-
wadziy w Polsce stan wojenny. W tele-
fonach zapanowaa gucha cisza, a wielu
dziaaczy opozycyjnych, na podstawie ze-
branych wczeniej przez SB materiaw,
trafo do miejsc internowania.
Po pacyfkacji kopalni Wujek funkcjo-
nariusze SB nie spuszczali z oka postawio-
nego przez grnikw krzya przed murem
zakadu. Mieszkacy lska oraz delegacje
z caej Polski przybywali na to miejsce by
odda hod polegym. Czsto towarzyszy-
y im obiektywy SB, a zoenie kwiatw
mogo skoczy si 48 godzinnym aresz-
tem w celach Komendy Miejskiej MO przy
ulicy Kiliskiego 9.
Na okres stanu wojennego przypado take
apogeum dziaalnoci Biura W, kiedy to
utworzono Gwny Urzd Cenzury MSW.
Jawnie dziaajca ju perlustracja kore-
spondencji zostaa oparta na terenowych
odpowiednikach Biura W i Biura T, na-
tomiast w miejscach, gdzie urzdw wo-
jewdzkich nie byo, zostay one na nowo
utworzone z kadry dawnych pracowni-
kw SB i MO. Piecztka ocenzurowano
na licie i sowa rozmowa kontrolowa-
na w suchawce byy staym elementem
szarej codziennoci stanu wojennego.
O tym, jak wana dla wadz bya korespon-
dencja obywateli wiadczy fakt, e od po-
cztku stanu wojennego do koca 1982
r. ocenzurowano 82,8 mln przesyek listo-
wych, czyli 15 proc. wszystkich przesyek
krajowych i zagranicznych. Z tego ponad
129 tys. przesyek uznano za przydatne
w pracy operacyjnej, a 9 tys. przekazano
do wykorzystania procesowego.
Suba Bezpieczestwa obserwowaa wszystkie
kluczowe miejsca dziaalnoci opozycyjnej.
Fotografowano nawet osoby skadajce kwiaty
pod krzyem przy kopalni Wujek
34
Pod koniec lat 80. bariery strachu przed bezpiek zaczy p-
ka. Studenci NZS na manifestacjach mieli wiadomo, e s ob-
serwowani i fotografowani, a czsto wiedzieli nawet przez kogo.
Wywiadowcy pionw B sami stawali si celem obserwacji stu-
dentw, niekiedy nawet udokumentowanej.
Przemiany w 1989 r. zakoczyy dziaalno Suby Bezpiecze-
stwa. W tym samym roku Biuro W zostao rozwizane, a funk-
cjonariusze znaleli zatrudnienie w Departamentu II MSW, ktry
przej jego zadania. Do koca lipca 1990 r. zlikwidowane zostay
rwnie piony T i B, a funkcjonariusze zostali przeniesieni do
Policji i Urzdu Ochrony Pastwa.
Kazimierz M:
(...) Chodziem za fgurantem osiem, dziesi godzin, a nie-
raz duej. W socu, w deszczu, na mrozie. Nie mylaem,
bo to do mnie nie naleao. Do mnie naleao mie aparat
fotografczny, radiostacj. Na odprawach naczelnik mwi,
czy ma by prowadzona obserwacja, czy rwnie i kontrob-
serwacja, to znaczy zwracanie uwagi, czy samemu nie jest
si obserwowanym.

Przewanie nie wiedziaem, kogo ledz. Czsto dostawaem
tylko zdjcie i oglne namiary na fguranta. Nieraz, nie
wiedzc, obserwowao si milicj, albo kolegw z brany.
Bylimy utajnieni nawet dla innych wydziaw SB i milicji.
To dlatego, e czsto obserwowalimy tych pracownikw.
Tylko komendant mia swoj siedzib w Komendzie Stoecz-
nej. Nasza baza, pracownikw, bya w zakonspirowanych lo-
kalach, na przykad pod szyldem jakiego zakadu produk-
cyjnego. Chociaby na ulicy Jaworzyskiej. Teoretycznie
dziaaa tam frma naprawiajca sprzt radiowo-telewizyj-
ny. Drzwi otwierao si na umwiony sygna. Trzy krtkie
dzwonki, dwa dugie. Na Jaworzysk przychodzilimy do
pracy. W lokalu konspiracyjnym odbyway si odprawy i dy-
ury. Nawet ona nie wiedziaa, w jakim wydziale pracuj,
tylko oglnie, e w SB. Ofcjalnie byem zegarmistrzem. To
dla znajomych, ssiadw.

Niekiedy obserwacj prowadzilimy od tyu. Na przykad
wiadkowie Jehowy z gry zakadali, e bd obserwowa-
ni i cigle si ogldali. Wtedy szedem przed nimi. Ob-
serwacj prowadzio si te z punktw zakrytych. Albo na
przykad z kilku punktw zakrytych i jednego ruchomego,
jak nysa z radiostacj. Porozumiewalimy si szyfrem. Na
przykad: 311 fgurant wyszed z domu, 312 skierowa
si na prawo, i tak dalej. Cyframi szkicowao si szlak
fguranta. W samochodzie bya ksika szyfrw. Zawieraa
wszystkie powtarzajce si zwroty uywane w obserwacji na
miecie i charakterystyczne punkty. Ksika miaa rucho-
m wkadk. Przesuwao si ni tak, eby dopasowa cyfry.
W ten sposb odczytywao si odpowiednie haso. Ksi-
ka bya bardzo prosta w obsudze. Klucz szyfrowy wkad-
ki zmieniano co tydzie, co dwa tygodnie. Rozszyfrowany
szlak fguranta ci z nysy przekazywali do Centrali.
[rdo: Barbara Stanisawczyk, Dariusz Wilczak,
Pajczyna. Syndrom bezpieki, Warszawa 1999]
Funkcjonariusze SB z aparatami w czasie meczu
KPN NZS KUL w maju 1988 r.
(zbiory Wojciecha Bogaczyka)
Funkcjonariusz SB flmuje studentw KUL
z samochodu, maj 1988 r.
(zbiory Wojciecha Bogaczyka)