0/ Internet. Powana sprawa.

Dzikuj Karolinie Sikorskiej za pomys, pomoc i niezbdn dawk przemocy.

Niecne memy
Dwanacie wykadw o kulturze internetu

MAGDALENA KAMISKA

Pozna, Galeria Miejska Arsena 2011

Magdalena Ka miska Niecne me my. Dwanacie wykadw o kulturze internetu recenzje: prof. dr hab. Wiesaw Godzic, prof. dr hab. Andrzej Gwd ilustracje i projekt okadki: Agnieszka Grodziska redakcja: Karolina Sikorska projekt ksiki: Marcin Matuszak Wydawca: Galeria Miejska Arsena Stary Rynek 6, 61-772 Pozna tel. 061 8529502/01 www.arsenal.art.pl arsenal@arsenal.art.pl Dyrektor: Wojciech Makowiecki Druk: Zakad Poligraficzny Mo & uczak Pozna 2011 2011 Magdalena Kamiska, Galeria Miejska Arsena ISBN 978-83-61886-21-1

S p i s t re c i
000 Wst p Rozd z i a 1 Konf l i k t , p r z e m o c , p row o k a c j a w c y b e r k u l t u r z e 000 Rozd z i a I I Stfu n 0 0 b ! J z y k w s i e c i 000 Rozd z i a I I I Uwag a , z a r a l i w e m e m y ! P e r y p e t i e z n a k u w i n t e r n e c i e 000 Rozd z i a I V Cybe r b o h a t e row i e , c y b e rg w i a z d y , c y b e rc e l e b r y c i . Od pa n i B a r b a r y d o P e d o m i s i a 000 Rozd z i a V Magi e l e l e k t r y c z n a . E - t a b l o i d y i f e n o m e n c y b e r p l o t k i 000 Rozd z i a V I Inter n e t j a ko m e d i u m a u t o p re z e n t a c j i i k re ow a n i a tosa m o c i 000 Rozd z i a V I I Sie w a m w p e ! Z j a w i s ko t ra n s we s t y t y z m u s i e c i owe g o 000 Rozd z i a V I I I Ta gr z e s z n a m i o j e s t d z i k s i . I n t e r n e t ow a f a n f i kc j a w ku l t u r z e p o l s k i c h n a s t o l a t e k 000 Rozd z i a I X Inter f a i t h . Wo j n y w y z n a n i owe w i n t e r n e c i e , c y b e r ko c i o y , paro d i e re l i g i i 000 Rozd z i a X Grou p m i n d p o w e r : g r u p ow a i n t e l i g e n c j a , ko l e k t y w n a d u s z a , zbiorowe c i a o ? 000 Rozd z i a X I Porta l a u kc y j n y j a ko s y s t e m w y m i a n y 000 Rozd z i a X I I Wsp l n o t a w i r t u a l n a : o d d e n i z e n a d o n e t i z e n a 000 Zako c z e n i e 000 Bibli o g ra f i a

Patronat/matronat medialny:

 Ws t p

Anglojzyczna Wikipedia poprzez link Internet culture przekierowuje do hasa Internet. To bd lub przypadek, ktry jednak wydaje si trafny i nieprzypadkowy. Coraz wicej komentatorw omiela si definiowa Sie stanowic zarazem summ rodowiskowych cyberkultur, medium i magazyn kulturowej wiedzy, praktyk oraz ich wytworw jako kultur. Czy jednak pojciem cyberkultury nie szermuje si na wyrost? Czy nie przejdzie ono do historii kulturoznawczo zorientowanego medioznawstwa jako nigdy nie wprowadzona w ycie idea, niezaakceptowany model teoretyczny lub wrcz pseudonaukowa nadinterpretacja, co ju niejednemu terminowi i wielu koncepcjom si zdarzyo? O wiele atwiej byoby dowie, e poszczeglne cyberrodowiska posiadaj wasne kultury, a zatem e w Sieci istnieje wiele cyberkultur. Kada z wirtualnych grup ulokowanych w okrelonych punktach cyberprzestrzeni buduje bowiem swoj wasn histori, kulturow pami, zasb eksplicytnej i milczcej wiedzy dotyczcej lokalnie obowizujcych norm i dyrektyw uporzdkowanych w unikalnej konfiguracji. Cyberrodowiskiem wytwarzajcym takie wewntrzne regulacje jest choby wymieniony w tej ksice drapieny i kultowy polski portal plotkarski Pudelek, przykady mona jednak mnoy. Jake nie wspomnie w tym kontekcie o dzikim anglojzycznym imageboardzie 4chan, zgryliwym polskim forum Onet.pl teatrze wojennym watah zoliwych trolli, znudzonych pracownikw serwisu i powanych bloggerw politycznych; awangardowej Wikipedii, nieskomplikowanej Naszej Klasie, ktra doczekaa si zadziwiajco wielu analiz naukowych oraz potnej internetowej kampanii szyderstw,

10

11

globalnym YouTube, ktry zmienia zarwno potoczne, jak i teoretyczne rozumienie uczestnictwa w kulturze audiowizualnej czy o Facebooku naszym codziennym? Wydaje si, e jeszcze chwila, a rojce si wok tych cyberrodowisk uytkownicze nowe plemiona stan si dla nauk spoecznych aktualnymi ekwiwalentami legendarnych kultur plemiennych in real life. By moe w nieodlegej przyszoci uczestnicy sympozjw i konferencji naukowych bd odwoywa si do obrazu popisujcych si naszoklasowcw, kreatywnych youtubowcw czy ktliwych trolli onetowych niemal odruchowo, jak ongi do stereotypu prospoecznych Zuni, agresywnych Dobu czy nadambitnych Kwakiutlw. Czy jednak takie partykularne cyberkultury mona potraktowa jako subsystemy hipotetycznej kultury globalnego internetu cyberkultury przez due C? Rozwj internetu nie poszed bynajmniej w kierunku maksymalizacji immersji w rzeczywisto wirtualn, skutkujcej stopniowym oderwaniem uytkownika od rzeczywistoci, jak obawiano si w latach 90. XX wieku. Medium to zmienia dzi wiat przede wszystkim poprzez praktyki ycia codziennego i brikola heterogenicznych elementw kultury. Taki wanie charakter maj fenomeny omawiane w tej ksice. Nie stanowi ona jednak zbioru case studies dotyczcych kultur poszczeglnych cyberrodowisk, lecz zawiera analizy dwunastu cyberkulturowych praktyk angaujcych zespoy normatywno-dyrektywalne i instytucje cyberspoeczne o charakterze ponadrodowiskowym. Nie znaczy to oczywicie, e odnale je mona w praktyce kadej cyberzbiorowoci. Podobnie na przykad fenomen prawa stanowionego nie wystpuje w kadym spoeczestwie in real life, a jednak realizuje si w tak wielu, e traktowany jest jako globalnie uniwersalny. Specyficzne formy sportowej przemocy, sposoby organizacji komunikacji jzykowej, nowa formua semiotyczna, jak jest mem internetowy, cybercelebryta i cyberplotka, produkcja awatarw, manipulacje pci kulturow, modele snucia fantazji, e-religia, e-wymiana, e-anonimowo i e-wsplnotowo oto omwione w tej ksice praktyki cyberspoeczne i cyberkulturowe posiadajce charakter uniwersalny w powyej wskazanym znaczeniu. Czy jednak istotnie mona je potraktowa jako praktyki hipotetycznej cyberkultury? Celem autorki nie jest udzielenie

jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie. W jej opinii bowiem odpowiedzi tej nie uda si udzieli tak dugo, jak dugo nie powstan dziesitki podobnych do niniejszej sumarycznych analiz opisowych.

Rozdziay I, III, IV, V i VII zawieraj przetworzone fragmenty artykuw opublikowanych przez autork wczeniej.

12

Wstp

13

Rozdzia 1 K o n f l i k t , p r z e m o c , p row o k a c j a w cyberkulturze

Defiance is delicious. Anonim CMC (computer-mediated communication, komunikacja komputerowo zaporedniczona) stworzya tak wiele nowych moliwoci i tak wiele starych twrczo rozwina transgresji norm kulturowych, spoecznych i prawnych, e jedn z najpopularniejszych reprezentacji internetu w dyskursie dziennikarskim jest cyfrowy Dziki Zachd1. Wejcie w jego obszar musi oznacza nieuniknione kopoty, gdy niepodzielnie krluje w nim przemoc,a podstpnych i brutalnych przestpcw jest wicej ni uczciwych obywateli czy prawomylnych szeryfw. Z powyszym czy si przekonanie, e zadanie zwalczenia przestpczoci, bezprawia i przemocy w internecie jest niewykonalne nawet przy uyciu niedemokratycznych metod2. Ruch w Sieci jest tak duy, e gdyby jakakolwiek instancja prbowaa realizowa w nim postulat nieuchronnoci kary, poowa uytkownikw musiaaby nieustannie pilnowa drugiej poowy. Wizja cyberprzestrzeni bezprawia stanowi rdo popularnej internetofobii, w oczach kulturoznawcy jednak czyni ow przestrze szczeglnie interesujcym obiektem badawczym. Przekroczenie, naruszenie czy choby propozycja podwaenia kulturowych norm powoduje bowiem ich niezwoczn artykulacj. Uatwia w ten sposb poznanie i opis tych norm, jak rwnie ustalenie ich relacji wzgldem innych regu artykuowanych w ramach tej samej kultury, lecz na innej jej paszczynie, przez inne jednostki lub w innych okolicznociach, dziki czemu pozwala na oszacowanie poziomu wewntrznej koherencji kultury jako systemu i jako procesu, a take na wskazanie w jej ramach punktw wewntrznych sprzecznoci i konfliktw.

14

15

Oczywicie, nawet skrajnie zdeprawowany kulturoznawca musi przyzna, e naruszanie stanowicych rdze kadej kultury norm i dyrektyw li tylko dla celw poznawczych jest nie tylko niebezpieczne, ale rwnie nieetyczne. Z drugiej strony nawet kulturoznawca, obdarzony najwiksz etyczn wraliwoci, musi zgodzi si z twierdzeniem, i ani sama kultura, ani te dugotrway i zoony proces wczania do niej jednostki, czyli enkulturacji, nie mog ksztatowa si bez widma sankcji i przemocy, ktre pojawia si w momencie ujawnienia faktu naruszenia obowizujcych norm, na przykad dotyczcych wymogw grzecznoci w okrelonych sytuacjach komunikacyjnych. Jednostki czsto dziaaj konformistycznie, czyli w myl oferowanych przez kultur schematw zachowania na przykad w CMC sumiennie przestrzegajc wytycznych netykiety i regulaminu lecz mog take prbowa kontestowa, zwalcza lub odwraca owe schematy. Mog rwnie usiowa poczy obie te postawy, tworzc i wsptworzc zbiorowe i indywidualne strategie omijania norm. Przykadem takiej strategii wytworzonej w ramach cyberkultury moe by popularna w anglojzycznym internecie zasada znana jako reductio ad Hitlerum lub prawo Godwina . Formuowana jest ona nastpujco: Podczas
3

nie prdzej czy pniej kady z owych sporw przejdzie w bezproduktywn wymian obelg. Zasada reductio ad Hitlerum pozwala spacyfikowa wyzwiska, ktre jeszcze nie pady, wychwytujc je w procesie narastania zaangaowania emocjonalnego uytkownikw tu przed metamorfoz z wybacz, ale wypowiadasz si jak nazista w ty hitlerowcu!. Przestrzeganie reguy reductio ad Hitlerum ma na celu zapobieganie konfliktom, lecz niesie ze sob jeszcze jedn korzy. Pozwala na uniknicie zaangaowania w rozstrzyganie sporw zewntrznych arbitrw w postaci powoanych do tego celu instytucji cyberwadzy. W internecie instytucje te s jeszcze bardziej kontrowersyjne ni in real life, gdy cyberkultura miaa by pierwsz kultur w peni woln i jako taka zrealizowa utopijne ideay bliskie koncepcjom anarchizmu kolektywistycznego6. Prawo reductio ad Hitlerum nie funkcjonuje uniwersalnie w internecie; ma artobliwy charakter i nie we wszystkich rodowiskach jest znane. W polskojzycznych uytkownicy odwouj si do niego rzadko, by moe dlatego, e aby mogo efektywnie funkcjonowa w lokalnym kontekcie kulturowym, powinno by przepisane w wariancie reductio ad komuchum. W adnym wypadku nie jest ono jednak wynalazkiem uczestnikw cyberkultury, lecz stanowi przetworzenie Schopenhauerowskiego argumentu ad hominem. Jego wystpienie w sporze filozof z Gdaska uzna za koniec rozgrywki, dodajc jednak, e w praktyce retorycznej dnia codziennego nie toczy si sporw w uczciwy sposb. Dyskusja ma bowiem to do siebie, e wydobywa rnice midzy interlokutorami, za czowiek z natury swojej dy do posiadania racji. Dlatego Schopenhauerowska dialektyka erystyczna miaa by sztuk dyskutowania w sposb, ktry pozwala zachowa pozory racji, czyli wszelkimi dozwolonymi lub niedozwolonymi sposobami (per fas et nefas)7. Przeciwnik stawia okrelon tez (...). Istniej dwie metody i dwie drogi, aby ja przewalczy (...): a) odwoujca si do rzeczy (modus ad rem), b) odwoujca si do czowieka (modus ad hominem) lub do twierdze czy mniema przeciwnika (ex consensis). By zwyciy w sporze, uczestnicy podaj wybiegi i chwyty do zastosowania bez wzgldu na obiektywn prawd; zwaszcza, e tak wiadomoci na og nie dysponujemy, a nabywamy je dopiero w efekcie

przecigajcej si dyskusji w internecie prawdopodobiestwo przyrwnania czego lub kogo do nazizmu bd Hitlera dy do 14. W wielu rodowiskach utaro si, i ten, kto spord uytkownikw dyskutujcych na dowolny temat za porednictwem ICT (technologii informacyjnych i komunikacyjnych, information and communication technologies) pierwszy uyje tego porwnania, automatycznie przegrywa spr. Zasady netykiety, a take etykiety, podobnie jak regulacje prawne in real life, jednoznacznie zakazuj uywania wyzwisk i obraliwych porwna w publicznych dyskusjach, groc za nie okrelonymi sankcjami. Jednak praktyczna znajomo, uywajc okrelenia Schopenhauera, osteologii sporu internetowego, wskazuje notabene w zgodzie ze spostrzeeniami psychologw internetu5 e w CMC poziom zaangaowania emocjonalnego w ktni i rywalizacj szczeglnie szybko wzrasta, za obawa przed reakcj interlokutora oraz grupy, ktra jest wiadkiem takiej interakcji, jest mniejsza ni in real life. Pozwala to zaoy, e prawdopodob-

16

Rozdzia 1 Konflikt, przemoc, prowokacja w cyberkulturze

17

przeprowadzonej dyskusji8. Mimo zauwaalnych podobiestw do ktni internetowej trzeba pamita, e Schopenhauer opisywa praktyk sporu jako majc na celu przekonanie interlokutorw do swojego zdania i uzyskanie konsensu, a nie jest to bynajmniej jedyna ani nawet gwna motywacja towarzyszca poczynaniom internetowych ktnikw .
9

kierunkowego modelu komunikacji poprzez generowanie agresywnych wypowiedzi, co prowadzi do konfliktu i gorcej wymiany zda, rytualizowanej wedle schematu prowokacji i wyzwania11. Nie jest to konstatacja zaskakujca dla kulturoznawcy. Z perspektywy nauk spoecznych konflikt jawi si jako nieodczna, normalna cz codziennego ludzkiego ycia. Jak wskazuj Michelle LeBaron i Venashri Pillay, moe by on dowiadczany na rne sposoby jako wiadomo braku konsensusu, poczucie dyskomfortu, opozycji, percepcja rnicy, rywalizacji lub niezgody z innymi12 i pojawi si w dowolnej interakcji spoecznej, zarwno w jej wymiarze zbiorowym, jak i indywidualnym. Jest zrozumiay jedynie w lokalnym kontekcie, bowiem schematy, wedle ktrych zbiorowo okrela, ramuje, prbuje powciga i rozsdza midzy stronami konfliktu, s cile kulturowo regulowane13. To wanie kultura oferuje jednostce ramy zachowania w konfliktowej sytuacji, a take wyznacza strony i stawk starcia. Poprzez swj wymiar wiedzy i pamici zbiorowej czy przeszo, przyszo i teraniejszo grupy, porzdkujc konflikt jako dynamiczne kontinuum form. Umoliwia take rozszerzanie sporu przenoszc go w inny kontekst poprzez transmisj symboli. Kady konflikt ksztatuje swoje wasne media, ktre funkcjonuj jako noniki znacze kulturowych. Mog to by zarwno abstrakcyjne idee, jak i konkretne obiekty transmitujce symboliczne znaczenia poprzez spoeczne konteksty konfliktu. Takim medium moe sta si na przykad kady wytwr kultury symbolicznej, w ktrym pojawia si motyw naszego odwiecznego wroga. Spoecznie znaczce wydarzenia zwizane z konfliktem takie jak akty przemocy, przemieszczania si ludnoci czy poczenia grup zapisuj si trwale w pamici zbiorowej. Co za najistotniejsze, konflikt ksztatuje indywidualne i zbiorowe tosamoci, konsolidujc grup i stymulujc jej wytwrczo symboliczn. W swej warstwie konstruktywnej oferuje wic poczucie przynalenoci i obietnic pozytywnej spoecznej zmiany. Oczywicie, posiada rwnie wymiar destruktywny; w jego ramach dochodzi do negatywnej ewaluacji oraz dehumanizacji adwersarzy i silnej polaryzacji relacji z nimi14. Wzrasta wwczas waga tak zwanych markerw zrnicowania, ktre mog by albo atwo percypowalne w wymiarze fizycznym (np. kolor

Udzielenie responsu przywouj prawo Godwina: przegrae! w odpowiedzi na obraliwe porwnanie ma charakter sankcji czysto kulturowej i wynika z regu przyjmowanej przez partycypantw umowy spoecznej. Skutkuje wymianiem przez uczestnikw dyskusji oraz jej zamkniciem z wynikiem niekorzystnym dla tego rozmwcy, ktremu jako pierwszemu skoczyy si racjonalne argumenty. Natomiast ekwiwalentem sankcji prawnej w CMC jest przede wszystkim reprymenda ze strony przedstawiciela rodowiskowej wadzy administratora lub moderatora i/lub dokonanie przeze na przestpcy tak zwanego kicka lub bana, czyli przymusowego wylogowania ze rodowiska, w przypadku bana poczonego z uniemoliwieniem uytkownikowi ponownego zalogowania si. Efektywno tego rodzaju sankcji jest kwesti wprowadzenia odpowiednich narzdzi technicznych i udzielenia okrelonym osobom uprawnie do ich wykorzystywania. Aby jednak powstao zwyczajowe obejcie konfliktu, ktrego przykadem jest prawo Godwina, dana cybergrupa musi wytworzy partykularn, sobie tylko waciw kultur, rozumian jako spoecznie dzielona wiedza i pami. To dziki nim wirtualny agregat zyskuje tosamo wsplnotow (ktra bdzie tematem ostatniego rozdziau tej ksiki). rodowisko, w ktrym ma doj do wytworzenia takiego obejcia, musi zawiera obszary, ktrych prawo stanowione nie reguluje lub w ramach ktrych jest niewydolne. W libertariaskim, optymistycznym projekcie kojarzonym czsto z nazwiskiem Johna Perry Barlowa, autora Deklaracji niepodlegoci cyberprzestrzeni, cay internet mia sta si takim wanie obszarem przestrzeni nieskrpowanej wolnoci i dobrowolnej wsppracy10. Ta utopijna wizja ulotnia si jednak, gdy okazao si, e wolno bynajmniej nie musi by rwnoznaczna z pokojem. Jak stwierdza Simon J. Bronner, mimo e CMC ma zasadniczo charakter interaktywny, podtrzymuje rwnie agonistyczne relacje midzy uytkownikami, zachcajc do realizowania jedno-

18

Rozdzia 1 Konflikt, przemoc, prowokacja w cyberkulturze

19

skry), albo te wiza si z wzorcami tworzenia znacze i wartociami (np. przekonania). Konflikty mog ksztatowa si rwnie w sposb dyskretny. Dzieje si tak wwczas, gdy jednostki stopniowo uwiadamiaj sobie dzielce je rnice. Potencjalnie mog one sta si podoem star, cho nie wzniecaj ich w sposb automatyczny . Niektre konflikty kultura podsyca, inne unie15

wojny w cyberprzestrzeni i cyberterroryzmu20, najoglniejszym pojciem uywanym aktualnie przez anglojzycznych uytkownikw na okrelenie charakterystycznych dla CMC form konfliktu i niefizycznej przemocy jest griefing. Termin ten w latach 90. XX wieku odnosi si do gracza w multiplayer games, ktry wcza si do gry jedynie po to, by denerwowa wspgrajcych zabijajc czonkw wasnej druyny, oszukujc, powodujc zamieszanie i na inne sposoby psujc lub tylko usiujc psu zabaw innym graczom. Zachowanie takie jest zasadniczo negatywnie ewaluowane, a nawet szokujce dla graczy, ktrzy si z nim stykaj, gdy przeciwstawia si utartym wyobraeniom na temat istoty gry, rzdzcych ni regu i jej celw. Style gry online najoglniej dzieli si na skoncentrowane na wsplnocie i skoncentrowane na indywidualnych osigniciach; cele te niekiedy interpretowane s jako tosame, a czasem jako zasadniczo rozbiene i niemoliwe do pogodzenia21. Jednak w praktyce dobra reputacja ma decydujce znaczenie zarwno dla indywidualnego sukcesu gracza, jak i dla koherencji druyny, ktrej utrzymanie jest warunkiem zarwno zbiorowego, jak i indywidualnego sukcesu w grze22. Wspgracz-griefer, ktry wiadomie dokonuje aktu reputacyjnego samobjstwa, nie mieci si zatem w konwencjonalnie pojtej zbiorowej ani indywidualnej strategii rozgrywki. Jak wskazuje T. L. Taylor, teoretycy i twrcy gier, a take sami gracze spieraj si, czy istnieje jaki okrelony typ gracza, ktry stale angauje si w griefing. Niektrzy sugeruj, i tego typu oszukiwanie wspgrajcych jest dowodem, e gracz naprawd grokuje (is grokking), czyli gboko rozumie dan gr, tylko dowiadczeni gracze s bowiem w stanie poszukiwa i znajdowa nowatorskie rozwizania problemw pojawiajcych si w grze, wykorzystujc luki w jej strukturze. Jeli wiadomie oszukuj, oznacza to tyle, e wybieraj dla siebie szersze pole rozgrywki ni wyznaczane przez sam gr. Okrelenie danego zachowania mianem griefingu jest wic zawsze tylko subiektywn, kontekstualn interpretacj wspgraczy, a niekiedy rwnie czci wiadomie przyjmowanej przez nich strategii (jak atwo zaobserwowa, notorycznie oskaraj oni o oszukiwanie kadego, kto ich ogra). Wiele takich aktw rozgrywa si niejako na granicy gry, w przestrzeniach, w ktrych za-

moliwia bd agodzi, cho bezporednio ich nie powoduje, a jedynie dostarcza skryptw zachowa i wyznacza form starcia. Kultura przypisuje zatem konfliktowi okrelone znaczenie, on za zwrotnie stymuluje procesy zmiany i cigoci kulturowej poprzez ksztatowanie narzdzi, za pomoc ktrych jest interpretowany. Dynamika konfliktu i kultury ma charakter bilateralny; stale ksztatuj si one nawzajem w nieustannie ewoluujcym, interaktywnym procesie16. Konflikt po przeksztaceniu staje si czci kultury, a kultura w procesie przeksztacania si w nieunikniony sposb rodzi konflikt . Pami17

ta trzeba, e posiada on zawsze zarwno wymiar jawny, jak i ukryty, czsto interpretowany jako decydujcy. Na przykad wikszo konfliktw zbrojnych nie ogranicza si do jawnego i czytelnego aspektu terytorialnego, lecz dotyka rwnie kwestii uznania, reprezentacji i legitymizacji rnych tosamoci i sposobw ycia, funkcjonowania oraz porzdkowania relacji, co jednak nie zawsze artykuowane jest w sposb eksplicytny przez zaangaowane strony. Uczestnicy kultury niewtpliwie jednak podzielaj przekonanie o tym, co jest naturalne i normalne oraz posiadaj wspln wiadomo rnic midzy grupami i jednostkami, np. co do uznawanych wartoci. Konflikt pojawia si wwczas, kiedy w spoecznym spektrum pojawia si grupa lub jednostka, ktra prezentuje inny pogld na ten temat . Konsekwencj jest czsto uycie
18

przemocy. Konflikt i przemoc w Sieci maj oczywicie inny charakter ni in real life. T odmienno konstytuuje przede wszystkim wiara uytkownikw w anonimowo tej formy komunikacji i zwizany z ni brak poczucia fizycznego zagroenia w kontaktach opartych na CMC. Cyberpsychologowie zaobserwowali w tym wzgldzie dwie sprzeczne tendencje: uytkownicy internetu wydaj si by bardziej skonni i do agresji, i do wiadczenia bezinteresownej pomocy innym . Pomijajc w tym miejscu szeroki temat kontroli dostpu,
19

20

Rozdzia 1 Konflikt, przemoc, prowokacja w cyberkulturze

21

sady nie s jasno zdefiniowane, a sam system zawiera wicej dwuznacznoci ni w swych centralnych punktach. Paradoks griefingu jako praktyki ewaluowanej negatywnie polega na tym, e skoro w danej grze moe do niego doj, oznacza to, e jest ona moliwa w ramach jej systemu, a zatem powinna by traktowana jako dopuszczalna . Dlatego coraz czciej uwaa si griefing za
23

Sie w celu przejcia nad nim kontroli. Ta ostatnia metoda jest stosowana najrzadziej, gdy wymaga ponadprzecitnych umiejtnoci technicznych; ma rwnie specyficzny charakter, poniewa oznacza przekroczenie wirtualnego i fizycznego dystansu, ktry w innych typach stalkingu pozostaje nienaruszony26. Cyberbullying, podobnie jak cyberstalking, stanowi form przeladowania za pomoc ICT, lecz jego nadrzdn funkcj nie jest nawizanie i podtrzymywanie kontaktu z okrelon osob, lecz jedynie wyrzdzenie jej przykroci, przy czym osoba ta moe zosta wybrana przypadkowo. W gr wchodz tu praktyki tak rne, jak wamania do systemw komputerowych, kompromitacja, omieszanie, napastowanie, wyzwiska, uywanie tak zwanej mowy nienawici, wreszcie rozmaitego rodzaju groby a do straszenia mierci wcznie. Jest to praktyka niezmiernie czsta. Wyniki bada przeprowadzonych w USA sugeruj, e ponad 33% uytkownikw internetu w wieku dorastania byo przedmiotem cyberbullyingu, a 16% jego podmiotem, czyli samemu kogo przeladowao27. Raport Gemiusa z 2007 roku wskazuje, e a 52% polskich internautw w wieku 12-17 lat zetkno si za porednictwem ICT z przemoc werbaln. 47% dowiadczyo wulgarnego wyzywania, 21% poniania, omieszania i upokarzania, a 16% straszenia i szantaowania28. Wikipedia okrela cyberbullying jako uycie elektronicznych informacyjnych i komunikacyjnych narzdzi przez jednostk lub grup do celw rozmylnego i wrogiego przeladowania, ktrego celem jest skrzywdzenie kogo29. Niektre formy cyberbullyingu nakadaj si na pojcie przestpstwa komputerowego (computer crime). Tak rozumiany cyberbullying podlega tym samym regulacjom prawnym co ublianie i groenie in real life. Uywanie przemocy werbalnej, ktre jest podstawow form cyberbullyingu, traktowane jest jednak z wiksz tolerancj ni in real life, cho budzi powane zaniepokojenie wrd pedagogw, rodzicw i obrocw dzieci. Wie si to z faktem, e zwyczajowe normy obowizujce we wspczesnych spoeczestwach Zachodu nakazuj izolowanie najmodszych od przejaww takiej przemocy, za w warunkach CMC, w ktrych trudno jest zweryfikowa wiek interlokutora, w kulturowy okres ochronny si rzeczy przestaje obowizywa, a obraliwe

rwnouprawniony styl gry, ktry moe by nawet cenny dla rodowiska, bowiem jak wszyscy pamitamy z podwrka w grach polegajcych na odgrywaniu rl zawsze pojawiaj si kopoty z obsadzeniem roli ajdaka. Z powodu upowszechnienia si kontekstowego rozumienia pojcia griefingu termin ten poszerzy swoje znaczenie. Obecnie mianem griefera mona wedle Wikipedii okreli rwnie kad osob uywajc internetu do wyrzdzania innym przykroci dla artu24, co czciowo nakada pojcie griefingu na pokrewne terminy trollingu i cyberbullyingu, ktrych nie naley myli z kolejnym zblionym fenomenem cyberstalkingiem. Stalking in real life oznacza powtarzalne i uporczywe prby narzucenia lub zmuszenia okrelonej osoby do nawizania niechcianej przez ni komunikacji i/lub kontaktu; samowolne, zoliwe, powtarzajce si przeladowanie i drczenie kogo w sposb odbierany przeze jako zagraajcy jej/jego bezpieczestwu . Wraz z nowymi technologiami komunikacyjnymi pojawiy si
25

nowe formy stalkingu okrelane jako cyberstalking. Jest on praktyk tasz, atwiejsz i bezpieczniejsz anieli formy przeladowania typowe dla realu. Poniewa CMC w niektrych swych wymiarach posiada cechy komunikacji typu many-to-many, stwarza moliwo wysania przeladowczych wiadomoci wielu ofiarom rwnoczenie, co nie jest moliwe w przypadku drczenia telefonicznego czy listownego. Z tych powodw ofiar cyberstalkingu pada znacznie wicej osb, ni ma to miejsce przy uyciu metod tradycyjnych. Cynthia Carter i C. Kay Weaver wymieniaj nastpujce typy cyberstalkingu: 1) niechciana poczta, o ile jest wysyana w sposb, ktry mona okreli jako uporczywy, a jej tre jako nienawistn, obsceniczn lub przeraajc; w niektrych przypadkach moe tu by zaliczone rwnie rozsyanie spamu oraz wirusw komputerowych, 2) groenie za porednictwem ICT, 3) tak zwany computer stalking, czyli poczenie z cudzym komputerem poprzez

22

Rozdzia 1 Konflikt, przemoc, prowokacja w cyberkulturze

23

sowa znajduj swj zapis, ktry moe posuy jako dowd. Poniewa sowne napaci przy uyciu ICT s atwiejsze i czstsze ni w realu, nauka radzenia sobie z nimi jest istotn czci cyberenkulturacji. Na uwag badacza kultury zasuguje szczeglnie cyberbullying zbiorowy, ktry moe okaza si taktyk cyberwigilantyzmu, o ktrym bdzie mowa w przedostatnim rozdziale tej ksiki. Jednak w czystych wulgaryzmach wymienianych midzy uytkownikami w ferworze anonimowej dyskusji, ktra odesza ju od tematu i toczy si w interwale ad hominem, trudno odnale wiele kulturowej treci. Dla jzykoznawcy mog one by, rzecz jasna, frapujce, jednak w oczach kulturoznawcy s istotne jedynie w swej funkcji sygnau koca aktu rodowiskowej konfliktowej rozgrywki, czyli flameu. Flaming lub flame war to zaarta dyskusja prowadzona w cyberprzestrzeni i eskalujca w ktni. Za pierwszy sygna nadcigajcego flameu uwaa si uycie argumentu ad hominem, ale jeszcze wczeniejsze ostrzeenie stanowi subiektywnie postrzegane odwrcenie znacze w ramach pozornie kulturalnej dyskusji. Uycie przyjaznych emotikon wydaje si nabiera w kontekcie caej rozmowy ironicznego wydwiku, udziela si partnerowi interakcji yczliwych rad z pozycji mdrzejszego, co ten odbiera jako zoliwo, protekcjonalizm lub ponienie i reaguje agresj itp. . Flaming czsto postrzegany jest jako bezproduktywna pyskwka niszczca spoeczny i zadaniowy potencja rodowiska, gdy ma uniemoliwia prowadzenie powanej dyskusji na jakikolwiek temat. Jak jednak zauwaa Simon J. Bronner, nie jest to caa prawda: w ramach opisywanej przez niego folk web oskarenia o to, e wypowiedzi uytkownikw s flamingiem, czyli s intencjonalnie prowokacyjne, lub snarkingiem31, czyli maj charakter czystych zoliwoci, mog przypomina docinki rodem z piaskownicy, ale s nadzwyczaj skuteczne w zawstydzaniu czonkw grupy i skanianiu ich do przestrzegania rodowiskowych standardw zachowania32. Cyberwadze prbuj neutralizowa tego typu zachowania, traktujc je jako zagroenie zarwno dla wsplnotowego wymiaru CMC, jak i dla wasnego autorytetu. Z tego powodu sankcje wprowadzane wobec flejmujcych uytkownikw prowokuj dyskusje na temat sensu istnienia, struktury i kompetencji wadzy w danym rodowisku, poniewa
30

podobnie jak w przypadku griefingu granica midzy merytoryczn, cho ognist dyskusj, a osuwajcym si w koncert obelg flame jest wyznaczana kontekstowo i bardzo atwo jest j bdnie zidentyfikowa. Z tego powodu flaming jest czsto kojarzony z dziaalnoci tak zwanych trolli sieciowych, ktre ochoczo wykorzystuj ow niejasno. Trolling to najbardziej precyzyjne z omawianych tu poj. Uytkownicy posuguj si nim, by oznaczy pewne strategie ewokowania, prowadzenia i rozwizywania konfliktu we wsplnotach wirtualnych33. Oznacza ono prowokacj online opart o praktyk tworzenia fikcyjnych, marionetkowych tosamoci (sock puppetry) i wygaszania ich ustami pogldw, ktre nie s rzeczywistymi pogldami ich animatora w celu sprowokowania do emocjonalnej reakcji jak najwikszej iloci uytkownikw i/lub wywoania flameu. Podobnie jak ten ostatni, a w odrnieniu od cyberbullyingu, trolling ma zawsze charakter publiczny i jako taki jest umiejtnoci komunikacyjn wymagajc cyberenkulturacji na poziomie mistrzowskim. W kontekcie zjawiska trollingu szczeglnie silnie uwypukla si podzia na nowicjuszy (newfags) i weteranw (oldfags34) danego rodowiska, ktrzy znaj dobrze jego moliwoci i potrafi przewidywa kolejne ruchy poszczeglnych uytkownikw. Prosty trolling, typowy dla pocztkujcych, wyranie rni si od wyrafinowanego, ktrego subtelnoci dostpne s wycznie dla zaawansowanych. Za przykad moe posuy popularny troll pojawiajcy si czsto na portalu Onet.pl, wielokrotnie wypuszczany rwnie przez autork niniejszej ksiki, a znany pod pseudonimami Kasia NYC, Kasia Canada lub Kasia Polonia. Wypowiedzi Kasi ograniczaj si na og do zaoenia pod umieszczonym na portalu artykuem wtku zawierajcego krtki komentarz treci: U nas to nie do pomylenia. No ale u nas jest wolno i demokracja, nie to co w Poland. Trolling typowy dla pocztkujcego uytkownika to wypuszczenie Kasi pod doniesieniem np. o katastrofie smoleskiej, za za prowokacj autorstwa weterana uytkownicy uznaj uczynienie tego samego pod artykuem dotyczcym dowolnego wydarzenia, ktre miao miejsce w Ameryce. Sukcesem trolla jest w obu przypadkach sprowokowanie do responsu jak najwikszej iloci uytkownikw. Jego miar stanowi liczba dopisanych przez nich w za-

24

Rozdzia 1 Konflikt, przemoc, prowokacja w cyberkulturze

25

oonym przez Kasi wtku komentarzy, ktrych tre sugeruje, i uwierzyli oni w identyczno tosamoci tej marionetki z tosamoci jej animatora. O sukcesie wiadczy rwnie dua ilo komentarzy wysoce emocjonalnych w formie i treci, w niewybredny sposb, ad hominem atakujcych osob Kasi. Dodatkowym powodem do chway jest rozpoznanie w reakcjach niektrych uytkownikw domylnie oldfags braku wiary w tosamo Kasi i jej animatora. Najczciej wnioskuje si o tym z faktu wprowadzenia do komentarzy zawoalowanych pochwa za kreacj tak udanej marionetki. Trolle posugujce si strategi retoryczn Kasi s wielokrotnego uytku; ich schematy mona napotka w Sieci wielokrotnie i obserwowa ich poczynania w rnych wariantach i rodowiskach wobec rnych przedmiotw prowokacji. Jest to tak znana prawidowo, e internauci opracowuj cae atlasy trolli, przedstawiajc je jako z jednej strony archetypowe figury e-ktnikw, a z drugiej jako retoryczne wzorce rytualizowanych potyczek o charakterze zwyczajowo-sportowym, posiadajcych ewidentny wymiar kulturotwrczy i enkulturacyjny35. Internetowa prowokacja tego rodzaju ma charakter symultaniczny. Oznacza to, e kierowana jest do wielu odbiorcw rwnoczenie, co stanowi realizacj wzorca komunikacyjnego typu many-to-many. Pojedyncza wypowied Kasi stanowi jednostronn prowokacj inicjatywn, jednak polifoniczny dyskurs, ktry rozwija si wok takiej inicjujcej flame wypowiedzi, nadaje jej charakter metapoziomowej gry w Kasi pomidzy jej animatorem, nowicjuszami i weteranami rodowiska. Jej pojawienie si czyni akt trollingu prowokacj zwrotn, acuchow, wieloetapow oraz wielostronn. Uytkownicy w trakcie tej gry renegocjuj hierarchi rodowiska, dzielc jego uytkownikw na aspirujcych outsiderw, nowych, po angielsku agodniej okrelanych mianem newbies, a ostrzej noobs/n00bs lub newfags, oraz insiderw weteranw, oldfags, denizens, penoprawnych uczestnikw grupy wirtualnej, ktrzy rozumiej, co si w niej naprawd dzieje. Uczestnicy kadej flame war rozptanej w konsekwencji prowokacji tworz odmienne interpretacje tego wydarzenia, za konflikt midzy nimi znajdujcy swj wyraz w aktach werbalnej przemocy wynika wanie z tej rnicy. Uytkownik, ktry pad ofiar trollingu, moe si nigdy o tym fakcie nie do-

wiedzie, chocia moe rwnie zosta o nim uprzejmie poinformowany przez wiadkw zajcia; czsto uywa si w tym celu akronimu YHBT you have been trolled, zostae strollowany36 Nie zmienia to faktu, e osoba ofiary zostaje uprzedmiotowiona, a jej prostolinijne reakcje daj powody do jawnej wesooci bardziej dowiadczonym uytkownikom, co jest dla zdecydowanie nieprzyjemnym dowiadczeniem. W oczach nowicjusza gra w Kasi moe by epizodem realnej wojny kulturowej midzy prawdziwymi Polakami a reprezentantk zadufanej, nieinteligentnej, niewiadomie wynarodowionej Polonii amerykaskiej. W oczach weterana to samo zdarzenie jawi si bdzie jako oparty na odgrywaniu rl akt konfliktu pozorowanego, zwyczajowego i sportowego, a nawet jako swego rodzaju rytualna cyberwalka stanowica niezbdny etap procesu enkulturacji, gdy warunkujca nabywanie przez nowicjuszy okrelonej wiedzy, kultury i umiejtnoci cyberspoecznych. Wskazana tu jako przykadowa flame war o Kasi, rozgrywajca si midzy czterema cybergatunkami trollami-animatorami, trollami-marionetkami, nowicjuszami i denizenami z perspektywy cyberspoecznej peni kilka funkcji. Podobnie uytkownicy przypisuj jego aktorom rne intencje: od czysto merkantylnych (animator trolla interpretowany jest czsto jako najemnik opacany przez kogo za pisanie takich, a nie innych komentarzy) po amatorsko-psychologiczne (animator trolla demaskowany jest jako lkliwy socjopata, ktry poprzez werbaln przemoc w bezpiecznych warunkach odreagowuje urazy z real life). Erystyka e-konfliktu zarysowuje takie starcia w aspekcie lingwistycznym jako konflikt idiolektw w warunkach wzgldnej anonimowoci i specyficznym trybie pimiennoci ulokowanej w trybie cytowania i komentowania. Flame pozwala si rwnie interpretowa z pozycji performatywizmu, poniewa jest publicznym spektaklem, ktry wymaga znajomoci niepisanych zasad kooperacji uczestnikw rodowiskowej cyberkultury i przewidywania ich reakcji. Analizujc go w perspektywie cyberspoecznej trzeba przede wszystkim zwrci uwag na fakt, e troll nie jest wytworem autorskim i wynikiem aktywnoci indywidualnej, lecz produktem groupmindu (termin ten omwi szerzej w ostatnim rozdziale) i peni istotn rol cyberwsplnoto- i cyberkulturotwrcz. W slangu internetowym (...)

26

Rozdzia 1 Konflikt, przemoc, prowokacja w cyberkulturze

27

mwi si, e trolla nie naley karmi czyli e nie naley z nim w ogle wchodzi w jakkolwiek polemik . Taka strategia jednak nie dziaa, i wanie
37

acj specyficzn, a pen pacyfikacj opozycji niemoliw. Std fenomen bezkarnych grieferw i trolli-zombies, ktre powracaj do rodowiska zza grobu po banie na zmienionym IP lub te inni animatorzy przechwytuj i kontynuuj ich formu. rodowiska wirtualne cechuje wysoki poziom inkluzywnoci opartej na zasadzie wolnoci wyboru i zwizanej z anonimowoci uytkownikw oraz egalitaryzmem ich wyjciowych pozycji w CMC. To upoledza zadaniow skuteczno zwizanych z nimi grup, a take moe hamowa rozwj ich potencjau wsplnototwrczego. Konflikt i pojawiajce si w jego ramach akty niefizycznej przemocy pozwalaj minimalizowa negatywne konsekwencje tego stanu rzeczy. Wyznaczajc nie tylko granic midzy outsiderami i insiderami, ale take tworzc midzy ich pozycjami szeroki margines przeznaczony dla turystw, lurkerw, aspirantw i innych faz larwalnych38 denizena, zwikszaj ekskluzywno grupy i neutralizuj konsekwencje potopu informacyjnego. W ten sposb w przestrzeni wirtualnej powstaje zalek struktury spoecznej, pozwalajcy na warunkow identyfikacj i ustalenie tosamoci czonkw w warunkach CMC. Jak wskazuje Bronner, niematerialny charakter cyberprzestrzeni pozwala partycypantom na swobodniejsze ni in real life odgrywanie rl, zabawy jzykowe, tworzenie i wykorzystywanie reprezentacji wizualnych, co wspiera praktyk przetwarzania jani, ale take czenia jej z grup. Ta sytuacja wymaga jednak ustanowienia granic, aby mc skutecznie zarzdza wzrastajcym ryzykiem komunikacyjnym. Jedynie niektre z tych granic mog by efektywnie strzeone poprzez regulacje wprowadzane offline. Dlatego waga tradycji zwizanej z oddolnymi formami regulacji wzrasta, kiedy uytkownicy musz radzi sobie z takimi formami transgresji norm, jak opisane w tym rozdziale39. Interakcje oparte o CMC s czsto interpretowane jako oburzajco bezceremonialne, co budzi szczeglne zainteresowanie komentatorw, chtnie ostrzegajcych wiat przed konsekwencjami rzekomej degeneracji spoecznych wizi wskutek ich mediatyzacji. Sandra Harrison wskazuje tu na szczegln rol potrzeby zachowania twarzy, czyli publicznego autoportretu. Spoeczne strategie grzecznoci in real life s powoywane w celu mitygowa-

ten fakt warunkuje ogromn popularno fenomenu trollingu w internecie. Udane trolle budz poklask czci uytkownikw skutecznie cyberenkulturowanych i jako takie stale na nowo weryfikuj hierarchi cyberwsplnoty i cyberspoeczny status kadej zaangaowanej we flame war jednostki. Uytkownik musi si nauczy odczytywa zwyczajowo wizane z pojawieniem si trolla w rodowisku sygnay, na przykad rozstrzyga, ktry bd ortograficzny zosta wprowadzony do tekstu wiadomie, aby stworzy punkt zaczepienia dla krytycznych komentarzy, a ktry popeniono spontanicznie. Dowiadczonych denizenw cechuje wysoka formalna i teleologiczna wiadomo zabiegw komunikacyjnych tego typu. Z tego powodu przejawiaj oni aprioryczn nieufno wobec internetowych autoprezentacji i tendencj do traktowania wszelkich kontrowersyjnych wypowiedzi jako trolli. Z kolei nowicjusze maj inklinacj do interpretowania internetowych wypowiedzi naiwnie, jako wyrazu rzeczywistych pogldw ich autorw. Konflikt, walka i niefizyczna przemoc w Sieci to procesualne fenomeny odbijajce sekwencje konstrukcji, dekonstrukcji i rekonstrukcji hierarchii oraz norm cybergrupowych. Griefing, cyberbulliyng, trolling, flaming i w mniejszym stopniu cyberstalking s popularnymi stylami tego dekonstruowania. Obecno wymienionych fenomenw w spoecznym yciu internetu jest przywoywana jako najwaniejszy argument za powoywaniem i legitymizacj instytucji cyberwadzy twrcw i egzekutorw cyberprawa stanowionego, ktre ma wspiera normy prawa zwyczajowego skodyfikowane w postaci netykiety. Oczywicie proces ten nie przebiega w taki sam sposb, jak ma to miejsce in real life. W Sieci nikt nie jest skazany na jedno rodowisko, za emigracja jest atwa, gdy Sie stanowi przestrze potencjalnie nieskoczon. Uytkownik moe pozwoli egzekucjonowa si w jednym rodowisku, a nastpnie bez problemu reinkarnowa w tym samym lub w innym, przy czym nikogo nie mona wbrew jego woli raz na zawsze usun ze wszystkich. E-wadza dziaa wic w warunkach realnej niemiertelnoci i pozbawiona jest rodkw przymusu bezporedniego w wymiarze fizycznym, co czyni jej sytu-

28

Rozdzia 1 Konflikt, przemoc, prowokacja w cyberkulturze

29

nia aktw przemocy, ktre mog spowodowa utrat twarzy przez partnerw interakcji40. Jednak z powodu atwoci maskowania tosamoci w CMC grzeczno w przypadku tej formy komunikacji jest mniej potrzebna, przemoc za nie tyle wszechobecna i wszechwadna, co atwiej wymykajca si spod kontroli. Pamita jednak trzeba, e aby prowadzi jakkolwiek konstruktywn dyskusj, w realu czy w cyberprzestrzeni, midzy partycypantami musi pojawi si brak zgody, a tym samym nieuchronna perspektywa konfliktu, gdyby bowiem zaczli oni interakcj od ustanowienia konsensu, nie byoby niczego do dyskutowania41. Dlatego omwione w tym rozdziale komunikacyjne fenomeny naley potraktowa nie jako dewiacje, lecz jako specyficzne formy integracyjnej negocjacji, ktrymi wydaje si rzdzi wsplna zasada: wojna to dyplomacja prowadzona innymi rodkami. Takie mikrocyberwojny prowadzi si take za porednictwem cyfrowych obrazw, ale to wanie sowo jest podstawow, podrczn broni netizena. W nastpnym rozdziale przedstawi bliej specyfik posugiwania si ni w warunkach CMC.
1B/ Przywouj prawo Godwina. Przegrae 1C/ Dorwa nowego

1A/ Nie karm trolli

30

Rozdzia 1 Konflikt, przemoc, prowokacja w cyberkulturze

31

Przypisy:
1 Cynthia Carter, C. Kay Weaver, Violence and the Media, Open University Press, Buckingham-Philadelphia 2003, s. 138. 2 Zob. Access Controlled. The Shaping of Power, Rights, and Rule in Cyberspace, ed. by Ronald Deibert, John Palfrey, Rafal Rohozinski, Jonathan Zittrain, The MIT Press, Cambridge-London 2010. 3 Od nazwiska prawnika specjalizujcego si w problematyce nowych mediw, Mikea Godwina, ktry prawdopodobnie sformuowa je jako pierwszy w 1990 roku. Por. Mike Godwin, Meme, countermeme, http://www.wired.com/wired/archive/2.10/godwin.if.html, data weryfikacji URL: 5 stycznia 2011. 4 Cyt. za polsk Wikipedi: http://pl.wikipedia.org/wiki/Prawo_Godwina, data weryfikacji URL: 5 stycznia 2011. 5 Por. Patricia Wallace, Psychologia Internetu, Rebis, Pozna 2001, s. 147-176. 6 Por. John Perry Barlow, A Declaration of the Independence of Cyberspace, https://projects.eff.org/~barlow/Declaration-Final.html, data weryfikacji URL: 5 stycznia 2011; Ronald Deibert, Rafal Rohozinski, Beyond Denial: Introducing Next-Generation Information Access Controls, [w]: Access Controlled. The Shaping of Power, Rights, and Rule in Cyberspace, ed. by Ronald Deibert, John Palfrey, Rafal Rohozinski, Jonathan Zittrain, The MIT Press, Cambridge-London 2010, s. 3. 7 Artur Schopenhauer, Erystyka, czyli sztuka prowadzenia sporw, prze. B. i . Konorscy, Wydawnictwo Literackie, Krakw 1983, s. 11. 8 Tame, s. 14. 9 Por. Troll, [w]: The On-line Hacker Jargon File, version 4.2.2, 20 AUG 2000 [B.W, B.M.], s. 1092. 10 Barlow, dz. cyt. 11 Simon J. Bronner, Digitizing and Virtualizing Folklore, [w]: Folklore and the Internet. Vernacular Expression in a Digital World, ed. by Trevor J. Blank, Utah State University Press, Logan 2009, s. 34. 12 Za: Carrie Menkel-Meadow, Conflict Theory, [w]: The Encyclopedia of Community: From the Village to the Virtual World, ed. by Karen Christensen, David Levinson, Sage Publications, Thousand Oaks-London-New Delhi 2003, s. 323. 13 Michelle LeBaron, Venashri Pillay, Conflict Across Culture. A Unique Experience of Bridging Differences, Nicholas Brealey Publishing, London 2007, s. 13-14. 14 LeBaron, Pillay, dz.cyt., s. 90. 15 Tame, s. 88.

16 Tame, s. 104-105. 17 Tame, s. 85. 18 Tame, s. 15. 19 Por. Wallace, dz. cyt., s. 249. 20 Zob. np.: Majid Yar, Cybercrime and Society, Sage Publications, London-Thousand Oaks-New Delhi 2006; Cybercrimes: A Multidisciplinary Analysis, ed. by Sumit Ghosh, Elliot Turrini, Springer, Berlin-Heidelberg 2010; Digital Crime and Forensic Science in Cyberspace, ed. by Panagiotis Kanellis, Evangelos Kiountouzis, Nicholas Kolokotronis, Drakoulis Martakos, Idea Group Publishing, London 2006; Martin C. Libicki, Cyberdeterrence and Cyberwar, Rand Project, Santa Monica 2009; Andrew Michael Colarik, Cyber Terrorism: Political and Economic Implications, Idea Group Publishing, London 2006. 21 T.L. Taylor, Play Between Worlds. Exploring Online Game Culture, The MIT Press, Cambridge-London 2006, s. 44. 22 Tame, s. 43. 23 Tame, s. 50-52. 24 Za: http://en.wikipedia.org/wiki/Griefer, data weryfikacji URL: 5 stycznia 2011. 25 Za: Carter, Weaver, dz. cyt., s. 145. 26 Tame, s. 147. 27 Za: Linda A. Jackson, Adolescents and the Internet, w: The Changing Portrayal of Adolescents in the Media Since 1950, ed. by Patrick E. Jamieson, Daniel Romer, Oxford University Press, New York 2008, s. 394. 28 Za: Modzi internauci o cyberprzemocy, http://gemius.pl/pl/archiwum_prasowe/2007-02-08/01, data weryfikacji URL: 5 stycznia 2011. 29 Za: http://en.wikipedia.org/wiki/Cyber-bullying, data weryfikacji URL: 5 stycznia 2011. Wszystkie tumaczenia z j. angielskiego, jeli nie podano inaczej Magdalena Kamiska. 30 Dotychczasowe badania wskazuj, e jest to praktyka nacechowana genderowo. Susan Herring zauwaa, e uytkowniczki flejmuj rzadziej ni uytkownicy, uywaj za to czciej strategii grzecznoci. Zob. Susan Herring, Gender Differences in CMC: Findings and Implications, CPSR Newsletter, Winter 2000, Volume 18, Number 1, rdo internetowe: http://cpsr.org/issues/womenintech/herring/, data weryfikacji URL: 5 stycznia 2011. 31 Zoenie ze snide zoliwo i remark uwaga lub komentarz. 32 Bronner, dz. cyt., s. 53. 33 Szerzej pojcie to omawiam w: Magdalena Kamiska, Flaming i trolling kulturotwrcza rola konfliktu we wsplnocie wirtualnej, [w:] Komunikacja spoeczna w wiecie wirtualnym, pod red. M. Wawrzak-Chodaczek, Toru 2008, oraz w: Magdalena Kamiska, Prowokacja w Internecie jako akt

32

Rozdzia 1 Konflikt, przemoc, prowokacja w cyberkulturze

33

transgresji granic, [w] Granice kultury, A. Gwd, Wydawnictwo lsk, Katowice 2010 34 Oba okrelenia spopularyzowa imageboard 4chan (http://www.4chan.org/). 35 Zob. np.: Jacek Wesoowski, Klasyfikacja Gatunkowa Trolli Sieciowych, Dokonana Na Podstawie Obserwacji Grup Dyskusyjnych w Hierarchii pl, https:// groups.google.com/group/pl.rec.gry.komputerowe/msg/596acd57b66e2ccd hl=pl lub http://tantek.pbworks.com/w/page/19403022/TrollTaxonomy, data weryfikacji URL: 5 stycznia 2011. 36 Wallace, dz. cyt., s. 136. 37 Za: http://pl.wikipedia.org/wiki/Trollowanie, data weryfikacji URL: 5 stycznia 2011. 38 Zob. Larval Stage, w: The On-line Hacker Jargon File, dz. cyt., s. 643. 39 Bronner, dz. cyt., s. 36. 40 Sandra Harrison, Maintaining the Virtual Community: Use of Politeness Strategies in an Email Discussion Group, [w]: Words on the Web. Computer Mediated Communication, ed. by Lyn Pemberton, Simon Shurville, Intellect Books, Portland-Exeter 2000, s. 69-70. 41 Tame.

34

35

Rozdzia 2 Stfu n00b! Jzyk w sieci

-$!3^^4 -y4|< ^||^4^^ ? -$|d()<2|<()|^|() Nonsensopedia Zmediatyzowane formy jzyka najatwiej jest opisa w kategoriach ich podobiestwa lub niepodobiestwa wobec form i funkcji jzyka literackiego, albo te w lad za intuicjami Marshalla McLuhana i Waltera J. Onga wobec form i funkcji jzyka mwionego. Przyjcie pierwszej z wymienionych analogii skutkowa moe wnioskiem o degradacji jzyka poprzez jego medialne zaporedniczenie. Drugie porwnanie rwnie moe prowadzi do diagnozy upoledzenia funkcji i obnienia poziomu formalnego jzyka w mediach, lecz moe wie take i do jego dowartociowania, poniewa przedpimienne formy jzyka bywaj w tym ujciu traktowane jako szlachetnie pierwotne. Obie tendencje pozostaj znane i wpywowe, lecz ostatnio obserwowa mona odwrt od tego rodzaju analogizowania, poniewa nie dostarcza ono satysfakcjonujcych wyjanie spoecznego funkcjonowania jzyka zmediatyzowanego. Ma to zwizek z faktem, e badacze mediw stopniowo rezygnuj z podtrzymywania dychotomii oralno-pimienno, coraz czciej uznajc je nie za kategorie rozczne i przeciwstawne, lecz za dwa bieguny pola magnetycznego wytwarzajce rnego rodzaju konfiguracje i modalnoci zdeterminowane zewntrzsystemowo wobec relacji, w ramach ktrych uywane s jako podstawowe1. Dzieje si tak w duym stopniu wskutek upowszechnienia si multimediw, w analizie ktrych niemoliwe jest przeprowadzenie tego rodzaju rnicowania.

36

37

Twierdzenie, e jzyk mediw masowych posiada specyficznie odmienne cechy od jzyka uywanego w innych sytuacjach komunikacyjnych, jest dzi truizmem. Z drugiej strony przemina ju take, jak si wydaje, faza intensywnej fascynacji nowymi moliwociami, ktre mediatyzacja, a szczeglnie digitalizacja procesu komunikacyjnego otworzya przed jzykow wytwrczoci kulturow rozumian jako twrczo artystyczna. Mam tu na myli przede wszystkim teori hipertekstu traktowan jako radykalnie innowacyjna ga teorii literatury. Dowodem kulturowego oswojenia tych rozwiza moe by fakt, e coraz czciej podkrela si dzi, i koncepcja hipertekstu nie tylko nie jest nowa, lecz charakterystyczna dla awangardy literackiej XX wieku, cho z oczywistych wzgldw do niedawna realizowana jedynie w formie analogowej2. W latach 90. komentatorzy zjawisk zwizanych z ICT czsto artykuowali przekonanie, e maszyna edytujc rnego rodzaju teksty musi ksztatowa rwnoczenie jzyk, w ktrym s one artykuowane, formujc tym samym a moe nawet niepodzielnie dominujc go ludzki sposb mylenia . Obecnie w
3

moe nie tylko dodawa do bazy nowe teksty, ale take wyrywa dowolne ich elementy z kontekstu, tworzy z nich (bri)kolae, oraz, co najistotniejsze, transmitowa i upublicznia je, co otwiera perspektyw dla ich kolejnych przeksztace. Oto prawdziwa rewolucja cyfrowa, ktrej z pewnoci nie przewidzieli protoplaci ICT pojawiajcy si w popularnych podrcznikach historii nowych mediw, tacy jak Gottfried Leibniz, Ada Lovelace czy Alan Turing5. To przede wszystkim w ten wanie sposb koncepcyjnie przecie nienowa Sie nadaje nowy ksztat kulturze, a w jej ramach schematowi komunikacji spoecznej, roli i sposobom przechowywania i dystrybucji wiedzy zarwno naukowej, jak i potocznej, ktra pierwszy raz znajduje w niej nieredagowany zapis na ogromn skal. Reorganizuje tym samym pozycj i rol spoeczn eksperta, a kulturowa dynamika opozycji kolektywizmu i indywidualizmu zmienia dziki niej kierunek, wprowadzajc zindustrializowane spoeczestwa w nieoczekiwany zwrot od koncentracji na jednostce ku nowym formom wsplnotowoci6. Digitalizacja kultury oznacza jednak przede wszystkim rewolucj w transmisji wiedzy, ktra pociga za sob kolejn rewolucj naukow, znacznie bardziej radykaln ni np. przewrt spowodowany przez powstanie akademii i stworzenie w ten sposb konkurencji wobec uniwersytetu7. Ta perspektywa budzi powane zaniepokojenie, i to nie tylko wrd samych naukowcw. Klerkowie na caym wiecie broni dzi swego statusu przed nowymi ekspertami, now technologi i stwarzanymi przez ni moliwociami8, take jzykowymi. Oczywicie profesjolekty nie s jedynymi ekskluzywizujcymi formami jzyka. W maych spoecznociach wszyscy czonkowie znaj zazwyczaj kompletny sownik jzyka standardowego. Mog pojawi si w nich tajne jzyki rytualne i genderowe, ale nie obserwuje si wielu zrnicowa jzykowych wynikajcych z podziau pracy, ktry w wikszych spoecznociach powoduje powstawanie profesjolektw, jzykw zawodowych i argonw. Sowo argon posiada pejoratywny odcie znaczeniowy (jzyk hermetyczny, tajny, bekotliwy), ale zasadniczo odnosi si do specyficznego jzyka danej grupy zawodowej, ktrego wyraenia oznaczaj przede wszystkim czynnoci i przedmioty, z ktrymi stykaj si jej przedstawiciele w codziennych sytuacjach zawodowych. Zadaniem argonu jest uatwienie wykonywania ludziom rutynowych w danym zawodzie

pracach z dziedziny web studies tego typu determinizm technologiczny, czsto bliski technofobii, pojawia si rzadko, wci jednak pozostaje ywy w dyskursie pedagogicznym i dziennikarskim , cho i tam zaczyna si wydawa postaw
4

zdezaktualizowan. Dzi zatem badacz przystpujcy do analizy przeksztace jzyka w i poprzez CMC wkracza na swoiste pobojowisko poznawcze. Konflikt midzy skrajnymi pesymistami i skrajnymi optymistami co prawda wygas, ale rekapitulacja skorelowanego z nim aparatu teoretycznego i narzdzi metodologicznych jest konieczna. Kluczem do kulturoznawczej interpretacji fenomenw internetu przestay ju by rozwaania, ktre elementy cyberkultury s nowe, a ktre stare. Oczywiste jest, e w pewnym wymiarze internet jest przede wszystkim gigantyczn baz danych, czyli archiwum-bibliotek, a zatem realizacj kolejnego konceptu par excellence archaicznego. Nowe jest w jego ramach techniczne umoliwienie nieustannego synchronicznego przeksztacania danych poprzez poczenie otwartego dostpu do bazy z moliwociami edycyjnymi, co radykalnie zmienia wyjciow koncepcj, znan dotd kulturze w cakowicie odmiennych realizacjach. W praktyce oznacza to bowiem, e kady uytkownik

38

Rozdzia 2 Stfu n00b! Jzyk w sieci

39

czynnoci i sprawne funkcjonowanie w rodowisku pracy. Charakterystyczn cech argonu jest to, e wiele uywanych w jego ramach wyrae nie posiada ekwiwalentu w jzyku standardowym .
9

Slang funkcjonuje w maych grupach spoecznych jako zarazem kolokwialny i ekskluzywizujcy kod, ktry pozwala transmitowa i chroni charakterystyczne dla nich wartoci. Poszczeglne wyraenia mog wydostawa si z nich i upowszechnia poza ich obrbem. Jeli jednak wyraenie slangowe upowszechni si, tym samym opuszcza leksykon rodzimego slangu, poniewa traci walor kontrowersyjnoci i funkcj wyznacznika tosamoci grupowej. Z tego powodu za wan cech slangu uwaa si wysoki poziom innowacyjnoci leksykalnej. W jego ramach poszczeglne wyraenia szybko staj si pass, aczkolwiek po deslangizacji mog pozosta w jzyku na dugo, cho zmieniaj wwczas znaczenie17. Slang jest stosunkowo mao innowacyjny w zakresie gramatyki, chtnie posuguje si redukcj formy, jest humorystyczny i przesycony ironi, zawiera wiele metafor, aluzji i asocjacji dwikowych. Ma bawi, zaskakiwa i szokowa18. Jest mow brzydk, ktra skada si z niegrzecznych, brutalnych lub komicznych metafor, niewyranych analogii oraz bezsensownych sw i wyrae zwizanych z mniej popularnymi i mniej szanowanymi spoecznie zwyczajami oraz praktykami19. Opanowanie slangu wymaga wikszych umiejtnoci komunikacyjnych ni posugiwanie si jzykiem standardowym, poniewa jest on mniej przejrzysty. Jego oddziaywanie ogranicza si zazwyczaj do terytorium grupy spoecznej lub grupy zainteresowania, raczej nie obejmujc caoci spoeczestwa, chocia istniej wyjtki (np. slang nowozelandzki). Zawsze jednak posiada charakter mniej lub bardziej ezoteryczny, a posugiwanie si nim jest uwaane za niewaciwe w sytuacjach formalnych. Thorne nastpujco identyfikuje funkcje slangu: 1) wyraenia slangowe wypeniaj luki w istniejcym leksykonie, 2) slang dokonuje releksykizacji ju istniejcych wyrae poprzez tworzenie synonimw. Jest to bardzo charakterystyczna cecha slangu: nadanie nowej nazwy powszechnie znanemu przedmiotowi oznacza zarazem jego wulgaryzacj i oswojenie przez grup wytwarzajc slang, dostarczajc jej rwnie rozrywki i wzmacniajc poczucie tosamoci poprzez wsplne uprawianie gier jzykowych20. Wskutek tego poszczeglne sowa slangowe posiadaj o wiele wicej znacze ni podstawowe, za im szerzej znane s ich desygnaty, tym wicej posiadaj one synonimw21. Z tych powodw slang jest uznawany za szczeglnie skuteczny kulturowy wyznacznik tosamoci, solidarnoci i

Nie naley myli argonw z dialektami, ktre pojawiaj si wwczas, kiedy kilka spoecznoci w kilku geograficznych lokalizacjach posuguje si tym samym jzykiem . Natomiast grupy poddawane represjom, wizione lub w
10

inny sposb izolowane od wsplnoty, a take te, ktrych praktyki s niemile widziane przez wadze, wytwarzaj argot kolokwialny jzyk, stanowicy marker klasy spoecznej i posiadajcy funkcje zblione do slangu, cho jego sownik ma zwykle przynajmniej po czci charakter argonowy . Argot moe stanowi
11

przykad tendencji zrnicowa jzykowych do lokalizacji na skutek czenia jednostek o podobnych zainteresowaniach, poziomie izolacji spoecznej i strukturalnej lokalizacji w stosunku do instytucji wadzy. Najczciej pojawia si w grupach wyjtych spod prawa lub balansujcych na granicy prawa. Jako taki staje si, jak pisze Barry Blake, czci antyjzyka antyspoeczestwa, tworzcego alternatyw wobec nieprzyjaznego, zewntrznego i nadrzdnego spoecznego wiata. Wytworzenie argot wzmaga solidarno wewntrzgrupow, oferujc przedstawicielom tajny kod, ktrym mog si posugiwa wobec outsiderw-przeciwnikw. Jego skuteczno opiera si czciowo na ekskluzywizacji sownictwa, a czciowo na odmiennej fonologii, czasem wytwarzajc formy do tego stopnia odmienne od standardowych, e mona mwi o powstaniu odrbnego jzyka . Niektrzy badacze traktuj cybermow jako argot , cho
12 13

zgadzaj si, e zawiera ona rwnie wiele wyrae o charakterze argonowym, za wikszo przychyla si raczej ku zdaniu, e naley j traktowa jako form slangu14. Slang to kolejny rodzaj nieformalnego socjolektu. Podobnie jak argot peni funkcj spoiwa wsplnoty, stanowic marker czonkostwa i symbol dystansu grupy wobec spoecznego mainstreamu, a take chronic jej tajemnice przed wiadkami i szpiclami . Tony Thorne wskazuje, e slang zawdzicza sw moc
15

temu, e jest potajemny, zakazany i niedozwolony16. Nie musi jednak by substandardem jzykowym; najczciej stanowi opcj wiadomie i dobrowolnie wybieran przez uytkownikw spord wielu dostpnych im stylw jzykowych.

40

Rozdzia 2 Stfu n00b! Jzyk w sieci

41

przynalenoci grupowej. Uytkownicy s z niego dumni, uwaajc go za sposb wyraania si szczeglnie barwny, bogaty i inteligentny. Uywaj go cakowicie wiadomie, czynic to szczeglnie chtnie wobec osb, ktrym pragn zaimponowa. Dzi dominacj w wiecie, nie tylko anglojzycznym, zyskuje slang amerykaski, upowszechniajcy si przede wszystkim poprzez media22. Ma on duy wpyw na formy komunikacji jzykowej w internecie, gdzie rne formy slangu, argonu i argot zyskuj waciwo, ktra nieczsto cechowaa je in real life: nie s ju niemal wycznie mwion form jzyka, lecz przybieraj przede wszystkim posta pisan. Rola jzyka jako rda zrnicowa spoecznych i kulturowych w Sieci jest wiksza ni offline. To wanie w internecie tocz si spory, czy milczcego lurkera naley okrela mianem uytkownika, czy te nie. W codziennej praktyce CMC lurker jest traktowany jako istota niewidzialna, a nawet nieistniejca, poniewa wspuytkownicy nie posiadaj dostatecznych przesanek, by wpisa go w hierarchi cyberspoeczn, a tym samym wczy do wsplnoty. To wanie z powodu ekskluzywizujcej funkcji jzyka lurker nie jest w stanie w peni zrozumie, jakiego rodzaju spoeczne i kulturowe interakcje zachodz midzy uytkownikami w rodowisku wirtualnym. Wiara, e jest to moliwe, to czsty bd, popeniany zarwno przez pocztkujcych uytkownikw, jak i przez pocztkujcych badaczy. W pierwszym wypadku trzeba przej dugotrway proces cyberenkulturacji, ktrej jedynie pierwszy etap wyznacza zasada miesicznego lurkingu , czyli obserwowania rodowiska bez uczestniczenia w
23

przewaajca wikszo nie uczestniczy aktywnie w praktykach komunikacyjnych, a jedynie lurkuje. Jakob Nielsen rozoy proporcje nierwnoci partycypacyjnej w CMC jeszcze bardziej pesymistycznie: w jego opinii rednio jedynie 1% uytkownikw jest aktywnych, 9% aktywizuje si od czasu do czasu, a 90 % to lurkerzy26. Istniej w tym wzgldzie do due rnice midzy poszczeglnymi rodowiskami: na przykad na blogach aktywnych jest rednio mniej ni 0.1% ich uytkownikw, za na Flickr niemal dwa razy tyle (0.18%). Powysze ustalenia przynosz powany uszczerbek mitowi internetu jako w peni demokratycznego, interaktywnego medium o treciach generowanych przez konsumenta. Skoro zdecydowana wikszo aktywnoci jest dzieem zdecydowanej mniejszoci uytkownikw, przestaje dziwi, dlaczego sowo (e)leet, uywane czsto przez uytkownikw na oznaczenie bazujcego na kolokwialnej angielszczynie slangu oglnointernetowego, jest przeksztaconym sowem elite (elita). Okrelenie to wywodzi si z jzyka hackerskiego, w swej pierwotnej formie posiadajcego cechy zarwno argonu, argot, jak i slangu, w ktrym najoglniej oznaczao wtajemniczonych, czsto w uprawianie praktyk nielegalnych27. Sowo to zapisane w formie charakterystycznej dla warez d00dz jako eleet lub 31337 upowszechnio si poza tym rodowiskiem i jako takie stracio swoj slangow funkcj. Wspczesny hacker uyby raczej okrelenia wizard28, kahuna, guru lub grokker zamiast elite na okrelenie eksperta, ktry nie tylko tak dobrze zna obiekt swego zainteresowania, e myli razem z nim, dziki czemu potrafi nie tylko szybko i sprawnie rozwizywa problemy, ale take moe wykonywa czynnoci, ktre nie s dozwolone innym lub ktrych inni wykonywa nie potrafi29. Z powodu genezy nazwy wspczesna leet bywa niekiedy utosamiana z haxorem, czyli socjolektem hackerskim i pseudohackerskim, z ktrym istotnie posiada pewne elementy wsplne, na przykad zapoyczya ze niektre wyraenia i wykorzystuje podobne formy kryptotekstu opartego o transliteracj30. Charakterystyczne cechy leet i haxora to przede wszystkim graficyzacja zapisu i dua ilo akronimw, a take specyficzna morfologia. Za przykad moe tu posuy uycie sufiksu -xor (-xxor, -zor) zamiast -er w formowaniu angielskich rzeczownikw, ktre nastpnie mog by uyte w formie czasownikowej (U have been haxxored, That suxorz) czy te uycie znaku &

praktykach komunikacyjnych uprawianych przez innych uytkownikw. Drugi przypadek wymaga wdroenia metodologii klasycznej etnograficznej obserwacji uczestniczcej. Wielu badaczy zapomina, e lurkerzy stanowi przytaczajc wikszo uytkownikw internetu, mimo e sami bardzo czsto posuguj si taktyk lurkingu jako metod badawcz, cho jest ona etycznie kontrowersyjna24. Przystpujc do badania jakiegokolwiek cyberrodowiska naley poczyni zaoenie o nierwnoci partycypacyjnej, okrelane te mianem zasady 90/9/1, zasad jednego procenta lub zasad Pareto25. Szacuje si, e rednio okoo 90% postw zamieszczanych w internecie pochodzi od 9% do 1% uytkownikw, natomiast

42

Rozdzia 2 Stfu n00b! Jzyk w sieci

43

jako subsytutu -and lub -anned (B& jako banned). W leet i haxorze bdcych zasadniczo odmianami angielszczyzny pojawiaj si take sowa zaczerpnite z innych jzykw, na przykad niemieckiego (ist, Krieg, ber; UR uber! jeste wietny!)31. W odrnieniu od wikszoci slangw in real life leet i haxor nie s innowacyjne jedynie leksykalnie, lecz przede wszystkim pod wzgldem formy zapisu, ktra niekiedy realizuje posta czciowego szyfru i/lub kodu .
32

dy jako lamus) czy luserem (loser + user36), uyszkodnikiem i wieloma innymi efemerycznymi, pogardliwymi okreleniami, ktre powstaj na uytek danego rodowiska i stosunkowo szybko zanikaj, jedynie niekiedy upowszechniajc si rwnie poza jego granicami. Wyraenia te powstaj gwnie na bazie jzyka angielskiego, jednak polski wariant tak pojtej netmowy istnieje, i wbrew potocznemu przekonaniu nie jest prawd, jakoby by po prostu zanglicyzowan i okaleczon przez skrty polszczyzn. Internet wzmocni co prawda potrzeb utworzenia midzynarodowej lingua franca, a w tej funkcji istotnie najczciej wystpuje angielski, ale mona mwi take o odmiennych, dynamicznych lingwistykach online, ktre by moe ewoluuj ku nowym formom jzykowego pluralizmu. Mark Warschauer oszacowa w 2002 roku, e angielski jest jzykiem a okoo 50% stron internetowych i przeszo 90% stron uywanych do midzynarodowego handlu. Pamita jednak trzeba, e w kulturoznawczej interpretacji fenomenw internetu kryterium ilociowe nie powinno by traktowane jako decydujce. Ponadto wybr jzyka w tych wypadkach, w ktrych takowy w ogle wchodzi w gr bywa dyktowany wzgldami pragmatycznymi, a tylko niekiedy jest rwnoznaczny z wyborem tosamociowym. W Sieci pojawiaj si jednak rodowiska, w ktrych kultywuje si odrbno jzykow celem wzmocnienia poczucia tosamoci37. Zgodnie z t zasad e-polszczyzna nie tyle zapoycza, co aktywnie przetwarza angielskie wyraenia i ich kalki (przykadem moe tu by choby popularne w latach 90. artobliwe okrelenie midzymordzie interfejs lub ebmajster webmaster). Jak stwierdza Jan Grzenia, polszczyzna internetowa stanowi wariant oglnej polszczyzny pisanej, posiada jednak pewne cechy osobliwe, szczeglnie w zakresie pisowni, interpunkcji i leksyki38. Przede wszystkim charakterystyczna jest dla niej forma pisowni, ktr naley okreli mianem neograficznej, czyli wprowadzajcej nietypowe formy zapisu, odmienne ni normy preskryptywne. Z tego powodu cybermowa przybiera nierzadko posta szyfru zupenie nieczytelnego dla osb niewtajemniczonych. Osiga to poprzez: zwielokrotnienie znakw interpunkcyjnych i liter (Grzenia wskazuje na zwizek tej praktyki z ekspresj ruchow),

Wyjtkowo czsto praktykuje si w jego ramach tworzenie anagramw poprzez substytucj poszczeglnych lub wszystkich liter lub fraz innymi literami pochodzcymi z tego samego alfabetu albo symbolami niealfabetycznymi. W ten sposb powstao wiele uywanych w leet i haxorze rebusw typu 1337 leet, B4 before, C see, M8 mate, wyrae skrtowych oraz sw wykreowanych wskutek normatywizacji bdw edycyjnych (pron lub pr0n pornography, teh the, grilf girlfriend czy newsfroup dziwaczna grupa). Celowe bdy edycyjne funkcjonujce jako szyfr s szczeglnie charakterystyczn cech jzyka internetowego; wprowadza si je take jako form zaczepki i prowokacji (czyni tak np. opisane w rozdziale I trolle). W uyciu jest wiele synonimicznych okrele hipotetycznej internetowej koine poza uytkowniczym leet: netspeak, cyberspeak, webspeak, netlish, weblish, netlingo, wired style, e-language, e-disc, e-talk, chatspeak czy internet short-hand. David Crystal uwaa te pojcia za tosame z pojciami CMC i dyskurs interaktywny. Jego zdaniem netspeak (netmowa) jest okreleniem najbardziej funkcjonalnym spord wymienionych, pod warunkiem, e nie bdzie ono odnoszone wycznie do dosownie czy te metaforycznie pojtej mowy, ale take, zgodnie z zasad interaktywnoci, do praktyki suchania, czytania oraz pisania34. Ju na wstpnym etapie cyberenkulturacji uytkownik uczy si kilku sw, ktre stanowi elementy leksykalne owej e-koine: lurker, griefer, troll, newbie. Wiedz t uzyska moe jedynie wskutek aktywnej partycypacji w CMC, a powikszanie jej zasobw czy si czsto z nieprzyjemnymi dowiadczeniami. Nieudolny i irytujcy wspuytkownikw newbie, zwiedziony pozornym egalitaryzmem rodowiska i niewiadomy wasnego statusu w agregacie wirtualnym i schemacie interakcji opartej na CMC, bywa nazywany leechem/leecherem, noobem/n00bem, lamerem/lam (polszczonym niekie35

44

Rozdzia 2 Stfu n00b! Jzyk w sieci

45

 uycie wersalikw w funkcji krzyku, brak wielkich liter i polskich znakw, stosowanie asteriskw w funkcji eufemizmu, wyrnienia fragmentu lub niekiedy w funkcji czysto ornamentacyjnej, pisemne oznaczanie reakcji niewerbalnych (buahahah), uycie emotikon i ikon (Grzenia wbrew potocznym opiniom nie uwaa ich obfitoci za najbardziej charakterystyczn cech e-mowy: ich warto komunikacyjn uznaje za znikom i wskazuje, e w powszechnym uyciu jest tylko kilka spord nich), niestandardowe spacjowanie; obok niestandardowego uycia znakw interpunkcyjnych i asteriskw suy ono czsto jako forma eufemizmu, pozwalajcego na uniknicie konfliktu z instytucjami e-cenzury, werbalno-wizualne gry sw. Najbardziej powszechne jest tu przeplatanie minuskuy z majusku. Takie zabiegi peni, zdaniem Grzeni, gwnie funkcj retoryczn i ornamentacyjn, czyli wskazuj na skupienie nadawcy na warstwie formalnej przekazu, jednak mog rwnie stanowi form kodowania, formy hybrydowe czce tekst i grafik, takie jak sygnatury, awatary, adresy elektroniczne czy nicki , a take memy (o ktrych opowiem w
39

pysk, GTFO get the fuck off, spieprzaj, OM(F)G o my (fucking) God, o mj (pieprzony) Boe, BRB be right back, zaraz wracam, ORLY? oh, really?, och, naprawd? w sensie ironicznym, LMAO laughed my ass off, odmiaem sobie tyek; znanym polskim akronimem jest NTG nie ta grupa. Akronimy posiadaj ewidentnie ekskluzywizujc funkcj, poniewa nie sposb odgadn z kontekstu, co znacz; na polskim gruncie deszyfracja ich wymaga dodatkowo znajomoci jzyka angielskiego. Grzenia wskazuje, e formy te mona traktowa jako leksemy, ktre staj si przedmiotem pasji kolekcjonerskich i licznych artw kolportowanych w internecie42. Wskutek tendencji do posugiwania si formami skrtowymi w e-mowie rwnie interpunkcja ulega w jej ramach redukcji zawsze, kiedy nie jest niezbdna, szczeglnie w przypadku komunikacji w czasie rzeczywistym. Jednak zasada skrtowoci nie ma charakteru nadrzdnego; w CMC znacznie czciej ni w polszczynie pisanej nieinternetowej wystpuj znaki emocji wykrzykniki i pytajniki, ktre wiadcz o poszukiwaniu przez uytkownikw ekwiwalentu kodu kinezycznego43. Jeli za chodzi o traktowan jako drugorzdna e-leksyk, Grzenia wyrnia leksyk komputerow (dotyczc technologii, fachow, argonow) oraz leksyk internetow (potoczn, komunikacyjn, slangow), ktr z kolei dzieli na ogln (np. charakterystyczn dla komunikacji mailowej) i rodowiskow (np. okrelenie operatorw jako opkw na IRC-u)44. Zdaniem Grzeni cybermowa posiada wystarczajc ilo cech charakterystycznych, by j wyrni nie tylko na tle standardowych form jzyka, ale take na tle innych jzykw medialnych45. Jest spontaniczna (zwaszcza w przypadku ulokowania jej w trybie komunikacji synchronicznej, np. na czacie), inwokacyjna, podatna na oddziaywanie mowy potocznej i slangw funkcjonujcych w wiecie offline. Szczeglne miejsce w jzykowej praktyce komunikacyjnej w internecie zajmuj zabawy sowne i inne przejawy jzykowej kreatywnoci wynikajce z potrzeby partycypantw, aby wyrni swe wypowiedzi spord milionw innych przelewajcych si przez Sie w postaci potopu informacyjnego. Swoje przytaczajce rozmiary zawdzicza on w duej mierze faktowi, e w praktyce e-mowy jest atwiej ni w innych odmianach jzyka pisanego tworzy teksty seryjne. Dlatego e-teksty s nie tylko wyjtkowo dynamiczne
40

nastpnym rozdziale). David Crystal wskazuje, e innowacja jzykowa przyjmuje si wtedy, kiedy zaczyna by uywana w innych odmianach jzyka ni te, z ktrych wyrosa . Dziki swojej porcznej skrtowoci elementy cybermowy niewtpliwie pojawiaj si rwnie poza CMC, np. s nagminnie stosowane w SMS-ach41. Rwnoczenie w internecie pojawiaj si formy zapoyczone z jzyka offline (cze cze, nara na razie). Dlatego opisane formy neograficzne uksztatowane w leet mona potraktowa jako kody ponadjzykowe. Taki charakter maj zwaszcza upraszczajce komunikacj pisemn ucicia i skrty (thx thanks, dziki, pzdr pozdrawiam), a take akronimy. Lingwici zwracaj szczegln uwag na te ostatnie, wskazujc, e w CMC pojawia si ich wyjtkowo duo, cho niewiele spord nich jest uywanych powszechnie. Ponadjzykowe stay si niektre akronimy anglojzyczne, np. STFU shut the fuck up, stul

46

Rozdzia 2 Stfu n00b! Jzyk w sieci

47

i elastyczne, ale posiadaj te szczeglnie wysoki poziom interteksualnoci. Wynika to ze sposobu ich wytwarzania wykorzystujcego cyfrowe technologie przetwarzania, kopiowania, powielania, graficyzacji i udwikowienia. Jzyk internetowy z jzykiem mwionym czy mniejsza dbao o poprawno form, ni ma to na og miejsce w przypadku jzyka pisanego. Z kolei waka rnica midzy jzykiem mwionym a cybermow polega na tym, e ta ostatnia jest automatycznie archiwizowana, a take hierarchizowana. Uytkownik pragnc wzi udzia w internetowej dyskusji musi wczy swj tekst do hierarchii ju istniejcych poprzez uycie funkcji wtkowania i cytowania. Tym samym zostaje zmuszony do zaakceptowania jego miejsca a take wasnej pozycji jako autora w lokalnej hierarchii tekstualnej. Jeli za pragnby przekroczy jej ograniczenia, musi dowiedzie si, jak inaczej mgby wyeksponowa swj gos przy wykorzystaniu dostpnych w danym rodowisku technik46. Oznacza to, e musi sta si nie tylko cyberpimiennym, ale take wysoce kreatywnym uytkownikiem internetu. W optyce kulturoznawczej szczeglnie interesujco przedstawia si kwestia specyficznego kontekstu sytuacyjnego, ktry powoduje informalizacj cybermowy. Partnerzy CMC na wstpnym etapie wzajemnej rekonstrukcji zakadaj wyjciowo rwno rl. Dlatego w internecie wystpuje tak wiele zwrotw nieformalnych, rodkw kolokwialnych oraz bezporednich zwrotw do odbiorcy. Wzrasta znaczenie funkcji fatycznej, pojawia si dialogowo, emocjonalno i ekspresywno, za to zaobserwowa mona brak (i brak denia do) starannoci jzykowej, ktr niekiedy kwituje si frazesami o braku kompetencji jzykowej uytkownikw. Jeli jednak ma doj do transpozycji wiata wartoci i sytuacji komunikacyjnej midzy partnerami interakcji, musz oni jak najszybciej wykreowa wsplny kontekst, czyli ustali podobiestwa i rnice midzy aktorami. Dlatego wanie waga jzykowych skadnikw aktu mowy mimo formalnej niestarannoci zapisu jest w CMC wysza ni w przypadku komunikacji face-toface, poniewa s one uywane do wykreowania sytuacji, ktra w komunikacji realnej jest dana. Kod kinezyczny, bdcy priorytetowo wanym skadnikiem aktu komunikacji, ulega tu bowiem redukcji, a nastpnie odtworzeniu w innych warunkach i wskutek tej procedury podlega licznym modyfikacjom .
47

W ten sposb digitalizacja komunikacji jzykowej zmienia kulturowo utrwalone sposoby manipulowania systemami znakw, a take relacje midzy konsumentami i producentami tekstw oraz informacji. E-mowa posiada podwjne zwizki z nieformalnymi rodzajami jzyka: uczestnicy CMC generuj cyberargon, budujc sownik technicznej terminologii zwizanej z praktyk posugiwania si usieciowionymi komputerami, a take formuj i transmituj slang, ktry w tym kontekcie rozumie si czsto tradycyjnie, czyli jako sownik nieformalnych, skrconych i humorystycznych wyrae. Badacze zauwaaj, e zasoby leksykalne tak rozumianego slangu internetowego s ilociowo niewielkie, wskutek czego niekiedy powstrzymuj si od okrelania go tym mianem. Jednak w odrnieniu od slangw offline, funkcj cyberslangu jako ekskluzywnego socjolektu ksztatuj przede wszystkim neograficzne formy zapisu. W ten sposb uytkownicy internetu uywaj e-mowy w funkcji tajnego jzyka, budujc za jego pomoc bariery ograniczajce dostp do rodowisk i komunikacji. Tym samym intensywnie produkuj ekskluzj, budujc tosamo wewntrzgrupow nie tylko w opozycji wobec outsiderw, ale take wobec newbies jako jednostek o statusie przejciowym pomidzy gociem/lurkerem a prawdziwym uczestnikiem wsplnoty (zjawisko newbie snobbery48). Jzykoznawcy badajcy cybermow z reguy ignoruj t funkcj, traktujc jzyk jako przedmiot bada w znacznym stopniu spoecznie i kulturowo wyizolowany. Dlatego pena analiza omwionego w tym rozdziale fenomenu wymagaaby interdyscyplinaryzacji bada celem poczenia warsztatu jzykoznawczego z kulturoznawczymi i socjologicznymi interpretacjami, uwzgldniajcymi kontekst kulturowy i funkcj spoeczn e-mowy. Reasumujc, aktywno jzykowa uytkownikw ICT jest przez jzykoznawcw jednogonie oceniana jako bardzo wysoka i naley si z tym w peni zgodzi. Jej cech charakterystyczn jest przede wszystkim przemienno rl nadawczo-odbiorczych w warunkach wyjciowej rwnoci statusw, ktra w praktyce komunikacyjnej jest przez uytkownikw dekonstruowana. Internet jako medium posiada zasig globalny, ale rwnoczenie te rodowiskowy, co oznacza, e e-mowa moe nabra cech socjolektu, czyli sta si rodowiskowotowarzysk odmian jzyka, a take medium socjolektw wiata offline. Pod-

48

Rozdzia 2 Stfu n00b! Jzyk w sieci

49

staw polskiej netmowy w jej wszystkich wariantach jest polszczyzna oglna, mimo e w globalnym internecie dominuje angielszczyzna, co nie pozostaje bez wpywu rwnie na polskojzyczn CMC (zjawisko tzw. cyberkolonizacji)49. Nie naley w tym kontekcie myli socjolektw z gwarami: gwary powstaj w wyniku ogranicze geograficznych, ktre w globalnym medium komunikacyjnym, jakim jest internet, trac na znaczeniu. Warto jednak w lad za Grzeni wspomnie o roli psycholektw, czyli realizacji jzyka uzalenionych od czynnikw natury psychicznej, ktrych badaniem zajmuj si psychologowie internetu i psycholingwici, biolektw zwizanych z wiekiem uytkownikw (uytkownicy modsi mielej posuguj si obrazami, czciej naruszaj norm jzykow i rzadko formuuj pene zdania)50, czy wreszcie genderlektw zwizanych z ich pci51. Sprawne posugiwanie si jzykowymi formami CMC niewtpliwie wymaga szczeglnej kompetencji komunikacyjnej i aktywnoci uytkownika. Z tego powodu coraz czciej mwi si o cyberpimiennoci (cyberliteracy), czyli kompetencji komunikacyjnej typu elektronicznego, ktr kady czonek spoeczestwa powinien dzi naby przynajmniej na podstawowym poziomie. W tym kontekcie wyrniono prawdziw globaln elite grup digeratich (digital literati). Pojcie to w wszym znaczeniu odnosi si do grona cyberprominentw, VIP-w internetu, do ktrych zalicza si midzy innymi Billa Gatesa, Esther Dyson, Nicholasa Negroponte, Richarda Stallmana, Linusa Torvaldsa, Sherry Turkle, Howarda Rheingolda, Kevina Mitnicka, Johna Perry Barlowa, Jarona Laniera, Mikea Godwina czy Lawrencea Lessiga. W szerszym sensie na miano digeratw zasuguj wszyscy, ktrzy potrafi sprawnie posugiwa si ICT w yciu codziennym. Sytuacja komunikacyjna uytkownika internetu komplikuje si znacznie, kiedy w cyberprzestrzeni dochodzi do bardziej zoonych gier intertekstualnych i intermedialnych ni jedynie jzykowe. Dziki oparciu CMC o screen-based technologies jzyk przekracza w niej swoje wasne granice. Nie skada si ju z gramatyki, leksyki i semantyki, lecz inkorporuje wiele systemw semiotycznych, pozwalajc na rwnoczesne realizowanie wielu praktyk komunikacyjnych traktowanych wczeniej jako odrbne52. Temu zagadnieniu powicony zostanie nastpny rozdzia.
2B 2D 2A/ Nowi: Zamknijcie si, albo zjedajcie! 2C/ Jeli potrafisz to przeczyta, masz leetowzroczno.

50

Rozdzia 2 Stfu n00b! Jzyk w sieci

51

Przypisy Guy Poitevin, From the Popular to the People, [w:] Communication Processes Vol. 3: Communication, Culture and Confrontation, ed. by Bernard Bel, Jan Brouwer, Biswajit Das, Vibodh Parthasarathi, Sage Publications, New Delhi 2010, s. 23. 2 Por. np. Ilana Snyder, Hyperfiction: Its Possibilities in English, http://www. schools.ash.org.au/litweb/ilana.html, data weryfikacji URL: 2 lutego 2011. 3 Por. Michaela Heima interpretacja Heideggerowskiego pojcia Sprachmaschine (Michael Heim, The Metaphysics of Virtual Reality, Oxford University Press, Oxford 1993, s. 65) lub odczytanie przez Sherry Turkle koncepcji Fredrika Jamesona object-to-think-with jako komputera (Sherry Turkle, Life on the Screen. Identity in the Age of the Internet, Simon & Schuster, New York 1995, s. 45). 4 Por. np. Piotr Stasiak, Krytyka pustego rozumu, Polityka nr 37 (2773), 11 wrzenia 2010, s. 80-82, dostpne przez: http://archiwum.polityka.pl/art/ krytyka-pustego-rozumu,429138.html, data weryfikacji URL: 2 lutego 2011. 5 Por. np. Johnny Ryan, A History of the Internet and the Digital Future, Reaktion Books, London 2010. 6 Formy te omwi w ostatnim rozdziale ksiki. 7 Por. np.: Paolo Rossi, Uczony, prze. Bogumia Bielaska, [w:] Czowiek baroku, red. Rosario Villari, prze. Bogumia Bielaska, Monika Gurgul, Monika Woniak, Oficyna Wydawnicza Volumen, Warszawa 2001, s. 320. 8 Najgoniejszym w ostatnich latach przykadem takiej krytyki bya ksika przedsibiorcy i publicysty Andrew Keena Kult amatora. Jak Internet niszczy kultur, prze. Magorzata Bernatowicz, Katarzyna Topolska-Ghariani, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2007. 9 Kate Burridge, Weeds in the Garden of Words. Further Observations on the Tangled History of the English Language, Cambridge University Press, Cambridge 2005, s. 35. 10 Barry Blake, Secret Language. Codes, Tricks, Spies, Thieves, and Symbols, Oxford University Press, New York, s. 195. 11 Blake, dz. cyt., s. 196. 12 Tame, s. 211-212. 13 Tame, s. 239. 14 Tony Thorne, Dictionary of Contemporary Slang, A & C Black Publishers, London 2007, s. 7. 15 Burridge, dz. cyt., s. 34. 16 Thorne, dz. cyt., s. 7. 1

17 Tame, s. 8. 18 Tame, s. 16. 19 Blake, dz. cyt., s. 201. 20 Tame, s. 209. 21 Thorne, dz. cyt., s. 11. 22 Blake, dz. cyt., s. 207. 23 Por. Lurker, [w]: The On-line Hacker Jargon File, version 4.2.2, 20 AUG 2000 [B.W, B.M.], s. 672. 24 Por. Monica Whitty, Peering into Online Bedroom Windows: Considering the Ethical Implications of Investigating Internet Relationships and Sexuality, [w:] Readings in Virtual Research Ethics: Issues and Controversies, ed. by Elizabeth A. Buchanan, Information Science Publishing, Hershey-London 2004, s. 209-211. 25 Od nazwiska dziewitnastowiecznego socjologa i ekonomisty Vilfredo Pareto (1848-1923). 26 Jakob Nielsen, Participation Inequality: Encouraging More Users to Contribute, October 9, 2006, http://www.useit.com/alertbox/participation_inequality.html, data weryfikacji URL: 1 lutego 2011. 27 Por. Elite, [w]: The On-line Hacker Jargon File, version 4.2.2, 20 AUG 2000 [B.W, B.M.], s. 386. 28 Por. Wizard, [w]: The On-line Hacker Jargon File, version 4.2.2, 20 AUG 2000 [B.W, B.M.], s. 1178. 29 Por. Grokker, [w]: The On-line Hacker Jargon File, version 4.2.2, 20 AUG 2000 [B.W, B.M.], s. 523. 30 Blake, dz. cyt, s. 239-240. 31 Tame, s. 239-240. 32 Tame, s. 74. 33 Por. Pr0n, [w]: The On-line Hacker Jargon File, version 4.2.2, 20 AUG 2000 [B.W, B.M.], s. 851. 34 David Crystal, Language and the Internet, Cambridge University Press, Cambridge 2004, s. 17. 35 Por. Lamer, [w]: The On-line Hacker Jargon File, version 4.2.2, 20 AUG 2000 [B.W, B.M.], s. 641. 36 Por. Luser, [w]: The On-line Hacker Jargon File, version 4.2.2, 20 AUG 2000 [B.W, B.M.], s. 672. 37 Mark Warschauer, Languages.com. The Internet and Linguistic Pluralism, [w:] Silicon Literacies. Communication, Innovation and Education in the Electronic Age, ed. by Ilana Snyder, Routledge, London-New York 2002, s. 6263.

52

Rozdzia 2 Stfu n00b! Jzyk w sieci

53

38 Jan Grzenia, Komunikacja jzykowa w Internecie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 23. 39 Tame, s. 119-128. 40 Crystal, dz. cyt., s. 18. 41 Blake, dz. cyt., s. 240. 42 Grzenia, dz. cyt., s. 145-149. 43 Por. tame, s. 119. 44 Tame, s. 127-128. 45 Tame, s. 194. 46 Tame, s. 114. 47 Tame, s. 105-108. 48 Por. Cameron Bailey, Virtual Skin: Articulating Race in Cyberspace, [w:] Immersed in Technology: Art and Virtual Environments, ed. by Mary Ann Moser and Douglas MacLeod, The MIT Press, Cambridge 1996, s. 29-49. 49 Por. Rita Zaltsman, The Challenge of Intercultural Electronic Learning: English as Lingua Franca, [w:] Cyberculture and New Media, ed. by Francisco J. Ricardo, Rodopi, Amsterdam-Atlanta 2008, s. 99. 50 Grzenia, dz. cyt., s. 75. 51 Pojcie genderlektu spopularyzowaa Deborah Tannen. Najbardziej znan badaczk genderlektu w internecie jest Susan C. Herring. Pena lista publikacji tej autorki znajduje si na jej stronie domowej: http://www.slis.indiana.edu/ faculty/herring/pubs.html, data weryfikacji URL-a: 1 lutego 2011. 52 Ilana Snyder, Preamble, [w:] Silicon Literacies. Communication, Innovation and Education in the Electronic Age, ed. by Ilana Snyder, Routledge, LondonNew York 2002, s. 3.

54

55

Rozdzia 3 Uwaga, zaraliwe memy! Perypetie znaku w internecie

Czy to wszystko naprawd powstao w tym... tym... internecie? Adolf Hitler dla myhumors99.com W poprzednim rozdziale bya mowa o oglnointernetowej netspeak, ktra przybiera przede wszystkim form cyberpisma. Potocznie czsto utosamia si pojcia pismo i znaki, cho w XX wieku semiologia poszerzya i doprecyzowaa definicje znaku i znaczenia. Znak w najbardziej oglnym sensie to kady przedmiot postrzegalny zmysowo, wytworzony przez czowieka i majcy zdolno wywoywania myli o przedmiocie innym ni on sam1. W klasycznym ujciu Saussureowskim w przedmiot postrzegalny zmysowo to signifiant (znaczce), za inny przedmiot signifi (znaczone). Midzy znaczcym i znaczonym konstytuuje si relacja reprezentacji, za jej nawizanie jest okrelane jako proces semiozy. Skojarzenie znaczcego ze znaczonym dokonuje si albo na podstawie zauwaalnego podobiestwa midzy nimi (znak ikoniczny, stanowicy produkt mimesis), albo kulturowo-spoecznej umowy (znak umowny), cho znaki mog czy aspekt ikoniczny i umowny. W trakcie swojego historycznego rozwoju spoecznoci ludzkie wytworzyy wiele zrnicowanych form i nonikw znakw. Dlatego mianem znaku okreli mona wszystko to, czemu czowiek nada okrelone znaczenie lub je z niego wyczyta, dokonujc aktu interpretacji2. Jedn z najbardziej wpywowych wspczesnych koncepcji semiozy stworzy Jean Baudrillard. Jest on autorem tezy, e er cyfrow, w ktrej yjemy, cechuje kryzys znaku i znaczenia. Wspczesne spoeczestwo intensywnie produkuje znaki, ale pozbawione referencji; niczego ju niereprezentujce

56

57

signifiants pozbawione signifis. Sytuacja ta oznacza koniec spoeczestwa, poniewa wywouje permanentny kryzys wartoci nie wiadomo ju, co jest czego warte, co czemu odpowiada i co co odzwierciedla a tym samym, nastpuje rozpad relacji spoecznych. W opinii Baudrillarda mediatyzacja ycia codziennego pogbia w kryzys: telewizja upowszechnia postaw odbiorczej biernoci, za internet pogbi j, wprowadzajc przymus quasi-interaktywnoci. Operacyjno na ekranie monitora wyklucza linearne mylenie zwizane z pismem, ktre jest wyrazem niezalenoci podmiotu, poniewa wymaga ode zdystansowania si wobec przedmiotu. Z tego powodu powstanie Sieci spowodowao ostateczny zmierzch odpowiedzialnoci, tym samym punktujc kres kultury i cywilizacji, ktra opieraa si na wymianie symbolicznej i wymianie norm3. Krytycy koncepcji Baudrillarda wskazuj, e atwo jest dowie, i w wiecie wspczesnym systemy wymiany, kultury i komunikacji efektywnie funkcjonuj nadal. Jednak katastroficzna i mediofobiczna wizja Baudrillarda jest interesujca przynajmniej z jednego powodu: wypunktowuje wan zmian kulturow wywoan przez mediatyzacj i cyfryzacj ludzkiego dowiadczenia. Jest ni zmiana rozumienia znaku i znaczenia. Rozumienie procesu semiozy przez czowieka ksztatowane jest przez okrelone rozumienie przeze rzeczywistoci, stanowice podstaw wiatopogldu. wiatopogld typu magicznego opiera si na przekonaniu, e metamorfoza bytw, na przykad czowieka w wilka, pod wpywem dziaania magii stanowi element rzeczywistoci, czyli pod warunkiem spenienia okrelonych warunkw jest realnie moliwa. W ramach wiatopogldu racjonalistycznego jednak rwnie mona mwi o metamorfozie czowieka w wilka, z t rnic, e znaczenie podobnych twierdze interpretuje si wwczas inaczej: jako relacj o charakterze semiotycznym. W tym przypadku wyobraenia dotyczce kompleksu wilkoactwa symbolizuj, metaforyzuj lub oznaczaj moliwo przebudzenia si zwierzcej czci ludzkiego dziedzictwa gatunkowego, a take niepokj, ktry nadal budzi we wspczesnym czowieku ta perspektywa. W spoeczestwach zachodnich nie wierzy si ju dzi, e czowiek moe realnie zmieni si w wilka, ale mona dowie, i powszech-

ne ugruntowane jest przekonanie, e zdanie czowiek czowiekowi wilkiem zawiera funkcjonaln metafor pewnego szczeglnie ponurego aspektu stosunkw spoecznych, nie stanowic ani konstatacji faktu, ani absurdalnego i niezrozumiaego zderzenia dwch niekompatybilnych kategorii. Baudrillard uzna wiatopogld wspczesny za zdominowany przez jeszcze inny ni dwa opisane powyej sposoby rozumienia relacji midzy znaczcym a znaczonym. Chodzi o symulakryzacj, ktra ma bazowa na upowszechniajcym si dziki mediatyzacji kultury przekonaniu o rozpadzie jakiejkolwiek semiotycznej czy metamorficznej wizi midzy tym, co fizyczne, mentalne i obrazowe. Taka zmiana nastawienia uczestnika wspczesnej globalnej kultury popularnej oznaczaaby faktycznie mier znaku, przynajmniej takiego, jakim dotychczas znaa go kultura zachodnia. Ma ona by konsekwencj opisywanego przez Sherry Turkle zmatowienia interfejsu4: uczestnik kultury nie moe by ju pewny, czy to, co oglda na ekranie lub monitorze posiada jakiekolwiek odbicie w rzeczywistoci i nie ma adnej realnej moliwoci weryfikacji tej relacji. Kluczowe znaczenie rewizji rozumienia pojcia reprezentacji dla bada nad nowymi mediami uwypuklio si ju w pierwszych studiach z zakresu psychologii, antropologii i socjologii internetu z pierwszej poowy lat 90. XX wieku. Przedstawiciele web studies rwnie i dzi chtnie skupiaj uwag na relacji reprezentacji, na przykad pomidzy awatarem i jego animatorem5. Awatar pojmowany jest przez uytkownikw, a take przez niektrych badaczy jako czciowo niezaleny od animatora wirtualny byt, a rwnoczenie jest traktowany jako ikoniczna reprezentacja jego osoby. Stanowi wan przesank do ustalania spoecznego i wirtualnospoecznego statusu animatora, czyli funkcjonuje jako symbol jego przynalenoci do okrelonej grupy i zwizkw z okrelonym rodowiskiem. Jest te osobistym logo o charakterze znakowym, do ktrego uytkownicy odwouj si w celu ewokacji osoby animatora. Zatem z powodu konstytutywnej dla CMC niejasnoci referencjalnej awatar jest traktowany przez uytkownikw zarazem jako znak, jako byt i jako symbol. Dwoisto ta znajduje odzwierciedlenie w jzyku uywanym przez internautw: wyraa si w nim zarwno tendencja do utosamiania animatora z awatarem (wanie mnie zabili), jak

58

Rozdzia 3 Uwaga, zaraliwe memy! Per ypetie znaku w internecie

59

i narastajca wraz z pogbianiem si cyberenkulturacji wiadomo, e awatar moe by jedynie faszywym ikonem, jak w przypadku cyberoszustw lub trollingu. Awatar stanowi wic specyficzn formu parasemiotyczn. Konstytuuje rodzaj znaku radykalnie przekraczajcy granice kulturowo akceptowanej relacj midzy tym, co biologiczne, mylowe i obrazowe. Do koncepcji awatara jako kulturowego bytu odnios si jeszcze wielokrotnie w tej ksice .
6

jednostk pamici i jest rozprzestrzeniana przez noniki fizyczne reprezentacje memu. Memy cz si w zbitki mempleksy, tworzce zorganizowane systemy wiedzy. Kady akces do takiego systemu mona okreli jako mem, poniewa oznacza on zawsze akt memetycznej replikacji, czyli transmisji11. W zaproponowanej przez Plotkina psychologicznej definicji memu okrelany jest on jako wewntrzna reprezentacja wiedzy i jednostka dziedzictwa kulturowego12. Tak wic w perspektywie socjobiologicznej i memetycznej badane przez kulturoznawcw normy oraz dyrektywy s po prostu memami, kultura sprowadzona zostaje do quantum replikantw, ktre odniosy ewolucyjny sukces, za rola podmiotowoci ludzkiej w procesie ich powielania jest cakowicie zignorowana, co oznacza podwaenie racji bytu nauk spoecznych w ogle. Pewne pocieszenie dla ich przedstawicieli stanowi fakt, e socjobiologia uwaana jest przez wspczesne rodowiska naukowe w najlepszym razie za niepotwierdzon hipotez, a w najgorszym za pseudo- czy paranauk. Jednak jej koncepcje zyskay popularno i rozgos, za memetyka jest bardzo popularnym obiektem spekulacji wrd uytkownikw internetu, szczeglnie hackerw, ktrzy chtnie przedstawiaj si jako twrcy i dystrybutorzy memw, archeologowie nowych ekologii informacyjnych, w ktrych yj i replikuj si memy13. Okrelenie mem internetowy jest potocznie uywane przez internautw na oznaczenie popularnego semiotycznego kompleksu transmitowanego via ICT, najczciej w funkcji tak zwanego artu internetowego. Przez niektrych cybermemetykw-amatorw mem internetowy jest traktowany jako swoista metafora memu Dawkinsowskiego, czyli hipotetycznej ewolucyjnej jednostki przekazu kulturowego, za inni, bdcy rwnoczenie zwolennikami hipotezy socjobiologicznej, uwaaj mem internetowy dosownie za sam zwizualizowany mem. Niezalenie od statusu memetyki jako nauki warto spojrze na CMC z memetycznej perspektywy. Charakterystyczn funkcj internetu postrzeganego w optyce memetycznej okazuje si bowiem nie funkcja transmisji znakw i tekstw, ale przechowywania ich i tworzenia powiza midzy nimi, a dziki temu zwikszania zarwno ich podatnoci na przeksztacenia, jak i para-

W tym rozdziale przybli inny rodzaj e-znaku, ktry internauci nazywaj memem. To neologizm majcy rdosw w angielskim sowie memory (pami), ukuty na ksztat jzykoznawczego pojcia morfemu. Sowo mem wprowadzi do kulturowego obiegu Richard Dawkins w swym wydanym w roku 1976 Samolubnym genie (The Selfish Gene), ktry zawiera wykadni jednej ze wspczesnych odmian neodarwinizmu socjobiologii7. Mem ma w tym ujciu stanowi hipotetyczn jednostk ewolucji kulturowej, kulturowy gen samopowielajcy si, mutujcy i replikujcy w podporzdkowaniu zasadom doboru naturalnego. To zbir lub element idei kulturowych, symboli lub praktyk, ktre przenosz si z jednego umysu do innego przez jzyk, gesty i rytuay, czyli wanie przez semioz rozumian jako ewolucyjnie udoskonalona forma procedury naladowania i zapamitywania. Koncepcj Dawkinsa podchwycili, rozwijali i komentowali liczni biologowie ewolucyjni, psychologowie (np. Henry Plotkin) oraz cognitive scientists (np. Douglas Hofstadter czy Daniel Dennett). Wyjciowa definicja Dawkinsowska gosia, e mem jest kolejn (obok genu i wirusa) form replikatora podstawow jednostk transmisji kulturowej, za definicja rozszerzona, e jest on jednostk informacji zawart w ludzkim umyle, ktra jest w stanie wpywa na wydarzenia w taki sposb, by prowadziy one do powstania jak najwikszej iloci kopii tego memu w innych umysach ludzkich . Niekiedy w procesie
8

kopiowania powstaj bdy, skutkujce zmianami ewolucyjnymi. Warunkiem ich zaistnienia jest funkcjonowanie procesw wiernej replikacji, a take moliwo pojawienia si innowacji, ktra pozwala na odstpstwa . Memy, ktre
9

nie s w stanie replikowa si wystarczajco skutecznie lub replikuj si nadmiernie, zanikaj wskutek dziaania entropii10. W kognitywnym ujciu Dennetta mem mona okreli jako rodzaj kompleksowej idei, ktra formuje si w

60

Rozdzia 3 Uwaga, zaraliwe memy! Per ypetie znaku w internecie

61

doksalnie trwaoci. CMC mona wrcz potraktowa jako wizualizacj procesu rozpowszechniania, replikacji i przechowywania memw. Dostosowany do tego celu metasystem pocze ma charakter warstwowy, co uatwia jego budowanie, lecz rwnoczenie utrudnia oszacowanie jego koherencji, zwikszajc ruchliwo elementw, zawsze zauwaaln w systemie kultury, ale dziki internetowi znacznie przypieszon i zwizualizowan. Zwolennicy socjobiologii wierzcy w dosownie reprezentacjonistyczn relacj midzy memem internetowym a kulturowym konstatuj, e charakter warstwowy maj take same memy, bo wchodzc w skad mempleksw nieustannie interreaguj ze sob, modyfikujc si w taki sposb, aby jak najskuteczniej realizowa swe partykularne ewolucyjne cele. W tej sytuacji proste, atwe do stworzenia i przesania cybermemy maj ewolucyjn przewag nad dugimi, narracyjnymi, technologicznie skomplikowanymi, a poziom ich zaraliwoci jest bardziej istotny ni jakkolwiek pojta uyteczno, sensowno czy staranne opracowanie. Z tego wanie powodu kultura internetu jest tak efemeryczna, elastyczna i niestabilna, treci mieciowe, za uwaga jego uytkownika selektywna. Jej funkcj nie jest bowiem umoliwienie analizy form i interpretacji treci, lecz maksymalne usprawnienie przepywu, a take wci od nowa podejmowanej i rozgrywanej przez rne instancje hierarchicznej selekcji tekstw, w ktrej zwycia tekst najtrwalszy, najtrudniej demontowalny, najsprawniej transmitowalny i najatwiej przyswajalny, a rwnoczenie najbardziej podatny na rekontekstualizacj. Oglny obraz kultury internetu, nie przestajc by w pewnym wymiarze homogeniczny, traci w ten sposb swj czciej zreszt postulowany ni realizowany walor egalitarystyczny, opiewany przez tylu jej entuzjastw w latach 90. XX wieku, poniewa zaczyna intensywnie produkowa procedury wykluczania. Grupy uytkownikw nie tylko wymieniaj midzy sob rne memy, ale take czyni to na rne sposoby, ktre s hierarchizowane. Postrzegana z tej perspektywy cyberkultura to przede wszystkim kultura aktywnego uczestnictwa: by wymienia memy i animowa awatary, nie wystarczy si podczy, lecz trzeba si podczy aktywnie. Jednak aktywno uczestnika kultury nie jest w tym ujciu bynajmniej rwnoznaczna

z wytwrczoci semiotyczn, jak utaro si sdzi, ani te z wyraalnym ilociowo przerobem biernej konsumpcji. Wyraa si ona przede wszystkim w podjciu si przez uytkownika zadania transmisji tekstw i tworzenia systemowych pocze sucych temu celowi. W ten sposb traci sens podzia uczestnikw kultury na pasywnych konsumentw-odbiorcw jedynie zasysajcych treci i formy wytworzone przez przemys kulturowy oraz na aktywnych nadawcw wytwarzajcych lub radykalnie przetwarzajcych je. Odpowiedzialnoci za upadek tego podziau obcia si na og interaktywny charakter CMC, zwizany ze zwikszeniem uprawnie i technicznych moliwoci konsumenta, cho moe on by potraktowany jedynie jako czciowe wyjanienie tego fenomenu. Opiera si on przede wszystkim na docenieniu roli i stworzeniu ekspozycyjnej platformy dla mao zauwaalnej dotychczas klasy transmiterw kultury, czyli tych jej partycypantw, ktrzy jedynie przekazuj sobie nawzajem jej elementy. Transmiterzy nie zasuguj na miano aktywnych uczestnikw kultury, poniewa jej nie tworz, ale nie zasuguj rwnie na okrelenie ich jako pasywnych, poniewa powicaj wiele czasu i energii dystrybuowaniu kulturowych treci, niekiedy w trakcie ich mnoenia znaczco je przeksztacajc. Z powodu specyficznej struktury komunikacyjnej Sieci wyranie widoczne s w niej lady tej praktyki, ktre wczeniej byy trudne lub niemoliwe do zaobserwowania i zbadania. Dlatego dopiero w erze cyfrowej badacze zaczynaj docenia gigantyczny wkad wnoszony do kultury przez jej transmiterw. Z powodu roli transmisji i transmiterw treci w ICT trzeba orzec, e kreowanie memu internetowego niekoniecznie polega na jego wytwarzaniu, lecz przede wszystkim na przekazywaniu sobie przez uytkownikw za porednictwem technologii cyfrowej memu, czyli pliku lub linka, ktry odsya do jakiego tekstu kultury: strony www, klipu wideo lub animacji, zawiera powiedzenie, art, pogosk, niezwykego newsa, kola lub oryginalny obraz graficzny czy fotograficzny. Niektre z tych realizacji zyskuj tak du popularno w danym rodowisku, e znaj je wszyscy jego uytkownicy, a wiele spord nich zyskao nawet popularno globaln, przekraczajc granice jzykowe, nadal dzielce Sie, i stajc si czci tak zwanego folkloru

62

Rozdzia 3 Uwaga, zaraliwe memy! Per ypetie znaku w internecie

63

internetowego. Jak wskazuje Lynne S. McNeill, internet inkorporuje folklor przede wszystkim wanie poprzez oferowanie moliwoci spontanicznej transmisji treci midzy pewn iloci lokalnych konfiguracji spoecznych. W ten sposb cyfryzacja rozszerza definicj folkloru, poniewa wykorzystuje kreatywne, reproduktywne i czsto transgresywne moliwoci komunikacji oralnej czc je z nowymi narzdziami komunikacji, umoliwiajcymi nie tylko udzielanie natychmiastowej odpowiedzi, ale take swobodn manipulacj wizualn symbolik. McNeill podkrela, e wyanianie si tradycyjnych form ekspresywnych w internecie, a take akty re-kreacji ich przez inne spoecznoci ludzkie w nowych kontekstach nie umykaj niezauwaone samej wsplnocie internetowej, ktra wiadomie zaadaptowaa koncepcj memw uywajc jej dokadnie w taki sposb, w jaki folkloryci uywaj pojcia folkloru. Mem internetowy daje si zatem przeoy na jzyk nauk spoecznych, jeli zinterpretowa go jako jednostk tradycji, ktra moe ocale w pamici zbiorowej dziki cyklowi udanych transmisji i efektywnych aktw nawiza relacji kulturowej relewancji14. W ten sposb potwierdzenie znajduje intuicja Alana Dundesa, ktry ju w latach 70. XX wieku wskazywa, e technologia nie ruguje folkloru, lecz raczej staje si istotnym czynnikiem jego rozwoju15. Mem w trakcie transmisji nie musi si zmienia, ale porednim potwierdzeniem jego popularnoci i tym samym wysokiego poziomu skutecznoci jest jego zaraliwo, czyli wytwarzanie przez uytkownikw kolejnych wariantw poprzez warstwowe dodawanie do wersji wyjciowej komentarzy, rekontekstualizacje, tworzenie naladownictw, trawestacji i parodii. Najpopularniejsze memy powstaj wskutek amatorskiej obrbki cyfrowych obrazw i tekstw w prostych programach graficznych (photoshops/shoops), poniewa niewielkie pliki graficzne atwo jest zarwno tworzy, jak i pobiera oraz przesya. Typowy mem skada si z przynajmniej dwch elementw o charakterze znakowym, zapoyczonych ze znanych tekstw kultury popularnej lub internetowej i zrekontekstualizowanych, zmodyfikowanych, zdekomponowanych, uzupenionych lub sfragmentaryzowanych, np. przez wymian backgroundu lub foregroundu albo dodanie komentarza. Przykadem moe by popularny w 2008 roku mem This is Sparta! nawizujcy do synnej sceny z filmu 300

(re. Zack Snyder, 2007), ktrej fragmenty internauci umieszczali w zmienionych kontekstach i przesyali sobie nawzajem. Fragmenty te mogy stanowi elementy obrazu i/lub dialogu lub ich trawestacje. Pocztkowo cytowanej eksklamacji zaczerpnitej z dialogu filmowego, ktra udzielia nazwy memowi (This is madness! Madness?... This is Sparta!), towarzyszyy graficznie przetworzone kadry lub fragmenty kadrw z filmu, za potem internauci zaczli obie semiotyczne warstwy memu traktowa rozcznie, opierajc kolejne wersje o coraz odleglejsze nawizania wzgldem tekstu wyjciowego. This is Sparta! osigna w krtkim czasie tak ogromn popularno, e zgodnie z memetyczn prawidowoci samozagady memu wskutek jego nadmiernej replikacji uczestnicy internetowych wsplnot zaczli by karani za odwoywanie si do niej jako do jak gosi jeden z pnych spartaskich demotywatorw najbardziej wywiechtanego, zuytego i naduytego memu od czasw Numa Numa. Internauci okrelaj taki schyek zainteresowania memem mianem plagi memowej (meme plague)16. W internecie znale mona strony www, ktre zbieraj i popularyzuj wan dla kultury Web 2.0 ide memw albo jedynie pewne ich odmiany (vanity sites). Definicja vanity site jest budowana przez negacj: nie okrela si w ten sposb stron, ktre powstay w okrelonym celu, ktre s tworzone przez firmy lub instytucje, a treci na nich zamieszczane s interpretowane jako powane i/lub uyteczne. Vanity sites s tumnie odwiedzane przez internautw w celach rozrywkowych i jako takie dysponuj ogromnymi moliwociami promowania pewnych form i treci. Jako szczeglnie efektywne w dziedzinie produkcji i dystrybucji memw oraz budowane wedle zasady user-generated content vanity sites s obiektem zainteresowania specjalistw od marketingu, ktrzy prbuj wykorzystywa tworzone przez internautw memy do celw marketingu wirusowego. Przechwycenie memu przez przemys kulturowy rozpoczyna jednak proces likwidacji zainteresowania nim wrd internautw, poniewa skutkuje wybuchem memowej plagi, dodatkowo powodujc, jakby to uj Roland Barthes, oprnienie memu ze znaczenia. Memy jedynie tak dugo s okrelane jako takie, dopki ich forma i tryb dystrybucji mog by interpretowane jako tworzone przez anonimowych amatorw dziaajcych

64

Rozdzia 3 Uwaga, zaraliwe memy! Per ypetie znaku w internecie

65

bez merkantylnego celu. Fakt wykorzystania popularnego memu do celw reklamowych nie jest trudny do rozpoznania, gdy aby reklama taka speniaa swoja rol, musi zawiera nie tylko mem, ale rwnie rozpoznawalne odwoanie do firmy i/albo reklamowanego produktu. Za przykad typowej vanity site mog posuy demotywatory.pl . Tytuo17

cipu tekstowo-obrazkowego, rdowo rodowiskowego (prawdopodobnie powsta na niesawnym anglojzycznym imageboardzie 4chan i jego jeszcze bardziej skandalizujcym kanale /b/). W cigu ostatnich dwch lat ten gatunek memu rozprzestrzeni si poza to rodowisko, przekraczajc bariery kulturowe i jzykowe. W Sieci istniej zarwno strony gromadzce lolkoty polskie21, jak i angielskie22 czy rosyjskie23, wszystkie oparte na tym samym pomyle, cho wprowadzajce do znaczce modyfikacje. Podstaw lolkota stanowi przesyana sobie przez uytkownikw cyfrowa, czsto przetworzona (nierzadko celowo nieudolnie, co suy spotgowaniu efektu komicznego) fotografia kota w nietypowej sytuacji, otoczeniu, przyapanego na wykonywaniu niezwykych, skaniajcych do jego antropomorfizacji czynnoci czy przyjmowaniu niecodziennych pz. W grnej i/lub dolnej partii fotografii znajduje si napis stanowicy podpis lub komentarz do zdjcia, klasycznie biaymi czcionkami sans serif. Podpis lolkota zawiera odwoanie do innych tekstw kultury, najczciej popularnej i/lub internetowej, ale nierzadko rwnie elitarnej, wysokiej lub naukowej. Czsto jest formuowany jako pierwszoosobowa wypowied sportretowanego na fotografii zwierzcia, wyraona w charakterystycznym niegramatycznym jzyku i nieortograficznym zapisie w anglojzycznym wariancie jest to tak zwany lolspeak. Lolspeak naladuje infantylny jzyk, w ktrym waciciele realnych kotw lubi zwraca si do swoich pupili, ale operuje te elementami penego akronimw, literwek i skrtw slangu internetowego. Wrd lolkotw wyrni mona spora grup prostych dowcipw sytuacyjnych, niekiedy niewymagajcych nawet podpisu, lecz ukadajcych si w wtki, pozwalajce przeledzi ewolucj poszczeglnych odmian tego memu. Cz tych dowcipw przybiera form wysublimowanych kolay intertekstualnych, wrd ktrych warto zwrci uwag na grup lolkotw metapoziomu. Meta-lolkoty komentuj sam fenomen lolkota na sposb meta- lub architekstualny. Jako takie mog zawiera fotografi innego ni kot zwierzcia, czowieka, przedmiotu lub nawet adnego przedmiotu, ktra jedynie porednio dziki przyjciu swobodnie potraktowanych elementw konwencji ramowej odsya do idei lolkota, a poprzez ni rwnie do kota. Jak wida na tym przykadzie, aden z elementw memetycznego kom-

we demotywatory (demotivators) to oglnointernetowy gatunek dowcipnego obrazka, zapocztkowany w anglojzycznym obszarze Sieci i wywodzcy si z zachodniej kultury korporacyjnej. Wyjciowo demotywatory stanowiy parodi motivational posters, czyli kiczowatych motywacyjnych obrazkw, umieszczanych w charakterystycznych ramach zawierajcych podnoszce na duchu maksymy w rodzaju: Kto rano wstaje, temu Pan Bg daje. Obrazki te szczeglnie popularne byy w biurach, gdzie zachcay pracownikw do bezkompromisowoci w walce o zawodowy sukces . W ramach biurowego
18

folkloru zaczy wkrtce pojawia si i zyskiwa popularno parodyzujce je i odwracajce ich funkcj obrazki demotywacyjne. Po oderwaniu si od swego rda owe demotywatory przebojem zdobyy globalny internet, take polski, czego konsekwencj jest powstanie licznych gromadzcych je vanity sites, spord ktrych demotywatory.pl s najbardziej popularn stron polsk. Wiele obszarw jzykowych w internecie wytwarza wasne formuy demotywacyjne operujce nie tylko odmiennym jzykiem, ale rwnie wykorzystujce lokalny kontekst i aktywnie przetwarzajce konwencje, do ktrych si odnosz . Na przykadzie tak cile skodyfikowanej formuy semiotycznej,
19

jak jest demotywator, zaobserwowa mona warstwowo oraz przekadalno memu, a take moliwe problemy z jego translacj: niektre demotywatory s nieprzetumaczalne, za inne maj charakter uniwersalny, ulegajc bezkolizyjnej transmisji poprzez obszary rnych jzykw i kontekstw kulturowych. Kolejnym przykadem memetycznej vanity site moe by icanhascheezburger.com w chwili obecnej jedna z najpopularniejszych i najbardziej
20

zasobnych stron powiconych specyficznemu gatunkowi memu lolkotom. Lolkot (lolcat, cat + akronim lol laugh out loud, miej si w gos) to kolejna po demotywatorach odmiana funny pic(ture), czyli internetowego dow-

66

Rozdzia 3 Uwaga, zaraliwe memy! Per ypetie znaku w internecie

67

pleksu e-znakowego ktre w tym wypadku stanowi fotografia kota i podpis o charakterystycznej strukturze edycyjnej i innych cechach formalnych nie zawiera jego znaczenia, za ich obecno nie jest niezbdna, aby internauta zaklasyfikowa obraz jako lolkota. Formalnie przynajmniej klasyczny wariant tego memu stanowi kola o charakterze znakowym. Jednak kady pojedynczy lolkot funkcjonuje samodzielnie jako znak symboliczny, a take jako pars pro toto, egzemplifikacja i ewokacja idei lolkota oraz koncepcji memu internetowego. Zarwno demotywator, jak i lolkot, a w jeszcze wikszym stopniu metalolkot moe by uznany za emblemat wtajemniczenia w kultur internetu, a w jej ramach w subkultur fanw danej odmiany memu, ktrzy niekoniecznie musz by biernymi konsumentami lub aktywnymi twrcami kolejnych wersji. Sam fakt transmitowania tego typu tekstw kultury stanowi wyznacznik przynalenoci do ekskluzywnej grupy internautw, ktrzy rozumiej ide i pamitaj histori danego memu (np. schemat jego poszczeglnych wtkw i tym samym ich chronologiczne i hierarchiczne uporzdkowanie). Dlatego komizm poszczeglnego lolkota (lolness) wie si nie tyle z praktyk mieszania mediw, ktra jest dzi codziennoci kadego uytkownika Sieci, co z rozrywaniem syntagm i zderzaniem heterogenicznych elementw znakowych, jzykw i kodw .
24

memetyczna formua e-znaku: zmian rozumienia relacji reprezentacji. Po takiej redukcji e-znak moe istotnie wyda si Baudrillardowskim znakiem oprnionym ze znaczenia. Jak jednak wykazaam, zachowuje on swoj spoeczn i kulturow funkcj, a zatem z perspektywy kulturoznawczej nie moe zosta w ten sposb zdefiniowany. Aby utworzy jego pen specyfikacj, naley przepracowa zarwno definicj samego znaku, jak i rozumienie relacji reprezentacji. Doda mona, e nie byaby to bynajmniej pierwsza tego rodzaju korekta w historii zachodniej kultury. W tym rozdziale omwiam zaledwie kilka gatunkw memw internetowych stanowicych cz tak zwanego folkloru internetowego. Podane przeze mnie przykady bynajmniej nie wyczerpuj zasobw memetycznych bogactw Sieci, tym bardziej, e internauci okrelaj terminem mem zarwno kady pojedynczy semiotyczny kompleks tego typu, jak i ide, ktra kryje si za jego form, a take sam tryb przesyania takich komunikatw oraz dowolny rozpoznawalny przedmiot, do ktrego dany mem odwouje si w swej warstwie ikonicznej. Tak rozumianym popularnym oglnointernetowym memem jest na przykad persona Adolfa Hitlera. Warto zauway, e funkcjonowaa ona jako mem na dugo przedtem, zanim powsta internet lub samo pojcie memu; na przykad Charles Chaplin w Dyktatorze (1940) potraktowa j na sposb, ktry mona by dzi okreli jako memetyczny. W 2010 roku polscy kombatanci II wojny wiatowej oskaryli polskich twrcw plakatu melanu ostatecznego, przedstawiajcego t posta historyczn, o propagowanie nazizmu25. Uczynili tak, poniewa nie byli wiadomi mediacyjnych faz porednich parodyzujcych t posta poprzez dekontekstualizacj jej interpretacji na bazie kolejnych retransmisji persony Hitlera jako memu internetowego. W zwizku z tym nie potrafili odczyta plakatu inaczej, jak tylko jako nonik przekazu propagandowego. Bezporednim intertekstualnym odniesieniem plakatowego artu na temat melanu ostatecznego nie by materia dokumentalny, lecz fabularna interpretacja persony Hitlera, zaczerpnita z filmu Upadek (re. Oliver Hirschbiegel, 2004) i zrekontekstualizowana nastpnie poprzez dziesitki amatorskich parodii tego filmu, bardzo popularnych na YouTube w 2009 roku. Cokolwiek mona by powiedzie na temat jego roli

Schemat transmisji danego memu i zbiorowo wypracowywane sposoby jego odczytywania tworz, jak okrelaj to sami internauci, mitologi danego rodowiska, ksztatujc spoecznoci wirtualne poprzez budowanie ich partykularnych, efemerycznych cyberkultur, a rwnoczenie przyczyniajc si by moe do powstawania nadrzdnej kultury globalnego internetu. Newbie nie rozumie memu, za mem przechwycony przez marketing przestaje by memem, gdy zostaje mu odebrany walor wcielania przyjemnoci zbiorowej zabawy znakami i znaczeniami, ktra okazuje si jednym z najistotniejszych czynnikw fundujcych i spajajcych wirtualn spoeczno. Ignorujc te funkcje e-znaku, ktre czyni go nie tyle jak miao to miejsce w przypadku znaku klasycznego cznikiem midzy tym, co biologiczne, mentalne i obrazowe, ale przede wszystkim midzy tym, co indywidualne, a tym, co spoeczne, istotnie mona straci z pola widzenia kulturow zmian, jak wciela

68

Rozdzia 3 Uwaga, zaraliwe memy! Per ypetie znaku w internecie

69

historycznej, Adolf Hitler wraz ze swoim markowym wsem, fryzur, dzikim wyrazem twarzy oraz charakterystyczn marionetkow kinezyk jest dzi niewtpliwie gwiazd kultury popularnej, a take wysoce efektywnym memem internetowym oraz cybercelebryt. Fenomenowi cybercelebrytw i cybercelebrytyzmu powicony bdzie nastpny rozdzia tej ksiki.

3A/ To jest Sparta!

3C

3D
Rozdzia 3 Uwaga, zaraliwe memy! Per ypetie znaku w internecie

70

71

Przypisy: 1 Za: Mieczysaw Wallis, Wybr pism estetycznych, Universitas, Krakw 2004, s. 249. 2 Za: Sign, [w:] The Routledge Companion to Semiotics and Linguistics, ed. by Paul Cobley, Routledge, London-New York 2005, s. 261. 3 Semiologiczne koncepcje Baudrillarda omawiam szerzej w: Magdalena Kamiska, Rzeczywisto wirtualna jako ponowne zaczarowanie wiata. Pytanie o status poznawczy koncepcji, Wydawnictwo Naukowe Bogucki, Pozna 2007, s. 118-127. 4 Sherry Turkle, Life on the Screen. Identity in the Age of the Internet, Simon & Schuster, New York 1995, s. 20. 5 T kwesti omwi szerzej w rozdziale VI. 6 Temat teorii awatara omawiam rwnie w: Magdalena Kamiska, Memy, signa i sigile. Perspektywy e-semiologii, [w:] Kultura medialnie zaporedniczona. Badania nad mediami w optyce kulturoznawczej, red. W. Chya, M. Kamiska, M. Kosiska, P. Kdziora, Wydawnictwo Naukowe Bogucki, Pozna 2010, s. 43-55, oraz w: Magdalena Kamiska, Prowokacja w internecie jako akt transgresji granic, [w:] Granice kultury, red. A. Gwd, Wydawnictwo lsk, Katowice 2010. 7 Pierwsze wydanie polskie: Richard Dawkins, Samolubny gen, prze. Marek Skonieczny, Prszyski i S-ka, Warszawa 1996. 8 Za: Richard Brodie, Virus of the Mind. The New Science of the Meme, Hay House, London 2009, s. 43. 9 Za: Brodie, dz. cyt., s. 50. 10 Za: tame, s. 48-49. 11 Za: tame, s. 11. 12 Za: tame, s. 5. 13 Memetics, [w]: The On-line Hacker Jargon File, version 4.2.2, 20 AUG 2000 [B.W, B.M.], s. 701. 14 Lynne S. McNeill, The End of the Internet: A Folk Response to the Provision of Infinite Choice, [w:] Folklore and the Internet. Vernacular Expression in a Digital World, ed. by Trevor J. Blank, Utah State University Press, Logan 2009, s. 85. 15 Za: Simon J. Bronner, Digitizing and Virtualizing Folklore, [w:] Folklore and the Internet. Vernacular Expression in a Digital World, ed. by Trevor J. Blank, Utah State University Press, Logan 2009, s. 26. 16 Meme plague, [w]: The On-line Hacker Jargon File, version 4.2.2, 20 AUG 2000 [B.W, B.M.], s. 701.

17 Zob. demotywatory.pl/, data weryfikacji URL-a: 2 lutego 2011. 18 Por. np.: http://www.artinspires.com/display_motivational.asp, data weryfikacji URL: 2 lutego 2011. 19 Por. np. vanity site zawierajc demotywatory rosyjskojzyczne: http://demotivation.me/, data weryfikacji URL: 2 lutego 2011. 20 Zob. icanhascheezburger.com/, data weryfikacji URL: 2 lutego 2011. 21 Zob. kotburger.pl, data weryfikacji URL: 2 lutego 2011. 22 Zob. icanhascheezburger.com, lolcats.com, lolcat.net, data weryfikacji URL: 2 lutego 2011. 23 Zob. lolkot.ru, data weryfikacji URL: 2 lutego 2011. 24 Fenomen lolkota jako memu internetowego opisuj szerzej w: Magdalena Kamiska, Memy, signa i sigile., dz. cyt., s. 43-55. 25 Prokuratura zapowiada, e przyjrzy si sprawie plakatu z wizerunkiem Adolfa Hitlera i nazistowskim orem, ktry reklamuje imprez planowan na luty w warszawskim klubie muzycznym Skot. - Prezentowanie - choby nawet w internecie - treci nawizujcych do propagowania faszyzmu jest przestpstwem ciganym z urzdu - powiedziaa rzeczniczka Prokuratury Okrgowej Warszawa-Praga Renata Mazur. Za: Hitler zaprasza na imprez. Dla szefw klubu to zabawne, dla prokuratury nie, w: Gazeta.pl, 2010-01-18,http://wiadomosci.gazeta.pl/Wiadomosci/1,80708,7469042,Hitler_zaprasza_na_impreze__Dla_szefow_klubu_to__zabawne__.htmldata weryfikacji URL: 2 lutego 2011.

72

Rozdzia 3 Uwaga, zaraliwe memy! Per ypetie znaku w internecie

73

Rozdzia 4 C y b e r b o h a t e row i e , c y b e rg w i a z d y , c y b e rc e l e b r y c i . Od pani Barbary do Pedomisia

A wieczorem, A wieczorem jestemy wszyscy razem, W komplecie, Na internecie. Internecie, Mj ty bliski, Mj jedyny, Dobry, wierny przyjacielu, Ma ci wielu, Bardzo wielu. Kocham ciebie, przyjacielu. Gracjan Roztocki, Mj internet Bohater, gwiazda i celebryta to postaci nietosame, cho wszystkie trzy okrelenia w podstawowym sensie znacz to samo osob powszechnie znan, sawn. Bohater jest jednostk ludzk nadludzkich rzeczy dokonujc, gdy obdarzon przez siy wysze niecodziennymi cechami, umiejtnociami, cnotami. Tradycyjne opowieci o herosach podkrelaj ich predestynacj do niezwykej roli, ktr maj odegra, a ktrej nie zdoaby unie czowiek do niej od urodzenia przez los nie przeznaczony1. Nowoczesne gwiazdy to rwnie postaci niezwyke, otoczone aur niecodziennoci, pracowicie budowan wok nich przez systemy produkcji, snujce i kolportujce historie o ich mistycznym odkryciu, niezwyczajnych yciowych przypadkach, poczynaniach naznaczonych pitnem fatalizmu i niewyjanialnej, nieodpartej charyzmie.

74

75

W porwnaniu do gwiazdy i bohatera celebryta nie jest nikim szczeglnym. Mimo braku wyjtkowoci wydaje si jednak kolejn istot niezwyk, gdy niezwykle skuteczn w zdobywaniu popularnoci, tym bardziej, e nieobdarzon adnymi zauwaalnie nadzwyczajnymi cechami. Jego posta po raz kolejny prowadzi publiczno do wniosku, e sawa jest konsekwencj niepojtej aski instancji nadprzyrodzonych. Odbiorca moe dawa wyraz swej frustracji t zagadk lub adorowa jej tajemnic, a najczciej czyni rwnoczenie i jedno, i drugie. Nie bez powodu niektrzy badacze sugeruj, e kult celebrytw zastpuje dzi kult religijny2, cho mimo niejakiego podobiestwa zewntrznych form, twierdzenie to stanowi poznawcze naduycie w duchu rytualizmu, przed ktrym przestrzegaj antropologowie. Koncepcja sawy w historycznym toku rozwoju kultury europejskiej przeksztacaa si, a najbardziej radykalnej metamorfozie ulega w cigu ostatnich dwustu lat. Postpowaa wwczas stopniowa erozja dystynkcji midzy pojciami dobrej i zej sawy oraz zmiana motywacji jednostek do jej osigania. Najwaniejszym katalizatorem tej transformacji okazay si dwudziestowieczne media masowe3. Wprowadzenie przez nie w obrb kultury wspczesnej postaci celebryty zostao odczytane jako pojawienie si alternatywy wobec silnie w niej zakorzenionej merytokratycznej koncepcji sawy genetycznie zwizanej z postaci herosa, a komponujcej si rwnie z figur gwiazdy. Te dwie postaci obecne s w kulturze popularnej i dzi, chocia ich spoeczne funkcjonowanie znacznie si zmienio, odkd zaczto przepisywa je na jzyk przemysu celebrytycznego. Bohaterowie i gwiazdy s ochoczo odbrzawiani przez autopsj i degradacj ich publicznych person. Jak zauwaa Barry King, klasyczne gwiazdy Hollywood byy niekwestionowanymi mistrzami zarzdzania swymi personami publicznymi. Ich aura generowana bya przez fuzj osb aktorw i odtwarzanych przez nich postaci ekranowych, a maskujce sw obecno machiny reklamowe pracoway pilnie, by podtrzyma ten efekt. Publiczno bya nakaniana, by uwierzy, e to, co widzi na ekranie, stanowi konsekwencj osobistego dziaania gwiazdy jej twrczej wizji, urody, wdziku, talentu, inteligencji i osobowoci. Charakterystyczne dla fenomenu gwiazdorstwa byo to, e uska postaci ekranowej

moga potencjalnie sta si publiczn person aktora, czynic ze gwiazd. Jej cechy staway si emblematami idola i zaczynay funkcjonowa jako jego osobista wasno intelektualna. Gra na ekranie i pozaekranowa ekspozycja persony byy dwoma rodzajami gry, ktre musia opanowa kandydat na gwiazd. W poczeniu wytwarzay egzystencjaln portabilno postaci i specyficzn formu bycia na widoku publicznym. Nie tyle jednak hollywoodzkie gwiazdy gray swoje persony w kolejnych rolach, co raczej owe persony byy przez nie na rne sposoby aktywowane poprzez role udane, czyli takie, w ramach ktrych udao si umiejtnie wmontowa w posta rzekomo osobiste cechy gwiazdy. W przemyle muzycznym, filmowym i telewizyjnym persona taka funkcjonowaa jako gramatyka charakteryzacji, ktrej koherencja opieraa si na rozmiarze wypracowanej niewiedzy odbiorcw. Im mniej byo wiadomo o zewntrznych zabiegach uwiarygodniajcych, ktre zaaplikowano gwiedzie, tym bardziej koherentna i uyteczna bya jej persona. I odwrotnie: im mniej wiadomo byo o prywatnej osobowoci gwiazdy, tym skuteczniej persona moga intertekstualnie wiza ze sob jej kolejne wystpy (performances), podtrzymujce obecno gwiazdy w sferze publicznej i prowadzce do jej nadwidzialnoci4. Sposb ukazywania gwiazdy jako autonomicznego agenta spontanicznie, lecz intencjonalnie formujcego swoj person wie si z powoaniem wirtualnej przestrzeni zwanej showbiznesem, w ktrej rne odmiany publicznych figur interreaguj ze sob na oczach publicznoci. Obecno w tej przestrzeni skutkuje automatycznym opromienieniem przez jej aur wszelkich postaci, ktre cho przez chwil znalazy si w jej obrbie. Dlatego wanie fenomen gwiazdorstwa, obecnie dobrze ju zbadany w ramach tak zwanych star studies5, otworzy drzwi fenomenowi sawy absolutnej, pozwalajcej sawom na bycie sawnymi z powodu bycia sawnymi6. Z powodu jaskrawej sprzecznoci zjawisk w rodzaju Paris Hilton czy Jolanty Rutowicz z zakorzenion w zachodnich spoeczestwach koncepcj sawy jako naturalnej emanacji nadzwyczajnych walorw, ktrymi niekiedy obdarza swych wybracw przeznaczenie, budz one u wielu obserwatorw bynajmniej nie tylko wybrednych intelektualistw zdecydowan niech. Jednak coraz wicej badaczy postuluje dzi blisze przyjrzenie si fenomeno-

76

Rozdzia 4 Cy ber bohaterowie, c y bergwiazd y, c y bercelebr yci. Od pani Barbary do Pedomisia.

77

wi zwykego-niezwykego celebryty7. Posiada on bowiem t zajmujc cech, e silnie i bezporednio czy si ze wiatem codziennoci jego kontemplatorw, umoliwiajc w ni pewien wgld. Jednak krytyczne interpretacje fenomenu celebrytyzmu wci ilociowo przewaaj, dominujc rwnie dyskursy potoczne i popularne, szczeglnie dziennikarskie i psychologiczne utrzymane w stylu coacherskim. Na przykad Drew Pinsky nawiasem mwic sam bdcy celebryt, gdy zarabiajcy na ycie jako wzity psycholog medialny8 twierdzi, e celebrytyzm stanowi po prostu skutek spoecznej kondensacji okrelonego zaburzenia psychicznego: narcyzmu. Narcystyczne osobowoci byy przycigane przez media od zawsze, czego przykadem mog by hollywoodzkie skandale sprzed 80 lat, cho wwczas hamowaa je polityka studyjna i cenzura. Ju wtedy jednak podstawow spoeczn praktyk zwizan ze znanymi postaciami bya plotka. Ilustracj jej roli moe by historia amerykaskiej tej prasy . Pinsky podkrela, e wbrew potocznemu
9

pienie z powodu poczucia nieadekwatnoci i braku szacunku do siebie. Czyni wszystko, eby j uwiarygodni, a najwikszym zagroeniem jest dla niego perspektywa ujawnienia prawdziwych odczu. Pinsky twierdzi, e dzi jest trudno diagnozowa to zaburzenie, poniewa stao si ono cech podan kulturowo, podobnie jak na przykad halucynacje o treci religijnej w niektrych kulturach tradycyjnych. Celebrytyzm jawi si w tej perspektywie jako co na ksztat znachorskiej autokuracji na cierpienia narcyzw: ledzc treci medialne masowo chwytaj si oni nadziei, e znalezienie si cho na chwil na miejscu Paris Hilton z pewnoci przyniosoby im ulg w ich psychicznych cierpieniach10. Reality tv i internet odpowiadaj zdaniem Pinskyego bezporednio za eksplozj narcyzmu w sferze publicznej w ostatniej dekadzie XX wieku, poniewa wspieraj dobitnymi przykadami tez, e kady moe sta si obiektem powszechnego zainteresowania. Ilustracj moe tu by fenomen amatorskiej pornografii dystrybuowanej w internecie, ktry zdoa zachwia ekonomicznymi podstawami przemysu porno: nikt spord jego przedstawicieli nie spodziewa si, e miliony ludzi na caym wiecie marz o tym, aby rozbiera si przed innymi za darmo, potrzebna im jedynie tania i prosta w obsudze tuba11. To jednak przede wszystkim reality tv zdemokratyzowaa saw, lansujc tez, e im ludzie przed kamerami zachowuj si gorzej, tym s ciekawsi, a take bardziej wiarygodni. Okazao si wwczas, e odbiorcy rwnie chtnie zanurzaj si w wirtualne przestrzenie mediw w poszukiwaniu eskapistycznych wysp szczliwych, co dowiadczenia emocjonalnego realizmu jako prawdy o drugim czowieku. Cytowany psycholog twierdzi, e znane mu osobicie amerykaskie gwiazdy reality tv nie bez przyczyny posiadaj znaczco wyszy poziom narcyzmu od kolejno: komikw, aktorw i muzykw. Swoiste poczenie komikw i gwiazd reality tv stanowi osoby, ktre saw zyskay w programach typu jackass, a w ktrych przypadku niezdrowa, infantylna potrzeba zwracania na siebie uwagi objawia si w sposb szczeglnie jaskrawy12. Internet poprowadzi odbiorcw jeszcze dalej: Otwarcie zapraszajc do transmitowania na cay wiat prywatnoci sypialni zmieni podgldaczy w ekshibicjonistw. Blogi, webcamy i sieci spoeczne przedstawiaj siebie jako

przekonaniu narcyzm to nie to samo, co egotyzm, w przypadku ktrego jednostka posiada pewno swojej niezwykoci i wanoci. Odwrotnie: narcyzm wie si ze zjawiskiem dysocjacji, czyli utraty cznoci z wasnymi odczuciami, co prowadzi do cierpienia z powodu poczucia pustki i samotnoci, ktr podmiot prbuje wypeni wraeniami z zewntrz, szukajc dla swej osoby zwierciada, ktrym staje si cay wiat. Std zanik empatii i poczucia wstydu. Osoby o takich cechach doskonale odnajduj si w wiecie mediw, poniewa s gotowe na bycie obiektem zainteresowania dwadziecia cztery godziny na dob, a cierpi, gdy s pozbawione publicznoci. Osoby niezaburzone w ten sposb, sawne z powodu swych osigni czy zdolnoci, nie za chorobliwej dzy zainteresowania, duo gorzej znosz nieustann obserwacj. Jak zauwaa Pinsky, z perspektywy psychoanalitycznej kady czowiek rodzi si narcyzem, lecz indywidualne perypetie biograficzne sprawiaj, e niektre jednostki nigdy z tego nie wyrastaj. Rnica midzy nimi a innymi polega nie na tym, czy dana osoba lubi by obiektem zainteresowania i jest wraliwa na pochlebstwa, bo t sabo posiada kady czowiek, lecz na tym, e narcyz nigdy nie ma do uwagi otoczenia. W celu jej cigego podtrzymywania wytwarza pseudoja, ktrej ksztatowanie doranie agodzi jego cier-

78

Rozdzia 4 Cy ber bohaterowie, c y bergwiazd y, c y bercelebr yci. Od pani Barbary do Pedomisia.

79

cudowne nowe drogi autoekspresji, ale take dodaj uytkownikom odwagi, by uwalniali swoj narcystyczn stron, zachcajc ich do tworzenia pseudoperson, ktrych zwizki z real life uytkownikw s w najlepszym razie niejasne. To wersja high-tech pseudojani13. Pinsky interpretuje wic celebrytyzm jako symptom epidemii psychicznego zaburzenia. Jak dochodzioby jednak jego zdaniem do spoecznego rozprzestrzeniania si narcyzmu? W normalnych warunkach percypujc zachowania kogo innego jednostka nabywa porcj uytecznej wiedzy dotyczcej obowizujcych w danej kulturze norm i dyrektyw. Wiedza ta moe mie charakter pozytywny (rb to, co on, a bdzie ci si dobrze wiodo) lub negatywny (nie rb tego, co on, bo bdziesz mie kopoty). Kultura celebrytw produkuje natomiast przewrotny przekaz: oni to robi i jako im to uchodzi; czemu nie zrobisz tego samego14? Jednostce narcystycznej jest wszystko jedno, czy jej zachowanie powoduje pozytywne, czy te negatywne zainteresowanie; wany jest sam fakt zwrcenia na siebie uwagi. Kiedy wic osoby z odpowiednimi predyspozycjami zauwa, e ekshibicjonistyczne zachowanie wywouje powszechne zainteresowanie, zaczynaj je kopiowa. Jako przykad Pinsky przedstawia epidemi seks-tam amerykaskich gwiazdek, ktra wybucha po skandalu z prywatnym pornowideo z Paris Hilton w roli gwnej, ktre rzekomo wycieko do internetu i jest w nim znane pod tytuem One Night in Paris . Za czoow celebrytk czasw wspczesnych uwaana jest
15

torw przemysu kulturowego celebrytyzm jest cech rwnie tajemnicz, zarazem naturaln i magiczn charyzm, ktra niewtpliwie modelowana jest przez przemys celebrytyczny, cho nie mona tu mwi o relacji hegemonicznej. Dlaczego bowiem chwyta akurat ta, a nie inna osoba z tysica podobnych, mimo analogicznych nakadw na ich promocj tego nie wie nikt, a zatem nikt nie sprawuje penej kontroli nad tym procederem. Dlatego celebryt naley, zdaniem Turnera, traktowa zarazem jako gatunek reprezentacji, efekt dyskursywny i towar sprzedawany przez mechanizmy promocji, reklamy i przemys medialny, ktre wytwarzaj te reprezentacje i te efekty; jest on take formacj kulturow, ktra peni okrelon funkcj spoeczn17. Reprezentuje on pozycj podmiotu, ktr odbiorcy mog adoptowa lub adaptowa w procesie formowania swoich wasnych spoecznych tosamoci. Kady celebryta odzwierciedla kompleksow form odbiorczej subiektywnoci, stanowic ilustratywne zobrazowanie pola dyskursywnego konfliktu o normy18. W tej perspektywie plotkowanie o celebrytach jawi si jako wany proces spoeczny, poprzez ktry relacje, tosamoci, wreszcie normy kulturowe s dyskutowane, ewaluowane, modyfikowane i dzielone. Z drugiej strony suy take jako model dla formowania indywidualnej tosamoci jednostki. Celebryta operuje zatem w samym centrum kultury, wic to, co spoeczne z tym, co indywidualne, a jak podkrela Turner, konflikt tych dwch sfer stanowi ideologiczne centrum kultury Zachodu. Tym samym posta ta staje si wanym narzdziem konstruowania i konserwowania dyskursywnych pocze midzy konsumenckim kapitalizmem, demokracj i indywidualizmem. Dlatego wspczesny celebryta jest zjawiskiem crossmedialnym19. Turner w lad za Richardem Dyerem podkrela jednak, e osoby sawne zawsze byy odbierane i czytane jak teksty kultury, ideologicznie nacechowane i dyskursywnie konstruowane tak, by mc spoecznie uywa ich jako sposobw mylenia o indywiduum20. Odgrywaj one przed publicznoci rne sposoby nadawania sensu dowiadczeniu siebie samego jako osobowoci wytworzonej spoecznie w przypadku wspczesnego celebryty przez kapitalizm wraz z jego szczegln organizacj ycia zwizan z podziaem na sfer prywatn i publiczn i z tego powodu stanowicej okrelony typ. Ludzie w kadym miejscu, czasie i warunkach kochali swoje sa-

wanie dziedziczka Hilton. Kontrowersje, jakie wywouje jej styl ubierania si oraz walory twarzy i figury, mog suy za ilustracj faktu, e od celebrytw oczekuje si dzi rwnie tego, e bd gra role ideaw urody i wyroczni mody. Zdetronizowano na ich rzecz boyszcza pikna i stylu lat 90. XX wieku modelki, poniewa ich wizerunek opiera si jedynie na wymiarze wizualnym. Natomiast celebryci posiadaj rwnie fabularyzowane biografie, wasny styl i ycie codzienne, w ktrych odbiorca moe partycypowa, przez co stanowi lepszy materia do snucia fantazji .
16

Graeme Turner w odrnieniu od psychologa Pinskyego interpretuje zoone zjawisko celebrytyzmu na sposb kulturoznawczy w specyficznym sensie brytyjskich studiw kulturowych. Wskazuje, e i dla publicznoci, i dla anima-

80

Rozdzia 4 Cy ber bohaterowie, c y bergwiazd y, c y bercelebr yci. Od pani Barbary do Pedomisia.

81

wy, poniewa reprezentuj one to, co powszechnie w danej kulturze sdzi si o okrelonym dowiadczeniu, odzwierciedlajc spoecznie, kulturowo i historycznie konstruowane typowe sposoby zachowania, odczuwania i mylenia .
21

Wskutek tego, e aden z wymienionych gatunkw sawy nie zdezaktualizowa si, lecz wszystkie s nieustannie przemodelowywane, pojcie to ma dzi tak szerokie znaczenie, jak nigdy wczeniej w historii. Zdaniem Paula Wellsa saw moe dzi by: osoba, ktrej osobista, spoeczna i zawodowa tosamo stanowi crossplatformowy, zmassmediatyzowany fenomen wytwarzany przez reklam, promocj i obecno w sferze publicznej, lub osoba, ktra, niezalenie od tego, co robi lub co osigna, konstruowana jest przez rne poziomy strategii PR, aby by postrzegan jako okrelona posta przez przemys rozrywkowy, lub osoba, ktrej rola, funkcja i wizerunek s nieodcznie zwizane z wymaganiami rynku i kultur konsumpcji, lub osoba, ktra jest powszechnie znana z powodu: a) bycia ekspertem, posiadania talentu, statusu lub osigni w jakiej profesji, b) uprawianych przez ni aktw spoecznej i kulturowej transgresji, c) swej afiliacji wobec popularnych wczeniej osobowoci, kulturowych kontekstw i trendw. Na globalnym rynku funkcjonuje obecnie osiem przemysw wytwarzajcych sawy: przemys reprezentacji (agenci, PR), przemys poparcia (reklama), przemys publicity (organizatorzy), przemys komunikacyjny (dostarczajcy newsw i informacji), przemys rozrywkowy (dostarczajcy grze w i o saw medialnych kontekstw), przemys treningowy (producenci, edukatorzy, trenerzy) oraz przemys prawny (prawo i prawa autorskie)27. Odbiorcy i dziennikarze, a take badacze tworz cae kategoryzacyjne leksykony szybko si mnocych i jeszcze szybciej znikajcych wspczesnych odmian postaci sawnych. Prcz celebrytw w cisym tego sowa znaczeniu na medialnej scenie zaobserwowa mona rwnie niezliczone celebiutantki (celebutantes) mode dziewczyny znane gwnie z atrakcyjnego wygldu, stylu ycia i stanu zdrowia (z naciskiem na uzalenienia); celebryskrzek (celebuspawn) potomstwo celebrytw, wreszcie gwiazdoopnionych (celebutards) znanych z tego, e s mao rozgarnici. Oglnie takie efemeryczne, sawne przez pitnacie minut postaci okrela si mianem quasi-celebrytw28. Szczeglnym rodzajem

Wspczesny celebryta jest historycznie i kontekstowo uksztatowanym gatunkiem tekstualnym realizujcym ow typowo. wiadomo jego odmiennoci od wczeniejszych gatunkw saw pojawia si w drugiej poowie XX wieku. Synne okrelenie znany z tego, e jest znany jest autorstwa Daniela Josepha Boorstina. Wylansowa je w swojej wpywowej ksice The Image. A Guide to Pseudo-Events in America, ktrej pierwsze wydanie ukazao si w 1961 roku. Zdefiniowa w niej celebryt jako ludzkie pseudowydarzenie, ani dobre, ani ze, ani wielkie, ani mae, ambiwalentne i tworzone przez nas wszystkich. Boorstin notabene ubolewa nad tym fenomenem jako nad wyrazem degeneracji amerykaskiego snu, dowodzcym przewagi, jak zdobyy w tej kulturze obrazy nad rzeczywistoci .
22

Turner jednak podkrela, e owo pseudowydarzenie spenia kluczow funkcj spoeczn, uzupeniajc afektywne luki w codziennym yciu czowieka. Za Jamesem Monaco wskazuje, e z powodu nadrzdnoci tej funkcji mianem celebryty mona okreli kady z trzech typw saw, ktre wymieniam w pierwszym akapicie tego rozdziau. Rnice midzy nimi oczywicie istniej. Bohater dokonuje czego niezwykego i tym przyciga powszechn uwag. Gwiazda tworzy publiczn person, ktra jest waniejsza ni jej profesjonalny profil . Natomiast celebryta jest pasywno-aktywnym idolem konsumpcji
23

i dlatego jego posta staa si emblematyczna dla wspczesnych form kultury24. Chris Rojek udowadnia, e ksztat tej postaci jest modelowany przez wspomnian ju oglnokulturow redefinicj granic midzy prywatnym a publicznym oraz zmian przekonania o sposobach osigania statusu; nie jest on ju przypisywany z racji urodzenia, lecz osigany przez jednostk . Schmid
25

datuje pocztek mody na tego typu sawy na lata 20 XX wieku, kiedy amerykaskie spoeczestwo gwatownie urbanizowao si i wykorzeniao z tradycyjnych rodowisk wiejskich. Pilnie potrzebowao wwczas wielkomiejskiego ekwiwalentu plotki, ponownego przepracowania relacji publiczne-prywatne oraz nowych modeli tosamoci .
26

82

Rozdzia 4 Cy ber bohaterowie, c y bergwiazd y, c y bercelebr yci. Od pani Barbary do Pedomisia.

83

celebryty jest kwazar, czyli obiekt gwiazdopodobny. To przypadkowa sawa, czyli osoba, ktra staa si obiektem zainteresowania niechccy i nie kontroluje tego, mog j natomiast cho nie musz kreowa i kontrolowa mechanizmy medialne. W uyciu jest te zaproponowane przez Rojka pojcie celetoida, czyli byskawicznego celebryty, ktry pozostaje hiperwidzialny przez krtki czas, po czym znika. Podkategoria celetoida to celeaktor posta fikcyjna, ktra jednak w oczach publicznoci funkcjonuje tak, jak gdyby istniaa w rzeczywistoci29. Fenomeny kwazara i celeaktora oddalajc wspczesn koncepcj sawy od jej wciele realizujcych si w postaciach bohatera i gwiazdy ilustruj fakt, e najwaniejsz rol w ksztatowaniu celebryty peni fluktuacje mediw wok jego osoby, nie za jakiekolwiek jej cechy, na przykad indywidualne motywacje, ktrych wag podkrela Pinsky. Obojtne jednak, fikcyjne czy prawdziwe, spontaniczne czy kreowane wszystkie sawy pocigaj za sob rzesze fanw i naladowcw. Zakada si czsto, e celebryta budzi wrd nich li tylko admiracj. To niezweryfikowane zaoenie bywa traktowane jako dowd ostatecznego upadku kultury wspczesnej, ktra rodzi go i adoruje. Jak jednak dowodzi Schmid, sawna posta zawsze wywouje u publicznoci ambiwalentne uczucia: atrakcji i repulsji, admiracji i kondemnacji, sentymentu i resentymentu, mioci i nienawici. Dlatego Schmid uwaa seryjnego zabjc za zwierciadlane odbicie i zarazem ciemn stron celebryty; figur identyczn, ale odwrcon. w Inny par excellence wydaje si budzi tylko lk i nienawi, jest jednak rwnie obiektem fascynacji, a nawet uwielbienia30. Powouje tym samym ambiwalentny kult dziwnej istoty: podobnej do nas, lecz mylcej i czujcej inaczej, gdy yjcej w zupenie odmiennej rzeczywistoci. Schmid okrela kult seryjnego mordercy jako pop-transcendencj na gotyckim podou . W tym kontekcie wspo31

kiwanej mierci z rk ubstwiajcego go szaleca dopeni miary tragicznego losu istoty niezwykej. Jak dodaje Schmid, to wanie na fali eksplorowania ciemnych stron sawy dokonuje si obecnie reinterpretacji sawnych figur z przeszoci, wydobywajc z upodobaniem ich saboci, grzechy, a nawet zbrodnie, czyli przedstawiajc ich jako ambiwalentnych celebrytw. Dyskursywne splecenie figur biaego i czarnego celebryty sprawia, e nieatwo dzi odrni bycie sawnym od bycia osawionym, a sednem sawy okazuje si transgresja granic33. Turner podobnie jak Pinsky lokalizuje przeomowy moment, ktry jego zdaniem zadecydowa o globalnym rozprzestrzenieniu si przemysu celebrytycznego. Okrela go jako zwrot demotyczny i wie z pojawieniem si reality tv w latach 90. XX wieku. Wwczas media po raz pierwszy w swej historii zaczy tak intensywnie promowa zwyko i zwykych ludzi34. Programy reality tv wytworzyy swj wasny typ celebryty, wywoujc szok i globaln dyskusj sprowadzajc si do pytania, dlaczego tak wielu ludzi pragnie zosta ich bohaterami, a take czemu ciesz si one takim powodzeniem wrd odbiorcw. Turner twierdzi, e tym samym zburzone zostay wszystkie dotychczasowe wyobraenia o telewizji i jej spoecznej roli, a gwiazda Big Brothera do dzi funkcjonuje jako epitome sfabrykowanego, lecz nieprofesjonalnego celebryty35. Za jego przeciwiestwo mona uzna niektre odmiany tak zwanego cybercelebryty (cybercelebrity lub internet celebrity), zwanego w Polsce niepoprawnie, ale za to obrazowo gwiazd internetu. Jest to posta, ktra nie zawdzicza swej popularnoci mechanizmom starszych mediw i opierajcego si na nich profesjonalnego przemysu celebrytycznego, lecz folksonomicznej CMC. Pierwszymi cybercelebrytami byy tak zwane camgirls, czyli mode kobiety umieszczajce kamery internetowe w swych mieszkaniach i oferujce najczciej patn moliwo ogldania ich przy codziennych czynnociach. Zasadniczo uytkownicy zaspakajali w ten sposb swoje erotyczne potrzeby o zabarwieniu voyeurystycznym, za przebieranie si, mycie i uprawianie seksu byy najwaniejszym punktem dnia owych kamerkowych dziewczyn, jednak nie jedynym. Zjawisko to byo szeroko dyskutowane na wiecie na przeomie milleniw. Donald Snyder podzieli wwczas

mina o fenomenie Marka Chapmana, ktry wiadczy o tym, e w kulturze zmediatyzowanej mona sta si sawnym, jeli zaatakuje si osob sawn32. Skuteczny atak Chapmana na najsynniejszego muzyka popularnego jego czasw, Johna Lennona, sprawi, e biografie obydwu sploty si w nierozerwalny wze. Chapman wchon cz aury swego idola-ofiary, stajc si mrocznym celebryt, za Lennon dziki gwatownej, dramatycznej i nieocze-

84

Rozdzia 4 Cy ber bohaterowie, c y bergwiazd y, c y bercelebr yci. Od pani Barbary do Pedomisia.

85

camgirls na trzy kategorie: 1) wystawiajce si na pokaz hobbystycznie, dla wasnej przyjemnoci, bez korzyci finansowych, 2) obnaajce si celem osobistej lub artystycznej ekspresji, a przy okazji dla zarobku, 3) przyjmujce rol podniety seksualnej dla czystego zysku36. Podzia ten obecnie nie jest ju oczywisty37, lecz niewtpliwie przynajmniej niektre spord camgirls jako pierwsze spord celebrytw same produkoway swoj saw, sprzedajc j i zarzdzajc ni osobicie. Std okrelono je mianem saw zrb-to-sam (DIY/do-it-yourself celebrity). Okazao si, e w przestrzeni nowych mediw specyficzny produkt, jakim jest celebryta, moe dystrybuowa si samodzielnie, a CMC pozwala na osawianie si bez udziau pracownikw mainstreamowego przemysu medialnego (oczywicie nie znaczy to, e w przypadku kadej gwiazdy internetu tak wanie by musi). Turner zauwaa, e ju w epoce przedinternetowej moliwe byo takie konstruowanie sawy w ramach maych sieci naladujcych wiksze systemy, lecz rzadko rozprzestrzeniaa si ona poza nie. Pojawienie si DYI celebrities w mainstreamowym obiegu popkulturowym byo zaskoczeniem, poniewa w XX wieku zarwno globalna publiczno, jak i badacze przyjli ju do wiadomoci, e midzy saw a publicznoci zawsze stoj agenci, managerzy i dziennikarze, z ktrymi yje on w chwiejnej symbiozie, a ktrzy maskuj swoj obecno w procesie jego wytwarzania38. Dziki fenomenowi pierwszych cybercelebrytw okazao si, e ich obecno nie jest nieodzowna. W ten sposb celebrytyzm otrzyma nowe funkcje i znaczenia, stajc si demotyczn strategi formowania tosamoci w penym rozumieniu tego pojcia39. Wobec koniecznoci uwzgldnienia w analizach fenomenu cybercelebryty DYI badacze odchodz obecnie od jednoznacznych interpretacji medialnej sawy w duchu teorii krytycznej. Zgadzaj si, e celebryta stanowi zawsze w jakim sensie produkt komercyjnego procesu, ale coraz czciej podkrelaj, e moe go rwnie wsptworzy publiczna ekspresja niesterowanego zainteresowania, niezalena od procesw komercyjnych. Czasem takie zainteresowanie moe si pojawi bez inwestycji ze strony instancji okrelanej mianem przemysu kulturowego, za niekiedy powszechna opinia o jakiej postaci moe pozosta bez zmian mimo perswazji z jej strony. Polskim przy-

kadem takiej figury moe by autor stanu wojennego genera Wojciech Jaruzelski. Jego ambiwalentna persona jest silnie zakorzeniona w polskiej kulturze, gdy stanowi wspczesn realizacj pojcia wallenrodyzmu, przez co staje si zarwno nona, jak i podatna na rnorakie interpretacje, dopasowujc si choby do odwiecznego tematu wypracowa szkolnych bohater czy zdrajca?. Popularno generaa w polskim spoeczestwie siga obecnie szczytu40, mimo e jego rola historyczna jest niewtpliwie dwuznaczna i kontrowersyjna, a ju wier wieku temu do wadzy doszli jego przeciwnicy polityczni, ktrzy deprecjonuj w mediach jego osob. Na tym lokalnym i specyficznym przykadzie wida, e midzy przemysem medialnym i wol powszechn pojawi si moe napicie i rozam, lecz do momentu pojawienia si internetu sdzono, e celebryta nie moe by konstruowany ani konserwowany bez udziau adnej z nich41. Jak jednak pokazuje przykad camgirls, obecnie jest to ewidentnie moliwe. Popularna w internecie posta zwana Pedomisiem (Pedobear), tytuowa dla tego rozdziau, stanowi interesujcy przykad moliwoci, jakie CMC otworzya w zakresie kreacyjnej spontanicznoci, intertekstualnoci i transgatunkowoci celebrytycznej persony. Pedomi to bohater serii przekraczajcych jzykowe granice internetu graficzno-sownych dowcipw, prawdopodobnie zapocztkowanej na imageboardzie 4chan. Wyglda jak sympatyczny brzowy niedwiadek, narysowany prost kresk kojarzc si z filmami animowanymi dla dzieci. Jednak wbrew pozorom stwarzanym przez niewinn powierzchowno jest on pedofilem zajmujcym si seksualnym polowaniem na mae dziewczynki (lolis, od loli lolita), chocia niewybrednym, jeli idzie o pe ofiar. Jego nienasycone zapdy, wyczyny seksualne, a niekiedy take zemsta dzieci na ich przeladowcy s niewyczerpanym rdem dobrego humoru dla internautw, ostatnio rwnie polskich. Tworz oni liczne intertekstualne kolae z udziaem postaci misia, w ramach ktrych jego figura suy za narzdzie rekontekstualizacji rnorodnych niewinnych obrazw i wypowiedzi. Na przykad usuwajc ram z reklamowych fotografii produktw dla dzieci i uzupeniajc je o posta podekscytowanego Pedomisia torpeduj ich anielski przekaz i przesodzon estetyk, cho jedynie odbiorca zaznajo-

86

Rozdzia 4 Cy ber bohaterowie, c y bergwiazd y, c y bercelebr yci. Od pani Barbary do Pedomisia.

87

miony z konotacjami futrzaka potrafi odczyta powstay kola w taki wanie sposb. Transgresyjnie perwersyjnego niedwiadka mona okreli mianem memu internetowego, cybercelebryty, celeaktora, celetoida, kwazara i (w pewnym sensie) celebryty DIY rwnoczenie. Pojawienie si w galaktyce saw tej genetycznie i funkcjonalnie zoonej postaci zadaje cios jednowymiarowym odczytaniom wytworw popkultury, ale przewrotnie, zadaje go take i jej samej, omieszajc zawarte w niej elementarne wyobraenia. Internet w dyskursie publicystyczno-pedagogicznym przedstawia si czsto jako wyraj zboczecw polujcych na niewinne dzieci42. Wok postaci Pedomisia gromadz si za liczni modzi internauci, ktre wiadomie bawi si pojciem pedofilii, igrajc figur seksualnego predatora. Ujawniaj w ten sposb, e wiedz o wiele wicej o mrocznych stronach ycia i niebezpieczestwach Sieci, ni spodziewaliby si tego po nich doroli. Dokonuj jednak rwnie specyficznego aktu subwersji owej wiedzy. Dzieci (ani nikt inny, oczywicie) nie powinny artowa z pedofilii, lecz z jednej strony si jej obawia, a z drugiej niewiele lub nic o niej nie wiedzie, poniewa ich zadaniem nie jest chronienie samych siebie przed seksualnymi drapienikami; to rola dorosych43. Poprzez transmisj memu Pedomisia i szydzenie za jego porednictwem z postaci pedofila oraz przedstawianie powszechnej obawy przed nim jako paliwa wspczesnych polowa na czarownice modzi internauci ni mniej, ni wicej, tylko sugeruj obrazoburczo, szokujco i nie do przyjcia e w ukadzie dziecko-boogeyman to ofiara mogaby kontrolowa sytuacj . Jest to oczywicie
44

waciwe tego rodzaju produkcjom sprawia, e ich bohaterowie bywaj czsto okrelani mianem celebrytw z ssiedztwa (celebrity-next-door45). Za przykad takiej figury moe posuy anglojzyczna lonelygirl15, ktra okazaa si spreparowana46, czy te polska mistrzyni mowy ulicy pani Basia z klatki B47 lub seplenicy multimedialny artysta-naturysta-prymitywista Gracjan Roztocki48. Postaci gwiazd YouTubea wi si z fenomenem wirusowego wideo (viral video), czyli cyfrowych filmw zyskujcych globaln popularno dziki temu, e uytkownicy przesyaj sobie nawzajem je same lub te linki, pod ktrymi mona je odnale. Stay si one popularne w internecie po 1994 roku i pocztkowo miay posta prostych graficznych gifw. Za przykad moe posuy choby nieskomplikowana animacja przedstawiajca taczce chomiki, znana w Sieci jako Ham(p)ster Dance49. Wirusowe wideo nie jest fenomenem czysto internetowym, lecz crossmedialnym, gdy filmy te s czsto redystrybuowane w mainstreamowych sieciach telewizyjnych, za obrazy telewizyjne s przechwytywane i rozprzestrzeniane w Sieci jako elementy wirusowych wideo50. Zjawisko to budzi obecnie due zainteresowanie przemysu reklamowego oraz marketingu politycznego51. Gwiazdy YouTubea przypominaj Baudrillardowskie symulakra: nie mona jednoznacznie zawyrokowa, gdzie przebiega w ich przypadku granica midzy inscenizacj a spontanicznoci52. Takim zagadkowym tekstem jest na przykad prowokujco dziewczcy histrion dziaajcy pod pseudonimem Chris Crocker. Debiutowa on na YouTube, lecz po swym sukcesie pojawi si rwnie w wielu innych rodowiskach internetowych, np. na MySpace oraz wasnym vlogu (video blogu)53. Zdoby midzynarodow saw we wrzeniu 2007 dziki zamieszczonemu na YouTube wirusowemu wideo znanemu pod tytuem Leave Britney Alone! Na tym zaledwie dwuminutowym filmie Crocker, histerycznie paczc i rozmazujc sobie palcami makija, z gow pod przecieradem broni przeladowanej wwczas przez paparazzich z powodu niehigienicznego trybu ycia celebrytki Britney Spears. Wideo miao ponad 4 milionw wej w dwa dni, jest dzi powszechnie znane i posiada setki parodii. W internecie pojawio si wielu naladowcw tej postaci, ktrzy usiowali powtrzy jej sukces. Crocker, okrelajcy si

demonstracyjnie prowokacyjna postawa, typowa dla humoru internetowego. Mimo swej zoonoci Pedomi, bdc niewtpliwie postaci fantastyczn, jest przede wszystkim celeaktorem. Jeszcze bardziej skomplikowane tekstualnie s te postaci cybercelebrytw, co do ktrych odbiorca nie jest w stanie zawyrokowa, czy ich persony s cakowicie fikcyjnymi kreacjami, czy te angauj wizerunek jakiej osoby rzeczywicie istniejcej. Do takich figur nale tak zwane gwiazdy YouTubea, czyli postaci, ktre zyskay saw dziki przedstawiajcym je filmom krcym w internecie, a najczciej zamieszczanym wanie na tym portalu. Fakt, e filmy te s najczciej amatorskie lub te na takie stylizowane i posiadaj wszystkie formalne wady

88

Rozdzia 4 Cy ber bohaterowie, c y bergwiazd y, c y bercelebr yci. Od pani Barbary do Pedomisia.

89

jako edutainer, autor monologw o yciu, grajcy, ale szczery od tej pory wiadomie buduje sw person jedynego geja we wiosce (czyli w religijnym rodowisku Poudnia Stanw Zjednoczonych, gdzie podobno yje), prbujcego heroicznie mierzy si z faktem, e nie jest spoecznie akceptowany. Nikt jednak nie wie, jak chopak ukazany na filmie naprawd si nazywa, kim jest i gdzie mieszka. Crocker by wielokrotnie oskarany o nieszczero (sam przyznaje, e Leave Britney Alone! stanowi drugi dubel), niezrwnowaenie, narcyzm i koniunkturalizm, lecz niektrzy komentatorzy uznali jego manieryczn person za form wyrafinowanej satyry na wspczesny biznes celebrytyczny. Histeryczno-queerowe emploi ma od tej pory spore powodzenie wrd cybercelebrytw DYI, ktrzy pragn sta si gwiazdami YouTubea. Za przykad moe suy choby polska kopia Crockera Luntek, krl internetu, wcielenie mioooci..., wolnoooci... i innoooci, fizycznie nieco podobny do pierwowzoru, lecz pozbawiony jego ekspresyjnej nademocjonalnoci , czy te Roland Pieczkowski, rwnie uczestnik licznych talent shows,
54

Niezaleni publicyci internetowi stosunkowo rzadko zyskuj sobie globaln popularno, poniewa w sensie memetycznym s mniej zaraliwi, jako e funkcjonuj w obrbie jednego jzyka. Najsynniejszym z nich wydaje si by Perez Hilton, w realu gejowski aktywista Mario Armando Lavandeira Jr, ktry poda si za przyjaciela kultowej celebrytki Paris, kiedy pod koniec 2004 roku zakada swj blog plotkarski www.perezhilton.com (pocztkowo nosi on nazw www.PageSixSixSix.com, lecz Perez zmieni j w 2006 wanie ku czci Paris). Za jego porednictwem wywoa kilka skandali poprzez outowanie celebrytw, co byo szeroko krytykowane rwnie przez rodowiska gejowskie, lecz uczynio go postaci popularn. W poszukiwaniu skandalu i zainteresowania opublikowa wiele informacji, ktre si nie potwierdziy, jak np. news o mierci Fidela Castro w sierpniu 2007. Perez Hilton ma aktualnie w toku kilka procesw o naruszenie praw autorskich co do publikacji materiaw57. Cho jego persona nie pozwala na zakwalifikowanie go jako hiperwizualnego celetoida, mona go niewtpliwie okreli mianem cybercelebryty DYI. Podobnymi postaciami s tak zwane szafiarki, czyli bloggerki piszce o roli mody w swoim yciu codziennym i przeplatajce swe refleksje amatorskimi fotografiami wasnych stylizacji. Szafiarki stanowi kolejny przykad wspczesnej celebrytycznej demotyki. Fenomen fashion bloggingu tego typu uksztatowa si na tle wiatowego boomu na streetfashion w internecie, czyli na rne formy archiwizacji fotografii ukazujcych oryginalnie ubrane, przypadkowo (lub przypadkowo) spotkane na ulicy przez fotografa osoby. Zdjcia te upowszechnianie byy jako rdo inspiracji i ilustracja najnowszych awangardowych trendw. Szafiarki zaczy pokazywa na swoich blogach (najlepsze spord nich s aktualizowane co kilka dni) wasne amatorskie stylizacje uwieczniane na DYI zdjciach, czc oglnodostpny asortyment popularnych sieciwek odzieowych z wasnorcznie wykonanymi dodatkami i trofeami ustrzelonymi na portalach handlowych, swap parties lub w sklepach z ubraniami uywanymi, znanych w Polsce jako ciucholandy bd lumpeksy. Niektre szafiarki jako autorki mody w penym tego sowa rozumieniu konsumentki, modelki, redaktorki, projektantki, fotografki, makijaystki i stylistki w jednym

adekwatnie manieryczny i nademocjonalny, acz pozbawiony urody zabjczo blond Amerykanina. Jeszcze bardziej skomplikowane s postaci celeaktorw wczajce si w nurt filmowo-telewizyjnego gatunku mockumentary. S one kreowane wiadomie jako fenomeny crossmedialne przez zespoy profesjonalistw. Za przykad mog tu posuy odtwarzane przez Sach Barona Cohena postaci Alego G, Bruna Geharda, ktry przypomina wszystkie przegite gwiazdy internetu rwnoczenie, czy te Borata Sagdiyeva, stanowicego twrczo i wraliwie przetworzon kopi postaci sabo znajcego angielski Turka Mahira Cagri, kwazara okrelanego jako pierwszy wiatowy cybercelebryta55. Celeaktorzy tworzeni przez Cohena niewtpliwie przekraczaj granice celebrytyzmu, gdy ich persony s ksztatowane jako forma zawodowej satyrycznej publicystyki, ktra inspiruje si zmediatyzowan kultur popularn, a w jej ramach celebrytycznymi praktykami internautw. Na zakoczenie tego rozdziau warto zatem wspomnie o szczeglnej odmianie cybercelebrytw DYI, ktr stanowi synni publicyci internetowi, przede wszystkim bloggerzy56 (fenomen bloggingu opisz szerzej w rozdziale X).

90

Rozdzia 4 Cy ber bohaterowie, c y bergwiazd y, c y bercelebr yci. Od pani Barbary do Pedomisia.

91

 zyskay nawet globaln popularno jako jej demotyczne dyktatorki i symbol potrzeby ucieczki zwykych kobiet przed ekstrawagancj, przepychem i brakiem poczucia realizmu wielkich kreatorw. Pierwsze tego typu blogi pojawiy si w USA, gdzie stay si odpowiedzi na finansowy kryzys w modzie i zarazem kryzys mody zwizany ze zmierzchem wielkich projektantw. Dzisiaj trudno powiedzie, co w danym sezonie jest na topie, bo modne jest po prostu wszystko. Pogubili si w tym i klienci sklepw z ubraniami, i wielcy kreatorzy, ktrym nie zaley ju na sprzedawaniu ubra elitom. Chc je sprzedawa wszystkim, ale nie zawsze wiedz, jak najlepiej trafi do mas58. Ta wiedza jest niewtpliwie udziaem popularnych szafiarek. Fenomen fashion bloggingu i streetfashion jest dzi zarazem przeklestwem, nadziej i inspiracj wiata mody. Jak wskazuje Marta Klimowicz, najpopularniejsza polska strona szafiarska redagowana przez Ryfk Sztywniar miaa w roku 2009 wedle statystyk Googlea 99 tysicy odson mie59

na prestiowe pokazy i proponuje im si redagowanie rubryk w najbardziej wpywowych magazynach mody60. Szafiarki stanowi zatem przykady cybercelebrytek DIY, ktre odnalazy swoj kulturow nisz: przeksztacaj mainstream i przemys modowy mediujc pomidzy nim, rynkiem dbr z drugiej rki oraz konsumentem. Warto zauway, e partycypacja w obiegu second hand fashion jest od lat 90. XX wieku nie tylko swoist deklaracj ideologiczn, ale take obiektem ciekawych bada socjologiczno-historycznych, poniewa ma bezporedni zwizek z przemianami ekonomicznymi i kulturowymi, szczeglnie z fluktuacjami uznawanych znamion statusu spoecznego, za taktylny charakter odziey wika ca sytuacj w bliski zwizek z zagadnieniem kulturowego ksztatowania ciaa61. Wspczesny trend modowy vintage, ktre promuj szafiarki, wie si nie tylko z nostalgi, mod na bricolage oraz potrzeb odwoania do tradycji, pamici, historii. Ich pojawienie si mona odczyta rwnie jako swoisty protest przeciwko kulturze masowej konsumpcji i jej antykreatywnoci, ktra nie dostarcza jednostce dostatecznie wielu okazji do wyrnienia si62. Przykad szafiarek moe ilustrowa tez Anity Harris, e dzi kady przecitny mody czowiek powinien by zdolny do tego, by pracowa nad sob jak nad celebrity project, zyska person publiczn i sta si publicznie widzialnym. Dziki powszechnoci celebrytycznego dyskursu ycie w ukryciu wydaje si by rodzajem kary dla tych, ktrzy za mao si przykadali do pracy nad swoim publicznym wizerunkiem, a take nad prywatn przestrzeni, ktra winna by zawsze otwarta do zwiedzania przez innych, by ostatecznie zrealizowa a life worthy of publicity63. We wspczesnej, medialnie animowanej sferze publicznej rzdzonej przez zasad folksonomii nie ma nic cenniejszego od wyrnienia si i bycia zapamitanym. Dlatego wanie ambiwalentna figura celebryty, a szczeglnie cybercelebryty DYI tak mocno naznacza wspczesn kultur. Stanowi skomplikowany wze znaczeniowo-obrazowo-emocjonalny, przekraczajcy ograniczenia procesu semiozy przez swoist transsubstancjacj: jest rwnoczenie ywym czowiekiem o ponadludzkiej naturze oraz crossmedialnym tekstem.

sicznie i 31 tysicy uytkownikw, co oznacza, e wiadomie tanie i amatorskie stylizacje jej autorki stanowi realn konkurencj dla magazynw o modzie. Wedug danych Zwizku Kontroli Dystrybucji Prasy za marzec 2009 prestiowe pismo modowe Elle sprzedawao wwczas w Polsce zaledwie 68 tysicy egzemplarzy. Co wicej, czytelnictwo papierowej prasy modowej systematycznie spada, podczas gdy blogw szafiarskich ronie. Ich cykl wydawniczy jest krtszy, publikacje tasze, nakad potencjalnie nieograniczony. W odrnieniu od znanych pism promuj one odzie finansowo osigaln dla przecitnej konsumentki i nadajc si do chodzenia w nietuzinkowych aranacjach. Tym samym oferuj zabaw i czyst przyjemno zamiast stresu i widma bankructwa zwizanych z gorczkow pogoni za trendami. Wyglda na to, e szafiarki istotnie stay si wpywowymi dyktatorkami stylu i e nawet polski, skdind do prowincjonalny przemys modowy zda ju sobie z tego spraw: na blogach coraz czciej pojawiaj si reklamy, szafiarki otrzymuj darmowe prbki produktw itp. Wedug szacunkw Marty Klimowicz na byciu popularn szafiark mona w Polsce zarobi kilka tysicy zotych rocznie, podczas gdy w USA kilkaset tysicy dolarw, a w dodatku najpopularniejsi modowi bloggerzy s tam zapraszani

92

Rozdzia 4 Cy ber bohaterowie, c y bergwiazd y, c y bercelebr yci. Od pani Barbary do Pedomisia.

93

4A/ Pani Barbara z klatki B

4C/ Chris Crocker. 19 lat w szafie i wystarczy

4B/ Gracjan Roztocki

4D/ Pedomi i jego ofiary

94

Rozdzia 4 Cy ber bohaterowie, c y bergwiazd y, c y bercelebr yci. Od pani Barbary do Pedomisia.

95

Przypisy: Por. Joseph Campbell, Bohater o tysicu twarzy, prze. Andrzej Jankowski, Zysk, Pozna 1997. 2 Por. Bogusaw Dziadzia, Wszyscy wici w ekranie zaklci, [w:] Kultura medialnie zaporedniczona. Badania nad mediami w optyce kulturoznawczej, red. W. Chya, M. Kamiska, P. Kdziora, M. Kosiska, Wydawnictwo Naukowe, Pozna 2010, str. 203-210. 3 David Schmid, Natural Born Celebrities. Serial Killers in American Culture, The University of Chicago Press, Chicago-London 2005, s. 12-13. 4 Barry King, Embodying an Elastic Self: The Parametrics of Contemporary Stardom, [w:] Contemporary Hollywood Stardom, ed. by Martin Barker, Thomas Austin, Bloomsbury Publishing, New York, 2003, s. 13. 5 Fundamentalne dla star studies ustalenia zawieraj przede wszystkim prace Francuza Edgara Morin (Edgar Morin, Les stars, Seuil, Paris 1957) i Brytyjczyka Richarda Dyera (Richard Dyer, Stars, British Film Institute, London 1979; Richard Dyer, Heavenly Bodies: Film Stars and Society, British Film Institute, London 1986). 6 Barry King, dz. cyt., s. 50. 7 Na polskim gruncie postulat ten zrealizowa Wiesaw Godzic w ksice: Znani z tego, e s znani. Celebryci w kulturze tabloidw, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2007. 8 Na przykad w 2008 roku by gospodarzem programu reality o znamiennym tytule Odwyk z gwiazdami doktora Drew (Celebrity Rehab with Dr. Drew) na kanale VH1. 9 Omwienie historii tej prasy zob. Alan Bisbort, Media Scandals, Greenwood Press, Westport 2008, s. 122. 10 Drew Pinsky, Mark Young, Jill Stern, The Mirror Effect. How Celebrity Narcissism is Seducing America, s. 92-108. 11 Tame, s. 147. 12 Tame, s. 128. 13 Tame, s. 74-75. 14 Tame, s. 142. 15 Tame, s. 79. 16 Tame, s. 146. 17 Graeme Turner, Understanding Celebrity, Sage Publications, London-Thousand Oaks-New Delhi 2004, s. 9. 18 Tame, s. 24. 19 Tame, s. 34. 1

20 Tame, s. 24. 21 Tame, s. 104. 22 Za: tame, s. 4. 23 Tame, s. 6. 24 Schmid, dz. cyt., s. 20-21. 25 Chris Rojek, Celebrity, Reaktion Books, London 2001, s. 9-50. 26 Schmid, dz. cyt., s. 18. 27 Paul Wells, To Affinity and Beyond: Woody, Buzz and the New Authenticity. [w]: Contemporary Hollywood Stardom., dz. cyt., s. 93. 28 Pinsky, Young, Stern, dz. cyt., s. 83. 29 Za: Turner, dz. cyt., s. 22. 30 Schmid, dz. cyt., s. 6. 31 Tame, s. 8. 32 Tame, s. 10. 33 Tame, s. 11. 34 Tame, s. 82. 35 Tame, s. 60. 36 Donald R. Snyder, Life on Your Screen: Webcam Women, [w:] Web Studies: Rewiring Media Studies for the Digital Age, ed. by David Gauntlett, Arnold, London 2000, s. 68-73. 37 Turner, dz. cyt., s. 64. 38 Tame, s. 41. 39 Tame, s. 19. 40 Blisko poowa Polakw (49%) ocenia, e wybr gen. Wojciecha Jaruzelskiego na prezydenta nie by rozwizaniem zadowalajcym, ale adekwatnym do wczesnej sytuacji spoeczno-politycznej (...). Niemal co czwarty respondent (23%) twierdzi, e by to jednoznacznie dobry wybr; natomiast mniej wicej co sidmy (15%) krytykuje t nominacj (...). Ponad poowa badanych przez CBOS (54%) uznaje W. Jaruzelskiego (...) za dobrego polityka, natomiast co czwarty (26%) ma odmienn opini w tej kwestii. Podobnie ponad poowa respondentw (52%) ocenia, e genera dobrze suy Polsce, a prawie co trzeci (31%) jest przeciwnego zdania. Za: 23% Polakw: wybr Jaruzelskiego na prezydenta dobry, 2009-07-14, http://sondaz.wp.pl/kat,1699,wid,11313249,wiadomosc.html?ticaid=1ba5c, data weryfikacji URL: 22 stycznia 2011. 41 Turner, dz. cyt., s. 55. 42 Por. np.: Cynthia Carter, C. Kay Weaver, Violence and the Media, Open University Press, Buckingham-Philadelphia 2003, s. 151; Nart Villeneuve, An Analysis of the Origins of International Efforts to Protect Children Online, [w:]

96

Rozdzia 4 Cy ber bohaterowie, c y bergwiazd y, c y bercelebr yci. Od pani Barbary do Pedomisia.

97

Access Controlled. The Shaping of Power, Rights, and Rule in Cyberspace, ed. by Ronald Deibert, John Palfrey, Rafal Rohozinski, Jonathan Zittrain, The MIT Press, Cambridge-London 2010, s. 52-56. 43 Por. Anna C. Salter, Drapiecy. Pedofile, gwaciciele i inni przestpcy seksualni. Kim s, jak dziaaj i jak moemy chroni siebie i nasze dzieci, prze. Andrzej Jankowski, Wydawnictwo Media Rodzina, Pozna 2005. 44 Pojawienie si Pedomisia w polskojzycznym internecie, w tym na serwisach spoecznociowych, i zauwaalna fascynacja najmodszych internautw tym memem wzbudzia popoch i konsternacj wrd dziennikarzy oraz pedagogw. Por. np.: ukasz Malina, Mi-pedofil przyjacielem dzieci na naszej klasie, 2009-09-07, http://www.mmsilesia.pl/6733/2009/9/7/mispedofil-przyjacielem-dzieci-na-naszej-klasie, data weryfikacji URL: 22 stycznia 2011: Dzieci po II wojnie wiatowej bawiy si w zabijanie ydw, bo zupenie nie rozumiay, kim ci ydzi s. Ich zachowanie byo jedynie bezrefleksyjnym odwzorowaniem zachowa w wiecie dorosych. Podobnie rzecz ma si z artami z tak powanych problemw, jak pedofilia uwaa Jakub piewak, od lat walczcy z pedofili we wszelkiej postaci. My znamy i na bieco ledzimy kady sygna pedofilskiej dziaalnoci w sieci. Zdajemy sobie spraw, e arty osabiaj wiadomo dzieci co do zagroe ze strony potencjalnych pedofilw. Niestety, ale nie raz przekonalimy si, jak wulgarne wpisy do internetu potrafi wrzuca dzieci. Tre, w ktrej mona przeczyta midzy innymi o <<stawianiu kloca na klat>>, czy wulgarne opisy kontaktw seksualnych je wos na gowie dodaje piewak. Obcowanie z artami na temat gronych wynaturze w ludzkiej psychice, moe mie nieodwracalny wpyw na osobowo dzieci, jednak tej kwestii w najmniejszym stopniu nie reguluje prawo. 45 Frederick Levy, 15 Minutes of Fame. Becoming Star in the YouTube Revolution, Alpha Books, New York-London 2008, s. 31. 46 Tame, s. 77. 47 Barbara Kwarc, znana powszechnie jako Pani Basia, zasyna jako bohaterka serialu internetowego Klatka B, dostpnego przez: http://www.klatkab.tivi. pl/, data weryfikacji URL: 22 stycznia 2011. 48 Zob. http://www.gracjanroztocki.pl/, data weryfikacji URL: 22 stycznia 2011. 49 Levy, dz. cyt., s. 5. 50 Tame, s. 45. 51 Tame, s. 77. 52 Tame, s. 15-18. 53 Zob.: http://www.myspace.com/chriscrocker, http://www.youtube.com/itschriscrocker; http://clawsandall.tumblr.com/, data weryfikacji URL-: 22 stycznia 2011.

54 Zob. http://luntek.pinger.pl/, data weryfikacji URL: 22 stycznia 2011. 55 Zasyn on sw powsta na przeomie milleniw nieudoln stron domow opatrzon nagwkiem: This is my page ....... WELCOME TO MY HOME PAGE !!!!!!!!!I KISS YOU !!!My heart open for you - for all people for love..can you open your heart too!!. Obecny adres strony: http://www.ikissyou.org/, data weryfikacji URL: 22 stycznia 2011. 56 Oto przykadowa gar rad, jak pisa w internecie, aby zwrci na siebie uwag i sta si synnym publicyst internetowym: a) znajd nisz, b) odso swoj osobowo, ale nie od razu ani nie w sposb, ktry mgby by dla ciebie niebezpieczny, c) oferuj wci co nowego, eby czytelnicy do ciebie wracali, d) nie bj si kontrowersji, gdy robienie wok siebie szumu jest rwnie wane, co forma i tre publikacji, e) sprawdzaj swoje oddziaywanie (np. zwracaj uwag, gdzie uytkownicy podlinkowuj twojego bloga), wreszcie f) profesjonalnie spozycjonuj swj sajt. Za: James Mathewson, Frank Donatone, Cynthia Fishel, Audience, Relevance, and Search. Targeting Web Audiences with Relevant Content, IBM Press, Boston 2010, s. 137-138. 57 Za: Alan Bisbort, dz. cyt., s. 208-209. 58 Marta Klimowicz, Szafiarki modowa spoeczno internetowa, http://klimowicz.blox.pl/2008/03/Szafiarki-modowa-spolecznosc-internetowa.html, data weryfikacji URL: 22 stycznia 2011. 59 http://szafasztywniary.blogspot.com/, data weryfikacji URL: 22 stycznia 2011. 60 Za: Klimowicz, dz. cyt. 61 Alexandra Palmer, Hazel Clark, Introduction, [w]: Second Hand Fashion, ed. by Alexandra Palmer and Hazel Clark, Berg, Oxford-New York 2005, s. 4 62 Tame, s. 175-176. 63 Anita Harris, Future Girl. Young Women in the Twenty-First Century, Routledge, New York-London 2004, s. 121.

98

Rozdzia 4 Cy ber bohaterowie, c y bergwiazd y, c y bercelebr yci. Od pani Barbary do Pedomisia.

99

Rozdzia 5 Magiel elektryczna. E-tabloidy i fenomen cyberplotki

Z plotek mona si duo dowiedzie o tych, ktrzy plotkuj. Demotywatory.pl Czym jest plotka? Jej definicj nieatwo sformuowa abstrahujc od kontekstu. To, co dla jednych jest plotk, dla innych moe by po prostu zwyk wymian informacji, a obecno tej interpretacyjnej dwuznacznoci niekoniecznie musi sygnalizowa zwyk hipokryzj. Podobnie jak inne formy dyskursu i wiedzy, plotka zyskuje jakiekolwiek znaczenie tylko o tyle, o ile pozostaje w relacji z innymi funkcjonujcymi w ramach danej kultury praktykami, dyskursami i treciami. Zasadniczo okreli j mona jako negatywnie ewaluowan, moralnie nagann werbaln wymian informacji dotyczcych osb nieobecnych, w ktr angauj si czonkowie tej samej grupy w rozmowach prywatnych1. Rozumiana jako praktyka spoeczna plotka jest traktowana jako dziaalno bez znaczenia, rwnowanik prnowania, ale rwnoczenie jest czynnoci zabronion, ktrej naley si obawia i wskazane jest, by jej unika. Jak zauwaa Niko Besnier, pojciowo cile wie si ze skandalem (moe by on okrelony jako plotka, ktra staa si publiczna) oraz pogosk (rumor) i suchami (hearsay) rozprzestrzeniajcymi si informacjami o wydarzeniu uznawanym powszechnie za wane. Jest take blisko spokrewniona z tak zwanymi wspczesnymi (miejskimi) legendami oraz z teoriami spisku. Jednak skonstruowanie bardziej precyzyjnej definicji plotki jest trudne, a poszczeglne elementy cytowanej powyej mona podwaa. Dyskusyjny wydaje si na przykad dystynktyw rozmw prywatnych. Ludzie plotkujc prywatnie doskonale przecie zdaj sobie spraw, e istnieje ryzyko graniczce z

100

101

pewnoci, i plotka si upubliczni. Fenomeny prasy plotkarskiej, reality tv i plotkarskich portali internetowych mona nawet potraktowa jako dowd na to, e plotka jest publiczna z definicji. Wspczeni plotkarze chtnie przetwarzaj kolportowane przez media plotki na prywatnym gruncie, budujc osobiste alianse poprzez powtarzajce si akty dyskursywnej wsppracy. Rnica midzy prywatn i publiczn sfer ycia, ktr plotka zaciera, jest dzi zreszt w ogle traktowana jako chwiejna i dyskutowana. Podobnie nie zawsze osoba trzecia bdca obiektem plotki jest nieobecna; czsto nawet specjalnie czyni si przy niej plotkarskie aluzje i uwagi, eby j sprowokowa i zirytowa. Fakt negatywnej ewaluacji tej praktyki zmienia sw wymow, kiedy okazuje si, e najgorzej oceniaj plotkowanie najaktywniejsi plotkarze. Wreszcie nie sposb nie spostrzec, e aden rodzaj rozmowy nie jest wolny od podstawowej formy plotkowania, czyli oceniania poszczeglnych osb na tle oglniejszej refleksji dotyczcej moralnej ewaluacji ludzkich postaw. Badanie plotki dodatkowo utrudnia fakt, e jej ewaluacyjny charakter jest czsto maskowany przez aktorw, wic wiadek moe w ogle nie rozpozna plotkarskiego nacechowania danego przekazu2. Warto w tym miejscu doda, e plotka jest fenomenem nacechowanym genderowo. Powszechnie i niezgodnie ze stanem faktycznym uwaana jest za domen old girls, skandaliczn praktyk czytelnicz wymagajc zbudowania czysto kobiecej sieci spoecznej, zaufania midzy kobietami oraz pewnej nadmiarowoci i wyobrani3. Babskie pogaduszki w wikszoci kultur okrela si jako niezdrowe i naganne plotki, podczas gdy mskie, treciowo takie same, jako moralnie neutraln wymian informacji. Plotka moe mie rnorodne skutki, cele i funkcje. Jej podstawowy wymiar jest indywidualny plotkuj jednostki, nie za grupy, jednak akt plotkowania ma szans zrealizowa si tylko pod warunkiem zaangaowania wielu wsppracujcych uczestnikw. Podczas gdy odbiorcy plotkarskich przekazw aktywnie kooperuj ze sob, ich twrcy pozostaj zamazani, dlatego dotarcie do rda plotki okazuje si czsto niemoliwe. Jak wskazuje Besnier, pozornie niewinna plotka moe mie w pewnych okolicznociach bardzo realne i przeraajce konsekwencje dla ofiar, wcznie ze mierci. To zatem, co w niej bahe, moe powodowa powane skutki, rwnie ponadjednostkowe

polityczne, gospodarcze i ekonomiczne. Z drugiej strony osoby zmarginalizowane i wyzute z wadzy politycznej bywaj odporne na plotk, a niekiedy wykorzystuj j jako bro4. Poniewa t praktyk trudno jest skutecznie zrepresjonowa i powstrzyma, moe ona sta si uprzywilejowanym instrumentem protestu i oporu dla tych, ktrzy nie posiadaj uprawnie do angaowania si w publiczn aktywno polityczn. Oferuje zatem wykluczonym osobom i grupom polityczny gos, cho moe sta si rwnie instrumentem opresji, np. wadze mog celowo rozpuszcza okrelone plotki, aby kontrolowa materialne i symboliczne zasoby spoecznoci. Z tych powodw w analizie plotki jako zjawiska spoecznego i kulturowego istotne jest uwzgldnienie jak najszerszego jej kontekstu. Opis tego fenomenu powinien zdaniem Besniera odpowiada kryteriom Geertzowskiego opisu gstego. Plotka pojta jako akt spoeczny i komunikacyjny jest szczeglnie nasyconym znaczeniami tekstem, jej badanie musi mie wic charakter interdyscyplinarny. Ta wsplnotowa praktyka ksztatuje si w skomplikowanej relacji z intymnymi odczuciami i emocjami jednostki, przede wszystkim wstydem i przyjemnoci. Ma to zwizek z paradoksalnym faktem, e umiejtni plotkarze jako dostarczyciele informacji i przyjemnoci s zarazem spoecznie krytykowani i cenieni, za plotka, traktowana jako praktyka brzydka, jest w stanie dostarcza przyjemnoci estetycznej, wytwarzajc sw wasn poetyk i performatywn dramaturgi5. Socjolingwistyka dostarcza narzdzi mikroanalizy plotki, pozwalajc na chwytanie jej na gorco w peni dynamizmu jej spoecznego funkcjonowania, socjologowie za analizuj generaln rol plotki w zbiorowociach ludzkich. Jak zauwaa Besnier, brakuje jednak kompleksowych antropologicznych analiz roli plotki w poszczeglnych spoeczestwach, czyli bada poziomu mezzo jej funkcjonowania. Dla antropologa plotka jest problematycznym obiektem badawczym, poniewa stanowi przekaz ekskluzywny, przeznaczony tylko dla swoich, za obcy w tym rwnie badacze s od rodowiskowych pogosek skutecznie izolowani. Z drugiej strony wspczeni antropologowie maj na og wiadomo faktu, e dostpny im materia badawczy to przede wszystkim wanie plotka6. Wczeni badacze tego fenomenu koncentrowali si w pierwszym rzdzie na destrukcyjnym potencjale pustej gadaniny, two-

102

Rozdzia 5 Magiel elektryczna. E-tabloidy i fenomen cyberplotki

103

rzc epidemiologiczny model dyskursywnego wirusa. Czynili tak gwnie wanie antropologowie, bo w optyce ich dyscypliny plotka jawi si przede wszystkim jako instrument kontroli spoecznej: pomaga strzec moralnoci wsplnoty, promuje uczestnictwo w niej, wzmacnia standardy zachowania, animuje rywalizacj w zakresie ich akceptacji i kontestacji. Stosunkowo atwo mona dowie, e czonkowie wielu grup bardzo obawiaj si plotki, z czego pynie wniosek, e istotnie jest ona potnym regulatorem spoecznym. Wielu antropologw skupio si na innej wanej funkcji plotki animacji ycia spoecznego. Socjologowie i psychologowie spoeczni rwnie prbowali odpowiedzie na pytanie, do czego suy plotka jednostkom w ni zaangaowanym. W optyce ich dyscyplin interpretowano j jako form wymiany spoecznej: informacji na status, pienidze oraz usugi. Jak podsumowuje Besnier, w ostatniej dekadzie przeformuowano owe skrajnoci metodologiczne, interdyscyplinujc wiedz o plotce, by lepiej zobrazowa charakterystyczn dla tego fenomenu wielofunkcyjno oraz poczenie perspektywy indywidualnej i wsplnotowej, co okazao si nieodzowne zwaszcza odkd plotka si zmediatyzowaa. W teorii plotki pojawiy si w tym czasie rwnie intuicje etologiczne, w ramach ktrych za Robinem Dunbarem uznano j za ekwiwalent... iskania si u naczelnych, dziki ktremu podtrzymuj one wizi spoeczne. Rzekomo od kiedy ludzkie sieci spoeczne znacznie si rozszerzyy, narodzia si potrzeba bardziej praktycznej metody kultywowania wizi ni wzajemne drapanie si po plecach. W tym celu ludzie wynaleli jzyk, a nastpnie przyjemne pogaduszki o niczym7. Wreszcie dziki wkadowi feministek, teoretykw queer i innych badaczy mniejszoci plotka jest dzi czsto interpretowana jako spoeczny styl oporu, subwersywny rodzaj mowy, ktry nie moe zosta zakazany, oralny dyskurs oporu grup marginalizowanych, krytykujcy kultur wikszoci i chronicy interesy mniejszociowej grupy .
8

przykad schematycznej hierarchizacji rodzajw wizi spoecznej. Mark Granovetter we wpywowym eseju The Strength of Weak Ties (1973)9 postawi na przykad gon tez, e sabe wizi spoeczne, takie jakie s nawizywane wrd kolegw w pracy czy dalszych znajomych, s bardziej ni wizi silne skuteczne w roli sieci transmisji pewnego typu informacji. Christine Rosen zaaplikowaa to twierdzenie do wspczesnych sieci spoecznych ustalajc, e sabe wizi s najskuteczniejsze wanie w przekazywaniu plotek10. Plotkarze ochoczo i od dawna uywaj do tego celu wszelkich dostpnych w danym momencie historycznym technologii komunikacyjnych, zarwno w ich wymiarze prywatnym (np. telefony), jak i publicznym (np. prasa)11. Obecnie na pozycj lidera wrd wpywowych mediw plotki wysforowao si potne metamedium sabych wizi internet. E-tabloid, czyli internetowy portal plotkarski, wydaje si by skuteczniejszy w roli dyfuzora plotkarskich przekazw ni jakikolwiek jego oralny, pisemny czy audiowizualny pierwowzr. Posiada rwnie interesujce osobliwoci, ktre radykalnie rni go od wczeniejszych narzdzi tworzenia i transmisji plotki. Internetowe portale plotkarskie (cybertabloidy, e-bulwarwki) powiadaj same o sobie, e dystrybuuj plotki o gwiazdach. Jednak w rzeczywistoci zajmuj si gwnie oplotkowywaniem fantomowych figur zglobalizowanej wspczesnej kultury, opisanych w poprzednim rozdziale, czyli celebrytw. Pojawienie si zjawiska celebrytyzmu wie si z przemianami mediw w drugiej poowie XX wieku, a take ze zmian obrazu wiata, szczeglnie wyobrae na temat czasu, przestrzeni i tosamoci, ktra nastpia w spoeczestwach zmediatyzowanych. Wspczesna prasa tabloidowa stanowi medium zaprojektowane specjalnie w celu wytwarzania quasi-przestrzeni dla quasi-spotka z celebrytami, a nie np. z klasycznymi gwiazdami kina. W odrnieniu od mediw wczeniejszych, realizujcych jednokierunkowy model komunikacji, internet nadaje owemu spotkaniu innowacyjn form interaktywn: czytelnicy mog za ich porednictwem zwraca si do osb znanych, a take aktywnie wsptworzy ich biografie. Dziki temu medialna plotka staje si sposobem mwienia o sobie poprzez krytyk dziaa i wartoci innych. Naganiane przez e-tabloidy [e]tycznie wtpliwe zachowania (...) zachca-

Wspczenie przedstawiciele nauk spoecznych zgadzaj si ju na og, e zajmowanie si tak deklaratywnie pogardzan przez uczestnikw wszystkich kultur czynnoci jak mielenie jzorem po prnicy moe okaza si owocne poznawczo. Spojrzenie na fenomen komunikacji spoecznej z perspektywy bada nad plotk zmusza do podwaenia wielu poznawczych stereotypw, na

104

Rozdzia 5 Magiel elektryczna. E-tabloidy i fenomen cyberplotki

105

j publiczno do dyskusji o zasadach i moralnoci (). [P]oprzez te osdy publiczno potwierdza podzielane przez siebie wartoci, wyraa zgorszenie przekraczaniem norm spoecznych i poznaje wewntrzne rnice dziki wymianie uwag o tym, jak inni reaguj na dzielone przez wszystkich widzw dylematy etyczne12. E-tabloid zarwno formuje, jak i odzwierciedla ksztat tej dyskusji poprzez specyficzn stylistyk artykuw oraz udostpnienie czytelnikom prostej platformy do pozostawiania pod nimi anonimowych komentarzy (shoutbox). Jedn z waniejszych funkcji e-tabloidu, wpisan w intencj instancji nadawczej, cho nie zawsze realizowan przez czytelnikw w komentarzach, jest funkcja fabuotwrcza. Zwyczajowa fraza koczca e-tabloidowy artyku brzmi: jak sdzicie, co si teraz stanie? Czytelnicy maj w odpowiedzi dokona interpretacji wydarze z biografii celebryty przedstawianych przez redakcj w artykuach, wskaza przyczyny takiego, a nie innego zachowania, wreszcie przewidywa przysze losy danej postaci. Produkty tego kooperacyjnego fabuotwrstwa stanowi pozornie chaotyczn mieszanin tradycyjnych literackich i oralnych fabu z fabuami zapoyczonymi z mediw, przede wszystkim z filmw i programw telewizyjnych. Owe medialne narraformy anonsuj specyficzn symbioz tradycji oralnej i medialnej. Media wprowadzaj do nich treci, za tradycje oralne sytuacje, a take formatuj cao opowieci, mieszajc elementy popularnych wierze, tradycyjnie pojtego folkloru i nowego folkloru medialnego13. Dlatego w przekazach e-tabloidowych mona si doszuka niektrych cech oralnej opowieci ludowej, takich jak na przykad obecno wymiaru moralistycznego, niezdolno do operowania abstrakcj, obiektywizm narracji, uproszczon konstrukcj postaci i zdarze penicych rol nosicieli i przykadw prawd uniwersalnych, redukcj i selekcj realiw, suc uatwieniu odczytania symbolicznego znaczenia przedstawionego wiata i przekazaniu prawdy moralnej, nieczyst intencyjnie narracj (w pojedynczej opowieci doszuka si mona zarwno intencji moralistycznej, jak i informacyjnej, ludycznej, kompensacyjnej, komicznej i straszcej), wreszcie obecno przysw i porzekade komentujcych przedstawion sytuacj, czsto dotyczcych kwestii opatrznociowej i/lub ludzkiej sprawiedliwoci14.

Opowieci ludowe w swym wymiarze moralistycznym czsto stosuj strategi obrazowego przedstawiania zych skutkw zego postpowania, pitnujc odstpstwa od normy kulturowej. Poniewa jednak priorytetem jest, by byy nie tylko ciekawe dla suchaczy, ale rwnie w ich opinii prawdopodobne, rwnie chtnie przedstawiaj sytuacje niezwyke, co posuguj si nawizaniami do codziennego ycia odbiorcw. Mora nie jest w nich zbyt silnie wyeksponowany, poniewa zakada si, e jego identyfikacja w narracjach prostych i sensacyjnych nie powinna sprawia odbiorcom problemw15. Z tego powodu ostateczna wymowa ludowych opowieci jest etycznie dwuznaczna. Odbiorcy mog bowiem celowo lub te przypadkowo przeoczy mora i skupi uwag na znacznie bardziej dramatycznych, a zatem ciekawszych, negatywnie ewaluowanych etycznie aspektach opowieci. Folkloryci wci nieczsto uznaj internet za odpowiednie pole do bada. Jednak coraz czciej wyraana jest opinia, e pojawienie si CMC jako nowej formy komunikacji spoecznej wymaga ponownego przemylenia zada badaczy folkloru i uwspczenienia ich przedmiotu. Jak zauwaa Trevor J. Blank, folklor bada si przede wszystkim z tego powodu, e odzwierciedla on spoeczne i kulturowe wartoci, za jego porednictwem analizuje si zatem spoeczestwo i kultur. Wobec tego folkloryci nie powinni ignorowa kulturowej roli mediw, ktre s dzi bardzo istotnymi i efektywnymi narzdziami komunikacji spoecznej16. Komputerklor (computerlore)17 jest przez nich jednak czsto uznawany za pseudoklor (fakelore)18, poniewa wedle klasycznych zaoe dyscypliny informacja zaporedniczona jest nieweryfikowalna, za wiarygodny moe by jedynie przekaz uzyskany w ramach komunikacji face-to-face19. Blank wskazuje jednak, e istniej rwnie szersze definicje folkloru, ktre mog zachca wspczesnych folklorystw do poszerzenia pola zainteresowa badawczych. Pozwalaj one na potraktowanie folkloru jako zachowania komunikacyjnego nie przypisanego trwale do adnej kategorii jednostek ani grup, przekraczajcego wspczesne rozumienie wasnoci intelektualnej, obejmujcego treci transmitowane w sposb spontaniczny midzy jednostkami i/lub grupami pod pewnymi warunkami; jednym z najczciej wymienianych jest brak starania o wynagrodzenie czy korzyci.

106

Rozdzia 5 Magiel elektryczna. E-tabloidy i fenomen cyberplotki

107

Podczas transmisji treci te podlegaj modyfikacjom wskutek okrelonych inklinacji transmitera . Blank nawouje do rezygnacji z konstruowania i podtrzymywania binarnych podziaw kulturowych, na nowoczesn mod oddzielajcych rzeczywisto od imaginacji, naturalne od sztucznego, publiczne od prywatnego, analogowe od cyfrowego, relacyjne od analitycznego i ludowe od oficjalnego. W konfrontacji z praktykami kulturowymi angaujcymi ICT zasadno tych dychotomii ostatecznie upada, poniewa upowszechnianie si tych praktyk oznacza powoanie transgresywnej sieci ludowej (the transgressive folk web) na odmiennych ni znane dotychczas warunkach. Kultura popularna uywa dzi kultury ludowej transmitujc nie tylko jej oderwane elementy, ale i kompleksowe praktyki oraz style mylenia w nowy kontekst, za kultura ludowa mutuje w wiat technologii. Technofobia folklorystw wynika gwnie z faktu, e umasowienie technologii komunikacyjnych oznacza zanikanie starych form, lecz rwnie prawdziwe jest przecie twierdzenie, e oznacza ono rwnie powoanie potnego instrumentu ich ochrony21. Szczeglnie popularnymi w internecie formami folkloru s humor oraz plotka22. Maj one t wspln cech, e pochodz z anonimowych rde i mog funkcjonowa jako metafolklor (metafolklore), stanowic wyraz refleksji nad wartociami i postawami dotyczcymi technologii i jej kontekstw instytucjonalnych, ktre warunkuj medialne formy przekazu . Za przykad tych uwika moe suy e-tabloid . Jego zapoyczone i prze24 23 20

nym wydarzeniu z ycia celebryty oraz antycypacja nastpnych mikronarracji jako kolejnego etapu makronarracji. Redakcja wyznacza ramow struktur fabularn i dramaturgiczn opowieci, zwizujc w wymiarze makronarracyjnym przeszo celebryty z jego przyszoci, antycypowan na podstawie swobodnej interpretacji sytuacji obecnej zawartej w mikronarracji. Czytelnicy s na wiele sposobw prowokowani do czenia, precyzowania, uzupeniania, odgadywania i korygowania skadowych tej fabuy. W ten sposb poszczeglne elementy opowieci o yciu kadego z celebrytw s nieustannie aktualizowane, modyfikowane, tworzone, a take wymazywane przez agenta, ktrego mona okreli mianem zbiorowego umysu (groupmind), a o ktrego roli w CMC opowiem szerzej w 10 rozdziale tej ksiki. Przez sw czterowymiarowo wynikajc z rwnoczesnego prowadzenia narracji na poziomie makro, mikro, czytelniczym oraz redakcyjnym, biograficzna fabua ulega znaczcemu rozspjnieniu. Porzdkowana jest jedynie czciowo i tymczasowo poprzez dopasowywanie faktw medialnych do kulturowo utrwalonych w kulturze schematw fabularnych w ramach poszczeglnych mikronarracji. E-tabloidowa biografia jest wraz z kadym wydarzeniem w yciu celebryty przepisywana na nowo w kilku rwnolegych wariantach. Ten sam fakt w zalenoci od spodziewanego kierunku zwrotu w makronarracji wedug fabularnego schematu wzlotu i upadku (rise and fall) moe by przedstawiany jak koniec lub nowy pocztek kariery. W ramach mikronarracji redakcja e-tabloidu sugeruje co najmniej jedn moliwo dalszego cigu makronarracji. Czytelnicy rozwijajc opowie w komentarzach wprowadzaj do niej elementy znanych schematw fabularnych, posugujc si specyficznym, heterogenicznym jzykiem mieszajcym kolokwializmy i wulgaryzmy z formami zapoyczonymi z innych narracji, przede wszystkim medialnych. Poprzez prostot i dosadno formalno-treciow artykuw, wprowadzanie do nich elementw dystansujcej ironii i autoironii, a take przez publikowanie anonimowych komentarzy rwnie mieciowych, na przykad wulgarnych, OT (off topic, nie na temat), spamujcych lub stanowicych czysty szum (e, oj, yyafdandkckmm) redakcja sugeruje czytelnikom pen swobod wypowiedzi. Reguluje jednak dramatur-

kraczajce pojcie wasnoci intelektualnej, zbiorowo i anonimowo rozbudowywane opowieci formowane s rwnolegle na dwch poziomach: mikronarracyjnym, zogniskowanym wok poszczeglnych artykuw, oraz makronarracyjnym, tworzcym nieustannie rozwijajce si crossmedialne biografie celebrytw. Anonimowy artyku redakcyjny stanowi zarazem centrum mikronarracji i wze makronarracji. Czytelnicy nie mog go edytowa (cho mog dostarcza redakcji materiaw w ramach tak zwanych donosw, przede wszystkim zawierajcych informacje o przebiegu spotka zwykych ludzi z celebrytami), ale s zachcani do komentowania go w specjalnie wydzielonej do tego celu kolumnie shoutboxu. W artykule zawarta jest informacja o pew-

108

Rozdzia 5 Magiel elektryczna. E-tabloidy i fenomen cyberplotki

109

giczn synchronizacj mikro- i makronarracji, doprowadzajc opowie do cliffhangera i wsplnie z czytelnikami antycypujc cig dalszy. Czsto skania ich do wsppracy poprzez wspomnian ju prowokacj, np. wprowadzajc do artykuu bd lub nieciso, ktr czytelnicy ochoczo poprawiaj i komentuj. Artykuy eksponuj przede wszystkim wartoci negatywne, omawiajc niewaciwe zachowania celebrytw, za czytelnicy w komentarzach przywouj opozycyjne wartoci pozytywne, bronic saw przed atakiem mediw poprzez usprawiedliwianie i racjonalizacj ich dziaa lub przyczajc si do gosw potpienia i wskazujc, jak postpowa powinny25. Przykadem moe by dyskusja, ktr na polskich portalach plotkarskich pod koniec marca 2010 roku wywoay artykuy przedstawiajce pewien fakt medialny z biografii Lindsay Lohan modej amerykaskiej aktorki filmowej, bardziej ni ze swych rl znanej z rozrywkowego i ryzykownego trybu ycia . Deklarujca wwczas abstynencj i walk z uzalenieniami dziewczyna
26

Heath Ledger sie nie zapa a Ci, ktrzy tak myl s kompletnymi idiotami. Zmar w wyniku zaycia mieszanki lekw na przezibienie, ktre nie dawao mu spokoju od jakiego czasu z przepracowania i cigych podry Londyn- Nowy York. Leki te nigdy nie powinny by zaywane jednoczenie, ale skd On mg o tym wiedzie. Tak si dzieje kiedy bywa sie u rnych lekarzy. By wspaniaym aktorem, troch za pno docenionym i nie pozwol eby wypisywano jakie durne plotki na temat jego mierci. Niektrzy komentatorzy zwracali si do inkryminowanej celebrytki via e-tabloid, dajc rwnoczenie wyraz swej wierze w prawdziwo medialnych przekazw na jej temat, co wiadczy o tym, e portal plotkarski istotnie tworzy przestrze quasi-dialogicznego spotkania ze wspczesn saw, ktra moe sta si dziki niemu postaci blisk codziennemu wiatu ycia odbiorcw: Moja Lynn co oni z ni zrobili paka mi si chce jak patrze na moj ukochan aktork Lynny jeste jeszcze taka modziutka kochamy ci musisz dla nas y! Linds ogarnij sie w koncu!!! lindsay ogarnij sie pleas!!! jestes tak boska !! dasz rade ! O wiele chtniej jednak uytkownicy zwracali si do poredniczcych w owym spotkaniu szmatawcw, agresywnie atakujc media i zgaszajc wobec nich rnego rodzaju pretensje. W takich metakomentarzach uytkownicy dawali wyraz swojemu przekonaniu, e tabloidowe i e-tabloidowe relacje o wspomnianym wydarzeniu przedstawiy w nie najlepszym wietle przede wszystkim same media, ktre nieustannym szczuciem celebrytki miay spowodowa jej publiczn kompromitacj. Z poniszych komentarzy wynika jednak rwnie, e oburzeni krytycy namitnie konsumuj i traktuj bardzo powanie medialne przekazy, ktrymi si brzydz, a ich twrcw uwaaj za osoby agodnie mwic niegodne zaufania: Okrutni jestecie !!! Brukowce to MIECI MIECI MIECI !!!

zostaa przyapana i uwieczniona przez paparazzi w stanie wskazujcym na spoycie substancji zmieniajcych wiadomo, co wywoao fal medialnych ostrzee nawoujcych celebrytk do zadbania o zdrowie i straszcych j perspektyw rychej mierci. Jak wspomniaam, redakcje e-tabloidw wprowadzaj czsto kontrowersyjne stwierdzenia lub logiczne sprzecznoci do artykuw. Tworz w ten sposb haczyk prowokacji, stymulujc czytelnikw do reakcji, a tym samym do aktywnego uczestnictwa w dyskusji, choby miao ono ograniczy si do wytknicia im bdu. W omawianych artykuach tak rol odegray wzmianki o Heathie Ledgerze innym modym amerykaskim aktorze, ktry w styczniu 2008 przedawkowa bliej nieokrelone substancje chemiczne ze skutkiem miertelnym. Skojarzenie person Ledgera i Lohan, ktra w powszechnym przekonaniu jest narkomank, wzbudzio oburzenie niektrych komentatorw. Prowokacja zatem zadziaaa: kilku czytelnikw skomentowao artyku jedynie po to, aby zaprotestowa przeciwko uyciu w kontekcie osoby Heatha Ledgera okrelenia zapany: od Heatha Ledgera z daleka spy ;/;/;/ Heath Ledger sie nie zacpal tepe debile!

110

Rozdzia 5 Magiel elektryczna. E-tabloidy i fenomen cyberplotki

111

NAprawd tabloidy maj si czym chwali... yczy komu mierci... Brawo.! Bo to, co zrobili to tak jakby yczenie dla niej mierci... ;/ Bezlitosne szmatawce ;| Co o ni sobie myl,e gupi ludzie to czytaj?Nie!!Ludmi gupimi mona nazwa tych,ktrzy przeczytajc to uwierz.Plotki s zazwyczaj kamstwami. Ale z was manipulatorzy. Ogldaam filmik z momentu, kiedy zrobiono te zdjcia, nie wiem czy bya zupenie trzewa, ale nie wygldaa te na pijan, by0 ciemno, paparazzi olepili j fleszami, wic si potkna. Jak ma si pozbiera kiedy cigle ukazuj si takie newsy, chcecie j zabi? Co si stao z Mary Kate Olsen ? ANOREKSJA !!! Bo ? Od maego cigali je paparazzi, ZAJEBA*BYM WSZYSTKICH TYCH JEB*NYCH SKUR*YSYNW !!! Ju duo razy tak byo e gwiazdy w stylu Heatha Ledgera, B.Murphy, Mary Kate Olsen itp. zaczy pi, pa i ja si wcale nie dziwi jak na kadym kroku kto ci robi zdjcia, zadaje pytania, jakie ku*wa wywiady robi... Czowiek KUR*ICY moe dosta... z domu wyj nie moe nawet... do domu z reszt te si dobijaj... Nie wiem jak moecie by takimi ********* eby kogo oczernia i to bez podstaw, postawcie si na jej miejscu, dzie w dzie PAPARAZZI... I to tyle ode mnie. Czekam na minusy... a moze tak znalazby sie ktos zeby pomoc tej biednej dziewczynie podniesc sie na nogi,zamiast usmiercac ja za zycia??? co za hieny!!! To jakas fobia tabloidowa,czlowiekowi trzeba pomagac a nie upokarzac,ona ma problem,to nie ona jest winna tylko wy tabloidy-wredne i bez serca,dajcie ja na sile na leczenie i wyjdzie z tego i nie wymagajcie od niej zbyt wiele,ludzie tak sie staczaja przez was takie glupie pisanie przez bezdusznych pismakow-jestescie beznadziejni i dlatego nie kupuje zadnych gazet pism kolorowych bo to co piszecie mija sie tak naprawde z faktami!!!! kurde sami tak czasem z imprezy wracacie ;] E-tabloidowe komentarze najprociej podzieli mona na dwie kategorie:

off topic, czyli abstrahujce od opisanego w artykule wydarzenia, oraz odnoszce si do bezporednio. W przypadku newsw o lejszej tematyce i tonacji podzia ten uwidacznia si wyraniej; artykuy opowiadajce o przewidywanym zgonie Lohan dotyczyy jednak kwestii powanych, a nawet ostatecznych. Z tego powodu komentarze czytelnikw byy silnie nacechowane emocjonalne i wyraniej ni zazwyczaj powizane z treci artykuu. Jednak podzia komentarzy wedug dominujcych intencji nadawcw27 mona zastosowa rwnie w tym przypadku. Rwnie efektywne poznawczo jest posuenie si przy kategoryzacji komentarzy przyjtym przez Graeme Turnera w lad za Joshu Gamsonem podziaem odbiorcw celebrytw na pi kategorii28: 1. Odbiorca tradycyjny uwaa tekstualn reprezentacj celebryty za w

peni realistyczn, a historie opowiadane na jego temat przez media za prawdziwe, naturalne, yciowe. Nie zdaje sobie sprawy z roli procesu produkcji, promocji i odbioru w procesie ich wytwarzania. Persona celebryty suy mu do modelowania, fantazjowania i identyfikacji: biedna zal mi jej a wszystko przez ojca wariata szkoda dziewczyny;/ ale sie stoczya;/;/ co te pienidze robi z ludzmi;/ Ludziom si zwyczajnie przewraca w gowach jak maj za duo kasy. wniosek lepiej byc biednym czlowiekiem i zyc 100 lat niz bogatym i pieknym i zyc krcej, uroda pieniadze ,szczescie to nas;; zabija;; moze taki news wstrzsnie t pann i si opamita! nie stet signa dna i nie ma nikogo kto ja z tego wycignie tylko ze smutkiem trzeba patrzy jak alkohol i narkotyki po raz kolejny zbieraj swoje niwo Dlaczego tej dziewczynie nikt nie pomoe , czy naprawd nikt jej nie kocha ?straszne !!!dobrze ,e u nas w Polsce rodzina jest rodzin :))). wydaje mi si e postepuje zupenie jak kiedy robia to jedna z pio-

112

Rozdzia 5 Magiel elektryczna. E-tabloidy i fenomen cyberplotki

113

senkarek tylko e tamtej udao si to pokona moe naley sign dna aby mc si od niego odbi myle e jest to ju dno i czas zastanowi si czy nie czas zastanowi si nad sensem swojego ycia bo kade ycie ma sens nawet jeli los przykro dowiadcza wystarczy tylko nauczy si pokonywa wszelkie przeszkody. Britney miaa po co y (dzieci) wic jako si pozbieraa do kupy. Lindsay ma tylko siebie. Obydwie maj ostro popieprzonych rodzicw. dalibycie ju dziewczynie spokj. te bym chlala jakby wci pisali i mnie takie brednie wiat jest okrutny-wiem,e to nie nowo,ale po prostu paka si chce czytajc o tym, e KTO czeka na CZYJ mier!!!Zamiast pomc, dopingowa...pewnie co niektrzy modl si, by ju umara ;( A ja ycz Jej z caego serca, by si si otrzsna i wysza z tego pokazujc wszystkim, ktrzy yczyli jej mierci - rodkowy palec!!! 2. Odbiorca tradycyjny drugiego porzdku wierzy, e potrafi odrni prawd od nieprawdy w przekazach medialnych oraz celebrytw, ktrzy na sw saw zasuyli, od takich, ktrzy zostali ni przez los obdarowani niesusznie. Zajmuje si rwnie modelowaniem, fantazjowaniem i identyfikacj, ale czyni to w sposb bardziej negocjacyjny: niech ona sie o tym dowie i zrobi im na zoc;) a tu sie przelicza bo wszyscy umra a ona ostatnia:D ludzie sa twardzi.nie umrze.zakad? skoro j ju pochowali tzn e bdzie y dugo:) napewno niedlugo umrze przez jej tryb zycia ale bez przesady aaa wierzcie mi zego diabli nie bior :D haha to e pali i pa nie znaczy , e zaraz umrze, ile modych ludzi ostro imprezuje?! Jezeli juz tak z nia zle to na jej wlasne zyczenie przeciez nikt jej na chama do gardla nie leje ! 3.

hmm fakt zachownie tabloidw jest niesmaczne i wrcz oburzajce lecz mier Lohan w najbliszym czasie zapewne bdzie nieunikniona. Alkohol w poczeniu z narkotykami i imprezowym trybem ycia prawdopodobnie skoczy si w grobie- a wtedy bdzie ju niestety za pno. PUSTAK DAR OD BOGA TALENT AKTORSKI I TAK SIE ZACHOWUJE zapana zdzira i tyle w temacie, moga si zapa zamiast Ledgera, on przynajmniej mia talent Odbiorca postmodernistyczny odczytuje historie celebrytw jako

opowieci fikcyjne, wymagajce ewaluacji i interpretacji. Wie wiele o roli mechanizmw produkcji w kreowaniu person i poszukuje dowodw ich ingerencji, odrzucajc opowieci o naturalnym celebrycie jako faszywe i naiwne. Jest aktywnie zainteresowany technikami kreowania saw. Wrd komentarzy pozwalajcych na takie zakwalifikowanie szczeglnie wiele byo wypowiedzi ironizujcych, za pomoc ktrych odbiorcy sygnalizowali dystans wobec miertelnie powanej tonacji medialnych doniesie: Czego sie czepiacie gazet? Przecie to ich praca - zdobywanie i przekazywanie informacji. Dziennikarze to hieny, bo znajduj czytelnikw - Was. Jakby was nie interesowaa Lohan, to oni by si ni nie zajmowali. ojej... to o czym wtedy bedzie pudel pisa??? a to nie amy ma byc pierwsza? Powinna si pozbiera znale dowody i zaskary gazety ktre planuj za ni jej wasn mier ;/ mozliwe ze to wzystko jest jedna wielka sciema ae wcale nie jest z nia tak zle tylko sama to zmyslilabo jest dobra aktorka i gra tak jak jolka rutowicz posciemniala a kazdy lyknal ze wszystko prawde mowi Przejrzawszy egipsk i tybetask Ksig Umarych, zapoznawszy si z Ars Moriendi, poczytawszy wyimki z podrcznika Kryminalistyka dla opornych i atlasu anatomicznego, mog miao powiedzie: tak, jestem gotowy na mier Lindsay Lohan.

114

Rozdzia 5 Magiel elektryczna. E-tabloidy i fenomen cyberplotki

115

No to panowie kiedy stypa? Wpisowe p literka. wow fajnie.to ja ide sobie ugotowac bigos jakbym umarla w sam raz na moja stype bedzie ona pije z rozpaczy ze jest ruda 4 i 5. Ostatnie cztery komentarze z wymienionych w poprzednim punkcie pozwalaj na zakwalifikowanie ich autorw rwnie jako odbiorcwgraczy. Gamson wyrnia wrd nich dwie podkategorie: gracz-plotkarz oraz gracz-detektyw. Obaj uwaaj opowieci o celebrytach za pfikcyjne, lecz w odrnieniu od odbiorcw postmodernistycznych nie s zainteresowani tym, jak one powstaj. S rednio lub wysoce wiadomi roli procesu produkcji. Traktuj celebrytw jak tekstualny materia do zabaw, eksperymentw lub jako pprodukt wasnych aktywnoci kulturalnych, pomijajc inne aspekty ich spoecznego funkcjonowania. Nie wskazuj spjnoci czy rozspjnie w opowieciach o doli idola, poniewa celebryci nie s dla nich modelami dla fantazji, lecz okazjami do czego. Przestrze produkcji celebrytw jest dla gracza-detektywa wielkim dyskursywnym placem zabaw, a dla gracza-plotkarza bogatym rdem zasobw spoecznych: heee najlepsza jest stronka gdzie jak sie przewidzi date jej kopniecia w kalendarz to mozna wygrac ajpada lol KOCHAM DZIOBAKI I OPOSY! A ja wombaty i susy! Straszne. pierwszy pierwszy bo gosc to tez ja dziesita!!!! no to jest masakra a poza tym to jestem pierwsza hhuurrraa!!!. gupia dziewucha...Prudnik czyta Pudelka :D Zuczek A w Piszczacu przygotowuj si na wybory nowego wjta! Piaseczno pozdrawia! Mateusz Jabonka z Nieskrza kocham Ci :****

Opisany powyej e-tabloidowy wze dyskursywny moe suy za ilustracj tezy, e ilociowo i ekspresyjnie dominujc grup wrd uytkownikw publikujcych swe przemylenia w anonimowych shoutboxach e-tabloidw nie s odbiorcy, ktrzy wchodz w przewidzian dla nich przez przemys rozrywkowy rol, skupiajc si na fantazjowaniu i identyfikacji z osob celebryty. Nie s nimi rwnie komentatorzy skoncentrowani na oficjalnie podanym przez redakcj spragnion aktywnego uczestnictwa w kulturze zbiorowym fabuotwrstwie. Najchtniej produkuj komentarze ci, ktrzy radykalnie odrzucaj t rol i t propozycj. S to odbiorcy skrajnie krytycznie nastawieni wobec mediw, a rwnoczenie z apetytem konsumujcy przekazywane przez nie treci. Ta sprzeczno moe zaskoczy kulturoznawc, a nawet medioznawc, ale z pewnoci nie antropologa cytowanego na pocztku tego rozdziau, ktremu dobrze znany jest fakt szczeglnie negatywnej ewaluacji plotkarstwa przez najaktywniejszych plotkarzy. Komentatorsk aktywnoci wyrniaj si rwnie czytelnicy zupenie niezainteresowani opowieciami o niedolach saw, za to cakowicie pochonici graniem na amach zapchlonych pudelkw w rozmaite gry i zabawy towarzyskie wasnego pomysu. Spostrzeenie, e to wanie odbiorcy tradycyjni i tradycyjni drugiego porzdku s nastawieni najbardziej krytycznie wobec oferowanych im treci oraz ich dystrybutorw, wymaga dalszej weryfikacji, ale jeli znalazoby ono potwierdzenie, doprowadzioby do interesujcych wnioskw. Owi krytycy wojuj nie tylko przeciwko polityce mediw na ich wasnych amach, ale rwnie przeciwko konsumpcyjnemu i mediokratycznemu stylowi ycia, rwnoczenie pozostajc odbiorcami najgbiej emocjonalnie zaangaowanymi i atwowiernymi. Najwyraniej godz zatem gbok niewiedz co do sposobw funkcjonowania mechanizmw medialnych z rwnie gbok nieufnoci wobec nich. Jednak szczeglnie ciekawym obiektem medioznawczych i kulturoznawczych bada wydaje si grupa odbiorcw-graczy, ktra cakowicie kontestuje swoj rol, odmawiajc konsumpcji medialnych przekazw i rwnoczenie bardzo aktywnie partycypujc w yciu mediw. Aktywno e-tabloidowych odbiorcw-graczy jawi si jako innowacyjna, hybrydyczna praktyka, ktrej formua nasuwa skojarzenia z gazetow rubryk ogosze

116

Rozdzia 5 Magiel elektryczna. E-tabloidy i fenomen cyberplotki

117

drobnych (KOCHAM DZIOBAKI I OPOSY!), dziaem wiadomoci lokalnych (A w Piszczacu przygotowuj si na wybory nowego wjta!), telewizyjnym koncertem ycze (Mateusz Jabonka z Nieskrza kocham Ci :****), starowieckim pisaniem credo na parkanie (Piaseczno pozdrawia!) oraz grami towarzyskimi uprawianymi w awce szkolnej w trakcie nudnej lekcji (pierwszy!!!!), cho z pewnoci przekracza te analogie, by moe stanowic wiadectwo pojawienia si nowego stylu uczestnictwa w kulturze. Jak stwierdziam na pocztku tego rozdziau, plotka jest praktyk szczeglnie trudn do zdefiniowania, poniewa w adnej kulturze nie peni tylko jednej funkcji. Rwnie jej forma zmienia si w zalenoci od medium i kontekstowych uwarunkowa interakcji. Mona j wic bada z wielu perspektyw teoretycznych i metodologicznych. Rwnie i jej wspczesne medium cybertabloid mona analizowa na kilku paszczyznach. Kulturoznawcom obiecujce musi si wyda potraktowanie interaktywnej e-bulwarwki jako oglnodostpnego forum dla dyskusji nad zasadami czenia norm i dyrektyw. Szczeglnie instruktywne s w tym wzgldzie krytyczne komentarze odbiorcw tradycyjnych i tradycyjnych drugiego porzdku. Badacz, ktry pokona abominacj wobec perspektywy taplania si w rynsztoku kultury, ktrym niewtpliwie rwnie, a, jak wykazaam, moe nawet przede wszystkim w opinii ich czytelnikw s Pudelki, Plotki, Lansiki, Kozaczki i reszta digitalnych szmatawcw, zyska w zamian unikaln moliwo eksplorowania ideacyjnej warstwy kultury w czytelnej perspektywie jej relacji z praktyk spoeczn. Ze starszymi formami plotkarstwa medialnego opisan w tym rozdziale magiel elektryczn czy fakt, e poywk dla niej jest przede wszystkim skandal. Jednak, jak wskazuje Alan Bisbort, w medialnie animowanym wiecie skandal nieatwo jest nie tylko zdefiniowa, ale wrcz zauway29. O technikach osigania optymalnej zauwaalnoci w CMC bdzie mowa w nastpnym rozdziale30.
5A/ Paris Hilton 5B/ Jolanta Rutowicz

Przypisy:
5C 5D/ Kto umrze nastpny?

118

Rozdzia 5 Magiel elektryczna. E-tabloidy i fenomen cyberplotki

119

1 Niko Besnier, Gossip and the Everyday Production of Politics, University of Hawaii Press, Honolulu 2009, s. 13. 2 Tame, s. 14. 3 Ned Schantz, Gossip, Letters, Phones. The Scandal of Female Networks in Film and Literature, Oxford University Press, New York 2008, s. 4. 4 Besnier, dz. cyt., s. 16. 5 Tame, s. 17-18. 6 Tame, s. 15. 7 Por. Robin Dunbar, Grooming, Gossip and the Evolution of Language, Faber and Faber, London-Boston 1996. 8 Susan E. Philips, Transforming Talk. The Problem with Gossip in Late Medieval England, The Pennsylvania State University Press, University Park 2007, s. 5. 9 Mark S. Granovetter, The Strenght of Weak Ties, American Journal of Sociology, Volume 1978, Issue 6 (May, 1973). 10 Christine Rosen, Virtual Friendship and the New Narcissism, w: The New Atlantis, Number 17, Summer 2007, za: http://www.thenewatlantis.com/publications/virtual-friendship-and-the-new-narcissism, data weryfikacji URL: 30 stycznia 2010. 11 Schantz, dz. cyt., s. 4. 12 Henry Jenkins, Kultura konwergencji. Zderzenie starych i nowych mediw, prze. M. Bernatowicz i M. Filiciak, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2007, s. 86. 13 Za: Mikel J. Koven, Film, Folklore, and Urban Legends, The Scarecrow Press, Lanham 2008, s. 6. 14 Za: Violetta Wrblewska, Ludowa bajka nowelistyczna. rda wtki konwencje, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toru 2007, s. 79. 15 Za: tame, s. 342-343. 16 Trevor J. Blank, Toward a Conceptual Framework for the Study of Folklore and the Internet, [w:] Folklore and the Internet. Vernacular Expression in a Digital World, ed. by Trevor J. Blank, Utah State University Press, Logan 2009, s. 3. 17 Tame, s. 9. 18 Pojcie zaproponowane przez Richarda M. Dorsona. Zob. Richard M. Dorson, Folklore and Fakelore: Essays toward a Discipline of Folk Studies, Harvard University Press, Cambridge 1976. 19 Tame, s. 4. 20 Tame, s. 6. 21 Tame, s. 12. 22 Tame, s. 11.

23 Simon J. Bronner, Digitizing and Virtualizing Folklore, [w:] Folklore and the Internet. Vernacular Expression in a Digital World, ed. by Trevor J. Blank, Utah State University Press, Logan 2009, s. 26. 24 O tym fenomenie szerzej zob. Magdalena Kamiska, Cybertabloid choroba spoeczna czy zbir wspczesnych paraboli moralnych? Analiza fenomenu medialnego, [w]: Wartoci w komunikowaniu, red. M. Wawrzak-Chodaczek, Wydawnictwo Adam Marszaek, Toru 2009. 25 Schemat ten opisuj szczegowo w: Magdalena Kamiska, Portal plotkarski jako wspczesny model kolektywnej narracji moralistycznej. Na przykadzie ywotu Britney Spears wedug Pudelka, tekst w przygotowaniu. 26 Cytowane poniej komentarze pochodz z: http://www.plotek.pl/plotek/1,78648,7722391,Gazety_przygotowaly_sie_na____smierc_Lohan.html http://www.pudelek.pl/artykul/23830/media_przygotowuja_sie_na_ smierc_lohan; http://www.kozaczek.pl/plotka.php?id=22347, data weryfikacji URL-i: 30 stycznia 2011. 27 Zaproponowany przeze mnie w: Cybertabloid choroba spoeczna czy zbir wspczesnych paraboli moralnych?, dz. cyt. 28 Graeme Turner, Understanding Celebrity, Sage Publications, London-Thousand Oaks-New Delhi 2004, s. 111; Joshua Gamson, Claims to Fame: Celebrity in Contemporary America, University of California Press, Berkeley-London 1994, s. 146. 29 Alan Bisbort, Media Scandals, Greenwood Press, Westport 2008, s. XII.

120

Rozdzia 5 Magiel elektryczna. E-tabloidy i fenomen cyberplotki

121

Rozdzia 6 I n t e r n e t j a ko m e d i u m a u t op re z e n t a c j i i k re ow a n i a tosamoci
Do you wanna date my avatar? Shes a star And shes hotter than reality by far Wanna date my avatar? The Guild, Do You Wanna Date My Avatar? Skuteczne zarzdzenie wraeniem jest dzi uwaane za szczeglnie podan umiejtno spoeczn. Jakkolwiek by si przed konstatacj tego faktu nie broni, na polskim gruncie przypiecztowaa go ostatecznie wprowadzona w 2005 roku w ramach reformy edukacji tzw. prezentacja maturalna z jzyka polskiego, ktra jest form obowizkowego egzaminu ustnego z tego przedmiotu. Jako taka znaczco wspdecyduje o dalszej drodze yciowej modego czowieka, stanowic podstawowy warunek otrzymania przepustki do wyksztacenia uniwersyteckiego. Jak jednak ostrzega polsk modzie niezastpiona Wikipedia, warto treciowego meritum wypowiedzi wyznacza maksymalnie 25% oceny z tego egzaminu, 75% punktacji przypada za na form realizacji prezentacji, warto jzykow wypowiedzi oraz poziom elokwencji wykazany przez maturzyst w rozmowie z egzaminatorami1. Przekaz jest zatem jasny i gorszcy: nie ma wypowiedzi merytorycznie bezwartociowych, s tylko nieprzekonujce. Miary nieszczcia dopenia fakt, e polscy discipuli maj na zaprezentowanie swoich przemyle dotyczcych takich zagadnie, jak Rola cierpienia w yciu czowieka czy Kobieta pikna, wadcza, zdradziecka, zalena od mczyzny, prna sposoby kreowania postaci kobiecych na podstawie analizy utworw rnych epok zaledwie 15 minut.

122

123

Regua ta ilustruje kolejn prawidowo rzdzc wspczesnym stylem ycia: jedn z najistotniejszych spoecznych umiejtnoci jest dzi zdolno do samoobrony przed nadmiarem zbdnych informacji . Zdolno ta wspgra
2

tym wzgldzie dorobek amerykaskiego socjologa Ervinga Goffmana, ktry udowodni, e nawet na najbardziej podstawowym poziomie kwestia autoprezentacji jest nadspodziewanie zoona i powana, gdy jej procesualne procedury przebiegaj na granicy refleksyjnoci i bezrefleksyjnego nawyku oraz symulacji i ekspresji, prowadzc jednostk do wsplnoty i z powrotem po cienkiej linii performansu. W dodatku jest to praktyka powszechna i codzienna, uprawiana we wszystkich czasach i we wszystkich spoecznociach, stanowi zatem kwintesencj spoecznego i kulturowego ycia czowieka. Jak zauwaa Joanne Finkelstein, pierwsza i najsynniejsza ksika Goffmana, The Presentation of Self in Everyday Life, wydana w roku 19593, nie miaa w autorskiej intencji stanowi DYI (do-it-yourself) poradnika <<jak odnie sukces w spoeczestwie>>, ale w opinii czytelnikw wanie nim si staa i dziki temu zyskaa tak wielk popularno. Traktowaa o kompetencji komunikacyjnej oraz o bdach, ktre w tym wzgldzie popeniaj jednostki z powodu interpretacyjnych niejasnoci, ktre zazwyczaj towarzysz typowym sytuacjom spoecznym. Opisywaa, w jaki sposb jzyk ciaa i ton gosu wpywaj na wyobraenia dotyczce tosamoci. Opowiadaa wreszcie o zwizanych z codziennymi sytuacjami autoprezentacyjnymi konfliktach midzy yciem wewntrznym a zewntrznym, ktrych dowiadcza kady czonek spoeczestwa. Jednym sowem, stanowia systematyczne i zwarte, zarazem teoretyczne i praktyczne studium zasad rzdzcych spektaklem tosamoci i spoecznego maskowania si. Jak wskazuje Finkelstein, publikacja Goffmana pojawia si w najwaciwszym momencie historycznym, cho poruszanymi w niej tematami zajmowao si rwnie wielu autorw wczeniejszych, jak choby Baltazar Castiglione4. W latach 50. XX wieku doszo jednak do szczeglnej intensyfikacji ycia metropolitalnego, poszerzenia moliwoci spoecznej mobilnoci oraz upowszechnienia si postaw konsumpcjonistycznych5. W erze konsumpcji wyjtkowo dua cz aktywnoci konsumenckiej inwestowana jest w manifestacje tosamociowe. Rnego rodzaju produkty reklamowane s jako obiecujce moliwo peniejszego wyraenia osobowoci, a globalny przemys rozrywkowy eksploatuje pragnienie konsumenta, by okaza si zdolnym do kon-

z umiejtnociami autoprezentacyjnymi. W ramach spoecznych rytuaw przejcia modzie jest instruowana, i niewane, co, wane, jak, gdy odpowiedzialni pedagodzy uwaaj za niezbdne uwiadomienie jej, e uczestnik kultury jest dzi nieustannie w rnych sytuacjach spoecznych szybko i powierzchownie oceniany, a zatem musi nauczy si sobie z tym faktem radzi zarwno jako podmiot, jak i przedmiot ewaluacji. Wasn powierzchni jest przy tym trudniej zagospodarowa ni gbi, gdy zadanie to wymaga dystansu i obiektywizacji, a mwic potocznie, spojrzenia na siebie cudzymi oczami. Procedura dopasowywania powierzchni do oczekiwa otoczenia powoduje wiksz ilo konfliktw ni kultywacja rozwoju wewntrznego. Wypracowywanie sobie umiejtnoci wywierania relewantnego wobec celw jednostki wraenia na innych moe by dowiadczeniem bolesnym rwnie dlatego, e opiera si na uznaniu i samodzielnym wykorzenianiu wasnych bdw komunikacyjnych. Taka ekstraautoinspekcja, na uytek popularnych a nietanich kursw zwana dzi zarzdzaniem wraeniem, sztuk autoprezentacji, Public Relations, Media Relations i wieloma innymi noms de plume, jest zatem praktyk problematyczn tym bardziej, e osignicie wysokich umiejtnoci w tym zakresie wymaga obecnie zapoznania si ze specyfik rnorodnych narzdzi komunikacyjnych: nie tylko jzyka w mowie i pimie czy tak zwanej mowy ciaa, ale take wielu starszych (pismo) i nowszych (ICT) technologii. Opanowanie zasad spoecznej autoprezentacji uatwia jednostce kultura, dostarczajc jej gotowych zestaww wzorw zachowa ujmowanych w formie norm i dyrektyw. Prby poznawczego wykraczania poza podstawy tej wiedzy s jednak w kulturze Zachodu traktowane jako etycznie podejrzane, odpowiadajc definicji sowa manipulacja i kojarzc si z takimi pojciami, jak kamstwo oraz oszustwo w wymiarze sfery prywatnej czy demagogia w publicznej. Jednak w tej samej kulturze powstaa pewna ilo wnikliwych studiw analizujcych t wanie praktyk. Na szczegln uwag zasuguje w

124

Rozdzia 6 Internet jako medium autoprezentacji i kreowania tosamoci

125

struowania cigle nowych i lepszych wariacji wasnej osoby. Tym samym ugruntowuje si wiadomo, e tosamo moe i powinna manifestowa si poprzez materialne aspekty ycia spoecznego . Paszport do spoeczestwa
6

znaczeniu, czyli rozumiana jako wizerunek/persona, jest generowana w trakcie interakcji jako jej produkt, za ja w znaczeniu pierwszym, czyli pojta jako gracz/performer, jest aktywnym agentem, ktry inicjuje akty komunikacyjne w ramach spotkania. Pierwsz ja mona zatem okreli mianem performatywnej, a drug manipulatywnej10. Smith zwraca uwag, e owa koncepcja dwch jani przypomina interakcyjn aplikacj synnego rozrnienia Georgea Herberta Meada, ktry dokona podziau podmiotowoci ludzkiej na I oraz me11. I jest spontaniczne, niewiadome samego siebie, zakorzenione w biologicznych i psychologicznych impulsach jednostki. Me natomiast powstaje w wyniku refleksji nad zarejestrowanym responsem otoczenia na I, ma zatem charakter spoeczny. W ramach tej koncepcji I jest performerem, ktry pozostaje w cigym konflikcie ze spoecznie tworzonym me, przede wszystkim dlatego, e stojc przed widowni jednostka musi si kontrolowa, a jako I podlega zmiennym nastrojom. Dlatego musi si ona nauczy nakada mask rwnie od wewntrz12. Autoprezentacja interpretowana na sposb Goffmanowski jest zatem zjawiskiem brzemiennym w zoone konsekwencje i zachodzcym na znacznie gbszym poziomie anieli potocznie rozumiana powierzchowno jednostki. Ogromnie wpywowe i nadal uznawane przez socjologw za trafne konstatacje Goffmana zostay w cigu nastpnych pidziesiciu lat kompletnie zwulgaryzowane przez liczne popularne poradniki zarzdzania wraeniem (impression management)13. Tej gazi coachingu nieodcznie towarzyszy zaoenie o racjonalnoci w Goffmanowskim sensie, czyli przekonanie, e ludzie zawsze staraj si prezentowa tak, jak uwaaj, e im si to opaci, przy czym bynajmniej nie zawsze opaca im si prezentowa korzystnie. Performatywny charakter interakcji spoecznej definiuje na przykad taki cig porad na temat jak przygotowa wystpienie?, zaczerpnity z popularnego poradnika: 1. Okrel swoje cele. Jakie osobiste korzyci chcesz wydoby z tej sytuacji?, 2. Okrel swoj publiczno. Zbierz informacje o jej wielkoci, skadzie, wiedzy i skonnociach, 3. Wybierz narzdzia i techniki najodpowiedniejsze dla osignicia za-

stanowi przede wszystkim ciao pierwszy widzialny znak tosamociowy, ktrego rozmiar i ksztat, zapach i dotyk s wysoce instruktywne i interpretowane celem formuowania sdw na temat innych. Jednostka podejmuje decyzje co do swojego zachowania na podstawie analizy wygldu innych, ale take na podstawie informacji o wasnym wygldzie, ktre od nich otrzymuje. Ten fakt czciowo tumaczy rol etykiety oraz manier w procesie konstruowania osobowoci. Pojcie manier odnosi si do praktyki obserwowania innych oraz naladowania ich, co pozwala, jak pisze Finkelstein, na produkcj samowiadomoci fundowan na zgodzie na fakt, e yjc w spoeczestwie jestemy skazani na uczenie si samych siebie na podstawie reakcji innych na nasz osob .
7

Goffman zajmowa si interakcjami face-to-face jako podstawowymi formami spoecznych kontaktw, w ktrych partycypuje kady czowiek i w ramach ktrych nabyte dowiadczenia rzutuj na kolejne nawizywane przeze interakcje oraz poczucie tosamoci jednostki. Wskaza, e nawet najdrobniejszy akt interakcji face-to-face jest w zoony sposb zorganizowany spoecznie, a zatem podlega badaniu metodami nauk spoecznych8. Tym samym udowodni, e analiza pojedynczej interakcji face-to-face moe by nie tylko frapujca poznawczo, ale i fundamentalnie istotna dla teorii i metodologii nauk spoecznych, poniewa w wyniku kumulacji tych aktw ksztatuj si zarwno indywidualne, jak i zbiorowe obrazy wiata. W ujciu Goffmana ego to subiektywne poczucie sytuacji, cigoci i ksztatu, ktry przybiera jednostka wskutek zbierania rnych dowiadcze spoecznych . Greg Smith w
9

lad za Philipem Manningiem okrela wczesn Goffmanowsk koncepcj ego jako tez dwch jani. Jednostka jest w tym ujciu zarazem agentem, czyli autonomicznym podmiotem, graczem w rytualnej grze, znkanym producentem wrae zaangaowanym w arcyludzkie zadanie odgrywania performansu, jak i produktem spoecznym, obrazem, postaci, a wrcz efektem dramatycznym wyaniajcym si z rozgrywajcej si sceny. Ja w drugim

126

Rozdzia 6 Internet jako medium autoprezentacji i kreowania tosamoci

127

mierzonego celu, 3. Wykonaj to, co jest do zrobienia, 4. Oce reakcj publicznoci, 5. Oszacuj, w jakim stopniu udao ci si zrealizowa zaoone osobiste korzyci, 6. Przekszta lub zachowaj na przyszo narzdzia i techniki, 7. Przekszta lub zachowaj na przyszo swoje cele, 8. Zrb to ponownie14. Autorka cytowanego poradnika nastpujco szacuje czynniki ewaluacji prezentacji i autoprezentacji: merytoryczne przygotowanie prezentacji odpowiada zaledwie za 10% ostatecznego wraenia, image performera za 30%, za forma prezentacji za 60%. Jako e formuowane przez ni porady odnosz si do wystpie face-to-face, podkrela szczeglnie wag komunikacji niewerbalnej, tumaczc, e: Twoja twarz jest w stanie odzwierciedli wszystkie podstawowe ludzkie emocje lk, gniew, szczcie, zaskoczenie i tak dalej. Jednak niektrzy ludzie maj niezwykle ekspresyjne twarze, podczas gdy twarze innych przypominaj maski. Czy wiesz, w jaki sposb emocje wyraaj si na twojej twarzy? (...) Uniesienie brwi na sekund w momencie spotkania kogo to znak przyjani (...). Kiedy kiwasz gow, gdy kto co do ciebie mwi, moe by to uznane za wyraz zgody, podczas gdy ty chcesz tylko powiedzie <<mw dalej, sucham>> . Przestrzega te przed stosowaniem si do nie15

code, ale przede wszystkim uwarunkowania i oczekiwania widowni, np. jej dowiadczenia z przeszoci (kto, kogo ciotka nosi krtk rubinow trwa, niewiadomie zakada, e kady, kto nosi krtk rubinow trwa, musi mie ponad szedziesit lat, tak jak ona), czynniki kulturowe (w spoeczestwach zachodnich nie naley ubiera si na czarno na lub ani kolorowo na pogrzeb) oraz stosunek emocjonalny do podmiotu autoprezentacji (nie jest prawd, e jeli widz odczuwa osobist sympati wobec performera, jest mu wszystko jedno, co ma on na sobie)18. Powysze instrukcje sprowadzaj si do porad dotyczcych pracy jednostki z wasnym, realnym, fizycznie obecnym w okrelonej lokacji ciaem, ktre posiada nie tylko indywidualn dynamik, nie do koca zalen od wiadomoci swego animatora, ale take swoist pami kulturow. W Sieci zarzdzanie wraeniem jest jednak daleko trudniejsze ni obrazuj to cytowane proste zasady, poniewa w procesie komunikacji zaporedniczonej komputerowo dochodzi do eliminacji ciaa, a tym samym nie pojawiaj si generowane przez nie mimowolnie autoprezentacyjne komunikaty, do ktrych nieustannej obecnoci w przestrzeni spoecznej jestemy przyzwyczajeni. Kolejna rnica polega na tym, e przebywajc wrd innych ludzi in real life, a tym samym pozwalajc im percypowa sw cielesno, jednostka zawsze wywiera na nich jakie wraenie. Natomiast w cyberprzestrzeni moe z atwoci wej w rol lurkera, ktry nie partycypujc aktywnie w adnych cyberspoecznych praktykach pozostaje niewidzialny dla innych uytkownikw i tym samym nie wywiera na nich adnego wraenia ani jako I, ani te jako me. Uytkownicy Sieci usiuj za pomoc rnych technik uzupenia CMC o element brakujcej widzialnoci skorelowanej z cielesnym wymiarem ludzkiej tosamoci. Tak objaniana jest geneza popularnych buziek emotikon, ktre maj oddawa zmian wyrazu twarzy, a tym samym nastroju interlokutora w CMC19. Jednak emotikony okazay si niedostatecznie wydolne w tej roli. Duo wiksze moliwoci w tym wzgldzie wykazuj awatary, czyli najwziej humanoidalne graficzne reprezentacje graczy w grze20, szerzej digitalne zastpniki ludzi, reprezentujce uytkownikw, funkcjonujce w wirtualnym wiecie podobnym do wiata realnego21, a wreszcie najszerzej

bezpiecznych rad formuowanych z pozycji antyperformatywistycznych, na przykad Bd sob: Tak, oczywicie, powiniene by sob, ale zdecyduj, jak rol chcesz odegra i postaraj si by swoim najlepszym wcieleniem (...). <<Zachowuj si naturalnie>>: Naturalne zachowanie jest w porzdku, o ile twoja publiczno pragnie naturalnoci . Odzie jest traktowana przez
16

autork jako forma komunikacji, poniewa za jej pomoc mona jej zdaniem szczeglnie skutecznie manipulowa wraeniem (badania udowodniy, e 80% ludzi uwaa kobiety ubrane [w pracy] w co innego ni akiet za recepcjonistki lub sekretarki ), lecz atwiej jest j kontrolowa anieli mow cia17

a. Naley bra w tym wzgldzie pod uwag nie tyle jaki nadrzdny dress

128

Rozdzia 6 Internet jako medium autoprezentacji i kreowania tosamoci

129

 i najbardziej po Goffmanowsku agenty interakcji rozgrywajcych si na bazie CMC . Z powodu wagi ontologii awatarw dla wszystkich odmian web
22

wraz z rnorakimi dewocjonaliami25. Bloggerki archiwizuj i opatruj ironicznymi komentarzami fotografie mskich pz zalotnych, zaczerpnite gwnie z niesawnego serwisu Fotka.pl26 i zaramowane niekoniecznie zgodnie z intencj performerw jako jednoznaczne oferty randkowe. Specyfik bloga wyznacza fakt, e wybierane s wycznie takie fotografie, na ktrych podmiotom i zarazem przedmiotom tych autoprezentacyjnych wizerunkw przypadkowo weszy w kadr rnego rodzaju dewocjonalia. Efekt komiczny wynika tu przede wszystkim ze zderzenia mskiego braku wprawy w pozowaniu do zdj w roli obiektu seksualnego oraz faktu, e krucyfiksy i rnorodne wite obrazki stanowi tak typow dekoracj wikszoci polskich mieszka, e ich uytkownicy przestaj postrzega je jako przedmioty sakralne, a nawet w ogle przestaj je postrzega. Ich pojawianie si w kadrze sexownych fociaczkw bloggerki interpretuj poprzez dodan ram jako intencjonaln dramatyzacj i wydobywaj komizm tego dysonansu. Efekt moe stanowi wrcz podrcznikow egzemplifikacj Goffmanowskiego rozumienia pojcia pikanteria sytuacji27. Zygmunt Bauman zauwaa, e w kulturze zmediatyzowanej powszechn praktyk staje si reifikacja jednostek ludzkich, ktre staj si samosprzedajcym si towarem. Niekompletna samoreifikacja stanowi najwiksz osobist i zarazem spoeczn porak, jakiej mona dzi dozna28. Taki wanie los staje si udziaem ofiar bloggerek tworzcych Pobonych Chopcw. Wykorzystywane przez nie autoprezentacyjne fotografie ilustruj ponadto dwie sprzeczne potrzeby uytkownikw generujcych swj cyberwizerunek: zaistnie, ale nie ujawni zbyt wiele. Tym przykadem mona nie tylko zilustrowa twierdzenie, e ubir to widzialne umeblowanie umysu29, lecz take potwierdzi, e medialnie zaporedniczony wizerunek ciaa, czyli awatar, jest nim rwnie. Jak wielokrotnie wskazuj w tej ksice, w specyficznej sytuacji komunikacyjnej opartej o opisywany przez Sherry Turkle efekt matowego interfejsu30, ustalenie relacji midzy awatarem i animatorem jest zarazem kluczowo istotne, intensywnie negocjowane i zawsze niepewne. Kiedy wiec uytkownik wystpuje w Sieci pod wasnymi personaliami i/lub danymi osobowymi albo udostpnia fotograficzny obraz swego ciaa, relacja

studies pada nawet propozycja wprowadzenia w jej kontekcie pojcia avatar-mediated communication23. Jako awatary mona okreli wszelkie tosamoci wirtualne, wizualno-jzykowe persony, za porednictwem ktrych uytkownicy partycypuj w CMC. Gatunkiem tak pojtego awatara, ktremu przypisana jest okrelona rola cyberspoeczna, jest na przykad omwiony w I rozdziale troll internetowy .
24

W pionierskim okresie rozwoju internetu fenomen awataryzacji komunikacji elektronicznej by obiektem fascynacji i eksploracji zarwno teoretykw, jak i praktykw CMC, wic si z problematyk cybernetycznie animowanych wiatw moliwych oraz filozoficzn ontologi internetu, uprawian na przykad przez Michaela Heima, a dalej z projektem postludzkim. Dzi jednak z interesujcej cyberontologiczno-futurologicznej spekulacji awatary stay si codziennoci CMC. Oczywicie, nie kady aktywny uytkownik Sieci posiada awatar w synnym Second Life, ale niemal kady gra w gry postaciami, uywa avkw, nickw albo przynajmniej wrzuci do Sieci swoje zdjcie. Jakie mog by skutki ostatniej z wymienionych praktyk, pokazuj liczne polskojzyczne blogspoty kolekcjonujce przypadki zdziczaych awatarw. Mwic jzykiem Goffmana, prezentuj one konsekwencje wymknicia si kulis spod kontroli performera, wyjcia z kontekstu sytuacyjnego fasady, nieumiejtnego budowania dekoracji, dramatyzacji oraz fasady osobistej, nieudanych prb idealizacji persony, rnicowania midzy wraeniem, ktre jednostka przekazuje, a tym, ktre wywouje, wreszcie rozbienoci midzy aktorami co do interpretacji sytuacji. W porwnaniu do interakcji in real life, reakcja tak wielkiej i zrnicowanej widowni, jaka gromadzi si w cyberprzestrzeni, jest dla wielu performerw kompletnie nieprzewidywalna, tym bardziej, e autoprezentacyjne wystpy w warunkach CMC pozwalaj si szczeglnie atwo wyrywa z kontekstu sytuacyjnego. Wida to na przykad na polskim blogspocie Poboni Chopcy, ktrego autorki deklaruj: Naszym celem jest publikowanie zdj, ukazujcych fenomenalne i niesamowite poczenie polskiej pci brzydkiej

130

Rozdzia 6 Internet jako medium autoprezentacji i kreowania tosamoci

131

ta moe rozwin si w niebezpiecznym dla niego kierunku, poniewa atwo moe doj do pomieszania rozumianych po Goffmanowsku wystpw oraz grup publicznoci, dla ktrych s one przeznaczone. Ekskluzywny wystp przeznaczony dla znanej performerowi i przynajmniej w pewnym stopniu przewidywalnej publicznoci, na przykad kolegw szkolnych z Naszej Klasy, moe by przez tyche oceniony pozytywnie, ale moe go rwnie ujrze inna publiczno, w ktrej opinii i/lub zmienionym kontekcie zostanie on uznany za omieszajcy performera. W ostatnich latach wiadomo tego niebezpieczestwa wrd uytkownikw zwiksza si wskutek popularnoci serwisw spoecznociowych. Najmniej tego typu zagroe czai si na serwisach branowych, tematycznych i zamknitych, czyli takich, w ktrych yciu partycypowa mona jedynie po spenieniu okrelonych warunkw, na przykad uzyskania zaproszenia od innego uytkownika. Groniej bywa w przypadku serwisw skierowanych do konkretnych grup (np. byych uczniw, jak w przypadku wspomnianej Naszej Klasy), w ktrych walczy si o presti nie metodami eksperckiego rangizmu jak dzieje si w przypadku tych grup online, ktre mog by okrelone jako wsplnoty wiedzy lecz metodami przenoszonymi z real life. Po wymkniciu si spod kontroli performera, translacji i przeramowaniu tego rodzaju wystpy wypadaj szczeglnie kompromitujco i jako takie staj si czci fenomenu humoru internetowego (to ja i moja plazma na raty). Za niebezpieczne pod tym wzgldem uwaa si rwnie rodowiska powoane celem dzielenia si okrelonymi treciami, takie jak YouTube, Flickr czy wspomniana Fotka.pl, a take skoncentrowane na tworzeniu osobistych profili uytkownikw. Przykadem takiego wanie serwisu moe by synny Facebook, przeywajcy ostatnio kryzys prywatnoci, ktrym zainteresowali si rwnie dziennikarze mainstreamowi: Jeszcze niedawno szef Facebooka da si sysze mwic, e co takiego jak prywatno w sieci nie istnieje. (...) Po tym, jak Wall Street Journal odkry, e e Facebook przekazuje za odpowiedni opat szczegowe dane o swoich uytkownikach, w Sieci zawrzao (...). To jednak wcale nie nowa kwestia, bo w ubiegym roku, podczas bada prowadzonych przez AT&T Labs i Worcester Polytechnic Institute pod

lup wzito najwiksze portale spoecznociowe w tym Twittera, MySpace i oczywicie Facebooka. Raport ujawni wiele luk, ktre odpowiedzialne byy za wycieki poufnych informacji. Pomimo przekazania szczegowych danych zawartych w raporcie do przedstawicieli tyche portali, serwisy nie podjy wystarczajcych dziaa, by zlikwidowa problem. Wedug profesora Craiga Willisa z Polytechnic Institute, ktry zajmuje si problemem przekazywania danych w internecie, wikszo serwisw spoecznociowych po prostu nie przejmuje si polityk prywatnoci swoich uytkownikw. A powinni, gdy jak dowodzi na swoim blogu Roger Thompson, Chief Technology Officer w AVG Technologies, aktywno uytkownikw Facebooka jest ledzona przez ponad 100 000 portali na caym wiecie. Okazuje si, e Facebook jest powizany z tymi portalami za pomoc nowych spoecznociowych wtyczek. Pozwalaj one na wywietlanie listy aktywnoci naszych znajomych z Facebooka, ktrzy rwnie odwiedzili dany serwis. Nie byoby w tym nic zego, gdyby nie fakt, e dzieje si to bez zgody uytkownika31. Innym popularnym dziennikarskim przykadem tych zagroe by okrzyczany Gaydar, ktry najkrcej zdefiniowa mona jako program do outowania homoseksualistw: Dwch studentw MIT (Massachusetts Institute of Technology) napisao dla Facebooka aplikacj <<Gaydar>>, ktra pomaga okreli orientacj seksualn wybranego uytkownika. Utworzona przez Cartera Jernigana oraz Behrama Mistree z MIT aplikacja opiera si na wybranych cechach, deklarowanych przez posiadanych w profilu znajomych32. Oczywicie tego rodzaju niepokojce doniesienia mog by jedynie elementem czarnego PR-u. Niemniej dla wielu uytkownikw Facebook okaza si rzeczywicie twarzoksik, z ktrej, podobnie jak z wyrazu twarzy i mowy ciaa w interakcji face-to-face mona wyczyta rzeczy, ktrych performer bynajmniej nie pragn ujawni. Jednak zasada ta dotyczy wszystkich cyberrodowisk i wszystkich form CMC. Ironi jest, e spord rnych gatunkw pajkw czyhajcych w Sieci najbardziej niebezpieczni wydaj si dzi nie terroryci, eskapici, hackerzy, radical others czy cyberzboczecy, ale poczciwi ssiedzi zza potu, a raczej z cyberagory, gromadzcy si na niewinnych portalach spoecznociowych i wykorzystujcy proste narzdzie, jakim jest wyszukiwarka Google. Facebo-

132

Rozdzia 6 Internet jako medium autoprezentacji i kreowania tosamoci

133

ok pod naciskiem opinii publicznej wprowadza nowe narzdzia kontroli prywatnoci, lecz jego zarzd przyznaje, i w ten sposb moe jedynie chwilowo zwrci uytkownikom poczucie kontroli nad ich wystpami i personami, nie za j sam, a zatem nie ich prywatno, ktra, jak trafnie a brutalnie wielokrotnie stwierdza Mark Zuckerberg, w Sieci po prostu nie istnieje. Fakt ten potwierdza intuicje coraz liczniejszych badaczy wskazujcych, i kultury wirtualnej (virtual culture) nie mona dzi wyranie oddzieli od real life, poniewa obie funkcjonuj w cile zsynchronizowanym rytmie . Oznacza
33

zwizku z tym nie jest odbierany jako rzeczywisty w sensie fizycznym, lecz w wymiarze psychologicznym. Komponenty takiej relacji maj charakter fantazmatyczny, ale ona sama moe by bardzo realna. Dlatego Ben Zeev zauwaa, e pomimo i technologia warunkuje t innowacj, definiuje j psychologia36. Za silne emocje, ktre pojawiaj si w interakcjach bazujcych na CMC; odpowiada take interaktywno. Jednokierunkowy model komunikacyjny, ktrego formu streszcza popularne dziad przemwi do obrazu, a obraz do ani sowa, oddziauje, rzecz jasna, znacznie sabiej. Ale jak wskazuje Ben-Zeev, CMC oferuje przede wszystkim wiksze ni w przypadku innych form komunikacji cho, niestety, faszywe poczucie kontroli nad jej przebiegiem37. Uytkownik ma mniejsze poczucie rnicy midzy tym, co realne, a tym, co wyobraone (np. cyberseks jest postrzegany jako bardziej podobny do seksu realnego ni konsumpcja pornografii)38. Partnerzy zwizkw bazujcych na CMC odnosz wraenie, e s co prawda odlegli fizycznie, ale za to blisi emocjonalnie, ni gdyby poznali si w wiecie offline39. Paradoksalnie in real life trudno jest podtrzymywa relacj typu niezobowizujce zaangaowanie, podczas gdy w wiecie online jest ona najbardziej typowa. Zdaniem Ben Zeeva ksztatuje si w ten sposb zupenie nowy w historii ludzkoci rodzaj zwizku40. W przypadku romansu nawizanego offline tosamo partnerw jest oczywista, za intymno musi zosta przez nich dopiero zrealizowana, za online dzieje si odwrotnie41. Badania wykazuj, e internauci czciej kami na temat swego wieku (a ok. 70%), pci (ok. 5%), wagi czy pracy zawodowej ni na temat intymnych przemyle i osobistych zainteresowa. Ponadto, jak zauwaa Ben Zeev, nie mona kama, e si jest dowcipnym, grzecznym czy inteligentnym. Dlatego tak wielu uytkownikw twierdzi, e w Sieci czuj si bardziej sob. S jednak rwnie przekonani, i zaporedniczajc komunikacj poprzez ICT chroni swoj ja przed czci ocen, konfrontacji oraz konfliktw42. Ta praktyka daje im poczucie komunikacyjnego komfortu, ale rwnoczenie wystawia na niebezpieczestwo. W relacji offline to gwnie czynniki pozawerbalne su komunikowaniu i ewokowaniu emocji. Nie znaczy to jednak, e internet jest uboszy jako rodowisko komunikacyjne ni real: mniej kanaw moe przekazywa wicej

to rwnie otwarcie cyberprzestrzeni na merkantylizacj. Dlatego niektrzy wpywowi digerati pamitajcy pioniersk epok rozwoju internetu pod wpywem tych doniesie opakali wizj cyberwsplnotowoci: Epoka sieciowej utopii jest skoczona... Czas teraz wrci do starego, dobrego amerykaskiego robienia interesw i zarabia na internecie. Nowe spoeczestwo sieciowe jest jedynie ideologi maskujc dominacj rynku34. W tej sytuacji szary uytkownik moe tylko i wycznie ci straty, czyli minimalizowa nieuniknione niebezpieczestwa CMC. Jednak z powodw, ktrych analiz zajmuj si cyberpsychologowie, zadziwiajco niewielu to czyni. Wraz z umasowieniem internetu pojawi si bowiem nowy typ relacji midzyludzkich, ktre Aron Ben Zeev okrela mianem CMR (computermediated relations). Ksztat owych zwizkw zaley od takich czynnikw jak to, czy w danym przypadku mamy do czynienia z interakcj jeden na jeden czy te grupow, synchroniczn czy asynchroniczn (synchroniczna oddziauje silniej emocjonalnie na uczestnikw), czy polega ona na komunikacji z prawdziwymi osobami czy te z fantastycznymi personami, osobami anonimowymi czy zidentyfikowanymi, wreszcie czy oparta jest o typing, gos, film, obraz czy te o kombinacj powyszych . Niebezpieczestwo zaporedniczenia komunikacji przez matowy
35

interfejs polega przede wszystkim na tym, e oferuje on nowy rodzaj psychologicznego poczucia realnoci. Ludzie nie percypujc ciaa partnera interakcji face-to-face mimowolnie zaczynaj traktowa internet jako prywatne, a nawet intymne pole do popisu dla wyobrani, atwo zapominajc, e jest to przestrze dzielona z innymi. Krtko mwic, cyberwiat zachowuje si tak, jakby by miejscem speniania indywidualnych fantazji i marze uytkownika. W

134

Rozdzia 6 Internet jako medium autoprezentacji i kreowania tosamoci

135

treci43. W dodatku badania wskazuj, e wysokie poczucie anonimowoci i bezpieczestwa sprawiaj, e w Sieci wypowiadamy si szczerzej i bardziej bezporednio44. Ben-Zeev uwaa jednak, e efekt ten nie jest warunkowany przez narzdzie, ale przez osobowoci partnerw interakcji45. Cyberpsychologowie potrafi wskaza pewne prawidowoci w tym zakresie, lecz trzeba pamita, e nie obowizuj one we wszystkich interakcjach bazujcych na CMC. Na przykad oszacowano, e komunikujc si via internet czyni si zazwyczaj wraenie osoby chodniejszej, bardziej agresywnej i zadaniowo ukierunkowanej ni w interakcjach face-to-face. Dlatego uytkownicy usiuj na rne sposoby ociepla i dewerbalizowa CMC. Podstawowe skadniki autoprezentacji uytkownika w sieci to nie tylko forma i tre wypowiedzi, ale take jego nick, login, av, sig czy adres. Dodatkowo rozmwcy w cyberprzestrzeni zadaj sobie wiele pomocniczych pyta, jak na przykad MORF? (male or female?) czy niemal rytualne skd klikasz?. Istotne s te dalsze afiliacje, ktre partner moe rozszyfrowa lub wytropi; wielce pomocne s w tym zakresie na przykad wspomniane ju serwisy spoecznociowe. W rodowiskach graficznych znaczce s take wizualne cechy awatarw, mimo e uytkownicy maj wiadomo, i s to przebrania. Wielokrotnie opisywano raptown zmian podejcia wspgraczy w MUD-ach do animatora awatara po zmianie wygldu tego ostatniego, na przykad jego pci46. Temu zagadnieniu powic nastpny rozdzia. Dziki umasowieniu i ucodziennieniu ICT przedstawiciele nauk spoecznych podejmuj dzi na nowo postGoffmanowsk dyskusj o roli performansu i performatywnoci w teorii tosamoci, a szczeglnie o poczeniu koncepcji jani jako projektu i jako projekcji. Zwizane z nimi konflikty i problemy ulegy tak silnemu wyjaskrawieniu w wiecie opanowanym przez CMC, e negocjacja relacji midzy reprezentacj a tosamoci wydaje si dla niej wrcz kluczowa47, mimo e nie istnieje aden wzr wyznaczajcy schemat tej relacji, lecz wci tylko suma opisw moliwoci jej przebiegu w zalenoci od okolicznoci. Dlatego David Bell wskazuje za Lis Nakamura, e by moe najsensowniej byoby dzi mwi nie o kolejnych formach owej relacji, lecz raczej o praktyce tosamociowej turystyki nagminnie uprawianej w cyber-

kulturach, umoliwiajcej dostosowywanie, efemeryczne adaptowanie, konsumowanie i rezygnowanie z kolejnych relacji tosamociowych48. Bauman poszerza to stwierdzenie na ca kultur zmediatyzowan, piszc o dostarczanych przez ni jednostce zestawach do tosamoci (identity kits), ktre obiecuj jej odrodzenie, nieustanne tworzenie i przetwarzanie samego siebie49. Jednak, jak wykazaam w tym rozdziale, tosamociowe lawirowanie w cyberprzestrzeni nie jest mimo licznych specjalnie zaprojektowanych do tego celu uatwie igraszk, lecz trudn i potencjalnie niebezpieczn prac.

136

Rozdzia 6 Internet jako medium autoprezentacji i kreowania tosamoci

137

6C

6B

6D

6A

138

139

Przypisy: 1 Za: http://pl.wikipedia.org/wiki/Egzamin_maturalny, data weryfikacji URL: 21 stycznia 2011. 2 Por. Zygmunt Bauman, Konsumowanie ycia, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw 2009, s. 47. 3 Wydana po polsku jako: Erving Goffman, Czowiek w teatrze ycia codziennego, prze. H. Datner-Spiewak, P. piewak, Wydawnictwo KR, Warszawa 2000. 4 Tame, s. 90-91. 5 Finkelstein, dz. cyt.,s. 25-26. 6 Tame, s. 95. 7 Tame, s. 97. 8 Za: Greg Smith, Goffman, Routledge, Oxon-New York 2006, s. 7. 9 Tame, s. 87. 10 W The Presentation of Self in Everyday Life Goffman odstpi od tej koncepcji i przyj metafor gry jako dominujcy model dla swoich bada z lat 60. XX wieku. Za: tame, s. 102. 11 Tame, s. 101. 12 Tame, s. 110. 13 Finkelstein, dz. cyt., s. 58. 14 Eleri Sampson, 30 Minutes To Make the Right Impression, Kogan, London 1997, s. 8-9. 15 Tame, s. 34-37. 16 Tame, s. 12. 17 Tame, s. 38. 18 Tame. 19 Jan Grzenia, Komunikacja jzykowa w Internecie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 137. 20 Nicholas Yee, The Psychology of Massively Multi-user Online Role-playing Games: Motivations, Emotional Investment, Relationships and Problematic Usage, [w:] Avatars at Work and Play: Collaboration and Interaction in Shared Virtual Environment, ed. by R. Schroeder, A.-S. Axelsson, Dordrecht 2005, s. 189. 21 Mark Garau, Selective Fidelity: Investigating Priorities for the Creation of Expressive Avatars, [w:] Avatars at Work and Play Collaboration and Interaction in Shared Virtual Environment, dz. cyt. s. 17. 22 Susan Persky, Jim Blascovich, Consequences of Playing Violent Video Games in Immersive Virtual Environments, [w:] Avatars at Work and Play: Collaboration and Interaction in Shared Virtual Environment, dz. cyt., s. 180. 23 Garau, dz. cyt., s. 19.

24 Awatar lub awatara to sowo pochodzenia sanskryckiego zaczerpnite z teologii hinduizmu, w ktrej dosownie oznacza zstpienie, za kontekstowo zjawienie si, manifestacj boga na ziemi. Na Zachodzie pojcie to jest niekiedy przekadane niecile jako wcielenie. Najbardziej znane awatary bstwa hinduistycznego to Dashavataram, czyli dziesi najwaniejszych manifestacji Wisznu, w tym Kriszna, Rama i Gautama Budda, cho Wisznu wedug Bhagavad Gity posiada nieskoczon ilo wciele. Za: Jan Knappert, Mitologia Indii, prze. M. Karpiski, Rebis, Pozna 1996, s. 97. 25 http://pobozni-chlopcy.blogspot.com, data weryfikacji URL: 21 stycznia 2011. 26 http://www.fotka.pl/, data weryfikacji URL: 21 stycznia 2011. 27 Por. Goffman, dz. cyt. 28 Bauman, dz. cyt., s. 68. 29 James Laver, Style in Costume, Oxford University Press, London 1949, s. 6 30 Sherry Turkle, Life on the Screen. Identity in the Age of the Internet, Simon & Schuster, New York 1995, s. 60. 31 Bartosz Milewski, Przemysaw Pajk, Spiders Web: Zanim klikniesz publikuj, http://technologie.gazeta.pl/internet/1,104665,7932697,Spiders_Web__Zanim_klikniesz__publikuj_.html, data weryfikacji URL: 21 stycznia 2011. 32 Za: Tomasz Puchaczewski, Kontrowersyjny radar na Facebooku, http://interaktywnie.com/biznes/newsy/social-media/kontrowersyjny-radar-na-facebooku-5107, data weryfikacji URL: 30 stycznia 2011. 33 Steve Jones, Stephanie Kucker, Computers, the Internet, and Virtual Cultures, [w:] Culture in the Communication Age, ed. by James Lull, Routledge, LondonNew York 2001, s. 213. 34 Za: Patrice Flichy, The Internet Imaginaire, transl. by Liz Carey-Libbrecht, MIT Press, Cambridge 2007, s. 165. 35 Aron Ben Zeev, Mio w Sieci. Internet i emocje, prze. A. Zdziemborska, Rebis, Pozna 2005, s. 15. 36 Tame, s. 16. 37 Tame, s. 17. 38 Tame, s. 18. 39 Tame, s. 56. 40 Tame, s. 40. 41 Tame, s. 42. 42 Tame, s. 43. 43 Tame, s. 30. 47 Bell, dz. cyt., s. 116. 44 Tame, s. 28. 48 Nakamura, za: Bell, dz. cyt., s. 120. 45 Tame, s. 31. 49 Bauman, dz. cyt., s. 56. 46 Wallace, dz. cyt., s. 292.

140

Rozdzia 6 Internet jako medium autoprezentacji i kreowania tosamoci

141

Rozdzia 7 S i e w a m w p e ! Z j a w i s ko t ra n s we s t y t y z m u s i e c i owe g o

Reality. Worst game ever. PLORF.com Prbujc dzi podtrzymywa dychotomi kultury i natury, naleaoby zakwalifikowa internet jako kultur w stanie czystym, nie mona bowiem wskaza w jego ramach adnego zjawiska, ktre mona byoby okreli mianem naturalnego. W kontekcie cyberprzestrzeni nie da si zatem rwnie ulokowa pojcia ciao (przynajmniej na razie, mimo intensywnej produkcji popkulturowych fantazji na ten temat) i tym samym znale gruntu do aplikacji pojcia pe biologiczna. Bojowy okrzyk wczesnych cyberentuzjastw: Zostawmy miso na zewntrz! sugerowaby wrcz, e to, co ludzkiego ujawnia si w Sieci, to przede wszystkim wyabstrahowany z fizjologicznego kontekstu umys, a jeli chodzi o pciowe nacechowanie czowieczej formy egzystencji czysty, wypreparowany z biologicznych uwika gender, czyli pe kulturowa. Zagadnienie pci w internecie jest wic aspektem kwestii szerszej. Ma zwizek ze zmian trajektorii granic midzy ciaem i technologi oraz natur i kultur znajdujcych swoje odzwierciedlenie w przestrzeni nowych mediw, a take prowokowanych przez poszerzanie strefy wpyww tej przestrzeni. Filozofowie mediw w latach 90. XX wieku pisali wiele na temat relacji midzy ciaem, umysem i technologi rekontekstualizowanych przez technologie medialne. W swoich poznawczych wysikach dotarli a do fascynujcych i przeraajcych zarazem projektw, opartych na koncepcji sztucznej inteligencji (Artificial Intelligence, AI)1 i sztucznego ycia (Artificial Life, Al).

142

143

Mam tu na myli przede wszystkim projekt postludzki (posthuman), stanowicy spekulacj teoretyczn na temat przyszych form egzystencji naszego gatunku , transludzki (transhuman), koncentrujcy si na praktycznych pro2

wadzi dyskusj nad cyberpci w zupenie innym kierunku ni wskazywany przez filozofw mediw, teoretyczki cyberfeminizmu i geekw-technoentuzjastw. Wbrew idealistycznym twierdzeniom o bezmisnej Sieci, paradoksalnie i niezmiennie sowo seks po angielsku oznaczajce nie tylko pe biologiczn, ale rwnie aktywno seksualn od momentu umasowienia CMC nieodmiennie przoduje w statystykach wyszukiwarek7. Dzi, kiedy mona ju przystpi do pisania globalnej historii internetu, trzeba bdzie w niej jasno stwierdzi, e to wanie setki tysicy anonimowych amatorw seksu, a dosadniej mwic, onanistw zajmujcych si w godzinach pracy ogldaniem pornografii (Wikszo ruchu e-porno, bo okoo 70%, odbywa si poza weekendami midzy 9.00 a 17.008) przez lata stymuloway to medium do rozwoju. Seks jest trzecim co do wielkoci sektorem ekonomicznym Sieci, generujcym rocznie bilion dolarw zysku. Najwaniejsze technologiczne innowacje w Sieci zostay wprowadzone przez przemys erotyczny, na przykad video streaming9. Szeroko rozumiany cyberseks funduje swoist kontr- czy te kryptokultur internetu, stanowic sfer ekonomicznie, spoecznie i kulturowo potn, lecz marginalizowan i kryminalizowan jako obszar wstydu i zagroenia, a tym samym terytorium niewidoczne. Jako taki wci czeka na peny analityczny opis. Na razie dane na temat okrelonych obszarw realizacji pci i pciowoci w Sieci wykorzystywane s gwnie do celw informacyjno-pedagogicznych przez dziennikarzy, popularyzatorw, terapeutw i duchownych. Czegokolwiek zechcemy informacji, towarw, kontaktw moemy to znale w internecie. Tak, wszystko... nawet seks. Moemy znale seks w internecie, jakikolwiek chcemy, z takim partnerami, jakich zapragniemy10. Osobom o nastawieniu konserwatywnym podobne twierdzenia mog zjey wos. Cyberprzestrze jawi si w nich bowiem nie tylko jako punkt zbiorowego ywienia pornografi czy tanie, skuteczne i dyskretne biuro porednictwa randkowego11, czyli po prostu nowa przestrze uprawiania dawnych praktyk, ale take jako medium uprawiania praktyki nowej osawionego cyberseksu w cisym sensie tego sowa, czyli specyficznego rodzaju masturbacji wspomaganej obrazami i sowami emitowanymi przez fizycznie nieobecnego

jektach i propozycjach w tym wzgldzie3, ekstropijny (extropian), formujcy ruch filozoficzno-spoeczny lobbujcy za wprowadzaniem rozwiza transludzkich, i wreszcie postgenderystyczny, ktry znalaz wyraz w stworzonym przez Donn Haraway literacko-aktywistycznym obrazie ponadpciowych cyborgw zmierzajcych ku przyszemu szczciu cyberandrogynii. Ostatnia z wymienionych koncepcji jest szczeglnie istotna dla tematu pci w internecie. Haraway przedstawia kobiet jako pierwszego obywatela Sieci, a posta cyborga potraktowaa jako symbol wspczesnej polityki genderowej. Hipotetyczny cyborg nie moe jej zdaniem uznawa kulturowo zakorzenionych granic midzy mskoci i kobiecoci, poniewa z definicji nie posiada ani pci, ani genderu, co spokrewnia go z bytami o charakterze sakralnym (Haraway jednak owiadcza, e: Mimo e obydwoje s spleceni w spiralnym tacu, wolaabym raczej by cyborgiem ni bogini4). Wprowadzenie tej figury do kulturowego imaginarium pozwala kontestowa dualizm midzy tym, co naturalne i co sztuczne, organiczne i technologiczne, a take midzy tosamoci a Innoci (self/Other). Jak pisze Kim Toffoletti, poprzez zmieszanie kategorii natury, kultury, organizmu i maszyny Haraway rzucia wyzwanie mitowi pierwotnej jednoci, wicemu si z kulturowo obowizujcym wyobraeniem natury, cielesnoci i biologii. Cyborg posuy jej za figur subwersyjnej strategii, ktra ma przeksztaci zwizki kobiety z wasn pci, z technologi, z rnorodnymi aspektami ludzkiej podmiotowoci wreszcie. W odrnieniu od wielu krytykw wspczesnej kultury ubolewajcych nad jej rzekomo technopochodnym kryzysem, Haraway udowadnia, e innowacje technologiczne mog wyprowadza spoeczne mniejszoci poza opresywn relacj dialektyczn, pomagajc im formowa nowe tosamoci take pciowe poprzez akty budowania i niszczenia maszyn, tosamoci, kategorii, relacji, przestrzeni oraz narracji5. Koncepcja Haraway wywiera duy i wci rosncy wpyw na wspczesne nurty myli feministycznej . Jednak analiza praktyk uytkownikw ICT pro6

144

Rozdzia 7 Sie wam w pe! Zjawisko transwestytyzmu sieciowego

145

partnera via CMC. Pi czynnikw czyni internet tak pocigajcym dla osb szukajcych seksualnego podniecenia i spenienia. To dostpno, izolacja, anonimowo, atwo i fantazja . Cyberseks pozwala bezpiecznie naru12

Jednak w warunkach realnego potopu informacyjnego nieatwo jest ustali, ile dokadnie lat miaa anonimowa osoba uwidoczniona na jednej z tysicy globalnie transmitowanych fotografii w momencie jej wykonania22. Jeli nawet ledztwo takie zostanie uwieczone sukcesem, czyli uda si odnale przedstawion osob in real life, moe si okaza, e w czasie wykonywania fotografii znajdowaa si ju poza lokalnie respektowanym wiekiem bezpieczestwa, a jedynie wygldaa modziej lub bya na tak wystylizowana23. Czy wreszcie naleaoby zmieni kwalifikacj czynu, jeli dotyczy on jedynie przekazania komunikatu werbalnego lub obrazu graficznego, a zatem jeli nie mona potraktowa go jako dokumentacji zakazanego czynu, lecz co najwyej jako jego niezrealizowany projekt? Czy w pastwie prawa mona i naley penalizowa fantazje i niedokonane postpki? Ten prawny problem po raz kolejny wskazuje na nie tylko medioznawcz, ale i oglnospoeczn wag problematyki zwizanej z ontologi awatarw, stwarzajc reprezentacjonistyczn niejasno poprzez mimetyczn nieoczywisto relacji przedstawianego przedmiotu i jego cyfrowego obrazu. Owa niejasno do popularnego lku przed seksualnymi drapienikami, ktre przebojem zdobywaj sobie dzi nowe terytoria owieckie, dodaje niepewno, gdzie waciwie naley ich szuka. Dziki technologiom informacyjnym nie czaj si ju oni w krzakach obok placu zabaw, lecz wszdzie i nigdzie. Z powodu owej ontologicznej niejasnoci oraz niebezpieczestw, ktre mog si pojawi, jeli za porednictwem CMC dochodzi do transmisji treci dotyczcych sfery prywatnej, a nawet intymnej, cielesnej i emocjonalnej aktorw, nawet jednoznacznie entuzjastycznie nastawionych wobec omawianego w tym rozdziale fenomenu, poradniki cyberseksu kad silny nacisk na swoiste BHP erotycznej aktywnoci zaporedniczonej komputerowo. Cytowany podrcznik zaleca na przykad, by nie czyni z erotycznej aktywnoci w cyberprzestrzeni nawyku, nie ujawnia w jej ramach informacji prywatnych, wreszcie nie bra wszystkiego, co mwi si, widzi, czyta, pisze i syszy w Sieci powanie. Naley natomiast regularnie zmienia tosamoci i bez wahania si wylogowywa, jeli w danej relacji uytkownik poczuje si niekomfortowo24. Oprcz wysokiego poziomu lku pocztkujcych uytkownikw przed cybere-

sza tabu, ujawnia skryte pragnienia i tym samym dowiedzie si wiele o sobie (by moe za wiele jak dla niektrych) . Z powyszych twierdze
13

zaczerpnitych z krcego w Sieci ebookowego poradnika dla osb, ktre pragnyby sprbowa cyberseksu wynika, i dostarczana przeze przyjemno jest znacznie bardziej intensywna ni w przypadku praktyk seksualnych in real life, a zatem podwjnie grzeszna i tym samym wymagajca dubeltowej kary. Jak zgodnie z tym zaoeniem strasz dziennikarze, psychologowie i duchowni, od cyberseksu mona si atwo uzaleni i cakowicie straci ochot
14

na erotyczn aktywno w realu, tudzie doczeka si licznych problemw finansowych, spoecznych i prawnych : Blisko 17% uytkownikw ma pro15

blemy z seksem w Sieci . Wie si to z faktem, i [w]szyscy wiemy dwie

16

podstawowe rzeczy o internecie: zmieni nasze ycie i sposoby popeniania przestpstw (...). Internet jest charakteryzowany jako miejsce chaosu, bezprawia i niebezpieczestwa digitalny Dziki Zachd17, a w cyberprzestrzeni okazja do popenienia przestpstwa jest zawsze nie dalej ni na trzy, cztery kliknicia .
18

Wanym rdem paniki moralnej szerzcej si wok tematu cyberseksu jest widmo cyberpedofilw, przeczajcych tosamoci w CMC (identityswitching, identity-swapping) w celu wabienia za jej pomoc ofiar, ale take podniecajcych si nawzajem poprzez dzielenie si tzw. treciami pedofilskimi19. O ile poznawanie przez internet dzieci celem spotkania i wykorzystania ich w realu nie budzi wtpliwoci co do swojego prawnego i etycznego zakwalifikowania, pedofilia pozostajca w wymiarze czysto wirtualnym stanowi prawny i definicyjny problem. Penalizacja aktywnoci pedofilskiej opiera si bowiem na zaoeniu, e wyrzdza ona krzywd ofiarom20, a nieatwo jest udowodni, e np. przesanie zainteresowanemu znajomemu cyfrowej fotografii celem prywatnej kontemplacji wyrzdza komukolwiek bezporedni krzywd. Oczywicie, moe do takowej prowadzi, mona te na jej podstawie o niej wnioskowa, traktujc j jako dokumentacj zakazanych czynw21.

146

Rozdzia 7 Sie wam w pe! Zjawisko transwestytyzmu sieciowego

147

rotycznymi praktykami, poradniki tego typu ilustruj rwnie, w jaki sposb naruszaj oni reguy cyberautoprezentacji, ktre byy tematem poprzedniego rozdziau. Poradniki cyberseksu podpowiadaj na przykad: zacznij od opisu swojego wygldu, aury i ubrania, ale pu przy tym wodze fantazji, aby zabawa bya lepsza, sta si osob z fantazji partnera, krtko mwic: oszukuj rozmwcw dla wsplnej przyjemnoci, wiadomie tworzc faszywe persony, byle tylko w sposb kreatywny, stymulujcy i wiarygodny. W tej specyficznej sytuacji cyberkomunikacyjnej przyzwolenie na zmylanie wydaje si by znacznie wiksze ni w innych. Fenomen cyberseksu, jak wskazuje Aron Ben Zeev, opiera si na zaoeniu, e partnerzy nigdy nie spotkaj si w realu. Mimo to niekiedy tak wanie si dzieje i wynikaj z tego na og takie czy inne kopoty dla animatorw erotyzowanych awatarw. Gwnym ich powodem jest fakt, e koncepcja cyberseksu opiera si na zaoeniu, i seksualne fantazje mog i powinny zyskiwa w cyberprzestrzeni absolutn wolno, ograniczon jedynie psychologicznymi i poznawczymi uwarunkowaniami uytkownikw, nie za ich jakkolwiek pojt cielesnoci .
25

dochody zesp sieciowych praktyk, z powodu braku obecnoci ciaa w cyberprzestrzeni niemoliwych do zrealizowania i bardzo intensywnie uprawianych ju na stulecia przed powstaniem Sieci. Do uwiadomienia sobie przez uytkownikw potencjalnych konsekwencji asomatycznego charakteru przestrzeni wirtualnej dochodzi wskutek rozpoznania i praktycznego rozwijania przez nich komunikacyjno-ontologicznych moliwoci awatarw. Praktyka CMC jawi si w tej perspektywie jako nieustannie ponawiany test Turinga, kierujcy jednak rozwj ICT w stron, ktrej cisy umys brytyjskiego matematyka nie uwzgldniajcy psychologicznej roli interfejsu nie bra pod uwag. Jak wskazaa Sherry Turkle, dziki wprowadzeniu matowego interfejsu okazao si, e w CMC nie tylko maszyna moe skutecznie udawa czowieka, jak w klasycznych eksperymentach AI, ale rwnie czowiek maszyn, zwierz, dziecko, dorosego, boga, byt nieistniejcy, wreszcie czowieka odmiennej pci. Tym samym moliwa staa si sytuacja komunikacyjna, w ktrej na przykad awatar niematerialnie istniejcego programu i materialnie istniejcego czowieka oka si potencjalnie nieodrnialne, oba bowiem rozpoczynaj interakcj jako nosiciele identycznego statusu. Co wicej, na podstawie adnych przesanek nie sposb zweryfikowa go w sposb ostateczny tak dugo, jak dugo kontakt bazuje wycznie na CMC. Udziaem uytkownika, ktry zapozna si z takimi praktykami i ich puapkami, moe sta si subiektywnie dowiadczane wraenie naruszenia granic fizycznych i biologicznych, w tym rwnie dotyczcych jego wasnej cielesnoci. Wraenie to zidentyfikowane zostao przez Michaela Heima jako psychologiczny skutek dziaania czynnikw immersji i teleobecnoci (telepresence). Interfejsy ICT s dzi specjalnie projektowane tak, by wywoywa iluzjonistyczny efekt obecnoci na dystans, dziki ktrej uytkownik czuje si obecny w symulowanej lokacji wirtualnej, mimo i fizycznie poprzez swoje ciao znajduje si nadal w wiecie prymarnym fizycznym, biologicznym, naturalnym a techniczne urzdzenia jedynie przekazuj zdalnie jego dziaania27. Wskutek uzyskiwanego w ten sposb wraenia realnoci cyberpsychologowie konstatuj nadspodziewanie silne oddziaywanie CMC na emocje uytkownika28. Kontakt komputerowo zaporedniczony daje mu intensywne

Z powodu upowszechniania si wiedzy na temat moliwoci reprezentacyjnych rozbienoci, jakie stwarza komunikacja zaporedniczona przez CMC, edytowanie wiadomoci o charakterze tekstowym (typing), ktre nieodmiennie stanowi podstawow technologi ekspresji pci i seksualnoci za porednictwem ICT, nie kademu uytkownikowi i nie do wszystkich celw wystarcza. Dlatego w cyberprzestrzeni mno si liczne pomocnicze wzgldem typingu subtechnologie: fotografia, grafika, webcamy, komunikatory, serwisy kreowania awatarw dla RPG, a nawet tzw. teledildonika (tworzenie przystosowanych do usieciowionych ICT stymulatorw erotycznych). Ben Zeev zauwaa w tym miejscu, e praktyka mediatyzacji i multimedializacji kontaktw erotycznych ma dug tradycj: romantycy przesyali sobie listy i pukle wosw, wiktorianie romansowali przez telegraf (sic!), a nastpnie przez telefon, co w XX wieku stao si dochodowym biznesem. Cyberseks ma zreszt wiele cech wsplnych z seksem telefonicznym: oba fenomeny polegaj przede wszystkim na mediatyzowanej werbalizacji erotycznych dozna26. E-erotyka to zatem kolejny charakterystyczny paradoks cyberkultury: wielki, popularny i przynoszcy due

148

Rozdzia 7 Sie wam w pe! Zjawisko transwestytyzmu sieciowego

149

poczucie intymnoci z interlokutorem, ktre moe (cho nie musi) by mylce. W Sieci jest atwiej zarwno mwi prawd, jak i kama. Uczestniczc regularnie w sesjach CMC z osob, ktrej nie spotkao si w realu, mona atwo nabra przekonania, e zna si wirtualnego rozmwc lepiej, bliej i gbiej ni osoby znajome z real life, gdy wnika si bezporednio w jego umys i emocje z pominiciem misa . Moe to wywoywa subiektywne doznanie
29

logicznych ksztatujcych ludzkie ciao niezalenie od poziomu drastycznoci tej ingerencji31. Rnego rodzaju eksperymenty cyborgiczne, czyli praktyki uzupeniania realnych cia komponentami technologicznym, nie stay si jednak jak dotd praktyk powszechn. Wczeni cyberentuzjaci namitnie spekulowali na ich temat, tworzc wpywowe wizje wetware rozumianego nie tyle jako cielesno uzupeniona o technologiczne interfejsy, lecz raczej jako interfejs wyrastajcy z ciaa jako kolejny jego organ wyksztacony w toku ewolucji32. W codziennym yciu ekwiwalentem tej ekscytujcej opcji pozostaje nieodmiennie wrzucanie wypreparowanego umysu do internetu, w ktrym ma on odnajdowa niezliczone kanay przedue swego systemu nerwowego. Jednostkowa wiadomo niewtpliwie przekracza w ten sposb lini graniczn wyznaczon przez opozycj ciaa i umysu, a take natury i kultury/technologii. Mimo futurologicznych tonw sensacyjnych newsw w rodzaju Gra tak dugo, a umar przed komputerem!33, uytkownicy jednak nadal zdaj sobie spraw z faktu, e owo przekroczenie ma charakter iluzoryczny, za ich ciaa pozostaj fizycznie przed terminalem, dowiadczajc dyskomfortu, godu, zimna itp., nie za rozpywaj si w oceanie Sieci, oplatajc mackami awatarw glob ziemski czy fizycznie eksplorujc metafizyczne nadprzestrzenie wiatw nie-stworzonych takich jak np. osawione MUD-y. Multi-User Dungeons/Multi-User Domains to intensywnie badane w latach 90. XX wieku przez wczesnych przedstawicielu web studies ludyczne cyberrodowiska, pierwotnie czysto tekstowe, a pniej zawierajce rwnie graficzne ekwiwalenty postaci (czyli awatary w cisym znaczeniu tego sowa), przedmiotw i lokacji. MUD-y byy ksztatowane przez wielu uytkownikw w czasie rzeczywistym i opieray si na odgrywaniu rl pod pseudonimami, co pozwalao midzy innymi, jak to uja Sherry Turkle, na konstruowanie przez ich uytkownikw alternatywnych jani (selves) w toku spoecznych interakcji. W rodowiskach tych panowaa spora dowolno co do wyboru awataru, co sprawio, e nie tylko niektrzy geekowie, ale i wielu badaczy o orientacji postmodernistycznej traktowao ich fenomen jako dowd na immanentny polimorfizm ludzkiej jani34. Turkle zinterpretowala MUD-y jako form psychospoecznego moratorium. Pojcie to, ukute na przeomie lat pidziesi-

rozprzestrzeniania si zmysw jako narzdzi poznania, ktre jednak nadal kojarzone jest z ciaem. Jednak uytkownicy ICT nie trac wiadomoci faktu, e realizuje si ono poprzez wiadome generowanie person-awatarw i symulacyjne emitowanie ich w przestrze wirtualn. Tym samym otwiera si przed nimi nie tylko teoretyczna, ale te praktyczna, nowa i oszaamiajca, cho oczywicie odmienna od projektowanych w fantastyce, perspektywa rozwoju transciaa uzupenionego o komponent technologiczny rozszerzajcy jego moliwoci, czynicy je ciaem otwartym, demontowanym i ksztatowanym na zasadzie sprzenia z caym szeregiem przeduek i protez organicznych, mechanicznych i elektronicznych. Ciao ludzkie zhybrydyzowane w taki sposb musi utraci swj naturalny wymiar, zyskujc nowy status ontologiczny: ciaa zwielokrotnionego, odcielenionego, pozbawionego wyranego ksztatu i granic, a zatem rwnie odpciowionego. Krzysztof Loska pisa w kontekcie owej transformacji sposobw mylenia o relacji cielesno-czowieczestwo, e dzisiaj by czowiekiem oznacza spiskowa przeciwko naturze . Choby
30

jedynie spekulatywne naruszenie granic midzy technologi a ciaem oznacza bowiem przesunicie horyzontu wiadomoci i radykalnie zmienia sytuacj ontologiczn czowieka. Tak rozumiane transciao moe dowiadcza nowych zmysw, a tym samym nowej sensualnoci oraz seksualnoci. Jednym z efektw przekroczenia tej granicy jest pojawienie si w imaginarium kultury nowych gatunkw transludzkich, rozmaitoci ksztatw i waciwoci spokrewniajcych si wrcz z przedmiotami zainteresowania teratologii mitologicznej. Oczywicie, ich obfito rzadko rzutuje na real, cho na przykad ruch wolnoci morfologicznej dowodzony przez Maxa Morea, czoowego filozofa ekstropianizmu postuluje, aby nie sankcjonowa adnych dziaa medyczno-techno-

150

Rozdzia 7 Sie wam w pe! Zjawisko transwestytyzmu sieciowego

151

tych i szedziesitych XX wieku przez psychologa Erika Eriksona, oznacza specyficzne dowiadczenie wieku dojrzewania, kiedy dokonywanie przez jednostk wszelkiego rodzaju eksperymentw z wasn tosamoci jest przez otoczenie traktowane pobaliwie, a nawet oczekiwane. Jest to rwnie okres intensyfikacji emocjonalnych kontaktw midzyludzkich, szczeglnie opartych na przyjani i namitnoci. Dowiadczenie to umoliwia prawidowy rozwj poczucia tosamoci. Jeli na tym etapie rozwoju jednostka nie rozwie typowych dla niego problemw, jest wielce prawdopodobne, i sprbuje to sobie zrekompensowa pniej, w okresie dorosoci, np. na wakacjach. Turkle stwierdzia, e spoeczne aspekty anonimowej i pseudonimicznej CMC mog peni funkcj pola dla realizacji moratorium psychospoecznego i jako takie sta si miejscem w miar bezpiecznego rozgrywania charakterystycznych dla dramatw autopoznawczych .
35

wia przeczanie lub wymienianie genderu (gender-switching, genderswapping) w ramach CMC, musz nie tylko adekwatnie wybra awatar, ale przede wszystkim opanowa praktyk cross-expressing formuowania komunikatw werbalnych w odpowiednim rodzaju38. Wyrobienie sobie nawyku pynnego uycia adekwatnych form jzykowych jest nieatwe, szczeglnie w rodowiskach wymagajcych komunikacji w czasie rzeczywistym. Wystarczy przypomnie, e dzieciom, a take osobom uczcym si nowego jzyka in real life nauczenie si mwienia o sobie w adekwatnym rodzaju zajmuje kilka lat. Oczywicie wiele zaley tu od gramatyki danego jzyka polski jest pod tym wzgldem daleko bardziej skomplikowany ni angielski. Osoby, ktre poradziy sobie z t pierwsz przeszkod, odkrywaj ze zdumieniem, e nie jest ona bynajmniej ostatnia. O dziwo, cybertranswestytyzm na rednim poziomie zaawansowania okazuje si niezbyt trudny do rozszyfrowania dla dowiadczonych uytkownikw. Gender-switcherzy wykazuj bowiem wobec swoich nowych wciele neofick nadgorliwo, fetyszystycznie hiperbolizujc demonstrowane wyrniki pci, a niektre inne czynic niewidzialnymi, by moliwie najskuteczniej uwiarygodni si w roli, w ktrej czuj si niepewnie. Efekt takiej przedobrzonej autoprezentacji jest jednak czsto odwrotny do zamierzonego. Wrd internautw panuje ugruntowana opinia, e co do osoby funkcjonujcej w Sieci pod pseudonimem (nickiem) w rodzaju napalona_osiemnastka lub sexowna_dla_wyposazonego mona mie niemal stuprocentow pewno, e jej animatorem jest mczyzna. Wielu pocztkujcych cybertranswestytw nieprzygotowanych na konfrontacj z tego rodzaju wiedz rezygnuje z pciowych eksperymentw po pierwszej demaskacji. Midzy innymi dlatego w praktyce CMC nie wystpuje a tak wiele odmian pci alternatywnych, jakby to wynikao z prac niektrych teoretykw39. Powszechne jest raczej zjawisko odwrotne: napotka mona ogromn ilo awatarw skrajnie i stereotypowo kobiecych i mskich (oczywicie wedle wyobrae ich animatorw). Faktu tego nie naley traktowa jako wiadczcego o istnieniu relacji odpowiednioci midzy przerysowan pciowoci awatara a pci animatora; wrcz przeciwnie. Zjawisko to jest znane jako hipergenderyzacja cyberperson.

Podczas bada MUD-w w latach 90. XX wieku wyszo na jaw, e o ile ludzie w ramach tosamociowych eksperymentw psychospoecznego moratorium w realu rzadko podaj si za inn pe, to w MUD-ach czyni to zaskakujco czsto. Potem zauwaono, e regua ta odnosi si te do innych rodowisk , jest powszechnie znana dowiadczonym uytkownikom i moe
36

znajdowa rnorodne, czstokro nieintencjonalne realizacje. Kiedy na przykad pocztkujca uytkowniczka pci eskiej odkryje, e jej internetowy styl konwersacji odcity od wygldu, gosu i mowy ciaa jest interpretowany przez interlokutorw jako mski, moe to stanowi pierwszy krok w kierunku oderwania si jej mskiej persony online, ktra zacznie y wasnym yciem, odrbnym od zakotwiczonego w cielesnoci emiterki in real life. W cyberprzestrzeni bowiem z ca wyrazistoci ujawnia si fakt, e pe nie funkcjonuje jako kategoria wyizolowana. O formach jej realizacji i artykulacji decyduje kontekst spoeczny, a kada pciowo nacechowana persona jest zawsze do kogo adresowana. Liza Tsaliki wyrnia w tym kontekcie male-to-female, female-to-male, homosexual-to-heterosexual, heterosexual-tohomosexual i transsexual personae .
37

Uytkownicy, ktrzy pragn wykroczy w zakresie ekspresji pci i pciowoci poza swoje nawyki uksztatowane w tym wzgldzie in real life, czyli upra-

152

Rozdzia 7 Sie wam w pe! Zjawisko transwestytyzmu sieciowego

153

Digitalizacja komunikacji nie jest zatem bynajmniej tosama z jednoznacznym wyzwoleniem z opresji ciaa i jego nacechowania pciowego . Wie40

kichkolwiek emocjonalnie nacechowanych kontaktw via CMC43. Powszechnie znany jest synny przypadek elektronicznego kochanka, okrelany te jako psychiatra-transwestyta. Mczyzna-psychiatra jak twierdzi, wycznie z ciekawoci udawa online inwalidk-lesbijk, ktra zdobya sobie szeroki krg wsparcia emocjonalnego wrd kobiet, wcznie z powanymi deklaracjami uczuciowymi ze strony reprezentantek rnych zreszt orientacji. Popularno tej marionetki, powszechna wiara w to, e stanowi ona ekwiwalent osoby realnie istniejcej oraz rozmiar emocjonalnych inwestycji, ktre uytkowniczki poczyniy na jej rzecz, przestraszyy animatora, ktry zapragn wycofa si z gry. Niestety, popeni kolejny bd i poinformowa fanki o jej mierci, czym bynajmniej nie rozwiza problemu, bo zrozpaczone cyberprzyjaciki chciay by obecne na pogrzebie i zdwoiy poszukiwawcze wysiki. Wtedy dopiero przyzna si, e wymyli t posta. Reakcja na ow rewelacj bya tak silnie nacechowana emocjonalnie, e zda sobie wreszcie spraw z faktu, i dla zabawy i/lub poznawczych celw cokolwiek nieetycznego eksperymentu skrzywdzi wiele osb, niszczc ich zaufanie wobec innych ludzi, CMC, a co najgorsze, rwnie wobec ich wasnej intuicji i wiedzy spoecznej, ktrej nie umieli skutecznie wykorzysta do zdemaskowania oszusta44. Wielu badaczy zwraca uwag, e tego rodzaju przypadki zdarzaj si w internecie notorycznie45. Powszechno tej praktyki w spoecznych przestrzeniach Sieci zszokowaa wczesnych badaczy z lat 90. XX wieku, poniewa nikt si jej nie spodziewa. Wczeniej uwaano, e takie rzeczy w realu robi jedynie osoby o specyficznej i do rzadko wystpujcej konstrukcji psychoemocjonalnej. John Suler jednak twierdzi, e niemal kady uytkownik internetu sprbowa cybertranswestytyzmu, chocia z rnych przyczyn i z przernymi konsekwencjami. Gwn przyczyn tego stanu rzeczy jest jego zdaniem fakt, e jest to praktyka bezpieczna, a take atwa46 (cho, jak wskazaam, jedynie pozornie). W rodowisku tekstowym wystarczy zmieni imi. W habitatach trzeba dodatkowo stworzy awatar jako wizualn reprezentacj. Wtedy okazuje si, e w wiarygodnej kreacji najistotniejsze s detale (np. nie wystarczy przybra eskie imi, trzeba rwnie zwrci uwag na to, e istniej eskie imiona bardziej i mniej seksowne; naley dopasowa je tak,

lu badaczy wskazuje, e eksperymentowanie z gender-switchingiem w cyberprzestrzeni moe by dowiadczeniem wyzwalajcym dla osb transgender, gdy destygmatyzuje je i dostarcza im wsparcia; padaj nawet twierdzenia, e w cyberprzestrzeni ciao transgenderowe jest ciaem naturalnym . Mimo
41

to wikszo uytkownikw pragnie pozna prawd o interlokutorze i maj oni swoje metody, aby do niej dociera. Cyberpsycholog John Suler wymienia przykadowe pytania, ktre zadaj detektywi pci usiujcy t prawd ustali. Co ciekawe, dotycz one czciej kwestii genderowych (czste s np. pytania o typowo damskie produkty, takie jak najpopularniejszy rozmiar damskich majtek lub redni czas trzymania farby na wosach) anieli biologicznych (w ktrym dniu cyklu najatwiej jest zaj w ci lub w ktrym dniu miesiczki krwawienie jest najbardziej obfite). Suler zwraca uwag, e wrd badanej przez niego grupy biologicznych kobiet nie wszystkie znay odpowiedzi na te pytania, co prowadzi do wniosku, i nie istnieje co takiego, jak uniwersalna wiedza kobieca. I pytania, i odpowiedzi maj wic zawsze charakter subiektywny, a ocena wynika z tego, co pytajcy na podstawie wasnych dowiadcze uznaje za wiedz adekwatn dla danej pci. Ponadto na wiele spord tego typu pyta nie ma jednej waciwej odpowiedzi. Oczywicie detektywom pci nie musi bynajmniej chodzi o ni; mog oni rwnie dokonywa oceny wiarygodnoci na podstawie reakcji interlokutora na pytanie. Jeli rozmwca po jego usyszeniu zauwaalnie si speszy, rozzoci lub przyjmie postaw defensywn, podejrzenia na temat jego prawdomwnoci uznane zostan za uzasadnione. Ostatecznym testem jest zawsze spotkanie w realu, cho Suler wskazuje, e interlokutor moe przecie odmwi go rwnie z innych powodw ni obawa przed demaskacj cybertranswestyckich praktyk . Nie
42

istnieje zatem aden stuprocentowo skuteczny pciowy test Turinga. Mimo wszystko niekiedy jednak warto sprbowa go wykona. W literaturze przedmiotu kry wiele anegdot o MUD-derach, ktrzy zakochali si w eskich awatarach i ich domylnie eskich animatorkach, a kiedy odkryli, e w realu s one mczyznami, zaamali si nerwowo i zaczli unika ja-

154

Rozdzia 7 Sie wam w pe! Zjawisko transwestytyzmu sieciowego

155

by stworzy spjny wizerunek). Najtrudniejsze okazuje si jednak nie samo zbudowanie transwestyckiej persony, ale animowanie jej przez duszy czas bez wypadnicia z roli. Suler w poowie lat 90. zaobserwowa, e cybertranswestytyzm uprawiaj najczciej mczyni. Wskaza nastpujce przyczyny tego stanu rzeczy: 1) Wiksza ilo uytkownikw internetu jest pci mskiej, 2) mczyni w realu nie maj spoecznego przyzwolenia na wyraanie kobiecych aspektw swojej osobowoci, zatem czyni to w cyberprzestrzeni, 3) w sytuacji niedoboru kobiecych person kada z nich zwraca wiksz uwag, 4) niekiedy mczyni traktuj akt cybertranswestytyzmu jako poznawczy, podejmujc w ten sposb prb zrozumienia, jak to jest by kobiet, jak yje odmienna pe i co oznacza przynaleno do niej w kontekcie rnych spoecznych i emocjonalnych relacji z innymi, 5) transseksualici i homoseksualici bardziej odwanie ni w realu artykuuj swoje nieheteronormatywne tosamoci w internecie47. Czy jednak rzeczywicie mona dzi stwierdzi, e w Sieci mczyni udaj kobiety, by zwrci uwag kobiet, ktre s w rzeczywistoci mczyznami udajcymi kobiety48? Praktyka ta przykuwa obecnie znacznie mniej uwagi komentatorw ni pitnacie lat temu. Transseksualne imaginarium internetu, tak intensywnie eksplorowane przez wczesnych badaczy, przestaje frapowa, poniewa okazao si ono sprowadza nie tyle do trwaych zmian sposobw mylenia o pci, co do serii oderwanych eksperymentw pozbawionych ponadindywidualnych konsekwencji. To przede wszystkim dziki fenomenowi cyberseksu wejcie w rodowisko wirtualne, odczytywane przez filozofw mediw jako metaforycznie lub nawet dosownie rozumiana strefa metafizyczna49, rwnie i w potocznym rozumieniu implikuje transgresj poza ciao, dokonujc si dziki zaporedniczeniu ludzkiej aktywnoci poprzez technologi. Mimo to intymne, subiektywne i nieprzekazywalne dowiadczenie wasnej i cudzej cielesnoci jest nadal jedyn pewn definicj real life50. Przestrze tego ostatniego Michael Heim okreli mianem wiata prymarnego lub wiata rzeczywicie rzeczywistego (really real), rozumiejc przez to zarwno wiat naturalny, jak i kulturowy, ktre przestaj by obecnie traktowane jako opozycyjne51. Istota ludzka

jest trwale zakorzeniona w wiecie prymarnym poprzez fizykalne kotwice, z ktrych najwaniejsz jest ciao/cielesno, a kolejnymi: miertelno i rodzenie si, temporalno, poczucie kruchoci i niepewnoci, podatno na zranienia i bl52. Fakt posiadania przez czowieka ciaa i odczuwania przeze bodcw skutecznie ogranicza wraenie immersji, wic wszystkie ludzkie istoty we wsplnym, prymarnym, rzeczywicie rzeczywistym wiecie cielesnoci i cielesnej tosamoci53. Z tego powodu ostatecznie orzec trzeba, e to, co przydarza si w Sieci ludzkiej pciowoci, musi pozosta jedynie werbalnoobrazowym do owej pciowoci odniesieniem, za tak zwany cyberseks to w gruncie rzeczy zaledwie cybererotyka.

156

Rozdzia 7 Sie wam w pe! Zjawisko transwestytyzmu sieciowego

157

7D/ Cyberseks. Tak, to jest ta Gorca osiemnastka, z ktr sie masturbowae.

7B/ Darmowe porno online. Psuje kadego. Nawet tych, ktrzy nie maj pojcia, na co patrz.

7A/ W internecie nikt nie wie, e jeste psem

7C/ A kiedy zaczynam uprawia cyberseks, mj komputer si zawiesza.

158

Rozdzia 7 Sie wam w pe! Zjawisko transwestytyzmu sieciowego

159

Przypisy: Koncepcja ta ma rdo w cybernetyce lat 40. XX wieku, ktra jako pierwsza potraktowaa ludzki umys i maszyn liczc jako analogiczne systemy przetwarzania informacji. Por.: Stuart J. Russell, Peter Norvig, Artificial Intelligence. A Modern Approach, Simon & Schuster, Englewood Cliffs 1995, s. 4-26. 2 Por. Cary Wolfe, What is Posthumanism?, University of Minnesota Press, Minneapolis-London 2010. 3 Robert M. Geraci, Apocalyptic AI: Visions of Heaven in Robotics, Artificial Intelligence, and Virtual Reality, Oxford University Press, New York 2010, s. 84. 4 Donna J. Haraway, Simians, Cyborgs and Women: The Reinvention of Nature, Routledge, New York 1991, s. 181. VIII rozdzia tej ksiki (s. 149-182) zawiera synny manifest Science, Technology, and Socialist-Feminism in the Late Twentieth Century. 5 Kim Toffoletti, Cyborgs and Barbie Dolls. Feminism, Popular Culture and the Posthuman Body, IB Tauris, London-New York 2007, s. 21. 6 Por. Sarah Kember, Cyberfeminism and Artificial Life, Routledge, LondonNew York 2003. 7 Kerry Sheldon, Dennis Howitt, Sex Offenders and the Internet, John Wiley & Sons Ltd, Chichester 2007, s. 13. 8 Patrick Carnes, David L. Delmonico, Elizabeth Griffin, In the Shadows of the Net. Breaking Free of Compulsive Online Sexual Behavior, Hazelden, Center City 2001, s. 15. 9 Carnes, Delmonico, Griffin, dz. cyt., s. 15. 10 Tame, s. 10. 11 Cyberrandkowanie to proces poznawania ludzi online via internet, zanim dojdzie do transpozycji tej relacji na offline, w wiat interakcji face-to-face. Za: Andrea J. Baker, Cyberdating, [w]: The Encyclopedia of Community: From the Village to the Virtual World, ed. by Karen Christensen, David Levinson, Sage Publications, Thousand Oaks-London-New Delhi 2003, s. 371-372. 12 Tame, s. 21. 13 The Beginners Guide To Virtual Sex, ebook wydany przez Rabbit Rabbit Ltd., 2006 [B.M., B.S.], s. 11. 14 Pojawiaj si rwnie gosy krytyczne wobec twierdze o moliwoci uzalenienia od Sieci. Komentatorzy wskazuj, e Sie to zbyt szerokie pojcie. Jego uycie w tym kontekcie nie pozwala na ustalenie, od jakiej konkretnie praktyki pacjent si uzaleni, i dlatego moe utrudnia terapi. Zob. Sheldon, Howitt, dz. cyt., s. 16. 1

15 Carnes, Delmonico, Griffin, dz. cyt., s. 190. 16 Tame, s. 15. 17 Sheldon, Howitt, dz. cyt., s. 10. 18 Tame, s. 12. 19 Cynthia Carter, C. Kay Weaver, Violence and the Media, Open University Press, Buckingham-Philadelphia 2003, s. 151. 20 Omwienie psychospoecznego podoa polowania na pedofilw w USA i jego skutkw: Judith Levine, Harmful to Minors, The Perils of Protecting Children from Sex, University of Minnesota Press, Minneapolis-London 2002, s. 20. 21 Matthew B. Ezzell, Pornography, Lad Mags, Video Games, and Boys: Reviving the Canary in the Cultural Coal Mine, [w:] The Sexualization of Childhood, ed. by Sharna Olfman, Praeger Publishers, Westport 2009, s. 12. 22 Nart Villeneuve, An Analysis of the Origins of International Efforts to Protect Children Online, [w:] Access Controlled. The Shaping of Power, Rights, and Rule in Cyberspace, ed. by Ronald Deibert, John Palfrey, Rafal Rohozinski, Jonathan Zittrain, The MIT Press, Cambridge-London 2010, s. 52. 23 Sheldon, Howitt, dz. cyt., s. 28. 24 The Beginners Guide To Virtual Sex., dz. cyt., s. 42-45. 25 Aron Ben Zeev, Mio w Sieci. Internet i emocje, prze. A. Zdziemborska, Rebis, Pozna 2005, s. 24. 26 artuje si, e nie bez przyczyny i nie bez konsekwencji pierwsze sowa wypowiedziane przez telefon przez jego wynalazc, Alexandra Grahama Bella, brzmiay: Mr Watson, come here, I want you... Za: The Beginners Guide To Virtual Sex, dz. cyt., s. 9. 27 Michael Heim, The Metaphysics of Virtual Reality, Oxford University Press 1993, s. 160. 28 Por. np. Patricia Wallace, Psychologia Internetu, prze. T. Hornowski, Rebis, Pozna 2001; Ben Zeev, dz. cyt. 29 Shimrit Elisar, Online Dating. How to Find Love and Friendship on the Internet, How To Books Ltd, Oxford 2007, s. 12. 30 Krzysztof Loska, Elektroniczne ciao w poszukiwaniu tosamoci, [w:] Gender film media, red. E. H. Oleksy i E. Ostrowska, Rabid, Krakw 2001, s. 253. 31 Geraci, dz. cyt., s. 86 i 101. 32 Por. Piotr Zawojski, Jaron Lanier. Szkic do (wirtualnego) portretu, http:// www.fil.us.edu.pl/film-i-media/zawoj/PZLanier.htm,data weryfikacji URL: 25 stycznia 2011. 33 Trzydziestoletni mieszkaniec Kantonu (Chiny) postanowi dobrze si zabawi w wirtualnym wiecie gier online. Po trzech dniach spdzonych przed monitorem nagle osun si z krzesa i umar. Jak podaj chiskie rda, mczyzna

160

Rozdzia 7 Sie wam w pe! Zjawisko transwestytyzmu sieciowego

161

waciwie nie odchodzi od komputera. Kiedy upad, zawieziono go do szpitala, ale lekarze okazali si bezradni. Za przyczyn zgonu uznano wyczerpanie (...). Chiski rzd rozpatruje rne opcje leczenia swych obywateli przyznajcych si do uzalenienia od internetu. Pod uwag brane s elektrowstrzsy oraz zorganizowane zajcia na wieym powietrzu. Za: ukasz Bigo, Gra trzy dni i... umar, 17 wrzenia 2007, http://www.pcworld.pl/news/124009/Gral.trzy. dni.i.umarl.html, data weryfikacji URL: 25 stycznia 2011. 34 Sherry Turkle, Life on the Screen. Identity in the Age of the Internet, Simon & Schuster, New York 1995, s. 12. 35 Tame, s. 205. 36 John Suler, Gender-Switching in Cyberspace, w: John Suler, The Psychology of Cyberspace, http://users.rider.edu/~suler/psycyber/genderswap.html, data weryfikacji URL: 24 stycznia 2011. 37 Za: Liza Tsaliki, Women and New Technologies, [w:] Feminism and Postfeminism, ed. by Sarah Gamble, Routledge, London-New York 2001, s. 70. 38 Tak, uprawiaam cross-expressing Graam kilkoma mskimi postaciami, kobiet bi (jestem lesbijk), a take aseksualn fok imieniem Selkie Byam w LDR [dugim zwizku na odlego, long distance relationship] z kobiet z San Diego; ona graa esk postaci i polubia moj msk posta. Wci badam moje granice. Za: Liza Tsaliki, dz. cyt. 39 David Bell, An Introduction To Cybercultures, Routledge, London-New York 2001, s. 120. 40 Tame, s. 109. 41 Tame, s. 126 . 42 Suler, dz. cyt. 43 Bell, dz. cyt., s. 125. 44 Za: tame, s. 126. 45 Za: tame, s. 127. 46 Suler, dz. cyt. 47 Tame. 48 Nina Wakeford, Sexualized Bodies in Cyberspace, [w:] Beyond the Book: Theory, Culture, and the Politics of Cyberspace, ed. by W. Chernaik, M. Deegan, A. Gibson, London University Press, London 1996, s. 99. 49 Robert Geraci opisuje w tym kontekcie koncepcj zbawienia poprzez cyberprzestrze. W zracjonalizowanym wiecie staa si ona jego zdaniem ostatni ostoj mylenia metafizycznego, pozwalajc renowowa idee sacrum i raju. Dlatego autor ten traktuje transhumanizm jako ruch nie tylko filozoficzny, ale rwnie religijny. Bazuje on bowiem na wierze, i ludzko dziki technologicznemu postpowi przekroczy swoje ograniczenia, by osign ostateczne

szczcie, a nawet niemiertelno. Technologizacja ludzkiego ciaa i umysu ma stanowi kolejny etap ewolucji, na ktrym doskonae roboty lub cyborgi cakowicie wypr ludzi z Ziemi lub te ludzie przenios sw egzystencj na stae do wirtualnych wiatw. Za: Robert M. Geraci, dz. cyt., s. 13-14 i 28. 50 Michael Heim, The Metaphysics of Virtual Reality, Oxford University Press 1993, s. 100. 51 Tame, s. 132. 52 Tame, s. 157. 53 Tame, s. 100.

162

Rozdzia 7 Sie wam w pe! Zjawisko transwestytyzmu sieciowego

163

Rozdzia 8 Ta g r z e s z n a m i o j e s t d z i k s i . I n t e r n e t ow a f a n f i kc j a w k u l t u r z e polskich nastolatek

Bo dziewczynki mae s tak bardzo miae, e mog czasem krzywd zrobi wam. Piosenka kolonijna Czerwony Kapturek, autor nieznany Na posttradycyjnym Zachodzie od kilku dekad prowadzone s badania nad kultur modzieow (youth culture/youth studies), w tym nad prenastolactwem (tween studies), nastolactwem (teen studies), chopictwem (boys/boyhood studies) i dziewczctwem (girls/girlhood studies). Za matk chrzestn bada nad dziewczctwem uwaa si Angel McRobbie1. Zauwaya ona, e modelowym modym czowiekiem dla rozwinitych ju wwczas youth studies reprezentowanych przez fundamentalne prace Paula Willisa czy Dicka Hebdige`a by chopiec. Socjalizacja dziewczynki przebiega jednak inaczej i z odmiennymi konsekwencjami, w zwizku z czym domaga si odmiennej teorii i metodologii bada2. Nauki spoeczne zainteresoway si kultur modzieow dopiero po II wojnie wiatowej. Mona si spiera, czy wczeniej nie byy w stanie zaj si ni z powodu swoich uwarunkowa politycznych i instytucjonalnych, czy te kultura modych bya do tej pory zbyt amorficzna, by posi jakiekolwiek spoeczne znaczenie. Na pewno fakt, e wesza w orbit zainteresowa akademikw, mia bezporedni zwizek ze zmianami ekonomicznymi, ktre spowodoway wzrost potencjau nabywczego modziey i docenienie go przez rynek. Nastolatki w drugiej poowie XX wieku wytworzyy specyficzn nisz rynkow i wypracoway wasne wzorce konsumpcji oraz odrbne style nabywcze. Jako takie s dzi priorytetow grup odbiorcz niektrych rynkw,

164

165

zwaszcza przemysu rozrywkowego, a w jego ramach rynku muzycznego i modowego. Pierwszym impulsem by tu czynnik demograficzny: powojenny baby boom by pierwszym w historii pokoleniem tak modych aktywnych konsumentw, ktre byo rwnie odmiennie socjalizowane, np. wyej wyksztacone. Zmiany te w konsekwencji zmodyfikoway rol modziey w spoeczestwie i jej obraz w mediach .
3

rwnoczenie podwaliny pod wspczesne brytyjskie studia kulturowe. Bezporednim impulsem bya tu problematyzacja niepowodze szkolnych modziey mskiej pochodzenia robotniczego. Pedagodzy spostrzegli wwczas ze zdumieniem, e nie wystarczy umoliwi jej nauk systemowo i finansowo, aby j do niej zachci. Kolejny szok wywoay wnioski z bada przeprowadzanych celem rozwizania tego problemu. Okazao si, e zarwno same dzieci robotnicze, jak i ich najblisze otoczenie interpretowao owe szkolne klski jako swoiste zwycistwa moralne, ujawniajc awersj caej klasy do edukacji w ogle oraz jej przesanki: odmienne rozumienie awansu spoecznego i nieufno wobec warstw wyszych. Wykryto w ten sposb znaczc odmienno kulturow grupy odniesienia dzieci robotniczych. Ich kultura okazaa si po trosze kultur konformizmu, a po trosze oporu, cho z pewnoci nie otwartego buntu. Ju Richard Hoggart zidentyfikowa ow robotnicz postaw cynizmu jako zarazem nowoczesn i tradycyjn strategi samoobrony. Stanowi ona w pewnym wymiarze wyraz akceptacji dla panujcego porzdku spoecznego, lecz czy si rwnie z praktyk satyry i demaskatorstwa, opart na odrzuceniu publicznie lansowanych wartoci i postawy paszczenia si przed wadz. Ten ludowy antyautorytaryzm nie staje si zazwyczaj nonkonformizmem nad czym notabene autor Spojrzenia na kultur robotnicz w Anglii ubolewa lecz skutkuje apriorycznym odrzuceniem kadego autorytetu w ogle. Jednak Hoggart, sam bdc jednym z robotniczych dzieci kulturowo wykorzenionych przez brytyjski system edukacji, broni owej potrzeby odfrajerzenia si oraz postawy wiecznej czujnoci wobec onych chccych czowieka przerobi jako tradycyjnej strategii obronnej mas7. Niejako przy okazji da jeden z pierwszych opisw ulicznej kultury modziey brytyjskiej klas niszych, ktra pniej przeksztacia si w subkultur mods. Cho wspominano o ich roli w kulturze robotniczej, dziewczta nie byy wwczas przedmiotem bada, poniewa nie wyrniano ich w tym kontekcie jako odrbnego zbioru spoecznego. Dopiero w ramach pniejszych youth studies zauwaono odmienno ich socjalizacji i wyrniono kultur, ktr zakwalifikowano w dychotomicznej opozycji wobec chopicej kultury ulicznej jako domow i sypialnian. Dziewczcy pokoik okrelono jako centrum

Niektrzy badacze uwaaj kultur amerykaskiego kampusu uniwersyteckiego, ktra zacza si ksztatowa w latach 20. XX wieku, za pierwsz cile modzieow kultur. Nie bya ona jednak jeszcze popularna, lecz elitarna. W czasie II wojny sytuacja zmienia si strukturalnie: wielu modych podjo prac zarobkow i zyskao wasne pienidze. Pocztek systematycznego zagospodarowywania rynku modzieowego (youth market) datuje si na lata 50. Byo to szczeglnie widoczne w przypadku rynku muzycznego: wiatowego boomu rockn rollowego nie sposb byo ju nie zauway. Przedmiotem publicznej dyskusji uczyniy go media, za akademicy stopniowo zaczli bra w tej debacie udzia . Ten cykl poznawczy powtarza si do dzi:
4

dziennikarze przedstawiaj przypadki kolejnego pokolenia ach-tej-dzisiejszej-modziey jako palce spoeczne problemy, za naukowcy z pewnym opnieniem reaguj na owo zamwienie spoeczne. Z czynnikiem demograficznym wie si ekonomiczny. Oszacowano, e na Zachodzie w pnych latach 50. przecitny dochd nastolatka by ponad 50% wyszy w stosunku do lat przedwojennych. Modzi pracownicy zaczli zarabia wzgldnie duo, ale rwnoczenie ich wkad do budetu gospodarstw domowych spad. Wydatki modziey skoncentroway si na sektorach traktowanych dotd jako gospodarczo nieistotne, co doprowadzio do powstania wyspecjalizowanego rynku modzieowego . Ta nisza nieustannie si poszerza: na przykad w latach 80.
5

odkryto dla rynku tweens, czyli prenastolatki w wieku od 8 lat do okresu dojrzewania, co miao bezporedni zwizek z ustaleniem, e wiele dzieci w tym wieku jest posyanych przez rodzicw po codzienne zakupy i decyduje o wyborze okrelonej marki .
6

Regularne badania modziey jako wyodrbnionej grupy spoecznej wytwarzajcej wasn kultur rozpoczto w Wielkiej Brytanii w latach 50., kadc

166

Rozdzia 8 Ta g r z e s z n a m i o j e s t d z i k s i .I n t e r n e t o w a f a n f i k c j a w kulturze polskich nastolatek

167

takieje chciaoby si rzec kulturki, gdzie nastolatka gromadzi swoje skarby: plakaty, urzdzenia do odtwarzania muzyki, lustro, szaf, zaprasza przyjaciki na plotki i w zasadzie nic wicej . Jak zauwaa Linda Duits, nikt
8

tyczn: jej pozycja jest zarazem bierna i statyczna, niejako zamroona w fazie poredniej pomidzy dzieckiem i kobiet, wiedz i niewinnoci, a jej osoba pozostaje tabu12. Z powodu wysokiego ryzyka towarzyszcego procedurom dziewczcego dorastania ze wzgldu na tabu dziewictwa odpowiednie dojrzewanie dziewczynki zawsze byo procesem starannie spoecznie regulowanym, zwykle z pomoc takich czy innych ekspertw i profesjonalistw13. Badacze tych procedur zwracaj uwag na rol, jak na Zachodzie odgrywao w tym wzgldzie poradnictwo dla dziewczt, ktrego retoryka jest wci chtnie podchwytywana przez dziewczce magazyny14. Anita Harris w lad za Angel McRobbie zauwaa, e typowym dowiadczeniem kobiecoci i dziewczcoci budowanym przez tego rodzaju pisma jest faszywe poczucie solidarnoci, wywoane wskutek dystrybucji hegemonicznych kodw aktywujcych u dziewczt postaw romantycznego indywidualizmu15. Dziewczce ciaa s w tych ramach fetyszyzowane w paradoksalny sposb jako zarazem niewinne i erotyczne. Zaskoczeniem dla empirycznych girls studies by fakt, e badane dziewczta posiadaj umiejtno rozpoznawania tej retoryki jako metody zewntrznej regulacji ich cielesnoci16; potrafi precyzyjnie wskaza w tym nadzorczym dyskursie logiczne sprzecznoci i wyszydzi je. Wspczesne dziewczyny wydaj si wiadome, e wyznaczona im rola spoeczna jest niemoliwa do realizacji. Polega ona na grze w podwjno, dopasowywaniu si do sprzecznego wizerunku zarazem kobiety i dziecka, miaej i wstydliwej, seksownej i pruderyjnej, zarozumiaej i skromnej, silnej i pasywnej. Media w przeznaczonych dla nich tekstach gloryfikuj warto indywidualnej wolnoci, a rwnoczenie dyscyplinuj je mnstwem przekazw co do tego, jaki wygld i zachowanie s odpowiednie dla panienki. Jak jednak zwracaj uwag Katarzyna Stadnik i Anna Wjtewicz, na te regulacje pynce ze wiata dorosych nakada si inna, duo bardziej istotna grupy rwieniczej, szczeglnie tej samej pci. Naruszenie delikatnej rwnowagi midzy sprzecznymi aspektami dziewczcej roli skutkuje przede wszystkim odrzuceniem przez rwienice. Postrzegani jako niedojrzali, irytujcy i mieszni rwnolatkowie pci mskiej s drugorzdnymi weryfikatorami rl i stawk w tej grze, media i rodzice stanowi trzeci

wwczas nie prbowa nawet postawi pytania, co mski uliczny subkulturowiec robi po powrocie do domu , poniewa tego, co dzieje si w prywatnej
9

przestrzeni, nie uwaano za odpowiedni temat badawczy dla nauk spoecznych. Przyporzdkowanie dziewczt przestrzeniom prywatnym trudno jednoznacznie zakwalifikowa jako skutek czy przyczyn takiego, a nie innego uksztatowania dziewczcej kultury. Dzi ilociowo przewaaj feministyczne interpretacje rnic midzy kultur chopcw i dziewczt, ktre wyjaniaj je wpajaniem okrelonych wzorcw genderowych przez dorosych w procesie wychowania. Ma ono skutkowa tym, e modzi mczyni organizuj si w gangi, hierarchicznie uporzdkowane i dowodzone przez przywdcw. Aby zosta czonkiem gangu, trzeba przej ryt inicjacyjny o dramatycznym przebiegu. Nowy czonek jest poddawany testom, czsto bezlitosnymi i poniajcym, w trakcie ktrych wskazuje mu si jego miejsce w surowo egzekwowanej hierarchii. Tej socjalizacji w msko ma towarzyszy kultywacja homofobii, seksizmu i przemocy. Mode kobiety natomiast organizuj si w diady ekskluzywne duety przyjacielskie, ograniczajce kontakty z innymi rwienikami obu pci, kultywujc w prywatnej sferze dziewczcego pokoju romantyczne marzenia i intymn form komunikacji. Taki model dorastania by przyjmowany powszechnie w badaniach z lat 70. i 80. Od lat 90. zaczto podawa go w wtpliwo, zauwaajc np. e dziewczta potrafi tworzy gangi czy posugiwa si przemoc fizyczn, za chopcy s gorzej traktowani przez system edukacyjny10. Trudno na razie oceni, czy ten interpretacyjny zwrot nastpuje w konsekwencji rzeczywistej zmiany spoecznej, czy te wskutek przemian teoretycznych i metodologicznych w praktyce badawczej. Historycznie mona wykazywa, dlaczego mode kobiety byy zazwyczaj wykluczane z publicznych przestrzeni przeznaczanych dla modych i tym samym delegitymizowane jako podmioty . Catherine Driscoll stawia tez,
11

e wie si to z faktem wielowiekowego i transkulturowego utosamienia dziewczctwa z dziewictwem. Dziewica jest istot ambiwalentn i problema-

168

Rozdzia 8 Ta g r z e s z n a m i o j e s t d z i k s i .I n t e r n e t o w a f a n f i k c j a w kulturze polskich nastolatek

169

instancj, a ze zdaniem reszty wiata np. nauczycieli nastolatki po prostu si nie licz .
17

Status spoeczny dziewczyny w kulturze Zachodu zmieni si radykalnie wanie w nowoczesnoci. W drugiej poowie XIX wieku pojawiy si pierwsze magazyny dla dziewczt konstytuujce odrbn dziewczc kultur i tosamo poprzez konstruowanie odbiorcy materiaw edukacyjnych przeznaczonych dla modej pani domu i wspksztatowanie koncepcji eskiego dojrzewania25. W tym czasie mode kobiety zaczy zyskiwa nowe moliwoci rozwoju i podmiotowo, a system ekonomiczny epoki w duym stopniu opiera si na ich pracy. Dopiero w nastpnej kolejnoci pojawiy si zmiany w innych sferach ycia spoecznego, przede wszystkim dotyczce zwizkw, maestwa, prokreacji i seksualnoci26. Niektrzy badacze stawiaj nawet tez, e w czasie dramatycznych spoecznych, kulturowych i politycznych zmian mode kobiety z reguy zaczynaj by formowane jako awangarda nowej podmiotowoci wanie dlatego, e s intensywniej ni chopcy socjalizowane27. Dzi, w pnej nowoczesnoci, dziewczta s traktowane jednoczenie jako bastion oporu i forpoczta zmiany spoecznej28. Odgrywaj szczegln rol w produkcji pnonowoczesnego porzdku spoecznego i jego wartoci, stajc si gwnym orodkiem budowania idealnego wspczesnego podmiotu, ktry ma by zarazem elastyczny i samostwarzajcy si. Poddane reimowi nowej widzialnoci dziewczta, uznawane za szczeglnie podatne na ksztatowanie i wymagajce go, zobowizywane s do ksztatowania wasnej podmiotowoci w duo szerszym zakresie, ni maj to czyni przedstawiciele innych zbiorw spoecznych29. Toczona dzi w ramach girls studies dyskusja na temat roli modych kobiet w ideologicznym aparacie nowej merytokracji ilustruje, w jaki sposb wspczesne modele modej kobiecoci zostay powizane z sukcesem i walk o niego. Na przykad w Wielkiej Brytanii lat 90. labourzystowski rzd zainicjowa kampani spoeczn ukazujc wietlane perspektywy generacji dobrobytu, koncentrujc si w niej niemal wycznie na potencjale dziewczt. Symbolem ich sukcesu miay by byskotliwa kariera zawodowa, luksusowy konsumencki styl ycia, niezaleno finansowa i realizacja wyrubowanych standardw fizycznej urody. Media, politycy i reklamy poczyy siy w konstruowaniu obrazu can-do girl nosicielki wartoci nowej ekonomii i kre-

Z powodu wdroenia dziewczt do grania podwjnej roli badaczom nieatwo jest dotrze do ich hermetycznego wiata, ktry rzdzi si wasnymi prawami. Jest on peen skrywanego napicia, wytwarza specyficzne formy rywalizacji i agresji, koncentrujce si wok walki o wizerunek. Odkd zastosowano wobec dziewczt bardziej kontekstowe metody bada spoecznych, okazao si, e jest tylko poowiczn prawd, e funkcjonuj one spoecznie w diadach. Duety te skadaj si bowiem na kilkuosobowe kliki przyjaciek, pozbawione hierarchii i przywdcy, lecz silnie rywalizujce i wysoce makiawelicznymi metodami budujce zbiorowe i indywidualne koalicje18. Grupami tymi rzdzi zasada egalitaryzmu, pojmowana przez dziewczta dwojako i przynoszca niejednoznaczne skutki: z jednej strony wprawnie praktykuj one demokracj, ale z drugiej bezpardonowo przycinaj jednostki, ktre wyrosy za wysoko z grupy19. Do lat 90. XX wieku nastolatki wydaway si w tym wzgldzie preferowa formy agresji nie wprost (ukrytej)20, lecz to wydaje si zmienia, lub te kobieca agresja staa si bardziej widoczna w momencie wkroczenia kobiet w sfer publiczn .
21

Jako taka jest dzi sensacj medialn i budzi dziennikarsko-pedagogiczny popoch, udzielajcy si rwnie naukowcom22. W ramach girls studies bada si wci jednak przede wszystkim ukryt kultur dziewczcej agresji. Najwyszym celem dziewczyny jest bycie lubian, w zwizku z tym musi ona za wszelk cen podtrzymywa wizerunek miej, fajnej, spoko. Oznacza to ukrywanie indywidualnoci, emocji, pogldw w swoim wewntrznym pokoju, z ktrego mona si wymkn jedynie w fantazji23. Pozostawanie w zwizkach z innymi dziewcztami wymaga cigego monitoringu, autocenzury i kontroli wasnego zachowania, a nastolatka jest w stanie zrezygnowa z wasnej wersji rzeczywistoci dla tych, ktrzy maj wadz nad nazywaniem lub rekonfigurowaniem jej dowiadczenia . Wizja
24

ta jest cokolwiek odlega od dziewitnastowiecznej jeszcze proweniencji popularnych fantazji o emocjonalnym yciu dziewczcia szczerej i uczuciowej Ani z Zielonego Wzgrza, wci pokutujcej po lekturach szkolnych.

170

Rozdzia 8 Ta g r z e s z n a m i o j e s t d z i k s i .I n t e r n e t o w a f a n f i k c j a w kulturze polskich nastolatek

171

atorki dostatku, koncentrujc si na niezalenoci ekonomicznej modych kobiet, kierowanych na ciek sukcesu najpierw w szkole, a potem w pracy. Maj one bez skargi zaspokaja potrzeby rynku30, by zarwno atrakcyjne, jak i mdre (mam mzg i byszczyk!) oraz demonstrowa ten fakt przez konsumpcj i popis. Kupowanie (shopping) byo w tym kontekcie przedstawiane jako podstawowa forma realizacji prawa can-do girl do zabawy i przyjemnoci w spoecznie akceptowany sposb. W zwizku z tym zmieniy si przestrzenie, w ktrych poruszaj si wspczesne dziewczta: nie mog ju one mie charakteru wycznie domowego, cho nadal musz podlega cisym regulacjom . Dopiero umasowienie nowych mediw otworzyo drog
31

omwiony w poprzednich rozdziaach ma by kolejnym dowodem tej zoonej kulturowej zmiany34. U schyku XX wieku mode kobiety stany zatem w centrum sceny publicznej jako idealny nowy podmiot. Stao si to przede wszystkim dziki starym mediom. Jednak narracje dziewczctwa stay si materiaem publicznym i alternatywn propozycj dyskursywn35 dopiero dziki mediom nowym. Wci pokutuje stereotyp, e internet jest dla chopcw, co jednak nie odpowiada ju faktom. Na Zachodzie stwierdzono to dekad temu, kiedy zaobserwowano wzrost iloci niekomercyjnych sajtw tworzonych przez nastolatki i mode kobiety. W sierpniu 2000 ogoszono, e dziewczyny midzy 12 a 17 rokiem ycia stanowi najszybciej rosnc grup uytkownikw Sieci36. Jednak ju wczeniej wiele aktywistek feministycznych witao internet z entuzjazmem, przewidujc, e pozwoli on modym kobietom aktywnie manipulowa granicami midzy publicznym a prywatnym oraz wewntrznym i zewntrznym, a tym samym swobodnie wyraa siebie i stawia opr spoecznemu nadzorowi. Jak pisze Harris, Sie rwnoczenie jest i nie jest. Udzielana przeze uytkownikom moliwo bycia obecnym i nieobecnym zarazem stanowi swoiste odzwierciedlenie spoecznej pozycji modych kobiet, rwnoczenie nadwidzialnych i niedostatecznie zauwaanych37. W Sieci pod koniec lat 90. istotnie zaroio si od neofeministycznych ruchw typu DYI (do-it-yourself) feminism, takich jak riot grrrls, guerrilla girls, net chicks, cyber chix, geekgirls, tank girls, super-girls, action girls czy deep girls. W zwizku z tym skonstatowano, e nie ma ju jednego feminizmu, lecz a za duo feminizmw pod nowymi, ekscytujcymi nazwami38. Mimo sceptycyzmu uznawano jednak na og, e taki pluralizm bdzie musia zadziaa na korzy modych kobiet, umoliwiajc im poczenie realizacji potrzeby organizacji i komunikacji z moliwoci uniknicia ryzyka zawaszczenia kulturowego i politycznego. Internet to przecie przestrze pomidzy (an in-between space), ktra dziki swej dwuznacznoci ma pozwala na skuteczniejsze negocjowanie sprzecznoci, a rwnoczenie stwarza wicej moliwoci realizacji politycznej skutecznoci, ni moe to mie miejsce w przypadku przestrzeni czysto prywatnych. Towarzyszy temu rwnie mniej-

wyjcia z tej sprzecznoci. Z opisanym przez brytyjskich badaczy fenomenem can-do girls wie si popularno hase Girl Power, czyli popularnego feminizmu dla dziewczt z lat 90., uwaanego za aspekt postfeminizmu. Wie si on z przekonaniem, e feminizm osign ju swe cele, wic musi zosta radykalnie przeformuowany, przede wszystkim uzupeniony o aspekty przyjemnoci, seksualnoci i wadzy, ktrych unikay dawne feministki, przedstawiajce kobiet w roli wiecznej ofiary. Tak zwany ruch Girl Power, wylansowany w mediach na fali popularnoci girlsbandw na czele ze Spice Girls, propagowa radowanie si owocami wyzwolenia kobiet i solidarnoci w damskiej przyjani. Szybko zwrcono jednak uwag, e nie oferuje si on bynajmniej wszystkim dziewcztom, lecz tylko spoecznie i ekonomicznie uprzywilejowanym. Girlsbandy pieway o przewadze kobiecej solidarnoci nad romansem, co stanowio pewnego rodzaju rewolucj, ale rwnoczenie gloryfikoway indywidualny sukces32. Byy filtrowane przez media, co wizao si z propozycj nowej widzialnoci, w ktrej blask sta si potencjalnym elementem zwyczajnoci. Niektre badania wskazuj, e od momentu upowszechnienia si mody na Girl Power po raz pierwszy w historii sawa staa si popularniejsz dziewczc fantazj ni romantyczny zwizek, cho jedno i drugie mona odczytywa jako pragnienie osignicia kontroli nad swoj autoreprezentacj. Wspczesne magazyny dla nastolatek potrafi poczy oba te tematy33, za zdaniem Anity Harris fenomen camgirls

172

Rozdzia 8 Ta g r z e s z n a m i o j e s t d z i k s i .I n t e r n e t o w a f a n f i k c j a w kulturze polskich nastolatek

173

sze ryzyko ni w bardziej tradycyjnych i silniej regulowanych przestrzeniach publicznych . Jak wspomniaam, w teorii kultury dziewczcej topos sypialni
39

John Fiske czy Henry Jenkins nie ma ju wtpliwoci, e wspczeni fani posiadaj wasn kultur, dysponujc oryginalnymi systemami produkcji i dystrybucji. Rzdz nimi Fiskeowskie zasady produkcji i partycypacji, akumulacji kapitau (pop)kulturowego na ktry skada si wiedza o tekstach, performerach i zdarzeniach, narzdzia ewaluacji tej wiedzy oraz zdobywanie moliwie duej iloci odpowiednich, czyli powizanych z obiektem adoracji przedmiotw oraz dyskryminacji i dystynkcji44. Kultur fanowsk charakteryzuje przede wszystkim specyficzny stosunek do tekstw kultury, ktre dziki ich aktywnoci zyskuj trzeci poziom. Pierwszy poziom tekstu to poziom prymarny (primary texts, np. sam serial). Dziki dziaalnoci przemysu rozrywkowego otaczaj go teksty produkcyjne (production texts), fundujc sekundarny poziom tekstu (np. magazyny i oficjalne strony serialu komentujce tekst, tworzone przez producentw, lecz wsptworzone przez odbiorcw). Poziom tercjarny za jest poziomem czytelniczym (reader texts), a potencjalnie take fanowskim (np. rozmowy fanw czy fanfikcja). Producenci utylizuj dzi teksty sekundarne, a odkd wzrasta fanowska aktywno internetowa, rwnie i tercjarne, nierzadko pod ich wpywem podejmujc decyzje co do kierunku rozwoju fabuy, odnawiania kontraktw z aktorami itp. Tworzenie tekstw tercjarnych okrela si mianem produkcji drugiego porzdku45, co odpowiada obecnemu w modelu wewntrznym kultury fanowskiej podziaowi tekstw na fanon i kanon46. Sami fani zwracaj uwag, e praktyka wytwrczoci drugiego porzdku jest w gruncie rzeczy tak stara jak sama kultura: np. historia Lancelota i Ginewry to shipping legendy arturiaskiej, a ju staroytni dokonali pairingu Achillesa i Patroklosa47. Jednak jest to anachronizm, poniewa granica midzy fikcj a fanfikcj zostaa wyznaczona dopiero przez wprowadzenie prawa wasnoci intelektualnej. Wspczesna fanfikcja to tekst wzorowany na tekcie pierwszego porzdku bdcym czyj wasnoci, a zatem apokryfy biblijne ani cykl arturiaski nie pasuj do tego modelu. Teksty pierwszego porzdku tworz kanon, czyli to, czemu nie mona si sprzeciwi48, przynajmniej bezporednio. Niekoniecznie musi to by samo dzieo, w tej roli mog rwnie wystpi rwnie np. wypowiedzi twrcy. Fani traktuj kanoniczny korpus tekstw jako preskryptywny (nor-

odegra szczegln rol. Internet dziki swoim waciwociom zacz si jawi wanie jako rodzaj digitalnej sypialni40, a metafora ta okazaa si szczeglnie nona w poczeniu z szeroko dyskutowan w ostatnich latach koncepcj udomawiania i ucodzienniania mediw .
41

Kultura modzieowa wydaje si dzi generalnie preferowa internet jako swoje wasne medium ekspresji42. Douglas Thomas pisze, e waga kultury online dla kultury modzieowej wynika z trzech czynnikw. Po pierwsze, nastolatki z lat 80. i 90. byy pierwszym pokoleniem dorastajcym jako techno- i komputeropimienne (techno- and computer-literate), zaporedniczenie technologiczne reprezentuje wic w ich optyce styl robienia rzeczy radykalnie odmienny od stylu rodzicw. Po drugie, technologia i kultura komputerowa pozostaj w cigym fluksie; tak pynne rodowisko pozwala nie tylko na radykaln rekontekstualizacj form i treci, ale jej wrcz wymaga; z tego powodu komputerowa kultura i komputerowy styl stanowi idealne rodowisko rozwoju modzieowego buntu. Po trzecie wreszcie, technologie komputerowe stanowi stosunkowo mao materialn platform dla przestrzeni semiotycznej, ktra okazuje si atwiejsza do opanowania ni tradycyjne formy ekspresji. Nowe media zachcaj modzie do bycia nie tylko konsumentem, ale take producentem tekstw kultury, co jest uwaane za jedn z ciekawszych transformacji w kulturze modzieowej i wymaga zmiany metodologii badawczej. Nie chodzi ju bowiem o badanie tekstw produkowanych dla modziey przez kierowany przez dorosych mainstreamowy przemys kulturowy, ale take o artefakty kulturowe wytwarzane przez samych modych i zwizan z tym zmian modelu ich uczestnictwa w kulturze .
43

Do niedawna jedyna moliwa aktywno modych uczestniczek kultury wobec oferowanych im gotowych tekstw polegaa na wycinaniu fotografii idoli z magazynw i wieszaniu ich na cianach sypialni. Dzi przetwarzaj je w domowych komputerach i upubliczniaj. Oznacza to rewolucyjnie nowe wcielenie fenomenu mionictwa, o ktrym najwicej pisze si w kontekcie aktywnoci fanowskiej. Dziki pracom takich luminarzy kulturoznawstwa jak

174

Rozdzia 8 Ta g r z e s z n a m i o j e s t d z i k s i .I n t e r n e t o w a f a n f i k c j a w kulturze polskich nastolatek

175

matywny), nie za deskryptywny (opisowy) format dla swoich wytwrczych praktyk. Paradoksalnie jednak sami okrelaj jego zakres, w zwizku z czym centrum ich wsplnoty wyznaczaj spory o jego granice, zwaszcza odkd kulturowy obieg zamkn si i teksty tercjarne s jawn inspiracj dla prymarnych. W praktyce kanon jest przede wszystkim polem fanowskich negocjacji, nierzadko prowadzonych do agresywnymi metodami. Jak ironizuj sami fani, polegaj one gwnie na lansowaniu ulubionych kawakw i prbach dekanonizacji nielubianych49. Przypomina im to dyskusj nad ustalaniem zakresu kanonu biblijnego, dlatego wprowadzili pomocnicze pojcie Deuterokanonu50 tekstw nalecych zarwno do kategorii fanowsko-kanonicznych, jak i kanoniczno-oficjalnych. Na fanon skadaj si teksty fanfikcjonalne bazujce na tekstach nalecych do kanonu, stanowice domys lub interpretacj kanonicznych faktw. Fani wypeniaj wasn wytwrczoci fabularne luki i niejasnoci mimowolnie lub celowo pozostawiane przez twrcw celem zaintrygowania odbiorcw lub wprowadzenia perspektywy rozwoju czci dalszych. Potrafi oni oprotestowa nowy fakt podany w tekcie prymarnym lub sekundarnym, jeli nie odpowiada on ich oczekiwaniom, nawet gdy nie stoi on w sprzecznoci ze witym kanonem, a tylko z fanonem. Najpopularniejsze tematy fanowskiej wytwrczoci fanfikcjonalnej to emocjonalno-erotyczne zwizki midzy bohaterami (relationshipping lub w skrcie shipping, pairing, slash), prequel, rozwinicie wtkw drugoplanowych postaci (backstories) oraz rozwinicie wtku bezimiennego bohatera. Midzy pojciami fandomu i publicznoci z pewnoci nie mona postawi znaku rwnoci. O rnicy midzy nimi stanowi dwa aspekty kulturowej ekonomii fandomu produktywno tekstualna i enuncjatywna (owiadczeniowa). Fandom bywa definiowany jako zobsesjonowany przez co i przejawiajcy nadmierny entuzjazm, a take jako wsplnota koncentrujca si wok obiektu kultu. Ta obsesja manifestuje si przez demonstrowanie encyklopedycznej i ezoterycznej wiedzy o tyme. Jej indywidualny poziom ewaluuje pozycj fana w hierarchii wsplnoty fanowskiej. Produkcj tekstualn w ramach ekonomii fandomu najczciej interpretuje si w lad za Fiskem jako

sposb dzielenia wiedzy. W tej optyce okazuje si ona kapitaem kulturowym i spoecznym, ktrego akumulacja przynosi wadz i rodowiskowy szacunek51. Wytwrczo fanowska zwrcia uwag zachodnich badaczy w latach 70. jako cz aktywnoci fandomu science-fiction. Przybieraa ona wwczas przede wszystkim posta pisanej fanfikcji, gdy byo to medium najtasze i najatwiejsze do opanowania. Sytuacj t zmienio dopiero pojawienie si internetu52. Ju czterdzieci lat temu zaobserwowano, e pomimo i wikszo wytwrcw oficjalnych produkcji to mczyni, wikszo tekstw fanfikcjonalnych tworz kobiety. W zwizku z tym fanfiki rzekomo odrniaj si od tekstw pierwszego porzdku specyficzn pozycj instancji autorskiej wynikajc z matriarchalizacji ich systemu produkcji. Wskutek niej maj si skupia w duo wikszym stopniu ni pierwowzory na emocjonalnych i erotycznych relacjach midzy bohaterami. Relacje te zaskakujco czsto przybieraj posta homoromantyczn, koncentrujc si na pairingach bohaterw mskich. Interpretujc to zjawisko z perspektywy queer studies jako wkad LGBT do fandomu, uznano je za wiadom politycznie prb rekonceptualizacji seksualnej polityki oficjalnych produkcji53. Queerowanie Star Treka zaklasyfikowano jako akt polityczny wywrotowy, rewolucyjny wysiek podwaenia heteronormatywizmu i zjawiska domylnego heteroseksualizmu54. Nieheteroseksualici mieli w ten sposb realizowa swe marzenia o tym, e konotacja stanie si denotacj wypeniajc homoseksualnym podaniem przestrzenie milczenia oficjalnych tekstw, co umoliwia mia fakt, e w homofobicznej kulturze Zachodu tradycyjnie pozostawao ono niewyartykuowane lub wyartykuowane jedynie konotacyjnie55. Jednak badacze coraz czciej zwracaj dzi uwag na zaskakujcy fakt, e wikszo tekstw tego typu tworzona jest nie przez homoseksualistw, lecz przez heteroseksualne kobiety, ktre uwielbiaj zarwno tworzy, jak i konsumowa pairingi msko homoseksualne (Boys Love)56. Fani ze swej strony wskazuj, e fanka tworzc shipping nie ma wielkiego wyboru: moe przyj fabularnie nieciekawy model romansu z zielon Marsjank, intrygujco transgresyjny Boys Love57 albo skompromitowany wzorzec zwany Mary

176

Rozdzia 8 Ta g r z e s z n a m i o j e s t d z i k s i .I n t e r n e t o w a f a n f i k c j a w kulturze polskich nastolatek

177

Sue. Z fenomenem fanfikcji typu Mary Sue mamy do czynienia wwczas, gdy gwna bohaterka moe zosta uznana za wyidealizowany awatar autorki: realizuje jej ukryte pragnienia, jest nierealistyczna, za dobra w stosunku do kanonicznego wzorca, protagonici kanonu przedwczenie j akceptuj, bez trudu rozwizuje postawione przed ni problemy, przez co niszczy napicie dramaturgiczne opowieci itp. . Czsto fabua typu Mary Sue przypomina
58

identyfikacj poprzez przyjcie pozycji odbiorcy pozostajcego na zewntrz tekstu jako wzgldnie odizolowanego widza dowiadczajcego za jego porednictwem przyjemnoci, 4) identyfikacj poprzez przyjcie pozycji na zewntrz tekstu, by rozszyfrowywa niedopowiedzenia lub zastpowa twrcw w ich rolach, 5) identyfikacj poprzez przyjcie pozycji na zewntrz tekstu, by czy si lub dystansowa od dowiadcze innych uytkownikw. Ci sami uytkownicy mog przyjmowa rne postawy wobec tego samego tekstu, bohaterw, aktorw, twrcw, ukazanych wydarze, fabuy, wreszcie instancji nadawczych i mediw. Mog zachowa postaw indywidualistyczn i z tej pozycji negocjowa z tekstem, lecz mog rwnie rozpocz negocjacje z innymi zaangaowanymi w nie osobami, zarwno na poziomie produkcji, tekstu, jak i konsumpcji62. Niektrzy badacze stawiaj tez, e dziewczta w okresie dojrzewania uywaj bycia fank gwnie do swoistego treningu w zakresie nawizywania i podtrzymywania zwizkw z przedstawicielami pci odmiennej. Bycie zwariowan, zakochan fank postaci mskiej ma oznacza wirtualn negocjacj heteroseksualnej relacji i anga w cykl eksperymentw uczuciowo-erotycznych w warunkach pozwalajcych na uniknicie ryzyka towarzyszcego nawizywaniu prawdziwych kontaktw, ktre zarwno z przyczyn fizjologicznych, jak i spoecznych ponosz przede wszystkim dziewczta. Kristina Hackmann podkrela, e kultura fanowska jako powtarzalna, procesualna, performatywna i eksploracyjna forma zachowania pozwala podrostkom (adolescents) na dowiadczenie zakochania i bliskoci bez towarzyszcych im w realu lkw. Fani jednak s na og wprawnymi uytkownikami mediw, dowiadczonymi w rozrnianiu poszczeglnych poziomw rzeczywistoci i jako tacy maj wiadomo, e ich relacja z obiektami kultu jest jedynie wyobraona, co uatwia im nieskrpowane uwalnianie fantazji w ramach zabawy63. Wszelkie materiay, ktre mog pomaga w jej kultywacji, oferuj modym ludziom moliwo prbnego wyjcia z pozycji dziecka i wejcia w now, ekscytujc, acz potencjalnie niebezpieczn pozycj dorastajcego. Dziki tej moliwoci dziewczce fantazje tworz pene znacze przestrzenie, w ktrych dziewczyny bawi si ze swymi tosamociami-wstawkami (insert

slashow bajk o Kopciuszku: zwyka dziewczyna/domylne alter ego autorki rozpoczyna zwizek z bohaterem/idolem. Fanki fantazjujce publicznie w stylu Mary Sue wchodz w konflikt z wielbicielkami silnych bohaterek59, a obie te grupy antagonizuj fandom Boys Love jako zboczony. Wie si to ze zjawiskiem hatedom: wok fandomu gromadz si antyfani (fan haters), ktrzy demonstruj nie tylko awersj wobec samego tekstu, ale take jego wielbicieli, ktrych staraj si wymia, skompromitowa, obrazi i poniy jako adoratorw tekstw bezwartociowych, gupich, niskich i brudnych60. Fenomen hatedom wyrazicie unaocznia rol antagonizmw i rnic w fanowskich mechanizmach tosamoci i identyfikacji, ktre w przypadku dziewczt przybieraj specyficzne formy. Interpretacja tego zjawiska w modelu wewntrznym (fanowskim) jest taka, e zarazem autorki fanfikw typu Boys Love, jak i Mary Sue prbuj przez rozwijanie kanonicznych niedopowiedze doda ulubionym bohaterom szczypt romantyzmu, by dopasowa ich do wasnych potrzeb i zainteresowa, a rwnoczenie dyskretnie pozby si ze wiata przedstawionego bohaterek-rywalek. Rwnoczenie fanfikcja daje im okazj do uwolnienia si od spoecznych frustracji61, w przypadku publikacji internetowej dodatkowo otwierajc na wiat ich wewntrzny pokj, do ktrego do tej pory broniy dostpu. Badania rodowisk fanowskich ujawniaj rnorodno tekstw podlegajcych negocjacji w kulturze popularnej, zoono regu partycypacji uytkownikw w tych negocjacjach, a take niejednoznaczno mechanizmw identyfikacji, ktre ujawniaj si w ich trakcie. Scodari w lad za McRobbie wyrnia wrd tych ostatnich: 1) identyfikacj z postaci w tekcie i/lub celebryt, ktry odgrywa jej rol, 2) identyfikacj opart na umieszczeniu samego siebie wewntrz tekstu celem nawizania relacji z ulubion postaci, 3)

178

Rozdzia 8 Ta g r z e s z n a m i o j e s t d z i k s i .I n t e r n e t o w a f a n f i k c j a w kulturze polskich nastolatek

179

themselves) w rne praktyki dyskursywne64. Jeli dziel si publicznie swymi fantazjami jak to obecnie dzieje si via internet zyskuj one posta materialn. W tej sytuacji trudno byoby podway twierdzenie, e fantazje te interpretowa naley jako fakt kulturowy. Dziewczta tworzce i dystrybuujce fanfiki w internecie nie tylko wic przejmuj dziki nim kontrol nad swoj emocjonalnoci i seksualnoci, co czyniy przecie od zawsze snujc marzenia w swych sypialniach, a potem tajnych pamitnikach. Ich fantazje transmitowane via CMC zmieniaj si w oryginalny amalgamat praktyk prywatnego autorstwa i anonimowego, globalnego czytelnictwa, co, jak si wydaje, jest w stanie wstrzsn spoecznym wiatem Zachodu. Dziki nowym mediom bowiem wspczesne dziewczta po raz pierwszy w historii zyskay moliwo wypowiadania si zarazem publicznie i poufnie o tematach uwaanych za tabu , co wie si z utajnian
65

powizanych z obiektem adoracji przedmiotw), a szczeglnie dyskryminacji i dystynkcji nie tylko w kulturze dziewczt, ale rwnie w ignorowanym przez badaczy aspekcie rytualizowanej rywalizacji dziewczcych i chopicych grup rwieniczych. Dziewczta s bowiem najczciej fankami, za chopcy antyfanami bliniakw68. Do hatedom Tokio Hotel nale rwnie fanki konkurencyjnych wokalistw, jednoczce si wok aktw symbolicznego plugawienia obiektu adoracji przeciwniczek poprzez podjazdowe ataki na blogi i fora fanowskie czy tworzenie szyderczych demotywatorw. Twincestowe fanfikcje w duym stopniu opieraj si na wzorcach czerpanych z japoskiej dziewczcej kultury popularnej, ktr okrela si jako shojo. Pojcie to powstao w okresie Meiji (koniec XIX i pocztek XX wieku), ktry by w historii Japonii okresem szybkiej zmiany ekonomicznej, kulturowo eksponujcej dojrzewanie jako szczeglnie wany okres w yciu, w ktrym modzie wiczy swe pniejsze spoeczne role. Catherine Driscoll przekada sowo shojo jako panna, niezamna kobieta, uczennica, a dosownie kobieta [jeszcze] nie w peni kobieca. Dzi pojcia tego uywa si na Zachodzie przede wszystkim w odniesieniu do specyficznych, kierowanych do dziewczt publikacji, ktre nie maj paraleli w innych kulturach. Shojo manga to nie ekwiwalent zachodnich magazynw dla dziewczt; nie jest tak silnie jako one zorientowana na produkt, stanowic raczej wysoce metaforyczn fikcj dla dziewczt i o dziewcztach. W porwnaniu z shonen (chopic) shojo manga jest bardziej wyrafinowana stylistycznie, mniej realistyczna i blisza wiatowi codziennego ycia czytelniczek. Czsto jednak podejmuje tematy uwaane na Zachodzie za niewskazane dla modziey w ogle, a dla dziewczt w szczeglnoci, na przykad wanie msko-mski romans (shonen ai = Boys Love)69. Shonen ai manga jako odrbny gatunek komiksu pojawia si w Japonii na pocztku lat 70. Po dekadzie stracia na popularnoci, lecz pozostaa gwnym tematem kobiecej mangi fanowsko-amatorskiej70, niskonakadowej, ktr okrela si jako dojinshi. W ostatnich latach akces do niej zgasza coraz wicej twrczy profesjonalnych, ktrym zaley na pracy w warunkach niezalenoci. Synie z transgresyjnej, zwaszcza seksualnie, zawartoci, cho nie-

przez nie wczeniej praktyk prbnego formuowania przez nie swojej tosamoci66. Prawdziwo tych twierdze mona wykazywa na paszczyznach wielu dziewczcych aktywnoci kulturowych, szczeglnie tych zogniskowanych wok obiektu fanowskiej adoracji, ktrym moe by zarwno gatunek, kanoniczny tekst, bohater, jak i celebryta (ktrego, jak wskazaam w rozdziale IV, naley interpretowa jako tekst kultury). Jako przykad mona poda fanfikcjonalne fantazje typu twincest, popularne w polskojzycznym internecie, gwnie na forach i blogach, w okresie szczytowej popularnoci niemieckiego poprockowego boysbandu Tokio Hotel, ktrego frontmanami s urodzeni w 1989 roku bliniacy Bill i Tom Kaulitzowie. Sowo twincest jest zbitk angielskich twins (blinita) i incest (kazirodztwo). Jak atwo si domyli, tag ten odsya do opowiada, a take filmw, fotomontay i grafik fanowskich, ktrych tematem jest mniej lub bardziej dosadna erotyzacja relacji midzy wspomnianymi brami67. Polski e-fandom Tokio Hotel posiada potny i aktywny hatedom (dziaajcy pod hasem lubi krzeso, lubi fotel nienawidz Tokio Ciotel), co pozwala na przeanalizowanie na tym przykadzie funkcjonowania Fiskeowskich zasad produkcji/partycypacji, akumulacji kapitau kulturowego (wiedzy o tekstach, performerach i zdarzeniach) oraz narzdzi ewaluacji tej wiedzy (zdobywanie

180

Rozdzia 8 Ta g r z e s z n a m i o j e s t d z i k s i .I n t e r n e t o w a f a n f i k c j a w kulturze polskich nastolatek

181

koniecznie jest to prawd w odniesieniu do kadego tekstu tego gatunku. Jej fabularna zawarto moe odpowiada zachodniej definicji fanfikcji w sensie nawizania do kanonu, lecz nie musi. Matthew Thorn opisuje ksztatowanie si tego modelu tercjarnego tekstu na nastpujcym przykadzie: w 1985 grupa modych japoskich artystek wydaa seri spin-offw na podstawie znanego w Polsce jako serial anime Kapitana Tsubasy. Podczas gdy tekst prymarny tworzyli mczyni dla modej mskiej publicznoci, a opowiada on jak wiele innych shonen mang o mskiej przyjani oraz rywalizacji, fanki odczytay emocjonaln wi midzy bohaterami jako homoerotyczne podanie. Potem pojawiy si inne takeoffs tego typu, klasyfikowane jako yaoi71. Jak pisze Tania Modleski, yaoi to akronim japoskiej frazy oznaczajcej bez klimaksu, bez rozwizania, bez znaczenia, co ma zwizek z faktem, e wiele z tych opowieci nie odpowiada reguom morfologii fabu. Rwnie w odczuciu czytelnika nie s one penymi historiami, lecz raczej scenami i urywkami, rozcignitymi w czasie momentami, najsmaczniejszymi kawakami. Mscy bohaterowie odzwierciedlaj w ich ramach tradycyjne role genderowe: starszy partner (seme) odgrywa rol msko-dominujc, modszy (uke) jest submisywny, ulegy i sfeminizowany. Z powodu typowoci relacji dominacji i submisji w eksplicytnie erotycznym, konsumowanym i wytwarzanym gwnie przez kobiety yaoi prezentowane s w nim czsto sceny msko-mskiego gwatu, co jest interpretowane przez niektrych krytykw jako wynik swoistej wojerystycznej kobiecej zemsty, stanowic prb odwrcenia seksualnego schematu, cho nie destereotypizacji. Gwnie z tego powodu fenomen yaoi wprowadzi w konfuzj zarwno japoskich, jak i zachodnich badaczy kultury, a w oburzenie dziaaczy LGBT, ktrzy oskaraj jego twrczynie i odbiorczynie o homofobi. Moliwo kobiecego wojeryzmu jako formy aktywnoci seksualnej w klasycznych ujciach psychoanalitycznych i pochodnych nie bya brana pod uwag, poniewa nie ma on rzekomo posiada adnego zwizku z kobiecym dowiadczeniem seksualnym, uniemoliwiajc indukcj mechanizmu projekcji-identyfikacji . Popularno yaoi w
72

sualnym dziewictwie i homoseksualnym dowiadczeniu73. Opowieci tego typu ujawniajce ostatnio swoj obecno rwnie w zachodnim kontekcie kulturowym, a do ktrych zaliczy naley fenomen twincestu, zadaj kam tym tezom, szczeglnie za zaskakuj w kontekcie zaoonej roli heteroseksizmu w edukacji zachodnich dziewczt74. Jedyn paralel moe tu stanowi pierwotnie niezaleny od yaoi slash, ale zbienoci midzy nimi jest niewiele. Zarwno ich twrczyniami, jak i odbiorczyniami s gwnie mode heteroseksualistki; w obu przypadkach pomidzy poszczeglnymi realizacjami istniej due rnice w poziomie seksualnej dosadnoci. Wspczenie zachodni slash czerpie inspiracje z japoskiego yaoi. Pojawia si w nim na przykad podzia na seme i uke, zauwaalny rwnie w twincecie: Bill, wty, mocno umalowany, o dziewczcej urodzie i obwieszony spor iloci biuterii, wystpuje w twincestowych fanfikach jako pasywny obiekt erotycznych zapdw bardziej mskiego Toma. Rnic jest jednak wicej: slash to gwnie literatura lub grafika, nie komiks, za yaoi naley do popkulturowego mainstreamu, podczas gdy slash ma charakter elitarny niekoniecznie w pozytywnym sensie tego sowa. Ponadto wiele zachodnich fanek poza lkiem przed wymianiem ze strony rwienikw i kar ze strony dorosych (zauwaalnym te wrd polskich autorek twincestowych fanfikw) ywi obawy zwizane z faktem, e ich praktyki balansuj na granicy legalnoci (prawa autorskie) i usiuje dopasowa si do politycznej poprawnoci epoki wyzwolenia LGBT. Takie obawy obce s japoskim fankom yaoi. Czy internautki deklarujce si jako trzynastoletnie wielbicielki erotycznych opowiastek Boys Love, przesyconych atmosfer msko-mskiej przemocy seksualnej, czy rwnie nieletnie fanki twincestu odurzone czarno-row romantyk homoseksualnego kazirodztwa yy dotd ze swoim zaskakujcymi fantazjami w sypialnianych szafach, z ktrych wyjcie umoliwi im internet, czy te dopiero ten ostatni indukowa w nich podobne pomysy i upodobania? Wydaje si, e w zglobalizowanym przez media wiecie stawianie tego rodzaju pyta traci sens. Jak zauwaa Thorn, japoskie fanki rzadko wiedz cokolwiek o zachodnim slashu, cho zachodnie coraz czciej znaj japosk tradycj shonen ai, czerpic informacje o niej gwnie z interne-

Japonii prbowano wic orientalistycznie wyjania zasadnicz odmiennoci dziewczctwa japoskiego, ktre ma si rzekomo opiera na heterosek-

182

Rozdzia 8 Ta g r z e s z n a m i o j e s t d z i k s i .I n t e r n e t o w a f a n f i k c j a w kulturze polskich nastolatek

183

tu, przynoszone fal globalnej popularnoci mangi i anime75. Jednak obecnie zaskakujco wiele modych fanek z caego wiata fascynuje si tymi samymi tekstami, motywami i postaciami, zacierajc granice midzy nimi poprzez amatorskie praktyki nowomedialne. Ta wanie cyberpochodna konwergencja tekstw i praktyk okazuje si fenomenem badawczym godnym zainteresowania kulturoznawcy76.

8C/ Hej, Pat, Brad Pitt zagra mnie w filmie. Kurcz, niezy z niego towar!

8A

8D/ Yaoi. Faceci dostaj szans, eby nazywa dziewczyny perwersami.

184

Rozdzia 8 Ta g r z e s z n a m i o j e s t d z i k s i .I n t e r n e t o w a f a n f i k c j a w kulturze polskich nastolatek

185

Przypisy 1 Najwaniejsze publikacje Angeli McRobbie to: The Aftermath of Feminism, Sage, London 2008, The Uses of Cultural Studies, Sage, London 2005, In the Culture Society, Routledge, London 1999, British Fashion Design, Routledge, London 1998, Postmodernism and Popular Culture, Routledge, London 1994 i Feminism and Youth Culture, Macmillan, Basingstoke 1990. 2 Sharon R. Mazzarella, Its a Girl Wide Web, [w:] Girl Wide Web. Girls, the Internet, and the Negotiation of Identity, ed. by Sharon R. Mazzarella, Peter Lang, New York-Washington 2005, s. 4. 3 Daniel Romer, Mass Media and the Socialization of Adolescents Since World War II, [w:] The Changing Portrayal of Adolescents in the Media Since 1950, ed. by Patrick E. Jamieson, Daniel Romer, Oxford University Press, New York 2008, s. 6. 4 Andy Bennett, Still Talking About My Generation! The Representation of Youth in Popular Music, [w:] The Changing Portrayal of Adolescents in the Media Since 1950, dz. cyt., s. 30-33. 5 Andy Furlong, Fred Cartmel, Young People and Social Change. New Perspectives, Open University Press, Maidenhead-New York 2007, s. 82-83. 6 Natalie Coulter, The Consumption Chronicles: Tales from Suburban Canadian Tweens in the 1980s,[ w:] Seven Going on Seventeen. Tween Studies in the Culture of Girlhood, ed. by Claudia Mitchell, Jacqueline Reid-Walsh, Peter Lang Publishing, New York 2006, s. 332. 7 Richard Hoggart, Spojrzenie na kultur robotnicz w Anglii, prze. A. Ambros, PIW, Warszawa 1976, s. 345-351. 8 Linda Duits, Multi-Girl-Culture. An Ethnography of Doing Identity, Amsterdam University Press, Amsterdam 2008, s. 16. 9 Tame, s. 17. 10 Thomas Johansson, The Transformation of Sexuality: Gender and Identity in Contemporary Youth Culture, Ashgate Publishing, Burlington 2007, s. 22-23. 11 Anita Harris, Future Girl. Young Women in the Twenty-First Century, Routledge, New York-London 2004, s. 157. 12 Catherine Driscoll, Girls. Feminine Adolescence in Popular Culture & Cultural Theory, Columbia University Press, New York 2002, s. 139-140. 13 Harris, dz. cyt., s. 14. 14 Zaobserwowano, e s one czytane przez dziewczyny na dolnej granicy targetu lub modsze; np. pismo adresowane do dziewicio-siedemnastolatek najlepiej znaj i udzielaj o nim najwicej informacji dziewicio- i dziesiciolatki. Z ko-

lei dziewczyny z grnej granicy wieku wstydz si przyznawa do lektury pisma okrelajcego swj target jako od dziewiciu lat, deklarujc czytanie pism dla dorosych. Traktuj wic korzystanie z magazynw dla starszych z ktrych notabene due partie pomijaj, innych za nie rozumiej jako form socjalizacji poprzez poznawanie sekretw czekajcej je dopiero fazy dojrzewania. Za: Claudia Mitchell, Jacqueline Reid-Walsh, Researching Childrens Popular Culture. The Cultural Spaces of Childhood, Routledge, New York-London 2002, s. 132, 137. 15 Za: Harris, dz. cyt., s. 1. 16 Rosary Lalik, Kimberly L. Oliver, The Beauty Walk as a Social Space for Messages about the Female Body: Toward Transformative Collaboration, [w:] Geographies of Girlhood. Identities In-Between, ed. by Pamela J. Bettis, Natalie G. Adams, Lawrence Erlbaum Associates, Inc., Mahwah 2005, s. 86. 17 Katarzyna Stadnik, Anna Wjtewicz, Anielice czy diablice? Dziewczta w szponach seksualizacji i agresji w perspektywie socjologicznej, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009, s. 68. 18 Tame, s. 70. 19 Tame, s. 122. 20 Na przykad poprzez obowizujc w nich komunikacyjn strategi autodegradacji: na pochwa koleanki wypada odpowiedzie aktem samoponienia, aby nie by uznan za zadzierajc nosa, co jest tpione. Zjawisko to interpretowane jest jako kolejna konsekwencja odmiennoci socjalizacji dziewczt, ktra wyrabia w nich przekonanie, e lepiej wyj na gorsz ni stan do otwartej rywalizacji, zwyciy w niej i wywoa zazdro. Za: tame, s. 75. 21 Tame, s. 15. 22 Por.: Phyllis Chesler, Womans Inhumanity to Woman, Lawrence Hill Books, Chicago 2009. 23 Stadnik, Wjtewicz, dz. cyt., s. 161. 24 Tame, s. 162-165. 25 Driscoll, dz. cyt., s. 39. 26 Harris, dz. cyt., s. 6. 27 Tame, s. 1. 28 Tame, s. 2. 29 Tame, s. 8. 30 Tame, s. 17. 31 Tame, s. 117-118. 32 Girlhood in America. An Encyclopedia, ed. by Miriam Forman-Brunell, ABC Clio, Santa Barbara-Denver-Oxford 2001, s. 311-315. 33 Graeme Turner, Understanding Celebrity, Sage Publications, London-Tho-

186

Rozdzia 8 Ta g r z e s z n a m i o j e s t d z i k s i .I n t e r n e t o w a f a n f i k c j a w kulturze polskich nastolatek

187

usand Oaks-New Delhi 2004, s. 66. 34 Harris, dz. cyt., s. 121. 35 Tame, s. 157. 36 Za: Mazzarella, dz. cyt., s. 1. 37 Harris, dz. cyt., s. 156. 38 Driscoll, dz. cyt., s. 137. 39 Harris, dz. cyt., s. 154-155. 40 Claudia Mitchell, Jacqueline Reid-Walsh, Researching Childrens Popular Culture. The Cultural Spaces of Childhood, Routledge, New York-London 2002, s. 141-143. 41 Por. np. Leslie Haddon, Information and Communication Technologies in Everyday Life, Berg, Oxford-New York 2004. 42 Douglas Thomas, Hacker Culture, University of Minnesota Press, Minneapolis-London 2002, s. 141. 43 Thomas, dz. cyt., s. 143. 44 Za: Sharon R. Mazzarella, Claiming a Space.The Cultural Economy of Teen Girl Fandom on the Web, [w:] Girl Wide Web., dz. cyt., s. 142-149. 45 Za: Claudia Mitchell, Jacqueline Reid-Walsh, Researching Childrens Popular Culture, dz. cyt., s. 141-143. 46 Za: http://tvtropes.org/pmwiki/pmwiki.php/Main/Fanon, data weryfikacji URL: 5 stycznia 2011, http://tvtropes.org/pmwiki/pmwiki.php/Main/Canon, data weryfikacji URL: 5 stycznia 2011. 47 Jak wskazuj wspczeni fani, w Uczcie Platona Fajdros zgasza klasyczne fanowskie pretensje, e Ajschylos napisa niepoprawny pairing, gdy naruszy kanon: Homer wyranie mwi, e Achilles nie mia jeszcze brody, a wic to on, nie Patroklos, powinien by przedstawiany jako kochanek pasywny. Za: http:// tvtropes.org/pmwiki/pmwiki.php/Main/TheIliad, data weryfikacji URL: 5 stycznia 2011. 48 Za: http://tvtropes.org/pmwiki/pmwiki.php/Main/Fanon, data weryfikacji URL: 5 stycznia 2011. 49 Za: http://tvtropes.org/pmwiki/pmwiki.php/Main/Canon, data weryfikacji URL: 5 stycznia 2011. 50 Za: http://tvtropes.org/pmwiki/pmwiki.php/Main/Fanon, data weryfikacji URL: 5 stycznia 2011. 51 Za: Kimberly S. Gregson, What if the Lead Character Looks Like Me? Girl fans of Shoujo Anime and Their Web Sites, [w:] Girl Wide Web, dz. cyt., s. 129-135. 52 Za: http://tvtropes.org/pmwiki/pmwiki.php/Main/Fanfic, data weryfikacji URL: 5 stycznia 2011. 53 Henry Jenkins,Infinite diversity in infinite combinations: genre and author-

ship in Star Trek, [w:] John Tulloch, Henry Jenkins, Science Fiction Audiences. Watching Doctor Who and Star Trek, Routledge, London-New York 1995, s. 198. 54 Oznacza to, e heteroseksualni odbiorcy potrzebuj ewidentnych dowodw, by uwierzy, e posta jest homoseksualna, za wszystkie seksualnie nieoznaczone postaci traktuj domylnie jako heteroseksualne. Por.: Henry Jenkins, Out of the closet and into the universe: queers and Star Trek, [w:] John Tulloch, Henry Jenkins, dz. cyt., s. 248. 55 Henry Jenkins, Out of the closet and into the universe, dz. cyt., s. 259. 56 Za: http://tvtropes.org/pmwiki/pmwiki.php/Main/BoysLove, data weryfikacji URL: 5 stycznia 2011. 57 Zauwaalna jest preferencja dla pairingowania postaci, ktre w kanonie s wrogami, co znajduje uzasadnienie w zasadach morfologii fabu (wymg zwrotu dramaturgicznego). Ten fakt moe rwnie wyjania preferencj dla mskomskiego slashu, gdy praktyka organizowania konfliktu fabularnego wok rywalizacji (mskiego) protagonisty i (mskiego) antagonisty jest w praktyce profesjonalnego storytelling powszechna. 58 Fani wyrnili wiele podtypw Mary Sue, np. Zwizkowa Sue (Teraz jeste moim chopakiem!) albo Wspczucia Godna Sue (aujcie mnie!). Marty Stu to mska odmiana Mary Sue: bohater stanowi analogiczny awatar autorski, najczciej przystojny lub przynajmniej demonicznie atrakcyjny, ktry zostaje przywdc grupy i podaj go wszystkie bohaterki. Twrczynie fanfikw typu Mary Sue s wymiewane przez fandom, co feministycznie nastawione badaczki i fanki krytykuj jako praktyk uciszania kobiet, ktre wskutek tych szyderstw przestaj tworzy w ogle lub zmuszaj si do pisania fanfikcji w ogle pozbawionych eskich postaci. Za: http://tvtropes.org/pmwiki/pmwiki.php/Main/MarySue, data weryfikacji URL: 5 stycznia 2011. 59 Np. opisany przez Christine Scodari spr Scullyistek z Mulderystkami na fanowskim forum Z archiwum X. W: Christine Scodari, Youre Sixteen, Youre Dutiful, Youre Online. Fangirls and the Negotiation of Age and/or Gender Subjectivities in TV Newsgroups, [w:] Girl Wide Web. Girls, the Internet, and the Negotiation of Identity, ed. by Sharon R. Mazzarella, Peter Lang, New York-Washington 2005, s. 116. 60 Za: http://tvtropes.org/pmwiki/pmwiki.php/Main/Hatedom, data weryfikacji URL: 5 stycznia 2011. 61 Za: http://tvtropes.org/pmwiki/pmwiki.php/Main/MarySue, data weryfikacji URL: 5 stycznia 2011. 62 Scodari, dz. cyt., s. 118. 63 Kristina Hackmann, Video Girls: Between Changing Exploratory Behavior

188

Rozdzia 8 Ta g r z e s z n a m i o j e s t d z i k s i .I n t e r n e t o w a f a n f i k c j a w kulturze polskich nastolatek

189

and Self-authorization, w: Seven Going on Seventeen. Tween Studies in the Culture of Girlhood, ed. by Claudia Mitchell, Jacqueline Reid-Walsh, Peter Lang Publishing, New York 2006, s. 73-74. 64 Rebekah Willett, Constructing the Digital Tween: Market Discourse and Girls Interests, [w:] Seven Going on Seventeen. Tween Studies in the Culture of Girlhood, ed. by Claudia Mitchell, Jacqueline Reid-Walsh, Peter Lang Publishing, New York 2006, s. 284. 65 Susannah Stern, Sexual Selves on the World Wide Web: Adolescent Girls Home Pages as Sites for Sexual Self-Expression, [w:] Sexual Teens, Sexual Media. Investigating Medias Influence on Adolescent Sexuality, ed. by Jane D. Brown, Jeanne R. Steele, Kim Walsh-Childers, Lawrence Erlbaum Associates, Inc., Mahwah 2008, s. 266. 66 Oczywicie, dotyczy to jedynie dziewczt uprzywilejowanych socjoekonomicznie: Biaa buruazyjna kultura w toku caej swej historii podkrelaa wag samotworzenia podmiotu, a dziewczta pochodzce z tej klasy byy zazwyczaj zachcane do dokumentowania swej autoewolucji przez tworzenie dziennikw i pamitnikw. Za: Susannah Stern, dz. cyt., s. 267. 67 Mona je znale na przykad na: http://twincest.blog.onet.pl/, http://twincest-th.blog.onet.pl/, http://twincestistmeinliebe.blox.pl/html, http://th-twincest.blog.onet.pl/, http://trzy-ostatnie-slowa.blog.onet.pl/ czy http://twincest-kaulitz.blog.onet.pl/, data weryfikacji URL: 5 stycznia 2011. 68 Antyfani Tokio Hotel skrzykuj si np. na: http://www.antytokiohotell.fora. pl/, http://lolth.prv.pl/ czy http://grono.net/antytokiohotel/forum/, data weryfikacji URL: 5 stycznia 2011. 69 Driscoll, dz. cyt., s. 290-291. 70 Japoska shonen ai jest podzielona na liczne podgatunki. Za: Matthew Thorn, Girls and Women Getting Out of Hand: The Pleasure and Politics of Japans Amateur Comics Community, [w:] Fanning the Flames. Fans and Consumer Culture in Contemporary Japan, ed. by William W. Kelly, State Universit y of New York Press, Albany 2004, s. 169. 71 Thorn, dz. cyt., s. 170. 72 Tania Modleski, Loving with a Vengeance. Mass-Produced Fantasies for Women, Routledge, New York-Abindgon 2008, s. XXIX. 73 Driscoll, dz. cyt., s. 290-291. 74 John E. Petrovic, Rebecca M. Ballard, Unstraightening the Ideal Girl; Lesbians, High School, and Spaces to Be, [w:] Geographies of Girlhood. Identities In-Between, ed. by Pamela J. Bettis, Natalie G. Adams, Lawrence Erlbaum Associates, Inc., Mahwah 2005, s. 195. 75 Thorn, dz. cyt., s. 172.

190

191

Rozdzia 9 I n t e r f a i t h . Wo j n y w y z n a n i owe w i n t e r n e c i e , c y b e r ko c i o y , p a ro d i e re l i g i i
Podobnie jak inne religie, kult Niewidzialnej Rowej Jednoroczyni opiera si zarwno na wierze, jak i na wiedzy. Wierzymy, e Niewidzialna Rowa Jednoroczyni jest rowa, wiemy, e jest niewidzialna, poniewa nie moemy jej zobaczy. Steve Eley Haso religia w internecie budzi niepokj, poniewa w dyskursie dziennikarskim czsto czy si z pojciem niebezpieczne nowe ruchy religijne. Medialna panika wok tematu gronych cybersekt wezbraa po doniesieniach na temat zbiorowego samobjstwa w misjonujcej za porednictwem CMC grupie Brama Niebios (Heavens Gate). 26 marca 1997 w domu pod San Diego odkryto zwoki 39 jej czonkw. Wierzyli oni, e Kosmiczni Bracia, ktrzy zainicjowali proces ewolucji na Ziemi, zamierzaj powrci, by zabra na pokady swych statkw najbardziej zaawansowane duchowo jednostki ludzkie i wczy je do swojej szczliwej wsplnoty. Wybracy musz jednak dobrowolnie porzuci swe fizyczne ciaa. Za sygna, e czas si zabiera, lider grupy, Marshall Herff Applewaite, uzna pojawienie si komety HaleaBoppa; Kosmiczni Bracia mieli si przemieszcza ukryci w jej ogonie. Brama Niebios abstrahujc od jej do oryginalnego koca uprawiaa kolejny, banalny kult latajcych spodkw, ktrych w XX wieku pojawio si tak wiele, e uzna je wrcz mona za znak czasw1 (obecnie do najbardziej znanych nale raelianie i scjentologowie2). Maj one charakter hybrydyczny: cz (pseudo)naukowe, magiczne, religijne, tradycyjne i hipernowoczesne komponenty wierzeniowe.

192

193

Dziki popularnoci tego rodzaju hybryd socjologowie mog pozornie paradoksalnie konstatowa zarazem narastajc laicyzacj i wzrost poziomu religijnoci we wspczesnym wiecie. Wiara, podobnie jak przed wiekami, rwnie i dzi ma za zadanie broni swych wyznawcw przed zagroeniami, niepewnoci i ryzykiem. W XX wieku radykalnej przemianie ulegy jednak media transmitujce dobre nowiny, wymagania odbiorcw wobec dystrybutorw tyche, a take charakter wspomnianych zagroe: nie chodzi ju o niebezpieczestwa naturalne, lecz przede wszystkim o cywilizacyjne i spoeczne3. W ten sposb otwarte zostao pole dziaania dla licznych innowacyjnych organizacji religijnych. Czsto wyraana bywa opinia, e na niebezpieczny urok owych kojcych nowe lki za wysok cen sekt szczeglnie podatne by musz jednostki spoecznie zmarginalizowane i wyobcowane4. Analogiczne zaoenia czyniono wobec geekw maniakw komputerowych, ktrzy maj rekrutowa si spord osb spoecznie niewydolnych in real life i drczonych zaburzeniami emocjonalnymi, wybierajcych zatem ycie w Sieci jako form ucieczki w wiat fantazji .
5

zarwno technologicznymi, jak i ideowymi. Jak atwo odgadn, odkrycie paraleli midzy postaci geeka i ofiary sekty nasilio, nie za ukoio popularne lki przed religi w internecie. Douglas E. Cowan zwraca uwag, e najskuteczniejszym medium szerzenia tych lkw jest sam internet. Prowadzone w jego ramach antykultowe kampanie bazuj na starym chwycie retorycznym rodem z Protokow mdrcw Syjonu: heterodoksyjne wierzenia prezentowane s jako skadajce si z warstwy egzoterycznej, jawnej i niegronej, oraz ezoterycznej, trzymanej w sekrecie przed niewtajemniczonymi, a w istocie krwioerczej8. Istotnie: ICT, pozwalajc na powielanie informacji w byskawicznym tempie i w zasadzie za darmo, otwieraj przed samozwaczymi prorokami pozbawionymi finansowych rodkw propagandowe szanse, ktrych w innych warunkach nie mogliby otrzyma9. W Sieci wszystkie religie znajduj si teoretycznie na pozycji rwnorzdnej10; gos tradycyjnych przywdcw religijnych, takich jak Dalaj Lama czy papie Kocioa Rzymskokatolickiego, jest tu rwnouprawniony z gosem nikomu nieznanych kapanw i prorokw11. Dlatego w Sieci tocz si szczeglnie intensywne zmagania o dominacj midzy rnymi ruchami wierzeniowymi a ich konkurencj i oponentami12. S one prowadzone specyficznymi metodami, ktrych forma wynika z architektury internetu. Konstrukcja cyberprzestrzeni sprzyja rozbuchanej i niekontrolowanej replikacji wszelkich informacji, jej rozprowadzaniu i powielaniu. Z drugiej strony internauci przejawiaj wyran tendencj do przylepiania etykietki autorytetu kademu, kto zamieszcza w sieci jakie treci13, co skutkuje rozmyciem tego pojcia oraz inflacj ekspertyzmu. ICT s zatem idealnym narzdziem po pierwsze dla Weberowskich religijnych wirtuozw, po drugie dla podmiotw toczcych z innymi wojny religijne, wszelkiej maci ruchw opozycyjnych i ideologicznych antagonizmw, wreszcie po trzecie dla ewangelizatorw i rekruterw nowych czonkw dla ruchw religijnych14. Pamita jednak trzeba, e aby wykorzysta w peni moliwoci tego narzdzia nie czynic z niego obosiecznej broni, trzeba umie poradzi sobie ze specyficznymi wyzwaniami cyberprzestrzeni, na ktre nie wszyscy chtni s przygotowani15. Pod koniec millenium w Sieci transmitowano szczeglnie duo treci apo-

Wskazywano te, e cyberprzestrze stanowi idealne rodowisko dla agresywnie nastawionych fanatykw, uatwiajc im odnajdowanie jednostek podobnych sobie i stymulowanie si nawzajem do dewiacji, zamykajc na wiatopogldow odmienno i pielgnujc nietolerancj. Wreszcie CMC ma odcina indywidualnego uytkownika od mdroci ciaa, upodatniajc go na zagraajce podstawom jego realnego bytu urojenia . Zaoenia te jednak nie
6

potwierdzaj si w badaniach. Zarwno geekowie, jak wyznawcy tak zwanych nowych ruchw religijnych s najczciej wyksztaconymi modymi dorosymi pochodzcymi z wyszych lub rednich klas, a ich funkcjonowanie spoeczne zazwyczaj nie jest zaburzone . Osoby labilne emocjonalnie nie s zreszt
7

atrakcyjnym upem dla demonicznych guru, poniewa podobnie jak atwo entuzjazmuj si nowymi ideami, tak i szybko trac zainteresowanie nimi. Absorpcja jednostek niezamonych i niewyksztaconych nie zapewnia ruchowi kultowemu ani zwikszenia dochodw, ani dobrej sawy. Wszelkiej maci ideologiczni werbownicy spragnieni szybkiego sukcesu wol zatem polowa na elit, ktra ze swej strony jest szczeglnie zainteresowana innowacjami,

194

Rozdzia 9 Inter faith. Wojny w y znaniowe w inter ne cie, c y ber kocio y, parodie religii

195

kaliptycznych, w tym rwnie przedstawiajcych sam internet jako demona, a Billa Gatesa jako Antychrysta . W 1995 roku wiat obieg sensacyjny news o
16

zastpuje dzi to, co realne, co raczej wirtualne jest brane za fizycznie obecne, stymulujc tym samym metafizyczne mylenie. Dlatego internet moe funkcjonowa jako przestrze realizacji religijnej utopii, funkcjonujc na przykad jako wirtualne niebo-cmentarz23. Z drugiej strony polifoniczno Sieci sprawia, e w jej ramach podwaone moe zosta absolutnie kade twierdzenie. ICT zawsze podsuwaj uytkownikowi kontrprawd i tym samym uniemoliwiaj realizacj monopolu ideologicznego. Mona rzec, e upowszechnienie si CMC wpywa relatywizujco, heterodoksywizujco i efemeryzujco na wszelkie idee, przez co ewidentnie psuje interesy religiom jako monopolistom prawdy. Z tego powodu indoktrynatorzy wszelkiej maci maj w internecie jednoczenie atwiejsze (tania tuba) i trudniejsze (otwarcie na publiczne szyderstwa i ataki) zadanie24. CMC uatwia take praktyk religijn osobom, ktre z rnych powodw chc omin porednikw i organizacje. Dziki temu ewidentnie zewieccza wierzenia, stymulujc synkretyzacj, renegocjujc granice midzy sacrum i profanum25, wsptworzc wytwarzanie popularnej tradycji i wspierajc fenomen religii a la carte26, a tym samym wprowadzajc znaczc korekt do teorii sekularyzacji. Teoretycy sekularyzacji na og rozumieli religijno do wsko, biorc pod uwag przede wszystkim jej organizacyjny aspekt. Jego wpyw istotnie wydaje si zmniejsza wraz ze wzrostem industrializacji. Trudno jednak orzec, czy gdziekolwiek rzeczywicie zrealizowa si spoecznie typ idealny religijnoci, w ktrym kongregacja propagowaaby konsekwentnie spjny obraz wiata, znajdujcy wierne odzwierciedlenie w wiatopogldzie jednostki. Kultury oferuj wiele alternatywnych opcji wyraania wiary w sacrum i perspektyw transcendencji biologii oprcz klasycznej, wyranie zakrelonej, hierarchicznie uporzdkowanej i atwej do zbadania kongregacji27. Taki model sekularyzacji, w ktrym im bardziej zindustrializowane, stechnologizowane, empirycystyczne i unaukowione spoeczestwo, tym mniej religijne, przy czym proces ten postpuje nieuchronnie, pogbiajc laicyzacj w postpie geometrycznym z pokolenia na pokolenie, zarwno w wymiarze jednostkowym, jak i spoecznym, nie realizuje si dzi przede wszystkim dlatego, e nowe formy praktyki mediw promuj wiele polimorficznych sposobw wy-

kolejnym gronym kulcie: dowodzona przez Shoko Asahar i absorbujca elity intelektualne sekta Najwysza Prawda (Aum Shinrikyo), ktrej wierzenia stanowiy kompilacj buddyzmu, hinduizmu i chrzecijaskiego apokaliptyzmu ze specyficznie japoskim akcentem fobii nuklearnej, dokonaa ataku gazowego na metro tokijskie. Po zamachu na WTC Amerykanie gromadnie rzucili si do klawiatur: 23% szukao wwczas w internecie informacji o islamie, 41% wysao lub otrzymao via prob o modlitw, a 7% donowao charytatywnie17. Pierwsze studia dotyczce religii online powstaway w atmosferze owej millenijnej psychozy i z tego powodu posiaday zabarwienie dystopijne18. Obecnie widmo tego medium jako narzdzia demonicznych hipnotyzerw (skdind znane dobrze z historii kultury filmowej) wyranie zblado. Coraz czciej wyraane s optymistyczne opinie, e Sie naley traktowa jako zbawienny czynnik antyparafialny i antyignorancki, dziki ktremu kady czonek zdigitalizowanego spoeczestwa jest w stanie dotrze do wikszej iloci informacji, ni przysugiwaaby mu z racji pozycji spoecznej oraz wyksztacenia . Wobec
19

uprawomocniajcej si wizji internetu jako oglnodostpnej eklezjastycznej biblioteki nie dziwi ustalenia badaczy, e najpopularniejsze religijne czynnoci wykonywane online maj charakter indywidualny20. Religijni surferzy dziaaj jednak na wiele rnych sposobw. Zaobserwowano na przykad, e konwertyci zachowuj si w Sieci inaczej ni lojalici, a najaktywniejsze na polu sieciowych praktyk religijnych s jednostki gorliwe w tym zakresie rwnie in real life. W szczeglny sposb dotyczy to osb niedawno nawrconych oraz przedstawicieli religijnych mniejszoci, szukajcych w Sieci wspwyznawcw21. Uytkownicy odbieraj udomowiony internet nie tylko jako kolejn form publikacji, ale przede wszystkim jako narzdzie, miejsce i stan bycia, co wie si z faktem, e jego technologia staje si dla nich przejrzysta. To wanie ucodziennienie CMC ma umoliwia cich rewolucj religijnych wraliwoci, ktra dokonuje si za jej porednictwem22. Nie tyle to, co wirtualne

196

Rozdzia 9 Inter faith. Wojny w y znaniowe w inter ne cie, c y ber kocio y, parodie religii

197

raania niereligijnych form duchowoci28. Piotr Siuda pisze w tym kontekcie o prywatyzacji religii, w ramach ktrej sakralizacji ulega dowiadczenie, a sacrum traci charakter zewntrzny . W pnej nowoczesnoci religia wydaje
29

Wiedz mona zdefiniowa jako zinterpretowan tre, moliw do pozyskania przez czonka danej wsplnoty i zrozumia w okrelonym kontekcie37. Jako e-wiedz traktuje si zarwno digitalne reprezentacje tej treci, jak i tego kontekstu. Poszczeglne elementy wiedzy mog by kodyfikowane, kombinowane, ponownie uwiadamiane i wymieniane. Spoeczne funkcjonowanie wiedzy nie ogranicza si jedynie do jej aspektu przedmiotowego. Stanowi ona take okrelon sie przepyww, co ma midzy innymi t konsekwencj, e okrelona tre moe w jej ramach zmienia znaczenie w zalenoci od kontekstu. Model przekazywania wiedzy uleg radykalnej zmianie wskutek pojawienia si sieciowych ICT, dziki ktrym jego forma ewoluuje obecnie od modelu acucha do modelu sieci, rewolucjonizujc caociowy wymiar ludzkiego dowiadczenia poznawczego. Zmieniaj si miejsce i czas uytkowania wiedzy, interfejsy, intensywno zaangaowania, wzrasta preferencja dla wiedzy momentalnej oraz jej agentw jak i zdolno do dziaania wielozadaniowego38. W ramach oglnie pojtej wiedzy mona rozrni nastpujce jej formy, ktre zarazem wyznaczaj etapy jej formowania: dana (zbir niezorganizowanych faktw i/lub symboli), informacja (zbir danych zorganizowany w taki sposb, e zyskuj one znaczenie), wiedza waciwa (informacja przedstawiona w kontekcie, ktry umoliwia jej aplikacj), wreszcie mdro (nieatwy do zdefiniowania najwyszy, refleksywny poziom wiedzy, powstajcy wskutek udanej aplikacji i/lub syntezy teje)39. Z uwagi na form artykulacji wiedz mona podzieli na eksplicytn, czyli artykuowan wprost, i implicytn, milczc (tacytn), opart na dowiadczeniu, z trudem poddajc si werbalizacji, kontekstow. Milczce i werbalizowane formy wiedzy nie funkcjonuj rozcznie, lecz nieustannie konwertuj w siebie: proces socjalizacji oznacza konwersj wiedzy implicytnej w implicytn, internalizacji eksplicytnej w implicytn, kombinacji eksplicytnej w eksplicytn, za eksternalizacji implicytnej w eksplicytn40. Interpretacja wiedzy jako procesu pozwala na analiz jej dynamiki, czyli tego, jak zawarto, kontekst i wsplnotowy aspekt wiedzy zmieniaj si w trakcie jej formuowania, transmisji i uytkowania41. Transpozycja wiedzy w e-wiedz jest zwizana z ksztatowaniem si warstwy

si aktualizowa raczej jako rdo zasobw kulturowych ni instytucja spoeczna , cho niektrzy badacze dowodz pojawienia si w tym kontekcie
30

nowych rl spoecznych: cybermistyka oraz przedsibiorcy duchowego (spi31

ritual entrepreneur)32. Internet porwnuje si zarwno do zwierciada, jak i do cienia wiata offline. W cyberprzestrzeni funkcjonuje bardzo niewiele zjawisk, ktre nie maj swego pierwowzoru lub odbicia in real life. Podobnie niewiele wymieni mona zjawisk offline, ktre nie posiadaj ekwiwalentu w przestrzeni wirtualnej .
33

Jednak wyniki bada praktyk CMC coraz czciej sugeruj, e uczestnicy kultury wspczesnej uywaj ICT w sposb zakorzeniony w ich codziennym real life, nie traktujc ich jako substytutu tradycyjnych form zachowa, lecz jako platform zachowa wobec nich komplementarnych. Tak wanie dzieje si w przypadku zonlajnyzowanych praktyk religijnych34. Dlatego niektrzy badacze, jak na przykad Siuda, zakadajc, e to, co robimy w Sieci, w znacznej mierze wynika z tego, kim jestemy w wiecie offline35 dochodz do wniosku, e internet jako technologia nie zmienia religii sensu stricte, nie wprowadza bowiem do niej nowych elementw, lecz jedynie wzmacnia istniejce w realu granice i zmiany36. Trzeba jednak pamita, e literalnie innowacyjne wierzenia w ogle nie istniej, gdy kade spord nich musi w pewnym wymiarze opiera si na tradycji wynalezionej, odziedziczonej, zapoyczonej lub skradzionej. Teoretyczno-metodologiczny spr toczcy si w naukach spoecznych o zakres pojciowy okrele religia i magia skupia si jak dotd gwnie na porwnawczej analizie naukowych, magicznych i religijnych praktyk i modeli wiata. Byby jednak bardziej owocny poznawczo, gdyby skoncentrowa go wanie wok zrnicowa stylw pracy z tradycj: preferowanych metod selekcji i kreowania pamici, sposobw implementacji kulturowych wspomnie, wreszcie konstruowania okrelonych systemw dystrybucji wiedzy. Systemy te zostay ostatnio uzupenione o nowe medium komunikacji, a wedug niektrych badaczy nawet o nowy rodzaj wiedzy: e-wiedz.

198

Rozdzia 9 Inter faith. Wojny w y znaniowe w inter ne cie, c y ber kocio y, parodie religii

199

digeratw (digerati) i pojciem cyberpimiennoci. Wrd uytkownikw wyodrbniaj si zbiory cyfrowych tubylcw (digital natives) i cyfrowych imigrantw (digital immigrants), ktrzy gorzej sobie radz z wyzwaniami ICT, na przykad preferuj tekst, nie za grafik, realizacj jednego celu zamiast wielu naraz itp. . Pojawianie si innowacyjnych sposobw przekazywa42

edukacji, organizacji pracy i w konsekwencji ze specyficznie wspczesnym wcieleniem ekspertyzmu, ktre Hakken okrela jako wniebowstpienie geeka (Geek Ascension). Posta maniaka komputerowego zmienia dzi waloryzacj z negatywnej na pozytywn. Geek, bdcy rwnoczenie digeratem, staje si obiektem podziwu jako czonek nowej elity kulturalnej: kochajcej popkultur, technocentrycznej Wsplnoty Spoecznie Nieprzystosowanych, skadajcej si z ludzi, ktrzy cierpieli w konwencjonalnym systemie edukacji, poniewa byli nazbyt kreatywni. Celuj oni w budowaniu wolnych i twrczych systemw48, jednak nie w sensie creatio ex nihilo, lecz brikolau. Dotyczy to rwnie systemw religijnych, ktre w pewnym sensie s wanie systemami wiedzy, wytwarzajcymi okrelone obrazy wiata. Synkretyzm religijny i ideowy brikola to historycznie obcione znaczeniowo terminy, ktre mog konotowa gorsz jako danego zespou wierze. W przeszoci antropologii i religioznawstwa byway uywane do opisu zjawisk traktowanych jako wyraz kulturowego prymitywizmu lub degeneracji. W kontekcie digitalizacji wiary synkretyzacj naley jednak rozumie przede wszystkim jako proces udomawiania elementw nieswoistych wierze. W trakcie procesu indygenizacji tutejsi i przybysze badaj kwesti przynalenoci i renegocjuj kulturowe granice49, na przykad linie demarkacyjne midzy nauk, religi a magi. Ponownie, uywane w naukach spoecznych definicje tych poj nie s wiatopogldowo neutralne. Z tego powodu atwiej o cis definicj zjawiska tak zoonego i polimorficznego jak kultura ni duo bardziej przecie intersubiektywnie zrozumiaego pojcia wierzenia. Sytuacj dodatkowo utrudnia fakt, e badacz eksplorujcy spoeczne cieki wiary nieodmiennie staje w pewnym momencie wobec koniecznoci podcicia gazi, na ktrej siedzi: nauka rwnie okazuje si w pewnym wymiarze jedynie wierzeniem. Jednak najpowaniejszy problem nauk spoecznych z konceptualizacj religii online wywodzi si z prb aplikacji klasycznej Durkheimowskiej definicji religii, w ramach ktrej wierzenia i praktyki znajdujce swe ucielenienie w wyobraeniach kolektywnych peni funkcj spoecznego cementu scalajcego wsplnot50. O ile nie ma wtpliwoci co do tego, e media s w stanie rozprzestrzenia wierzenia zarwno w sensie idei, jak

nia i przechowywania wiedzy indukuje nowe zachowania spoeczne i praktyki zrzeszania si (na przykad swarming, ktry omwi w nastpnym rozdziale). Zdaniem Davida Hakkena do kategoryzacji dana-informacja-wiedza naleaoby dzi doda kod. Wok niego wanie toczy si bowiem jedna z najwaniejszych wspczesnych wojen kulturowych: ruchy open source i wolnego oprogramowania walcz o powszechny dostp do kodu. Oznacza to jego zdaniem konflikt dwch form kumulacji wiedzy: modelu katedry i modelu bazaru, w ramach ktrego wiele jednostek wsppracuje ze sob bez hierarchicznych uporzdkowa i nadzoru . Jednak gwny problem z internetem
43

jako medium wiedzy polega na tym, e w jego ramach nadzwyczaj atwo ni manipulowa. Niektre badania wykazuj, e uytkownicy bez zastrzee ufaj wiadomociom znalezionym w Sieci, poniekd na zasadzie rozszerzenia zakorzenionego kulturowo zaufania do sowa pisanego . Wypracowane
44

in real life narzdzia ograniczania wolnoci publikacji nie s jednak w stanie funkcjonowa w cyberprzestrzeni w sposb wydolny. W morzu e-wiedzy krzyuj si wic i mno awice przekama, plotek, mitinformacji (mythinformation) , pseudohistorii i pseudowiedzy . Jednak wiadomo rnic po45 46

midzy postaciami wiedzy np. faktu, e wiedza musi by oparta na informacji, lecz sama informacja nie jest jeszcze wiedz dziki upowszechnianiu si ICT ronie. Z tego powodu spoeczestwo wspczesne coraz rzadziej okrela si mianem informacyjnego, a coraz czciej wanie jako spoeczestwo wiedzy. Jak twierdzi Hakken, jego nowy reim ksztatuje si przede wszystkim w konsekwencji uywania zautomatyzowanej technologii informacyjnej (automated information technology, AIT) bazujcej na maszynach programowalnych czcych dane i informacje. Zmiana systemu dystrybucji wiedzy czy si ze zmian systemu produkcji, a tym samym ustroju: kapitalizm staje si postkapitalizmem47. W perspektywie spoecznej wie si to ze zmian stylu

200

Rozdzia 9 Inter faith. Wojny w y znaniowe w inter ne cie, c y ber kocio y, parodie religii

201

i symbolicznych form, nie jest atwo odpowiedzie na pytanie, czy internet stanowi rodowisko, w ktrym uprawia mona praktyki religijne .
51

uytkownikw, by moe nawet wikszoci, jest tosama z ich tosamoci we wsplnotach realnych. Z tych powodw spoecznoci wirtualne mona uzna za penoprawne spoecznoci ludzkie, mogce uzupenia lub zastpowa partycypacj w spoecznociach organicznych55. Pamita trzeba, e we wspczesnych spoeczestwach zachodnich religia, bdca przecie take stylem ycia, staje si, podobnie jak i on, produktem i towarem56. Na duchowym rynku panuje dzi ogromna konkurencja, do ktrej wcza si kto yw, chtnie zaprzgajc do swego biznesu elementy religijne, magiczne oraz naukowe i fabrykujc niezliczone twory quasi-religijne, jak na przykad poradniki psychologii popularnej czy praktyki bioenergoterapeutyczne57. Sprawdza si obiegowa opinia, i dzi kady moe stworzy wasn religi, co jest szczeglnie atwe przy zastosowaniu ICT, dziki ktrym mona miesza, kopiowa, wkleja heterogeniczne elementy kultury popularnej i wysokiej, czerpane z wielkiego digitalnego archiwum, jakim jest internet (religia/rytua patchworkowy)58. Siuda wyrnia trzy rodzaje zwizkw midzy religi a kultur popularn: 1) popkultura staje si religi, 2) religia dialoguje z popkultur, przy czym obie wykorzystuj si nawzajem (np. podbierajc sobie metody promocji, w ramach ktrych okrelone marki funkcjonuj jak ikony), 3) popkultura wchodzi w spr z religi59. Rwnie wirtualne wsplnoty online staj si wanym elementem duchowego rynku dbr60. Religia w internecie wzmacnia indywidualizacj, prywatyzacj, utowarowienie religii. Przyczyna si do niszczenia autorytetw religijnych, zlewania si sfery religijnej z popkultur. Religijne spoecznoci wirtualne wzmacniaj ukonstytuowanie ludzkich relacji w oparciu o zdecentralizowane sieci kontaktw61. Wspczesna jednostka jest nastawiona indywidualistycznie, konsumerystycznie, refleksyjnie i skoncentrowana na zagadnieniu wasnej tosamoci. W przeszoci na nastawienie refleksyjne mogy sobie pozwoli jedynie jednostki stojce najwyej w spoecznej hierarchii. Wwczas religia rzadko bya wybierana, lecz na og przytrafiaa si ludziom. Dzisiaj namys nad sensem istnienia jest czynnoci duo bardziej popularn i jest to jeden z powodw, dla ktrych w zmediatyzowanym spoeczestwie ekspertem od wiary moe zosta kady. Dystrybucja generowanych w ten sposb treci poprzez

Lorne L. Dawson zauwaa, e o ile tylko mona w uzasadniony sposb uy okrelenia wsplnota wirtualna, kontynuujc lini Durkheimowsk trzeba te zaoy, e posiada ona podobnie jak wsplnota realna sakralny charakter, a zatem, e obecno sacrum w internecie jest nieodzowna. Coraz wicej badaczy stoi dzi za na stanowisku, e wsplnoty wirtualne rzeczywicie istniej. Ich cechy definicyjne to wedug Dawson: 1) interaktywno, 2) stabilno czonkostwa, 3) pojawienie si postaw netizeskich (netizenship), 4) obecno mechanizmw kontroli spoecznej, 5) osobiste zaangaowanie czonkw, 6) praktyka kulturowa odbywajca si w przestrzeni publicznej. Wsplnota wirtualna ostatecznie realizuje si wwczas, gdy uytkownicy wykazuj poczucie odpowiedzialnoci za partnerw interakcji, co objawia si w tym, e czuj si zobowizani do podtrzymywania komunikacji poprzez negocjacj i ulepszanie lokalnie obowizujcych norm celem ochrony wszystkich uczestnikw przed rnymi formami dewiacji (oszustwa, przeladowanie, flaming, porywanie awatarw, kradzie przestrzeni czy wasnoci, spamowanie itp.). Grupa online musi te zacz wytwarza procedury rozwizywania konfliktw i wewntrzne instytucje o charakterze penitencjarnym, tworzone i wprowadzane celem integracji rodowiska. Bycie czonkiem wsplnoty wirtualnej polega przede wszystkim na przyjciu zobowizania wzajemnej pomocy, co przekada si na szereg zrnicowanych praktyk, takich jak zbieranie i tworzenie FAQ, opieka nad newbies, wzajemne obdarowywanie si czonkw, np. darmowym softwareem, itp. . Uytkownik zaangaowany spoecznie w
52

CMC wspierajc dowolnego partnera w jej ramach, wspiera j sam. Dlatego mniejsze znaczenie ma to, ktry uytkownik daje w okrelonym przypadku respons, gdy kady z nich postrzegany jest w tym kontekcie nie jako jednostka, lecz jako cz wsplnoty: Odwzajemnienie jest dostrzegane przez ca grup i skada si z maych, jednostkowych aktw53. W tej sytuacji nawet niewidzialni lurkerzy mog mie poczucie przynalenoci do wirtualnej wsplnoty i choby niepenoprawnego w niej czonkostwa54. Wreszcie naley wzi pod uwag, e w rodowiskach wirtualnych tosamo wielu

202

Rozdzia 9 Inter faith. Wojny w y znaniowe w inter ne cie, c y ber kocio y, parodie religii

203

decentralistyczne i interaktywne nowe media powoduje zwrotnie wzrost ekspertyzmu i jego inflacj, a hierarchiczne, wertykalne struktury trac w nich wydolno. Dlatego zadanie zdefiniowania i rozdzielenia obszarw sacrum i profanum staje si coraz trudniejsze62. Paradoks sekularyzacji spoeczestw zachodnich polega na tym, e coraz wicej osb deklaruje si jako wierzce, ale rwnoczenie coraz wicej dystansuje si od tradycyjnych instytucji religijnych63. Wci wikszo wierzy w Boga/bogw, lecz rosnce rzesze wol swoje sprawy z Nim(i) zaatwia bez porednikw. Nie oznacza to, e religia zanika, lecz e zaczyna by masowo praktykowana jako autonomiczna i indywidualistyczna, a jej uwspczenione praktyki przybieraj form blisk pastiszu (religijno kafeteryjna). Do tego dochodzi zjawisko utowarowienia kultury64, szczeglnie wyranie zauwaalne w USA, gdzie rozmaite religie nie od dzi rywalizuj ze sob o wpywy, nierzadko do bezpardonowymi metodami . W tym kulturowym
65

i religia staa si dzi produktem, za produkty religiami69. Porwnanie to mona przeprowadzi choby na przykadzie opracowanego przez religioznawcw schematu religijnej konwersji: 1) kontakt, 2) poszukiwanie, 3) formalne przyjcie czonkostwa, 4) konwersja zyskanie tosamoci, 5) konfesja apostolat. W trakcie tego procesu neofita stopniowo nabywa nowy obraz wiata, wzmacniany przez partycypacj we wsplnocie. Marketing prbuje w analogiczny sposb wiza klienta z mark70. Branding w reklamie przenosi si zatem na grunt biznesu religijnego. Odzwierciedlenie tego miszmaszu krzyujcych si nowych prdw i nieustannie rearanowanych fragmentw tradycji w internecie okreli mona mianem cyberduchowoci. Wikszo tych popularnych wierze magicznych i religijnych mona okreli mianem animistycznych, poniewa zakadaj one istnienie ducha przenikajcego/dziaajcego poprzez materi. To wierzenie pozwala niektrym cyberteologom-amatorom na zinterpretowanie rwnie samego internetu jako boga, ducha, jego hipostaz, narzdzie czy te emanacj. W animistycznym ujciu sacrum moe potencjalnie zrealizowa si wszdzie i poprzez wszystko, za czowiek moe uwici wszystko to, co uwici zapragnie. Ta animistyczno-organicystyczna wizja internetu, a take wiata, jest wobec zachodniego modelu monoteizmu ewidentnie nieortodoksyjnej proweniencji71. Dlatego Christopher Helland podzieli przejawy religijnoci w internecie z perspektywy instytucjonalnej, kategoryzujc je na religie oficjalne oraz popularne, wymykajce si spod kontroli organizacji72. Inni badacze, np. Siuda czy Glenn Young73 wol kategoryzowa je pod ktem typologii praktyk: Sieciowa religia [online religion] to te miejsca, ktre oferuj uytkownikom interakcje oraz partycypacj, a wic spoecznoci wirtualne, ale rwnie inne zaktki e-sieci, o ktrych internauta stwierdzi moe, e pozwalaj na praktykowanie danej religii (...). Religia w sieci [religion online] to [za] bardziej formalne i zinstytucjonalizowane oblicze religii, czyli wszelkie serwisy, ktre informuj, ale nie daj moliwoci partycypacji74. Podzia ten jest zdaniem Dawson i Douglasa E. Cowana uyteczny, ale nie uniwersalny, poniewa wiele sajtw oferuje uytkownikom obie moliwoci, stwarzajc sytuacje niejednoznaczne (np. adoracja online)75. Marilyn

kontekcie nie dziwi stwierdzenie Shirley R. Steinberg, e wiara w Jezusa jest milionowym interesem . Jako przykad owego Christotainment poda
66

mona na przykad zjawisko Christofashion: setki sklepw online sprzedaj dzi rnego rodzaju Jezusowe gadety, na przykad chrzecijaskie stroje (Ogo wszystkim sw wiar chrzecijask przez noszenie chrzecijaskich ubra! Noszc chrzecijaskie t-shirty (...) od firmy X Produkty Chrzecijaskie obwiecisz caemu wiatu twoj wiar w Jezusa Chrystusa, naszego Zbawiciela!) . Symbole religijne s ikonami kulturowymi, ktre w marke67

tingu stanowi kapita, a bdc rwnoczenie wasnoci publiczn mog by dowolnie wykorzystywane bez ogldania si na prawa autorskie68. Einstein wydobywa podobiestwa i wspzaleno marketingu i religii jako form kulturowych. Obie polegaj na opowiadaniu historii i nadawaniu znaczenia, czyli dystrybuowaniu okrelonej wiedzy i skanianiu ludzi, by wierzyli w to, co nie do uwierzenia. Religia czyni to poprzez dystrybucj mitw, rytuaw i praktyk, opierajc si na zbiorowej akceptacji systemu wierzeniowego i wsplnocie wiary. Marketing dziaa poprzez reklam i shopping, dc do powszechnej akceptacji wierze co do waciwoci produktu i budowania wsplnoty marki. Na podstawie analiz tych paraleli Einstein wyrokuje,

204

Rozdzia 9 Inter faith. Wojny w y znaniowe w inter ne cie, c y ber kocio y, parodie religii

205

C. Krogh i Brooke Ashlet Pillifant urozmaiciy te kategoryzacje, wyrniajc pi rodzajw sajtw religijnych: 1) strony public relations, 2) cybercentra (cyberhubs), 3) strony dla poszukiwaczy (seeker sites), 4) strony kandydackie (joiner sites), 5) wsplnoty wirtualne. Te pierwsze dostarczaj podstawowych informacji o grupie, lecz nie zapraszaj do wejcia w relacj z ni, a dostpny poprzez nie materia ma charakter statyczny. Drugie su czonkom grup istniejcych in real life, dostarczajc im dewocyjnych materiaw. Trzecie instruuj poszczeglnych zainteresowanych, prowadzc co na ksztat kursw korespondencyjnych. Czwarte za wyjaniaj, jakie s wymagania zwizane z czonkostwem lub duchowym treningiem i uatwiaj zainteresowanym przyczenie si do najbliszej grupy offline .
76

wszystkim poprzez formuowanie deklaracji lub pseudodeklaracji pseudowiary albo antywiary. Koncepcje ksztatujce dystrybuowane w ich ramach obrazy wiata s proweniencji filozoficznej lub popfilozoficznej. Spektrum tych fenomenw rozwija si od kolejnych form satanizmu a do memetycznych parodii wierze religijnych takich jak dyskordianizm77, Religia Niewidzialnej Rowej Jednoroczyni78 czy Koci Latajcego Potwora Spaghetti79. Powizane zjawiska antyreligii i satyry religijnej w postaci takiej cyberspoecznej praktyki, ktra jest w tej chwili popularna w internecie, a ktr okreli mona jako trollowanie wierzcych, wydaj si nie mie historycznego precedensu. Zarwno antyczne graffito blasfemo, jak polemiki kontrreformacyjne niewtpliwie szydziy z form wiary, jej zasad i wyznawcw, lecz czyniy to w innych celach i realizoway je odmiennymi rodkami. Usioway przede wszystkim stymulowa ewaluacj wiatopogldw, wskazywa metody sanacji organizacji i wykorzenia pewne praktyki religijne, nie za tworzy formuy zbiorowego zabawiania si fenomenem wiary. Fenomen internetowej pseudo- i antyreligii nie pasuje do klasycznego wyobraenia o wierzeniach, ktre wykrystalizowao si w naukach spoecznych. Dlatego wanie proponuj uzna je za najistotniejszy jakociowo aspekt innowacji praktyk i postaw religijnych animowany przez CMC. Trudno byoby udowodni, i religijny humor i humorystyczna religia s zjawiskami, ktre po raz pierwszy w historii ludzkoci objawiy swe istnienie wanie w internecie, jednak to dziki ICT po raz pierwszy przybieraj one ksztat ruchu spoecznego. Leweleryzujca idee cyberprzestrze czyni je zjawiskami tak samo publicznymi, jak powane praktyki religijne, poprzez ktre aktualizowana jest relegacja miechu z obszaru sacrum80. Zauwaalny element humorystyczno-satyryczny sprawia, e wiele antykultowych ruchw w cyberprzestrzeni, opozycjonujcych nie jedynie wybrane, lecz wszystkie wierzenia religijne81, nie jest uwaanych za autentyczne formy e-religii82. Niewtpliwie jednak zasuguj one na takie okrelenie, gdy stanowi form artykulacji okrelonego wiatopogldu: pogldw, przekona i wierze.

Cytowane kategoryzacje nie pozwalaj jednak na ujcie w ich ramach wszystkich cyberreligijnych fenomenw. Posugujc si ustaleniami cytowanych badaczy proponuj nastpujcy podzia form e-religii: 1) e-religie mainstreamowe, zwizane z praktyk typu religia w sieci. Uksztatowane s w sposb pozwalajcy uytkownikom uwierzy, e stanowi oficjalny organ organizacji religijnych powszechnie akceptowanych w wiecie offline, zinstytucjonalizowanych, ilociowo, ekonomicznie, teologicznie i strukturalnie rozwinitych, dysponujcych zawodow, wyspecjalizowan warstw pastersk, 2) e-religie kontrkulturowe, zwizane z praktyk typu sieciowa religia. S genetycznie powizane z odrodzeniem okultystycznym XIX wieku lub/i XX wieku (tzw. New Age). Nie posiadaj jasno wyodrbnionej i zinstytucjonalizowanej warstwy kapaskiej, cho nierzadko prbuj imitowa jej obecno, pasterze s jednak w ich wypadku samozwaczy lub te kady wyznawca jest swoim wasnym kapanem. Ten rodzaj praktyki e-religijnej odpowiada promowaniu postawy indywidualizmu w duchowej sferze ycia i dlatego jej popularno moe by bdnie interpretowana jako wyraz sekularyzacji spoeczestw zachodnich, 3) parodie religii i antyreligie. Tych fenomenw cytowani badacze nie uwzgldniaj. S to praktyki komentujce samo zjawisko religii, przede

206

Rozdzia 9 Inter faith. Wojny w y znaniowe w inter ne cie, c y ber kocio y, parodie religii

207

W poszczeglnych przypadkach granice midzy zaproponowanymi tu kategoriami s pynne, na co przykadem moe by dyskordianizm, ktry dokonuje nie tylko humorycyzacji sacrum, ale take sakralizacji humoru. Ani jednak takie, ani te inne ujawniajce si w cyberprzestrzeni formy synkretyzacji wierze nie mog by uznane za aberracyjne. Religie bowiem jedynie symuluj stabilno i jednorodno swej tradycji. W rzeczywistoci ulegaj nieustannym zmianom, pozwalajc aplikowa sobie heterogeniczne szczepy idei lub te suc za tradycjonaln poywk dla nowszych form wierze. Przykadem moe tu by choby rola lokalnie dostpnych form chrzecijastwa w ksztatowaniu si wspczesnych afroamerykaskich kultw animistycznych83, neopogaskiego ruchu wicca84 czy wspomnianego na pocztku tego rozdziau Aum Shinrikyo. Czasem oddziaywanie to ma charakter tak zoony, e precyzyjne wyznaczenie wektora wpyww jest niemoliwe. Ma to miejsce na przykad w przypadku wspomnianych kultw afroamerykaskich, w ktrych mieszaj si tradycje afrykaskie, chrzecijaskie oraz dziewitnastowieczny spirytyzm, wszystkie radykalnie przetworzone i formujce zupenie now jako. Kade wierzenie jest wic synkretyczne, wszelka ortodoksja za symulowana. Kady ruch religijny musi zbudowa sobie tylko swoisty obraz wiata, osadzony jednak mocno w zastanym kulturowym kontekcie. Z jednej strony powinien si zatem intensywnie inspirowa, a z drugiej stara si czyni wraenie konceptu innowacyjnego. W tym celu musi poczy przynajmniej dwie tradycje. E-wierzenia potrafi bi wszelkie rekordy pod tym wzgldem: popularna w internecie w latach 90. XX wieku solitarna (praktykowana indywidualnie) wicca synkretyczna85 inkorporuje wszelkie koncepcyjnie dostpne tradycje magiczne i religijne, brikolerska magia chaosu idzie jeszcze dalej, wczajc do swego systemu rwnie technologi i nauk86, dyskordia podwaa za wszystkie wierzeniowe tradycje wcznie z wasn. Nie bez powodu systemy te zyskay popularno wanie dziki internetowi. ICT umoliwiaj uytkownikom uprawianie tego rodzaju praktyk remiksowych tak skutecznie, jak adne wczeniejsze medium wiedzy. Co zatem kulturoznawca moe odnale w religijnych przestrzeniach internetu? Liczne dowody na archaiczny i zarazem wiecznie wiey potencja

wierzeniowego synkretyzmu, ale take rzeczywicie innowacyjn lub przynajmniej po raz pierwszy ujawnion, bo dotychczas skutecznie rugowan z przestrzeni publicznej przez kolejne wcielenia Ecowskiego mnicha Jorge potg miejcego si Jezusa. Sie z pewnoci nie jest spenion eutopi: tradycyjn a brutaln wojn religijn da si w niej toczy. Na szczcie niemoliwym jest, by j w jej ramach wygra87.

208

Rozdzia 9 Inter faith. Wojny w y znaniowe w inter ne cie, c y ber kocio y, parodie religii

209

9B/ LatajCy Potwr sPaGhettI

9D/ DysKorDIa. jeLI PotrafIsz to PrzeCzyta, to jeste PaPIeeM.

9C/ ten jeDnoroeC jest rowy. jest taKe nIewIDzIaLny. zastanawIasz sI, DLaCzeGo? My te.

9a/ MIejCy sI jezus

210

rozdzia 9 Inter faith. Wojny w y znaniowe w inter ne cie, c y ber kocio y, parodie religii

211

Przypisy: Por. Gregory L. Reece, UFO Religion. Inside Flying Saucer Cults and Culture, I.B.Tauris & Co Ltd, London- New York 2007, s. 150-155. 2 Tame, s. 182-191. 3 Piotr Siuda, Religia a internet. O przenoszeniu religijnych granic do cyberprzestrzeni, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2010, s. 44. 4 Por. np. bp Zygmunt Pawowicz, Sekty w Polsce, Stella Maris, Gdask 2000, s. 37-41. 5 W latach 90. wrd obserwatorw tego nowego medium powszechne byy nastpujce powizane ze sob obawy zwizane z internetem: Czste korzystanie z internetu prowadzi do spoecznej izolacji, a nawet samotnoci lub depresji, w miar jak silne zwizki face-to-face nawizywane z fizycznie bliskimi osobami dla realizacji zrnicowanych celw zostaj zastpione przez sabe, zmediatyzowane relacje z fizycznie odlegymi osobami, nawizywane dla realizacji okrelonych celw, Czste korzystanie z internetu prowadzi do mniejszego zaangaowania w real life, produkujc samotnikw, <<nerdw komputerowych>>, a nawet uzalenionych od internetu lub komputera, Czste korzystanie z internetu zubaa interakcje spoeczne w miar jak bogate interakcje face-to-face s zastpowane przez ubogie, pytkie, faszywe i ulotne interakcje online. Za: Jan A.G.M. van Dijk, The Network Society. Social Aspects of New Media, Sage, London-Thousand Oaks-New Delhi, 2006, s. 167 . 6 Lorne L. Dawson, Jenna Hennebry, New Religions and the Internet: Recruiting in a New Public Space, [w:] Religion Online: Finding Faith on the Internet, ed. by Lorne L. Dawson and Douglas E. Cowan, Taylor & Francis Books, New York-London 2004, s. 156. 7 Dijk, dz. cyt., s. 168. 8 Za: Douglas E. Cowan, Contested Spaces: Movement, Countermovement, and E-Space Propaganda, [w:] Religion Online: Finding Faith on the Internet, dz. cyt., s. 256. 9 Dawson, Hennebry, dz. cyt., s. 160. 10 Siuda, dz. cyt., s. 63. 11 Tame, s. 66. 12 Tame, s. 154. 13 Tame, s. 156. 14 Lorne L. Dawson, Douglas E. Cowan, Introduction, [w:] Religion Online: Finding Faith on the Internet, dz. cyt., s. 7. 15 Dawson, Hennebry, dz. cyt., s. 163. 1

16 Robert A. Campbell, Searching for the Apocalypse in Cyberspace, [w:] Religion Online: Finding Faith on the Internet, dz. cyt., s. 239. 17 Za: Elena Larsen, Cyberfaith: How Americans Pursue Religion Online, [w:] Religion Online: Finding Faith on the Internet, dz. cyt., s. 17. 18 Dawson, Cowan, Introduction, dz. cyt., s. 9. 19 Tame, s. 14. 20 Larsen, dz. cyt., s. 17. 21 Tame, s. 18. 22 Christopher Helland, Popular Religion and the World Wide Web: A Match Made in (Cyber) Heaven, [w:] Religion Online: Finding Faith on the Internet, dz. cyt., s. 31. 23 Brenda E. Brasher, Give Me that Online Religion, Jossey-Bass Inc., San Francisco 2001, s. 54. 24 Dawson, Cowan, Introduction, dz. cyt., s. 3. 25 Gordon Lynch, What is this Religion in the Study of Religion and Popular Culture?, [w:] Between Sacred and Profane. Researching Religion and Popular Culture, ed. by Gordon Lynch, I. B. Tauris & Co, London-New York 2007, s. 54. 26 Helland, dz. cyt., s. 23. 27 Renata Furman, Wicca i wiccanie. Od tradycji do wirtualnej wsplnoty, Nomos, Krakw 2006, s. 26-27. 28 Heidi Campbell, This Is My Church: Seeing the Internet and Club Culture as Spiritual Spaces, [w:] Religion Online: Finding Faith on the Internet, dz. cyt., s. 111. 29 Siuda, dz. cyt., s. 140. 30 Dawson, Hennebry, dz. cyt., s. 165. 31 Brasher, dz. cyt., s. 94. 32 Mara Einstein, Brands of Faith. Marketing Religion in a Commercial Age, Routledge, New York-London 2008, s. 19. 33 Dawson, Cowan, Introduction, dz. cyt., s. 5. 34 Lorne L. Dawson, Religion and the Quest for Virtual Community, [w:] Religion Online: Finding Faith on the Internet, dz. cyt., s. 79. 35 Siuda, dz. cyt., s. 10. 36 Tame, s. 22. 37 Donald Norris, Jon Mason, Paul Lefrere, Transforming E-Knowledge. A Revolution in the Sharing of Knowledge, Society for College and University Planning, Ann Arbor 2003, s. 4. 38 Tame, s. 4. 39 Tame, s. 5.

212

Rozdzia 9 Inter faith. Wojny w y znaniowe w inter ne cie, c y ber kocio y, parodie religii

213

40 Tame, s. 7. 41 Tame, s. 6. 42 Tame, s. 27. 43 David Hakken, The Knowledge Landscapes of Cyberspace, Routledge, New York-London 2003, s. 165. 44 Por. np. Katarzyna Stankiewicz, Wpyw Internetu na percepcj wiarygodnoci informacji, [w:] Spoeczestwo informacyjne - wizja czy rzeczywisto? Ksiga konferencyjna II oglnopolskiej konferencji naukowej, red. Lesaw H. Haber, tom II, Uczelniane Wydawnictwa Naukowo-Dydaktyczne, Krakw 2004, rdo internetowe: http://winntbg.bg.agh.edu.pl/skrypty2/0096/407-415. pdf., data weryfikacji URL: 5 stycznia 2011. 45 Hakken, dz. cyt., s. 261. 46 Ronald H. Fritze, Invented Knowledge. False History, Fake Science and Pseudo-Religions, Reaktion Books, London 2009, s. 9. 47 Hakken, dz. cyt.., s. 7. 48 Tame, s. 5. 49 Sally McAra, Land of Beautiful Vision: Making a Buddhist Sacred Place in New Zealand, University of Hawaii Press, Honolulu 2007, s. 7. 50 Por. Emile Durkheim, Elementarne formy ycia religijnego. System totemiczny w Australii, prze. A. Zadroyska,PWN, Warszawa 1990. 51 Por. Dawson, dz. cyt., s. 75. 52 Tame, s. 85. 53 Siuda, dz. cyt., s. 134. 54 Dawson, dz. cyt., s. 83-84. 55 Siuda, dz. cyt., s. 136. 56 Tame, s. 39. 57 Tame, s. 43. 58 Tame, s. 46. 59 Tame, s. 51. 60 Tame, 139. 61 Tame, s. 21. 62 Tame, s. 48. 63 Tame, s. 50. 64 Einstein, dz. cyt., s. 6. 65 Tame, s. 7. 66 Shirley R. Steinberg, Joining Team Christ: On the Path to Christotainment,[ w:] Christotainment: Selling Jesus Through Popular Culture, ed. by Shirley R. Steinberg, Joe L. Kincheloe, Westview Press, Boulder 2009, s. XI. 67 Za: Christine M. Quail, Christogimmicks and Christian Consumer Culture,

[w:] Christotainment: Selling Jesus Through Popular Culture, dz. cyt., s. 177. 68 Einstein, dz. cyt., s. 71. 69 Tame, s. 78. 70 Tame, s. 82. 71 Furman, dz. cyt., s. 14. 72 Helland, dz. cyt., s. 30. 73 Glenn Young, Reading and Praying Online: The Continuity of Religion Online and Online Religion in Internet Christianity, [w:] Religion Online: Finding Faith on the Internet, dz. cyt. s. 93. 74 Siuda, dz. cyt., s. 17. 75 Dawson, Cowan, Introduction, dz. cyt., s. 6. 76 Marilyn C. Krogh, Brooke Ashlet Pillifant, The House of Netjer: A New Religious Community Online, [w:] Religion Online: Finding Faith on the Internet, dz. cyt. s. 208. 77 Dyskordianizm to kult Eris-Dyskordii, antycznej bogini niezgody, odchodzcy jednak daleko od staroytnych wzorcw religijnoci. Ten dowcip przebrany za religi i religia udajca dowcip powsta w latach 50. XX wieku pod wpywem buddyzmu zen. Praktykuje podwaanie wierze religijnych poprzez satyr, posugujc si przede wszystkim metod udawania religii, co jednak ma prowadzi do rzeczywistej iluminacji. Jako taki dyskordianizm wypracowa paradoksaln, faszywie-prawdziw mitologi i rytuay, a take parodystyczn wsplnotow hierarchi (kady wyznawca dyskordii jest papieem tej religii). Dyskordianie uwaaj chaos za pozytywn si twrcz, przez co koncepcja Eris zazbia si z magi chaosu, cho obu ruchw nie naley utosamia. Zob. np. http://www.czarymary.pl/eris.html, data weryfikacji URL: 5 stycznia 2011. 78 Religia Niewidzialnej Rowej Jednoroczyni to uksztatowana prawdopodobnie w 1990 roku na Usenetowej grupie dyskusyjnej alt.atheism parodia teistycznych i deistycznych zaoe, wedle ktrych istoty boskie nie podlegaj wyznaczonym przez siebie prawom. Prowadzi to do niemonoci dowiedzenia faktu ich materialnego istnienia. Konstatacja tej niemonoci nie powinna by uywana jako przesanka wnioskowania o ich istnieniu, co jest jednak nagminnie praktykowane przez teologw. Teologia NRJ jest parodi tego sposobu rozumowania (np. Bogini jest okrelana jako jednoczenie niewidzialna, eska i rowa). Przedstawia si J pod postaci blakncego rowego jednoroca lub te jako pust przestrze. Przykadowe zasady wiary NRJ: Ona woli ananasy i pizz z szynk ni pepperoni i grzyby. To drugie jadaj jedynie wyznawcy nikczemnej Fioletowej Ostrygi Zatracenia. Dla wyznawcw NRJ wan liczb jest 42. A oto dlaczego. Jakie jest znaczenie ycia, wszechwiata i w ogle wszystkiego? Jeli dodasz cyfry roku, w ktrym Ona zostaa objawiona

214

Rozdzia 9 Inter faith. Wojny w y znaniowe w inter ne cie, c y ber kocio y, parodie religii

215

(1+9+9+4), otrzymasz 23. Jeli dodasz 4 (liczba Jej kopytek), 2 (Jej uszy), 2 (Jej oczy), 1 (Jej rg), 1 (Jej ogon) i 9, otrzymasz wynik 42. Za: http://www. pinkunicorn.net/, data weryfikacji URL: 5 stycznia 2011. 79 Latajcy Potwr Spaghetti to kolejne bstwo parodii religii pastafarianizmu (od pasta woski makaron). Koci LPS stworzy w 2005 fizyk Bobby Henderson w ramach protestu przeciwko decyzji stanowego departamentu edukacji w Kansas, ktry zezwoli na nauczanie w szkoach o inteligentnym projekcie. Henderson napisa wwczas list otwarty, opublikowany w internecie, w ktrym zadeklarowa wiar w nadnaturalnego stwrc wszechrzeczy wygldajcego jak porcja spaghetti z klopsikami. Zada, aby nauczaniu pastafariaskiej teorii kreacji w szkoach powicono t sam ilo godzin, co ewolucji i inteligentnemu projektowi. Ta deklaracja staa si popularnym internetowym memem, ktry przekroczy sw wyjciow funkcj symbolizowania amerykaskiego sporu o kreacjonizm. Henderson rozwin swj pomys, wydajc w 2006 roku The Gospel of the Flying Spaghetti Monster. Publikuje te w Sieci korespondencj, ktr otrzymuje, podkrelajc, e nikt z korespondentw nie traktuje powanie jego wiary w LPS, lecz notorycznie gro mu oni mierci za szyderstwa z Boga. Przykadowe zasady pastafarianizmu: LPS jest niewidzialny, stworzy wiat po pijanemu i podrzuci ludziom pomys ewolucji, by wystawi na prb ich wiar. Wzorcowymi pastafarianami s piraci, ktrych czarny PR wynika ze spisku redniowiecznych chrzecijaskich teologw oraz wyznawcw Hare Kriszna; naprawd kochaj oni pokj i rozdaj dzieciom cukierki. Im jest ich na wiecie mniej, tym bardziej za kar wzrasta globalne ocieplenie. W 2008 roku, kiedy wzmoga si aktywno piratw w Zatoce Adeskiej, Henderson zauway, e Somalia posiada najwiksz ilo piratw i zarazem najnisz emisj dwutlenku wgla na wiecie, co jest dowodem na istnienie LPS. Internauci tworz liczne rkodziea religijne LPS, ktre kr w internecie jako humorystyczne memy. W 2005 Szwed Niklas Jansson przetworzy Stworzenie Adama Michaa Anioa na dewocjonalium LPS; kola ten sta si najbardziej rozpoznawalnym emblematem ruchu. Za: http://www.venganza.org/, data weryfikacji URL: 5 stycznia 2011. 80 Brasher, dz. cyt.., s. 36. 81 Siuda, dz. cyt., 179. 82 Tame, s. 182. 83 Por. Ennis B. Edmonds, Michelle A. Gonzalez, Caribbean Religious History: An Introduction, New York University Press, New York 2010, s. 94. 84 Por. Joanne Pearson, Wicca and The Christian Heritage. Ritual, Sex and Magic, Routledge, Abingdon-New York 2007, s. IX. 85 Furman, dz. cyt., s. 6.

86 Por. http://www.chaosmatrix.org/library/whatischaos.php, data weryfikacji URL: 5 stycznia 2011.

216

Rozdzia 9 Inter faith. Wojny w y znaniowe w inter ne cie, c y ber kocio y, parodie religii

217

Rozdzia 10 G r o u p m i n d p o w e r : g r u p ow a i n t e l i g e n c j a , ko l e k t y w n a d u s z a , z b i o rowe c i a o ?

Jestemy anonimowi. Jest nas legion. Nie przebaczamy. Nie zapominamy. Demotivators.com W ramach aktu komunikacji realizujcego si w warunkach kontaktu twarz w twarz tosamo partnerw interakcji uwiarygadniana jest nie tylko przez werbaln wymian informacji, ale rwnie przez wzajemn, bezporedni percepcj ich cia, ktra indukuje proces wymiany informacji niewerbalnych. Wypracowane w ten sposb narzdzia weryfikacji tosamoci s uywane w codziennych kontaktach w sposb rutynowy i darzone duym zaufaniem, cho, jak wskazywaam w rozdziale VI, ich skuteczno jest zwykle przeszacowywana. Aby jednak zniszczy j cakowicie, partner interakcji face-to-face musiaby nie tylko wykaza si ogromn inwencj i umiejtnociami aktorskimi, ale rwnie trafi na dostatecznie podatny przedmiot manipulacji oraz okolicznoci sprzyjajce takiemu oszustwu. Natomiast w przypadku komunikacji medialnie zaporedniczonej ciao partnera jest fizycznie nieobecne, a cilej, poczucie jego obecnoci jest efektem iluzji wytwarzanej wskutek zaporedniczenia jego obrazu przez interfejsy ICT. Dlatego uczestnik CMC pragnc zweryfikowa tosamo partnera interakcji musi odwoywa si do znajomoci z nim z realu, albo w przypadku, kiedy takowa nie zostaa zawarta na podstawie innych przesanek zdecydowa, czy warto udzieli kredytu zaufania jego tosamociowym deklaracjom. W tym celu uytkownicy opracowuj oparte na innych przesankach ni typowe dla real life procedury weryfikujce tosamo interlokutorw, a take wiarygodno

218

219

ich twierdze dotyczcych innych kwestii. Przykady tego rodzaju procedur s znane kademu, kto partycypuje w spoecznych przestrzeniach internetu. O ile jednak nie daj one stuprocentowej gwarancji skutecznoci, nie mona rwnie orzec, e s generalnie nieskuteczne. wiadomo, e zarwno wszelka anonimowo, jak i kada tosamo podmiotu konstytuujca si w ramach CMC powinna by traktowana jako stojca pod znakiem zapytania i wymagajca specyficznych procedur ewaluacyjnych, jest powszechna wrd uytkownikw internetu. Nie kady z nich jest jednak wiadom, e w ramach procedur weryfikacyjnych mona stosunkowo atwo powiza wirtualny byt, np. awatara emitujcego w Sieci inkryminowane komunikaty, z terminalem, na ktrym owe komunikaty zostay wyedytowane, i zidentyfikowa ten ostatni. Nie oznacza to jednak, e z terminalem tym mona rwnie atwo i bezbdnie powiza ludzkiego animatora persony, ktra w owym zadaniu poredniczya. Kolejny z wymienionych w tej ksice paradoksw komunikacji zaporedniczonej komputerowo polega wic na tym, e wykluczajce si nawzajem sdy o wtpliwej tosamoci i wtpliwej anonimowoci partnera interakcji s jej charakterystycznymi dystyntywami, wic si z omwionym wczeniej zjawiskiem cyberpimiennoci. CMC otworzya spektrum nowych moliwoci konstytuowania relacji midzy tosamoci jednostki a uprawian przez ni praktyk komunikacyjn. Poniewa oznacza to podwaenie kulturowo utrwalonych schematw zachowania, budzi poczucie zagroenia. Dlatego komentatorzy powicili niewspmiernie wiele uwagi temu wanie fenomenowi cyberkultury, albo demonizujc jego spoeczne skutki, albo witajc je entuzjastycznie jako zmierzch tyranii tosamociowej jednoznacznoci. Popularno tej tematyki sprawia, e zapoznajc si z literatur web studies w porzdku chronologicznym mona odnie wraenie, e odkrycia, i ICT nie su jedynie do udawania, e jest si kim innym, dokonano zupenie niedawno. Nie oznacza to jednak, e zagadnienia te straciy obecnie na znaczeniu. Zagadka tosamoci partnerw CMC pozostaje nadal w praktyce i teorii priorytetowo istotna, poniewa jej weryfikacja jest niezbdna w kadej sytuacji, w ktrej uytkownicy musz dokona translacji jakiejkolwiek praktyki online na offline. Ma to szczeglne znaczenie

w przypadku takich aktywnoci jak na przykad cyberrandki, a jeszcze wiksze w przypadku powaniejszej, bo wicej si z przepywem ogromnych sum bardzo realnych pienidzy kwestii e-handlu, ktry bdzie tematem nastpnego rozdziau. W obu tych przypadkach CMC funkcjonuje zarazem jako medium i paliwo spoecznych praktyk in real life, w pewnym stopniu rwnie jako odzwierciedlenie tyche praktyk, lecz nie jako podoe ksztatowania si fenomenw czysto wirtualnych. Takie wanie translacyjno-mimetyczne rozumienie roli wiata wirtualnego w yciu codziennym wspczesnego czowieka zdobywa dzi przebojem nowe przestrzenie Sieci, a take trafia do przekonania coraz liczniejszym komentatorom. Wiele pisze si ostatnio o portalach spoecznociowych, ktre w pierwszej dekadzie millenium zrobiy globaln karier, a ktrych zasad jest wanie dosowna translacja spoecznej praktyki online na offline i odwrotnie. W przypadku proponowanej przez nie formy komunikacji zakada si wystpowanie uytkownikw w cyberprzestrzeni pod prawdziwymi danymi osobowymi, co niekiedy wywouje niepodane skutki szeroko komentowane przez media (Piszc na Facebooku <<wyjechaem na wakacje>> zapraszasz do siebie zodzieja!1). Oprcz niepodanego rozszerzenia sfery prywatnej uytkownika, spowodowanego lekcewaeniem potencjalnych zagroe, nieznajomoci technologii, a take naiwn wiar w naturaln anonimowo CMC, mona jednak wskaza rwnie na popularno praktyk wiadomego wykorzystywania tosamociowych niejasnoci waciwych tej formie komunikacji. Ten ostatni rodzaj cyberkomunikacyjnej anonimowoci, czyli anonimowo z wyboru, proponuj okreli mianem anonimowoci netizeskiej. Aby zasuy na miano denizena, czyli tutejszego, autochtona okrelonego cyberrodowiska, trzeba najpierw sta si obywatelem Sieci (netizen/cybercitizen/digital citizen). By nim zosta, nie wystarczy uwierzy w komunikacyjne moliwoci CMC i opanowa jej podstawy techniczne na ktrym z popularnych w Polsce kursw obsugi komputera. Przede wszystkim trzeba uywa ICT codziennie, gdy jedynie duga praktyka gwarantuje nabycie odpowiednich umiejtnoci digitalno-pimiennych. W roku 2006 w USA liczb osb, ktre speniaj kryteria pozwalajce na okrelenie ich jako netizenw, oszacowano na nieco

220

Roz d z i a 10 Groupmind power: grupowa inteligencja, kolekty wna dusza, zbiorowe cia o?

221

poniej poowy populacji kraju, podczas gdy 27% obywateli nie stykao si z ICT w ogle, czyli pozostawao w ekskluzji z przestrzeni wirtualnej. Przywilej wczesnej adaptacji innowacji technicznych jest zazwyczaj zarezerwowany dla spoecznych elit. Nie powinno zatem dziwi, e cyberpimienno konotuje z wikszym prawdopodobiestwem gosowania w wyborach, a wic z zaangaowaniem obywatelskim, jak rwnie z wyszymi dochodami, szczeglnie w przypadku osb nalecych do grup etnicznych generalnie gorzej sytuowanych. Digitalna ekskluzja jednoznacznie czy si z innymi rodzajami spoecznego i ekonomicznego wykluczenia2. Nie powinno zatem zaskakiwa, e netizestwo (netizenship) i denizestwo (denizenship) wi si z rnymi formami cyberwigilantyzmu , w rzadkich przypadkach przybierajc posta
3

Za zjawisko internetowego wigilantyzmu, a take za omwiony przeze mnie w pierwszym rozdziale fenomen trollingu bezporednio odpowiada wytworzenie si cyberspoecznej instytucji okrelanej jako Anonim (anonymous). Jest to anglojzyczny ekwiwalent polskiego tagu go, ktry zostaje automatycznie przyznany niezalogowanemu uytkownikowi na forach, imageboardach i blogach. Takich anonimowych goci w cyberrodowiskach, szczeglnie niewymagajcych logowania a posiadaj one z reguy wicej i aktywnych uytkownikw, i lurkerw, ni bardziej pod tym wzgldem wymagajce jest wielu. O ile zjednoczy ich wsplna praktyka i/lub cel, w pewnych okolicznociach mog oni funkcjonowa jak wewntrzgrupowy (a take ponadgrupowy, gdy przynajmniej potencjalnie oglnointernetowy) agregat, chocia w socjologicznym sensie nie s grup. Mimo braku poczucia identyfikacji i odpowiedzialnoci, ktre stanowi najwaniejsze znamiona wsplnotowoci w internecie, aktywno kadego z takich uytkownikw ma podobne cechy. Gromadz si oni wok okrelonego tematu/rodowiska/ obiektu/przedmiotu i/lub realizuj wsplny cel/cele, za dziki identycznemu imieniu ich gosy zlewaj si w odbiorze. Dziaaj zatem w niekoniecznie wiadomie czy zamierzenie, lecz zauwaalnie koherentny sposb, ktry wielu komentatorom kae przywoywa w tym kontekcie pojcie umysu zbiorowego (groupmind). Praktyki anonimowych uytkownikw wytwarzaj swoist tosamo dzielon, zarazem indywidualn i kolektywn, potencjalnie kryjc wszystkich, kadego i nikogo. Tak rozumiany Anonim to niewtpliwie najpotniejsza posta wiatowego internetu: bezimienny, wszechobecny, pomocny i mciwy duch, demon i heros, a take bardzo realne, chocia wirtualne lobby dysponujce okrelon si politycznego nacisku. Jednostki partycypujce w tej, jak pisze Wikipedia, pierwszej opartej o internet superwiadomoci6 nie zawsze chc i umiej wykorzysta jej moliwoci do realizacji konkretnego celu. To jednak nie teleologizm jest cech wyrniajc sieciowe praktyki Anonima. Moe nim zosta kady uytkownik, ktry tego zechce, dla realizacji celw, ktre sam okreli, lecz take przypadkowo i bez nich. lepy, nieintencjonalny, momentalny i zbiorowy ruch anonimowego cybertumu w okrelonym kierunku jest zjawiskiem frapujcym komentatorw rwnie

haktywizmu (hacktivism), a nawet cyberterroryzmu4. Sieciowy wigilantyzm mona okreli jako janosikowanie XXI wieku. Polega on na mszczeniu si za pomoc ICT na jednostkach oraz instytucjach za prawdziwe lub wyimaginowane, wasne lub cudze krzywdy poprzez dokonanie na nich wirtualno-realnego linczu. Przykadem moe by niedawny casus z Coventry w Wielkiej Brytanii, gdzie w lecie 2010 kamera przemysowa zarejestrowaa obraz nieznanej kobiety przechodzcej ulic i chwytajcej chodzcego po murze kota, a nastpnie zatrzaskujcej go w mietniku. Waciciele kota dotarli do filmu i opublikowali go w internecie, uytkownicy za w wigilantystycznym zapale zidentyfikowali kobiet, upublicznili jej tosamo, stworzyli i rozdystrybuowali liczne obelywe memy dotyczce jej osoby, zaoyli na Facebooku grup dajc jej gowy oraz poszczuli j dziennikarzami tudzie organizacjami obrocw zwierzt. W obliczu tak zmasowanego ataku niesawna Mary Bale wyrazia publicznie stosowny al za grzechy. W kilka tygodni pniej entuzjazm wobec takiej formy kontroli spoecznej przygas: antyprzebojem Sieci sta si amatorski film przedstawiajcy rozemian nastolatk umiercajc sympatyczne szczeniaki poprzez wrzucanie ich do rzeki. Filmik znalaz si na YouTube, a dziewczyna zostaa w analogiczny sposb zidentyfikowana i szczuta przez anonimowych internautw. Okazao si jednak, e po trosze z powodu niskiej jakoci filmu dostao si rwnie za niewinno kilku innym nastolatkom, ktre na swoje nieszczcie byy do niej podobne .
5

222

Roz d z i a 10 Groupmind power: grupowa inteligencja, kolekty wna dusza, zbiorowe cia o?

223

dlatego, e w owym cyberstadzie nie mona wyrni liderw w konwencjonalnym sensie tego sowa. Bazuje ono na kolektywnej sile oddziaywania jednostek poczonych w sie, ktrych nie mona kontrolowa ani si im przeciwstawi, lecz jedynie korzysta z ich siy. Wikipedia poetycko stwierdza, e Anonimowi stanowi grup w tym sensie, w jakim grup jest stado ptakw. Skd wiadomo, e s one grup? Bo zmierzaj w tym samym kierunku . Jak
7

W stanie wojennej mobilizacji Anonimowi dziaaj niczym flash mob online, cho w odrnieniu od niego posiadaj skonkretyzowany cel. W tym miejscu naley przypomnie, co oznacza pojcie flash mobu. Pierwsz akcj tego rodzaju przeprowadzi na pocztku 2003 roku Mob Project. Realizacja polegaa na gromadzeniu si obcych sobie osb w sklepie Macys w Nowym Jorku i gromadnym nagabywaniu sprzedawcw o dywanik mioci dla komuny. Kolejne akcje polegay midzy innymi na zbiorowym oddawaniu pokonw ogromnemu pluszowemu dinozaurowi w jednym ze sklepw z zabawkami na Times Square czy biciu oklaskw wewntrz ekskluzywnego hotelu. Ten widowiskowy i przykuwajcy uwag mediw fenomen prbowano wykorzystywa do celw reklamowych, co jest jednak sprzeczne z jego ideologi: akcje tego rodzaju maj odbywa si dla czystej przyjemnoci i nie mog mie adnego konkretnego celu11. Mianem flash mobu okrelany by niekiedy zwoany w Polsce 9 sierpnia 2010 dziki ICT (gwnie poprzez Facebook) happening Akcja Krzy, ktry odby si pod kontrowersyjnym krzyem smoleskim ustawionym przez Paacem Prezydenckim na Krakowskim Przedmieciu w Warszawie. Nie jest to jednak adekwatne okrelenie. Happening pod krzyem by po pierwsze wydarzeniem politycznym, a po drugie jego organizatorzy nie zaplanowali czynnoci wykonywanych w ramach tej akcji, pozostawiajc je indywidualnej kreatywnoci uczestnikw. Akcja Krzy stanowi zatem przykad formalnie podobnego, cho funkcjonalnie odmiennego smart mobu, opisanego we wpywowej ksice Smart Mobs Howarda Rheingolda12. Zarwno smart moby czy flash moby realizujce si in real life, jak i anonimowe, wigilantystyczne akcje online czy podobny schemat gromadzenia si uczestnikw, okrelany jako nowomedialnie zaporedniczony swarming13. Zbiegowiska utworzone w ten sposb s 1) zasadniczo anonimowe, 2) nie posiadaj wyranie wyodrbnionej grupy liderw, 3) gromadz si i s animowane za porednictwem ICT. Smart mobbing i flash mobbing to zatem fenomeny nietosame, cho oba w specyficzny sposb cz wymiar fizyczny i wirtualny14, przez co wykraczaj poza zakres pojcia fenomen cyberkultury odrniajc si tym samym od czysto wirtualnych dziaa Anonimw, ktre bardziej ni do wyej opisanych typw akcji zbliaj si do praktyk net artu.

jednak wskazuje fenomen cyberwigilantyzmu, kiedy anonimowi uytkownicy zyskuj wiadomo swoich moliwoci, mog przekroczy ograniczajcy status przypadkowych czonkw niezorganizowanego stada. W anglojzycznym internecie synne byy ataki dokonane przez Anonima w 2008 roku. Zyska on wwczas charakterystyczn twarz zapoyczon z popularnej brytyjskiej maski Guya Fawkesa. Jako taki sta si memem czonym z wielokrotnie wspominanym ju w tej ksice imageboardem 4chan, cho nie by zwizany na stae z adnym cyberrodowiskiem. Jego dziaania skupiy si wwczas na realizacji projektu chanologia (project chanology). W jego ramach dokonywano atakw na sekt scjentologw. Najczciej przybieray one posta ddoS (distributed denial of service attack), uniemoliwiajc funkcjonowanie scjentologicznych stron www8. W polskim internecie analogiczne cechy miay wulgarno-absurdalno-poetyckie atake anonimowej grupy, ktra okrelaa si mianem st00lejarzy. Ten cyberruch wykrystalizowa si na kultowym Forum o seksie i zwizkach serwisu o2 w toku worwnie w innych rodowiskach. St00lejarze skutecznie niszczyli wybrane cyberrodowisko zarwno poprzez flood, jak i przez twrcze przetworzenie metod flamingu i trollingu, bezkarnie mnoc wulgarne i absurdalne komentarze na zmiennym IP oraz porywajc awatary, czyli podszywajc si pod uytkownikw poprzez uycie cudzych loginw i nickw. W ten sposb obnaali niemoc rodowiskowych wadz i omieszali je, rujnujc rwnoczenie zadaniowy wymiar samych rodowisk . Globalni Anonimowi maj na sumieniu
9

jen podjazdowych uytkownikw z administracj, a nastpnie rozprzestrzeni

rwnie tak gupie dowcipy, jak na przykad masowe umieszczanie na forach dla epileptykw migoczcych animacji, ktre powodoway u uytkownikw napady drgawkowe .
10

224

Roz d z i a 10 Groupmind power: grupowa inteligencja, kolekty wna dusza, zbiorowe cia o?

225

W XX wieku artysta nierzadko bywa aktywist, a take amatorem. rda tych powiza tkwi w ruchach awangardowych lat 60. i 70. XX wieku. Tam te szuka naley korzeni teorii artystycznego dziaania kolektywnego oraz koncepcji wykorzystywania maszyn do uprawiania sztuki, ktra jest podstaw ekspresji artystycznej i paraartystycznej w internecie. Usieciowienie praktyki artystycznej ma bezporedni zwizek z dematerializacj przedmiotu, ktra stawia artyst w zupenie nowej sytuacji15. Jednak distance art, ktrej cechy nosz sieciowe dziaania artystyczne, to nienowy pomys. Annmarie Chandler i Norie Neumark wskazuj, e spokrewniona jest ona z praktykami mail artu , czyli uprawianej od lat 60. alternatywnej, multilateralnej formy
16

z pewnoci mona rwnie odnie do komunikacyjno-kreacyjnych praktyk internetowych Anonimw, zarwno tych, ktre posiadaj cechy aktywnoci artystycznej, jak i takich, ktre trudno byoby dopasowa do jej definicji. Specyficzn form z pogranicza sieciowych praktyk komunikacyjnych i kreacyjnych, przepracowujc take granic midzy anonimowoci i tosamociow jawnoci uytkownika, jest blogging, czyli prowadzenie dziennika w Sieci. Tosamo persony bloggera moe by przedstawiana jako cile mimetyczna wobec jego osoby in real life, czego przykadem s oficjalne blogi politykw czy celebrytw (notabene prowadzone czsto przez wynajtych zawodowych ghostwriterw, co ponownie wskazuje na wag charakterystycznej dla CMC przelewnoci tosamociowej). Praktyka bloggerska moe mie jednak rwnie charakter anonimowy. Rebecca Blood, weteranka bloggingu i nieoficjalna historyczka ruchu, podaje nastpujc etymologi pojcia blog, ktrego, jak twierdzi, pierwszy uy Jorn Barger w 1997 roku: web journal g web log g weblog g wee blog g blog. 1998 roku w Sieci powstawao tak niewiele weblogw, e mona byo stworzy ich kompletn list. W nastpnym roku jednak aden czytelnik nie by ju w stanie codziennie zaglda na wszystkie blogi. W poowie 1999 zaczy si pojawia darmowe narzdzia uatwiajce prowadzenie blogw, co wczeniej wymagao umiejtnoci stawiania stron internetowych, i wanie wwczas nastpia globalna eksplozja bloggingu21. Herring, Scheidt, Kouper i Wrigh jednoznacznie okrelaj boom bloggerski jako fenomen pomilenijny22. Treciowo i formalnie blogi stanowi miks komentarzy, linkw i opinii. Czsto odnosz si do materiaw pochodzcych z rde zewntrznych, polemizujc z nimi lub potwierdzajc je, prezentuj zatem indywidualne przemylenia na temat obiektw powszechnego zainteresowania. Cech charakterystyczn blogw jest fakt, e owo wasne zdanie na temat wsplnych problemw czsto wyraane jest w sposb bezceremonialny i sarkastyczny, a nawet wulgarny. Nadmiar elokwencji jest zdaniem Blood zawsze wad bloga, gdy jego uksztatowana ju poetyka wymaga przede wszystkim umiejtnoci skrtowego wyraania si. Technicznie blogi stanow koncepcyjn kombinacj strony www, forum i poczty email, dlatego mog by uywane zarwno

sztuki opartej na zasadzie swobodnej, midzynarodowej wymiany listwartefaktw ponad ograniczeniami przestrzeni, narodowoci, rasy, wyznania oraz tradycyjnych systemw sztuki17. W latach 60. i 70. pojawio si rwnie istotne rozrnienie midzy sztuk skoncentrowan na przedmiocie a sztuk skoncentrowan na akcie tworzenia rozumianym jako dowiadczenie18. Dziki dziedzictwu tamtych lat wspczesny projekt artystyczny traktowany jest jako zarazem przestrze transakcyjna, interwencyjna, kooperacyjny proces i konstrukt temporalny . Jednak o ile sztuka w XX wieku czsto angaowaa
19

si spoecznie, to jednak tylko niektre formy net artu mona potraktowa jako rodzaj spoecznego zaangaowania, ktre staje si sztuk. Jak wskazuje Sean Cubitt, artysta sieci (the network artist) nie jest osob, poniewa autor pojmowany jako osoba przyjmuje pen odpowiedzialno za dzieo. W sieciach elektronicznych za autorstwo jest dzielone w duo gbszym sensie ni to mogo mie miejsce w przypadku jakichkolwiek dziaa kolektywnych in real life. Jest ono rwnie dzielone z samym medium. Sie niewtpliwie jest w tym wypadku tworzywem, ale rwnoczenie i czym wicej: stanowi samo sedno praktyk artystycznych w internecie. W przypadku mail artu poczta tylko transmitowaa wytwr, za np. listonosze nie partycypowali w praktyce twrczej, podczas gdy w network art wszyscy uczestnicy tej praktyki s zobligowani do partycypacji w niej i bior na siebie wspodpowiedzialno za wytwr. Sztuka usieciowiona jest wic w duo wikszym stopniu ni jej wczeniejsze formy aktem spoecznym i zarazem aktem autoabnegacji . Te uwagi
20

226

Roz d z i a 10 Groupmind power: grupowa inteligencja, kolekty wna dusza, zbiorowe cia o?

227

jako dwukierunkowa, jak i jednokierunkowa forma komunikacji. Charakterystyczna dla bloggerw jest predylekcja dla posugiwania si najprostszymi rozwizaniami technicznymi (low-tech), co nie tylko uatwia autorom opanowanie tej formy komunikacji, zwikszajc rwnoczenie ilo osb, ktre odwaaj si z ni zmierzy, ale rwnie czytelnikom percepcj ich treci .
23

ca midzy blogosfer a sfer publiczn polega na tym, e w CMC akt komunikacji jest rejestrowany, co pozwala ledzi przepywy pomidzy wzami26. Okrelenie blogosfera moe by jednak mylce, gdy blogi nie s wszechpoczone, lecz tworz mniejsze sieci zoone najczciej z trzech do piciu blogw-wzw rozmawiajcych ze sob27. Wikszo wzw blogosfery, podobnie jak ma to miejsce w innych sieciach, pozostaje we wzgldnej izolacji. T prawidowo ilustruje pojcie blogw peryferyjnych, do ktrych odsya niewiele linkw, cho oczywicie rwnie odizolowany blog moe zyska globalny wpyw28. Mimo to przekaz wyartykuowany na peryferyjnym blogu rzadko zyskuje szerszy oddwik, podczas gdy w przypadku informacji pojawiajcych si na blogu wzowym jest on praktycznie gwarantowany29. Przekaz bloga, szczeglnie anonimowego, ma czstokro charakter bardzo intymny. Jak pisze Blood, jego lektura moe da czytelnikowi niezwykle silne poczucie, co to znaczy by okrelon osob w okrelonym miejscu i czasie. Jeli autoekspresja bloggera spotka si z pozytywn reakcj czytelnikw, stymuluje go to do rozwijania pisarskich umiejtnoci zarwno w wymiarze technicznym, jak i formalnym, stawiajc rwnoczenie przed dylematem, czy powinien pozosta sob, czy te raczej podporzdkowa si zamwieniu spoecznemu co do swych autoprezentacji tosamociowych oraz ujawnianego obrazu wiata30. Jednak efekt tych autoekspresyjnych praktyk czsto rozmija si z intencj bloggera. Oczekuje on od czytelnikw wyrazw pozytywnego zainteresowania, podczas gdy oceniaj oni jego wypowiedzi negatywnie lub te wcale nie chc udziela responsu. Dlatego reakcja czytelnikw, jak rwnie jej brak, skutkuje niekiedy przyjciem przez bloggera nowej strategii autoekspresji. Mark Tremayne wskazuje jednak, e interpretacja postaci bloggera jako pisarza-amatora dnego masowego czytelnictwa i poklasku moe by bdna. Wielu z nich wydaje si zalee jedynie na posiadaniu wasnego kanau ekspresji, nie za na duym zainteresowaniu i ruchu na blogu31. Badawcze perspektywy dla blogosfery staj si ostatnio coraz ciekawsze, gdy okazuje si, e bloggerskie praktyki zmieniaj si w czasie. Herring, Scheidt, Kouper i Wrigh podaj na przykad, e w latach 2003-2004 zwikszya si ilo blogw anonimowych, za forma sieciowych dziennikw staa

Czytelnicy blogw maj wiele rodzajw praktyk i poziomw aktywnoci do wyboru. Mog jedynie czyta bloga lub te klika na zamieszczone na nim linki, wysya bloggerowi wasne opinie, informacje oraz odsyacze do nich, wreszcie na rne sposoby angaowa si w dialog z nim i innymi czytelnikami. Poziom uczestnictwa w tych praktykach moe zmienia si z sesji na sesj, zmianom mog ulega rwnie potrzeby zaspakajane przez aktywno bloggersk. Barbara K. Kaye wskazuje, e internauci pytani o motywacje korzystania z internetu twierdz, e traktuj go przede wszystkim jako narzdzie rozrywki, relaksu i oderwania od rzeczywistoci, a w nastpnej kolejnoci nawizywania i kultywowania interakcji spoecznych. Motywacje te rni si jednak w zalenoci od preferowanego rodzaju rodowiska. Fora funkcjonuj gwnie jako rda informacji i narzdzia socjalizacji, emaile zaspokajaj potrzeby kontaktu interpersonalnego i maksymalizacji wygody w procesie komunikacyjnym, czaty za pozwalaj rozwija sieci spoecznych kontaktw, budowa wasn tosamo, a take su uzyskiwaniu porad i informacji24. Wszystkie te funkcje mog by realizowane rwnie przez blogi, cho niektrzy badacze stawiaj tez, e bloggerom zaley przede wszystkim na czystej autoekspresji i nawizywaniu kontaktw, za w duo mniejszym stopniu na dawaniu wyrazu swej kreatywnoci. Dlatego mona spotka si z opini, e blogi stanowi gatunek komunikacyjny sucy przede wszystkim autoprezentacji i wyraaniu samego siebie25. Oglnointernetowe quantum blogw wraz z linkami czcymi je ze sob nawzajem oraz z innymi sieciowymi treciami jest okrelane mianem blogosfery (blogosphere). Termin ten ukuto jako analogiczny wobec pojcia sfery publicznej. Blogosfera posiada cechy klasycznej sieci spoecznej, w ramach ktrej poczenia midzy wzami s nawizywane przez podlinkowywanie i/lub uycie funkcji lubi to. Jak wskazuje Mark Tremayne, gwna rni-

228

Roz d z i a 10 Groupmind power: grupowa inteligencja, kolekty wna dusza, zbiorowe cia o?

229

si bardziej tekstualna, co pozostaje w sprzecznoci z potocznym przekonaniem o nieustannym wzrocie znaczenia elementu piktorialnego w CMC, lecz w zgodzie z tez Herring o tekstualnym zwrocie w Sieciowych praktykach komunikacyjnych32. Mimo to obowizywania adnych nadrzdnych prawidowoci odnoszcych si do globalnej blogosfery jak do tej pory nie stwierdzono, cho udao si wyrni kilka cech dystynktywnych tej formy komunikacji, takich jak wzgldna monadyczno i niski poziom dialogicznoci czy ilociowa przewaga blogw osobistych nad newsowymi . Blogi na tle innych form
33

kategorie rodzajowe to blog tematyczny, osobisty dziennik i k(nowledge)-log. Podziay te jednak nie s oczywiste, trwaj te spory metodologiczne dotyczce sposobw ustalania gatunkowej topografii blogw. Proponuje si na przykad analiz tagw wskazujcych na obecno danych treci, a take tytuw i opisw bloga, umieszczanych na nim linkw, komentarzy i innych materiaw38. William P. Eveland i Ivan Dylkow oszacowali, e w 2005 roku 27% amerykaskich uytkownikw Sieci czytao blogi, 12% postowao na nich, a 7% stworzyo wasnego bloga39. Nie jest jednak atwo oceni poziom partycypacji czytelnikw w praktyce bloggerskiej. Trudno jest rwnie dotrze do tych internautw, ktrzy blogw nie czytaj i ustali, dlaczego tego nie czyni. Jeli nawet badacz ograniczyby si do badania aktywnoci samych bloggerw, w globalnej Sieci znajduje si o wiele za duo materiau, by obj badaniami t praktyk w jej wymiarze globalnym czy choby tylko ilociowo decydujcym40. Zizi Papacharissi wyrnia nastpujce kategorie treci, wok ktrych moe skupia si uwaga bloggera: osobiste (formua bloga odpowiada modelowi pamitnika), hobby (linki, informacje, newsy dotyczce okrelonego tematu), rodzinne (gwn funkcj takiego bloga jest uatwianie komunikacji w obrbie rodziny rozproszonej terytorialnie), ekspresja pogldw, ekspresja twrcza, poszukiwanie wsparcia (np. blog jako centrum informacji dotyczcych okrelonych schorze), wreszcie aktywno fanowska41. Jeli chodzi o motywacje i cele bloggerw, Papacharissi wymienia: wyraanie siebie (60.4%), wyraanie swojej kreatywnoci (10.6%), wyraanie zainteresowa poprzez gromadzenie i przekazywanie okrelonych informacji (14.6%), wyraanie siebie celem nawizania kontaktw spoecznych (8.6%), sposb spdzania czasu (2.7%), rozrywka (0.8%), komunikacja w rodzinie (0.8%), korzyci finansowe (0.4%), rozwj zawodowy (0.8%), udzielenie wsparcia jakiej sprawie (0.4%)42. Herring, Scheidt, Kouper i Wrigh szacuj, e autorami blogw anglojzycznych s mniej wicej rwnie czsto kobiety, co mczyni i osoby dorose oraz nieletnie, co jest szczeglnie istotne w wietle ustale, e charakter bloga w duym stopniu zaley od genderu i wieku bloggera. Autorami blogw tematycznych s prawie wycznie doroli mczyni, a mode kobie-

publikacji internetowych wyrnia przede wszystkim dynamizm, wsteczna chronologia i pierwszoosobowa narracja. Jako bloggerw okreli mona tych uytkownikw, ktrzy tworz teksty zamieszczane na blogach, wchodzc w dychotomiczn, wzorowan na tradycyjnym modelu komunikacji jednokierunkowej relacj z tymi, ktrzy je czytaj. Ksztatuje si ona na mod relacji autor-czytelnicy, o czym wiadczy mog choby popularne porady dla osb pragncych zosta kim w blogosferze . W przypadku wielu cho
34

nie wszystkich blogw czytelnicy s zachcani do pozostawiania komentarzy do notek autora35. Podobnie jak w przypadku innych cyberrodowisk, wikszo odwiedzajcych blogi to lurkerzy, ktrzy nie zostawiaj po sobie adnych ladw, co jednak bloggerzy nieczsto bior pod uwag i dlatego nierzadko szybko rozczarowuj si brakiem zauwaalnego odzewu. Struktura narracyjna blogw sprawia, e kady z nich stanowi tekst otwarty . W
36

przypadku wszelkich odmian pisarstwa internetowego to nie autor kontroluje tekst, lecz uytkownik; to on ostatecznie determinuje jego znaczenie, za nadawca nie dysponuje takimi narzdziami kontroli jakoci jak w przypadku druku. Dlatego Sie jako medium praktyk pisarskich fundamentalnie zmienia relacj czytelnik-pisarz, a take koncepcj analizy odbioru, ktry wyznacza centrum tej relacji .
37

Wobec obfitoci materiau badawczego powstaj bardzo rnorodne klasyfikacje blogw. Herring, Scheidt, Kouper i Wrigh proponuj podzia wedle ujawnionych wyrnikw osoby bloggera in real life (podawany przeze gender, wiek czy zawd) oraz innych wskanikw jego tosamoci (wybrany pseudonim, zamieszczone zdjcia itp.). Najczciej wyrniane w blogosferze

230

Roz d z i a 10 Groupmind power: grupowa inteligencja, kolekty wna dusza, zbiorowe cia o?

231

ty pisz gwnie osobiste dzienniki i pamitniki. Twierdze tych jednak nie naley pochopnie uoglnia. Wyniki bada sugeruj, e na przykad polskojzyczni blogerzy znaczco rni si od zachodnich. A w s nimi kobiety, s oni te modsi, a preferowan przez nich form jest specyficzny rodzaj dziennika intymnego, opisujcy raczej wpyw wydarze ycia codziennego na psychik autora ni prbujcy zmienia ycie blogiem .
43

kracji rwnoznaczne jest z realn wadz. Wreszcie dysponuj wiksz moc przerobow, pracujc jako groupmind i dyskontujc na sw korzy moc kolektywu51. Aby blog zrealizowa swoje najwaniejsze funkcje komunikacyjne, stajc si baz informacji, rozrywki i dowiadczenia kompilowanych w efekcie archiwistycznej dziaalnoci bloggera oraz kontrybucji komentatorw, potrzebny jest zbiorowy wysiek, ktry zoperacjonalizuje konceptualizacj odbiorcw jako rda. Najlepszym przykadem korzyci pyncych z tej praktyki jest Projekt Wikipedia, w ramach ktrego uytkownicy wsplnie konstruuj i ksztatuj zawarto portalu, nie ograniczajc si jedynie do selekcji treci52. Uycie pojcia groupmindu w odniesieniu do blogosfery moe zaskakiwa, poniewa popularna jest wizja bloga jako osobistego pamitnika jednej osoby, zarwno tworzonego, jak i edytowanego przez ni sam. Badacze wskazuj jednak, e ten model nie jest obligatoryjnie obowizujcy. Clyde Bentley wraz ze wsppracownikami nazywaj ten typ bloga kontrolowanym. Mona go w ten sposb okreli wwczas, gdy wikszo zawartoci tworzona jest przez jedn osob, zazwyczaj prowadzc stron. Wkad czytelnikw jest akceptowany i odnotowywany na stronie, ale waciciel bloga moe go kontrolowa, np. usuwajc komentarze, ktrych obecnoci sobie nie yczy. Cytowani badacze oszacowali proporcje wkadu w zbadanych przez siebie blogach tego rodzaju nastpujco: waciciel 75%, gocie 25%. Wskazali rwnie na istnienie blogw hybrydowych, pisanych przez wiksz ilo osb, ktre wsplnie generuj tre i moderuj zawarto dostarczan przez czytelnikw. W tym wypadku ingerencja cenzorska jest nieznaczna, a szacunek wkadu odwraca si: gocie edytuj 75%, waciciele 25% treci. Wyrniono wreszcie blogi otwarte, ktre wsplnie tworz ich czytelnicy. Z reguy posiadaj one administratora, ktry jednak nieczsto interweniuje w publikowane treci53. Oczywicie adnego bloga nie czytaj wszyscy, zatem wpyw kadego z nich jest ograniczony. Mimo to blogosfera niewtpliwie zasuguje dzi na miano medialnej potgi. Nie zawdzicza tego bynajmniej autorom poszczeglnych blogw, cho dziki indywidualnym wyborom linkw przez uytkownikw moc kolektywu nadaje niektrym wybranym bloggerom moc auto-

Blogosfera dostarcza dotychczas niemym konsumentom treci medialnych publicznoci, udzielajc im dobrze syszalnego gosu, a take stwarzajc wirtualn przestrze, w ktrej publikowane by mog informacje ignorowane przez mainstreamowe media. Z tego powodu w niektrych blogach doszuka si mona cech przekazu dziennikarskiego44. Wiele prowadzi narracj naocznego wiadka, a forma zbliona do dziennika dodatkowo intensyfikuje odbiorcze wraenie otrzymywania surowej, niezaporedniczonej, a zatem domylnie prawdziwej informacji . Bloggerzy nie tylko wyszu45

kuj i komentuj, ale te naganiaj i dystrybuuj spoecznie istotne newsy, poczynajc sobie na tym polu czstokro o wiele bardziej odwanie ni pracownicy zawodowych mediw. W ten sposb indukuj proces reinterpretacji roli czwartej wadzy we wspczesnym wiecie jako instytucji publicznej i partycypacyjnej zarazem . Wikszo bloggerw jednak ani nie pasuje do
46

definicji dziennikarza, ani nie zamierza si do niej dostosowywa, przenoszc ponad wczanie si do dyskusji o sprawach publicznych pisanie o sobie i wasnych zainteresowaniach . Jeli nawet ujawniaj publicystyczne zacicie, ich
47

aktywno rzadko rozwija si wedle modelu dziennikarstwa ledczego; bywaj raczej komentatorami48. Midzy fenomenami bloggingu a dziennikarstwa online jest wic wyrana rnica49. Mimo odrbnoci tych dwch zjawisk dystans midzy blogosfer a mediami mainstreamowymi niewtpliwie si zmniejsza; od dekady nieustannie ronie globalny wpyw amatorskich newsw i dostawcw informacji50. D. Travers Scott wskazuje nastpujce przyczyny tego stanu rzeczy: bloggerzy korzystaj z korzyci pyncych ze statusu outsiderw w sytuacji, gdy coraz powszechniejsza staje si wiadomo, do jakiego stopnia zawodowcy potrafi zmanipulowa informacj. Posiadaj oni rwnie przynajmniej potencjalnie ogromn publiczno, co w medio-

232

Roz d z i a 10 Groupmind power: grupowa inteligencja, kolekty wna dusza, zbiorowe cia o?

233

rytetu. Dla zawodowych mediw blogi s zarazem inspiracj, konkurencj i zagroeniem. Tremayne zauwaa, e o ile profesjonalne media we wczesnej fazie eksplozji blogosfery atakoway bloggerw, negliujc ich dziaalno i wydobywajc bdy, obecnie coraz czciej prezentuj postaw nie moesz ich pokona, wic si do nich przycz. Wielu publicystw staje si bloggerami; odwrotnie bywa rzadziej, lecz niemal wszyscy dziennikarze ucz si dzi od bloggerw, jakimi metodami emocjonalnie i poznawczo angaowa czytelnikw w swj przekaz . Kultura blogw opiera si o czst aktualizacj
54

Poniewa odzwierciedlaj wspczesne zmiany w ich rozumieniu, s interesujcym obiektem badawczym dla nauk spoecznych. Inaczej ni pamitniki, ktre pisze si po to, by ujawnia tajemnice prywatnych odczu i myli innej osobie, blogi zakada si po to, by byy czytane przez wielu. Jako takie s one techniczne proste, mao kreatywne w warstwie treciowej, a ich ekspresyjny i osobisty charakter jest czsto agodzony humorem57. Pozwalaj swym twrcom na lawirowanie pomidzy pragnieniem opublikowania pamitnika, co ustanawia perspektyw satysfakcji osobistej i potencjalnej popularnoci, a poczuciem wanoci wynikajcej z faktu, e prywatne przemylenia autora zyskuj artykulacj w sferze publicznej. Web studies w epoce przed boomem blogosferycznym kady nacisk przede wszystkim na spoeczne aspekty Sieci, za jako drugorzdne traktoway cyberkulturowe fenomeny pozwalajce na okrelenie ich jako self-oriented. Dopiero niedawny ilociowy wzrost analiz blogw pozwoli na reinterpretacj pewnych wymiarw cyberkultury jako nie spoecznych, ale egotycznych, oraz na zbadanie wpywu tej komunikacyjnej orientacji na kapita spoeczny generowany przez nowe media58. Czsto wskazuje si, e globalny sukces portali spoecznociowych, na przykad Facebooka zaoonego w 2004 i posiadajcego obecnie ponad 500 milionw uytkownikw na wiecie wynika z faktu, e stanowi on w gruncie rzeczy szczeglnie user-friendly platform do bloggowania, uzupenion o rne narzdzia pomagajce budowa sie spoeczn skuteczniej, ni miao to miejsce w przypadku klasycznych blogw, a wczeniej stron domowych. Facebook oferuje wicej moliwoci integrowania wielu rnych narzdzi komunikacji, przede wszystkim e-maili, forw i sieci spoecznych online59. Rnic midzy serwisami spoecznociowymi a blogami stanowi obowizujca jedynie w przypadku tych pierwszych regua mimetyzmu tosamociowego wobec real life. Reasumujc mona orzec, e to wanie anonimowe praktyki cyberspoeczne pozwalaj na najpeniejsze wykorzystywanie innowacyjnych moliwoci CMC. Wigilanci s na anonimowo skazani, bloggerzy mog wybiera, czy pragn skorzysta z tej opcji, czy te nie, za portale spoecznociowe a take aukcyjne, ktre bd tematem nastpnego rozdziau s w zaoeniu

treci (update), lecz oferuje rwnie wiele moliwoci jej archiwizowania i przekierowywania do innych rde (linkowanie). Mimo e ich przekaz jest porcjowany, otwarta struktura charakterystyczna dla blogw pozwala rwnie na snucie rozbudowanych narracji, cho ta forma przekazu postrzegana jest przede wszystkim jako forum stworzone celem artykulacji osobistych komentarzy. Za podstawow zasad rzdzc blogosfer uwaa si koncentracj na osobie bloggera . To wanie moliwo wyraania osobistych odczu i prze55

myle wydaje si kluczowa dla autorw blogw, wic si z wymogiem przycigania uwagi, co zblia blog do formuy strony domowej. Po boomie bloggerskim okazao si, e w internecie jest daleko trudniej o zainteresowanych czytelnikw ni o chtnych do autoekspresji pamitnikarzy, ktrzy musz nauczy si uruchamiania rnego rodzaju mechanizmw promocyjnych, jeli pragn wzbudzi czyjekolwiek zainteresowanie. Papacharissi wyrnia nastpujce narzdzia uywane w tym celu przez bloggerw: mechanizmy zwrotne (feedback), np. ksiga goci i email; struktury wertykalne (spozycjonowanie elementw na stronie, ktr czyta si od gry do dou, za archiwizuje odwrotnie); kuszca retoryka dowiadcze, wiadectw i porad osobistych, powoywanie si na zewntrzne oceny (nagrody dla bloga itp.), zwracanie si wprost do czytelnika. Jako ostatni czynnik cytowana badaczka wymienia interesujc osobowo autora, a cilej, umiejtno stworzenia przeze takiej narratorskiej persony, ktra przycignie uwag .
56

Blogi upubliczniaj sfer prywatn, a take przynajmniej czciowo prywatyzuj publiczn, mieszajc informacje nalece do obydwu kategorii.

234

Roz d z i a 10 Groupmind power: grupowa inteligencja, kolekty wna dusza, zbiorowe cia o?

235

cile tosamociowo mimetyczne. Kwestie zwizane z ustalaniem granic midzy tosamoci a anonimowoci aktora w CMC wi si z kluczowym dla web studies pytaniem o wsplnotowo w Sieci. Czy wsplnota wirtualna jest moliwa, a jeli tak, czy naley j potraktowa jako form translacji realnej wsplnoty spoecznej, czy te raczej jako jej now form? Na to pytanie postaram si odpowiedzie w ostatnim rozdziale. Co do opisanych w rozdziale niniejszym fenomenw stanowicych ilustracj moliwoci sieciowego Anonima, stwierdzi trzeba, e wczeni badacze spierajcy si o kategori cyberwsplnotowoci ignorowali formy porednie pomidzy socjologicznie pojmowan grup (trwa, wytwarzajc wi spoeczn oraz wsplne wartoci/cele) a agregatem (pozbawionym integracji spoecznej, opartym jedynie na ssiedztwie przestrzennym)60. Analiza fenomenu Anonymous power prowadzi do wniosku, e redukcja pola analogii do tych dwch poj i ich antynomizacja upoledza, nie za wspomaga rozwj web studies. Bardziej owocne poznawczo byoby nawizanie do pojcia zbiorowoci spoecznej (przelotnej, lecz wytwarzajcej relacje spoeczne wyznaczane przez wsplny orodek zainteresowania), zbiegowiska (jednostki czy wsplny orodek zainteresowania, lecz nie pojawia si identyfikacja ani dziaania zbiorowe), a szczeglnie tumu (zbiorowo przelotna, w ktrej jednak wystpuj dziaania zbiorowe i pojawia si identyfikacja)61. Od czasu powstania fundamentalnych dzie Gustavea Le Bona i Eliasa Canettiego, ktrzy stworzyli pamitne opisy dowiadczenia tumu in real life, nie napisano niczego rwnie istotnego na ten temat. Dzi z powodu ogromnej roli niepenych form uspoecznienia Anonimw w cyberprzestrzeni nie tylko mona wrci do prb kontekstowej analizy tego zjawiska, ale wrcz naleaoby to uczyni62.
10A/ Anonimowi. Nie jestemy twoimi przyjacimi. 10B/ Chopak Mary Bale

10C/ Maski Guya Fawkesa

236

Roz d z i a 10 Groupmind power: grupowa inteligencja, kolekty wna dusza, zbiorowe cia o?

237

Przypisy: Por. np.: Anna Piwnicka, Zodzieje korzystaj z Facebooka, 13 wrzenia 2010, http://nt.interia.pl/wiadomosci/news/zlodzieje-korzystaja-z-facebooka,1530791,62, Ewa Kasiak, Jak Facebook i social media dostarczaj informacji zodziejom, http://internet-news.com.pl/jak-facebook-i-social-mediadostarczaja-informacji-zlodziejom/, data weryfikacji URL: 15 stycznia 2011. 2 Karen Mossberger, Caroline J. Tolbert, Ramona S. McNeal, Digital Citizenship. The Internet, Society, and Participation, MIT Press, Cambridge-London 2008, s. 2. 3 Por. Richard Maxwell Brown, Vigilantism, [w:] The Encyclopedia of Community: From the Village to the Virtual World, ed. by Karen Christensen, David Levinson, Sage Publications, Thousand Oaks-London-New Delhi 2003, s. 1447. 4 Por. Michael Colarik, Cyber Terrorism: Political and Economic Implications, Group Publishing, London 2006. 5 Za: Nick Farrell, Hackers Catch Puppy-Chucker, TechEye, 06 September 2010, http://www.techeye.net/internet/hackers-catch-puppy-chucker, data weryfikacji URL: 5 stycznia 2011. 6 Za: Anonymous, http://en.wikipedia.org/wiki/Anonymous_%28group%29, data weryfikacji URL: 5 stycznia 2011. 7 Tame. 8 Za: Project Chanology, http://en.wikipedia.org/wiki/Project_Chanology, data weryfikacji URL: 5 stycznia 2011. 9 Archiwum akcji ruchu: http://bonez.fm.interia.pl/old/index1.html, data weryfikacji URL: 5 stycznia 2011. 10 Za: Kevin Poulsen, Hackers Assault Epilepsy Patients via Computer, [w:] Wired, 03.28.08, http://www.wired.com/politics/security/news/2008/03/epilepsy, data weryfikacji URL: 5 stycznia 2011. 11 Za: Flash Mob, http://en.wikipedia.org/wiki/Flash_mob, data weryfikacji URL: 5 stycznia 2011. 12 Howard Rheingold, Smart Mobs. The Next Social Revolution, Basic Books, Cambridge 2002, wersja online dostpna przez: http://www.smartmobs.com/ book/book_toc.html, data weryfikacji URL: 5 stycznia 2011. 13 Por. np.: John Arquilla, David Ronfeldt, Swarming and the Future of Conflict, Rand, Santa Monica 2000. 14 Donald Norris, Jon Mason, Paul Lefrere, Transforming E-Knowledge, dz. cyt., s. 25-26. 15 Tilman Baumgrtel, Immaterial Material: Physicality, Corporality, and De1

materialization in Telecommunication Artworks, [w:] At a Distance. Precursors to Art and Activism on the Internet, ed. by Annmarie Chandler, Norie Neumark, MIT Press, Cambridge-London 2005, s. 61. 16 Annmarie Chandler, Norie Neumark, Critical Perspectives on Distance Art/ Activist Practices, [w:] At a Distance. Precursors to Art and Activism on the Internet, dz. cyt., s. 25. 17 John Held, Jr., The Mail Art Exhibition: Personal Worlds to Cultural Strategies, [w:] At a Distance. Precursors to Art and Activism on the Internet, dz. cyt., s. 102. 18 Chandler, Neumark, dz. cyt., s. 43. 19 Tame, s. 27. 20 Sean Cubitt, From Internationalism to Transnations: Networked Art and Activism, [w:] At a Distance. Precursors to Art and Activism on the Internet, dz. cyt., s. 434. 21 Rebecca Blood, Weblog History, http://www.rebeccablood.net/essays/weblog_history.html, data weryfikacji URL: 17 padziernika 2010. 22 Susan C. Herring, Lois Ann Scheidt, Inna Kouper, Elijah Wrigh, Longitudinal Content Analysis of Blogs: 20032004, [w:] Blogging, Citizenship, and the Future of Media, ed. by Tremayne, Routledge, New York-Abingdon 2007, s. 5. 23 Tame, s. 6. 24 Barbara K. Kaye, Blog Use Motivations: An Exploratory Study, [w:] Blogging, Citizenship, and the Future of Media, dz. cyt., s. 129-130. 25 Zizi Papacharissi, Audiences as Media Producers: Content Analysis of 260 Blogs, [w:] Blogging, Citizenship, and the Future of Media, dz. cyt., s. 24. 26 Mark Tremayne, Introduction: Examining the BlogMedia Relationship, [w:] Blogging, Citizenship, and the Future of Media, dz. cyt., s. XI. 27 Blood, dz. cyt. 28 Tremayne, dz. cyt., s. XI. 29 Tame. 30 Blood, dz. cyt. 31 Tremayne, dz. cyt., s. XI. 32 Herring, Scheidt, Kouper, Wrigh, dz. cyt., s. 10. 33 Tame, s. 15. 34 Brzmie one mog nastpujco: naley nauczy si pisa w sposb krtki i powierzchowny, poniewa czytelnik na pierwszy rzut oka musi wyowi z treci jej najciekawsze punkty. Trzeba rwnie umie dobrze spozycjonowa bloga, trafia si na nie bowiem najczciej za pomoc wyszukiwarek, nie za pozytywnych recenzji. Wie si to z koniecznoci trafnego wyboru targetu i sw kluczowych. Ostatni z wymienianych umiejtnoci jest tworzenie odpowied-

238

Roz d z i a 10 Groupmind power: grupowa inteligencja, kolekty wna dusza, zbiorowe cia o?

239

nio zachcajcych linkw do innych czci zawartoci bloga, by czytelnik zapragn zapozna si z ca jego zawartoci, a nie tylko z pojedyncz notk. Za: James Mathewson, Frank Donatone, Cynthia Fishel, Audience Relevance and Search. Targeting Web Audiences with Relevant Content, IBM Press, Boston 2010, s. XVIII. 35 Mark Tremayne, Preface, [w:] Blogging, Citizenship, and the Future of Media, dz. cyt., s. IX. 36 Mathewson, Donatone, Fishel, dz. cyt., s. XX. 37 Tame, s. 29. 38 Herring, Scheidt, Kouper, Wrigh, dz. cyt., s. 8. 39 William P. Eveland, Jr., Ivan Dylko w, Reading Political Blogs During the 2004 Election Campaign: Correlates and Political Consequences, [w:]Blogging, Citizenship, and the Future of Media, dz. cyt., s. 106. 40 Tame, s. 107. 41 Zizi Papacharissi, Audiences as Media Producers, dz. cyt., s. 28. 42 Tame, s. 32. 43 Za: Herring, Scheidt, Kouper, Wrigh, dz. cyt., 7. 44 Papacharissi, dz. cyt., s. 21. 45 Tremayne, dz. cyt., s. XIII. 46 Blood, dz. cyt. 47 Herring, Scheidt, Kouper, Wrigh, dz. cyt., s. 5. 48 D. Travers Scott, Pundits in Muckrakers Clothing: Political Blogs and the 2004 U.S. Presidential Election, [w:] Blogging, Citizenship, and the Future of Media, dz. cyt., s. 39. 49 Amerykascy publicyci za pocztek fenomenu dziennikarstwa online uznaj afer Clinton-Lewinsky, za bloggingu WTC. Za: Tremayne, dz. cyt., s. XII. 50 Tame, s. XIV. 51 Scott, dz. cyt., s. 39. 52 Tame, s. 39. 53 Clyde Bentley, Brian Hamman, Jeremy Littau, Hans Meyer, Brendan Watson, Beth Welsh, Citizen Journalism: A Case Study,: Blogging, Citizenship, and the Future of Media, dz. cyt., s. 230. 54 Mark Tremayne, Introduction: Examining the BlogMedia Relationship, dz. cyt., s. XVI. 55 S. Shyam Sundar, Heidi Hatfield Edwards, Yifeng Hu, Carmen Stavrositu, Blogging for Better Health: Putting the Public Back in Public Health, [w:] Blogging, Citizenship, and the Future of Media, dz. cyt., s. 85. 56 Papacharissi, dz. cyt., s. 22. 57 Tame, s. 36.

58 Tame, s. 37. 59 Sundar, Hatfield Edwards, Yifeng Hu, Stavrositu, dz. cyt. 60 Por.: Grupa spoeczna, [w:] Krzysztof Olechnicki, Pawe Zacki, Sownik socjologiczny, Wydawnictwo Graffiti, Toru 1997, s. 74; Agregat spoeczny, [w:] Sownik socjologiczny, dz. cyt., s. 15. 61 Por.: Zbiorowo spoeczna, [w:] Sownik socjologiczny, dz. cyt, s. 256; Zbiegowisko, [w:] Sownik socjologiczny, dz. cyt., s. 256; Tum, [w:] Sownik socjologiczny, dz. cyt., s. 226.

240

241

Rozdzia 11 P o r ta l a u kc y j n y j a ko s y s t e m wymiany

Allegro. Tu ogldasz rzeczy, ktre kupiby sobie, gdyby mia pienidze. Demotywatory.pl Ekonomici okrelaj proces digitalizacji handlu jako trzeci rewolucj przemysow, ktra prawdopodobnie silniej ni dwie poprzednie, gdy w sposb najbardziej kompleksowy i bezporedni, wpywa na style ycia ludzi na caym wiecie1. Praktyk e-handlu (e-commerce) dziel oni na nastpujce kategorie: przedsibiorstwo-do-przedsibiorstwa (business to business, B2B), przedsibiorstwo-do-konsumenta (business to customers, B2C), przedsibiorstwo-do-administracji (business to governments, B2G), administracja-do-administracji (governments to governments, G2G) i konsumentdo-konsumenta (customers to customers, C2C). E-handel typu B2B stanowi wikszo globalnej aktywnoci e-handlowej2, ale to wymiana C2C jest zjawiskiem najbardziej interesujcym dla kulturoznawcy. Do tej kategorii naley zaliczy fenomen portali aukcyjnych. Pod wzgldem relacji biznesowych najbardziej skomplikowany charakter maj e-transakcje midzy przedsibiorstwami i konsumentami (B2C). Podzieli je mona na: a) sprzedajce przedsibiorstwo g kupujcy konsument i b) sprzedajcy konsument g kupujce przedsibiorstwo. Przedmiotem e-handlu typu B2C mog by towary materialne lub niematerialne (e-informacja, software, produkty rozrywkowe i audiowizualne, subskrypcje na publikacje i usugi online, donacja online itp.). Obrt drugim z wymienionych typw towarw moe realizowa si wycznie poprzez Sie, gdy zyskuj one

242

243

materialno jedynie dziki niej i za jej porednictwem. Jeli za towary materialne maj by prezentowane online, mona to uczyni jedynie niebezporednio poprzez transmisj ich obrazw i opisw . Handel typu B2C ma nie3

ktrych kierunku rozwoju nie jest w stanie przewidzie nikt, a ju na pewno nie jego pomysodawcy i obsuga techniczna. Poza wymienionymi wyej istniej rwnie hybrydalne typy e-handlu. Wyrnia si na przykad handel mobilny (m-commerce), czyli e-handel poczony z technologiami mobilnej komunikacji (np. laptop, telefon komrkowy czy PDA personal digital assistant)7. Ostatnio wiele pisze si o handlu typu clicks and mortar, stanowicym poczenie metod tradycyjnego handlu (bricks and mortar) i e-handlu (clicks). W strategii biznesowej zjawisko to okrela si jako bricks and clicks i rozumie przez nie wdraanie elementw e-handlu do konwencjonalnych operacji biznesowych w taki sposb, ktry wykorzystuje moliwoci kadego kanau w sposb najbardziej efektywny, komplementarny i synergistyczny8. Ostatnie przemiany na wielu portalach aukcyjnych, na przykad na polskim Allegro, wiadcz, e ta forma handlu w Sieci upowszechnia si. Midzy tradycyjnym handlem a jego cyberodmian istniej jednak nadal fundamentalne rnice. Najwaniejsz ma stanowi skrcenie tradycyjnego cyklu podejmowania decyzji przez konsumenta. David L. Bahn zarysowuje go nastpujco: 1) stymulacja (zdanie sobie sprawy z potrzeby), 2) zastanowienie (stworzenie koncepcji jej zaspokojenia), 3) poszukiwanie (odnalezienie adekwatnej kategorii), 4) wybr (dokonanie selekcji), 5) nabycie przedmiotu (dokonanie transakcji), 6) ponowne nabycie (powtrzenie transakcji). W ramach tego cyklu mog pojawi si rnorodne wariacje, kolejne etapy mona pomija lub czy. Natomiast w przypadku e-handlu redukuj si one do zaledwie trzech: 1) budowanie zaufania (konsument zdaje sobie spraw, e istnieje alternatywny wobec tradycyjnego sposb nabywania produktw i usug), 2) bitwa (kupujcy dokonuje pierwszej transakcji) i 3) wojna (dokonywanie e-transakcji wchodzi mu w nawyk)9. Punktem zwrotnym w historii e-handlu, a take bada nad nim, byo tak zwane pknicie baki dotcomowej (dot-com/TMT10 bubble), czyli gwatowny spadek wartoci akcji i w konsekwencji bankructwo wielu dotcomw (firm prowadzcych dziaalno online) w 2000 i 2001 roku. Ironizuje si niekiedy, e pod koniec lat 90. XX wieku rosy notowania kadej firmy, ktra posiadaa e- w nazwie, co spowodowao kumulacj nieprzemylanych inwestycji

wtpliwie charakter innowacyjny, ale to C2C ukazuje moliwoci i przewagi internetu jako kanau wymiany handlowej najwyraniej. Niezliczeni kupujcy i sprzedajcy przebywajcy fizycznie w rnych miejscach rzadko mieli dotd moliwo zrealizowania swego spotkania na platformie tradycyjnego pola wymiany. Digitalizacja komunikacji likwiduje t przeszkod, otwierajc tym samym nowe perspektywy dla handlu w ogle, co szczeglnie dobrze wida na przykadzie rynku towarw z drugiej rki. CMC radykalnie obnia koszty komunikacji, pozwalajc na przekroczenie wielu ogranicze przestrzennych i czasowych, co okazuje si szczeglnie istotne w przypadku osb, ktre pragn co sprzeda, a nie s zawodowymi sprzedawcami. Jak zauwaa Zheng Quin, ju sam ten fakt wystarczyby, aby moliwoci e-handlu zostay globalnie docenione4. Za rozwj e-handlu typu C2C bezporednio odpowiada sukces amerykaskiego portalu eBay. Yahoo, Amazon i polskie Allegro to jego naladowcy5. eBay pod nazw AuctionWeb zaoy w 1995 roku w Kalifornii Pierre Omidyar, programista francusko-irakijskiego pochodzenia, pocztkowo jako cz strony osobistej. Handlowa historia eBaya zacza si podobno od sprzeday za jego porednictwem popsutego wskanika laserowego, za ktry Omidyar uzyska zaskakujco wysok cen. Zapyta zatem kupca drog mailow, czy jego oferta nie jest przypadkiem wynikiem jakiej pomyki. Indagowany nabywca poinformowa go, e po prostu ma nietypowe hobby: kolekcjonuje popsute wskaniki laserowe. Ta wanie rewelacja miaa stanowi newtonowskie jabko na gow Omidyara, ktry wpad wwczas na pomys utworzenia cyfrowej platformy spotkania, za pomoc ktrej ludzie z caego wiata bd mogli negocjowa status i warto przedmiotw, ktre dla swych aktualnych wacicieli s tylko mieciami, za dla potencjalnych mog okaza si prawdziwymi skarbami . Prawdziwa czy zmylona, owa zaoycielska opo6

wie ilustruje pewn szczegln cech portalu aukcyjnego: za jego porednictwem uprawiane s liczne i zrnicowane spoeczno-kulturowe praktyki,

244

R o z d z i a 11 Portal aukcyjny jako system wymiany

245

w prefiks. Kiedy nastpia nieunikniona rynkowa panika i masowe wycofywanie udziaw, akcje Amazon straciy na wartoci 29.9%, eBaya 27.9%, a wiele firm zbankrutowao. Szacuje si, e w rejonie zatoki San Francisco 80% dotcomw znikno z rynku w czasie dwch lat. Wskutek tego po fali entuzjazmu do e-handlu znw zaczto podchodzi nieufnie. Jednak, paradoksalnie, w tym samym czasie ilo e-transakcji wzrosa. Niektre firmy, ktre przetrway kryzys, odniosy potem sukces, np. Amazon osign najwyszy wspczynnik satysfakcji klienta w historii handlu detalicznego, a eBay zosta potentatem w sprzeday samochodw z drugiej rki, ktry to towar wczeniej uwaano za nieodpowiedni do tego rodzaju transakcji. Jednak e-handel wci nie reprezentuje znaczcego odsetka ekonomii. W 2004 roku e-transakcje stanowiy zaledwie 2% wszystkich zawartych w Stanach Zjednoczonych. Mimo i dzi ekonomici znw szacuj, e e-handel ma dobre perspektywy wzrostu, jego rozwj jest hamowany przez ograniczenia dostpu, polityk prywatnoci i bezpieczestwa oraz popularno internetowych oszustw11. Podstawow przyczyn pknicia baki dotcomowej bya utrata zaufania. Kwestia ta jest uwaana za kluczow dla e-handlu i jako taka omawiana jest w wielu studiach na jego temat. Badacze zwracaj uwag na potrzeb doprecyzowania tego pojcia. Jak wskazuj Benoit Jeanson i John Ingham, luki w ontologicznych aspektach koncepcji zaufania s spowodowane nie tylko brakiem zgody co do ksztatu jego definicji, ale rwnie opozycj midzy jednowymiarow a wielowymiarow konceptualizacj tego konstruktu oraz pomieszaniem poj midzy wiarygodnoci (trustworthiness) a zaufaniem (trust). Uywane w kontekcie e-handlu definicje zaufania s zapoyczone z marketingu i teorii systemw informacyjnych, ktre z kolei czerpi je z psychologii, socjologii i ekonomii. Std sprzeczno konceptualizacji, ktra szkodzi empirycznym badaniom tego zjawiska. Kada dyscyplina odmiennie identyfikuje czynniki wpywajce na poziom zaufania i na tym gruncie wytwarza wasne koncepcje, definicje i problemy badawcze, adaptujc je do wasnego kontekstu, co sprawia, e jest w stanie wskaza tylko pewne aspekty zjawiska, za powstajce w ten sposb modele s ograniczone funkcjonalnie. Na przykad psychologowie definiuj zaufanie jako okre-

lon skonno emocjonaln, za socjologowie i ekonomici jako charakterystyk instytucjonalnych rodowisk lub form wykalkulowanej ewaluacji. Fenomen zaufania ma jednak zarazem charakter kognitywny, emocjonalny i konatywny. Jest cile powizany z idiosynkratyczn percepcj ryzyka i uzaleniony od kulturowego kontekstu oraz spoecznych uwarunkowa zaangaowanych jednostek12. Budowanie zaufania to dynamiczny, wieloetapowy proces. Jak wskazuj Jeanson i Ingham, w analizach zjawisk zwizanych z e-handlem zauwaalna jest tendencja do traktowania tego zjawiska jako jednowymiarowego, podczas gdy naley je rozpatrywa przynajmniej w trzech aspektach: zawierzajcego (truster), powiernika (trustee) oraz ich powiza z kulturowym, spoecznym i ekonomicznym kontekstem13. Zawierzajcy charakteryzuje si skonnoci do ufania, zatem jego dowiadczenie ma wymiar psychologiczny, osobisty, a rwnoczenie kulturowy (jeli zna i lubi powiernika, bardziej mu ufa; bardziej ufa rwnie temu, ktry wydaje mu si w jakim wymiarze podobny do podmiotw znanych mu wczeniej). Powiernik z kolei musi by wiarygodny, czyli posiada cechy, ktre pozwalaj na subiektywn ewaluacj i wybr jego osoby ze strony zawierzajcego. Zawierzajcy musi na podstawie pewnych przesanek ustali, e dany powiernik jest wiarygodny, za inne moliwoci niegodne zaufania. Owe przesanki, czyli podane cechy powiernika, s identyfikowane przede wszystkim jako umiejtno, yczliwo i uczciwo. To czynniki nieodcznie zwizane z subiektywnie postrzeganym poziomem ryzyka oraz indywidualn podatnoci na ufno, a ich ewaluacja odwouje si do aktualnej rwnowagi si w ramach danej relacji, aspektw asymetrii informacyjnej w procesie komunikacyjnym oraz iloci alternatyw dostpnych zawierzajcemu. Proponowana przez Jeansona i Inghama definicja zaufania w e-handlu brzmi: gotowo konsumenta do poddania si dziaaniom cyberhandlujcego w ramach internetowej transakcji kupna-sprzeday, bazujca na oczekiwaniu, e cyberhandlujcy bdzie si zachowywa w okrelony sposb bdcy przedmiotem oboplnej zgody, bez wzgldu na zdolno konsumenta do monitorowania czy kontroli cyberhandlujcego14. Powysza definicja odzwierciedla kompleksowy charakter fenomenu zaufania i zdaniem

246

R o z d z i a 11 Portal aukcyjny jako system wymiany

247

cytowanych badaczy moe by zaadaptowana do wikszoci analiz dotyczcych problematyki e-handlu. Rozpoznanie rnicy midzy zaufaniem a wiarygodnoci prowadzi do wakiej obserwacji: w wielu przypadkach zamiast mwi o budowaniu zaufania zawierzajcego, naleaoby mwi raczej o konstruowaniu wiarygodnoci powiernika. W zalenoci od tego, jak jest ona postrzegana, ma pozytywny lub negatywny wpyw na pojawienie si u zawierzajcego poczucie zaufania, co pozwala odrni odczuwane zaufanie od postrzeganej wiarygodnoci15. Dziki temu atwiej jest zrozumie, opisa i wyjani fenomen cyberoszustwa, ktre jest powan przeszkod dla rozwoju e-handlu. Cyberoszustwo oraz cyberkradzie tosamoci, zarwno ludzi, jak i organizacji, nie tyle czsto wystpuj, co czsto s prezentowane w mediach, powstrzymujc wiele osb od angaowania si w praktyki e-handlowe. Gwne metody cyberoszustwa to zdaniem Thomasa Portera phishing, przeladowanie osb poprzez zbieranie informacji o nich, masowa rebelia (np. rozsyanie wirusw), wykorzystywanie danych z komputerw niepodczonych do sieci, podszywanie si pod cudz tosamo w celach zysku lub artu oraz spyware . Lk przed cyberoszustwem, ktre uatwia niestabilno tosamo16

podstawie posiadanej wiedzy o zarzdzaniu wraeniem. Celem jego autoprezentacji jest zamanifestowanie koherentnej i adekwatnej do danych okolicznoci tosamoci, a take ukrycie tosamoci z ni niekompatybilnych czy nieodpowiednich do sytuacji17. wiadome konstruowanie tosamoci w opisany sposb wymaga jednak duego wysiku, podczas gdy praktyka CMC w swoich zasadniczych funkcjach ma charakter rutynowy i codzienny. Dlatego niektre czynnoci wykonywane za jej porednictwem wymuszaj odwoywanie si do tradycyjnie pojmowanej tosamoci prawdziwej w miejsce twrczego korzystania z moliwoci jej polimorfizacji. Taki zarzut postawiono na przykad grom RPG, a take bdcym tematem niniejszego rozdziau portalom aukcyjnym. Okazao si, e do uprawiania cyberzabaw w typie Cailloisowskiej mimicry, a w jeszcze wikszym stopniu do e-handlu niezbdne jest odwoanie si do modernistycznego, twardego, jednoznacznego rozumienia tosamoci ludzkiej. Obecne powodzenie cyfrowych praktyk stabilizujcych tosamo stanowio pewne zaskoczenie dla badaczy internetu i wywouje obecnie zwrot w e-ontologii. Aby efektywnie kupowa i sprzedawa via internet, czyli w sytuacji, w ktrej kontrahenci najczciej nie znaj si osobicie, niezbdne jest wypracowanie metod weryfikacji i stabilizacji tosamoci oraz rozwinicie technik budowania wiarygodnoci. Rozwijajce si intensywnie portale aukcyjne tworz kolejne, coraz bardziej precyzyjne (bezpieczne) narzdzia uatwiajce to zadanie. Najwaniejsze z nich wykorzystuj ID uytkownika, haso, stay adres, dane karty kredytowej oraz zapis reakcji zwrotnej. Dziki ich wykorzystaniu zaufanie uytkownikw ma narasta i kumulowa si w czasie, stajc si podstawowym komponentem marki portalu. Uytkownicy ze swej strony dobrowolnie i chtnie znosz uciliwoci uwiarygodniania si w imi bezpieczestwa osobistego i bezpiecznego handlu, widzc w wytwarzaniu bardzo nowoczesnych unitarnych autoreprezentacji bezporednie korzyci dla siebie. Wydaj si wrcz postrzega internetow kultur tosamociowej poliwalencji jako niebezpieczn, upatrujc kulturowej wartoci w poczuciu cigoci i formowaniu przeszoci, czym zapewne niezmiernie rozczarowuj postmodernistw. Naleganie na tosamociow stabilizacj online wydaje si coraz

ciowa towarzyszca CMC, potguje technofobi uytkownikw, wic si z brakiem praktycznej wiedzy na temat moliwoci ICT i, co za tym idzie, z podziaem cyfrowym (digital divide). Jak pisaam w poprzednich rozdziaach, moliwoci zafaszowywania tosamoci w CMC entuzjastycznie powitali jedynie niektrzy uytkownicy oraz badacze postmodernistyczni, ktrzy uznali jej pojawienie si za potwierdzenie teorii konstruktywizmu spoecznego i immanentnej niespjnoci oraz pynnoci tosamoci ludzkiej w ogle. Za przykad tego rodzaju teorii wielokrotnej jani i negocjacji tosamoci moe posuy koncepcja Garyego Alana Finea. W jego opinii to, co potocznie uchodzi za tosamo jednostki, w rzeczywistoci skada si ze zlepku wielu rnych tosamoci, mniej lub bardziej kompatybilnych, pozorujcych jedynie istnienie stabilnej konfiguracji. Przekonanie o moliwoci odgrywania kogo innego implikuje, e poza gr istnieje jaka tosamo prawdziwa. Performer jednak czsto wie dobrze, i wiadomie ksztatuje swj obraz na

248

R o z d z i a 11 Portal aukcyjny jako system wymiany

249

popularniejsz praktyk, napdzajc uytkownicz ekonomi dowiadczenia (experience economy). Portale aukcyjne wiod prym w tym trendzie, eksponujc tosamociowo-stabilizujce dyskursy bezpieczestwa i prowokujc media do stawiania retorycznego pytania: kto mgby dzi pragn ukry lub maskowa sw Sieciow tosamo poza zodziejami, pedofilami, terrorystami i hakerami-przestpcami z dzikich krajw byego bloku wschodniego ?
18

teraniejszoci, zakorzenienie w przeszoci i oczekiwania na przyszo. Stanowi wic materialne dowody niepowtarzalnej tosamoci jednostki, ksztatujcej si w sieci spoecznych relacji20. Warto tu przypomnie zaproponowan przez Krzysztofa Pomiana genez podziau postrzeganych w ten sposb przedmiotw na rzeczy uyteczne (manipulowane i zuywajce si) oraz semiofory (trwalsze, przeznaczone do ogldania, bezporednio zwizane z tym, co niewidzialne). Wraz z wyodrbnieniem si tych dwch kategorii przedmiotw nastpuje rozdwojenie dziaalnoci wytwrczej, ktra skupia si albo na nasycaniu wytworw znaczeniami, albo na maksymalizacji ich uytecznoci. Przedmiot, ktry nie pasuje do adnej z tych kategorii, jest mieciem. Oddziaywanie semioforw intensyfikuje si, gdy zbierze si je w kolekcj przystosowan do ogldania, gdy semiofor zyskuje swe waciwe znaczenie dopiero w ogldzie. W niektrych kulturach mona wymienia semiofory na przedmioty uyteczne i odwrotnie, za w innych nie. W przypadku tych pierwszych warto semiofora wyznacza ilo przedmiotw uytecznych, ktre mona za niego zaoferowa, co tworzy wirtualn warto uytkow21. Linia demarkacyjna dzielca semiofory od przedmiotw uytecznych znajduje swoje odzwierciedlenie w obszarze kultury i struktury spoecznej, odbijajc si bezporednio w klasyfikacji dziaa ludzkich, a take samych ludzi. Zbieranie bezuytecznych semioforw i tworzenie z nich kolekcji pielgnuje hierarchi, a tym samym porzdek spoeczny. Hierarchia spoeczna przekada si dziki nim na hierarchi wartoci (np. nie jest waloryzowane pozytywnie, jeli osoba semioforyczna yje oszczdnie i skromnie). Z tego zaoenia rodzi si agonizm, a nawet potlacz22. Semiofory potwierdzaj realno sfery niewidzialnej: z faktu, e j upostaciowuj, pynie wniosek, e ona rzeczywicie istnieje. Uczestnicy kultury musz posiada mniej wicej te same wyobraenia na jej temat, aby tym samym semioforom przypisywa to samo znaczenie. Tu pojawiaj si rozdwiki, ktre mog prowadzi do konfliktw spoecznych23. Przedmiot jest bowiem zawsze realnie wart tylko tyle, ile uznaj za stosowne zaoferowa za niego nabywcy. W tej optyce portal aukcyjny moe funkcjonowa podobnie jak Pomianowskie muzeum jako pole negocjacji wartoci przedmiotw, czyli

Portale aukcyjne s interesujcym obiektem badawczym dla kulturoznawcy rwnie z innego powodu. Zostay zaprojektowane jako punkty upynniania przedmiotw uywanych, stajc si tym samym swoistym magazynem pamici kultury, ktra nigdy o niczym nie zapomina i nigdy niczego nie wyrzuca, bo co do niczego nie ma pewnoci, e nie da si tego kiedy korzystnie spieniy. Pojawienie si takiej tendencji moe zaskakiwa w epoce intensyfikacji produkcji, kultu nowoci, szybkoci, fleksybilnoci i rozproszonej uwagi. eBay, przedstawiajc si w swym zaoycielskim micie jako najwikszy na wiecie kolekcjonerski sklep z rzeczami uywanymi, okrela si jako kluczowa cz specyficznej kultury pamici budowanej przez kolekcjonerw, ktra wyklucza kultur tosamociowej poliwalencji. K. Hillis, M. Petit i N. S. Epley proponuj potraktowa ten fenomen jako popularny wyraz odrzucenia powszechnego w wysoce zmediatyzowanych kulturach (highly mediated cultures) poczucia, e przeszo nieodwracalnie przemina z wiatrem, a wraz z ni moliwo sprawowania przez jednostk kontroli nad jej codziennoci i przyszoci. Dynamika odczytywania i odzyskiwania przeszoci poprzez zdobywanie okrelonych przedmiotw dobrze przy tym komponuje si z neoliberalnym twierdzeniem, i kompetentne podmioty mog odrzuci pastwow organizacj spoecznego dobrobytu i kontrolowa kluczowe aspekty swego ycia .
19

Jak wskazuje Mary Desjardins, obiekty materialne zawsze i we wszystkich kulturach odgryway szczegln rol w budowaniu tosamoci jednostki. Rnego rodzaju artefakty od wiekw nadaj ludzkiej jani pewien poziom obiektywnoci, materializujc jej elementy i umoliwiajc manifestowanie posiadanej wadzy i statusu spoecznego. Umoliwiaj rwnie uzyskanie poczucia cigoci jani w czasie, poniewa wytyczaj jej punkty ogniskowe w

250

R o z d z i a 11 Portal aukcyjny jako system wymiany

251

ostatecznie jako miejsce uzgadniania postaw dotyczcych okrelonej relacji midzy widzialnym a niewidzialnym . Jednak dziki digitalizacji handlu
24

Portale aukcyjne niewtpliwie zmieniy fenomen kolekcjonerstwa in real life. Dzi kupi unikat moe kady, jeli tylko sta go na okrelon cen; nie musi w tym celu budowa latami sieci trzymanych w sekrecie kontaktw i kanaw dostawczych. Niektrzy kolekcjonerzy uwaaj, e owy via s kliniczne, niedostarczajce przyjemnoci grzebania. Z pewnoci dostarczaj jednak rozkoszy przebierania w narracjach i obrazach oraz interpretowania nacechowujcych je jawnych, hermetycznych, prawdziwych i faszywych sygnatur autentyzmu i wartoci. Oczywicie, kolekcjonera-amatora-eksperta, szczeglnie pocztkujcego, jest o wiele atwiej oszuka online ni w realu26. E-transakcja wymaga innej ni wypracowywana w realnych praktykach kolekcjonerskich organizacji koincydencji opartej na odmiennym dowiadczeniu. W optyce kolekcjonerw polowanie online ma plusy i minusy, ale niezwykle trudno si oprze jego urokowi: kupno i sprzeda w internecie s atwe, ponadto digitalizacja aukcji umoliwia ciganie przedmiotw z caego wiata. Minusy to oprcz ryzyka oszustwa pojawiajcy si w konsekwencji poszerzenia rynku wzrost cen i deekskluzywizacja kolekcjonerstwa. Zdaniem Jona Lillie pseudokolekcjonerskie opowiastki o rzekomych znaleziskach z rodzinnego strychu wspieraj narracj wsplnotow eBaya, cho trzeba pamita, e o ile niektre aukcje online istotnie aktualizuj mit od miecia do skarbu (trash-to-treasure myth), na portalu ilociowo przewaaj zwykli detalici bricks-and-mortar27. Jednak fakt, e kiedy kupujemy cokolwiek poprzez portal aukcyjny, kupujemy przede wszystkim opowie sprzedawcy o tym przedmiocie, stanowi jeden z najciekawszych dla kulturoznawcy aspektw portalu aukcyjnego28. Powoduje on bowiem, jak zauwaa Ken Hillis, powizanie oraz komodyfikacj (utowarowienie) znakw autentycznoci wytwarzanych przez sprzedawc i weryfikowanych przez dowiadczenie licytujcego/ewentualnego kupujcego. Dla licytujcych znaki te konstytuuj si poprzez poredni partycypacj w pewnych aspektach rzeczywistoci psychicznej sprzedajcego poprzez konsumpcj wytwarzanych przez niego osobistych narracji, doczanych przeze do przedmiotu celem skonienia window-shopperw do jego kupna. Znaczenie ustalane jest tu ostatecznie dziki wykorzystaniu przeszych dowiadcze zdobytych w procesie naby-

na portalach aukcyjnych oferowane, targowane i wymieniane s specyficzne przedmioty, ktre mona okreli jako semiofory do kwadratu. Nie posiadaj one charakteru materialnego, lecz stanowi obrazy i opisy artefaktw aspirujce do zaklasyfikowania ich jako jak prawdziwe (na polskim Allegro hasem wywoawczym tej praktyki jest: real foto!). Za ich ogldanie potencjalny kupujcy nie paci, podobnie jak nie czyni tego nowoczesny flaneur czy ponowoczesny window-shopper. Novum cyberhandlu polega na tym, e jeli klient zdecyduje si na kupno, musi zapaci za przedmiot niewidziany, a jedynie hipotetycznie podobny do przedstawionych przez sprzedajcego obrazw i opisw. Cyberoszustwo w tym przypadku oznacza przede wszystkim sytuacj, w ktrej otrzymany ostatecznie przez nabywc materialny przedmiot rni si od swych cyfrowych reprezentacji lub w ogle nie istnieje. Kolekcjonerzy polujcy na portalach aukcyjnych na semiofory wyraaj poprzez t praktyk wasn tosamo zarazem w aspekcie aktualnym, retrospekcyjnym i futurospekcyjnym, czynic to w sposb silnie nacechowany emocjonalnie. Jako grupa nabywcw, ktrzy mog by take sprzedawcami, wyraaj pragnienie posiadania materialnych obiektw poprzez porzdkowanie ich zarazem w sposb szeregowy (dodajc kolejne egzemplarze do kolekcji) i osobisty (dodajc do kolekcji jedynie specyficzne rodzaje przedmiotw majce zwizek z ich poczuciem tosamoci). Jak wskazuj R. M. Ellis i A. Haywood, cyberaukcje czyni realne przedmioty sekundarnym wynagrodzeniem (secondary consideration) wobec prymarnie obecnych na portalu wynagrodze w postaci narracji i obrazw funkcjonujcych na poziomie wyobraonego25. Osoby niekorzystajce z portali aukcyjnych zdaj sobie spraw z niebezpieczestw, jakie kryj si w tej praktyce, jednak uytkownik portalu aukcyjnego, ktry zdy ju nabra zaufania do e-handlu, przestaje rozumowa w ten sposb, dopki jaki cyberoszust nie sprzeda mu przysowiowej kolumny Zygmunta. Portale oferuj uytkownikom narzdzia tosamociowej weryfikacji, przynajmniej czciowo zabezpieczajce ich przed t sytuacj, lecz kady z nich musi wypracowa indywidualne strategie ich wykorzystywania.

252

R o z d z i a 11 Portal aukcyjny jako system wymiany

253

wania przedmiotw, ktre kupujcy wczeniej doczy do osobistego archiwum lub kolekcji . Niektre historie opowiadane przez sprzedajcych mog
29

cji semioforw efemery s jedynie mieciami: stanowi materialne produkty rozpadu cywilizacji, ktra je wytworzya, czc praktyki wymiany ze spoecznymi aspektami niszczcej siy czasu, przemijania i rozpadu. W wiecie antykw i zbieractwa efemera stanowi kategori materialnych obiektw, ktre wyrzucono, lecz nie odrzucono i odnaleziono ponownie. eBay okaza si szczeglnie efektywny jako platforma, w ramach ktrej porzdkuje si je, archiwizuje i wycenia. Efemera maj najczciej posta papierow i stanowi materiay promocyjne minionych wydarze (drukowane programy, plakaty, bilety) lub te s przedmiotami przeznaczonymi do seryjnej konsumpcji (gazety i magazyny, opakowania produktw). Kolekcjonerzy efemerw w swoim emocjonalnym zaangaowaniu wydaja si bliscy fanom, a portal aukcyjny oferuje im nie tylko moliwo zdobywania upragnionych przedmiotw, ale take poznawania si i wytwarzania ograniczonej czasowo efemerycznej wsplnoty33. Posiada ona pewne cechy upodabniajce j do wsplnoty fanowskiej, na przykad zogniskowanie wok okrelonej klasy obiektw, ale wykazuje te znaczc odmienno wobec niej: bazuje na jednostkach pozostajcych zasadniczo w relacji sprzecznoci interesw i rywalizacji wobec siebie (licytujcy kontra kupujcy i sprzedajcy). W ramach praktyki portali handlowych oczekuje si, e kupujcy i sprzedajcy bd wzajemnie dawa i otrzymywa feedback informacje o przebiegu transakcji wiadczce o ich handlowych umiejtnociach, obowizkowoci, uprzejmoci i wiarygodnoci. Ponownie zamieniaj w ten sposb materialny wymiar przedmiotw na narracyjny, czynic go spektaklem dla zbieraczy-zwiedzajcych-fanw-nabywcw (collector-viewer-fanbuyers). Znamiennie czsto posuguj si przy tym uczuciow i interakcyjn retoryk wsplnotowoci34. W kulturze Zachodu obowizywaa do niedawna Pomianowska zasada, e efemery to mieci, za mieci nie mona zamieni w towary, lecz co najwyej w fetysze w sensie psychoanalitycznym, za pomoc ktrych mona dokonywa kompensacji braku, realizujc transfer podania w widzialne, materialne obiekty. eBay odwraca ow demonizacj przedmiotu, by celebrowa artykulacj historii, pamici, podania i wytwarza w ten sposb warto afektywn35. Pod koniec lat 90. XX wieku multinarodowe korporacje intensywnie pra-

by odczytane jako prby usprawiedliwienia oferowanych przedmiotw irytujco cyniczny lub niemal wzruszajcy wysiek oddania szacunku czemu, co niegdy byo wartociowe, lecz obecnie warto t prawdopodobnie stracio. Interesujcym celem dla kulturoznawcy i komunikologa byoby zbadanie, jakie czynniki sprawiaj, e narracja cybersprzedawcy w opinii cybernabywcy brzmi jak prawdziwa, czyli jak konserwuje lad autentycznoci wytwarzajc efekt narracyjny rytuau obnaania autentyzmu przedmiotu . W ramach e-handlowej narracji sprzedawca jest protagonist: sprzedaje
30

siebie samego poprzez pisan przez siebie histori oferowanego przedmiotu, ktr dopasowuje do formatu afektywnej rozrywki31. Jak wskazuje Hillis za R. Shieldsem, przestrzenie wirtualne maj charakter indeksalny w sensie Peircea. Ich obiekty pyn przed oczami uytkownika balansujc na granicy potencjalnoci, a narracyjny efekt produkowany przez emblematyczn kombinacj tekstw i obrazw sugeruje, e przypyn one wprost pod drzwi nabywcy w caej swej materialnoci i historycznej wymowie, niezalenie od tego, skd pochodz, bez trudu rematerializujc si w wymarzonej postaci. Jednak trzeba pamita, e w praktyce e-handlu poza kupujcymi i sprzedawcami uczestnicz rwnie miliony window-shoppers i licytujcych, ktrym nie udao si wygra aukcji. Dla nich oferowane przedmioty pozostan na zawsze niematerialne i gdzie indziej; dla ofiar cyberoszustw tym bardziej. Semioforyczny potencja tych artefaktw aktualizuje si w peni tylko dla licytujcego, ktry wygra aukcj, ominie rafy cyberoszustwa i stanie si usatysfakcjonowanym kupujcym. Dlatego dowiadczenie zebrane w trakcie wymiany narracji konstytuuje afektywn i uytkow warto przedmiotw nie tylko w konsensualnej opinii kupujcych i sprzedajcych, lecz rwnie uytkownikw jedynie przypatrujcych si ich praktykom, za wymiana midzy nimi moe, cho nie musi, prowadzi finalnie do wymiany wartoci przedmiotu oraz jego samego .
32

Mary Desjardins interesujco opisaa eBayowe praktyki kolekcjonerskie dotyczce tak zwanych efemerw. W perspektywie Pomianowskiej koncep-

254

R o z d z i a 11 Portal aukcyjny jako system wymiany

255

coway nad przeksztaceniem modelu kultury Sieci z eklektycznego komunitarianizmu i geekowskiego libertarianizmu, by podporzdkowa go zasadom rzdzcym komercyjnymi mediami i e-handlem. eBay uwaa si za jedno z najwaniejszych narzdzi tej transformacji. Neoliberalny biznesowy model eBaya, kopiowany pniej przez inne portale aukcyjne, w tym przez polskie Allegro, opiera si nie tylko na strategii zainteresowania usieciowionych jednostek okrelonymi wzorcami praktyk, ale przede wszystkim na skutecznym nakanianiu ich do przestrzegania zasad wyznaczonych przez eBay dla czonkw jego wsplnoty. Peni oni w tym modelu korporacji szereg kluczowych funkcji: nie tylko kupuj i sprzedaj, ale take prowadz marketing portalu i zajmuj si obsug klienta. Dziki aktywnoci uytkownikw wpisanej w funkcjonalny model portalu aukcyjnego moe on zosta okrelony jako hybrydowy byt komercyjny, udostpniajcy platform dla licznych transakcji e-handlowych typu person-to-person (P2P) przy minimalnym wykorzystaniu infrastruktury i koniecznoci zatrudnienia stosunkowo nielicznych pracownikw36. Reklama eBaya z 2004, goszca z emfaz: Zaczynalimy z wiar, e ludzie s dobrzy. Wy dowiedlicie, e to prawda37, wprowadzia handel w neoindustrialny wiat, ktry zamaza modernistyczn granic midzy prac zabaw i konsumpcj. Poprzez wspieranie procesw immaterializacji pracy Omidyar i jego wsppracownicy pomogli stworzy nowy sektor ekonomiczny, gotowy na kolonizacj przez kultur konsumpcyjn. Jak podsumowuje Lillie, portal aukcyjny stanowi wirtualne to dla angaowania si w neoliberaln prac i zabaw w formie lansowanej przez model zaawansowanej konsumpcji . Ilustruj to zasady eBaya przedstawiajce w patetycznym stylu
38

[5.] Zachcamy was do traktowania innych tak, jak sami chcielibycie by traktowani39.

Praca kompetentnych czonkw wsplnoty portalu aukcyjnego polega przede wszystkim na tym, e za pomoc narzdzi zaprojektowanych przez portal zbieraj oni i archiwizuj informacje dotyczce reputacji uytkownikw celem umoliwienia im podejmowania jak najmniej ryzykownych handlowych decyzji. W ten sposb pracujc w interesie wasnym su oni dobru wsplnemu, ale rwnie interesom zarzdzajcych portalem, uwalniajc ich od czci obowizkw. Kandydaci na kupujcych bior pod uwag wystawione kontrahentom przez innych uytkownikw komentarze, dziaajc w myl wytycznych wadz portalu. Na wasn rk badaj jednak to, kiedy i kto je wystawi, a take, dlaczego byy one negatywne i jakie byy na nie odpowiedzi (np. jeli komentarze negatywne wystawiy osoby le oceniane, mniej si one licz). Wykonuj zatem wsplnie analityczny i interpretacyjny wysiek w kierunku wykrycia trendw we wzorach zachowania, kodujc i dekodujc informacj zwrotn, czego mniej kompetentni uytkownicy nie potrafi40. Medialne wieci o cyberoszustwach budz jednak obawy jednych i drugich, upowszechniajc wiedz o fakcie, e narzdzia ewaluacji wiarygodnoci analogiczne wobec znanych z real life mog okaza si w przypadku e-transakcji niewydolne. Dlatego wanie w praktyce e-handlu budowanie wiarygodnoci i dopasowywanie adekwatnych narzdzi jej weryfikacji s tak wane, a najpilniej potrzebne okazuj si w sytuacjach, kiedy regulacje oferowane przez portal s niewydolne lub te ich brakuje. Mona za udowadnia, e w warunkach immaterialnej pracy s one niewydolne z definicji. Skutkiem tego trudno nauczy si korzystania z portalu aukcyjnego inaczej ni bdc prowadzonym przez innego uytkownika in real life. Rynek, ktrego celem jest budowanie zaufania wobec praktyk e-handlu, wytwarza mechanizmy produkcji person tworzc platform systemu komentarzy oraz system kategoryzacji sprzedawcw wedle ocen zawartych przez nich transakcji. Czyni to poprzez zbieranie informacji o przeszym zachowaniu animatorw tych awatarw i tworzenie systemw reputacji. eBay instytucjonalizuje wirtualny rynek i tak sfer publiczn, w ktrej poziom za-

ten skdind komercyjny portal jako wsplnot, ktra zachca do otwartej i uczciwej komunikacji midzy uczestnikami: [1.] Wierzymy, e ludzie s zasadniczo dobrzy. [2.] Wierzymy, e kady ma co do zaoferowania. [3.] Wierzymy, e uczciwo i otwarto wydobywaj z ludzi to, co najlepsze. [4.] Uznajemy i szanujemy kadego jako niepowtarzaln jednostk ludzk.

256

R o z d z i a 11 Portal aukcyjny jako system wymiany

257

ufania jest modyfikowany poprzez moliwo zmiany partnerw handlowych. Dziki temu, e historia transakcji przeprowadzonych przez podmiot jest upubliczniania, w jej ramach dochodzi do swoistej translacji mechanizmw budowania systemu wiarygodnoci z real life. Chtnie kopiuje si tu na przykad mechanizmy plotki dotyczcej reputacji, cho pozbawia si j kontekstu w postaci wizw spoecznych, ktre zazwyczaj jej towarzysz, prbujc jednak odtwarza charakterystyczne dla niej rozwizania poprzez powtarzanie interakcji opartych na wchodzeniu w takie relacje dwustronne, ktre zazwyczaj powoduj wzajemn obligacj do jej kontynuacji. Ta obligacja jednak w przypadku portalu aukcyjnego nie pojawia si, generujc fenomen e-handlowego oszustwa. Dlatego w transakcji online zaufanie ma charakter bardziej wykalkulowany ni in real life, gdy nie wynika w sposb automatyczny z faktu spotkania i zawarcia osobistej znajomoci . Lyn M. Van Swol wskazu41

w istocie problemem komunikacyjnym45. Z tych powodw nie mona uzna portalu aukcyjnego za system wymiany w antropologicznym znaczeniu tego pojcia, poniewa jest on zaprojektowany, nie za wyksztacony kulturowo, historycznie i endogennie jak gimwali, kula, potlacz czy gieda. Stanowi on jedynie okrelone cyberrodowisko powoane jako komunikacyjna platforma dla praktyki wymiany. Jest to zasadniczo wymiana towarowo-pienina, ale nie tylko i nie dosownie. Jeli jednak porwna portal aukcyjny z sieciowymi platformami daru, czsto dziaajcymi na granicy legalnoci, np. peer-to-peer (p2p)46, mona zaobserwowa, jak ugruntowana w polu antropologii dychotomia dar-towar47 przeksztaca si we wspczesnej praktyce kulturowej. Transakcje e-handlowe okazuj si w tej perspektywie szczeglnie interesujcym, gdy innowacyjnym i na razie wci mao zbadanym aspektem zjawiska, ktre w lad za Marshallem Sahlinsem naley okreli jako kontinuum form wymiany48.

je, e taki system budowania reputacji moe by generowany na dwa sposoby: 1) jako system plotki zbieranej w interakcjach face-to-face z przedmiotem ewaluacji lub w takich interakcjach z osobami, ktre osobicie znaj w przedmiot, 2) jako zbiurokratyzowany system zaleny od ustalonych zasad i regulacji. System budowania wiarygodnoci stosowany przez portale aukcyjne jest zaprojektowany na wzr 1), cho z racji swej architektury i rozmiaru przypomina raczej 2). Nie jest jednak radykalnie odmienny od analogicznych systemw konstruowanych w wiecie offline42. Jak pisze Nathan Scott Epley, portal aukcyjny jest refleksj nad nawykami kupna i sprzeday43, a take wielkim lewelerem demokratyzujcym relacje wymiany. Sprzedawcy s wyjciowo rwni statusem, kupujcy maj rwne szanse w licytacji i, co najwaniejsze, nie dochodzi tu do prostej replikacji spoecznej hierarchii ze wiata offline. Portal taki epitomizuje liberalne wierzenie, e doskonay rynek bdzie funkcjonowa doskonale, jeli tylko bdzie mona na nim handlowa w sposb doskonale wolny, bez ingerencji instancji regulujcej. Mity zaoycielskie produkowane przez wadze portali aukcyjnych i narracje uytkownikw wchodz jednak znamiennie czsto w spr44. Formy oszustwa online cay czas ewoluuj i staj si coraz bardziej wyrafinowane, wykorzystujc metody wskazujce, i problem cyberoszustwa jest

258

R o z d z i a 11 Portal aukcyjny jako system wymiany

259

11A/ Reklama eBaya 11B/ Kotek z eBaya. Nie odpowiada opisowi.

11C

11D/ Totenkot
R o z d z i a 11 Portal aukcyjny jako system wymiany

260

261

Przypisy: 1 Zheng Qin, Introduction to E-commerce, Tsinghua University Press, Beijing 2009, s. 4. 2 Eileen Bridges, Ronald E. Goldsmith, Charles F. Hofacker, Businesses and Consumers as Online Customers, [w:] Mehdi Khosrow-Pour, Encyclopedia of E-Commerce, E-Government, and Mobile Commerce, Idea Group, HersheyLondon 2006, s. 83-86. 3 Qin, dz. cyt., s. 25-29. 4 Tame, s. 38. 5 Tame, s. 38. 6 Za: Aron Hsiao, How Did eBay Start? A Brief History of eBay, http://ebay. about.com/od/ebaylifestyle/a/el_history.htm, data weryfikacji URL: 15 stycznia 2011. 7 Qin, dz. cyt., s. 66. 8 David L. Bahn, Clicks and Mortar, [w:] Mehdi Khosrow-Pour, dz. cyt., s. 104. 9 Bahn, dz. cyt., s. 106. 10 TMT to akronim od technology, media, telecom. 11 Za: Yan Tian, Concetta Stewart, History of E-Commerce, [w:] Mehdi Khosrow-Pour, dz. cyt., s. 562-563; Ha Sung Hwang, Concetta Stewart, Lessons from Dot-Com Boom and Bust, [w:] Mehdi Khosrow-Pour, dz. cyt., s. 698-701. 12 Benoit Jeanson, John Ingham, Consumer Trust in E-Commerce, [w:] Mehdi Khosrow-Pour, dz. cyt., s. 142. 13 Tame. 14 Tame, s. 143. 15 Tame, s. 147. 16 Za: Thomas W. Porter, Customer Goals Online,[w:] Mehdi Khosrow-Pour, dz. cyt., s. 167. 17 Gary Alan Fine, Shared Fantasy: Role-Playing Games as Social Worlds, University Of Chicago Press, Chicago 2002, s. 195-196. 18 Ken Hillis, Michael Petit, Nathan Scott Epley, Introducing Everyday Ebay, [w:] Everyday Ebay. Culture, Collecting, and Desire, ed. by Ken Hillis, Michael Petit, Nathan Scott Epley, Routledge, New York-London, s. V. 19 Hillis, Petit, Epley, dz. cyt., s. VI. 20 Mary Desjardins, Ephemeral Culture/eBay Culture: Film Collectibles and Fan Investments, [w:] Everyday Ebay, Culture, Collecting, and Desire, dz. cyt., s. 35. 21 Krzysztof Pomian, Zbieracze i osobliwoci. Pary-Wenecja XVI-XVIII wiek, prze. Andrzej Piekos, Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1996, s. 44-46.

22 Pomian, dz. cyt., s. 49. 23 Tame, s. 61. 24 Tame, s. 62. 25 Rebecca M. Ellis, Anna Haywood, Virtual_radiophile: eBay and the Changing Collecting Practices of the U.K. Vintage Radio Community, [w:] Everyday Ebay, Culture, Collecting, and Desire, dz. cyt. s. 51. 26 Tame, s. 51. 27 Jon Lillie, Immaterial Labor in the eBay Community: The Work of Consumption in the Network Society, [w:] Everyday Ebay, Culture, Collecting, and Desire, dz. cyt., s. 102. 28 Niespjnoci w narracjach sprzedajcych prowadzonych na Allegro wypunktowuj kolekcjonujce szczeglnie nieudane ich przykady archiwizatory i blogspoty, takie jak na przykad Allegrofun (http://www.allegrofun.pl/), Ory-Sokoy (http://orly-sokoly.blogspot.com/), Aaaby sprzeda... dodaj fotk (http://aaaby-sprzedac.blogspot.com/) czy Podrbkowo Wielkie (http:// podrobkowo-wielkie.blogspot.com/), data weryfikacji URL-i: 10 stycznia 2011. 29 Ken Hillis, Auctioning the Authentic: eBay, Narrative Effect, and the Superfluity of Memory, [w:] Everyday Ebay, Culture, Collecting, and Desire, dz. cyt., s. 170. 30 Tame, s. 173. 31 Tame, s. 176. Polski przykad takiej e-handlowej narracji moe stanowi znana Aukcja Totenkot, rzekomo pochodzca z portalu Allegro, datowana na rok 2009 i z racji swoich walorw humorystycznych zarchiwizowana na wielu blogspotach. Imituje ona zachcajc retoryk ofertow sprzedajcych z portali aukcyjnych, w tym wypadku obliczon na wabienie pocztkujcych kolekcjonerw pamitek historycznych. Parodiuje take charakterystyczne strategie uwiarygadniania autentycznoci przedmiotu. Zawiera cztery zdjcia, z ktrych trzy stanowi proste fotomontae cyfrowe, oraz nastpujcy opis oferowanego przedmiotu: DRUGOWOJENNY ANTYBOLSZEWICKI NIEMIECKI TOTENKOT! TEN NIEZWYKY GATUNEK KOTA ZOSTA WYHODOWANY W ZAMKU WOLFENSTEIN. KOT JEST RASOWY I POSIADA AHNENPASS /WIADECTWO CZYSTOCI RASOWEJ/, NAJDALSZE WPISY SIGAJ KILKA POKOLE WSTECZ A DO ROKU 1791! DO KOMPLETU SOLDBUCH W KTRYM S WPISY ZJEDNOSTEK, ODZNACZENIA, ETC! TOTENKOTY SUYY DO DYWERSJI POZAFRONTOWEJ - POMNIEJSZAY MORALE HORD ZE WSCHODU, ZAKRADAY SI DO RADZIECKICH OBOZOWISK I GADAY NA KOMUNISTW ORAZ DRAPAY SOWIECKICH ONIERZY!!! ZA W NOCY DOSTAWAY SI DO KOMITETW CENTRALNYCH PAR-

262

R o z d z i a 11 Portal aukcyjny jako system wymiany

263

TII I NKWD GDZIE ZRZUCAY ZE CIAN PORTRETY BERII I STALINA!!! REAL FOTO!!! LICYTUJESZ KOTA I KOMPLET JEGO DOKUMENTW NA JEDNO NAZWISKO!!! SZANOWNI PASTWO, CELEM UWIARYGODNIENIA ORYGINALNOCI KOTA ZACZAM ZDJCIE Z EPOKI UKAZUJCE PROCES SZKOLENIOWY TOTENKOTW. WIDOCZNE U ONIERZY PATKI KONIERZOWE WSKAZUJ NA PRZYNALENO DO ELITARNEGO KORPUSU BADAWCZO-NAUKOWEGO SS STACJONUJCEGO W ZAMKU WOLFENSTEIN. Za: http://www.allegrofun.pl/show/3289, data weryfikacji URL: 10 stycznia 2011. 32 Tame, s. 179. 33 Desjardins, dz. cyt., s. 33. 34 Tame, s. 34. Polskie przykady takich komentarzy z portalu Allegro: Oto wzr wietnego klienta, ktrego po transakcji mile si pamita :-) Szybko paci, nie narzeka, wic na przesyk dugo nie czeka. Bdzie szczytem mej radoci, gdy kupi co jeszcze ode mnie w przyszoci!!! ;-))), za: http://allegro.pl/ show_user.php?uid=1735256, lub: Pierwszorzedny Profesjonalista,Czowiek najwyzszych wartosci. Spotkanie z nim na drodze biznesu to nie tylko brak obaw o ewentualne rozczarowanie, ale rowniez, a moze przede wszystkim usmiech nadziei ze w tym NARODZIE DUCH PRAWOCI NIE ZAGIN!!!, za: http://allegro.pl/show_user.php?uid=2941804, data weryfikacji URL: 10 stycznia 2011. 35 Hillis, dz. cyt., s. 170. 36 Jako taki stanowi niewtpliwie cz trendu okrelonego przez Georgea Ritzera mianem makdonaldyzacji. Zob: George Ritzer, Makdonaldyzacja spoeczestwa, prze. L. Stawowy, Wydawnictwo Literackie MUZA, Warszawa 2005. 37 Lillie, dz. cyt., s. 92. 38 Tame, s. 103. 39 Za: Kylie Jarret, The Perfect Community: Disciplining the eBay User, [w:] Everyday Ebay, Culture, Collecting, and Desire, dz. cyt., s. 112. 40 Za: Laura Robinson, Black Friday and Feedback Bombing: An Examination of Trust and Online Community in eBays Early History,[w:] Everyday Ebay, Culture, Collecting, and Desire., dz. cyt., s. 133. 41 Lyn M. Van Swol, Return of the Town Square: Reputational Gossip and Trust on eBay, [w:] Everyday Ebay, Culture, Collecting, and Desire, dz. cyt., s. 139. 42 Tame, s. 144. 43 Nathan Scott Epley, Of PEZ and Perfect Price: Sniping, Collecting Cultures, and Democracy on eBay, [w:] Everyday Ebay. Culture, Collecting, and Desire, dz. cyt., s. 157. 44 Tame, s. 161.

45 Lisa Bloom, The Contradictory Circulation of Fine Art and Antiques on eBay, [w:] Everyday Ebay, Culture, Collecting, and Desire, dz. cyt., s. 241. 46 Por. Peer-to-Peer Video. The Economics, Policy, and Culture of Todays New Mass Medium, ed. by Eli M. Noam, Lorenzo Maria Pupillo, Springer, New York-Roma 2008. 47 Por. James G. Carrier, Gifts and Commodities. Exchange and Western Capitalism since 1700, Routledge, London New York 1995. 48 Zob.: Marshall Sahlins, Socjologia wymiany w spoeczestwach pierwotnych, prze. K. Gorlach, [w:] Wspczesne teorie wymiany spoecznej. Zbir tekstw, red. M. Kempny i J. Szmatka, PWN, Warszawa 1991.

264

R o z d z i a 11 Portal aukcyjny jako system wymiany

265

Rozdzia 12 Ws p l n o t a w i r t u a l n a : o d d e n i z e n a d o ne t i z e n a

Hej, nowy grzbiecie! Dawno na necie? Forum Onet.pl wiadomo pojawienia si fenomenu kulturowo-spoecznego okrelanego mianem wsplnoty wirtualnej (virtual community), wsplnoty online (online community), wsplnoty komputerowo zaporedniczonej (computer-mediated community), a nawet cyberplemienia (cybertribe) pojawia si na pocztku lat 90. XX wieku. W tym czasie internet wydawa si wci jedynie efemerycznie modn techniczn zabawk suc rozrywce zamonych czonkw najbardziej zaawansowanych cywilizacyjnie spoeczestw. Nikt prcz garstki cyberentuzjastw nie przewidywa wwczas, e poczenie w sie kilku kalifornijskich komputerw zapocztkuje gwatown ekspansj komunikacji zaporedniczonej komputerowo, ktra w cigu dekady zdoa zdominowa globaln kultur. Okrelenie wsplnota wirtualna wylansowa wanie jeden z owych pasjonatw Howard Rheingold, ktry uczyni je tytuem swojej synnej ksiki, wydanej w 1993 roku The Virtual Community. Poszukiwa w niej odpowiedzi na pytanie: jak dochodzi do tego, e ludzie komunikujcy si przez internet buduj midzy sob wizi przybierajce formy analogiczne wobec wizi spoecznych znanych ze wiata rzeczywistego? Samo to pytanie brzmiao wwczas obrazoburczo, a twierdzenie autora, i wizi te mog by nie tylko rwnowartociowe z realnymi, ale nawet jakociowo lepsze wrcz szokujco. Intelektualna formacja cyberdelii, do ktrej naley Rheingold, a take inni deadheads fani psychofolkowego zespou Grateful Dead gromadzcy

266

267

si wok opisanej przeze wsplnoty wirtualnej WELL wywodzia si z rodowisk eks-hippisowskich i posiadaa wyran predylekcj do eutopizmu. Oczywicie wizja idealnej ludzkiej wsplnoty demokratycznej, wolnej, realizujcej najszlachetniejsze formy przyjani i braterstwa jest o wiele starsza ni ruch cyberdeliczny. To jednak wanie jego przedstawiciele omielili si jako pierwsi dostrzec perspektywy jej realizacji w przestrzeni mediw jako obszarze nowym i paradoksalnym: rzeczywistym, cho niematerialnym1. Opisan w The Virtual Community prototypow wsplnot wirtualn zaoyli Stewart Brand i Larry Brilliant w Sausalito w Kalifornii w 1985 roku. Opieraa si ona o moderowany bulletin board system (BBS) bazujcy na minikomputerze DEC VAX. Pocztkowo godzinne poczenie kosztowao trzy dolary, za czonkostwo byo darmowe. Do 1988 zbiorowo zaangaowaa okoo 3000 czonkw, mianujcych si z dum nowymi formami bytu Well-Beings. WELL jest jednym z zaledwie kilku wczesnych tego typu serwisw, ktre istniej do dzi, cho ulega wielu daleko idcym przeksztaceniom. Na przeomie lat 80. i 90. XX wieku uwaano j za jeden z najwaniejszych punktw spotka przedstawicieli kontrkultury, za wkrtce uznano rwnie za pierwsz wsplnot wirtualn, mimo e historycy internetu wymieniaj wiele podobnych zbiorowoci starszych przynajmniej o pi lat, ktre powstaway na CompuServe i innych serwisach online, szczeglnie wanie na BBS-ach. O karierze WELL zadecydowa fakt, e udao si jej zachci do wejcia w przestrze wirtualn wiele osb, ktre nie miay wczeniej kontaktu z ICT i byy niechtne mediom elektronicznym. Dziki zapoznaniu si z ich komunikacyjno-spoecznymi moliwociami osoby te przeszy szybko od awersji do aktywnego uczestnictwa, przeamujc swoj technofobi celem uzyskania okrelonych (acz niematerialnych) korzyci. Z WELL zetkno si wielu dziennikarzy i celebrytw, ktrzy chtnie opowiadali o swym niezwykym dowiadczeniu, co dao asumpt do wzrostu zainteresowania t wsplnot, a take sam CMC i jej rozwojowymi perspektywami2. Stewart Brand w okresie rozkwitu ruchu psychodelicznego nalea do synnej grupy The Merry Pranksters, a Brilliant do niemniej znanej hippisowskiej komuny Hog Farm. Wsplnie wydawali przewodnik Whole Earth

Catalog, znany jako kontrkulturowa Biblia, ktry promowa naturalny styl ycia, cho jego tematyka nie bya ortodoksyjnie ekologiczna, lecz czya elementy tradycyjne z hightech. Obaj wczenie zainteresowali si mikrokomputerami. Brilliant, ktry by lekarzem, zaj si sprzeda wczesnego softwareu telekonferencyjnego. W 1985 zaoy wraz z Brandem The Whole Earth Review, w ktrym ju dwa lata pniej niezaleny dziennikarz Howard Rheingold opublikowa artyku Virtual Communities. Wyoy w nim podstawy tez, ktre znalazy pniej rozwinicie w The Virtual Community3. WELL z czasw opisanych w The Virtual Community jest dzi legend4, a sama ksika pozostaje najbardziej wpywow monografi z dziedziny socjologii i antropologii internetu, chocia nie przypomina typowego opracowania naukowego napisanego hermetycznym jzykiem. To wysoce emocjonalne wiadectwo pioniera-uytkownika, ktry dopiero operacjonalizuje podstawowe pojcia i czyni to gwnie na zasadzie wolnych skojarze. Autor od 1985 roku regularnie uczestniczy w yciu WELL poznajc i wsptworzc reguy ni rzdzce. Stanowiy one wypadkow zasad wspycia spoecznego znanych z real life i technicznych cech medium. Rheingold by czonkiem wielu innych wsplnot wirtualnych i odwiedza rne rodowiska, jednak to wanie WELL uzna za prawdziw wsplnot: jako jedynej spord poznanych przez niego udao si jej zaangaowa uytkownikw emocjonalnie i sta wanym elementem ich codziennego ycia. Konkluzja ksiki gosia, i przynajmniej niektre zbiorowoci ksztatujce si nie na podstawie interakcji face-to-face, lecz poprzez CMC w peni zasuguj na objcie ich socjologicznym terminem wsplnota (community), gdy ludzie w ich ramach angauj si w takie same spoeczne praktyki, co we wsplnotach in real life. [U]uywaj sw na ekranach, by wymienia uprzejmoci lub si kci, angaowa si w intelektualne dysputy i prowadzi interesy, wymienia wiedz i udziela sobie nawzajem emocjonalnego wsparcia, robi plany, aranowa burze mzgw, plotkowa, zwalcza si nawzajem, zakochiwa si, zdobywa i traci przyjaci, gra w gry, tworzy sztuk i wiele gada o niczym. Ludzie w ramach wirtualnych wsplnot robi po prostu niemal wszystko to, co robi ludzie w wiecie rzeczywistym, z t rnic, e

268

Ro z d z i a 12 Wsplnota wirtualna: od denizena do netizena

269

zostawiaj swoje ciaa na zewntrz5. Na pocztku lat 90. XX wieku podobne stwierdzenia brzmiay zaiste kontrowersyjnie. Szok nieco zagodzio zastrzeenie Rheingolda, e WELL zbliya si do ideau wsplnoty wirtualnej przede wszystkim dlatego, i posiadaa aktywne przeduenie w wiecie prymarnym. Jej czonkowie znali si osobicie i wchodzili ze sob rwnie w relacje typu face-to-face, a take rodzili si, pobierali i umierali w ramach wsplnoty i z jej wspudziaem. Rheingold podkrela, e nie zawsze tak si dzieje. Rozwj cyberzbiorowoci uwaa zasadniczo za nieprzewidywalny i niemoliwy do kontrolowania, co zreszt jako hippis-libertarianin uwaa za zjawisko pozytywne. W zwizku z tym godzi si z faktem, i istnieje due prawdopodobiestwo, e na bazie danego rodowiska mimo popularnoci, jakim chwilowo cieszy si ono moe wrd internautw nigdy nie powstanie prawdziwa wirtualna wsplnota. Autor The Virtual Community zauway, e ksztatowanie si wsplnotowoci w cyberprzestrzeni wymaga wypracowania specyficznych metod ustalania tosamoci partnerw interakcji. Uzyskanie obrazu sztucznej, lecz stabilnej tosamoci czonka cyberzbiorowoci nie zmienia co prawda faktu, e nigdy nie mona mie pewnoci co do cielesnoci osoby ukrytej za nickname, ale oznacza jednak rwnie, e osoba, z ktr komunikujesz si dzi pod takim-a-takim nickiem jest t sam osob, z ktr komunikowae si pod nim wczoraj6. Ju pierwsi uytkownicy internetu zdawali sobie zatem spraw z tego, e w CMC ustalenie tosamoci partnera interakcji jest zarazem nieodzowne, niemoliwe i priorytetowo istotne. Doranemu radzeniu sobie z t sprzecznoci su wypracowywane lokalnie dla poszczeglnych rodowisk normy zachowania. Wedle charakterystycznie nonszalanckiej definicji Rheingolda wsplnoty wirtualne s spoecznymi agregatami, ktre powstaj w Sieci, gdy wystarczajco wielu ludzi przez wystarczajco dugi czas wiedzie ze sob publiczn dyskusj poprzez ten kana komunikacyjny, traktujc si jak przy tym jak istoty ludzkie, by w kocu uksztatowa sieci osobistych relacji w cyberprzestrzeni .
7

z drugiej mobilizujc aktorw8. W cigu nastpnej dekady tacy badacze jak Christine Hine, Danah Boyd, Jenny Preece, Amy Jo Kim, Nick Yee, Barry Wellman czy Ted Nelson woyli wiele wysiku w doprecyzowanie definicji pojcia wsplnoty wirtualnej, ktre stao si popularne, lecz nieatwo byo je ulokowa w ramach metodologicznej taksonomii nauk spoecznych uksztatowanej w wiecie interakcji face-to-face. Jednak to wanie dziki frapujcej wizji doskonaej unii ludzkiej, ktra wyonia si w ostatniej dekadzie dwudziestego wieku z pism Rheingolda, przedstawiciele nauk spoecznych zgadzaj si ju dzi na og, e zagadnienia zwizane z CMC le w polu ich zawodowych zainteresowa. W momencie wydania The Virtual Community byo to twierdzenie nowatorskie, dzi stanowi truizm, mimo i zapocztkowane wwczas spory nadal si tocz. To wanie na owym etapie Sturm und Drang, w ktrym uwaga komentatorw bya skupiona przede wszystkim na operacjonalizacji pojcia wsplnoty wirtualnej, powstao kilka kluczowych opracowa, ktrych ustalenia maj do dzi podstawowe znaczenie dla web studies. Ich teoretyczne uformowanie wymagao opracowania zrbw ontologii wirtualnoci. By tego dokona, musiay si one oprze na przednaukowym materiale terenowym. The Virtual Community jest nie tylko pierwsz z tego typu case studies, ale take do dzi nie majc sobie rwnych nie tyle pod wzgldem badawczej cisoci czy miaoci tez, co przede wszystkim dugotrwaoci obserwacji uczestniczcej autora i wynikajcej z niej wnikliwoci spostrzee. Socjologiczna definicja wsplnoty sformuowana przed wirtualnym boomem brzmi: typ zbiorowoci spoecznej, a) ktrej czonkowie odczuwaj siln wi psychiczn; b) powstaej na gruncie zwizkw obiektywnie uwarunkowanych (np. zwizkw pokrewiestwa), a take wsplnoty przekona, uczu, akceptowanych wartoci; c) do ktrej przynaleno pozwala na zaspokajanie wielu zrnicowanych potrzeb jej czonkw; d) w ktrej stosunki spoeczne opieraj si na przyjani, ssiedztwie, wizach pokrewiestwa9. Jak atwo zauway, niewiele spord wymienionych wyrnikw daoby si odnie do wsplnoty wirtualnej. Dzi jednak dwadziecia lat po The Virtual Community socjologowie przetwarzaj definicje wsplnoty w taki sposb,

Sformuowana przez niego wizja cyberdelicznej utopii nie spenia si, lecz, jak zauwaa Patrice Flichy, uporczywie dominuje wspczesne imaginarium wsplnotowoci, z jednej strony maskujc mniej wznios rzeczywisto, lecz

270

Ro z d z i a 12 Wsplnota wirtualna: od denizena do netizena

271

aby ich charakterystyka obejmowaa rwnie wsplnoty wirtualne10. Dokonuj tego przede wszystkim poprzez przesunicie nacisku z geograficzno-fizycznych baz egzystencji wsplnot (wsplne terytorium i pokrewiestwo) na zbiorow pami i interakcje midzy ich czonkami, czyli na kultur i komunikacj. Wsplnota wirtualna to pojcie najstarsze i najszersze z wymienionych w pierwszym akapicie tego rozdziau. Szacuje si, e pierwsze sieci tego typu powstaway ju w latach 70., np. na bazie softwareu Talkomatic, zaprojektowanego przez Douga Browna w 1973 roku. Jednak okrelenie to pojawio si i upowszechnio dopiero w latach 90. XX wieku dziki ksice Rheingolda i kontrowersjom, jakie wywoaa. Dzi pojcie to oznacza sie spoeczn czc jednostki, ktre interreaguj w sposb zaporedniczony poprzez okrelone media, potencjalnie przekraczajc geograficzne i polityczne granice, by zaspokaja wzajemnie swoje interesy i potrzeby . Niekiedy jednostki te grupu11

istniej, ale mog by nawet bardziej wyraziste ni w przypadku realnych. W obu peni jednak identyczn funkcj: pomagaj wyznaczy rnice midzy insiderami i outsiderami grupy konstytuujc je jako diametralne. W przypadku wsplnot wirtualnych granice s artykuowane na bazie wyobraonego fizycznego zwizualizowanego graficznie na powierzchni matowego interfejsu. Lee, Vogel i Limayem wyrnili cztery elementy wsplne rnych definicji wsplnot wirtualnych: 1) wsplnota wirtualna istnieje w cyberprzestrzeni, co oznacza, e jej czonkowie uywaj przestrzeni komputerowo zaporedniczonych do wchodzenia w interakcje, 2) czynnoci wykonywane w ramach partycypacji we wsplnocie wirtualnej s wspierane przez technologie komputerowe, 3) treci, ktre transmitowane s w jej ramach, wsptworz uczestnicy, a formowane s one w toku komunikacji pomidzy czonkami tej wsplnoty, 4) forma podtrzymywanych w jej ramach relacji ksztatuje si jako rezultat interakcji midzy jej czonkami13. Koh i Kim dodaj, e interakcje te mog cho nie musz zachodzi rwnie offline. Szczeglnie czsto bywa tak w przypadkach, gdy do zainicjowania znajomoci doszo in real life. Cytowani badacze zaproponowali nastpujc definicj: wsplnota wirtualna to grupa ludzi o wsplnych zainteresowaniach lub celach, interreagujcych celem wymiany wiedzy lub informacji, ktrymi dziel si gwnie w cyberprzestrzeni14. A. Etzioni i O. Etzioni zauwayli, e w definicjach wsplnot komputerowo zaporedniczonych istniej rozbienoci, poniewa wczeni badacze mieli tendencj do uoglniania ustale poszczeglnych case studies relewantnych jedynie dla pewnych rodzajw wsplnot, np. silnych wizi czy te, przeciwnie, lunych znajomoci. Ich zdaniem wsplnoty wirtualne posiadaj jednak zawsze dwie cechy: 1) sieci nawizywanych w nich relacji raczej si nakadaj ni opieraj na pojedynczych interakcjach midzy czonkami, 2) zestaw wartoci i norm obowizujcych czonkw wsplnoty czy si z dzielon przez nich pamici rodowiskowej historii15. Muiz i OGuinn wskazuj, e kada wsplnota moe by definiowana jako posiadajca trzy zasadnicze cechy: 1) wiadomo gatunku, ktr konstytuuje poczucie wizi czce kad jednostk z innymi czonkami zbiorowoci, a take z jej mark. Jej podstaw moe sta si na przykad fanowskie uwielbienie dla Beatle-

j si wok punktu wsplnego zainteresowania, lecz czasem takiego punktu nie mona wyznaczy w inny sposb, ni podstawiajc na jego miejsce imperatyw czystej komunikacji. Wielu badaczy skania si dzi ku twierdzeniu, e wsplnota wirtualna powinna pozwala uczestnikom na zaspakajanie obydwu tych potrzeb: realizacji konkretnych celw i nawizywania kontaktw spoecznych. Dawne definicje wsplnoty zawieray odwoanie do geograficznie okrelonego wsplnego miejsca jako jej podstawowej dystynkcji. Wobec nierozstrzygalnoci sporu o prawomocno metafory przestrzennej w odniesieniu do rzeczywistoci wirtualnej12 punkt ten stanowi przez dekad ognisko zapalne konfliktu midzy przeciwnikami a zwolennikami socjologicznego uprawomocnienia pojcia wsplnoty wirtualnej. Dzi coraz czciej proponuje si rozwizanie tego problemu za pomoc wprowadzenia pewnej korekty do klasycznego rozumienia pojcia wsplnoty, do czego notabene istniej historyczne przesanki. Proponuje si mianowicie, aby pod okreleniem granice, ktrych funkcj jest dzielenie obszaru wiata ycia wsplnoty na cz swojsk i obc, uwzgldnia rwnie inne linie demarkacyjne ni fizyczno-geograficzne. W przypadku rodowisk wirtualnych granice takie nie tylko

272

Ro z d z i a 12 Wsplnota wirtualna: od denizena do netizena

273

sw czy namitno do Volkswagena Beetle. Mark wsplnoty determinuj dwa czynniki: a) legitymizacja, rodzca si w konsekwencji procesu budowania rnicy midzy prawdziwymi i faszywymi czonkami, czyli tymi, ktrzy zachowuj si adekwatnie wobec norm i tymi, ktrzy tak nie czyni, b) opozycja wobec innych marek (np. rywalizacja midzy fanami The Beatles i The Rolling Stones). wiadomo gatunku wsplnoty tworzy si przede wszystkim w wyniku porwnywania jej z innymi; 2) obecno lokalnych rytuaw i tradycji, czyli procedur, ktre umoliwiaj reprodukcj i transmisj znacze charakterystycznych dla wsplnoty zarwno wewntrz niej, jak i poza ni. Czonkowie cz si ze sob poprzez wspln pami wanych wydarze w historii wsplnoty i zwizanych z nimi norm dotyczcych zachowa. Te procedury wzmacniaj i upowszechniaj wiadomo marki wsplnoty, dystrybuujc wiedz o powszechnie przyjmowanych w niej wartociach; 3) poczucie odpowiedzialnoci moralnej. Odzwierciedla ono dowiadczane w trakcie interakcji midzy czonkami wsplnoty emocje, ktre tworz nacechowane etycznie zaangaowanie midzy nimi. Nasilaj one wsplnotowe zachowania i wzmacniaj kohezj grupy. Skutkiem ich obecnoci s dwa zjawiska: a) integracja i retencja czonkw, ktre gwarantuj grupie przetrwanie (wspomaga je transmisja zych dowiadcze, ktre zebray osoby wybierajce inn mark), b) wspieranie waciwego uycia marki, na przykad przez dzielenie si informacjami16. Pojawiaj si te definicje mniej szczegowe. Williams i Cothrel okrelaj wsplnot wirtualn po prostu jako grup jednostek, ktre uywaj sieci komputerowych jako prymarnej formy interakcji . Kardaras i Karakostas
17

ktre sprawiaj, e w procesie komunikacyjnym toczcym si pomidzy jej czonkami ksztatuje si kultura19. Preece charakteryzuje wsplnot wirtualn nie poprzez wymienianie jej cech, lecz przez analiz postaw jej czonkw, ktrzy: 1) pragn wchodzi ze sob w interakcje celem zaspokajania swoich potrzeb, 2) dziel okrelone zainteresowania, ktre stanowi bezporedni impuls do powoania wsplnoty, 3) ksztatuj wsplnie pewne normy, ktre reguluj nawizywane przez nich relacje, 4) interakcj i kohezj midzy nimi umoliwiaj systemy komputerowe20. Wreszcie wedug Renninger i Shumara cechy dystynktywne wsplnoty wirtualnej s nastpujce: 1) mona w jej ramach wyrni rdzeniow grup czonkw/uytkownikw, ktrzy regularnie i aktywnie uczestnicz w jej yciu w danym okresie czasu, 2) rodki ustalania obszarw wsplnego zainteresowania s atwe do zidentyfikowania i wyartykuowania przez czonkw grupy, 3) nowi czonkowie otrzymuj od starszych informacje, reakcje zwrotne, rady i wsparcie formuowane w sposb, ktry sugeruje, e ich partycypacja we wsplnocie jest podana, 4) prawdziwe tosamoci czonkw mog nie by ujawniane, lecz zawsze jasno okrelony jest dopuszczalny w danej wsplnocie poziom zaufania, 5) istnieje fizyczna infrastruktura, ktr czonkowie dziel, a ktra suy realizacji celw scalajcych wsplnot. Cytowani autorzy zwracaj uwag, e istniej rwnie takie wsplnoty online, ktre stanowi podzespoy i podpodzespoy wsplnot fizycznych. Dlatego proponuj, by wsplnoty wirtualne byy definiowane nie poprzez fakt ich cyberprzestrzennoci, lecz jako wsplnoty praktyki skadajce si z ludzi, ktrzy dziel zainteresowania, problemy lub namitno do jakiego tematu i uwaaj internet za jedno z mediw tego zaangaowania21. W tych ramach buduj specyficzne struktury spoeczne i zasady dyskursu, rwnoczenie pogbiajc swoje dowiadczenie i wiedz, dziki czemu w miar kumulacji dowiadcze wynikajcych z partycypacji we wsplnocie staj si ekspertami. Jednostki mog partycypowa w wicej ni jednej wirtualnej wsplnocie

jako grup jednostek, ktre komunikuj si poprzez media elektroniczne, dzielc zainteresowania bez koniecznoci przebywania w tym samym miejscu, nawizywania fizycznego kontaktu i przynalenoci do tej samej grupy etnicznej18. Yap jako grup spoeczn powsta w internecie, ktrej czonkowie dziel okrelone wierzenia, formy spoeczne (np. jzyk) i inne wsplne cechy,

274

Ro z d z i a 12 Wsplnota wirtualna: od denizena do netizena

275

praktyki w tym samym czasie, za rnica midzy wiatem online i offline, fizycznym i wirtualnym wymiarem danej wsplnoty zaciera si w ich dowiadczeniu w miar wzrostu czstotliwoci partycypacji22. Jak wynika z powyszego zestawienia, komponenty definicji wsplnoty wirtualnej budowanych przez rnych autorw powtarzaj si, a rnice polegaj gwnie na tym, na ktr dystynkcj dany badacz kadzie wikszy nacisk. Niektrzy spord nich koncentruj si na komponencie przestrzennym. Zaobserwowano, e wsplnoty wirtualne najczciej rozwijaj si na trzech rodzajach platform: forach, czatach ktre opieraj si na rozmowach prowadzonych w czasie rzeczywistym, a zatem stanowi rodowiska cile konwersacyjne oraz tzw. wirtualnych wiatach, takich jak np. Second Life. Te ostatnie funkcjonuj w czasie rzeczywistym i maj najwyszy z wymienionych rodowisk poziom interaktywnoci, a warunkiem partycypacji w nich jest stworzenie przez uytkownika graficznego awatara i zaangaowanie si przeze rwnie w inne praktyki zbiorowe prcz rozmowy. W przypadku wirtualnych wiatw uczestnicy-awatary dziel to samo cyberprzestrzenne miejsce, lecz uczestnicy-ludzie przebywaj fizycznie w rnych punktach geograficznych. Z tych powodw wsplnoty wirtualne ksztatujce si na bazie wirtualnych wiatw, okrelane niekiedy jako wsplnoty awatarw (avatar communities), uwaa si za najbardziej zblione do wsplnot realnych23. Okrelony typ platformy wyznacza zatem nie tylko obszar cyberprzestrzennego rodowiska i jego cechy pozwalajce na jego zakwalifikowanie gatunkowe, ale take determinuje niektre cechy wsplnot powstajcych na ich bazie. Niektrzy badacze uznaj wag komponentu przestrzennego w definicji wsplnot wirtualnych, lecz ujmuj go w cakowicie odmienny sposb, ni miao to miejsce w przypadku klasycznych definicji wsplnoty. Metafora przestrzenna, jakkolwiek z perspektywy ontologicznej nieodmiennie pozostaje metafor, znajduje swoje odzwierciedlenie w rozwizaniach graficznych stosowanych w wirtualnych rodowiskach, tym samym urealniajc si dla uytkownikw. Dlatego niektrzy posuguj si ni bez zahamowa budujc teoretyczne modele wsplnot wirtualnych. Na przykad Quentin Jones tworzc swj projekt cyberarcheologii posuy si obrazem interaktywnej, wirtu-

alnej osady (virtual settlement) budowanej w publicznej przestrzeni wirtualnej, wok ktrej koncentruje si aktywno grupy24. W niniejszej ksice czyni podobnie, preferujc jednak termin (cyber)rodowisko, poniewa jego uycie pozwala na zaakcentowanie faktu, e zarys metaforycznej przestrzeni, w ktrej egzystuje wsplnota wirtualna, wyznaczany jest nie tyle przez obecno staych punktw odniesienia, co przez jej niepowtarzalny mikroklimat, uksztatowanie i zasoby zarazem wnoszone i eksploatowane przez uytkownikw. Jak zauwaaj Albert, Flournoy i LeBrasseur, charakteryzowanie wsplnot w kategoriach naturalnych zasobw, ktrymi dysponuj, jest dobrze osadzone w tradycji nauk spoecznych. Oczywiste jest, e na przykad miasteczko grnicze ulokowane w tym, a nie innym miejscu z racji obecnoci fizycznie zwizanych z nim zasobw przyciga przede wszystkim pracownikw i przedsibiorcw zwizanych z t bran, ktrych cechuje okrelony styl ycia25. Ich tryb codziennego funkcjonowania wpywa bezporednio na uporzdkowanie terytorialne osady. Wspczenie nowe technologie, ekonomia sieci i globalizacja przeksztacaj realne wsplnoty, ich charakter, granice i moliwoci, w zwizku z czym rwnie miasteczka grnicze s dzi bardziej zrnicowane i oferuj znacznie wicej moliwoci, ni sto, a choby i pidziesit lat temu. Przemiany te wpywaj rwnie na postrzeganie ogniskujcych si wok nich wsplnot przez ich czonkw. Ten fakt jest dzi bez zastrzee akceptowany przez przedstawicieli nauk spoecznych. Teoretycznym i metodologicznym problemem jest dla nich jednak sytuacja, w ktrej trafiaj na miasteczko czysto wirtualne. Uporaniu si z t kwesti suy niekiedy odwoanie si do zaproponowanej przez Benedicta Andersona koncepcji wsplnot wyobraonych26. Czyniono jeszcze inne porwnania. Wspomniana The Virtual Community szarmuje na przykad metafor organiczn. Cyberprzestrze wedle Rheingolda miaaby by czym w rodzaju spoecznej szalki Petriego, Sie medium agarowego, a wsplnoty wirtualne w caej swej rnorodnoci powstajcymi na ich bazie koloniami mikroorganizmw. Analogia ta posuya mu jako uargumentowanie tezy, e wsplnoty wirtualne s spoecznie naturalne i bd pojawia si wszdzie tam, gdzie technologia CMC stanie si powszechnie dostpna27. To

276

Ro z d z i a 12 Wsplnota wirtualna: od denizena do netizena

277

jednak tylko retoryka. Dla kulturoznawcy w fenomenie wsplnot wirtualnych najistotniejszy jest fakt, e moliwo utworzenia takowej wyrasta z podzielania przez jednostki okrelonych zainteresowa, ktre katalizuj spoeczne wizi wykraczajce poza wski fokus tyche, prowadzc do wytworzenia si lokalnej historii/pamici rodowiska, a zatem kultury, powstajcej jako swego rodzaju efekt uboczny aktywnoci spoecznej, ktry zwrotnie zaczyna regulowa t ostatni. Natomiast w przypadku wsplnot realnych pojawienie si kultury wynika z bardziej prymarnych przesanek ni dzielone zainteresowania. Ju Rheingold uzna dzielenie kodw spoecznych oraz pojawienie si obligacji wzajemnoci za cement spoeczny czynicy z wirtualnych grup zainteresowa wsplnoty wirtualne, co jest istotne szczeglnie w kontekcie dzielenia si przez uytkownikw wiedz (wiedzopotlaczowanie, knowledge-potlatching). Inne kryteria zaproponowane przez niego s mniej jasne: s to dugowieczno, masa krytyczna oraz wystarczajce ludzkie uczucia .
28

czciej efekt planowy i podany, poniewa umoliwia uniknicie negatywnych skutkw przeludnienia rodowiska i potopu informacyjnego. Serwisy spoecznociowe oferuj uytkownikom specjalne narzdzia, ktre pozwalaj im nie zna wszystkich w sytuacji, kiedy tych wszystkich jest zbyt wielu jak na moliwoci percepcyjne i czasowe pojedynczego uytkownika. Wsplnoty online, ktre odniosy sukces, potrafi skutecznie motywowa partycypacj online i jako takie staj si dzi obiektem licznych analiz oraz wzorcami dla kolejnych grup, widzcych okrelone korzyci w tworzeniu wsplnotogennych cyberrodowisk. Pozwolio to stworzy schemat dyfuzji partycypacji we wsplnotach online, ktry jest oparty o zasad Mertonowskiego efektu w. Mateusza: wikszo wsplnot w pocztkowym okresie swego istnienia ronie wolno, co znaczy, e motywacja do uczestnictwa jest wwczas proporcjonalna wobec rozmiaru wsplnoty. Im wicej jednak dana wsplnota posiada uczestnikw, tym wicej outsiderw zapragnie w niej partycypowa, co w konsekwencji powoduje przeludnienie, kryzys technologiczny i spoeczny oraz wymusza zmian formuy29. Wsplnoty online to zatem podobnie jak wsplnoty wirtualne grupy ludzi, ktrzy komunikuj si i interreaguj ze sob za porednictwem mediw elektronicznych30, co wie si z tworzeniem przez nich wsplnej wiedzy i dzieleniem praktyki kulturowej. Dodatkowo wsplnoty te oferuj uczestnikom okazj do angaowania si w komunikacj typu many-to-many, co pozwala im interreagowa z potencjalnie nieograniczon iloci partnerw i tym samym unika niektrych ogranicze zwizanych z komunikacj face-to-face. Stwarzaj rwnie moliwo komunikacji asynchronicznej tym, ktrzy pragn komponowa swj przekaz, redagowa go i reflektowa nad nim. Wie si to z wytworzeniem si odmiennych ni znane z in real life form angaowania si w interakcj. Wsplnota online wytwarza unikalne rodowisko, w ktrym pewne praktyki interakcyjne, rutynowe w przypadku kontaktw face-to-face, s wyeliminowane lub zastpione przez substytuty. Wyeliminowane s rwnie niektre przesanki konstruowania spoecznej tosamoci jednostki, reprezentowane przez jej werbalne i wizualne cechy dystynktywne. W ich miejsce wchodzi anonimowo, a w konsekwencji wzrasta egalitaryzm

Jednak na komponent wsplnej rodowiskowej wiedzy, czyli kultury, najczciej kad nacisk definicje nie wsplnoty wirtualnej, lecz wsplnoty online. S one podobne, lecz nie identyczne. Wsplnota online to podobnie jak wsplnota wirtualna rodzaj sieci spoecznej ksztatujcej si w oparciu o CMC, uytkowanej przez rne spoeczne i zawodowe grupy, ktrej czonkowie musz przej proces inicjacji do czonkostwa. Bywaj wsplnoty online otwarte i zamknite, mog one stanowi lub nie suplementarn form komunikacji dla osb znajcych si in real life, a wizi midzy czonkami mog by sabe lub silne. Prekursorskie formy tak pojtej wsplnoty online zrealizoway na przykad TheGlobe.com i Geocities powstae w 1994 czy Tripod.com zaoony w 1995 roku. Boom na sieci tego rodzaju nastpi po przeomie millenijnym: wielkie powodzenie zyskay wwczas serwisy spoecznociowe takie jak Flickr, Facebook czy Twitter, ktre staraj si w sposb przemylany i strategiczny budowa wsplnoty online i s projektowane jako przyjazne bazy dla nich. Rni si midzy sob formami interakcji, oferujc czaty, fora, blogi, gry i inne platformy komunikacji, czsto hybrydowe. Podobnie jak realne wsplnoty dziel si na kliki, podgrupy, frakcje i rnorako rozszczepiaj, tym silniej, im s liczniejsze. Jest to naj-

278

Ro z d z i a 12 Wsplnota wirtualna: od denizena do netizena

279

partycypacyjny. Dlatego anonimowo, cho ma negatywny wpyw na poziom spoecznego zaufania, skutkuje zwikszeniem iloci czonkw wsplnoty, a take korzyci pyncych z partycypacji w niej. Szczeglnie chtniej uczestnicz oni w tworzeniu wiedzy, czyli ostatecznie kultury31. Najwaniejsze czynniki wpywajce na dynamik procedur dzielenia wiedzy we wsplnotach online to zaufanie, motywacja (praktyka dzielenia wiedzy z nieznanym odbiorc implikuje obligacj, aby zrekompensowa t przysug w przyszoci), rozmiar wsplnoty oraz proporcja i relacja midzy czynnikami tosamoci i anonimowoci32. Jak wspomniaam, w tym kontekcie szczeglnie istotne jest rozrnienie midzy tacytnym (milczcym) i eksplicytnym (artykuowanym wprost) segmentem wiedzy. To wanie z powodu rnic midzy nimi przestudiowanie oficjalnych dokumentw zbiorowoci, np. regulaminu i FAQ (czsto zadawane pytania, frequently asked questions) nie wystarcza, aby kandydat na partycypanta by w stanie zachowywa si w publicznej i prywatnej przestrzeni wsplnoty w sposb, ktry zostanie zaakceptowany przez jej czonkw. Musi on w tym celu naby rwnie pewne quantum wiedzy milczcej. Ma ona charakter osobisty, jest trudno komunikowalna, za do jej przekazywania dochodzi w specyficznym trybie obserwacji i naladowania, w duym stopniu metod prb i bdw. Wiedza eksplicytna natomiast pozwala si wyrazi i transmitowa w formie danych, formu oraz specyfikacji, ktre atwo jest przekazywa midzy jednostkami w sposb sformalizowany i systematyczny. To przede wszystkim fakt wytwarzania milczcej wiedzy warunkuje pojawianie si partykularnych kultur wsplnot wirtualnych i online. Jak zauwaaj Kang, Rosen i Shin, we wsplnotach online koszty dzielenia si wiedz malej wykadniczo wraz ze wzrostem iloci moliwych interakcji, za korzyci wykadniczo rosn wskutek wzrostu jej rozmiarw, co jest cech charakterystyczn komunikacji typu many-to-many. Generalnie koszt uzyskiwania wiedzy poprzez partycypacj w procedurach jej dzielenia we wsplnocie online jest o wiele niszy ni w tradycyjnym kontekcie komunikacyjnym, gwnie z powodu potencjalnie nieograniczonej iloci interakcji z rnymi elementami rodowiska, take tymi, ktre nale ju do przeszo-

ci (archiwizacja wypowiedzi uczestnikw) oraz tymi, ktre dopiero si pojawi (uczestnicy mog udziela responsw dugo po postawieniu pytania). Im wicej uytkownikw korzysta z danego rda wiedzy, by j wsptworzy i dzieli si ni, tym wyej to rdo jest przez nich szacowane pod wzgldem uytecznoci, co z kolei motywuje dalszy wzrost partycypacji. Moe on, jak wspomniaam, wywoa kryzys, gdy w konsekwencji spowoduje narastajce utrudnienia w zarzdzaniu komunikacj, ktre wadze wsplnoty musz umie zminimalizowa za pomoc okrelonych narzdzi, na przykad aplikacji umoliwiajcych wyszukiwanie i porzdkowanie zawartoci rwnie na inne sposoby ni chronologiczny, np. wedug autorw lub tematw33. Na okrelenie wirtualnych zbiorowoci uywa si take niekiedy terminu cyberplemi, cho obecnie popularno tego pojcia wydaje si spada. Coraz czciej traktowane jest ono jako anachroniczna, acz efektowna metafora z wczesnego okresu bada nad internetem, co ma zwizek z faktem, e we wspczesnych naukach spoecznych czsto krytykuje si samo pojcie plemienia z powodu jego kolonialnego rodowodu i ideologicznej treci34. Konotacje terminu plemi wi go z kategori wsplnej przestrzeni, w ktrej funkcjonuj w fizycznym i biologicznym wymiarze insiderzy grupy, oraz z posiadajcym wymiar terytorialny konfliktem insiderw z outsiderami o nieliczne zasoby. Pojawienie si cywilizacji zmniejsza wpyw tego typu organizacji spoecznej, gdy wie si z pomnoeniem zasobw i promocj indywidualizmu. Cyberplemiona byy interpretowane jako reprezentujce pojawiajce si we wspczesnym spoeczestwie in real life tendencje do retrybalizacji i powrotu do tradycyjnych grup afiliacji35. Uycie tego pojcia akcentuje wag definicyjnych komponentw wsplnej kultury i przestrzeni, ma ono take zwizek z kategori stylu ycia oraz z fenomenem reprezentacji i produkcji tzw. wizi fikcyjnego pokrewiestwa (fictive kinship)36. W cyberplemionach nawizywane s mocne lub sabe wizi spoeczne, a uczestnicy mog przenosi si z jednego e-plemienia do drugiego lub partycypowa w wielu rwnoczenie, co nie zdarza si w przypadku plemion in real life37. Podstawow charakterystyk cyberplemienia wyznacza jednak zakres i tre obowizujcych w nim norm. Grupy online tworz, a take odtwarza-

280

Ro z d z i a 12 Wsplnota wirtualna: od denizena do netizena

281

j realne normy spoeczne. Uytkownicy mog w ich ramach pielgnowa rytualizowane relacje wewntrzgrupowe i zewntrzgrupowe z realu. Czsto replikuj etnosy i orientacje istniejce w real life, niekiedy tworz nowe, a nierzadko formuj z elementw obu tych paszczyzn ontologicznych heterogeniczne mozaiki . Ronald E. Rice wskazuje, i wsplne zainteresowania,
38

hipotetycznych nowych plemion ery elektronicznej na pewno nie zasuguje na miano rezurekcji plemion tradycyjnych, cho niektrzy komentatorzy prbuj przeprowadza takie analogie, przede wszystkim powoujc si na wystpujce w rnych kulturach zjawisko pokrewiestwa z wyboru41. Jednak cyberplemiona naley interpretowa raczej jako swoiste resztki spoecznego rnicowania ery nowoczesnej, ktre ponownie si cz i znw rozszczepiaj, odzwierciedlajc nowoczesne i ponowoczesne gry z tosamoci42. Uycie tego okrelenia wydaje si jednak o tyle uzasadnione, e definicja pojcia plemienia w toku rozwoju nauk spoecznych ulegaa znaczcym przemianom, a do dnia dzisiejszego nie uzyskujc penej cisoci naukowej43. Taki stan rzeczy wynika z faktu, i narodzinom owych definicji towarzyszyo poczucie kryzysu tradycyjnych rozwiza spoecznych. W Tnniesowskich kategoriach okrelano j jako odejcie od Gemeinschaft (wsplnoty) na rzecz Gesellschaft (stowarzyszenia)44. Modele organizacji spoecznych typu Gemeinschaft konstruowane byy jako antytetyczne kontrprzykady dla industrializujcego si spoeczestwa Zachodu. Stanowiy rozwinicie koncepcji szlachetnego dzikusa i waciwych mu, rwnie czcigodnych organizacji spoecznych, stanowic w wikszym stopniu obraz utopii ni odzwierciedlenie jakiegokolwiek spoeczestwa realnego. Jedn z egzemplifikacji Gemeinschaft stanowio wwczas plemi. Odniesienia do uksztatowanej wwczas dychotomii nowoczesnego, pragmatycznego Gesellschaft i tradycyjnej, naturalnej Gemeinschaft s widoczne w pismach cyberhippisa Rheingolda. Wspczeni antropologowie nie uwaaj plemienia za statyczn struktur spoeczn, lecz za otwarte pole dynamicznych spoecznych stosunkw, w ktrym cieraj si sprzeczne wartoci i interesy, za wszelka rwnowaga ma charakter tymczasowy45. Dowiedziono na przykad, e due plemiona in real life nieustannie rozszczepiaj si na sekcje, ktre przeksztacaj si we wzajemnych relacjach, antagonizujc si lub, przeciwnie, czc i stapiajc w grup46. Zwrcono te uwag, e podkrelanie empirycznie uchwytnych komponentw definicji plemienia takich jak geograficznie okrelone wsplne terytorium lub stosunki pokrewiestwa stoi w sprzecznoci z rdow definicj Gemeinschaft, ktrej wane skadowe prcz rodu i ssiedztwa stanowiy

podobne gusta i podzielana wiedza mog stanowi uzasadnienie dla uywania okrelenia plemi kulturalne (cultural tribe), do ktrego przynaleno manifestowana jest przez auratyczne sygnay (aural signals), rytuay i zwyczaje podtrzymujce tosamo. Zwyczaje te mog dotyczy na przykad preferowanej czstotliwoci sprawdzania maili, charakterystycznego dla danego rodowiska typu cyberoszustwa czy humoru, obowizujcej tytulatury, dzielonych historii, akceptowalnych formatw wypowiedzi, odpowiadania lub nie odpowiadania na okrelone posty itd. Regularna partycypacja w okrelonych rodzajach dyskusji ma dla uytkownika dwojakie skutki: pogbia poczucie wizi z grup, a take wzmacnia ideologi i wartoci plemienia, ktre bez cigej ich restytucji rozproszyoby si. Silne plemienne normy mog wstrzymywa wewntrzne konflikty, hamujc kryzys i rozpad rodowiska. Dlatego tosamo kulturowa online (an online cultural identity) jest utrwalana poprzez wymuszanie przestrzegania norm i podzielania wewntrzgrupowych wierze, czemu su opisane w I rozdziale tej ksiki sankcje. W niektrych wirtualnych plemionach panuje bardziej egalitarny klimat, przewaaj w nich postawy wspierania si i otwarcia na dialog, pozwalajce na dyskusj opozycyjnych stron; w innych wprost przeciwnie. Trzeba jednak wzi pod uwag, e wyroki ferowane przez grup w wiecie online nigdy nie s ostateczne: jednostka moe znw zacz swoj wirtualn dziaalno pod nowym pseudonimem i w nowym rodowisku39. Badacze zajmujcy si plemionami elektronicznymi definiuj pojcie plemi bardzo szeroko, niekiedy po prostu jako podzielanie (np. przekonania o posiadaniu wsplnego przodka, etnosu, czasoprzestrzeni czy konsensualnej wyobrani) i/lub podobiestwo. Tyrone L. Adams i Stephen A. Smith twierdz na przykad, e wspczenie plemi powinno by rozumiane jako aktywna konfederacja ludzi zainteresowanych dzieleniem czego40. Pojawienie si

282

Ro z d z i a 12 Wsplnota wirtualna: od denizena do netizena

283

przyja, wsplnota ducha i umysu, pracy, powoania, przekona47. Wag tego komponentu ponownie wydobywaj konceptualizacje rnych odmian wsplnoty wirtualnej. David Bell w lad za Kevinem Hetheringtonem adaptuje pojcia wprowadzone przez Tnniesa do kontekstu nowych plemion (neotribes), przywoujc termin Bund (zwizek), uzupeniajcy Tnniesowsk dychotomi. Koncepcja wirtualnego Bund wyprowadza poza spr o istnienie lub nieistnienie wirtualnej wsplnoty uwalniajc od aporii Gemeinschaft/Gesellschaft i zwizanych z ni anachronicznych skojarze, konotacji i interpretacji. Zwizek bowiem, tak jak cyberplemi, jest grup wyboru48. Jednym z najciekawszych dla kulturoznawcy zagadnie zwizanych ze wsplnotami wirtualnymi jest kwestia zrnicowania stylw partycypacji w nich, ktra wie si z analiz cyklu cyberenkulturacji i cybersocjalizacji. Jak wskazuj A. J. Kim i K. Frank, odwiedzajcy (visitors) przynosz do cyberrodowiska okrelone oczekiwania, lecz nie znaj panujcych lokalnie zwyczajw. W ich poznaniu maj im pomc zestawy FAQ, lecz nie zawieraj one wyczerpujcego kursu regu panujcych w danej cyberzbiorowoci. Ich obecno ma na celu jedynie minimalizacj ryzyka zbyt brutalnego potraktowania nowych przez rodowiskowe trolle, grieferw i cyberbullies, potrafi oni bowiem skutecznie odstrasza nowicjuszy. Wprowadzaniu debiutanta do wsplnoty towarzyszy na og jaka forma rytuau czonkostwa (membership ritual). Czynnoci wykonywane w jego ramach mog mie rny charakter: od potwierdzenia uczestnictwa e-mailem poprzez udostpnienie interfejsu dopasowanego do osobistych preferencji, listy przyjaci, funkcji dostpnych tylko dla czonkw czy profilu odzwierciedlajcego postpy danego uytkownika. Partycypacj wzmacnia powierzenie czonkowi grupy w jej ramach jakich funkcji: dziki ich spenianiu zyskuje on okrelone umiejtnoci, status cyberspoeczny i wreszcie osobist satysfakcj, bowiem przydzielenie zadania przez grup lub jej wadze stanowi czytelny wyraz uznania dla stau, powicenia dla grupy oraz wiedzy uczestnika. Kompetentne zarzdzanie wsplnot wirtualn jest rwnoznaczne z umiejtnym zachcaniem nowicjuszy do przyczania si do niej i powstrzymywaniem weteranw od opuszczania jej, na co zdaniem Kim najskuteczniejszym sposobem jest pielgnacja hierarchii. W jej

ramach trzeba okazywa szacunek starszynie, traktujc j w sposb szczeglny, poniewa stanowi ona model roli dla modszych i wizytantw, ktrzy zwracaj si do niej z probami o przewodnictwo. Rnica midzy nowym a weteranem musi by rwnoczenie przedstawiana jako przekraczalna, czyli naley ukazywa debiutantom perspektyw awansu. Warstwa starszyzny co prawda wytwarza si z czasem w kadej grupie w sposb spontaniczny, lecz rnicowanie nieoficjalne powinno by przez zarzdzajcych wsplnot wirtualn legitymizowane49. Kim podzielia wsplnoty online na tradycyjnie ustrukturyzowane (fora, czaty) i jednostkocentryczne (blogi), ktre dzi zyskuj na popularnoci. To gwnie dziki jej badaniom coraz czciej wyrnia si poszczeglne gatunki wsplnot online, co pomaga w opisie ich struktur i uprawianiu tzw. etnografii wirtualnej. Kim opisaa nastpujce formy czonkostwa w zbiorowociach online: lurker/go, nowicjusz/partycypant, penoprawny czonek, lider i czonek starszyzny50. Jej koncepcja stanowi aplikacj teorii sytuacyjnego uczenia si (situated learning) i wsplnot praktyki (communities of practice) zaproponowanej przez Jean Lave i Etiennea Wengera. Opisali oni style, w ktrych uytkownicy wczaj si do wsplnot wiedzy rozumianych jako wsplnoty praktyki spoecznej poprzez proces legitymizacji peryferyjnej partycypacji. Wyrnili pi trajektorii partycypacyjnych: 1. Peryferyjna nieustrukturyzowana partycypacja zewntrzna, oparta na obserwacji, 2. Zaangaowana nowy stopniowo angauje si w ycie zbiorowoci i zmierza do penego uczestnictwa, 3. Insiderska w peni zaangaowany uczestnik wsplnoty regularnie partycypuje w jej praktykach, interreagujc z innymi uytkownikami i wsppracujc z nimi, 4. Graniczna czonek jest identyfikowany przez innych jako weteran wsplnoty; razem z przedstawicielami kategorii poprzedniej podsuwa uytkownikom pomysy i tematy, poprawia tych, ktrzy przekraczaj normy, zaporednicza interakcje, wsplnota szanuje jego zdanie, a niektrzy go naladuj,

284

Ro z d z i a 12 Wsplnota wirtualna: od denizena do netizena

285

5. Wyjciowa uczestnik stopniowo opuszcza wsplnot, rezygnujc z partycypacji w niej dla nowych relacji, pozycji i perspektyw .
51

nia aktywnoci grupowej poprzez blokowanie wpisw, upominanie, karanie, wreszcie usuwanie czonkw. Podobnie jak w grupach offline, czonkowie wirtualnych zbiorowoci przyjmuj rne strategie uczestnictwa. Mog porzuci grup w dowolnej fazie partycypacji, lecz mimo to yje ona nadal. Dlatego Kat Nagel, opisujc cykl partycypacyjny z perspektywy cyberpsychologicznej, nie przyja perspektywy jednostkowej, lecz zbiorow. W jej opinii na naturalny cykl ycia wsplnot wirtualnych skada si sze etapw: 1) etap pocztkowego entuzjazmu witanie si czonkw, wyraanie zadowolenia z faktu istnienia grupy oraz nadziei na korzyci, jakie mona bdzie uzyska wskutek partycypacji w niej. Podstawow funkcj tej fazy partycypacji jest zbudowanie poczucia przynalenoci i w konsekwencji zaangaowanie na podstawie ustalenia podobiestwa oczekiwa i celw; 2) etap ewangeliczny budowa zasad, jakie obowizywa bd w grupie; 3) etap wzrostu napywanie nowych czonkw i wyduanie si listy tematw poruszanych w grupie; 4) etap wsplnotowoci dua aktywno czonkw w rozmowach i dziaaniach, na podstawie ktrych nawizuj oni zwizki emocjonalne oparte na grze sympatii, antypatii, podobiestw i rnic. W tej fazie zanika praktyka wymiany pogldw na forum oglnym, a dyskusje przenosz si do mniejszych podgrup. Zarysowuje si grupa liderw, za rozmowy zaczynaj pobudza wzrost zaufania i poczucia bezpieczestwa w grupie, prowadzc do wikszego otwarcia si uczestnikw; 5) etap dyskomfortu spowodowanego zrnicowaniem. Dua liczba czonkw i wiele wtkw poruszanych w rozmowach utrudniaj sprawne poruszanie si w rodowisku. Jeeli byo ono skoncentrowane na wskim zagadnieniu, zmczenie tematem moe prowadzi do rozmw o zupenie innych sprawach, co rozmywa kontur rodowiska. Jeeli napyno do niego duo osb, ale nie s one aktywne, zaczyna rwnie spada poziom zaufania i poczucia bezpieczestwa. Dowiadczeni i aktywni czonkowie nie znaj milczcych nowicjuszy, zatem przestaj

Anna Rogoziska wskazuje, e, by sta si czonkiem wsplnoty wirtualnej, trzeba umie zbudowa sobie mark partycypanta potrzebnego, uytecznego i kompetentnego, ktry moe zaj w strukturze grupy okrelone miejsce, gdy rozumie zasady panujce w niej. W tym celu naley udowodni, e jest si przygotowanym do penego czonkostwa w grupie, a take, e wiat ycia codziennego jednostki znajduje odzwierciedlenie w wiecie grupy. Mona to uczyni na przykad poprzez wykazanie wsplnoci celu, ktry przywieca grupie i jest rwnie osobistym celem nowego czonka . Pierwsze kroki mog
52

by bdne i waciwie nawet oczekuje si tego po nowicjuszu. Jeli popeni on bd, grupa ma okazj zwrci mu uwag. Reprymendy te mog mie form publiczn lub prywatn, by brutalne, ironiczne, artobliwe, przyjacielskie, pochodzi od administratora lub starszego staem czonka grupy. Od tego, jak nowicjusz je przyjmie, bdzie zaleao, jaki i w jakim czasie status uzyska. W przypadku wielu wsplnot online przy postach podawane s informacje dotyczce stau i statusu ich autora. S to przede wszystkim okrelenia sowne (admin, ekspert, nowy, weteran, uzaleniony itp.), ktrym czsto towarzyszy oznaczenie iloci wpisw na forum, czasu partycypacji w grupie, daty ostatniego logowania, czasu midzy zalogowaniem i wylogowaniem itp. Te kategoryzacje, najczciej ignorowane przez nowych, s jednak czytelne i istotne dla weteranw oraz dysponentw wadzy jako nie jedyny, lecz wany wyrnik i zarazem dowd statusu. Nie kady czonek moe dosta si do elity wirtualnej grupy, chocia pozycja starego wyjadacza znacznie uatwia, a wrcz warunkuje to zadanie. Wymaga ono jednak przede wszystkim zdobycia szacunku zbiorowoci. Mona na niego zasuy wielokrotnym wykazaniem si znajomoci tematu, wok ktrego skupiaj si zainteresowania czonkw wsplnoty, szczegln aktywnoci albo umiejtnoci rozstrzygania sporw wewntrznych. Awans taki moe zaowocowa odrzucon lub przyjt ofert bycia moderatorem czy administratorem grupy. Uytkownik staje si wwczas zarazem narzdziem i dyspozytorem wewntrznej wadzy wsplnoty. Status taki oznacza moliwo bezporedniego regulowa-

286

Ro z d z i a 12 Wsplnota wirtualna: od denizena do netizena

287

publicznie dyskutowa problemy, ktre maj wymiar osobisty; grupa zaczyna zamyka si w maych podgrupach. Jednym ze sposobw uniknicia kryzysu zwizanego z tym etapem jest takie konstruowanie podgrup, aby dyskusja w nich moga przebiega zarwno wok tematu przewodniego, jak i zbacza na inne wtki w sposb niezagraajcy spjnoci wsplnoty; 6) a) i b) Po etapie dyskomfortu rozwj wsplnoty moe pody w dwch kierunkach. Jeli konflikty trwale zamkn grup w podgrupach, przenios one swoj aktywno w sfer prywatn i publiczny wymiar wsplnoty obumrze. Jednak moliwe jest te pokonanie kryzysu i osignicie wsplnotowej dojrzaoci. Wwczas aktywna cz czonkw nadal bdzie dyskutowa publicznie, mniej odwani bd ledzi dyskusj, za milczkowie i podgldacze zostan usunici z grupy lub sami odejd. Na tym etapie zacieniaj si wizi midzy uczestnikami, wzrasta zaufanie i poczucie bezpieczestwa. Po przezwycieniu kryzysu grupa taka zyskuje bardzo silne poczucie wsplnotowoci53. Jak wskazuje Bolanle Olaniran za Robertem Kozinetsem, cykl yciowy wsplnoty wirtualnej, w odrnieniu od realnej, zawsze zaczyna si od zainteresowania grup. Na skutek kumulacji powiconego jej czasu i intensyfikacji komunikacji dochodzi do wymiany podstawowych informacji midzy czonkami a aspirantem. Do najwaniejszych nale informacje dotyczce tosamoci jednostek w spoecznym kontekcie grupy oraz obowizujcych w niej norm. Aspirant jest wiadkiem konfliktw i obserwuje ich rozwizywanie, pobierajc rwnoczenie wyjanienia dotyczce ustalania wadzy i statusu. Po przejciu tego podstawowego kursu stopniowo zyskuje sekundarn, prawdziw i kompletn wiedz dotyczc tosamoci podmiotw zaangaowanych w grupowe praktyki. Dopiero jej zaakceptowanie oznacza dla niego pen kulturow kohezj54. Dlatego w kontekcie relacyjnym e-plemion (e-tribes) Olaniran wyrnia cztery role cyberspoeczne: turyci (powierzchownie zaangaowani, nie nawizujcy silnych wizi spoecznych), afilianci (minglers, nawizuj silne spoeczne wizi, ale niezbyt silnie angauj si w praktyki grupowe), entuzjaci (devotees; przejawiaj silne zaangaowanie i

entuzjazm dla celw grupy; nawizuj w jej ramach wizi spoeczne), tubylcy (insiders lub denizens; nawizuj silne wizi osobiste i w peni angauj si w praktyki grupy)55. By sta si netizenem, czyli penoprawnym obywatelem globalnej Sieci, korzystajcym z wszystkich stwarzanych przez ni moliwoci, trzeba najpierw sta si denizenem jakiego rodowiska lub rodowisk. Zyskanie takiego statusu nie jest jednak bynajmniej automatyczn konsekwencj zoenia deklaracji chci przynalenoci do jakiej cyberwsplnoty. Najpierw trzeba umie j odnale lub te stworzy, a nastpnie powici wiele czasu i wysiku w celu zrozumienia i wiczenia si w dostosowywaniu si do obowizujcych w niej norm. Partycypacja we wsplnocie wirtualnej wymaga kompetencji wyszych i odmiennych ni przecitne standardy cyberpimiennoci, ktre cakowicie wystarczaj gociom, turystom i lurkerom rozmaitych cyberrodowisk. W celu jej realizacji aspirant musi naby rwnie pewne quantum wiedzy nie partykularnej i rodowiskowej, ale dotyczcej oglnych zasad obowizujcych w CMC. Musi wic sta si nie tylko uczestnikiem jakiej cyberwsplnoty i cyberkultury zwizanej z okrelonym rodowiskiem, ale rwnie cyberkultury globalnej i nadrzdnej, ktra by moe wanie przestaje by jedynie hipotetyczna56.

288

Ro z d z i a 12 Wsplnota wirtualna: od denizena do netizena

289

12A

12C/ Mapa wsplnot online

12B/ Howard Rheingold

12D/ Nauka chiskiego w Second Life

290

291

Przypisy: 1 Graham Day, Community in Everyday Life, Routledge, London-New York 2006, s. 14. 2 Michael A. Banks, On the Way to the Web. The Secret History of the Internet and Its Founders, Apress, Berkeley 2008, s. 108. 3 Za: Patrice Flichy, The Internet Imaginaire, transl. by Liz Carey-Libbrecht, MIT Press, Cambridge 2007, s. 72. 4 Por.: Lori Kendall, Virtual Communities, [w:] The Encyclopedia of Community: From the Village to the Virtual World, ed. by Karen Christensen, David Levinson, Sage Publications, Thousand Oaks-London-New Delhi 2003, s. 1455-1456. 5 Howard Rheingold, The Virtual Community. Homesteading on the Electronic Frontier, The MIT Press, London-Cambridge 2000, s. XVII. 6 Tame, s. 181. 7 Tame. 8 Flichy, dz. cyt., s. 88. 9 Za: Wsplnota, [w:] Krzysztof Olechnicki, Pawe Zacki, Sownik socjologiczny, Wydawnictwo Graffiti, Toru 1997, s. 249. 10 Por.: Lori Kendall, Virtual Communities, [w:] The Encyclopedia of Community: From the Village to the Virtual World, ed. by Karen Christensen, David Levinson, Sage Publications, Thousand Oaks-London-New Delhi 2003, s. 1454-1460. 11 Carlos Flavin, Miguel Guinalu, Virtual Communities and E-Business Management, [w:] Mehdi Khosrow-Pour, Encyclopedia of E-Commerce, E-Government, and Mobile Commerce, Idea Group, Hershey-London 2006, s. 1164. 12 Por.: Chris Chesher, Ontologia domen cyfrowych, [w:] Widzie, myle, by. Technologie mediw, red. Andrzej Gwd, Universitas, Krakw 2001. 13 Fion S. L. Lee, Douglas Vogel, Moez Limayem, Virtual Community Informatics: A Review and Research Agenda, Journal of Information Technology Theory and Applications, 5 (1) 2003, s. 47-61. 14 Joon Koh, Young-Gu Kim, Knowledge Sharing in Virtual Communities: An E-business Perspective, Expert Systems with Applications, 26 (2) 2004, s. 157. 15 Amitai Etzioni, Oren Etzioni, Face-to-face and Computer-mediated Communities: A Comparative Analysis, Information Society, 15 (4) 1999, s. 241-248. 16 Albert Muniz Jr., Thomas C. OGuinn, Brand Community, Journal of Consumer Research, 27 (4) 2001, s. 412-432. 17 Joseph Cothrel, Ruth L. Williams, Online Communities: Helping Them Form

and Grow, Journal of Knowledge Management, 3 (1) 1999, s. 54-60. 18 Dimitris Kardaras, Bill Karakostas, Virtual Communities in Banking Customer Retention, [w:] Encyclopedia of Virtual Communities and Technologies, ed. by Subhashish Dasgupta, Idea Group Reference, Herhsey-London-Melbourne-Singapore 2006, s. 515. 19 Alexander Y. Yap, Enabling E-commerce Growth Through the Social Construction of a Virtual Communitys Culture, Journal of Electronic Commerce Research, 3(4) 2002, 279-294. 20 Jenny Preece, Online Communities: Supporting Sociability, Designing Usability, John Wiley & Sons, Chichester 2000, s. 9-11. 21 Por. Building Virtual Communities: Learning and Change in Cyberspace, ed. by K. Ann Renninger, Wesley Shumar, Cambridge University Press, Cambridge 2002. 22 Sylvie Albert, Don Flournoy, Rolland LeBrasseur, Networked Communities: Strategies for Digital Collaboration, IGI Global, Hershey-London 2009, s. 205. 23 Bruce F. Damer, Avatar Comunities, [w:] The Encyclopedia of Community: From the Village to the Virtual World, dz. cyt., s. 78-79. 24 Quentin Jones, Virtual-Communities, Virtual Settlements & Cyber-Archaeology: A Theoretical Outline, Journal of Computer-Mediated Communication, Volume 3, Issue 3, December 1997, rdo internetowe: http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1083-6101.1997.tb00075.x/full, data weryfikacji URL: 5 stycznia 2011. 25 Albert, Flournoy, LeBrasseur, dz. cyt., s. 204. 26 Por.: Benedict Anderson, Wsplnoty wyobraone. Rozwaania o rdach i rozprzestrzenianiu si nacjonalizmu, prze. S. Amsterdamski, Wydawnictwo Znak, Warszawa-Krakw 1997. 27 Rheingold, dz. cyt., s. 196. 28 Tame, s. 173. 29 Por. Nancy White, Online Group Facilitation Skills, [w:] Encyclopedia of Virtual Communities and Technologies, ed. by Subhashish Dasgupta, Idea Group Reference, Herhsey-London-Melbourne-Singapore 2006, s. 354. 30 Kardaras, Karakostas, dz. cyt., s. 515. 31 Kyung Woo Kang, Deborah E. Rosen, Seung Kyoon Shin, Knowledge Creation in Online Communities, [w:] Mehdi Khosrow-Pour, dz. cyt., s. 691. 32 Tame. 33 Tame, s. 695. 34 Michael C. Zalot, Digital Dreamtime, Sonic Talismans: Music Downloading and the Tribal Landscape, [w]: Tyrone Adams, Stephen A. Smith, Electronic

292

Ro z d z i a 12 Wsplnota wirtualna: od denizena do netizena

293

Tribes: the Virtual Worlds of Geeks, Gamers, Shamans, and Scammers, University of Texas Press, Austin 2008, s. 179. 35 Michel Maffesoli, Czas plemion. Schyek indywidualizmu w spoeczestwach ponowoczesnych, prze. M. Bucholc, PWN, Warszawa 2008. 36 Pojawia si ono wwczas, gdy osoba nie spokrewniona w sensie biologicznym jest traktowana jak czonek rodziny (np. w przypadku rodzicielstwa chrzestnego, braterstwa krwi, wsprodzicielstwa, patronatu, maestwa adopcyjnego itp.). Za: David Levinson, Kinship, [w:] The Encyclopedia of Community: From the Village to the Virtual World, dz. cyt., s. 820. 37 Ronald E. Rice, Foreword, [w:] Adams, Smith, dz. cyt., s. VIII. 38 Tame, s. XI. 39 Tame. 40 Tyrone L. Adams, Stephen A. Smith, A Tribe by Any Other Name..., [w:] Adams, Smith, dz. cyt., s. 14. 41 Veronica M. Davidov, Barbara Andersen, Mimetic Kinship: Theorizing Online Tribalism, [w:] Adams, Smith, dz. cyt. 42 Adams, Smith, dz. cyt., s. 18. 43 Wojciech Dohnal, Antropologiczne koncepcje plemienia. Studium z historii antropologii brytyjskiej, Wydawnictwo Poznaskie, Pozna 2001. 44 Za: Dohnal, dz. cyt., s. 17. 45 Tame, s. 175. 46 Tame, s. 107-117. 47 Za: Barbara Mikoajewska, Zjawisko wsplnoty. Wybr tekstw, The Lintons Video Press, New Haven 1999, s. 71. 48 David Bell, An Introduction To Cybercultures, Routledge, London-New York 2001, s. 107. 49 Amy Jo Kim, Katie Frank, Virtual Communities, Building, [w:] The Encyclopedia of Community: From the Village to the Virtual World, dz. cyt., s. 1462. 50 Zob. Amy Jo Kim, Community Building on the Web: Secret Strategies for Successful Online Communities, Longman Publishing, Boston 2000. 51 Por.: Jean Lave, Etienne Wenger, Situated Learning: Legitimate Peripheral Participation, New York, Cambridge University Press 1991. 52 Anna Rogoziska, Konstruowanie wirtualnej tosamoci: w stron antropologii internetowych praktyk kulturowych, [w:] Kultura medialnie zaporedniczona. Badania nad mediami w optyce kulturoznawczej, red. W. Chya, M. Kamiska, M. Kosiska, P. Kdziora, Wydawnictwo Naukowe, Pozna 2010, s. 218. 53 Kat Nagel, The Natural Cycle of Mailing Lists, http://users.rider.edu/~suler/ psycyber/lifelist.html, data weryfikacji URL: 16 stycznia 20011.

54 Bolanle Olaniran, Electronic Tribes (E-Tribes): Some Theoretical Perspectives and Implications, [w:] Adams, Smith, dz. cyt., s. 46. 55 Tame, s. 47.

294

Ro z d z i a 12 Wsplnota wirtualna: od denizena do netizena

295

 Z a ko c z e n i e

Przewiadczenie, e badanie aktywnoci spoecznej i kulturowej w internecie nie moe sprowadza si do analizy zawartych w nim tekstw, lecz powinno uwzgldnia rwnie praktyki zwizane z ich wytwarzaniem, transmitowaniem, uytkowaniem, krzyowaniem, mnoeniem, przeformuowywaniem i wymazywaniem, zakorzenio si ju na dobre w wiadomoci badaczy1. Nie oznacza to jednak, e teksty trac dzi na znaczeniu; przeciwnie. Obcowanie z codziennymi praktykami Sieci zmusza do radykalnego przeformuowania zakorzenionych przekona dotyczcych ich morfologii i funkcji. Najistotniejszy spr teoretyczny i metodologiczny toczony w ramach web studies koncentruje si wok pytania, czy i w ktrych przypadkach mona traktowa Sie jako pojemn przechowalni przetumaczonych na jzyk cyfrowy wytworw kultury symbolicznej, a w ktrych naley uzna j raczej za specyficzn przestrze okrelonych praktyk kulturowych, ktrej ksztat jest nieustannie konstruowany i rekonstruowany przez nie same. Czy internet jest praktyk, czy raczej wytworem kulturowym? Czy naley uzna go za autonomiczne rodowisko ludzkiej aktywnoci wytwarzajce odrbny system aksjonormatywny, czy te jedynie za komunikacyjne medium innego systemu? Czy wreszcie Sie jest jedynie podsystemem zewntrznej wobec niej kultury, czy te moe otwartym quantum lokalnych cyberkultur? A jeeli to drugie, to czy stanowi one podsystemy kultury czy raczej cyberkultury? S to pytania istotne, poniewa od odpowiedzi na nie zalee bdzie dobr metod badawczych i interpretacja wynikw w web studies. Spory te mog nigdy nie znale ostatecznego, jednoznacznego i prawomocnego rozstrzygnicia. Jednak coraz wicej badaczy skania si ku przy-

296

297

puszczeniu, e poprzez interakcje spoeczne w rodowisku elektronicznym w cyberprzestrzeni ksztatuje si nowy rodzaj kultury kultura internetu, zwana rwnie cyberkultur. Jej narodziny maj zwizek z pojawieniem si specyficznych form jzykowych i symbolicznych, rytuaw, konwencji, norm i regu. W tym ujciu ICT przede wszystkim konstytuuj i warunkuj istnienie specyficznej przestrzeni, w ktrej pojawiaj si nowe formacje kulturowe. Niewtpliwie oddziauj one rwnie na pozainternetowe formy aktywnoci ludzkiej, relokujc je i na rne sposoby przeksztacajc. Niektre praktyki kulturowe offline odzwierciedlaj praktyki cyberkultury i odwrotnie. Upowszechnienie si internetu oznacza jednak take wprowadzenie do ycia spoecznego nowego rodzaju interakcji, nie zawsze kompatybilnego ze znanymi wczeniej. Dlatego operacjonalizacja pojcia cyberkultury wymaga redefinicji pojcia rzeczywistoci oraz przeformuowania wielu elementw aksjologii, a zatem radykalnej zmiany rozumienia kulturowego kontekstu, w ktrym yjemy2. Wrd badaczy pojawiaj si niekiedy gosy interpretujce cyberprzestrze jako aspekt wspczesnej kultury offline. Ulf Hannerz opisujc ksztat tej ostatniej posuy si modelem globalnej ekumeny. Pojcie to oznacza wyjtkowo du i wskutek swych rozmiarw silnie wewntrznie podzielon sie spoeczn ksztatujc si w konsekwencji procesw globalizacji. Umoliwia ona uczestnikom rwnoczesne dzielenie kultury z kad osob na wiecie, a zarazem z przedstawicielami okrelonej mikrokultury lub mikrokultur. Dziki globalnej mediatyzacji nie istniej ju dzi izolowane grupy ludzkie, cho z pewnoci nadal funkcjonuj partykularne perspektywy spoeczne i kulturowe. Poniewa s one jednak wspzalene, a Hannerz stoi na stanowisku, e efektywna komunikacja midzy nimi jest moliwa, mona orzec, e przynajmniej w pewnych wymiarach i zakresach realizuj one koherencj z globaln ekumen, co usprawiedliwiaoby posugiwanie si pojciem globalnej metakultury . Internet stanowiby z pewnoci jedno z jej najwaniejszych
3

perkultura stanowi produkt czasw, w ktrych ponownie dziki mediom gwatownie poszerzyy si moliwoci akcesu do odlegych rde kulturowych, cho jej praktyka angauje take bliskie rda, czyli elementy lokalnych kultur. O superkultury stanowi dynamiczne interfejsy, ktre porednicz midzy dalekimi i bliskimi, tradycyjnymi i nowymi, niezmediatyzowanymi i multimedializowanymi elementami kultury, pozwalajc na ekstensywn produkcj materialnych wytworw i dyskursywnych wiatw, ktre przeksztacaj dowiadczenia yciowe jednostek i radykalnie rekonfiguruj znaczenie przestrzeni kulturowej. Globalna eksplozja form symbolicznych, z ktr mamy dzi do czynienia, wytwarza wzory kulturowe oraz zachowania raczej sfragmentaryzowane i generatywne ni zintegrowane i ograniczone. Dlatego Lull wyrokuje, e pojcie full time culture stracio obecnie racj bytu. Istnieje dzi jedynie wiele symultanicznych, polikulturalnych mieszanin funkcjonujcych w trybie part time, ktre pozwalaj uczestnikom budowa niepermanentne, paralelne yciorysy. Naley je opisywa posugujc si raczej pojciem efemerycznego stylu ni statycznego sposobu ycia4. Koncepcja superkultury bazuje na zaoeniu, e wspczenie partycypacja w kulturze oznacza przede wszystkim aktywny udzia w procesach jej hybrydyzacji. Kulturowe hybrydy konstruowane przez rutynow wymian komunikacyjn aktywnie przeksztacaj istniejcy kulturowy materia. Nie s wic jedynie produktami codziennych interakcji, ale take ich rdami i mediami5. Za tak hybryd mona byoby uzna kultur internetu. David Bell proponuje perspektyw poredni. Wskazuje, e rozrnienie cyberkultury i kultury, cho aplikowane kontekstowo moe mie sens, ustanawia jednak faszyw dychotomi midzy tymi pojciami. Cyberprzestrze jest cyberkultur, poniewa tego rodzaju przestrzeni nie mona oddzieli od jej kulturowych kontekstw. Cyberkultura i cyberprzestrze s dwoma sposobami artykulacji tego samego pojcia, ktre stanowi charakterystyczny aspekt wspczesnego sposobu ycia i wspczesnej kultury. Pojcie to obejmuje sfer praktyk, technologii, form reprezentacji i interakcji, ktre mog, lecz nie musz by wzajemnie powizane poprzez uczestnikw, maszyny lub programy; nie musz nawet by uprawiane za porednictwem komputera6.

mediw. James Lull proponuje pojcie superkultury, ktrej pojawienie si ma transcendowa tradycyjne kategorie uywane w naukach spoecznych. Su-

298

Zakoczenie

299

Wyglda wic na to, e badacze zainteresowani uprawianiem web studies powinni zrezygnowa z pytania: internet w kulturze czy kultura internetu? oraz cyberkultury czy cyberkultura?. Internet pozwala si nazwa zarwno kultur, jak i jej podsystemem, a z racji wystpujcych w jego obrbie wyrazistych podziaw niewtpliwie jest take i wieloma kulturami.

Przypisy: Por. Simon J. Bronner, Digitizing and Virtualizing Folklore, [w:] Folklore and the Internet. Vernacular Expression in a Digital World, ed. by Trevor J. Blank, Utah State University Press, s. 36. 2 Mahmoud Eid, On the Way to the Cyber-Arab-Culture, [w:] Cyberculture and New Media, ed. by Francisco J. Ricardo, Rodopi, Amsterdam-Atlanta 2008, s. 71. 3 Ulf Hannerz, Thinking About Culture in a Global Ecumene, [w:] Culture in the Communication Age, ed. by James Lull, Routlledge, London-New York 2001, s. 61-70. 4 James Lull, Superculture for the Communication Age, [w:] Culture in the Communication Age, dz. cyt., s. 132. 5 Tame, s. 157 . 6 David Bell, An Introduction To Cybercultures, Routledge, London-New York 2001, s. 8. 1

300

Zakoczenie

301

 B i b l i o g ra f i a

Albert Sylvie, Flournoy Don, LeBrasseur Rolland, 2009, Networked Communities: Strategies for Digital Collaboration, IGI Global, Hershey-London Anderson Benedict, 1997, Wsplnoty wyobraone. Rozwaania o rdach i rozprzestrzenianiu si nacjonalizmu, prze. S. Amsterdamski, Wydawnictwo Znak, Warszawa-Krakw Arquilla John, Ronfeldt David, 2000, Swarming and the Future of Conflict, Rand, Santa Monica Bailey Cameron, 1996, Virtual Skin: Articulating Race in Cyberspace, [w:] Immersed in Technology: Art and Virtual Environments, ed. by Mary Ann Moser and Douglas MacLeod, The MIT Press, Cambridge Banks Michael A., 2008, On the Way to the Web. The Secret History of the Internet and Its Founders, Apress, Berkeley Bauman Zygmunt, 2009, Konsumowanie ycia, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw Baumgrtel Tilman, 2005, Immaterial Material: Physicality, Corporality, and Dematerialization in Telecommunication Artworks, [w:] At a Distance. Precursors to Art and Activism on the Internet, ed. by Annmarie Chandler, Norie Neumark, MIT Press, Cambridge-London Bell David, 2001, An Introduction To Cybercultures, Routledge, London-New York Bennett Andy, 2008, Still Talking About My Generation! The Representation of Youth in Popular Music [w:] The Changing Portrayal of Adolescents in the Media Since 1950, ed. by Patrick E. Jamieson, Daniel Romer, Oxford University Press, New York Ben Zeev Aron, 2005, Mio w Sieci. Internet i emocje, prze. A. Zdziemborska, Rebis, Pozna Besnier Niko, 2009, Gossip and the Everyday Production of Politics, University of Hawaii Press, Honolulu Bisbort Alan, 2008, Media Scandals, Greenwood Press, Westport Blake Barry, 2010, Secret Language. Codes, Tricks, Spies, Thieves, and Symbols, Oxford University Press, New York Blank Trevor J., 2009, Toward a Conceptual Framework for the Study of Folklore

302

303

and the Internet, [w:] Folklore and the Internet. Vernacular Expression in a Digital World, ed. by Trevor J. Blank, Utah State University Press, Logan Bridges Eileen, Goldsmith Ronald E., Hofacker Charles F., 2006, Businesses and Consumers as Online Customers, [w:] Mehdi Khosrow-Pour, Encyclopedia of E-Commerce, E-Government, and Mobile Commerce, Idea Group, Hershey-London Bronner Simon J., 2009, Digitizing and Virtualizing Folklore, [w]: Folklore and the Internet. Vernacular Expression in a Digital World, ed. by Trevor J. Blank, Utah State University Press, Logan Brown Richard Maxwell, 2003, Vigilantism, [w:] The Encyclopedia of Community: From the Village to the Virtual World, ed. by Karen Christensen, David Levinson, Sage Publications, Thousand Oaks-London-New Delhi Burridge Kate, 2005, Weeds in the Garden of Words. Further Observations on the Tangled History of the English Language, Cambridge University Press, Cambridge Campbell Heidi, 2004, This Is My Church: Seeing the Internet and Club Culture as Spiritual Spaces, [w:] Religion Online: Finding Faith on the Internet, ed. by Lorne L. Dawson and Douglas E. Cowan, Taylor & Francis Books, Inc., New York-London Campbell Robert A., 2004, Searching for the Apocalypse in Cyberspace, [w:] Religion Online: Finding Faith on the Internet, ed. by Lorne L. Dawson and Douglas E. Cowan, Taylor & Francis Books, Inc., New York-London Carnes Patrick, Delmonico David L., Griffin Elizabeth, 2001, In the Shadows of the Net. Breaking Free of Compulsive Online Sexual Behavior, Hazelden, Center City Carter Cynthia, Weaver C. Kay, 2003, Violence and the Media, Open University Press, Buckingham-Philadelphia Chesher Chris, 2001, Ontologia domen cyfrowych, [w:] Widzie, myle, by. Technologie mediw, red. Andrzej Gwd, Universitas, Krakw Chesler Phyllis, 2009, Womans Inhumanity to Woman, Lawrence Hill Books, Chicago Cobley Paul, 2005, The Routledge Companion to Semiotics and Linguistics, Routledge, London-New York Cothrel Joseph, Williams Ruth L., 1996, Online Communities: Helping Them Form and Grow, Journal of Knowledge Management, nr 3 (1) Coulter Natalie, 2006, The Consumption Chronicles: Tales from Suburban Canadian Tweens in the 1980, [w:] Seven Going on Seventeen. Tween Studies in the Culture of Girlhood, ed. by Claudia Mitchell, Jacqueline Reid-Walsh, Peter Lang Publishing, New York Damer Bruce F., 2003, Avatar Comunities, [w:] The Encyclopedia of Community: From the Village to the Virtual World, ed. by Karen Christensen, David Levinson, Sage Publications, Thousand Oaks-London-New Delhi Dawkins Richard, 1996, Samolubny gen, prze. M. Skoneczny, Prszyski i S-ka, Warszawa

Dawson Lorne L., Hennebry Jenna, 2004, New Religions and the Internet: Recruiting in a New Public Space, [w:] Religion Online: Finding Faith on the Internet, ed. by Lorne L. Dawson and Douglas E. Cowan, Taylor & Francis Books, New York-London Day Graham, 2006, Community in Everyday Life, Routledge, London-New York Deibert Ronald, Palfrey John, Rohozinski Rafal, Zittrain Jonathan (red.), 2010, Access Controlled. The Shaping of Power, Rights, and Rule in Cyberspace, The MIT Press, Cambridge-London Desjardins Mary, 2006, Ephemeral Culture/eBay Culture: Film Collectibles and Fan Investments, [w:] Everyday Ebay. Culture, Collecting, and Desire, ed. by Ken Hillis, Michael Petit, Nathan Scott Epley, Routledge, New York-London Kanellis Panagiotis, Kiountouzis Evangelos, Kolokotronis Nicholas, Martakos Drakoulis (red.), 2006, Digital Crime and Forensic Science in Cyberspace, Idea Group Publishing, London Dohnal Wojciech, 2001, Antropologiczne koncepcje plemienia. Studium z historii antropologii brytyjskiej, Wydawnictwo Poznaskie, Pozna Dorson Richard M., 1976, Folklore and Fakelore: Essays Toward a Discipline of Folk Studies, Harvard University Press, Cambridge Driscoll Catherine, 2002, Girls. Feminine Adolescence in Popular Culture & Cultural Theory, Columbia University Press, New York Duits Linda, 2008, Multi-Girl-Culture. An Ethnography of Doing Identity, Amsterdam University Press, Amsterdam Dunbar Robin, 1996, Grooming, Gossip and the Evolution of Language, Faber and Faber, London-Boston Durkheim Emile, 1990, Elementarne formy ycia religijnego. System totemiczny w Australii, prze. A. Zadroyska, PWN, Warszawa Dziadzia Bogusaw, 2010, Wszyscy wici w ekranie zaklci, [w:] Kultura medialnie zaporedniczona. Badania nad mediami w optyce kulturoznawczej, red. W. Chya, M. Kamiska, M. Kosiska, P. Kdziora, Wydawnictwo Naukowe, Pozna Edmonds Ennis B., Michelle A. Gonzalez, 2010, Caribbean Religious History: An Introduction, New York University Press, New York Elisar Shimrit, 2007, Online Dating. How to Find Love and Friendship on the Internet, How To Books Ltd, Oxford Etzioni Amitai, Etzioni Oren, 1999, Face-to-face and Computer-mediated Communities: A Comparative Analysis, Information Society, nr 15 (4) Ezzell Matthew B., 2009, Pornography, Lad Mags, Video Games, and Boys: Reviving the Canary in the Cultural Coal Mine, [w:] The Sexualization of Childhood, ed. by Sharna Olfman, Praeger Publishers, Westport Fine Gary Alan, 2002, Shared Fantasy: Role-Playing Games as Social Worlds, University Of Chicago Press, Chicago

304

Bibliografia

305

Flavin Carlos, Guinalu Miguel, 2006, Virtual Communities and E-Business Management, [w:] Mehdi Khosrow-Pour, Encyclopedia of E-Commerce, E-Government, and Mobile Commerce, Idea Group, Hershey-London Flichy Patrice, 2007, The Internet Imaginaire, transl. by Liz Carey-Libbrecht, MIT Press, Cambridge Forman-Brunell Miriam (red.), 2001, Girlhood in America. An Encyclopedia, ABC Clio, Santa Barbara-Denver-Oxford Fritze Ronald H., 2009, Invented Knowledge. False History, Fake Science and Pseudo-Religions, Reaktion Books, London Furman Renata, 2006, Wicca i wiccanie. Od tradycji do wirtualnej wsplnoty, Nomos, Krakw Gamson Joshua, 1994, Claims to Fame: Celebrity in Contemporary America, University of California Press, Berkeley-London Geraci Robert M., 2010, Apocalyptic AI: Visions of Heaven in Robotics, Artificial Intelligence, and Virtual Reality, Oxford University Press, New York Ghosh Sumit, Turrini Elliot (red.), 2010, Cybercrimes: A Multidisciplinary Analysis, Springer, Berlin-Heidelberg Goffman Erving, 2000, Czowiek w teatrze ycia codziennego, Wydawnictwo KR, Warszawa Granovetter Mark S., 1978, The Strenght of Weak Ties, American Journal of Sociology, Issue 6 Godzic Wiesaw, 2007, Znani z tego, e s znani. Celebryci w kulturze tabloidw, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa Grzenia Jan, 2007, Komunikacja jzykowa w Internecie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Kristina Hackmann, 2006, Video Girls: Between Changing Exploratory Behavior and Self-authorization, [w:] Seven Going on Seventeen. Tween Studies in the Culture of Girlhood, ed. by Claudia Mitchell, Jacqueline Reid-Walsh, Peter Lang Publishing, New York Haddon Leslie, 2004, Information and Communication Technologies in Everyday Life, Berg, Oxford-New York Hakken David, 2003, The Knowledge Landscapes of Cyberspace, Routledge, New York-London Hannerz Ulf, 2001,Thinking About Culture in a Global Ecumene, [w:] Culture in the Communication Age, ed. by James Lull, Routlledge, London-New York Haraway Donna J., 1991, Simians, Cyborgs and Women: The Reinvention of Nature, Routledge, New York Harris Anita, 2004, Future Girl. Young Women in the Twenty-First Century, Routledge, New York-London

Heim Michael, 1993, The Metaphysics of Virtual Reality, Oxford University Press, Oxford Herring Susan, 2000, Gender Differences in CMC: Findings and Implications, CPSR Newsletter, Winter, Volume 18, Number 1 Herring Susan C., Scheidt Lois Ann, Kouper Inna, Wrigh Elijah, 2007, Longitudinal Content Analysis of Blogs: 20032004, [w:] Blogging, Citizenship, and the Future of Media, ed. by Tremayne, Routledge, New York-Abingdon Hillis Ken, Petit Michael, Epley Nathan Scott (red.), 2006, Everyday Ebay. Culture, Collecting, and Desire, ed., Routledge, New York-London Hillis Ken, Petit Michael, Epley Nathan Scott, 2006, Introducing Everyday Ebay, [w:] Everyday Ebay. Culture, Collecting, and Desire, ed. by Ken Hillis, Michael Petit, Nathan Scott Epley, Routledge, New York-London Hoggart Richard, 1976, Spojrzenie na kultur robotnicz w Anglii, PIW, Warszawa Jackson Linda A., 2008, Adolescents and the Internet, [w:] The Changing Portrayal of Adolescents in the Media Since 1950, ed. by Patrick E. Jamieson, Daniel Romer, Oxford University Press, New York Jenkins Henry, 1995, Infinite diversity in infinite combinations: genre and authorship in Star Trek, [w:] John Tulloch, Henry Jenkins, Science Fiction Audiences. Watching Doctor Who and Star Trek, Routledge, London-New York Jenkins Henry, 2007, Kultura konwergencji. Zderzenie starych i nowych mediw, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa Johansson Thomas, 2007, The Transformation of Sexuality: Gender and Identity in Contemporary Youth Culture, Ashgate Publishing, Burlington Jones Steve, Kucker Stephanie, 2001, Computers, the Internet, and Virtual Cultures, [w:] Culture in the Communication Age, ed. by James Lull, Routledge, LondonNew York Magdalena Kamiska, 2009, Cybertabloid choroba spoeczna czy zbir wspczesnych paraboli moralnych? Analiza fenomenu medialnego, [w]: Wartoci w komunikowaniu, red. Mirosawa Wawrzak-Chodaczek, Wydawnictwo Adam Marszaek, Toru Kamiska Magdalena, 2008, Flaming i trolling kulturotwrcza rola konfliktu we wsplnocie wirtualnej, [w:] Komunikacja spoeczna w wiecie wirtualnym, red. Mirosawa Wawrzak-Chodaczek, Toru Kamiska Magdalena, 2010, Memy, signa i sigile. Perspektywy e-semiologii,[ w:]Kultura medialnie zaporedniczona. Badania nad mediami w optyce kulturoznawczej, red. Wojciech Chya, Magdalena Kamiska, Marta Kosiska, Piotr Kdziora, Wydawnictwo Naukowe Bogucki, Pozna Kamiska Magdalena, 2007, Rzeczywisto wirtualna jako ponowne zaczarowanie wiata. Pytanie o status poznawczy koncepcji, Wydawnictwo Naukowe Bogucki, Pozna

306

Bibliografia

307

Kamiska Magdalena, 2010, Prowokacja w internecie jako akt transgresji granic, [w:] Granice kultury, red. A. Gwd, Wydawnictwo lsk, Katowice Kardaras Dimitris, Karakostas Bill, 2006, Virtual Communities in Banking Customer Retention, [w:] Encyclopedia of Virtual Communities and Technologies, ed. by Subhashish Dasgupta, Idea Group Reference, Herhsey-London-Melbourne-Singapore Keen Andrew, 2007, Kult amatora. Jak Internet niszczy kultur, prze. M. Bernatowicz, K. Topolska-Ghariani, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa Kember Sarah, 2003, Cyberfeminism and Artificial Life, Routledge, London-New York Kim Amy Jo, 2000, Community Building on the Web: Secret Strategies for Successful Online Communities, Longman Publishing, Boston King Barry, 2003, Embodying an Elastic Self: The Parametrics of Contemporary Stardom, [w:] Contemporary Hollywood Stardom, ed. by Martin Barker, Thomas Austin, Bloomsburry Publishing, New York Koh Joon, Kim Young-Gu, 2004, Knowledge Sharing in Virtual Communities: An E-business Perspective, Expert Systems with Applications, nr 26 (2) Koven Mikel J., 2008, Film, Folklore, and Urban Legends, The Scarecrow Press, Lanham Lalik Rosary, Oliver Kimberly L., 2005, The Beauty Walk as a Social Space for Messages about the Female Body: Toward Transformative Collaboration, [w:] Geographies of Girlhood. Identities In-Between, ed. by Pamela J. Bettis, Natalie G. Adams, Lawrence Erlbaum Associates, Inc., Mahwah Larsen Elena, 2004, Cyberfaith: How Americans Pursue Religion Online, [w:] Religion Online: Finding Faith on the Internet, ed. by Lorne L. Dawson and Douglas E. Cowan, Taylor & Francis Books, Inc., New York-London Laver James, 1949, Style in Costume, Oxford University Press, London LeBaron Michelle, Pillay Venashri, 2007, Conflict Across Culture. A Unique Experience of Bridging Differences, Nicholas Brealey Publishing, London Levine Judith, 2002, Harmful to Minors, The Perils of Protecting Children from Sex, University of Minnesota Press, Minneapolis-London Levy Frederick, 2008, 15 Minutes of Fame. Becoming Star in the YouTube Revolution, Alpha Books, New York-London Loska Krzysztof, 2001, Elektroniczne ciao w poszukiwaniu tosamoci, [w:] Gender film media, red. E. H. Oleksy i E. Ostrowska, Rabid, Krakw Lull James, 2001, Superculture for the Communication Age [w:]Culture in the Communication Age, ed. by James Lull, Routlledge, London-New York Lynch Gordon, 2007, What is this Religion in the Study of Religion and Popular

Culture?, [w:] Between Sacred and Profane. Researching Religion and Popular Culture, ed. by Gordon Lynch, I. B. Tauris & Co, London-New York Maffesoli Michel, 2008, Czas plemion. Schyek indywidualizmu w spoeczestwach ponowoczesnych, prze. M. Bucholc, PWN, Warszawa Mathewson James, Donatone Frank, Fishel Cynthia, 2010, Audience, Relevance, and Search. Targeting Web Audiences with Relevant Content, IBM Press, Boston Mazzarella Sharon R., 2005, Its a Girl Wide Web, [w:] Girl Wide Web. Girls, the Internet, and the Negotiation of Identity, ed. by Sharon R. Mazzarella, Peter Lang, New York-Washington McAra Sally, 2007, Land of Beautiful Vision: Making a Buddhist Sacred Place in New Zealand, University of Hawaii Press, Honolulu McNeill Lynne S., 2009, The End of the Internet: A Folk Response to the Provision of Infinite Choice, [w:] Folklore and the Internet. Vernacular Expression in a Digital World, ed. by Trevor J. Blank, Utah State University Press, Logan Menkel-Meadow Carrie, 2003, Conflict Theory, [w]: The Encyclopedia of Community: From the Village to the Virtual World, ed. by Karen Christensen, David Levinson, Sage Publications, Thousand Oaks-London-New Delhi Mikoajewska Barbara, 1999, Zjawisko wsplnoty. Wybr tekstw, The Lintons Video Press, New Haven Mitchell Claudia, Reid-Walsh Jacqueline, 2002, Researching Childrens Popular Culture. The Cultural Spaces of Childhood, Routledge, New York-London Modleski Tania, 2008, Loving with a Vengeance. Mass-Produced Fantasies for Women, Routledge, New York-Abindgon Mossberger Karen, Tolbert Caroline J., McNeal Ramona S., 2008, Digital Citizenship. The Internet, Society, and Participation, MIT Press, Cambridge-London Muniz Albert Jr., 2001, OGuinn Thomas C., Brand Community, Journal of Consumer Research, nr 27 (4) Noam Eli M., Pupillo Lorenzo Maria (red), 2008, Peer-to-Peer Video. The Economics, Policy, and Culture of Todays New Mass Medium, Springer, New York-Roma Norris Donald, Mason Jon, Lefrere Paul, 2003, Transforming E-Knowledge. A Revolution in the Sharing of Knowledge, Society for College and University Planning, Ann Arbor Palmer Alexandra, Clark Hazel, 2005, Introduction, [w]: Second Hand Fashion, ed. by Alexandra Palmer and Hazel Clark, Berg, Oxford-New York Petrovic John E., Ballard Rebecca M., 2005, Unstraightening the Ideal Girl; Lesbians, High School, and Spaces to Be, [w:] Geographies of Girlhood. Identities In-Between, ed. by Pamela J. Bettis, Natalie G. Adams, Lawrence Erlbaum Associates, Inc., Mahwah Philips Susan E., 2007, Transforming Talk. The Problem with Gossip in Late Medieval England, The Pennsylvania State University Press, University Park

308

Bibliografia

309

Pinsky Drew, Young Mark, Stern Jill, 2009, The Mirror Effect. How Celebrity Narcissism Is Seducing America, New York, Harper Collins Poitevin Guy, 2010, From the Popular to the People, [w:] Communication Processes Vol. 3: Communication, Culture and Confrontation, ed. by Bernard Bel, Jan Brouwer, Biswajit Das, Vibodh Parthasarathi, Sage Publications, New Delhi Preece Jenny, 2000, Online Communities: Supporting Sociability, Designing Usability, John Wiley & Sons, Chichester Qin Zheng, 2009, Introduction to E-commerce, Tsinghua University Press, Beijing Reece Gregory L., 2007, UFO Religion. Inside Flying Saucer Cults and Culture, I.B.Tauris & Co Ltd, London- New York Rheingold Howard, 2000, The Virtual Community. Homesteading on the Electronic Frontier, The MIT Press, London-Cambridge Rogoziska Anna, 2010, Konstruowanie wirtualnej tosamoci: w stron antropologii internetowych praktyk kulturowych, [w:] Kultura medialnie zaporedniczona. Badania nad mediami w optyce kulturoznawczej, red. W. Chya, M. Kamiska, M. Kosiska, P. Kdziora, Wydawnictwo Naukowe, Pozna Rojek Chris, 2001, Celebrity, Reaktion Books, London Romer Daniel, 2008, Mass Media and the Socialization of Adolescents Since World War II, [w:] The Changing Portrayal of Adolescents in the Media Since 1950, ed. by Patrick E. Jamieson, Daniel Romer, Oxford University Press, New York Rossi Paolo, 2001, Uczony, prze. B. Bielaska, [w:] Czowiek baroku, red. Rosario Villari, Oficyna Wydawnicza Volumen, Warszawa Russell Stuart J., Peter Norvig, 1995, Artificial Intelligence. A Modern Approach, Simon & Schuster, Englewood Cliffs Sahlins Marshall, 1991, Socjologia wymiany w spoeczestwach pierwotnych, [w:] Wspczesne teorie wymiany spoecznej. Zbir tekstw, red. M. Kempny, J. Szmatka, PWN, Warszawa Sampson Eleri, 1997, 30 Minutes To Make the Right Impression, Kogan, London Schantz Ned, 2008, Gossip, Letters, Phones. The Scandal of Female Networks in Film and Literature, Oxford University Press, New York Schmid David, 2005, Natural Born Celebrities. Serial Killers in American Culture, The University of Chicago Press, Chicago-London Schopenhauer Artur, 1983, Erystyka, czyli sztuka prowadzenia sporw, prze. B. i . Konorscy, Wydawnictwo Literackie, Krakw Scodari Christine, 2005, Youre Sixteen, Youre Dutiful, Youre Online. Fangirls and the Negotiation of Age and/or Gender Subjectivities in TV Newsgroups, [w:] Girl Wide Web. Girls, the Internet, and the Negotiation of Identity, ed. by Sharon R. Mazzarella, Peter Lang, New York-Washington Sheldon Kerry, Howitt Dennis, 2007, Sex Offenders and the Internet, John Wiley &

Sons Ltd, Chichester Siuda Piotr, 2010, Religia a internet. O przenoszeniu religijnych granic do cyberprzestrzeni, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa Smith Greg, 2006, Goffman, Routledge, Oxon-New York Snyder Donald R., 2000, Life on Your Screen: Webcam Women, [w:] Web Studies: Rewiring Media Studies for the Digital Age, ed. by David Gauntlett, Arnold, London Snyder Ilana, 2002, Preamble, [w:] Silicon Literacies. Communication, Innovation and Education in the Electronic Age, ed. by Ilana Snyder, Routledge, London-New York Stadnik Katarzyna, Wjtewicz Anna, 2009, Anielice czy diablice? Dziewczta w szponach seksualizacji i agresji w perspektywie socjologicznej, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa Stankiewicz Katarzyna, 2004,Wpyw Internetu na percepcj wiarygodnoci informacji, [w:] Spoeczestwo informacyjne - wizja czy rzeczywisto? Ksiga konferencyjna II oglnopolskiej konferencji naukowej, red. Lesaw H. Haber, tom II, Uczelniane Wydawnictwa Naukowo-Dydaktyczne, Krakw Steinberg Shirley R., 2009, Joining Team Christ: On the Path to Christotainment,[ w:] Christotainment: Selling Jesus Through Popular Culture, ed. by Shirley R. Steinberg, Joe L. Kincheloe, Westvie Press, Boulder Stern Susannah, 2008, Sexual Selves on the World Wide Web: Adolescent Girls Home Pages as Sites for Sexual Self-Expression, [w:] Sexual Teens, Sexual Media. Investigating Medias Influence on Adolescent Sexuality, ed. by Jane D. Brown, Jeanne R. Steele, Kim Walsh-Childers, Lawrence Erlbaum Associates, Inc., Mahwah Thorn Matthew, 2004, Girls and Women Getting Out of Hand: The Pleasure and Politics of Japans Amateur Comics Community, [w:] Fanning the Flames. Fans and Consumer Culture in Contemporary Japan, ed. by William W. Kelly, State Universit y of New York Press, Albany Toffoletti Kim, 2007, Cyborgs and Barbie Dolls. Feminism, Popular Culture and the Posthuman Body, IB Tauris, London-New York Tsaliki Liza, 2001,Women and New Technologies, [w:] Feminism and Postfeminism, ed. by Sarah Gamble, Routledge, London-New York Turkle Sherry, 1995, Life on the Screen. Identity in the Age of the Internet, Simon & Schuster, New York Turner Graeme, 2004, Understanding Celebrity, Sage Publications, London-Thousand Oaks-New Delhi Villeneuve Nart, 2010, An Analysis of the Origins of International Efforts to Protect Children Online, [w:] Access Controlled. The Shaping of Power, Rights, and Rule in Cyberspace, ed. by Ronald Deibert, John Palfrey, Rafal Rohozinski, Jonathan Zittrain, The MIT Press, Cambridge-London

310

Bibliografia

311

Wakeford Nina, 1996, Sexualized Bodies in Cyberspace, [w:] Beyond the Book: Theory, Culture, and the Politics of Cyberspace, ed. by W. Chernaik, M. Deegan, A. Gibson, London University Press, London Wallace Patricia, 2001, Psychologia Internetu, prze. T. Hornowski, Rebis, Pozna Wallis Mieczysaw, 2004,Wybr pism estetycznych, Universitas, Krakw Willett Rebekah, 2006, Constructing the Digital Tween: Market Discourse and Girls Interests, [w:] Seven Going on Seventeen. Tween Studies in the Culture of Girlhood, ed. by Claudia Mitchell, Jacqueline Reid-Walsh, Peter Lang Publishing, New York Whitty Monica, 2004, Peering into Online Bedroom Windows: Considering the Ethical Implications of Investigating Internet Relationships and Sexuality, [w:] Readings in Virtual Research Ethics: Issues and Controversies, ed. by Elizabeth A. Buchanan, Information Science Publishing, Hershey-London Wolfe Cary, 2010, What is Posthumanism?, University of Minnesota Press, Minneapolis-London Wrblewska Violetta, 2007, Ludowa bajka nowelistyczna. rda wtki konwencje, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toru Yap Alexander Y., 2002, Enabling E-commerce Growth Through the Social Construction of a Virtual Communitys Culture, Journal of Electronic Commerce Research, nr 3(4) Yar Majid, 2005, Cybercrime and Society, Sage Publications, London-Thousand Oaks-New Delhi 2006 Yee Nicholas, 2006, The Psychology of Massively Multi-user Online Role-playing Games: Motivations, Emotional Investment, Relationships and Problematic Usage, [w:] Avatars at Work and Play: Collaboration and Interaction in Shared Virtual Environment, ed. by Ralph Schroeder, Ann-Sofie Axelsson, Springer, Dordrecht Zalot Michael C., 2008, Digital Dreamtime, Sonic Talismans: Music Downloading and the Tribal Landscape, [w]: Tyrone Adams, Stephen A. Smith, Electronic Tribes: the Virtual Worlds of Geeks, Gamers, Shamans, and Scammers, University of Texas Press, Austin Zaltsman Rita, 2008, The Challenge of Intercultural Electronic Learning: English as Lingua Franca, [w:] Cyberculture and New Media, ed. by Francisco J. Ricardo, Rodopi, Amsterdam-Atlanta

r d a i n t e r n e t owe

23% Polakw: wybr Jaruzelskiego na prezydenta dobry, 2009-07-14, http:// sondaz.wp.pl/kat,1699,wid,11313249,wiadomosc.html?ticaid=1ba5c, data weryfikacji URL: 22 stycznia 2011 Barlow John Perry, A Declaration of the Independence of Cyberspace, https://projects.eff.org/~barlow/Declaration-Final.html, data weryfikacji URL: 5 stycznia 2011 Bigo ukasz, Gra trzy dni i... umar, PC World, 17 wrzenia 2007, http://www. pcworld.pl/news/124009/Gral.trzy.dni.i.umarl.html, data weryfikacji URL: 25 stycznia 2011 Farrell Nick, Hackers Catch Puppy-Chucker, TechEye, 06 September 2010, http:// www.techeye.net/internet/hackers-catch-puppy-chucker, data weryfikacji URL: 5 stycznia 2011 Godwin Mike, Meme, Countermeme, http://www.wired.com/wired/archive/2.10/godwin.if.html, data weryfikacji URL: 5 stycznia 2011 Hitler zaprasza na imprez. Dla szefw klubu to zabawne, dla prokuratury nie, Gazeta.pl, 2010-01-18, http://wiadomosci.gazeta.pl/Wiadomosci/1,80708,7469042, Hitler_zaprasza_na_impreze__Dla_szefow_klubu_to__zabawne__.html, data weryfikacji URL: 2 lutego 2011 Hsiao Aron, How Did eBay Start? A Brief History of eBay, http://ebay.about.com/ od/ebaylifestyle/a/el_history.htm, data weryfikacji URL: 15 stycznia 2011 http://archiwum.polityka.pl/art/krytyka-pustego-rozumu,429138.html, data weryfikacji URL: 2 lutego 2011 http://cpsr.org/issues/womenintech/herring/, data weryfikacji URL: 5 stycznia 2011 http://pl.wikipedia.org/wiki/Prawo_Godwina, data weryfikacji URL: 5 stycznia 2011 http://pobozni-chlopcy.blogspot.com, data weryfikacji URL: 21 stycznia 2011 http://szafasztywniary.blogspot.com/, data weryfikacji URL: 22 stycznia 2011 http://tvtropes.org/pmwiki/pmwiki.php/Main/Canon, data weryfikacji URL: 5 stycznia 2011 http://tvtropes.org/pmwiki/pmwiki.php/Main/Fanon, data weryfikacji URL: 5 stycznia 2011 http://tvtropes.org/pmwiki/pmwiki.php/Main/TheIliad, data weryfikacji URL: 5 stycznia 2011

312

313

http://www.artinspires.com/display_motivational.asp, data weryfikacji URL: 2 lutego 2011 http://www.chaosmatrix.org/library/whatischaos.php, data weryfikacji URL: 5 stycznia 2011 http://www.fotka.pl/, data weryfikacji URL: 21 stycznia 2011 http://www.pinkunicorn.net/, data weryfikacji URL: 5 stycznia 2011 http://www.plotek.pl/plotek/1,78648,7722391,Gazety_przygotowaly_sie_na____smierc_Lohan.html http://www.pudelek.pl/artykul/23830/media_przygotowuja_sie_na_smierc_lohan; http://www.kozaczek.pl/plotka.php?id=22347, data weryfikacji URL: 30 stycznia 2011 http://www.venganza.org/, data weryfikacji URL: 5 stycznia 2011 https://groups.google.com/group/pl.rec.gry.komputerowe/msg/596acd57b66e2ccd hl=pl lub http://tantek.pbworks.com/w/page/19403022/TrollTaxonomy, data weryfikacji URL: 5 stycznia 2011 Jones Quentin, Virtual-Communities, Virtual Settlements & Cyber-Archaeology: A Theoretical Outline, Journal of Computer-Mediated Communication, Volume 3, Issue 3, December 1997, rdo internetowe: http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1083-6101.1997.tb00075.x/full, data weryfikacji URL: 5 stycznia 2011 Kasiak Ewa, Jak Facebook i social media dostarczaj informacji zodziejom, http://internet-news.com.pl/jak-facebook-i-social-media-dostarczaja-informacji-zlodziejom/, data weryfikacji URL-i: 15 stycznia 2011 Klimowicz Marta, Szafiarki modowa spoeczno internetowa, http://klimowicz. blox.pl/2008/03/Szafiarki-modowa-spolecznosc-internetowa.html, data weryfikacji URL: 22 stycznia 2011 Milewski Bartosz, Pajk Przemysaw, Spiders Web: Zanim klikniesz publikuj, http:// technologie.gazeta.pl/internet/1,104665,7932697,Spiders_Web__Zanim_klikniesz__publikuj_.html, data weryfikacji URL: 21 stycznia 2011 Modzi internauci o cyberprzemocy, http://gemius.pl/pl/archiwum_prasowe/2007-02-08/01, data weryfikacji URL: 5 stycznia 2011 Nielsen Jakob, Participation Inequality: Encouraging More Users to Contribute, October 9, 2006, http://www.useit.com/alertbox/participation_inequality.html, data weryfikacji URL: 1 lutego 2011 Piwnicka Anna, Zodzieje korzystaj z Facebooka, http://nt.interia.pl/wiadomosci/ news/zlodzieje-korzystaja-z-facebooka,1530791,62, data weryfikacji URL: 13 wrzenia 2010 Puchaczewski Tomasz, Kontrowersyjny radar na Facebooku, http://interaktywnie. com/biznes/newsy/social-media/kontrowersyjny-radar-na-facebooku-5107, data weryfikacji URL: 30 stycznia 2011

Rheingold Howard, Smart Mobs. The Next Social Revolution, Basic Books, Cambridge 2002, wersja online dostpna przez: http://www.smartmobs.com/book/book_toc. html, data weryfikacji URL: 5 stycznia 2011 Rosen Christine, Virtual Friendship and the New Narcissism, The New Atlantis, Number 17, Summer 2007, za: http://www.thenewatlantis.com/publications/virtualfriendship-and-the-new-narcissism, data weryfikacji URL: 30 stycznia 2010 Snyder Ilana, Hyperfiction: Its Possibilities in English, http://www.schools.ash.org. au/litweb/ilana.html, data weryfikacji URL: 2 lutego 2011

314

rda internetowe

315

 P r z yp i s y d o f o t o g ra f i i r d a i n t e r n e t owe

http://images1.wikia.nocookie.net/uncyclopedia/images/thumb/5/55/Woot.jpg/300pxWoot.jpg 1a http://demotivation.me/ 1b http://www.funnypictures24.com/funny1/funnycat184.jpg 1c http://www.lolhome.com/img_big/funny-picture-1301585547.jpg 2a http://media.photobucket.com/image/noob%20stfu%20or%20gtfo/Maccano1/th_ NoobPoster.jpg 2b http://amazingdata.com/mediadata63/Image/14-omgeyechart_pictures_fun_weird_ interesting_4315 2990.jpg 2c http://s3-llnw-screenshots.wegame.com/4-9967541530915707/9967541530915707_l.jpg 2d http://www.myconfinedspace.com/wp-content/uploads/2006/06/lol-jesus-brb.jpg 3a http://images4.wikia.nocookie.net/__cb20100620155220/nonsensopedia/images/0/09/ THIS_IS_SPARTA.jpg 3c http://www.pantherkut.com/wp-content/uploads/2007/07/bold_cat.jp 3d http://c.wrzuta.pl/wi16004/7e8a9d0b002823a54b803442/0/hitler%20melanz%20 ostateczny 4a http://i.ytimg.com/vi/ItJc26UK_-g/0.jpg 4b tego Gracka nie mog znale, w zamian moe by zaczony, jego adres: http://i.pinger.pl/pgr343/29efe827001c69614967c5a5/gracus.JPG 4c http://media.ebaumsworld.com/picture/ringy8680/CCrocker.jpg 4d http://images.quickblogcast.com/9/7/2/8/1/228392-218279/pedobear_powerpuff_girls. jpg 5a 5b 5c 5d 6a 6b 6c 6d http://www.theage.com.au/ffximage/2005/06/23/paris_pet_narrowweb__200x287.jpg http://e.lansik.pl/la527/6fac8fe00017c7b949156f72 http://statichg.demotywatory.pl/uploads/201004/1272631889_by_mmRrrAuuxD_500.jpg National Enquirer, January 18, 2010, s. 1. http://pobozni-chlopcy.blogspot.com/2009/07/zoty-chopak.html http://pobozni-chlopcy.blogspot.com/2009/07/zoty-chopak.html http://pobozni-chlopcy.blogspot.com/2009/07/zoty-chopak.html http://pobozni-chlopcy.blogspot.com/2009/07/zoty-chopak.html

317

7a http://www.unc.edu/depts/jomc/academics/dri/idog.jpg 7b http://2.bp.blogspot.com/_pHdOSQV2FZw/S4GRl_lfrXI/AAAAAAAACRI/c-yYjPQ6meo/ s1600/free_online_porn.jpg 7c http://www.cartoonstock.com/lowres/ndw0192l.jpg 7d http://transka.files.wordpress.com/2009/07/cybersex-nerd-demotivational-poster.jpg 8a http://www.google.pl/imgres?imgurl=http://i998.photobucket.com/albums/af110/ kaulitzgirl/20269206_19950823_twincest_zimmer_4.jpg 8b http://demotywatory.pl/1813189/Bill 8c http://4.bp.blogspot.com/_6R8af99Mofc/TELGL3fgbGI/AAAAAAAAAK4/aebxnd0ISo4/ s320/Achilles_Patroclus_Berlin_F2278.jpg 8d http://fc03.deviantart.net/fs46/f/2009/183/5/c/Demotivational_Yaoi_by_cat_gray_and_ me78.jpg 9a http://theoldbill.typepad.com/photos/images_of_jesus/laughing_jesus2.JPG 9b http://www.dedroidify.com/images/pope.jpg 9c http://www.dedroidify.com/images/pope.jpg 9d http://www.dedroidify.com/images/pope.jpg 10a http://villagethinker.files.wordpress.com/2011/01/anonymous2.jpg 10b http://icanhascheezburger.com/ 10c http://outfitnm.com/wp-content/uploads/v-for-vendetta-guy-fawkes-masks-big.jpg 11a http://crystalcomments.com/6/36482.jpg 11b http://members.arstechnica.com/x/ghezbora/ebay_kitteh.jpg 11c http://statichg.demotywatory.pl/uploads/201008/1281699928_by_theluid_500.jp 11d http://www.allegrofun.pl/allegro/images/2/2bd9c75dc5152468c8a813ccfc918db3.jpg 12a http://statichg.demotywatory.pl/uploads/201011/1290034720_by_HrabiaZuo_500.jpg 12b http://ideacodes.com/wp-content/uploads/smc-howard.jpg 12c http://imgs.xkcd.com/comics/online_communities.png 12d http://farm3.static.flickr.com/2654/3793055357_ec374a98fa.jpg

318