Beata wieczko-urek

BIOMATERIAY

Wydawnictwo Politechniki Gdaskiej

Beata wieczko-urek

BIOMATERIAY

Endoproteza Metha-Aesculap

Gdask 2009

PRZEWODNICZCY KOMITETU REDAKCYJNEGO WYDAWNICTWA POLITECHNIKI GDASKIEJ

Romuald Szymkiewicz
RECENZENT

Jan Chopek

PROJEKT OKADKI

Katarzyna Olszonowicz

Wydano za zgod Rektora Politechniki Gdaskiej

Wydawnictwa PG mona nabywa w Ksigarni PG (Gmach Gwny, I pitro) bd zamwi poczt elektroniczn (ksiegarnia@pg.gda.pl), faksem (058 347 16 18) lub listownie (Wydawnictwo Politechniki Gdaskiej, Ksigarnia PG, ul. G. Narutowicza 11/12, 80-233 Gdask) www.pg.gda.pl/WydawnictwoPG

Copyright by Wydawnictwo Politechniki Gdaskiej

Gdask 2009

Utwr nie moe by powielany i rozpowszechniany, w jakiejkolwiek formie i w jakikolwiek sposb, bez pisemnej zgody wydawcy

ISBN 9788373482722

Prace badawcze s naprawd jak wdrwka we mgle. Nie wiesz, dokd idziesz. Szukasz po omacku. Potem ludzie dowiaduj si o wszystkim i ju po fakcie wydaje im si, e byo to bardzo proste.
Francis Crick, biolog

Mojemu mentorowi Profesorowi Andrzejowi Zieliskiemu w podzikowaniu za cenne wskazwki i uwagi, ktre znacznie podniosy warto niniejszego podrcznika.

SPIS TRECI

WSTP .......................................................................................................................................... 1. BUDOWA I CZYNNOCI YCIOWE KOMRKI .............................................................. Literatura .................................................................................................................................. 2. TKANKA KOSTNA JAKO NATURALNY BIOMATERIA ............................................... Literatura .................................................................................................................................. 3. UKAD MINIOWY CZYNNY NARZD RUCHU ....................................................... 3.1. Ocena biozgodnoci w tkankach mikkich ....................................................................... 3.2. Transplantacja tkanek i narzdw ..................................................................................... Literatura .................................................................................................................................. 4. BIOMATERIAY ................................................................................................................... 4.1. Biomateriay pojcia ...................................................................................................... 4.2. Degradacja biomateriaw ................................................................................................ 4.2.1. Pitting .................................................................................................................... 4.2.2. Fretting .................................................................................................................. 4.2.3. Korozja szczelinowa .............................................................................................. 4.2.4. Korozja galwaniczna ............................................................................................. 4.2.5. Korozja midzykrystaliczna ................................................................................... 4.2.6. Korozja wodorowa ................................................................................................ 4.2.7. Zmczenie materiau ............................................................................................. 4.2.8. Uszkodzenia mechaniczne implantu ....................................................................... 4.3. Prawidowe funkcjonowanie wszczepu w organizmie ...................................................... 4.4. Zastosowanie biomateriaw ............................................................................................. Literatura .................................................................................................................................. 5. PROCESY ZACHODZCE W UKADZIE IMPLANT-ORGANIZM ................................. 5.1. Biologiczna ocena biozgodnoci ...................................................................................... 5.2. Rodzaje bada miejscowej odpowiedzi tkankowej na wszczep ....................................... Literatura .................................................................................................................................. 6. BIOMATERIAY METALICZNE ......................................................................................... 6.1. Materiay na wszczepy krtkotrwae ................................................................................ 6.2. Materiay na wszczepy dugotrwae ................................................................................. 6.3. Problemy zwizane z implantacj tworzyw metalicznych ................................................ 6.4. Uczulenia i alergie na skadowe implantw metalicznych ............................................... Literatura ..................................................................................................................................

7 9 11 12 18 20 30 30 31 32 32 36 38 39 39 39 40 40 40 41 43 45 50 52 56 68 69 72 81 84 90 91 94

6
7. BIOMATERIAY CERAMICZNE ......................................................................................... 7.1. Biomateriay ceramiczne resorbowalne w organizmie ..................................................... 7.2. Biomateriay ceramiczne z kontrolowan reaktywnoci w organizmie .......................... 7.2.1. Bioaktywne materiay porowate ............................................................................ 7.2.2. Materiay porowate z wypeniaczem nieorganicznym .......................................... 7.2.3. Materiay porowate na podou organicznym ....................................................... 7.2.4. Biomateriay pochodzenia elowego ..................................................................... 7.3. Biomateriay ceramiczne obojtne .................................................................................... 7.4. Rodzaje pocze bioceramika-tkanka ............................................................................. Literatura .................................................................................................................................. 8. MATERIAY POLIMEROWE ............................................................................................... 8.1. Polimery naturalne ............................................................................................................ 8.2. Polimery syntetyczne ........................................................................................................ 8.3. Biotolerancja tworzyw sztucznych ................................................................................... Literatura .................................................................................................................................. 9. MATERIAY DO ZESPALANIA TKANEK ......................................................................... 9.1. Nici chirurgiczne .............................................................................................................. 9.2. Kleje ................................................................................................................................. 9.3. Cementy kostne ................................................................................................................ Literatura .................................................................................................................................. 10. MATERIAY WGLOWE I KOMPOZYTOWE ................................................................. 10.1. Wgiel wknisty AGH .................................................................................................. 10.2. Powoki wglowe ........................................................................................................... 10.3. Kompozyty wzmacniane wknami wglowymi ........................................................... 10.4. Zastosowanie biomateriaw wglowych i kompozytowych ......................................... Literatura ................................................................................................................................. 11. MATERIAY NA INSTRUMENTY CHIRURGICZNE ....................................................... 11.1. Przykady zastosowa narzdzi chirurgicznych ............................................................. Literatura ................................................................................................................................. 12. KLASYFIKACJA WYROBW MEDYCZNYCH ................................................................ Literatura ................................................................................................................................. 98 100 107 109 110 110 111 113 116 117 121 122 124 127 128 130 130 132 132 132 133 135 136 136 137 138 140 146 149 150 151

WSTP

Jako wspczesnych materiaw uywanych w medycynie narzuca potrzeb doskonalenia stosowanych ju w praktyce biomateriaw, a take prby wprowadzenia do praktyki lekarskiej nowych. Wprowadzajc implant do organizmu czowieka, zakada si, i bdzie on dugotrwale spenia okrelon funkcj. Dobre zespolenie wszczepu z koci oraz odpowiedni ksztat implantu, uwzgldniajcy rozkad napre na granicy kontaktu implant tkanka kostna oraz zapewniajcy sztywne osadzenie wszczepu w koci przez cay okres jego przebywania w organizmie, pozwoli na stworzenie takich warunkw, jakie towarzysz normalnemu procesowi gojenia zamanej koci. W niniejszym podrczniku przedstawione zostay, na podstawie dotychczasowej wiedzy, osignicia w zakresie biomateriaw na wiecie i w kraju. Struktura podrcznika oparta jest na 12 rozdziaach obejmujcych wiadomoci z zakresu materiaw stosowanych na implanty oraz rodowiska, w jakim si znajduj. Podrcznik przeznaczony jest dla studentw uczelni technicznych i medycznych, w ktrych rozwijane s kierunki zwizane z materiaami wykorzystywanymi w medycynie. Gdask 2009 Skadam podzikowania Panu Ryszardowi Nowaczkiewiczowi, Prezesowi Firmy Aesculap-Chifa z Nowego Tomyla, za pomoc i udostpnienie materiaw niezbdnych do powstania niniejszego podrcznika.

Rozdzia 1

BUDOWA I CZYNNOCI YCIOWE KOMRKI

Komrka to podstawowy element strukturalny i czynnociowy kadego organizmu, zdolny do spenienia rnych funkcji yciowych, tj. oddychania, odywiania, rozmnaania, wzrostu. Wielko i ksztat komrek s bardzo rne. Najmniejsza komrka mierzy 0,2 m (bakterie), najwiksza 3 m (wkno konopi). Komrki zbudowane s z cytoplazmy i struktur cytoplazmatycznych oraz z jdra komrkowego. Do struktur cytoplazmatycznych zalicza si: bon komrkow, siateczk rdplazmatyczn, rybosomy, aparat Golgiego, mitochondria i lizosomy (rys. 1.1) [1].

Rys. 1.1. Budowa schematyczna komrki i struktur komrkowych [1]

Bona komrkowa otacza komrk, oddzielajc j od otoczenia. Skada si z dwch warstw czsteczek fosfolipidw (rys. 1.2) [2].

10
Bona komrkowa jest nieprzepuszczalna dla wikszoci substancji, ale staje si selektywnie przepuszczalna dla niektrych czsteczek, dziki obecnoci w bonie specyficznych biaek transportowych. Peni rwnie wan funkcj w porozumiewaniu si komrek midzy sob; bierze take udzia w procesie wydzielania i wchaniania makroczsteczek [3].

Rys. 1.2. Schemat budowy bony komrkowej: 1 podwjna warstwa czsteczek fosfolipidw; 2 biaka integralne; 3 biaka w warstwie wewntrznej fosfolipidw; 4 biaka w warstwie zewntrznej fosfolipidw; 5 biaka powierzchniowe od strony cytoplazmy; 6 biaka kanaowe [1]

Jdro komrkowe oddziela od cytoplazmy podwjna bona jdrowa. Skada si ona z elementw wknistych i ziarnistych, zawieszonych w jednorodnej substancji, zwanej kariolimf lub sokiem jdrowym. W okresach pomidzy podziaami komrki, jdro komrkowe stanowi chromosomy zwinite i cile do siebie przylegajce. W jdrach komrek czowieka wystpuj 23 pary chromosomw, w kadej komrce cznie 46 chromosomw [1]. Siateczk rdplazmatyczn ziarnist stanowi bona tworzca kanaliki. Na zewntrznej powierzchni tej bony skierowanej do cytoplazmy znajduj si ziarnistoci rybosomy. W rybosomach zachodzi proces translacji, czyli synteza acuchw polipeptydowych. W siateczce rdplazmatycznej gadkiej zachodzi biosynteza i magazynowanie niektrych zwizkw, przede wszystkim tuszczw, oraz polimeryzacja glukozy i tworzenie si ziarnistoci glikogenu [1, 2]. Lizosomy s to pcherzyki otoczone pojedyncz bon i zawierajce enzymy hydrolityczne trawice biaka, kwasy nukleinowe i wglowodany. W obrbie lizosomw zachodzi trawienie zarwno fragmentw wasnej komrki, jak i fragmentw obcych komrek, ktre zostay wchonite do wntrza na drodze fagocytozy [1]. Mitochondria s strukturami komrki, w ktrych gwnie wytwarzana jest energia. S one uniwersalnymi przenonikami energii w komrce [3]. Komrka peni nastpujce czynnoci [4, 5]: 1) przemiana materii; 2) pobieranie z otoczenia okrelonych substancji, przetwarzanie ich i wbudowanie w cytoplazm lub magazynowanie jako materia zapasowy;

11
3) wydalanie na zewntrz substancji niepotrzebnych, a wic produktw przemiany materii, ktra jest zwizana cile z przemian energii, jej zuyciem i wytwarzaniem w rnych formach, jak energia mechaniczna, cieplna, elektryczna, a przede wszystkim chemiczna; 4) czas ycia komrki. Niektre z komrek s dugowieczne i trwaj od pocztku do koca ycia. Inne yj bardzo krtko i albo obumieraj, albo dziel si kariokinetycznie na komrki potomne, obdarzone peni si yciowych. Istniej dwa podstawowe rodzaje mierci komrki: martwica (nekroza), kiedy to dochodzi do przerwania cigoci bony komrkowej, przebieg gwatowny; apoptoza (zaprogramowana mier komrki), czsto dotyczy pojedynczych komrek i nie wie si z procesem zapalnym. Moe zosta zapocztkowana uszkodzeniem DNA lub nieprawidowym rozdziaem chromosomw w trakcie cyklu komrkowego, jak rwnie czynnikami zewntrznymi uszkadzajcymi chromatyn (niektre leki) lub ograniczeniem dostpu komrek do skadnikw odywczych; W procesie ewolucji w organizmach zwierzcych rozwiny si wyspecjalizowane narzdy i ukady, dziki ktrym mog one coraz lepiej przystosowywa si do zmieniajcego si rodowiska zewntrznego. Kady z nich zbudowany jest z miliardw komrek, ktre je tworz.

Literatura
[1] Traczyk W. Z.: Fizjologia czowieka w zarysie. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL 2007. [2] Cichocki T., Litwin J. A., Marecka J.: Kompendium histologii. Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego 2002. [3] Hames B. D., Hooper N. M.: Biochemia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2005. [4] Marciniak J.: Biomateriay. Gliwice: Wydawnictwo Politechniki lskiej 2002. [5] Platzer W.: Narzd ruchu. Podrczny atlas anatomii czowieka. T. 1. Brema: Wydawnictwo Medyczne Sotwiski Verlag 1995.

Rozdzia 2

TKANKA KOSTNA JAKO NATURALNY BIOMATERIA

Szkielet czowieka (rys. 2.1) [1] stanowi zintegrowany ukad koci, chrzstek, staww, wizade i jest rusztowaniem dla caego ciaa. Od jakoci koci zale ksztat, wielko i wytrzymao ciaa. Koci poruszaj si w nastpstwie skurczw przymocowanych do nich mini szkieletowych. Wiele z nich spenia rol dwigni poruszanych za pomoc mini i wchodzi w skad ukadu lokomocyjnego. Niektre koci, poczone ze sob, tworz osony dla narzdw. Ukady kostny oraz miniowy i nerwowy stanowi narzd ruchu. Poza tym s one siedliskiem szpiku, ktrego czynno polega na wytwarzaniu krwinek czerwonych i biaych [2, 3].

Rys. 2.1. Szkielet czowieka widok z przodu [1]

13
Tkanka kostna charakterystyczna jest tylko dla krgowcw, u ktrych tworzy szkielet wewntrzny. Tkanka ta tworzy koci. Spenia gwnie funkcje mechaniczne, czemu towarzyszy ilociowa przewaga substancji midzykomrkowej nad komrkami kostnymi. Odznaczajce si licznymi wypustkami komrki kostne znajduj si w jamkach kostnych [4]. Substancja midzykomrkowa jest zbudowana ze zwizkw organicznych, tzw. osseiny (35%), oraz ze zwizkw nieorganicznych (65%) gwnie fosforanw i wglanw wapnia nadajcych twardo i odporno na zamanie bd zgniecenie. Podstawow jednostk strukturaln koci jest osteon. Osteon tworz blaszki kostne, midzy ktrymi znajduj si jamki kostne z komrkami kostnymi. Centraln cz zajmuje jego kana rodkowy (kana Haversa), mikroskopijny przewd, w ktrym biegn naczynia krwionone doprowadzajce krew do komrek kostnych. Osteony, lec blisko siebie, tworz zbit struktur koci (rys. 2.2 i 2.3) [5, 6, 8].

Rys. 2.2. Budowa histologiczna koci [5]

14
a) b) c)

Rys. 2.3. Struktura koci: a) warstwy korowe osteony z kanaami Haversa, b) warstwy gbczaste beleczki kostne, c) szpik kostny [8]

Tkanka kostna pod wzgldem anatomiczno-histologicznym zbudowana jest z trzech rodzajw komrek: osteoklastw, osteoblastw i osteocytw. Substancj midzykomrkow stanowi organiczna matryca wraz z solami organicznymi i wod. Osteoblasty wytwarzaj ko, osteocyty j utrzymuj, a osteoklasty (wyspecjalizowane makrofagi) zapewniaj jej resorpcj. Resorpcja i tworzenie koci sprawiaj, e ko tkana podlega przemianie w koncentryczn ko blaszkowat. Skadaj si na ni wkna kolagenowe, ukad kanaw Haversa oraz blaszki rdmiszowe, uoone tak, by zapewni maksymaln si koci w przeliczeniu na jej objto. Komrki wytwarzajc now tkank kostn, czyli osteoblasty, s otaczane przez zrb kostny i przemieniaj si w dojrzale osteocyty. Osteocyty wytwarzaj wypustki komrkowe suce do transportu midzykomrkowego [6, 7]. Budow mikroskopow koci przedstawia rys. 2.4 [3, 9].

Rys. 2.4. Mikroskopowa struktura koci [9]

15
Od 7 tygodnia ycia podowego zaczyna si powstawanie punktw kostnienia zalkw, wok ktrych nastpuje tworzenie substancji kostnej (rys. 2.5). Na pocztku pojawiaj si one w trzonach koci dugich i szybko rozprzestrzeniaj si, by w trzecim miesicu ycia podowego obj wikszo pozostaych koci. W pierwszym okresie, ktry trwa mniej wicej do 6 roku ycia, wytworzony zostaje zgrubny szkielet, cho funkcjonalny pod wzgldem spenianych czynnoci, to jednak pozbawiony jeszcze precyzyjnej formy. Po okresie spowolnienia procesw osyfikacyjnych1), rozpoczyna si drugi okres kostnienia. Pojawiaj si wwczas tzw. wtrne punkty kostnienia, dziki ktrym koci uzyskuj delikatniejsz rzeb i osigaj swoj ostateczn posta. Z chwil zakoczenia kostnienia pocze nasad z trzonami koczy si proces wzrostu [4, 8, 11].
a) b) c) d)

Rys. 2.5. Kolejne etapy kostnienia koci dugiej: a) stadium chrzstne,wski mankiet kostny wok trzonu (kolor czarny), b) nasady s jeszcze chrzstne, ale w trzonie formuje si ju siateczka kostna tkanki gbczastej, c) rdchrzstne punkty kostnienia w nasadach, pocztki jamy szpikowej w trzonie, d) chrzstka wystpuje tylko na powierzchniach stawowych i na granicy trzonu i nasad oraz pojawia si rozwinita jama szpikowa [11]

O wzrocie koci mwi prawo Delpescha-Wolfa zakadajce, e ko ulegajca naciskowi hamuje swj wzrost, natomiast ko w miejscu odcienia zaczyna szybciej rosn [1, 2, 12]. Znajc waciwoci i struktur tkanki kostnej, mona zada pytanie czy jest ona naturalnym biomateriaem? Wszystkie cechy sugeruj, e mona j tak traktowa. Tkanka kostna ma zdolno naturalnej regeneracji (oczywicie, gdy nie dojdzie do jej cakowitego
1)

Osyfikacja fizj. kostnienie, proces powstawania koci w rozwoju osobniczym.

16
zniszczenia). Wystpujce w jej budowie osteoblasty zbudowane w 90% z hydroksyapatytu regeneruj zamania oraz pknicia, a osteoklasty rozpuszczaj ko, nadajc jej ksztat. Wspomniany wczeniej hydroksyapatyt jest krysztaem o budowie Ca10(PO4)6(OH)2 nieorganicznym skadnikiem koci i zbw. Stanowi w nich rusztowanie zapewniajce mechaniczne waciwoci, odgrywa wan rol w odbudowie struktur kostnych, stymulujc ich rozwj. Syntetyczny hydrosyapatyt sprawdzi si jako substancja wykorzystywana do budowy protez (stosowanych np. do rekonstrukcji szczki, jak i do endoprotez biodrowych) dziki temu, i stosunek zawartoci wapnia do fosforu w hydroksyapatycie jest prawie taki sam, jak w kociach [2, 12]. Typowa ko duga zbudowana jest z tkanki kostnej oraz szpiku (rys. 2.6). Tkanka kostna wystpuje w dwch postaciach substancji kostnej zbitej oraz substancji kostnej gbczastej. Poniewa pierwsza z nich znajduje si zawsze na powierzchni koci, to nosi ona te nazw warstwy korowej [3, 4, 8].

Rys. 2.6. Budowa koci dugiej [4, 8]

17
Ze wzgldu na ksztat, koci moemy podzieli na cztery grupy (tabl. 2.1) [1].
Tablica 2.1
Podzia koci wedug kryterium ksztatu [1]

Organiczne podoe nadaje koci du sprysto, a zawarto soli wapnia czyni j rwnie bardzo wytrzyma na ciskanie i rozciganie. Wytrzymao substancji kostnej na rozciganie jest przy tym mniejsza od wytrzymaoci na ciskanie. Na zginanie ko jest znacznie mniej odporna. Przykadowe rednie wasnoci mechaniczne czci zbitej ludzkiej koci udowej, reprezentatywne dla grupy dorosych ludzi, s nastpujce [1, 2, 10]: wytrzymao na rozciganie 107 MN/m2, graniczne wyduenie 135%, wytrzymao na ciskanie 159 MN/m2, 160 MN/m2, wytrzymao na zginanie wytrzymao na skrcanie 53 MN/m2.

18
Wasnoci mechaniczne koci, a w szczeglnoci skonno do pkania, wynikaj z ich struktury anatomiczno-histologicznej zwizanej z wiekiem i zale od typu budowy koci (np. gbczasta), formy geometrycznej (np. krtkie, dugie, paskie), lokalizacji, obcienia zewntrznego i wartoci si obciajcych, ktre warunkuj rozkad napre wewntrznych koci. Due znaczenie ma zawarto kolagenu. Przykadowo, koci zawierajce du ilo kolagenu s skonne do pkni kruchoplastycznych. Natomiast w kociach osb starszych zamania maj charakter pkania kruchego. W koci poddawanej cyklicznemu, fizjologicznemu obcianiu przepyw cieczy zapewnia transport substancji odywczych i metabolitw. Przy takim poziomie naprenia stycznego, wywoanego przepywem cieczy, pobudzanie komrek kostnych nie zaburza rwnowagi pomidzy procesami tworzenia i resorpcji tkanki kostnej. Poddawanie koci obcieniu przekraczajcemu obcienia fizjologiczne powoduje nadmiern stymulacj osteoblastw. Efektem jest tworzenie tkanki kostnej. Nowo tworzona tkanka kostna przywraca fizjologiczny poziom napre w koci, co prowadzi do przerwania procesu osteoklastycznego. Zmniejszenie przepywu cieczy w strukturach kostnych, wskutek poddawania jej obcieniom niszym od fizjologicznych, powoduje redukcj transportu substancji odywczych oraz metabolitw. Prowadzi to do zmniejszenia aktywnoci yciowej komrek kostnych, czasami nawet do obumierania, inicjujc osteoklastyczny proces resorpcji koci [1, 2]. Liczba koci ustroju ludzkiego zaley od wieku. U noworodkw wynosi ona ok. 270. Wraz z pojawieniem si wtrnych punktw kostnienia liczba ta wzrasta i np. u dziecka 14-letniego wynosi ok. 350. W wieku pniejszym, po poczeniu si nasad z trzonami, liczba ta spada i wynosi u dorosego czowieka 206, po czym wraz ze zrastaniem si koci czaszki w wieku pniejszym w dalszym cigu si zmniejsza [13]. Ko ma zdolno regeneracji, czego dowodem jest moliwo jej zrastania si po zamaniu. Kluczow rol w tym procesie odgrywa okostna. Oprcz wytwarzania tkanki kostnej, ma ona rwnie zdolno odtwarzania ksztatu koci. Najatwiej regeneruj si trzony koci dugich, ubytki koci uchwy i eber, natomiast koci czaszki i koci gbczaste regeneruj si znacznie trudniej. Ko ma rwnie zdolnoci adaptacyjne potrafi dostosowywa swj ksztat i wielko do obcie i warunkw. Na przykad przy zamaniu piszczeli, druga z koci goleni, strzaka, moe zwikszy swoj grubo tak, aby przej dodatkowo pojawiajce si siy ciskajce. Z kolei dugotrway brak obcienia moe doprowadzi do zaniku koci. Naley zauway, e koci maj najwikszy wspczynnik bezpieczestwa ze wszystkich elementw biorcych udzia w budowie ukadu ruchu (mini, cigien, tkanki cznej). Wynika to nie tylko z faktu, i przenosz one znaczne obcienia dynamiczne, ale rwnie z koniecznoci dostosowania ich ksztatu do otaczajcych je mini, cigien i innych narzdw. Przykadem tego moe by trjktny przekrj piszczeli, uwarunkowany przylegajcymi do niej miniami, mimo e ze wzgldw wytrzymaociowych optymalny byby przekrj koowy [1, 9, 13].

Literatura
[1] Mrozowski J., Awrejcewicz J.: Podstawy biomechaniki. d: Wydawnictwo Politechniki dzkiej 2004. [2] Marciniak J.: Biomateriay. Gliwice: Wydawnictwo Politechniki lskiej 2002.

19
[3] Platzer W.: Narzd ruchu. Podrczny atlas anatomii czowieka. T. 1. Brema: Wydawnictwo Medyczne Sotwiski Verlag 1995. [4] Anatomia czowieka. Red. J. Sokoowska-Pituchowa. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL 2005. [5] Cichocki T., Litwin J. A., Marecka J.: Kompendium histologii. Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego 2002. [6] Greek W. B.: Ortopedia Nettera. Wrocaw: Elsevier Urban & Partner 2007. [7] Schneider R. A., Miclau T., Helms J. A.: Embryology of Bone. Orthopaedics, Philadelphia 2002. [8] Smith J.: Ciao czowieka. Warszawa: ZETDEZET 1995. [9] Bdziski R.: Biomechanika inynierska. Zagadnienia wybrane. Wrocaw: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocawskiej 1997. [10] Bdziski R., Wall A.: I Sympozjum IOP 97. Biaystok 1997. [11] Bochenek A., Reicher M.: Anatomia czowieka. Warszawa: Pastwowy Zakad Wydawnictw Lekarskich 1990. [12] Biocybernetyka i inynieria biomedyczna 2000. Red. M. Nacz. T. 4. Biomateriay. Warszawa: PAN, Akademicka Oficyna Wydawnicza EXIT 2003. [13] Calais-Germain B., Anderson S.: Anatomy of movement. Seattle: Eastland Press 1993.

Rozdzia 3

UKAD MINIOWY CZYNNY NARZD RUCHU

Tkanka to zesp komrek podobnie zrnicowanych i ich pokolenia. W zalenoci od tego, jakie komrki wchodz w skad tkanki, wyrnia si rne rodzaje tkanek: nabonkowa, czna, miniowa, nerwowa i krew [1]. Najbardziej charakterystyczn cech tkanki nabonkowej jest cise przyleganie do siebie tworzcych j komrek; jedyn form substancji midzykomrkowej s blaszki podstawne. Zespoy komrek nabonkowych tworz dwa zasadnicze rodzaje struktur: wyciki nabonkowe i gruczoy. Wyciki nabonkowe pokrywaj zewntrzne i wewntrzne powierzchnie organizmu, kontaktujce si (bezporednio lub porednio) ze rodowiskiem zewntrznym (skra, spojwki i rogwka, drogi pokarmowe, oddechowe, moczowe i rozrodcze) oraz z pynami ustrojowymi (naczynia krwionone i limfatyczne, jamy ciaa). Gruczoy s natomiast skupiskami komrek nabonkowych, o zrnicowanej wielkoci i budowie, wyspecjalizowanymi w penieniu funkcji wydzielniczej.
Tablica 3.1
Zestawienie typw, funkcji i lokalizacji nabonkw [2]
Typ nabonka jednowarstwowy paski jednowarstwowy szecienny jednowarstwowy walcowaty wieloszeregowy Gwne funkcje barierowa barierowa, resorpcyjna, wydzielnicza barierowa, resorpcyjna, wydzielnicza ochronna, wydzielnicza, zmysowa ochronna ochronna ochronna Przykadowa lokalizacja naczynia (rdnabonek), pcherzyki pucne (pneumocyty), kanaliki porednie nerki, jamy ciaa (mezotelium) kanaliki nerkowe, gruczoy, nabonek powierzchniowy soczewki i jajnika cewka pokarmowa, drogi ciowe i rozrodcze, gruczoy

drogi oddechowe, przewd najdrza, kubki smakowe, obszary receptoryczne ucha wewntrznego skra (rogowaciejcy), jama ustna, gardo, przeyk, odbyt, pochwa, rogwka przewody wyprowadzajce gruczow potowych strefy przejciowe midzy nabonkiem jednowarstwowym, walcowatym a wielowarstwowym paskim (nagonia, wpust, odbyt), cewka moczowa, przewody wyprowadzajce duych gruczow, spojwka drogi moczowe

wielowarstwowy paski wielowarstwowy szecienny wielowarstwowy walcowaty

wielowarstwowy (urotelium)

ochronna, barierowa

21
Nabonki nigdy nie zawieraj naczy krwiononych; tlen i substancje odywcze docieraj do nich na drodze dyfuzji z naczy znajdujcych si w pod- lub okoonabonkowej tkance cznej. Zestawienie typw, funkcji i lokalizacji nabonkw przedstawia tabl. 3.1, natomiast typy nabonkw ukazuje rys. 3.1 [2].

Rys. 3.1. Typy nabonkw: A jednowarstwowy paski; B jednowarstwowy szecienny; C jednowarstwowy walcowaty; D wieloszeregowy; E dwuwarstwowy (wielowarstwowy) szecienny; F wielowarstwowy paski; G wielowarstwowy walcowaty; H przejciowy drg moczowych [2]

22
Tkanka czna rozwija si z mezenchymy wywodzcej si z mezodermy, a w niektrych obszarach gowy i szyi take z neuroektodermy. Jak sama nazwa wskazuje, tkanka ta czy, utrzymuje i podpiera inne tkanki ustroju. Jej moliwoci mechaniczne wynikaj z obfitoci i waciwoci fizycznych substancji (istoty) midzykomrkowej cechy wyrniajcej tkank czn od innych tkanek ustroju. Drugim skadnikiem tej tkanki s komrki; ich czynno warunkuje powstawanie istoty midzykomrkowej i decyduje o mechanizmach obronnych ustroju. Komrki tkanki cznej mog gromadzi substancje zapasowe (lipidy) i wytwarza liczne mediatory regulujce czynno innych komrek. Istnieje wiele odmian tkanki cznej, ktre rni si budow i przystosowane s do penienia rnych funkcji. Wyspecjalizowanymi odmianami tkanki cznej s chrzstka, ko i krew [2]. Przykady tkanek cznych pokazuj rys. 3.2 i 3.3.

Rys. 3.2.Tkanka czna siateczkowa [3]

Rys. 3.3. Tkanka czna waciwa skry [3]

Ponad 40% masy czowieka stanowi minie, za porednictwem ktrych wykonywane s wszystkie nasze czynnoci fizyczne.

Rys. 3.4. Ksztaty mini. Przebieg wkien miniowych w stosunku do cigna [4]

23
Misie skada si z czci zbudowanej z wkien miniowych otoczonych cznotkankow omisn wewntrzn (perimysium internum), tworzcych cao otoczon oson zwan omisn zewntrzn (perimisium externum), oraz ze cigien przymocowujcych misie do koci. W niektrych miniach, zalenie od ich ksztatu, wyrnia si cz misn brzusiec (venter) zakoczony tworzcymi cz cignist cignami (tendines). Wzajemny stosunek czci misnej i cignistej jest rny, std rne ksztaty i rne nazwy mini: wrzecionowaty, dwubrzusiec, dwugowe, trjgowe, czworogowe, paski (rys. 3.4) [2, 4, 5]. Przyczep minia do koci lecy bliej tuowia jest przyczepem pocztkowym (origo), przyczep dalej pooony jest przyczepem kocowym (insertio). Zazwyczaj przyczep kocowy jest bardziej ruchomy ni pocztkowy, odwrotnie moe by przy zmianie kierunku ruchu. Ukad wkien miniowych w stosunku do cigna jest rny. W miniu wrzecionowatym wkna s uoone rwnolegle wzgldem siebie, a cigna s przedueniem kierunku wkien. W miniu pierzastym wkna misne biegn skonie do cigien, przy czym jedno cigno jest pojedyncze, a drugie rozdwojone. W miniu ppierzastym wkna misne biegn skonie w stosunku do obu cigien [4, 5]. Misie jest maszyn biochemiczn pracujc w staej temperaturze. Nawet izolowany, utrzymywany sztucznie poza organizmem, moe podnie ciar o masie 2000 razy wikszej od jego masy wasnej [6]. Reaguje na bodce pynce z ukadu nerwowego skurczem (contractio). Wkno miniowe moe skrci si pod wpywem skurczu do 50% swej dugoci spoczynkowej (rys. 3.5). Przy skurczu wytwarza si energia cieplna oraz energia mechaniczna, dziki ktrej jest moliwy ruch. Podstawowym warunkiem pracy minia jest jego czno z orodkowym ukadem nerwowym. Minie s unerwione przez wkna nerwowe wychodzce z komrek motorycznych przednich rogw rdzenia krgowego oraz przez wkna czuciowe, biegnce zazwyczaj razem z ruchowymi w jednym i tym samym nerwie. Misie nawet w stanie spoczynku ma pewien stopie napicia (tonus), zaleny od bodcw pyncych z ukadu nerwowego. Przy braku bodcw dochodzi do zniesienia napicia, mamy wwczas do czynienia z wiotkim poraeniem mini [4, 5].

Rys. 3.5. Komrka miniowa gadka w stanie spoczynku i skurczu [2]

24
Pod wpywem dziaajcego na komrk miniow pojedynczego bodca, o sile progowej lub wikszej od progowej, jej bona komrkowa ulega depolaryzacji, po ktrej nastpuje skurcz caej komrki. Bodziec podprogowy nie wywouje depolaryzacji bony komrkowej i komrka miniowa nie kurczy si. Komrka miniowa odpowiada na bodziec zgodnie z prawem wszystko albo nic, to znaczy pod wpywem kadego bodca o intensywnoci progowej lub wikszej od progowej reaguje maksymalnie, nie odpowiada za na bodce podprogowe (rys. 3.6) [5, 7].
a) b)

Rys. 3.6. Skurcz pojedynczy minia poprzecznie prkowanego: a) skurcz izotoniczny; b) skurcz izometryczny. Bodziec (B) wyzwala czynnociowy potencja elektryczny w komrce oraz zmian dugoci minia (a) lub napicia minia (b) [7]

Fizyczne i biologiczne waciwoci mini [5, 8, 9]

1. Kady misie jest sprysty, tzn. mona go rozciga biernie, ale szybko wraca do pozycji wyjciowej. Sprysto nie jest wartoci sta. Maleje ona przy zmczeniu miniowym, a take wraz z wiekiem. 2. Po mierci minie ulegaj stwardnieniu, co nazywamy steniem pomiertnym, polegajcym na zmianach fizyko-chemicznych biaek miniowych. 3. Kade wkno miniowe wykazuje pewien stan napicia napicie spoczynkowe. Jest to zwizane z autonomicznym ukadem nerwowym. Napicie spoczynkowe spada w czasie snu, a cakowicie jest eliminowane w tzw. stanach patologicznych, zwanych poraeniem wiotkim (przerwanie minia ruchowego). Napicie miniowe moe si zwikszy w stanach patologicznych poraenie spastyczne, a wic poraenie centralnego ukadu nerwowego. 4. Misie moe skrci si do 50% swojej dugoci, np. w trakcie pobudzenia.

Wasnoci mechaniczne minia [5, 8, 9]

1. Odksztaca si pod wpywem siy obciajcej. 2. Modu Younga nie jest stay, jego warto ronie w miar odksztacania minia.

25
3. Przy zwalnianiu siy odksztacajcej obserwuje si zjawisko histerezy (pole objte ptl histerezy jest miar pracy zuytej na pokonanie oporw tarcia minia, a wydzielonej w postaci ciepa). 4. Przy maych odksztaceniach misie wykazuje cechy cieczy lepkiej, dopiero przy wikszych odksztaceniach pojawiaj si w miniu wasnoci spryste.

Rys. 3.7. Obraz przekroju podunego i poprzecznego minia szkieletowego [2]

Rys. 3.8. Tkanka miniowa gadka w przekroju podunym i poprzecznym [2]

Rys. 3.9. Obraz minia sercowego w przekroju podunym i poprzecznym [2]

Komrki miniowe zawieraj do kilkunastu jder, mitochondria i inne typowe skadniki cytoplazmy. Oglnie jednak wkno miniowe skada si z zespou rwnolegych wkienek zwanych miofibrylami, ktre z kolei zbudowane s z powtarzajcych si segmentw zwanych sarkomerami.

26
Najistotniejszy podzia odnosi si do budowy wewntrznej mini i spenianych przez nie funkcji [6]: minie szkieletowe (rys. 3.7), czyli poprzecznie prkowane, minie gadkie (rys. 3.8), misie sercowy (rys. 3.9). Tkanka nerwowa spenia w organizmie rol najwaniejszego i najszybszego systemu sterowania i cznoci, dziki szczeglnie dobrze wyksztaconym waciwociom: pobudliwoci, czyli zdolnoci wytwarzania bodcw i reagowania na nie, oraz przewodnictwu, czyli moliwoci ich przekazywania nawet na bardzo dalekie odlegoci (rys. 3.10). Tworz one dwa gwne systemy: orodkowy ukad nerwowy, zoony gwnie z wkien nerwowych przekazujcych informacje do centrum i rozkazy z centrum do narzdw wykonawczych (minie, gruczoy) [2]. Ukad nerwowy koordynuje i reguluje czynnoci narzdw w organizmie i umoliwia jego dostosowanie si do otoczenia i zachodzcych w nim zmian.

Rys. 3.10. Schemat uku odruchowego [4]

Rys. 3.11. Typy komrek nerwowych: A jednobiegunowa, B pseudojednobiegunowa, C dwubiegunowa, D wielobiegunowa; n akson, d dendryt [2]

27
Tkank nerwow tworz dwie populacje komrek o wsplnym, neuroektodermalnym pochodzeniu: komrki (neurony) (rys. 3.11) i komrki glejowe; wystpuj w niej take komrki niezrnicowane (macierzyste). Substancja midzykomrkowa ograniczona jest do blaszek podstawnych wytwarzanych przez komrki glejowe bardzo nielicznych w centralnym ukadzie nerwowym, natomiast powszechnie wystpujcych w ukadzie obwodowym [2]. Ukad krenia moemy porwna do systemu wodocigowego albo ukadu transportujcego wod i substancje odywcze w drzewie. Substancj transportow jest w organizmie ludzkim krew (tkanka pynna) ju przez staroytnych uwaana za esencj ycia. Rzeczywicie, ten yciodajny pyn zawiera niezbdne skadniki odywcze (gwnie glukoz, aminokwasy, tuszcze) oraz tlen, konieczny do spalania niektrych z tych zwizkw i przenoszony za pomoc hemoglobiny czerwonego barwnika krwi. Ukad krenia krwi pokazuje rys. 3.12 [10].

Rys. 3.12. Ukad krenia krwi (Z ya, T ttnica) [10, 11]

Z krwi speniajcej rol przewonika korzysta te ukad dokrewny (uwalniajc do niej hormony) oraz ukad immunologiczny (transport komrek tego ukadu i przeciwcia). Nie mona te zapomnie o rozprowadzaniu przez krew ciepa oraz zbieraniu z caego organizmu kocowych elementw przemiany materii, w tym dwutlenku wgla.

28
W osoczu znajduj si rnego rodzaju ciaka, spord ktrych kade spenia okrelon funkcj (rys. 3.13) [12, 13]: + krwinki czerwone erytrocyty transportuj tlen z puc do komrek i dwutlenek wgla, pochodzcy z metabolizmu komrek, w odwrotnym kierunku; + krwinki biae leukocyty rne rodzaje tworz cz ukadu odpornociowego i chroni organizm przed infekcjami; + pytki krwi trombocyty uczestnicz w procesie krzepnicia krwi, zapobiegajc krwotokom;

Rys. 3.13. Od lewej: erytrocyt, trombocyt, leukocyt [12]

Najwaniejszymi elementami ukadu krenia s: serce system dwu pomp (lewej i prawej komory serca) toczcych krew do caego ukadu (dokadniej: do krenia duego i maego), oraz naczynia krwionone ttnice, przez ktre krew wydostaje si z serca, i yy, transportujce krew do serca. Wyrnia si dwa ukady (krenia) przepywu krwi w organizmie: duy i may (pucny). Serce skada si z czterech jam: dwch komr i dwch przedsionkw. Wyrniamy odpowiednio praw komor i prawy przedsionek oraz lew komor i lewy przedsionek (rys. 3.14). Struktury te oddzielone s od siebie przegrod i w rzeczywistoci tworz dwie niezalene pompy, toczce krew do krenia duego (serce lewe) oraz krenia maego, czyli pucnego (serce prawe). W duym ukadzie krenia krew utlenowana (bogata w tlen) wypywa z lewej komory serca do ttnic, a nastpnie przechodzc przez sie naczy wosowatych we wszystkich narzdach ciaa, powraca jako krew nieutlenowana (uboga w tlen) do prawego przedsionka serca. W maym ukadzie krenia krew nieutlenowana wypompowywana jest z prawej komory do ttnic pucnych, rozgazia si w sie naczy wosowatych w pucach i powraca yami pucnymi, jako krew utlenowana, do lewego przedsionka serca. Przedsionki przegrodzone s od komr zastawkami, niepozwalajcymi na cofanie si krwi. Podobne, jednokierunkowe zastawki znajduj si pomidzy komorami a wychodzcymi z nich ttnicami [10].

29

Rys. 3.14. Serce: 1) prawy przedsionek, 2) lewy przedsionek, 3) ya gwna grna, 4) uk aorty, 5) lewa ttnica pucna, 6) ya pucna dolna, 7) zastawka mitralna, 8) zastawka aortalna, 9) komora lewa, 10) komora prawa, 11) ya gwna dolna, 12) zastawka trjdzielna, 13) zastawka pnia pucnego [12]

Serce u dorosego czowieka ma mas okoo 300 g i ksztat stoka. Jest ukryte w worku osierdziowym, a na jego powierzchni znajduje si warstwa tuszczu nadajca mu t barw. Wewntrz wycieane jest tzw. wsierdziem, gadk bon pokrywajc rwnie zastawki. W sercu bierze pocztek lub znajduje koniec szereg duych naczy. Z lewej komory wychodzi najwiksza ttnica, zwana ttnic gwn bd aort. Ma okoo 2,53 cm rednicy. Z kolei ujciem prawej komory jest pie pucny, dzielcy si tu po wyjciu z serca na ttnic pucn praw i lew. Krew z caego organizmu zbieraj yy, z ktrych najwiksze uchodz do serca: do prawego przedsionka wpywa krew z yy gwnej grnej i dolnej, natomiast do lewego przedsionka krew z y pucnych. Korzystajc z analogii porwnujcej ukad krenia do drzewa, ttnic gwn (aort) mona przyrwna do pnia, jej gwne gazie (np. ttnice szyjne wsplne, podobojczykowe, ttnice wiecowe, krezkowe grne i dolne, pie trzewny, ttnice nerkowe i biodrowe wsplne) stanowi konary. Drobniejsze rozgazienia dziel si jeszcze bardziej, tworzc w rezultacie woniczki (naczynia wosowate) najmniejsze naczynia krwionone bdce pomostem pomidzy ukadem ttniczym a ylnym [5, 11]. Zwizek ukadu krwiononego z innymi ukadami jest bardzo cisy i waciwie oczywisty. aden ukad czy pojedynczy narzd nie mgby dziaa bez dostarczenia tlenu i skadnikw odywczych (paliwa). Dzieje si tak wanie dziki pracy ukadu krwiononego, ktry najcilej jest zwizany z ukadem oddechowym. Najwaniejszym zadaniem transportowym krwi jest dostarczanie tlenu do komrek, std cise powizanie pracy serca i puc. Stopie powizania tych dwch ukadw wida w przebiegu rnych chorb ukadu krenia czy oddychania, kiedy obcienie jednego z nich znaczco wpywa na drugi. Dzieje si tak np. przy zapaleniu puc, ktre stanowi due obcienie dla serca i moe nawet spowodowa jego niewydolno [5, 12].

30

3.1. Ocena biozgodnoci w tkankach mikkich

Organizm moe zareagowa na implant rnymi typami reakcji miejscowej. Do najbardziej znanych nale: wchanianie, wydalanie i otorbienie [8]. Proces wgajania si wszczepw zaley od ich ksztatu i struktury. Implanty dziane, gbczaste i porowate wgajaj si przez przerastanie ich wrastajc tkank czn, niezalenie od tego, czy s one nieresorbowalne czy resorbowalne. Implanty lite wgajaj si przez cakowite lub czciowe otorbienie tkank czn. W bezporednim ssiedztwie implantu mog znajdowa si komrki erne, jednake ich ilo uzaleniona jest od dziaania dranicego wszczepu i obecnoci drobin wszczepionego materiau. Dotyczy to rwnie gruboci wytworzonej torebki cznotkankowej wok implantu. Im bardziej implant pod wzgldem swoich waciwoci fizykochemicznych jest obojtny, tym mniejsza jest reakcja miejscowa organizmu, a proces wgajania przebiega prawie bez odczynu zapalnego. Charakteryzuje si on krtk i mao nasilon faz wysikow, ktra szybko przechodzi w faz proliferacyjn, prowadzc do wytworzenia si cienkiej wknistej torebki cznotkankowej. Mona wtedy stwierdzi, ze implant charakteryzuje si wysokim stopniem biozgodnoci [1416].

3.2. Transplantacja tkanek i narzdw

Pocztki transplantologii sigaj pnego redniowiecza, kiedy to poszkodowanym onierzom leczono rany przez dokonywanie przeszczepw skry pobranej z innej czci ich ciaa. Transplantacja tkanek i narzdw jest do powszechnie akceptowan w wiecie metod ratowania zdrowia i ycia czowieka. Postp w zakresie wiedzy medycznej i chirurgii transplantacyjnej w ostatnich latach doprowadzi do znacznego zmniejszenia ryzyka operacji i znacznej poprawy wynikw leczenia [17]. Obecnie moliwe jest dokonywanie przeszczepw: nerki, serca, trzustki, wtroby i jelit (rys. 3.15).
a) b) c)

Rys. 3.15. Przykady narzdw przeszczepianych: a) serce, b) skra, c) wtroba [12]

31
Rozrnia si [8, 9]: 1) przeszczepy autogeniczne, tzn. przeszczepianie np. skry w obrbie tego samego organizmu, 2) przeszczepy homogeniczne, z jednego osobnika, ktry jest dawc np. nerki dla drugiego osobnika, ktry jest biorc, 3) przeszczepy heterogeniczne, to znaczy midzy osobnikami rnych gatunkw, 4) przeszczepy sztucznych narzdw, np. przeszczep sztucznego serca (dokonany w 1988 przez Relig w Klinice Kardiochirurgii w Zabrzu). Tkanki do przeszczepw s przechowywane w odpowiednich bankach tkanek. Du rol odgrywaj przy przeszczepianiu specyficzne waciwoci immunologiczne organizmu (wicej w rozdz. 5). Niekiedy organizm biorcy po pewnym czasie odrzuca przeszczep na skutek niezgodnoci biochemicznej i immunologicznej.

Literatura
[1] Traczyk W.: Fizjologia czowieka w zarysie. Wyd. 8. Wydawnictwo Lekarskie PZWL 2005. [2] Cichocki T., Litwin J. A., Marecka J.: Kompendium histologii. Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego 2002. [3] Platzer W.: Narzd ruchu. Podrczny atlas anatomii czowieka. T. 1. Brema: Wydawnictwo Medyczne Sotwiski Verlag 1995. [4] Anatomia czowieka. Red. J. Sokoowska-Pituchowa. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL 2005. [5] Pawlicki A.: Podstawy inynierii medycznej. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej 1997. [6] Mrozowski J., Awrejcewicz J.: Podstawy biomechaniki. d: Wydawnictwo Politechniki dzkiej 2004. [7] Traczyk W. Z.: Fizjologia czowieka w zarysie. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL 2007. [8] Biocybernetyka i inynieria biomedyczna 2000. Red. M. Nacz. T. 4. Biomateriay. Warszawa: PAN, Akademicka Oficyna Wydawnicza EXIT 2003. [9] Marciniak J.: Biomateriay. Gliwice: Wydawnictwo Politechniki lskiej 2002. [10] Ciewierz D.: Wybrane pojcia z kardiologii. Gdask: Wydawnictwo Medyczne MAKmed 1996. [11] Pustkowski M.: ABC ukadu krenia. RES MEDICA, III 2000. [12] http://anatomiac.w.interia.pl/ukl_kra.html [13] Marciniak J., Paszenda Z.: Biotolerancja biomateriaw metalicznych. Spondyloimplantologia zaawansowanego leczenia krgosupa. Systemem DERO. Red. L. F. Ciupik, D. Zarzycki. Polska Grupa DERO, Stowarzyszenie Studiw i Bada Krgosupa, 2004, 133142. [14] Paluch D., Pielka S., Szosland L., Staniszewska-Ku J., Szymonowicz M., Solski L., ywicka B.: Wkna z regenerowanej chityny. Badania biologiczne. Inynieria Biomateriaw, 2000, 3, 12, 1722. [15] Paluch D., Szosland L., Staniszewska-Ku J., Solski L., Gbarowska E.: Ocena biologiczna wkien chitynowych. Polimery w Medycynie, XXX, 2000, 34, 331. [16] Staniszewska-Ku J., Rutkowski R., Paluch D.: Badanie odczynu tkanek na nici chirurgiczne z zastosowaniem wasnej metody punktowej. Polimery w Medycynie, XXVII, 1997, 12, 315 [17] Gral R.: Zarys chirurgii. Podrcznik dla studentw medycyny. T. I. Warszawa: PZWL 1987.

Rozdzia 4

BIOMATERIAY

4.1. Biomateriay pojcia

Liczne organizmy ywe roliny, zwierzta i ludzie wytwarzaj swoje biomineralne szkielety kostne, bdce ceramicznymi kompozytami zbudowanymi w warunkach naturalnych. Do ich budowy wykorzystywane s materiay dostpne w najbliszym otoczeniu, rodowisko wodne i temperatura otoczenia. Przykadem moe by muszla perowa may, skorupki jaj ptasich, czy te nasze koci i zby (zbina i emalia zbowa). Biomineray skadaj si z elastycznej matrycy organicznej, gwnie z wknistych protein i/lub polisacharydw, wewntrz ktrych indukowany jest wzrost fazy mineralnej. Organizmy ywe s zdolne wytwarza ponad 60 rnych mineraw (nie wszystkie su do budowy szkieletw). Najbardziej rozpowszechnionymi i najlepiej zbadanymi biomineraami s wglany wapniowe, fosforany wapniowe i biokrzemiany. Twarde biomineray wykazuj lepsze waciwoci mechaniczne. Analizujc biomineray produkowane przez ywe organizmy, dy si do otrzymania nowych materiaw metodami obserwowanymi w przyrodzie. Bywaj one naladowane i uywane przy wytwarzaniu nowych materiaw kompozytowych, ktre wwczas uzyskuj oczekiwane waciwoci fizyczne, elektryczne lub mechaniczne, nieosigalne przez technologie konwencjonalne. Takie wytwarzanie materiaw syntetycznych nazywa si mimetycznym, poniewa naladuje ono naturalne rodowisko biologiczne, mimo e odbywa si poza nim. Przykad podany jest na rys. 4.1 [1].

Rys. 4.1. Proces biomimetyczny narastanie hydroksyapatytu [1]

33
Jedn z podstawowych grup materiaw nowej generacji we wspczesnym wiecie i technice s materiay funkcjonalne. Wrd nich duy postp dokonuje si w zakresie tworzyw o specjalnych waciwociach fizykochemicznych, zwaszcza biomateriaw. Biomateriay stanowi specyficzn grup materiaw o rnym skadzie, budowie i waciwociach, wyrniajcych si specyficzn cech, a mianowicie, e s akceptowane przez organizm ludzki, za niektre z nich (ceramika hydroksyapatytowa, bioszka, modyfikowane materiay wglowe) cz si trwale z yw tkank lub bior udzia w jej regeneracji. Wedug European Society for Biomaterials: biomateria to kada substancja (inna ni lek) albo kombinacja substancji pochodzenia syntetycznego lub naturalnego, ktra moe by uyta w dowolnym czasie, w caoci lub czci celem leczenia, powikszenia lub zastpienie tkanek narzdu, organu lub funkcji ustroju1) [2]. Prby wszczepiania obcych materiaw do tkanek ludzkich sigaj praktycznie pocztkw medycyny. Stosowane byy rne materiay drewno, koci zwierzt, metale szlachetne (zoto, srebro). Na rys. 4.2 pokazane s przykady zastosowania biomateriaw w implantacji [3].

Rys. 4.2. Przykady zastosowania biomateriaw w implantacji w organizmie czowieka [3]

W inynierii biomateriaw mona wydzieli podstawowe grupy tworzyw o odmiennych waciwociach, ktre w okrelonych zastosowaniach funkcjonalnych mog by wykorzystane w ukadzie biomateriaw kompozytowych. Wyrnia si nastpujce grupy biomateriaw [4]: metalowe, ceramiczne, polimerowe,
Biomaterials Consensus Conference at the National Institute of Health, Clinical Applications of Biomaterials. NIH Consens Statement Online 1982 Nov 13, 4(5):119: a biomaterial was defined as any substance (other than a drug) or combination of substances, synthetic or natural in origin, which can be used for any period of time, as a whole or as a part of a system which treats, augments, or replaces any tissue, organ, or function of the body.
1)

34
wglowe, kompozytowe. Natomiast inna klasyfikacja przedstawia [5, 6] biomateriay ze wzgldu na ich zachowanie w organizmie: materiay obojtne (prawie obojtne) niewywoujce adnej lub prawie adnej reakcji otaczajcej tkanki; do grupy tej zalicza si przede wszystkim metale i ceramiki, materiay aktywne dobrze wi si z otaczajc tkank i stymuluj rozwj nowego, zregenerowanego organu; do grupy tej mona zaliczy ceramiki i metale, materiay ulegajce rozkadowi w rodowisku organizmu ludzkiego po okrelonym czasie dziaania materiay takie rozpuszczaj si w otaczajcej tkance i zostaj przez ni wchonite, nie powodujc jej uszkodzenia lub zmian patologicznych; do grupy tej zaliczy mona przede wszystkim odpowiednie gatunki polimerw. Jeszcze inny podzia tworzyw stosowanych w medycynie na implanty, opierajcy si na czasie ich bezpiecznego dla organizmu pacjenta uytkowania, przedstawia askawiec i Michalik [7]. Zgodnie z tym implanty dzieli si na: krtkotrwae, dla ktrych czas przebywania w rodowisku tkankowym nie powinien przekroczy dwch lat (przykadem mog by stale austenityczne), dugotrwae, ktrych czas przebywania w rodowisku tkankowym moe znacznie przekroczy dwadziecia lat. Czas bezpiecznego uytkowania implantw zaley od wielu czynnikw takich, jak biotolerancja, odporno korozyjna czy te waciwoci mechaniczne, dlatego czas bezpiecznego uytkowania okrela si osobno dla kadego biomateriau, biorc pod uwag jego waciwoci uytkowe oraz funkcje, jakie bdzie spenia. Z biomateriaw wytwarzane s rne postacie uytkowe implantw (rys. 4.3).

Rys. 4.3. Endoproteza stawu biodrowego [4]

35
Implantami (rys. 4.4) nazywamy wszelkie, wykonywane z jednego lub wicej biomateriaw przyrzdy medyczne, ktre mog by umieszczone wewntrz organizmu, jak rwnie czciowo lub cakowicie pod powierzchni nabonka, mogce pozosta przez duszy okres w organizmie [8].
a)

b)

c)

Rys. 4.4. Endoprotezy stawu biodrowego: a) trzon Ti-6Al-4V, podwjna powoka natryskiwana plazmowo (hydroksyapatyt); gwka ceramika; b) trzon stal austenityczna; gwka stal austenityczna lub ceramika ZrO2; zamocowanie cement; c) trzon stop tytanu z powok hydroksyapatytow; gwka stal austenityczna lub ceramika [9]

36
Niekiedy stosowane nazwy implantw nawizuj do dziedziny medycznego ich zastosowania lub konkretnego umiejscowienia. Do takich okrele m.in. zaliczy mona implant ortopedyczny (rys. 4.5), stosowany, aby wspomc ko, chrzstk, wizada, cigna lub powizane z nim tkanki, albo zastpujcy lub uzupeniajcy tymczasowo brak na stae tkanki [4].

Rys. 4.5. Przykady endoprotez stawu kolanowego [9]

4.2. Degradacja biomateriaw

Biomateria powinien si cechowa wymagan biotolerancj (biokompatybilnoci). Definiuje si j jako zgodno biologiczn. Oznacza to harmoni interakcji w obrbie materii oywionej. Biomateria o optymalnej biotolerancji nie wywouje ostrych lub chronicznych reakcji czy stanu zapalnego i nie przeszkadza naleytemu rnicowaniu amputowanego otoczenia tkanek. Najczciej pojcie biotolerancji wie si z inicjowaniem reakcji toksykologicznych i immunologicznych oraz efektami dranienia tkanek [8, 10]. Wystpienie w organizmie ywym ciaa obcego pobudza wiele mechanizmw majcych na celu jego usunicie. Gdy obca substancja, w tym przypadku implant, zostaje wykryta przez ukad immunologiczny, organizm rozpoczyna produkcj protein (antycia) o silnym dziaaniu utleniajcym. Antyciaa gromadz si w pobliu wszczepu i absorbuj do biomateriau. Reakcja obronna organizmu staje si jedn z przyczyn wystpienia degradacji implantu [11]. Korozja jest jednym z gwnych problemw wystpujcych przy wykorzystywaniu metali jako materiau do produkcji rnego rodzaju implantw. Korozja implantw w rodowisku pynw ustrojowych wynika gwnie z jego agresywnego charakteru. Warunki panujce w organizmie mog zosta przyrwnane do sonego rodowiska morskiego.

37
W pynach ustrojowych wystpuj m.in. jony chloru, sodu, potasu, wapnia i magnezu oraz fosforany. Agresywno rodowiska pynw ustrojowych potguje rwnie wystpowanie w nich organicznych skadnikw, np. protein [12]. Naley rwnie pamita o staej, stosunkowo wysokiej temperaturze organizmu, wystpujcych obcieniach i warunkach trybologicznych, w jakich musi pracowa implant. W normalnych warunkach pH organizmu wynosi ok. 7,4, jednak w przypadku wprowadzenia ciaa obcego warto pH w miejscu wszczepu moe wykazywa odczyny kwane. Wszystkie te cechy tworz z ywego organizmu rodowisko bardzo wymagajce, ktremu nie kady materia jest w stanie sprosta [6, 10]. Wspczenie stosowane materiay wymagan odporno korozyjn osigaj dziki wytworzeniu na swojej powierzchni warstwy tlenkw, bdcych inhibitorem procesw korozyjnych. Oznacza to wytworzenie na powierzchni cienkiej warstwy pasywnego filmu, ograniczajcego prdko procesw destrukcyjnych. Narastanie warstwy tlenkowej trwa kilka sekund. W przypadku tytanu narastanie warstwy pasywnej rozpoczyna si natychmiast po ekspozycji materiau na dziaanie tlenu. W czasie jednej sekundy warstwa osiga grubo 25 nm i wzrasta z upywem czasu ostatecznie osigajc grubo 610 nm. Podstawowymi reakcjami zachodzcymi zawsze w przypadku korozji s reakcje katodowe i anodowe. Reakcja anodowa pociga za sob utlenianie powierzchni materiau, dostarczajc do otoczenia jony metali. Z kolei reakcja katodowa uzaleniona jest od wystpujcego elektrolitu. Wywouje ona procesy redukcji, wykorzystujc do tego elektrony generowane w procesach anodowych. Pojawienie si korozji w wyniku procesw elektrochemicznych moliwe jest w chwili wystpienia rwnowagi pomidzy procesami anodowymi i katodowymi. Niemniej, im wyszy potencja elektrochemiczny metalu, tym jest on bardziej odporny na zachodzce w rodowisku pracy procesy korozyjne [10, 13, 14]. Wystpienie korozji z klinicznego punktu widzenia moe prowadzi do [6, 13, 14]: ograniczenia okresu pracy implantu w organizmie, ograniczenia moliwoci przenoszenia wymaganych obcie, produkty korozji mog prowadzi do wystpienia niepodanych reakcji biologicznych prowadzcych do odrzucenia wszczepu, jony metali uwalniane do otaczajcych tkanek mog mie dziaanie toksyczne, moliwo wystpienia blu w wyniku uwolnienia do otaczajcych tkanek produktw korozji (bez wystpienia stanu zapalnego). Bardzo istotnym zagadnieniem, z punktu widzenia waciwego funkcjonowania implantu, jest zapewnienie odpowiednio wysokiej trwaoci w rodowisku pynw ustrojowych [12]. Stosowane obecnie w implantologii tworzywa, wszczepione do rodowiska tkanki ywej, podlegaj, w zalenoci od rodzaju materiau i czynnika destrukcyjnego, niszczeniu o zrnicowanej intensywnoci. Tabl. 4.1 przedstawia mechanizmy niszczenia stosowanych obecnie w medycynie materiaw [1517]. Analiza powyszych danych wykazuje, e w przypadku tworzyw ceramicznych niektre procesy ich niszczenia nie wywouj niekorzystnych reakcji ze strony organizmu. Najkorzystniejsze reakcje wystpuj w przypadku implantacji bioszkie powstania silnego poczenia pomidzy implantem a koci, oraz materiaw resorbowalnych prowadz do odbudowy tkanki kostnej. Powan wad, ograniczajc zastosowanie implantw wykonanych jedynie z materiaw ceramicznych, jest ich skonno do pkania [1518]. Tworzywa wglowe implantowane do organizmu ulegaj wchanianiu resorpcji. Wszczepiony implant zanika, nie powodujc przy tym niepodanych reakcji ze strony organizmu.

38
Implanty naraone s na nastpujce rodzaje zniszczenia [6, 19, 20]: pitting, fretting, korozja szczelinowa, korozja galwaniczna, korozja midzykrystaliczna, korozja wodorowa, uszkodzenia w wyniku zmczenia materiau.
Tablica 4.1
Waniejsze mechanizmy niszczenia tworzyw implantacyjnych [1517]
Materia tworzywa metaliczne stale austenityczne stopy kobaltu stopy tytanu materiay wglowe materiay obojtne Al2O3ZrO2 bioszka materiay resorbowalne cementy kostne polietylen poliuretany politetrafluoroetylen polistery silikony hydroele metaloprofiryny Mechanizm niszczenia korozja fizyczna korozja elektrochemiczna resorpcja pkanie cieranie korozja napreniowa pkanie hydroliza pkanie resorpcja starzenie degradacja depolimeryzacja pcznienie wysysanie cieranie Moliwe reakcje organizmu reakcje toksyczne oddziaywanie rakotwrcze stany zapalne metaloza materia obojtny dla organizmu materia obojtny dla organizmu powstawanie wizania ko-implant odbudowa tkanki kostnej

tworzywa ceramiczne

tworzywa sztuczne

reakcje toksyczne reakcje alergiczne oddziaywanie rakotwrcze stany zapalne

4.2.1. Pitting
Pitting jest rodzajem degradacji materiaw, wynikajcym ze zuycia zmczeniowego w skojarzeniach smarowanych. W drobne pknicia zmczeniowe wciskany jest przez wsppracujce elementy smar2) pod wysokim cinieniem; cykliczne wciskanie smaru w pknicia prowadzi do wykruszenia materiau. Pitting prowadzi do znacznych zniszcze materiau (rys. 4.6). Moe by zapocztkowany wystpujcymi na powierzchni materiau rysami, powstajcymi w procesie produkcyjnym lub w trakcie transportu. W pocztkowym okresie uszkodzenie materiau moe postpowa w sposb niezauwaalny [6, 14, 20].

2) W przypadku organizmw ywych naturalny smar stanowi ciecz synowialn (ma stawowa, pyny ustrojowe), znajdujc si w torebkach stawowych i nie pozwalajc na bezporedni kontakt par ciernych.

39

Rys. 4.6. Pitting na powierzchni wykonanej za stopu NITINOL (powikszenie 200) [21]

4.2.2. Fretting
Fretting wystpuje w przypadku pocze spoczynkowych, w ktrych powierzchnie bdce w bezporednim styku wykonuj mikroruchy oscylacyjne (drgania). Wystpienie frettingu nie jest uwarunkowane przebywaniem materiau w rodowisku korozyjnym. Wystpienie tego rodzaju zniszczenia materiau wie si z emisj znacznej iloci produktw korozji do otaczajcych tkanek oraz moe inicjowa powstanie pkni na powierzchni wszczepu, prowadzcych do jego uszkodzenia. Ilociowo produkty korozji wywoanej frettingiem [22] s proporcjonalne do obcienia przenoszonego przez bdce w bezporednim kontakcie powierzchnie, liczby i amplitudy zmian cykli obcienia. Z kolei zwikszenie twardoci stykajcych si powierzchni wpywa na ograniczenie iloci produktw korozji wywoanych frettingiem [14, 21, 23].

4.2.3. Korozja szczelinowa

Korozja szczelinowa wystpuje w chwili, gdy materia jest w pewnej czci odizolowany od rodowiska korozyjnego. Z korozj tego typu mona spotka si najczciej w przypadku stali nierdzewnych. Ogniska korozji szczelinowej s najczciej zlokalizowane pod nakrtkami lub powierzchniami elementw wzajemnie przecinajcych si (skrzyowane pyty, poczenia pyt z wykorzystaniem nakrtek). Wystpienie korozji szczelinowej prowadzi zazwyczaj do propagacji pknicia i w efekcie uszkodzenia wszczepu. Zapobieganie temu typowi degradacji materiau polega gwnie na waciwym doborze cech konstrukcyjnych wykonywanych elementw [21, 23].

4.2.4. Korozja galwaniczna

Korozja galwaniczna ma miejsce, gdy dwa metale o rnym potencjale elektrochemicznym pozostaj w bezporednim styku w rodowisku elektrolitu. Intensywno tego rodzaju korozji uzaleniona jest od wielu zmiennych, jak np. wielko powierzchni styku czy rodzaj metali tworzcych ogniwo galwaniczne [6, 20].

40

4.2.5. Korozja midzykrystaliczna

Korozja midzykrystaliczna jest rodzajem korozji wystpujcej na granicach ziaren. Powstaje w wyniku istnienia w stopie obszarw o zrnicowanym skadzie chemicznym. Przykadem moe by korozja stali nierdzewnych po nieprawidowo przeprowadzonej obrbce cieplnej. Zrnicowanie zawartoci chromu na granicy ziarna i w jego wntrzu prowadzi do wystpienia korozji midzykrystalicznej [14, 20, 21, 23].

4.2.6. Korozja wodorowa

W wyniku wystpienia napre w metalu tworzy si paszczyzna polizgu. W wyniku polizgu nastpuje depasywacja powierzchni prowadzc do wystpienia reakcji anodowych. Reakcje te przyczyniaj si do wystpienia wakansu i w efekcie absorpcji atomw wodoru. Na powierzchni powstaego pknicia mona zaobserwowa dwa obszary: jeden zmikczony i drugi utwardzony. Interakcje pomidzy tymi obszarami prowadz do lokalnego wzrostu napre. Dodatkowo zaabsorbowany wodr zmniejsza energi kohezji pomidzy paszczyznami. Zmniejszenie tej energii oraz lokalne spitrzenie napre prowadzi do atwej propagacji pknicia [20, 21, 23].

4.2.7. Zmczenie materiau

Zmczenie materiau (rys. 4.7) wystpuje przy cyklicznym obcianiu i odcianiu elementu. Zmiany napre prowadz do zmiany plastycznoci materiau (jego lokalnego utwardzenia), co moe sta si przyczyn wystpienia mikropkni. Zainicjowane pknicie rozrasta si, zmniejszajc powierzchni, efektywnie przenoszc obcienie. Zwikszanie si powierzchni pknicia prowadzi w rezultacie do zniszczenia elementu [14, 20, 21, 23].

Rys. 4.7. Zniszczenie zmczeniowe [21]

41

4.2.8. Uszkodzenie mechaniczne implantu

Kady implant przed dopuszczeniem do produkcji przechodzi szereg prb laboratoryjnych, okrelajcych jego zdolno do przenoszenia obcie przez okrelony, moliwie dugi okres czasu. W trakcie tych prb, przeprowadzanych na maszynach symulujcych ruchy, jakie implant wykonuje w organizmie, wszczep poddawany jest dziaaniu si kilkakrotnie przekraczajcych wartoci wystpujce w warunkach rzeczywistych. Naley jednak zwrci uwag, i w urzdzeniach tych czsto nie uwzgldnia si chwilowych przecie ani wpywu specyficznego rodowiska pracy implantu. Dodatkowo ocenia si, e w przypadku ok. 5% oglnej liczby pacjentw poddawanych zabiegom implantacyjnym konieczne jest stosowanie specjalnych, indywidualnie zaprojektowanych wszczepw. Konieczno konstruowania indywidualnych protez jest czsto spowodowana daleko posunitymi zmianami patologicznymi okrelonego organu. W przypadku tego typu protez trudno jest wykonywa elementy testowe w celu przeprowadzenia wymaganych bada wytrzymaociowych, a tym samym istnieje podwyszone ryzyko przedwczesnego zuycia urzdzenia. Mona rwnie rozpatrzy sytuacj, w ktrej standardowy (handlowy) implant zostaje wszczepiony do organizmu z wystpujcymi zmianami patologicznymi, zmieniajcymi rozkad si w caym ukadzie implant-organ. W tym przypadku niekorzystny ukad si rwnie bdzie prowadzi do przedwczesnego zuycia lub cakowitego zniszczenia implantu lub miejsca osadzenia wszczepu [20, 24].
a) b)

Rys. 4.8. Zamanie implantu stawu biodrowego (a) i zamanie koci udowej (b) [24]

Jak wida z rys. 4.8, niewaciwe rozoenie si w ukadzie implant-ko prowadzi moe nie tylko do zniszczenia samego implantu, lecz rwnie do uszkodzenia koci, w ktrej implant zosta osadzony.

42
Wszelkiego typu implanty maj za zadanie moliwie wiernie odwzorowa mechanizmy naturalne dziaajce w organizmie. Mimo cigego rozwoju i ogromnych postpw poczynionych w implantologii, wci wystpuj pewne uwarunkowania ograniczajce ywotno wszczepu. Przykadem moe by tu smarowanie naturalnych staww. Przykadowo, w naturalnych stawach biodrowych wystpuje szereg mechanizmw smarowania uniemoliwiajcych bezporedni styk mechaniczny pomidzy par trc. Do mechanizmw tych zaliczy mona [20, 24]: hydrodynamic lubrication tworzenie klina smarnego wskutek stycznego przemieszczania si powierzchni lizgowych stawu (przy zbienej szczelinie stawowej); squeeze film lubrication zwikszenie nonoci warstwy smaru wskutek jego ciskania; weeping lubrication wyciskanie cieczy z porw chrzstki stawowej i tworzenie mikroklinw smarowych w jej zagbieniach; boosted lubrication tworzenie warstewek smarnych przez wysokoczsteczkowe skadniki cieczy synowialnej na powierzchni chrzstki stawowej. W przypadku staww bardzo due znaczenie wydaje si mie mechanizm weeping lubrication, ktrego na chwil obecn nie udao si osign w smarowaniu protez. Mechanizm ten pozwala na zachowanie braku styku powierzchni pary trcej przy chwilowym przecieniu ukadu. Brak powyszego mechanizmu skutkuje m.in. zmniejszon ywotnoci panewek staww biodrowych (rys. 4.9) [20, 24].

Rys. 4.9. Zuycie panewki stawu biodrowego [25]

Oprcz zmniejszonej ywotnoci wywoanej zuyciem par trcych implantw, utrata cech funkcjonalnych moe nastpi rwnie w wyniku aseptycznego obluzowania wszczepu, bdcego wynikiem generowania do otaczajcych tkanek produktw zuycia. Przebieg procesu aseptycznego obluzowania przedstawiono na rys. 4.10.

43

Rys. 4.10. Przebieg procesu aseptycznego obluzowania [25]

Utrata cech funkcjonalnych przez implanty, w efekcie zuycia wsppracujcych powierzchni, moe by spowodowana rwnie zmieniajcym si luzem pomidzy elementami ukadu. W wyniku tego zmianie ulegaj warunki trybologiczne oraz obcienie wszczepu. Uszkodzenie mechaniczne implantu moe zosta spowodowane rwnie osiadaniem (migracj) pionow lub poziom elementw skadowych wszczepu. Tak jak w powyszych przypadkach spowoduje to inny od projektowanego rozkad si i zmieni warunki pracy urzdzenia [25].

4.3. Prawidowe funkcjonowanie wszczepu w organizmie

Zapewnienie odpowiedniego do zastosowania zespou waciwoci mechanicznych jest czynnikiem decydujcym o prawidowym funkcjonowaniu wszczepu w organizmie. Jedn z szeroko stosowanych grup biomateriaw s implanty, majce na celu zapewnienie odpowiednich warunkw do odbudowy uszkodzonej tkanki kostnej lub te cakowite przejcie ich funkcji. Aby zapewni prawidowe funkcjonowanie takiego wszczepu, niezbdna jest analiza si i obcie wystpujcych w ukadzie kostnym czowieka, czym zajmuje si biomechanika [3]. Tkanki kostne czowieka uformowane s zgodnie ze szczegowymi funkcjami komrek w organizmie. Ko jest materiaem kompozytowym, w ktrym rol struktury nonej peni wkna kolagenowe, a rol osnowy spenia organiczna istota bezpostaciowa oraz substancja nieorganiczna hydroksyapatyt [3, 26]. Struktura i uksztatowanie koci w ciele czowieka dostosowane s do funkcji, ktr powinna spenia. Koci wykazuj rwnie zdolno do dostosowywania si do obcie, jakie musz przenosi. Charakterystyczn cech s rwnie silnie ukierunkowane waciwoci wytrzymaociowe przy jednoczenie stosunkowo niskiej masie [7, 20]. Waciwe okrelenie wymaga dotyczcych waciwoci mechanicznych, jakimi powinien charakteryzowa si implant, wymaga dokadnego poznania obcie, jakie wystpuj w ukadzie kostnym czowieka.

44
Dobrym przykadem s badania dotyczce obcie, jakie wystpuj w stawie biodrowym jednym z najbardziej obcionych staww w organizmie czowieka. Obecnie zastosowanie znalazy nastpujce metody bada zwizanych z alloplastyk stawu biodrowego [3, 7, 20, 27]: badania metod elastooptyczn pola odksztace i napre w koci udowej przeprowadzane na modelach z materiau optycznie czuego; metoda tensometrii rezystancyjnej oglnie stosowana w badaniach odksztace; interferometria holograficzna oraz metoda holografii plamkowej umoliwiajce pomiar skadowych przemieszcze rzeczywistych koci zarwno z endoprotezami, jak i bez nich, przy rnych kierunkach obcie w paszczynie rwnolegej do powierzchni badanej koci; metoda elementw skoczonych ktra jest obecnie metod powszechnie stosowan w komputerowych obliczeniach odksztace i napre w mechanice orodkw odksztacalnych. Czst przyczyn powtrnych zabiegw operacyjnych zwizanych z endoprotezoplastyk stawu biodrowego jest jej obluzowanie wynikajce z niedostatecznie silnego i trwaego poczenia implant otaczajca tkanka kostna. Du rol tutaj odgrywaj czynniki mechaniczne. W stawie biodrowym obcienia przenoszone s przez gow koci udowej do koci gbczastej i nastpnie do koci korowej bliszej nasady. Implantacja endoprotezy doprowadza do odcienia okolicy krtarzy i przenoszenia obcie przez tkank kostn wok dalszego odcinka trzpienia. W efekcie dochodzi do zaniku kostnego wok trzpienia (stress shielding). Obluzowany implant staje si czynnikiem szlifujcym tkank kostn i potguje jej ubytek [27, 28]. Bardzo wane s zatem badania symulacyjne. Polegaj one na poddawaniu obcieniu gotowego implantu, np. endoprotezy stawu biodrowego, i okrelaniu liczby cykli do zniszczenia [27, 29]. Najczciej przeprowadzane s w zakresie maej liczby cykli. Badania te maj na celu ustalenie podstaw doboru konstrukcji nowych wszczepw, technik ich kotwiczenia, jak i weryfikacj samego materiau w warunkach pracy zblionych do rzeczywistych [30]. Zalecenia AO, ASIF oraz normy ISO przewiduj okrelenie dla metali i ich stopw o zastosowaniach biomedycznych [31, 32]: wytrzymaoci na rozciganie, granicy plastycznoci, wyduenia, moduu sprystoci, twardoci, wytrzymaoci zmczeniowej. Badania wykonuje si najczciej w rodowisku symulujcym rodowisko organizmu czowieka w temperaturze 370,5C, w roztworze soli fizjologicznej. W tabl. 4.2 przedstawione s waciwoci mechaniczne oraz gsto najczciej stosowanych tworzyw metalicznych w medycynie [3, 33, 34].

45
Tablica 4.2
Waciwoci mechaniczne oraz gsto najczciej stosowanych tworzyw metalicznych w medycynie w porwnaniu z waciwociami koci [33, 34]
Materia (stan) Ko udowa Stal austenityczna 316L (przerobiona plastycznie na zimno) Stop Co-Cr-Mo (odlewany) Stop Co-Cr-W-Ni-Mo (odlewany) Stop Co-Ni-Cr-Mo (przerobiony plastycznie na zimno) Ti techniczny (przerobiony plastycznie na zimno) Stop Ti-Al-V (przesycony) Rm [MPa] 121,6 1000 R0,2 [MPa] 750 A5 [%] 1,41 9 E [MPa] 1,710
4

Twardo [HV] 26,5 325

Rz [MPa] 290

3 [g/cm ] 7,9

2,110 2,210 2,010

665 860

450 310

8 10

300 360

250 200

7,7 9,1

1200

1000

10

2,210

450

440

8,7

680

520

10

1,110

130 HB

400

4,5

1000

860

10

1,210

321

500

4,5

4.4. Zastosowanie biomateriaw

Znaczny postp i rozwj rnych dziedzin chirurgii rekonstrukcyjnej i zabiegowej oraz protetyki pociga za sob ogromne zapotrzebowanie na wszelkiego rodzaju implanty. Implanty zbw, zwane te tytanowymi wszczepami rdkostnymi, zastpuj wasne utracone korzenie zbw najczciej z powodu urazw, prchnicy lub paradontozy. Wkrcane w ko w odpowiednim znieczuleniu staj si nowoczesn i trwa form odbudowy protetycznej, na ktrej mona wykona bardzo estetyczne porcelanowe korony lub mosty. Wysoki odsetek udanych zabiegw, ponad 90%, powoduje coraz wiksze zainteresowanie t form rehabilitacji protetycznej (rys. 4.11) [35].

Rys. 4.11. Implant zosta chirurgicznie wprowadzony na miejsce po usunitym zbie. Nowa korona zostanie pniej osadzona na implancie [35]

46
Implanty poladkw. Powikszenie poladkw jest wykonywane z wielu powodw aby uzyska proporcjonalne minie poladkowe, zwikszy ilo tkanki tuszczowej poladkw lub po prostu, aby powikszy poladki. Chirurgiczne powikszanie poladkw wykonuje si na dwa sposoby: za pomoc przeszczepu tkanki tuszczowej lub implantw. W technice przeszczepu tkanka tuszczowa uzyskana w procesie liposukcji z innej czci ciaa jest wstrzykiwana w poladki. Jeli pacjent nie ma odpowiedniej jej iloci, powikszanie poladkw mona wykona przy uyciu implantw, wykonanych z silikonu twardego lub mikszej formy silikonu w torebce. W przypadku uycia implantw ze zwartego silikonu, rezultaty s bardziej naturalne i istnieje mniejsze ryzyko wycieku. Silikon uyty w implantach poladkw jest take stosowany w implantach brody, mskich implantach piersiowych oraz implantach ydek. Implanty ze zwartego silikonu s bardziej jdrne i odporne na zuycie oraz uszkodzenia ni implanty elowe lub wypeniane sol fizjologiczn [35].

Rys. 4.12. Implanty poladkw [35]

Implanty (1) poladkw musz zosta umieszczone pomidzy powizi (3 tkanka czna pokrywajca minie) a miniem (rys. 4.12). Implanty umieszczane s do wysoko, dziki temu w rzeczywistoci nigdy si na nich nie siada. Nacicia wykonuje si w fadzie midzy poladkiem i gr uda. Blizny znikaj po roku od operacji. Mona take wykona nacicie pomidzy poladkami, jednak ryzyko infekcji jest bardzo due [35]. Implanty ydek s do twarde, ale podatne na ukadanie. W wikszoci skadaj si z silikonu. W dotyku przypominaj one dobrze rozwinite minie. Implanty maj rne rozmiary i ksztaty. Musz by dopasowywane do potrzeb danego pacjenta. Cel powikszania ydek jest w duej mierze zwizany z ksztatem implantu (rys. 4.13) [35].

Rys. 4.13. Implanty ydek [35]

47
Implant pniowy to najgbiej wszczepiana proteza suchu. Nad uchem umieszczony jest mikrofon z procesorem przesyajcy przetworzone dwiki wprost do pnia mzgu. Aparat moe by ratunkiem dla ludzi z uszkodzonym nerwem suchowym (rys. 4.14) [35].

Rys. 4.14. Implant ucha [35]

Implant skadajcy si z setek fotodiod, odbierajc wiato, stymuluje kocwki nerwowe w dnie oka za pomoc prdu o niewielkim nateniu albo neuroprzekanikw (substancji chemicznych wpywajcych na prac ukadu nerwowego). Substancje te s tak wydajne, e ich zapas umieszczony w implancie mgby starczy na 50 lat (rys. 4.15) [35].

Rys. 4.15. Implant oka [35]

Sztuczne stawy tzw. endoprotezy najczciej wykonywane s ze stopw metali, gwnie tytanu, oraz tworzyw sztucznych. Endoprotezy maj przejmowa funkcje zniszczonych chorob zwyrodnieniow staww: kolanowego, biodrowego albo barkowego (rys. 4.16 i 4.17) [35].

48

Rys. 4.16. Implant stawu barkowego [35]

Rys. 4.17. Implant stawu biodrowego i kolanowego [35]

49
Proteza sterowana jest myl. Aby to umoliwi, zakoczenia nerwowe z kikuta amputowanej rki przeszczepia si na klatk piersiow. Gdy pacjent myli na przykad o zamkniciu doni, na jego klatce piersiowej drga grupa mini. Sie czujnikw przekazuje te drgania do protezy (rys. 4.18) [35].

Rys. 4.18. Implant rki [35]

AbioCor to pierwsze cakowicie wszczepialne serce wykonane z tworzywa sztucznego i tytanu, przejmujce wszystkie funkcje zniszczonego organu. Bateria, ktra je zasila, take wszczepiona jest pod skr. Niewielkie urzdzenie przypinane do paska umoliwia jej adowanie (rys. 4.19) [35].

Rys. 4.19. Implant serca [35]

50

Literatura
[1] Biocybernetyka i inynieria biomedyczna 2000. Red. M. Nacz. T. 4. Biomateriay, PAN. Warszawa: Akademicka Oficyna Wydawnicza EXIT 2003. [2] Biomaterials Consensus Conference at the National Institute of Health, Clinical Applications of Biomaterials. NIH Consens Statement Online 13 Nov. 1982, 4(5):119. [3] Bdziski R.: Biomechanika inynierska. Zagadnienia wybrane. Wrocaw: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocawskiej 1997. [4] Marciniak J.: Biomateriay. Gliwice: Wydawnictwo Politechniki lskiej 2002. [5] Rodriguez B., Romero A., Soto O., de Varorna O.: Biomaterials for orthopedics. Applications of Engineering Mechanics in Medicine, University of Puerto Rico 2004. [6] Kamachi Mudali U., Sridhar T. M., Raj B.: Corrosion of bio implants. Sadhana, Vol. 28, parts 3&4, June/August 2003, 601637. [7] askawiec J., Michalik R.: Zagadnienia teoretyczne i aplikacyjne w implantach. Gliwice: Wydawnictwo Politechniki lskiej 2002. [8] Williams D. F. (red.): Definitions in biomaterials. Amsterdam, Oxford, New York, Tokyo: Elsevier 1987, 24. [9] www.biodro.home.pl [10] Marciniak J., Paszenda Z.: Biotolerancja biomateriaw metalicznych. Spondyloimplantologia zaawansowanego leczenia krgosupa Systemem DERO. Red. L. F. Ciupik, D. Zarzycki. Polska Grupa DERO, Stowarzyszenie Studiw i Bada Krgosupa, 2004, 133142. [11] wieczko-urek B., Krzemiski M.: The degradation of metal implants. Advances in Materials Science, Vol. 8, 1 (15), 2008, 179183. [12] Pawlicki A.: Podstawy inynierii medycznej. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej 1997. [13] Walkowiak B.: Biomedyczne skutki kontaktu tkanki z implantem. Inynieria Biomateriaw, 3843, 2004, 200205. [14] Sharan D.: The problem of corrosion in orthopedic implant materials. IndiaOrth, Orthopedic Update, Vol. 9, No. 1, April 1999 [15] Grecki A., Ku W.: Polskie biomateriay wglowe w medycynie i weterynarii. Ceramics, nr 46, 1994, 921. [16] Stoch L.: Biomateriay szkliste i szkopochodne. Ceramics, nr 46, 1994, 2940. [17] Williams D.: Materials Science and Technology Medical and Dental Materials. R. W. Cahn, P. Haasen, E. J. Kramer, Vol. 14, 2006. [18] Siemiski A., Gooch K.: Biomaterial microvasculature interactions. Biomaterials, nr 21, 2000, 22332241. [19] Geringer J., Forest B., Combrade P.: Wear analysis of materials used as orthopaedic implants. Wear 261, 2006 971979 [20] Wilga M.: Biotolerancja implantw metalowych w rodowisku organizmu ludzkiego. Przyczyny infekcji po implantacji. Praca przejciowa. Politechnika Gdaska, Wydz. Mechaniczny 2008. [21] Trepanier Ch., Pelton A. R.: Biocompatibility and corrosion resistance of NiTi. Cordis NDC 2003. [22] Duisabeau L., Combrade P., Forest B.: Environmental effect on fretting of metallic materials for orthopaedic implants. Wear 256, 2004, 805816. [23] Karen Ng.: Stress corrosion cracking in biomedical (metallic) implants titanium-nickel (TiNi) alloy. Cordis NDC 2003. [24] Nikodem A.: Zjawiska na styku tkanka-implant. Wrocaw 2006. [25] Figurska M.: Produkty zuycia ciernego jako przyczyna obluzowania implantw staww biodrowych. Polska Akademia Nauk 2007. [26] Sawicki W.: Histologia. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie 1993. [27] Dobosiewicz K., Toborek J.: Kryteria oceny trwaoci sztucznego stawu biodrowego. Inynieria Materiaowa, nr 6, 1994, 154157. [28] Kusz D.: Biomechaniczne aspekty endoprotezoplastyk stawu biodrowego. Inynieria Materiaowa, nr 6, 1997, 3944.

51
[29] Dobosiewicz K., Toborek J.: Zastosowanie metody bada niskocyklicznych do oceny trwaoci cementowej endoprotezoplastyki. Inynieria Materiaowa, nr 5, 1992, 134136. [30] Dobosiewicz K., Toborek J., Balin A.: Badania niskocykliczne w symulacji obcie sztucznego stawu biodrowego. Chirurgia Narzdw Ruchu. Ortopedia Polska, 1994, LIX, SUPL 4, 8893. [31] Pohler O., Straumann F.: Bulletin Official Publication of the Swiss ASIF. 1975. [32] ISO/TC 150 (1972 ISO) [33] Gierek A., Pucka G., Grochowski E., Baklarski J.: Wytwarzanie piercieni zastawek mechanicznych sztucznego serca. Inynieria Materiaowa, nr 3, 1990, 5661. [34] ISO 5831-6-1980/E/. [35] http://www.chirurgia-plastyczna.org.pl/zabiegi_modelowanie_powiekszanie.php

Rozdzia 5

PROCESY ZACHODZCE W UKADZIE IMPLANT-ORGANIZM

Aby ukaza procesy zachodzce w ukadzie implant organizm, naley zacz od ukadu immunologicznego, odpowiedzialnego za przyjcie czy te odrzucenie wszczepu. Immunologia jest nauk o odpornoci organizmu. Rozwinita na bazie mikrobiologii, koncentruje si gwnie na badaniu odpornoci na czynniki zakane, takie jak bakterie, wirusy, pasoyty i grzyby (plenie). U ssakw, w tym i u czowieka, wyksztaci si ewolucyjnie specjalny system obronny, tzw. ukad immunologiczny, ktrego podstaw stanowi wysoko wyspecjalizowane komrki. Tworz one odrbne narzdy (grasica, ledziona, wzy chonne), ale rwnie co jest bardzo istotne dla nadzoru obronnoci znajduj si we krwi i w limfie, krc stale w ustroju oraz przenikajc do tkanek. Cz z tych komrek, tzw. fagocyty (makrofagi, granulocyty) wykazuj waciwoci erne pochaniajc i niszczc drobnoustroje stanowi one pierwsz lini obrony. Obok nich znajduj si wysoko wyspecjalizowane komrki, tzw. limfocyty, ktre wykazuj specyficzne waciwoci umoliwiajce im walk z odpowiednim zarazkiem. Limfocyty dziaaj bezporednio lub po przeksztaceniu w komrki plazmatyczne za pomoc wytwarzanych przez nie czsteczek biakowych, tzw. immunoglobulin, nazywanych potocznie przeciwciaami [13]. T zdolno organizmu do wytwarzania swoistej odpowiedzi odpornociowej na drobnoustroje i rne czsteczki zwane antygenami wykorzystuje si w zapobieganiu za pomoc szczepie ochronnych powstawaniu chorb zakanych. W szczepionkach stosuje si drobnoustroje chorobotwrcze o osabionej zjadliwoci lub ich nietoksyczne produkty, ktre nie wywouj choroby, ale prowadz do powstania odpornoci na ni. Ukad immunologiczny reaguje dwoma odpowiedziami na drobnoustroje. Odpowied humoralna polega na produkcji przeciwcia krcych w pynach ustrojowych. Odpowied ta jest typowa dla zakae bakteryjnych i realizuj j gwnie limfocyty B i ich komrki pochodne. Odpowied komrkowa polega na niszczeniu obcych antygenowo komrek (zakaonych wirusami, komrek nowotworowych, przeszczepw, grzybw) przez limfocyty Tc. Reakcja typu komrkowego zachodzi rwnie w przypadku uczulenia na pewne substancje (detergenty, niektre metale), ktre dziaajc na powierzchni skry, zmieniaj struktur jej biaek tak, i nabieraj one obcych wasnoci antygenowych; zjawisko to nosi nazw nadwraliwoci kontaktowej [13]. Obecnie uwaa si, e ukad immunologiczny obok klasycznej obronnej funkcji wykonuje, podobnie jak ukad nerwowy i neurohormonalny, genetycznie zaprogramowan czynno regulacji przez kontrolowanie reakcji odpowiedzialnych za utrzymanie jednorodnoci rodowiska wewntrznego ustroju.

53
Wprowadzajc implant do organizmu ludzkiego, naley pamita, e jest to ciao obce i naley liczy si z rnego rodzaju reakcjami organizmu. wiadomo zagroe pyncych z wprowadzenia obcego materiau do organizmu przyczynia si do opracowania zbioru przepisw prawnych, zawartych z normie ISO 10993 [4], regulujcych sposb postpowania z nowymi materiaami i wykonanymi z nich implantami w celu dopuszczenia ich do zastosowa medycznych. Niestety, nawet bezwzgldne przestrzeganie zalece zawartych w ww. normie nie zabezpiecza biorcy implantu przed komplikacjami [5]. Przyczyn tej sytuacji jest bardzo dua rnorodno zachodzcych reakcji pomidzy implantem a tkank, ktra ma z nim kontakt. Biomateria metaliczny w wyniku kontaktu z tkankami i pynami ustrojowymi pokrywa si pasywn warstw, na ktrej odkadaj si biaka macierzy pozakomrkowej. Skad i ilo biaek macierzy pozakomrkowej odoonej na powierzchni materiau s efektem reaktywnoci biologicznej biomateriau, a szczeglnie waciwoci powierzchni. Biaka wpywaj na procesy adhezji komrek i bakterii, aktywno biologiczn oraz aktywacj reakcji zapalnych [6, 7]. Pierwszym zjawiskiem wystpujcym po wprowadzeniu biomateriau do rodowiska biologicznego jest wytworzenie biofilmu na jego powierzchni (rys. 5.1 i 5.2) [6]. Biofilm jest form agregacji bakterii, grzybw i innych mikroskopijnych organizmw w postaci cienkich osadw tworzcych si na rnych powierzchniach, majcych kontakt np. z pynami ustrojowymi. Za powstanie biofilmu odpowiada midzy innymi naturalna flora bakteryjna pacjenta. Aby zapobiec wystpowaniu tego typu zjawisk, naley mie wiadomo, co wpywa na tego typu reakcje, a mog to by mikroskopijnych rozmiarw pozostaoci narzdzi chirurgicznych, powstajce w wyniku mechanicznego oddziaywania narzdzia z tkank i z implantem [5]. Bardzo wane jest to, by powierzchnia materiau bya idealnie gadka, zmniejsza to bowiem ryzyko wystpienia reakcji alergicznych i zapalnych [8].

Rys.5.1. Stadia rozwoju biofilmu [9]

54
Podczas tworzenia biofilmw mona wyrni nastpujce etapy [9]: 1. Faza odwracalnej adhezji; swobodnie pywajce bakterie osiadaj na podou i przyczepiaj si do niego, tworzc skupiska. 2. W fazie poredniej dominuje rozwj lepkiej struktury pozakomrkowej (macierzy), ktrej gwnym skadnikiem s polisacharydy ciany komrkowej (tzw. EPS extracellular polymer substances), zawierajce mannoz i reszty glikozydowe. Zmiany otoczenia powoduj silne zwizanie si bakterii z powierzchni. 3. Podczas fazy dojrzewania struktury biofilmu nastpuje dalszy przyrost substancji pozakomrkowej, a do cakowitego otoczenia przez ni powstaych kolonii. Na tym etapie w skad biofilmu wchodz, oprcz mikroorganizmw, martwe komrki, substancje organiczne, wytrcone mineray itp. Do takich struktur przyczaj si kolejne gatunki bakterii. 4. Powstae gradienty chemiczne umoliwiaj wspistnienie bakterii rnych gatunkw i znajdujcych si w rozmaitych stanach metabolicznych. Bakterie przekazuj sobie sygnay stymulujce je do rozmnaania si i tworzenia kolonii. 5. Niektre komrki opuszczaj biofilm, by tworzy nowe skupiska.

Rys. 5.2. Topografia ekosystemu na powierzchni biomateriau [6]

A co si dzieje w momencie kontaktu implantu metalicznego pokrytego warstw biofilmu z tkank kostn? Reakcja nie jest trudna do przewidzenia, niestety w wielu przypadkach jest ona niekorzystna. Obecno biofilmu moe doprowadzi do zaniku otaczajcej tkanki kostnej i w rezultacie zaburzy proces osteointegracji. Biofilm spenia nastpujce funkcje: umoliwia mikroorganizmom wytwarzanie cisych powiza metabolicznych; umoliwia rozwj bakterii beztlenowych w warunkach natlenionych; utrudnia usuwanie produktw przemiany materii mikroorganizmw do fazy wodnej; chroni drobnoustroje przed dziaaniem biocydw (zwizkw o charakterze antybiotykw). Praktycznie nie ma powierzchni, ktra nie moe zosta skolonizowana przez ywe mikroorganizmy. Obecno biofilmu jest wyjtkowo korzystna dla rozwoju mikroorganizmw. Dziki niemu mog one atwo adaptowa si do rnych ekstremalnych warunkw

55
rodowiskowych. Jego obecno zmienia warunki panujce na granicy faz metal-elektrolit, powodujc zmian szybkoci procesw korozyjnych [8, 10]. Reakcje organizmu na wprowadzony biomateria mog by dwie: korzystna i niekorzystna. W przypadku korzystnej, organizm w peni akceptuje ciao obce, jakim jest implant, i wchania go. Sytuacja w przypadku reakcji niekorzystnej jest o wiele bardziej skomplikowana. Przede wszystkim naley dokadnie zna rdo zagroenia. Degradacja biomateriaw metalicznych zaley od [8, 11]: skadu chemicznego i fazowego metalicznego tworzywa; rodzaju obcienia; cech geometrycznych implantu i techniki operacyjnej. Na powierzchni biomateriau umieszczonego w ciele ludzkim tworzy si warstwa pasywna biofilm, czsto na skutek pozostawionych mikroskopijnych czci narzdzi chirurgicznych. Wytworzona warstwa pasywna nie powinna ulec zniszczeniu. Gdy dojdzie do takiej sytuacji tkanka bdzie miaa bezporedni kontakt z powierzchni materiau. Wwczas z biomateriau s uwalniane skadniki stopw do otaczajcego go rodowiska tkankowego. Zjawisko to prowadzi do zmian korozyjnych na powierzchni implantu (rys. 5.3), nasilajcych reakcj zapaln w organizmie. Przenikanie dodatkw stopowych do rodowiska powoduje obumieranie tkanki, z ktr styka si biomateria. W konsekwencji prowadzi to do choroby tkanek, zwanej metaloz [8, 12, 13].

Rys. 5.3. Zmiany korozyjne na powierzchni materiau [14]

Metaloza moe przebiega na kilka sposobw. Wyrnia si metaloz: cich, ostr oraz dyskretn. Kada z nich przebiega w inny sposb. W przypadku gdy po implantacji dochodzi do inicjacji korozji, mwi mona o metalozie cichej, jej przebieg nie doprowadza do obumarcia komrek. Metaloza ostra, jak sama nazwa wskazuje, przebiega gwatownie, nastpuje szybka inicjacja korozji i dochodzi do znacznych zmian tkankowych. Zmiany korozyjne wystpujce na tworzywie metalicznym nasilaj reakcj zapaln, w efekcie czego dochodzi do mierci czci tkanek oraz do przebudowy tkanek stykajcych si z biomateriaem [5]. W wyniku tego rodzaju przebiegu konieczne s badania histopatologiczne obumarych tkanek. Metaloza dyskretna ujawnia si dopiero po usuniciu implantu. Pierwiastki, ktre przenikny z biomateriau do tkanek, atakuj je z opnieniem. Przebieg nie

56
jest tak gwatowny, jak w przypadku metalozy ostrej. Wystpienie tego rodzaju choroby wymaga usunicia szkodliwego implantu [5, 8, 13]. Organizm ludzki jest skarbnic pierwiastkw, jednak nie wszystkie s dla niego dobre. Niedobr bd te nadmiar niektrych z nich moe by grony. Dobierajc materia na implant, naley uwzgldni, jak poszczeglne dodatki stopowe wpywaj na nasz organizm. Do najwaniejszych pierwiastkw wystpujcych w materiaach przeznaczonych do implantacji zalicza si: elazo, nikiel, chrom, molibden, kobalt, glin, tytan oraz wanad [12, 15, 16]. elazo katalizuje reakcje prowadzce do tworzenia si wolnych rodnikw, co moe wywoywa takie choroby, jak: miadyca naczy, marsko wtroby, nowotwory oraz uszkodzenie DNA i RNA. Nikiel jest pierwiastkiem, ktry wywouje stan zapalny tkanki okoowszczepowej. Jest kancerogenny oraz czsto wykazuje odczyn zapalny, zwaszcza w organizmie kobiety. Chrom jest toksyczny, szczeglnie w postaci jonw Cr6+, Cr3+. Uszkadza komrki tkanek okoowszczepowych oraz wywouje zaburzenia strukturalne biaek, prowadzc do procesw mutagennych. Niedobr molibdenu le wpywa na koci i zby, jednak jego nadmiar wywouje nadaktywno oksydazy ksantynowej oraz zwiksza ilo metabolitw w kwasie moczowym. Glin w nadmiarze przyczynia si do bli mini, zmikcza koci na zamanie, uszkadza komrki nerwowe. Pojawienie si glinu w naczyniach krwiononych powoduje ich stwardnienie i usztywnienie. Tytan moe wywoywa alergie oraz reakcje okoowszczepow w midzywarstwie implant-ko, co moe decydowa o destabilizacji endoprotez po duszym okresie ich uytkowania. Wanad jest pierwiastkiem cytotoksycznym, wywoujcym zaburzenia neurogenne [8, 12, 13, 15, 16]. Reakcja zapalna w organizmie nie zawsze zachodzi z powodu bakterii. Czst przyczyn stanu zapalnego jest odrywanie si czstek materiau z powierzchni implantu w wyniku tarcia. Sytuacja ta wystpuje w przypadku endoprotez stawowych. Czstki powstae wskutek zuycia materiau gromadz si w strefie kontaktu implant-tkanka. S przyczyn uwalniania mediatorw reakcji zapalnej, aktywujcych osteoklasty do niszczenia tkanki kostnej. W efekcie powstaj zmiany patologiczne w chrzstce i koci [6]. Kontakt implantu metalicznego z tkank kostn niesie za sob wiele zagroe dla organizmu ludzkiego. Obecno biomateriau w organizmie zawsze powoduje, w mniejszym lub wikszym stopniu, powstanie strefy zapalnej. Uszkodzenie tkanek mikkich i koci, towarzyszce zabiegowi wszczepienia implantu, nasila reakcje zapaln nawet bez udziau czynnikw infekcyjnych. Szybkie wyganicie procesu zapalnego wiadczy o dobrej integracji materiau z tkankami [6].

5.1. Biologiczna ocena biozgodnoci

Podstawow waciwoci materiau, decydujc o jego przydatnoci do zastosowa biomedycznych, jest biotolerancja [17, 18]: O materiale, e jest biozgodny mwi si wtedy, gdy wszczepiony do organizmu wywouje prawidow reakcj, speniajc jednoczenie specyficzne wymagania gospodarza. Zgodnie ze standardami ISO, eby oceni biozgodno materiau, naley wykona szereg testw. Waniejsze z nich zostay przedstawione w tabl. 5.1.

57
Tablica 5.1
Biologiczna ocena biozgodnoci zgodnie z norm ISO [6]
1 2 3 4 5 6 7 8 9 Test genotoksycznoci, karcenogennoci Toksyczno zwizana z rozrodczoci Reakcja krwi Cytotoksyczno in vitro Lokalny efekt po wszczepieniu materiau Toksyczno oglnoustrojowa Wpyw sterylizacji Testy oceniajce wraliwo i reakcje alergiczne na obecno materiau Identyfikacja i ocena jakociowa produktw degradacji

Ocena biozgodnoci, zgodnie z midzynarodow norm, wymaga przeprowadzenia zarwno bada in vitro na izolowanych komrkach lub tkankach, jak te bada in vivo na zwierztach i prb przedkliniczych [6]. Badanie in vitro polega na przeprowadzeniu bada biozgodnoci na izolowanych, cile okrelonych komrkach lub tkankach w warunkach laboratoryjnych. Badania te nie pozwalaj na dokadne odtworzenie wszystkich czynnikw panujcych w ywym organizmie, niemniej s doskonaym sposobem na wstpne okrelenie zachowania si ywych komrek w obecnoci badanego materiau. Do podstawowych bada in vitro nale badania pozwalajce na okrelenie cytotoksycznoci biologicznej materiaw. Substancje toksyczne wydzielane przez materia w kontakcie z tkankami lub pynami ustrojowymi mog uszkadza bon komrkow, zmienia aktywno metaboliczn komrek i uszkadza materia genetyczny komrki [6, 19] (rys. 5.4).

Rys. 5.4. Toksyczny wpyw biomateriau na komrki [6]

58
Biozgodno materiau moe by badana w warunkach in vitro metodami bezporednimi i porednimi. Metody bezporednie polegaj na hodowli komrek w obecnoci badanego materiau lub bezporednio na jego powierzchni. W przypadku bada porednich badany materia oddzielony jest od komrek odpowiednim materiaem przepuszczalnym (filtrem lub warstw agaru E406 substancja elujca, ktrej gwnym skadnikiem jest galaktoza) rys. 5.5
a) b)

Rys. 5.5. Badania in vitro bezporednie (a) i porednie (b) [20] a) b)

Rys. 5.6. Fibroblasty L929 (mysz). Nietoksyczne (a) i toksyczne (b) dziaanie biomateriau [20]

Podstawowymi parametrami analizowanymi w testach s proliferacja (rozmnaanie si) i liczba martwych komrek w populacji. Komrki martwe maj okrgy ksztat, nie tworz wypustek, atwo odklejaj si od podoa, a w ich cytoplazmie widoczne s liczne pcherzyki (silne zwakualizowanie). Komrki martwe w populacji wykrywa si barwnikami

59
przyyciowymi (bkit trypanu, bkit toluidyny1)). Komrki metabolicznie uszkodzone uwalniaj do rodowiska kwas mlekowy, wykazuj obnion zdolno wbudowywania tymidyny znakowanej trytem lub leucyny znakowanej trytem [6, 15, 19]. Wyrazem toksycznoci materiau moe by zmniejszajca si adhezja komrek do biomateriau. W badaniach adhezji komrkowej ocenia si liczb komrek przylegajcych do powierzchni, liczb wytworzonych pytek przylegania i si przylegania komrek do badanej powierzchni. Przyleganie komrek do prbek mona oceni metodami bezporednimi, wizualizujc obecne na powierzchni komrki w mikroskopie skaningowym lub w laserowym cytometrze skaningowym i wyrazi na jednostk badanej powierzchni (rys. 5.6). Pytki przylegania mona bada metodami immunofluorescencyjnymi lub immunohistochemicznymi. Si adhezji ocenia si w testach polegajcych na odklejaniu komrek od podoa metodami enzymatycznymi lub nieenzymatycznymi [6, 12, 15, 19]. Cytotoksyczno materiau najlepiej mona oceni, analizujc proliferacj komrek. Zdolno komrek do dzielenia si jest wynikiem biologicznego przygotowania si do tego procesu w czasie faz cyklu yciowego. Prawidowo rozwijajca si komrka przechodzi cztery fazy rozwoju [6, 15, 19]: mitoza obejmujca okres przygotowania komrki do podziau i podzia komrki (30 60 minut); przerwa pomidzy kocem mitozy a pocztkiem replikacji DNA (12 godzin); synteza i replikacja DNA; wzrost i zakoczenie syntezy zwizkw niezbdnych do podziau komrki. Prawidowo rozwijajce si komrki maj ograniczon zdolno do proliferacji. W warunkach laboratoryjnych, przy czsto wymienianym medium hodowlanym, komrki mog podzieli si do 50 razy. Proliferacj komrek wynikajc z cech badanego materiau mona okrela rnymi metodami. Moliwe jest hodowanie komrek bezporednio na powierzchni badanego materiau, jak rwnie na innym specjalnie przygotowanym podou (w obecnoci badanego materiau). W pierwszym przypadku na wyniki bada wpyw bd miay takie czynniki jak topografia prbki oraz jej hydrofobowo. W drugim przypadku ograniczony kontakt komrek z materiaem moe prowadzi do zmniejszonej intensywnoci przebiegu niektrych zjawisk [6, 19]. Proliferacj okrela si, badajc liczb komrek w hodowli w okrelonych odstpach czasu inkubacji. Otrzyman liczb komrek porwnuje si z liczb komrek na materiale kontrolnym, uznanym za biozgodny. Liczb komrek najczciej okrela si po ich odklejeniu od podoa za pomoc trypsyny, a nastpnie liczy si pod mikroskopem lub za pomoc miernikw elektronicznych (np. za pomoc cytometru przepywowego pomiar rozproszonego wiata i emitowanej przez komrki fluorescencji). W przypadku pomiaru cytometrem przepywowym oprcz wystpujcej liczby komrek moliwe jest rwnie okrelenie niektrych cech fizycznych i chemicznych, zawieszonych w pynie komrek (analiza morfologii komrek, ekspansja wewntrzkomrkowych i powierzchniowych antygenw) [6, 15, 19]. Moliwe jest rwnie okrelenie proliferacji komrek na podstawie parametrw biochemicznych lub molekularnych wykadnikw aktywnoci biologicznej komrek (ekspansja biaek p53 i Ki67).
1)

Pyn do barwienia tkanek, zapewnia widoczno wkien tkankowych.

60
Zahamowanie proliferacji komrek (pomijajc toksyczne dziaanie materiau) obserwowane jest m.in. gdy [19, 21]: wystpuje zbyt silna adhezja komrek do powierzchni prbki; topografia powierzchni prbki nie pozwala na kontakt pomidzy ssiednimi komrkami; wystpuje brak odpowiednich skadnikw odywczych w pynie inkubacyjnym; Uoglniajc, mier komrki w strefie kontaktu z biomateriaem moe wystpi, gdy [6, 19]: z powierzchni materiau uwolnione zostaj substancje szkodliwe; w strefie kontaktu komrek z biomateriaem powstaj substancje toksyczne; wystpuje zbyt silna adhezja komrek na powierzchni materiau; aktywacja mechanizmw prowadzcych do martwicy lub apoptozy (zaprogramowanej mierci) komrki. Badania in vitro pozwalaj rwnie na ocen wpywu produktw zuycia biomateriau na przebieg procesw yciowych komrek. Obecno mikroczstek biomateriau (specjalnie wprowadzonych) w rodowisku organizmu moe prowadzi do uwalniania cytokin substancji bdcych mediatorami stanu zapalnego lub do martwicy komrek. Mikroczstki biomateriaw mog rwnie okaza si toksyczne w kontakcie z otaczajcymi tkankami. Pochaniane przez komrki czsteczki materiau mog prowadzi do uszkodzenia bony luzowej (rys. 5.7).

Rys. 5.7. Przebieg fagocytozy: a, b) otaczanie mikroczstek materiau, c) rozkad czstek biomateriau, d) zdjcie mikroskopowe [21]

61
Podsumowujc, badania in vitro mona uzna za pierwszy krok w okrelaniu biozgodnoci materiau. S one niedrogie i pozwalaj na otrzymanie wstpnych wynikw reakcji komrek na badany materia w krtkim czasie. Do podstawowych wad bada in vitro naley zaliczy fakt, i w niewielkim stopniu oddaj one warunki panujce w ywych organizmach. Nie wystpuj tu rnice zarwno ste substancji chemicznych, jak i potencjaw elektrycznych. Komrki poruszaj si zazwyczaj po szklanej powierzchni, a na ich drodze nie wystpuj adne przeszkody. Kolejn wad omawianych bada jest odnoszenie uzyskanych wynikw do danych pozyskanych z prbek wykonanych z materiaw uznanych za biozgodne. Oznacza to, e nie jest analizowana bezporednio reakcja biologiczna tkanek na kontakt z okrelonym materiaem, a jedynie porwnaniu podlegaj skutki, jakie wywouje okrelony materia i materia kontrolny. Niemniej przed przystpieniem do badania reakcji tkanek ywych organizmw (zwierzt lub ludzi) konieczne jest wstpne poznanie wpywu materiau na komrki w warunkach laboratoryjnych [6, 15, 19]. Pomylne przejcie przez badany materia testw in vitro pozwala na skierowanie go do bada in vivo, polegajcych na wszczepieniu prbki badanego materiau pod skr lub bezporednio do okrelonego organu w pierwszej kolejnoci zwierzcia laboratoryjnego (rys. 5.8), a nastpnie, na etapie prb klinicznych, wybranej grupy ludzi. Biomateria badany in vivo podlega wszystkim zjawiskom zachodzcym w ywym organizmie. Naraony jest na zrnicowane stenie substancji chemicznych, potencja elektryczny oraz na dziaanie rnorodnych tkanek i substancji pozakomrkowych. W pierwszym rzdzie biomateria naraony jest na kontakt z pynami ustrojowymi (m. in. krew), ktre charakteryzuje wysokie stenie jonw chloru, dziaajcych silnie korozyjnie na metale. Przebieg korozji jest dodatkowo intensyfikowany wystpowaniem w pynach ustrojowych biaek i aminokwasw. W prawidowych warunkach pyny ustrojowe wykazuj pH w zakresie 7.357.45. Wszczepienie ciaa obcego powoduje spadek pH do wartoci ok. 5.2. Warto ta powraca do normy po okresie ok. 14 dni od momentu wszczepienia [6, 15, 19].

Rys. 5.8. Schemat postpowania w badaniach biozgodnoci in vivo [6]

W czasie trwania bada in vivo prowadzi si zarwno obserwacje kliniczne organizmu z wszczepionym implantem, jak i wykonuje specjalistyczne testy pozwalajce na ocen reakcji ustrojowych wynikajcych z wszczepienia materiau (np. uwalnianie do krwi cytokin, biaka reaktywnego c lub czynnikw wzrostowych). W przypadku bada na zwierztach,

62
kocowe wyniki otrzymuje si, przeprowadzajc sekcj (rys. 5.9). Z organizmu zwierzcia pobierane s tkanki rnych narzdw do bada histologicznych i immunohistochemicznych. W wyniku tych bada moliwa jest ocena reakcji, jakie zachodz w bezporednim kontakcie z badanym materiaem (rys. 5.10). Do reakcji tych zaliczy mona [6, 15, 19]: reakcje zapalne lokalizacja komrek nacieku, ich liczba i fenotyp2); mier komrek rozrniajc cechy martwicy lub apoptozy; przebudowa tkanek proliferacja komrek3), wknienie, osteoliza4).
a) b)

Rys. 5.9. Osteoliza koci. Ko zdrowa (a) i uszkodzona (b) [22] a) b)

Rys. 5.10. Wpyw implantu na tkanki. Minimalne zmiany dobra tolerancja implantu (a) i silne zniszczenie otaczajcych komrek (b) [20] Fenotyp zesp cech organizmu, wczajc w to nie tylko morfologi, lecz rwnie np. waciwoci fizjologiczne, podno, zachowanie si, ekologi, cykl yciowy, zmiany biologiczne, wpyw rodowiska na organizm. 3) Proliferacja gwatowne namnaanie si komrek. 4) Osteoliza rozpuszczanie i resorpcja koci.
2)

63
Uzyskanie pozytywnych wynikw bada in vitro oraz in vivo z wykorzystaniem zwierzt pozwala na skierowanie materiau do przedklinicznych bada na wybranej grupie ochotnikw. Badania te polegaj na wprowadzeniu prbki badanego materiau do docelowej tkanki lub narzdu i na dokadnych, okresowych obserwacjach i badaniach chorych. Badania biozgodnoci materiau w warunkach in vivo musz by prowadzone przez duszy okres czasu (kilka tygodni do kilkunastu miesicy) i obejmowa analiz korelacji waciwoci powierzchni materiau (jej skadu chemicznego, mikro- i makrotopografii) z procesami biologicznymi zachodzcymi w strefie kontaktu materiau z tkank i wykadnikami patofizjologicznymi procesu integracji materiau, takimi jak wyniki bada rentgenowskich, USG, rezonansu magnetycznego, analizy skadnikw krwi i moczu. Powstawanie produktw degradacji zwizane jest ze zmian masy materiau, uwalnianiem zwizkw z powierzchni, pkaniem konstrukcji i odwarstwieniem si oraz migracj skadnikw z jednego materiau do drugiego w wyrobach wieloskadnikowych. Zmiany w masie materiau mog powsta podczas produkcji, sterylizacji, po implantacji, wskutek zamierzonej resorpcji, zmian w stanie fizycznym, a take podczas przechowywania. Zwizki z powierzchni mog by uwalniane na skutek reakcji chemicznych, wymywania, migracji i depolimeryzacji [12, 19]. Produkty degradacji materiaw polimerowych powstaj gwnie w wyniku rozerwania wiza chemicznych w procesach hydrolitycznych lub utleniania w rodowisku wodnym. W przypadku implantw polimerowych ulegajcych resorpcji, badania degradacji prowadzi si do czasu utraty integralnoci wyrobu [19, 23, 24]. Dla materiaw ceramicznych zalecane s dwie metody oceny ilociowej produktw degradacji. Oba testy odnosz si do degradacji ceramiki w rodowisku wodnym in vitro i nie obejmuj degradacji, ktra moe by spowodowana uszkodzeniami mechanicznymi. Testy te nie odnosz si do ewentualnej biologicznej aktywnoci tych wyrobw medycznych [25]. Pierwszy z testw, okrelany jako test w roztworze ekstremalnym, przeprowadzany jest przy niskim pH i stanowi metod przesiewow dla wszystkich typw ceramiki. Test drugi symuluje warunki najczciej spotykanego odczynu w rodowisku in vivo. Oba testy maj zastosowanie do ceramiki w caej masie, do ceramiki w postaci granulatw, a take do powok ceramicznych [19, 25]. Badania degradacji materiaw ceramicznych mona rwnie prowadzi na hodowlach komrek szpiku kostnego i po implantacji w tkanki mikkie i kostne. Ocen degradacji przeprowadza si poprzez pomiar aktywnoci fosfatazy kwanej5), poziom osteokalcyny6) i osteopontyny7) i liczby aktywnych osteoklastw8), a zmiany w strukturze materiau w mikroskopie skaningowym i radiograficznie [19, 2628]. Reakcje biologiczne rodowiska tkankowego, do ktrego wprowadzony zosta implant metaliczny, s do zoone i przebiegaj na ronych poziomach struktur i procesw organizmu. Biologiczna aktywno metali wprowadzonych do organizmu wraz z implantem podlegajcym korozji wyraa si dziaaniem pobudzajcym lub hamujcym czynno bia5) Fosfaza kwana enzym katalizujcy rozkad fosforanw organicznych, osigajcy najwiksz aktywno w kwanym pH, obecny w lizosomach komrek. 6) Osteokalcyna najwaniejsze biako niekolagenowe koci produkowane przez osteoblasty. 7) Osteopontyna biako powstae w komrkach macierzy kostnej, moe tworzy mostki midzy komrkami i substancj mineraln macierzy. 8) Osteoklasty komrki kociogubne. Maj zdolno rozpuszczania i resorpcji tkanki kostnej.

64
ek enzymatycznych, decydujcych o procesach metabolicznych i immunologicznych. W zalenoci od jakoci i iloci pierwiastkw metalicznych mog si pojawi rwnie zmiany patomorfologiczne w rnych tkankach lub narzdach [16]. Dla metali i stopw stosowane s dwa podstawowe testy lub ich kombinacja. Wybr testu zaleny jest od funkcji spenianej przez implant. Test pierwszy stanowi poczenie testu potencjo-dynamicznego z testem potencjo-statycznym. Test ten stosowany jest do oceny oglnego elektrochemicznego zachowania si badanego materiau. Drugi z sugerowanych testw jest testem imersyjnym. Stosowany jest do chemicznej degradacji badanego materiau w celu uzyskania produktw degradacji, ktre nastpnie poddawane s analizie. Badania degradacji metali i ich stopw prowadzone z uyciem hodowli komrek szpiku kostnego, przeprowadza si poprzez ocen proliferacji i rnicowania si osteoklastw oraz identyfikacj produktw rozpadu. Zmiany w materiale oceniane s metodami z zastosowaniem spektrometrii emisyjnej i absorpcyjnej9) [19, 29]. Badania degradacji implantw s cile zwizane z badaniami toksykokinetycznymi. Zastosowaniu wikszoci wyrobw medycznych towarzyszy ryzyko toksycznego dziaania produktw jego degradacji oraz obecno substancji ugowanych, ktre migrujc z materiau, mog wywoywa niekorzystne efekty w organizmie. Badania toksykokinetyczne wyjaniaj procesy wchaniania, dystrybucji, metabolizmu i wydalania w okrelonym czasie obcych zwizkw z organizmu po implantacji (rys. 5.11) [30].

Rys. 5.11. Prawo Bertranda oddziaywanie stenia pierwiastkw ladowych na reakcje procesw yciowych [15]

Badania naley przeprowadzi w przypadku, gdy wyrb jest bioresorbowalny lub gdy jest przeznaczony do staego kontaktu i moe ulec biodegradacji albo korozji, ktrej skutkiem moe by migracja potencjalnie toksycznych substancji ugowanych. Jeeli ilo

Spektrometria emisyjna i absorpcyjna czsteczki maj dla siebie charakterystyczny ukad poziomw energetycznych elektronowych, oscylacyjnych i rotacyjnych. W wyniku absorpcji promieniowania ultrafioletowego czsteczka przechodzi do jednego ze stanw wzbudzonych, a nastpnie na rne sposoby wytrca nadmiar energii.

9)

65
uwalnianych produktw degradacji i substancji ugowanych uznana zostaa w innych udokumentowanych badaniach klinicznych za bezpieczn, wwczas nie ma potrzeby prowadzenia bada toksykokinetycznych. Ilo substancji ugowanych i produktw degradacji metali i ich stopw oraz ceramiki jest zazwyczaj tak niska, e nie ma takiej [19, 30]. Do bada cytotoksycznoci stosowane s testy na ywych komrkach. Opracowano rne modele biologiczne z uyciem hodowli komrkowych, plemnikw i pierwotniakw, ktre pozwalaj na wstpne, przesiewowe badanie biologiczne pod ktem ewentualnego dziaania toksycznego substancji wymywanych. Badania te s szybkimi, czuymi i niedrogimi metodami. Wysoka czuo tych testw jest wynikiem izolacji kultur komrkowych, a zatem braku mechanizmw ochronnych, ktre towarzysz komrkom wewntrz organizmu [31]. Badanie cytotoksycznoci jest pierwszym krokiem w kierunku upewnienia si co do biozgodnoci badanego implantu. Wynik negatywny wskazuje, e materia wolny jest od szkodliwych substancji ekstrahowanych lub te zawiera ich niewystarczajc ilo, potrzebn do wywoania ostrej reakcji. Brak oddziaywania toksycznego na komrki nie jest jednak wystarczajcym dowodem do uznania materiau za w peni biozgodnego, stanowi to wycznie pierwszy etap bada [19, 26]. Badania dziaania cytotoksycznego mona prowadzi z zastosowaniem wycigw, w kontakcie bezporednim lub porednim z hodowl komrkow. Wybr rodzaju badania zaley od waciwoci materiau, miejsca przyszej jego implantacji. W zalenoci od zastosowanego rodzaju badania, wymagane jest odpowiednie przygotowanie prbki, hodowanych komrek i sposobu, w jaki komrki poddawane s dziaaniu wycigu lub prbek. Badanie z zastosowaniem wycigu wymaga jego odpowiedniego przygotowania. Jako rodka ekstrakcyjnego najczciej uywa si poywki hodowlanej10) z surowic, poywki hodowlanej bez surowicy lub fizjologicznego roztworu chlorku sodowego11). Prbki przeznaczone do bada w bezporednim kontakcie z hodowlami komrek mog mie rny ksztat. Zaleca si jedynie, aby jedna z jej powierzchni bya paska. Prbka powinna przykry 10% powierzchni warstwy komrek [12, 19]. Wpyw dziaania cytotoksycznego materiau na hodowl komrek obejmuje ocen ilociow i jakociow. W ocenie jakociowej naley wzi pod uwag wakuolizacj12), oddzielenie od podoa, liz komrek13) i bon komrkowych. W ocenie ilociowej naley okreli liczb komrek martwych, stopie zahamowania wzrostu komrek, zdolno do namnaania, ilo biaek i wydzielanie si enzymw14) [3234]. Biofilm wytworzony na powierzchni implantu wszczepionego do organizmu decyduje o tym, jakie komrki go zasiedl. Biaka obecne w biofilmie mog aktywowa komrki do syntezy i wytworzenia reakcji zapalnej (uwalniania pozapalnych cytokin15)) oraz uwalniania czynnikw wzrostu regulujcych m.in. proliferacj komrek. Dalej nastpuje aktywacja acucha reakcji immunologicznych (jeli nastpuje ich szybki koniec, wiadczy to o dobrej integracji biomateriau z tkankami) [35, 36].
Poywka hodowlana mieszania zwizkw chemicznych. Fizjologiczny roztwr chlorku sodowego sl fizjologiczna. 12) Wakuolizacja otaczanie. 13) Liza rozpad (wylanie si zawartoci). 14) Enzymy wielkoczsteczkowe, w wikszoci biakowe katalizatory przyspieszajce reakcje chemiczne wskutek obnienia ich energii aktywacji. 15) Cytokiny czsteczki biakowe wpywajce na wzrost, proliferacj i pobudzenie komrek biorcych udzia w odpowiedzi odpornociowej.
11) 10)

66
Zwizki chemiczne uwalniane z implantu bdcego w kontakcie z organizmem mog powodowa podranienia skry, bon luzowych lub spojwki oka. Efekt ten, to miejscowa reakcja zapalna tkanki, ktra charakteryzuje si wystpienia rumienia, obrzku, uszczenia, pcherzykw, a w przypadku silnego podranienia naderek lub martwicy. Pod wzgldem histopatologicznym zmiany zapalne charakteryzuj si niejednakow barwliwoci komrek, piknoz16) jder komrkowych, obecnoci wodniczek w naskrku poniej warstwy rogowej, obecnoci licznych granulocytw17) obojtnochonnych oraz naciekiem komrek wielojdrzastych w skrze waciwej [12]. Substancje dranice powoduj wystpienie objaww zapalnych ju po pierwszym kontakcie na skutek ich wasnoci cytotoksycznych. Przerwanie kontaktu z substancj powoduje szybkie gojenie zmienionych zapalnie tkanek. Odczyny zapalne zale od skadu chemicznego i pH substancji, jej stenia i czasu kontaktu. Badania dziaania dranicego substancji na skr przeprowadza si na krlikach albinosach, myszach i winkach morskich oraz chomikach. Ocen zmian skrnych przeprowadza si po upywie 1, 24, 48 i 72 godzin od momentu ich usunicia. Odczyny skrne w postaci rumienia i obrzku klasyfikuje si oddzielnie dla kadego miejsca i czasu badania. Na podstawie uzyskanych wynikw oblicza si Wskanik Pierwotnego Podranienia [19, 32, 37]. Reakcje uczuleniowe zazwyczaj pojawiaj si jako wynik powtarzanego lub przeduajcego si kontaktu z rnymi substancjami chemicznymi, ktre wchodz w reakcj z systemem immunologicznym. Zdecydowana wikszo biomateriaw i wyrobw medycznych wyzwala reakcje immunologiczne komrek skrnych, a nie kompleksow odpowied humoraln lub reakcje typu antygen-przeciwciao [32]. Istnieje kilka metod badania dziaania alergicznego. Na wybr testu (rys. 5.12) ma wpyw chemiczna i fizyczna charakterystyka materiau. Do najczciej stosowanych naley test maksymalizacji Magnussona i Kligmana oraz test zamknitego patka Buchnera. Test maksymalizacji uwaa si za najbardziej czuy, dlatego stanowi metod z wyboru i jest szczeglnie przydatny w badaniu wycigw. Test maksymalizacji wymaga wstrzykni rdskrnych, jeeli jest to jednak niemoliwe, wybiera si test zamknitego patka [3840]. Badania dziaania alergicznego obejmuj cztery etapy: badania wstpne, faz wzbudzenia, faz prowokacji naskrnej i faz sprawdzania. W badaniach wstpnych okrela si stenia substancji, ktre bd zastosowane w badaniu gwnym. Do bada w fazie wzbudzenia naley wybra najwysze stenia substancji, wywoujce jedynie lekki rumie, ale niewywoujce innych zmian, a do badania w fazie prowokacji naskrnej i sprawdzania wybiera si najwysze stenie substancji niewywoujce rumienia. Punktow ocen zmian skrnych w fazie sprawdzania przeprowadza si po upywie 24, 48 i 72 godzin, po usuniciu substancji ze skry. Nasilenie rumienia i obrzku klasyfikuje si osobno dla kadego miejsca i czasu obserwacji [37]. Implantacja badanego wyrobu w organizm zwierzt laboratoryjnych jest najbardziej bezporednim sposobem oceny potencjalnego wpywu materiaw na otaczajce go ywe tkanki. Odpowied tkankowa dotyczy tylko i wycznie tkanek majcych bezporedni kontakt z wszczepem, a zatem oceny reakcji miejscowej po implantacji wyrobu. Badania miejscowej reakcji po implantacji obejmuj dwa poziomy: makroskopowy i mikroskopowy. Na poziomie makroskopowym naley oceni rodzaj, charakter i rozlego zaobserwowanych

16) 17)

Piknoza postpujce zwyrodnienie. Granulocyty rodzaj leukocytw, ktre w cytoplazmie maj liczne ziarnistoci.

67
zmian zarwno w implantowanym materiale, jak i w otaczajcych go tkankach. Ocena mikroskopowa powinna zawiera dane dotyczce: wielkoci torebki wknistej i rozlegoci stanu zapalnego, zmian w strukturze tkanek otaczajcych, liczb i rozmieszczenie komrek stanu zapalnego, obecno zmian martwiczych, obecno drobin materiau, a w przypadku implantw o porowatej powierzchni jako i ilo tkanek wypeniajcych pory. W przypadku tkanki kostnej naley oceni stref kontaktu implantu z tkank, ilo nowo tworzonej koci wok implantu, obecno tkanek nieuwapnionych, a take jeeli wystpuje obecno resorpcji koci [37, 41, 42].

Rys. 5.12. Test alergiczny [38]

W kadym ywym organizmie najmniejsz jednostk zdoln do samodzielnego istnienia jest komrka. To, jak jest ona zbudowana i jakie funkcje ma spenia, pozostaje zakodowane w genach, czyli w chromosomach skadajcych si ze spirali podwjnych nici DNA. Jakakolwiek zmiana w ustalonej strukturze DNA okrelana jest mianem mutacji, natomiast czynnik, ktry j powoduje, nazywany jest genotoksyn lub czynnikiem genotoksycznym. Istniej trzy zasadnicze typy wpywu genotoksycznego: mutacje genowe, aberracje chromosomalne oraz wpyw na DNA. Najpowszechniej stosowane metody to testy mutacji genetycznych przeprowadzane na bakteriach z rodzaju Salmonella lub Escherichia, test chonniakw u myszy, testy na kulturach komrek jajnika chomika lub testy na mysich komrkach szpiku kostnego [42]. Rakotwrczo jest to potencjalna zdolno danego materiau, caego wyrobu, bdcego w kontakcie z ywym organizmem, lub jego produktw ekstrakcji albo degradacji, do inicjacji oraz indukowania wzrostu komrek zmienionych nowotworowo. Testy takie powinny by wykonywane w przypadku implantw wszczepianych na stae, czyli dla kontaktu powyej 30 dni. Badania musz trwa minimum 18 miesicy u myszy i 24 miesice

68
u szczurw. W celu uzyskania kompleksowej oceny dziaania rakotwrczego do bada patomorfologicznych naley pobra minimum 40 prbek tkanek [42]. W ywym organizmie krew jest najbardziej kompleksowym biochemicznym ukadem, ktrego poszczeglne elementy skadowe zapewniaj spenianie podstawowych funkcji yciowych, takich jak transport tlenu, usuwanie czynnikw patogennych czy naprawa uszkodzonych tkanek. Dlatego te wszystkie wyroby medyczne, kontaktujce si z krwi porednio lub bezporednio, musz si charakteryzowa biozgodnoci z krwi. Najwikszym problemem zwizanym z implantami kontaktujcymi si z krwi jest powstawanie na ich powierzchni zakrzepw. Implanty zawsze w jakim stopniu ulegaj interakcji z pytkami krwi, oddziauj na czynniki ukadu krzepnicia i fibrynolizy. Wynikiem tego dziaania jest tworzenie zakrzepw, ktre mog doprowadzi w przypadku protez naczyniowych do zamknicia ich wiata, lub by rdem powika zakrzepowozatorowych [4346]. Materia przeznaczony do implantacji w tkanki ywego organizmu powinien spenia podstawowe wymogi biozgodnoci i biofunkcjonalnoci. Wanym aspektem biozgodnoci jest okrelenie stopnia nasilenia miejscowej reakcji tkanek na wszczepiony implant. Badania implantacyjne umoliwiaj przeledzenie w okrelonym czasie procesu wgajania si wszczepu na poziomie komrkowym (badania mikroskopowe), oraz przeledzenie ewentualnych zmian zachodzcych w samym implancie (badania w mikroskopie skaningowym, badania fizykochemiczne implantu po przebywaniu w tkankach).

5.2. Rodzaje bada miejscowej odpowiedzi tkankowej na wszczep

Badania miejscowej odpowiedzi tkankowej na implantowany materia przeprowadzane s na bazie tzw. bada wczesnych, obejmujcych okres do 12 tygodni po implantacji, oraz badania odlege, tj. powyej 12 tygodni [47]. Badania odczynu miejscowego na wszczep jest uwarunkowany wyborem miejsca implantacji: tkanki mikkie, ko, krew. Implant wszczepiony rdtkankowo jest ciaem obcym w stosunku do organizmu i danej tkanki, dlatego podlega on podstawowym prawom patofizjologii cia obcych [12]. Badania miejscowego odczynu tkankowego opieraj si gwnie na badaniach patomorfologicznych, ktre obejmuj: badania sekcyjne, w mikroskopie optycznym, w mikroskopie skaningowym, fizykochemiczne. Badania sekcyjne maj na celu przeledzenie wgajania si wszczepw w okresie wczesnym i odlegym. Obserwacje makroskopowe pozwalaj na ocen wgldu tkanek i wystpujcych w nich zmian w postaci przekrwienia, obrzku, wysiku w bezporednim ssiedztwie implantu, a take pozwalaj na obserwacje zmian zachodzcych w samym implancie [12]. Badania mikroskopowe maj podstawowe znaczenie w ocenie biozgodnoci badanych materiaw. W tym celu wykonuje si preparaty histologiczne z implantw i otaczajcych tkanek. Na podstawie preparatw histologicznych mona przy uyciu mikroskopu biologicznego szczegowo oceni odczyn tkanek i przeledzi zmiany w tkankach przylegajcych i przerastajcych wszczep. Odczyn tkanek ocenia si na podstawie iloci nagromadzonych komrek zapalnych (granulocyty, limfocyty), komrek ernych makrofagw

69
(komrki plazmatyczne18), histiocyty19), komrki olbrzymie typu ciaa obcego, a w przypadku koci osteoklasty), a take na podstawie iloci i szybkoci pojawiania si elementw cznotkankowych (fibroblastw, fibrocytw, a w przypadku koci osteocytw, osteoblastw i chondrocytw), odpowiadajcych za proces bliznowacenia. Nasilenie odczynu okrela si take na podstawie wystpowania zmian wstecznych (martwica, wapnienie) [48, 49]. Badania w mikroskopie skaningowym pozwalaj na zrnicowanie komrek odkadajcych si na powierzchni implantu, w pierwszych godzinach lub dniach po implantacji. Badania te maj due znaczenie w ocenie biozgodnoci implantw przeznaczonych do kontaktu z krwi (protezy naczyniowe, zastawki, atki naczyniowe). Ponadto wykonane w okresie odlegym mog da informacje o zmianach zachodzcych w strukturze powierzchni implantu, w zalenoci od czasu przebywania w tkankach [12]. Badania fizykomechaniczne i chemiczne implantw po okrelonym czasie przebywania w tkankach pozwalaj na okrelenie wpywu tkanek i pynw ustrojowych na waciwoci fizyczne implantu. Informacje o odpornoci na biokorozj badanego materiau uzupeniaj ocen patomorfologiczn, m.in. implantw metalowych i ich stopw [50, 51]. Gdy reakcja ze strony organizmu na wszczep jest korzystna, wok implantu obserwuje si otoczk zoon ze zbitej tkanki cznej o rnej gruboci, po przeciciu ktrej widoczny jest implant. Taka reakcja organizmu zapewnia biologiczn izolacj implantw oraz wskazuje na wysok biotolerancj materiau, z ktrego implant zosta wykonany [52].

Literatura
[1] Cichocki T., Litwin J. A., Marecka J.: Kompendium histologii. Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego 2002. [2] Hames B. D., Hooper N. M.: Biochemia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2005. [3] Murray R. K., Granner D. K., Mayes P. A., Rodwell V. W.: Biochemia Harpera. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL 1995. [4] ISO 10993 Biological evaluation of medical devices. The International Organization for Standardization 1999. [5] Boyan B. D., Hummert T. W., Kieswetter K.: Effects of titanium surface on chondrocytes and osteoblast in vitro. Scan. Electron Microsc. (Cells Mat.) 5, 1995, 232. [6] Wierzcho T., Czarnowska E., Krupa D. : Inynieria powierzchni w wytwarzaniu biomateriaw tytanowych. Warszawa: Oficyna wydawnicza Politechniki Warszawskiej 2004. [7] Arciola C. R., Campoccia D., Gamberini S., Donati M. E., Pirini V., Visai L., Speziale P., Montanaro L.: Antibiotic resistance in exopolysaccharide forming Staphylococcus epidermidis clinical isolates from orthopaedic implant infections. Biomaterials 26, 2005, 65306535. [8] Supernak M.: Korozja na styku metal-ko. Praca przejciowa. Politechnika Gdaska, Wydz. Mechaniczny 2008. [9] http://biology.binghamton.edu/davies/images/biofilm [10] Baszkiewicz J., Kamiski M.: Korozja materiaw. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej 2006. [11] Walkowiak B. : Biomedyczne skutki kontaktu tkanki z implantem. Inynieria Biomateriaw, 3843, 2004, 200205. [12] Biocybernetyka i inynieria Biomedyczna 2000. Red. M. Nacz. T. 4. Biomateriay. Warszawa: PAN, Akademicka Oficyna Wydawnicza EXIT 2003. Komrki plazmatyczne komrki ukadu immunologicznego, produkuj i wydzielaj przeciwciaa. 19) Histiocyty komrki aktywnie poruszajce si, wystpujce w tkance cznej, maj zdolno fagocytozy.
18)

70
[13] Marciniak J., Paszenda Z.: Biotolerancja biomateriaw metalicznych. Spondyloimplantologia zaawansowanego leczenia krgosupa Systemem DERO. Red. L. F. Ciupik, D. Zarzycki. Polska Grupa DERO, Stowarzyszenie Studiw i Bada Krgosupa, 2004, 133142. [14] Implant usunity z organizmu ludzkiego. Materiay wasne. Szpital Specjalistyczny w Kocierzynie 2007. [15] askawiec J., Michalik R.: Zagadnienia teoretyczne i aplikacyjne w implantach. Gliwice: Wydawnictwo Politechniki lskiej 2002. [16] Marciniak J.: Biomateriay. Gliwice: Wydawnictwo Politechniki lskiej 2002. [17] Ku H.: Biomateriay. Problemy biocybernetyki i inynierii biomedycznej. T. 4. Warszawa 1990. [18] Williams D. F. : Definition of biomaterials. Progress in biomedical engineering. 4 ed. Amsterdam: Elsevier 1997. [19] Wilga M.: Biotolerancja implantw metalowych w rodowisku organizmu ludzkiego. Przyczyny infekcji po implantacji. Praca przejciowa. Politechnika Gdaska, Wydz. Mechaniczny 2008. [20] bioe.eng.utoledo.edu/adms_staffs/akkus/BIO2200_notes/testing2.pdf (17.12.2007). [21] Figurska M.: Produkty zuycia ciernego jako przyczyna obluzowania implantw staww biodrowych. Polska Akademia Nauk 2007. [22] www.przychodnia.pl (17.12.2007). [23] Dunnen W. F., Robinson P. H., van Wessel R., Pennings A. J., Leeuwen M. B., Schakenraad J. M.: Long-term evaluation of degradation and foreign-body reaction of subcutaneously implanted poly (DL-lacti-de-(-caprolactone). J. Biomed. Mater. Res., 1997, 36, 337346. [24] Lu L., Peter S. J., Lyman M. D., Lai H., Leite S. M., Tamada J. A., Vacanti J. P., Langer R., Mikos A.: In vitro degradation of porous poly (Llactic acid) foams. Biomaterials, 2000, 21 (15), 15951605. [25] Milleding P., Wennenberg A., Aleddin S., Karlsson S., Simon E.: Surface corrosion of dental ceramics in vitro. Biomaterials, 1999, 20 (8), 733746. [26] Ahmad M., McCarthy B., Gronowicz G.: An in vitro model for mineralization of human osteoblast-like cells on implant materials. Biomaterials, 1999, 20 (3), 211220. [27] Yuasa T., Miyamoto Y., Ishikawa K., Takechi M., Nagayama M., Suzuki K.: In vitro resorption of three apatie cements with osteoclasts. J. Biomed. Mater. Res., 2001, 54, 344350. [28] Yuehuei H. A., Shane K., Woolf, Friedman R. J.: Pre-clinical in vivo evaluation of orthopedic bioabsorbable devices. Biomaterials, 2000, 21, 26352652. [29] Fini M., Cigada A., Rondelli G., Chiesa R., Giardio R., Giavaresi G., Aldini N., Torricelli P., Vicentini B.: In vitro and in vivo behaviour of Ca- and P- enriched anodized titanium. Biomaterials, 1999, 20 (17), 15871594. [30] Lemmonuchi Y., Schacht E., Kageruka P., De Deken R., Diarra B., Diali O., Geerts S.: Biodegradable polyester of controlled release of trypanocidal drugs in vitro and in vivo studies. Biomaterials , 1998, 19 (20), 18271833. [31] Kudelska-Mazur D., Lewandowska-Szumie M., Komender J., Benke G.: Poczenie dwch metod testowania biomateriaw in vitro. Inynieria Biomateriaw, 3 (9), 2000, 2629. [32] Paluch D., Pielka S., Szosland L., Staniszewska-Ku J., Szymonowicz M., Solski L., ywicka B.: Wkna z regenerowanej chityny. Badania biologiczne. Inynieria Biomateriaw, 3 (12), 2000, 1722. [33] Granchi D., Ciapetti G., Filippni F., Stea S., Cenni E., Pizzoferrato A., Toni A.: In vitro cytokine production by mononuclear cells expose to bone cement extracts. Biomaterials, 2000, 21 (17), 17891795 [34] Green T. R., Fisher J., Stone M., Wrblewski B. M., Inghman E.: Polyethylene particles of a critical size are necessary for the induction of cytokines by macrophages in vitro. Biomaterials, 1998, 19 (24), 22972302. [35] Hiromoto S., Noda K., Hanawa T.: Development of electrolytic cell with cell-culture for metallic biomaterials. Corrosion Sci. 44, 2002, 955. [36] Bartoszewicz M., Rygiel A.: Biofilm jako podstawowy mechanizm zakaenia miejsca operowanego metody prewencji w leczeniu miejscowym. VIA MEDICA, Chirurgia Polska 8, 3, 2006, 171178.

71
[37] Staniszewska-Ku J., Paluch D., Pielka S., losarczyk A., Garncarek J.: Zastosowanie dwufazowej ceramiki hydroksyapatytowej i whitlockitowej jako materiau osteoindukcyjnego. Badania dowiadczalne. Acta of Bioingeenering and Biomechanics, 3, suppl. 1, 2001, 221230 [38] Szumlaski A.: Uczulenia na chrom, nikiel, kobalt u pacjentw ortopedyczno-urazowych. Rozprawa doktorska. Wojskowa Akademia Medyczna w odzi, Wydz. Lekarski 2002. [39] Szumlaski A., Buczyko K., Weiss W.: Nadwraliwo na nikiel, chrom i kobalt jako przyczyna powika u pacjentw ortopedyczno-urazowych. Ortopedia i traumatologia u progu nowego milenium. Zjazd Polskiego Towarzystwa Ortopedycznego i Traumatologicznego, Bydgoszcz 2002, 356359. [40] Buczyko K., Szumlaski A.: Wszczepienie osobie uczulonej implantu z domieszk niklu rodzi konsekwencje w postaci powika. Puls Medycyny 13 (136), 2006. [41] Kraft C. N., Hansie M., Arens S., Menger M. D., Vollmar B.: Striated muscle microvascular response to silver implants: A comparative in vivo study with titanium and stainless steel. J. Biomed. Mater. Res., 2000, 49, 192199. [42] Piatteli A., Scarano A., Coraggio F., Matarasso S.: Elary tissue reactions to polylactic resorbable membranes: a histological and histochemical study In rabbit. Biomaterials, 1998, 19 (10), 889 896. [43] Balasubramanian V., Grusin N. K., Bucher R. W., Turitto V. T., Slack S. M.: Residence-time dependent changes in fibrinogen adsorbed to polymeric biomaterials. J. Biomed. Mater. Res., 1999, 44, 253260. [44] Grumkemeir J. M., Tsai W. B., McFarland C. D., Horbett T. A.: The effect of adsorbed fibrinogen, fibronectin, von Willebrand factor and vitronectin on the procoagulant state of adherent platelets. Biomaterials, 2000, 21 22432252. [45] Hamand M. F., Briquet F.: In vitro comparative evaluation under static conditions of the hemocompatibility of four types of tubing for cardiopulmonary bypass. Biomaterials, 20 (17), 1561 1571. [46] Sefton M. V.: Perspective on hemocompatibility testing. J. Biomed. Mater. Res., 2001, 55, 445 446. [47] Staniszewska-Ku J., Paluch D.: Dobr metod bada dla oceny biomateriaw przeznaczonych do implantacji. Zastosowanie polimerw nowoczesnych technikach medycznych. Stow. Pol. Wynalazcw i Racjonalizatorw. Materiay Sympozjum Biomechanika w implantologii, Ustro 1997, 6578. [48] Alishia L., Sieminski A. L., Keiyh J. G.: Biomaterial microvasculature interactions. Biomaterials 2000, 21, 22332241. [49] Petruzzelli L., Takami M., Humes H. D.: Structure and function of cell adhesion molecules. J. Med. 1999, 106, 467476 [50] Bajor G., Paszenda Z., Bohosiewicz J., Marciniak J.: Badania kompozytu wglowego w mikroskopie skaningowym po wszczepieniu do tkanki kostnej zwierzt. Inynieria Biomateriaw, 1999, II, 7, 8, 3743. [51] Halab N., Jacobs J., Black J.: Hypersensitivity to metallic biomaterials: a review of leukocyte migration inhibition assays. Biomaterials 2000, 21, 13011311. [52] Skwarcz A., Majcher P.: Odczyny fizjologiczne i patologiczne wok implantw krgosupowych. Acta of Bioengineering and Biomechanice. Vol. 1, suppl. 1, 1999.

Rozdzia 6

BIOMATERIAY METALICZNE

W dziedzinie takiej jak biomateriay nie mona zapomnie o rodowisku pracy zaprojektowanych wyrobw. Organizm ludzki jest niezwykle wymagajcy, funkcjonowanie metalicznego implantu w rodowisku tkanek i pynw ustrojowych nie jest proste. Dobierajc materia na implant, naley pamita, e oprcz spenienia takich wymogw, jak: odpowiednie wasnoci mechaniczne, dobra jako metalurgiczna i jednorodno, odporno na zuycie cierne, odpowiednie wasnoci elektryczne i moliwe do przyjcia koszty wytwarzania, wybrany materia przede wszystkim musi cechowa si dobr odpornoci korozyjn, nie moe wywoywa odczynw alergicznych, tworzy zakrzepw, musi by w peni akceptowalny przez organizm ludzki [1]. W cigu wieloletnich bada nad doborem odpowiednich tworzyw metalicznych na dzie dzisiejszy mona wyrni cztery podstawowe grupy biomateriaw metalicznych: stale austenityczne, stopy na osnowie kobaltu, tytan i jego stopy oraz stopy z pamici ksztatu (rys. 6.1) [2, 3].

Rys. 6.1. Podzia stosowanych obecnie biomateriaw metalicznych [3]

Pierwsz wzmiank w literaturze o zastosowaniu implantu metalowego w chirurgii kostnej mona znale w pracy Petroniusa, ktry w 1565 roku przykry wad podniebienia zot pytk. W XVII wieku Fabritius zastosowa drut z elaza, zota i brzu do zszycia ran. Na pocztku XVIII wieku wprowadzono zszywanie koci za pomoc drutw ze zota, co zostao opisane przez Lapeyode`a i Firce`a. W roku 1804 Bell poda, e stosowa igy o ostrzach ze zota i srebra. W roku 1877 Listers zespoli koci za pomoc trzpieni srebrnych, ale dopiero on po raz pierwszy zwrci uwag na konieczno zachowania septycznoci implantu. Pytki metalowe do wewntrznego szynowania koci wprowadzi Hausmann

73
w 1886 roku (rys. 6.2a). Uy on wwczas pytek z aluminium, srebra i mosidzu, ktre poczy z koci za pomoc rub. Bezporednie zarubowanie zamanych koci wykonali bracia Lambotte (rys. 6.2b), ktrzy stosujc do tego celu rne metale jako pierwsi poruszyli w swoich pracach problem metalu (patrz rozdz. 5). Jednoczenie Lane w 1893 roku przy zespalaniu koci za pomoc rub zaobserwowa po raz pierwszy proces wchaniania metalu do koci, powodujcy rozwj infekcji. Dwadziecia lat pniej Sherman i Lane udoskonalili konstrukcj szynowania przez wprowadzenie pytek z poprzecznym wyobieniem, co poprawio sztywno i stabilno zespolenia (rys. 6.2c i 6.2d) [1].

Rys. 6.2. Pytki do zespole kontaktowych [1]

Od roku 1920 osignito wyran popraw biotolerancji stosowanych implantw metalicznych, w wyniku powszechnego wprowadzania stali kwasoodpornych chromowoniklowych. W pniejszych rozwizaniach, w celu wzmocnienia rub, opracowano rwnie pytki ktowe, ktrych jeden koniec mg by wbity do koci, a drugi przyrubowany [1].

74
Prby udoskonalania konstrukcji pytek, rub, narzdzi i techniki operacyjnej a do drugiej wojny wiatowej nie przyniosy zadowalajcych rezultatw klinicznych. Ruchy rotacyjno-zelizgowe byy przyczyn nadmiernej osteolizy kocw odamw kostnych. Destrukcja zespole na skutek korozyjnego i przedwczesnego niszczenia elementw zespalajcych stanowia o znacznej iloci powika, sigajcych 50%, najczciej w postaci zrostu opnionego, staww rzekomych oraz infekcji ropnych. Na ten okres przypada take wprowadzenie gwodzi szpikowych Kuntschera, ktre przez pewien czas byy najbardziej rozpowszechnionym elementem zespalania koci [1]. W latach 50. i 60. XX wieku opracowano nowe, bardziej stabilne i dostosowane do wymogw biomechaniki zrostu kostnego konstrukcje zespole pytkowych, ktre nie wymagay dodatkowych usztywnie gipsowych przy leczeniu zama koci. Pod koniec lat 60. przeanalizowano bogate ju dowiadczenia kliniczne i skutki zespolenia koci rnymi technikami. Nie zdoano jednak ustali wspzalenoci biomechanicznych pomidzy wielkociami wprowadzonych do zespolenia si a uzyskiwanymi poprzez konstrukcje stabilizatorw napre w koci. W kolejnych latach pojawiy si prby modyfikacji konstrukcji pytek i wkrtw kostnych w celu uelastycznienia zespolenia. Uzyskiwano to pocztkowo poprzez wprowadzenie elastycznych biomateriaw, jak ywica epoksydowa, akryl, kompozyty wglowe. Byy to dowiadczenia Diehla i Zenkera. Kolejne prace koncentroway si nad modyfikacj konstrukcji stabilizatorw pytkowych, a przede wszystkim cech geometrycznych pytek i wkrtw kostnych, w celu uzyskania optymalnych dociskw osiowych, likwidacji przytwierdzenia pytki wkrtami bezporednio do koci, a w konsekwencji uzyskania elastycznego zespolenia odamw kostnych. W wyniku kompleksowych bada eksperymentalnych z zakresu biomechaniki osteosyntezy opracowane zostay fundamentalne podstawy biomechaniczne i kliniczne osteosyntezy pytkowej. Te wieloletnie badania, przeprowadzone przez Ramotowskiego i Granowskiego [4], doprowadziy z pocztkiem lat 80. do opracowania nowej generacji stabilizatorw pytkowych nazwanych stabilizatorami Zespol (rys. 6.3) [1].

Rys. 6.3. Pytkowy stabilizator Zespol: a) nakrtki mocujce wkrty kostne, b) pytka nona, c) wkrty kostne z talerzykami oporowymi [4]

75
Opierajc si na przesankach biomechanicznych, zbudowano wiele modeli aparatw do stabilizacji zewntrznej, od najprostszych klamrowych, poprzez ramowe, a do zoonych aparatw wielopaszczyznowych. W stabilizatorach zewntrznych czone s odamy kostne za porednictwem nonikw typu grotw Kirschnera lub Steinmanna, samogwintujcych wkrtw Schanza oraz gwintowanych w rodkowej czci rub Konzala. Zaletami stabilizatorw zewntrznych s moliwoci objcia unieruchomieniem znacznych odcinkw koci oraz waciwoci, pozwalajce dostosowa form montau do potrzeb. Do tej grupy stabilizatorw zaliczy mona aparaty Mikromedu, Ilizarowa i inne (rys. 6.4) [5, 6, 7]. Innym rodzajem stabilizacji odamw kostnych jest zespolenie rdszpikowe. Jedn z metod jest metoda Endera. Polega na wprowadzeniu wizki cienkich prtw, najczciej przy zespalaniu zama bliszej nasady i przynasady koci udowej [1]. Oprcz tych sposobw stabilizacji pojawiy si rwnie inne, ktre sklasyfikowa mona na pograniczu zespole rdszpikowych sztywnych i elastycznych (rys. 6.5) [1].

Rys. 6.4. Przykady stabilizatorw zewntrznych nowej generacji typy DynaFix [6]

76

Rys. 6.5. Typowe rodzaje gwodzi do osteosyntezy rdszpikowej [1]

Rozwijajce si technologie odlewnicze stwarzay moliwo otrzymywania zoonych ksztatw implantw dostosowanych do wymogw anatomicznych, dziki czemu zarysoway si perspektywy wprowadzenia do chirurgii kostnej alloplastyki stawowej i kapoplastyki. W roku 1938 Smith i Petherson po raz pierwszy wprowadzili do stawu biodrowego, celem pokrycia zniszczonej gowy koci udowej, kap metalow ze stopu Vitalium, a Wiles implantowa cakowite endoprotezy biodra ze stali nierdzewnej [8]. Protez koci udowej z polimetakrylanu metylu (PMMA) wprowadzi w 1950 roku Judett. Jednak praktyka kliniczna wykazaa du skonno zastosowanych protez do pkni kruchych. Z tego te wzgldu Albian, Buxton i Wangh zastpili polimekrylan metylu stopem Vitalium. Po raz pierwszy poowiczn endoprotez stawu biodrowego zastosowali w roku 1951 AustinMoore i Bohlman. Miaa ona dugi trzpie, ktry wprowadzano do jamy szpikowej, a otwory w trzpieniu pozwalay na rozrost kostniny, przez co wzrosa trwao i stabilno poczenia endoprotezy z tkank kostn [1]. W latach siedemdziesitych pojawiy si zmodyfikowane endoprotezy kompozytowe o powierzchniach metalowych z napylanymi warstwami powierzchniowymi, porowatymimetalowymi lub ceramicznymi. Wyrni tu naley endoprotezy Boutina z ceramiczn gow i panewk, Lorda z metalow panewk gwintowan i poredni panewk polietylenow oraz trzpieniem napylonym, a take Motta i Judeta z porowatym trzpieniem i panewk z poredni panewk polietylenow. W latach 80. rozpowszechniona zostaa endoproteza Parthofera i Moncha. Bya to endoproteza bezcementowa z gwintowan panewk metalow i poredni polietylenow i ceramiczn oraz gwk ceramiczn. Trzpie endoprotezy pokryty by warstw porowat. Jako tworzywo metaliczne zastosowano stop tytanu [1]. Lata 90. przyniosy postp w postaci powlekanych trzpieni modelowanych i panewek kompaktowych. Wprowadzono nowy system amerykaski Fit and Fill, ktry polega na

77
dopasowaniu implantu do szerokiej przynasady, przez co zapewniono rwnomierne naciski oraz dokadne wypenienie wskiego kanau koci udowej [1]. Na rys. 6.66.9 przedstawiono przykady nowych typw endoprotez stawu biodrowego.
a) b)

Rys. 6.6. Cakowite endoprotezy stawu biodrowego, model ESKA: a) bezcementowa z ziarnist powok w strefie podkrtarzowej trzpienia i panewki zakadanej na docisk, b) cementowa z panewk poredni polietylenow [9]

Rys. 6.7. Rne trzpienie i gwki cementowych endoprotez stawu biodrowego [10]

78

Rys. 6.8. Rodzaje panewek zewntrznych endoprotez stawu biodrowego: a) bipolarna, b) na docisk z otworami i kokami stabilizujcymi, c) na wkrcanie, d) na docisk z otworami do mocowania wkrtw oraz powierzchni porowat [11]

Rys. 6.9. Endoprotezy cakowite stawu kolanowego [9, 12]

79
W miar rozwoju konstrukcji implantw oraz gromadzenia dowiadcze klinicznych z ich uytkowaniem, a take na podstawie przeprowadzonych bada z zakresu biomechaniki i nad biotolerancj wszczepionych tworzyw metalicznych doskonalono skad chemiczny i struktur stopw. W rozwoju biomateriaw z tworzyw metalicznych na uwag zasuguj odlewniczy stop Protasul-2, wyprodukowany przez szwajcarsk firm Sulzer w roku 1972, oraz stop Endocast wyprodukowany przez koncern Kruppa w roku 1977. Po roku 1972 opracowane zostay stopy przerabiane plastycznie, cechujce si korzystniejszym zespoem wasnoci mechanicznych, lepsz odpornoci korozyjn i obrabialnoci. Do nich zaliczy mona Vitalium produkowane w USA, ktrego odpowiednikiem by stop Neutrillium rozpowszechniony w Europie oraz Protasul-10 wytwarzany przez firm Sulzer [1]. W chirurgii kostnej znalaz zastosowanie rwnie tytan i jego stopy, a take tantal i niob. Od roku 1975 endoprotezy z biomateriaw metalicznych wytwarzane s w ukadach kompozytowych z tworzywami sztucznymi lub bioceramik. Stopy z pamici ksztatu jako implanty wprowadzone zostay przez Bensmanna w 1982 roku jako klamry do osteosyntezy stawu kolanowego i koci rdstopia. Kolejno wykorzystano ten stop do wytworzenia klamer zespalajcych zamane ebra, pytek do osteosyntezy, gwodzi rdszpikowych i stabilizatorw krgosupowych [1]. Materiay metaliczne znalazy rwnie zastosowanie w kardiochirurgii i kardiologii zabiegowej. Wykorzystano je na elementy sztucznych zastawek serca, a mianowicie piercienie i koszyczki w zastawkach kulkowych. Wrd aktualnie stosowanych ok. 50 rnych typw sztucznych zastawek na piercienie wykorzystuje si w dalszym cigu stopy kobaltu oraz tytanu i jego stopw. Z chorobami sercowo-naczyniowymi zwizana jest posta implantu zwana stentem. Jest to rodzaj metalowego, sprystego rusztowania o przestrzennej konstrukcji walcowej, ktry wszczepia si w miejsce krytycznie zwonego odcinka naczynia krwiononego w celu podparcia i poszerzenia jego wiata. Przez to moliwe jest leczenie choroby niedokrwiennej serca. Ten rodzaj implantu skonstruowany zosta przez Charlesa Stenta w XIX wieku. Kolejne lata rozwoju kardiologii zabiegowej doprowadziy do skonstruowania i wprowadzenia do profilaktyki klinicznej postaci stentw samorozpralnych i rozpranych o ksztacie T, Y i I, wykonanych z siateczki, rurek z naciciami, zwojw i piercieni oraz ukadw kombinowanych. Jako biomateriay zastosowano stal chromowo-niklowomolibdenow, stopy z pamici ksztatu niklowo-tytanowe, tantal i platyn pokryt stopem kobaltu [13, 14] (rys. 6.10) W roku 1968 Weisman okreli wasnoci, ktrymi powinny wyrnia si metale i stopy przeznaczone do implantacji ortopedycznej [16, 17]: dobra odporno na korozj; odpowiednie wasnoci mechaniczne; dobra jako metalurgiczna i jednorodno; zgodno tkankowa (nietoksyczno i niewywoywanie odczynw alergicznych); odporno na cierne zuycie; brak tendencji do tworzenia zakrzepw; odpowiednie wasnoci elektryczne; moliwe do przyjcia koszty wytwarzania.

80

Rys. 6.10. Przykady postaci stentw [15]

81
Przy doborze wasnoci biomateriaw i implantw podstawowymi problemami implantologii s niewtpliwie zagadnienia biomechaniczne. S one zoone szczeglnie w chirurgii urazowo-ortopedycznej. Z uwagi na zoono struktur organizmu, analiza napre i odksztace w strukturach anatomicznych i w ukadach implant-tkanka napotyka na znaczne trudnoci. W tych zagadnieniach stosowane jest modelowanie. Baz stanowi opracowanie najpierw modelu fizycznego, dla ktrego naley zdeterminowa cechy obiektu biologicznego. Model fizyczny powinien w miar moliwoci odzwierciedla obiekt rzeczywisty, a wic jego uoglnione wasnoci. Na kanwie modelu fizycznego moliwe jest dopiero zbudowanie modelu matematycznego z ustaleniami warunkw brzegowych dotyczcych przemieszcze, obcie, doboru adekwatnych elementw skoczonych czy brzegowych i ostateczne wprowadzenie informacji o cechach materiaowych [2, 7, 18]. Wprowadzenie implantu do ukadu tkanek powoduje zmian relacji w stanie napre i odksztace czy przemieszcze. Rozwaone musz by odksztacenia spryste, gdy trwae odksztacenia plastyczne biomateriau dyskwalifikuj implant po zabiegu operacyjnym. Istotnym elementem wizi kontaktowej ukadu implant-tkanka jest ocena koncentracji i rozkadu napre, ktra jest podstaw doboru optymalnych wasnoci mechanicznych biomateriau metalicznego [2]. Skad chemiczny stali stosowanych na implanty, ustalony na podstawie kryteriw biotolerancji, powinien zapewni struktur austenityczn, paramagnetyczn, jednorodn pod wzgldem rozkadu pierwiastkw oraz ewentualnych wydziele dyspersyjnych w osnowie. Stopy ponadto powinny charakteryzowa si dobr odpornoci na korozj w rodowisku tkanek i pynw ustrojowych oraz wymaganym dla przenoszonych obcie zespoem wasnoci mechanicznych [2]. Inny podzia tworzyw stosowanych w medycynie na implanty opiera si na czasie ich bezpiecznego, dla organizmu pacjenta, uytkowania. Zgodnie z nim, implanty dzielimy na [3]: krtkotrwae, dla ktrych czas przebywania w rodowisku tkankowym nie powinien przekroczy dwch lat (przykadem mog by stale austenityczne); dugotrwae, ktrych czas przebywania w rodowisku tkankowym moe znacznie przekroczy dwadziecia lat.

6.1. Materiay na wszczepy krtkotrwae

Stale oraz stopy z pamici ksztatu nale do implantw krtkotrwaych, czyli takich, ktrych okres przebywania w organizmie nie powinien przekracza dwch lat. Stopy kobaltu oraz tytan i jego stopy nale do implantw dugotrwaych. Okres przebywania w organizmie stopw kobaltu nie powinien przekracza pitnastu lat, stopw tytanu zawierajcych wanad dwadziecia do dwudziestu piciu lat, stopw bezwanadowych ponad dwadziecia pi lat [3]. Interesujc grup biomateriaw metalicznych s materiay z pamici ksztatu. Przedstawicielem tej grupy jest stop Ni-Ti Nitinol. Zjawisko pamici ksztatu polega na tym, e odksztacony plastycznie w niszej temperaturze stop odzyskuje swj pocztkowy ksztat w temperaturze wyszej. Zjawisko to moe by zwizane z [19, 20]: jednokierunkowym efektem pamici; dwukierunkowym efektem pamici; pseudosprystoci.

82
W jednokierunkowym efekcie pamici ksztatu mona wyrni dwa przypadki [19]: 1) przedmiot o podanym ksztacie jest zbudowany z fazy macierzystej, zmienia przez odksztacenie sw struktur na martenzytyczn; 2) przedmiot o podanym ksztacie jest zbudowany z fazy martenzytycznej utworzonej w wyniku hartowania. Odksztacenie powoduje w strukturze martenzytycznej zmiany, ktre przez ogrzanie usuwa si, doprowadzajc struktur do stanu pocztkowego. Dwukierunkowy efekt pamici ksztatu to zjawisko cyklicznej zmiany ksztatu wycznie w wyniku zmian temperatury, przy czym ksztat po kadym cyklu powraca do stanu wyjciowego [19, 20]. Zjawisko pseudosprystoci zwizane jest z odwracaln przemian wywoan napreniem zewntrznym [20]. Badania dotyczce in vivo oraz in vitro stopu Ni-Ti wykazay, e odporno korozyjna i biotolerancja odpowiada stali austenitycznej [21]. Stop ten moe by zatem stosowany na implanty krtkotrwae, ktrych okres przebywania w organizmie nie przekracza dwch lat [22, 23]. Obszar zastosowania implantw metalicznych z pamici ksztatu obejmuje: pytki do zespole dociskowych, prty Harringtona do leczenia skoliozy, igy rdszpikowe, klamry do osteosyntezy (rys. 6.11), tulejki dystansowe do krgosupa [24].

Rys. 6.11. Klamry z pamici ksztatu zastosowane w osteosyntezie [7]

Austenityczne stale odporne na korozj stanowi grup tworzyw metalicznych, ktre zostay najwczeniej przystosowane do implantowania w organizmie ludzkim. Najbardziej popularn stal jest stal chromowo-niklowo-molibdenowa. Zawarto pierwiastkw austenitotwrczych i ferrytotwrczych powinna by dobierana z uwzgldnieniem ich oddziaywania, na podstawie rwnowanikw chromu i niklu, tak by austenit by termodynamicznie trway (rys. 6.12) [25]. Wykres Schaefflera ilustruje rodzaj otrzymywanej struktury w zalenoci od wartoci rwnowanika chromu i niklu. Obecno chromu w iloci powyej 13% zapewnia dodatni potencja korozyjny i dobr

83
odporno korozyjn w rodowiskach utleniajcych. Ze wzrostem zawartoci niklu wzrasta odporno na korozj napreniow. Molibden, podobnie jak chrom, wpywa na zmniejszenie gstoci prdu pasywacji oraz na zwikszenie odpornoci na korozj werow [26]. Duy nacisk kadzie si na czysto metalurgiczn stali, dotyczy to w szczeglnoci zawartoci wtrce tlenkowych i siarczkowych oraz fosforu. Zapewnienie odpowiedniej czystoci metalurgicznej oraz skadu chemicznego jest bowiem podstawowym warunkiem poprawnego zachowania si implantu stalowego w rodowisku tkankowym, w tym odpowiedniej odpornoci korozyjnej oraz biotolerancji wszczepu. Stale typu 316L poddaje si przesycaniu w zakresie temperatur 10001100C, po ktrym wykazuj stabiln struktur austenityczn o optymalnej wielkoci ziarna bez ladu zawartoci ferrytu, fazy sigma czy wglikw. W tym stanie jednak stale wykazuj nisk wytrzymao na rozciganie (Fn = 200 MPa). Zwikszenie wytrzymaoci uzyskuje si poprzez przerbk plastyczn na zimno lub przez zwikszenie zawartoci azotu w stali [25, 26].

Rys. 6.12. Wykres Schaefflera uwzgldniajcy rwnowanik CrE i NiE [1]

Stale austenityczne stosowane w medycynie nale do biomateriaw metalicznych szczeglnie naraonych na niszczenie wskutek przebiegu procesw korozji napreniowej. Jest to zwizane z ich najnisz, spord wszystkich stosowanych w medycynie biomateriaw metalicznych, odpornoci na korozj elektrochemiczn w rodowisku pynw ustrojowych oraz nisz ni m.in. dla stopw tytanu, skonnoci do samopasywacji. Jednoczesne oddziaywanie rodowiska korozyjnego oraz napre ciskajcych oraz rozcigajcych powoduje, e wytrzymao implantu stalowego zmniejsza si. Naley si spodziewa szybszego niszczenia elementw stalowych stosowanych na podlegajce duym obcieniom implanty, stosowane m.in. w ortopedii, traumatologii czy te w chirurgii twarzowoszczkowej, oraz wolniejszego niszczenia tych stali stosowanych na elementy podlegajce mniejszym obcieniom, stosowane m.in. w kardiochirurgii [3]. Rys. 6.13 przedstawia zestaw do stabilizacji zewntrznej koci, wykonany ze stali austenitycznej typu 316L.

84

Rys. 6.13. Zestaw do stabilizacji zewntrznej koci: a) jednostronne; b) dwustronnie utwierdzone; c) ukad trjktny z wszczepami jednostronnie utwierdzonymi; d) ukad trjktny z wszczepami jedno- i dwustronnie utwierdzonymi; e) ukad pkoowy z wszczepami jednoi dwustronnie utwierdzonymi; f) ukad koowy z wszczepami dwustronnie utwierdzonymi [7]

6.2. Materiay na wszczepy dugotrwae

Niewystarczajca dla wielu zastosowa bioinertno i odporno korozyjna stali stosowanych na implanty krtkotrwae bya przyczyn opracowania nowych stopw na osnowie kobaltu. Stopy kobaltu charakteryzuj si znacznie wysz odpornoci na korozj elektrochemiczn w rodowisku pynw ustrojowych ni austenityczna stal chromowoniklowo-molibdenowa. Dziki temu, mimo zawartoci pierwiastkw mogcych niekorzyst-

85
nie oddziaywa na organizm pacjenta, stopy te mog by stosowane na implanty dugotrwae, ktrych okres uytkowania nie powinien przekroczy pitnastu lat [3]. Stosowane obecnie stopy kobaltu mona podzieli na trzy grupy [3, 27]: odlewnicze typu Vitalium; stopy do przerbki plastycznej; stopy wytwarzane metod metalurgii proszkw. Odlewnicze stopy kobaltu nale do najduej stosowanych biomateriaw metalicznych na implanty dugotrwae. Obecnie stosowane s na trzpienie endoprotez, osadzanych przy uyciu cementu chirurgicznego. Stopy kobaltu dla medycyny s wytwarzane metodami metalurgii prniowej, topione w piecach indukcyjnych oraz odlewane metod modeli woskowych. Bezporednio po krystalizacji w formie ceramicznej, struktura pierwotna skada si z duych krysztaw osnowy, ktr stanowi niejednorodny chemicznie roztwr stay chromu, molibdenu i wgla w kobalcie o strukturze fazy i wydziele wglikw typu M23C6 rozmieszczonych wzdu granic ziaren oraz w przestrzeniach midzydendrytycznych [28, 29]. Struktur stopu CoCr-Mo (Vitalium) przedstawia rys. 6.14. Zmiana dyspersji, udziau objtociowego i rozmieszczenia czstek wglikw stanowi jedyn moliwo wpywania na waciwoci mechaniczne stopu [27, 3033]. Stopy na osnowie kobaltu charakteryzuj si lepsz ni stale austenityczne biotolerancj w rodowisku tkanek i pynw ustrojowych, a take wiksz odpornoci na korozje werow i szczelinow [2, 27].

Rys. 6.14. Struktura dendrytyczna stopu Co-Cr-Mo, zgad wzduny, pow. 50 (mikroskop skaningowy) [3]

Do gwnych dodatkw stopowych w tej grupie materiaowej nale takie pierwiastki, jak chrom, nikiel oraz molibden. Ich stenie nie zmienia si w granicach dla chromu od 18 do 30%, niklu od 15 do 37% oraz molibdenu od 2,5 do 9%. Nikiel stabilizuje jednofazow struktur typu Al, przyczynia si do wzrostu cigliwoci oraz wytrzymaoci i odpornoci na korozj. Obecno chromu zapewnia odporno na korozj oraz skonno do samopa-

86
sywacji. Wolfram wpywa na stabilizacj waciwoci mechanicznych. Molibden oddziauje korzystnie na odporno na korozj lokaln. Dodatek niobu daje drobnoziarnist mikrostruktur z rwnomiernie rozoonymi wydzieleniami NbC [25, 34]. W zalenoci od skadu chemicznego w mikrostrukturze odlewniczych stopw kobaltu mog pojawi si wgliki typu M6C, M12C oraz fazy midzymetaliczne. Przerbka plastyczna powoduje wystpowanie zbliniaczonych ziaren o wielkoci malejcej wraz ze wzrostem stopnia odksztacenia [31]. W porwnaniu ze stopami odlewniczymi, stopy do przerbki plastycznej charakteryzuj si lepszymi waciwociami mechanicznymi oraz zblion odpornoci korozyjn w rodowisku pynw ustrojowych. Stopy na osnowie kobaltu wykorzystywane s gwnie na endoprotezy stawowe (rys. 6.15) [2]. Innym przykadem ich zastosowania s druty i elementy ksztatowe do zespole koci (rys. 6.16).

Rys. 6.15. Endoproteza stawu kolanowego [6]

Rys. 6.16. Elementy ksztatowe do zespole [9]

Spord najbardziej perspektywicznych grup biomateriaw naley wymieni tytan i jego stopy, zaliczane do biomateriaw dugotrwaych. Okres ich przebywania w organizmie moe znacznie przekracza dwadziecia pi lat. Tytan zajmuje dziewite miejsce pod wzgldem obfitoci wystpowania w przyrodzie. W stanie naturalnym najczciej spotykany jest jako dwutlenek tytanu minera mikki, ale wytrzymay. W medycynie znalazy zastosowanie zarwno czysty tytan, jak i jego stopy. Tytan wystpuje w dwch odmianach alotropowych i . Odmiana jest trwaa do temperatury 882C i krystalizuje w sieci heksagonalnej A3. Odmiana natomiast jest trwaa od 882C do temperatury topnienia 1668C i krystalizuje w sieci regularnej, przestrzennie centrowanej A2. W chirurgii na implanty stosowany jest gwnie tytan techniczny. Wyrnia si cztery gatunki tytanu rnice si steniem wgla, elaza, azotu, wodoru i tlenu. W porwnaniu z innymi biomateriaami, stopy tytanu charakteryzuj si [30, 3538]: dobr odpornoci na korozj szczelinow, napreniow i ogln w rodowisku chlorkw; najwysz biotolerancj spord wszystkich stosowanych obecnie biomateriaw metalicznych; korzystnym stosunkiem wytrzymaoci na rozciganie do granicy plastycznoci; ma gstoci; najniszym spord biomateriaw metalicznych moduem Younga;

87
wysok skonnoci do samopasywacji; waciwociami paramagnetycznymi; wysok wytrzymaoci zmczeniow, co jest bardzo wane w aspekcie trwaoci elementw przeznaczonych do dugotrwaego przebywania w organizmie czowieka. Stopy tytanu klasyfikuje si na podstawie kryterium strukturalnego w stanie rwnowagi. Wyrnia si trzy struktury w zalenoci od skadu chemicznego: stopy jednofazowe , dwufazowe i i jednofazowe . Stop dwufazowy Ti-6Al-4V o nazwie handlowej Protasul 64WF znalaz zastosowanie w chirurgii kostnej [1]. Tytan i jego stopy nie wykazuj dobrej odpornoci na cieranie. Waciwoci tribologiczne s uzalenione od skadu chemicznego i fazowego powoki. Zuycie powierzchni implantu decyduje take o reaktywnoci produktw korozji ze rodowiskiem tkanek i pynw ustrojowych, a wic determinuje biotolerancj. Tytan i jego stopy w roztworze soli fizjologicznej, charakteryzuj si wysok skonnoci do samopasywacji. Powstaa warstwa pasywna osiga grubo po samorzutnej pasywacji tytanu w powietrzu okoo 5 nm [3, 25]. Warstwa pasywna obecna na powierzchni tytanu oraz jego stopw zoona jest przede wszystkim z rutylu TiO2 oraz w znacznie mniejszym z TiO oraz Ti2O3 [39]. Badania nad biotolerancj nowych, bezwanadowych stopw tytanu wykazay, e charakteryzuj si biotolerancj podobn lub nawet lepsz (dla stopu Ti-Al-Nb) ni dla tytanu technicznego [4043]. Stopy tytanu zawierajce aluminium oraz elazo charakteryzuje wytrzymao zmczeniowa badana na powietrzu zbliona do wytrzymaoci stopu Ti6Al4V. Wytrzymao zmczeniowa tych stopw badana w roztworze soli fizjologicznej ulega jednak obnieniu, co jest prawdopodobnie spowodowane sab odksztacalnoci warstewki tlenkowej obecnej na powierzchni stopw. Twardo stopu Ti5Al2,5Fe (300 HV) jest nieznacznie nisza ni stopu Ti6Al4V (330 HV) poddanego podobnym zabiegom obrbki cieplnej (hartowanie + starzenie). Pozostae waciwoci mechaniczne nie ulegaj zmianie w roztworze soli fizjologicznej. Stop Ti5Al2,5Fe podlega podobnym zabiegom obrbki cieplnej i plastycznej, co stop modelowy. Dobre waciwoci mechaniczne uzyskuje si, wytwarzajc implanty metodami metalurgii proszkw. Najczciej korzysta si z izostatycznego prasowania na gorco (950C, 1000 bar). Najlepszy zesp waciwoci mechanicznych uzyskuje si, stosujc poczenie obrbki cieplnej z obrbk plastyczn [43]. Badania przedkliniczne wykazay, e regeneracja tkanki kostnej zachodzi lepiej wok wszczepw wykonanych z tytanu ni ze stopw tytanu, co jest zwizane z powstawaniem na tytanie jednorodnej struktury TiO2 [44, 45]. Regeneracja koci zaley rwnie od umocowania elementu wszczepianego. Najszybciej procesy regeneracji zachodz wok wszczepw, ktre pozwalaj na mikroprzesuw wszczepu w obszarze materia tkanka kostna [46, 47]. Inne czynniki wpywajce na osteointegracj wszczepw zostay wymienione w tabl. 6.1. Ze stopw tytanu w gwnej mierze produkowane s endoprotezy stawowe. Wielu producentw wytwarza z nich take elementy do zespalania odamw kostnych np. wkrty (rys. 6.17). Stopy tytanu znalazy rwnie zastosowanie w kardiochirurgii zabiegowej np. mechaniczna zastawka serca (rys. 6.18) i kardiologii oraz protetyce stomatologicznej (rys. 6.19). Ze stopw tytanu w gwnej mierze produkowane s endoprotezy stawowe. Wielu producentw wytwarza z nich take elementy do zespalania odamw kostnych, np. wkrty (rys. 6.17). Stopy tytanu znalazy rwnie zastosowanie w kardiochirurgii zabiegowej, np. mechaniczna zastawka serca (rys. 6.18), i kardiologii oraz protetyce stomatologicznej (rys. 6.19).

88
Tablica 6.1
Czynniki odgrywajce rol w osteointegracji wszczepu [48]
1 2 3 4 5 6 Biozgodno wszczepu Konstrukcja mocowania wszczepu Waciwoci fizykochemiczne powierzchni Zastosowana technika chirurgiczna Stan chorego Biomechaniczne pooenie wszczepu

Rys. 6.17. Wkrt kostny wykonany z tytanu [6]

Rys. 6.18. Mechaniczna zastawka serca [6]

Rys. 6.19. Wkrt stomatologiczny [6]

89

90
Zesp waciwoci, jakimi powinien si charakteryzowa implant metaliczny dugotrway, to [35, 36, 4951]: zapewnienie odpowiednio trwaego poczenia implantu z otaczajc tkank. Obecnie wiele z operacji endoprotez uwarunkowanych jest obluzowaniem si poprzednio wprowadzonej endoprotezy; zapewnienie takiego poczenia implantu z otaczajc tkank kostn, by metalowy implant nie przenosi wikszoci obcie mechanicznych. Sytuacja, w ktrej endoproteza odcia otaczajc ko, wpywa na stopniowe jej osabienie, co moe by przyczyn obluzowania protezy lub zamania koci; przygotowanie powierzchni w taki sposb, by stosowane techniki operacyjne nie powodoway uszkodzenia naniesionych na implant warstw, co moe wystpowa w przypadku wszczepienia pytek stabilizujcych zamane koci w chirurgii twarzowoszczkowej (pytki te s zginane, co powoduje niebezpieczestwo uszkodzenia warstwy pasywnej); przygotowanie powierzchni implantu w taki sposb, by wpywaa korzystnie na regeneracj tkanki kostnej. Waciwoci waniejszych metalowych materiaw implantacyjnych ukazuje tabl. 6.2

6.3. Problemy zwizane z implantacj tworzyw metalicznych

Stosowane obecnie biomateriay pozwalaj na bezpieczne uytkowanie implantu przez okres ok. dwudziestu lat [51, 52]. Jednake dy si do zapewnienia moliwoci uytkowania implantu w znacznie duszym okresie czasu. Dotyczy to w szczeglnoci materiaw do leczenia skrzywienia krgosupa, materiaw dla stomatologii i endoprotezoplastyki. Implantologia stwarza moliwoci zastpienia uszkodzonych struktur anatomicznych i przywrcenia ich utraconych czynnoci. Wie si to z wprowadzeniem do rodowiska wewntrznego czowieka cia obcych z zaoeniem, e speniajc dugotrwale wyznaczon im funkcj, bd biologicznie obojtne. Tak wic kluczowym zagadnieniem zwizanym z implantacj tworzyw metalicznych jest podatno na inicjowanie odczynw toksykologicznych i alergicznych oraz tolerancja na dranienie mechaniczne [36, 50]. Nowoczesne rozwizania konstrukcyjno-materiaowe ograniczyy powikania lokalne i oglnoustrojowe. Pomimo to problemy zwizane z rozwojem zmian zapalno-degeneracyjnych, destrukcj kostn i aseptycznym obluzowaniem s nadal aktualne [36]. Dugotrwae uytkowanie implantu w rodowisku pynw ustrojowych nakada na tworzywa metaliczne stosowane w medycynie szczeglnie wysokie wymagania dotyczce wysokiej odpornoci na korozj werow, korozyjne pkanie napreniowe oraz moliwie niskiej gstoci prdu korozyjnego. Niebezpieczestwo uszkodzenia warstwy pasywnej podczas zabiegu operacyjnego oraz w trakcie uytkowania wymusza na biomateriale metalicznym wysok skonno do samopasywacji. Istotnym problemem jest rwnie zapewnienie odpowiednich waciwoci elektrycznych biomateriaw metalicznych. Znacznie nisza oporno waciwa dla stali ni dla tkanki kostnej czy te miniowej powoduje zaburzenia w procesach regeneracji tkanki kostnej ssiadujcej ze wszczepem [52, 53]. Jednym z problemw wynikajcych ze stosowania tworzyw metalicznych w medycynie jest due ryzyko powika i infekcji pooperacyjnych. Fakt ten naley czy z niekorzystnymi reakcjami wydzielania si wodoru oraz pochaniania tlenu z tkanek w otoczeniu wszczepu. Miejscowe obnienie pH oraz

91
stenie tlenu uszkadza otaczajce tkanki, osabia odporno na bakterie oraz wpywa na wzrost procesw korozyjnych [3, 50]. Wanym zagadnieniem jest take przygotowanie powierzchni implantu metalowego, by nie obniajc odpornoci na korozj oraz waciwoci mechanicznych, zapewni odpowiednio trwae i silne poczenie implantu z otaczajc tkank. Prowadzi si badania [36] zmierzajce do uzyskania trwaego poczenia implantu bd cementu z tkank kostn podlegajc staym obcieniom i procesom metabolicznym. Najczciej spotykanym niepowodzeniem po cakowitych cementowych protezoplastykach stawu biodrowego jest obluzowanie elementw protezy. Zbyt sztywne trzpienie endoprotez bezcementowych przenosz wikszo obcie, ktre uprzednio przenosia jedynie ko udowa. Prowadzi to do zwikszonej resorpcji wok trzpienia, osabienia koci i w ostatecznoci do przebicia korwki koci udowej [51]. Spord wielu sposobw ksztatowania waciwoci materiaw dla medycyny, bardzo wan dziedzin inynierii materiaowej jest inynieria powierzchni. Pozwala ona na poczenie ze sob korzystnych waciwoci bioceramiki (wysoka bioinertno, odporno korozyjna, dobre waciwoci elektryczne, moliwo zapewnienia trwaego poczenia implantu z otaczajc tkank dla tworzyw hydroksyapatytowych lub porowatych) z wysok wytrzymaoci mechaniczn biomateriaw metalowych [54]. Pozwala na to zastosowanie takich metod, jak: natrysk plazmowy, metody CVD i PVD, metoda zol-el, elektroforetyczne nanoszenie powok. Istotn rol odgrywa rwnie chropowato powierzchni implantw metalowych. Dobrym przykadem moe by zastosowanie na implantach tytanowych porowatych powok z Ti, znaczco wpywajcych na popraw ich waciwoci uytkowych [3].

6.4. Uczulenia i alergie na skadowe implantw metalicznych

Implanty chirurgiczne wykonywane s z rnych materiaw, m.in. z materiaw metalicznych, takich jak stopy kobaltu, stopy tytanu i stale austenityczne. Materiay te charakteryzuj si ma zawartoci wgla, jednoczenie zawieraj znaczne iloci chromu, niklu i molibdenu. Pierwiastki te zwikszaj odporno korozyjn materiau [55]. Implanty metaliczne umieszczone w ludzkim organizmie ulegaj degradacji, gwnie w wyniku zjawisk korozyjnych, w dugich okresach stosowania, z powodu agresywnych, biologicznych oddziaywa pomidzy powierzchni implantu a ludzkim ciaem. Zjawiskom tym towarzyszy uwalnianie jonw metali z powierzchni implantu, gromadzcych si w tkance otaczajcej wszczep oraz w tkankach mikkich (np. wtrobie). Spord wyej wymienionych pierwiastkw nikiel jest szczeglnie alergenny1), przedostajc si do organizmu moe wywoa szereg niekorzystnych reakcji, hamujc procesy gojenia, a w skrajnych przypadkach doprowadzajc do odrzucenia implantu [55, 56]. Badania dotyczce uwalniania metali z prawidowo pod wzgldem mechanicznym funkcjonujcych endoprotez stawu biodrowego wykazay uwalnianie chromu i kobaltu w przypadku stopu kobaltowo-chromowego [57, 58] i uwalnianie tytanu w przypadku endoprotez tytanowych [58]. Pierwiastki te wykrywane byy we krwi i moczu w steniu tym wikszym, im duej w organizmie bya obecna endoproteza [58]. Jacobs i wsp. [58]
1) Alergia reakcja immunologiczna organizmu zwizana z powstaniem swoistych przeciwcia, ktre po zwizaniu z antygenem doprowadzaj do uwolnienia rnych substancji mediatorw stanu zapalnego. Moe prowadzi do mierci.

92
stwierdzili, e u pacjenta z dysfunkcj endoprotezy stenia kobaltu i chromu w surowicy oraz w moczu byy znacznie wysze ni u tego chorego przed badaniem i u chorych z prawidowo funkcjonujc endoprotez. Badania przeprowadzone na krlikach uczulonych2) na nikiel, u ktrych stosowano wewntrzszpikowe druty do zespolenia zamanych koci piszczelowych, wykazay zmniejszenie wytrzymaoci koci, zwikszenie ich resorpcji, zmniejszon liczb osteocytw i sabsz odbudow tkanki kostnej [58]. Podobnie, jak w przypadku implantw metalicznych, do wytwarzania biuterii wykorzystuje si materiay zawierajce pierwiastki alergenne: nikiel, chrom, molibden. Okazuje si, e nawet biuteria wykonana ze zota i srebra zawiera nikiel [55, 59, 60]. W przypadku implantw metalicznych problem uczulenia dotyczy jedynie ludzi chorych, alergenna biuteria jest problemem spoecznym. Szczeglnie niebezpieczny jest piercing, podczas ktrego dochodzi do przebicia naskrka [55, 61, 62]. W wyniku tego reakcje uczuleniowe rozpoczynaj si niemal natychmiast (rys. 6.20) [63].

Rys. 6.20. Alergia na skadowe metalu [63]

Pokrycie biuterii cienkimi powokami wglowymi, stanowicymi swego rodzaju barier dla jonw szkodliwych pierwiastkw, jest jednym ze sposobw uniknicia powika zwizanych z metaloz [64]. Udowodniono [65, 66], e sam wgiel nie jest materiaem alergennym. Przeprowadzono testy alergiczne (tzw. patch tests3)). Na skrze uczulonego pacjenta w miejscach, gdzie umieszczono stalowe prbki (nie pokryte warstwami wglowymi), pojawiy si zmiany
2) Uczulenie pierwsza ekspozycja na alergen. Prowadzi do produkcji przeciwcia przez ukad odpornociowy, a przy kolejnej ekspozycji do reakcji alergicznej lub nadwraliwoci. 3) Patch tests testy patkowe (naskrne).

93
wiadczce o alergennych waciwociach chromu i niklu. Nie zaobserwowano natomiast adnych reakcji organizmu na diamentowy proszek. Udowodniono zgodno warstw wglowych zarwno z krwi [67], jak i z tkank kostn [68]. Zawarto fazy diamentowej w warstwach gwarantuje wysok twardo i zwizan z ni odporno na zuycie cierne [69], w sposb istotny zwiksza odporno na korozj pokrytego implantu [65]. Wrd wielu przyczyn wystpienia powika coraz czciej dostrzeganym zjawiskiem jest wystpienie nadwraliwoci na metale zawarte w implantach metalowych stosowanych do stabilizacji zama. Szumlaski [7072] przeprowadza badania dotyczce uczule pacjentw na nikiel, chrom i kobalt. Zauway, e u pacjentw z dysfunkcj endoprotezy po kilku tygodniach od implantacji protezy tworzya si jaowa przetoka ulegajca nastpnie nadwaeniu bakteryjnemu. Wrd 12 pacjentw z zaburzeniami zrostu kostnego, u 6 stwierdzono objawy nadwraliwoci na te metale pod postaci dodatniego testu patkowego i/lub odczynu wok zespolenia. Dotyczyy one zama zespolonych przezskrn metod Zespol (rys. 6.21) [7072].
a)

b)

Rys. 6.21. Zamanie zespolone metod Zespol (a), odczyn alergiczny na implant metalowy stosowany do stabilizacji zama (b) [70]

Ostatnio w literaturze ukazay si doniesienia dotyczce reakcji alergicznej na implanty tytanowe, ale trzeba bra pod uwag fakt, i materia implantacyjny to nie czysty tytan, ale stop wielu pierwiastkw metalicznych. Przykadem moe by mczyzna 68 lat, u ktrego wystpiy grudki i rumie na patku usznym wok 4 kolczykw zaoonych 10 lat wczeniej. Wycit zmian oceniono mikroskopowo: stwierdzono naciek makrofagw, limfocytw i komrek plazmatycznych. Pod mikroskopem skaningowym uwidoczniono drobiny tytanu, aluminium i wanadu. Wnioskowa mona, e w rzadkich przypadkach stopy tytanowe mog indukowa ziarniakowe zapalenie skry [70, 72, 73]. Przez kilkadziesit lat kojarzono reakcje alergiczne z niepodanym dziaaniem takich metalowych elementw, jak: pyty, ruby, gwodzie i endoprotezy. Jednoczenie wyraono przypuszczenie, e nadwraliwo typu pnego moe tumaczy niektre powikania

94
w ortopedii, np. zaburzenia zrostu kostnego po zespoleniach metalowymi cznikami czy dysfunkcje endoprotez staww [70, 71, 7476]. Wielu autorw podaje, e zmiany wypryskowe na skrze s czciej spowodowane implantami statycznymi ni dynamicznymi [70, 71, 77].

Literatura
[1] Marciniak J.: Biomateriay. Gliwice: Wydawnictwo Politechniki lskiej 2002. [2] Biocybernetyka i inynieria biomedyczna 2000. Red. M. Nacz. T. 4. Biomateriay. Warszawa: PAN, Akademicka Oficyna Wydawnicza EXIT 2003. [3] askawiec J., Michalik R.: Zagadnienia teoretyczne i aplikacyjne w implantach. Gliwice: Wydawnictwo Politechniki lskiej 2002. [4] Ramotowski W., Granowski R., Bielawski J.: Osteosynteza metod Zespol. Teoria i praktyka kliniczna. Warszawa: PZWL 1988. [5] Czyrny S.: Leczenie zama koci dugich metod osteosyntezy zewntrznej. W: Traumatologie narzdu ruchu. Red. D. Tylman, A. Dziak. Warszawa: Pastwowy Zakad Wydawnictw Lekarskich, 1, 1985, 133. [6] Katalog External Fixation Product Catalog. EBI, 1999. [7] Bdziski R.: Biomechanika inynierska. Zagadnienia wybrane. Wrocaw: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocawskiej 1997. [8] Warren N. P.: A short history of total hip replacement. W: Joint replacement. Red. R. Combs, A. Gristina, D. Hungerford. St Luis, Baltimore, Boston, Chicago, London, Philadelphia, Sydney, Toronto 1990. [9] Katalog: ESKA Implants Gmbh and Co, 1999. [10] Katalog: SULZER MEDICA, PROTEK, ALLOPRO 1999. [11] Katalog: The TI-FIT System Performance Choice. Fit. Smith Nephew Richards Inc. 1989. [12] Katalog: AESCULAP. Kniegelenk-Totalprothese nach Prof. Dr W. Blaut Nr C-122890/2. [13] Taylor A.: Endoluminal Stenting. London: W. B. Saunders Ltd 1996. [14] Poloski L. (red.): Podstawy kardiologii. Katowice: lska Akademia Medycznea 2000. [15] Marciniak J., Paszenda Z., Walke W., Kaczmarek M., Pyrlik-Held J., Kajzer W.: Stenty w chirurgii maoinwazyjnej. Monografia. Gliwice: Wydawnictwo Politechniki lskiej 2006. [16] Weisman S.: Metals for implantation in the human body. Ann. N.Y. Sci. 1968, 1, 80101. [18] Bdziski R., Wall A.: Metody eksperymentalne w badaniach struktur kostnych i implantw. Materiay i Symp. Inynieria Ortopedyczna i Protetyczna IOP 97, Biaystok, 2325 czerwca 1997, 4353. [19] Bojarski Z., Morawiec H.: Pami ksztatu w metalach. Archiwum Nauki o Materiaach, t. I, z. 12, 1980, 520. [20] Ciszewski B., Przetakiewicz W.: Nowoczesne materiay w technice. Warszawa: Wydawnictwo Bellona 1993. [21] Likibi F., Assad M., Jarzem P., Leroux M. A., Coillard Ch., Chabot G., Rivard Ch.-H.: Osseointegration study of porous nitinol versus titanium orthopaedic implants. Eur. J. Orthop. Surg. Traumatol. 14, 2004, 209213. [22] Williams D.: Materials Science and Technology Medical and Dental Materials. Red. R. W. Cahn, P. Haasen, E. J. Kramer, Vol. 14, 2006. [23] Soga Y., Doi H., Yoneyama T.: Tensile properties and transformation temperatures of Pd added Ni-Ti alloy dental castings. Journal of Materials Science Materials in Medicine, nr 11, 2000, 695700. [24] Drugacz J., Januszewski K., Lekston Z.: Zespolenia zama uchwy tytanowo-niklowymi implantami z pamici ksztatu. Materiay Konferencji Biomateriay w stomatologii, Ustro, 1995, 2530. [25] Surowska B., Weroski A.: Struktura i wasnoci biomateriaw. Prace Nauk. Polit. Lubelskiej 1995, nr 219, Mechanika 50.

95
[26] Kaliszewski E., Mita S., Pisarek I.: Dobr skadu chemicznego stali na krajowe implanty chirurgiczne. Hutnik, nr 4, 1989, 127133. [27] Stodolnik B.: Badania materiaowe i biologiczne stopw kobaltowych Endocast i Endocast SL o przeznaczeniu biomedycznym. Mechanika w Medycynie 6, Rzeszw 2002. [28] Balin A., Toborek J.: Zastosowanie metody bada niskocyklicznych do oceny trwaoci cementowej endoprotezoplastyki. Inynieria Materiaowa, nr 5, 1992, 134136. [29] Grosman F., Hetmaczyk M., Balin A., Toborek J.: Mechaniczne i materiaowe uwarunkowania rozwoju endoprotezoplastyki. Inynieria Materiaowa, nr 34, 1994, 7376. [30] Ciszewski B., Przetakiewicz W.: Nowoczesne materiay w technice Warszawa:. Wydawnictwo Bellona 1993. [31] Weroski A., Surowska B., Ciela M.: Struktura i wasnoci stopu kobaltu na endoprotezy. Inynieria Materiaowa, nr 5, 1990, 111115. [32] Shuang Z., Langer E.: Effects of alloy additions on the microstructures and tensile properties of cast Co-Cr-Mo alloy used for surgical implants. Journal of Materials Science, Vol. 24, 1989, 43244330. [33] Bojar Z.: Analiza wpywu struktury na odporno korozyjn i mechanizm pkania stopw kobaltu typu Vitalium. Rozprawa habilitacyjna. Wrocaw: Wojskowa Akademia Techniczna 1992. [34] Surowska B., Weroski A.: Wpyw skadu chemicznego i technologii wykonania na struktur nowych stopw kobaltu dla celw medycznych. Wiadomoci Hutnicze, nr 1112, 1987, 282 286. [35] Marciniak J.: Tworzywa metaliczne w zastosowaniach stomatologicznych. Materiay Konferencji Biomateriay w stomatologii, Ustro, 1995, 7783. [36] Kusz D.: Rys historyczny i uwarunkowania rozwoju endoprotezoplastyki stawu biodrowego. Inynieria Materiaowa, nr 2, 1998, 3639. [37] Bylica A., Sieniawski J.: Tytan i jego stopy. Warszawa: PWN 1985. [38] Grosman F.: Zastosowanie tytanu i jego stopw w medycynie. Materiay Konferencji Biomateriay w stomatologii, Ustro 1995, 4046. [39] Milosev I., Metikos-Hukovic M., Strehblow H.: Passive film on orthopaedic TiAlV alloy formed in physiological solution investigated by X-ray photoelectron spectroscopy. Biomaterials, nr 21, 2000, 21032113. [40] Marciniak J., Paszenda Z.: Biotolerancja biomateriaw metalicznych. Spondyloimplantologia zaawansowanego leczenia krgosupa Systemem DERO. Red. L. F. Ciupik, D. Zarzycki. Zielona Gra: Polska Grupa DERO, Stowarzyszenie Studiw i Bada Krgosupa 2005. [41] Maeusli P., Bloch P., Steinemann S.: Surface characterisation of titanium and Ti-alloys. Biological and Biomechanical Performance of Biomaterials. Amsterdam: Elsevier Science Publishers 1986, 5762. [42] Ninomi M., Kobayashi T.: Fracture characteristic, microstructure and tissue reaction of Ti5Al2,5Fe alloy for orthopaedic surgery. Metallurgical and Materials Transactions A, Vol. 27A, 1996, 39253935. [43] Schmitz H., Fritz T., Fuhrman G.: Biomechanic and histomorphometric studies of HIP titanium glass ceramic, a new implant material, compared with glass ceramics, titanium and titanium alloy. Deutsche Zeitschrift fur Mund-, Kiefer-, und Gesichts-Chirurgie, nr 14 (1), 1990, 5360. [44] Johansson C. B., Han C. H., Wennerberg A., Albrektsson T.: A quantative comparison of machined commercially pure titanium and titanium aluminium vanadium implants in rabbit bone. Int. J. Oral Maxillofac. Implants 13, 1998, 315. [45] Han C. H., Johansson C. B., Wennerberg A., Albrektsson T.: Quantative and qualitative investigations of surface enlarged titanium and titanium alloy implants. Clin. Oral Implants Res. 9, 1998, 1. [46] Boyan B. D., Humbert T. W., Kieswetter K. et al.: Effect of titanium surface on chondrocytes and osteoblasts in vitro. Scan. Elektron Microsc. (Cells Mat.), 5, 1995, 323. [47] Brunetce D. M., Tengvall P., Textor M., Thomson P.: Titanium in medicine. Material Science, Surface Science, Engineering, Biological Responses and Medical Applications. Springer 2005. [48] Wierzcho T., Czarnowska E., Krupa D.: Inynieria powierzchni w wytwarzaniu biomateriaw tytanowych. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej 2004.

96
[49] Balin A., Toborek J.: Wpyw cech materiaowych i konstrukcyjnych komponentw sztucznego stawu biodrowego na jego biofunkcjonalno. Materiay Konferencji Biomateriay w stomatologii, Ustro, 1995. [50] Marciniak J.: Zagadnienie optymalizacji i strategii rozwoju biomateriaw dla chirurgii kostnej. Inynieria Materiaowa, nr 4, 1991, 9497. [51] oyski K., Pawlik Z.: Mechanizmy niepowodze po cakowitych protezoplastykach staww biodrowych. Materiay Seminarium Biomechanika w implantologii, Ustro, 1997. [52] Marciniak J.: Biomateriay w chirurgii kostnej. Gliwice: Wydawnictwo Politechniki lskiej 1992. [53] Marciniak J., Ramotowski W., Cieplak J., Mitura S., Nowosielski R.: Nowy sposb stabilizacji odamw kostnych. Inynieria Materiaowa, nr 6, 1994, 158161. [54] Epinette J. A., Manley M. T.: Fifteen years of clinical experience with hydroxyapatite coatings in joint arthroplasty. Springer 2004. [55] wierczyska-Machura D., Kie-wierczyska M., Krcisz B., Paczyski C.: Alergia na skadowe implantw. Alergia, Astma, Immunologia 9 (3), 2004, 128132. [56] David A. LaVan i in: In vivo evaluation of tetrahedral amorphous carbon. Biomaterials 26, 2005, 465473. [57] Jacobs J. J., Skipor A. K., Patterson L. M. i in..: Metal release in patients who have had a primary total hip arthroplasty. A prospective, controlled, longitudinal study. J. Bone Joint Surg. Am., 80, 1998, 14471458. [58] Dbrowska D., Roszkiewicz J., Sosnowski G., Wjcik T.: Alergia na metalowe wszczepy stosowane w ortopedii. Post. Dermatol. Alergol. XXIV, 2, 2007, 99103. [59] Mitura K., Niedzielski P., Bartosz G., Moll J., Walkowiak B., Pawowska Z, Louda P., Kiewierczyska M., Mitura S.: Interactions between carbon coatings and tissue. Surface & Coatings Technology, 201, 2006, 21172123. [60] Bugla-Poskoska G., Leszkiewicz A.: Biologiczna aktywno srebra i jego zastosowanie w medycynie. KOSMOS problemy nauk biologicznych. T. 56, 12 (274275), 2007, 115122. [61] Budinger L., Hertl M.: Immunologic mechanisms in hypersensitivity reactions to metal ions: an overview. Allergy 2000, 55: 108115. [62] Assier-Bonnet H., Lestang P., Revuz J.: Contact sensitivity to surgical skin clips. Contact Dermatitis 1998, 38, 117. [63] www.bmezine.com [64] Bakowicz-Mitura K., Bartosz G., Mitura S.: Influence of diamond powder particles on human gene expression. Surface & Coatings Technology, 201, 2007, 61316167. [65] Mitura S., Niedzielski P., Louda P. i in.: Influence of carbon coatings origin on the properties important for biomedical application. Diamond and Related Materials 5, 1996, 11851188. [66] Roek Z.: Zastosowanie warstw wglowych w ochronie zdrowia. NOVUS SCIENTIA 2007, 513518. [67] Okj W., Kamiska M., Klimek L., Szymaski W., Walkowiak B.: Blond platelets in contact with nanocrystalline diamond surfaces. Diamond & Related Materials 15, 2006, 15351539. [68] Rodil S. E., Olivares R., Arzate H.: Properties of carbon films and their biocompatibility using in vitro tests. Diamond & Related Materials 12, 2003, 931937. [69] Dorner-Reisel A., Schrer Ch., Mller E.: The wear resistance od diamond like carbon coated and uncoated Co28Cr6Mo knee prostheses. Diamond & Related Materials 13, 2004, 823827. [70] Szumlaski A.: Uczulenia na chrom, nikiel, kobalt u pacjentw ortopedyczno-urazowych. Rozprawa doktorska. Wojskowa Akademia Medyczna w odzi, Wydz. Lekarski 2002. [71] Szumlaski A., Buczyko K., Weiss W.: Nadwraliwo na nikiel, chrom i kobalt jako przyczyna powika u pacjentw ortopedyczno-urazowych. Ortopedia i traumatologia u progu nowego milenium. Zjazd Polskiego Towarzystwa Ortopedycznego i Traumatologicznego, Bydgoszcz 2002, 356359. [72] Buczyko K., Szumlaski A.: Wszczepienie osobie uczulonej implantu z domieszk niklu rodzi konsekwencje w postaci powika. Puls Medycyny 13 (136), 2006.

97
[73] High W. A., Ayers R. A., Adams J. R., Chang A., Fitzpatrick J. E.: Granulomatous reaction to titanium alloy: an unusual reaction to ear piercing. J. Am. Acad. Dermatol., 2006, 55 (4), 716 720. [74] Assier-Bonnet H., Lestang P., Revuz J.: Contact sensitivity to surgical skin clips. Contact Dermatitis, 38 1998, 117. [75] Kanerva L., Forstrom L.: Allergic nickel and chromate hand dermatitis induced by orthopaedic metal implant. Contact Dermatitis 44, 2001, 103104. [76] Antony F. C., Holden C. A.: Metal allergy resurfaces in failed hip endoprotheses. Contact Dermatitis 48, 2003, 4950. [77] Hallab N. J., Merritt K., Jacobs J. J.: Metal sensitivity in patients with orthopaedics implants. J. Bone Joint Surg. Am., 83 A, 2001, 428436.

Rozdzia 7

BIOMATERIAY CERAMICZNE

Pocztki rozwoju bioceramiki sigaj XIX wieku, kiedy do regeneracji koci prbowano stosowa fosforan sodu. Do tego celu zastosowano CaSo4 prby nie byy w peni udane. Nastpne dowiadczenia robiono ju z porowatym Al2O3 nasyconym ywic epoksydow prby byy pomylne. Rwnolegle zaczto bada wpyw wielkoci porw na wrastanie koci do bioceramiki i na ich wasnoci mechaniczne. W badaniach tych chodzio gwnie o rozpoznanie przydatnoci biologicznej gadkich lub porowatych implantw ceramicznych. Dowiadczenia te zakoczone zostay w peni udokumentowanymi wynikami wskazujcymi na obojtne oddziaywanie Al2O3 na rodowiska tkankowe [1]. W drugiej poowie XX wieku podjto prby kliniczne wprowadzenia endoprotezy biodrowej oraz cakowitej endoprotezy stawu biodrowego z elementami bioceramicznymi. W chwili obecnej liczne ju firmy produkuj rne endoprotezy stawowe z elementami ceramicznymi. W dalszym cigu jednak prowadzone s szczegowe badania dotyczce oceny ich przydatnoci klinicznej, a w szczeglnoci dotyczce tribologii oraz biotolerancji [1]. Biomateriay ceramiczne w porwnaniu z pozostaymi biomateriaami charakteryzuj si [25]: porowatoci umoliwiajc wrastanie tkanek oraz zabezpieczajc trwae poczenie pomidzy tkankami a implantem; wysok bioinertnoci w rodowisku tkankowym; du wytrzymaoci na ciskanie oraz odpornoci na cieranie; wysok odpornoci na korozj w rodowisku tkankowym; moliwoci sterylizacji bez zmiany waciwoci materiau; kruchoci. Niektre tkanki czowieka, takie jak koci czy zby, skadaj si w wikszoci ze staego tworzywa nieorganicznego (7097% mas. hydroksyapatytu), tak wic tworzywa ceramiczne mog by lepsze jako wszczepy ni stosowane do tej pory metale czy tworzywa sztuczne. Dotyczy to w szczeglnoci bioceramiki hydroksyapatytowej o identycznym skadzie chemicznym i fazowym, co ko ludzka. Biomateriay ceramiczne oprcz wielu zalet maj istotne wady s materiaami kruchymi, o niskiej wytrzymaoci na zginanie, nieodksztacalnymi, nieodpornymi na obcienia dynamiczne. Wytrzymao na zginanie bioceramiki korundowej wynosi 400 MPa, hydroksyapatytowej 150 MPa, podczas gdy dla koci ludzkiej warto ta nie przekracza 120 MPa [3, 6, 7]. Pomimo wikszych ni dla koci ludzkich wartoci, wytrzymao na zginanie biomateriaw ceramicznych jest niewystarczajca. Jest to spowodowane wystpujcym w biomateriaach ceramicznych zjawiskiem opnionego zniszczenia zwizanego ze wzrostem pkni podkrytycznych. Zjawisko to powoduje, e nawet pozytywny wynik testu wytrzymaociowego nie daje gwarancji, i w warunkach eksploatacji, przy przenoszeniu obcie znacznie niszych od kry-

99
tycznego, nie nastpi katastrofalne zniszczenie [3, 7]. Waciwo ta wpywa na ograniczenie obszaru zastosowania w medycynie biomateriaw wykonanych jedynie z bioceramiki [8]. Na podstawie wieloletnich bada laboratoryjnych oraz dowiadcze klinicznych dla tej grupy tworzyw eksponowany jest wic odmienny zesp wasnoci, ktre stanowi kryterium odbiorowe i zastrzeone zostay w zaleceniach normatywnych (tabl. 7.1) [1, 915]
Tablica 7.1
Wasnoci materiaw stosowanych na implanty w chirurgii kostnej [1, 915]
Wasnoci fizyczne Ko ludzka Ca5(PO4)3OH CaHPO42H2O Ca8H3(PO4)6 2H2O CaCO3 80 60300 Stal CrNiMo 316L Cr-1719% Ni-1315% Mo-2,53,5% Mn-2,0% Si-1,0% 7,9 5 Stop Co-Cr-Mo Protasul-2 Cr-26,530% Mo-4,570% Ni-2,5% Mn Fe, Si 1,0% Co reszta 8,3 5 Stop Ti-6Al-4V Ceramika Al2O3 Polietylen UHMWPE

Skad chemiczny Gsto 3 [g/cm ] porowato Wielko krysztaw ziarna [m] Wielko porw [m] Wytrzymao na rozciganie Rm [MPa] Wytrzymao na ciskanie Rc [MPa] Wytrzymao na zginanie Rg [MPa] Wytrzymao zmczeniowa na zginanie Rzg [MPa] Granica plastycznoci R0,2 [MPa] Wyduenie A5 [%] Modu sprystoci E [MPa]

Al-5,56,7% V-3,54,5% Ti reszta

H2O3-99,5% SiO2-0,1%

4,5 5

3,9 5

0,96 ?

50600

130

5901100

665

8501120

30

200

4000

20

120

400

2030

240

250

500

190690

450

8951080

0,02 1,81,9 10
4

4012 2,0 10
5

8 2,0 10
5

1015 2,2 10
5

3,8 10
5

Z porwnania rnych biomateriaw stosowanych na implanty wynika, e materiay ceramiczne uznane zostay za tworzywa kruche o maej wytrzymaoci na zginanie. Materiay ceramiczne s nieodporne na obcienia dynamiczne i nie wykazuj odksztacalnoci. Dua twardo i dobra odporno na cieranie oraz na korozj w rodowisku tkanek i pynw ustrojowych minimalizuj, lecz nie eliminuj cakowicie zuywania si biomateriaw ceramicznych po dugotrwaym uytkowaniu. Produkty zuycia tej grupy materiaw nie

100
wywouj znacznych odczynw toksycznych i alergicznych, co decyduje o dobrej biotolerancji bioceramiki w organizmie [1]. Hulbert [16] i Hench [17] dokonali usystematyzowania materiaw bioceramicznych dla potrzeb chirurgii. Wyrnili trzy kategorie materiaw: materiay ceramiczne resorbowane w organizmie; materiay z kontrolowan reaktywnoci w organizmie; biomateriay obojtne.

7.1. Biomateriay ceramiczne resorbowalne w organizmie

Cech charakterystyczn tej grupy jest taki sam skad chemiczny i fazowy, jak w przypadku tkanki kostnej [18]. Ko jest kompozytem nieorganicznego hydroksyapatytu osadzonego w matrycy organicznej. Do fosforanw tworzcych tkank kostn zalicza si: fosforan trjwapniowy, omiowapniowy, fosforany amorficzne oraz wglany [19]. W zalenoci od pH rodowiska i skadu pynw ustrojowych fosforany znajdujce si w organizmie ulegaj cigym przemianom z udziaem rozpuszczania, krystalizacji, rekrystalizacji, hydrolizy i wymiany jonowej. Zauwaono rwnie wpyw fosforanw (syntetycznych oraz organicznych) na przebieg wymienionych zjawisk [19, 20]. Do cech charakterystycznych syntetycznych biomateriaw hydroksyapatytowych mona zaliczy [8]: najwysz, spord wszystkich znanych obecnie biomateriaw, biotolerancj w rodowisku tkankowym; kontrolowan resorpcj w rodowisku tkankowym; moliwo tworzenia trwaego i silnego poczenia z otaczajc tkank kostn; niskie waciwoci mechaniczne. Poniewa skad chemiczny i fazowy syntetycznych biomateriaw hydroksyapatytowych i tkanki kostnej jest taki sam, tworzywa te odznaczaj si najwysz spord znanych obecnie materiaw implantacyjnych biotolerancj [6, 19, 2124, 25]. W badaniach in vitro fibroblasty ludzkie rosn na podou hydroksyapatytowym prawidowo zachowujc charakterystyczny ukad komrek. Nie zaobserwowano rwnie cytotoksycznego oddziaywania syntetycznego hydroksyapatytu na fibroblasty1) [6, 23]. Fibroblasty i hydroksyapatyt tworz struktur przenikajcego si wzajemnie materiau mineralnego i ywych komrek [9, 26]. Badania in vivo wykazuj stymulujce dziaanie hydroksyapatytu na rozrost tkanki cznej [27]. W tkance otaczajcej wszczep nie obserwuje si niekorzystnych reakcji zapalnych, nastpuje natomiast odtwarzanie si struktury kostnej w obecnoci bioceramiki hydroksyapatytowej [27, 28]. Hydroksyapatyty i pokrewne fosforany wapniowe mog by wytwarzane sztucznie. Wrd wielu sposobw otrzymywania hydroksyapatytu mona wyrni metody [1, 8, 29]: mokre, polegajce na reakcjach zobojtniania kwasw i zasad. Ta technika wykorzystywania jest do wytwarzania proszkw hydroksyapatytowych o strukturze amorficznej lub drobnokrystalicznej;

1)

Fibroblasty komrki tkanki cznej.

101
suche, w ktrych wykorzystujemy reakcje zachodzce w stanie staym w temperaturze powyej 900C. Tymi metodami otrzymujemy posta drobnoziarnist hydroksyapatytu z duym udziaem fazy krystalicznej; hydrotermalne, a wic w specjalnych autoklawach w temperaturach 120300C i cinieniu pary wodnej 0,28,5 MPa otrzymywane s due krysztay (do 10 mm) o prawidowej budowie krystalicznej; topnikowe, polegajce na wykorzystywaniu reakcji pomidzy sproszkowanymi substratami zawierajcymi wapno i fosfor oraz topnikami w obecnoci fazy ciekej, powstaej z eutektyki o niskiej temperaturze topnienia. Tymi metodami uzyska mona due krysztay apatytowe; zol-el, ktra znakomicie zastpuje wysokotemperaturowe reakcje syntezy materiaw reakcjami niskotemperaturowymi zachodzcymi w roztworze. Reakcje przebiegaj w roztworach alkoholowych lub wodnych. W ten sposb otrzyma mona posta proszkw, wkien, monolitw lub cienkich warstw hydroksyapatytowych. Wymienione metody pozwalaj uzyska hydroksyapatyty o zrnicowanej morfologii oraz wielkoci krysztaw. Komrka elementarna hydroksyapatytu, czyli najmniejsza jednostka budujca kryszta, zawiera dziesi odpowiednio rozmieszczonych w przestrzeni Ca2+, sze grup PO34 oraz dwie grupy OH. Spord dziesiciu wchodzcych w skad komrki atomw wapnia, w zalenoci od ich najbliszego otoczenia, cztery s okrelane jako Ca(I), a sze jako Ca(II) (rys. 7.1) [30]. Hydroksyapatyt czysty (HAp), bez ladw domieszek, w stanie surowym oraz po wypaleniu jest barwy biaej. Ma wyjtkowe waciwoci sorpcyjne w stosunku do kwasw tuszczowych, liny, lipidw i szeregu innych substancji. Rozpuszczalno jego zaley od pH oraz rodzaju rozpuszczalnika. HAp jest sabo rozpuszczalny w wodzie, a uzyskany roztwr wykazuje odczyn sabo alkaliczny o pH 8. Bardzo wan rol w procesie rozpuszczania odgrywaj jony wodorowe, ktre przyczaj si do obecnych na powierzchni krysztau grup PO34, tworzc jony HPO42, a nastpnie katalizuj wymian fosforu pomidzy powierzchni krysztau HAp a roztworem. Z tworzywa hydroksyapatytowego pozostajcego w kontakcie z wod destylowan w temperaturze 37C po 300 dniach uwalnia si zaledwie okoo 5 ppm wapnia. Hydroksyapatyt jest praktycznie nierozpuszczalny w zasadach, natomiast dobrze rozpuszcza si w kwasach. Na rozpuszczalno hydroksyapatytu wpywa rwnie obecno w roztworze aminokwasw, protein, enzymw i innych zwizkw organicznych. W linie rozpuszcza si sabo. Maksymaln rozpuszczalno wykazuje w 16C. Powyej tej temperatury jego rozpuszczalno maleje. Rozpuszczalno bioceramiki hydroksyapatytowej zaley ponadto od temperatury jej obrbki termicznej. Prbki wypalone w 900C, z powodu wikszej iloci defektw w sieci krystalicznej HAp, odznaczaj si wysz rozpuszczalnoci w stosunku do spiekanych w 1200C. W rodowisku ywego organizmu hydroksyapatyt ulega jedynie bardzo sabemu rozpuszczaniu, tote uwaany jest powszechnie za biomateria praktycznie nierozpuszczalny [30].

102

Rys. 7.1. Struktura hydroksyapatytu [30]

Bioceramika hydroksyapatytowa znalaza do chwili obecnej najszersze zastosowanie w substytucji koci w formie porowatych ksztatek oraz granul. Porowaty syntetyczny hydroksyapatyt silnie wie si z koci, gdy obok wizania chemicznego moe rwnie doj, dziki wrastaniu tkanki ywej w pory implantu, do powstania tzw. poczenia biologicznego. Umoliwia to stabilne zamocowanie implantu w ubytku, chronic tym samym implant przed obluzowaniem. Wymogiem, ktry musi by speniony, aby tkanka ywa moga wrasta w pory biomateriau i zachowa sw ywotno, jest odpowiednio duy rozmiar porw otwartych. Przyjmuje si, e minimalny rozmiar porw otwartych, umoliwiajcy wytworzenie poczenia biologicznego implantu z koci wynosi 100 m. Jeli pory osigaj 200 m, wwczas w obrbie wszczepu kostnego moliwy jest rozwj osteonw. Dla dobrej integracji implantw z koci wane jest, aby w warstwie powierzchniowej istniaa sie porw poczonych, bez obecnoci przewe. Mona oczekiwa, e przy odpowiednim unieruchomieniu do takich wanie porw bdzie wrastaa unaczyniona ko [29, 3134]. Dostpne na rynku porowate implanty hydroksyapatytowe wykazuj wytrzymao na zginanie od 2 do 11 MPa, wytrzymao na ciskanie od 2 do 100 MPa oraz wytrzymao na rozciganie okoo 3 MPa. Parametry mechaniczne zaimplantowanego biomateriau hydroksyapatytowego ulegaj polepszeniu po przeroniciu naturaln, infiltrujc implant tkank kostn. Wykazano, ze jeli pory zostan w 5060% wypenione koci korow, wytrzymao na zginanie wzronie do 4060 MPa. Parametry wytrzymaociowe porowatego hydroksyapatytu mona poprawi, tworzc kompozyty zoone z hydroksyapatytowej osnowy wzmacnianej wknami lub whiskersami, rwnie hydroksyapatytowymi. W odrnieniu od gstego, porowate tworzywo hydroksyapatytowe podlega powolnej, bo wynoszcej kilka procent w cigu roku, biodegradacji. Porowata bioceramika hydroksyapatytowa jest szeroko stosowana w medycynie do wypenienia ubytkw kostnych w stomatologii i ortopedii oraz w charakterze nonikw lekw [30]. Biozgodno implantw metalicznych, materiaw wglowych oraz ceramiki inertnej mona znacznie podwyszy poprzez naniesienie na ich powierzchni cienkiej warstwy hydroksyapatytowej. Takie materiay cz w sobie niejednokrotnie wysok wytrzymao mechaniczn z bardzo dobr zgodnoci biologiczn z tkankami ywego organizmu, wobec ktrych wykazuj wwczas cechy bioaktywnoci [3138]. Gwnym, stosowanym na skal przemysow sposobem nanoszenia powok HAp jest technika plazmowa (rys. 7.2).

103

Rys. 7.2. Napylanie plazmowe warstwy hydroksyapatytu na powierzchni trzpienia endoprotezy stawu biodrowego [1]

Do pokry plazmowych stosuje si sproszkowany hydroksyapatyt w postaci drobnych granulek (20185 m), ktre w wysokiej temperaturze palnika plazmowego, przy duej szybkoci strumienia plazmy, osadzane s na powierzchni implantu. Granule ulegaj co najmniej powierzchniowemu obtopieniu i staj si tworami dwuwarstwowymi zoonymi z powierzchniowej warstwy amorficznej oraz krystalicznego, niestopionego wntrza. Uzyskane powoki maj grubo od 50200 m, a nawet poniej 50 m (najczciej 6080 m) i s niejednorodne pod wzgldem skadu fazowego. Pokrycia hydroksyapatytowe mog by rwnie nanoszone innymi metodami: PVD, CVD, zol-el, moliwe jest te pokrywanie hydroksyapatytem na drodze elektroforezy oraz poprzez rozpylanie jonowe [30].

Rys. 7.3. Powierzchnie trzpienia i panewki endoprotezy stawu biodrowego (model Antega) pokrytej warstw bioceramiki [40]

104
Wielko powierzchni implantu metalicznego pokrywana warstw hydroksyapatytu jest uzaleniona od uwarunkowa biomechanicznych. Najczciej pokrywa si powierzchnie przenoszce obcienia mechaniczne [39]. Przykadowo, na trzpieniach endoprotez stawu biodrowego wytwarza si warstw w okolicy przynasady koci udowej oraz na zewntrznej powierzchni panewki stawowej (rys. 7.3) [1]. Powierzchnia warstwy napylonego hydroksyapatytu jest porowata i zawiera ziarna o zrnicowanej wielkoci (rys. 7.4) [1].
a) b)

Rys. 7.4. Warstwa hydroksyapatytu na powierzchni trzpienia endoprotezy: a) fraktografia powierzchni; b) przekrj poprzeczny warstwy[41]

Najczciej hydroksyapatytem pokrywane s trzpienie endoprotez stawu biodrowego, ktrych osadzanie w koci nie wymaga wwczas stosowania cementu kostnego (tzw. endoprotezy bezcementowe). Mona rwnie pokrywa sztuczne korzenie zbowe (implanty zbowe) w czci, ktra przylega do koci [30]. Przeomem byo opracowanie i wprowadzenie do produkcji przemysowej hydroksyapatytowego materiau implantacyjnego, speniajcego wszelkie wymogi normowe stawiane tego typu biomateriaom. Z racji miejsca powstania ten pierwszy polski preparat implantacyjny oparty na fosforanach wapnia nazwano krakowsk bioceramik hydroksyapatytow (rys. 7.5). Badania biologiczne in vitro oraz dowiadczenia implantacyjne na zwierztach potwierdziy, e otrzymana bioceramika hydroksyapatytowa nie wykazuje adnego dziaania cytotoksycznego ani kancerogennego. Po zaimplantowaniu nie stwierdzono cech odrzutu ze strony biorcw. Opracowany materia odznacza si wysok biozgodnoci z tkankami ywego organizmu oraz bioaktywnoci [4245]. Krakowska bioceramika hydroksyapatytowa (preparat HA-BIOCER) znalaza zastosowanie w leczeniu miazgi zbowej [46]. Leczenie biologiczne miazgi zbowej jest jedn z podstawowych metod utrzymania jej ywotnoci i przeciwdziaania ujemnym skutkom, ktre prowadz do jej obumarcia i zgorzeli [30]. Uycie drobnego proszku hydroksyapatytowego jako jednego ze skadnikw pomocniczych rodkw do higieny pielgnacji zbw, tzn. proszkw, eli i past do zbw, dao w peni pozytywne wyniki [47, 48]. Preparaty takie, oprcz dziaania oczyszczajcego, wykazuj rwnie dziaanie lecznicze: ograniczaj

105
i utrudniaj odkadanie si na zbach mikkich i zmineralizowanych zogw nazbnych. Tym samym polepszaj stan higieny jamy ustnej, co ma podstawowe znaczenie w profilaktyce prchnicy i chorb przyzbia. Wykazuj te wyrane dziaanie znoszce nadwraliwo zbiny u pacjentw z obnaonymi szyjkami zbw [30].

Rys. 7.5. Krakowska bioceramika hydroksyapatytowa [30]

Podstawowymi ograniczeniami w szerokim zastosowaniu klinicznym bioceramiki opartej na fosforanach wapnia s jej zbyt niskie parametry wytrzymaociowe i wynikajcy std ograniczony czas ycia implantw. Due szanse na popraw w tym zakresie stwarzaj materiay kompozytowe, w ktrych obok hydroksyapatytu obecne s inne fazy. Materiay takie cz w sobie wysok biozgodno, a niekiedy i bioaktywno gwarantowan przez fosforany wapnia. W kompozytach zwykle faza nieciga jest mocniejsza i zwana jest faz wzmacniajc, natomiast faza ciga, czyli osnowa, jest sabsza. Waciwoci kompozytu zale od rodzaju, iloci i geometrii tworzcych je faz, sposobu ich rozkadu oraz wzajemnego midzy nimi oddziaywania. Materiay kompozytowe dla medycyny mog by wytwarzane jako kompozyty ziarniste, wzmacniane wknami oraz bioceramiczne pokrycia na implantach metalicznych. W kompozytach z osnow HAp faza wzmacniajca moe mie form czstek, w tym rwnie o rozmiarach nanometrycznych, pytek, rnej dugoci wkien polikrystalicznych, a nawet whiskersw (kompozyt i osnowa hydroksyapatytowa wzmacniana whiskersami HAp). Poprzez odpowiedni dobr skadu i techniki wytwarzania kompozyty dla medycyny mog wykazywa wysz wytrzymao na zginanie, ciskanie, skrcanie, rozciganie, wysz odporno na kruche pkanie, niszy i bardziej przez to zbliony do koci modu Younga, wiksz odporno na zuycie w stosunku do monofagowego tworzywa HAp. Zachowuj przez to duszy czas ycia i wiksz niezawodno w warunkach zarwno in vitro, jak i in vivo. Odpowiednio projektujc implanty kompozytowe, mona sterowa ich waciwociami biologicznymi, takimi jak szybko i stopie resorpcji oraz biodegradacji. Hydroksyapatyt moe by czony z kolagenem, dajc kompozyt o skadzie zblionym do koci, lecz o odmiennej mikrostrukturze. Materia taki mo-

106
na uzyska poprzez wytrcanie hydroksyapatytu na wknach kolagenowych lub poprzez zmieszanie HAp z kolagenem i odpowiedni obrbk termiczno-cinieniow. Biomateriay tego typu maj sab wytrzymao mechaniczn, ale jednoczenie wykazuj lepsze wasnoci osteokondukcyjne (przeszczep jako rusztowanie dla tworzenia nowej tkanki kostnej) w stosunku do HAp lub kolagenu uytych oddzielnie. Inn te wan cech jest moliwo kontroli przebiegu biodegradacji [1, 30]. Wspczesna chirurgia kostna i stomatologia korzystaj z biomateriaw okrelanych jako cementy. Cementy kostne stosowane w ortopedii su do mocowania endoprotez staww, niektre za cementy stosowane w stomatologii su do mocowania staych uzupenie protetycznych. Podobnie cementy kostne s stosowane w ortopedii, kranioplastyce, a take w chirurgii szczkowo-twarzowej do wypenie ubytkw kostnych. S dwuskadnikowe, z ktrych po wymieszaniu powstaje mieszanina umieszczana nastpnie w miejscu przeznaczenia. Proces ich wizania zachodzi wic in situ. Z racji ich przeznaczenia speniaj wymogi [30]: zespalanie metali lub innych materiaw z koci lub ze sob, co ma miejsce przy mocowaniu endoprotez staww; cisego wypeniania przestrzeni ubytkw kostnych w chirurgii rekonstrukcyjnej i plastycznej. Do niektrych cementw wprowadza si antybiotyki dla profilaktyki lub terapii powika infekcyjnych po operacjach wszczepienia endoprotez. Uwalnianie antybiotykw nastpuje w drodze dyfuzji, ktra jest cile zwizana z penetracj pynw do cementu, jego porowatoci i gadkoci powierzchni [49]. Cementy PMMA uwaane s za biozgodne, pomimo toksycznoci skadnikw i ciepa uwalnianego podczas egzotermicznej reakcji ich wizania. Jednake, cementy akrylowe po wszczepieniu wykazuj dziaania zapalne [50]. Podczas reakcji polimeryzacji cementu pocztkowo temperatura ronie wolno, a nastpnie nastpuje jej szybki gwatowny wzrost. W efekcie temperatura w obszarze kontaktu cement-ko wzrasta nawet do 46,6C [51]. Uwaa si, e krtkotrway, lecz znaczcy wzrost temperatury wystpujcy w fazie wizania cementu przyczynia si do nekrozy komrek i jest gwnym powodem obluzowania endoprotez [52]. Dlatego te dla ograniczenia uszkodze podoa chodzi si mas cementu przez polewanie pynem fizjologicznym. Skurcz polimeryzacyjny i skurcz cieplny po obnieniu temperatury wywoanej procesem egzotermicznym prowadz do wystpowania szczeliny na granicy faz cement- endoproteza bezporednio po zabiegu operacyjnym. Po upywie okrelonego czasu szczelina zarasta elastyczn tkank wknist. Nie pozwala to jednak uzyska sztywnego poczenia endoprotezy z koci, co zmniejszyoby niebezpieczestwo pkania cementu przy wystpowaniu duego momentu zginajcego. Czsto dochodzi wic do koniecznoci wymiany endoprotez na skutek ich obluzowania i pkania cementu [53]. Uwaa si, e endoprotezy mocowane przy zastosowaniu cementw o malej lepkoci czciej podlegaj reperacji ni z zastosowaniem cementw o duej lepkoci. Wiele czynnikw, takich jak zastosowanie odpowiednich technik operacyjnych oraz warunki fizyczne pacjenta: waga, aktywno i stan koci mog w istotny sposb przyczyni si do osignicia dugoletniego powodzenia w uytkowaniu endoprotezy. Przeprowadzona operacja endoprotezoplastyki stawu osabia odporno immunologiczn organizmu pacjenta [30, 54]. Jak wspomniano, jedn z metod zapobiegania powstawania zakae i sposobw ich likwidacji w endoprotezoplastyce staww jest stosowanie cementw z antybiotykami dla wytworzenia duych lokalnych ich ste. Zalet cementw uwalniajcych antybiotyki miejscowo jest to, e powanie ograniczaj ryzyko ich toksycznych dziaa ubocznych i uszkodzenia takich

107
narzdw, jak nerki, wtroba i ucho rodkowe. Ta forma profilaktyki i leczenia zakae w chirurgii okazaa si bardzo skuteczna [30]. Badania in vivo wykazay ponadto, e cement apatytowy z wankomycyn wprowadzony w obrb uprzednio eksperymentalnie wywoanego zakaenia szczepem Staphylococcus aureus powstrzymywa objawy zakaenia. Rwnie obiecujce wyniki uzyskano, gdy cement wprowadzono w obrb koci, ktr jednoczenie eksperymentalnie zakaono ww. szczepem. Wankomycyna uwalniana z cementu hamowaa rozwj drobnoustrojw, dziki czemu nie wystpio zakaenie, co potwierdza moliwoci profilaktycznego oddziaywania cementu z wankomycyn [55].

7.2. Biomateriay ceramiczne z kontrolowan reaktywnoci w organizmie

S to materiay o skadzie chemicznym i fazowym dobranym w taki sposb, aby powierzchnia implantu, reagujc ze rodowiskiem tkankowym oraz pynami ustrojowymi, wytworzya okrelone reakcje, w wyniku ktrych powstan poczenia substancji nieorganicznych z organicznymi [2, 4]. W grupie tej wystpuj bioszka oraz szko ceramiczne. Biomateriay wykonane z bioceramiki o kontrolowanej reaktywnoci w organizmie musz spenia nastpujce wymagania [5662]: reaktywne powierzchnie powinny zawiera jony Ca2+ oraz PO43 i cechowa si pH zasadowym; stenia poszczeglnych pierwiastkw i zwizkw powinny si mieci w okrelonych granicach, ustalonych na podstawie bada bioinertnoci i reaktywnoci; uzyskiwane poczenia na granicach biomateria szko powinny mie okrelone waciwoci mechaniczne. Pierwsze bioaktywne szka zostay opracowane przez Hencha [56]. Skad chemiczny tych biomateriaw oparty jest na ukadzie potrjnym Na2O-SiO2-CaO ukazanym na rys. 7.6 [8].

Rys. 7.6. Ukad potrjny Na2O-SiO2-CaO z zaznaczonymi obszarami odpowiadajcymi rnej aktywnoci ceramiki bioaktywnej w organizmie [8]

108
Prawidowo dobrany skad chemiczny zapewnia wizanie po 30 dniach od implantacji (obszar A). le dobrany skad chemiczny moe spowodowa brak wizania wywoany: zbyt ma reaktywnoci (obszar B), zbyt du reaktywnoci (obszar C) lub tym, e bioszko w ogle si nie tworzy (obszar D) [8]. Bioszka charakteryzuje dua krucho. Waciwo ta znacznie ogranicza ich zastosowanie. Wykorzystywane s w ortopedii i traumatologii w leczeniu ubytkw kostnych. Korzystn cech bioszkie jest to, e ich skad chemiczny mona zmienia w szerokim zakresie, modelujc w ten sposb ich waciwoci fizyczne i chemiczne, w tym rwnie ich bioaktywno [57]. Pierwiastki i zwizki chemiczne wchodzce w skad chemiczny biomateriaw ceramicznych z kontrolowan reaktywnoci w organizmie uczestnicz w procesach metabolicznych organizmu [3]. Wypukiwanie jonw wapnia z tych materiaw, jak rwnie uwolnienie z powierzchni krzemionki odgrywa istotn rol w formowaniu si podobnej do koci warstwy apatytowej na powierzchni implantu [56]. Umoliwia to wrastanie tkanki ywej we wszczep i powstanie bezporedniego, silnego poczenia pomidzy nim a koci. Umieszczony w koci implant z bioszka wywouje nastpujce reakcje [63, 64]: w ssiedztwie powierzchni implantu tworzy si el zoony z biaek, tuszczy, wglowodanw i wody; do powierzchni implantu przytwierdzaj si skadniki osocza fibronektyna i albumina; na powierzchni implantu gromadz si fibroblasty i komrki mezynchymalne; zauwaa si obecno kwasu hialuronowego (wpywajcego na migracj komrek) i osteoblasty (tworzce ko). Nastpnie moliwe s trzy rodzaje zachowa histologicznych [64]: na powierzchni implantu obecne s tylko makrofagi; wystpuj fibroblasty, a take makrofagi; tworzy si warstwa wknista utrudniajca migracj i absorpcj osteoblastw na powierzchni implantu; do powierzchni implantu przytwierdzaj si komrki chrzstki lub wkniste, co moe utrudni migracj i dojrzewanie komrek kostnych. Najczciej obserwuje si otaczanie implantu tkank wknist. Reakcja bioszkie z substancj tkankow przebiega w nastpujcych etapach [1, 2, 64, 65]: 1) dyfuzja atomw Na+ bioszka z jonami H+ pynu tkankowego z tworzeniem powoki powierzchniowej, wzbogaconej krzemem; 2) uaktywnienie powierzchni poprzez tworzenie mikrospor2) o wielkoci 0,05 m; 3) utworzenie powoki bogatej w wapno i fosfor; 4) wzrost powoki powierzchniowej zawierajcej fosforan wapnia na bazie jonw wapnia i fosforu; 5) krystalizacja powierzchniowa i utworzenie struktur typu apatytu w rodowisku nieznacznie alkalicznym. Skad chemiczny, fazowy, wybrane waciwoci oraz obszar zastosowa ceramiki bioaktywnej przedstawia tabl. 7.2 [58].

2)

Mikrospor zarodnik, maa komrka.

109
Tablica 7.2
Skad chemiczny, fazowy, wybrane waciwoci oraz obszar zastosowa ceramiki bioaktywnej [58]
Waciwoci chemiczne i fizyczne Na2O K2O MgO Skad chemiczny CaO Al2O3 SiO2 P2O5 CaF2 Skad fazowy Gsto [g/m ] Twardo [HV] Wytrzymao na ciskanie [MPa] Wytrzymao na zginanie [MPa] E [GPa] KIC [MPam ] Obszar zastosowa
1/2 3

Gatunek bioszka (nazwy handlowe) Bioglass 24,5 0 0 24,5 0 45,0 6,0 0 szko 42 35 protezy ucha rodkowego 100 150 2,0 Ceravital 5 10 0,5 3,0 2,5 5,0 30 35 0 40 50 10 50 0 szko apatyt 500 Cerabone 0 0 4,6 44,7 0 34,0 16,2 0,5 apatyt wolastonit szko 3,07 680 0,60 215 118 2,5 Ilmaplant 4,6 0,2 2,8 31,9 0 44,3 11,2 5,0 apatyt wolastonit szko 160 0,5 1,0 1,0 protezy krgw Bioverit 38 0 2 21 10 34 8 15 19 54 2 10 3 23 apatyt phlogopite szko 2,8 500 500 100 160

7.2.1. Bioaktywne materiay porowate

W chirurgii naprawczej koci wanym problemem jest uzyskanie trwaego i stabilnego zespolenia wszczepu lub wypenienia z yw tkank kostn przez wroniecie jej w pory materiau. Odpowiedni rozmiar porw i pocze miedzy porami decyduje o przenikaniu i mineralizacji tkanki, dajc dobre i trwae poczenie implantu z koci. Mona je otrzyma przez spiekanie proszkw szkie fosforanowych o odpowiedniej zdolnoci krystalizacyjnej z substancjami rozkadajcymi si w temperaturach ich spiekania z wydzieleniem skadnikw gazowych, ktre dziaaj spieniajco. Stosowane jest te spienianie z wymywanym wypeniaczem nieorganicznym, z wykorzystaniem podoa organicznego, oraz inne techniki stosowane w produkcji porowatej ceramiki [66]. Wszczepy kostne z tych tworzyw atwo zrastaj si z tkank kostn. Warstwa przejciowa midzy obu materiaami ma szeroko 250 m. Najlepszym rozwizaniem s kompozyty z porowat warstw na powierzchni i zwartym wysokowytrzymaym rdzeniem szklano-ceramicznym [30, 67].

110

7.2.2. Materiay porowate z wypeniaczem nieorganicznym

Jednym ze sposobw otrzymywania materiau porowatego jest zastosowanie nieorganicznego wypeniacza (rys. 7.7). Polega on na spiekaniu mieszaniny nieorganicznej soli oraz sproszkowanego szka. W celu uzyskania materiau o odpowiedniej porowatoci, ziarna soli (Na2SO4) o uziarnieniu poniej 0,6 mm miesza si z proszkiem szklanym oraz prasuje, a nastpnie spieka. Uzyskany w ten sposb materia poddaje si dziaaniu wody destylowanej w temperaturze 30100C, celem wymycia soli [68].

Rys. 7.7. Schemat technologiczny otrzymywania szklistych materiaw porowatych z zastosowaniem wypeniacza nieorganicznego [30]

7.2.3. Materiay porowate na podou organicznym

Wytwarzanie szklistego materiau porowatego polega na osadzaniu proszku szklanego z mas lejnych na powierzchni gbki polimerowej (rys. 7.8). Rozkad podoa poliuretanowego nastpuje do temperatury 635C. Gbk polimerow zanurza si w masie przygotowanej z roztworu zoonego z jednej czci H3PO4 i dwch czci wody oraz mieszanki szkie fosforanowych (w stosunku 1:1). Jest to cement bioaktywny o krtkim czasie wizania (5 minut). Zastosowanie jego pozwala na uzyskanie trwaego produktu w temperaturze pokojowej, a ogrzewanie pozwala na wypalenie si gbki w temperaturze 550C i swobodne prowadzenie procesu spiekania w temperaturze 800C [69].

111
Uzyskane szkliste materiay porowate w zalenoci od zastosowanej metody otrzymywania charakteryzoway si rn tekstur i porowatoci, ktra moe si zmienia w zalenoci od preparatyki, i dobrymi parametrami wytrzymaociowymi [30].

Rys. 7.8. Schemat otrzymywania tworzyw porowatych metod osadzania masy lejnej na podou z gbki poliuretanowej [30]

7.2.4. Biomateriay pochodzenia elowego

W latach 80. XX wieku rozwina si chemiczna metoda otrzymywania materiaw amorficznych z roztworw, okrelana jako metoda zol-el [70]. Poszukujc nowych materiaw bioaktywnych o podwyszonej bioaktywnoci zaczto interesowa si syntez zolel, jako potencjaln metod wytwarzania tego typu materiaw. Wynikao to z nastpujcych przesanek [30]: materia wytworzony metod zol-el jest materiaem wysoce porowatym (nano- i mikropory) o wysokim stopniu rozwinicia powierzchni; umoliwia to penetracj materiau przez rnego rodzaju czsteczki biologiczne i organiczne; wysoki stopie rozwinicia powierzchni sprzyja ponadto reakcjom powierzchniowym;

112
dziki niskiej, nieprzekraczajcej z reguy 1000C, temperaturze syntezy, na powierzchni zostaje zachowana cz grup OH poczonych z atomami krzemu; istniej ju zatem w materiale pochodzenia elowego powierzchniowe grupy Si-OH, od ktrych rozpoczyna si krystalizacja hydroksyapatytu; materiay pochodzenia elowego charakteryzuj si wiksz rozpuszczalnoci chemiczn ni odpowiednie materiay topione; powinny zatem zachowywa si w kontakcie z pynami ustrojowymi jako materiay resorbowalne i czciowo resorbowalne. Pozwala to przypuszcza, e bioszka pochodzenia elowego powinny spenia wymagania stawiane nowej generacji materiaw bioaktywnych o podwyszonej bioaktywnoci, a ich rozpuszczalno i zachodzce na powierzchni procesy bd dostosowane do szybkoci metabolizmu komrek w ywych organizmach [30]. Schemat otrzymywania proszkw i materiaw spiekanych pochodzenia elowego przedstawiono na rys. 7.9 [7175]

Rys. 7.9. Schemat otrzymywania proszkw i materiaw spiekanych pochodzenia elowego [30]

113
Biomateriay pochodzenia elowego wydaj si interesujcym materiaem do zastosowa w medycynie jako materia stymulujcy odbudow tkanki kostnej (wypenienia pourazowych i patologicznych ubytkw kostnych), jak rwnie zastpujcy t tkank w miejscach nienaraonych, ze wzgldu na krucho biomateriaw, na dziaanie duych obcie mechanicznych. Bioszka pochodzenia elowego winny by rwnie rozwaane jako skadnik biokompozytw z materiaami o dobrych parametrach mechanicznych (metale, stopy) [30].

7.3. Biomateriay ceramiczne obojtne

Materiay te nie ulegaj w ogle, lub tylko w niewielkim stopniu zmianom podczas dugotrwaego kontaktu ze rodowiskiem biologicznym. Biomateriay te nie uwalniaj do otaczajcej tkanki adnych jonw, nie oddziauj toksycznie na organizm, ale organizmy ywe reaguj na ich obecno [3, 64]. Reakcja tkanek na bioceramik obojtn wyraa si przez wytworzenie w bezporednim ssiedztwie cienkiej, wknistej tkanki otaczajcej wszczep, o gruboci mniejszej od 10 m [2, 4, 65]. Poniewa tkanki wkniste nie cz si chemicznie z bioceramik obojtn, ich umiejscowienie w rodowisku tkankowym odbywa si za pomoc perforacji w implancie, w ktry wrasta tkanka. Z tego wzgldu stosowana jest powierzchnia o wielkoci porw w zakresie od 20 do 200 m [65]. Typowymi biomateriaami ceramicznymi obojtnymi s ceramika korundowa Al2O3 oraz cyrkonowa ZrO2. Bioceramik obojtn moemy podzieli, w zalenoci od porowatoci, na [3, 64]: bioceramik obojtn konstrukcyjn (o niskiej porowatoci); bioceramik obojtn porowat. Bioceramika obojtna konstrukcyjna znalaza zastosowanie w stomatologii i ortopedii na gowy endoprotez metalicznych. Zesp wymaganych waciwoci mechanicznych i uytkowych tych biomateriaw okrelaj normy [7678], ktre dla biokorundu pokazuje tabl. 7.3. Ceramik korundow stosuje si gwnie w endoprotezoplastyce staww (rys. 7.10), szczeglnie biodrowego i kolanowego. Ceramika korundowa ma znakomit biozgodno i odporno na cieranie, jednak wykazuje umiarkowan jak na nowoczesny, ceramiczny materia konstrukcyjny wytrzymao mechaniczn na zginanie i odporno na pkanie. Z tego powodu rednice wikszoci korundowych gw endoprotez stawu biodrowego s ograniczone do 32 mm. Tlenek cyrkonu jest rwnie trway w rodowisku fizjologicznym [82] i ma w porwnaniu z ceramik korundow wysz odporno na kruche pkanie i wytrzymao mechaniczn na zginanie oraz niszy modu Younga [30]. Ceramika cyrkonowa rni si od korundu, ktry jest trway od temperatury pokojowej a do wysokich temperatur w tlenku cyrkonu, w zalenoci od temperatury, zachodz rne przemiany fazowe. W ceramice cyrkonowej, przeznaczonej do zastosowa medycznych, zaobserwowano aktywno promieni [83]. Ze wzgldu na swoj wysok zdolno do jonizacji, promienie te niszcz zarwno komrki tkanek mikkich, jak i koci. Ze wzgldu na ma zawarto zanieczyszcze radioaktywnych ok. 0,5 ppm aktywno promieniowania alfa nie jest wysoka, ale nie do koca znany jest dugotrway wpyw promieniowania alfa ceramiki cyrkonowej na fizjologi organizmw ywych [30].

114
Tablica 7.3
Wymagania i waciwoci ceramiki korundowej [7981]
Wymagania ISO 6474 1.02.1981 Jednostka FRIALIT BIOLOX BIOLOX forte 3,98 >99,9 0,02 <1,8 580 <0,001 Wymagania ISO 647 1.02.1994 typ A 3,94 99,5 n.n. 0,3 0,1 4,5 n.n. n.n. 250 n.n. n.n. 0,001 n.n.
c)

Waciwoci

typ B 3,90

Gsto pozorna Zawarto Al2O3 Zawarto SiO2+Na2O+K2O Zawarto MgO Zawarto CaO+SiO2+Na2O+K2O rednia wielko ziarna Mikrotwardo HV 0,2 Wytrzymao na ciskanie Wytrzymao a) na zginanie Wytrzymao b) na zginanie Modu Younga Odporno na uderzenie Odporno na cieranie Odporno na korozj
a)

g/m

3,90 99,5 0,1 n.n. n.n. 7 23 4000 400 380 40 0,01 0,1
b)

>3,98 >99,9 <0,05

3,96 >99,9 <0,02 0,02 <3,2 5000 500 380 50 <0,001

%wag. %wag. %wag. %wag. m GPa MPa MPa MPa GPa cm MPa mm /h mg/m na dzie
2 3

7 n.n. n.n. 150 n.n. n.n. n.n.

<2,5 23 4000 >450 380 >40 0,001 <0,1

n.n.

n.n. nie stosuje si, test 3-punktowy, test dwuosiowy, c) stosuje si dla ceramiczno-ceramicznych stawowych elementw ciernych, n.n. nie stosuje si

Wanym problemem w nowoczesnej chirurgii jest moliwo dobrego zespolenia wszczepu z koci. Wedug wielu badaczy [30] odpowiedni ksztat implantu, uwzgldniajcy rozkad napre na granicy kontaktu implant tkanka kostna, zapewniajcy sztywne osadzenie wszczepu w koci przez cay okres jego przebywania w organizmie, pozwala na stworzenie takich warunkw wgajania wszczepw, jakie towarzysz normalnemu procesowi gojenia zamanej koci [84]. Wrastanie tkanki kostnej w pory implantw zaley w duym stopniu od rozmiarw porw. Porowat struktur materiaw ceramicznych mona otrzyma rnymi metodami. Najstarsze z nich to metody dodatkw, ktre w procesie wypalania, wypukiwania lub sublimacji zostaj usunite z masy ceramicznej, pozostawiajc okrelon porowato. Obecnie w tej metodzie stosuje si granulaty organiczne, np. z woskw syntetycznych, wytwarzane w rnych rozmiarach umoliwiajcych uzyskanie cile okrelonych struktur porowatych.

115
Metoda pianowa polega na mieszaniu proszku ceramicznego ze sztucznie wytworzon pian, natomiast metody spieniania generalnie polegaj na wytworzeniu gazu spieniajcego, bd gstw w czasie formowania, bd tworzywa w trakcie wypalania. Metody te nie daj jednak moliwoci cisej kontroli powstajcej struktury porowatej. Inaczej jest w przypadku metody matrycy organicznej, w ktrej gbki polimerowe o okrelonej strukturze nasczane s gstw ceramiczn, w wyniku czego powstaje porowaty materia o cile odwzorowanej strukturze porowatoci [30].

Rys. 7.10. Przykady zastosowania ceramiki korundowej w rekonstrukcji staww i ukadu kostnego czowieka [39]

Innym porowatym materiaem jest ceramika wglanowa (rys. 7.11), stosowana obecnie w chirurgii koci. Wglany wapnia licznie wystpuj w przyrodzie (koralowce), ale mog te by otrzymywane sztucznie. W skadzie chemicznym szkieletw koralowcw madreporowych przewaa wglan wapniowy w postaci aragonitu (9799%). Maj pory o rednicy zblionej do 200 m, ktre tworz zespoy poczonych ze sob rurek. Cechy te powoduj, e szkielety koralowcw przerastaj penowartociow fizjologicznie tkank kostn. Bardzo istotn ich waciwoci jest to, e pod wpywem enzymu anhydrazy wglanowej, aktywnej w naturalnym procesie przebudowy koci ulegaj resorpcji i s zastpowane tkank kostn. Szybko resorpcji dobrze dopasowuje si do dynamiki przebudowy koci, co powoduje cakowit przemian implantu w now tkank zastpujc ubytek [30].

116

Rys. 7.11. Struktura porowatego biomateriau wglanowego [30]

Wrastanie tkanek do bioceramiki obojtnej jest uzalenione od wielkoci porw [85]: jeeli pory maj rozmiary poniej 5 m, nie zachodzi wrastanie tkanek; dla porw o wielkoci powyej 25 m obserwuje si wrastanie tkanki wknistej, a nastpnie naczy; od wielkoci porw 50 m nastpuje mineralizacja wronitych tkanek; mineralizacja dochodzi do gbokoci 500 m wronitych tkanek przy rednicy porw 75 m; przy porach wikszych od 100 m mineralizacja przekracza gboko 1000 m, a wronita ko jest prawidowo zbudowana. O wasnociach mechanicznych poczenia decyduj take: jako struktury i skadu mineralnego tkanki kostnej. Przykadowo, wroniecie w porowat bioceramik koci zbitej zapewnia wytrzymao zcza piciokrotnie wiksz ni uzyska mona z koci gbczast [30].

7.4. Rodzaje pocze bioceramika-tkanka

Rodzaj tego poczenia uzaleniony jest od zachodzcych reakcji na granicy implanttkanka. Wiadomo, i kady materia moe wywoa reakcj okoowszczepow. Poczenia wytworzone pomidzy implantem bioceramicznym i tkank mona sklasyfikowa [30]: gdy materia jest toksyczny, wwczas tkanka obumiera; jeeli materia jest nietoksyczny i biologicznie nieaktywny, tworzy si tkanka wknista o zmiennej gruboci; gdy materia jest nietoksyczny i biologicznie aktywny, wwczas powierzchnia rozdziau jest zwizana chemicznie; gdy materia jest nietoksyczny i resorbowalny, wtedy wchaniany jest do otaczajcych tkanek.

117
Poza typowym zastosowaniem materiaw ceramicznych i szklistych do implantacji w ortopedii, rozwaana jest moliwo umiejscowienia w nich substancji bioaktywnych, np. kontrolowanego wyzwalania antybiotykw i lekw do zwalczania raka [30]. Materiaem, ktry moe spenia funkcje nonika antybiotykw w chirurgii koci, okazaa si porowata ceramika korundowa. Badania laboratoryjne wykazay [86], e ceramik korundow mona nasyci rnymi antybiotykami nowej generacji. Badania bakteriologiczne udowodniy, e korund nasycony wankomycyn ma najwysz aktywno przeciwbakteryjn. Rosiek i inni [87] badali porowaty biomateria korundowy in vivo, pocztkowo na krlikach, a nastpnie na owcach dowiadczalnych. Wykazali, e niezmineralizowane substancje organiczne pojawiaj si ju po 3 dniach przebywania implantu w organizmie w jego zewntrznych, kontaktujcych si z tkank kostn, porach. Po 6 tygodniach stopie wypenienia porw przekroczy 80%, a po 16 tygodniach przeronicie porw i mineralizacja koci byy zakoczone w tkance kostnej wypeniajcej pory widoczne byy kanay Haversa i jamki kostne. Wykazano rwnie, e w pory materiau wrasta ten typ koci, z ktrym wszczep si kontaktuje, co daje moliwoci kontroli typu koci wrastajcej w pory biomateriau.

Literatura
[1] Marciniak J.: Biomateriay. Gliwice: Wydawnictwo Politechniki lskiej 2002. [2] Williams D.: Materials Science and Technology Medical and Dental Materials. R. W. Cahn, P. Haasen, E. J. Kramer, Vol. 14, 2006. [3] Szymaski A.: Biomineralizacja i biomateriay. Warszawa: Pastwowe Wydawnictwo Naukowe 1991. [4] Gugaa Z., Gogolewski S.: Cementy ceramiczne jako wypeniacze ubytkw kostnych traktowanych resorbowalnymi membranami polimerowymi. Materiay VI Konferencji Naukowej Biomateriay wglowe i ceramiczne, Rytro, 1995, 6873 [5] Sopocka-Lizer M.: Materiay ceramiczne w ochronie zdrowia i rodowiska. Komunikat z I Konferencji Biomateriay w ochronie zdrowia i rodowiska, Inynieria Materiaowa, nr 3, 1995. [6] lsarczyk A.: Bioceramika hydroksyapatytowa. Polski Biuletyn Ceramiczny, nr 13. Krakw: Polskie Towarzystwo Ceramiczne 1997. [7] Rosiek G., Wala D.: Porowata i warstwowa ceramika korundowa jako biomateria. Ceramics, nr 46, 1994, 159164 [8] askawiec J., Michalik R.: Zagadnienia teoretyczne i aplikacyjne w implantach. Gliwice: Wydawnictwo Politechniki lskiej 2002. [9] Andrews K. W., Dyson D. J., Keown S. R.: Interpretation of electron diffraction patterns. London: Adam Hilger Limitet 1974. [10] ISO 5832/6-1980(E), 1980, ISO. [11] ASTM F136-84, 1984, USA. [12] ISO 6474, 1978, ISO. [13] ASTM F 603, 1984, USA. [14] ISO 5834/1-1985(E), 1985, ISO. [15] ISO 5834/2-1985(E), 1985, ISO. [16] Hulbert S., Hench L., Forles D., Bowman L.: Ceramics in surgery. Amsterdam: Elsevier 1983. [17] Hench L.: Glass and Ceramics Bull. 22, 23, 1975, 82. [18] Knychalska-Karwan Z., lsarczyk A., Sobierska E.: Zastosowanie krakowskiej bioceramiki hydroksyapatytowej w stomatologii zachowawczej. Ceramics, nr 46, 1994, 4145.

118
[19] Stoch A., Broek A., Stoch J.: Wpyw grup salonowych na osadzanie si fosforanw wapniowych w warunkach termostatowania w naturalnym i syntetycznym osoczu. Materiay VI Konferencji Naukowej Biomateriay wglowe i ceramiczne, Rytro, 1995, 8087. [20] Aza P., Guitian F., Lora-Tamaro E.: Bioceramics simulated body fluid interfaces: pH and its influence of hydroxyapatite formation. Journal of Materials Science Materials in Medicine, nr 7, 1996, 399402. [21] Krzykwa B., Grochowski J., Stankiewicz D., Obrunik A., lsarczyk A., Sobierska E., Paszkiewicz Z.: Hodowla fibroblastw skry ludzkiej in vitro w obecnoci hydroksyapatytu. Ceramics, nr 46, 1994. [22] Pogorzelska-Stronczak B., Cielik T., Sabat D.: Ocena zachowania si krakowskiej bioceramiki hydroksyapatytowej w tkance kostnej zwierzt dowiadczalnych w dziesiciomiesicznym okresie obserwacji. Materiay VI Konferencji Naukowej Biomateriay wglowe i ceramiczne, Rytro, 1995. [23] lsarzcyk A., Sobierska E., Paszkiewicz Z.: Hydroksyapatyt jako materia implantacyjny. Ceramics, nr 46, 1994, 155159. [24] Shaoxian Z., Jingkun G.: Properties and microstructure of synthetic hydroxyapatite. Third Euro Ceramics, 1993, Vol. 3, 2529. [25] Dumbleton J., Manley M. T.: Hydroxyapatite coated prostheses in total hip and knee arthroplasty. J. Bone Joint Surg. Am. 86, 2004, 25262540. [26] Stankiewicz D., Szklarczyk S., Mieyski M.: Badania in vivo i in vitro implantw hydroksyapatytowych. Inynieria Materiaowa, nr 5, 1993. [27] Skwarcz A., Majcher P.: Odczyny fizjologiczne i patologiczne wok implantw krgosupowych. Acta of Bioengineering and Biomechanice, Vol. 1, suppl.1, 1999. [28] Cielik T., Pogorzelska-Stronczak B., Szczurek Z.: Ocena krajowego syntetycznego hydroksyapatytu na podstawie bada dowiadczalnych. Ceramics, nr 46, 1993, 107110. [29] Zieliski A., Sobieszczyk S., wieczko-urek B., Serwiski W.: A New koncept of highly porous bioactive titanium alloys with hydroxyapatite coatings. W: Developments in Mechanical Engineering. Vol. 2. Red. J. T. Cieliski. Gdask: Gdask University of Technology Publisher 2008, 127132. [30] Biocybernetyka i inynieria biomedyczna 2000. Red. M. Nacz. T. 4. Biomateriay. Warszawa: PAN, Akademicka Oficyna Wydawnicza EXIT 2003. [31] Hench L. L.: Bioceramics: from concept to clinic. Am. Ceram. Soc. Bull., Vol. 72, nr 4, 1993, 9398. [32] Cao W., Hench L. L.: Bioactive materials. Ceramics International, 22, 1996, 493507. [33] de Groot K.: Hydroxylapatite as coating for implants. Interceram, 4, 1987, 3841. [34] Ratner B. D.: Biomaterials Science. An introduction to materials in medicine. Red. B. D. Ratner, A. S. Hoffman, F. J. Schoen, J. E. Lemons. Academic Press 1996. [35] Aoki H.: Medical applications of hydroxyapatite. Tokyo, St. Louis: Ishiyaku EuroAmerica, Inc. 1994. [36] Le Geros R. Z., Le Geros J. P., Daculsi G., Kijkowska R.: Calcium phosphate biomaterials: preparation, properties, biodegradation. Encyclopedic Handbook of Biomaterials and Bioengineering, Part A: Materials, Vol. 2. New York, Basel, Hong Kong: M. Dekker, Inc. 1995. [37] Suchanek W., Yoshimura M.: Processing and properties of hydroxyapatite based biomaterials for use as hard tissue replacement. J. Mater. Res., Vol. 13, No 1, 1998, 94117. [38] Ravaglioli A., Krajewski A.: Bioceramics. Ed. Chapman and Hall 1992. [39] Bdziski R.: Biomechanika inynierska. Zagadnienia wybrane. Wrocaw: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocawskiej 1997. [40] Katalog ANTEGA, Hip System, Aesculap, nr 0-129-02. [41] Katalog AESCULAP, Wissenschaftliche Informationen 22, nr 0-504-01. [42] Grochowski J., lsarczyk A., Mieynski W., Stankiewicz D., Marszaek A., Brunik A.: Ocena biologiczna implantw bioceramicznych wszczepionych w koci krlikw. Polski Przegld Chirurgiczny, 60, 11, 1988, 919926. [43] Grochowski J., Szklarczyk S., Mieyski W., Stankiewicz D., Brunik A., lsarczyk A., Stobierska E., Paszkiewicz Z.: Wyniki operacyjnego leczenia ubytkw koci ramiennych owiec

119
zmodyfikowanymi wszczepami HAp. Prace Komisji Nauk Ceramicznych PAN, Polski Biuletyn Ceramiczny Nr 8, Ceramika 46, Krakw 1994, 5358. [44] Krzykwa B., Grochowski J., Stankiewicz D., Brunik A., lsarczyk A., Stobierska E., Paszkiewicz Z.: Ocena wpywu hydroksyapatytu jako materiau implantacyjnego na przebieg hodowli fibroblastw in vitro. Stomatologia Kliniczna T. XVI, 1995, 6370. [45] Cielik T., Pogorzelska-Stronczak B., Szczurek Z., Koszowski R., Sabat D., Zajcki W.: Ocena gojenia ran kostnych uchwy wypenionych krakowsk bioceramik hydroksyapatytow (HABIOCER) u winek morskich. Czasopismo Stomatologiczne L7, 1997, 483487. [46] Knychalska-Karwan Z., Fija D., Gawrzewska B., Wapiska H., lsarczyk A., Stobierska E., Paszkiewicz Z., Kordek M.: Wstpne obserwacje nad stosowaniem hydroksyapatytw do leczenia biologicznego miazgi zbowej. Stomatologia Kliniczna T. XIII, 1992, 7377. [47] lsarczyk A.: Hydroxyapatite toothpaste. Interceram, Vol. 40, No 3, 1991, 148151. [48] Knychalska-Karwan Z., lsarczyk A., Stobierska E., Pawlicki R., Zimo R., Gawrzewska B., Kaczmarczyk-Stachowska A., Pelcowa M., Prostak-Kosowska K., Paszkiewicz Z.: Proszek z hydroksyapatytem do czyszczenia zbw. Czasopismo Stomatologiczne XLVI, 10, 1993, 631635. [49] de Belt V. i in.: Surfach roughness, porosity and wettability of getamicin loaded bone cements and their antibiotic release. Biomaterials 2000, 21, 19811987. [50] Thomson L. A. i in.: Biocompatibility of particulate polymethyl methacrylate bone cements: a comparative study in vitro and in vivo. Biomaterials, 1992, 13 (12), 811818. [51] Toksvig-Larson S. i in.: Cement interface temperature in hip arthroplasty. Acta Orthop. Scand. 1991, 62, 102105. [52] Mjberg B.: Loosening of the cemented hip protheses. The importance of hit injury. Acta Orthop. Supp., 1986, 221. [53] Williams R., McQueen D. A.: A histopathologic study of late aseptic loosening of cemented total hip protheses. Clin. Orthop, 1992, 275, 174179. [54] Friedmann R. J. i in.: Current concept in orthopedic biomaterials and implant fixation. J. of Bone and Joint Surgery 1993, 75A, 10861103. [55] Polesiski Z. i in.: Wstpna ocena aktywnoci przeciwbakteryjnej cementw apatytowych zawierajcych antybiotyki. XXXIII Zjazd Naukowy PTOiT, Krakw, 2000, 287 Combe E. C. Notes on Dental Materials 1997, 125152. [56] Hench L.: Bioactive glass ceramics materials. Scientific Ceramic, nr 9, 1977. [57] Stoch L.: Biomateriay szkliste i szkopochodne. Ceramics, nr 46, 1994, 2940. [58] Koubo T.: Novel ceramics for biomedical application. Third Euro Ceramics, 1993, Vol. 3, 116. [59] Tiwari V., Tyagi S.: Studiem on bioactive glass composites. Third Euro Ceramics, 1993, Vol. 3, 137142. [60] Lihua L.: Bioactive glass ceramics in medicine. Third Euro Ceramics, 1993, Vol. 3, 143 148. [61] Galliano P., Cavalieri A., Porto-Lopez J.: Microhardness and fracture toughness of bioactive glasses in the system CaO-RO-SiO2-P2O5-CaF2. Third Euro Ceramics, 1993, Vol. 3, 149154. [62] Zurita C., Manent R., Stucchi E.: Crystallisation study of bioglass in the Na2O-CaO-SiO2- P2O5 system. Third Euro Ceramics, 1993, Vol. 3, 173178. [63] Balin A., Toborek J.: Wpyw cech materiaowych i konstrukcyjnych komponentw sztucznego stawu biodrowego na jego biofunkcjonalno. Materiay Konferencji Nowe materiay i technologie dla medycyny, Czstochowa Kokotek, 1995, 6178. [64] wicki Z., Badura R., Bieniek R.: Wzajemne oddziaywanie materiaw ceramicznych i tkanki kostnej. Szko i Ceramika, nr 6, 1993, 17. [65] Marciniak J.: Biomateriay w chirurgii kostnej. Gliwice: Wydawnictwo Politechniki lskiej 1992. [66] Michaowski S., Jaegerman Z., Kara J.: Formowanie pianek korundowych do zastosowa medycznych. Szko i Ceramika, 53, 2002, 28. [67] Sindut R., czka M., Cholewa-Kowalska K., Najman J., Szymoska J.: Porowate spieki bioaktywne. Inynieria Biomateriaw, 45, 2005, 1623. [68] Vogel J.: Porous glasses by a salt sintering process. Ceramics, Polish Ceramic Bull., Papers of the Commission on Ceramic Science, Polish Academy of Science, Krakw Div., 57, 1998, 105111.

120
[69] Cieciska M.: Bioaktywne porowate materiay szko ceramiczne. Ceramika, Polski Biuletyn Ceramiczny, Prace Komisji Nauk Ceramicznych PAN, Oddz. w Krakowie, 40, 2001, 878888. [70] Mackenzie J. D.: Unusual non crystalline solids from gels in 2004. J. Non Cyst. Sol. 73, 1985, 631637. [71] czka M., Cholewa K., Mozgawa W.: Glass crystalline materials of CaO-P2O5-SiO2 system obtained by sol-gel method. J. Mater. Scie. Lett. 14, 1995, 14171420. [72] czka M., Cholewa K., czka-Osyczka A.: Gel derived powders of CaO-P2O5-SiO2 system as a starting materials to production of bioactive ceramics. J. All. and Comp. 148, 1997, 4251. [73] czka M., Cholewa K.: Surfach phenomena of gel derived glasses and glass ceramic materiale of CaO-P2O5-SiO2 system. Chem. Papers, 51 (6a), 1997, 348356. [74] czka M.: Materiay ceramiczne w medycynie. Inynieria Biomateriaw, 1999, 348356. [75] czka M., Cholewa-Kowalska K., czka-Osyczka A., Tworzydo M., Turyna B.: Gel derived bioactive ceramics of CaO-P2O5-SiO2 system modified by boron, sodium, magnesium, aluminium and fluorine compounds. J. Biomed. Mater. Res. 52/4, 2000, 601612. [76] ASTM F 603, 1984, USA. [77] ISO 64 74, 1978, ISO. [78] DIN 58 835 Teil 1, 1978, RFN. [79] Willmann G.: Normen fr keramische Implantate. Keramische Zeitschrift 1996, 48, 4, 306313. [80] Drre E. i in.: Do ceramic components of hip joint maintain their strength in human bodies? Ceramics in Surgery. Amsterdam: Elsevier 1983, 6172. [81] Yamagami A.: Single crystal alumina dental implant 13 year following ups and statistical examination. Materiay z 1st International Symposium on Ceramics in Medicine, Ishiyaku EuroAmerica Inc.1988, 332337. [82] Garvie R. C.: High temperature oxides. Red. A. M. Alper. Academic Press 1979, 117. [83] Cieur S. i in.: Radioactivity of femoral head of zirconia ceramisc. Bioceramics, Vol. 3. Red. J. E. Hulbert, S. F. Hulbert (Rose Hulman Institute of Technology, Terre Haute, IN, 1992, 367371. [84] wicki Z., Rosiek G., Bieniek J.: Porowata ceramika korundowa. Biomateriay i biomineralizacja. Red. A. Szymaski. Warszawa: PWN 1991, 209220. [85] wicki Z.: Bioceramika dla ortopedii. Warszawa: IPPT PAN, Wydawnictwo Spdzielcze 1992, 43. [86] Polesiski Z., Kara J., Jaegermann Z., Grzybowski J., Trafny E., Cioek L.: Ocena wstpna in vitro aktywnoci przeciwbakteryjnej cementw apatytowych oraz porowatych implantw korundowych zawierajcych antybiotyki. Inynieria Biomateriaw, 2000, IV, 17, 21520. [87] Rosiek G., Miksiewicz C., Bieniek J.: Behaviour of a corundum porous material In a living organizm Part I. Szko i Ceramika (Acta Ceramica), 2, 1984, 4144.

Rozdzia 8

MATERIAY POLIMEROWE

Tworzywa sztuczne ze wzgldu na swe odmienne od tworzyw metalicznych i ceramicznych waciwoci mechaniczne oraz fizykochemiczne znalazy szerokie zastosowanie w medycynie. Stosowane s m.in. jako panewki w endoprotezach staww, nici chirurgiczne, protezy wizade oraz w praktyce stomatologicznej. Tworzywom sztucznym stosowanym w medycynie stawiane s nastpujce wymagania [13]: atwo uzyskania powtarzalnej jakoci materiau dla rnych partii wyrobw; atwo formowania, pozwalajca na nadanie odpowiedniej postaci uytkowej bez degradacji tworzywa; atwo sterylizacji; odpowiednia jako fizykochemiczna biomateriau; nieinicjowanie odczynw alergicznych i toksycznych; bioinertno. Biopolimery stosowane w medycynie i farmacji poddawane s wszystkim badaniom, ktrym podlegaj tworzywa sztuczne. Badania takie prowadzone s jako laboratoryjne, przedkliniczne i kliniczne. Badania fizyczne i chemiczne determinuj wstpnie przydatno tworzywa do implantacji do rodowiska biologicznego. Gwnie sprowadzaj si do pomiaru wasnoci mechanicznych, odpornoci na zmczenie oraz dziaanie rodowiska biologicznego. Wybr rodzaju i warunkw bada zwizany jest z przeznaczeniem funkcjonalnym wyrobu. Tworzywa pozytywnie ocenione w testach laboratoryjnych poddawane s kolejno badaniom przedklinicznym, ktre prowadzi si na zwierztach dowiadczalnych. Pozwalaj one ujawni reaktywno tkanek na implant po ustalonym okresie przebywania w tkankach [4, 5]. Wasnoci polimerw determinuje ich struktura. Dominujc cech struktury polimerw (nawet w stanie ciekym) jest brak termodynamicznej rwnowagi. S substancjami zoonymi z makroczsteczek charakteryzujcych si regularnym lub nieregularnym powtarzaniem w nich jednostek podstawowych (merw) jednego lub kilku rodzajw. Odpowiedni reakcj chemiczn czenia si maych czstek w makroczsteczki nazywa si oglnie polimeryzacj. Reakcja tego typu moe przebiega przez poczenie monomerw midzy sob na skutek otwarcia podwjnego wizania. W innych przypadkach wzrost ciaru czsteczkowego zwizku nastpuje poprzez reakcje chemiczne, jak np. estryfikacj. Niekiedy zachodz procesy mieszane, w ktrych czynnikiem koczcym proces tworzenia si polimeru s dodatkowo wprowadzone do rodowiska reakcji zwizki chemiczne przyczyniajce si do rozrastania makroczsteczek [4]. Istniej trzy rodzaje mechanizmw umacniania polimerw: krystalizacja, sieciowania i usztywnienie acuchw, ktre przez odpowiednie kombinacje daj polimery o rnych wasnociach i zastosowaniach (rys. 8.1).

122

Rys. 8.1. Schemat podstawowych mechanizmw umacniania polimerw [4]

8.1. Polimery naturalne

Polimery naturalne wytworzone zostay w organizmach ywych jako skadniki strukturalne tkanek. Do nich zaliczy mona biaka (kolagen, fibrynogen, jedwab) i wielocukry (celuloza, chityna).

Kolageny
Stanowi biaka wkniste tkanki cznej. Kolagen jest gwnym skadnikiem skry, cigien, chrzstek, koci, zbw, naczy krwiononych i bon wewntrzustrojowych (rys. 8.2).

Rys. 8.2. Kolagen [6]

123
Po implantacji kolagenu pojawi si mog takie reakcje immunologiczne, ktre mog doprowadzi do odrzucenia wszczepu. Dla zmniejszenia antygenowoci stosuje si enzymatyczne trawienie, a nastpnie poprzez zastosowanie odpowiednich technik mona przygotowa kolagen do implantacji. Mona tu zastosowa techniki zamraania i liofilizacji suszenia. Uzyska mona rwnie zwikszenie wytrzymaoci na rozciganie kolagenu przez garbowanie. Ostatecznym zabiegiem przygotowania kolagenu do implantacji jest sterylizacja [7, 8]. W chirurgii rekonstrukcyjnej kolagen moe by stosowany [7, 8]: jako skra zastpcza do leczenia ran oparzeniowych; w celu korekcji tkanek mikkich (wstrzykiwany rdskrnie lub podskrnie); jako rodek hemostatyczny (kolagen mikrokrystaliczny); w okulistyce (w plastyce rogwki oraz czenia twardoci po odklejeniu si siatkwki); w stomatologii (wypeniacz miejsc po miazdze lub do wypeniania kanaw po usunitym zbie, jako el kolagenowo-wapniowo-fosforanowy); w ortopedii w celu odtworzenia powierzchni stawowych; w kardiochirurgii do pokrywania sztucznego lewego przedsionka serca; w chirurgii naczyniowej do uszczelniania protez z polimerw syntetycznych; do zaopatrywania ubytkw opony twardej, plastyki moczowodw i nerki po ich czciowej resekcji.

Fibrynogeny
Stanowi biako osocza. Wszczepy fibrynowe stosowane w urologii czy te jako skadniki do kleju fibrynowego wykorzystywane do zespalania tkanek to materia nietoksyczny o maej antygenowoci [9].

Jedwab
Naturalny produkt wytwarzany w gruczoach przdnych gsienic jedwabnikw (rys. 8.3). Wkna jedwabne stosowane s jako materia do zespalania tkanek [9].

Rys. 8.3. Kokony jedwabnika zebrane do produkcji jedwabiu [6]

124 Chityna
Wyodrbnia si j ze skorupek kryla. Zastosowanie ma do ran oparzeniowych lub uszczelniania syntetycznych protez naczyniowych [4]. Oprcz wymienionych polimerw naturalnych w chirurgii rekonstrukcyjnej, a konkretnie w transplantologii, stosuje si rnego rodzaju wszczepy o rnych wasnociach mechanicznych i strukturze oraz ksztatach. Do nich nale skra, ko i chrzstka, cigna i naczynia krwionone. Materiay tkankowe w zalenoci od pochodzenia dzieli si na [4]: synergiczne, czyli pochodzce od osobnika o identycznym genotypie; alogeniczne, od osobnika tego samego gatunku; ksenogeniczne, ktre pochodz od osobnika innego gatunku; autogeniczne, pochodzce od tego samego osobnika.

8.2. Polimery syntetyczne

Polimery syntetyczne, ktre znalazy zastosowanie w medycynie nale do dwch grup. S to polimery niedegradowalne oraz polimery bioresorbowalne i biodegradowalne [1014].

Polimery niedegradowalne
Polimery te wykazuj du odporno na dziaanie rodowiska biologicznie czynnego. Jednake nie wszystkie z polimerw niedegradowalnych s cakowicie odporne na dziaanie tego rodowisk, a implanty z nich w mniejszym lub wikszym stopniu ulegaj degradacji w kontakcie z tkankami. Podatno implantu na degradacj jest zalena zarwno od rodzaju polimeru, z jakiego go wykonano, jak i miejsca implantacji oraz obcie mechanicznych, jakim jest on poddawany (tabl. 8.1) [15]. Tablica 8.1
Wybrane wasnoci fizykochemiczne polimerw syntetycznych stosowanych na implanty [4]
Wasnoci Rodzaj polimeru wytrzymao na rozciganie Rm [MPa] 2,47 1334 169 438 31210 5585 17280 63126 wyduenie A [%] 100700 200400 101000 201000 601000 27 50120 250550 twardo wg. skali Shorea A15 65 D50 D65 A10 D90 D41 D70 D74 D90 M60 M100 gsto 3 [g/cm ] 1,01,15 2,2 1,0515 0,910,97 0,91 1,2 2,2 1,14 absorpcja wody [%] 0,1 0,0 0,60,7 0,01 0,05 0,10,4 0,8 2,57,5

silikony politetrafluoro -etylren poliuretany polietylen polipropylen polimetakrylan metylu polimetakrylan etylu poliamid

125
Ich zastosowanie jest nastpujce [4]: silikony chirurgia plastyczna i rekonstrukcyjna; politetrafluoroetylen protezy naczyniowe, nici chirurgiczne; poliuretany elementy sztucznego serca, protezy naczyniowe o maym przekroju; polietylen chirurgia plastyczna i rekonstrukcyjna, cewniki, gwki i panewki endoprotez stawowych; polipropylen nici chirurgiczne, siatki; politereftalan etylu protezy naczyniowe, siatki, nici chirurgiczne; polimetakrylan metylu ortopedia, soczewki wewntrzgakowe; poliamidy nici i siatki chirurgiczne.

Polimery bioresorbowalne i biodegradowalne

Polimery bioresorbowalne s materiaami, ktre winny degradowa si w rodowisku biologicznie czynnym do nieszkodliwych produktw ubocznych. Produkty takie wystpuj naturalnie w organizmie jako produkty przemiany materii i nastpnie s z organizmu wydalane (kwas mlekowy w cyklu Krebsa) lub s skadnikami tkanek, takimi jak np. hydroksyapatyt. Ten ostatni, stosowany czsto w substytutach koci zawierajcych polimer bioresorbowalny i ceramik, ulega wbudowaniu w nowo utworzon tkank [16]. Cech charakterystyczn tych biomateriaw s zmieniajce si z biegiem czasu waciwoci, co czyni je nieprzydatnymi do zastosowania jako implanty dugotrwae. Niestabilno waciwoci tych tworzyw wie si z przebiegiem procesw biodegradacji w rodowisku tkankowym. Pocztkowo stosowane byy wycznie do produkcji nici chirurgicznych. Zmian wytrzymaoci, masy czsteczkowej oraz ciaru w funkcji czasu dla implantw wykonanych z polimerw resorbowalnych przedstawia rys. 8.4 [1721].

Rys. 8.4. Zmiana masy czsteczkowej, wytrzymaoci oraz ciaru w funkcji czasu dla implantw wykonanych z polimerw resorbowalnych [22]

Aktualnie obszar zastosowania polimerw resorbowalnych obejmuje: sztuczne wizada, wkniny wykorzystywane w chirurgii tkanek mikkich, membrany wykorzystywane do regeneracji ubytkw kostnych, noniki do kontrolowanego uwalniania lekw, dermato-

126
logi, chirurgi naczyniow, ortopedi oraz chirurgi twarzowo-szczkow [18, 19]. Moliwe s te zastosowania tych materiaw w inynierii tkankowej. Jest to dziedzina wiedzy zajmujca si zagadnieniami zwizanymi ze sztucznymi narzdami. Sztuczne narzdy to zwykle odpowiednie implanty (matryce), ktre poddano modyfikacji, wykorzystujc do tego celu biologi komrkow doczanie do implantw komrek okrelonego typu. Inynieri tkankow wykorzystuje si czsto w medycynie eksperymentalnej, w prbach leczenia cukrzycy, choroby Parkinsona, hemofilii, genetycznych bdw enzymatycznych, a take w rekonstrukcji uszkodzonych narzdw i tkanek wtroby, trzustki, naczy ttniczych, skry, koci, chrzstki stawowej. Wykorzystywane tu biopolimery maj ksztat porowatych wknin, membran lub gbek stanowicych matryce dla rozmnaanych na nich komrek. Zadaniem biomateriau jest ochrona komrek przed patologicznym rozmnaaniem lub przed odrzuceniem przez organizm biorcy. Po implantacji do organizmu komrki wytwarzaj podane substancje [20]. Polimery resorbowalne maj do spenienia w organizmie dwie podstawowe funkcje [21, 22]: zapewnienie stabilizacji uszkodzonej tkanki kostnej umoliwiajcej jej zrost. Biodegradacja implantu wykonanego z takiego tworzywa eliminuje konieczno wykonania powtrnego zabiegu operacyjnego (usunicia implantu), co jest szczeglnie istotne w przypadku chirurgii twarzowo-szczkowej (pacjenci czsto nie zgaszaj si na powtrn operacj); zapewnienie stabilizacji uszkodzonej tkanki oraz dostarczenie bezporednio do miejsca zamania lekw. Dostarczane w ten sposb proteiny morfogeniczne przyczyniaj si do znacznie szybszego zrostu zamanej koci. W ten sposb dostarczane s rwnie antybiotyki. Polimery resorbowalne, bdce nonikami lekw, stosowane s najczciej w celu zapewnienia odpowiedniej stabilizacji zamanej koci oraz dostarczenia antybiotykw do miejsca zamania. Jest to zwizane z niebezpieczestwem wystpienia infekcji. Zastosowanie rodkw bakteriobjczych razem z implantem moe przynie nastpujce, korzystne efekty [23]: 1) bakterie wok implantu zostan unieszkodliwione, zanim utworz biofilm; 2) stenie antybiotyku w miejscu infekcji bdzie znacznie wysze, ni w przypadku dotychczasowego ich stosowania. Antybiotyk moe by wbudowany w struktur acuch polimeru. Podany efekt mona uzyska rwnie za pomoc implantacji antybiotyku do powierzchni polimerowego implantu (antybiotyk umieszczony jest w mikrosporach polimeru resorbowalnego). Polimery resorbowalne, bdce nonikami lekw, powinny uwalnia okrelone dawki lekw w okrelonym czasie, jednake wikszo polimerw uwalnia antybiotyki w sposb cigy, w duych dawkach, niezalenie od tego, czy wystpia infekcja, czy nie [22]. Obok polimerw bioresorbowalnych stosuje si take polimery biodegradowalne. W tym przypadku tworzce si produkty degradacji niekoniecznie wystpuj naturalnie w organizmie, jednak tak jak i w przypadku polimerw bioresorbowalnych, winny by dla organizmu nieszkodliwe [24, 25]. Degradacja implantw winna przebiega w sposb kontrolowany. Zbyt szybka degradacja moe powodowa nie tylko przedwczesn utrat wasnoci mechanicznych, lecz take uwalnianie w krtkim czasie znacznej iloci produktu degradacji, przekraczajcej zdolno organizmu do jego wydalania. Bezporednim tego skutkiem jest wwczas przeduajcy si stan zapalny. Ma to szczeglne znaczenie w przy-

127
padku polimerw, ktrych przejciowe produkty degradacji maj odczyn kwasowy. Z drugiej jednak strony degradacja materiau nie powinna by zbyt powolna. W warunkach optymalnych, implant polimerowy winien ulega stopniowej resorpcji, przebiegajcej zgodnie z postpujcym procesem gojenia tkanek [8].

Kompozyty
Materiay te oparte s na polimerach i trifosforanie wapnia oraz hydroksyapatycie. Kompozyty takie stosuje si z rnym skutkiem jako substytuty koci gbczastej do wypeniania ubytkw kostnych, ktre nie goj si samorzutnie, a rozmiary ich przekraczaj wymiary krytyczne. Kompozyty stosuje si te w implantach do zespolenia zama kostnych. Jednym z istotnych problemw zwizanych z takimi kompozytami jest oddzielanie si polimeru od frakcji nieorganicznej w rodowisku wodnym, a wic take w obecnoci pynw ustrojowych. Aby tego unikn, zaczto interesowa si nanokompozytami opartymi na polimerach bioresorbowalnych i ceramice, w ktrej rozmiary krysztaw nie przekraczaj 200 nanometrw. Sugeruje si, e przy uyciu krysztaw o takich rozmiarach, moliwe bdzie uzyskanie implantw o podwyszonych wasnociach mechanicznych oraz uniknicia procesu rozwarstwiania na granicy faz midzy organiczn matryc polimerow a zbrojc j faz mineraln [8].

8.3. Biotolerancja tworzyw sztucznych

Organizm wykazuje kilka typowych odczynw wywoanych obcym ciaem [4]. Wchanianie polega na infiltracji substancji do tkanek i naczy krwiononych. Substancje wchaniane musz by uprzednio rozpuszczone przez fermenty ustrojowe (lizyny) atakujce obce ciao zewntrz- i wewntrzkomrkowo. Strawianie wewntrzkomrkowe realizuj komrki erne (makrofagi). Wchanianiu najatwiej podlegaj substancje pynne, takie jak cementy kostne i kleje do tkanek. Podlegaj mu take inne biopolimery w okresie dugotrwaego uytkowania. Oddzielanie przebiega z udziaem odczynu zapalnego, przekrwieniem, wysikaniem, rozszerzaniem oraz pczkowaniem naczy i ziarniny. Ziarnina zapalna jest bogata w leukocyty gromadzce si w otoczeniu ciaa obcego. Enzymy lizosomatyczne rozpuszczaj pograniczn warstw tkanek, w wyniku czego nastpuje najczciej rozlunienie si biopolimerw w tkankach. Przez rozpuszczanie tkanek ronie tendencja do wydalenia ciaa obcego na zewntrz. atwo infekcji w tym okresie oraz pojawienie si wydzieliny ropnej uatwia ten proces. Otorbianie polega na wytworzeniu ziarniny niezapalnej o niewielkiej aktywnoci leukocytarnej i protelitycznej bez wikszego wysikania; nastpnie ziarnina przeksztaca si we wknist tkank bliznowat, otorbiajc ciao. W bezporednim ssiedztwie ciaa obcego znajduj si komrki erne olbrzymie, wielojdrowe, o zrnicowanym ksztacie. Liczba tych komrek jest zalena od stopnia dziaania dranicego ciaa obcego. Obojtne chemicznie biopolimery o gadkiej powierzchni mog si wpaja przez otorbienie bez udziau znacznej liczby komrek cia obcych. Grubo torebki jest wskanikiem biotolerancji implantu w rodowisku tkankowym.

128
Organizacja wie si z procesem wrastania tkanki do implantu z rwnoczesn likwidacj cia pochodzenia wewntrzustrojowego, jak skrzepe krwiaki rdtkankowe, zakrzepy w naczyniach krwiononych i zlepy wkninowe. Wymienione procesy przebiegaj w sposb zaleny od wielu czynnikw zewntrznych i wewntrznych. Przy ocenie tolerancji organizmu na biopolimery prowadzi si nie tylko badania histopatologiczne, ale rwnie histochemiczne. Wgajanie si implantu zaley od rozwoju odczynw toksycznych i alergicznych oraz od ksztatu i wasnoci fizykochemicznych jego powierzchni [4]. Przy dugotrwaym przebywaniu wgojonej endoprotezy z elementami z tworzywa naley si liczy z odczynami pnymi tkanek otaczajcych. W otoczkach cznotkankowych mog powsta zwapnienia. Dugotrwae uytkowanie implantw z tworzywa sztucznego moe take powodowa istotne jakociowo zmiany jako degradacja powierzchni implantw, uwapnienie niektrych wszczepionych porowatych polimerw, prowadzce do ich stwardnienia, degradacja polimeru na skutek enzymolizy, liolizy1) lub nawet hydrolizy, powodujce znaczne zmiany jego wasnoci mechanicznych, a nawet fragmentacj lub rozpad [26].

Literatura
[1] Ku H.: Biomateriay. Problemy biocybernetyki i inynierii biomedycznej. T. 4. Warszawa 1990. [2] Williams D.: Materials Science and Technology Medical and Dental Materials. R. W. Cahn, P. Haasen, E. J. Kramer, Vol. 14, 2006. [3] Marciniak J.: Biomateriay w chirurgii kostnej. Gliwice: Wydawnictwo Politechniki lskiej 1992. [4] Marciniak J.: Biomateriay. Gliwice: Wydawnictwo Politechniki lskiej 2002. [5] Bstman O., Pihlajamki H.: Clinical biocompatibility of biodegradable orthopaedic implants for internal fixation: a review. Biomaterials 21, 2000, 26152621. [6] www.wikipedia.pl [7] Komender J.: Przeszczepy biostatyczne. Konserwacja i zastosowanie. Warszawa: PZWL 1981. [8] Biocybernetyka i inynieria Biomedyczna 2000. Red. M. Nacz. T. 4. Biomateriay. Warszawa: PAN, Akademicka Oficyna Wydawnicza EXIT 2003. [9] Capperould J.: Bosine ibrin implants: tissue reaction. W: Handbook of biomaterials evaluation. Red. A. Recun. London: Macmillan 1986, 100. [10] Hoffman A. S.: Intelligent polymers in medicine and biotechnology. Artificial Organs. 19, 1995, 458466. [11] Yalpani M.: Biomedical functions and biotechnology of natural and artificial polymers (Frontiers in Biomedicine & Biotechnology). Vol. 3. Shrewsbury, MA.: ATR Press, Science Publishers 1996. [12] von Racuum A. (red.): Handbook of biomaterials evaluation. Scientific, Technical and Clinical Testing of Implant Materials. Philadelphia: Taylor & Francis 1999. [13] Ratner B.: Biomaterials Science: Introduction to Materials in Medicine. San Diego, Cal.: Academic Press 2001. [14] Grna K., Gogolewski A.: Biodegradable polyurethanes for implants. II In vitro degradation and calcification of materials from poly ( caprolactone) poly(ethylene oxide) diols and various chain extenders. J. Biomed. Mater. Res. 60, 2002, 592606.

Lioliza chem., biochem. pojcie obejmujce og procesw rozkadu substancji pod wpywem rozpuszczalnika.

1)

129
[15] Kowal J., Otfinowski J., Czajkowska B., Wicek A.: Oxidation and degradation of polyethylene in hip implants. Annals of Transplantation, Vol. 9, 1A, 2004, 116118 [16] Gogolewski S.: Resorbable materials in orthopedic surgery. Berlin: Springer-Verlag 1991, 340 349. [17] Dziliski K.: Metaloprofiryny w przyrodzie i medycynie. Ceramics, nr 46, 1994, 135139. [18] Gogolewski S.: Polimery resorbowalne w medycynie. Materiay VII Konferencji Naukowej Biomateriay w medycynie i weterynarii, Rytro, 1996, 3539. [19] Gugaa Z., Gogolewski S.: Funkcje resorbowalnych membran poliaktydowych w regeneracji duych ubytkw trzonw koci dugich. Materiay VII Konferencji Naukowej Biomateriay w medycynie i weterynarii, Rytro, 1996, 4043. [20] Gugaa Z., Gogolewski S.: Resorbowalne trjwymiarowe struktury poliaktydowe jako podoa dla komrek w leczeniu ubytkw koci i chrzstki stawowej. Materiay VII Konferencji Naukowej Biomateriay w medycynie i weterynarii, Rytro, 1996, 4445. [21] Middleton J., Tipton A.: Synthetic biodegradable polymers as orthopedic devices. Biomaterials, nr 21, 2000, 23352346. [22] askawiec J., Michalik R.: Zagadnienia teoretyczne i aplikacyjne w implantach. Gliwice: Wydawnictwo Politechniki lskiej 2002. [23] Woo G., Mittelman M., Santerre J.: Synthesis and characterization of novel antimicrobial polymer. Biomaterials, nr 21, 2000, 12351246. [24] Holinger J. O.: Biomedical applications of synthetic biodegradable polymers. Bocca Raton, FL: CRC Press 1995. [25] Atala D., Mooney D. J., Arbor A.: Synthetic biodegradable polymer scaffolds. Berlin: SpringerVerlag 1997. [26] Wesoowski S. A., Martinem A., McMahon J. D.: Use of artificial materials in surgery. Current Problems in Surgery. Chicago: Year Book Med. Publishers 1985.

Rozdzia 9

MATERIAY DO ZESPALANIA TKANEK

Do grupy biomateriaw do zespalania tkanek zaliczy mona: nici chirurgiczne, kleje do tkanek oraz cementy kostne. S stosowane do okresowego, jak rwnie trwaego zespalania tkanek.

9.1. Nici chirurgiczne

Nici chirurgiczne winny by wykonane z materiaw pozwalajcych na stosowanie ich do zabiegw chirurgicznych. Te implanty cechuj si okrelonym zespoem wasnoci fizykochemicznych [14]: wasnoci fizykochemiczne dostosowane do rodzaju zespalanych tkanek, okresu implantowania i techniki zespalania; dobra biotolerancja; moliwo wykonywania pewnego i niezawodnego wizania; atwo sterylizacji; ewentualne bezodczynowe wgajanie dla nici nieusuwalnych z tkanek. Inna klasyfikacja uwzgldnia jako biomateriau (rys. 9.1) [1]: rolinne (lniane, baweniane); zwierzce (jedwabne, kolagenowe); z tkanek ludzkich (autogenne, homogenne); z tworzyw metalicznych (stalowe, srebrne, tantalowe); polimerowe (poliamidowe, teflonowe).

Pod wzgldem trwaoci w rodowisku tkanek mona wyrni nici [1]: wchanialne; ulegajce biodegradacji; niewchanialne. Nici wchanialne trac swoje wasnoci mechaniczne po upywie 1 do 12 tygodni po implantacji. Nici ulegajce biodegradacji ulegaj stopniowemu wchanianiu w okresie od 1 do 3 lat po ich wszczepieniu. Nici chirurgiczne produkuje si przez wytaczanie polimeru z roztworu lub ze stopu, po czym nastpuje ich rozciganie na zimno lub na gorco dla uzyskania zadowalajcych wasnoci mechanicznych. Nastpnie, w zalenoci od rodzaju nici, splata si wkna, tworzc plecionk, lub uywa ich jako wkien pojedynczych. Wkno tnie si na odcinki o okrelonej dugoci, doczepia igy chirurgiczne, pakuje w odpowiednie opakowania i poddaje sterylizacji [6].

131

Rys. 9.1. Syntetyczny, wchanialny, jednowknowy materia szewny wykonany z polipropylenu [5]

132

9.2. Kleje
Kleje do celw medycznych winny spenia wszystkie warunki stawiane materiaom implantowalnym. Kleje powinny przylega i tworzy mocne wizania z mokrymi tkankami oraz mie zdolno wzmagania procesu tworzenia skrzepw, gojenia ran i regeneracji tkanek. Kleje winny by atwe w uyciu, utrzymywa wasnoci klejce w czasie niezbdnym do przeprowadzenia zabiegu, a nastpnie ulega szybkiemu zestaleniu i wiza tkanki [24, 68].

9.3. Cementy kostne

Cementy kostne stosowane s w alloplastyce stawu biodrowego i kolanowego [9]. Wykorzystuje si je take do innych zabiegw rekonstrukcyjnych. Najczciej stosowany jest polimetakrylan metylu (PMMA) lub kopolimer metakrylanu metylu (MMA). Do cementw kostnych dodawane s czsto antybiotyki, takie jak np. gentamycyna czy wankomycyna, zwikszajce septyczno zabiegu [10]. W procesie polimeryzacji zwiksza si wytrzymao mechaniczna cementu. Ju po 2 godzinach osiga ona 80% swej ostatecznej wytrzymaoci, ktra dla cementw ortopedycznych po 18 godzinach osiga [1, 11]: wytrzymao na zginanie 27,6 do 30,8 MPa; wytrzymao na ciskanie 66,3 MPa; wytrzymao na cinanie 29,7 do 41,0 MPa. Na zmniejszenie wasnoci mechanicznych wpywa: podwyszona temperatura, wilgotno, starzenie, dodatek rodkw kontrastujcych i antybiotykw, niewaciwa technika mieszania i technika wprowadzania cementu do jamy szpikowej [1].

Literatura
[1] Marciniak J.: Biomateriay. Gliwice: Wydawnictwo Politechniki lskiej 2002. [2] Maw J. L., Quinn J. V., Wells G. A.: A prospective comparison of octylcyanoacrylate tissue adhesive and suture for the closure of head and neck incisions. J. Otolaryngol. 26, 1997, 2630 [3] Osmond M. H., Klassen T. P., Quinn J. V.: Economic comparision of a tissue adhesive and suturing in the repair of pediatric facial lacerations. J. Pediatr. 126, 1995, 892895. [4] Quinn J., Maw J., Ramotar K.: Octylcyanoacrylate tissue adhesive versus suture wound repair in a contaminated wound model. Surgery 122, 1997, 6972. [5] www.wikipedia.pl [6] Biocybernetyka i inynieria biomedyczna 2000. Red. M. Nacz. T. 4. Biomateriay. Warszawa: PAN, Akademicka Oficyna Wydawnicza EXIT 2003. [7] Pocius A. V.: Adhesion and adhesive technology. Munich: Hanser Publ. 1997. [8] Toriumi D. M., O`Grady K., Desai D.: Use of octyl 2 cyanoacrylate for skin closure in facial plastic surgery. Plast. Reconstr. Surg. 102, 1998, 22092219. [9] Callaghan J. J.: The clinical results and basic science of total hip arthroplasty with porous coated protheses. J. Bone Joint Surg. Am. 75, 1993, 299310. [10] Jiranek W. A., Hanssen A. D., Greenwald A. S.: Antibiotic loaded bone cement for infection prophylaxis in total joint replacement. J. Bone Joint Surg. Am. 88, 2006, 24872500. [11] Juszkiewicz W., Pielka S., Staniszewska-Ku J., Paluch D.: Badanie odczynu tkankowego na wszczepy cementu apatytowego zawierajcego wankomycyn. Polimery w Medycynie, T. 23, 3, 2003, 1925.

Rozdzia 10

MATERIAY WGLOWE I KOMPOZYTOWE

Materiay wglowe i kompozytowe wykorzystywane s m.in. w leczeniu przerwania cigna Achillesa, w rekonstrukcji wizada kruczo-obojczykowego, w wypenianiu ubytkw kostnych, w wypenianiu ubytkw chrzstnych, w rekonstrukcji ubytkw cianek tchawicy, w chirurgii twarzowo-szczkowej, jako nici chirurgiczne lub jako keratoprotezy [14]. Wgiel jest pierwiastkiem, ktry moe wystpowa w wielu odmianach alotropowych. W naturze wgiel wystpuje w postaci grafitu lub znacznie rzadziej w postaci diamentu. Bardzo popularna staa si odmiana alotropowa wgla C60, czyli fulleren, ktry jest przedmiotem intensywnych bada, podobnie jak nanorurki, czyli tzw. nanostruktury wgla [5]. Wgiel ma unikatow, w porwnaniu z innymi pierwiastkami, zdolno wystpowania w postaciach rnicych si budow na poziomie struktury (grafit i diament, fulleren, nanorurka), mikrostruktury (szko podobny, amorficzny, krystaliczny) oraz makrostruktury (warstwa, granulka, wkno) [6, 7]. Jedn z postaci wgla szczeglnie przydatn dla celw medycznych jest wgiel aktywny. Ma on niezwykle rozbudowan sie porw o zoonej architekturze. Stosowany jest w medycynie ze wzgldu na swoje waciwoci sorpcyjne, zwaszcza do detoksykacji organizmu. Wgiel posiada zdolno tworzenia nanostruktur, ktre zaczto wykorzystywa do konstrukcji nanomaszyn lub nanorobotw [5]. Wkna wglowe s materiaem stosowanym w wielu dziedzinach techniki. Charakteryzuj si one bowiem nisk gstoci, wysok wytrzymaoci i sztywnoci, bardzo niskim wspczynnikiem rozszerzalnoci termicznej, stosunkowo duym przewodnictwem elektrycznym i du odpornoci chemiczn. Te waciwoci sprawiy, e stanowi one strategiczny materia w technice lotniczej i kosmicznej oraz coraz powszechniej stosowane s w rnych dziedzinach przemysowych, a take w przemyle sportowym, w budownictwie, w przemyle motoryzacyjnym, energetyce i przemyle metalurgicznym [5]. Materia przeznaczony na podoe tkankowe powinien mie przestrzenn, porowat struktur o rozmiarze porw optymalnym dla wzrostu i proliferacji okrelonego typu komrek. Materia taki powinien charakteryzowa si zarwno porowatoci w skali mikro, sprzyjajc odywianiu komrek, jak rwnie porowatoci w skali nano, sprzyjajc adhezji komrek do powierzchni. Porowate lub wkniste podoa dla hodowli tkanki, oprcz podanych wasnoci biologicznych, fizycznych czy mechanicznych powinny mie budow zblion do zastpowanych tkanek. Coraz czciej poszukiwane s tzw. materiay biomimetyczne. Wyzwaniem dla inynierii tkankowej jest zaprojektowanie idealnego skafoldu1), ktry naladowaby struktur i biologiczne funkcje substancji midzykomrkowej.
1) Skafold rusztowania, maj naladowa biologiczne funkcje, utrzymywa struktur i funkcje tworzonych konstrukcji tkankowych oraz przyczynia si do wzrostu, adhezji i rnicowania si komrek.

134
Niemal wszystkie z ludzkich tkanek i organw osadzone s w strukturach wknistych (wkna kolagenowe stanowi podstawowy skadnik tkanki cznej). Zatem implant w postaci wkniny wglowej o rnej rednicy wkien (naladujcej wkna kolagenowe) powinien by pomocny przy prbach regeneracji rnych tkanek ludzkich [8]. Tego typu badaniami zajmowali si Rajzer i inni [8], otrzymujc wknin zbudowan z wkien o rnych rednicach i dugoci, ktrej mikrostruktura ma biomimetyczny charakter, tzn. skada si z wkien o rednicach zblionych do rednic wkien wystpujcych w tkankach (kolagen, wkna elastylowe). Wknina ta ma dwa zakresy porowatoci. Pierwszy z nich stanowi wolne przestrzenie pomidzy wknami. Tworz one ukad otwartych porw, umoliwiajcy penetracje komrek w gb materiau i odtworzenie tkanki w caej objtoci implantu wglowego. Drugi zakres porowatoci zwizany jest z pojedynczymi wknami. Pory we wknach powinny sprzyja adhezji komrek do ich powierzchni, mog stanowi rwnie miejsca, ktre w przyszoci wypenione zostan substancjami (leki, biaka) wpywajcymi na metabolizm komrek. Badania in vitro wykazay, e otrzymane materiay s biozgodne. Pod pojciem wkna wglowe (rys. 10.1) kryj si materiay o bardzo zrnicowanych waciwociach chemicznych i fizycznych. Jedynie niektre z nich mog by przydatne w medycynie. Biozgodno materiaw implantacyjnych zwizana jest z ich waciwociami fizycznymi i chemicznymi. W zalenoci od rodzaju prekursora i temperatury karbonizacji, wkna wglowe rni si mog stopniem uporzdkowania struktury, iloci i charakterem heteroatomw obecnych w wglu oraz budow powierzchni. Mog by otrzymywane jako wysokomoduowy materia o niewielkiej iloci heteroatomw i hydrofobowej powierzchni, ale rwnie, w zalenoci od parametrw procesu technologicznego, mog stanowi bezpostaciow faz bogat w tlen, o wysokiej aktywnoci i hydrofilowym charakterze powierzchni.

Rys. 10.1. Mikroskopowy obraz wkniny wglowej, pow. 200 AGH [5]

135

10.1. Wgiel wknisty AGH

W latach 80. XX w. Akademia Grniczo-Hutnicza w Krakowie rozpocza prace nad zastosowaniem wkien wglowych w chirurgii rekonstrukcyjnej [9, 10]. Prace badawcze prowadzone przez Kusia, Chopka i wsppracownikw rozpoczto od oceny toksycznoci i kancerogennoci wkien wglowych [11]. Testy toksycznoci wykazay brak jakichkolwiek zmian w hodowlach z wknami wglowymi, mogcych wiadczy o cytotoksycznoci badanego materiau. Testy kancerogennoci nie ujawniy mutagennego dziaania wkien wglowych dla bakterii, a zatem kancerogennego dla organizmw ywych [11]. Badania dowiadczalne rozpoczto od odtwarzania przedniego wizada krzyowego u krlikw, a nastpnie rekonstrukcji wizade pobocznych kolana i zszywania uszkodzonej kotki kolana u krlikw [11]. Rwnoczenie w innych orodkach medycznych, a take weterynaryjnych, podjto badania nad stosowaniem plecionek wglowych do zszywania przerwanego cigna Achillesa oraz zszywania tkanek mikkich u zwierzt przy zastosowaniu nici wglowej [1121]. Charakterystyka zachowania si biomateriau wglowego w organizmie powinna uwzgldnia nastpujce cechy [1]: biotolerancj; stopie reaktywnoci w tkankach biorcy; waciwoci mechaniczne oraz ich zmienno w funkcji czasu od implantacji. Tablica 10.1 przedstawia waciwoci mechaniczne typowych kompozytowych materiaw wglowych w odniesieniu do biomateriaw metalowych i ceramicznych [1, 9].
Tablica 10.1
Porwnanie wybranych waciwoci mechanicznych kompozytw wglowych dla medycyny z biomateriaami metalowymi i ceramicznymi [1, 9]
Gsto Materia Wytrzymao na rozciganie Rm [MPa] 1500 250 1400 208 1100 950 Modu Yanga E [GPa] 200 20 130 1,13 380 210 105 KIC 1/2 [MPa/m ] 1020 1020 60 80

[g/cm ] wgiel-wgiel 1D wgiel-wgiel 3D wgiel-ywica epoksydowa 1D wgiel-PEEK Al2O3 spiekany stal austenityczna 316L stop tytanu Ti6A14V 1,85 1,5 1,56 3,9 7,8 4,43

136

10.2. Powoki wglowe

Wgiel w postaci powok, warstw i cienkich filmw wytwarzany jest metodami fizycznymi i chemicznymi, w rnych postaciach krystalicznych, takich jak grafit, diament, wgiel szkopodobny, wgiel amorficzny. Spord wgli stosowanych w medycynie mona wymieni: wgiel pirolityczny typu LTIC (low temperature isotropic carbon, niskotemperaturowy pirolityczny wgiel izotropowy), ULTIC (ultra low temperature isotropic carbon, ultra niskotemperaturowy wgiel izotropowy), wgiel PVDC (physical vapor deposited carbon, wgiel otrzymywany metod fizycznego odparowania) oraz wgiel DLC (diamond like carbon, wgiel diamentopodobny). Sposb wytwarzania wgla w postaci powoki ma zasadniczy wpyw na jego waciwoci uytkowe. Wglem pokrywa si praktycznie wszystkie grupy materiaowe (metale, stopy, ceramik, materiay organiczne), a w odniesieniu do zastosowa medycznych szczeglne znaczenie maj rne formy implantw do zastosowa kardiochirurgicznych, ktrych powierzchnia pokryta wglem pirolitycznym charakteryzuje si atrombogennoci [5].

10.3. Kompozyty wzmacniane wknami wglowymi

Wkniste materiay kompozytowe nale do grupy materiaw, ktre ze wzgldu na podobiestwo budowy i waciwoci do niektrych ju ywych tkanek mog spenia rol implantw zdolnych do ich zespalania, wypeniania lub zastpowania. Szczeglnie istotna moe by przydatno tych materiaw w inynierii tkankowej do sterowanej regeneracji tkanek lub w chirurgii kostnej dla spenienia funkcji biomechanicznej. W pierwszym przypadku istotna jest moliwo otrzymania przestrzennych, wielokierunkowych podoy. Druga funkcja wie si z ich dobrymi waciwociami mechanicznymi, dziki czemu mog pracowa jako implanty przenoszce naprenia. Rysunek 10.2 przedstawia budow tkanki miniowej, kostnej oraz sztucznego materiau kompozytowego o jednokierunkowym uoeniu wkien. W takim materiale odpowiedzialne za przenoszenie napre s bardziej wytrzymae i sztywne wkna, a osnowa spenia rol spoiwa, przekazujc naprenia do wkien [5]. Kompozyty wgiel-wgiel nale do grupy materiaw wglowych, ktre w stosunku do tradycyjnych materiaw grafitowych charakteryzuj si podwyszon wytrzymaoci i odpornoci na pkanie. Przewyszaj je take pod wzgldem odpornoci na wstrzs cieplny i waciwoci mechanicznych w podwyszonych temperaturach [22, 23]. Otrzymuje si je drog obrbki cieplnej wstpnie uformowanych kompozytw wkno wglowe osnowa organiczna (prekursor osnowy wglowej). W wyniku tego procesu nastpuje transformacja osnowy organicznej w wglow, a otrzymany porowaty produkt poddaje si procesowi zagszczania pirowglanem otrzymanym z fazy gazowej. Obejmuje on od kilku do kilkunastu cykli impregnacja-dekarbonizacja, a do osignicia zadanej gstoci lub waciwoci mechanicznych [5, 24, 25]. W badaniach in vivo prowadzonych na szczurach nie stwierdzono negatywnego oddziaywania materiaw wglowych [1, 26]. Opisywano jednak przypadki ostrej odpowiedzi tkanek w stosunku do drobin wgla uwalnianych ze wszczepw, ktre w postaci litej zachowyway zgodno biologiczn z tkankami [1]. Biomateriay wglowe zbudowane s z czystego wgla pierwiastka wchodzcego w skad struktur tkankowych. Implantowane

137
do organizmu podlegaj fragmentacji i biodegradacji. Jest ona wynikiem zarwno erozji materiau wglowego w pynach ustrojowych, jak i oddziaywania chemicznego. Wdrwka drobin wglowych nastpuje drog naczy chonnych. Obserwacje histopatologiczne wykazay, e biomateria wglowy wszczepiony do rodowiska tkankowego podlega resorpcji [4, 27]. Badania w pynach fizjologicznych wykazay, e w zalenoci od struktury i mikrostruktury materiaw wglowych obserwuje si zrnicowan szybko biodegradacji. Na proces biodegradacji wywiera rwnie wpyw miejsce implantacji. Stopie biodegradacji materiau wglowego w koci gbczastej jest zdecydowanie wikszy, ni w koci zbitej [1]. Niektre prace wykazay [2, 4], e wkna wglowe stymuluj wzrost tkanki cznej.

Rys. 10.2. Kompozytowa budowa tkanki kostnej i tkanki mikkiej [5]

10.4. Zastosowanie biomateriaw wglowych i kompozytowych

Istnieje moliwo zastosowania kompozytowych rub wglowych w niektrych zabiegach zespalania koci. Dotyczy to zespalania neutralizujcego z wykorzystaniem metody Zespol (rys. 10.3 i 10.4) [5].

Rys. 10.3. Zespolenie neutralizujce z wykorzystaniem kompozytowej ruby wglowej [5]

138

Rys. 10.4. Zespolenie kostki za pomoc ruby wglowej [5]

Literatura
[1] Ku W.: Biomateriay wglowe w medycynie. Krakw: Fundusz Gospodarczy Maopolska 1995. [2] Grecki A., Ku W.: Polskie biomateriay wglowe w medycynie i weterynarii. Ceramics, nr 46, 1994, 714. [3] lsarczyk A., Klisch M., Baewicz M.: Hot Pressem hydroxyapatite carbon fibre composites. Journal of the European Ceramic Society nr 20, 2000, 13971402. [4] Pogorzelska-Stronczak B., Cielik T., Szczurek Z.: Krajowe materiay wglowe w chirurgii stomatologicznej i szczkowej ocena dowiadczalna i kliniczna. Ceramics 46, 1994, 2327. [5] Biocybernetyka i inynieria biomedyczna 2000. Red. M. Nacz. T. 4. Biomateriay. Warszawa: PAN, Akademicka Oficyna Wydawnicza EXIT 2003. [6] Dresselhaus M. S., Dresselhaus G., Eklund P. C.: Science of fullerences and carbon nanotubes., San Diego, Ca: Academic Press 1996. [7] Donnet J. B., Wang T. K., Johnson M., Moigne C. L.: Fullerene, carbon and diamond. Exten. Abs. Symp., Tokio, 116, 1998. [8] Rajzer I., Baewicz M., Menaszek E., Czarny A., Zaczyska E.: Wpyw rednicy wkien wglowych na odpowied komrkow. Inynieria Biomateriaw 6768, Vol. 10, 2007, 5256. [9] Pampuch R., Baewicz S., Chopek J.: Wkniste i kompozytowe materiay wglowe. Inynieria Materiaowa, nr 5, 1993, 116118. [10] Marciniak J.: Biomateriay. Gliwice: Wydawnictwo Politechniki lskiej 2002. [11] Ku W.: Badania dowiadczalne nad zastosowaniem wkien wglowych w operacjach odtwrczych narzdu ruchu. Rozprawa habilitacyjna. Warszawa: Akademia Medyczna 1986. [12] Grecki A., Ku W., Baewicz S., Chopek J., Powronik A.: Moliwo zastosowania materiaw wglowych w chirurgii narzdw ruchu. Chirurgia Narzdu Ruchu, Ortop. 1990, 55,131138. [13] Grecki A., Ku W.: Przydatno wkien wglowych w rdstawowych rekonstrukcjach przedniego wizada krzyowego stawu kolanowego. Warszawa: Akademia Medyczna 1983. [14] Ku W., Grecki W., Powronik A.: Zastosowanie materiaw wglowych w medycynie. W: Wkna wglowe. Red. R. Pampuch. Krakw: AGH 1986. [15] Ku W.: Biomateriay wglowe w medycynie. Karniowice: Agencja Poligraficzno-Wydawnicza 1995. [16] Grecki A., Ku W.: Wasnoci wkien wglowych w badaniach dowiadczalnych i praktyce klinicznej. Materiay IV Midzynarodowego Sympozjum Obrae Sportowych Kolana, Zakopane, 1983, 1216. [17] Pampuch R., Baewicz S., Chopek J., Grecki A., Ku W.: Nowe materiay wglowe w technice i medycynie. Warszawa: PWN 1988.

139
[18] Grecki A., Ku W., Baewicz S., Chopek J., Powronik A., Pykao R.: Wglowa proteza wizada krzyowego przedniego w badaniach dowiadczalnych. Kolano 1, 1991, 9094. [19] Cielik T., Pogorzelska-Stronczak B., Szczurek Z., Sabat D.: Obserwacje nad wpywem wkniny wglowej na gojenie tkanki kostnej w ubytkach pooperacyjnych wyrostkw zbodoowych szczk. Materiay III Konferencji Naukowej Biomateriay wglowe, Rytro, 1992, 2328. [20] Cielik T., Pogorzelska-Stronczak B., Szczurek Z., Koszkowska R., Sabat D.: Ocena gojenia ubytkw kostnych uchwy wypenionych wknin wglow nasycon hydroksyapatytem u krlikw. Inynieria Materiaowa nr 2, 1998, 16. [21] Salmanowicz P.: Badania nad przydatnoci materiaw wglowych w praktyce chirurgicznej. Rozprawa habilitacyjna. Lublin: Akademia Rolnicza 1999, 229. [22] Baewicz M., Baewicz S., Chopek J., Staszkw E.: Structure and properties of carbon materials for medical applications. Ceramics in Substitutive and Reconstructive Surgery. Amsterdam: Elsevier 1991. [23] Baewicz M.: Carbon materiale in the treatment of soft and hard tissue injuries. European Cells and Materials 2, 2001, 2129. [24] Majola A., Vainionp S., Rokkanen P., Mikkola H. -M., Trml P.: Absorbable self reiforced polylactide (SR PLA) composite rods for fracture fixation: strength and strength retention in the bone and subcutaneous tissue of rabbits. J. Mat. Sci. Materials In Medicine 3, 2000, 4347. [25] Suchanek W., Yashima M., Kakihana M., Yoshimura M.: Processing and mechanical properties of hydroxyapatite reinforced with hydroxyapatite whiskers. Biomaterials 17, 1996, 17151723. [26] Zamorska L., onierek M., Nowak B.: Odpowied tkankowa na wszczepy wglowe w miniu szkieletowym szczurw. Badania histoenzymatyczne i morfologiczne. Ceramics nr 46, 1994, 6572. [27] Cielik T., Pogorzelska-Stronczak B., askawiec J.: Resorpcja wknistych materiaw wglowych na podstawie mikroanalizy rentgenowskiej. Inynieria Materiaowa nr 6, 1994, 177179.

Rozdzia 11

MATERIAY NA INSTRUMENTY CHIRURGICZNE

Potrzeba stosowania narzdzi chirurgicznych pojawia si z chwil zrealizowania przez lekarzy zamysu spenetrowania wntrza ciaa ludzkiego w celu zrekonstruowania tkanek uszkodzonych w wyniku urazu lub zmienionych chorobowo. Do gwnych cech wyrniajcych pod wzgldem konstrukcji i eksploatacji instrumentarium chirurgiczne zaliczamy [13]: wysok niezawodno; bezpieczestwo uycia dla operatora i pacjenta oraz atwo obsugi; okrelony zesp wasnoci mechanicznych tworzywa; geometri instrumentarium przydatn do prowadzenia okrelonego zabiegu; odporno na korozj w warunkach eksploatacyjnych; konstrukcj umoliwiajc cakowit sterylizacj instrumentarium; ergonomiczno oraz estetyk konstrukcji i wykonania. Ze wzgldu na du rnorodno instrumentarium chirurgicznego nazewnictwo stosowane do jego okrelenia jest bardzo bogate. Zasady nazewnictwa zostay okrelone przez Polski Komitet Normalizacji i Miar. Nazwa narzdzia medycznego zawiera zwykle wicej ni jedno sowo i okrela na og [3]: rodzaj narzdzia, np. noyk, kleszczyki; cechy charakterystyczne narzdzia, np. n brzuszasty; podstawowe zastosowanie narzdzia, np. kleszczyki naczyniowe; typ narzdzia charakteryzowany nazwiskiem jego twrcy, np. kleszczyki naczyniowe typu Kocher (kochery); rodzaj uchwytu narzdzia, np. nazwa kleszczyki oznacza narzdzie, ktre zakleszcza si za pomoc palcw, nazwa za kleszcze oznacza narzdzie zakleszczane ca doni. Bardzo dua liczba stosowanych narzdzi chirurgicznych wynika z rnorodnoci funkcji, jakie s speniane przez nie oraz dodatkowo z ich zrnicowania w zalenoci od miejsca dokonywanych operacji, rodzaju tkanek i wielkoci pola operacyjnego (rys.11.1 i 11.2) [4]. Narzdzia chirurgiczne mona klasyfikowa wg rnych kryteriw. Jedn z podstawowych klasyfikacji jest ich podzia ze wzgldu na grupy przeznaczenia medycznego. Podzia ten obejmuje narzdzia [3]: anatomiczne (su do wykonywania sekcji zwok, charakteryzuj si prost, masywn budow oraz du trwaoci); chirurgiczne oglne (uniwersalne zastosowanie we wszystkich dziedzinach medycyny);

141
chirurgiczne specjalistyczne (zaliczamy tu narzdzia powstae w wyniku udoskonale narzdzi chirurgicznych oglnych, ksztaty i wielko czci roboczych oraz chwytowych ulegay modyfikacjom w zalenoci od miejsca uycia); weterynaryjne (su do operowania zwierzt, odznaczaj si du rnorodnoci cech geometrycznych ze wzgldu na zrnicowan wielko zwierzt). Powyej wymieniono tylko te najwaniejsze kryteria podziau narzdzi chirurgicznych. Jest jeszcze wiele innych, dokonywanych na bazie ich cech funkcjonalno-konstrukcyjnych.

Rys. 11.1. Przykady narzdzi bezprzegubowych: a) hak odcigajcy typu Richardson; b) haczyk [4]

Rys. 11.2. Przykady narzdzi: a) jednoprzegubowego igotrzymacz typu Hegar; b) wieloprzegubowego noyce do cicia eber typu Stille-Liston [4]

142
Analizujc podzia funkcjonalny narzdzi chirurgicznych, mona wyrni [3]: narzdzia tnce (su do krwawego rozdzielania tkanek); narzdzia chwytajce (umoliwiaj uchwycenie i przytrzymanie w okrelonym celu wybranej tkanki lub materiaw pomocniczych); narzdzia przemieszczajce (rozwierajce, podnoszce); narzdzia kujce (su do nakuwania tkanek w celach diagnostycznych lub zabiegowych); inne narzdzia uderzajce, zgbiajce, nacigajce. Warunki uytkowania instrumentarium medycznego decyduj o doborze tworzyw stosowanych do wyrobu poszczeglnych elementw skadowych narzdzi, tak by ich eksploatacja speniaa wymogi funkcjonalnoci, bezpieczestwa i niezawodnoci. Waciwy dobr materiaw na instrumentarium wynika ze spenienia kryteriw, ktre powinny zapewni [2]: odporno na korozj w warunkach uytkowania; odpowiedni zesp wasnoci mechanicznych; niezawodno pracy i stabilno wasnoci w okrelonym czasie eksploatacji. Doboru materiaw na elementy narzdzi dokona mona wykorzystujc norm PNEN 10088-1:1998 [5], ktra obejmuje wszystkie gatunki stali odpornych na korozj. Norma ta zawiera rne gatunki odpowiadajce swym skadem chemicznym stalom zalecanym do stosowania na narzdzia chirurgiczne przez norm ISO [6]. Stale na narzdzia chirurgiczne, wywodzce si z grupy wysokostopowych stali odpornych na korozj, sklasyfikowane zostay w trzech zasadniczych grupach. Klasyfikacja uwzgldnia kryterium struktury w stanie uytkowania i wyrnia nastpujce grupy [2]: stale martenzytyczne; stale ferrytyczne; stale austenityczne. Stale te zawieraj jako gwne skadniki chrom, nikiel i mangan, a take molibden, krzem i wanad jako pozostae dodatki stopowe, rni si te midzy sob w zasadniczy sposb steniem wgla. Dokadne omwienie powyszych grup materiaw zostao przeprowadzone w rozdziale 6. Narzdzia chirurgiczne nale do grupy narzdzi najczciej stosowanych w praktyce klinicznej. Analizujc ich budow, moemy wyrni nastpujce elementy skadowe [3]: cz robocz element narzdzia bezporednio czynny w trakcie zabiegu oraz stykajcy si z tkankami lub materiaami pomocniczymi, ktre stosowane s podczas operacji (tampony, igy do szycia) (rys. 11.3, 11.4 i 11.5); cz chwytow (rkoje) cz suc do trzymania narzdzia palcami, ca doni lub oburcz w trakcie wykonywania zabiegu, przy jednoczesnym wykonywaniu okrelonych czynnoci roboczych (rys. 11.6 i 11.7); zcze spenia funkcj cznika czci roboczej i chwytowej, umoliwiajc jednoczenie przeniesienie napdu (siy rki lub palcw) na operowane tkanki w celu ich przytrzymania, cicia lub przekucia (rys. 11.8); elementy specjalne zalicza si do nich zapadki oraz elementy spryste, ktre nie wystpuj we wszystkich narzdziach (rys. 11.9).

143

Rys. 11.3. Przykady narzdzi chirurgicznych o ostrych czciach roboczych: a) n chirurgiczny typu Virchow, b) odgryzacz kostny typu Mead, c) kleszcze do ciecia koci typu Cleveland [7]

Rys. 11.4. Przykady narzdzi chirurgicznych o gadkich czciach roboczych: a) hak chirurgiczny trjykowy typu Collin, b) opatka jelitowa typu Reverdin [7]

144

Rys. 11.5. Przykady narzdzi chirurgicznych o czciach roboczych z naciciami: a) kleszczyki naczyniowe typu Overholt-Martin, b) igotrzymacz typu Crile [7]

Rys. 11.6. Przykady uchwytw narzdzi chirurgicznych jednoczciowych: a) hak chirurgiczny typu Mikulicz, b) skalpel, c) skrobaczka kostna typu Bruns [7]

145

Rys. 11.7. Przykady uchwytw narzdzi chirurgicznych dwuczciowych: a) kleszcze porodowe McLean-Luikart, b) pinceta typu Standard, c) noyczki chirurgiczne typu Mayo-Stille, d) kleszcze do cicia koci typu Stille-Liston [7]

Rys.11.8. Zastosowanie zcza prostego do poczenia rkojeci skalpela z wymiennym brzeszczotem [7]

146

Rys. 11.9. Przykady narzdzi dwuczciowych, wyposaonych w elementy specjalne: a) spryna paska w kleszczach do trzymania odamw kostnych typu Frosch, b) spryna paska w kleszczach do ciecia koci typu Markwalder, c) spryna paska podwjna w igotrzymaczu typu Hsel, d) spryna naciskowa w zaciskaczu do naczy krwiononych typu Buldog [3, 7]

11.1. Przykady narzdzi chirurgicznych

W zabiegach torakochirurgicznych rasparatory wykorzystywane s do usuwania tkanek z powierzchni eber. W tego rodzaju zabiegach najbardziej popularny jest zestaw skrobaczek typu Semba (rys. 11.10).

Rys. 11.10. Zestaw skrobaczek typu Semba: a) posta konstrukcyjna skrobaczki, b) czci robocze zestawu skrobaczek [7]

147
Do usuwania szww chirurgicznych stosowane s m.in. noyczki typu Buck oraz Spencer (rys. 11.11).

Rys. 11.11. Przykady noyczek pomocniczych: a) typu Lister do przecinania opatrunkw gipsowych, b) typu Esmarch do przecinania opatrunkw gipsowych, c) typu Buck do przecinania szww, d) typu Spencer do przecinania szww [7]

Ze wzgldu na swoje przeznaczenie noyce do cicia eber wyrniaj si masywn budow oraz uksztatowaniem czci roboczych uatwiajcym uchwycenie przecinanych koci. Ich rkojeci mog mie wystpy, ktre przeciwdziaaj zsuniciu si rki operatora w kierunku zamka. Ponadto wymuszaj waciwe miejsce przyoenia siy. Stanowi one podstawowe narzdzie stosowane w zabiegach chirurgicznych w obrbie klatki piersiowej (rys. 11.12).

Rys. 11.12. Noyce do cicia eber: a) typu Collin, b) typu Stille, c) typu Bethune, d) typu Gluck [7, 8]

148
Narzdzia uderzajce stosowane s gwnie w trakcie zabiegw na tkance kostnej. Do tej grupy narzdzi nale motki ortopedyczne (rys. 11.13).

Rys. 11.13. Przykady postaci konstrukcyjnych narzdzi uderzajcych: a) motek typu Williger, b) mlotek typu Domen, c) motek typu Collin, d) motek typu Martin Ferrozell, e) pobijaki ortopedyczne [7, 8]

W zamaniach i zwichniciach krgosupa szyjnego, bez porae lub z poraeniami, przemieszczone krgi nastawia si za pomoc klamry wycigowej zamontowanej do koci skroniowej. Przykady tego rodzaju klamer przedstawiono na rys. 11.14.

149

Rys. 11.14. Przykady postaci konstrukcyjnych narzdzi nacigajcych, stosowanych przy urazach krgosupa: a, b) klamry typu Crutchfield, c) klamra wycigowa, d) klamra typu Zimmer [3, 7]

Literatura
[1] Marciniak J.: Biomateriay. Gliwice: Wydawnictwo Politechniki lskiej 2002. [2] Paszenda Z., Tyrlik-Held J.: Instrumentarium chirurgiczne. Gliwice: Wydawnictwo Politechniki lskiej 2003. [3] Hendzel M.: Narzdzia i urzdzenia medyczne budowa i naprawa. Wyd. 2. Warszawa: Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne 1987. [4] Ashby M. F.: Dobr materiaw w projektowaniu inynierskim. Warszawa: Wydawnictwa Naukowo-Techniczne 1998. [5] PN-EN 10088-1:1998: Stale odporne na korozj. Gatunki. [6] ISO/DIS 7153-1-1998: Surgical instruments Metallic materials. [7] Katalog instrumentarium chirurgicznego firmy Martin Chirurgie Katalog. [8] Katalog narzdzi chirurgicznych firmy Aesculap Chifa Chirurgia kostna.

Rozdzia 12

KLASYFIKACJA WYROBW MEDYCZNYCH

Implanty stanowi funkcjonaln grup urzdze medycznych. Wedug Unii Europejskiej implanty nale do grupy urzdze medycznych i s klasyfikowane ze wzgldu na stopie inwazyjnoci, czasu ich uytkowania oraz reguy zastosowania [13]. Przy klasyfikacji urzdze medycznych naley uwzgldni: kontakt lub wzajemne oddziaywanie z ludzkim ciaem; kontakt ze zranion skr; inwazyjn natur produktu w odniesieniu do otworw w ciele lub produktw chirurgicznych; implantacj produktu w ciao; kontakt z wanymi dla ycia organami (np. serce, ukad krenia); oddawanie energii lub substancji do ciaa lub na ciao. Istotn cech klasyfikacji urzdze medycznych jest okres zastosowania. Z tego wzgldu wyrni mona urzdzenia [13]: przejciowe normalnie zamierzone do cigego uycia przez okres krtszy ni 60 minut; krtkoterminowe normalnie zamierzone do cigego uycia przez okres nie duej ni do 30 dni; dugoterminowe normalnie zamierzone do cigego uycia przez okres ponad 30 dni. Klasyfikacja urzdze medycznych ze wzgldu na stopie inwazyjnoci przewiduje [13]: urzdzenia inwazyjne urzdzenia, ktre w caoci lub czciowo penetruj w gb ciaa, zarwno przez otwr w ciele, jak i przez powierzchni ciaa, w tym: chirurgiczne urzdzenia inwazyjne urzdzenia, ktre poprzez zabieg chirurgiczny wprowadzane s do wntrza ciaa lub pod powierzchni ciaa; urzdzenia wszczepiane dowolne urzdzenia, ktre s przeznaczone do cakowitego wprowadzenia do wntrza ciaa ludzkiego lub zastpienia powierzchni nabonkowej lub powierzchni oka poprzez interwencj chirurgiczn i pozostania w tym miejscu po zakoczeniu zabiegu; instrumenty chirurgiczne przeznaczone do cicia, wiercenia, szycia, zdrapywania, zaciskania, rozchylania, kliprowania; aktywne urzdzenia medyczne urzdzenia, ktrych dziaanie zaley od rda energii elektrycznej lub dowolnego rda energii zasilajcej, innego ni bezporednio generowana przez ciao ludzkie lub grawitacj, i ktre dziaa poprzez przetworzenie tej energii; aktywne urzdzenia terapeutyczne urzdzenia uywane samodzielnie lub w kombinacji z innymi urzdzeniami medycznymi do wspomagania, modyfikowania, zastpowa-

151
nia lub przywracania biologicznych funkcji lub struktur z perspektyw leczenia lub zagodzenia choroby, obrae lub upoledzenia; aktywne urzdzenia diagnostyczne urzdzenia uywane samodzielnie lub w kombinacji z innymi urzdzeniami medycznymi do dostarczania informacji w celu wykrywania, diagnozowania, monitorowania lub leczenia stanw fizjologicznych, stanu zdrowia, choroby lub wrodzonych deformacji. Aby uzyska bardziej szczegow klasyfikacj wyrobw medycznych, naley sign do norm przedmiotowych obowizujcych w poszczeglnych krajach lub te norm o zasigu midzynarodowym (ISO, ASTM, DIN). Omwienie szczegowe ogromnej liczby wyrobw medycznych wykracza poza zakres merytoryczny tego podrcznika.

Literatura
[1] Dyrektywa Rady Unii Europejskiej nr 93/42/EEC z 14.06.1993. Urzdzenia medyczne. [2] Norma EN 460012:1995. Systemy jakoci. Sprzt medyczny. [3] Norma PN-EN ISO 10993-1. Biologiczna ocena wyrobw medycznych. Ocena i badanie.

WYDAWNICTWO POLITECHNIKI GDASKIEJ Wydanie I. Ark. wyd. 9,5, ark. druku 9,5, 920/557