ROLINY LECZNICZE

i ich praktyczne zastosowanie

Prof. dr Jan Muszyski (1884-1957) Pamici Drogiego i Nieodaowanego Nauczyciela ksik t powicaj Jego uczniowie Aleksander Oarowski i Wacaw Jaroniewski

Aleksander Oarowski Wacaw Jaroniewski

ROLINY LECZNICZE
i ich praktyczne zastosowanie

Instytut Wydawniczy Zwizkw Zawodowych Warszawa 1987

Opiniodawca dr Wojciech Rewerski Opracowanie graficzne Karol liwka Reprodukcje wykona Adam Puciennik Redaktorzy Irena Dmowska-Chmiel, Jadwiga Ffara Redaktor techniczny Krystyna lzak Korekta Zesp
Copyright 1986, by Publishing Institute of Trade Unions 1/3 Spasowskiego Street, 00-389 Warsaw, Poland
Ali rights reserved. No part of this book may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise with out the prior written permission from the publisher, except by a reviewer who wishes to quote brief passages in connection with a review written for inclusion in magazine or newspaper.

ISBN 83-202-0472-0
INSTYTUT WYDAWNICZY ZWIZKW ZAWODOWYCH WARSZAWA 1987 Wydanie I. Nakad 99 700 + 300 egz. Ark. wyd. 39,5; ark. druk. 36,2/Al. Nr prod. Ww/749/84. P-47. Sktad wykonaa Drukarnia Instytutu Wydawniczego Zwizkw Zawodowych. Druk i opraw wykonano w Jugosawii.

Najwyszy stworzy lekarstwo w ziemi, a m mdry nie bdzie si nim brzydzi.

Agryppa Nettesheim (1543)

Szlachetne zdrowie, nikt si nie dowie, Jako smakuiesz, a si zepsuiesz, Tam czowiek prawie, widzi na iawie, Y sam to powie, e nic nad zdrowie, ani lepszego, ani dro szego.
Jan Kochanowski (1530-1584)

WSTP
Nowoczesne lecznictwo posuguje si wieloma rnymi metodami, a jedn z nich jest fitoterapia. Naukowe podstawy fitoterapii, zwanej rwnie zioolecznictwem, stay si istotnym czynnikiem jej rozwoju i przyczyniy si do powszechnego jej uznania. Udowodniono, e roliny lecznicze mog nie tylko zapobiega wielu chorobom, zwaszcza wrd dzieci, modziey i osb starszych, lecz take skutecznie leczy, jeli bd stosowane w sposb waciwy i dostatecznie wczenie. Wykazano te, e liczne preparaty rolinne wspdziaaj korzystnie z wieloma syntetykami. W praktyce lekarskiej zarwno same zioa, jak i wycigi oraz specyfiki rolinne s stosowane bd jako leki podstawowe, bd jako rodki pomocnicze, uzupeniajce dziaanie syntetykw, a w wielu przypadkach take jako chronice niektre narzdy wewntrzne przed ujemnymi skutkami podawania chemioterapeutykw, np. antybiotykw. O wartoci lekw zioowych wiadczy fakt, e ich udzia w oglnej puli preparatw stosowanych na wiecie w praktyce medycznej wynosi, wedug ostatnich danych wiatowej Organizacji Zdrowia, od 30 do 40%. Omawiane leki rolinne s najczciej stosowane w chorobach kobiecych (80%), przewodu pokarmowego, wtroby i drg ciowych (74%), grnych drg oddechowych (73%), ukadu kr enia (72%) oraz skry (70%). Ponadto leki rolinne s wielce poyteczne jako rodki doranej pomocy w warunkach domowych, jako zapobiegajce i oglnie wzmacniajce w okresie rekonwalescencji. W kilku krajach zachodnioeuropejskich, m.in. w Wielkiej Brytanii i RFN, wykazano, e co najmniej 1/3 porad udzielonych przez lekarzy pastwowej opieki zdrowotnej bya zbdna, poniewa przypadki te mona byo wyleczy w warunkach i za pomoc rodkw domowych. Rwnie w Polsce, aczkolwiek nie ma oficjalnych danych, mona przyj, e istnieje podobna sytuacja. Za pomoc zi skutecznie likwiduje si mao nasilone objawy chorobowe oraz blach , drobne przypadki. W pewnych chorobach przewlekych, ktre lekarz uprzednio rozpozna i ktrych stopie zaawansowania okreli, stosuje si odpowiednie mieszanki zioowe lub preparaty. Do chorb tych nale m.in.: miadyca naczy krwiononych, zaburzenia obwodowego krenia krwi, reumatyzm, otyo, nieyt przewodu pokarmowego. Stosowanie preparatw zioowych zaleca si rwnie rekonwalescentom przebywajcym w domu po przebytych cikich chorobach lub zabiegach chirurgicznych, poniewa z reguy przyspieszaj one proces powrotu do

zdrowia i przynosz znaczn ulg w dolegliwociach. Racjonalne posugiwanie si lekami zioowymi wymaga jednak okrelonego zasobu wiadomoci o ich dziaaniu, przyrzdzaniu i dawkowaniu. Temu wanie celowi ma suy niniejsza ksika. Oprcz zi o typowym dziaaniu leczniczym w ksice jest mowa o rolinach stosowanych w polskiej kuchni jako przyprawowe, zmieniajce smak, zapach, a nieraz i wygld potraw. Czste, niemal zwyczajowe dodawanie przypraw do poywienia ma due znaczenie profilaktyczne i moe chroni przed niektrymi dolegliwociami przewodu pokarmowego, wtroby oraz drg ciowych i moczowych. Dzieje si tak, poniewa przyprawy rolinne wywieraj na organizm czowieka uchwytne dziaanie fizjologiczne, m.in. rozkurczowe, bakteriobjcze, regulujce czynnoci wydzielnicze i trawienne oraz uatwiajce wchanianie substancji odywczych. Umiejtne i w miar obfite stosowanie przypraw ma istotne znaczenie w zachowaniu zdrowia i dobrego samopoczucia, W ksice oprcz preparatw polskich uwzgldniono niektre z wytwarzanych w krajach ssiedzkich, kierujc si ich rzeczywist wartoci lecznicz oraz tym, e uzupeniaj do ubogi asortyment rodzimy. Autorzy pragn serdecznie podzikowa osobom, ktre od wielu lat udzielaj informacji na temat skutecznoci dziaania poszczeglnych zi, nowych lub zmodyfikowanych postaci leku, nowych mieszanek zioowych i ich przydatnoci w leczeniu chorb, przebiegu kuracji zioowych w niektrych chorobach przewlekych, a take dostarczaj innych praktycznych wiadomoci o lekach rolinnych. Do tekstu niniejszej ksiki zostay wczone informacje wybrane z tych, ktre przekazay nastpujce osoby:
Barg Agnieszka z Kielc Czerski Marian z Warszawy Gawryow Leonid z Krasnegostawu Grnicka Jadwiga z Warszawy Gumowska Irena z Warszawy Klimuszko Czesaw z Elblga Kowalczyk Halina z Ryk Kozimala Kazimierz z Warszawy Krawczyk Grayna z Sanoka Laso Bolesaw z Wabrzycha Macioch Eleonora z Warszawy Nagiel Anastazja z Warszawy Nosiski Ryszard z Raszyna Reich Jzef z Katowic Sawicka Helena z Nowego Scza Sitarska Ewa z Warszawy Sroka Grzegorz z Horyca Turowska Apolonia z Warszawy Zygiel Stanisaw ze Szczecina

Autorzy prosz o nadsyanie dalszych uwag na temat dziaania i zastosowania lekw rolinnych, jak rwnie dotyczcych treci niniejszej ksiki pod adresem: Aleksander Oarowski, ul. Narbutta 41/43 m. 32, Warszawa 02-536. Serdeczne podzikowania autorzy skadaj opiniodawcy niniejszej ksiki, dr. med. Wojciechowi Rewerskiemu, za wnikliw i zarazem yczliw ocen, dzikuj te wielu innym osobom, ktre w rny sposb przyczyniy si do jej wydania. Aleksander Oarowski Wacaw Jaroniewski

TERAPEUTYCZNE ZESTAWIENIE LEKW ZIOOWYCH

W ksice omwiono waciwoci lecznicze 177 rolin dostarczajcych 208 surowcw, z ktrych mona przyrzdzi 800 prostych i zoonych lekw rolinnych. Zestawienie obejmuje najbardziej rozpowszechnione choroby oraz objawy im towarzyszce, ze wskazaniem odpowiednich preparatw pomocnych w leczeniu i zapobieganiu. W nawiasach podano numery rolin, przy ktrych znajduj si informacje o skadzie, sposobie przyrzdzania i dawkowania preparatu. Przyjmowanie tych preparatw powinno by zgodne z oglnymi zasadami podanymi we wstpie do niniejszej ksiki. Do czsto ten sam lek rolinny jest zalecany w kilku schorzeniach lub objawach chorobowych, poniewa zawiera rne zwizki czynne o szerokim zakresie dziaania. Przestrzeganie wielkoci dawek i czstotliwoci przyjmowania leku ma wane znaczenie, poniewa wiele rolin, nawet oglnie uznanych za bezpieczne, moe wywoa objawy niepodane. Istotne jest waciwe rozpoznanie choroby, co bezwzgldnie naley do lekarza, tak samo jak ocena skutecznoci leczenia zioowego. Jedynie w przypadkach nagych oraz dobrze znanych i stosunkowo szybko przemijajcych mona samemu decydowa o wyborze leku rolinnego, traktujc to jako doran pomoc domow. ALERGIA (allergia) Schorzenie jest wywoane najpierw zetkniciem si z substancj, ktra powoduje wytworzenie odpowiednich przeciwcia w organizmie. Po ponownym kontakcie z t substancj nastpuje mniej lub bardziej gwatowny odczyn alergiczny. Istnieje wiele typw tego rodzaju odczynw, a ich rozpoznanie i leczenie jest domen lekarza-alergologa. Leki rolinne maj jedynie znaczenie pomocnicze, zwaszcza w przypadkach uwraliwienia organizmu na alergeny pokarmowe (np. mleko, poziomki, pomidory) lub kontaktowe (np. zetknicie si skry z perfumami i kremami, wodami kosmetycznymi, niektrymi rolinami). Surowce: ziele dogldy (29), kwiat dziewanny (33), ziele ostroenia warzywnego (98), kwiat rumianku (125), li szawii (138). Preparaty galenowe: nalewka z dogldy (29), kpiel regenerujca skr (33), odwar z kwiatw jasnoty (50), odwar z ziela ostroenia (98), odwar z kwiatw rumianku (125), napar szawiowy (138), kpiel szawiowa (138), kpiel lazowa (140), ma topolowa (146). Mieszanki zioowe: zioa przeciw wypryskom alergicznym (38), zioa czyszczce krew (98). ANGINA jamy ustnej i garda zapalenie

APETYTU BRAK (anorexia) niedokwano ARTRETYZM (arthritis urica) dna ASTMA (asthma bronchiale) W chorobie tej wystpuj okresowe napady dusznoci, spowodowane skurczem mini gadkich oskrzeli, obrzkiem bony luzowej i wydzielaniem duej iloci gstego luzu. Przyczyn jest uczulenie na alergeny zewn trzne (np. kurz, pyki rolinne, sier , bakterie) lub wewntrzne. U osb starszych moe niekiedy wystpi duszno staa, zwana stanem astmatycznym. Leki rolinne przynosz du ulg, zwaszcza w przypadkach przewlekych. Surowce: li aloesu wiey (1); korze biedrzeca (10); czosnek (27); ziele dogldy (29); li podbiau (107); li bielunia (158); li pokrzyku (168); ziele stroiczki (173). Preparaty galenowe: napar aloesowy (1), nalewka z owocw aminka egipskiego (2), odwar z korzenia biedrzeca (10), nalewka czosnkowa (27), nalewka z dogldy (29), nalewka glistnikowa (39), sok z podbiau (107), aerozol zioowy w astmie (139), nalewka z lici bielunia (158), nalewka z lici pokrzyku (168), nalewka z ziela lobelii (173). Mieszanki zioowe: zioa przeciwastmatyczne (105), zioa dla astmatykw (107). Specyfiki: Kelastmin (2), Astmin (10), Alliofil (27), Astmosan (168), Lumidrinal (170), Allergasthmin (170), Proasthmin (170). Inne preparaty: efedryny chlorowodorek (170). BEZSENNO (insomnia) Jest to stan wywoany nadmiernym pobudzeniem ukadu nerwowego przez choroby oglne o znacznym nasileniu blu (np. kamic ciow, kamic moczow, gociec, dn), kaszlu (np. gryp), biegunki czy te innych dolegliwoci, a take przez choroby organiczne (np. nowotwr, miadyc naczy mzgowych) i choroby ukadu nerwowego (np. nerwic, nerwoble). Niekiedy bezsenno wystpuje rwnie u osb zdrowych, przemczonych nadmiern prac umysow. Konieczne jest leczenie istotnych przyczyn bezsennoci. Leki rolinne mog by szczeglnie pomocne w przypadkach na tle nerwowym i przemczenia umysowego oraz dla stopniowego wygaszania wytworzonego odruchu warunkowego bezsennoci. Surowce: szyszki chmielowe (24), korze kozka (65), kwiat maku polnego (78), li melisy (84). Preparaty galenowe: napar chmielowy (24), wycig z korzenia eleuterokoka (35), krople uspokajajce (44), wino walerianowe (65), intrakt ze wieych korzeni kozika (65), nalewka kozkowa (65), odwar uspokajajcy (78), napar melisowy (84), wino melisowe (84), nalewka z ziela owsa (100). Mieszanki zioowe: zioa w bezsennoci (24), Nervosan (65), zioa sedatywne (65, 131), napj uspokajajcy z walerian (65), zioa uspokajajce do kpieli (69), zioa do kpieli (72), zioa uspokajajce i nasenne (84), zioa w utrudnionym zasypianiu (103). Specyfiki: Nervosol (4), Plantival (24), Valosedan (24), Passispasmin (24), Hyperforat (34), Neospasmina (40), Cumarinol-Bad (93), Sedacorn (159), Raupasil (171)BBNICA (flatulentia) wzdcie brzucha

BIAACZKA (leucaemia) nowotwr BIEGUNKA (diarrhoea) Biegunk wywouj liczne przyczyny, m.in. zatrucie pokarmowe, schorzenia przewodu pokarmowego, zakaenia bakteryjne. Wygld stolcw stanowi wan informacj. Stolce czarne, smoowate dowodz obecnoci krwi pochodzcej z grnych odcinkw przewodu pokarmowego (np. odka, dwunastnicy). Stolce ze wie krwi i luzem wskazuj na krwawienie z dolnego odcinka jelit. Stolce tuszczowe, cuchnce dowodz upoledzenia wchaniania pokarmw i zaburze w trawieniu. Stolce z rop pojawiaj si w bakteryjnych i zapalnych schorzeniach jelit. Leki zioowe hamujce biegunk s rodkami pomocy doranej, poniewa naley leczy jej przyczyn. S rwnie biegunki nie poddajce si leczeniu zioami. Surowce: li babki lancetowatej (6), li borwki brusznicy (14), li borwki czernicy (15), owoc borwki czernicy (15), ziele bukwicy (17), kora dbowa (28), li herbaty (45), li jeyny (52), kora kasztanowca (55), ziele koniczyny czerwonej (59), ziele koniczyny bia ej (59), li maliny (79), korze marchwi (80), li orzecha woskiego (96), naowocnia orzecha woskiego (96), owoc orzecha woskiego niedojrzay (96), ziele piciornika gsiego (105), kcze piciornika (106), li poziomki (112), ziele przywrotnika (117), ziele rdestu ptasiego (119), kcze wownika (120), ziele rzepiku (128), korze rzewienia (129). Preparaty galenowe: odwar z lici babki (6), odwar z lici borwki brusznicy (14), owoce borwki czernicy wiee sterylizowane (15), odwar z owocw borwki czernicy (15), odwar z lici borwki czernicy (15), odwar z bukwicy (17), napar z herbaty nie sodzony (45), dem jarzbinowy (49), odwar jarzbinowy (49), odwar z lici jeyny (52), odwar z kory kasztanowca (55), odwar z koniczyny (59), sok ze wieej marchwi (80), odwar z ziela piciornika gsiego (105), odwar z kcza piciornika (106), nalewka z kcza piciornika (106), odwar z lici poziomki (112), odwar z przywrotnika (117), odwar z ziela rdestu ptasiego (119), odwar z kcza wownika (120), wino przeciwbiegunkowe (120), odwar z ziela rzepiku (128), nalewka z korzenia rzewienia zoona (129), odwar z rzewienia (129). Mieszanki zioowe: zioa przeciwbiegunkowe (6, 28), zioa hamujce biegunk (52), zioa przeciwbiegunkowe (106, 116), Tannosan (106). Specyfiki: Daucaron (80), Hemorigen (116), Pinalbina (135). Inne preparaty: wgiel drzewny (72). BIELACTWO (vitiligo) W chorobie tej, ktrej przyczyna jest dotd nie znana, powstaj na skrze odbarwienia w postaci jasnych plam, nie majce tendencji do samoistnego ustpienia. Leki zioowe maj pewne znaczenie w leczeniu bielactwa, poniewa podawane doustnie i zewn trznie, z rwnoczesnym nawietlaniem miejsc pozbawionych pigmentu, powoduj w licznych przypadkach zanik plam. Surowce: owoc aminka wikszego (3), korze arcydzigla (4), ziele dziurawca (34), li ruty (126). Preparaty galenowe: napar z korzeni arcydzigla (4), olej dziurawcowy (34), intrakt dziurawcowy (34), intrakt z ruty (126). Specyfiki: Ammifurin (3), Meladinine (3). BL GOWY (cephalgia) Stopniowo narastajce, a niekiedy napadowe, ble gowy spowodowane s czynnikami wewntrznymi (np. guzem mzgu, zapaleniem opon mzgowych), zewnetrz-

nymi (np. zapaleniem ucha rodkowego, zapaleniem zatok), pourazowymi (np. kontuzj gowy), psychogennymi (np. nerwic emocjonaln, histeri), a take zmczeniem intensywn prac umysow. Ble gowy odrnia si od migreny, w powstaniu ktrej bior udzia naczynia krwionone (zob. migrena s. 30). Lekami z wyboru s pochodne kwasu salicylowego (np. Polopiryna) oraz naturalne zwizki -kodeina, kofeina, ergotamina oraz liczne specyfiki zawierajce te alkaloidy. Surowce rolinne i wycigi maj mniejsze znaczenie. Surowce: szyszki chmielowe (24), lupulina (24), ziele dziurawca (34), korze waleriany (65), kwiat lawendy (69), kwiat lipy (72), li melisy (84), li ruty (126), kcze tataraku (145). Preparaty galenowe: napar chmielowy (24), sok dziurawcowy (34), wycig z korzenia eleuterokoka (35), nalewka kozkowa na eterze (65), nalewka kozkowa (65), napar lawendowy (69), napar z kwiatw lipy (72), napar melisowy (84), intrakt z ruty (126), nalewka tatarakowa (145), nalewka z korzeni aralii (154). Specyfiki: Passispasmin (24), Neospasmina (40), Bellergot (159), Bellacorn (159), Coffecorn (159), Raupasil (171). Inne preparaty: dwuhydroergotaminy winian (159), ergotaminy winian (159), kodeiny fosforan (165). BRODAWKI (papillae) kurzajki BRGERA CHOROBA krenia obwodowego zaburzenia CERY PIELGNACJA piegi CEWKI MOCZOWEJ ZAPALENIE drg moczowych zapalenie CHOROBA CROHNA jelita grubego zapalenie wrzodziejce CHOROBA WRZODOWA wrzd odka i dwunastnicy CHRYPKA jamy ustnej i garda zapalenie CUKRZYCA (diabetes mellitus) Choroba jest wywoana niedoborem insuliny lub nadmiarem glukagonu, hormonw wytwarzanych przez trzustk, chocia pewien wpyw maj rwnie czynniki genetyczne. W leczeniu stosuje si insulin lub preparaty syntetyczne, cznie z odpowiedni diet. Roliny lecznicze traktuje si jako mao znaczce rodki pomocnicze, aczkolwiek wielokrotnie uzyskiwano dobre wyniki w pocztkowym okresie choroby. Surowce: li borwki czernicy (15), czosnek (27), str ki fasoli (36), znami kukurydzy (68), owoc opianu (76), korze opianu (76), korze marchwi (80), korze mniszka (88), li orzecha woskiego (96), li pokrzywy (108), ziele rutwicy (127). Preparaty galenowe: wycig z czosnku bezwonny (27), wycig z korzenia eleuterokoka (34), odwar ze str kw fasoli (36), odwar ze znamion kukurydzy (68), odwar z korzenia opianu (76), sok ze wieej marchwi (80), odwar z korzeni mniszka (88), napar z li ci orzecha woskiego (96), odwar z lici pokrzywy (108), napar z ziela rutwicy (127).

10

Mieszanki zioowe: Diabetosan (15), zioa przeciwcukrzycowe (96, 127), Diabetan (127). Specyfiki: Alliofil (27). CZERWONKA (dysenteria) biegunka CZKAWKA (singultus) nerwica wegetatywna CZYRACZNO (furunculosis) Jest to skonno do bakteryjnego zakaenia mieszkw wosowych, przewanie gronkowcem zocistym, spowodowana czynnikami wewntrznymi (np. zaburzenia przemiany materii, oglne osabienie organizmu, cukrzyca). Zblionym schorzeniem jest figwka gronkowcowa, w ktrej dochodzi rwnie do zapalenia mieszkw wosowych. Trdzik, zwaszcza czsto wystpujcy u modziey trdzik pospolity, jest bakteryjnym zapaleniem gruczow ojowych skry. Rany, zakaone przewanie gronkowcami, trudno poddaj si leczeniu. Wymienione choroby skry leczy si m.in. antybiotykami, lecz wiele szczepw bakterii wystpujcych na skrze uodpornio si. Preparaty rolinne maj rwnie znaczenie w czyracznoci, figowce, trdziku i ranach trudno si gojcych. Choroby te leczy si tymi samymi zioami. Stosuje si je zewntrznie - jako bakteriobjcze, przeciwzapalne, zmniejszajce bl, przyspieszajce ziarninowanie i gojenie, oraz wewntrznie - jako wzmagajce wydalanie szkodliwych produktw przemiany materii, wice toksyny wytwarzane przez bakterie (np. stafylotoksyn) oraz zwikszajce zdolnoci obronne organizmu, zwaszcza ukadu siateczkowo-rdbonkowego. Surowce: li aloesu wiey (1), kwiat arniki (5), li babki lancetowatej (6), li babki zwyczajnej (6), kwiat bzu czarnego (8), li brzozy (16), cebula wiea (21), ziele fioka trjbarwnego (38), nasienie kozieradki (64), kwiat krwawnika (67), korze opianu (76), li opianu (76), ziele macierzanki (77), korze mniszka (88), kwiat nagietka (91), ziele ogrecznika (94), li orzecha woskiego (96), ziele ostroenia warzywnego (98), kcze perzu (101), ziele przecznika lenego (115), kcze wownika (120), kwiat rumianku (125), ziele skrzypu (133), kwiat stokrotki (136), li szawii (138), kcze tataraku (145), ziele tymianku (147), ziele uczepu trjlistkowego (148), korze wilyny (151). Preparaty galenowe: napar aloesowy (1), wycig glicerynowy z aloesu (1), napar arnikoworumiankowy (5), odwar z lici babki (6), odwar z kwiatw bzu (8), napar z lici brzozy (16), ma cebulowa (21), okad cebulowy (21), kpiel z kory dbowej (28), odwar z drapacza (30), kpiel regenerujca skr (33), odwar z bratkw (38), kpiel jaowcowa (47), kpiel przeciwwidowa (59), kompres na ropnie (64), okad z kozieradki (64), odwar z kozieradki (64), napar z kwiatw krwawnika (67), napar z ziela lebiodki (70), okad z nasion lnu (71), odwar z korzenia opianu (76), sok ze wieego korzenia opianu (76), napar z ziela macierzanki (77), kpiel z ziela macierzanki (77), odwar z korzenia mniszka (88), odwar z korzenia mydlnicy (90), napar z kwiatw nagietka (91), napar z ziela nawoci (92), odwar z ziela nawoci (92), odwar z ogrecznika (94), miazga ze wieego ziela ogrecznika (94), odwar z korzenia omanu (95), napar z lici orzecha woskiego (96), odwar z ziela ostroenia (98), odwar z perzu (101), okad 7. prawolazu (113), odwar z ziela przetacznika (115), kpiel regenerujca skr (117), odwar z kcza wownika do kpieli (120), napar z kwiatw rumianku (125), odwar z ziela skrzypu (133), napar z kwiatw stokrotki (136), napar szawio wy (138), kpiel szawiowa (138), kpiel z kczy tataraku

11

(145), odwar z kczy tataraku (145), kpiel tymiankowa (147), napar z ziela uczepu (148), kpiel z ziela uczepu (148), napar z korzenia wilyny (151). Mieszanki zioowe: zioa moczopdne z berberysem (7), zioa moczopdne z kwiatem bzu (8), zioa w egzemie (38), zioa metaboliczne (50), zioa moczopdne z koniczyn (59), zioa do kpieli (74), zioa w schorzeniach skrnych (90), zioa do okadw (92), zioa moczopdne i przeciwzapalne (94), zioa do obmywa (95), zioa czyszczce krew (98), zioa odtruwajce (101), zioa oglnie odtruwajce (133), zioa moczopdne (151). Specyfiki: Urogran (16), Novoimanin (34), Urologicum (101), Tormentiol (106). DNA (arthritis urica) Dna, zwana rwnie podagr, skaz moczanow lub artretyzmem, charakteryzuje si ostrymi napadowymi blami stawowymi wskutek odkadania si zogw moczanowych. Chocia zaliczana jest do chorb narzdw ruchu, to jej pierwotn przyczyn s zaburzenia metaboliczne, powodujce zmniejszenie wydalania kwasu moczowego i moczanw przez nerki. Lecznictwo oficjalne stosuje silne syntetyczne rodki moczopdne, przeciwblowe (np. Kolchicyn ) i hamujce syntez kwasu moczowego (np. Allopurinol). Zioolecznictwo preferuje dugotrwae stosowanie rolinnych rodkw moczopdnych, tzw. czyszczcych krew, zwikszajcych wydalanie moczanw w postaci rozpuszczalnej w wodzie oraz regulujcych mao poznane mechanizmy, rzdzce gospodark zwizkami purynowymi. Istotna jest te odpowiednia dieta, niemal bezmisna. Surowce: li brzozy (16), korze chrzanu wiey (25), strki fasoli (36), ziele koniczyny czerwonej (59), znami kukurydzy (68), ziele marzanki (81), korze mniszka (88), ziele nawoci (92), ziele ogrecznika (94), ziele ostroenia warzywnego (98), ziele owsa (100), kcze perzu (101), owoc pieprzowca (102), ziele rdestu ptasiego (119), kwiat robinii akacjowej (121), ziele uczepu trj listkowego (148), korze wilyny (151). Preparaty galenowe: napar z lici brzozy (16), sok brzozowy naturalny (16), sok ze wieych lici brzozy (16), okad z chrzanem (25), odwar ze str kw fasoli (36), kpiel jaowcowa (47), odwar z koniczyny (59), odwar ze znamion kukurydzy (68), napar z ziela marzanki (81), odwar z korzenia mniszka (88), napar z ziela nawoci (92), odwar z ogrecznika (94), odwar z ziela ostroenia (98), odwar z ziela owsa (100), odwar z perzu (101), mazido pieprzowcowe zoone (102), odwar moczopdny z porzeczk (110), nalewka przetacznikowa (115), odwar z ziela rdestu ptasiego (119), napar z kwiatw robinii (121), spirytus bursztynowy (135), napar z ziela uczepu (148), napar z korzenia wilyny (151), wycig olejowy z lici lulka (164). Mieszanki zioowe: Reumosan (16), zioa w skazie moczanowej (16), zioa w podagrze (36), zioa moczopdne z koniczyn (59), zioa moczopdne (68, 74, 100, 148), zioa moczopdne z marzank (81), zioa w schorzeniach skrnych (90), zioa moczopdne i przeciwzapalne (94), zioa czyszczce krew (98, 119), zioa odtruwajce (101), zioa moczopdne z porzeczk (l 10), zioa w skazie moczanowej (151). Specyfiki: Urologicum (101), Capsiderm (102), Capsigel (102), Histadermin (102), Colchicinum(175). Inne preparaty: olejek tatarakowy (145), DRG MOCZOWYCH ZAPALENIE (uropathia) Przez to oglne okrelenie naley rozumie wiele chorb obejmujcych nerki, moczowody i pcherz, charakteryzujcych si ostrym albo przewlekym stanem nie-

12

wydolnoci (np. mocznica, biakomocz), stanem zapalnym pochodzenia bakteryjnego, alergicznego lub toksycznego (np. odmiedniczkowe zapalenie nerek). Stany ostre w tych chorobach leczone s w warunkach szpitalnych, a ewentualne pomocnicze zastosowanie preparatw rolinnych jest uwarunkowane zgod lekarza urologa. W stanach przewlekych zioa znalazy szerokie zastosowanie i okazay si skuteczne. Podaje si leki rolinne o dziaaniu bakteriobjczym, przeciwzapalnym, rozkurczowym, moczopdnym, odtruwajcym, regenerujcym nabonek, krwiotamujcym i przeciwalergicznym. Wskazana jest rwnie odpowiednia dieta. Leczenie powinno si odbywa pod sta kontrol lekarza, z okresowym badaniem moczu. Surowce: licie berberysu (7), li borwki brusznicy (14), li brzozy (16), korze cykorii (26), strki fasoli (36), korze opianu (76), ziele marzanki (81), li mcznicy lekarskiej (83), korze mniszka (88), ziele nawoci (92), ziele ogrecznika (94), korze omanu (95), ziele ostroenia warzywnego (98), ziele owsa (100), kcze perzu (101), korze pietruszki (104), owoc pietruszki (104), li pokrzywy (108), ziele poonicznika (109), li porzeczki czarnej (110), ziele przymiotna kanadyjskiego (116), ziele rdestu ptasiego (119), li ruty (126), ziele skrzypu (133), kwiat stokrotki (136), kwiat tarniny (141), ziele tasznika (144), ziele uczepu trj listkowego (148), kwiat wizwki (149), korze wilyny (151), kwiat wrzosu (153). Preparaty galenowe: odwar z lici borwki (14), napar z lici brzozy (16), odwar z korzenia cykorii (26), odwar ze str kw fasoli (36), napar jaowcowy (47), odwar z korzenia opianu (76), sok ze wieego korzenia opianu (76), napar z ziela marzanki (81), odwar z li ci mcznicy (83), odwar z korzeni mniszka (88), napar z ziela nawoci (92), odwar z ogrecznika (94), odwar z ziela ostroenia (98), nalewka ostroeniowa (98), odwar z ziela owsa (100), odwar z perzu (101), napar z korzeni pietruszki (104), napar z owocw pietruszki (104), odwar z li ci pokrzywy (108), napar zapobiegajcy kamicy moczowej (109), napar przeciwzapalny z lici porzeczki (110), odwar moczopdny z przetacznika (115), napar z ziela przymiotna (116), powideka z zieleni przymiotna (116), odwar z ziela rdestu ptasiego (119), intrakt z ruty (126), odwar z ziela skrzypu (133), napar z kwiatw stokrotki (136), odwar z kwiatw tarniny (141), macerat z ziela tasznika (144), napar z ziela uczepu (148), napar z kwiatw wizwki (149), napar z korzenia wilyny (151), napar z kwiatw wrzosu (153). Mieszanki zioowe: zioa moczopdne z berberysem (7), zioa moczopdne (14, 68, 74, 100, 116, 144), zioa w zapaleniu pcherza (16), zioa w zapaleniu drg moczowych (81), Urosan (83), zioa antyseptyczne (83), zioa moczopdne i przeciwzapalne (94), zioa w nieycie drg moczowych (95), zioa czyszczce krew (98, 119), zioa odtruwajce (101), zioa w ciowym zapaleniu nerek (104), zioa w infekcjach moczowych (109), zioa w schorzeniach drg moczowych (112), zioa w zapaleniu drg moczowych (118), zioa w zakaeniu drg moczowych (153). Specyfiki: Fitolizyna (16), Urogran (16), Betulan (16), Cystenal (82), Nephrisol (83), Uvasol (83), Urologicum (101), Hemorigen (116), Enatin (145). DRG CIOWYCH ZAPALENIE (cholangitis et cholecystitis) Jest to zespl schorze wywoanych czynnikami toksycznymi lub zakaeniem rnymi bakteriami, obejmujcy zapalenie pcherzyka ciowego, zapalenie przewodw ciowych, zapalenie drg ciowych wewntrzwtrobowych z czsto towarzyszc im atoni drg ciowych, powodujc zastj ci oraz niekiedy dyskinez zwieracza Oddiego. Jeeli nie stwierdza si kamicy ciowej (zob. s. 23), to wymienione choroby leczy si zachowawczo antybiotykami oraz rodkami przeciwblowymi i

13

rozkurczowymi. Zioa maj due znaczenie gwnie w przypadkach przewlekych jako rodki ciopdne, rozkurczowe, przeciwzapalne, ochraniajce komrki wtroby i odkaajce drogi ciowe. Ze wzgldu na zawarto rnych zwizkw czynnych dziaaj one jednakowo we wszystkich wymienionych chorobach. W trakcie leczenia naley przeciwdziaa wystpujcym kurczom i kolce (zob. s. 25). Surowce: li berberysu (7), ziele bluszczyka (12), ziele bylicy boego drzewka (18), ziele piounu (19), korze cykorii (26), ziele dymnicy (31), ziele dziurawca (34), ziele glistnika (39), kwiat kocanki (57), kora kruszyny (66), li mity (85), korze mniszka (88), kwiat nagietka (91), kcze ostryu (99), ziele piciornika gsiego (105), ziele rdestu ptasiego (119), owoc dzikiej ry (123), kwiat rumianku (125), li ruty (126), korze rzodkwi wieej (130), ziele szanty (139). Preparaty galenowe: odwar z ziela bluszczyka (12), napar z ziela boego drzewka (18), nalewka z ziela boego drzewka (18), napar piounowy (19), nalewka piounowa (19), odwar z korzenia cykorii (26), odwar z ziela dymnicy (31), syrop z ziela dymnicy (31), napar dziurawcowy (34), intrakt dziurawcowy (34), sok dziurawcowy (34), odwar z ziela glistnika (39), nalewka glistnikowa (39), napar jaowcowy (47), odwar z kocanki (57), odwar z kory kruszyny (66), odwar z korzenia opianu (76), napar z lici mity (85), nalewka mitowa (85), odwar z korzeni mniszka (88), napar z kwiatw nagietka (91), nalewka nagietkowa (91), odwar z ziela piciornika gsiego (105), odwar z owocw dzikiej ry (123), napar z kwiatw rumianku (125), intrakt z ruty (126); sok ze wieego korzenia rzodkwi (130), napar z ziela szanty (139). Mieszanki zioowe: zioa ciopdne (18, 26, 31), zioa wtrobowe (30), zioa Cholagoga (34), zioa wtrobowe (105), Cholagoga III (119), zioa wzmacniajce wtrob (123), zioa w zapaleniu pcherzyka ciowego (128), zioa oglnie odtruwajce (133), zioa w dolegliwociach trzustki (145), zioa w kamicy ciowej (145). Specyfiki: Oddibil (31), Gastrochol (39), Cholagogum-Kapseln (39), Cholesol (47), Cynarein (54), Cynarex (54), Cynarzym (54), Cholagoga II (57), Cholegran (57), Flamin (57), Cholagogum (75), Olimetin (85), Oleum cholagogum (85), Solaren (99), Cholagol (99), Temoebilin (99), Chalosas (123), Raphacholin (130), Raphalamid(130), Enatin(145). Inne preparaty: olejek mitowy (85). DUSZNICA BOLESNA (angina pectoris) Istot tego schorzenia, zwanego rwnie dawic piersiow, jest niedostateczny dopyw krwi do minia sercowego, spowodowany zweniem lub nawet zamkniciem jednej z trzech gwnych gazi ttnic wiecowych. Nastpuje wwczas niewydolno kr enia, przerost serca, zaburzenia rytmu i napadowe silne ble. Stosowane s liczne leki syntetyczne, m.in. rozszerzajce naczynia wiecowe, jak np. nitrogliceryna, przynoszce natychmiastow ulg w napadzie blu. W stanach lejszych dusznicy bolesnej pomocne s rwnie leki rolinne. Chory powinien by pod sta opiek lekarza kardiologa. Surowce: kwiatostan gogu (40), owoc gogu (40), owoc marchwi (80), li melisy (84), ziele serdecznika (131). Preparaty galenowe: nalewka z owocw aminka egipskiego (2), intrakt z gogu (40), nalewka gogowa (40), wino melisowe (84), napar z serdecznika (131). Specyfiki: Kelicardina (2), Carduben (2), Arnicorin (5), Crataegutt (40), Daukarin (80), Cavinton (156), Devincan (156), Lumidrinal (170). Inne preparaty: etanosulfonian dwuhydroergotoksyny (159).

14

DYCHAWICA OSKRZELOWA (asthma bronchiale) astma DYSTONIA WEGETATYWNA nerwica wegetatywna DZISE ZAPALENIE jamy ustnej i garda zapalenie EGZEMA (eczema) Jest to alergiczna choroba skry wywoana czynnikami wewntrznymi lub zewntrznymi, wystpujca w postaci licznych grudek i pcherzykw, z towarzyszcym widem i pieczeniem o rnym nasileniu. Znanych jest kilka odmian choroby, m.in. wyprysk ojotokowy i dziecicy. Pokrewnymi chorobami alergicznymi s wierzbiczka i pokrzywka, aczkolwiek spotyka si niekiedy jej posta niealergiczn . Z reguy stosuje si kortykosterydy. Zioolecznictwo nie rnicuje tych chorb i umoliwia stosowanie szerokiej gamy preparatw zewntrznych i wewntrznych, m.in. moczopdnych, odtruwajcych (tzw. czyszczcych krew), przeciwzapalnych, przeciwalergicznych i przeciwwidowych, jak rwnie kpieli zioowych. W przypadkach przewlekych i nawracajcych wymienionych chorb uzyskuje si dobre wyniki leczeniem zioami, a w przypadkach podostrych i ostrych - znaczne zagodzenie dolegliwoci z moliwoci obnienia dawek lub czstotliwoci podawania sterydw przeciwzapalnych. Surowce: li aloesu wiey (1), kwiat arniki (5), li bluszczu (11), ziele bluszczyka (12), li brzozy (16), pczki brzozowe (16), szyszki chmielowe (24), kwiat dziewanny (33), ziele fioka trjbarwnego (38), kwiat krwawnika (67), ziele lnicy (73), korze opianu (76), ziele macierzanki (77), kwiat nagietka (91), ziele nostrzyka (93), li orzecha woskiego (96), ziele ostroenia warzywnego (98), kcze perzu (101), kwiat rumianku (125), ziele rzepiku (128), ziele skrzypu (133), kwiat sonecznika (134), li szawii (138), kcze tataraku (145), pczki topolowe (146), ziele tymianku (147), ziele uczepu trj listkowego (148). Preparaty galenowe: napar aloesowy (1), wycig glicerynowy z aloesu (1), napar arnikoworumiankowy (5), napar z lici bluszczu (11), odwar z ziela bluszczyka (12), napar z lici brzozy (16), ma cebulowa (21), napar chmielowy (24), wycig olejowy z czosnku (27), wycig glicerynowy z czosnku (27), kpiel z kory dbowej (28), napar z kwiatw dziewanny (33), kpiel regenerujca skr (33), olej dziurawcowy (34), odwar z bratkw (38), napar z herbaty nie sodzonej (45), kpiel jaowcowa (47), odwar z kwiatw jasnoty (50), kpiel przeciwwidowa (59), napar z kwiatw krwawnika (67), napar z ziela lebiodki (70), olej lniany (71), napar w dolegliwociach skry (73), odwar z korzenia opianu (76), napar z ziela macierzanki (77), kpiel z ziela macierzanki (77), odwar z korzenia mydlnicy (90), wycig olejowy z nagietka (91), ocet nagietkowy (91), kpiel odmadzajca skr (93), kpiel zioowa (94), odwar z korzenia omanu (95), napar z lici orzecha woskiego (96), odwar z ziela ostroenia (98), kpiel owsiana (100), odwar z perzu (101), balsam przeciw odleynom (106), kpiel regenerujca skr (117), olej rokitnikowy (122), olej rany (123), napar z kwiatw rumianku (125), odwar z ziela rzepiku (128), odwar z ziela skrzypu (133), odwar z kwiatw sonecznika (134), okad zioowy w egzemie (136), napar szawiowy (138), kpiel szawiowa (138), kpiel lazowa (140), odwar z kczy tataraku (145), kpiel z kczy tataraku (145), odwar z pczkw topoli (146), ma topolowa (146), kpiel tymiankowa (147), napar z ziela uczepu (148), kpiel z ziela uczepu (148). Mieszanki zioowe: zioa dermatologiczne (11), zioa w egzemie (38), zioa do kpieli (73, 74), zioa w schorzeniach skrnych (90), zioa moczopdne i przeciwza-

15

palne (94), zioa w pokrzywce (95), zioa do obmywa (95), zioa w dermatopatiach (96), zioa czyszczce krew (98), zioa odtruwajce (101), zioa oglne odtruwajce (133). Specyfiki: Urogran (16), Novoimanin (34), Sanofil (67), Linomag (71), Arcalen (91), Urologicum (101), Tormentiol (106), Karotolin (123), Azulan (125). Inne preparaty: olejek arcydziglowy (4), olejek mitowy (85), mentol (85). EPILEPSJA padaczka FIGWKA GRONKOWCOWA czyraczno GARDA ZAPALENIE jamy ustnej i garda zapalenie GLISTNICA (ascaridiasis) robaczyca GORCZKA grypa i przezibienie GOCIEC STAWOWY I MINIOWY (rheumatismus articularis et muscularis) Choroba ta, zwana popularnie reumatyzmem, to bl staww lub mini nie spowodowany urazem czy te zakaeniem bakteryjnym, lecz nieznanym czynnikiem wewn trzne- lub zewntrznoustrojowym u osb z predyspozycj genetyczn . W miar postpu choroby nastpuje powolne niszczenie struktury staww zapocztkowane w torebce stawowej. Istnieje wiele klasyfikacji i podziaw chorb staww oraz wiele nazw okrelajcych poszczeglne schorzenia. Najbardziej rozpowszechnion chorob z tej grupy jest reumatoidalne zapalenie staww, zwane te gocem przewlekym postpujcym. Znane s liczne sposoby leczenia tej choroby, stanowicej trudny i nie rozwizany dotd problem oglnospoeczny w skali wiatowej. Zioolecznictwo dysponuje wieloma lekami zewntrznymi do wciera, okadw, kpieli o dziaaniu przeciwblowym, przeciwzapalnym, miejscowo dranicym, jak rwnie wieloma lekami wewntrznymi o dziaaniu moczopdnym, odtruwajcym, zwikszajcym odporno organizmu, przeciwzapalnym, metabolicznym, oglnie przestrajajcym i wzmacniajcym. Znaczenie maj te tryb ycia, warunki pracy, sposb odywiania i inne. Preparaty zioowe, jeli bd przyjmowane systematycznie i przez dugi czas, mog przynie znaczn ulg w sytuacji, gdy nie jest dotd znany specyficzny lek przeciwgocowy. Surowce: li aloesu wiey (1), li brzozy (16), cebula wiea (21), korze chrzanu wiey (25), ziele fioka trjbarwnego (38), nasienie gorczycy biaej (41), nasienie gorczycy czarnej (42), nasienie kasztanowca (55), ziele koniczyny czerwonej (59), znami kukurydzy (68), ziele marzanki (81), korze mniszka (88), ziele nawoci (92), ziele ostroenia warzywnego (98), ziele owsa (100), kcze perzu (101), owoc pieprzowca (102), ziele rdestu ptasiego (119), kwiat robinii akacjowej (121), ziele skrzypu (133), ziele uczepu trjlistkowego (148), kwiat wizwki (149), kora wierzby (150), korze wilyny ciernistej (151). Preparaty galenowe: spirytus arcydziglowy zoony (4), napar z lici brzozy (16), sok ze wieych lici brzozy (16), miazga cebulowa do okadw (21), okad z chrzanem (25), odwar ze strkw fasoli (36), odwar z bratkw (38), okad gorczycowy (42), spirytus gorczycowy (42), kpiel jaowcowa (47), odwar z koniczyny (59), odwar ze znamion kukurydzy (68), napar z ziela marzanki (81), odwar z korzenia mniszka (88), napar z ziela nawoci (92), odwar z ziela ostroenia (98), odwar z ziela owsa (100), odwar z perzu (101), nalewka z papryki (102), mazido pieprzowcowe

16

zoone (102), odwar moczopdny z porzeczki (110), nalewka przetacznikowa (115), odwar z ziela rdestu ptasiego (119), napar z kwiatw robinii (121), odwar z ziela skrzypu (133), spirytus bursztynowy (135), kpiel sosnowa wzmacniajca (135), napar z ziela uczepu (148), napar z kwiatw wizwki (149), odwar z kory wierzbowej (150), napar z korzenia wilyny (151), wycig olejowy z lici lulka (164). Mieszanki zioowe: zioa moczopdne z berberysem (7), zioa moczopdne z kwiatem bzu (8), Reumosan (16), zioa moczopdne z koniczyn (59), zioa moczopdne (68, 74, 100, 151), zioa moczopdne z marzank (81), zioa moczopdne i przeciwzapalne (94), zioa czyszczce krew (98, 119), zioa odtruwajce (101), zioa moczopdne z porzeczk (110), zioa oglnie odtruwajce (133), zioa w puchlinie brzusznej (149). Specyfiki: Reumogran (16), Urologicum (101), Capsiderm (102), Capsigel (102), Capsiplex (102), Histadermin (102). Inne preparaty: olejek gorczycowy (42), olejek arcydziglowy (4), olejek jaowcowy (47), olejek lawendowy (69), olejek terpentynowy (135), olejek tatarakowy (145). GRADWKA (halazon) jczmie GRUCZOU KROKOWEGO ZAPALENIE prostaty zapalenie GRULICA (tuberculosis) Choroba szerzy si nadal ze znacznym nasileniem, pomimo stosowania nowoczesnych lekw syntetycznych. Najczciej atakowane s puca, rzadziej oskrzela, przewd pokarmowy, otrzewna, koci, stawy i inne. Zioolecznictwo ma znaczenie pomocnicze, zwaszcza w grulicy puc. Preparaty rolinne dziaaj wykrztunie, przeciwzapalnie, wzmacniajco i uodparniajco na misz puc i bony luzowe, a ponadto przyspieszaj procesy wsysania si ognisk gruliczych, ewentualnie ich otorbienia lub zwknienia. Zioa dziaaj te korzystnie w uszkodzeniu i uwraliwieniu puc przez pyy przemysowe (np. py wglowy), gazy i spaliny, jak rwnie w okresie rekonwalescencji po przebytej grulicy i w stanach przedgruliczych, gdy istnieje zagroenie grulic. Surowce: ziele miodunki (87), ziele poziewnika (111), ziele rdestu ptasiego (119), ziele skrzypu (133), porost islandzki (143). Preparaty galenowe: odwar z ziela miodunki (87), odwar z li ci podbiau (107), odwar z ziela poziewnika (111), odwar z ziela rdestu ptasiego (119), odwar z ziela skrzypu (133), odwar zagszczony z porostu (143). Mieszanki zioowe: Pulmosan (133), zioa pucne (87, 143), zioa w grulicy z nocnymi potami (95), Neopektosan (107), zioa mineralizujce (111), zioa piersiowe (l 11), zioa oglnie odtruwajce (133), zioa pucne (143). Specyfiki: Tussiglaucin (132). GRYPA (influenza) i PRZEZIBIENIE (common cold) Wirusowe zakaenie grnych drg oddechowych, zwane gryp, jest chorob szerzc si epidemicznie. Podobnie jest w niektrych okresach roku z tzw. przezi bieniem lub chorob z przezibienia, spowodowan przez wirusy, bakterie lub infekcj mieszan. Atakowany jest wwczas nos, zatoki, gardo i krta, wystpuje te gorczka, kaszel i ewentualnie zaburzenia czynnociowe innych organw. Leczenie jest wycznie objawowe i preparaty rolinne s czsto stosowane jako napotne,

17

przeciwgorczkowe, moczopdne, wykrztune, wzmacniajce, zwikszajce odporno i odkaajce. Surowce: owoc berberysu (7), kwiat bzu czarnego (8), ziele fioka trjbarwnego (38), kwiatostan lipy (72), owoc maliny (79), ziele ogrecznika (94), owoc rokitnika (122), owoc dzikiej ry (123), kwiat sonecznika (134), pczki topolowe (146), kwiat wizwki (149), kora wierzby (150), Preparaty galenowe: odwar przeciwgor czkowy z owocw berberysu (7), odwar z kwiatw bzu (8), sok z owocw bzu (8), odwar z bratkw (38), sok z owocw jeyny (52), napar z kwiatw lipy (72), napar z owocw maliny (79), mid pokrzywowy (108), odwar z owocw dzikiej ry (123), odwar z kwiatw sonecznika (134), syrop z pczkw sosny (135), napj wzmacniajcy (146), odwar z pczkw topoli (146), napar z kwiatw wizwki (149), napar napotny (149), odwar z kory wierzbowej (150). Mieszanki zioowe: Pyrosan (8), zioa napotne (38, 72, 94, 134), zioa do kpieli (72), zioa w anginie (79), zioa obniajce gorczk (150). Specyfiki: Melrosum (123), Bronchiflux (143), Isochin (161), Amidochin (161). Inne preparaty: chlorowodorek chininy (161). GRZYBICA SKRY (dermatomycosis) Choroba jest wywoana zakaeniem skry przez grzyby, tzw. dermatofity, i moe obejmowa skr gadk, stopy, paznokcie, owosion skr i inne czci. Powoduje wid, pieczenie, stan zapalny, uszczenie naskrka lub inne objawy. Rwnie niektre grzyby drodopodobne atakuj bony luzowe i skr, wywoujc tzw. drodyc (candidiasis), m.in. kandydoz ktw ust, popularnie zwan zajadami. Stosowane s liczne leki w postaci maci, kremw, zasypek, aerozoli, pynw. Preparaty zioowe maj znaczenie uzupeniajce. Surowce: czosnek (27), ziele glistnika (39), ziele macierzanki (77), ziele tymianku (147). Preparaty galenowe: wycig olejowy z czosnku (27), wycig glicerynowy z czosnku (27), kpiel z kory dbowej (28), sok ze wieego ziela glistnika (39), napar z ziela macierzanki (77), napar z ziela tymianku (147). Inne: olejek arcydziglowy (4), olejek kolendrowy (58). Specyfiki: Hemostin (28). HEMOROIDY ylaki odbytu IMPOTENCJA (impotentia) Niezdolno odbycia stosunku pciowego moe by spowodowana licznymi chorobami, ktre najpierw naley wykluczy lub leczy, jednak czsto jest pochodzenia psychicznego, zwaszcza u modych mczyzn. Podjcie leczenia hormonalnego zaley od decyzji lekarza, natomiast zioa mog by pomocne jako oglnie wzmacniajce, pobudzajce krenie obwodowe, zmniejszajce wewntrzne opory psychiczne i oglnie przestrajajce. W okresie postpujcego przekwitania mskiego (climacterium virile) zioa maj coraz mniejsze znaczenie. Surowce: ziele dziurawca (34), kwiat kocanki (57), nasienie kozieradki (64), korze waleriany (65), ziele krwawnika (67), li mity (85), kwiat nagietka (91), li pokrzywy (108), kcze tataraku (145). Preparaty galenowe: wycig z korzenia eleuterokoka (35), odwar z kocanki (57), nalewka walerianowa (65), napar z ziela krwawnika (67), nalewka mitowa (85),

18

nalewka nagietkowa (91), nalewka tatarakowa (145), kpiel wzmacniajca (145), nalewka z korzenia aralii (154). Mieszanki zioowe: zioa w osabieniu potencji (108), zioa zwikszajce potencj (145). Specyfiki: Sapara (154), Kumsan Ginseng (154). ISCHIAS nerwobl JAMY USTNEJ i GARDA ZAPALENIE (stomatitis et pharyngitis) Okrelenie to obejmuje wiele schorze charakteryzujcych si stanem zapalnym bony luzowej jamy ustnej, dzise, migdakw, garda i krtani o rnym stopniu nasilenia, rnym obrazie (np. zapalenie zanikowe, wrzodziejce, ropne, opryszczkowe) i z objawami kaszlu (np. krztusiec), blu, obrzku, chrypki lub gorczki. Chorob wywouj rozmaite bakterie, najczciej paciorkowce. Leki zioowe maj due znaczenie we wszystkich wymienionych chorobach, zwaszcza w przypadkach przewlekych i nawracajcych. Stosuje si zewntrznie w postaci pukanek, aerozoli, inhalacji, pdzlowa oraz wewntrznie jako rodki przeciwzapalne, bakteriobjcze, powlekajce, wykrztune, przeciwblowe, przeciwgor czkowe i zwikszajce ogln odporno organizmu. Surowce: li aloesu wiey (1), li babki lancetowatej (6), li babki zwyczajnej (6), kwiat bzu czarnego (8), korze biedrzeca (10), li bluszczu (11), ziele bluszczyka (12), cebula wiea (21), korze chrzanu wiey (25), czosnek (27), ziele dogldy (29), kwiat dziewanny (33), owoc kopru woskiego (37), ziele hyzopu (46), ziele koniczyny czerwonej (59), ziele kopytnika z korzeniami (62), kwiat krwawnika (67), ziele lebiodki (70), korze lukrecji (75), ziele macierzanki (77), kwiat maku polnego (78), li mity (85), ziele miodunki (87), kwiat mniszka (88), korze mydlnicy (90), kwiat nagietka (91), ziele nawoci (92), ziele ogrecznika (94), korze omanu (95), li orzecha woskiego (96), korze pierwiosnka (103), kwiat pierwiosnka (103), kcze piciornika (106), li podbiau (107), kwiat podbiau (107), korze prawolazu (113), kwiat malwy czarnej (114), ziele przetacznika lenego (115), kcze wownika (120), kwiat rumianku (125), ziele rzepiku (128), ziele skrzypu (133), pczki sosnowe (135), kwiat stokrotki (136), li szawii (138), ziele szanty (139), kwiat lazu (140), li lazu (140), porost islandzki (143), kcze tataraku (145), ziele tymianku (147). Preparaty galenowe: napar aloesowy (1), napar arnikowo-rumiankowy (5), odwar z li ci babki (6), syrop wykrztuny (6), odwar z kwiatw bzu (8), odwar z korzenia biedrzeca (10), napar z lici bluszczu (11), odwar z ziela bluszczyka (12), sok z cebuli (21), syrop z cebuli (21), syrop chrzanowy (25), czosnek w plasterkach (27), nalewka czosnkowa (27), nalewka z dbianek (28), odwar z kory dbowej (28), nalewka z dogldy (29), napar z kwiatw dziewanny (33), napar koprowy (37), napar z hyzopu (46), odwar z kwiatw jasnoty (50), odwar z lici jeyny (52), odwar z koniczyny (59), nalewka kopytnikowa (62), napar z kwiatw krwawnika (67), napar z ziela lebiodki (70), napar z kwiatw lipy (72), odwar z korzenia lukrecji (75), wycig lukrecjowy suchy (75), napar z ziela macierzanki (77), odwar z kwiatw maku polnego (78), pukanka przeciwzapalna (78), napar z lici mity (85), odwar z ziela miodunki (87), syrop z kwiatw mniszka (88), odwar z korzenia mydlnicy (90), nalewka z korzenia mydlnicy (90), napar z kwiatw nagietka (91), nalewka nagietkowa (91), napar z ziela nawoci (92), odwar z ziela nawoci (92), odwar z ogrecznika (94), napar z korzeni omanu (95), syrop wykrztuny (95), napar z lici orzecha woskiego

19

(96), odwar z korzenia pierwiosnka (103), odwar z kwiatw pierwiosnka (103), intrakt z pierwiosnka (103), odwar z kczy piciornika (106), nalewka z kczy piciornika (106), odwar z lici podbiau (107), sok z podbiau (107), macerat z korzeni prawolazu (113), odwar z kwiatw malwy czarnej (114), odwar wykrztuny z przetacznika (115), odwar z ziela przetacznika (115), odwar z kcza wownika (120), napar z kwiatw rumianku (125), odwar z ziela rzepiku (128), odwar z ziela skrzypu (133), odwar z pczkw sosny (135), syrop z pczkw sosny (135), syrop sosnowy zoony (135), napar z kwiatw stokrotki (136), pukanka szawiowa (138), wycig pynny szawiowy (138), nalewka szawiowa (138), napar szawio wy (138), napar z ziela szanty (139), napar lazowy (140), odwar zagszczony z porostu (143), nalewka tatarakowa (145), odwar z kczy tataraku (145), syrop tymiankowy zoony (147), wycig z korzenia ipekakuany (174). Mieszanki zioowe: zioa w krztucu (II), zioa przeciwkaszlowe (12, 33), zioa w zapaleniu garda i krtani (33), zioa wykrztune (33, 46, 63, 87), zioa wykrztune z lukrecj (75), zioa w kokluszu i anginie (87), zioa w nieycie garda (94), zioa w paradontopatii (96), zioa w kaszlu (103), Pektosan (107), Neopektosan (107), zioa powlekajce (107), Pulmoran (107), zioa piersiowe (111), zioa do pukania jamy ustnej (120, 140), Species Tussiculares (143), Septosan (147), zioa obniajce gorczk (150). Specyfiki: Monopax (11), Prospan (11), Azarina (62), Inhalex (85), Pectosol (90), Coderit (103), Bronchicum (103), Bronchiflux (107), Mukaltin (113), Melrosum (123), Azulan (125), Tussiglaucin (132), Glauvent (132), Pleumolysin (147), Apertuss (147), Tussipect (147). Inne preparaty: olejek koprowy (37), glaucini hydrochloridum (132), olejek sosnowy (135). JELIT ZAPALENIE (enteritis) Choroba moe obejmowa dwunastnic, jelito kr te i czcze oraz jelito grube lub jego czci, zwaszcza odbytnic. Nastpuje przekrwienie bony luzowej, drobne jej uszkodzenia i mikrokrwawienia, krucho luzwki lub jej obrzmienie wywoane najczciej przez bakterie, niekiedy przez wirusy lub pasoyty jelitowe, a nawet po duszym przyjmowaniu niektrych lekw, np. antybiotykw, salicylanw. Objawami s bolesno brzucha, odbijanie, wzdcia, biegunka, gorczka i obecno krwi w kale. Znanych jest wiele rolin i preparatw skutecznie dziaajcych w zapaleniu jelit, zwaszcza w przewlekym, jako hamujce biegunk, przeciwkrwotoczne, bakteriobjcze, rozkurczowe, przeciwzapalne, powlekajce, cigajce i regenerujce bon luzow. Surowce: li aloesu wiey (1), korze arcydzigla (4), li babki lancetowatej (6), li babki zwyczajnej (6), ziele bluszczyka (12), li borwki brusznicy (14), owoc borwki czernicy (15), li borwki czernicy (15), huba brzozowa czarna (16), ziele bukwicy (17), ziele piounu (19), ziele bylicy pospolitej (20), czosnek (27), ziele drapacza lekarskiego (30), ziele dziurawca (34), ziele hyzopu (46), owoc jaowca (47), li jeyny (52), kora kasztanowca (55), li maliny (79), owoc kminku (56), ziele koniczyny czerwonej (59), ziele krwawnika (67), kwiat lawendy (69), korze lukrecji (75), korze opianu (76), ziele macierzanki (77), korze marchwi (80), li melisy (84), li mity (85), korze mniszka (88), kwiat nagietka (91), korze omanu (95), li orzecha woskiego (96), patki owsiane (100), ziele piciornika gsiego (105), kcze piciornika (106), li pokrzywy (108), li porzeczki czarnej (110), li poziomki (112), li przetacznika lenego (115), ziele przywrotnika (117), ziele rdestu ptasiego

20

(119), kcze wownika (120), kwiat rumianku (125), li ruty (126), ziele rzepiku (128), li szawii (138), porost islandzki (143), kcze tataraku (145). Preparaty galenowe: wino aloesowe (1), odwar z lici babki (6), odwar z ziela bluszczyka (12), odwar z lici borwki brusznicy (14), owoce borwki czernicy wiee sterylizowane (15), odwar z owocw borwki czernicy (15), odwar z lici borwki czernicy (15), odwar z huby brzozowej czarnej (16), odwar z bukwicy (17), napar piounowy (19), napar z ziela bylicy pospolitej (20), wycig z czosnku bez-wonny (27), odwar z drapacza (30), syrop z ziela dymnicy (31), napar dziurawcowy (34), napar z hyzopu (46), odwar z lici jeyny (52), odwar z kory kasztanowca (55), wino kminkowe (56), napar kolendrowy (58), odwar z koniczyny (59), napar z ziela krwawnika (67), sok ze wieego ziela krwawnika (67), wino lawendowe (69), odwar z korzenia lukrecji (75), wycig lukrecjowy suchy (75), odwar z korzenia opianu (76), napar z ziela macierzanki (77), sok ze wieej marchwi (80), sok z warzyw (80), napar melisowy (84), napar z lici mity (85), nalewka mitowa (85), odwar z korzenia mniszka (88), sok z mniszka (88), napar z kwiatw nagietka (91), napar z korzeni omanu (95), wino z korzeni omanu (95), napar z lici orzecha woskiego (96), wino orzechowe (96), likier orzechowy (96), odwar z ziela piciornika gsiego (105), odwar z kcza piciornika (106), wino z kcza piciornika (106), odwar z lici pokrzywy (108), napar przeciwzapalny z porzeczki (110), odwar z lici poziomki (112), odwar z ziela przetacznika (115), odwar z przywrotnika (117), odwar z ziela rdestu ptasiego (119), odwar z kcza wownika (120), wino przeciwbiegunkowe (120), napar z kwiatw rumianku (125), intrakt z ruty (126), napar z ziela rzepiku (128), sok ze wieego korzenia rzodkwi (130), napar szawiowy (138), odwar zagszczony z porostu (143), napar z kczy tataraku (145), nalewka tatarakowa (145). Mieszanki zioowe: zioa goryczkowe (22), mieszanka antybiotyczna z czosnkiem (27), zioa odkowe (46), zioa wiatropdne i regulujce trawienie (46), zioa jako namiastka herbaty (52), zioa trawienne z kminkiem (56), Gastrogran (64), Normogran (66), Normosan (66), zioa jelitowe (69), zioa regulujce trawienie (69), zioa odkowo-jelitowe (74), zioa w nieycie odka i jelit (105), zioa przeciwbiegunkowe (106), zioa w krwawieniach z jelita grubego (106), Tannosan (106), zioa w chorobie jelit (108), zioa w owrzodzeniu jelit (110), zioa przeciw nieytom jelit (117), zioa w chorobie wrzodowej (123), zioa regulujce przemian materii (136), zioa osaniajce (143). Specyfiki: Biostymina (1), Digestosan (13), Alliofil (27), Herbogastrin (34), Gastrochol (39), Cynarein (54), Cynarex (54), Cynarzym (54), Carvomin (145), Spasticol(165). Inne preparaty: olejek mitowy (85). JELITA GRUBEGO ZAPALENIE WRZODZIEJCE (colitis ulcerosa) W coraz czstszych przypadkach tej choroby nastpuje, z nie znanych dotd powodw, uszkodzenie bony luzowej okrelonej czci jelita grubego, powstanie owrzodze, ognisk martwiczych z rwnoczesnym krwawieniem i obrzkiem. Choroba stopniowo postpuje, groc przebiciem jelita, zapaleniem otrzewnej i zmianami nowotworowymi. Podobnym schorzeniem jest tzw. odcinkowe zapalenie jelita krtego, czyli choroba Leniowskiego-Crohna, w ktrym zdrowe odcinki jelita grubego s przedzielone odcinkami uszkodzonymi. Leczenie jest tylko objawowe. Leki rolinne daj szans zahamowania postpu choroby i mog spowodowa jej powolny regres pod warunkiem, e zastosuje si jednoczesne podawanie doustne wycigw rolinnych oraz dokonywanie wleww doodbytniczych.

21

Surowce: li aloesu wiey (1), huba brzozowa czarna (16), ziele bylicy boego drzewka (18), ziele dziurawca (34), kora kasztanowca (55), ziele koniczyny biaej (59), ziele krwawnika (67), kwiat krwawnika (67), kwiat nagietka (91), li orzecha woskiego (96), naowocnia orzecha woskiego (96), kcze piciornika (106), li pokrzywy (108), li porzeczki czarnej (110), ziele przetacznika lenego (115), ziele przywrotnika (117), ziele rdestu ptasiego (119), kcze wownika (120), kwiat rumianku (125), ziele rzepiku (128). Preparaty galenowe: wino aloesowe (1), napar aloesowy (1), odwar z huby brzozowej czarnej (16), napar z ziela boego drzewka (18), napar dziurawcowy (34), odwar z kwiatw jasnoty (50), odwar z kory kasztanowca (55), napar z kwiatw krwawnika (67), napar z ziela krwawnika (67), napar z kwiatw nagietka (91), napar z lici orzecha woskiego (96), wlew doodbytniczy (106), odwar z kcza piciornika (106), odwar z lici pokrzywy (108), napar przeciwzapalny z porzeczki (l 10), odwar z ziela przetacznika (115), odwar z przywrotnika (117), wlew doodbytniczy w owrzodzeniu jelita grubego (119), odwar z ziela rdestu ptasiego (119), odwar z kcza wownika (120), napar z kwiatw rumianku (125), napar z ziela rzepiku (128), nalewka z wilyny (151). Mieszanki zioowe: zioa przeciwbiegunkowe (28), zioa hamujce biegunk (52), zioa immunologiczne (75), zioa w krwawieniach z jelita grubego (106), Tannosan (106), zioa w chorobie jelit (108), zioa w owrzodzeniu jelit (110), zioa przeciw nieytowi jelit (117). Specyfiki: Hemorigen (116). JCZMIE (hordeolum) i GRADWKA (halazon) Jczmie jest guzkiem powstaym wskutek zapalenia gruczou ojowego przyrzstkowego, wywoanego przez bakterie ropotwrcze. Gradwka jest jczmieniem wewntrznym spowodowanym zapaleniem gruczou znajdujcego si w tarczce powiek. W obu przypadkach preparaty zioowe przyspieszaj wchonicie si guzka, zmniejszaj stan zapalny i obrzk. Czsto powtarzajce si zakaenia gruczou ojowego wskazuj na obnienie oglnej odpornoci organizmu. Surowce: li aloesu wiey (1), li babki lancetowatej (6), cebula wiea (21), kwiat nagietka (91), ziele serdecznika (131), pczki topolowe (146). Preparaty galenowe: napar aloesowy (1), wycig glicerynowy z aloesu (1), ma cebulowa (21), wycig olejowy z nagietka (91), plaster nostrzykowy (93), olej rokitnikowy (122), olej rany (123), napar z kwiatw rumianku (125), odwar z serdecznika (131), odwar z ziela skrzypu (133), ma topolowa (146). Mieszanki zioowe: zioa immunologiczne (75), zioa zwikszajce odporno (91). KAMICA MOCZOWA (urolithiasis) W chorobie tej nastpuje samoistne narastanie z ogw mineralnych w rnych czciach ukadu moczowego - nerkach, moczowodach i pcherzu moczowym. Istotne znaczenie ma skad chemiczny powstajcych zogw. Kamica szczawianowa jest najczciej spotykan i atwo wykrywaln, gdy w moczu pojawia si duo krysztaw szczawianu wapnia. Dla atwiejszego ich rozpuszczenia korzystne jest, aby w trakcie leczenia kwasowo moczu (pH) wynosia 5,5-6,4. W kamicy fosforanowej zogi zawieraj fosforany wapnia i wglan wapnia. Korzystne pH moczu wynosi 5,2-5,6. W kamicy moczanowej zogi zawieraj sole kwasu moczowego, a korzystne pH wynosi 6,5-7,0. Niekiedy tworz si kamice mieszane, ktre s trudniejsze w

22

leczeniu ni wyej podane. Bardzo rzadko wystpuje kamica cystynowa i ksantynowa, wwczas korzystne pH wynosi 7,5-8,0, Istniej trudnoci w zachowawczym leczeniu kamicy moczowej i zbyt czsto zaleca si zabieg chirurgiczny. Zioolecznictwo dysponuje znaczn iloci zi i preparatw dajcych dobre wyniki w najczciej spotykanych rodzajach kamic. Dziaaj one moczopdnie, przeciwzapalnie, rozkurczowo i bakteriobjczo i regenerujco na nabonek drg moczowych oraz, co jest najwaniejsze, mog przywrci zachwian rwnowag metaboliczn i zapobiec nawrotom kamicy. Osoby szczeglnie zagroone kamic mog stosowa odpowiednie preparaty zioowe jako rodki zapobiegajce, nawet przez dugi okres. Surowce: li berberysu (7), kwiat bzu czarnego (8), li borwki brusznicy (14), li brzozy (16), kwiat chabru bawatka (23), strki fasoli (36), ziele fioka trjbarwnego (38), owoc jaowca (47), ziele koniczyny czerwonej (59), kwiat koniczyny czerwonej (59), znami kukurydzy (68), ziele marzanki (81), kcza marzany barwierskiej (82), li mcznicy lekarskiej (83), ziele nawoci (92), ziele ostroenia warzywnego (98), ziele owsa (100), soma owsiana (100), kcze perzu (101), korze pietruszki (104), ziele poonicznika (109), ziele rdestu ptasiego (119), kwiat robinii akacjowej (121), ziele skrzypu (133), kwiat tarniny (141), ziele uczepu trj listkowego (148), kwiat wizwki (149), korze wilyny ciernistej (151). Preparaty galenowe: nalewka z owocw aminka egipskiego (2), odwar z kwiatw bzu (8), odwar z lici borwki brusznicy (14), napar z lici brzozy (16), sok ze wieych lici brzozy (16), sok brzozowy naturalny (16), napar z kwiatw chabru (23), napar dziurawcowy (34), odwar ze str kw fasoli (36), odwar z bratkw (38), nalewka glistnikowa (39), napar jaowcowy (47), odwar z ziela janowca (48), odwar z koniczyny (59), odwar ze znamion kukurydzy (68), napar z ziela marzanki (81), odwar z lici mcznicy (83), napar z ziela nawoci (92), odwar z ziela ostroenia (98), odwar z ziela owsa (100), odwar z perzu (101), napar z korzenia pietruszki (104), napar zapobiegajcy kamicy moczowej (109), odwar moczopdny z porzeczki (110), odwar z ziela rdestu ptasiego (119), napar z kwiatw robinii (121), odwar z ziela skrzypu (133), napar moczopdny (141), napj wzmacniajcy (146), napar z ziela uczepu (148), napar z kwiatw wizwki (149), napar z korzeni wilyny (151). Mieszanki zioowe: zioa moczopdne z berberysem (7), zioa moczopdne z kwiatem bzu (8), zioa moczopdne (14, 23, 68, 74, 92, 100, 116, 148, 149, 151, 153), zioa przeciwkamicowe (36), zioa moczopdne z koniczyn (59), zioa w kamicy moczowej (76, 119), zioa moczopdne z marzank (81), zioa antyseptyczne (83), Urosan (83), zioa odtruwajce (101), zioa w kamicy szczawianowej i fosforanowej (109), zioa moczopdne i czyszczce krew (109), zioa moczopdne z porzeczk (110), zioa w schorzeniach drg moczowych (112), zioa w zapaleniu drg moczowych (118), zioa moczopdne w kamicy (121), zioa oglnie odtruwajce (133), zioa w puchlinie brzusznej (149), zioa w kamicy szczawianowej i fosforanowej (151), zioa w kamicy moczowej (153). Specyfiki: Fitolizyna (16), Urogran (16), Cystenal (82), Rubinex (82), Rubiolizyna (82), Uralyt (82), Uvasol (83), Olimetin (85), Urologicum (101), Enatin (145). KAMICA CIOWA (cholelithiasis) W chorobie tej tworz si zogi cholesterolu w pcherzyku ciowym lub niekiedy w przewodach ciowych, powodujce ble, napady kolki i zaburzenia trawienne. W przypadkach bezobjawowych lub przy mao nasilonych dolegliwociach zioa s lekami skutecznymi i bardzo czsto stosowanymi. Dziaaj ciopdnie, ciotwrczo, rozkurczowo, przeciwzapalnie, bakteriobjczo. Stosuje si je rwnie w stanach

23

pooperacyjnych na drogach ciowych, aby przeciwdziaa ewentualnym dolegliwociom. Surowce: alona(l), li berberysu (7), ziele bluszczyka (12), ziele dymnicy (31), ziele glistnika (39), kwiat kocanki (57), li mity (85), korze mniszka (88), kcze ostryu (99), ziele rdestu ptasiego (119), korze rzodkwi wiey (130), ziele szanty (139). Preparaty galenowe: odwar z ziela bluszczyka (12), odwar z ziela dymnicy (31), napar dziurawcowy (34), odwar z ziela glistnika (39), nalewka glistnikowa (39), odwar z kocanki (57), napar z lici mity (85), nalewka mitowa (85), odwar z korzeni mniszka (88), odwar z ziela rdestu ptasiego (119), sok ze wieego korzenia rzodkwi (130), napar z ziela szanty (139). Mieszanki zioowe: zioa ciopdne (18, 20, 26, 31), zioa w kamicy ciowej (57), zioa Cholagoga (119), zioa w kamicy ciowej (145). Specyfiki: Oddibil (31), Gastrochol (39), Cholagoga II (57), Cholegran (57), Flamin (57), Olimetin (85), Solaren (99), Cholagol (99), Temoebilin (99), Rozanol (123), Raphacholin (130), Raphalamid (130), Cholagogum (145), Enatin (145), Spasticol(165). KASZEL (tussis) Kaszel umoliwia usuwanie z garda i oskrzeli zalegajcej wydzieliny, ale gdy jest uporczywy i nasilony (np. suchy kaszel), staje si szkodliwy. Leczenie kaszlu jest niemal wyczn domen lekw rolinnych, dziaajcych miejscowo powlekajce, wzmagajcych czynno wydzielnicz bon luzowych i wyzwalajcych odruch wykrztuny, przeciwzapalnych, bakteriobjczych, rozkurczowych oraz dziaajcych orodkowo i tumicych wraliwo orodka kaszlu. Surowce: korze biedrzeca (10), cebula wiea (21), korze chrzanu wiey (25), czosnek (27), kwiat dziewanny (33), korze lukrecji (75), ziele macierzanki (77), kwiat maku polnego (78), ziele miodunki (87), kwiat mniszka (88), korze mydlnicy (90), korze omanu (95), korze pierwiosnka (103), kwiat pierwiosnka (103), li podbiau (107), kwiat malwy czarnej (114), ziele przetacznika lenego (115), porost islandzki (143), ziele tymianku (147). Preparaty galenowe: mid anyowy (9), odwar z korzenia biedrzeca (10), sok z cebuli (21), syrop z cebuli (21), syrop chrzanowy (25), wycig z czosnku bez-wonny (27), czosnek w plasterkach (27), nalewka z dogldy (29), napar z kwiatw dziewanny (33), wycig lukrecjowy suchy (75), odwar z korzenia lukrecji (75), napar z ziela macierzanki (77), odwar z kwiatw maku polnego (78), pukanka przeciwzapalna (78), odwar z ziela miodunki (87), syrop z kwiatw mniszka (88), nalewka z korzenia mydlnicy (90), napar z korzeni omanu (95), syrop wykrztuny (95), odwar z korzeni pierwiosnka (103), odwar z kwiatw pierwiosnka (103), intrakt z pierwiosnka (103), odwar z lici podbiau (107), sok z podbiau (107), macerat z korzeni prawo-lazu (113), odwar z kwiatw malwy czarnej (114), odwar wykrztuny z przetacznika (115), syrop z pczkw sosny (135), syrop sosnowy zoony (135), odwar zagszczony z porostu (143), syrop tymiankowy (147). Mieszanki zioowe: zioa przeciwkaszlowe (12, 33), zioa wykrztune (33, 46, 87), zioa w kaszlu (103), Pulmoran (107), Neopektosan (107), zioa piersiowe (111), zioa pucne (143), Species Tussiculares (143). Specyfiki: Pectosol (90), Eupatal (95), Bronchicum (103), Coderit (103), Bron-

24

chiflux (107), Melrosum (123), Tussiglaucin (132), Glauvent (132), Tussipect (147), Apertuss (147), Pleumolysin (147), Kodeiny fosforan (165), Tussilinar (165). Inne preparaty: glaucini hydrochloridum (132). KLIMAKTERIUM (climacterium feminum) W okresie przekwitania niektre kobiety odczuwaj tak znaczne nasilenie dolegliwoci, e naley je traktowa jak chorob. Wystpuje pobudliwo psychowegetatywna z blami gowy, zawrotami, napadowymi potami, uderzeniami krwi do gowy, a nawet z chwilow utrat przytomnoci. Leki zioowe maj w tych dolegliwociach szczeglnie korzystne dziaanie, przynosz du ulg i znacznie poprawiaj samopoczucie. Surowce: szyszki chmielowe (24), Lupulina (24), kwiat grzybienia (44), kwiat jasnoty bia ej (50), kora kaliny koralowej (53), korze kozka (65), li melisy (84), kwiat nagietka (91), kwiat malwy czarnej (114), ziele tasznika (144). Preparaty galenowe: napar chmielowy (24), krople uspokajajce (44), odwar z kwiatw jasnoty (50), odwar z kory kaliny (53), intrakt ze wieych korzeni kozka (65), nalewka kozkowa (65), napar melisy (84), wino melisowe (84), napar z kwiatw nagietka (91), odwar z kwiatw malwy czarnej (114), wycig pynny z ziela rdestu ostrogorzkiego (118), spirytus bursztynowy (135), macerat z ziela tasznika (144), nalewka ze wieego ziela tasznika (144), nalewka z korzenia aralii (154). Mieszanki zioowe: zioa dla kobiet (34), zioa przeciwnerwicowe (84), zioa w dolegliwociach kobiecych (l 14), zioa w zaburzeniach krenia w okresie klimakterium (126), zioa sedatywne (131). Specyfiki: Valosedan (24), Hyperforat (34), Valmane (65), Vagosan (91). KBKW NERKOWYCH ZAPALENIE drg moczowych zapalenie KYKCINA (condyloma) kurzajki KOLKA (colica) i KURCZ (spasmus) Kolk nazywamy napad ostrych blw wywodzcych si najczciej z pcherzyka ciowego, przewodu pokarmowego, nerek, moczowodw, pcherza moczowego, jelit, odbytu lub macicy. Kurcz jest podobnym zaburzeniem regulacji nerwowo--miniowej, np. w obrbie zwieracza wpustu przeyku, zwieracza Oddiego, zwieracza pcherza moczowego, a nawet odcinkw jelit i naczy krwiononych. Kolka i kurcz powoduj bl o rnym nasileniu, oglne osabienie, nawet gorczk i bezsenno. Znane s liczne rodki rozkurczowe, m.in. alkaloidy rolinne, oraz wiele wycigw rolinnych, pomocnych w mniej blowo nasilonych przypadkach. Surowce: korze arcydzigla (4), ziele bylicy pospolitej (20), ziele glistnika (39), korze kozka (65), kwiat lawendy (69), li melisy (84), li mity (85), kwiat rumianku (125), li ruty (126), kcze tataraku (145). Preparaty galenowe: napar z ziela bylicy pospolitej (20), odwar z korzenia bylicy pospolitej (20), odwar z ziela dymnicy (31), odwar z ziela glistnika (39), nalewka glistnikowa (39), napar z korzeni kozka (65), nalewka kozkowa (65), wino lawendowe (69), napar melisowy (84), wino melisowe (84), napar z lici mity (85), nalewka mitowa (85), napar z kwiatw rumianku (125), intrakt z ruty (126), napar z serdecznika (131), spirytus bursztynowy (135), napar z kczy tataraku (145), nalewka z lici pokrzyku (168). Mieszanki zioowe: zioa w kolce jelitowej (19), zioa ciopdne (31), zioa w kurczach odka (37), zioa przeciwskurczowe (65).

25

Specyfiki: Enatin (145), Scopolan (158), Buscopan (158), Buscolysin (158), Bellergot (159), Bellacorn (159), Spasticol (165). Inne preparaty: chelidoniny chlorowodorek (39), nalewka z li ci bielunia (158), papaweryny chlorowodorek (165), kodeiny fosforan (165), atropiny siarczan (168). KONTUZJA (contusio) Jest to stuczenie, zwykle koczyn dolnych lub grnych, niekiedy barku, gowy, z wystpieniem obrzku pourazowego i siniaka (sugillatio) wskutek wypywu krwi poza uszkodzone naczynie krwionone, niekiedy tak obfitego, e powstaje krwiak (haematoma). Zioa agodz w duym stopniu dolegliwoci, przyspieszaj wchanianie si pynu surowiczego, przywracaj prawidowe krenie krwi, agodz bl i stan zapalny. Surowce: kwiat arniki (5), ziele hyzopu (46), owoc kasztanowca niedojrza y (55), kwiat kasztanowca (55), kwiat nagietka (91), li podbiau (107), kwiat sonecznika (134). Preparaty galenowe: nalewka arnikowa (5), odwar do kompresw i okadw (5), kompres na stuczenia (46), intrakt z kasztanowca (55), odwar z kwiatw kasztanowca (55), okad przeciwobrzkowy (55), kpiel przeciwwidowa (59), okad z nasion lnu (71), ocet nagietkowy (91), miazga ze wieego ziela ogrecznika (94), odwar z lici podbiau (107), odwar z kwiatw sonecznika (134). Mieszanki zioowe: zioa do okadw (50), zioa przeciw urazom (55). Specyfiki: Arniflor-Salbe (5), Hemostin (28), Essaven (55), Reparil (55), Arcalen (91). KRENIA OBWODOWEGO NIEWYDOLNO (insufficientia circulatoria peripherica) Jest to zesp chorb obwodowych naczy ylnych i ttniczych w koczynach dolnych o wsplnej tendencji do tworzenia zakrzepw, zapalenia naczy krwiononych, zwania ich wiata i zmniejszania przepywu krwi. Najczciej wystpuje zakrzepowo-zarostowe zapalenie naczy (tzw. choroba Brgera), zakrzepowe zapalenie ttnic oraz ylaki ng. Preparaty zioowe przynosz znaczn popraw w tych schorzeniach i s stosowane powszechnie w postaci wycigw i specyfikw. Surowce: kwiat arniki (5), kwiat kasztanowca (55), li kasztanowca (55), owoc kasztanowca (55), ziele marzanki (81), ziele nostrzyka (93). Preparaty galenowe: zioa z arnik (5), intrakt z kasztanowca (55), odwar z kwiatw kasztanowca (55), napar z ziela marzanki (81), kpiel sosnowa wzmacniajca (135), nalewka z korzenia aralii (154). Mieszanki zioowe: zioa przeciw ylakom (93). Specyfiki: Aescusan (55), Essaven (55), Reparil (55), Venalot (93), Cavinton (156), Devincan(156). Inne preparaty: etanosulfonian dwuhydroergotoksyny (159). KROCZA ZAPALENIE sromu zapalenie KRTANI ZAPALENIE (laryngitis) jamy ustnej i garda zapalenie KRUCHO NACZY WOSOWATYCH plamica KRWAWIENIA MACICZNE maciczne krwawienia

26

KRWAWIENIA W PRZEWODZIE POKARMOWYM jelita grubego zapalenie wrzodziejce KRWI OBNIONE CINIENIE (hypotonia) podcinienie KRZTUSIEC (pertussis) jamy ustnej i garda zapalenie KURCZ (spasmus) kolka i kurcz KURZAJKI (verrucae) Brodawki zwyke, zwane kurzajkami, s to mae guzki powstae wskutek zakaenia wirusem, wystpujce przewanie na skrze zewntrznej strony rk, rzadko na twarzy. Liczba ich stopniowo zwiksza si, a okres inkubacji wynosi od 3 tygodni do 3 miesicy. Zblione do nich s brodawki koczyste (verruca acuminata), czyli kykciny koczyste, umiejscawiajce si wok odbytu i sromu. Surowce: ziele glistnika (39), korze glistnika (39), korze mniszka (88). Preparaty galenowe: sok mleczny z glistnika (39), sok ze wieego korzenia lub ziela mniszka (88). LAMBLIOZA (lambliosis) Choroba jest spowodowana zakaeniem cystami pierwotniaka zwanego wielkoucem jelitowym (Lamblia intestinalis), ktry yje w jelicie cienkim. Wystpuje najczciej w strefie tropikalnej i subtropikalnej, ale znane s przypadki zakae rwnie w Polsce. Objawami choroby s mdoci, wymioty, wodniste biegunki, wzdcia, spadek ciaru ciaa, senno. Leczy si preparatami syntetycznymi. Jeli chodzi o preparaty rolinne, to brak jest sprawdzonych danych o ich skutecznoci. Wedug opinii lekarzy chiskich najlepiej dziaaj cebula, czosnek i tatarak oraz ich wycigi. Surowce: cebula wiea (21), czosnek wiey (27), kcze tataraku (145). Preparaty galenowe: sok z cebuli (21), wino cebulowe (21), wycig z czosnku bezwonny (27), odwar z kczy tataraku (145), nalewka tatarakowa (145). Mieszanki zioowe: zioa przeciw lambliom (147). Specyfiki: Alliofil (27), Allisatin (27). LISZAJ (lichen) Choroba jest przypuszczalnie pochodzenia wirusowego i ma szereg odmian klinicznych. Najczciej liszaj wystpuje w postaci grudkowatych, czerwonobrunatnych wykwitw na skrze, powodujcych wid. Stosowanie lekw rolinnych przynosi znaczn ulg, zwaszcza gdy podaje si je jednoczenie doustnie i zewn trznie. Surowce: li aloesu wiey (1), czosnek wiey (27), kwiat nagietka (91), li orzecha woskiego (96), pczki topolowe (13). Preparaty galenowe: wycig glicerynowy z aloesu (1), wycig glicerynowy z czosnku (27), wycig olejowy z czosnku (27), kpiel z kory dbowej (28), kpiel przeciwwidowa (59), nalewka nagietkowa (91), ma nagietkowa (91), napar z lici orzecha woskiego (96), olej rokitnikowy (122), olej rany (123), odwar z ziela skrzypu (133), ma topolowa (146). Mieszanki zioowe: zioa w skazie limfatycznej (38), zioa w schorzeniach skrnych (90), zioa w dermatopatiach (96), zioa czyszczce krew (98), zioa oglnie odtruwajce (133). Specyfiki: Hemostin (28), Karotolin (123).

27

AKNIENIA BRAK niedokwano AMLIWO NACZY WOSOWATYCH plamica OJOTOK (seborrhoea) ysienie UPIE NA GOWIE ysienie USZCZYCA (psoriasis) Przyczyny choroby nie s znane, ale pewn rol odgrywa oglny stan odpornoci organizmu. Na skrze tworz si w rnych miejscach nawarstwienia usek, powstae wskutek niepenego rogowacenia naskrka. Stosuje si miejscowo wiele preparatw o rnej skutecznoci, wrd nich take preparaty zioowe. Przed ich uyciem trzeba usun uski. Aby to osign, naley smarowa je 2-3 dni 5-procentow maci z kwasem salicylowym. Leczenie jest dugotrwae. Ostatnio jednym ze sposobw jest uycie preparatw zawierajcych furanokumaryny i nawietlanie chorych miejsc promieniami nadfioletowymi, analogicznie jak w leczeniu bielactwa (zob. s. 9). Surowce: owoc aminka wikszego (3), li ruty (126), kora wierzby (150). Preparaty galenowe: intrakt z ruty (126), odwar z kory wierzbowej (150). Specyfiki: Ammifurin (3), Meladinine (3), Betagran (76), Betasol (76). YSIENIE (alopecia) Jest to utrata wosw, spowodowana dziaaniem rnych czynnikw wewntrznych (m.in. genetycznych) oraz zewn trznych (jak ojotok, upie, grzybica). Szczeglnym przypadkiem jest ysienie plackowate (alopecia areale). Wiele preparatw zioowych usuwa objawy zewntrzne, poprawia ukrwienie skry na gowie i zmniejsza szybko wypadania wosw. Preparaty te mog zatrzyma proces ysienia pod warunkiem regularnego ich stosowania oraz picia naparw i odwarw z odpowiednich mieszanek zioowych. Surowce: li brzozy (16), kwiat chabru bawatka (23), szyszki chmielowe (24), korze opianu (76), li opianu (76), ziele ostroenia warzywnego (98), korze pokrzywy (108), kwiat rumianu szlachetnego (124), kwiat rumianku (125), ziele skrzypu (133), kcze tataraku (145). Preparaty galenowe: napar arnikowo-rumiankowy (5), napar z lici brzozy (16), napar z kwiatw chabru (23), napar chmielowy (24), kpiel przeciwwidowa (59), napar z korzenia kozika (65), odwar z korzenia opianu (76), odwar z korzenia mydlnicy (90), odwar z ziela ostroenia (98), napar z kwiatw rumianu szlachetnego (124), napar z kwiatw rumianku (125), odwar zioowy w ysieniu (133), odwar z kcza tataraku (145), nalewka z kory chinowej (161). Mieszanki zioowe: zioa do obmywania gowy (24), zioa mineralizujce (111), zioa przeciw wypadaniu wosw (133), zioa zapobiegajce ysieniu (145). Specyfiki: Seboren (76). MACICZNE KRWAWIENIA (menorrhagia, metrorrhagia) Przyczyny obfitego i przeduonego miesiczkowania naley ustali za pomoc bada ginekologicznych. Najczciej s to stany zapalne narzdw rodnych oraz okres klimakterium (zob. s. 25). Niekiedy mog si pojawi krwawienia nie zwizane z cyklem miesiczkowym o rnym nasileniu i czasie trwania. Leczenie moe by

28

operacyjne lub zachowawcze i lekarz decyduje, w jakim stopniu zostan wykorzystane rolinne preparaty przeciwkrwotoczne. Surowce: ziele przymiotna kanadyjskiego (116), ziele rdestu ostrogorzkiego (118), ziele skrzypu (133), ziele tasznika (144). Preparaty galenowe: wycig pynny z ziela rdestu ostrogorzkiego (118), odwar z ziela skrzypu (133), macerat z ziela tasznika (144), nalewka ze wieego ziela tasznika (144). Specyfiki: Hemorigen (116). MARSKO WTROBY wtroby marsko MDOCI (nausea) wymioty MIADYCA (artherosclerosis) Istot choroby s zmiany patologiczne wewntrznej ciany ttnic, spowodowane odkadaniem si zogw, zawierajcych gwnie cholesterol. Nastpuje zwenie wiata ttnic, zmniejszenie przepywu krwi i niedokrwienie tkanek, w szczeglnoci mzgu, minia sercowego, nerek i koczyn dolnych. Grozi to udarem mzgu, zawaem serca, nadcinieniem ttniczym lub chorob Brgera. Odpowiednia dieta oraz preparaty zioowe maj due znaczenie w zapobieganiu i leczeniu tej choroby, jeeli s stosowane regularnie i przez dugi czas. Surowce: czosnek (27), owoc jarzbiny (49), ziele jemioy (51), li karczocha (54), li ruty (126). Preparaty galenowe: wycig z czosnku bezwonny (27), nalewka czosnkowa (27), odwar z gogu (40), dem jarzbinowy (49), wycig alkoholowy z jemioy (51), wino z jemioy (51), nalewka z lici karczocha (54), wino z lici karczocha (54), nalewka na koniczynie (59), olej lniany (71), sok z warzyw (80), intrakt z ruty (126). Mieszanki zioowe: zioa przeciwmiadycowe (126). Specyfiki: Carduben (2), Arnicorin (5), Alliofil (27), Sklerosan (49), Lipopharm (71), Lipostabil(134). MIEDNICZEK NERKOWYCH ZAPALENIE drg moczowych zapalenie MIESICZKOWANIA ZABURZENIA (dysmenorrhoea) Niekiedy wystpuje u kobiet zesp objaww w okresie poprzedzajcym miesiczkowanie (np. bl gowy, obrzk twarzy, wzdcia, nudnoci), zwany zespoem napicia przedmiesiczkowego o charakterze nerwicowym. Znacznie cz stsze jest bolesne miesiczkowanie z objawami blw krzya i podbrzusza, blu gowy, bezsennoci i nudnoci. Jeeli lekarz wykluczy przyczyny organiczne i hormonalne, to wymienione dolegliwoci s spowodowane zaburzeniami neurowegetatywnymi, w ktrych du pomoc stanowi preparaty zioowe dziaajce rozkurczowo, uspokajajco i przeciwblowe. Surowce: li bluszczu (11), ziele glistnika (39), kwiat jasnoty biaej (50), kora kaliny koralowej (53), owoc kaliny koralowej (53), li melisy (84), kwiat nagietka (91), kwiat malwy czarnej (114), li ruty (126), ziele tasznika (144). Preparaty galenowe: napar z lici bluszczu (11), odwar z ziela glistnika (39), nalewka glistnikowa (39), odwar z kwiatw jasnoty (50), odwar z kory kaliny (53), napar melisowy (84), wino melisowe (84), napar z kwiatw nagietka (91), nalewka nagietkowa (91), wino nagietkowe (91), odwar z ziela piciornika gsiego (105),

29

odwar z kwiatw malwy czarnej (114), wycig pynny z ziela rdestu ostrogorzkiego (l 18), intrakt z ruty (126), nalewka ze wieego ziela tasznika (144). Mieszanki zioowe: zioa przeciwnerwicowe (84), zioa w dolegliwociach kobiecych (114). Inne preparaty: chelidoniny chlorowodorek (39), papaweryny chlorowodorek (165). MIGDAKW ZAPALENIE jamy ustnej i garda zapalenie MIGRENA (hemicrania) Nazw migrena okrela si napadowe ble gowy, spowodowane rozszerzeniem niektrych naczy wewntrz- i zewntrzczaszkowych, trwajce od kilku godzin do kilku dni, czciej u kobiet ni u mczyzn. Dodatkowymi objawami mog by zawroty gowy, mdoci, potliwo, ble brzucha, biegunka. Stosuje si wiele preparatw syntetycznych oraz alkaloidy sporyszu, a w przypadkach lekkich - rodki zalecane w zwykych blach gowy (zob. s. 9) i niektre preparaty rolinne. Surowce: kwiat rumianu szlachetnego (124), kwiat rumianku (125). Preparaty galenowe: odwar z owocw bzu (8), sok z owocw bzu czarnego (8), odwar z kwiatw rumianu szlachetnego (124), napar z kwiatw rumianku (125). Specyfiki: Valosedan (24), Venacorn (55), Coffecorn (159), Bellergot (159). Inne preparaty: dwuhydroergotaminy winian (159), dwuhydroergotoksyny etanosulfonian (159). MLEKA NIEDOBR WYDZIELANIA (agalactosis) Mode matki maj niekiedy zbyt mao pokarmu, aby karmi dzieci piersi. W kilku rolinach znajduj si zwizki o waciwociach mlekopdnych, nieszkodliwe dla noworodka. Surowce: owoc anyu (9), owoc kopru woskiego (37), owoc kminku (56), ziele rutwicy (127). Preparaty galenowe: napar z owocw anyu (9), napar koprowy (37), owoce kopru z miodem (37), napar z ziela rutwicy (127). MOCZENIE NOCNE (enuresis nocturna) Mimowolne oddawanie moczu przez dzieci podczas snu moe by spowodowane rnymi chorobami (np. padaczk, chorobami pcherza) lub zaburzeniami o charakterze nerwicowym. W tym ostatnim przypadku stosuje si rodki uspokajajce, korzystnie pochodzenia rolinnego, psychoterapi, wieczorem ograniczenie pynw. Surowce: nasiona dyni wiee (32), ziele dziurawca (34), korze waleriany (65), ziele krwawnika (67), kwiat lipy (72), ziele macierzanki (77), ziele melisy (84), li mity pieprzowej (85), ziele rdestu ptasiego (119), ziele skrzypu (133), kcze tataraku (145). Preparaty galenowe: napar dziurawce wy (34), intrakt ze wieych korzeni kozika (65), napar z ziela krwawnika (67), napar z kwiatw lipy (72), napar z ziela macierzanki (77), napar melisowy (84), nalewka mitowa (85), odwar z ziela rdestu ptasiego (119), odwar ze skrzypu (133), nalewka tatarakowa (145). Mieszanki zioowe: zioa przeciwnerwicowe (58), zioa sedatywne (65), zioa uspokajajce do kpieli (69), zioa uspokajajce i nasenne (84). Specyfiki: Passispasmin (24), Hyperforat (34), Neospasmina (40), Valmane (65).

30

NACZY OBWODOWYCH SCHORZENIA krenia obwodowego niewydolno NACZY WOSOWATYCH CHOROBA plamica NADCINIENIE TTNICZE (hypertensio) Choroba jest bardzo rozpowszechniona i moe by wywoana znanymi czynnikami wewntrznymi (np. chorob nerek, gruczow dokrewnych, ukadu nerwowego) lub czciej moe to by nadcinienie pierwotne o nieznanym pochodzeniu., Najpierw naley ustali i leczy przyczyn wywoujc nadcinienie, ponadto stosowa leki moczopdne, hamujce aktywno ukadu wspczulnego, blokujce zwoje wegetatywne lub rozszerzajce ttniczki. Preparaty zioowe odgrywaj rol pomocnicz w zwalczaniu nadcinienia, zwaszcza postaci lejszych. Ponadto s pomocne: odywianie si bezmisne, ewentualnie krtkie godwki, wiczenia oddechowe, dieta. Surowce: czosnek (27), kwiatostan gogu (40), ziele jemioy (51), ziele marzanki (81), korze mniszka (88), ziele nawoci (92), ziele ostroenia warzywnego (98), ziele owsa (100), kcze perzu (101), kwiat robinii akacjowej (121), ziele skrzypu (123), korze wilyny (151). Preparaty galenowe: wycig z czosnku bezwonny (27), nalewka czosnkowa (27), wycig z korzenia eleuterokoka (35), odwar ze str kw fasoli (36), odwar z gogu (40), napar jaowcowy (47), wycig alkoholowy z jemioy (51), wino z jemioy (51), napar z ziela marzanki (81), odwar z korzenia mniszka (88), napar z ziela nawoci (92), odwar z ziela ostroenia (98), nalewka ostroeniowa (98), odwar z ziela owsa (100), odwar z perzu (101), napar z kwiatw robinii (121), odwar z ziela skrzypu (133), napar z korzenia wilyny (151). Mieszanki zioowe: zioa moczopdne z berberysu (7), zioa moczopdne z kwiatem bzu (8), zioa w nadcinieniu (40), zioa moczopdne (68, 74, 151), zioa moczopdne z marzank (81), zioa oglnie odtruwajce (133). Specyfiki: Alliofil (27), Allisatin (27), Neospasmina (40), Cavinton (156), Devincan (156), Bipressin (171), Raudiazin (171), Raupasil (171), Retiazid (171). NADKWANO (hyperaciditas) Nadkwano wywoana jest nadmiernym wytwarzaniem kwasu solnego w odku. Znane s liczne jej przyczyny i rny stopie nasilenia. Dolegliwo t mona usun leczeniem okrelonych chorb (jak wrzd lub nieyt odka, alkoholizm). Objawami nadkwanoci s m.in. ble w nadbrzuszu, kwane odbijanie (ructificatio), zgaga (pyrosis), czkawka (singultatio). W leczeniu stosuje si wiele rodkw zobojtniajcych i adsorbujcych wytwarzany kwas solny. Niektre preparaty rolinne, zawierajce duo zwizkw luzowych, agodz objawy nadkwanoci. Surowce: nasienie gorczycy biaej (41), nasienie lnu (71), korze prawolazu (113). Preparaty galenowe: odwar gorczycowy (41), odwar z nasion lnu (71), mace-rat z korzeni prawolazu (113), nalewka z lici pokrzyku (168). Mieszanki zioowe: zioa w nadkwanoci (124). Specyfiki: Linal (71), Likwiryton (75), Gastro (75), Gastrin (145), Wikalina (145). Inne preparaty: wgiel drzewny (72). NADERKA (erosio) upawy

31

NASIENIA WYCIEK (spermatorrhoea) polucja NEREK NIEWYDOLNO (insufficientia renalis) Zesp objaww spowodowany rnymi czynnikami wewntrznymi i zewntrznymi, m.in. mechanicznymi (np. niedronoci moczowodw), uszkodzeniami miszu nerek i zatruciami. Nastpuje najpierw skpomocz, nastpnie niemal bezmocz i dochodzi do mocznicy oraz zatrzymania w organizmie toksycznych produktw przemiany materii (stany zapalne nerek zob. drg moczowych zapalenie, s. 12). Niewydolno nerek wymaga leczenia szpitalnego lub ambulatoryjnego, zalenie od stopnia nasilenia choroby. Preparaty rolinne odgrywaj wan rol w stanie przewlekym choroby i w rekonwalescencji jako moczopdne, rozkurczowe, przeciwzapalne, bakteriobjcze, przeciwkrwotoczne i regenerujce nabonek. Surowce: kwiat bzu czarnego (8), li borwki brusznicy (14), li brzozy (16), kwiat chabru bawatka (23), strki fasoli (26), korze kopru woskiego (37), ziele fioka trjbarwnego (38), owoc jaowca (47), ziele janowca barwierskiego (48), ziele koniczyny czerwonej (59), kwiat koniczyny czerwonej (59), znami kukurydzy (68), ziele lnicy (73), ziele marzanki (81), li mcznicy lekarskiej (83), ziele mika wiosennego (86), ziele nawoci (92), ziele ogrecznika (94), korze omanu (95), ziele ostroenia warzywnego (98), ziele owsa (100), soma owsiana (100), kcze perzu (101), korze pietruszki (104), owoc pietruszki (104), li pokrzywy (108), korze pokrzywy (108), ziele poonicznika (109), li porzeczki czarnej (110), ziele rdestu ptasiego (119), kwiat robinii akacjowej (121), owoc dzikiej ry (123), li ruty (126), ziele rutwicy (127), ziele skrzypu (133), kwiat stokrotki (136), ziele szanty (139), kwiat tarniny (141), ziele tasznika (144), pczki topolowe (146), ziele uczepu trjlistkowego (148), kwiat wizwki (149), korze wilyny (151), kwiat wrzosu (153). Preparaty galenowe: odwar z kwiatw bzu (8), napar z lici brzozy (16), sok ze wieych lici brzozy (16), napar z kwiatw chabru (23), napar dziurawcowy (34), wycig z korzenia eleuterokoka (35), odwar ze str kw fasoli (36), odwar z bratkw (38), wino jaowcowe (47), napar jaowcowy (47), odwar z ziela janowca (48), odwar jarzbinowy (49), wino z lici karczocha (54), odwar z koniczyny (59), odwar ze znamion kukurydzy (68), wino lawendowe (69), napar z kwiatw lipy (72), napar z ziela lnicy (73), napar z ziela marzanki (81), odwar z lici mcznicy (83), nalewka z ziela mika (86), napar z ziela nawoci (92), powideka moczopdne dla dzieci (92), odwar z ogrecznika (94), odwar z ziela ostroenia (98), nalewka ostroeniowa (98), odwar z ziela owsa (100), odwar z perzu (101), napar z korzeni pietruszki (104), napar z owocw pietruszki (104), odwar z lici pokrzywy (108), napar zapobiegajcy kamicy moczowej (109), odwar moczopdny z porzeczki (110), odwar z ziela rdestu ptasiego (119), napar z kwiatw robinii (121), odwar z owocw dzikiej ry (123), intrakt z ruty (126), napar z ziela rutwicy (127), odwar z ziela skrzypu (133), napar z kwiatw stokrotki (136), napar z ziela szanty (139), odwar z kwiatw tarniny (141), macerat z ziela tasznika (144), odwar z pczkw topolowych (146), powideka moczopdne (146), napar z ziela uczepu (148), napar z kwiatw wizwki (149), napar z korzenia wilyny (151), napar z kwiatw wrzosu (153). Mieszanki zioowe: zioa moczopdne z berberysem (7), zioa moczopdne z kwiatem bzu (8), zioa moczopdne (14, 23, 68, 74, 100, 116, 144, 151), zioa w zapaleniu pcherza (16), Betulan (16), zioa moczopdne z koniczyn (59), zioa moczopdne z marzank (81), zioa antyseptyczne (83), Urosan (83), zioa moczopdne i przeciwzapalne (94), zioa w nieycie drg moczowych (95), zioa czyszczce krew (98), zioa odtruwajce (101), zioa w ciowym zapaleniu nerek (104),

32

zioa moczopdne i czyszczce krew (109), zioa w infekcjach moczowych (109), zioa moczopdne z porzeczk (110), zioa w schorzeniach drg moczowych (112), zioa w zapaleniu drg moczowych (118), zioa czyszczce krew (119), zioa oglnie odtruwajce (133), zioa w puchlinie brzusznej (149), zioa w zapaleniu miedniczek nerkowych (153). Specyfiki: Fitolizyna (16), Urogran (16), Cystenal (82), Rubiolizyna (82), Nephrisol (83), Uvasol (83), Urologicum (101). Inne preparaty: sok brzozowy naturalny (16). NERWICA EMOCJONALNA I RUCHOWA (neurosis emotionalis et motorica) Grupa zaburze psychogennych, gwnie emocjonalnych, spowodowanych rnymi czynnikami wewntrznymi i zewntrznymi (np. lkiem, histeri), z licznymi objawami (np. bezsennoci, przyspieszonym biciem serca, zaczerwienieniem twarzy, dr eniem rk, dusznoci, nawet biegunk). Zalicza si tu rwnie stan zwikszonego napicia nerwowego, okrelany popularnie zdenerwowaniem, wywoanym np. sytuacj konfliktow, a take tzw. kul histeryczn (globus hystericus), wystpujc zwykle u kobiet samotnych, i napicie wywoane nie spenionym pragnieniem seksualnym. Leki rolinne, tzw. uspokajajce, maj due znaczenie w agodzeniu tych stanw i s powszechnie stosowane. Surowce: korze arcydzigla (4), li bobrka (13), szyszki chmielowe (24), lupulina (24), ziele dziurawca (34), kwiat grzybienia (44), korze waleriany (65), kwiat lawendy (69), kwiatostan lipy (72), kwiat maku polnego (78), ziele marzanki (81), li melisy (84), ziele melisy (84), li ruty (126), ziele serdecznika (131), kcze tataraku (145). Preparaty galenowe: odwar z lici bobrka (13), kpiel wzmacniajca (18), napar chmielowy (24), sok dziurawcowy (34), intrakt dziurawcowy (34), wycig z korzenia eleuterokoka (35), intrakt z gogu (40), krople uspokajajce (44), intrakt grzybieniowy (44), nalewka kozkowa na eterze (65), wino walerianowe (65), napj uspokajajcy z walerian (65), nalewka kozkowa (65), intrakt ze wieych korzeni kozka (65), napar lawendowy (69), wino lawendowe (69), napar z kwiatw lipy (72), odwar uspokajajcy (78), napar z ziela marzanki (81), napar melisowy (84), wino melisowe (84), nalewka mitowa (85), nalewka z ziela owsa (100), kpiel owsiana (100), napar z kwiatw robinii (121), intrakt z ruty (126), mikstura sedatywna (126), napar z serdecznika (131), kpiel sosnowa wzmacniajca (135), nalewka tatarakowa (145), kpiel z kczy tataraku (145), nalewka z korzenia aralii (154). Mieszanki zioowe: zioa w bezsennoci (24), zioa przeciwnerwicowe (58), Nervosan (65), Nervogran (65), zioa sedatywne (65), zioa uspokajajce do kpieli (69), zioa uspokajajce (72), zioa do kpieli (72), zioa uspokajajce i nasenne (84), zioa sedatywne (131). Specyfiki: Nervosol (4), Passispasmin (24), Valosedan (24), Hyperforat (34), Neospasmina (40), Valmane (65), Plantival (24, 65), Cumarinol-Bad (93), Sedacorn (159),Raupasil(171). NERWICA WEGETATYWNA (neurosis vegetativa) Zesp rnorodnych objaww ze strony niektrych narzdw wewntrznych (np. odka, jelit, pcherzyka ciowego, serca, naczy krwiononych, macicy), wystpujcych pojedynczo lub zespoowo, w zalenoci od stopnia osobniczego napicia nerwowego oraz od stanu czynnociowego wymienionych narzdw. Objawy zale od reagujcego narzdu. Choroba wystpuje u ludzi yjcych w staym napiciu

33

nerwowym, uwraliwionych na czynniki psychospoeczne, na ujemne bodce docierajce z otoczenia w miejscu pracy i w domu. Leki zioowe maj znaczenie pomocnicze, gdy pozwalaj na tumienie przez duszy czas nadmiernych reakcji nerwowych pobudzonych narzdw, zwaszcza przewodu pokarmowego i serca. Surowce: korze goryczki (43), owoc kminku (56), owoc kolendry (58), korze waleriany (65), ziele marzanki (81), li melisy (84), li mity (85), kwiat rumianu szlachetnego (124), kwiat rumianku (125), li ruty (126), kcze tataraku (145). Preparaty galenowe: nalewka gorczycowa (43), napar kolendrowy (58), nalewka kozkowa na eterze (65), intrakt ze wieych korzeni kozika (65), nalewka kozkowa (65), napar z ziela marzanki (81), napar melisowy (84), wino melisowe (84), napar z lici mity (85), napar z kwiatw rumianu szlachetnego (124), napar z kwiatw rumianku (125), intrakt z ruty (126), mikstura sedatywna (126), napar z kczy tataraku (145), nalewka tatarakowa (145). Mieszanki zioowe: zioa z kminkiem w nerwicy wegetatywnej (56), zioa przeciwnerwicowe (58), Nervosan (65), Nervogran (65), zioa przeciwskurczowe (65), zioa przeciwnerwicowe (84), zioa w nerwicy przewodu pokarmowego (119), zioa w dystonii wegetatywnej (131), zioa sedatywne (131), zioa pomocne w padaczce (134), zioa przeciwpadaczkowe (145). Specyfiki: Valosedan (24), Hyperforat (34), Plantival (65), Valmane (65), Cavinton (156), Devincan (156), Bellergot (159), Bellacorn (159). NERWOBL (neuralgia) Jest to napad silnego rwcego lub piekcego blu w obrbie jednego z pni nerwowych lub jego gazek, np. nerwu twarzowego, nerwu jzykowo-gardowego, splotu ramiennego i jego rozgazie oraz nerwu kulszowego (ischias). Leczenie polega na podawaniu rodkw przeciwblowych, przeciwzapalnych, znieczulajcych oraz stosowaniu fizykoterapii, gimnastyki. Wiksze moliwoci stwarzaj leki zioowe o dziaaniu przeciwblowym, dranicym skr, przeciwzapalnym. Surowce: owoc bzu czarnego (8), korze chrzanu wiey (25), nasienie gorczycy czarnej (42), owoc pieprzowca (102), kwiat rumianu szlachetnego (124), kwiat rumianku (125). Preparaty galenowe: odwar z owocw bzu czarnego (8), sok z owocw bzu czarnego (8), okad z chrzanem (25), okad gorczycowy (42), spirytus gorczycowy (42), nalewka z papryki (102), mazido pieprzowcowe zoone (102), napar z kwiatw rumianu szlachetnego (124), napar z kwiatw rumianku (125), spirytus bursztynowy (135), kpiel sosnowa wzmacniajca (135), wycig olejowy z lici lulka (164). Mieszanki zioowe: zioa do okadu w nerwoblach (136). Specyfiki: Capsiderm (102), Capsigel (102), Capsiplex (102), Histadermin (102). Inne preparaty: olejek gorczycowy (42), olejek jaowcowy (47), olejek lawendowy (69), mentol (85), olejek terpentynowy (135). NERWOWO nerwica emocjonalna i ruchowa NIEDOKWANO (hypoaciditas) W niedokwanoci nastpuje zmniejszenie lub zahamowanie wytwarzania kwasu solnego, powodujce brak aknienia, uczucie penoci i sytoci, odbijanie, zaburzenia trawienne i inne. Liczne leki rolinne maj doskonae i skuteczne dziaanie i mog by stosowane przez dugi czas bez adnej szkody lub niebezpieczestwa przyzwyczajenia.

34

Surowce: alona (1), korze arcydzigla (4), li babki lancetowatej (6), owoc anyu (9), li bobrka (13), ziele bylicy boego drzewka (18), ziele piounu (19), ziele bylicy pospolitej (20), ziele tysicznika (22), szyszki chmielowe (24), korze cykorii (26), ziele cykorii (26), czosnek (27), ziele drapacza lekarskiego (30), korze goryczki (43), ziele hyzopu (46), li karczocha (54), owoc kolendry (58), ziele koniczyny czerwonej (59), owoc kopru ogrodowego (61), ziele krwawnika (67), ziele lebiodki (70), ziele macierzanki (77), li mity (85), korze mniszka (88), korze omanu (95), owoc ostropestu plamistego (97), ziele piciornika gsiego (105), korze rzewienia (129), kcze tataraku (145), ziele tymianku (147), kwiat wrzosu (153). Preparaty galenowe: wino aloesowe (1), mid aloesowy (1), zioa odkowe (4), napar z korzenia arcydzigla (4), odwar z lici babki (6), napar z owocw anyu (9), odwar z lici bobrka (13), napar z ziela boego drzewka (18), nalewka z ziela boego drzewka (18), napar piorunowy (19), nalewka piounowa (19), wino piorunowe (19), napar z ziela bylicy pospolitej (20), odwar z tysicznika (22), napar chmielowy (24), odwar z korzenia cykorii (26), nalewka czosnkowa (27), odwar z drapacza (30), wino z drapacza (30), nalewka goryczkowa (43), odwar goryczkowy (43), wino goryczkowe (43), napar z hyzopu (46), wino jaowcowe (47), nalewka z lici karczocha (54), nalewka kminkowa zoona (56), napar kolendrowy (58), nalewka z kory chinowej zoona (58), odwar z koniczyny (59), napar z kopru dla dorosych (61), napar z kopru dla dzieci (61), napar z ziela krwawnika (67), napar z ziela lebiodki (70), napar z ziela macierzanki (77), napar z lici mity (85), nalewka mitowa (85), sok z mniszka (88), wino z korzeni mniszka (88), napar z korzeni omanu (95), wino z korzeni omanu (95), proszek w zaburzeniach trawiennych (97), odwar z ziela pi ciornika gsiego (105), nalewka z korzenia rzewienia zoona (129), odwar z korzenia rzewienia (129), napar z kcza tataraku (145), nalewka tatarakowa (145), napar z ziela tymianku (147), napar z kwiatw wrzosu (153), nalewka z kory chinowej (161), nalewka z nasion kulczyby (163). Mieszanki zioowe: zioa odkowe z anyem (9), zioa odkowo-trawienne (13), zioa odkowe (17, 20, 46), zioa gorzkie (19), zioa goryczkowe (22), zioa trawienne z kminkiem (56), zioa regulujce trawienie (69). Specyfiki: Digestosan (13), Calmagina (22), Cholesol (47), Carvomin (145). NIEMOC PCIOWA impotencja NIESTRAWNO (dyspepsia) Choroba objawiajca si do czsto blem brzucha i biegunk po posikach, spowodowana zwykle bdem ywieniowym, niewaciwym doborem pokarmw, nieprawidowym sposobem przyrzdzania i podania. Dolegliwoci mog trwa od kilku godzin do kilku dni, bez powika i zmian organicznych w przewodzie pokarmowym. Najbardziej naraone s mae dzieci i osoby w wieku podeszym. Preparaty rolinne s lekami z wyboru. Surowce: owoc borwki czernicy (15), ziele bukwicy (17), ziele piounu (19), korze cykorii (26), czosnek (27), ziele dziurawca (34), li herbaty (45), ziele krwawnika (67), ziele macierzanki (77), korze marchwi (80), li mity (85), korze omanu (95), li orzecha woskiego (96), korze pietruszki (104), owoc pietruszki (104), kcze piciornika (106), li pokrzywy (108), ziele przywrotnika (117), ziele rdestu ptasiego (119), kcze wownika (120), ziele rzepiku (128), kcze tataraku (145), ziele tymianku (147). Preparaty galenowe: napar z korzeni arcydzi gla (4), owoce borwki czernicy

35

wiee sterylizowane (15), odwar z owocw borwki czernicy (15), odwar z bukwicy (17), napar piounowy (19), odwar z korzenia cykorii (26), nalewka czosnkowa (27), intrakt dziurawcowy (34), sok dziurawcowy (34), nalewka goryczkowa (43), napar z herbaty nie sodzony (45), nalewka z kory chinowej zoona (58), napar z ziela krwawnika (67), napar z ziela macierzanki (77), sok ze wieej marchwi (80), napar z lici mity (85), napar z korzeni omanu (95), napar z lici orzecha woskiego (96), wino orzechowe (96), proszek w zaburzeniach trawiennych (97), napar z korzeni pietruszki (104), napar z owocw pietruszki (104), odwar z kcza piciornika (106), wino z kcza piciornika (106), odwar z lici pokrzywy (108), odwar z przywrotnika (117), odwar z ziela rdestu ptasiego (119), odwar z kcza wownika (120), wino przeciwbiegunkowe (120), odwar z ziela rzepiku (128), sok ze wieego korzenia rzodkwi (130), napar z kczy tataraku (145), napar z ziela tymianku (147). Mieszanki zioowe: zioa odkowe-jelitowe (74). Specyfiki: Calmagina (22), Alliofil (27), Herbogastrin (34), Pinalbina (135). NOSA NIEYT (rhinitis) Zapalenie bony luzowej nosa jest najczstsz zakan chorob czowieka wywoan przez rne wirusy. W pniejszej fazie zapalenia moe si doczy zakaenie bakteryjne, powodujce stan ropny i zagraajce przeniesieniem infekcji na zatoki przynosowe. Ostry nieyt nosa, zwany katarem, moe przej w nawracajc form przewlek, wiadczc o zmniejszonej odpornoci organizmu. Leczenie jest tylko objawowe. Leki rolinne maj istotne znaczenie i przynosz znaczn ulg oraz zabezpieczaj przed powikaniami. Stosuje si je w postaci wycigw wodnych do tamponowania i przemywania przewodw nosowych oraz inhalacji i aerozoli. Alergiczny nieyt nosa, np. katar sienny, wymaga najpierw specjalistycznego leczenia odczulajcego. Surowce: li aloesu wiey (1), ziele bluszczyka (12), ziele macierzanki (77), kwiat maku polnego (78), kwiat nagietka (91), kwiat rumianku (125), li szawii (138), pczki topolowe (146). Preparaty galenowe: napar aloesowy (1), odwar z ziela bluszczyka (12), balsam wykrztuny (69), napar z ziela macierzanki (77), odwar z kwiatw maku polnego (78), napar z kwiatw nagietka (91), napar z kwiatw rumianku (125), napar szawiowy (138), odwar z pczkw topoli (146). Mieszanki zioowe: zioa przeciwkaszlowe (12). Specyfiki: Novoimanin (34), Ingakamf (85). Inne preparaty: olejek lawendowy (69), Inhalex (85). NOWOTWR (carcinoma) Kilka rolin, preparatw i specyfikw rolinnych wykazuje okrelone dziaanie przeciwnowotworowe (np. w biaaczce, raku skry), potwierdzone w medycznym pimiennictwie naukowym. Stosowanie tych preparatw w indywidualnych przypadkach jest w wycznej gestii lekarza onkologa. Niektre surowce rolinne (np. huba brzozowa, owoc opianu) nie maj bezporedniego dziaania przeciwnowotworowego, ale mona je traktowa jako rodki pomocnicze, zwikszajce ogln odporno organizmu. Surowce: huba brzozowa czarna (16), huba brzozowa bia a (16), szyszki chmielowe (24), ziele dziurawca (34), owoc opianu (76). Preparaty galenowe: odwar z huby brzozowej czarnej (16), napar chmielowy

36

(24), napar dziurawcowy (34), wycig z korzenia eleuterokoka (35), olej rokitnikowy (122), nalewka z korzenia aralii (154), Unguentum colchamini (175). Specyfiki: Befungin (16), Iscador (51), Plenosol (51), Vinblastin (157), Velban (157), Vincristine (157), Oncovin (157), Colchaminum (175). NUDNOCI (nausea) wymioty OBRZK ORTOSTATYCZNY (oedema) nerek niewydolno OBRZK POURAZOWY kontuzja ODBIJANIE (ructificatio) nadkwano ODBYTNICY ZAPALENIE jelita grubego zapalenie wrzodziejce ODBYTU SZCZELINA (fissura ani) Rzadko spotykana choroba, zwana pkniciem odbytu, wywouje palcy bl, wid, niekiedy krwawienie. Przyczyn choroby mog by ylaki odbytu (zob. s. 59). Leczy si preparatami rolinnymi, ktre stosuje si w postaci nasiadwek, kompresw, maci, czopkw, wycigw olejowych i glicerynowych oraz kpieli. Surowce: li aloesu wiey (1), cebula (21), czosnek (27), ziele dziurawca (34), kwiat kasztanowca (55), pczki topolowe (146). Preparaty galenowe: napar aloesowy (1), wycig glicerynowy z aloesu (1), ma cebulowa (21), wycig glicerynowy z czosnku (26), wycig olejowy z czosnku (27), kpiel z kory dbowej (28), olej dziurawcowy (34), odwar z kwiatw kasztanowca (55), odwar z kozieradki (64), kompres zioowy na odbyt (l 10), odwar z kcza wownika do kpieli (120), olej rokitnikowy (122), olej rany (123), odwar z pczkw topoli (146), ma topolowa (146). Mieszanki zioowe: Rektosan (64), zioa do obmywa (95), zioa w hemoroidach (l 15). Specyfiki: Hemorol (53), Venescin (55), Linomag (71), Tormentiol (106), Karotolin (123), Aesculan (125). ODLEYNA (decubitus) Jest to miejscowa martwica tkanek u osb chorych, dugo przebywajcych w ku. Na czciach ciaa poddanych staemu uciskowi (np. poladki) powstaje najpierw zaczerwienienie, nastpnie trudno gojce si owrzodzenie, ktre moe by wtrnie zakaone bakteriami i grzybami. Leczy si dostpem powietrza do uszkodzonej czci skry, odpowiednim uoeniem chorego w ku oraz stosowaniem specjalnych zasypek i zi do obmywania ciaa, kpieli i okadw, jak rwnie maci i wycigw olejowych. Surowce: li aloesu wiey (1), kwiat dziewanny (33), ziele macierzanki (77), kwiat nagietka (91), ziele nostrzyka (93), ziele ogrecznika (94), li orzecha woskiego (96), kwiat rumianku (125), ziele rzepiku (128), ziele serdecznika (131), li szawii (138), pczki topolowe (146). Preparaty galenowe: wycig glicerynowy z aloesu (1), napar arnikowo--rumiankowy (5), ma cebulowa (21), wycig glicerynowy z czosnku (27), wycig olejowy z czosnku (27), napar z kwiatw dziewanny (33), olej dziurawcowy (34), napar z herbaty nie sodzony (45), olej lniany (71), napar w dolegliwociach skrnych

37

(73), napar z ziela macierzanki (77), wycig olejowy z nagietka (91), kpiel odmadzajca skr (93), plaster nostrzykowy (93), odwar z ogrecznika (94), miazga ze wieego ziela ogrecznika (94), odwar z korzenia omanu (95), napar z lici orzecha woskiego (96), balsam przeciw odleynom (106), kpiel regenerujca skr (117), olej rokitnikowy (122), olej rany (123), napar z kwiatw rumianku (125), odwar z ziela rzepiku (128), odwar z serdecznika (131), napar szawiowy (138), kpiel szawiowa (138), odwar z kczy tataraku (145), ma topolowa (146), kpiel tymiankowa (147). Mieszanki zioowe: zioa do obmywania ciaa i do kpieli (70), zioa do okadw (92), zioa do obmywa (95), zioa w dermatopatiach (96). Specyfiki: Hemostin (28), Novoimanin (34), Linomag (71), Arcalen (91), Tormentiol (106), Karotolin (123), Azulan (125). ODMROENIA (congelatio) Jest to uszkodzenie czci ciaa wystawionych na nisk temperatur, z miejscowym skurczem naczy krwiononych, zatrzymaniem dopywu krwi, utrat czucia, obrzkiem i blem. Istnieje kilka stopni odmroenia, a do rozlegej martwicy i zgorzeli. Zioa dziaaj w agodnych przypadkach odmroe. Stosuje si je do kpieli rozgrzewajcych, masay, wciera i okadw. Analogicznie postpuje si z odmrozinami (perniones), czyli z miejscami po dawnych odmroeniach, ktre mog wyrnia si ciemniejszym zabarwieniem i zwikszon wraliwoci na zimno. Surowce: li aloesu wiey (1), ziele bylicy boego drzewka (18), kwiat dziewanny (33), owoc kasztanowca niedojrzay (55), ziele ogrecznika (94), li orzecha woskiego (96), kcze wownika (120). Preparaty galenowe: napar aloesowy (1), wycig glicerynowy z aloesu (1), napar z ziela boego drzewka (18), pyn przeciw odmroeniom (28), napar z kwiatw dziewanny (33), olej dziurawcowy (34), intrakt z kasztanowca (55), olej lniany (71), wycig olejowy z nagietka (91), odwar z ogrecznika (94), miazga ze wieego ziela ogrecznika (94), napar z li ci orzecha woskiego (96), kpiel regenerujca skr (117), odwar z kcza wownika (120), olej rokitnikowy (122), olej rany (123). Mieszanki zioowe: zioa dermatologiczne (11). Specyfiki: Linomag (71), Karotolin (123). OPARZENIE (combustio) Jest to uszkodzenie skry przez czynniki termiczne, elektryczne, popromienne lub chemiczne o rnym stopniu nasilenia - od piekcego rumieni do pojawienia si pcherzy i martwicy tkanek. Z punktu widzenia klinicznego istotne znaczenie ma rozlego oparzenia. Preparaty rolinne stosuje si przede wszystkim w lekkich oparzeniach maych powierzchni skry jako doran pomoc domow. Surowce: li aloesu wiey (1), ziele bluszczyka (12), kwiat dziewanny (33), kwiat kasztanowca (55), kwiat nagietka (91), ziele nostrzyka (93), ziele ogrecznika (94), li orzecha woskiego (96), ziele ostroenia warzywnego (98), kcze piciornika (106), li podbiau (107), ziele przetacznika lenego (115), kcze wownika (120), ziele serdecznika (131), li szawii (138), pczki topolowe (146). Preparaty galenowe: napar aloesowy (1), wycig glicerynowy z aloesu (1), napar arnikoworumiankowy (5), odwar z ziela bluszczyka (12), wycig glicerynowy z czosnku (27), wycig olejowy z czosnku (27), nalewka z dbianek (28), odwar z kory dbowej (28), napar z kwiatw dziewanny (33), olej dziurawcowy (34), napar z herbaty nie sodzony (45), odwar z kwiatw kasztanowca (55), olej lniany (71), wycig olejowy z nagietka (91), kpiel odmadzajca skr (93), miazga ze wieego

38

ziela ogrecznika (94), napar z li ci orzecha woskiego (96), odwar z ziela ostroenia (98), balsam przeciw odleynom (106), odwar z kczy piciornika (106), odwar z lici podbiau (107), odwar z ziela przetacznika (115), kpiel regenerujca skr (117), odwar z kcza wownika (120), olej rokitnikowy (122), olej rany (123), odwar z serdecznika (131), kpiel szawiowa (138), ma topolowa (146). Mieszanki zioowe: zioa mineralizujce (111). Specyfiki: Novoimanin (34), Linomag (71), Arcalen (91), Tormentiol (106), Karotolin (123). OSKRZELI ZAPALENIE (bronchitis) W chorobie tej wystpuje stan zapalny i zwenie oskrzeli wskutek obrzku i skurczu, niewydolno oddechowa, zaleganie obfitej gstej wydzieliny i kaszel, spowodowane infekcj wirusow, bakteryjn lub mieszan oraz innymi czynnikami. W miar upywu czasu w oskrzelach nastpuj nieodwracalne i stopniowo postpujce zmiany. Leczenie mona prowadzi za pomoc lekw syntetycznych, antybiotykw, kortykosterydw i innych. W stanach przewlekych i wczesnych znaczenie maj preparaty zioowe o dziaaniu wykrztunym, bakteriobjczym, rozkurczowym, przeciwzapalnym, pobudzajcym wydzielanie luzu i ruch nabonka rzskowego. Surowce: owoc anyu (9), korze biedrzeca (10), li bluszczu (11), cebula wiea (21), korze chrzanu wiey (25), czosnek (27), ziele koniczyny czerwonej (59), ziele kopytnika z korzeniami (62), korze lukrecji (75), ziele macierzanki (77), kwiat maku polnego (78), ziele miodunki (87), kwiat mniszka (88), korze mydlnicy (90), korze omanu (95), korze pierwiosnka (103), kwiat pierwiosnka (103), li podbiau (107), kwiat malwy czarnej (114), ziele przetacznika lenego (115), pczki sosnowe (135), porost islandzki (143). Preparaty galenowe: mid anyowy (9), napar z owocw anyu (9), odwar z korzenia biedrzeca (10), napar z lici bluszczu (11), sok z cebuli (21), syrop z cebuli (21), syrop chrzanowy (25), wycig z czosnku bezwonny (27), nalewka czosnkowa (27), odwar z koniczyny (59), nalewka kopytnikowa (62), balsam wykrztuny (69), odwar z korzenia lukrecji (75), napar z ziela macierzanki (77), odwar z kwiatw maku polnego (78), odwar z ziela miodunki (87), syrop z kwiatw mniszka (88), odwar z korzenia mydlnicy (90), nalewka z korzenia mydlnicy (90), odwar z ogrecznika (94), napar z korzeni omanu (95), syrop wykrztuny (95), odwar z korzeni pierwiosnka (103), odwar z kwiatw pierwiosnka (103), intrakt z pierwiosnka (103), odwar z lici podbiau (107), sok z podbiau (107), odwar z kwiatw malwy czarnej (114), odwar wykrztuny z przetacznika (115), odwar z pczkw sosny (135), syrop z pczkw sosny (135), odwar zagszczony z porostu (143). Mieszanki zioowe: zioa wykrztune (9, 33, 46, 63), zioa wykrztune z biedrzecem (10), zioa wykrztune z lukrecj (75), zioa w kaszlu (103), zioa przeciw-astmatyczne (105), Pulmoran (107), Pektosan (107), Neopektosan (107), zioa piersiowe (l 11). Specyfiki: Kelastmin (2), Alliofil (27), Azarina (62), Inhalex (85), Pectosol (90), Eupatal (95), Bronchicum (103), Coderit (103), Bronchiflux (107), Mukaltin (113), Tussiglaucin (132), Apertuss (147), Pleumolysin (147), Tussipect (147). Inne preparaty: olejek anyowy (9), Glaucini hydrochloridum (132). OTYO (obesitas, adipositas) Jest to zaburzenie przemiany materii, ktremu zazwyczaj towarzysz inne schorzenia - nadcinienie ttnicze, choroba wiecowa, miadyca, kamica ciowa lub

39

cukrzyca. Leczenie polega na przestrzeganiu surowych ogranicze dietetycznych, stosowaniu krtkich godwek, uprawianiu gimnastyki i kinezyterapii. Zioa maj due znaczenie jako przeciwdziaajce ewentualnym zaparciom, atonii i zrostom jelit, rwnie jako moczopdne, oglnie odtruwajce, rozkurczowe, przestrajajce, poprawiajce krenie krwi oraz uspokajajce. Surowce: Alona (1), li brzozy (16), nasienie gorczycy biaej (41), kora kruszyny (66), znami kukurydzy (68), ziele marzanki (81), korze mniszka (88), morszczyn sproszkowany (89), ziele nawoci (92), ziele ostroenia warzywnego (98), ziele owsa (100), kcze perzu (101), ziele rdestu ptasiego (119), korze rzewienia (129), ziele skrzypu (133), kwiat lazu (140), kwiat wizwki (149), korze wilyny (151). Preparaty galenowe: napar z lici brzozy (16), zawiesina gorczycowa (41), odwar z kory kruszyny (66), odwar ze znamion kukurydzy (68), napar z ziela marzanki (81), odwar z korzenia mniszka (88), napar z ziela nawoci (92), odwar z ziela ostroenia (98), odwar z ziela owsa (100), odwar z perzu (101), odwar z ziela rdestu ptasiego (119), nalewka z korzenia rzewienia zoona (129), odwar z rzewienia (129), odwar z ziela skrzypu (133), napar lazowy (140), napar z kwiatw wizwki (149), napar z korzenia wilyny (151). Mieszanki zioowe: zioa moczopdne z berberysem (7), zioa moczopdne z kwiatem bzu (8), Degrosan (66), zioa w otyoci (66), zioa moczopdne (68, 74, 100, 151), zioa moczopdne z marzank (81), zioa czyszczce krew (119), zioa oglnie odtruwajce (133), zioa regulujce przemian materii (136), zioa w puchlinie brzusznej (149). Specyfiki: Urologicum (101), Dragess Neunzehn (129). Inne preparaty: sok brzozowy naturalny (16). OWRZODZENIE JELIT jelita grubego zapalenie wrzodziejce OWRZODZENIE ODKA wrzd odka i dwunastnicy OWRZODZENIE YLAKOWE (ulcus cruris) S to uszkodzenia skry lub take tkanki podskrnej goleni, powstae najczciej w wyniku ylakw i zakrzepw naczy ylnych, czsto powikane zakaeniem bakteryjnym i grzybiczym. Choroba jest przewleka o rnym stopniu bolesnoci, z objawami sczenia lub ropienia. Stosuje si miejscowo preparaty uatwiajce ziarninowa-nie i gojenie owrzodze. Leki rolinne maj due znaczenie jako bakteriobjcze, przeciwzapalne, uatwiajce bliznowacenie i przyspieszajce naskrkowanie. Surowce: li aloesu wiey (1), ziele bukwicy (17), cebula wiea (21), owoc kasztanowca niedojrzay (55), kwiat kasztanowca (55), kwiat nagietka (91), ziele nostrzyka (93), li orzecha woskiego (96), kcze wownika (120), kwiat rumianku (125), ziele serdecznika (131), pczki topolowe (146). Preparaty galenowe: napar aloesowy (1), wycig glicerynowy z aloesu (1), odwar z bukwicy (17), ma cebulowa (21), okad cebulowy (21), wycig olejowy z czosnku (27), wycig glicerynowy z czosnku (27), odwar z kory dbowej (28), olej dziurawcowy (34), intrakt z kasztanowca (55), odwar z kwiatw kasztanowca (55), olej lniany (71), wycig olejowy z nagietka (91), kpiel odmadzajca skr (93), odwar z korzenia omanu (95), napar z lici orzecha woskiego (96), balsam przeciw odleynom (106), kpiel regenerujca skr (117), odwar z kcza wownika (120), olej rokitnikowy (122), olej rany (123), napar z kwiatw rumianku (125), odwar z serdecznika (131), odwar z kczy tataraku (145), ma topolowa (146).

40

Mieszanki zioowe: zioa przeciw ylakom (93), zioa do obmywa (95), zioa w dermatopatiach (96). Specyfiki: Hemostin (28), Novoimanin (34), Aescusan (55), Essaven (55), Linomag (71), Arcalen (91), Venatol (93), Tormentiol (106), Karotolin (123), Azulan (125). OWSICA (oxyuriasis) robaczyca OZBNEJ ZAPALENIE (periodontitis) przyzbica PADACZKA (epilepsia) Jest to zesp objaww, ktrego charakterystyczn cech s nawracajce napady bez utraty wiadomoci lub z jej utrat. Wymaga leczenia wysoko specjalistycznego z uyciem nowoczesnych lekw syntetycznych. Preparaty zioowe maj wycznie znaczenie pomocnicze i mog niekiedy agodzi niektre objawy towarzyszce chorobie. Dotyczy to rwnie mieszanek zioowych. Surowce: li bobrka (13), korze bylicy pospolitej (20), szyszki chmielowe (24), ziele dziurawca (34), kwiat gogu (40), ziele jemioy (51), korze kozka (65), kwiat lipy (72), ziele marzanki (81), li melisy (84), li mity (85), ziele serdecznika (131), kwiat sonecznika (134), kcze tataraku (145), kora wierzbowa (150). Preparaty galenowe: napar z lici bobrka (13), odwar z korzenia bylicy pospolitej (20), odwar z tysicznika (22), napar chmielowy (24), sok dziurawcowy (34), odwar z gogu (40), intrakt z jemioy (51), nalewka kozkowa (65), intrakt ze wieych korzeni kozka (65), napar z kwiatw lipy (72), napar z ziela marzanki (81), napar melisowy (84), napar z li ci mity (85), mikstura sedatywna (126), napar z serdecznika (131), odwar z kwiatw sonecznika (134), odwar z kczy tataraku (145), odwar z kory wierzbowej (150). Mieszanki zioowe: zioa w padaczce (126), zioa przeciwpadaczkowe (131, 145), zioa pomocne w padaczce (134). PARADONTOZA przyzbica PASOYTAMI JELITOWYMI ZAKAENIE robaczyca PCHERZA MOCZOWEGO ZAPALENIE (urocystitis) Chorob wywouje zakaenie bakteryjne, najczciej paeczka okr nicy, rzadko gronkowce lub paciorkowce, czsto szczepy oporne na rne antybiotyki. Objawem zapalenia pcherza jest bolesne, utrudnione i czste oddawanie moczu, bl promieniujcy, krwiomocz, niekiedy dreszcze. Leczenie zioami, zwaszcza przypadkw przewlekych, daje dobre wyniki. Stosuje si preparaty moczopdne, bakteriobjcze, przeciwzapalne, rozkurczowe, przeciwkrwotoczne, regenerujce nabonek i nieco cigajce w postaci naparw i odwarw doustnych oraz nasiadwek, kpieli czciowych, okadw na podbrzusze, a w przypadkach uporczywych take do pukania pcherza. Surowce: li berberysu (7), li borwki brusznicy (14), li brzozy (16), owoc jaowca (47), ziele marzanki (81), li mcznicy lekarskiej (83), ziele miodunki (87), ziele nawoci (92), ziele ogrecznika (94), korze omanu (95), ziele ostroenia warzywnego (98), kcze perzu (101), owoc pietruszki (104), li porzeczki czarnej (110), ziele rdestu ptasiego (119), ziele skrzypu (133), ziele tasznika (144), kcze tataraku (145), kwiat wizwki (149), korze wilyny (151), kwiat wrzosu (153).

41

Preparaty galenowe: odwar z lici borwki brusznicy (14), napar z lici brzozy (16), napar jaowcowy (47), napar z ziela marzanki (81), odwar z lici mcznicy (83), odwar z ziela miodunki (87), napar z ziela nawoci (92), odwar z ogrecznika (94), odwar z ziela ostroenia (98), odwar z perzu (101), napar z owocw pietruszki (104), napar przeciwzapalny z li ci porzeczki (110), odwar moczopdny z porzeczki (110), odwar moczopdny z przetacznika (115), odwar z ziela rdestu ptasiego (119), odwar z ziela skrzypu (133), nasiadwka szawiowa (138), macerat z ziela tasznika (144), odwar z kcza tataraku (145), napar z kwiatw wizwki (149), napar z korzenia wilyny (151), napar z kwiatw wrzosu (153). Mieszanki zioowe: zioa moczopdne z berberysem (7), zioa w nieycie pcherza (14), zioa w zapaleniu pcherza (16), zioa moczopdne (74, 116, 144, 151, 153), zioa moczopdne z marzank (81), Urosan (83), zioa antyseptyczne (83), zioa moczopdne i przeciwzapalne (94), zioa w nieycie drg moczowych (95), zioa odtruwajce (101), zioa w infekcjach moczowych (109), zioa w schorzeniach drg moczowych (112), zioa w zapaleniu drg moczowych (118), zioa czyszczce krew (119), zioa oglnie odtruwajce (133), zioa w zakaeniu drg moczowych (153). Specyfiki: Fitolizyna (16), Nephrisol (83), Uvasol (83), Urologicum (101). Inne preparaty: sok brzozowy naturalny (16). PCHERZYKA CIOWEGO ZAPALENIE drg ciowych zapalenie PIEGI (ephelis) S to ciemniej zabarwione plamki na skrze, na czciach ciaa wystawionych na wiato i promienie soneczne. Staj si bardziej widoczne w lecie po nawietleniu na socu. Nie wywouj dolegliwoci. Dla usunicia piegw lub zmniejszenia przebarwienia skry stosowano od dawna obmywanie lub okady ze wieego soku z ogrka, ziemniaka, pietruszki, selera, cytryny, ewentualnie glicerynowe roztwory tych sokw. Przyjmuje si te doustnie, jako wspomagajce, napary lub odwary z niektrych wymienionych niej zi. Surowce: ziele drapacza (30), ziele fioka trjbarwnego (38), ziele krwawnika (67), kwiat lipy (72), korze opianu (76), li mity pieprzowej (85), li szawii (138), ziele tymianku (147), kora wierzby (150). Preparaty galenowe: odwar z drapacza (30), odwar z bratkw (38), napar z ziela krwawnika (67), napar z kwiatw lipy (72), napar z lici mity (85), napar szawiowy (138), napar z ziela tymianku (147), odwar z kory wierzbowej (150). Specyfiki: Depigman (Hermal, RFN). PLAMICA (purpura) Plamica jest chorob wosowatych naczy krwiononych oraz drobnych naczy ylnych i ttniczek, w ktrej wystpuje uszkodzenie cian tych naczy rnymi czynnikami. Nastpuje wypyw krwinek czerwonych poza obrb uszkodzonych naczy i pojawiaj si mae wybroczyny, zwaszcza na koczynach dolnych. Wane znaczenie w leczeniu plamic rnego pochodzenia maj zioa zawierajce witamin C oraz P, ktrej gwnym przedstawicielem jest rutyna. Synergetyczne dziaanie obu witamin uszczelnia rdbonki drobnych naczy i zapobiega powstawaniu wybroczyn, zwaszcza w obrbie mzgu. Surowce: owoc berberysu (7), kwiat bzu czarnego (8), ziele fioka trjbarwnego (38), owoc kasztanowca niedojrzay (55), kwiat kasztanowca (55), kora kasztanowca

42

(55), ziele nawoci (92), owoc porzeczki czarnej (110), ziele poziewnika (111), ziele rdestu ptasiego (l 19), owoc dzikiej ry (123), li ruty (126). Preparaty galenowe: odwar witaminizujcy z owocw berberysu (7), odwar z bratkw (38), intrakt z kasztanowca (55), odwar z kwiatw kasztanowca (55), odwar z kory kasztanowca (55), napar z ziela nawoci (92), odwar z ziela poziewnika (111), odwar z ziela rdestu ptasiego (119), odwar z owocw dzikiej ry (123), intrakt z ruty (126), kpiel sosnowa wzmacniajca (135). Mieszanki zioowe: zioa moczopdne i czyszczce krew (109), zioa mineralizujce (111). Specyfiki: Difrarel 100 (15), Aescusan (55), Essaven (55), Reparil (55), Venacorn (55), Cavinton (156), Devincan (156). POBUDZENIE NERWOWE nerwica emocjonalna i ruchowa POCHWY ZAPALENIE (colpitis) upawy PODAGRA dna PODCINIENIE (hypotonia) Stan zmniejszonego cinienia krwi w naczyniach, spowodowany np. zapaci, krwotokiem; najczciej jest to stan samoistny. Objawami s: zmczenie, senno, niezdolno do wysikw fizycznych, sinica koczyn, niekiedy omdlenie. Szczeglnym przypadkiem jest podcinienie mzgowe, zagraajce yciu. Kilka zi, jak rwnie niektre uywki (mocna herbata, kawa) mog podwyszy cinienie krwi. Surowce: ziele janowca barwierskiego (48). Preparaty galenowe: nalewka arnikowa (5), wycig z korzenia eleuterokoka (35), odwar z ziela janowca (48), nalewka z nasion kulczyby (163). Mieszanki zioowe: zioa w hipotonii (48). Inne preparaty: strychniny siarczan (163), efedryny chlorowodorek (170). PODNIECENIE NERWOWE nerwica emocjonalna i ruchowa POKRZYWKA (urticaria) egzema POLUCJA (pollutio) Bezwolny wyciek nasienia u modziey, powtarzajcy si okresowo, jest zjawiskiem normalnym, jeli natomiast jest czsty i obfity, powinien by leczony. Przyczyn nasieniotoku moe by onanizm, pobudzenie seksualne, podniecajce lektury, film. Leczenie polega m.in. na podawaniu rodkw uspokajajcych, zwaszcza pochodzenia rolinnego. Surowce: szyszki chmielowe (24), lupulina (24), kwiat grzybienia (44), korze kozika (65), li melisy (84). Preparaty galenowe: napar chmielowy (24), napj w nadpobudliwoci pciowej (24), intrakt dziurawcowy (34), intrakt grzybieniowy (44), napj uspokajajcy z Waleriana (65), wino walerianowe (65), napar melisowy (84), nalewka z ziela owsa (100), mikstura sedatywna (126). Mieszanki zioowe: zioa sedatywne (131). Specyfiki: Plantival (24), Hyperforat (34), Sedacorn (159). POSTRZA (lumbago) nerwobl

43

POTLIWO (hyperhidrosis) Nadmierne pocenie si moe by miejscowe (np. nogi, r ce, gowa, twarz) i wwczas stosuje si obmywania lub kpiele w wycigach zioowych oraz przestrzega zasad oglnej higieny. Potliwo caego ciaa ma czsto charakter napadowy, a jej przyczyny s nieraz trudne do ustalenia. Stosowanie doustne i zewntrzne preparatw zioowych przynosi du popraw. Surowce: ziele bukwicy (17), kora dbowa (28), ziele hyzopu (46), li orzecha woskiego (96), kcze wownika (120), li szawii (138), porost islandzki (143). Preparaty galenowe: odwar z bukwicy (17), kpiel z kory dbowej (28), napar z lici orzecha woskiego (96), odwar z kcza wownika do kpieli (120), nalewka szawiowa (138), wycig pynny szawiowy (138), kpiel szawiowa (138), odwar zagszczony z porostu (143), kpiel przeciw potliwoci (150), nalewka z lici pokrzyku (168). Mieszanki zioowe: zioa przeciwpotne (46), zioa pucne (143). POWIEK ZAPALENIE spojwek zapalenie PROSTATY ZAPALENIE (prostatitis) Zapalenie gruczou krokowego (stercz) jest schorzeniem urologicznym, zazwyczaj pochodnym zapalenia pcherza moczowego. Znanych jest wiele postaci tego zapalenia i niektre z nich trzeba leczy antybiotykami (np. rzeczkowe), ale w innych przypadkach du skuteczno wykazuj leki zioowe przeciwzapalne, moczopdne, bakteriobjcze, rozkurczowe, nieznacznie cigajce i regenerujce nabonek. U mczyzn w okresie przekwitania wystpuje niekiedy przerost prostaty, ktry w pocztkowym okresie przedoperacyjnym moe by leczony zapobiegawczo rolinnymi preparatami moczopdnymi pod kontrol lekarza urologa. Surowce: li brzozy (16), nasiona dyni suszone (32), li mcznicy lekarskiej (83), ziele nawoci (92), ziele ogrecznika (94), korze omanu (95), ziele ostroenia warzywnego (98), korze pietruszki (104), li porzeczki czarnej (110), ziele przymiotna kanadyjskiego (116), ziele rdestu ptasiego (119), ziele skrzypu (133), ziele tasznika (144), ziele uczepu trjlistkowego (148), kwiat wizwki (149), korze wilyny(151). Preparaty galenowe: napar z lici brzozy (16), napar jaowcowy (47), odwar z lici mcznicy (83), napar z ziela nawoci (92), odwar z ogrecznika (94), odwar z ziela ostroenia (98), napar z korzenia pietruszki (104), napar przeciwzapalny z lici porzeczki (110), napar z ziela przymiotna (116), odwar z ziela rdestu ptasiego (119), odwar z ziela skrzypu (133), macerat z ziela tasznika (144), napj wzmacniajcy (146), napar z ziela uczepu (148), napar z kwiatw wizwki (149), napar z korzenia wilyny (151). Mieszanki zioowe: zioa w zapaleniu pcherza (16), zioa moczopdne z marzank (81), zioa antyseptyczne (83), zioa moczopdne i przeciwzapalne (94), zioa w nieycie drg moczowych (95), zioa w infekcjach moczowych (109), zioa moczopdne z porzeczk (110), zioa w schorzeniach drg moczowych (112), zioa moczopdne (116, 148), zioa w zapaleniu drg moczowych (118), zioa czyszczce krew (119), zioa oglnie odtruwajce (133), zioa moczopdne (144), zioa w dolegliwociach prostaty (149), zioa w zapaleniu prostaty (151). Specyfiki: Fitolizyna (16), Nephrisol (83), Uvasol (83), Tadenan (141), Prostagutt (146).

44

PRZEKWITANIE klimakterium PRZEWODW CIOWYCH ZAPALENIE drg ciowych zapalenie PRZEKWITANIE MSKIE impotencja PRZEMIANY MATERII ZABURZENIA (insufficientia metabolica) Okrelenie to obejmuje wiele rnorodnych zaburze spowodowanych nieprawidow przemian zwizkw biakowych, cukrowych, tuszczowych i innych, wytwarzanych w organizmie lub przeksztacanych. Do zaburze tych zalicza si te nastpstwa niedostatecznego lub nadmiernego doprowadzenia niektrych zwizkw i skadnikw pokarmowych, m.in. powodujcych zwikszony poziom cholesterolu we krwi. W zapobieganiu i leczeniu zaburze metabolicznych due znaczenie maj preparaty rolinne oraz odpowiedni sposb odywiania. Surowce: ziele fioka trjbarwnego (38), ziele krwawnika (67), korze opianu (76), ziele mniszka (88), morszczyn sproszkowany (89), li pokrzywy (108), owoce poziomki wiee lub sok (112), ziele rdestu ptasiego (119), owoc rokitnika (122), owoc dzikiej ry (123), korze rzodkwi wiey (130), ziele skrzypu (133). Preparaty galenowe: odwar witaminizujcy z owocw berberysu (7), odwar z bratkw (38), sok ze wieego ziela krwawnika (67), odwar z korzenia opianu (76), sok ze wieego korzenia opianu (76), sok z warzyw (80), sok ze wieych lici mniszka (88), zielony napj z lici mniszka (88), odwar z lici pokrzywy (108), mid pokrzywowy (108), odwar z ziela rdestu ptasiego (119), odwar z owocw dzikiej ry (123), sok ze wieego korzenia rzodkwi (130), odwar z ziela skrzypu (133). Mieszanki zioowe: zioa metaboliczne (31, 50), Degrosan (66), zioa zwikszajce odporno (91), zioa oglnie odtruwajce (133), zioa regulujce przemian materii (136). Specyfiki: Lipopharm (71). PRZEZIBIENIE grypa i przezibienie PRZYDATKW ZAPALENIE (adnexitis) upawy PRZYZBICA (paradontosis) Jest to jedna z chorb przyzbia, najbardziej je niszczca i trudna do wyleczenia. Powoduje najpierw zapalenie brzegw dzise wok zbw, zaczerwienienie, krwawienie, powstanie gbokich kieszonek kostnych w okolicy zbw i pociga za sob rozchwianie zbw oraz wczesn ich utrat. W miejscowym leczeniu przyzbicy znaczenie maj rwnie preparaty zioowe dziaajce bakteriobjczo, przeciwzapalnie, cigajce, przeciwalergicznie i przeciwkrwotocznie. Konieczne te jest leczenie towarzyszcych chorb jamy ustnej i garda (zob. s. 19). Surowce: czosnek (27), kwiat nagietka (91), li orzecha woskiego (96), kcze piciornika (106), kcze wownika (120), li szawii (138). Preparaty galenowe: wycig glicerynowy z czosnku (27), nalewka nagietkowa (91), napar z lici orzecha woskiego (96), odwar z kczy piciornika (106), nalewka z kczy piciornika (106), odwar z kcza wownika (120), napar szawiowy (138), nalewka szawiowa (138). Mieszanki zioowe: zioa w paradontopatii (96), Septosan (147). Specyfiki: Mucosit(91).

45

PYLICA grulica RANA (vulnus) czyraczno REKONWALESCENCJA (reconvalescentia) Jest to okres zdrowienia po przebytych dugotrwaych chorobach wyniszczajcych, po zabiegach chirurgicznych oraz po niektrych innych schorzeniach powodujcych znaczniejsz utrat si i odpornoci organizmu, a take ograniczenie ruchowe wskutek szybkiego mczenia si. Dodatkowym obcieniem s te dolegliwoci, ktre jeszcze nie ustpiy, np. bl, zaburzenia trawienia, snu i oddawania moczu. W okresie powrotu do zdrowia zioa wywieraj skuteczne dziaanie, a regularne ich stosowanie przynosi wyran ulg oraz przyspiesza powrt do peni si. Surowce: li aloesu wiey (1), owoc berberysu (7), owoc borwki brusznicy (14), cebula wiea (21), czosnek (27), nasiona dyni wiee (32), ziele mniszka (88), kwiat nagietka (91), owoc porzeczki czarnej (110), owoce poziomki wiee lub sok (112), owoc rokitnika (122), owoc dzikiej ry (123), kwiat rumianku (125), korze rzodkwi wiey (130). Preparaty galenowe: napar aloesowy (1), mid aloesowy (1), wino aloesowe (1), odwar witaminizujcy z owocw berberysu (7), sok z owocw bzu czarnego (8), odwar z huby brzozowej czarnej (16), kpiel wzmacniajca (18), wino cebulowe (21), odwar z tysicznika (22), wycig z czosnku bezwonny (27), wycig z korzenia eleuterokoka (35), wino gorczyczne (43), napar z herbaty sodzony (45), sok ze wieego ziela krwawnika (67), sok z warzyw (80), sok ze wieej marchwi (80), sok ze wieych lici mniszka (88), zielony napj z lici mniszka (88), napar z kwiatw nagietka (91), kpiel owsiana (100), mid pokrzywowy (108), odwar z ziela rdestu ptasiego (119), odwar z owocw dzikiej ry (123), napar z kwiatw rumianku (125), sok ze wieego korzenia rzodkwi (130), spirytus bursztynowy (135), kpiel wzmacniajca (145), napj wzmacniajcy (146), nalewka z korzenia aralii (154), nalewka z korzenia zwodnicy (154), wycig z kczy leuzy krokoszowej (154), nalewka z nasion cytrynnika chiskiego (154), nalewka z nasion kulczyby (163). Mieszanki zioowe: zioa metaboliczne (31), zioa wzmacniajce (52), zioa do obmywania ciaa i do kpieli (70), zioa immunologiczne (75), zioa zwikszajce odporno (91), zioa w osabieniu potencji (108), zioa wtrobowe dla rekonwalescentw (108), zioa regulujce przemian materii (136), zioa zwikszajce potencj (145). Specyfiki: Biostymina (1), Alliofil (27), Cholagogum-Kapseln (39), Saparat (154), Kumsan Ginseng (154). Inne preparaty: sok brzozowy naturalny (16). REUMATYZM gociec stawowy i miniowy ROBACZYCA (helminthiasis) Robaczyca jest zakaeniem przewodu pokarmowego przez pasoyty, np. owsiki, glisty jelitowe, tasiemce, wywoujcym wiele objaww miejscowych (np. nudnoci, ble, zaburzenia trawienne) oraz oglnoustrojowych (np. osabienie, alergi, obnienie liczby krwinek czerwonych). Stosuje si wiele nowoczesnych lekw przeciw rnym robakom, ale zioa s nadal przydatne i atwo dostpne. Zakaenie lambli wyczono jako osobn chorob.

46

Surowce: owoc borwki czernicy (15), ziele bylicy boego drzewka (18), ziele piounu (19), czosnek (27), nasiona dyni wiee (32). Preparaty galenowe: proszek przeciw glistom jelitowym (15), napar z ziela boego drzewka (18), napar piounowy (19), wycig z czosnku bezwonny (27), lewatywa przeciw owsikom (27), nasiona dyni wiee przeciw tasiemcowi (32). Mieszanki zioowe: zioa przeciw lambliom (147). Specyfiki: Fugitene (32). ROPNIE MNOGIE PACH czyraczno RWA KULSZOWA (ischias) nerwobl RZSISTKOWICA (trichomoniasis) Chorob powoduje wtargnicie do pochwy pierwotniaka zwanego rzsistkiem pochwowym (Trichomonas vaginalis), ktry wywouje stan zapalny, uszkodzenie bony luzowej, upawy i wid sromu. Leczy si doustnie i miejscowo preparatami syntetycznymi. Wycigi rolinne stosuje si w postaci tamponw i irygacji jako zapobiegawcze, pomocnicze i zastpcze. Surowce: czosnek (27), kwiat nagietka (91). Preparaty galenowe: wycig glicerynowy z czosnku (27). Specyfiki: Calendulin (91). SERCA NIEMIAROWO (allorhytmia) Zaburzenia rytmu serca s czsto wywoywane zwikszon pobudliwoci ukadu przewodzcego bodce w sercu. W kardiologii stosuje si kilka grup lekw o rnym mechanizmie dziaania, m.in. odpowiednie alkaloidy rolinne, a tylko w przypadkach mao nasilonych arytmii mona zaleci zoone wycigi zioowe. Surowce: kwiat gogu (40), owoc gogu (40). Preparaty galenowe: intrakt z gogu (40), nalewka gogowa (40). Mieszanki zioowe: Cardiosan (40), zioa w nerwicy serca (84). Specyfiki: Gilurythmal (171), Sparteinsulfat (176), Deposan (176). Inne preparaty: chinidyny siarczan (161), Ajmalin (171), sparteiny siarczan (176). SERCA NIEWYDOLNO (insufficientia cordis) Niewydolno serca jest zarazem niewydolnoci krenia i w swej postaci ostrej lub przewlekej wymaga cisego dawkowania czystych pojedynczych rolinnych glikozydw kardenolidowych w postaci tabletek, draetek lub wstrzykni, przy czym niezbdna jest staa opieka lekarza kardiologa. Specyfiki: Scillaren (160), Sandoscill (160), Talusin (160), Scilloral (160), Acetyldigitoxinum (166), Deslanatosidum (166), Digoxin (166), Lanatosid (166), Strophanthinum G (172). SERCA NIEWYDOLNO WZGLDNA (insufficientia cordis relativa) Schorzenie charakteryzuje si osabieniem czynnoci serca i krenia krwi, zwykle u osb w wieku podeszym jako naturalny proces ubytku si yciowych oraz u rekonwalescentw po cikich chorobach i zatruciach. Objawami s m.in. okresowe koatania serca, przejciowe ble w okolicy serca, zadyszka wysikowa i uczucie osabienia. Leki rolinne maj due znaczenie, gdy wzmagaj si skurczu minia ser-

47

cowego, poprawiaj krenie krwi, zwaszcza w koczynach dolnych i mzgu, wzmagaj przesczanie w kbkach nerkowych, zmniejszaj opory w naczyniach krwiononych, doprowadzaj wicej tlenu do tkanek. Surowce: kwiat arniki (5), kwiatostan gogu (40), owoc gogu (40), kwiat grzybienia (44), ziele konwalii (60), ziele mika wiosennego (86), ziele serdecznika (131). Preparaty galenowe: nalewka arnikowa (5), wycig z korzenia eleuterokoka (34), odwar z gogu (40), intrakt z gogu (40), nalewka gogowa (40), intrakt grzybieniowy (44), Guttae cardiacae (60), nalewka konwaliowa (60), nalewka z ziela mi ka (86), napar z serdecznika (131), nalewka z korzenia aralii (154), nalewka z nasion cytrynnika chi skiego (154), wycig z kczy leuzy krokoszowej (154). Mieszanki zioowe: Cardiosan (40), zioa w nerwicy serca (84). Specyfiki: Kelicardina (2, 60), Arnicorin (5), Crataegutt (40), Cardiol (60), Convafort (60), Neocardina (60), Saparat (154), Kumsan Ginseng (154). . Inne preparat y: Konwalatoksyna (60), Adonisid (86), Cardiovalen (86). SINIAK (sugillatio) kontuzja SKAZA MOCZANOWA dna SKPOMOCZ I BEZMOCZ nerek niewydolno SKLEROZA miadyca SKRY ZAPALENIE (dermatitis) Jest to zesp chorb skry, wywoywanych zakaeniem paciorkowcami lub gronkowcami i powodujcych pkanie skry, wid, wysik surowiczy i ropny, maceracj naskrka, tworzenie si pcherzy i drobnych owrzodze na skrze oraz reakcje alergiczne. W dolegliwociach tych stosuje si wiele lekw zewntrznych, niekiedy rwnie wewntrznych (np. antybiotyki). Preparaty zioowe dziaaj skutecznie jako przeciwbakteryjne, przeciwzapalne, przyspieszajce regeneracj naskrka, uatwiajce gojenie si ubytkw skrnych, zobojtniajce toksyny bakteryjne oraz produkty rozpadu komrek w ogniskach zapalnych. Surowce: li aloesu wiey (1), li babki lancetowatej (6), li babki zwyczajnej (6), li bluszczu (11), ziele bluszczyka (12), li brzozy (16), pczki brzozowe (16), ziele bukwicy (17), szyszki chmielowe (24), nasienie kozieradki (64), kwiat krwawnika (67), korze opianu (76), ziele macierzanki (77), korze marchwi (80), kwiat nagietka (91), ziele nawoci (92), ziele nostrzyka (93), ziele ogrecznika (94), li orzecha woskiego (96), ziele ostroenia warzywnego (98), kcze piciornika (106). ziele przetacznika lenego (115), kcze wownika (120), kwiat rumianku (125), ziele rzepiku (128), ziele serdecznika (131), ziele skrzypu (133), kwiat sonecznika (134), li szawii (138), kcze tataraku (145), pczki topolowe (146), ziele tymianku (147), ziele uczepu trjlistkowego (148). Preparaty galenowe: napar aloesowy (1), wycig glicerynowy z aloesu (1), odwar do kompresw i okadw (5), odwar z lici babki (6), napar z lici bluszczu (11), odwar z ziela bluszczyka (12), napar z lici brzozy (16), odwar z bukwicy (17), napar chmielowy (24), wycig olejowy z czosnku (27), wycig glicerynowy z czosnku (27), kpiel z kory dbowej (28), kpiel regenerujca skr (33), olej dziurawcowy (34), napar z herbaty nie sodzony (45), kpiel jaowcowa (47), odwar z koniczyny (59), kpiel przeciwwidowa (59), odwar z kozieradki (64), napar z kwiatw krwaw-

48

nika (67), napar z ziela lebiodki (70), napar z kwiatw lipy (72), napar w dolegliwociach skry (73), odwar z korzenia opianu (76), sok ze wieego korzenia opianu (76), napar z ziela macierzanki (77), kpiel z ziela macierzanki (77), sok ze wieej marchwi (80), sok z warzyw (80), odwar z korzenia mydlnicy (90), ocet nagietkowy (91), napar z ziela nawoci (92), odwar z ziela nawoci (92), kpiel odmadzajca skr (93), plaster nostrzykowy (93), odwar z ogrecznika (94), miazga ze wieego ziela ogrecznika (94), kpiel zioowa (94), odwar z korzenia omanu (95), napar z lici orzecha woskiego (96), odwar z ziela ostroenia (98), kpiel owsiana (100), balsam przeciw odleynom (106), odwar z kczy piciornika (106), okad z prawolazu (113), odwar z ziela przetacznika (115), kpiel regenerujca skr (117), odwar z kcza wownika do kpieli (120), olej rokitnikowy (122), olej rany (123), napar z kwiatw rumianku (125), odwar z ziela rzepiku (128), .odwar z serdecznika (131), odwar z ziela skrzypu (133), odwar z kwiatw sonecznika (134), napar szawiowy (138), kpiel szawiowa (138), kpiel lazowa (140), odwar z kczy tataraku (145), kpiel z kczy tataraku (145), odwar z pczkw topoli (146), kpiel tymiankowa (147), napar z ziela uczepu (148), kpiel z ziela uczepu (148). Mieszanki zioowe: zioa dermatologiczne (11), zioa w skazie limfatycznej (38),. zioa do kpieli (72), zioa do kpieli (73), zioa w schorzeniach skrnych (90), zioa do obmywa (95), zioa w dermatopatiach (96), zioa czyszczce krew (98), zioa oglnie odtruwajce (133). Specyfiki: Urogran (16), Novoimanin (34), Sanofil (67), Linomag (71), Tormentiol (106), Karotolin (123), Azulan (125). Inne preparaty: olejek arcydziglowy (4), olejek kminkowy (56), Arcalen (91). SPOJWEK ZAPALENIE (conjunctivitis) Jest to do czsta choroba wywoana przez drobnoustroje, pyy fabryczne, niektre zwizki chemiczne, odczyny alergiczne lub promieniowanie, wyst pujca w kilku postaciach. Leczy si rnymi rodkami bakteriobjczymi i przeciwzapalnymi, m.in. antybiotykami. Preparaty rolinne s czsto stosowane do przemywa, przymoczek, okadw. Dziaaj korzystnie rwnie w pokrewnych schorzeniach oczu o charakterze zapalnym i ropnym, np. w zapaleniu brzegw powiek, zapaleniu gruczou zawego, zapaleniu powiek. Surowce: li aloesu wiey (1), li babki lancetowatej (6), li babki zwyczajnej (6), kwiat bzu czarnego (8), kwiat chabru bawatka (23), kwiat krwawnika (67), kwiat maku polnego (78), korze marchwi (80), kwiat nagietka (91), ziele ogrecznika (94), owoc porzeczki czarnej (110), korze prawolazu (113), kwiat rumianku (125), ziele wietlika (142). Preparaty galenowe: napar aloesowy (1), odwar z lici babki (6), odwar z kwiatw bzu (8), napar z kwiatw chabru (23), napar oczny (23), napar koprowy (37), napar z herbaty nie sodzony (45), napar z korzeni kozika (65), napar z kwiatw krwawnika (67), odwar z kwiatw maku polnego (78), sok ze wieej marchwi (80), sok z warzyw (80), napar z kwiatw nagietka (91), odwar z ogrecznika (94), odwar z ziela ostroenia (98), macerat z korzeni prawolazu (113), napar z kwiatw rumianku (125), odwar z ziela wietlika (142), odwar w zapaleniu powiek (142). Mieszanki zioowe: zioa do okadw ocznych (6), zioa do okadw na oczy (124, 142). Specyfiki: Biostymina (1), Difrarel 100(15).

49

SROMU ZAPALENIE (vulvitis) Chorob wywouj czynniki oglnoustrojowe (np. cukrzyca, grulica) lub znacznie czciej czynniki miejscowe (np. zakaenie bakteryjne, grzybicze, rzsistkowe lub owsikami) i moe ona mie rny obraz (np. opryszczkowy, zapalny, wrzodzie jacy). Preparaty rolinne dziaaj skutecznie, poniewa maj wasnoci bakteriobjcze, przeciwzapalne, przeciwwidowe, przeciwalergiczne i przeciwgrzybicze. Stosuje si je jako nasiadwki, okady, obmywania, kpiele. Te same preparaty su do leczenia starczego zapalenia sromu oraz zwykego dokuczliwego widu. Surowce: li babki lancetowatej (6), li babki zwyczajnej (6), huba brzozowa czarna (16), kwiat krwawnika (67), ziele macierzanki (77), ziele nawoci (92), li szawii (138), kcze tataraku (145), pczki topolowe (146), ziele tymianku (147). Preparaty galenowe: napar aloesowy (1), wycig glicerynowy z aloesu (1), odwar z huby brzozowej czarnej (16), odwar z bukwicy (17), wycig glicerynowy z czosnku (27), odwar z kory dbowej (28), olej dziurawcowy (34), kpiel przeciwwidowa (59), napar z kwiatw krwawnika (67), napar w dolegliwociach skrnych (73), napar z ziela macierzanki (77), odwar z ziela nawoci (92), odwar z korzenia omanu (95), nasiadwka szawiowa (138), odwar z kczy tataraku (145), odwar z pczkw topoli (146), kpiel tymiankowa (147). Mieszanki zioowe: zioa do kpieli (73), zioa do okadw (92). STERCZ ZAPALENIE prostaty zapalenie STWARDNIENIE ROZSIANE (selerom multiplex) W chorobie tej nastpuje uszkodzenie orodkowego ukadu nerwowego i .w konsekwencji postpujce poraenie koczyn dolnych, zaburzenie mowy i inne objawy. Zwykle zapadaj na chorob osoby w wieku 16-35 lat. Stwardnienie rozsiane zalicza si do schorze neurologicznych, ale ma podoe immunologiczne, stwierdzono te obecno wirusw w mzgu i rdzeniu krgowym. Leczenie jest tylko objawowe. Stosuje si leki przeciwzapalne, anaboliczne, przeciwblowe, rozszerzajce naczynia krwionone, oglnie wzmacniajce i inne, jak rwnie gimnastyk, kpiele, masae. Ostatnio zaleca si wycig z grasicy, jako rodek zwikszajcy odporno organizmu. Takie samo dziaanie, lecz sabsze, maj liczne roliny lecznicze, pomocne w podwyszaniu reaktywnoci organizmu i jego mechanizmw obronnych. Surowce: ziele mniszka (88), kwiat nagietka (91), li pokrzywy (108), owoc dzikiej ry (123). Preparaty galenowe: wycig z korzenia eleuterokoka (35), wycig lukrecjowy suchy (75), sok z warzyw (80), sok ze wieych lici mniszka (88), zielony napj z lici mniszka (88), napar z kwiatw nagietka (91), wino nagietkowe (91), odwar z lici pokrzywy (108), mid pokrzywowy (108), odwar z owocw dzikiej ry (123), napj wzmacniajcy (146), nalewka z korzenia aralii (154). Mieszanki zioowe: zioa immunologiczne (75), zioa zwikszajce odporno (91), zioa wspomagajce w stwardnieniu rozsianym (126). SUTKA ZAPALENIE (mastitis) Wystpuje zwykle u kobiet karmicych, powodujc bl, obrzmienie, niech do karmienia piersi, a w przypadku stanu ropnego konieczno przerwania karmienia. Naley przeprowadzi badanie, czy nie utworzy si guz sutka. Preparaty zioowe skutecznie lecz stany zapalne sutkw. Stosowane s zewntrznie jako wycigi olejowe, maci lub wycigi wodne do okadw i przymoczek.

50

Surowce: li aloesu wiey (1), li babki lancetowatej (6), pczki brzozowe (16), ziele bukwicy (17)i nasienie kozieradki (64), korze marchwi (80), kwiat nagietka (91), li orzecha woskiego (96), kwiat rumianku (125), ziele skrzypu (133), pczki topolowe (146). Preparaty galenowe: wycig glicerynowy z aloesu (1), odwar z lici babki (6), odwar z bukwicy (17), wycig olejowy z czosnku (27), olej dziurawcowy (34), odwar z kozieradki (64), olej nagietkowy (91), plaster nostrzykowy (93), napar z lici orzecha woskiego (96), olej rokitnikowy (122), napar z kwiatw rumianku (125), odwar z ziela skrzypu (133), napar szawiowy (138), odwar z pczkw topoli (146). Mieszanki zioowe: zioa do kpieli (72, 73), zioa do obmywa (95). Specyfiki: Sanofil (67), Tormentiol (106), Azulan (125). WID (pruritus) egzema WIERZB (scabiosis) Chorob wywouje samica pajczaka zwanego wierzbowcem ludzkim, ktra dry w naskrku kanay, wywoujce nieznone swdzenie. Zwalczanie polega na wcieraniu w skr maci, mazide, balsamw, kremw lub pynw zabijajcych pajczaki. Liczne preparaty rolinne s skuteczne. Surowce: ziele piounu (19), kwiat wrotyczu (152). Preparaty galenowe: napar piounowy (19), mazido przeciwwierzbowe (56), odwar z kwiatw wrotyczu (152). Mieszanki zioowe: zioa przeciw wszawicy i wierzbowi (11). Specyfiki: Artemisol (19). Inne preparaty: olej kminkowy (56). WIERZBICZKA (prurigo) egzema TASIEMCZYCA (taeniasis) robaczyca TRDZIK (acne) czyraczno TRZUSTKI ZAPALENIE (pancreatitis) Przyczyny choroby nie s znane. Objawami s silne ble w lewym podebrzu, zaburzenia trawienne, biegunka lub uporczywe zaparcie, nietolerowanie pokarmw tustych. W stanie ostrym leczenie szpitalne, w stanie przewlekym stosuje si preparaty zawierajce enzymy trawienne, rodki przeciwblowe, uspokajajce. Zioa maj znaczenie pomocnicze i mog przynie uchwytn ulg w dolegliwociach. Surowce: ziele piounu (19), ziele glistnika (39), li pokrzywy (108), ziele rzepiku (128), ziele szanty (139). Preparaty galenowe: napar piounowy (19), odwar z ziela glistnika (39), nalewka glistnikowa (39), odwar z lici pokrzywy (108), napar z ziela rzepiku (128), napar z ziela szanty (139). Mieszanki zioowe: zioa regenerujce wtrob (128), zioa w zapaleniu wtroby (139), zioa w dolegliwociach trzustki (145), zioa w kamicy ciowej (145). Specyfiki: Cholagogum-Kapseln (39), Cynarzym (54), Cholagogum (75). UCHA ZEWNTRZNEGO ZAPALENIE (otitis externa) Choroba jest wywoana zakaeniem bakteryjnym, wystpuje z objawami blu, zaczerwienienia, obrzku, a nawet wycieku i z zamkniciem przewodu. Stosuje si

51

rodki bakteriobjcze, przeciwblowe. Preparaty rolinne maj znaczenie pomocnicze w przypadkach mniej nasilonych. Do przewodu usznego wprowadza si lune waciki z maci, wycigiem olejowym lub z naparem. Zapalenie ucha rodkowego wymaga leczenia specjalistycznego. Preparaty galenowe: sok z cebuli (21), wycig olejowy z czosnku (27), olej dziurawcowy (34), olej nagietkowy (91), olej rokitnikowy (122), odwar z kczy tataraku (145). Mieszanki zioowe: zioa w schorzeniach uszu (12). Specyfiki: Valosedan (24), Novoimanin (34). UCZULENIE alergia UPAWY (fluor) Jest to zwikszony samoistny wypyw wydzieliny z kobiecych drg rodnych, wywoany rnymi czynnikami (np. zapaleniem pochwy, naderk, zakaeniem bakteryjnym, drodakowym, rzsistkiem) oraz wskutek oglnego osabienia, cukrzycy, obecnoci polipw, zmian nowotworowych i innych. Wydzielina ma wasnoci dranice, powoduje wid i niekiedy zapalenie sromu. Jeeli w wydzielinie jest krew, konieczne jest natychmiastowe badanie ginekologiczne i onkologiczne. Leki rolinne maj due znaczenie jako przeciwzapalne, bakteriobjcze, regenerujce bon luzow i sabo cigajce, w formie irygacji i tamponowania. Zaka enie rzsistkiem jest omwione osobno. Surowce: li aloesu wiey (1), huba brzozowa czarna (16), kwiat jasnoty biaej (50), kwiat krwawnika (67), ziele macierzanki (77), kwiat maku polnego (78), kwiat nagietka (91), ziele nawoci (92), kwiat rumianku (125), li szawii (138), kcze tataraku (145). Preparaty galenowe: napar aloesowy (1), odwar z huby brzozowej czarnej (16), wyci g glicerynowy z czosnku (27), odwar z kory dbowej (28), odwar z kwiatw jasnoty (50), napar z kwiatw krwawnika (67), napar z ziela macierzanki (77), odwar z kwiatw maku polnego (78), napar z kwiatw nagietka (91), napar z ziela nawoci (92), napar z kwiatw rumianku (125), napar szawiowy (138), odwar z kczy tataraku (145). Mieszanki zioowe: zioa w upawach (50), Vagosan (91). Specyfiki: Calendulin (91), Azucalen (91), Azulan (125). WTROBY MARSKO (cirrhosis hepatis) Jest to przewleka choroba wtroby z trwaym jej uszkodzeniem, zwknieniem, przerostem, obrzkiem, krwawieniem, taczk oraz innymi objawami. Marsko wtroby wywouj liczne przyczyny, zwaszcza alkoholizm i niekiedy przebyte wirusowe zapalenie wtroby (zob. s. 53). Choroba wymaga specjalistycznego dugotrwaego leczenia w poczeniu z odpowiedni diet. Zioa maj znaczenie wspomagajce, jako lipotropowe, przeciwzapalne, ciotwrcze i ciopdne, oglnie odtruwajce, przeciwkrwotoczne. Preparaty galenowe: sok z warzyw (80), odwar z owocw ostropestu (97), napar z ziela rzepiku (128). Mieszanki zioowe: zioa wtrobowe (105, 125, 139), zioa wzmacniajce wtrob (123), regenerujce wtrob (128). Specyfiki: Sylimarol (97), Legalon (97), Hepadestal (97).

52

WTROBY NIEDOMOGA (hepatopathia) Okrelenie to obejmuje kilka chorb wtroby, ktre leczy si tymi samymi zioami. Najczciej wystpuje przewleke zapalenie wtroby o charakterze trwaym lub agresywnym z objawami blw w nadbrzuszu, powikszenia wtroby, nietolerowania tuszczw, taczki i powolnego chudnicia. Stosunkowo czsto wystpuje te stuczenie wtroby oraz taczka polekowa, spowodowana przyjmowaniem lekw syntetycznych uszkadzajcych przewody ciowe wewntrzwtrobowe lub misz wtroby. Odpowiednia dieta oraz prawidowo stosowane leki rolinne daj dobre wyniki po duszym okresie przyjmowania. Surowce: alona (1), li berberysu ( (7), ziele bylicy boego drzewka (18), ziele piounu (19), ziele bylicy pospolitej (20), korze cykorii (26), ziele dymnicy (31), ziele dziurawca (34), ziele glistnika (39), owoc jaowca (47), licie karczocha (54), kwiat kocanki (57), ziele lebiodki (70), li mity (85), korze mniszka (88), kwiat nagietka (91), owoc ostropestu plamistego (97), kcze ostryu (99), ziele piciornika gsiego (105), ziele rdestu ptasiego (119), kwiat rumianku (125), li ruty (126), ziele rzepiku (128), korze rzodkwi wiey (130), owoc szakaku pospolitego (137), ziele szanty (139). Preparaty galenowe: napar z ziela boego drzewka (18), nalewka z ziela boego drzewka (18), napar piounowy (19), nalewka piounowa (19), odwar z korzenia cykorii (26), odwar z ziela dymnicy (31), syrop z ziela dymnicy (31), intrakt dziurawcowy (34), sok dziurawcowy (34), odwar z ziela glistnika (39), nalewka glistnikowa (39), napar jaowcowy (47), nalewka z lici karczocha (54), wino z lici karczocha (54), odwar z kocanki (57), sok z warzyw (80), napar z lici mity (85), nalewka mitowa (85), odwar z korzeni mniszka (88), napar z kwiatw nagietka (91), nalewka nagietkowa (91), wino nagietkowe (91), odwar z owocw ostropestu (97), proszek w zaburzeniach trawiennych (97), odwar z ziela pi ciornika gsiego (105), odwar z ziela rdestu ptasiego (119), napar z kwiatw robinii (121), napar z kwiatw rumianku (125), intrakt z ruty (126), napar z ziela rzepiku (128), sok ze wieego korzenia rzodkwi (130), odwar z owocw szakaku (137), napar z ziela szanty (139). Mieszanki zioowe: zioa ciopdne (18, 20, 26, 31, 70), zioa wtrobowe (30, 34, 105, 125, 139), zioa Cholagoga (34, 119), zioa wtrobowe dla rekonwalescentw (108), zioa w wirusowym zapaleniu wtroby (119), zioa wzmacniajce wtrob (123), zioa w zapaleniu pcherzyka ciowego (128), zioa regenerujce wtrob (128), zioa oglnie odtruwajce (133), zioa w niewydolnoci wtroby (144), zioa w dolegliwociach trzustki (145). Specyfiki: Gastrochol (39), Cholagogum-Kapseln (39), Cholesol (47), Cynarein (54), Cynarex (54), Cynarzym (54), Cholagoga II (57), Cholegran (57), Flamin (57), Cholagogum (75), Oleum cholagogum (85), Sylimarol (97), Legalon (97), Hepadestal (97), Solaren (99), Temoebilin (99), Cholagol (99), Cholosas (123), Rozanol (123), Raphacholin (130), Raphalamid (130). WTROBY ZAPALENIE WIRUSOWE (hepatitis virusalis) Jest to choroba zakana wywoana przez specyficzne wirusy, z objawami osabienia, dreszczy, gorczki oraz taczki, wymagajca leczenia szpitalnego. Po leczeniu szpitalnym nastpuje kilkumiesiczny okres powrotu do zdrowia - osiga si wwczas wyleczenie kliniczne. Po dalszych 5-8 miesicach nastpuje wyleczenie biologiczne, czyli powrt do rwnowagi czynnociowej wtroby. Leczenie zapalenia wirusowego wtroby jest tylko objawowe. Preparaty rolinne maj znaczenie wspo-

53

magajce oraz uzupeniajce i powinny by stosowane przez cay okres rekonwalescencji. Surowce: korze mniszka (88), kwiat nagietka (91), owoc ostropestu plamistego (97), kcze ostryu (99), ziele rzepiku (128), ziele szanty (139). Preparaty galenowe: sok z warzyw (80), odwar z korzenia mniszka (88), napar z kwiatw nagietka (91), odwar z owocw ostropestu (97), napar z ziela rzepiku (128). Mieszanki zioowe: zioa wtrobowe dla ozdrowiecw (105), zioa wtrobowe (105, 125), zioa wtrobowe dla rekonwalescentw (108), zioa w wirusowym zapaleniu wtroby (119), zioa wzmacniajce wtrob (123), zioa regenerujce wtrob (128), zioa w zapaleniu wtroby (139), zioa w niewydolnoci wtroby (144). Specyfiki: Sylimarol (97), Legalon (97), Hepadestal (97), Solaren (99). WOSW WYPADANIE (lipsotrichia) ysienie WRZD (ulcus) czyraczno WRZD ODKA I DWUNASTNICY (ulcus ventriculi et duodeni) W chorobie tej nastpuje uszkodzenie czci powierzchni trawiennej odka lub dwunastnicy wskutek zaburzenia rwnowagi midzy wydzielaniem kwasu solnego i pepsyny a odpornoci bony luzowej. Brak tej rwnowagi jest powodem powstania bolesnego syndromu wrzodowego, postpujcego rzutami i grocego powikaniami, np. krwawieniem czy perforacj ciany. Leczenie jest dugotrwae i polega przede wszystkim na przeciwdziaaniu licznym czynnikom wrzodotwrczym i na moliwie szybkim gojeniu niszy wrzodowej, nastpnie na zapobieganiu nawrotom. W tym zoonym procesie leczniczym wane znaczenie ma odpowiednia dieta oraz przyjmowanie preparatw rolinnych, ktre wykazuj szczegln skuteczno. Surowce: li aloesu wiey (1), li babki lancetowatej (6), li babki zwyczajnej (6), nasienie gorczycy biaej (41), nasienie lnu (71), korze lukrecji (75), korze marchwi (80), kwiat nagietka (91), li orzecha woskiego (96), patki owsiane (100), korze prawolazu (113), ziele przetacznika lenego (115), ziele rdestu ptasiego (119), owoc dzikiej ry (123), kwiat rumianu szlachetnego (124), kwiat rumianku (125), ziele rzepiku (128), li szawii (138), kwiat lazu (140), porost islandzki (143). Preparaty galenowe: wino aloesowe (1), odwar z li ci babki (6), odwar gorczycowy (41), odwar z nasion lnu (71), wycig lukrecyjny suchy (75), sok ze wieej marchwi (80), sok z warzyw (80), napar z kwiatw nagietka (91), napar z lici orzecha woskiego (96), macerat z korzeni prawolazu (113), odwar z ziela przetacznika (115), odwar z ziela rdestu ptasiego (119), olej rokitnikowy (122), odwar z owocw dzikiej ry (123), napar z kwiatw rumianu szlachetnego (124), napar z kwiatw rumianku (125), napar z ziela rzepiku (128), napar szawiowy (138), napar lazowy (140), odwar zagszczony z porostu (143). Mieszanki zioowe: Gastrogran (94), zioa immunologiczne (75), zioa gojce odkowe (115), zioa w chorobie wrzodowej (123), zioa osaniajce (143). Specyfiki: Befungin (16), Linal (71), Uldenol (75), Ulventrol (75), Castro (75), Biogastrone (75), Likwiryton (75), Hemorigen (116), Glysan (145), Wikalina (145). WSZAWICA (pediculosis) Powstaje w wyniku rozmnaania si wszy gowowych lub onowych, ktre skadaj jaja, zwane gnidami, przytwierdzajc je do podstawy wosw. Gnidy dojrzewaj w

54

cigu 3-8 dni. Istnieje wiele sposobw zwalczania wszawicy, niekiedy prymitywnych, aczkolwiek skutecznych. Preparaty zioowe s obecnie czsto stosowane. Surowce: ziele piounu (19), kwiat wrotyczu (152). Preparaty galenowe: napar piounowy (19), nalewka piounowa (19), odwar z kwiatw wrotyczu (152). Mieszanki zioowe: zioa przeciw wszawicy i wierzbowi (11). Specyfiki: Artemisol (19), Delacet (167). WYMIOTY (emesis) Jest to odruch wyrzucenia treci odka, poprzedzony okresem nudnoci i linienia, wywoany rnymi przyczynami, m.in. okrelonym stanem chorobowym (np. ostrym nieytem odka), zatruciem (np. pokarmami, chemikaliami, lekami) i stanem nerwicowym. Wymioty u niemowlt i maych dzieci mog mie wiele innych przyczyn, ale najczstsze s bdy w ywieniu (zob. niestrawno s. 35). Jeeli wymioty wystpuj przewlekle, konieczna jest porada lekarza. Znanych jest wiele prostych domowych sposobw zapobiegania przeduajcym si wymiotom, np. przyjmowanie soku cytrynowego z oliw, utartych jabek, miodu z mlekiem. Roliny lecznicze te s stosowane z dobrym skutkiem. Surowce: korze arcydzigla (4), owoc bzu czarnego (8), ziele dziurawca (34), owoc kopru woskiego (37), korze waleriany (65), korze lubczyka (74), korze lukrecji (75), li melisy (84), li mity pieprzowej (85), li orzecha woskiego (96), kwiat rumianku (125), ziele szanty (139), porost islandzki (143), kcze tataraku (145). Preparaty galenowe: napar z korzeni arcydzigla (4), odwar z owocw bzu czarnego (8), napar dziurawcowy (34), napar koprowy (37), napar z korzeni waleriany (65), odwar z korzenia lukrecji (75), napar melisowy (84), napar z lici mity (85), napar z lici orzecha woskiego (96), napar z kwiatw rumianku (125), napar z ziela szanty (139), odwar z porostu zagszczony (143), odwar z kczy tataraku (145). Mieszanki zioowe: zioa wiatropdne regulujce trawienie (46). WYPRYSK (eczema) egzema WZDCIE BRZUCHA (meteorismus, flatulentia) Objaw ten moe by wywoany niestrawnoci (zob. s. 35), zapaleniem jelit (zob. 20), moe te by pocztkowym sygnaem innych chorb (np. wrzodu odka lub dwunastnicy bd zapalenia drg ciowych), lecz najczciej jest spowodowany bdem ywieniowym, zwaszcza w przypadku dzieci i modziey. Moe te nastpi rozszerzenie okrnicy (megacolon) przez gazy i utrudnienie oddychania wskutek przesunicia przepony brzusznej ku grze. Leki rolinne maj zasadnicze znaczenie w przeciwdziaaniu wzdciom i nosz nazw wiatropdnych (carminativa), poniewa umoliwiaj swobodne odejcie nagromadzonych gazw. Dziaaj rozkurczowo, bakteriobjczo, przeciwzapalnie. Podobne waciwoci maj liczne przyprawy zioowe. Surowce: owoc anyu (9), li borwki brusznicy (14), li borwki czernicy (15), ziele bylicy boego drzewka (18), ziele bylicy pospolitej (20), szyszki chmielowe (24), czosnek (27), owoc kopru woskiego (37), ziele hyzopu (46), owoc jaowca (47), owoc kminku (56), owoc kolendry (58), owoc kopru ogrodowego (61), korze kozika (65), kwiat lawendy (69), ziele lebiodki (70), ziele macierzanki (77), li mity (85), korze omanu (95), ziele piciornika gsiego (105), ziele przywrotnika (117), kwiat rumianu rzymskiego (124), kwiat rumianku (125), li ruty (126), li szawii (138), kcze tataraku (145), ziele tymianku (147).

55

Preparaty galenowe: napar z korzenia arcydzigla (4), napar z owocw anyu (9), odwar z lici borwki brusznicy (14), odwar z lici borwki czernicy (15), napar z ziela boego drzewka (18), napar z ziela bylicy pospolitej (20), napar chmielowy (24), wycig z czosnku bezwonny (27), nalewka czosnkowa (27), napar koprowy (37), owoce kopru z miodem (37), napar z hyzopu (46), syrop kminkowy dla dzieci (56), zioa wiatropdne z kminkiem (56), wino kminkowe (56), nalewka kminkowa zoona (56), napar kolendrowy (58), napar z kopru dla dorosych (61), napar z kopru dla dzieci (61), napar z korzeni kozka (65), wino lawendowe (69), napar z ziela lebiodki (70), napar z ziela macierzanki (77), napar z li ci mity (85), nalewka mitowa (85), napar z korzenia omanu (95), wino z korzeni omanu (95), odwar z ziela pi ciornika gsiego (105), odwar z przywrotnika (117), napar z kwiatw rumianu szlachetnego (124), napar z kwiatw rumianku (125), intrakt z ruty (126), sok ze wieego korzenia rzodkwi (130), napar szawiowy (138), napar z kczy tataraku (145), nalewka tatarakowa (145), powideka moczopdne (146), napar z ziela tymianku (147). Mieszanki zioowe: zioa odkowo-trawienne (13), zioa goryczkowe (22), zioa przeciw wzdciom (37), zioa odkowe (46), zioa wiatropdne (58, 74), zioa jelitowe (69). Specyfiki: Digestosan (13), Calmagina (22), Alliofil (27), Herbogastrin (34), Depuraflux (137), Carvomin (145). Inne preparaty: olejek koprowy (37). ZAJAD (angulus infectiosus) grzybica skry ZAKAENIE PIERWOTNIAKAMI lamblioza ZAKRZEPICA krenia obwodowego niewydolno ZAPALENIE DRG MOCZOWYCH drg moczowych zapalenie ZAPALENIE PCHERZYKA CIOWEGO drg ciowych zapalenie ZAPALENIE POCHWY (colpitis) upawy ZAPALENIE PRZYDATKW (adnexitis) upawy ZAPARCIE (obstipatio) Jest to zbyt dugie zaleganie w jelicie grubym kau, ktry staje si twardy i trudny do wydalenia. Przyczyny zapar s rne, m.in. niewaciwy sposb odywiania, osabienie ruchowoci jelit (np. w otyoci, u obonie chorych), starcze zmiany w jelitach i zaburzenia emocjonalne. Leczenie polega na usuniciu przyczyny zasadniczej oraz na stosowaniu rodkw uatwiajcych wyprnienie. Preparaty rolinne maj istotne znaczenie jako rozkurczowe, wzmagajce perystaltyk jelit, przeciwdziaajce twardnieniu mas kaowych, zwikszajce wraliwo orodka defekacyjnego. Surowce: alona (1), owoc bzu czarnego (8), nasienie gorczycy biaej (41), owoc jarzbiny (49), kora kruszyny (66), owoc kruszyny (66), kora szakaku amerykaskiego (66), nasienie lnu (71), ziele lnicy (73), morszczyn sproszkowany (89), korze prawolazu (113), korze rzewienia (129), owoc szakaku pospolitego (137), kora szakaku pospolitego (137), kwiat lazu (140), kwiat tarniny (141). Preparaty galenowe: odwar z owocw bzu czarnego (8), sok z owocw bzu

56

czarnego (8), proszek troisty (37), odwar gorczycowy (41), zawiesina gorczycowa (41), macerat jarzbinowy (49), odwar z owocw kruszyny (66), odwar z kory kruszyny (66), zawiesina z nasion lnu (71), napar z ziela lnicy (73), proszek w zaburzeniach trawiennych (97), macerat z korzeni prawolazu (113), odwar z prawolazu do lewatyw (113), proszek troisty (129), nalewka z korzenia rzewienia zoona (129), odwar z korzenia rzewienia (129), sok ze wieego korzenia rzodkwi (130), odwar z owocw szakaku (137), napar lazowy (140), odwar z kwiatw tarniny (141). Mieszanki zioowe: zioa przeciw zaparciem (49), Normosan (66), Normogran (66), Neonormacol (66), zioa w otyoci (66), Neonormosan (85), zioa regulujce przemian materii (136), zioa uatwiajce wyprnienie (137). Specyfiki: Altra (66), Alax (129), Rhelax (129), Dragess Neunzehn (129), Raphacholin (130), Raphalamid (130), Depuraflux (137). ZATOK ZAPALENIE (sinusitis) Choroba jest wywoana zazwyczaj zakaeniem bakteryjnym, przewanie w nastpstwie nieytu nosa (zob. s. 36), grypy (zob. s. 17) lub innych chorb zakanych i ma przebieg ostry lub przewleky. Najczciej dochodzi do zapalenia zatok bocznych nosa, nastpnie zatoki szczkowej i czoowej. Objawami s: bl o rnym nasileniu, upoledzenie dronoci nosa, wydzielina luzowa lub ropna, niekiedy gorczka. Leczy si antybiotykami i podaje rodki przeciwgorczkowe. Odwary lub napary dziaaj korzystnie, zwaszcza w przypadkach przewlekych i opornych na inne sposoby leczenia. Stosuje si przemywanie przewodw nosowych, zakadanie lunych tamponw z wycigami zioowymi, wdychanie aerozolu z naparw, inhalacje. W zapaleniu zatoki czoowej korzystne s kompresy zioowe. Surowce: li aloesu wiey (1), li babki (6), ziele bluszczyka (12), pczki brzozowe (16), szyszki chmielowe (24), kwiat dziewanny (33), owoc kopru woskiego (37), kwiat jasnoty biaej (50), kwiat nagietka (91), kwiat rumianku (125), ziele serdecznika (131), li szawii (138), pczki topoli (146). Preparaty galenowe: napar aloesowy (1), odwar z lici babki (6), odwar z ziela bluszczyka (12), napar chmielowy (24), napar z kwiatw dziewanny (33), napar koprowy (37), odwar z kwiatw jasnoty (50), napar z kwiatw nagietka (91), napar z kwiatw rumianku (125), odwar z serdecznika (131), napar szawiowy (138), odwar z pczkw topoli (146). Specyfiki: Ingakamf(85). ZATRUCIE POKARMOWE (intoxicatio alimentaris) Chorob wywouje spoycie pokarmw skaonych bakteriami lub zwizkami chemicznymi. Objawami zatrucia s zaburzenia odkowo-jelitowe z blem brzucha, biegunk, wymiotami i dreszczami o rnym nasileniu. Jeeli objawy s gwatowne lub silne, konieczna jest interwencja lekarza, w przypadkach za o agodnym przebiegu stosuje si preparaty zioowe, ktre dziaaj przeciwbiegunkowe, bakteriobjczo, przeciwzapalnie oraz unieczynniaj toksyny bakteryjne, przeciwdziaaj ich wchanianiu i uatwiaj wydalanie. Surowce: owoc borwki czernicy (15), ziele bukwicy (17), czosnek (27), ziele dziurawca (34), licie herbaty (45), kora kasztanowca (55), ziele koniczyny bia ej (59), ziele koniczyny czerwonej (59), ziele macierzanki (77), li mity (85), korze omanu (95), li orzecha woskiego (96), kcze piciornika (106), ziele rdestu ptasiego (119), kcze wownika (120), kcze tataraku (145), ziele tymianku (147). Preparaty galenowe: owoce borwki czernicy wiee sterylizowane (15),

57

odwar z owocw borwki czernicy (15), odwar z bukwicy (17), wycig z czosnku bezwonny (27), nalewka czosnkowa (27), intrakt dziurawcowy (34), napar dziurawcowy (34), napar z herbaty nie sodzony (45), odwar z kory kasztanowca (55), napar z ziela macierzanki (77), napar z lici mity (85), napar z korzeni omanu (95), wino z korzeni omanu (95), napar z lici orzecha woskiego (96), odwar z kczy piciornika (106), odwar z ziela rdestu ptasiego (119), odwar z kcza wownika (120), napar z kczy tataraku (145), napar z tymianku (147). Mieszanki zioowe: zioa przeciwbiegunkowe (28, 106), Tannosan (106). Specyfiki: Alliofil (27), Daucaron (80), Pinalbina (135). Inne preparaty: wgiel drzewny (72). ZGAGA (pyrosis) nadkwano ZMAZY NOCNE polucja ODKA NIEYT (gastritis) Jest to stan zapalny bony luzowej odka, wywoany gwnie przez czynniki chemiczne, pokarmowe lub przez bakterie. Objawami s mdoci, ble brzucha, odbijanie, utrata apetytu, niestrawno (zob. s. 35), wskazujce na niedokwano (zob. s. 34), cho niekiedy moe rwnie wystpi nadkwano (zob. s. 31). Zbadanie zdolnoci wydzielniczej odka uatwia dokonanie wyboru odpowiednich lekw, ktre z reguy s pochodzenia rolinnego i dziaaj przeciwzapalnie, bakteriobjczo, pobudzajco na wydzielanie soku odkowego, rozkurczowo i osaniajce. Dziaaj one rwnie w zapaleniu przeyku. Surowce: li aloesu wiey (1), korze arcydzigla (4), li babki lancetowatej (6), li babki zwyczajnej (6), ziele bluszczyka (12), li borwki brusznicy (14), li borwki czernicy (15), huba brzozowa czarna (16), ziele bylicy boego drzewka (18), ziele piounu (19), ziele bylicy pospolitej (20), szyszki chmielowe (24), korze cykorii (26), czosnek (27), ziele drapacza lekarskiego (30), ziele dziurawca (34), nasienie gorczycy biaej (41), korze goryczki (43), li herbaty (45), li jeyny (52), kora kasztanowca (55), kwiat kocanki (57), ziele krwawnika (67), ziele lebiodki (70), korze lukrecji (75), korze opianu (76), ziele macierzanki (77), li maliny (79), korze marchwi (80), li melisy (84), li mity (85), korze mniszka (88), kwiat nagietka (91), korze omanu (95), li orzecha woskiego (96), naowocnia orzecha woskiego (96), patki owsiane (100), ziele piciornika gsiego (105), kcze piciornika (106), li pokrzywy (108), li porzeczki czarnej (110), li poziomki (112), korze prawo-lazu (113), ziele przetacznika lenego (115), ziele rdestu ptasiego (119), kcze wownika (120), kwiat rumianu szlachetnego (124), kwiat rumianku (125), ziele rzepiku (128), li szawii (138), li lazu (140), ziele wietlika (142), porost islandzki (143), kcze tataraku (145), ziele tymianku (147), kwiat wrzosu (153). Preparaty galenowe: wino aloesowe (1), mid aloesowy (1), zioa odkowe (4), napar z korzenia arcydzigla (4), odwar z lici babki (6), odwar z ziela bluszczyka (12), odwar z lici borwki brusznicy (14, 15), odwar z huby brzozowej czarnej (16), napar z ziela boego drzewka (18), napar piounowy (19), napar z ziela bylicy pospolitej (20), napar chmielowy (24), odwar z korzenia cykorii (26), wycig z czosnku bezwonny (27), nalewka czosnkowa (27), odwar z drapacza (30), napar dziurawcowy (34), intrakt dziurawcowy (34), odwar gorczycowy (41), nalewka gorczycowa (43), napar z herbaty nie sodzony (45), napar z ziela hyzopu (46), odwar z lici jeyny (52), odwar z kory kasztanowca (55), odwar z kocanki (57), napar z ziela krwawnika

58

(67), sok ze wieego ziela krwawnika (67), napar z ziela lebiodki (70), odwar z nasion lnu (71), odwar z korzenia lukrecji (75), wycig lukrecjowy suchy (75), odwar z korzenia opianu (76), napar z ziela macierzanki (77), sok ze wieej marchwi (80), sok z warzyw (80), napar melisowy (84), napar z lici mity (85), nalewka mitowa (85), odwar z korzeni mniszka (88), sok z mniszka (88), wino z mniszka (88), napar z kwiatw nagietka (91), nalewka nagietkowa (91), wino nagietkowe (91), napar z korzeni omanu (95), wino z korzeni omanu (95), napar z lici orzecha woskiego (96), wino orzechowe (96), likier orzechowy (96), odwar z ziela piciornika gsiego (105), odwar z kcza piciornika (106), nalewka z kcza piciornika (106), wino z kcza piciornika (106), odwar z lici pokrzywy (108), napar przeciwnieytowy z lici porzeczki (110), odwar z lici poziomki (112), macerat z korzeni prawolazu (113), odwar z ziela przetacznika (115), powideka z zielem przymiotna (116), odwar z ziela rdestu ptasiego (119), odwar z kcza wownika (120), napar z kwiatw rumianu szlachetnego (124), napar z kwiatw rumianku (125), napar z ziela rzepiku (128), napar szawiowy (138), napar lazowy (140), odwar z ziela wietlika (142), odwar zagszczony z porostu (143), napar z kczy tataraku (145), nalewka tatarakowa (145), napar z ziela tymianku (147), napar z kwiatw wrzosu (153). Mieszanki zioowe: zioa odkowe z anyem (9), zioa odkowo-trawienne (13), zioa odkowe (17, 20), zioa w nieycie odka (22), zioa w kurczach odka (37), zioa jako namiastka herbaty (52), zioa trawienne z kminkiem (56), Gastrogran (64), zioa odkowojelitowe (74), zioa w nieycie odka i jelit (105), Tannosan (106), zioa gojce odkowe (115), zioa w chorobie wrzodowej (123), zioa osaniajce (143). Specyfiki: Digestosan (13), Befungin (16), Alliofil (27), Herbogastrin (34), Linal (71), Likwiryton (75), Daucaron (80), Gastro (145), Gastrin (145), Carvomin (145). Inne preparaty: olejek mitowy (85). ODKA OWRZODZENIE wrzd odka i dwunastnicy TACZKA (icterus) wtroby niedomoga YLAKI ODBYTU (varices haemorrhoidales) S to guzy zwane hemoroidami lub guzami krwawnicowymi, powstae wskutek rozszerzenia y odbytniczych i umiejscowione na zewntrz lub wewntrz odbytu. Gwnymi przyczynami s zaburzenia krenia obwodowego (zob. s. 26) oraz niewydolno serca (zob. s. 47). ylaki odbytu nie s jedynie schorzeniem miejscowym, wymagaj rwnie leczenia oglnego. Preparaty zioowe daj dobre wyniki w zachowawczym leczeniu zarwno wewn trznym, jak i zewntrznym. Dziaaj przeciwzapalnie, przeciwzakrzepowo, przeciwkrwotocznie, przeciwblowe, bakteriobjczo, cigajce i obkurczajco na ciany naczy krwiononych. Stosowane s w postaci nasiadwek, okadw, lewatyw, czopkw, maci oraz naparw i odwarw do picia. Surowce: li babki lancetowatej (6), ziele bukwicy (17), owoc kasztanowca niedojrzay (55), kwiat kasztanowca (55), kwiat krwawnika (67), ziele marzanki (81), kwiat nagietka (91), ziele nostrzyka (93), li orzecha woskiego (96), kcze piciornika (106), kcze wownika (120), ziele skrzypu (133), li szawii (138), pczki topolowe (146). Preparaty galenowe: odwar z bukwicy (17), wycig olejowy z czosnku (27), wycig glicerynowy z czosnku (27), kpiel z kory dbowej (28), olej dziurawcowy

59

(34), intrakt z kasztanowca (55), odwar z kwiatw kasztanowca (55), napar z kwiatw krwawnika (67), napar w dolegliwociach skrnych (73), napar z ziela marzanki (81), napar z kwiatw nagietka (91), napar z lici orzecha woskiego (96), odwar z kczy piciornika (106), kompres zioowy na odbyt (110), odwar z kcza piciornika do kpieli (120), odwar z ziela skrzypu (133), nasiadwka szawiowa (138), odwar z kczy tataraku (145), ma topolowa (146), kpiel tymiankowa (147). Mieszanki zioowe: zioa przeciwhemoroidalne (6), Rektosan (64), zioa przeciw ylakom (93), zioa do obmywa (95), zioa w hemoroidach (l 15). Specyfiki: Hemorol (53), Venescin (55), Aescusan (55), Essaven (55), Reparil (55), Venalot (93), Tormentiol (106), Aesculan (125), Azulan (125). YLAKOWE OWRZODZENIE owrzodzenie ylakowe YLNY ZASTJ krenia obwodowego niewydolno

Z DZIEJW ZIOOLECZNICTWA I ZIELARSTWA

Zastosowanie rolin i ich przetworw w lecznictwie jest jednym z najstarszych osigni myli ludzkiej. W poszukiwaniu rolin jadalnych czowiek pierwotny natrafia na takie, ktre umierzay ble, przypieszay gojenie ran, dziaay przeczyszczajce lub hamoway biegunki. Najstarsze lady istnienia umiejtnoci sporzdzania i badania lekw mona dostrzec w dolinie Tygrysu i Eufratu u Sumerw, Babiloczykw i Asyryjczykw, a take w dolinie Nilu w staroytnym Egipcie. Rwnie w bardzo odlegej staroytnoci powstay analogiczne orodki kultury w Indiach i Chinach. Kultura europejska jest spadkobierczyni kultury grecko-rzymskiej, a ta z kolei opar a si na wzorach egejskich i egipskich, nastpnie babiloskich, sumeryjskich i innych. Mniejszy wpyw miay kultury Indii i Chin. Pocztki kultury sumeryjskiej sigaj prawdopodobnie poowy IV tysiclecia p.n.e. Sumerowie stosowali w lecznictwie surowce rolinne, jak daktyle, cebula, czosnek, jczmie i sezam, surowce zwierzce, np. skorupy wi, skr i inne czci ciaa wy, a take surowce mineralne, jak mu rzeczny, olej skalny i asfalt. Wierzyli w ze duchy i demony, majce jakoby powodowa choroby wrd ludzi i zwierzt. Ze duchy odpdzano zaklciami i praktykami magicznymi. O istnieniu lecznictwa u Sumerw wiadcz zachowane tabliczki zapisane pismem klinowym. Na pocztku II tysiclecia p.n.e. wszystkie miasta sumeryjskie upady pod naporem Amorytw, a nastpnie weszy w skad Babilonii. Osignicia Sumerw przejli i kontynuowali Babiloczycy i Asyryjczycy. Babiloski kr1 mardukapaliddina II (panujcy w latach 721-710 p.n.e.) kaza zaoy ogrd, w ktrym uprawiano rwnie roliny lecznicze. W receptach babiloskich, podobnie jak sumeryjskich, nie podawano jednostek miar i wag, a tylko nazwy skadnikw i sposb uycia. Due znaczenie przypisywano porze sporzdzania i podawania leku. Odwary i maceraty nastawiano na noc i podawano choremu rano na pusty odek. Leki zaywano z miodem, oliw, winem lub mlekiem.

Pismo klinowe z tabliczek babiloskich, przedstawiajce nazw ka-mu-nu, ktra oznacza kminek (wg A. Tschircha, 1934)

61

Babiloczycy i Asyryjczycy znali okoo 250 surowcw leczniczych pochodzenia rolinnego, 180 zwierzcego i 120 mineralnego. Nie wszystkie jednak recepty sumeryjskie, babiloskie i asyryjskie zapisane pismem klinowym udao si dotd odczyta i nie wszystkie zidentyfikowa.

Hieroglificzny napis staroegipski, oznaczajcy nazw kolendry ( wg A. Tschircha, 1934)

Jednoczenie z prnym orodkiem kultury w dorzeczu Tygrysu i Eufratu powsta inny w dolinie Nilu wraz z potnym pastwem faraonw. rdem naszej wiedzy o stanie lecznictwa egipskiego s zachowane napisy i rysunki na cianach wity, papirusy o treci medycznofarmaceutycznej oraz informacje w dzieach Greka Herodota (V w. p.n.e.) i Rzymianina Pliniusza Starszego (I w. n.e.). Najcenniejsze dane zawieraj papirusy medyczne, a zwaszcza chirurgiczny papirus Smitha z pierwszej poowy XVII w. p.n.e. Jest on odpisem ze znacznie starszego dziea medycznego z lat okoo 2980 -2700 p.n.e. Z punktu widzenia farmacji bardzo jest wany papirus Ebersa, spisany okoo 1550 r. p.n.e., zawierajcy wiele recept na wykonanie lekw.

Fragment pisma hieratycznego z Papirusu Ebersa (1550 p.n.e.), przedstawiajcy przepis na leczenie kurzej lepoty (wg B. Holmstedta i G. Liljestranda, 1963)

Egipcjanie znali mnstwo rolin leczniczych, a niektre, jak kminek, kolendra, mak, rcznik, maj dotd zastosowanie w medycynie. Bogat skarbnic surowcw leczniczych i przypraw korzennych dysponoway Indie. W najdawniejszym lecznictwie Indii od V do II tysiclecia p.n.e. widoczne byy silne wpywy magii. Zaklinajcy mia skania bogw do oddziaywania na chorego. Jednoczenie znano oraz stosowano surowce lecznicze pochodzenia gwnie rolinnego. Ju w III stuleciu p.n.e. uprawiano niektre gatunki rolin leczniczych w myl zarzdzenia buddyjskiego krla imieniem Asioka. Europa zawdzicza Indiom wiele przypraw korzennych i lekw, np. pieprz, imbir, kardamon, osnwk i gak muszkatoow, godziki, konopie, olej sezamowy i rycynowy, ywic benzoesow oraz cukier trzcinowy. Chiny szczyc si wielotysiczn histori. Pocztki lecznictwa sigaj w tym kraju koca III tysiclecia p.n.e. Cesarz Shen Nung, zwany ojcem chiskiego rolnictwa i lecznictwa oraz sztuki sporzdzania lekw, wprowadzi wiele nowych wwczas rolin uprawnych, jak ry, pszenica, proso i jczmie, i ugruntowa znajomo rolin leczniczych. Wydany jego staraniem okoo 2700 r. p.n.e. zielnik Pen-tsao-kig obejmowa ogem 365 lekw, gwnie rolinnych. Najobszerniejszym kompendium wiedzy o

62

rolinach byo Pen-tsao-kang-mu, dzieo wydane w ostatecznej formie dopiero w 1597 r. n.e. Obejmuje ono 8160 recept na leki pochodzenia rolinnego oraz zwierzcego i przekracza swym asortymentem zestawy lekw innych krajw. Lecznictwo wspczesne zawdzicza Chinom wiele rolin leczniczych i lekw, m. in. korze rabarbaru i e-szenia, kamfor, ziele przli i efedryn, a take chisk herbat. Duy wpyw na poziom lecznictwa europejskiego wywara medycyna grecka, ktra opieraa si na osigniciach kultury egejskiej i egipskiej. W najdawniejszym okresie dziejw miast i pastw greckich powstao duo legend wspominajcych roliny lecznicze, trujce oraz zwizane z praktykami magicznymi i czarodziejskimi. Wiele rolin otrzymao pniej nazwy naukowe od bogw i bohaterw lub od miejsc zwizanych z mitologi - np. Anemisia (bylica) od bogini Artemidy, Centaurium (centuria) od centaura Chirona zajmujcego si medycyn, Colchicum (zimowit) od Kolchidy, krainy obfitujcej niegdy w roliny trujce. W Iliadzie jest opis leczenia Achillesa, bohatera wojny trojaskiej, ktremu prbowano powstrzyma upyw krwi zielem krwawnika (Achillea). Stany ekstazy synnej wrki Pytii w Delfach byy wywoywane przypuszczalnie przez podawanie jej odwaru z ziela bielunia lub lulka. Na przeomie V i IV w. p.n.e. y wybitny lekarz grecki, Hipokrates z Kos. W przypisywanych mu pismach, zebranych w 100 lat po jego mierci przez uczonych aleksandryjskich w tzw. Corpus Hippocraticum, podanych jest okoo 236 rolin leczniczych i prawie 300 surowcw. W Grecji istniaa zawodowa grupa zbieraczy zi leczniczych, zwanych rhizotomami (dosownie: krajaczy korzeni). Niektrzy z nich, jak Diokles z Karysty, byli wysoko na owe czasy wyksztaceni i pisali dziea o zioach leczniczych, ktre, niestety, zaginy. O Dioklesie wspomina Teofrast z Eresos (371 - 286 r. p.n.e.), twrca botaniki, czyli nauki o rolinach. Teofrast wymieni w swym dziele okoo 450 rolin, w tym wiele leczniczych. Wybitnym znawc rolin leczniczych by Pedanios Dioskurides z Anazarby w Azji Mniejszej, lekarz grecki w subie rzymskiej. Jako lekarz wojskowy za czasw Nerona zwiedzi z legionami niemal cae imperium rzymskie i zapozna si z miejscowymi rolinami leczniczymi rnych prowincji. Okoo 77 r. n.e. wyda po grecku najwaniejsze swe dzieo w 5 ksigach. Przetumaczone na acin, otrzymao nazw De materia medica (O rodkach leczniczych). Uwzgldni w nim okoo 600 rolin i lekw rolinnych. Ksika cieszya si w Europie duym uznaniem i suya na uczelniach medycznych do XVI w. Rzymianie niechtnie zajmowali si lecznictwem, zostawiajc pocztkowo t dziedzin wiedzy Grekom i innym cudzoziemcom. W Rzymie uprawiano niektre roliny lecznicze w gospodarstwach rolnych i ogrodach. Znany z surowych obyczajw Katon -Cato Censorius (okoo 234 - 149 p.n.e.) w swej pracy De re rustica (O gospodarstwie wiejskim), wspomina o kilku rolinach leczniczych, jak any, kolendra, kozieradka, macierzanka, ruta, granatowce i orzechy woskie. Pniejsi autorzy, jak Kolumela -Columella (I w. n.e.), pochodzcy z Kadyksu w Hiszpanii, wymienili ich po kilkadziesit. W I w. n.e. dziaa w Rzymie lekarz encyklopedysta Pliniusz Starszy, zmary w 79 r. w czasie pamitnego wybuchu Wezuwiusza. Jako lekarz legionowy zosta odkomenderowany w rejon klski ywioowej i zmar z trudw, niosc pomoc poszkodowanym. Pliniusz napisa due dzieo o charakterze encyklopedii przyrodniczej pt. Historiae naturalis libri XXXVII (Historia naturalna w 37 ksigach), w ktrym omwi okoo 1000 rolin oraz wiele zwierzt i mineraw, podajc sposoby wykonania lekw i ich dziaanie. Chocia zawiera ono wiele nie sprawdzonych i baamutnych informacji, uchodzio w Europie jeszcze pod koniec redniowiecza za niewzruszony autorytet.

63

Okres najwikszego rozkwitu nauk medycznych w Rzymie zakoczy Galen (II w. n.e.) rwnie Grek z pochodzenia. Wprowadzi on lub rozpowszechni wiele nowych postaci lekw, na pamitk czego jeden z dziaw farmacji stosowanej nosi dzi nazw farmacji galenowej, a przetwory z surowcw rolinnych lub zwierzcych nazywane s preparatami galenowymi. Po upadku Rzymu germaskie plemiona Wandalw, Wizygotw i Ostrogotw przez wiele lat pldroway i pustoszyy zachodnie prowincje rzymskie, a nawet sam Itali i miasto Rzym. Mnstwo bezcennych dzie naukowych pisarzy staroytnych ulego wtedy zniszczeniu. Pocztki redniowiecza nie sprzyjay wic rozwojowi nauk przyrodniczych. Pewne oywienie w dziedzinie zioolecznictwa nastpio dopiero od VI w. po powstaniu klasztorw. Pierwszy klasztor (benedyktynw) zbudowano w 529 r. na grze Monte Cassino. Przy klasztorach zakadano ogrdki, w ktrych uprawiano roliny lecznicze. Za porednictwem ogrdkw klasztornych rozpowszechniy si w Europie rodkowej, w tym rwnie w Polsce po przyjciu chrzecijastwa, roliny rdziemnomorskie, ktre dotd nie maj nazw rdzennie polskich, a tylko spolszczone aciskie. S to m.in. szawia (Safoia), tymianek (Thymus), melisa (Melissa), lawenda (Lavanduld), hyzop (Hyssopus), rozmaryn (Rosmarinu), malwa (Malva), ruta (Ruta) i kolendra (Coriandrum). Okres powyszy historycy medycyny i farmacji nazywaj klasztornym. Do najbardziej znanych postaci tego okresu naleaa w. Hildegarda z Bingen (1098 - 1179), autorka dziea Physica oraz Causae et curae, i Albert Wielki (1193 lub 1206 - 1280), ktry zajmowa si m. in. naukami przyrodniczymi i czasem nazywany by Arystotelesem redniowiecza. W X w. powstaa szkoa medyczna w Salerno (Schola Salernitana), ktr uwaa si za pierwowzr uniwersytetw. Bya szczeglnie gona w okresie wojen krzyowych, kiedy rycerze wracajcy z Ziemi witej zawijali do Salerno, aby leczy swoje choroby i rany. Do najwybitniejszych uczonych tej uczelni nalea Konstantyn Afrykaczyk (zm. okoo 1085), rodem z Kartaginy, podrnik po Indiach, Persji i Afryce, autor kilku prac, np. Degradibus simplicium, w ktrej wymieni 168 rolin leczniczych i ponad 200 lekw. Na wzmiank zasuguje te Mikoaj Przeoony - Nicolaus Praepositus, autor opracowanego okoo 1140 r. niewielkiego dziea Antidotarium paruum, ktre prawie do koca XVI w. odgrywao rol farmakopei dla wczesnych aptek. Najpopularniejszym dzieem szkoy w Salerno bya maa ksieczka napisana aciskim wierszem pt. Regimen sanitatis Scholae Salernitanae (Przepisy zdrowia Szkoy Salernitaskiej), dedykowana wczesnemu krlowi angielskiemu Ryszardowi I Lwie Serce (1157-1199). Zawiera ona rady dotyczce higieny, dietetyki oraz stosowania zi leczniczych. Due zasugi dla rozwoju zioolecznictwa mieli Arabowie, ktrzy od VIII do XII w. utworzyli prne pastwo, sigajce okresowo od Indii, przez pomocn Afryk po Pireneje. Wzbogacili oni asortyment lekw wieloma rolinnymi surowcami indyjskimi i chiskimi. Wprowadzili te do lecznictwa nowe formy lekw, jak syropy, wody aromatyczne, spirytusy lecznicze. W zwizku ze znacznym wzbogaceniem asortymentu lekw zarysowa si wyranie podzia na medycyn i farmacj. Arabowie wprowadzili w basenie Morza rdziemnego upraw niektrych rolin indyjskich i chiskich, jak ry, trzcina cukrowa i bawena. Ogromny wpyw na rozwj zioolecznictwa miao odkrycie przez Kolumba Ameryki w 1492 r. oraz znalezienie przez Vasco da Gama drogi morskiej do Indii Wschodnich (1498). Powikszyo to asortyment rolin leczniczych o nowe gatunki. Z Ameryki pochodz drzewa chinowe, balsamowe, krzew kokainowy, kakaowiec, ipekakuana,

64

Panacea, crka Asklepiosa, symbolizuje uniwersalny lek na wszystkie choroby (panaceum)

65

wanilia, papryka, senega, ziemniak, kukurydza, tyto i wiele innych. Odkrycie natomiast drogi morskiej do Indii uatwio import wielu przypraw korzennych i lekw azjatyckich oraz spowodowao obnik cen powyszych produktw. Rozpoczo si naukowe opisywanie nowych rolin i surowcw leczniczych, a upowszechniony ju wtedy wynalazek druku umoliwi popularyzowanie wiedzy o lekach. Mikoaj Monardes (1493 - 1578), lekarz hiszpaski z Sewilli, zajmowa si badaniem i opisywaniem surowcw leczniczych z Ameryki. Karol Kluzjusz (1526 - 1609), lekarz i botanik, profesor w Leodium, gdzie gromadzi i opisywa roliny krajowe i egzotyczne, by autorem dziea Exoticorum libri decem (O surowcach egzotycznych ksig dziesi). Na uwag zasuguj te inni botanicy i lekarze, jak np. Hieronim Bock (Tragus, 1498 - 1554), Otto Brunfels (1498 - 1534) i Robert Dodonaeus (1517 - 1588). W okresie Odrodzenia pojawiy si pierwsze drukowane zielniki o charakterze encyklopedii zielarskich, odgrywajce rol poradnikw lekarskich. Okoo 1481 r. ukazao si w Rzymie Herbarium, ktrego autorem by Apuleius Platonicus, a w 1491 r. zosta wydany w Moguncji Ortus sanitatis (Ogrd zdrowia), ktry znalaz naladowcw w wielu krajach. Opracowania te nie byy jednak wolne od redniowiecznych przesdw. Pracami nowatorskimi byy herbarze Ottona Brunfelsa z lat 1530 - 1536 i Leonarda Fuchsa (1543). Wyrniay si one prawidowymi opisami rolin leczniczych oraz realistycznymi rycinami, szkicowanymi z natury. Do najwaniejszych opracowa polskich tego typu naleay: Herbarz polski Marcina z Urzdowa, napisany w poowie XVI w., ale wydany drukiem w Krakowie dopiero w 1595 r. w 22 lata po mierci autora, oraz Zielnik Szymona Syreskiego (Syreniusza), opublikowany w 1613 r. w Krakowie. Zielnik Syreniusza zawiera opisy 765 rolin i by w owych czasach najobszerniejszym opracowaniem dotyczcym zioolecznictwa w Europie. Jan Krzysztof Kluk (1739 - 1796), kanonik z Ciechanowca, pierwszy opisa krytycznie flor polsk w ksice Dykcjonarz rolinny. Uwzgldni w tej pracy cechy botaniczne rolin, ich wystpowanie oraz wasnoci uytkowe i lecznicze. W poowie XIX w. wyrni si w dziedzinie znajomoci i popularyzacji rolin leczniczych znakomity botanik i lekarz polski, profesor Uniwersytetu Jagielloskiego w Krakowie, Napoleon Ignacy Rafa Czerwiakowski (1808 - 1882), autor kilku publikacji i z zakresu botaniki. Jego ksik Botanika lekarska do wykadw oraz dla uycia lekarzom i aptekarzom (Krakw 1861) mona uwaa za doskonay na owe czasy podrcznik zioolecznictwa. Stosowany niekiedy termin fitoterapia (phytotherapia) pochodzi od sw phyton (rolina) i therapeuo (lecz) i oznacza leczenie rolinami. Powsta w kocu XIX w. w Niemczech jako reakcja na ywioowy rozwj chemii. Rozpowszechni si po pierwszej wojnie wiatowej, szczeglnie we Francji, a nastpnie w innych krajach. W kocu XIX w. rozpocz dziaalno popularyzatorsk w dziedzinie zielarstwa i zioolecznictwa farmaceuta polski Jan Biegaski (1863-1939), autor kilkunastu ksiek i wielu artykuw z tej dziedziny. Ju w 1894 r. wyda obszern ksik, doskonale na owe czasy opracowan, pt. Roliny lekarskie i ich uprawa. Inne jego publikacje, ktre warto wspomnie, to: Zioa apteczne (1904), Uprawa rolin lekarskich (1912), Zioa lekarskie jako jedno z naszych bogactw (1918) i Hodowla zi aptekarskich (1921). W 1924 r. ukazaa si ksika Nasze zioa lekarskie. Jej drugie wydanie, o nieco zmienionym tytule i znacznie rozszerzone, Nasze zioa i leczenie si niemi, pojawio si w 1931 r., a trzecie w 1939 r. Po wyzwoleniu ukazay si wydania czwarte (1948); pite (1949) i szste (1950) z przedmow prof. dr. Jana Muszyskiego. Portret J. Biegaskiego

66

Karta tytuowa z Zielnika Sz. Syreniusza z 1613 r.

67

znajduje si na karcie tytuowej innej jego pracy: Hodowla zi lekarskich, wyd. pite (1934). Jeli chodzi o stosowanie zi w homeopatii, to najbardziej wnikliwie zajmowa si tym dr med. Henryk Cyrkler. W 1903 r. opublikowa Podrcznik do leczenia chorb rodkami homeopatycznemi dla uytku wiatej publicznoci i lekarzy. Drugie wydanie tej pracy ukazao si w Warszawie staraniem Apteki Centralnej Homeopatycznej w 1935 r. Problematyk zioolecznictwa zajmowa si rwnie Augustyn Czarnowski (1861-1935), stomatolog i homeopata, wydawca pisma Przewodnik Zdrowia (1895-1922). W pimie tym zamieci obszern prac Zielnik lekarski. Ukazaa si ona rwnie w osobnych wydaniach, z ktrych trzecie opublikowano w 1938 r., ju po mierci autora. Zawiera 18 wielobarwnych tablic rolin leczniczych. W 1933 r. ukazaa si ksika dr. med. Jerzego Lypy pt. Phytotherapia. Rolinne rodki lecznicze. Recepty dla lekarzy. Drugie wydanie tej publikacji z 1938 r. zawiera sowo wstpne prof. Jana Muszyskiego. W pracy tej dr Lypa pierwszy w Polsce uy wspomnianego wyej terminu fitoterapia w pisowni aciskiej na okrelenie leczenia preparatami rolinnymi. W latach trzydziestych dr med. Edward Wasiutyski opracowa cykl broszur o rnych grupach chorb i moliwoci leczenia ich preparatami rolinnymi. Nosz one oglny tytu - Leczenie zioami w opracowaniu dla wszystkich. Ukazay si w 1938 r. przy wsppracy mgr. Jana Biegaskiego i obejmuj choroby odka, wtroby i woreczka ciowego, nerek, drg moczowych, a take grulic, reumatyzm, artretyzm i ischias. Dr med. Zygmunt Wgliski, byy dyrektor szpitala w. Ducha w Iy, wyda ksik Mj system leczenia raka (Ostrowiec Kielecki 1934), w ktrej omwi wiele preparatw rolinnych. Leonard de Verdmon Jacques, Polak o cudzoziemskim nazwisku, napisa ksik Kuracja rolinna, ktrej trzecie wydanie ukazao si nakadem M. Arcta w Warszawie w 1936 r. Dr med. Stanisaw Breyer opublikowa w latach midzywojennych ksik Lekarz domowy, nakadem wydawnictwa Prawda w Krakowie, bez podania roku druku, w ktrej zaleca wiele przetworw z rolin leczniczych. Wybitnym popularyzatorem zioolecznictwa w Polsce by Jan Kazimierz Muszyski (18841957), profesor farmakognozji i hodowli rolin leczniczych Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie oraz UL i AM w odzi. Opublikowa kilka ksiek i wiele artykuw z tej dziedziny. Zioolecznictwa dotyczy praca Fitoterapia, zawarta w ksice Podrczna encyklopedia lekarza praktyka, t. III, 1938, cz. II - Wspczesne metody leczenia. Nastpne wydania tej pracy ukazyway si oddzielnie pt. Zioolecznictwo i leki rolinne. Fytoterapia (wyd. II 1948, wyd. III 1949, wyd. VI1958). Wspomnie naley rwnie ksiki: Uprawa i zbir rolin leczniczych (1946) oraz Zioowa apteczka domowa (1948). Swoj przedmow prof. dr Muszyski opatrzy kilka publikacji z zakresu zioolecznictwa innych autorw. W 1955 r. wyda ksik pt. Zarys fitoterapii (Farmakologia i receptura zi leczniczych) farmaceuta Wojciech Roeske, profesor AM i dyrektor Muzeum Farmacji w Krakowie. W latach 1954 i 1956 ukazaa si praca zbiorowa Vademecum fitoterapii. Opracowaniem kierowa zesp redakcyjny w skadzie: prof. dr Jan Muszyski, dr Marian Grski, dr Henryk Kauyski i Zbigniew Poomski. Autorami poszczeglnych rozdziaw byli: dr Lucjan Dobrowolski, dr Micha Dudzicz, dr Marian Grski, dr Henryk Kauyski, dr Adam Kazior, dr Aleksander Oarowski, dr. Michalina Skwarska i dr August Szozda.

68

Wspomnie naley rwnie wydan dwukrotnie w 1956 r. ksik Poradnik zbieracza zi, ktr opracowali in. Jadwiga Kwaniewska, mgr Jzef Skulimowski i in. Helena Tumiowicz. Ksika, prcz duego zasobu wiadomoci dla zbieracza i barwnych ilustracji, zawiera oglne wskazania dotyczce zastosowania wielu surowcw w lecznictwie. W 1960 r. ukazaa si niewielka ksika Zioa lecznicze. Zbir i stosowanie, opracowana przez dr. farm. Barbar Kunick i lek. med. Artura Dziaka. Nastpne kolejne wydania tej pracy pojawiy si w latach 1963 i 1967. W wydaniu IV (1970) i V (1972) jako autorki wystpiy doc. dr Barbara Kunick i mgr farm. Maria Dziak. Wymienione wyej autorki opublikoway w 1977 r. ksik Zioa i ich stosowanie. Historia i wspczesno, stanowic kontynuacj poprzedniej pracy. Drugie jej wydanie ukazao si w 1979 r. Dr farm. Czesaw Bakowski i dr farm. Eugeniusz Kuniewski opublikowali w latach 1976 (wyd. I) i 1980 (wyd. II) prac Zioolecznictwo ludowe. Najwikszym i najbardziej szczegowym wydawnictwem polskim z omawianego cyklu jest Zioolecznictwo. Poradnik dla lekarzy, opracowane przez zesp pod redakcj doc. dr. hab. farm. Aleksandra Oarowskiego. Praca powysza miaa cztery kolejne wydania (1976,1980, 1982 oraz 1983). Ze wzgldu na du objto materiau ksika nie zawiera ilustracji rolin. Franciszkanin Czesaw Andrzej Klimuszko (1895-1980), znany w Polsce z uzdolnie parapsychologicznych, zajmowa si rwnie zioolecznictwem. Napisa ksik Powrt do zi, wydan staraniem Wielkopolskiego Stowarzyszenia Rdkarzy (Pozna 1980). Prof. dr Irena Turowska, doc. dr Jan Kozowski i prof. dr Leszek Golcz wydali ksik Zarys zielarstwa - problemy wspczesne (Warszawa 1980), w ktrej zwrcili szczegln uwag na zawarto zwizkw czynnych w surowcach rolinnych. Prof. dr Antonina Rumiska opublikowaa ksik Roliny lecznicze - podstawy biologii i agrotechniki (Warszawa 1981). Ta bardzo wartociowa praca przeznaczona jest przede wszystkim dla plantatorw i agrobiologw, zawiera jednak rwnie informacje o zastosowaniu omawianych rolin w lecznictwie. Dr farm. Eugeniusz Kuniewski i dr med. Janina Augustyn-Puziewicz wydali w 1984 r. ksik Przewodnik zioolecznictwa ludowego.

ZBIR, SUSZENIE I PRZECHOWYWANIE SUROWCW ZIELARSKICH

Aby surowiec zielarski odpowiada stawianym mu wymaganiom, powinien by zebrany we waciwym terminie, odpowiednio wysuszony i prawidowo przechowywany. Podstawowym warunkiem, od ktrego zaley jako kadego surowca, jest przeprowadzenie zbioru we waciwym czasie. Powinien on by wykonany w momencie najwikszego nagromadzenia w rolinie zwizkw czynnych, od ktrych zaley dziaanie farmakologiczne surowca. Okres zbioru jest rny dla poszczeglnych grup surowcw, ale nawet w obr bie grupy mog wystpowa do due rnice w czasie. Kor (Cortex) zbiera si zwykle wczesn wiosn, kiedy mona j atwo zdj z drewna. W naszych bowiem warunkach klimatycznych w okresie wiosennym rozpoczyna si intensywny wzrost rolin i midzy kor a drewnem powstaje warstwa modych, cienkociennych komrek twrczych, luno z nimi zczona, co uatwia oderwanie kory. Termin zbioru zaley w tym przypadku od rozpoczcia wegetacji przez poszczeglne gatunki rolin. Najwczeniej mona u nas zdejmowa kor wierzby, a najpniej kor dbu. Kor zbiera si z gazek modych, od 2- do 4-letnich, zdrowych, gadkich, wycznie z gazi citych. Kora z gazek starszych jest z reguy ubosza w zwizki czynne. Do zdejmowania kory uywa si noy ze stali nierdzewnej, gdy garbniki zawarte w korze reaguj z elazem stali zwykej, powodujc ciemne zabarwienie surowca. Nie zbiera si kory przez zestrugiwanie jej noem, poniewa otrzymany surowiec zanieczyszczony jest drewnem. Korzenie (Radix) i kcza (Rhizoma) zbiera si przewanie w okresie spoczynku, ju po utracie czci nadziemnych, kiedy w organach podziemnych roliny zgromadziy najwiksz ilo zwizkw czynnych, najczciej pn jesieni lub zim, o ile pozwalaj na to warunki atmosferyczne. Mona te zbiera je bardzo wczesn wiosn, zanim roliny zaczn wypuszcza nowe pdy, gdy pniej zawarto skadnikw czynnych zaczyna wyranie si zmniejsza. Czasem, jak w przypadku kozka, zbiera si korzenie i kcza wiosn przed okresem zakwitania, poniewa wtedy wanie zawarto zwizkw-czynnych jest najwiksza. Kwiat (Flos), koszyczek (Anthodium) i kwiatostan (Inflorescentia), naley zbiera w pocztkach zakwitania, czasem, jak w przypadku dziewanny, w peni kwitnienia, kiedy kwiaty s w pocztkowym stadium przekwitania i korony atwo si daj odrywa. Nigdy jednak nie zrywa si kwiatw ju przekwitych. Zdejmuje si kwiaty bardzo delikatnie i ukada lekko w koszykach, gdy zgniecione atwo ciemniej i trac warto. Ziele (Herba) zbiera si przewanie w okresie, kiedy rolina rozpoczyna kwitnienie, gdy wszystkie jej czci zawieraj wwczas najwicej zwizkw czynnych. Ponadto

70

odyga nie jest wtedy jeszcze zdrewniaa i daje si wykorzysta na rwni z limi. Czasem, jak w przypadku lobelii, zbiera si ziele w okresie przekwitania i owocowania. Zasada powysza nie odnosi si do skrzypu, poniewa rolina ta nigdy kwiatw nie wytwarza. Owoce (Fructus) soczyste zbiera si do suszenia dojrzae, gdy maj ju prawidow barw, ale s jeszcze jdrne i twardawe. Owoce przejrzae sklejaj si w czasie suszenia i daj surowiec niepenowartociowy. Mona stosowa je tylko do natychmiastowego przerobu w stanie wieym, np. na syrop. Owoce suche oraz nasiona (Semen) naley zbiera, kiedy ju dojrzewaj, ale si jeszcze nie osypuj. W przypadku owocw i nasion nierwnomiernie dojrzewajcych i osypujcych si nie naley czeka na dojrzewanie wszystkich, lecz zebra, kiedy dojrzaa wikszo owocw lub nasion. Najczciej cina si cae odygi z owocostanami, suszy na wolnym powietrzu i omaca. Pczki (Gemmae) zbiera si pod koniec zimy lub bardzo wczesn wiosn, kiedy zaznaczaj si w nich pewne procesy wzrostowe, przejawiajce si pcznieniem, ale gdy one jeszcze nie pkaj. Wan jest rwnie spraw wybr dnia, a nawet godziny zbioru, gdy wiato soneczne ma zasadniczy wpyw na syntez i zawarto zwizkw czynnych. Z tego powodu czci nadziemne wikszoci rolin zbiera si w dni pogodne w porze najwikszego nasonecznienia (okoo poudnia). Kwiaty szybko przekwitajce, np. dziewanny, zbiera si codziennie, a czasem dwukrotnie w cigu dnia. Okres suszenia powinien by moliwie najkrtszy, gdy w czasie widnicia nastpuje powolny rozkad zwizkw czynnych. Z tego powodu czci nadziemne rolin powinny by w momencie zbioru suche. Nie naley ich zbiera w dni deszczowe, lecz w czasie sonecznej pogody - dopiero po dokadnym obeschniciu rosy i przed jej wieczornym opadniciem. Tylko niektre surowce atwo osypujce si, jak zarodniki widaka lub owoc kminku, naley zbiera z ros rano i wieczorem bd w dni pochmurne. Mniej wraliwe na wilgo s czci podziemne rolin, jak korzenie i kcza, mona je wic zbiera nawet w dni deszczowe, ale tylko wtedy, gdy maj by suszone w suszarniach ogrzewanych. Nie naley nigdy zbiera rolin leczniczych w miejscach skaonych, wzdu drg, na nasypach kolejowych i w pobliu zakadw przemysowych, poniewa zawieraj one szkodliwe zwizki oowiu lub inne substancje emitowane w powietrze ze spalinami. Zebrany surowiec sortuje si niezwocznie, odrzuca zanieczyszczenia i okazy z objawami chorobowymi, uszkodzone przez szkodniki, fragmenty zbrunatniae, zdrewniae, usychajce lub ju obumare. Korzenie i kcza otrzsa si z resztek ziemi i piasku, nastpnie szybko myje w wodzie biecej, osusza w przewiewie rozoone cienk warstw i odrzuca wszelkie niepotrzebne czci, jak resztki odyg. Niektre koruje si przed suszeniem nierdzewnym noem, np. korze lukrecji. Grubsze korzenie tnie si podunie dla uatwienia suszenia i niezwocznie rozkada w suszarni na pkach. Czci nadziemne rolin, jak licie, kwiaty i ziele, zbierane w okresie wiosenno-letnim podczas suchej i ciepej pogody, suszy si przewanie w warunkach naturalnych w miejscach zacienionych i przewiewnych, rozoone cienk warstw na pkach pokrytych papierem. Unika si bezporedniego dostpu wiata sonecznego, ktre niszczy barwniki i zwizki czynne surowca. Szczeglnie wraliwe s kwiaty, licie i ziela. Mona natomiast suszy na wietle korzenie, kory i kcza. Niektre kwiaty, np. chabru, licie bobrka czy ziele konwalii trudno wysychaj w

71

warunkach naturalnych i wymagaj suszarni ogrzewanej. Konieczna jest ona rwnie do suszenia wszelkich surowcw zbieranych latem w czasie pogody zimnej i deszczowej. Surowce soczyste, jak owoce borwki czernicy, maliny, bzu czarnego i szakaku, wymagaj suszarni ogrzewanej. Rwnie korzenie i kcza zbierane pn jesieni lub wczesn wiosn, w okresie wilgotnym i chodnym, oraz surowce zbierane zim, jak ziele jemioy, naley suszy w suszarni ogrzewanej. Temperatura stosowana w suszarniach ogrzewanych wynosi 30-60 C. Przy surowcach zawierajcych olejki eteryczne nie naley przekracza 35C. Dla przypieszenia suszenia niezbdny jest przewiew powietrza, ktry jednak przy surowcach olejkowych nie powinien by zbyt silny. Naley pamita, e w czasie suszenia nie wszystkie czci surowca wysychaj rwnomiernie. W zielu dugo pozostaj wilgotne odygi, a w liciach ogonki. Takie niedokadnie wysuszone elementy atwo pleniej w czasie przechowywania i powoduj zniszczenie surowca. Wysuszony surowiec przechowuje si w szczelnych opakowaniach papierowych lub pciennych, blaszankach albo soikach szklanych w miejscach suchych i moliwie chodnych, zabezpieczone przed dostpem wiata. Niektre surowce, zwaszcza korzenie i kcza, naley chroni przed owadami oraz gryzoniami. Te ostatnie lubi szczeglnie owoc anyu. Korze waleriany natomiast stanowi przynt dla kotw. Wikszo surowcw zielarskich naley wymienia corocznie. Jednym z wyjtkw jest kora kruszyny, ktra nadaje si do uytku dopiero po rocznym okresie przechowywania, gdy w przeciwnym razie dziaa wymiotnie.

PODSTAWOWE ZWIZKI CZYNNE W ROLINACH LECZNICZYCH

Na kuli ziemskiej wystpuje okoo 450000 rolin wyszych, lecz tylko 10-15% tej liczby zostao mniej lub bardziej dokadnie zbadanych chemicznie i farmakologicznie. Wrd tych rolin znajduje si 20000 uznanych w rnych krajach za lecznicze, tymczasem zaledwie 1884 zostao zamieszczonych w oficjalnych lekospisach. W Polsce znajduje si okoo 230 rolin uznanych za lecznicze. Warto lecznicza rolin zaley wycznie od obecnoci okrelonych zwizkw chemicznych, nazywanych umownie substancjami lub zwizkami czynnymi, o potwierdzonym dziaaniu fizjologicznym. Badania nad skadem chemicznym rolin rozpoczo si 180 lat temu, gdy w 1804 r. Serturner wykry morfin w opium. Od tego czasu wyizolowano co najmniej 100000 rnych zwizkw rolinnych i znaczn ich cz zbadano farmakologicznie. Okazao si rwnie, e wiele z tych zwizkw ma swoje odpowiedniki lub analogi u ludzi lub zwierzt, np. cholina, cholesterol, progesteron, histamina, acetylocholina i kwas moczowy. Tym samym zostao potwierdzone dawno ju goszone przypuszczenie o bliskim pokrewiestwie wiatw zwierzcego i rolinnego, wywodzcych si ze wsplnego prapocztku w acuchu wielowiekowej ewolucji. Znajomo rolinnych zwizkw czynnych i ich wasnoci farmakologicznych jest kluczem do nowoczesnego zioolecznictwa, w ktrym pierwotne dowiadczalne wiadomoci znalazy potwierdzenie i rozszerzenie w badaniach naukowych. Obecnie ju w peni wiadomie stosuje si roliny lecznicze i racjonalniej, ni dawniej, wykorzystuje si ich wartoci terapeutyczne. W rozdziale tym zostay omwione tylko niektre waniejsze grupy zwizkw czynnych, a zamieszczone wzory chemiczne zorientuj czytelnika w bogactwie ich struktur. Zwizki cukrowe. Roliny posiadajce chlorofi1 mog syntetyzowa z najprostszych skadnikw, tj. dwutlenku wgla i wody, zwizki zwane wglowodanami. Najpierw powstaj cukry proste, wrd ktrych najwaniejsze s glukoza i fruktoza, nastpnie cz si one po dwa i tworz dwucukry (np. sacharoz, czyli cukier, ktrym sodzimy), dalej doczajc po jednym cukrze prostym tworz trjcukry (np. rafinoz), czterocukry (np. stachyoz), a wreszcie otrzymuje si wielocukry o rnej budowie, konsystencji, waciwociach fizycznych i uytecznoci dla czowieka. Najbardziej znanym wielocukrem jest skrobia zoona z licznych drobin glukozy, nierozpuszczalna w wodzie, lecz w niej pczniejca, spoywana np. w postaci mki, ziemniakw lub rnych produktw z nich otrzy-

73

mywanych. Nastpnym wielocukrem jest inulina, zoona z drobin fruktozy, wystpujca np. w korzeniach mniszka lekarskiego, perzu i omanu. Nie ma ona znaczenia dla czowieka, gdy nie jest hydrolizowana w przewodzie pokarmowym, ma natomiast znaczenie dla zwierzt trawoernych. Innymi wielocukrami s luzy rolinne, zawarte np. w korzeniach prawolazu, nasionach lnu i kwiatach lazu, gumy rolinne, jak np. guma akacjowa, oraz pektyny. Bardzo wanym wielocukrem jest celuloza, zbudowana tak jak skrobia jedynie z drobin glukozy, bdca podstawowym materiaem, z ktrego roliny buduj wasne bony komrkowe (std nazwa bonnik). Zarwno organizm ludzki, jak i zwierzt misoernych nie trawi celulozy. Zdolno t maj zwierzta trawoerne, termity i liczne owady. Glikozydy. Powstae w procesie fotosyntezy cukry proste, zawierajce w swej drobinie 5 atomw wgla (tzw. pentozy, np. arabinoza) lub 6 atomw wgla (tzw. heksozy, np. glukoza), maj zdolno wizania si z licznymi i bardzo rnorodnymi strukturami chemicznymi, ktre znajduj si w komrkach rolinnych. Utworzone w ten sposb zwizki zwane s glikozydami lub heterozydami. Skadaj si z czci cukrowej (tzw. glikonu) oraz z czci nie cukrowej (tzw. aglikonu), ktra moe by flawonoidem, antocyjanem, kumaryn, trjterpenem, sterolem lub innym zwizkiem. Pod wpywem specyficznych enzymw, zawartych w soku komrkowym niektrych rolin lub w przewodzie pokarmowym ludzi i zwierzt, nastpuje rozpad tych zwizkw (tzw. hydroliza enzymatyczna) na czci skadowe. Wolne aglikony s atwiej resorbowane, przedostaj si do krwiobiegu i wywieraj dziaanie zalene w duym stopniu od ich budowy. Liczne glikozydy stanowi grup zwizkw czynnych warunkujcych lecznicze znaczenie wielu rolin. Przykadowo mona wymieni: glikozydy kardenolidowe (np. digoksyn ) lub bufadienolidowe (np. scylaren) dziaajce na misie sercowy; antraglikozydy, znajdujce si m.in. w aloesie, rzewieniu i kruszynie, ktre maj waciwoci przeczyszczajce; glikozydy antocyjanowe, wystpujce np. w owocach czarnej porzeczki, wini, borwki czernicy i burakach wikowych, wzmacniaj naczynia wosowate, poprawiaj wzrok i bior udzia w wielu reakcjach oksydo-redukcyjnych, zachodzcych w organizmie czowieka. Do grupy glikozydw rolinnych zalicza si te glikozydy saponinowe, goryczowe, irydoidowe, fenolowe, cyjanogenne, alkaloidowe, inaczej glikoalkaloidy, oraz inne. Alkaloidy. Stanowi bardzo wan i liczn grup zwizkw zawierajcych w swej czsteczce jeden lub wicej atomw azotu, nadajcych im charakter mniej lub bardziej zasadowy. Alkaloidy te atwo cz si z wystpujcymi w soku komrkowym kwasami organicznymi i tworz sole rozpuszczalne w rodowisku wodnym. Na organizm ludzi i zwierzt wywieraj rne dziaania, czsto bardzo silne, a nawet gwatowne (np. kurara, strychnina, akonityna), std od dawna znane jest stosowanie ich jako trucizn, a pniej jako lekw. Spord wielu grup alkaloidw naley wymieni przede wszystkim te, ktre maj najwiksze znaczenie w nowo czesnym lecznictwie.

74

Alkaloidy tropanowe (np. atropina, skopolamina) wystpuj w bieluniu, pokrzyku, lulku i dziaaj m.in. rozkurczowo na minie gadkie, rozszerzaj renic oka, hamuj te wydzielanie potu, luzu, liny. Alkaloidy izochinolinowe (np. papaweryna) wystpuj m.in. w maku, glistniku, dymnicy i berberysie, dziaaj przeciwblowe i rozkurczowo, a pochodne fenantrenu (morfina) wywouj bogostan, uzalenienie i narkomani. Alkaloidy indolowe maj nie mniej wane znaczenie. Wystpuj w sporyszu (np. ergotamina, ergometryna) i powoduj skurcz wikszych naczy krwiononych oraz macicy. Znajduj si te w korzeniu rauwolfii (np. rezerpina) i obniaj cinienie krwi oraz dziaaj uspokajajco lub (jak ajmalina) przywracaj waciwy rytm serca. Ponadto obecne s w barwinku ryczkowym (np. winblastyna, winkrystyna) i dziaaj przeciw-biaaczkowo. Spord innych grup naley wymieni alkaloidy purynowe (jak kofeina, teobromina), alkaloidy pirydynowe i piperydynowe (jak nikotyna, lobelina), alkaloidy sterolowe (jak solanina), alkaloidy chinolinowe (jak chinina, chinidyna) oraz alkaloidy pirolizydynowe (jak laziokarpina), znalezione ostatnio w ywokocie, podbiale i ostrzeniu pospolitym. Garbniki. Jest to dua grupa zwizkw o charakterze wielofenoli, atwo rozpuszczalnych w wodzie, tworzcych trwae poczenia z biakami, alkaloidami, metalami cikimi (np. z elazem). Dziel si na garbniki hydrolizujce, jak np. tanina, oraz na garbniki skondensowane, nie ulegajce rozpadowi. Wystpuj w bardzo licznych rolinach, lecz szczeglnie duo jest ich w dbie, rdecie wowniku, piciorniku, borwce czernicy, orzechu woskim, wierzbie, herbacie. Wodne stone roztwory garbnikw s stosowane w garbarstwie, poniewa surow skr czyni nieprzepuszczaln dla wody, natomiast dla celw leczniczych stosuje si rozcieczone roztwory garbnikw, chodzi bowiem tylko o powierzchniowe ich dziaanie. Przyjte doustnie, stykaj si z bon luzow i wywieraj efekt cigajcy, hamuj jej przepuszczalno, s wic przydatne w biegunce, zapobiegaj mikrokrwawieniom z uszkodzonych naczy wosowatych, unieczynniaj te bakterie i ich toksyny. Uywane zewntrznie na skr, rwnie uszkodzon (np. czyraki, rany, oparzenia), dziaaj analogicznie. Stosowane jednak przez duszy czas (np. czste picie mocnej herbaty), utrudniaj wchanianie witamin, soli mineralnych i wielu zwizkw pokrewnych. Antrazwizki. S pochodnymi antracenu, maj jedn lub kilka grup hydroksylowych i czsto tworz poczenia z prostymi cukrami. Jest to liczna grupa o zdolnoci czenia si po dwa zwizki i tworzenia tzw. dimerw oraz majca atwo szybkiego i stopniowego utleniania si, powodujcego zmniejszenie aktywnoci fizjologicznej. Antrazwizki wystpuj m.in. w rzewieniu, strczycu, aloesie i kruszynie (np. glukofrangulina A). Wycigi tych rolin, przyjte doustnie, dziaaj po kilku godzinach przeczyszczajce, gdy zawarte w nich antrazwizki drani silnie jelito grube, zapocztkowuj lub wzmagaj ruchy perystaltyczne i tym samym przeciwdziaaj zaparciom. Zbyt dugotrwae jednak sto-

75

sowanie ich jest niekorzystne, poniewa nastpuje przekrwienie jelit i narzdw miednicy maej u kobiet, groce krwawieniami i poronieniem. Saponiny. Zwizki zwane saponinami maj waciwo obniania napicia powierzchniowego cieczy, jak rwnie pienienia, a w zetkniciu z krwi - zdolno rozpuszczania czerwonych krwinek. Pod wzgldem chemicznym saponiny zalicza si do glikozydw, majcych cz cukrow zoon z 1 - 9 drobin cukrw prostych (np. glukozy, ramnozy), oraz cz nie cukrow, ktr jest zwizek sterolowy lub trjterpenowy. Saponiny sterolowe wystpuj m.in. w naparstnicy purpurowej i wenistej, kozieradce, konwalii i w niektrych rolinach egzotycznych, natomiast saponiny trj-

terpenowe w kasztanowcu, lukrecji, mydlnicy, pierwiosnku, pooniczniku, nagietku, yszczcu wiechowatym (gipsozyd A) i innych. Wycigi z surowcw zawierajcych saponiny, bez wzgldu na to, czy s typu sterolowego czy te trjterpenowego, znalazy zastosowanie w lecznictwie jako wykrztune. Drani one agodnie bon luzow jamy ustnej i garda, wzmagaj ruchy nabonka rzskowego, zwikszaj czynno wydzielnicz bony luzowej i wyzwalaj odruch wykrztuny. Saponiny nie wchaniaj si w przewodzie pokarmowym i s zwizkami w peni bezpiecznymi, jeeli nie zetkn si z uszkodzonymi naczyniami wosowatymi (np. w chorobie wrzodowej odka lub dwunastnicy), gdy wwczas hemolizuj czerwone krwinki, przedostaj si do krwiobiegu i wywouj zatrucie. Flawonoidy. Stanowi bardzo liczn grup zwizkw obejmujc rne typy i wystpujc w wielu rolinach. Wszystkie flawonoidy maj barw t i s pochodnymi -pironu, a cz z nich jest zwizana z cukrami prostymi, tworzc grup glikozydw flawonowych. Pomimo do jednolitej budowy chemicznej ich waciwoci farmakologiczne, jak rwnie zastosowanie terapeutyczne, s bardzo zrnicowane. Niewielka grupa tych zwizkw, zwana bioflawonoidami (np. rutyna, kwercetyna, hesperydyna), wykazuje waciwoci witaminy P, zwikszajcej elastyczno oraz zmniejszajcej amliwo naczy krwiononych, zwaszcza znajdujcych si w mzgu. Bioflawonoidy wystpuj w owocach cytrusowych, perekowcu japoskim, rucie, fioku trjbarwnym, gryce i wielu innych. Inna grupa zwizkw flawonoidowych (np. hiperozyd, kemferol) zwiksza wydalanie moczu i jest stosowana nie tylko w przewlekych stanach zapalnych nerek, lecz take pomocniczo w gocu stawowym i miniowym, otyoci i nadcinieniu ttniczym, zwizki te wystpuj m.in. w brzozie, skrzypie, rdecie ptasim i bzie czarnym. Niektre flawonoidy

76

(np. likwirytyna) maj waciwoci rozkurczowe, dziaajc na minie gadkie, zwaszcza przewodu pokarmowego i drg ciowych, a nawet wybirczo na naczynia wiecowe serca (np. witeksyna). Inne flawonoidy dziaaj take przeciwzapalnie (np. taksyfolina), przeciwgrzybiczo (np. pinocembryna), przeciwobrzkowo (np. diosmina), estrogennie (np. genisteina). Omawiana grupa zwizkw flawonoidowych wystpuje w wielu owocach, warzywach i oczywicie w rolinach leczniczych; ma wane znaczenie w utrzymywaniu w organizmie koniecznej rwnowagi chemicznej i fizjologicznej. Antocyjany. S to zwizki najbardziej spokrewnione z flawonoidami. W postaci glikozydw wystpuj rozpuszczone w soku komrkowym wielu kwiatw owocw, nadajc im barwy od ciemnoniebieskiej i fioletowej do czerwonej i rowej. Najczciej spotykane antocyjany (np. cyjanina, malwina) znajduj si w buraku wikowym, bzie czarnym, borwce czernicy, malwie, winiach i innych. Dziaaj analogicznie do bioflawonoidw na naczynia wosowate, poprawiaj te ostro widzenia i bior aktywny udzia w przemianach utleniajcoredukcyjnych, zachodzcych w organizmie czowieka. Kumaryny. Tworz grup zwizkw pochodnych -pironu, s zblione strukturalnie do flawonoidw, a wiele z nich wystpuje jako glikozydy. Najczciej spotykane kumaryny (np. umbeliferon, eskuletyna, herniaryna) znajduj si w licznych powszechnie znanych rolinach rumianku, pooniczniku, kasztanowcu, jesionie i innych. Dziaaj one rozkurczowo na minie gadkie, niekiedy uspokajajco na orodkowy ukad nerwowy, a take sabo moczopdnie. Zwizki nalece do podgrupy furanokumaryn (np. psoralen, ksantotoksyna, bergapten), stosowane zewntrznie i wewntrznie, uczulaj organizm na dziaanie promieni nadfioletowych (sonecznych), dlatego znalazy zastosowanie w leczeniu bielactwa ;i (utrata pigmentu skry), a ostatnio take w uszczycy. Wrd zwizkw z podgrupy piranokumaryn niektre (np. wisnadyna) rozszerzaj naczynia wiecowe serca, maj rwnie wpyw rozkurczowy na minie gadkie oskrzeli i przewodu pokarmowego, natomiast dwukumarol, wystpujcy w nostrzyku, jest anty witamin K i powoduje zahamowanie krzepliwoci krwi. Olejki eteryczne. S to pynne mieszaniny, liczce nawet do 150 zwizkw, charakteryzujce si tym, e s lotne, nie rozpuszczaj si w wodzie i maj okrelony zapach. Wystpuj we wszystkich czciach rolin, owocach, liciach i organach podziemnych, a nawet w pniu drzew (np. sosny, kamforowca). Iloci olejkw znajdujcych si w rolinach wahaj si w szerokich granicach, np. patki r zawieraj okoo 0,0035% olejku, rumianek ma prawie 0,3%, a kminek do 7,0%. Zwizki wchodzce w skad olejkw eterycznych s liczne i rnorodne. Spord nich kilka najwaniejszych grup to: terpeny (np. pinen w olejku sosnowym), alkohole (np. linalol w kolendrze), estry (np. octan linalilu w lawendzie), fenole (np. eugenol w godzikach), etery (np. anetol w owocach anyu). Niekiedy niektre skadniki gromadz si w olejkach w tak duej iloci, e krystalizuj w nich (np. kamfora, mentol, tymol) i mog by atwo otrzymywane bezporednio lub przez wymraanie olejku. W skali przemysowej olejki eteryczne z rolin otrzymuje si

77

przewanie przez destylacj z par wodn lub uycie rozpuszczalnikw organicznych. Wielkie iloci olejkw zuywa przemys perfumeryjny, mydlarski, chemii gospodarczej, znacznie mniejsze - przemys spoywczy, a bardzo mae - lecznictwo. Jednak w zioolecznictwie przypisuje si due znaczenie rolinom zawierajcym olejki i nawet okrela si najmniejsz dopuszczaln zawarto. Tak jak rny jest skad chemiczny olejkw, tak zrnicowane s ich waciwoci fizjologiczne i tym samym zastosowanie lecznicze rolin olejkowych. Wymieni tu naley najwaniejsze dziaania: moczopdne (np. jaowiec, pietruszka), wykrztune (np. tymianek, any), ciopdne (np. mita), rozkurczowe (np. rumianek), uspokajajce (np. Waleriana), przeciwzapalne (np. krwawnik), robakobjcze (np. wrotycz), bakteriobjcze (np. lawenda), dranice skr (np. gorczyca czarna). Najtrwalszymi przetworami sporzdzanymi z rolin olejkowych s wycigi alkoholowe (np. nalewka, intrakt), poniewa olejki s dobrze w nich rozpuszczalne, ewentualnie s to sproszkowane roliny przyjmowane bezporednio doustnie lub w postaci powideek. W wycigach wodnych (jak napar, odwar) olejkw jest bardzo mao albo w ogle ich nie ma. W rolinach leczniczych wystpuje ponadto wiele innych grup zwizkw, ktre tylko bd wspomniane. S to kwasy organiczne (np. kwas cytrynowy), a wrd nich kwas askorbowy (askorbinowy), ktry jest powszechnie znan przeciwszkorbutow witamin C, szczeglnie obficie wystpujc w owocach dzikiej ry, rokitnika, papryki, porzeczki i innych. Tuszcze, czyli poczenia gliceryny z kwasami tuszczowymi, znajduj si w wielu nasionach, np. soi, rzepaku, maku, sezamu, lecz najwiksz warto lecznicz maj oleje zawierajce nienasycone kwasy tuszczowe (np. kwasy linolowy, linolenowy) i dlatego zostay uznane za witamin F, wpywajc korzystnie na odporno i elastyczno skry u ludzi. W naturalnych tuszczach rolinnych, nie poddanych procesowi rafinacji, znajduj si rozpuszczone, cenne dla ludzi fitosterole (np. sytosterol) o waciwociach przeciwmiadycowych wskutek zdolnoci obniania poziomu cholesterolu we krwi. Ponadto grupa witamin E, czyli tokoferoli, ktre zapobiegaj tworzeniu si szkodliwych nadtlenkw, wykazuj korzystny wpyw na prac mini prkowanych, cian naczy krwiononych i zapobiegaj grobie powstawania zakrzepw. Zwizki zwane glukozynolatami s poczeniami glukozy ze zwizkami zawierajcymi siark (np. synigryna z nasion gorczycy czarnej) i pod dziaaniem specyficznego enzymu mirozynazy, znajdujcego si w osobnych komrkach, rozpadaj si, wytwarzajc lotne i o silnym zapachu siarkowym tzw. olejki gorczyczne. Dziaaj one silnie bakteriobjczo i grzybobjczo, drani skr, powoduj jej przekrwienie i s stosowane zewntrznie w nerwoblach i blach gocowych. W rolinach leczniczych znajduje si take wiele witamin oraz soli mineralnych, m.in. tak wane dla czowieka elazo (np. w pokrzywie), jod (np. w morszczynie pcherzykowatym), cynk (np. w nasionach dyni), krzem (np. w zielu skrzypu). Wszystkie wymienione zwizki s fizjologicznie czynne, zostay zbadane farmakologicznie, poznano ich znaczenie dla czowieka, efekty terapeutyczne, jakie wywouj, oraz objawy niepodane w przypadku przedawkowania. Obecno tych zwizkw w rolinach i w odpowiedniej iloci jest podstaw, by uzna je za lecznicze i stosowa. Wiele zwizkw rolinnych zostao wyizolowanych w stanie czystym i weszo do zestawu lekw nowoczesnej medycyny, jak np. kodeina, chinina, papaweryna, digoksyna, winblastyna, ergotamina, rezerpina, kofeina, dwukumarol i rutyna.

MONOGRAFIE ROLIN LECZNICZYCH

1. ALOES DRZEWIASTY
Aloe arborescens Mili.
Jest to zawsze zielona rolina o charakterze drzewiastego sukulenta, naleca do rodziny Liliowatych (Liliaceae), wystpujca na ubogich w wod, piaszczystych i kamienistych terenach wschodniej i poudniowej Afryki oraz na Pwyspie Arabskim. Uprawiana jest w wielu krajach o klimacie gorcym, natomiast w krajach strefy umiarkowanej, m.in. w Polsce, hoduje si j jako rolin pokojow i szklarniow. Aloes drzewiasty osiga w stanie naturalnym wysoko do 5 m, ale hodowany w Polsce i krajach ssiednich nie przekracza 1 m wysokoci. Wytwarza silne, rozgazione, cylindryczne korzenie, z ktrych wyrasta prosta odyga rozgaziajca si w czci grnej, a w dolnej pokryta bliznami po zmarniaych liciach. U podstawy odygi wyrasta nieraz po kilka odrostw, sucych do wegetatywnego rozmnaania roliny. Licie odygowe, obejmujce pochwiasto odyg, maj ksztat mieczowaty, grn stron nieznacznie wkls, doln nieco wypuk i mae ostre kolce na brzegach. Licie s misiste, zielone, pokryte woskowym nalotem. W warunkach uprawy domowej aloes tylko wyjtkowo wyksztaca pd kwiatowy zakoczony groniastym kwiatostanem z licznymi drobnymi kwiatami na krtkich szypukach z zielonymi przylistkami i pomaraczowymi patkami. Nasion w Polsce nie wydaje. Surowiec. Do celw farmaceutycznych i doranego uytku domowego obrywa si licie wraz z obejmujcymi odyg pochwami, lecz nie cina si noem, i otrzymuje wiey li aloesu - Folium Aloe recens. Surowiec powinien pochodzi z rolin co najmniej trzyletnich i przed dalszym uyciem by przechowywany w lodwce 10-15 dni. Suy do fabrycznego przerobu na pynne lub stae preparaty doustne, roztwory iniekcyjne i rnej postaci preparaty do uytku zewntrznego, a take do sporzdzania prostych wycigw w warunkach domowych. Do tych celw nadaj si te licie innych pokrewnych gatunkw: Aloe ferox L., Aloe africana Mili., i wielu rolin drzewiastych, wystpujcych w stanie naturalnym w Afryce Poudniowej. W kraju macierzystym otrzymuje si z nich sok zagszczony do konsystencji staej o nazwie handlowej Cap-Aloe, dziaajcy silnie przeczyszczajce. Taki sam sok o nazwie Curacao-Aloe otrzymuje si z Aloe vera L. - roliny wystpujcej od Afryki Poudniowej do Morza Czerwonego i masowo uprawianej na Antylach, Tajwanie i w Indiach. Podstawowe zwizki czynne. wiee licie aloesu drzewiastego oraz wycinity z nich pynny sok zawieraj wielocukry i poczenia z biakami o konsystencji luzowej, wrd nich aloektyn, podstawowy zwizek leczniczy, hydroksyantrazwizki, kwasy

79

organiczne, witaminy rozpuszczalne w wodzie oraz znaczne iloci soli mineralnych (np. cynk, magnez, mied). Dziaanie. Ju 50 lat temu radziecki oftalmolog i chirurg prof. Wadimir Fiatow (18751966) stwierdzi, e wycigi wodne z lici aloesu maj korzystny wpyw w niektrych chorobach oczu i e uatwiaj przyjcie przeszczepionej rogwki. Nastpnie wykazano, e aloes wywiera dziaanie na cay organizm, dlatego uznano, i zawiera zwizki o charakterze stymulatorw biogennych. Obecnie wiemy, e jednym z tych zwizkw jest glukoproteid aloektyna B i e aloes ma wasnoci bakteriobjcze, przeciwzapalne, przeciwblowe, regenerujce bony luzowe i skr, hamujce rozwj niektrych nowotworw, a przede wszystkim immunostymulujce, czyli pobudzajce lub regulujce mechanizmy obronne organizmu czowieka. Ze wzgldu na zawarte w aloesie rnorodne zwizki dziaa on take w innych schorzeniach, zwaszcza skry i bon luzowych. Importowany do kraju stay po wysuszeniu sok z lici aloesw, zwany alon - Aloe, jest skutecznie dziaajcym surowcem przeczyszczajcym, nieznacznie ciopdnym i przeciwbakteryjnym. Przyspiesza perystaltyk jelita grubego. Ponadto gorzki smak alony pobudza wydzielanie soku odkowego. Dziaania niepodane. Domowe przetwory z lici aloesu podawane w zalecanych niej dawkach nie wywouj zazwyczaj objaww szkodliwych. Natomiast alona, jako rodek przeczyszczajcy, moe powodowa przekrwienie okrnicy oraz narzdw miednicy maej. Przetwory z alony mog by niebezpieczne dla kobiet ciarnych. Nie wolno ich stosowa w tym okresie. Maa ilo antrazwizkw alony przechodzi do mleka matek karmicych, dziaajc przeczyszczajce na niemowlta. Zastosowanie. wiee licie aloesu lub sok su do sporzdzania wielu preparatw w postaci maci, pynu, iniekcji, syropu, wycigu na winie, mazida, przysypki i innych. Stosuje si je: podskrnie, doustnie lub zewntrznie w licznych schorzeniach, m.in. w nieycie odka i jelit, wrzodziejcym zapaleniu jelita grubego, wrzodzie odka i dwunastnicy (take z tendencj przejcia w stan rakowy), kurczach mini, nerwoblach, blach staww na tle reumatycznym, dychawicy oskrzelowej; w postaci iniekcji i przemywa - w chorobach oczu, m.in. zapaleniu rogwki i spojwek, zmtnieniu rogwki, zmianach zwyrodnieniowych, stanach po przeszczepieniu rogwki; zewntrznie - przeciw oparzeniom, owrzodzeniom, pkniciom skry, ukszeniom przez zwierzta i owady, wysypkom, odleynom, widowi i innym. Alona stanowi rodek przeczyszczajcy, obecnie rzadziej stosowany jako hepatotoksyczny. Wchodzi w skad draetek przeczyszczajcych Alax (Herbapol) oraz nalewki -Tinctura Aloes (Herbapol), uywanej w podobnym celu. Przetwory. Wino aloesowe. Obrywa si kilka wikszych lici z rolin co najmniej trzyletnich, myje, osusza i przechowuje w lodwce 7-10 dni. Bierze si 50 dag lici, usuwa si z nich brzene kolce, kroi licie na kilkucentymetrowe kawaki, miele w maszynce, dodaje do miazgi 1/21 czerwonego wina gronowego, miesza, dolewa 50 dag miodu i po starannym wymieszaniu pozostawia w zamknitym naczyniu i w ciemnoci na 3-5 dni. Licie mona take zmiksowa. Otrzymane wino cedzi si przez gste sitko, rozlewa do butelek i przechowuje w lodwce. Dawkowanie: w pierwszym tygodniu 3 razy dziennie po yeczce do herbaty, w nastpnych 34 tygodniach 3 razy dziennie po yce stoowej, w dalszych 3-4 tygodniach 3 razy dziennie po yeczce do herbaty, zawsze na godzin przed jedzeniem. Okres przyjmowania leku: 2-3 miesice, po czym przerwa 1 -2 tygodnie i nast pny cykl. Znanych jest wiele podobnych przepisw o nieco innych proporcjach skadnikw, m.in. wikszej iloci wina i dodatku spirytusu. Stosuje

80

si w wielu schorzeniach, zwaszcza we wrzodzie odka i dwunastnicy oraz owrzodzeniu jelita grubego. Napar aloesowy. Przygotowany jak poprzednio li aloesu tnie si na drobne kawaki, wkada do termosu, dodaje po yeczce lici szawii i kwiatw nagietka (lub lici babki lancetowatej), zalewa 11/2 szklanki wody wrzcej, zakr ca termos i pozostawia na godzin. Napar stosuje si do pukania jamy ustnej i garda, przemywania przewodw nosa, obmywania sromu i odbytu, tamponowania, okadw na wrzody i rany oraz do wlewa doodbytniczych w zapaleniu odbytnicy i odbytu. Mid aloesowy: licie przygotowane jak poprzednio zmiady i na kade 100 g miazgi doda 200 g miodu, po czym powoli ogrzewa do wrzenia, odstawi do nastpnego dnia, ponownie ogrza do wrzenia, przecedzi przez gste sitko do soika i przechowywa w lodwce. Przyjmowa rano na czczo oraz na godzin przed obiadem po yeczce jako rodek pobudzajcy apetyt, przeciwnieytowy i oglnie wzmacniajcy. Jest wskazany dla dzieci, modziey i osb w wieku podeszym. Biostymina (Herbapol) - ampuki; zawieraj wodny wycig z lici aloesu, przygotowany wedug Piatowa, opracowany przez prof. J. Muszyskiego. Podaje si podskrnie: dorosym 1 ml (maksymalnie dziennie 3 ml), dzieciom do 5 lat 0,2-0,3 ml, starszym dzieciom0,5 ml. Okres leczenia: 30-50 iniekcji, po czym przerwa 3-5 tygodni. W astmie oskrzelowej lek przyjmuje si przez 10-15 dni po 1-1,5 ml dziennie, nastpnie co drugi dzie. Przeciwwskazaniami s cikie schorzenia ukadu krenia (np. nadcinienie) i nerek oraz cia zaawansowana. Wycig glicerynowy z aloesu: do 100 g lici przygotowanych jak poprzednio i pocitych na kawaki wla 100 ml wody, zmiksowa, po czym doda 150 ml gliceryny i nieco soku cytrynowego, ponownie miksowa i pozostawi na 24 godz. Nastpnie oddzieli miazg rolinn na gstym sitku, a pyn przela do butelki i przechowywa w lodwce. Stosowa jako rodek kosmetyczny, rwnie jako pyn po goleniu. Alax (Herbapol) - draetki. Zay wieczorem 1-3 draetki, popijajc wod, jako rodek przeczyszczajcy. Nalewka alonowa, Tinctura Aloes (Herbapol): pi wieczorem 15-20 kropli w kieliszku wody w zalenoci od wieku jako rodek przeczyszczajcy. Jako rodek pobudzajcy wydzielanie soku odkowego przyjmowa 5-10 kropli w kieliszku wody 3 razy dziennie na 30-60 min przed jedzeniem.

2. AMINEK EGIPSKI
Ammi visnaga Lam.
Jest to rolina jednoroczna lub dwuletnia z rodziny Baldaszkowatych (Umbelliferae), wystpujca w stanie naturalnym na terenach od Wysp Kanaryjskich przez kraje basenu rdziemnomorskiego po Iran, najliczniej w zachodniej czci Afryki Pnocnej, a w kierunku poudniowym siga do Etiopii. Zostaa przeniesiona przez czowieka do Ameryki Poudniowej (Argentyna), Europy Zachodniej, Australii i Nowej Zelandii. W wielu krajach jest uprawiana. W Polsce aminek egipski udaje si z trudem z uwagi na zbyt chodny dla niego klimat. Aminek ma odyg okoo 1 m wysok, rozgazion, sabo bruzdowan, licie podwjnie lub potrjnie pierzaste o wycinkach nitkowatych, kwiaty drobne, niepozorne, biae, o nieprzyjemnym zapachu, zebrane w du e baldachy zoone rednicy do 10 cm. Owoce to drobne rozupki, do 2,5 mm dugie, typowe dla rodziny Baldaszkowatych,

81

przewanie nie rozpadnite na nieupki. Aminek kwitnie w lipcu i sierpniu, ale owoce w naszych warunkach czsto nie dojrzewaj przed przymrozkami. Surowiec. Do celw farmaceutycznych zbiera si dobrze wyksztacone i dojrzae owoce aminka egipskiego, suszy w cieniu i przewiewie, okrusza lub omaca, odwiewa okruchy i otrzymuje owoce aminka egipskiego - Fructus Ammi visnagae. Surowiec ten znany by w lecznictwie ludowym Egiptu od paru tysicy lat, ale do lecznictwa europejskiego zosta wprowadzony dopiero w latach pidziesitych biecego wieku. Podstawowe zwizki czynne. W owocach aminka egipskiego wystpuj zwizki z grupy furanochromonu, np. kelina (0,5-1,5%), otrzymywana w stanie krystalicznym, oraz wisnagina (0,05-0,1%), kelol i glikozyd kelolu (okoo 1%) fizjologicznie nieczynny. S rwnie pochodne piranokumaryny (np. wisnadyna, samidyna, dwuhydrosamidyna), ponadto flawonoidy (np. akacetyna), fenolokwasy (np. kwas kawowy i kwas ferulowy), sterole (np. stygmasterol i spinasterol) oraz olejek eteryczny, tuszcz (okoo 20%), biaka (okoo 12%) i sole mineralne. Dziaanie. Izolowana z surowca czysta kelina dziaa rozkurczowo na minie gadkie , oskrzeli, jelit i macicy oraz rozszerza naczynia wiecowe, a take zwiksza ilo wydalanego moczu, gdy powoduje rozszerzenie naczy krwiononych nerek. Kelina moe by podawana doustnie, a w razie potrzeby rwnie dominiowo. Dobrze te wchania si doodbytniczo w postaci czopkw. Pozostae zwizki czynne aminka, pochodne furanochromonu i piranokumaryny, s trudne do rozdzielenia i mona je stosowa tylko doustnie, wywieraj jednak silniejsze i bardziej skuteczne dziaanie od pojedynczego zwizku keliny. Najsilniej z caej grupy zwizkw dziaa wisnadyna. Wszystkie zwizki czynne w postaci wycigw z owocw aminka egipskiego podawane doustnie zmniejszaj lub znosz stany skurczowe oskrzeli, przeciwdziaajc atakom astmatycznym. Wycigi dziaaj podobnie na moczowody i pcherz moczowy. Uatwiaj przepyw moczu i jego wydalanie oraz znosz lub osabiaj bl wywoany skurczem mini gadkich. Zawarte w owocach aminka flawonoidy zwikszaj nieznacznie ilo wydalanego moczu, a kwasy wielofenolowe wykazuj sabe wasnoci bakteriostatyczne. Ponadto dziaaj rozkurczowo na drogi ciowe oraz jelita. Wycigi dziaaj te rozkurczowo na naczynia krwionone mzgu, nerek oraz serca. Nie maj jednak wpywu na naczynia obwodowe, a wic i na oglne cinienie krwi. Poza tym wykazuj wasnoci przeciwrobacze, czego nie obserwowano w przypadku czystej keliny. Dziaania niepodane. Wycigi z owocw oraz kelina przy wielokrotnym stosowaniu mog wywoa objawy nietolerancji i nudnoci, brak aknienia, bl gowy, wid skry, a niekiedy bezsenno. Kelina kumuluje si w organizmie czowieka. Zastosowanie. Czyst kelin stosuje si doustnie lub, w miar potrzeby, dominiowo w kolce nerkowej, kamicy ciowej, dusznicy bolesnej i dychawicy oskrzelowej. Kelina jest skadnikiem wielu preparatw krajowych i zagranicznych. Wchodzi w skad specyfiku Kellotetryt (Polfa), tabletki, stosowanego w niewydolnoci wiecowej, a take w skad tabletek Wikalina (Polfa), uywanych w chorobie wrzodowej odka i dwunastnicy oraz przewlekym nadkwanym nieycie ze stanami skurczowymi odka i jelit. Nalewk lub wycigi z owocw aminka egipskiego podaje si doustnie w niewydolnoci wiecowej, mao nasilonych atakach dusznicy bolesnej, stanach przed- i pozawaowych oraz w niektrych innych schorzeniach serca. Przetwory z aminka egipskiego stosuje si rwnie w dusznoci oddechowej, spastycznym nieycie oskrzeli u dzieci i modziey oraz mao nasilonej dychawicy oskrzelowej. Nalewka z owocw aminka

82

egipskiego wchodzi w skad kropli Kelastmin (Herbapol), a wycig pynny do kropli Kelicardina (Herbapol). Przetwory. Owoce aminka egipskiego nie s dostpne w aptekach i sklepach zielarskich. Su wycznie do przerobu w zakadach przemysowych. Preparaty gotowe z tego surowca mona otrzyma tylko na recepty lekarskie. Nalewka z owocw aminka egipskiego, Tinctura Ammi visnagae (Herbapol): przyjmowa doustnie 15-40 kropli 2-5 razy dziennie w kieliszku wody bezporednio po jedzeniu w chorobie wiecowej serca, stanach skurczowych drg ciowych, moczowych i jelit. Kelastmina (Herbapol): przecitnie dorosym zaleca si doustnie 10-20 kropli 3 razy dziennie midzy posikami w dychawicy oskrzelowej, zwaszcza w okresie pocztkowym o umiarkowanym nasileniu u osb starszych, cierpicych na niedotlenienie minia sercowego. W przypadkach ostrych 40-60 kropli w kieliszku wody 3 razy dziennie. Carduben (Madaus, RFN), tabletki zawierajce wisnadyn, rozszerzaj naczynia wiecowe, obwodowe i mzgowe, bez wyranego wpywu na cinienie ttnicze krwi. Stosuje si doustnie w chorobie wiecowej, stanach przed- i pozawaowych oraz miadycy naczy mzgowych.

3. AMINEK WIKSZY
Ammi maius L.
Jest to rolina jednoroczna z rodziny Baldaszkowatych (Umbelliferae), wystpujca w stanie naturalnym w rejonie rdziemnomorskim, przeniesiona przez czowieka do krajw Europy rodkowej i Pnocnej. W Polsce moe by uprawiana, lecz dziko nie wyst puje. Aminek ma odyg nag, tpo kanciast, do 90 cm wysok. Licie pojedynczo lub podwjnie pierzastodzielne o wycinkach lancetowatych, chrzstkowato ostro pikowanych. Kwiaty biae, drobne w baldachach zoonych. Kwitnie w lipcu i sierpniu, dojrzewa w kocu wrzenia. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si dojrzae, w peni wyksztacone owocostany, suszy w cieniu w miejscach przewiewnych, okrusza lub omaca, a nastpnie odwiewa i otrzymuje owoce aminka wikszego Fructus Ammi maioris. S one bardzo podobne z wygldu do owocw aminka egipskiego, surowca o innym dziaaniu leczniczym. Podstawowe zwizki czynne. Owoce aminka wikszego zawieraj mieszanin furanokumaryn, z ktrych najwaniejsze to ksantotoksyn, czyli ammoidyna (8-metoksypsoralen), imperatoryna (ammidyna), bergapten, izopimpinelina i marmezyna. Inne skadniki nie maj istotnego znaczenia w lecznictwie. Dziaanie. Najwiksze znaczenie ma fotodynamiczne dziaanie furanokumaryn, ktre absorbuj promienie nadfioletowe i uczulaj organizm na wiato. Zwikszaj wytwarzanie barwnika zwanego melanin i uatwiaj odkadanie go w skrze. Przetwory z aminka wikszego podawane doustnie oraz miejscowo zmniejszaj skutki defektu metabolicznego, zwanego bielactwem nabytym, powodujcego wystpowanie na skrze odbarwionych biaych plam rnej wielkoci i rnego ksztatu, przebarwionych na obwodzie. Ogniska odbarwie wystpuj najczciej na grzbietowej powierzchni doni, na twarzy, szyi, narzdach pciowych, a niekiedy w innych miejscach. Odbarwienia

83

mog pojawi si nagle, zwaszcza po cikich wstrzsach nerwowych, lub stopniowo i nie wykazuj tendencji do samoistnego ustpienia. W leczeniu bielactwa nabytego stosuje si zwizki chemiczne o dziaaniu fotodynamicznym, zwikszajce wytwarzanie pigmentu melaniny w skrze po wystawieniu jej na dziaanie promieni sonecznych lub promieni nadfioletowych lampy kwarcowej. Do najbardziej czynnych zwizkw, stosowanych w leczeniu bielactwa, nale pochodne furanokumaryn, zwaszcza psoraleny, jak 8-metylopsoralen (ksantotoksyna) oraz 5-metoksypsoralen. Furanokumaryny odznaczaj si zdolnoci absorpcji wiata w zakresie promieni nadfioletowych 212 nm, 254 nm i 320 nm oraz dugiego promieniowania nadfioletowego o dugociach fali 320-400 nm. Obok aminka wikszego zwizki tego rodzaju zawiera pasternak, arcydzigiel, seler i dziurawiec. Przetwory z owocw aminka wikszego dziaaj take korzystnie w przypadku ysienia plackowatego oraz, niekiedy, w uszczycy. Dziaania niepodane. Przy stosowaniu przetworw z aminka wikszego naley unika intensywnego nawietlania skry promieniami sonecznymi lub lampy nadfioletowej, gdy skra w tym czasie jest bardziej wraliwa na wiato. Dlatego w dawkach normalnie tolerowanych, po preparatach z aminka wikszego, moe wystpi gwatowne zaczerwienienie skry, miejscowy obrzk, przekrwienie lub pojawienie si pcherzy. Zastosowanie. Preparaty z owocw aminka wikszego stosuje si doustnie, a take zewntrznie na miejsca odbarwione skry z rwnoczesnym nawietlaniem tych miejsc promieniami nadfioletowymi. Skr zabarwion prawidowo naley przy nawietlaniu zasania. Nawietla powinno si ostronie (!), gdy skra pod wpywem furanokumaryn jest bardziej wraliwa na dziaanie promieni wietlnych. Kuracj mona prowadzi wycznie pod kierunkiem lekarza. Dobre wyniki osiga si rwnie, podajc furanokumaryny w leczeniu ysienia plackowatego. Niekiedy stosuje si przetwory z owocw aminka wikszego doustnie w uszczycy, w celu zahamowania nieprawidowego rogowacenia skry. Przetwory. W lecznictwie stosuje si tylko gotowe preparaty z owocw aminka wikszego, produkowane przez przemys farmaceutyczny. Ammifurin (ZSRR), tabletki i roztwr, zawierajce mieszanin izopimpineliny i bergaptenu z owocw aminka wikszego, dziaaj fotouczulajco w bielactwie i ysieniu plackowatym. Podaje si doustnie po 0,02 g 1-4 razy dziennie, a zewn trznie miejsca odbarwione smaruje si 2-procentowym roztworem. Lek moe powodowa u niektrych osb szkodliwe objawy. Przeciwwskazania - w nadcinieniu, tyreotoksykozie, chorobach nerek, wtroby i krwi. Meladinine (Basotherm RFN), tabletki zawierajce 10 mg 8-metoksypsoralenu czyli ksantotoksyny. Stosuje si je w bielactwie i uszczycy. Przeciwwskazania jak wyej. Nie wskazane s dla dzieci poniej 12 lat. Jest take roztwr oraz emulsja, zawierajce 0,15% ksantotoksyny.

4. ARCYDZIGIEL LITWOR
Archangelica officinalis Hoffm.
Jest to rolina dwuletnia z rodziny Baldaszkowatych (Umbelliferae), wystpujca w stanie naturalnym w Europie Pnocnej i rodkowej oraz na Syberii. W Polsce spotyka si j w Sudetach i Karpatach nad brzegami potokw, a nadto miejscami na niu, najczciej zdzicza; jest pod cakowit ochron. Do celw leczniczych, kosmetycznych, przyprawowych i spoywczych jest uprawiana.

84

Arcydzigiel wydaje w pierwszym roku rozet przyziemnych dugoogonkowych lici, podwjnie lub potrjnie pierzastych. W drugim roku wytwarza odyg do 2 m wysok, okrg na przekroju, wewntrz pust, czsto u gry purpurowonabieg i rozgazion. Licie odygowe mniejsze od dolnych, pojedynczo pierzaste, opatrzone duymi pochwami obejmujcymi odyg. Kwiaty tawe lub zielonawe, zebrane w due 20- 40--promieniowe baldachy. Caa rolina odznacza si swoistym, przyjemnym zapachem. Po pierwszym roku wegetacji roliny maj do krtkie korzenie palowe i w normalnych warunkach nie rozrastaj si one silniej rwnie w drugim roku, poniewa rolina zakwita, wydaje owoce i ginie. Aby zwikszy wzrost korzeni, obcina si pdy kwiatowe, co jednoczenie przedua okres ycia arcydzigla na rok trzeci. Surowiec. Do celw leczniczych wykopuje si we wrzeniu korzenie i kcza w drugim lub trzecim roku wegetacji, myje i cae lub pokrajane suszy szybko w suszarni ogrzewanej w temperaturze do 35C. Surowiec - korze arcydzigla -Radix Archangelicae (syn. Radix Angelicae) naley przechowywa w miejscu suchym i chodnym, osonity przed wiatem. Podstawowe zwizki czynne. We wszystkich czciach arcydzigla znajduje si olejek eteryczny: w korzeniu do 1,5%, w owocach do 2%, a w zielu okoo 0,15%. Gwnym skadnikiem olejku z korzeni jest -felandren, a z owocw -felandren. S ponadto inne terpeny, jak cymen, kamfen, limonen. Charakterystycznym skadnikiem zapachowym jest pentadekanolid o charakterze laktonu. Istniej due rnice w skadzie olejku w zalenoci od pochodzenia surowca. Drug wan grup stanowi wystpujce w caej rolinie zwizki kumarynowe (np. umbeliferon, umbeliprenina, pragolaryna, ostenol i ostoi) oraz zwizki furanokumarynowe (np. ksantotoksyna, ksantotoksol, angelicyna, imperatoryna, bergapten, oksypeucedanina, archangelikaina i apteryna). S rwnie liczne kwasy organiczne (np. kwas angelikowy, cytrynowy, malonowy, fumarowy i kawowy), nastpnie fitosterole i ich estry (np. -sytosterol), flawonoidy (np. archangelenon), trjterpeny (np. lupeol i -amyryna z owocw), ponadto cukry proste i trjcukier umbeliferoza, tuszcze (przede wszystkim w owocach). Jest take czynnik pobudzajcy wytwarzanie interferonu zwalczajcego infekcje, zwaszcza wirusowe u ludzi i zwierzt. Dziaanie. Przetwory z korzenia arcydzigla podawane doustnie zwikszaj wydzielanie soku odkowego i liny wskutek odruchu wywoanego gorzkim smakiem wycigw. Pobudzaj rwnie wytwarzanie enzymw trawiennych - pepsyny i pentagastryny w odku. Obserwuje si te zwikszenie wydalania moczu i potu, co przyczynia si do przyspieszenia eliminacji z ustroju zbdnych i szkodliwych produktw przemiany materii. Pochodne furanokumaryny i niektre skadniki olejku eterycznego arcydzigla dziaaj rozkurczowo na minie gadkie przewodu pokarmowego i drg ciowych. Std przetwory z arcydzigla s stosowane jako leki wiatropdne. Angelicyna, zawarta w przetworach z arcydzigla, wyrnia si dziaaniem uspokajajcym, co wykazano rwnie na zwierztach dowiadczalnych. Ponadto arcydzigiel wzmaga odporno ukadu nerwowego i w pewnym stopniu przypomina dziaanie korzenia e-szenia. Ksantotoksyna, ksantotoksol, angelicyna i inne pochodne furanokumaryny wykazuj dziaanie fotodynamiczne i zwikszaj wytwarzanie pigmentu melaniny w skrze po wystawieniu jej na dziaanie wiata sonecznego (zob. aminek wikszy, nr 3). Olejek eteryczny z arcydzigla wykazuje ponadto wasnoci bakterio- i grzybobjcze, chocia niektre gatunki mikroorganizmw, jak paeczka okrnicy i paciorkowiec zocisty, s mao na nie wraliwe. Na skr olejek wywiera dziaanie znieczulajce, ktre utrzymuje si przez kilka godzin.

85

Dziaania niepodane. Przetwory z arcydzigla, stosowane w zalecanych dawkach, nie maj dziaania szkodliwego na organizm. Jednake zawarte w surowcu pochodne furanokumaryny zwikszaj wraliwo skry na promienie soneczne i mog powodowa miejscowy obrzk, przekrwienie lub powstanie pcherzy ju po krtkim nawietlaniu. Zastosowanie. Przetwory z korzenia arcydzigla maj zastosowanie w zaburzeniach trawiennych spowodowanych niedoborem soku odkowego, pepsyny, mukopolisacharydw, ci i soku trzustkowego, wyraajcych si blami brzucha, wzdciami, odbijaniem, brakiem aknienia i nieregularnymi wyprnieniami. Mona je rwnie podawa w stanach skurczowych odka, drg ciowych, osabieniu ruchw perystaltycznych jelit, zastoju ci w pcherzyku ciowym i utrudnionym jej dopywie do dwunastnicy. Ponadto dobre wyniki osiga si, stosujc przetwory z arcydzigla w umiarkowanym pobudzeniu nerwowym. Wycig pynny z korzenia tej roliny wchodzi w skad pynu Nervosol (Herbapol), stosowanego w stanach zwikszonego napicia nerwowego, uczuciu niepokoju i trudnoci w zasypianiu. Zewntrznie stosuje si olejek arcydziglowy do wciera przeciwblowych, przeciwzapalnych i przeciwwidowych. Przetwory. Napar z korzenia arcydzigla: 1/2 - 1 yki rozdrobnionych korzeni zala 1-11/2 szklanki wody wrzcej i naparza pod przykryciem przez 15 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi po 1/4 - 1/3 szklanki 2-3 razy dziennie na godzin przed jedzeniem, jako rodek pobudzajcy wydzielanie sokw trawiennych, albo po posikach - jako lek wiatropdny i czyszczcy krew. Zioa odkowe: zmiesza po 20 g rozdrobnionych korzeni arcydzigla, ziela drapacza lekarskiego, lici mity pieprzowej i lici melisy oraz po 10 g rozdrobnionych korzeni omanu, ziela glistnika i ziela szanty. Zala 1/2 yki mieszanki w termosie 21/2 szklanki wody wrzcej. Pi po 2/3 szklanki 2-3 razy dziennie przed posikiem jako rodek pobudzajcy trawienie, przeciwskurczowy, przeciwzapalny i oglnie wzmacniajcy. Spirytus arcydziglowy zoony, Spiritus Angelicae compositus; stosowa do wciera agodzcych ble w zapaleniu korzonkw nerwowych, nerwoblach i blach gocowych. Olejek arcydziglowy, oprcz zastosowa typowo medycznych, jest uywany w przemyle mydlarskim, kosmetycznym i chemii gospodarczej. Rzadziej w tych celach wykorzystuje si olejek arcydziglowy z owocw. Wycigw z owocw i korzeni uywa si, w poczeniu z innymi surowcami rolinnymi, do wyrobu likierw zioowych lub aromatycznych wdek. Kandyzowane ogonki li ciowe arcydzigla su do ozdabiania tortw i ciastek. W krajach anglosaskich i nordyckich korze arcydzigla stosuje si w kompozycji z innymi surowcami zioowymi do aromatyzowania piwa.

5. ARNIKA GRSKA
Arnica montana L.
Jest to bylina z rodziny Zoonych (Compositae), wystpujca na grskich kach Europy rodkowej, Azji i Ameryki Pnocnej. Rzadziej mona j spotka na niu, m.in. na Litwie i Biaorusi. W Polsce ronie do rzadko. Wystpuje w Sudetach, Karpatach oraz na niu, zwaszcza na Suwalszczynie, Pomorzu Mazurskim i w Puszczy Biaowieskiej, na kach i brzegach lasw.

86

Arnika wytwarza krtkie wielogowe kcze, uwieczone rozet przyziemnych lici odwrotniejajowatych lub poduniejajowatych 5 - 7-nerwowych, krtko owosionych lub prawie nagich. odyga ma do 60 cm wysokoci, jest ogruczolona z 1-3 parami odlegych od siebie, ku grze malejcych lici. Kwiaty zebrane s w 3 zocistote do due koszyczki, z ktrych jeden jest szczytowy, a pozostae wyrastaj z ktw grnych lici. rednica koszyczkw wraz z kwiatami wynosi 6-8 cm. Rolina jest pod cis ochron, do celw leczniczych - uprawian. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si na plantacjach kwiatostany - koszyczki w pocztkowym okresie kwitnienia, w dni soneczne, po obeschniciu rosy i suszy w cieniu i przewiewie. Otrzymany surowiec stanowi koszyczki arniki Anthodium Arnicae (syn. kwiat arniki - Flos Arnicae). Rwnowartociowego surowca dostarcza arnika kowa -Arnica chamissonis Lessing, pochodzca ze stepowych rejonw Ameryki Pnocnej, znacznie atwiejsza w uprawie. Podstawowe zwizki czynne. Kwiaty arniki zawieraj flawonoidy, np. astragalin (3glukozyd kemferolu) i izokwercytryn (3-glukozyd kwercetyny), olejek eteryczny w iloci okoo 0,15% barwy pomaraczowobrunatnej o konsystencji pstaej. W olejku znajduj si m.in. kwasy tuszczowe, triakontan, zwizki o charakterze fenoli (np. ty mol, tymohydrochinon i ester izomasowy tymolu) oraz poliacetyleny o 3 - 5 potrjnych wizaniach, a wrd nich tridekadien i tridecen. Zawieraj ponadto zwizki trjterpenowe nienasycone (np. arnidiol, faradiol i -amyryn), laktony seskwiterpenowe (np. arnifolin, arnikolidy A, B, C i D), kwasy organiczne (np. kwas kawowy, kwas chlorogenowy, kwas galusowy i cynaryn ), aminy, fitosterole, karotenoidy i sole mineralne. Dziaanie. Przetwory z arniki podane doustnie maj korzystny wpyw na ukad krenia. Podnosz cinienie krwi i usprawniaj jej przepyw przez naczynia wiecowe, zwikszaj liczb skurczw serca i jego objto wyrzutow, zmniejszaj opory w naczyniach obwodowych i poprawiaj krenie w koczynach i mzgu. Pobudzaj rwnoczenie oddech. Obserwuje si te nieznaczne dziaanie przeciwzapalne oraz przeciwobrzkowe w obrbie obwodowych naczy ylnych oraz naczy mzgowych. Wycigi z arniki podawane wewntrznie wzmagaj czynnoci wydzielnicze ustroju. Podnosz nieznacznie wydzielanie soku odkowego i ci, uatwiajc jej przepyw do dwunastnicy. Zwikszaj te ilo wydalanego moczu i dziaaj rozkurczowo na minie gadkie przewodu pokarmowego i drg moczowych. Zwizki czynne kwiatw arniki podawane zewntrznie przenikaj atwo przez skr, wzmacniaj ciany naczy wosowatych, a w przypadku uszkodze, np. na skutek kontuzji lub obrzkw, zapobiegaj przenikaniu osocza poza oysko ylne. Zmieniaj rwnie cinienie na zewntrz i wewntrz drobnych naczy podskrnych, uatwiaj resorpcj pynu wysikowego oraz zmniejszaj obrzk i jego bolesno. Po wnikniciu do naczy wyranie zwikszaj aktywno fibrynolityczn krwi, przeciwdziaaj aglutynacji pytek krwi i zapobiegaj powstawaniu zakrzepw ylnych. Dziaania niepodane. Przetwory z arniki przyjte doustnie w zbyt duych dawkach powoduj bl gowy i brzucha, wymioty, biegunk, a nawet osabienie pracy serca, oddechu i zwenie renic. Nie mona ich przyjmowa doustnie w stanach zapalnych odka i jelit, krwawieniach w przewodzie pokarmowym, stanach pozawaowych i leczeniu strofantyn i glikozydami naparstnicy. Naley unika stosowania zewntrznego przetworw z arniki na otwarte rany, oparzenia III stopnia, rozlege obtarcia naskrka i ostre stany zapalne skry, gdy mog wywoa silne podranienie tkanek. Zastosowanie. Przetwory z arniki stosuje si ostronie doustnie w zaburzeniach

87

wiecowego i mzgowego krenia krwi u osb w wieku podeszym oraz tzw. sercu starczym i postpujcym osabieniu minia sercowego na tle miadycowym, a take w stanach zapalnych i zakrzepowych naczy krwiononych w koczynach dolnych. Znacznie czciej podaje si przetwory z arniki zewn trznie, na krwiaki, stuczenia, obrzki pourazowe, oparzenia I i II stopnia, wylewy podskrne, uszkodzenia naskrka, owrzodzenia troficzne i czyraki oraz owrzodzenia jamy ustnej i dzise. Korzystnie dziaaj rwnie w zapaleniu cigna, stawu i nerwu, blu barku, owrzodzeniu ylakowym oraz ukszeniach owadw. Jako rodek agodzcy ble stosuje si te arnik w zakrzepowym lub zarostowym zapaleniu y i w blach pooperacyjnych. Przetwory. Zioa z arnik: zmiesza po 50 g kwiatw kasztanowca, kwiatw jarzbiny i kwiatw gogu oraz 20 g kwiatw arniki. yk mieszanki zala w termosie 2 szklankami wody wrzcej. Po godzinie przecedzi. Pi maymi porcjami w cigu dnia w stanach zapalnych i zakrzepowych naczy krwiononych w koczynach dolnych. Nalewka arnikowa, Tinctura Arnicae (Herbapol): wewntrznie przyjmowa rzadko po 5-15 kropli nalewki w kieliszku wody 1 -2 razy dziennie po jedzeniu w spadku cinienia krwi, obnieniu czynnoci serca i dusznoci. Korzystnie jest czy z nalewk lub intraktem z gogu. Zewntrznie stosowa do kompresw i okadw po dodaniu do 20 g nalewki arnikowej 50 g gliceryny, 60 g wody i 1/2 yeczki octu. Odwar z arniki: l/2 yki kwiatw zala 2 szklankami wody ciepej. Ogrzewa do wrzenia i gotowa agodnie pod przykryciem 5 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Doda 50 g gliceryny oraz 1 yeczk octu i stosowa do okadw. Napar arnikowo-rumiankowy: zmiesza po 30 g kwiatw arniki i kwiatw rumianku. Zala 2 yki mieszanki 1/21 wody wrzcej, postawi pod przykryciem, a po ostudzeniu przecedzi. Stosowa do okadw, przymoczek i przemywa w egzemie alergicznej, do pukania jamy ustnej i garda oraz zmywania owosionej skry gowy. Arniflor-Salbe (NRD) - emulsja przeciwzapalna na stuczenia, mae zranienia, obrzki i siniaki. Arnicorin (Hamburg, RFN) - krople do stosowania wewn trznego w zaburzeniach kr enia wiecowego i mzgowego krwi, skonnoci do ylakw i osabieniu serca.

6. BABKA LANCETOWATA
Plantago lanceolata L.
Jest to bylina z rodziny Babkowatych (Plantaginaceae), wystpujca na pkuli pnocnej. W Polsce bardzo pospolita w caym kraju; ronie na kach, pastwiskach, przydroach i trawnikach oraz na polach jako chwast rolin uprawnych, zwaszcza koniczyny. Licie ma wyduone, lancetowate lub rwnowskolancetowate, zebrane w przyziemn ryczk. Kwiaty promieniste, niepozorne, drobne, obupciowe, zebrane w kos kulisty, jajowaty lub krtkowalcowaty. Szypuka kwiatostanu ma wysoko 5-60 cm, koron brunatn, nitki prcikw biaawe, pylniki tawe. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si licie w peni wyksztacone w okresie kwitnienia od maja do wrzenia, najlepiej bez ogonka, gdy ten trudno wysycha. Suszy je naley w suszarni ogrzewanej w temperaturze do 40C, gdy w warunkach naturalnych atwo ciemniej i trac warto. Surowcem jest li babki lancetowatej - Folium Plantaginis lanceolatae. Rwnorzdnego surowca dostarcza babka zwyczajna - Plantago maior L., pospolita w Europie bylina, rzadko wystpujca jako rolina jednoroczna. Ronie w Polsce na

88

Babka lancetowata (wg A. Lonicerusa, 1564)

trawnikach, kach, pastwiskach i przydroach. Li babki zwyczajnej Folium Plantaginis maioris ma podobny skad chemiczny i podobne zastosowanie w lecznictwie do licia babki lancetowatej. Babka zwyczajna, w przeciwiestwie do poprzedniej, czsto bywa zalecana w homeopatii. Podstawowe zwizki czynne. W liciach wystpuje glikozyd aukubina, flawonoidy, garbniki (do 6,5%), kwasy organiczne, zwizki luzowe, pektyny i sole mineralne, a wrd nich krzemionka i sole cynku. Dziaanie. Przetwory z lici babki lancetowatej i zwyczajnej dziaaj przeciwzapalnie na bony luzowe jamy ustnej i garda oraz przewodu pokarmowego. Zmniejszaj przekrwienie bon luzowych oraz nadmiern przepuszczalno wosowatych naczy krwiononych. Ponadto dziaaj bakteriostatycznie. Obserwuje si rwnie nieznaczne dziaanie wykrztune i rozkurczowe na minie gadkie grnych drg oddechowych. Odwary dziaaj te nieco cigajce i sabo moczopdnie. Badania ostatnich lat wykazay, e wycigi wodne z lici babki lancetowatej, stosowane doustnie, pobudzaj wytwarzanie interferonu i antygenw wirusowych, a wic substancji chronicych organizm ludzki przed inwazj wirusw, a porednio - przed tymi rodzajami nowotworw, ktre s wywoywane wtargniciem do komrek odpo-

89

wiednich wirusw onkogennych. Zwizkami czynnymi s m.in. wielocukry rolinne glukany lub aminoglukany o masie czsteczkowej od 10 tysicy do 100 tysicy. Sok ze wieych lici babki lancetowatej lub zwyczajnej albo odwar z lici wysuszonych przyspieszaj gojenie ran i regeneracj naskrka. Dziaania niepodane. W dawkach leczniczych nie obserwowano szkodliwych objaww zarwno po przetworach z lici babki lancetowatej, jak te z babki zwyczajnej. Zastosowanie. Licie babki lancetowatej stosuje si wewntrznie przewanie w mieszankach zioowych. Odwary podaje si doustnie w podostrych i przewlekych nieytach przewodu pokarmowego, bezkwanoci oraz uszkodzeniu bon luzowych odka i jelit przez zwizki chemiczne lub endogenne toksyny bakteryjne, a take w mao nasilonej biegunce. Pomocniczo we wrzodzie odka i dwunastnicy. Rzadziej w nieytach grnych drg oddechowych. Zewntrznie odwary z lici babki podaje si w formie okadw na uszkodzenia skry rnego pochodzenia, np. zakaenie bakteryjne. Rwnie do obmywa w stanach zapalnych i widzie sromu, a ponadto do przemywa oczu w zapaleniu spojwek i powiek. Przetwory. Odwar z lici babki: 1 yk lici babki zala 1 1/2 szklanki wody ciepej i ogrzewa do wrzenia. Gotowa agodnie pod przykryciem 5 min. Odstawi na 10-15 min i przecedzi. Pi 2-3 razy dziennie po 1/2 szklanki w nieycie jelit i biegunce. Ten sam odwar mona stosowa zewntrznie do puka, okadw i przemywa. Do oczu rozcieczy przegotowan letni wod w proporcji 1:1. Zioa przeciwbiegunkowe: zmiesza po 15 g lici babki, kwiatw rumianku, kory dbowej, owocw borwki czarnej i ziela rdestu ptasiego oraz po 10 g kcza piciornika i porostu islandzkiego. Zala 1 yk zi 1 szklank wody ciepej. Ogrzewa do wrzenia i gotowa agodnie pod przykryciem 3-5 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 2-3 razy dziennie przed jedzeniem 1 szklank jako rodek przeciwzapalny, przeciwblowy, osaniajcy oraz przeciwbiegunkowy. Zioa do okadw ocznych: zmiesza po 20 g lici babki zwyczajnej (lub lancetowatej) i kwiatw malwy czarnej oraz po 10 g kwiatw jasnoty biaej i kwiatw rumianku. Zala 1/2 yki mieszanki 2/3 szklanki wody wrzcej i naparza 15-20 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Stosowa do okadw na oczy jako rodek przeciwzapalny, bakteriobjczy i osaniajcy. Syrop wykrztuny: 100 g wieych lici babki poci na mae kawaki, doda 100 ml wody przegotowanej i ostudzonej i zmiksowa lub zemle przez maszynk, wycisn sok z miazgi, przesczy i rozpuci w nim 100 g cukru, po czym ogrzewa do wrzenia. Rozla do maych butelek i przechowywa w lodwce. Stosowa po 1 yeczce do 1/2 yki kilka razy dziennie jako rodek wykrztuny i przeciwkaszlowy dla dzieci i modziey. Zioa przeciw ylakom odbytu: zmiesza po 25 g lici babki lancetowatej i lici maliny oraz 100 g mieszanki zioowej Vagosan. Do 21 wody ciepej doda 5-6 yek zi, ogrzewa powoli do wrzenia, odstawi na 10 min, przecedzi wywar do miski i uy do nasiadwki przez 10-15 min w temp. 37-38. Nastpnie odbyt osuszy i posmarowa maci nagietkow albo maci Tormentiol lub Dermosan. Czstotliwo nasiadwek zaley od stanu zaawansowania choroby.

90

7. BERBERYS ZWYCZAJNY
Berberis vulgaris L.
Jest to kolczasty krzew z rodziny Berberysowatych (Berberidaceae), spotykany w lasach i zarolach niemal caej Europy, sadzony jako rolina ozdobna w parkach. W Polsce jest rzadki, gdy na terenach przylegych do pl by tpiony przez rolnikw, poniewa na jego liciach wystpuje wiosenne pokolenie rdzy zboowej, przenoszcej si nastpnie na zboa. Berberys osiga wysoko 1,5 - 2,5 m. Licie na gazkach przeksztacone s w trjdzielne kolce. Z ich pachwin wyrastaj krtkopdy wydajce odwrotnie jajowate lub

Berberys zwyczajny (wg. T. Hajka, 1562)

91

eliptyczne licie o brzegu ostro zbkowanym. Kwiaty te, promieniste, zebrane w zwisie grona. Prciki za dotkniciem ich nasady wykonuj ruch w kierunku znamion supka. Owocem jest poduna, czerwona jagoda. Owoce berberysu, bogate w witamin C, s jadalne, cho mao smaczne. Su gwnie na przetwory. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si dobrze wyksztacone i zdrowe licie w maju lub czerwcu oraz dojrzae owoce w sierpniu lub wrzeniu, gdy nabray jaskrawo-czerwonej barwy. Licie suszy si w suszarniach naturalnych w miejscach zacienionych i przewiewnych, a owoce - w suszarniach ogrzewanych, pocztkowo w temperaturze niszej, nastpnie dosusza si w temperaturze okoo 50 - 60C. Wysuszony li berberysu - Folium Berberidis oraz owoc berberysu - Fructus Berberidis stanowi surowiec leczniczy. Dawniej zbierano korzenie berberysu - Radix Berberidis oraz kor z korzeni i gazek berberysu - Cortex Berberidis. Obecnie tego si nie robi, aby nie wyniszcza rolin. Podstawowe zwizki czynne. Licie, kora i korzenie berberysu zawieraj alkaloidy o rnej budowie chemicznej. Do grupy protoberberyny nale m.in. berberyna, jatroryzyna i palmatyna, do grupy dwubenzyloizochinoliny - berbamina i oksyakantyna, a do grupy aporfiny - magnofloryna. Owoce berberysu zawieraj: okoo 6,5% kwasw organicznych (np. jabkowy i askorbowy, czyli wit. C), okoo 6,6% pektyn, 5% cukrw, gwnie glukozy i fruktozy oraz sole mineralne. Dziaanie. Owoce berberysu s naturalnym rdem atwo przyswajalnych witamin, jak witamina C oraz karotenoidw, stanowicych prowitamin A. S wartociowym surowcem witaminizujcym, regulujcym procesy przemiany materii i podnoszcym ogln odporno organizmu, zwaszcza w zakaeniach bakteryjnych, stanach zapalnych bon luzowych oraz zmniejszonej odpornoci cian wosowatych naczy krwiononych. Zwikszaj nieznacznie krzepliwo krwi oraz dziaaj agodnie ciopdnie i moczopdnie. Wykazuj te sabe wasnoci przeciwgorczkowe. Naley pamita, e z uwagi na ochronne dziaanie kwasw organicznych oraz innych zwizkw towarzyszcych skuteczno naturalnej witaminy C z owocw berberysu jest wiksza, ni syntetycznego kwasu askorbowego. Wycigi z berberysu, zawierajce m.in. zesp alkaloidw, zwikszaj wydzielanie ci i uatwiaj jej przepyw przez drogi ciowe, a take dziaaj rozkurczowo na przewd pokarmowy, moczopdnie oraz przeciwgorczkowo. Z uwagi na gorzki smak pobudzaj rwnie wydzielanie soku odkowego. Dziaania niepodane. Przetwory z berberysu, zawierajce berberyn, stosowane w prawidowych dawkach nie wywouj szkodliwego dziaania ubocznego u dorosych. U maych dzieci zdarzaj si przejciowe nudnoci. Zastosowanie. Owoce berberysu s pomocniczym lekiem witaminowym w zakaeniach bakteryjnych, chorobach z przezibienia, stanach gorczkowych rnego pochodzenia, chorobie reumatycznej oraz nadmiernej przepuszczalnoci cian naczy wosowatych. Licie berberysu stosuje si w niektrych przypadkach krwawie macicznych, powodowanych stanem zapalnym drg rodnych. Rwnie w zapaleniu przewodw ciowych, kamicy ciowej, niewydolnoci wtroby, dyspepsji, a take kamicy moczowej. Natomiast berberyn podaje si w przewlekym zapaleniu wtroby, zatrzymaniu wytwarzania ci, kamicy ciowej i innych chorobach drg ciowych. W krajach tropikalnych berberyna jest stosowana doustnie i w iniekcjach przeciw cholerze i pezakowicy. Przetwory. Odwar witaminizujcy z owocw berberysu: 1 yk rozdrobnionych owocw zala 1 szklank wody wrzcej, ogrzewa do wrzenia i gotowa agodnie pod przykryciem 3 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 1/4 - 1/2

92

szklanki 2-3 razy dziennie po jedzeniu jako rodek witaminizujcy i nieznacznie moczopdny. Mona nieco osodzi cukrem lub miodem. Odwar przeciwgorczkowy: po 1/2 yki owocw berberysu, dzikiej ry i maliny zala 1 szklank wody wrzcej. Ogrza do wrzenia i gotowa powoli 2 min pod przykryciem. Odstawi na 15 min i przecedzi. Mona osodzi. Pi 1/4 - 1/2 szklanki kilka razy dziennie w chorobach gorczkowych. Zioa moczopdne z berberysem: zmiesza po 50 g lici brzozy i ziela poonicznika oraz po 25 g lici berberysu, ziela fioka trjbarwnego, korzeni mniszka i owocw dzikiej ry. Zala 2 yki mieszanki 2 szklankami wody gorcej. Ogrzewa do wrzenia i gotowa na maym ogniu pod przykryciem 3 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 1/2-2/3 szklanki po 2-3 razy dziennie midzy posikami w schorzeniach drg moczowych.

8. BEZ CZARNY
Sambucus nigra L.
Jest to duy krzew lub niewielkie drzewo z rodziny Przewiertniowatych (Caprifoliaceae), wystpujcy w Europie oraz zachodniej i rodkowej czci Azji. W Polsce bardzo pospolity na niu i w grach po regiel dolny. Ronie w lasach, zarolach, parkach i w pobliu domostw. Bez czarny osiga wysoko do 5 m. Mode gazie maj gruby biay rdze. Licie nieparzystopierzastosieczne, o 5-7 listkach eliptycznych lub podunych, dugo zaostrzonych, nierwno pikowanych. Kwiaty promieniste biae, rednicy 6-9 mm, o silnym nieprzyjemnym zapachu s zebrane w due pozorne baldachy. Owoc kulisty, 3-6-nasienny pestkowiec, ciemnofioletowy, prawie czarny, rednicy 4-6 mm, bardzo podobny do jagody. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si w czerwcu rozkwitajce kwiatostany i suszy rozoone cienk warstw na pkach lub rozwieszone na drutach w miejscach zacienionych i przewiewnych. Po wysuszeniu ociera si kwiatostany przez sita i odrzuca szypuki; otrzymuje si kwiat bzu czarnego - Flos Sambuci. Zbiera si rwnie dojrzae owoce, gdy w sierpniu nabior lnicej czarnej barwy. cina si cae owocostany i suszy najczciej w suszarni ogrzewanej, nastpnie ociera na sitach, podobnie jak kwiaty, i odrzuca szypuki. Uzyskuje si w ten sposb owoc bzu czarnego - Fructus Sambuci. Czasem zbiera si rwnie kor z korzeni - Cortex Sambuci oraz same korzenie tej roliny - Radix Sambuci. Znaczenie w lecznictwie maj te licie bzu czarnego - Folium Sambuci. Podstawowe zwizki czynne. W kwiatach bzu wystpuj flawonoidy (np. rutyna, kwercetyna, astragalina i izokwercetyna), kwasy wielofenolowe (np. kawowy i chloro-genowy), kwasy organiczne (np. walerianowy i ferulowy), garbniki, lady olejku eterycznego, nieznany bliej zwizek zwikszajcy wydzielanie potu, produkty rozpadu glikozydu sambunigryny i sole mineralne (do 9%). W owocach znaleziono okoo 20% cukrw redukujcych i 3,5% pektyn, okoo 3% garbnikw, zesp 3 barwnikw antocyjanowych, kwasy wielofenolowe, kwasy organiczne, jak jabkowy, askorbowy (witamina C), witaminy z grupy B, karotenoidy oraz sole mineralne. Dziaanie. Kwiaty bzu czarnego dziaaj napotnie, na skutek pobudzenia orodkw regulujcych wydzielanie potu. Wykazuj take sabe dziaanie moczopdne, ktre

93

przypisuje si obecnoci flawonoidw. Zwizki te uszczelniaj ciany naczy wosowatych i jednoczenie zwikszaj ich elastyczno. Jest to charakterystyczne dla obecnych w surowcu zwizkw o wasnociach witaminy P (rutyna). Dziki temu flawonoidy zapobiegaj przenikaniu osocza i krwinek czerwonych na zewn trz woniczek. Owoce bzu czarnego wykazuj agodne dziaanie napotne, moczopdne i przeczyszczajce. Nale do wartociowych lekw usuwajcych z organizmu wraz z potem, moczem i kaem szkodliwe produkty przemiany materii oraz egzogenne toksyny. Godne uwagi jest rwnie ich dziaanie przeciwblowe, polegajce na opnianiu reakcji blowej pochodzenia orodkowego. Jest ono wprawdzie okoo 160 razy sabsze od morfiny, ale nie wywouje zalenoci i dlatego owoc bzu czarnego moe mie szersze zastosowanie jako pomocniczy lek przeciwblowy. Ostatnio odkryto w liciach bzu czarnego substancje zwikszajce odporno na choroby zakane. Dziaania niepodane. W dawkach terapeutycznych surowiec nie wywouje dziaania szkodliwego. Zastosowanie. Odwary z kwiatw bzu czarnego stosuje si wewntrznie jako rodek napotny w chorobach z podwyszon temperatur, take jako uzupeniajcy lek moczopdny oraz w chorobach przebiegajcych ze zwikszeniem przepuszczalnoci wosowatych naczy krwiononych. Zewntrznie su do pukania w anginie oraz zapaleniu jamy ustnej i garda, a take do okadw w zapaleniu spojwek i brzegw powiek. Czasem wykorzystuje si je do kpieli kosmetycznych. Kwiaty bzu czarnego s skadnikiem mieszanki zioowej Pyrosan (Herbapol), stosowanej pomocniczo jako lek napotny i przeciwgor czkowy. Odwary z owocw bzu podaje si doustnie jako rodek odtruwajcy i uatwiajcy usuwanie z organizmu szkodliwych produktw przemiany materii, zwaszcza w chorobie gocowej, chorobach zakanych i niektrych schorzeniach skrnych, rwnie jako nieswoisty wspomagajcy rodek przeciwblowy w rwie kulszowej, zapaleniu nerwu trjdzielnego i blach newralgicznych. W poczeniu z innymi surowcami zielarskimi owoc bzu stanowi agodny rodek przeczyszczajcy. Owoce bzu czarnego s skadnikiem granulatu zioowego Betagran (Herbapol) i pynu Betasol (Herbapol), stosowanych jako rodki pomocnicze w uszczycy. S rwnie skadnikiem mieszanek zioowych Normosan (Herbapol) i Neonormosan (Herbapol), uywanych w zaparciach. Przetwory. Odwar z kwiatw bzu: 1-11/2 yki kwiatw zala 1 szklank wody zimnej i ogrzewa do wrzenia. Gotowa agodnie pod przykryciem 3 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 1/3-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie midzy posikami jako rodek moczopdny. Jako rodek napotny i przeciwgorczkowy wypi wieczorem po posiku szklank odwaru z dodatkiem 1-2 yek syropu malinowego. Odwar z kwiatw bzu z dodatkiem 1/2 yeczki Azulanu mona stosowa zewntrznie do okadw i pukania jamy ustnej. Zioa moczopdne z kwiatem b z u: zmiesza po 20 g kwiatw bzu czarnego, kwiatw wizwki botnej, lici brzozy, ziela nawoci i ziela poonicznika. Zala 3 yki mieszanki 31/2 szklanki wody gorcej i ogrzewa do wrzenia. Gotowa agodnie pod przykryciem 3-5 min. Odstawi na 10-15 min i przecedzi. Pi 3-4 razy dziennie midzy posikami po 3/4-1 szklanki jako rodek moczopdny. Zioa Pyrosan (Herbapol): 2-21/2 yki mieszanki zala 2-3 szklankami wody gorcej. Ogrzewa do wrzenia i gotowa 2 min pod przykryciem. Odstawi na 10 min

94

Bez czarny (wg. A. Lonicerusa, 1564)

i przecedzi. Pi moliwie gorcy odwar 2-3 razy dziennie 1 szklank po jedzeniu jako pomocniczy rodek przeciwgorczkowy i napotny. Wieczorem wskazane jest wypicie w ku do 2 szklanek gorcego odwaru o dodatkiem 2-3 yek syropu malinowego. Odwar z owocw bzu czarnego: 1-2 yki owocw zala 1 szklank wody zimnej. Ogrzewa do wrzenia i gotowa powoli pod przykryciem 5 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 1/3 szklanki 2-4 razy dziennie midzy posikami jako rodek moczopdny lub 1/2 - 2/3 szklanki po jedzeniu jako rodek przeciwblowy i uatwiajcy wyprnienie. Dziaanie przeciwblowe mona zwikszy, dodajc 1-2 yki soku z owocw bzu czarnego. W przypadku nerwoblu lub migreny sporzdzi odwar z 4 yek owocw w 11/2 szklanki wody i wypi w cigu dnia w 2-3 porcjach. Sok z owocw bzu: dojrzae, umyte i przebrane owoce bzu czarnego ogrzewa w naczyniu, stale mieszajc, a popkaj i puszcz sok. Wwczas rozetrze je na miazg i maymi porcjami wyciska w pciennym woreczku. Otrzymany sok pozostawi do odstania, przecedzi, doda cukru w proporcji 1:1, gotowa kilka minut i rozla do butelek lub soikw. Pozostay misz woy do naczynia, doda cukru, gotowa powoli kilka minut i gotowe powida przeoy do soikw. Sok pi 2-3 razy dziennie po

95

1-2 yek jako rodek pomocniczy w nerwoblach, zapaleniu korzonkw nerwowych, rwnie w grypie, przezibieniach i lekkich zaburzeniach trawiennych. Powida spoywa w tym samym celu 1-4 razy dziennie po 1 yeczce. Rwnie jako dodatek do konfitur, przecierw i kompotw.

9. BIEDRZENIEC ANY
Pimpinella anisum L.
Any jest rolin jednoroczn z rodziny Baldaszkowatych (Umbelliferae), pochodzc z Egiptu i Azji Mniejszej, gdzie od paru tysicy lat jest rwnie uprawiany. W Polsce hodowany na plantacjach i w ogrdkach. Biedrzeniec any ma odyg ob do 50 cm wysok, owosion, w grnej czci rozgazion. Licie dolne ma dugoogonkowe, okr gawonerkowate, nie podzielone, nacinanozbkowane, licie rodkowe trjklapowe o listkach jajowatych, natomiast grne krtkoogonkowe lub siedzce, dwu- lub trzykrotnie pierzastosieczne, o odcinkach lancetowatych. Kwiaty biae, zebrane w kwiatostan baldach zoony. Owocem jest rozupka, przewanie nie rozpadajca si na nieupki. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si owocostany w kocu sierpnia, gdy nabior szarej barwy, suszy w cieniu i mci, uzyskujc owoc anyu - Fructus Anisi. Surowiec naley przechowywa w szczelnym opakowaniu w miejscach suchych i moliwie chodnych. Any naley do rolin o szerokim zastosowaniu praktycznym. Owoce s czsto uywane w lecznictwie. Su te do otrzymywania olejku eterycznego - Oleum Anisi. Znaczne iloci owocw anyu i destylowanego z nich olejku eterycznego zuywa si w cukiernictwie do ciast i piernikw oraz do wyrobu niektrych wdek i likierw. Podstawowe zwizki czynne. Owoc anyu zawiera do 3,5% olejku eterycznego, ktrego gwnym skadnikiem jest anetol (do 85%) o charakterystycznym anyowym zapachu i sodkim smaku, a skadnikami ubocznymi - metylochawikol i aldehyd anyowy. Poza tym w owocach wystpuje 10-30% tuszczu, okoo 16% biaka, wglowodany i inne zwizki. Dziaanie. Przetwory z owocw anyu pobudzaj czynno wydzielnicz bon luzowych grnych drg oddechowych i wzmagaj ruchy nabonka rzskowego, uatwiajc wydalanie zalegajcego luzu. Wyzwalaj take odruch wykrztuny, zwaszcza w obecnoci niewielkiej iloci amoniaku lub soli amonowych. Owoce lub olejek anyowy wzmagaj take czynnoci wydzielnicze przewodu pokarmowego, zwikszaj wydzielanie sokw trawiennych oraz obniaj podwyszone napicie mini gadkich jelit i przywracaj prawidowe ruchy perystaltyczne. Znosz bl wywoany wzdciem i uatwiaj swobodne odejcie gazw. Umoliwiaj prawidowe trawienie i przyswajanie pokarmw, zwaszcza u maych dzieci i niemowlt oraz u osb w podeszym wieku. Zwikszaj rwnie aknienie. Wycigi z owocw anyu pobudzaj laktacj i nadaj mleku wasnoci wiatropdne oraz w niewielkim stopniu bakteriobjcze. Olejek eteryczny z anyu, podany zewntrznie, dziaa odkaajco na skr i toksycznie na niektre pasoyty, np. wierzbowce i wszy. Dziaania niepodane. Zbyt due dawki olejku anyowego podane doustnie drani bony luzowe przewodu pokarmowego, rozszerzaj naczynia wosowate, mog te spowodowa odurzenie i drgawki. Zastosowanie. Najczciej stosuje si przetwory z anyu jako cenny lek wykrztuny w nieytach garda i oskrzeli ze skp, gst wydzielin lub w suchym kaszlu oraz zaniku

96

ruchw nabonka rzskowego. Najlepsze wyniki osiga si przez czenie z innymi surowcami o podobnym dziaaniu. Olejek anyowy wchodzi w skad kropli anyowych - Spiritus Ammonii anisatus oraz tabletek Azarina (Herbapol) o dziaaniu wykrztunym. Przetwory z owocw anyu s rwnie stosowane w niektrych schorzeniach przewodu pokarmowego, przejawiajcych si blami brzucha i wzdciami, a take w zaparciach wywoanych stanem skurczowym jelit i rozszerzeniem okrnicy przez gazy. Naley pamita, e mleko matek karmicych, ktre przyjmoway przetwory z anyu, dziaa na niemowlta wiatropdnie i przeciwskurczowo. Wycig z owocw anyu wchodzi w skad syropu Rhelax (Herbapol) o agodnym dziaaniu przeczyszczajcym, przeciwskurczowym, wiatropdnym i pobudzajcym trawienie. Przetwory. Napar z owocw anyu: 1/2 yki anyu zala 1 szklank wody wrzcej, przykry i postawi na parze na 30 min. Przecedzi. Pi 2-3 yki 3-5 razy dziennie na 1 godz. przed jedzeniem w zaburzeniach trawiennych, braku aknienia i skpej laktacji u karmicych matek, a po jedzeniu - jako rodek wykrztuny. Dzieciom dawa po 1 yeczce lub yce, zalenie od wieku. Mid anyowy, sproszkowa dokadnie 1 yk wysuszonych owocw anyu i rozetrze z 2 ykami miodu, stonego syropu cukrowego lub demu. Zaywa 2 razy dziennie po 1 yeczce po jedzeniu jako rodek wykrztuny. Zioa wykrztune: zmiesza po 10 g owocw anyu i ziela tymianku oraz po 20 g kwiatw bzu czarnego, lici podbiau i korzeni prawolazu. Zala 1 yk zi 1 szklank wody ciepej i pozostawi na 1/2 godz. Ogrzewa do wrzenia i gotowa pod przykryciem 3 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi porcjami w cigu dnia w suchym kaszlu i chrypce. Zioa odkowe: zmiesza po 20 g owocw anyu, owocw kolendry, ziela drapacza lekarskiego i ziela rdestu ptasiego. Zala 1 yk zi 1 szklank wody gorcej. Ogrzewa do wrzenia i gotowa agodnie pod przykryciem 3-5 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi porcjami w cigu dnia w braku apetytu, odbijaniu i blach odkowych. Rhelax (Herbapol) syrop: dorosym zaleca si 1 -3 yeczki rano na czczo i wieczorem przed snem w zaparciach, dzieciom 1/4-1/2 yeczki - przed snem.

10. BIEDRZENIEC MNIEJSZY

Pimpinella saxifraga L.
Jest to rolina wieloletnia z rodziny Baldaszkowatych (Umbelliferae), wystpujca w Europie i Azji. W Polsce ronie na caym obszarze na suchych zboczach, w lasach, zarolach, na przychaciach i miedzach. Biedrzeniec mniejszy ma odyg rozgazion, do rzadko owosion lub nag, pen, w grnej czci niemal bezlistn , do 60 cm wysok. Licie nieparzystopierzaste, o 3-5 parach listkw nieregularnie zbkowanych, tpo zakoczonych, zwykle tylko na dolnej stronie owosionych lub nagich. Kwiaty ma biae, drobne. Owoce do 3 mm dugie, jajowate, o sabo zaznaczonych ebrach, rozpadajce si na dwie nieupki. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si wczesn wiosn lub na jesieni ze stanowisk naturalnych korzenie i kcza, myje i suszy w suszarniach ogrzewanych w temp. poniej 35. Otrzymuje si jako surowiec korze biedrzeca - Radix Pimpinellae. Czasem zbiera si take ziele biedrzeca - Herba Pimpinellae. Odcina si w tym celu od czerwca do wrzenia grne czci pdw w okresie zakwitania i suszy w suszarniach

97

naturalnych w cieniu i przewiewie. Przechowywa naley je dobrze opakowane w miejscach suchych, gdy atwo wilgotniej. Korze jest czsto atakowany przez owady. Rwnorzdnego surowca dostarcza biedrzeniec czarny - Pimpinella nigra Willd., uwaany przez niektrych botanikw za odmian poprzedniego, a take biedrzeniec wielki - Pimpinella maior (L.) Huds., ktrego surowcem jest korze - Radix Pimpinellae maioris. Podstawowe zwizki czynne. W korzeniu biedrzeca wystpuje olejek eteryczny w iloci okoo 0,5%, zawierajcy azulen i estry epoksyizoeugenolu oraz inne pochodne terpenowe, furanokumaryny (np. pimpinelin , izopimpinelin, peucedanin i bergapten), pochodne kumaryny (np. umbeliferon), saponiny trjterpenowe, garbniki, kwasy wielofenolowe (np. chlorogenowy, kawowy i chinowy), poliacetyleny i liczne kwasy organiczne. Ziele biedrzeca zawiera mniej zwizkw czynnych od korzenia. Jednak skad chemiczny ziela nie jest dokadnie poznany. Dziaanie. Przetwory z korzenia biedrzeca pobudzaj wydzielanie bon luzowych garda, krtani i oskrzeli, zapobiegaj zaleganiu gstej wydzieliny i uatwiaj jej odkrztuszanie. Ponadto nieznacznie zwikszaj wydzielanie soku odkowego oraz wydalanie potu i moczu, uatwiaj te rozpuszczanie kamieni moczowych. Wycigi z korzeni biedrzeca zmniejszaj napicie mini gadkich grnych drg oddechowych. Podobnie, lecz nieco sabiej, dziaaj na minie gadkie przewodu pokarmowego i kobiecych narzdw rodnych, a tylko nieznacznie - na minie w ukadzie moczowym. Po podaniu doustnym wywieraj rwnie dziaanie przeciwzapalne i sabo cigajce. Ziele biedrzeca niniejszego, ubosze w zwizki czynne od korzeni tej roliny, wykazuje podobne, ale sabsze dziaanie lecznicze. Dziaania niepodane. Wiksze iloci wycigw z biedrzeca, przekraczajce zalecane dawki lecznicze, mog wywoa skurcz macicy i wynikajce z tego konsekwencje. Zastosowanie. Wewntrznie stosuje si przetwory z korzenia biedrzeca mniejszego, wikszego lub czarnego, najczciej w schorzeniach oskrzeli i grnych drg oddechowych o charakterze nieytowym, zarwno w stanach przewlekych, jak te podostrych, ponadto - w anginie i w suchym kaszlu, kiedy zbyt maa ilo wydzieliny nie pozwala na swobodne odkrztuszanie. Przetwory z korzenia biedrzeca stosuje si rwnie w dychawicy oskrzelowej jako lek uzupeniajcy. Wycig alkoholowy z tego surowca wchodzi w skad kropli Astmin (Herbapol) oraz Kelastmin (Herbapol), podawanych w przypadku wspomnianej choroby. Wycigi z biedrzeca mona podawa doustnie rwnie w zaburzeniach trawiennych, zwizanych z niedostatecznym wydzielaniem soku odkowego, brakiem apetytu, odbijaniem, wzdciami oraz sabo nasilon biegunk lub te pomocniczo w zachowawczym leczeniu kamicy moczowej. Zewntrznie stosuje si z dobrym skutkiem odwar z korzenia biedrzeca do pukania w zapaleniu jamy ustnej, dzise i garda. Przetwory. Odwar z korzenia biedrzeca: 1/2 yki rozdrobnionych korzeni zala 1 szklank wody o temperaturze pokojowej. Ogrzewa do wrzenia i gotowa powoli pod przykryciem 2 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 1 -2 yki 2-5 razy dziennie po jedzeniu w schorzeniach grnych drg oddechowych. Odwar mona stosowa rwnie zewntrznie do pukania jamy ustnej i garda. Mona te sporzdzi odwar z ziela biedrzeca, biorc 1 yk ziela na 1 szklank wody. Dalej postpowa jak poprzednio.

98

Biedrzeniec any (wg A. Lonicerusa, 1564)

Zioa wykrztune: zmiesza po 50 g korzenia biedrzeca i lici podbiau oraz po 25 g lici babki i kwiatw maku polnego. Zala 1 yk zi 1 szklank wody gorcej. Ogrzewa do wrzenia i gotowa 2-3 min. Odstawi na 10 min i przecedzi do termosu. Pi 3-5 razy dziennie po 1-3 yki po jedzeniu jako rodek wykrztuny. Astmin (Herbapol): dorosym zaleca si zwykle 30-40 kropli 3-6 razy w cigu dnia w dychawicy oskrzelowej. Natomiast w atakach astmatycznych do 60 kropli jednorazowo doustnie w kieliszku wody.

11. BLUSZCZ POSPOLITY

Hedera helix L.
Jest to zimozielony krzew z rodziny Araliowatych (Araliaceae), pncy si za pomoc przybyszowych korzeni czepnych, wyrastajcych na odydze. Bluszcz wystpuje w zachodniej i rodkowej Europie. W Polsce spotyka si go w wilgotnych lasach liciastych na niu i w niszych pooeniach grskich. Bywa te sadzony jako rolina ozdobna. W Polsce przebiega wschodnia granica jego zasigu. Bluszcz podlega u nas ochronie gatunkowej. odygi bluszczu dosigaj kilku metrw dugoci. Licie zimotrwae 5-klapowe o

99

Bluszcz pospolity (wg A. Lonicerusa, 1564)

sercowatej nasadzie. Kwiaty bialozielone w pkolistych baldachach pojawiaj si w Polsce bardzo rzadko. Owocem jest czarna jagoda. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si licie bluszczu pod koniec lata z rolin hodowanych i suszy w miejscach zacienionych i przewiewnych. Li cie bluszczu -Folium Hederae, s surowcem leczniczym. Podstawowe zwizki czynne. Licie bluszczu zawieraj niewielkie iloci alkaloidu emetyny i do 5% kwanych saponin trjterpenowych, wrd nich -hederyn, hederasaponozyd B i C, ponadto flawonoidy (np. rutyn) oraz fenolokwasy (np. chlorogenowy i kawowy), a take karoten i skopolin. Dziaanie. Wycigi z lici bluszczu dziaaj wykrztunie, rozkurczowo, przeciwobrzkowo oraz przeciwzapalnie. Pobudzaj krwawienia miesicznie u kobiet, a take wykazuj sabe waciwoci antymitotyczne, a nawet przeciwnowotworowe. W Polsce bluszcz jest rzadko wykorzystywany w lecznictwie, cz ciej w innych krajach, np. w Niemczech, gdzie w 1968 r. wszed do lecznictwa oficjalnego i zosta zamieszczony w farmakopei. Dziaania niepodane. Przetwory z bluszczu naley stosowa ostronie i nie

100

przekracza dawek, gdy mog wystpi podranienia odka i jelit, wymioty i biegunki. Zastosowanie. W lecznictwie najczciej stosuje si przetwory z lici bluszczu w uciliwym kaszlu i nieytowym zapaleniu oskrzeli, pomocniczo w astmie i krztucu u dzieci; rwnie w zaburzeniach miesiczkowania z towarzyszcymi objawami wegetatywnymi i blami, a take w migrenie. Zewntrznie stosuje si na rany i miejsca bolesne u cierpicych na gociec stawowy. W lecznictwie ludowym przetwory z bluszczu su przede wszystkim jako rodek agodzcy ble w postaci okadw, obmywa, kpieli oraz do pukania w chorobach jamy ustnej i garda, a take w blach reumatycznych i artretycznych. Przetwory. Napar z lici bluszczu: 1 yk rozdrobnionych lici zala 1 szklank wody gorcej i pozostawi na noc. Rano ogrzewa do wrzenia, odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 2-3 razy dziennie po 1/3 szklanki w zaburzeniach menstruacyjnych i nieytach garda i oskrzeli. Zioa w krztucu: zmiesza po 60 g lici bluszczu i ziela tymianku oraz po 30 g korzeni pierwiosnka i ziela przetacznika lenego. Zala 3 yki zi 4 szklankami wody zimnej, powoli ogrzewa do wrzenia i gotowa 3 min. Przecedzi do termosu i wypi cao w cigu dnia porcjami po 1/4-1/2 szklanki. Dzieciom poniej 9 lat podawa 1/21 w porcjach ykami w cigu dnia, osodzone miodem. Zioa przeciw wszawicy i wierzbowi: zmiesza 50 g lici bluszczu oraz po 25 g kwiatw wrotyczu, ziela piounu i lici orzecha woskiego. Zala 4 yki zi 4 szklankami wody zimnej, ogrzewa pod przykryciem do wrzenia, przecedzi i my gow, nastpnie zawin rcznikiem na 30 min, wyczesa gstym grzebieniem i spuka wod z dodatkiem octu. Zabieg powtrzy kilkakrotnie we wszawicy, grzybicy, przeciw upieowi i zapaleniu owosionej skry gowy. Stosowa do okadw i obmywa przeciw wierzbowi. Zioa dermatologiczne: zmiesza rwne iloci lici bluszczu, kwiatw krwawnika, ziela przywrotnika i kwiatw sonecznika. Zala 2 yki zi 2 szklankami wrzcej wody i trzyma na parze pod przykryciem 20 min. Przecedzi i uy do okadw w zapaleniu tkanki cznej lub skry, take w tr dziku pospolitym, wyprysku, pokrzywce i odmrozinach. Do kpieli koczyn lub caego ciaa wzi 150 g powyszych zi, zala 4 l wody wrzcej i odstawi na 20 min. Przecedzi do wanny i dopeni j do 1/3 wod o temp. okoo 37. Czas kpieli 10-20 min. Prospan (Engelhard, RFN), krople i czopki: stosowa w nieycie oskrzeli, krztucu i kaszlu z podranieniem. Niemowltom podawa po 15 kropli 8 razy dziennie, dzieciom do 5 lat - po 30 kropli 8 razy dziennie, dzieciom starszym do 45 kropli 8 razy dziennie. Monapax (Mller, RFN), krople: stosowa w kaszlu z nik wydzielin (tzw. suchy kaszel) i krztucu, zwaszcza u niemowlt i maych dzieci.

101

12. BLUSZCZYK KURDYBANEK

Glechoma hederacea L.
Jest to rolina wieloletnia z rodziny Wargowych (Labiatae), wystpujca w caej Europie, pospolita w Polsce w wilgotnych zarolach, przydroach i na kach. Bluszczyk ma odygi rozesane lub wspinajce si z dugimi, ulistnionymi rozogami, rozgazione, do 40 cm dugie, gsto naprzeciwlege ulistnione. Kwiaty drobne o koronie dwuwargowej, barwy niebieskofioletowej. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si nadziemne, grne czci pdw w okresie zakwitania od kwietnia do czerwca i suszy rozoone cienk warstw w miejscach zacienionych i przewiewnych. Surowcem leczniczym jest ziele bluszczyka -Herba Glechomae (syn. Herba Hederae terrestris). Podstawowe zwizki czynne. Ziele bluszczyka zawiera substancj goryczow glechomin, okoo 7% garbnikw, saponin w maej iloci, lady olejku eterycznego, kwasy organiczne, cholin i sole mineralne. Dziaanie. Napary i odwary z ziela bluszczyka pobudzaj wydzielanie sokw trawiennych i zwikszaj dziki temu aknienie. Poprawiaj procesy trawienia i sprawno przyswajania pokarmw. W wyniku tego dziaaj oglnie wzmacniajco. Przetwory z ziela bluszczyka zwikszaj wydzielanie ci i uatwiaj jej przepyw do dwunastnicy, zapobiegaj zastojom w pcherzyku i zmniejszaj moliwo powstawania kamieni ciowych. wytwarzana w czasie kuracji przetworami z bluszczyka zawiera wicej kwasu chenodezoksycholowego, ktry jest uznawany za jeden z najskuteczniejszych zwizkw hamujcych tworzenie kamieni cholesterolowych i uatwiajcych ich rozpuszczanie. Ju dawno stwierdzono, e ziele bluszczyka wykazuje dziaanie przeciwzapalne i regenerujce na bony luzowe przewodu pokarmowego, drg moczowych i drg oddechowych. Zwiksza te ich odporno i wie toksyczne produkty przemiany materii. Z uwagi na obecno garbnikw przetwory z ziela bluszczyka podawane wewntrznie dziaaj agodnie cigajce i przeciwbiegunkowe, natomiast stosowane zewntrznie - cigajco, przeciwzapalnie, bakteriobjczo i grzybobjczo. Dziaania niepodane. W dawkach leczniczych objaww niepodanych nie obserwowano. Zastosowanie. Wycigi wodne z ziela bluszczyka stosuje si wewntrznie gwnie w kamicy ciowej i stanach zapalnych drg ciowych, w stanach nieytowych przewodu pokarmowego i niedostatecznym wydzielaniu sokw trawiennych. Celowe jest czenie ziela bluszczyka z innymi surowcami o dziaaniu odtruwajcym, ciopdnym i poprawiajcym trawienie. Zewntrznie stosuje si przetwory z ziela bluszczyka do okadw i przemywa w trdziku pospolitym, zapaleniu i widzie skry, oparzeniach I stopnia, take do pukania jamy ustnej i garda, przemywania przewodw nosowych i do kpieli w blach reumatycznych i dnawych. Dobrze jest dodawa do odwaru kwiaty rumianku, licie szawii lub ziele macierzanki. Przetwory. Odwar z bluszczyka: 1 yk ziela bluszczyka wsypa do 1-11/2 szklanki wody ciepej, zagotowa i gotowa na maym ogniu pod przykryciem 5 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi po 1/2 szklanki 2-3 razy dziennie na 30 min przed posikiem jako rodek ciopdny i poprawiajcy trawienie. Zewntrznie uywa do przemywa, okadw i pukania w chorobach skry i bon luzowych.

102

Bluszczyk kurdybanek (wg A. Lonicerusa, 1564)

Zioa przeciwkaszlowe: zmiesza rwne iloci ziela bluszczyka, lici szawii i korzeni arcydzigla. Zala 1 yk dobrze rozdrobnionych zi w termosie 11/2 szklanki wody wrzcej i pozostawi pod zamkniciem 1 godz. Przecedzi i pi 1/3-1/2 szklanki 3 razy dziennie jako rodek przeciwkaszlowy. Napar ten moe suy do pukania garda i jamy ustnej oraz przewodw nosowych w mao nasilonym nieycie. Zioa w schorzeniach uszu: zmiesza po 2 czci ziela bluszczyka i ziela krwawnika oraz po 1 czci lici szawii i zgniecionych owocw anyu (lub kopru woskiego), zala 1/2 yki tych zi 2/3 szklanki wody wrzcej i pod przykryciem pozostawi na 30 min. Przecedzi i uy do pukania ucha zewntrznego i bony bbenkowej w stanach zapalnych.

103

13. BOBREK TRJLISTKOWY

Menyanthes trifoliata L.
Jest to rolina wieloletnia z rodziny Bobrkowatych (Menyanthaceae), wystpujca w strefie umiarkowanej pkuli pnocnej. W Polsce rozpowszechniona w caym kraju na bagnach, podmokych kach, a czasem nad brzegami wd stojcych. Bobrek wydaje grube, pezajce kcze, z ktrego wyrastaj dugoogonkowe, byszczce licie, zoone z 3 listkw, zwykle odwrotniejajowatych, siedzcych. Kwiaty biae lub rowe s zebrane w kwiatostan groniasty, do luny, na bezlistnej szypuce wysokoci do 30 cm. Odgite patki korony s okryte po stronie wewntrznej licznymi soczystymi woskami. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si licie bez ogonkw na pocztku kwitnienia w kocu maja i czerwcu. Poniewa trudno wysychaj, rozkada si je bardzo cienk warstw i suszy w miejscach zacienionych i przewiewnych, a najlepiej w suszarniach ogrzewanych. Surowcem jest li bobrka - Folium Menyanthidis (syn. Folium Trifolii fibrini). Podstawowe zwizki czynne. W liciach bobrka wystpuje gorzki glikozyd meniantyna (do 1%), flawonoidy, jak hiperozyd, rutyna i trifoliozyd, garbniki katechinowe (do 4%), alkaloidy gencjanina, gencjanidyna, gencjalutyna i inne, olejek eteryczny, saponina, kwas askorbowy. Dziaanie. Zwizki goryczowe lici bobrka dziaaj przez receptory smakowe rozmieszczone na jzyku. Ich podranienie przenoszone jest do orodkowego ukadu nerwowego i przekazywane na nerwy wydzielnicze odka. Nastpuje zwikszenie wydzielania soku odkowego, bogatego w kwas solny, a take liny i soku trzustkowego. Obserwuje si stopniowe polepszenie czynnoci trawiennych, zwikszenie aknienia i ogln popraw stanu fizycznego i samopoczucia chorego. Zwizki czynne lici bobrka dziaaj te bezporednio na luzwk odka, pobudzajc wydzielanie sokw trawiennych za porednictwem specyficznego hormonu gastryny. Dziaania niepodane. Due dawki powoduj mdoci, wymioty i biegunk. Zastosowanie. Najwaniejszym wskazaniem do stosowania przetworw z lici bobrka jest niedoczynno wydzielnicza odka i zbyt maa ilo soku odkowego oraz kwasu solnego. Stan taki powoduje brak aknienia i trudnoci w przyswajaniu niezbdnych skadnikw pokarmowych. Wycigi z bobrka mona podawa w wyniszczeniu organizmu, spowodowanym przez rne czynniki, ponadto rekonwalescentom, gdy wywieraj dziaanie oglne wzmacniajce. Licie bobrka poprawiaj rwnie stan psychiczny pacjenta. Surowiec ten wchodzi w skad granulatu zioowego Gastrogran (Herbapol) oraz mieszanki zioowej Digestosan (Herbapol), uywanych w stanach nieytowych odka i jelit, zmniejszeniu wydzielania soku odkowego oraz trudnoci w trawieniu i przyswajaniu pokarmw. Licie s rwnie jednym ze skadnikw nalewki gorzkiej - Tinctura amara (Herbapol) oraz kropli odkowych - Guttae stomachicae (Herbapol), ktre stosuje si w niedostatecznym wydzielaniu soku odkowego, nieytach odka, zym trawieniu i braku aknienia. Przetwory. Odwar z lici bobrka: 1/2 yki lici zala 1 szklank wody wrzcej. Ogrzewa do wrzenia i gotowa agodnie pod przykryciem 5 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 1-2 yki stoowe 4-5 razy dziennie na 1 godz. przed posikiem jako rodek pobudzajcy trawienie i wzmacniajcy. Zioa odkowo-trawienne: zmiesza po 25 g lici bobrka, lici mity pieprzowej, kczy tataraku, korzeni lukrecji, ziela krwawnika, ziela nostrzyka i ziela

104

tymianku. Zala 1 yk zi 1 szklank wody wrzcej i gotowa powoli pod przykryciem 2-3 min. Odstawi na 10 min i przecedzi do termosu. Pi 3 razy dziennie po 1/4 szklanki przed jedzeniem w bezkwanoci i niedostatecznym wydzielaniu soku odkowego oraz w nieycie, wzdciach i innych zaburzeniach trawiennych. Digestosan (Herbapol): 2-21/2 yki zi zala 2-3 szklankami wody gorcej, ogrza do wrzenia i gotowa powoli pod przykryciem 2-3 min. Odstawi na 10 min i przecedzi do termosu. Pi 1/2 do 2/3 szklanki 3 razy dziennie na 1 godz. przed jedzeniem w przewlekych stanach nieytowych i nieytowo-zanikowych bony luzowej odka i zmniejszeniu lub zaniku wytwarzania soku odkowego.

14. BORWKA BRUSZNICA

Vaccinium vitis idaea L.
Jest to niski podkrzew zaliczany do rodziny Wrzosowatych (Ericaceae),rozpowszechniony w klimacie umiarkowanym pkuli pnocnej, w Polsce do pospolity na caym niu w lasach szpilkowych, zarolach i wrzosowiskach, a w grach po stref alpejsk. Brusznica ma odygi okoo 20-30 cm wysokie, licie zimotrwae, owalne, byszczce, nie owosione, brzegiem podwinite, ciemnozielone, spodem ciemnokropkowane. Kwiaty w zwisych gronach s zebrane na kocach gazek. Korona biaawa lub rowa, zrosopatkowa, beczukowata. Brusznica jest rolin u nas powszechnie znan, dostarczajc czerwonych, jadalnych jagd, zwanych borwkami, uywanych na demy i inne przetwory. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si jesieni zdrowe licie barwy intensywnie zielonej i suszy rozoone cienk warstw w miejscach zacienionych i przewiewnych. Surowcem jest li borwki brusznicy -Folium Vitis idaeae. Czasem zbiera si dojrzae owoce borwki brusznicy - Fructus Vitis idaeae, ktre trzeba suszy w suszarni ogrzewanej. Podstawowe zwizki czynne. Licie borwki brusznicy zawieraj do 7% glikozydw fenolowych, gwnie arbutyny i metyloarbutyny, do 12% garbnikw, stanowicych mieszanin zwizkw pochodnych pirogalolu i pirokatechiny, do 0,8% flawonoidw, jak hiperozyd, izokwercytryna i mirycytryna. S rwnie kwasy organiczne, jak chinowy oraz sole mineralne, a wrd nich sporo zwizkw magnezu. Owoce zawieraj kwasy organiczne, jak jabkowy i benzoesowy, cukry, pektyny, witaminy A i C, antocyjany, garbniki (0,25%) i sole mineralne. Dziaanie. Licie borwki brusznicy dziaaj moczopdnie i odkaajco na drogi moczowe. Zwikszaj nieznacznie dobow ilo wydalanego moczu, ale wyranie podnosz stenie usuwanych z organizmu jonw sodu i chloru oraz produktw przemiany materii. Wodne wycigi z lici brusznicy wywieraj rwnie agodne lecz dugotrwae i bardzo skuteczne dziaanie cigajce na bony luzowe przewodu pokarmowego. Zapobiegaj biegunkom i lecz te schorzenia. Niszcz rne mikroorganizmy, zmniejszaj stany zapalne, wzmacniaj ciany drobnych naczy krwiononych odka i jelit oraz wi toksyny bakteryjne. Owoce brusznicy reguluj czynnoci trawienne przewodu pokarmowego. Uwaa si je jednak raczej za rodek dietetyczny i odywczy, a nie za surowiec leczniczy. Dziaania niepodane. Due dawki wycigw z lici brusznicy stosowane przez duszy czas mog powodowa objawy przewlekego zatrucia hydrochinonem, jak wymioty, stany pobudzenia, kurcze i niedokrwisto hemolityczn. Jednoczenie

105

zawarte w odwarach garbniki mog drani odek i powodowa zaparcia. Natomiast licie brusznicy w mieszankach zioowych s cakowicie bezpieczne. Zastosowanie. Odwary z lici borwki brusznicy dziaaj bakteriobjczo i sabo moczopdnie w stanach nieytowych i zakaeniach, towarzyszcych kamicy nerkowej, take w zapaleniu miedniczek nerkowych, nieycie pcherza, blach przy oddawaniu moczu i kurczach pcherza moczowego. Zawarte w liciach glikozydy fenolowe -arbutyna i metyloarbutyna - rozpadaj si w sabo alkalicznym rodowisku moczu do hydrochinonu i metylohydrochinonu o wasnociach bakteriobjczych. Odwary z lici mona stosowa z dobrym skutkiem, zwaszcza w kamicy moczanowej, cysteinowej i ksantynowej, ale naley wwczas doprowadzi pH moczu do wartoci 7,0 - 7,8. Wodny wycig z lici brusznicy mona stosowa rwnie w nieytach odka i jelit, nadmiernej fermentacji i wzdciach, mao nasilonych biegunkach, a nawet drobnych krwawieniach z uszkodzonych naczy wosowatych przewodu pokarmowego, ale tylko jako skadnik mieszanek zioowych lub preparatw. Przetwory. Odwar z lici borwki brusznicy: 1 yk lici zala 1 szklank wody letniej i ogrzewa do wrzenia. Gotowa powoli pod przykryciem 5 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 1/3-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie jako rodek odkaajcy ukad moczowy, a zwaszcza pcherz, oraz agodny lek w nieytach przewodu pokarmowego i mao nasilonych biegunkach. Zioa moczopdne: zmiesza po 20 g lici borwki brusznicy, kwiatu wrzosu, lici brzozy, ziela nawoci i ziela skrzypu. Zala 1 1/2 yki zi 2 szklankami gorcej wody, ogrzewa do wrzenia i gotowa powoli pod przykryciem 5-7 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 1/22/3 szklanki 2-3 razy dziennie jako agodny rodek moczopdny i odkaajcy drogi moczowe. Zioa w nieycie pcherza: zmiesza 40 g lici borwki brusznicy, po 20 g ziela skrzypu i ziela bratkw oraz po 10 g kwiatw rumianku i lici brzozy. Zala 2 yki zi 2 szklankami wody ciepej. Ogrzewa do wrzenia pod przykryciem, odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 3 razy dziennie po 1/2 szklanki midzy posikami w nieycie pcherza, uczuciu palenia i blu przy oddawaniu moczu i kurczach, na zlecenie lekarza i na podstawie analizy moczu.

15. BORWKA CZERNICA

Vaccinium myrtillus L.
Rolina ta jest podkrzewem z rodziny Wrzosowatych (Ericaceae), wystpujcym w umiarkowanej strefie pkuli pnocnej. W Polsce ronie w lasach sosnowych i mieszanych na ca ym niu oraz w Karpatach. Jest to rolina o pdach gadkich, nagich, wyranie kanciastych, wysokoci do 60 cm. Licie wiotkie, krtkoogonkowe, drobno pikowane, jasnozielone, spodem bledsze, nagie, opadajce na zim. Kwiaty krtkoszypukowe, wyrastaj pojedynczo z ktw lici. Korona czerwonawozielona, kubeczkowata, dugoci okoo 5 mm, na obwodzie wycita w pi krtkich, trjktnych zbkw. Borwka czernica jest u nas powszechnie znana, gdy dostarcza smacznych, jadalnych owocw spoywanych na surowo lub uywanych na przetwory. Owocem jest czarna kulista jagoda z sinoniebieskim nalotem woskowym, rednicy do 1 cm. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si licie wczesn wiosn lub pod koniec lata, osmykujc z gazek, nastpnie suszy w cieniu i przewiewie. Otrzymuje si li borwki czernicy - Folium Myrtilli. W kocu czerwca lub w lipcu zbiera si dojrzae jagody tej

106

roliny i suszy najlepiej w suszarni ogrzewanej w temperaturze poniej 60C. Uzyskuje si owoc borwki czernicy, zwany te czarn jagod - Fructus Myrtilli. Podstawowe zwizki czynne. Licie borwki czernicy zawieraj okoo 6,5% garbnikw katechinowych, flawonoidy (wrd nich glikozydy kwercetyny), trjterpeny (np. kwas ursolowy i oleanolowy), antocyjany, lady arbutyny i wolnego hydrochinonu, liczne kwasy organiczne i wielofenolowe, cukry i sole mineralne bogate w zwizki manganu. Suszone owoce borwki czernicy zawieraj okoo 7% garbnikw katechinowych, zesp barwnikw antocyjanowych wspdziaajcych prawdopodobnie z garbnikami, nazywany mirtylin (m.in. glikozydy antocyjanowe pochodne delfinidyny oraz cyjanidyny, petunidyny i malwidyny). Zawieraj ponadto do 7% kwasw organicznych (np. cytrynowy, jabkowy i bursztynowy), okoo 8% pektyn, 20-30% cukrw, przede wszystkim sacharozy, witaminy C i B1, karotenoidy oraz sole mineralne. Dziaanie. W lecznictwie najbardziej ceniona jest zdolno obniania poziomu cukru we krwi przez zesp antocyjanw zawartych w liciach borwki czernicy. Dziaanie to, znane od wiekw w lecznictwie ludowym, zostao niedawno potwierdzone na zwierztach dowiadczalnych. Zawarte w surowcu flawonoidy zwikszaj nieznacznie dobow ilo wydalanego moczu oraz rozpuszczonych w nim jonw sodu, potasu i innych sk adnikw. Licie czernicy wykazuj te wasnoci agodnie zapierajce, bakteriobjcze i cigajce, co przypisuje si zawartym w surowcu garbnikom, a ponadto dziaaj przeciwzapalnie na bony luzowe przewodu pokarmowego. Owoce borwki czernicy s powszechnie znanym u nas surowcem przeciwbiegunkowym. Zawarte w nich garbniki po podaniu doustnym odwaru niszcz lub hamuj rozwj drobnoustrojw chorobotwrczych przewodu pokarmowego, w tym rwnie szczepw opornych na antybiotyki, zmniejszaj przepuszczalno bon luzowych jelit i zatrzymuj stopniowo wydalanie pynnych stolcw. Dziki temu zapobiegaj nadmiernemu odwodnieniu ustroju. Ponadto garbniki wi si z toksynami bakteryjnymi przy biegunkach, a take z solami metali cikich w przypadku zatru nimi. Tworz z obu rodzajami trucizn nierozpuszczalne kompleksy i hamuj ich wchanianie. Wymienione dziaania owocw borwki czernicy przyczyniaj si wyranie do zmniejszenia stanu zapalnego bon luzowych jelit, zahamowania drobnych krwawie z uszkodzonych wosowatych naczy krwiononych, spadku ciepoty ciaa, zmniejszenia blw brzucha oraz zniesienia uczucia nudnoci. Owoce borwki czernicy s jednym ze skadnikw znanej przeciwbiegunkowej mieszanki zioowej Tannosan (Herbapol). Znajdujce si w owocach antocyjany maj wasnoci podobne do flawonoidw i witaminy P. Wpywaj korzystnie na naczynia wosowate oczu i przyspieszaj regeneracj purpury wzrokowej, dziki czemu poprawiaj zdolno widzenia wieczorem i noc. Antocyjany, dziki dziaaniu moczopdnemu oraz zdolnoci agodnego rozszerzania naczy wiecowych, wywieraj korzystny wpyw na regulacj czynnoci ukadu krenia. Zwizki te wchodz w skad niektrych preparatw zagranicznych. wiee i suszone owoce borwki czernicy dziaaj rwnie poraajco na pasoyty jelitowe, zwaszcza owsiki, a nieco sabiej na glisty ludzkie. Zewntrzne okady z miazgi owocw borwki czernicy stosuje si z dobrymi wynikami przeciw liszajom i zapaleniu skry. Dziaania niepodane. Licie borwki czernicy mona stosowa tylko przez niezbyt dugi okres, gdy przyjmowane przez wiele tygodni powoduj spadek wagi ciaa, anemi i taczk. Zastosowanie. Licie borwki czernicy stosuje si najczciej jako lek pomocniczy, jednoczenie z odpowiedni diet, w pocztkowych stadiach cukrzycy, przewanie

107

razem z innymi rolinnymi surowcami leczniczymi o podobnym dziaaniu, np. w mieszance przeciwcukrzycowej Diabetosan (Herbapol). Licie borwki czernicy s rwnie podawane w agodnych przypadkach zaburze trawiennych, sabo nasilonych biegunkach oraz nieytach jelit, zwaszcza u dzieci i osb starszych. Owoce borwki czernicy znajduj zastosowanie przede wszystkim w biegunce spowodowanej zakaeniem jelitowym lub zatruciem pokarmowym, najlepiej w poczeniu z innymi surowcami o podobnym dziaaniu, jak w mieszance zioowej Tannosan (Herbapol). W lecznictwie ludowym owoce borwki czernicy s cenionym rodkiem przeciw glistom ludzkim i owsikom. Podawane s w tym celu owoce wiee w wikszej iloci (1-2-3 szklanki dziennie), a take owoce suszone. Przetwory. Odwar z lici borwki czernicy: 1 yk lici zala 1 1/2 szklanki wody gorcej, ogrzewa do wrzenia i gotowa agodnie pod przykryciem 5 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 1/4-1/3 szklanki kilka razy dziennie miedzy posikami jako agodny rodek przeciwbiegunkowy, przeciwzapalny i moczopdny. Maym dzieciom podawa po 1 yeczce do herbaty kilka razy dziennie w pocztkach biegunki i nieycie jelit. Odwar z owocw borwki czernicy: 1-3 yki owocw suszonych zala 1 1/2 szklanki wody gorcej i gotowa 5-7 min pod przykryciem. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 1/2 szklanki 2-3 razy dziennie po posikach jako rodek przeciwbiegunkowy lub wieczorem i rano po 2/3 szklanki. Dzieciom podawa odpowiednio mniej. Owoce wiee sterylizowane: do soika wsypa umyte owoce, doda wody przegotowanej do 2/3 ich objtoci i po 2 yeczki cukru. Zamkn szczelnie i sterylizowa zanurzone w wodzie przez 15 min od pocztku wrzenia. Mona przechowywa nawet 2-3 lata. Podawa dorosym 2-5 yek 2 razy dziennie, dzieciom i modziey odpowiednio mniej. Stosowa w biegunkach i nieycie jelit, zatruciach pokarmowych, zwaszcza owocami, dolegliwociach brzusznych spowodowanych infekcj wirusow. Proszek przeciw glistom jelitowym: zmiesza po 5 g sproszkowanych owocw borwki czernicy, kwiatw wrotycza i korzeni omanu z miodem lub demem i przyj na czczo, popijajc 1 szklank wody lub napoju. Diabetosan (Herbapol): 2-3 yki zi zala 2-3 szklankami gorcej wody i gotowa pod przykryciem 2 min. Odstawi na 10 min i przecedzi do termosu. Pi 2/3 szklanki 2-3 razy dziennie midzy posikami. Picie tych zi i ich dawkowanie uzgodni z lekarzem. Difrarel 100 (Chibret F), draetki zawierajce 100 mg antocyjanozydw z borwki czernicy i 5 mg -karotenu. Stosowa doustnie 1-2 draetki 3 razy dziennie w cigu 15-20 dni miesica jako rodek uszczelniajcy ciany naczy wosowatych oraz w leczeniu chorb siatkwki i miadycy naczy mzgowych, po uzgodnieniu z lekarzem.

16. BRZOZA BRODAWKOWATA

Betula verrucosa, Ehrh.
Rolina jest drzewem z rodziny Brzozowatych (Betulaceae), wystpujcym w umiarkowanej strefie pkuli pnocnej. W Polsce jest pospolita na caym niu i w niszych partiach grskich, w lasach na miejscach suchych; czasem sadzona w parkach i koo domw.

108

Brzoza brodawkowata (wg T. Hajka, 1562)

Brzoza brodawkowata osiga wysoko do 20 m. Kor ma bia, uszczc si okrnie. Mode gazki ma zwisajce, ciemne i nagie, pokryte kropelkami ywicy. Licie ogonkowe, ksztatu jajowatodeltoidowego, u nasady zaokrglone, u szczytu zaostrzone, o brzegu ostro nierwno podwjnie zbkowanym; kwiaty rozdzielnopciowe - zebrane w kotki. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si w maju mode licie brzozy i suszy w miejscach zacienionych i przewiewnych. Surowcem jest li brzozy - Folium Betulae. Rwnorzdnego surowca dostarcza brzoza omszona - Betula pubescens Ehrh., rosnca w Polsce na miejscach wilgotnych i podmokych. Z gazi brzozy citych zim lub bardzo

109

wczesn wiosn zbiera si take pczki brzozy - Gemmae Betulae oraz kor brzozow -Cortex Betulae. Na pniach brzz wystpuje kilka grzybw pasoytniczych wykorzystywanych w lecznictwie ludowym. Najbardziej znany jest wknouszek ukony - Inonotus obliquus, tworzcy ciemne guzowate narol, ktre po odciciu od pnia i wysuszeniu stanowi surowiec zwany popularnie hub brzozow czarn. Drugim grzybem pasoytniczym jest porek brzozowy - Piptoporus betulinus o muszlowatych szarawych owocnikach, ktre po oderwaniu od pnia suszy si i otrzymuje tzw. hub brzozow bia. Podstawowe zwizki czynne. Wysuszony li brzozy zawiera 1,5-2,3% zwizkw flawonoidowych, a wrd nich hiperozyd, mirycetyn i luteolin, do 9% garbnikw katechinowych, do 3,2% saponin (tylko w modych liciach), zwizki trjterpenowe (np. folientriol i folientetraol), lady olejku eterycznego, kwasy organiczne, wrd nich kwas askorbowy, ywice i sole mineralne. W pczkach brzozy znajduje si tylko znikoma ilo flawonoidw, za to wicej, ni w liciach, jest skadnikw lotnych. W narolach grzyba wknouszka ukonego wykryto obecno sterolowych zwizkw trjterpenowych, zblionych budow do glikokortykoidw kory nadnerczy (tzw. kwasy poliporenowe A, B i C), a take fitosteroli, kwasw tuszczowych i innych. W grzybni porka brzozowego znajduj si rwnie kwasy poliporenowe. Dziaanie. Przetwory z lici brzozy wyranie zwikszaj wydalanie moczu, a z nim jonw sodu i chloru oraz w znacznym stopniu kwasu moczowego. Wykazuj te sabe, cho u niektrych osb mao uchwytne, dziaanie napotne oraz ochronne na misz wtroby. Ze wieych zmiadonych lici brzozy wyciska si pyn, ktry po utrwaleniu dodatkiem alkoholu nazywany jest umownie sokiem brzozowym - Succus Betulae (Herbapol). Waciwie jest to intrakt sporzdzony na zimno. Niestety nasze preparaty, zwane sokami wieymi, nie s standaryzowane w przeciwiestwie do zagranicznych. wiey sok z lici brzozy pobudza przesczanie w kbkach nerkowych i zwiksza ilo wydalanego moczu oraz zawartych w nim jonw sodu i chloru oraz szkodliwych produktw przemiany materii. Wzmaga te nieznacznie wydzielanie potu oraz ci. Wykazuje ponadto wasnoci odtruwajce przez wizanie niektrych skadnikw czynnych brzozy ze szkodliwymi produktami przemiany materii, ktre nastpnie jako zwizki rozpuszczalne w wodzie zostaj wydalone z moczem. Jest jeszcze sok brzozowy wypywajcy na wiosn po wywierceniu gbokiego otworu w pniu. Zbiera si go do naczynia po zaoeniu odpowiedniej rurki. Z duego 20-letniego drzewa mona otrzyma bez szkody dla roliny 3-5 l soku. Po zebraniu soku otwr w drzewie naley silnie zakorkowa. Sok ten mona przechowywa w lodwce 4-6 dni. Ma on dziaanie oglnie wzmacniajce, regulujce przemian materii i zapobiegajce tworzeniu si kamieni moczowych. Pczki brzozy nie wykazuj uchwytnego dziaania moczopdnego, natomiast dziaaj przeciwzapalnie na uszkodzon skr. Obecnie s rzadko stosowane w lecznictwie. Wknouszek ukony, tzw. huba brzozowa czarna, dziaa przeciwzapalnie, przeciwbakteryjnie, wzmacniajco, zwiksza odporno organizmu. Ostatnio odkryto, e pobudza wytwarzanie interferonu, substancji przeciwwirusowej, obecnej u ludzi i zwierzt. Jeeli suszne jest przekonanie, e wirusy s przyczyn powstawania niektrych nowotworw, to wycigi z omawianego grzyba mog mie znaczenie pomocnicze zarwno w chorobie nowotworowej jak i w chorobach wirusowych. Podobne wasnoci ma huba brzozowa biaa z grzyba Piptoporus betulinus. Mona je wic stosowa razem

110

lub osobno, zalenie od dostpnoci. Dawniejsze badania wykonane w ZSRR wykazay, e wycigi z huby brzozowej czarnej mog przyjmowa chorzy w IV stadium raka jako rodek pomocniczy o podanych wyej waciwociach, a take w pewnym stopniu -przeciwblowy. Stosowanie wycigw z huby moe by korzystne w okresie przed operacj i po operacji, bo przypuszczalnie zmniejsza niebezpieczestwo przerzutw oraz wydua okres przeycia. Odwary z huby brzozowej czarnej podawane doustnie dziaaj przeciwzapalnie na bony luzowe przewodu pokarmowego, a w irygacjach - na bony luzowe narzdw rodnych. Dziaania niepodane. Przetwory z brzozy stosowane w zalecanych niej dawkach nie wywouj odczynw niepodanych. Zastosowanie. Li brzozy jest cennym surowcem o duym zastosowaniu we wspczesnym lecznictwie. Napary i odwary z lici brzozy maj zastosowanie jako naturalny, nietoksyczny lek, podawany doustnie w niektrych przewlekych chorobach drg moczowych, poczonych ze zmniejszonym wydzielaniem moczu, obrz kach na tle niewydolnoci nerkowej, a zwaszcza w zmniejszonym wydalaniu kwasu moczowego i moczanw (skaza moczanowa), rwnie w kamicy moczowej. Przetwory z lici brzozy przypieszaj usuwanie z moczem i potem szkodliwych produktw przemiany materii. Dziki temu s czsto stosowane w chorobie gocowej, skazie moczanowej oraz w niektrych chorobach skrnych, jak tr dzik modzieczy, zapalenie ojotokowe skry, uszczyca, a take w lekkich schorzeniach wtroby. Napary i odwary z lici brzozy s rwnie stosowane zewntrznie do okadw i obmywa w zaczerwienieniu skry, wysychaniu i uiszczeniu si naskrka, schorzeniach owosionej czci gowy i zapaleniu wzw chonnych. Li brzozy jest skadnikiem granulatu zioowego Urogran (Herbapol), mieszanki zioowej Urosan (Herbapol), a take pasty Fitolizyna (Herbapol), stosowanych w stanach zapalnych nerek, skpym wydalaniu moczu i kamicy moczowej. Wchodzi rwnie w skad mieszanki zioowej Pyrosan (Herbapol), uywanej jako pomocniczy rodek napotny i przeciwgorczkowy. Ponadto suy do wyrobu granulatu zioowego Reumogran (Herbapol) i mieszanki zioowej Reumosan (Herbapol), stosowanych w chorobie reumatycznej, zwaszcza w stanach przewlekych u osb starszych. Wycigi z lici brzozy wchodz w skad granulatu Betagran (Herbapol) i pynu Betasol (Herbapol), zaywanych doustnie jako lek wspomagajcy w rnych postaciach uszczycy. Sok brzozowy wiey - Succus Betulae recens (Herbapol) stosuje si wewntrznie gwnie w chorobach nerek oraz w kamicy moczowej, podobnie jak napary z lici, a take w zaburzeniach czynnoci wtroby, rwnie w niektrych schorzeniach skrnych; zewn trznie przeciw piegom. Rekonwalescentom i osobom w wieku podeszym zaleca si go jako rodek wzmacniajcy i w pewnym stopniu odtruwajcy. Plecha huby brzozowej czarnej w postaci odwaru ma zastosowanie w przewlekych nieytach przewodu pokarmowego, uszkodzeniach wtroby przez toksyny bakteryjne i szkodliwe zwizki, powstajce podczas rozpadu komrek. Przetwory. Napar z lici brzozy: 2-3 yki lici brzozy zala 2 szklankami wody wrzcej. Ogrzewa do wrzenia i gotowa agodnie pod przykryciem 3 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi porcjami po 1/2-2/3 szklanki 2-3 razy dziennie midzy posikami jako rodek moczopdny, przeciwobrzkowy i przeciwzapalny. Odwar z huby brzozowej czarnej (Inonotus obliquus): 1 yk rozdrobnionej grzybni zala 1-11/2 szklanki letniej wody i pozostawi na noc. Rano ogrzewa do wrzenia na maym ogniu. Odstawi na 5 min i przecedzi do termosu. Pi 1-2 yki

111

kilkakrotnie w cigu dnia przed jedzeniem jako oglnie wzmacniajcy i zwikszajcy odporno organizmu w chorobie wyniszczajcej, rwnie objawowo w raku. Sok ze wieych lici brzozy, Succus Betulae (Herbapol): pi 3-4 razy dziennie midzy posikami po 30-60 kropli w 1/4 szklanki wody lub soku owocowego jako rodek agodnie moczopdny i sabo napotny. Pomocniczo zaleca si w chorobie reumatycznej. Sok brzozowy naturalny: otrzymany wiosn sok po naciciu pnia pi 4 razy dziennie po 1/2 szklanki midzy posikami, a po 5 dniach 3 razy dziennie po 1 szklance w kamicy moczowej, zapaleniu nerek i pcherza oraz jako oglnie wzmacniajcy. Ogem trzeba wypi 15 litrw. Ma przyjemny smak sodkawo-kwany i moe by przechowywany w lodwce do 4 dni. Zioa w skazie moczanowej: zmiesza po 40 g lici brzozy i korzenia wilyny oraz po 20 g lici porzeczki czarnej, korzenia pokrzywy i ziela ogrecznika. Nastpnie 21/2 yki zi zala 3 szklankami wody ciepej i ogrzewa do wrzenia. Gotowa powoli pod przykryciem 5 min. Odstawi na 10 min i przecedzi do termosu. Pi 3 razy dziennie po 2/3 szklanki midzy posikami w celu usunicia nadmiaru kwasu moczowego i moczanw. Zioa w zapaleniu pcherza: zmiesza po 30 g lici brzozy i ziela janowca, po 20 g naowocni fasoli, kwiatw rumianku i owocw jaowca oraz po 40 g owocw dzikiej ry i ziela skrzypu. Zala 2 yki zi 2 szklankami ciepej wody i ogrzewa do wrzenia. Gotowa powoli pod przykryciem 2-3 min. Odstawi na 10 min i przecedzi do termosu. Mona osodzi miodem. Pi po 1/2 szklanki 3 razy dziennie midzy posikami w zapaleniu miedniczek nerkowych i pcherza. Reumosan (Herbapol): 2-21/2 yki zi zala 2-3 szklankami wody gorcej i gotowa agodnie pod przykryciem 3-5 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 2/3 szklanki 2-3 razy dziennie midzy posikami jako rodek pomocniczy w chorobie reumatycznej i skazie moczanowej, zwaszcza w stanach przewlekych u osb starszych. Betagran (Herbapol): dorosym zaleca si doustnie 1-11/2 yeczki granulatu. Popi 1/2 szklanki wody lub wody z sokiem. Przyjmowa 2-3 razy dziennie po jedzeniu jako lek wspomagajcy w uszczycy. Betasol (Herbapol): dorosym zaleca si doustnie po 1 yeczce pynu w 1/3 szklanki wody 2-3 razy dziennie. Dzieciom podawa odpowiednio mniej. Stosowa jak lek poprzedni w uszczycy. Fitolizyna (Herbapol): dorosym zaleca si rozpuci 1 yeczk pasty w 1/2-1/3 szklanki wody ocukrzonej. Pi 2-4 razy dziennie po jedzeniu jako rodek zapobiegajcy wytr caniu si kamieni moczowych. Stosowa rwnie w kamicy moczowej i stanach nieytowych drg moczowych. Reumogran (Herbapol): dorosym zaleca si 1-11/2 yeczki granulatu 3 razy dziennie po jedzeniu jako lek pomocniczy w chorobie gocowej. Popija 1/2 szklanki pynu. Urogran (Herbapol): dorosym zaleca si doustnie 1/2-2/3 yeczki granulatu 2-4 razy dziennie midzy posikami. Popija 1/2 szklanki pynu. Stosowa w stanach zapalnych drg moczowych, kamicy, take w niektrych chorobach skrnych, np. trdziku modzieczym. Bet u an (CSRS), mieszanka zioowa z 12 skadnikw, stosowana w schorzeniach drg moczowych. Zala 1 yk zi 1 szklank wody wrzcej i naparza 15 min pod przykryciem. Odstawi na 10 min i przecedzi. Naparem popi tabletk salicylanu sodu na 30 min przed posikiem.

112

Befungin (ZSRR), gsty wycig z grzybni czarnej huby brzozowej (Inonotus obliquus). Dawki: 2 yeczki wycigu rozpuci w 150 ml wody i przyjmowa po 1 yce 3 razy dziennie na 30 min przed posikiem w cigu 3-5 miesicy jako rodek objawowy w nowotworach. Take w przewlekych nieytach odka i dyskinezjach odkowo-jelitowych o charakterze atonicznym.

17. BUKWICA ZWYCZAJNA

Betonica officinalis L.
Jest to rolina wieloletnia z rodziny Wargowych (Labiatae), wystpujca w Europie i pnocnej Azji. W Polsce ronie na kach, wzgrzach i w zarolach, pospolita na caym niu, a w grach a po regiel dolny.

Bukwica zwyczajna (wg. T. Hajka, 1562)

113

Bukwica ma odyg wzniesion, do 80 cm wysok, sabo rozgazion, odstajce szorstko owosion, rzadko - prawie nag, odlege ulistnion. Licie poduniejajowate, mniej lub wicej sercowate, karbowane, odziomkowe dugoogonkowe, na odydze krtkoogonkowe lub prawie siedzce. Kwiaty purpurowe, zebrane w zbity szczytowy, pozorny kos, w dole nieraz przerywany. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si grne czci odyg i przyziemne licie w pocztkowym okresie kwitnienia od czerwca do wrzenia i suszy w cieniu i przewiewie. Otrzymuje si ziele bukwicy - Herba Betonicae. Czasem zbiera si licie bukwicy - Folium Betonicae w podobnym okresie jak ziele i suszy w analogiczny sposb. Podstawowe zwizki czynne. Licie i ziele zawieraj podobne skadniki, wrd nich jest do 15% garbnikw, okoo 0,5% zwizkw o charakterze aminowym (np. betaina, betonicyna, stachydryna, turycyna i cholina), lady olejku eterycznego, zwizki goryczowe i sole mineralne. Dziaanie. Wycigi z ziela i lici bukwicy, dziki obecnoci garbnikw, dziaaj cigajce i przeciwzapalnie na bony luzowe przewodu pokarmowego. Po podaniu doustnym odwaru z ziela tworz si kompleksowe poczenia garbnikw z biakami bon luzowych. Nastpuje zmiana cinienia osmotycznego i kurczenie si komrek na powierzchni bon luzowych (efekt cigajcy) oraz zatrzymanie przenikania nadmiernych iloci wody do tkanki jelit. Oprcz tego garbniki, dziki wizaniu si z biakami, hamuj niewielkie krwawienia wewntrzne z naczy wosowatych jelit. Niszcz ponadto rne drobnoustroje, w tym rwnie szczepy antybiotykooporne, unieczynniaj toksyny bakteryjne przewodu pokarmowego i stanowi naturalny egzogenny czynnik przeciwzapalny. Wycigi wodne z ziela bukwicy stosowane zewntrznie dziaaj odkaajco i cigajco. Dziaania niepodane. Przetwory z ziela bukwicy, stosowane w zalecanych dawkach, nie wywouj odczynw szkodliwych. W dawkach duych wywouj zaparcia i podranienia przewodu pokarmowego. Zastosowanie. Wodne wycigi z ziela bukwicy s typowym lekiem garbnikowym. Doustnie podaje si odwar z ziela bukwicy w biegunkach o rnym stopniu nasilenia, nieytach odka i jelit, lekkich zatruciach pokarmowych i letnich biegunkach u dzieci. Rwnie stosuje si w dugotrwaych zbyt wolnych stolcach, blach brzucha i wzdciach, powodowanych nadmiern fermentacj, a take w niewielkich krwawieniach jelitowych z ma iloci krwi i luzu w kale. Zewntrznie odwar wykorzystuje si do okadw na czyraki, wrzody, trudno gojce si rany i do obmywa w zakaeniach skry bakteriami ropotwrczy-mi, zarodnikami grzybw chorobotwrczych i drodakami, a take do okadw w owrzodzeniu ylakowatym ng oraz do obmywania w nadmiernej potliwoci stp. Przetwory. Odwar z bukwicy: 1/2-1 yk rozdrobnionego ziela zala 1 szklank wody wrzcej i gotowa pod przykryciem na wolnym ogniu 5 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 1/4-1/3 szklanki 1-2 razy dziennie w niezbyt nasilonej biegunce na 1 godz. przed posikiem. Dzieciom i modziey podawa 1-3 yek, zalenie od wieku 1-2 razy dziennie. Do uytku zewntrznego na okady zaleca si odwar bardziej stony z 1-11/2 yki ziela na 3/4 szklanki wody wrzcej, sporzdzony jak poprzednio. Zioa odkowe: zmiesza po 30 g lici lub ziela bukwicy, ziela skrzypu i lici

114

szawii oraz 20 g ziela piounu. Zala 1 yk zi 1 szklank wody wrzcej i gotowa powoli pod przykryciem 2 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi po 1/2 szklanki 2-3 razy dziennie na 30 min przed jedzeniem w przypadku zgagi, nieytu odka i braku apetytu.

18. BYLICA BOE DRZEWKO

Artemisia abrotanum L.
Jest to krzew z rodziny Zoonych (Compositae), wy stepu jacy w stanie naturalnym w Azji Mniejszej i Europie Poudniowej. W Polsce spotyka si zdzicza na przychaciach. Bywa te sadzona w parkach na grzdach rolin bylinowych i na obwdkach kwietnikw, a czasem uprawiana do celw farmaceutycznych na plantacjach. Rolina wyrasta do wysokoci 1,5 m. Pdy ma proste, rozgazione, starsze zbrunatniae, licie sinozielone, pod spodem szaro owosione, dolne podwjnie pierzaste, z rwnowskimi odcinkami, grne pojedynczo pierzaste, trjdzielne i nie podzielone, rwnowskie. Kwiaty drobne, te, zebrane w koszyczki zwisajce, prawie kuliste. Caa rolina wyrnia si silnym, specyficznym zapachem. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si w lipcu lub sierpniu zakwitajce szczyty pdw i suszy w suszarniach naturalnych w miejscach zacienionych i przewiewnych lub suszarniach ogrzewanych w temperaturze do 35. Surowcem jest ziele bylicy boego drzewka - Herba Abrotani. Podstawowe zwizki czynne. Ziele zawiera pochodne hydroksykumarynowe (np. izofraksydyn, skopoletyn, umbeliferon, herniaryn i eskuletyn), alkaloid abrotyn (okoo 2%) o dziaaniu przeciwgorczkowym, flawonoidy (np. rutyn i artemisetyn), do 6% garbnikw pirokatechinowych, do 2,25% olejku eterycznego, kwasy organiczne, kwasy wielofenolowe (np. kwas kawowy i kwas chlorogenowy), zwizek goryczowy i okoo 8,5% soli mineralnych. Dziaanie. Przetwory z ziela bylicy boego drzewka pobudzaj znacznie czynno ciotwrcz wtroby, co przypisuje si gwnie izofraksydynie. Natomiast zawarte w zielu flawonoidy dziaaj ciopdnie, gdy rozkurczaj minie gadkie drg ciowych i tym samym uatwiaj przepyw ci do dwunastnicy. Z kolei gorycze, znajdujce si w zielu boego drzewka, zwikszaj na drodze odruchowej wydzielanie soku odkowego i trzustkowego, dziki czemu poprawiaj trawienie i przyswajanie pokarmw, a take wzmagaj uczucie aknienia. Ponadto po przyjciu doustnym wykazuj dziaanie przeciwzapalne i sabo cigajce w obrbie przewodu pokarmowego. Podawane w odpowiednich dawkach niszcz glisty jelitowe i owsiki u dzieci. Dziaania niepodane. Przetwory z ziela bylicy boego drzewka, stosowane w zalecanych niej dawkach, nie powoduj odczynw szkodliwych dla zdrowia. Zastosowanie. Napary z ziela bylicy boego drzewka stosuje si najczciej w schorzeniach wtroby, poczonych z niedostatecznym wydzielaniem ci, a take w zastoju ci w pcherzyku i drogach ciowych, ponadto w stanach skurczowych drg ciowych. Napary su te jako lek gorzki, pobudzajcy wydzielanie sokw trawiennych w niedokwanoci, blach brzucha, braku aknienia i odbijaniu. Pomocniczo zaleca si je w stanach zapalnych bon luzowych odka i jelit, mao nasilonej biegunce, drobnych krwawieniach z naczy wosowatych przewodu pokarmowego oraz owrzodzeniu jelita grubego. Napar stosuje si take przeciw glistom i owsikom u dzieci. Ziele bylicy wchodzi w skad rnych przetworw homeopatycznych, stosowanych

115

w stanach zapalnych gruczow chonnych i bon luzowych, stanach zapalnych jelita grubego, odmroeniach I i II stopnia oraz w pierwszym okresie trdzika rowatego. Ziele boego drzewka jest bardzo wartociowym surowcem leczniczym, zbyt rzadko u nas stosowanym, ktry w peni zasuguje na rozpropagowanie. Przetwory. Napar z boego drzewka: zala 1 yk rozdrobnionego ziela 1 szklank wody wrzcej i naparza pod przykryciem 15-20 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi po 1/41/3 szklanki 2-3 razy dziennie na 30 min przed jedzeniem jako rodek ciotwrczy, ciopdny, poprawiajcy trawienie i przywracajcy apetyt. Napar ten mona rwnie stosowa zewntrznie do pukania garda i do okadw. Nalewka z ziela boego drzewka, Tinctura Abrotani: 50 g ziela zala 250 ml alkoholu 70, otrzymanego w wyniku zmieszania rwnych iloci spirytusu 95 i wdki czystej 45. Pozostawi w ciemnym miejscu na 14 dni, co pewien czas wstrz sajc. Nastpnie przecedzi. Ziele wycisn i poczy obie frakcje, po czym przesczy. Nalewk przechowywa w butelce ze szka ciemnego, gdy wiato niszczy skadniki lecznicze we wszystkich przetworach. Pi 1530 kropli w kieliszku wody na 30 min przed posikiem 3 razy dziennie jako lek odkowy, poprawiajcy trawienie lub po 40 kropli do 1/2 yeczki w kieliszku wody jako lek ciotwrczy i przeciwskurczowy. Zioa ciopdne: zmiesza po 50 g ziela boego drzewka i kwiatw kocanki oraz po 25 g ziela drapacza lekarskiego, kwiatw lub ziela krwawnika, owocw kminku i rozdrobnionego kcza tataraku. Zala 1 1/2 yki zi 2 szklankami wody gorcej i gotowa pod przykryciem 2-3 min. Odstawi na 10 min i przecedzi do termosu. Pi po 1/2 szklanki 3 razy dziennie przed jedzeniem jako agodny rodek przeciwskurczowy, ciopdny i przeciwzapalny na drogi ciowe, pobudzajcy take wydzielanie sokw trawiennych i uatwiajcy przyswajanie pokarmw. Kpiel wzmacniajca: zmiesza po 25 g ziela boego drzewka, ziela nostrzyka, kwiatw lipy i kwiatw lub ziela krwawnika. Cao zala 3 l wody wrzcej i pozostawi na 15 min. Przecedzi do wanny. Odcedzone zioa umieci w woreczku pciennym, zawiza i zanurzy w wannie wypenionej do 1/3 objtoci wod o temp. 38C. Czas kpieli 10-20 min. Stosowa 1-2 razy w tygodniu. Kpiel jest zalecana rekonwalescentom po wirusowym zapaleniu wtroby i innych cikich schorzeniach, zwaszcza osobom w starszym wieku. Jest to kpiel wzmacniajca i uspokajajca.

19 BYLICA PIOUN
Artemisia absinthium L.
Jest to silnie aromatyczna bylina z rodziny Zoonych (Compositae), rozpowszechniona niemal w caej Europie, pnocnej Afryce, zachodniej czci Azji oraz w Ameryce Pomocnej. W Polsce wystpuje w caym kraju na przydroach, miedzach, nieuytkach, miejscach kamienistych, zrbach i polanach lenych. Niekiedy jest uprawiana na plantacjach. Bylica pioun ma pdy wzniesione, rozgazione, do 80 cm wysokie, srebrzyste owosione. Licie jedwabistofilcowate, od strony grnej szarozielone, spodem biaawe, l- 3-krotnie pierzastosieczne z odcinkami podunie lancetowatymi, tpymi. Kwiaty drobne, tawe, zebrane w mae, niepozorne koszyczki na wierzchokach rozgazie odygi.

116

Bylica pioun (wg T. Hajka, 1562)

Surowiec. Do celw leczniczych cina si przyziemne licie w pierwszym roku wegetacji roliny w cigu lata, a z rolin starszych grne czci pdw w okresie zakwitania od lipca do wrzenia i suszy w suszarniach naturalnych w miejscach zacienionych i przewiewnych. Otrzymuje si jako surowiec licie piounu - Folium Absinthii lub ziele piounu - Herba Absinthii. Podstawowe zwizki czynne. Ziele piounu zawiera gorycze gwajenolidowe (np. absyntyn, artabsyntyn), ktre w ywej rolinie mog by przetwarzane w chamazulen. Polskie normy apteczne wymagaj, aby ziele piounu miao wskanik goryczy nie niszy od 500. Ponadto w zielu znajduje si okoo 0,5% olejku eterycznego, ktrego skadnikami s tujon (do 50%), tujol (okoo 10%), felandren, pinen, chamazulen

117

i inne. S rwnie w zielu flawonoidy (np. artemetyna), zwizki pelanolidowe (np. ketopelanolid A i B), kwasy organiczne, garbniki i sole mineralne. Licie piounu maj zbliony skad chemiczny, zawieraj jednak nieco mniej olejku eterycznego. Dziaanie. Najbardziej cenione w lecznictwie jest znane od wiekw dzia anie pobudzajce wydzielanie sokw trawiennych. Zawarte w zielu piounu zwizki goryczowe drani zakoczenia nerww w kubkach smakowych jzyka i na drodze odruchowej zwikszaj wydzielanie soku odkowego. Jednoczenie dziaanie pobudzajce ziela na gazki nerww wydzielniczych przenosi si na wtrob, powodujc wzmoone wydzielanie ci oraz zawartych w niej kwasw ciowych, a take na trzustk, zwikszajc wytwarzanie soku jelitowego i znajdujcych si w nim enzymw trawiennych. Zwizki goryczowe ziela piounu dziaaj te bezporednio na odek, powodujc rozszerzenie drobnych naczy bony luzowej oraz zwikszenie jego ruchliwoci, co poprawia trawienie i przyswajanie pokarmw. Skadniki olejku, zwaszcza tujon i felandren, przyjte z goryczami w dawkach leczniczych pobudzaj wydzielanie sokw trawiennych oraz uatwiaj przepyw ci do dwunastnicy. Olejek ma ponadto sabe dziaanie odkaajce. Ziele dziaa rwnie rozkurczowo na przewd pokarmowy, przewody ciowe, trzustkowy oraz moczowe, a take na macic. Wycigi z ziela piounu zwikszaj u niektrych chorych ilo wydalanego moczu, zwaszcza u osb z upoledzonym przesczaniem kbkowym. Dziaaj te trujco na owsiki po podaniu w lewatywie, a take na niektre pasoyty skrne, jak wierzbowce i wszy. Dziaania niepodane. Skadniki olejku eterycznego piounu, zwaszcza tujon i tujol s toksyczne, szkodliwe, zwaszcza dla kobiet ciarnych. Przetwory z piounu naley stosowa ostronie przez krtki okres, czyni przerwy i nie przekracza zaleconych dawek oraz zalecanej czstotliwoci zaywania. Nie wolno podawa kobietom w ciy oraz karmicym. Niestosowanie si do tego powoduje wystpienie zawrotw gowy, atakw epileptycznych, przekrwienie narzdw wewntrznych, a nawet poronienie. Zastosowanie. Napar lub nalewk z ziela piounu podaje si doustnie w niedokwanoci treci odkowej, braku apetytu, niestrawnoci oraz przewlekych nieytach odka i jelit, poczonych ze zmniejszonym wydzielaniem sokw trawiennych i ci z objawami zgagi, odbijania, wzdcia, blu brzucha, a nawet w kolce jelitowej i zaparciach atonicznych. Ponadto stosuje si je w niewydolnoci trzustki i zmniejszonym wytwarzaniu enzymw trawiennych. Przetwory te mona podawa osobom w wieku podeszym oraz rekonwalescentom po ci kich chorobach i operacjach przeyku, odka i dwunastnicy. Napar z ziela piounu mona stosowa w postaci lewatywy przeciw owsikom i glistom jelitowym u dzieci, a w formie wciera i obmywa przeciw wierzbowcom i wszom. Napar ten, chocia nie zawiera saponin, zmywa szybko tuszcz i smar z ciaa i odziey. Przetwory. Napar piounowy: 1 yeczk ziela piounu zala 1 szklank wody wrzcej i trzyma pod przykryciem nad par przez 30 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi po 1/2 do 1 yki na 1 godz. przed posikami przez kilka dni, jako rodek pobudzajcy trawienie, zwikszajcy apetyt i oglnie wzmacniajcy. Napar suy te w postaci wlewek doodbytniczych (lewatyw) przeciw owsikom u dzieci oraz do wciera i obmywa przeciw wierzbowcom. Mona go take uywa do czyszczenia r k ze smarw i olejw.

118

Wino piounowe: 3-5 yek rozdrobnionego ziela piounu zala 1/2 szklanki alkoholu 40procentowego i pozostawi na 24 godz. Doda 11 biaego wina, odstawi do nastpnego dnia i przesczy. Pi po 1 yeczce do herbaty lub do kawy 3 razy dziennie 30 min przed posikami dla pobudzenia apetytu. Nalewka piounowa, Tinctura Absinthii (Herbapol): 10-20 kropli nalewki w kieliszku wody pi na 1 godz. przed posikiem 3 razy dziennie jako lek gorzki, pobudzajcy wydzielanie sokw trawiennych. Jako lek ciopdny, ciotwrczy, rozkurczowy i oglnie wzmacniajcy pi 20-60 kropli nalewki w 1/4 szklanki wody 2-3 razy dziennie przed jedzeniem przez kilka dni. Zioa gorzkie: zmierza po 20 g ziela piounu, ziela tysicznika, lici bobrka, lici mity pieprzowej i kwiatw rumianku oraz 10 g owocw kminku. Zala 1 yk zi 1 szklank wody wrzcej i pozostawi na parze pod przykryciem 15 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Wypi porcjami w cigu dnia na 30 min przed jedzeniem jako rodek pobudzajcy wydzielanie soku odkowego, poprawiajcy trawienie i przywracajcy apetyt. Zioa w kolce jelitowej: zmiesza po 10 g ziela piounu i korzeni arcydzigla oraz po 25 g kwiatw rumianku, ziela piciornika gsiego i kczy tataraku. Zala 2 yki zi 1 1/2 szklanki wody wrzcej i postawi pod przykryciem na parze przez 15 min. Odstawi na 5 min i przecedzi do termosu. Pi 1/4-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie gorcy napar maymi ykami. Artemisol (Herbapol), pyn zawierajcy wycig alkoholowy z ziela piounu i kwiatw wrotyczu. Przy wszawicy gowy i wszawicy onowej zwily obficie wosy zwitkiem waty, namoczonym powyszym preparatem, zawiza gow chustk lub rcznikiem i pozostawi co najmniej na 2 godz. Nastpnie wymy si i wy czesa wosy gstym grzebieniem. Po 24 godz. wosy zmy ciepym octem i wyczesa gstym grzebieniem zwilonym w occie, w celu usunicia gnid. Oba zabiegi naley powtrzy po 6-7 dniach. Warto pamita, e ziele rnych odmian piounu suy jako dodatek do wina wermut, gdy nadaje mu przyjemnej goryczy i swoistego aromatu. Stosuje si w tym celu specjalne mieszanki zioowe, zawierajce rne surowce aromatyczne, ktrych skad i proporcje s utrzymywane w tajemnicy przez producentw wina.

20. BYLICA POSPOLITA

Artemisia vulgaris L.
Jest to rolina wieloletnia z rodziny Zoonych (Compositae), wystpujca w caej niemal Europie z wyjtkiem kracw poudniowych. W Polsce ronie pospolicie w caym kraju jako chwast, najczciej na brzegach pl uprawnych, przydroach, w rowach, pod potami, na przychaciach i nieuytkach. Bylica pospolita ma odygi do 1,5 m wysokie, rozgazione, u dou nagie, u gry wenisto owosione, czsto czerwono nabiege, gsto pokryte duymi limi, gboko pierzastodzielnymi, od gry ciemnozielonymi, od dou biao owosionymi. Kwiaty drobne, tawe lub czerwone, zebrane w niewielkie koszyczki do 5 mm dugie, skupione na wierzchokach pdw w due, rozgazione wiechy. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si od lipca do wrzenia zakwitajce szczyty pdw bylicy pospolitej i suszy w suszarniach naturalnych w miejscach zacienionych i przewiewnych, otrzymujc ziele bylicy pospolitej - Herba Artemisiae. Pn jesieni zbiera si korzenie tej roliny i suszy w suszarniach ogrzewanych w

119

temp. do 35C. Otrzymuje si jako surowiec korze bylicy pospolitej - Radix Artemisiae. Podstawowe zwizki czynne. Skad chemiczny obu surowcw rni si nieco. Ziele zawiera olejek eteryczny w iloci do 0,23%, a w nim s m.in. terpeny (np. kamfen, cyneol, borneol i tujon), substancje goryczowe, zwizki ywicowe, kwasy organiczne, wglowodany i inne zwizki oraz sole mineralne. Natomiast w korzeniach znaleziono okoo 0,1 % olejku eterycznego, garbniki, zwizki ywicowe, wglowodan inulin, trjterpen farnenol, sole mineralne i inne skadniki. Brak substancji goryczowej. Dziaanie. Ziele bylicy pospolitej pobudza wydzielanie soku odkowego i usprawnia trawienie oraz przyswajanie pokarmw. Obnia napicie mini gadkich jelit i drg ciowych oraz uatwia przepyw ci do dwunastnicy. Jednoczenie wzmaga wytwarzanie ci przez wtrob. W wikszych dawkach dziaa toksycznie na glisty jelitowe i owsiki oraz sabo moczopdnie, a take pobudza krwawienia miesiczkowe. Korzenie bylicy nie zawieraj goryczy i nie maj wpywu na wydzielanie soku odkowego, wykazuj natomiast dziaanie rozkurczowe na minie gadkie przewodu pokarmowego, a take agodz ble neurogenne. Dziaania niepodane. Przetwory z bylicy pospolitej mog pobudza krwawienia miesiczkowe. Nie naley stosowa ich zbyt dugo ani przekracza zaleconych dawek. Zastosowanie. Najwaniejszymi wskazaniami do stosowania przetworw z ziela bylicy pospolitej s nieyty odka i jelit, niedokwano, wzdcia, ble epigastryczne wywoane skurczem mini gadkich przewodu pokarmowego, niedostateczne wytwarzanie ci oraz jej zastj na tle atonicznym lub skurczowym. Zewntrznie s wskazane do kpieli w chorobie reumatycznej. Przetwory z korzenia bylicy pospolitej stosuje si jako rodek zmniejszajcy lub znoszcy stany skurczowe jelit oraz drg ciowych, zwaszcza zwieracza wpustu przewodu ciowego do dwunastnicy, a take w skurczach i blach brzucha, kolce jelitowej i wzdciach u dzieci i osb w wieku podeszym. Napary lub odwary usprawniaj nieznacznie przepyw ci do dwunastnicy i uatwiaj trawienie pokarmw. Olejek eteryczny znalaz zastosowanie jako rodek zapachowy w produktach chemii domowej, do aromatyzowania myda, pynw do zmywania, proszkw do prania i innych. Przetwory. Napar z ziela bylicy pospolitej: 1 yk ziela zala 1 szklank wody wrzcej, naparza 15 min pod przykryciem, odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 1-3 yki 2-3 razy dziennie w nieytach odka i jelit, niestrawnoci i braku aknienia. Odwar z korzenia bylicy pospolitej: 1 yk rozdrobnionych korzeni zala 11/2 szklanki wody wrzcej. Ogrzewa do wrzenia i gotowa powoli pod przykryciem 3 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 1-3 yki 2-4 razy dziennie midzy posikami jako lek przeciwskurczowy w chorobach przewodu pokarmowego i drg ciowych. Zioa odkowe: zmiesza po 20 g ziela bylicy pospolitej, ziela krwawnika, ziela tysicznika, lici bobrka i kczy tataraku. Zala 1 yk zi 1 szklank wody ciepej i gotowa powoli pod przykryciem 3-5 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 1-3 yki 2-4 razy dziennie na 30 min przed jedzeniem jako rodek pobudzajcy wydzielanie sokw trawiennych, poprawiajcy trawienie, zwikszajcy apetyt i przeciwdziaajcy wzdciom. Zioa ciopdne: zmiesza po 20 g ziela bylicy pospolitej, ziela szanty, ziela piciornika gsiego, lici mity pieprzowej, owocw ry dzikiej i korzeni mniszka. Zala 1 yk mieszanki 1 szklank wody gorcej i gotowa pod przykryciem 3-5 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 1/4-1/3 szklanki 2-4 razy dziennie miedzy posikami jako rodek ciotwrczy i ciopdny.

120

21. CEBULA JADALNA

Allium cepa L.
Jest to rolina dwu- lub wieloletnia z rodziny Liliowatych (Liliaceae), pochodzca prawdopodobnie ze rodkowej lub zachodniej Azji, uprawiana do celw spoywczych od co najmniej 5 tysicy lat. U nas jest znana zwaszcza odmiana ytawska, do ostra, wydajca mae, czerwonawe cebulki oraz moderska, agodniejsza w smaku, o cebulach duych, nieco sodkawych.

121

Rolina wytwarza pytko pod ziemi pojedyncz cebul. Licie i gbik kwiatowy dte. Gbik ma okoo 60 cm wysokoci. Kwiaty w wielokwiatowych baldaszkach kulistych. Caa rolina obdarzona jest swoistym zapachem. Surowiec. Surowcem s wiee cebule - Bulbus Cepae, szeroko stosowane w lecznictwie ludowym. Podstawowe zwizki czynne. Cebula zawiera zwizki siarkowe (np. metylo- -propylo- i propenyloalliin oraz sulfotlenek S-propenylocysteiny), ponadto dwupeptydy, a take olejek eteryczny, ktrego gwnymi skadnikami s dwusiarczek i trjsiarczek n-propylu (do 90%), trjsulfonian propylu i dwumetylotiofen. Od tych skadnikw zaley swoisty aromat cebuli. W cebuli znajduj si rwnie zwizki cukrowe, luz, pektyny, witaminy, zwaszcza C i z grupy B, a take E, K, PP oraz prowitamina A. Wykryto take obecno zwizkw zblionych do prostaglandyny A. S take sole mineralne, wrd ktrych jest do 15% krzemionki. Dziaanie. Najbardziej cenione jest dziaanie bakteriobjcze, wywierane tak przez skadniki lotne (tak zwane fitoncydy), uwalniajce si podczas krojenia lub miadenia cebuli, jak i przez zwizki nielotne, znajdujce si w miszu. W zwalczaniu stanw nieytowych grnych drg oddechowych istotne znaczenie ma dziaanie cebuli na bony luzowe, zwikszajce wytwarzanie luzu i przywracajce samoistne ruchy nabonka rzskowego oraz hamujce rozwj bakterii. Analogiczne dziaanie przeciwbakteryjne i sekretolityczne wywierane jest w przewodzie pokarmowym po podaniu doustnym odpowiedniej iloci cebuli. Ponadto cebula agodnie obnia podwyszone cinienie krwi i jest czynnikiem witaminizujcym o duym znaczeniu. Cebula stanowi te popularn przypraw kuchenn bogat w siark, zwikszajc odporno organizmu na choroby. W krajach, gdzie spoycie cebuli jest bardzo due, obserwuje si nieco nisz zapadalno na choroby nowotworowe. Miazga ze wieej cebuli, podana w formie okadw, rozszerza podskrne naczynia krwionone, powoduje uczucie palenia i miejscowe zaczerwienienie skry. Dzia a take bakteriobjczo. Natomiast miazga z cebuli ugotowanej lub pieczonej nie wywouje przekrwienia skry, zachowuje jednak w znacznym stopniu swoje dziaanie bakteriobjcze i odmikczajce. Dziaania niepodane. Przetwory z cebuli, stosowane w zalecanych niej dawkach, nie wywieraj dziaania szkodliwego. Zastosowanie. Przetwory z cebuli stosuje si w suchym, mczcym kaszlu. Najchtniej czy si je z miodem lub syropem, co zwiksza dziaanie wykrztune. Jednoczenie skadniki cebuli o dziaaniu przeciwbakteryjnym niszcz drobnoustroje chorobotwrcze grnych drg oddechowych i uatwiaj zwalczanie zakaenia. Przy trudno gojcych si ranach, czyrakach, ropniach i owrzodzeniach stosuje si okady z cebuli gotowanej lub upieczonej w piecyku. W chorobie reumatycznej mona uywa miazgi ze wieej cebuli w postaci okadw na miejsca bolce. Wywouje ona wtedy rozszerzenie podskrnych naczy krwiononych, lepsze ukrwienie tkanek, zaczerwienienie skry i zmniejszenie lub zniesienie blu. Przetwory. Syrop z cebuli: rozetrze cebul na bardzo drobnej tarce lub zemle w maszynce, wymiesza z tak sam iloci miodu lub syropu, zagotowa i wycisn przez ptno. Pi 35 razy dziennie po 1 yce stoowej po jedzeniu przy kaszlu i bronchicie. Dzieciom podawa po 1 yeczce do herbaty. Sok z cebuli: posieka drobno cebul, posypa cukrem i pozostawi w naczyniu w ciepym miejscu do nastpnego dnia, nastpnie wycisn sok przez ptno. Pi 2-4 razy

122

dziennie po 1 yce stoowej po jedzeniu przy kaszlu, chrypce i nieycie garda. Dzieciom podawa po 1 yeczce do herbaty. Wino cebulowe: do 300 g miazgi cebuli doda 100 g miodu i butelk (700 ml) wytrawnego biaego wina, starannie wymiesza, macerowa 4-5 dni i przecedzi. Pi 1-3 razy dziennie po maym kieliszku jako rodek oglnie wzmacniajcy i zapobiegajcy szkorbutowi. Miazga cebulowa do okadw: wie cebul rozetrze bardzo drobno, a otrzyman miazg rozsmarowa na gazie lub innej tkaninie i przyoy na miejsce objte blem reumatycznym. Okad powoduje miejscowe zaczerwienienie skry. Zdj go po wystpieniu uczucia palenia. Ma cebulowa: du cebul obra, utrze na tarce i doda do miazgi 1 yk miodu, 1 yeczk lub nieco wicej mki pszennej, 1/2 tuby maci Tormentiol i zarobi na gst past. Przykada na czyraki, wrzody i trudno gojce si rany.

22. CENTURIA POSPOLITA (TYSICZNIK POSPOLITY

Centaurium minus Moench
Jest to rolina dwuletnia z rodziny Goryczkowatych (Gentianaceae), wystpujca w poudniowej i rodkowej Europie, Azji i Ameryce Pnocnej. W Polsce spotyka si j do czsto na caym obszarze kraju na lenych polanach, kach, suchych zboczach i w widnych zarolach. Jest jednak zwykle bardzo rozproszona i rzadko tworzy gste skupienia nadajce si do eksploatacji. W Polsce jest pod czciow ochron. Centuria ma jasny korze palowy i kanciast, wzniesion odyg wysokoci do 50 cm, zwykle nie rozgazion, czasem u gry gazist. Licie dolne zebrane w przyziemn ryczk, odygowe za wyrastaj parami nakrzylegle. Kwiaty promieniste, ywo rowo zabarwione, zebrane w skpokwiatowe wierzchotki dwuramienne. Surowiec. Do celw leczniczych centuria powinna by uprawiana. cina si na pocztku zakwitania od lipca do wrzenia cae odygi wraz z limi na wysokoci 5 cm nad ziemi i suszy rozoone cienk warstw w miejscach zacienionych i przewiewnych. Surowcem jest ziele centurii (syn. ziele tysicznika) - Herba Centaurii. Przechowuje si go w miejscu suchym, osonitym od wiata i niezbyt ciepym. Podstawowe zwizki czynne. W zielu tysicznika znajduj si substancje gorzkie (do 2,4%), wrd nich gencjopikryna, erytrocentauryna i erytramina, stanowice nienasycone zwizki dwupiercieniowe o charakterze glikozydw laktonowych. Polskie normy apteczne wymagaj wskanika goryczy co najmniej 50. S rwnie alkaloidy (np. gencjanina - pochodna kwasu nikotynowego), zwizki trjterpenowe (np. kwas oleanolowy i -amyryna), a take fenolokwasy, flawonoidy, substancje ywicowe, lady olejku eterycznego, cukry i sole mineralne, wrd ktrych jest sporo zwizkw magnezu. Dziaanie. Ziele centurii naley do grupy surowcw gorzkich, pobudzajcych wydzielanie soku odkowego i ci, uatwiajcych trawienie i przyswajanie pokarmw. Zawarte w surowcu zwizki goryczowe drani zakoczenia nerww w kubkach smakowych jzyka i zwikszaj na drodze odruchowej wydzielanie soku odkowego bogatego w kwas solny i pepsyn. Natomiast wyrane dziaanie pobudzajce na wtrob i zwikszone wydzielanie ci, obfitszy jej przepyw w przewodach oraz silniejsze obkurczanie pcherzyka ciowego obserwuje si po wikszych dawkach, wywoujcych jednak zwykle podranienie odka. To samo dotyczy dziaania przeciwrobaczego i przeciwgorczkowego.

123

Centuria pospolita (wg L. Fuchsa, 1543)

W dawkach leczniczych gorycze z ziela centurii pobudzaj wytwarzanie liny i soku odkowego, poprawiaj take ukrwienie bony luzowej oraz zwikszaj napicie miniwki odka. Dziaania niepodane. W dawkach zalecanych brak objaww szkodliwych, natomiast po ich przekroczeniu mog wystpi nudnoci, ble odka, a nawet wymioty. Zastosowanie. Przetwory z ziela centurii stosuje si jako dobry rodek w bezkwanoci odkowej oraz przewlekych stanach nieytowych odka, wyraajcych si brakiem aknienia, niedostatecznym wydzielaniem liny i soku odkowego oraz zbyt nisk jego kwasowoci. Dobre wyniki daje rwnie podawanie przetworw z ziela tej roliny osobom po dugotrwaych i cikich chorobach lub powanych zabiegach operacyjnych, kiedy

124

obserwuje si oglne wyczerpanie organizmu i znaczne osabienie czynnoci trawiennych. Wycig z ziela centurii wchodzi w skad tabletek Calmagina (Herbapol). Przetwory. Odwar z tysicznika: 1 yk ziela zala 1/2-1 szklank wody letniej i gotowa agodnie pod przykryciem 2 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 1/2-1 yk odwaru na 1 godz. przed jedzeniem jako rodek pobudzajcy wydzielanie sokw trawiennych, przywracajcy apetyt i oglnie wzmacniajcy. Dzieciom podawa po 1/2 do 1 yeczki. Zioa goryczowe: zmiesza po 20 g ziela centurii, ziela drapacza lekarskiego, ziela krwawnika, ziela rzepiku, rozdrobnionego kcza tataraku, lici mity pieprzowej i lici podbiau. Zala 1 yk zi 1 szklank wody ciepej i gotowa agodnie pod przykryciem 3-5 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi po 2-3 yki 2-4 razy dziennie na 1 godz. przed posikiem w niedoborze soku odkowego i zym trawieniu, nadmiernej fermentacji, braku apetytu, wzdciach, atonii jelit, skonnoci do zapar i nieregularnym wyprnianiu. Zioa w nieycie odka: zmiesza po 25 g ziela tysicznika i ziela krwawnika, po 20 g kory dbowej i korzeni cykorii oraz 10 g kwiatw arniki. Zala 1 yk zi 2/3 szklanki wody gorcej i postawi na parze pod przykryciem na 30 min. Przecedzi gorce do termosu i pi w cigu dnia co 1/2 do 1 godz. po 1 yce ciepego naparu. Calmagina (Herbapol), tabletki: doustnie przyjmowa 1-2 tabletki 2-3 razy dziennie na 1 godz. przed posikiem, popijajc wod lub wod z sokiem. Stosowa w niedoborze soku odkowego, nadmiernej fermentacji, braku aknienia, wzdciach i odbijaniu.

23. CHABER BAWATEK

Centaurea cyanus L.
Jest to rolina jednoroczna lub dwuletnia z rodziny Zoonych (Compositae), wystpujca w Europie i Azji. W Polsce ronie jako pospolity chwast polny w caym kraju. Chaber ma rozgazion odyg do 80 cm wysok i wraz z limi nieco pajczynowatowenist. Licie nie zbiegajce po odydze, rwnowskie lub rwnowsko-lancetowate, dolne niekiedy pierzastodzielne z 2-3 odlegymi atkami z kadej strony. Kwiaty zebrane w koszyczki osadzone na kocach rozgazie pdw. Na brzegu koszyczka kwiaty jzyczkowe barwy chabrowoniebieskiej, czasem biae, rowe lub brunatnopsowe. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si w czerwcu zakwitajce koszyczki kwiatowe, a nastpnie wyskubuje z nich kwiaty jzyczkowe, znajdujce si na brzegach koszyczkw, i suszy szybko, najlepiej w suszarni ogrzewanej, gdy przy powolnym suszeniu bledn. Otrzymuje si jako surowiec kwiat chabru bawatka - Flos Cyani. Naley go przechowywa w szczelnym opakowaniu w miejscach suchych i zacienionych, gdy w przeciwnym razie szybko traci barw i dziaanie lecznicze. Podstawowe zwizki czynne. Kwiaty chabru zawieraj glikozydy antocyjanowe (np. cyjanin - do 0,7% i pelargonidyn), ponadto flawonoidy (np. apigenino-glukozo-glukuronid), zwizek goryczowy centauryn , heterozyd cichoryn oraz sole mineralne obfitujce w mangan. Dziaanie. Wodne wycigi z kwiatw chabru wywieraj do silne dziaanie moczopdne. Zwikszaj, czasem kilkakrotnie, ilo wydalanego moczu, tym wicej,

125

Chaber bawatek (wg A. Lonicerusa, 1564)

im silniejsze byo zahamowanie jego wydzielania. Dziaanie to przypisuje si glikozydom antocyjanowym. Kwiaty chabru wykazuj rwnie agodne dziaanie ciopdne oraz przeciwzapalne i przeciwbakteryjne, wykorzystywane w niektrych chorobach oczu. Dziaania niepodane. W dawkach zalecanych objaww szkodliwych nie zaobserwowano. Zastosowanie. Napary z kwiatw chabru stosuje si doustnie w przewlekych, mao nasilonych chorobach nerek, poczonych ze skpym wydalaniem moczu oraz obrzkach spowodowanych zatrzymaniem wody i soli w ustroju. Pomocniczo w stanach zapalnych kbkw i miedniczek nerkowych, a take w kamicy nerkowej. Natomiast wraz z innymi zioami rwnie w niedostatecznym przepywie ci do dwunastnicy. Zewntrznie stosuje si napar z kwiatw chabru w postaci przymoczek w zapaleniu brzegw powiek oraz spojwek, a take w nadwraliwoci na intensywne promieniowanie soneczne oraz promieniowanie z ekranw telewizyjnych. Ponadto do zmywania owosionej skry gowy w upieu i grzybicy. Przetwory. Napar z chabru: 1 yk kwiatw zala 1 szklank wody wrzcej i naparza 15 min pod przykryciem. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 2 razy

126

dziennie po 1/2 szklanki midzy posikami jako rodek moczopdny w chorobach zapalnych nerek. Ten sam napar mona stosowa zewntrznie do przymoczek na oczy i do zmywania gowy. Napar oczny: zmiesza 4 yki kwiatw chabru, 3 yki ziela wietlika i 2 yki kwiatw rumianku. Zala 2 yki mieszanki 1 szklank wody wrzcej i naparza pod przykryciem 15 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Przykada ciepe przymoczki na oczy w stanach zapalnych kilkakrotnie w cigu dnia. Zioa moczopdne: zmiesza po 50 g kwiatw chabru i lici porzeczki czarnej oraz po 25 g kwiatw mniszka, kwiatw robinii akacjowej i ziela piciornika gsiego. Zala 2-3 yki zi 31/2 szklanki wody letniej. Ogrzewa do wrzenia i gotowa powoli pod przykryciem 5 min. Odstawi na 10 min i przecedzi do termosu. Pi 2/3-1 szklank 3-4 razy dziennie midzy posikami jako rodek moczopdny w obrzkach oraz kamicy moczowej.

24. CHMIEL ZWYCZAJNY

Humulus lupulus L.
Jest to bylina dwupienna z rodziny Konopiowatych (Cannabaceae), wystpujca w Europie, na Syberii i w Ameryce Pnocnej. W Polsce ronie dziko w caym kraju w wilgotnych zarolach. Czsto jest uprawiana na plantacjach dla potrzeb przemysu fermentacyjnego i zielarskiego. Chmiel wytwarza podziemne kcza z rozogami, z ktrych wyrastaj nowe pdy oraz silny system korzeniowy. odyg ma do 6 m dug, wijc si w prawo, cienk, kanciast, opatrzon zadzierzystymi woskami czepnymi. Licie parami naprzeciwlege, na brzegu grubo zbkowane, dolne picioklapowe, grne trzyklapowe, w nasadzie sercowato wci te, z wierzchu bardzo szorstkie. Przylistki czsto zrose. Kwiaty rozdzielnopciowe, wiatropylne. Znaczenie praktyczne maj tylko egzemplarze eskie, wytwarzajce podobne do szyszek owocostany. Surowiec. Owocostany chmielu zbiera si w dni pogodne w sierpniu na pocztku dojrzewania, kiedy nabieraj zielonotego odcienia. Suszy si cienkimi warstwami w cieniu i przewiewie. Otrzymuje si owocostany chmielu zwane te szyszkami chmielowymi - Strobili Lupuli. Na powierzchni szyszek wystpuj woski gruczoowe, wypenione t substancj, ktre przy suszeniu owocostanw okruszaj si czciowo. Stanowi one osobny surowiec leczniczy, majcy posta zielonkawotego, a pniej pomaraczowego, lepkiego proszku, zwanego lupulin - Lupulinum lub gruczoami chmielowymi - Glandulae Lupuli. Podstawowe zwizki czynne. Szyszki chmielowe zawieraj do 1,6% olejku eterycznego, w ktrym odkryto co najmniej 26 skadnikw, m.in. humulen, mircen, farnezen i -kariofilen. Ponadto zawieraj okoo 10% zwizkw ywicowych - goryczy o charakterze fenoloketonw, jak humulon i lupulon oraz 0,1% 2-metylo--3-butenolu jako gwnego zwizku uspokajajcego. S rwnie flawonoidy (np. pochodne kemferolu, kwercetyny i apigeniny), zwizki purynowe (np. adenina), trj-terpeny (np. hydroksyhopanon), do 5% garbnikw, cholina, trjmetyloamina i woski. Lupulin, czyli gruczoy wydzielnicze chmielu, zawiera do 3% olejku eterycznego o do zmiennym skadzie, zalenie od pochodzenia surowca. W olejku jest m.in. mircen, farnezen, humulen, -kariofilen, izomalan 2-metylobutylu i 2-propylobutylu, metylononyloketon, 2tridekarion, estry metylowe kwasu decenowego i dekadienowego oraz inne terpeny z grupami tlenowymi, a take zwizki siarkowe.

127

W sumie znaleziono w olejku ponad 100 skadnikw. Oprcz olejku wystpuj ywice (do 30%), stanowice gwne zwizki czynne lupuliny, wrd nich humulon i lupulon oraz 2metylo-3-butenol, ponadto flawonoidy, jak ksantohumnol, pochodne kwercetyny i kemferolu, a take trjterpeny, hopanon i hydroksyhopanon, substancje woskowe i inne. Dziaanie. Zarwno szyszki chmielowe, jak i lupulina utrudniaj przenoszenie bodcw do orodkowego ukadu nerwowego, hamuj nieco czynno kory mzgowej i wywieraj dziaanie uspokajajce, zwaszcza na sfer pciow. Dziaaj rwnie rozkurczowo. Zmniejszaj napicie mini gadkich naczy krwiononych, jelit i drg moczowych. Obniaj nieznacznie cinienie krwi i zwikszaj nieco wydalanie moczu. Gorycze chmielowe pobudzaj wydzielanie liny i soku odkowego, a take luzu bogatego w mukopolisacharydy. Uatwiaj dziki temu trawienie i przyswajanie pokarmw oraz zwikszaj aknienie. Gorycze wykazuj te silne dziaanie przeciwbakteryjne wobec licznych gatunkw drobnoustrojw jelitowych, w tym rwnie opornych na antybiotyki. Obserwowano take w niektrych przypadkach ich aktywno przeciwnowotworow. U kobiet wystpuje po lupulinie bardziej obfite miesiczkowanie, a niekiedy przypieszenie menstruacji. Dziaania niepodane. Znane s przypadki nadwraliwoci na chmiel, zarwno po podaniu wewntrznym jak i zewntrznym. Dotykanie wieych rolin moe spowodowa reakcj alergiczn. Zastosowanie. Wycigi z szyszek chmielu lub sam lupulin stosuje si jako rodek uspokajajcy w stanach zmczenia i wyczerpania nerwowego, nadmiernej draliwoci, trudnoci w zasypianiu, zaburzeniach nerwowych okresu przekwitania, nadpobudliwoci u kobiet i mczyzn, take w zmazach nocnych (nasieniotoku) i skonnoci do onanizmu. Ponadto mona podawa doustnie w osabieniu procesw trawiennych, niedokwanoci, nadmiernej fermentacji jelitowej, wzdciach, odbijaniu i innych objawach wskazujcych na przewleky nieyt przewodu pokarmowego. Pomocniczo mona rwnie stosowa przetwory z szyszek chmielu do picia przy kontynuowaniu zaleconych przez lekarza sposobw leczenia w raku odka, wtroby, woreczka ciowego i puc oraz w stanach po usuniciu tkanki nowotworowej w zabiegu operacyjnym. Zewntrznie podaje si wycigi z szyszek chmielowych w postaci okadw w zapaleniu korzonkw nerwowych, blach reumatycznych, stanach zapalnych skry, czyracznoci i ranach trudnych do gojenia. Rwnie przy wypadaniu wosw. Wycig z szyszek chmielowych wchodzi w skad preparatw uspokajajcych Nervosol (Herbapol) - krople i Passispasmin (Herbapol) - syrop, a olejek eteryczny -w skad kropli Milocardin (Polfa). Przetwory. Napar chmielowy: 1 yk szyszek zala 1 szklank wody wrzcej i postawi pod przykryciem na parze na 15 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 2-3 razy dziennie po 1/4-1/3 szklanki na 30-60 min przed posikiem jako rodek poprawiajcy trawienie, rozkurczowy i wzmacniajcy, a take agodnie uspokajajcy. Napj w nadpobudliwoci pciowej: do butelki piwa jasnego wsypa po 1 yeczce szyszek chmielowych, lici melisy i lici mity, pozostawi na 12 godz. i przecedzi. Pi od 1/2 szklanki do caej butelki, zalenie od wieku i stopnia nasilenia nadpobudliwoci seksualnej u mczyzn (erotomania) i kobiet (nimfomania), rwnie w zmazach nocnych (polucje), skonnoci do onanizmu i bezsennoci na tle erotycznym. Zioa w bezsennoci: zmiesza po 30 g szyszek chmielowych, ziela dziurawca i korzeni kozika oraz po 20 g lici mity pieprzowej i ziela serdecznika lub lici

128

Chmiel zwyczajny (wg T. Hajka, 1562)

melisy. Zala 2 yki zi 21/2 szklanki wody wrzcej i postawi na parze na 30 min pod przykryciem. Odstawi na 10 min i przecedzi do termosu. Pi 2/3 szklanki 2-3 razy dziennie po jedzeniu przy bezsennoci wywoanej przez nerwice narzdowe oraz w oglnym pobudzeniu nerwowym i uczuciu niepokoju. Zioa do obmywania gowy: zmiesza po 30 g szyszek chmielowych, rozdrobnionych korzeni opianu i ziela skrzypu polnego oraz 80 g rozdrobnionych korzeni mydlnicy i 20 g kwiatw rumianku. Wsypa 1-2 yki stoowe mieszanki do 2 szklanek wody zimnej i gotowa powoli pod przykryciem 15-30 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pozostae po przecedzeniu zioa zala ponownie 2 szklankami wody, zagotowa, a po lekkim ostudzeniu przecedzi i doda 2 szklanki ciepej wody.

129

Pierwszym pynem zmoczy wosy i palcami masowa skr gowy, poczeka 5 min i umy wod otrzyman z powtrnego odwaru. Jest to zabieg wzmacniajcy przy wypadaniu wosw, ojotoku, upieu, a nawet grzybicy. Korzystnie jest, aby bezporednio po umyciu nie osusza wosw i skry, lecz zawiza rcznikiem turban na 30 min. Passispasmin (Herbapol): dorosym zaleca si po 1 yeczce syropu 3-6 razy dziennie po jedzeniu w zaburzeniach nerwowych i niepokoju, a przy bezsennoci 1 yk stoow przed snem. Dzieciom podawa 1/2 yeczki 2-3 razy dziennie, a przy bezsennoci podwjn dawk przed snem. Plantival (NRD), draetki i pyn. Zawiera wycigi z 5 zi. Stosuje si jako lek uspokajajcy w zaburzeniach snu, pobudliwoci nerwowej i przy zmianach pogody. Valosedan (CSRS), pyn zawierajcy wycigi z 4 surowcw rolinnych. Dziaa uspokajajco w dolegliwociach nerwowych, klimakterium, nerwicy wegetatywnej, migrenie, trudnoci w zasypianiu i szumie w uszach. Szyszki chmielowe maj szerokie zastosowanie w piwowarstwie, a take w kosmetyce.

25. CHRZAN POSPOLITY

Armoracia lapathifolia Gilib.
Jest to bylina z rodziny Krzyowych (Cruciferae), spotykana w Europie i Azji. W Polsce ronie dziko na polach i w ogrodach. Bywa te uprawiana do celw spoywczych. Suy jako przyprawa dietetyczna. Chrzan wytwarza pod ziemi grube, biae, rozgazione, misiste korzenie. odygi ma do 50 cm wysokie. Licie dolne due, jajowate, dugoogonkowe, caobrzegie lub nierwno grubo zbkowane, licie odygowe mniejsze, siedzce. Kwiaty promieniste, biae, zebrane w gste grona. Chrzan przewanie nie wydaje kiekujcych nasion i rozmnaa si wegetatywnie. Na sadzonki przeznacza si cienkie korzenie gruboci owka, moliwie najdusze (20-30 cm). Ukada si je wiosn pytko w uprawionej glebie, niemal poziomo, grubszym kocem ku grze. Pdy liciowe pozostawia si 1-2 tylko w grubszym kocu korzenia, pozostae - niszczy. W kocu czerwca usuwa si korzenie wyrastajce pod pdem, a pozostawia je tylko w cieszym kocu sadzonki i przysypuje ponownie ziemi. Wwczas posadzony korze grubieje na caej dugoci, osigajc jesieni rednic 3 cm lub wiksz. Jesieni naley chrzan wykopa i zadoowa, przeznaczajc grube korzenie do spoycia, a cienkie moliwie najdusze - wiosn na nowe sadzonki. Jeeli nie usuwa si w lecie dodatkowych korzeni pod odyg i wzdu sadzonki, ta ostatnia sabo grubieje. Otrzymuje si wtedy wiele korzeni cienkich, nieprzydatnych do tarcia. Surowiec. Surowcem s wiee korzenie chrzanu - Radix Armoraciae. Podstawowe zwizki czynne. wiey korze zawiera glikozyd siarkocyjanowy sinigryn, ktry pod wpywem enzymw rozpada si na glukoz oraz izosiarkocyjanian allilu (olejek gorczycowy). Ponadto w korzeniu znajduje si do 0,3% witaminy C oraz zwizki bakteriobjcze. Dziaanie. wiey korze chrzanu ma dziaanie dranice skr, przeciwreumatyczne i bakteriobjcze. Przyjty doustnie pobudza wydzielanie sokw trawiennych. Dziaania niepodane. Nie naley zbyt dugo pozostawia okadw z chrzanu na skrze, gdy moe to spowodowa jej uszkodzenie, zapalenie, pcherze i stany ropne.

130

Zastosowanie. Roztarty wiey chrzan suy powszechnie jako ostra przyprawa dietetyczna do misa i trudno strawnych potraw oraz niektrych sosw. Pobudza wydzielanie sokw trawiennych, uatwia przyswajanie pokarmw i poprawia przemian materii. W postaci syropu ma dziaanie wykrztune i odkaajce grne drogi oddechowe. Jest take stosowany w uciliwym kaszlu oraz zapaleniu oskrzeli. Ze wzgldu na znaczn zawarto witaminy C chrzan ma znaczenie oglnoustrojowe, gdy zapobiega wystpieniu szkorbutu i przyczynia si do utrzymania odpornoci organizmu. Okad z chrzanu jest dobrym pomocniczym zabiegiem w gocu stawowym i miniowym oraz chorobach pokrewnych. Pod wpywem dziaania dranicego, przekrwienia i efektu cieplnego ustpuje bl, nastpuje rozlunienie przykurczw mini i zmniejszenie obrzku. Poprawia si zdolno ruchowa staww w koczynach oraz krgosupie. Rwnie jest skuteczny w zapaleniu nerwu kulszowego i korzonkw nerwowych, blach w skazie moczanowej (dnie) i innych. W lecznictwie ludowym stosuje si zewntrznie sok ze wieo utartego chrzanu z dodatkiem 10procentowego amoniaku w stosunku 4:1. Wciera si go w stawy z obrzkiem artretycznym oraz w zapaleniu cigien. Miazga z chrzanu suy do okadw na skr w chorobie reumatycznej, blach stawowych i miniowych oraz nadwereniu cigien. Przetwory. S yr o p c h r z a n owy: do 100 g utartego wieego chrzanu doda 1/2 szklanki przegotowanej, ostudzonej wody i pozostawi pod przykryciem na 1/2 godz. Nastpnie wycisn sok przez ptno i doda 100 g miodu, syropu lub sodzonego soku owocowego. Pi 3 razy dziennie po yce stoowej w kaszlu i nieytach grnych drg oddechowych. Dzieciom podawa po 1 yeczce do herbaty. O k a d z c h r z a n e m : utrze drobno wiey korze chrzanu. Miazg pooy na chore miejsce i nakry ceratk. Trzyma a do uczucia silnego pieczenia. Wtedy okad usun, a skr wytrze do sucha. Gdyby pieczenie utrzymywao si zbyt intensywnie, posmarowa skr maci tranow albo oliw lub innym tuszczem. Korzystnie jest doda do utartego chrzanu po yeczce sproszkowanego kcza tataraku i korzenia ywokostu.

26. CYKORIA PODRNIK

Cichorium intybus L.
Jest to bylina z rodziny Zoonych (Compositae), wystpujca w Europie, pnocnej Afryce i Azji po jezioro Bajka. W Polsce pospolita na caym niu, a w grach po regiel dolny. Ronie na miedzach, pastwiskach, kach i przydroach. Cykoria wytwarza dugie i rozgazione brunatne korzenie oraz sztywn , kanciast i gazist prawie bezlistn odyg do 60 cm wysok. Licie dolne skupione ryczkowato, zatokowopierzastowcinane, licie odygowe wyduone lub lancetowate, brzegiem rzadko zbkowane. Kwiaty jasnoniebieskie, spodem ogruczolone, zebrane w koszyczki rednicy 3-4 cm, osadzone na wierzchokach pdw lub w ktach grnych lici. Znane s odmiany uprawne tej roliny, ktrych misiste, rzepowato zgrubiae korzenie po wysuszeniu i upaleniu stanowi dodatek do kawy zboowej. Wybielone licie uprawianych odmian, pdzone zim w ciemnych pomieszczeniach, su do spoycia (cykoria saatowa). Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si we wrzeniu wycznie korzenie rolin ze stanowisk naturalnych, myje dokadnie i suszy w suszarniach ogrzewanych. Surowcem jest korze cykorii podrnika - Radix Cichorii. Drobne korzenie i cienkie odgazienia odrzuca si.

131

Cykoria podrnik (wg T. Hajka, 1562)

Niekiedy zbiera si w sierpniu grne czci pdw w okresie rozkwitania i suszy w suszarniach naturalnych w cieniu i przewiewie. Otrzymuje si ziele cykorii podrnika - Herba Cichorii, sabsze w dziaaniu i rzadziej stosowane od korzenia. Aby nie wytpi roliny na stanowiskach naturalnych, naley zbiera nasiona z pozostawionych w tym celu egzemplarzy i rozsiewa niezwocznie na miejscach wystpowania roliny. Mona j te rozmnaa z kawakw korzeni. Podstawowe zwizki czynne. W korzeniu wystpuje sok mleczny, a w nim gorzkie zwizki laktucyna i laktukopikryna. Ponadto s w korzeniu fitosterole (np. taraksasterol), gorzki glikozyd intybina (poniej 0,01%), lady olejku etery-

132

cznego, cholina, kwasy polifenolowe, cukry redukujce, wglowodan zapasowy inulina ( okoo 40%) oraz sole mineralne. W liciach niewiele jest soku mlecznego, dlatego zawieraj mao substancji gorzkich. Jest natomiast duo hydroksykumaryn - eskuliny i cichoryny, s take flawonoidy, jak kwercetyna, hiperozyd i pochodne apigeniny. Natomiast w kwiatach znajduj si antocyjany, pochodne cyjanidyny. Dziaanie. Dziki goryczom korze cykorii pobudza agodnie wydzielanie soku odkowego, usprawnia trawienie i przyswajanie pokarmw, a take zwiksza aknienie. Ponadto pobudza czynno wtroby, zwiksza nieznacznie ilo wytwarzanej ci, uatwia jej przepyw przez drogi ciowe oraz dziaa przeciwbakteryjnie. Obserwuje si take pewien wpyw na nerki i drogi moczowe, wyraajcy si sabym dziaaniem moczopdnym. Dziaania niepodane. W dawkach leczniczych surowiec nie wykazuje dziaania szkodliwego dla czowieka. Zastosowanie. Przetwory z korzeni i ziela cykorii stosuje si w utrudnionym trawieniu, nadmiernej fermentacji, braku aknienia, wywoanych niedoborem kwasu solnego oraz pepsyny w odku, nieytem odka, oglnym wychudzeniem i osabieniem spowodowanym zaburzeniami w przyswajaniu skadnikw pokarmowych. W poczeniu z innymi podobnie dziaajcymi surowcami stanowi pomocniczy rodek ciotwrczy w przewlekych, mao nasilonych zaburzeniach czynnoci wydzielniczej wtroby oraz uszkodzeniach miszu wtroby przez zwizki toksyczne. Korze cykorii stosuje si pomocniczo jako rodek moczopdny, zwykle w zestawieniu z innymi surowcami. Wchodzi w skad mieszanki zioowej Urosan (Herbapol) i granulatu Urogran (Herbapol) o wasnociach moczopdnych. Ziele cykorii moe suy do przemysowego izolowania eskuliny, gdy jest atwiej dostpne, ni kora kasztanowca. Przetwory. Odwar o korzenia cykorii: 11/2-2 yki rozdrobnionych korzeni zala 11/2 szklanki wody letniej. Ogrzewa do wrzenia i gotowa pod przykryciem 3 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 1/3-1/2 szklanki 2-4 razy dziennie na 1 godz. przed jedzeniem jako rodek pobudzajcy wydzielanie soku odkowego, ciopdny i w nieycie odka. Zioa ciopdne: zmiesza po 50 g rozdrobnionych korzeni cykorii i mniszka oraz po 25 g lici mity pieprzowej, ziela drapacza lekarskiego i potuczonych owocw kopru woskiego oraz 10 g kwiatw wrotyczu. Zala 11/2 yki zi 2 szklankami wody ciepej, postawi pod przykryciem na parze na 30 min i zagotowa do wrzenia. Odstawi na 15 min i przecedzi do termosu. Pi 1/2 szklanki 3 razy dziennie przed posikiem jako rodek rozkurczowy, ciopdny i przeciwzapalny na drogi ciowe oraz pobudzajcy wydzielanie sokw trawiennych.

27. CZOSNEK POSPOLITY

Allium sativum L.
Czosnek jest powszechnie znan rolin cebulow, nalec do rodziny Liliowatych (Liliaceae). Pochodzi ze stepw rodkowoazjatyckich. Znany by ju od czasw przedhistorycznych. Stopniowo rozpowszechni si i sta si uniwersaln niemal przypraw. W staroytnym Egipcie by jednym z gwnych skadnikw poywienia ludnoci. Obecnie jest uprawiany w licznych krajach, take w Polsce, jako rolina przyprawowa i lecznicza.

133

Czosnek pospolity jest rolin wieloletni, wyksztacajc organ podziemny - kulist cebul zoon, rednicy okoo 4 cm, z nielicznymi nitkowatymi korzeniami przybyszowymi. Z cebuli wyrasta prosta odyga z obejmujcymi j pochwiastymi limi, rwnowskimi, paskimi, okoo 1 cm szerokimi. Na szczycie wyksztaca si kwiatostan w postaci pozornego baldacha, otulonego przed kwitnieniem boniast okryw. Zawiera on drobne, rowo-biae kwiaty oraz mae cebulki do 1 cm dugie. Owocem jest torebka. Czosnek nie wydaje nasion i rozmnaa si wegetatywnie z cebulek tworzcych si w kwiatostanie lub przez dzielenie cebuli podziemnej. Caa rolina wydziela po uszkodzeniu charakterystyczny przenikliwy zapach. Kwitnie od lipca do sierpnia. Surowiec. Surowcem s zebrane jesieni wiee cebule czosnku pospolitego -Bulbus Allii sativi recens, zwane popularnie gwkami, zoone z 5-15 maych cebul nazywanych zbkami, otoczonych uskowatymi, biaawymi okrywami. Zapach ma niky, dopiero po rozkrojeniu silny, przenikliwy, smak ostro palcy. Poszczeglne cebule wie si w wianki i przechowuje zawieszone w miejscu chodnym i suchym. Czosnek wysycha bardzo wolno, jeli ma dostatecznie duo usek zewntrznych, nie jest uszkodzony i waciwie si go przechowuje. Na wiosn jego warto lecznicza jest nieco nisza ni jesieni. Dlatego korzystne jest przygotowywanie wycigw z czosnku wieego bezporednio po zbiorze. Podstawowe zwizki czynne. Czosnek zawiera mieszanin pochodnych siarkowych, wrd nich tioglikozydowe skordyniny i alliin, ktra pod wpywem enzymu allinazy, uwalniajcego si z uszkodzonych komrek, rozpada si m.in. na silnie zapachowy i bakteriobjczy zwizek zwany allicyn, czyli na sulfotlenek dwusiarczku dwuallilowego. Ze zmiadonego czosnku otrzymuje si, przez destylacj z par wodn, do 0,36% mieszaniny kilkunastu lotnych zwizkw siarkowych o przenikliwym i nieprzyjemnym zapachu. Ponadto w czosnku wykryto cukry, fitosterole, flawonoidy, luzy i pektyny, szereg witamin, sole mineralne, kwas nikotynowy i jego amid. Prof. B. Tokin (ZSRR) nazwa mieszanin lotnych bakteriobjczych zwizkw fitoncydami. Dziaaj one wielokrotnie silniej od fenolu, sublimatu i penicyliny. Dziaanie. Czosnek i jego przetwory maj udowodnione wynikami wielu bada wszechstronne i skuteczne dziaanie. Przede wszystkim dziaaj bakteriobjczo, niszcz liczne drobnoustroje, drode, grzyby i wirusy. Przed er antybiotykw czosnek by w powszechnym uyciu jako chronicy przed chorobami zakanymi, majcymi charakter epidemii - choler, dum, durem brzusznym, durem plamistym, gryp i innymi. Obecnie stosuje si surowice, szczepionki oraz antybiotyki, ktre oprcz objaww niepodanych powoduj uodpornienie wielu szczepw bakterii, czego nigdy nie ma po zastosowaniu czosnku. Wane znaczenie w nowoczesnym lecznictwie ma wspdziaanie nowoczesnych chemioterapeutykw z preparatami zawierajcymi zwizki czynne czosnku. Czosnek wywiera rwnie znaczce dziaanie na przewd pokarmowy, gdy zwiksza wydzielanie sokw trawiennych, pobudza wytwarzanie ci i uatwia jej przepyw, wzmaga przyswajanie skadnikw pokarmowych, hamuje nadmiern fermentacj, umoliwia swobodne odchodzenie gazw. Zabija rwnie pasoyty jelitowe, zwaszcza owsiki, glisty a nawet obezwadnia tasiemce, co ma szczeglne znaczenie dla ludw Bliskiego i Dalekiego Wschodu. Ju Dioskurides (I w.n.e.) pisa, e czosnek jedzony wypdza tasiemca i pdzi mocz. Trzeba doda, e czosnek jest rodkiem bezpiecznym, gdy dopiero spoycie w cigu dnia 600 g wieych gwek moe spowodowa wystpienie objaww toksycznych. Dla zabicia pasoytw jelitowych wystarcza ilo wielokrotnie mniejsza. Dziaa rwnie skutecznie na drogi oddechowe, gdy zmniejsza skurcze i stan zapalny, niszczy bakterie, pobudza wydzielanie luzu, uatwia odkrztuszanie, a take

134

agodzi uczucie dusznoci. Najskuteczniejsze pod tym wzgldem s wieo utarte lub pokrojone kawaki zbkw lub wieo wycinity sok. Natomiast rne preparaty gotowe im s bardziej bezwonne, tym z reguy s mniej skuteczne, a to dlatego, e lotne bakteriobjcze zwizki czosnku musz najpierw zosta wchonite w jelitach, nastpnie przenikn do puc, aby wraz z wydychanym powietrzem mogy dziaa na oskrzela, gardo i jam ustn przez odpowiednio dugi okres. Czosnek wywiera korzystne dziaanie na ukad krenia przez obnianie cinienia krwi i w pewnym zakresie na normalizacj czynnoci dynamicznych serca, nieznaczne zwikszenie siy skurczu i zwolnienie pulsu do poziomu fizjologicznie uzasadnionego. Due znaczenie ma dziaanie przeciwmiadycowe czosnku, wskutek obniania poziomu cholesterolu i kwasw tuszczowych we krwi. Naley te mie na uwadze dziaanie przeciwcukrzycowe czosnku, obserwowane u osb z niewielk iloci cukru w moczu, przeciwreumatyczne - przez zmniejszenie blu, stanu zapalnego i obrzku staww i mini, a nawet w pewnym sensie przeciwnowotworowe wskutek waciwoci wirusobjczych, zwikszajcych ogln odporno organizmu i moczopdnych. Dziaania niepodane. Jak ju wspomniano, czosnek jest bardzo mao toksyczny dla czowieka. Nie jest wskazany jednak dla osb z niskim cinieniem krwi, w ostrym nieycie odka i jelit oraz dla matek karmicych. Wad czosnku jest przykry zapach, jaki wystpuje przez pewien czas po jego spoyciu, dokuczliwy dla otoczenia. Mona go w pewnym stopniu zmieni, ale nie usun , jedzc jednoczenie wiee licie pietruszki, selera lub estragonu. Zastosowanie. Niepodobna wymieni wszystkich schorze, w ktrych czosnek i jego preparaty mog by pomocne, dlatego podajemy waniejsze. Doustnie zaleca si go w nieycie jelit podostrym i przewlekym, biegunce, zwaszcza u dzieci, spowodowanej zakaeniem na tle pokarmowym, kurczach jelit, atonii jelit, robaczycy, wzdciach, bezsocznoci oraz w stanach po leczeniu czerwonki bakteryjnej i czerwonki pezakowej. Rwnie w nadcinieniu, reumatoidalnym zapaleniu staww, miadycy, nieycie oskrzeli, rozszerzeniu oskrzeli, rozedmie puc i w stanach ropnych, pomocniczo w grulicy puc. Zewntrznie w ropnych zapaleniach garda, dzise i migdakw, anginie, rnych uszkodzeniach skry, odleynach, ropnych i zapalnych stanach skry, zwaszcza spowodowanych przez gronkowiec zocisty, ponadto w ylakach odbytu, rzsistkowicy, drodycy i grzybicy pochwy oraz innych. Przetwory. Czosnek w plasterkach: pokroi 1 -2 zbki czosnku na plasterki i nie rozgryzajc w ustach pokn, popi 1/4 szklanki wody i wkrtce zje posiek. Zapewnia to bezwonny oddech, natomiast nie zmniejsza skutecznoci wymienionych dziaa. Jeli jednak czosnek ma dziaa w jamie ustnej, wwczas najlepiej jest plasterki lub miazg pooy na cienki chleb posmarowany masem i powoli u. Nie uniknie si przykrego zapachu, ale zwiksza to skuteczno, zwaszcza w stanach ropnych. Nalewkaczosnkowa:125g oczyszczonych zbkw czosnku utrze na tarce, zala 500 ml alkoholu 40-procentowego i pozostawi w zamknitym naczyniu w temperaturze pokojowej na 5 dni, czsto wstrzsajc. Odcedzi na gstym sitku i przesczony przechowywa w lodwce. Stosowa dawki 5-20 kropli w 1/4 szklanki mleka lub kefiru 2-3 razy dziennie. Osoby wraliwe na zapach czosnku powinny si powoli do niego przyzwyczaja i rozpoczyna od dawki 12 krople, stopniowo j zwikszajc i w dziesitym dniu bra po 20 kropli. Przyjmowa tak w cigu miesica, po czym zmniejsza dawk i wreszcie przerwa na 2-3 tygodnie. Sposb ten jest szczeglnie zalecany w reumatyzmie stawowym i miniowym, cho nalewka jest skuteczna i w innych schorzeniach.

135

Wycig z czosnku bezwonny: 30 zbkw czosnku obra z usek, posieka bardzo drobno lub utrze na miazg, ewentualnie zmiksowa w 1 l przegotowanej chodnej wody, doda sok z 500 g cytryn, wymiesza, rozla do maych soikw z przykrywkami i przechowywa w lodwce. Pi po 1 yeczce do herbaty lub 1 yce stoowej 1-3 razy dziennie na 1 godz. przed posikami. Przy duszym stosowaniu kontrolowa cinienie krwi - dotyczy to zwaszcza osb o niskim cinieniu. Wycig ma wszystkie dziaania czosnku. Wycig olejowy z czosnku: do 50 g obranych z usek i startych na miazg zbkw doda 200 ml oliwy lub innego oleju rolinnego i pozostawi w zamknitym soiku na 2 tygodnie w temperaturze pokojowej, czsto wstrzsajc. Chroni od wiata. Nastpnie doda zawarto 5 kapsuek witaminy E i wymiesza. Stosowa zewntrznie do smarowania i okadw w rnych uszkodzeniach i zakaeniach skry. W przypadku ylakw odbytu przykada na noc wacik nasycony wycigiem - regularnie przez tydzie. Przed zabiegiem umy odbyt w wodzie lub wzi zioow nasiadwk. Wycig glicerynowy z czosnku: do 100 ml gliceryny doda miazg z 50 g czosnku, ewentualnie oba skadniki zmiksowa i pozostawi na tydzie w zamknitym soiku. Nastpnie odcedzi miazg i pyn uy do nasycania tamponw z waty, umieszczanych w pochwie 1-2 razy dziennie w zakaeniu rzsistkiem, drodami lub grzybami patogennymi. Lewatywa przeciw owsikom: 2-3 zbki czosnku utrze lub zmiksowa z 1 szklank wody letniej, wprowadzi powoli do odbytnicy i utrzyma przez kilka minut. Powtrzy zabieg 2-4 razy. Sposb jest bardzo skuteczny, zupenie nietoksyczny i moe by zalecany take maym dzieciom. Doroli mog stosowa w zapaleniu odbytnicy. Mieszanka o dziaaniu bakteriobjczym z czosnkiem: zmiesza rwne iloci ziela dziurawca, lici mity pieprzowej, lici szawii i kczy tataraku. Zala 1/2 yki zi 1 szklank wody gorcej i pozostawi pod przykryciem na parze na 20 min. Odstawi do ostygnicia, przecedzi i doda utarty zbek czosnku oraz 5 kropli Propolanu. Pi 1/2 szklanki rano i wieczorem przed snem. Stosowa przez 2-3 tygodnie, po czym kuracj przerwa na tydzie. Dziaa w wielu dolegliwociach odkowo-jelitowych i drg oddechowych, zarwno bakteryjnych, jak i wirusowych. Alliofil (Herbapol), Allisatin (ZSRR), draetki zawierajce wycig z czosnku. Dawki: 1-2 draetki do poknicia 2-3 razy dziennie bez rozgryzania. Ma wszystkie wasnoci lecznicze czosnku.

28. DB SZYPUKOWY
Quercus robur L.
Db szypukowy jest powszechnie znanym, duym drzewem liciastym z rodziny Bukowatych (Fagaceae), rozpowszechnionym w lasach niemal caej Europy. W Polsce ronie czsto na terenach nizinnych i w dolnych partiach grskich do wysokoci 600-700 m. Db ma licie odwrotnie jaj o wat, do 14 cm dugie, a 8 cm szerokie, skrzaste, nierwno zatokowowrbne. Kwiaty rozdzielnopciowe. eskie na szypukach 3-8 cm dugoci. Owocem jest jajowaty orzeszek osadzony w pokrytej uskami miseczce, zwany potocznie odziem. Rolina dostarcza twardego drewna cenionego w meblarstwie i budownictwie. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si wiosn kor z modych pni i gazi drzew, wycinanych podczas przerzedzania lasw, bd ze specjalnych upraw i suszy

136

w suszarniach naturalnych w miejscach przewiewnych, w suszarni ogrzewanej lub na socu. Surowcem jest kora dbu - Cortex Quercus. Na stronie zewntrznej powinna by gadka i lnica, lecz nie spkana i chropowata, gdy wwczas zawiera mniej garbnikw. Rwnowartociowy surowiec otrzymuje si z dbu bezszypukowego -Quercus sessilis Ehrhart, rwnie wystpujcego w Polsce. Z dbu galasowego - Quercus infectoria Olivier, drzewa, a czasem krzewu rosn cego w Turcji i Syrii otrzymuje si dbianki - Gallae, zwane te galasami, bdce patologicznymi narolami na modych pdach tej roliny, po zoeniu w tych miejscach jajeczka przez samic owada galasownika. Podobne galasy, lecz o znacznie mniejszej zawartoci garbnikw, spotyka si na dbach w Polsce. Podstawowe zwizki czynne. Kora dbowa zawiera okoo 9, a niekiedy do 14,5% garbnikw pochodnych pirokatechiny i pirogalolu, kwasy fenolowe, jak galusowy i elagowy, flawonoidy, jak kwercetyna i kwercytryna, trjterpeny, jak frydelanol i frydelanon flobafeny i zwizki ywicowe oraz sole mineralne. Dbianki zawieraj do 70% garbnikw, tworzcych kompleks taniny, ponadto okoo 3% kwasu galusowego i do 2% kwasu cigowego oraz inne zwizki. Dziaanie. Wycigi z kory dbowej zawieraj garbniki, ktre tworz z biakami trwae poczenia, nierozpuszczalne w wodzie. Po podaniu doustnym cz si z biakowymi skadnikami nabonka jelitowego i powoduj jego kurczenie si, nazywane dziaaniem cigajcym. Przy prawidowej czynnoci przewodu pokarmowego garbniki przyjte doustnie wywouj zaparcie, a przy biegunce przeciwdziaaj rozrze-

137

dzeniu mas kaowych, odwodnieniu organizmu i nadmiernemu ubytkowi soli mineralnych z ustroju. Godny uwagi jest te korzystny wpyw garbnikw pirokatechinowych i samej katechiny na ciany wosowatych naczy krwiononych przewodu pokarmowego, polegajcy na zmniejszaniu ich przepuszczalnoci, osabieniu przenikania osocza poza oysko naczy i hamowaniu mikrokrwawie z uszkodzonych woniczek. Jest to zesp dziaa charakterystyczny dla zwizkw z grupy witaminy P, np. rutyny. Garbniki wi si rwnie z biakiem komrek drobnoustrojw, dziki czemu dziaaj bakteriobjczo lub hamuj rozwj mikroorganizmw. Poza tym unieczynniaj toksyny bakteryjne wytwarzane przez rne drobnoustroje chorobotwrcze. Daj rwnie nierozpuszczalne osady z alkaloidami i solami metali cikich, co bywa czasem wykorzystywane w zatruciach tymi zwizkami. Dziaania niepodane. Dugotrwae przyjmowanie wycigw rolinnych obfitujcych w garbniki jest niekorzystne, a nawet szkodliwe, poniewa zwizki te unieczynniaj witamin B1 oraz wi sole elaza, magnezu, wapnia, manganu, miedzi, kobaltu, cynku, selenu i inne, utrudniajc lub uniemoliwiajc ich przyswajanie. Przez bezporednie dziaanie na bon luzow jelit hamuj resorpcj wanych skadnikw pokarmowych. Zastosowanie. Wycigi z samej kory dbowej stosuje si wewntrznie tylko w sporadycznych przypadkach: w biegunkach nieswoistych, zatruciach pokarmowych oraz w podostrych i przewlekych nieytach odka i jelit. Niemal z reguy podaje si je z innymi zioami o podobnym lub uzupeniajcym si dziaaniu. Zewntrznie stosuje si wycigi z kory dbowej w zapaleniu jamy ustnej i garda, w niezbyt rozlegych oparzeniach I i II stopnia, odmrozinach, owrzodzeniu ylakowym, zapaleniu skry, ylakach odbytu, egzemie, a nawet na mae rany i drobne krwawienia. Ponadto w postaci irygacji w upawach oraz do obmywa z zapaleniu i widzie sromu, do nasiadwek przy widzie i pkniciu odbytu, lewatyw przy wrzodziejacym zapaleniu odbytnicy, a take do kpieli w nadmiernym poceniu si i niektrych chorobach skrnych. Kora d bowa wchodzi w skad mieszanki zioowej Vagosan (Herbapol), a wycig pynny do aerozolu Hemostin (Herbapol) oraz Sanofil (Herbapol). Tanina z dbianek tureckich (galasw dbowych) jest typowym zwizkiem garbnikowym. Drani jednak przewd pokarmowy i uszkadza wtrob. Rzadko bywa wic podawana wewntrznie, natomiast w biegunce, nieycie odka, maych krwawieniach oraz zatruciach pokarmowych stosuje si jej poczenie z biakiem (biaczan taniny, tanalbina), dziaajce agodniej. Obecnie tanin podaje si przede wszystkim zewn trznie w tych samych przypadkach, w ktrych zaleca si wycig z kory dbowej. Z galasw sporzdza si nalewk - Tinctura Gallae (Herbapol), uywan zewntrznie, np. do pdzlowania dzise, na drobne skaleczenia, a po rozcieczeniu wod - do pukania garda przy anginie. Tanina oraz biaczan taniny - Tanninum albuminatum (Herbapol) wchodz w skad licznych preparatw krajowych uywanych w lecznictwie. Przetwory. Odwar z kory dbowej: 1 yk rozdrobnionej kory zala 1 szklank wody i gotowa 5 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Stosowa do pukania w stanach zapalnych, naderkach i pytkich owrzodzeniach jamy ustnej, dzise i garda, rwnie w postaci okadw i przemywa na skr zmienion zapalnie z sczeniem i zmianami naskrka. Ponadto w oparzeniach I i II stopnia, obejmujcych niewielk powierzchni skry. Do irygacji w upawach oraz zapaleniu sromu, pochwy i szyjki macicy odwar rozcieczy wod o temp. 37C w stosunku 1:1.

138

Kpiel z kory dbowej: zala 3-5 yek rozdrobnionej kory 2 l wody i gotowa 5-10 min. Po 15-20 min przecedzi i wla do wanny wypenionej do 1/3 wod o temp. 37C. Stosowa w zapaleniu skry, infekcji bakteryjnej, grzybiczej lub drodakami. Czas kpieli 10-15 min. Ten sam odwar po dodaniu 4 l wody suy do kpieli ng w przypadku nadmiernej potliwoci oraz do nasiadwek w ylakach odbytu i kykcinach. Pyn przeciw odmroeniom: rozpuci 0,5 g taniny w 50 g spirytusu kamforowego. Uywa do smarowania zaczerwienionych, odmroonych czci ciaa. Celowe jest nawietlanie lamp kwarcow lub nagrzewanie miejsc odmroonych. Nalewka z dbianek- Tinctura Gallae (Herbapol): zewntrznie do pdzlowania skry i miejsc oparzonych stosowa 1 cz nalewki rozcieczon 5 czciami wody przegotowanej i ostudzonej. Do pukania jamy ustnej wzi 1 yeczk nalewki na 1/2 szklanki wody. Zioa przeciwbiegunkowe: zmiesza po 30 g kory dbowej i kczy piciornika (lub kczy wownika) oraz po 20 g kwiatw rumianku (lub kwiatw krwawnika) i lici maliny (lub czarnej porzeczki). Zala 1 yk mieszanki 2/3 szklanki wody i gotowa powoli 10 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Wypi maymi ykami w biegunce bakteryjnej lub wywoanej zatruciem pokarmowym, czerwonce oraz gdy krew jest w kale. Hemostin (Herbapol), aerozol, zawiera m.in. wycigi z 3 zi. Suy do rozpylania na mae rany, uszkodzenia naskrka, oparzenia, otarcia, a nawet w grzybicy stp. Sanofil (Herbapol), emulsyjny aerozol przeciwalergiczny dla dzieci. Zawiera wycigi i inne skadniki z 7 rolin. Skr zmienion chorobowo spryska Sanofilem 2-3 razy dziennie z odlegoci paru centymetrw, a wytworzon pian rozprowadzi cienk warstw. Stosowa w pokrzywce i wyprysku alergicznym.

29. DOGLDA WIELKA

Grindelia robusta Nutt. Doglda (grindelia) jest bylin z rodziny Zoonych (Compositae), pochodzc z zachodniej czci Ameryki Pnocnej. W Polsce bywa niekiedy uprawiana. Rolina osiga wysoko 1 m. Licie ma misiste, naprzemianlege, obejmujce u nasady odyg, poduniesercowate, na brzegu grubo pikowane. Kwiaty te, zebrane w koszyczki na szczytach rozgazie pdw. odygi, licie, a zwaszcza okrywy koszyczkw pokryte s lepk, mlecznobia ywic. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si na plantacjach w lipcu lub sierpniu rozkwitajce wierzchoki pdw, dugoci do 25 cm i suszy w suszarniach naturalnych w miejscach zacienionych i przewiewnych. Surowcem leczniczym jest ziele dogl dy - Herba Grindeliae. Rwnowartociowego surowca dostarczaj inne pnocnoamerykaskie gatunki dogldy: Grindelia squarrosa (Pursh) Dunal, Grindelia camporum Greene i Grindelia humilis Hooker et Arnott. Dogld mona z powodzeniem uprawia w ogrodach przydomowych i na dziakach. Surowiec nie jest w Polsce wprowadzony do obrotu, a mae iloci, uzyskiwane z plantacji, s przeznaczone do produkcji specyfikw. Podstawowe zwizki czynne. Ziele dogldy zawiera okoo 20% substancji ywicowych, z ktrych izolowano kwasy dwuterpenowe, jak kwas grindeliowy, hydroksygrindeliowy, 6oksygrindeliowy i 7,8-epokygrindeliowy oraz ich estry z wyszymi alkoholami. Doglda zawiera te sok mleczny. W zielu znaleziono okoo 0,29% olejku

139

eterycznego, a w nim borneol i inne terpeny, ponadto do 0,7% flawonoidw, okoo 4% garbnikw, nieco saponin, fitosterol grindelol, zwizki goryczowe, cukry redukujce i sole mineralne. Dziaanie. Wycigi alkoholowe z ziela dogldy, w ktrych znajduj si aktywne ywice, olejek eteryczny i saponiny jako gwne ciaa czynne, wywieraj dziaania rozkurczowe na minie gadkie oskrzeli, a take przewodu pokarmowego. Podane doustnie przywracaj prawidowe napicie mini gadkich oskrzeli. Zmniejszaj take lepko zalegajcego luzu, przywracaj normalne ruchy nabonka rzskowego, uatwiaj odkrztuszanie i oczyszczenie drg oddechowych. Jednoczenie niszcz drobnoustroje wywoujce nieyty garda i oskrzeli. Dziaanie rozkurczowe na przewd pokarmowy powoduje ustpienie blw brzucha. Inne wasnoci lecznicze ziela dogldy, jak dziaanie moczopdne i uspokajajce, s zbyt sabe i nie maj znaczenia praktycznego. Wycigi alkoholowe stosowane na skr dziaaj przeciwbakteryjnie, przeciwzapalnie i przeciwalergicznie. Dziaania niepodane. Due doustne dawki wycigu alkoholowego z ziela dogldy wywouj stan narkotyczny, obnienie cinienia krwi, zwolnienie oddechu oraz podranienie nerek i drg moczowych. Zastosowanie. Przetwory z ziela dogldy s stosowane doustnie w zapaleniu garda, krtani, tchawicy i oskrzeli, zwaszcza u osb starszych i dzieci z utrudnionym odkrztuszaniem i zalegajcym luzem w grnych drogach oddechowych, pomocniczo w rozedmie i pylicy p uc, a take w uciliwym kaszlu grulikw. Wycig alkoholowy z ziela dogldy wchodzi w skad kropli Astmin i Kelastmin o dziaaniu przeciwastmatycznym, produkowanych przez Herbapol. Zewntrznie wycig alkoholowy z dogldy stosuje si w chorobach skrnych, zwaszcza na tle alergicznym, np. wywoanych dotkniciem lici ruty czy pierwiosnka lub innych rolin powodujcych objawy uczuleniowe u osb wraliwych. W swoim macierzystym kraju - w Ameryce Pnocnej - doglda jest stosowana jako lek pomocniczy w biaaczce oraz przewlekym gocu stawowym i miniowym. Przetwory. Nalewka z dogldy: 100 g wysuszonego i rozdrobnionego ziela dogldy zala 500 ml alkoholu 70-procentowego (otrzymanego przez zmieszanie rwnych iloci alkoholu 45procentowego i 95-procentowego) i pozostawi w zamknitym naczyniu na 14 dni, czsto mieszajc. Nastpnie przecedzi i wycisn. Pi od 40 kropli do 1/2 yeczki w kieliszku wody 2-4 razy dziennie po jedzeniu w nieycie garda, oskrzeli, w krztucu, przewlekej astmie, a take w blach brzucha spowodowanych skurczem jelit. Nie przekracza dziennej dawki 10 g.

30. DRAPACZ LEKARSKI

Cnicus benedictus L.
Jest to rolina jednoroczna z rodziny Zoonych (Compositae), wystpujca w stanie naturalnym w krajach basenu Morza rdziemnego. W Europie rodkowej nie ronie dziko. W Polsce drapacz bywa uprawiany na plantacjach i udaje si dobrze. Rolina z wygldu przypomina oset. odyg ma wzniesion, do 40 cm wysok, silnie rozgazion, podunie bruzdowan, zwykle nieregularnie picioktn, pokryt lepkimi, odstajcymi woskami. Licie przyziemne w zarysie podunie lancetowate, do 20 cm dugie, ogonkowe. Licie odygowe mniejsze, bezogonkowe, nasad obejmuj odyg i spywaj po niej listewkowato. Blaszki liciowe nieregularnie zato-

140

kowatowrbne, na brzegach kolczasto zbkowane. Kady wycinek zakoczony jest kolcem. Kwiaty zebrane w due kolczaste koszyczki o koronie tej. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si w lipcu lub w sierpniu grne czci pdw w okresie rozkwitania, odrzuca grubsze, zdrewniae fragmenty odyg, a otrzymane licie i kwiatostany suszy w suszarniach naturalnych w cieniu i przewiewie. Otrzymuje si jako surowiec ziele drapacza lekarskiego - Herba Cnici benedicti, syn. Herba Cardui benedicti. Podstawowe zwizki czynne. Ziele drapacza zawiera 7 zwizkw pochodnych germakranu, zwanych kardolinami, zawierajcych w swej strukturze nienasycony lakton seskwiterpenowy. Wrd nich znajduje si znana wczeniej knicyna o gorzkim smaku. Wedug norm aptecznych wskanik goryczy powinien wynosi okoo 20. W testach farmakologicznych wykazano sab aktywno przeciwbiaaczkow tych zwizkw. Ponadto wystpuje w zielu interesujcy zwizek o dziaaniu antybiotycznym - dodekanotetraina i kilka pokrewnych z grupy poliacetylenw, a take laktonowe lignany, jak nortracholozyd, trechelogenina i arktigenina, garbniki, flawonoidy, jak pochodne apigeniny i kemferolu, ponadto lady olejku eterycznego i do 12% soli mineralnych. Dziaanie. Substancje goryczowe ziela drapacza drani zakoczenia nerww w kubkach smakowych i za porednictwem orodkowego ukadu nerwowego kieruj bodce do nerww wydzielniczych w bonie luzowej odka. Zwiksza si dziki temu ilo liny oraz wytworzonego soku odkowego, obfitujcego w kwas solny, niezbdny do pobudzania procesu trawienia biaka. Gorycze poprawiaj wic trawienie pokarmw i zwikszaj aknienie. Efekt pobudzenia jest niewielki, gdy procesy trawienia przebiegaj prawidowo, natomiast duy u osb cierpicych na brak apetytu i dyspepsj. Poniewa dziaanie zwizkw goryczowych ujawnia si dopiero po upywie 30 do 60 minut, naley przyjmowa je w takim wanie czasie przed posikami. Ziele drapacza ma rwnie sabe wasnoci odkaajce wobec niektrych bakterii, np. gronkowcw, a nawet niektrych wirusw (m.in. ppasiec). Dziki zawartoci flawonoidw przetwory z drapacza zwikszaj wydalanie moczu, a ponadto uwaane s za dobry rodek regulujcy przemian materii. Uzupeniaj take zapotrzebowanie organizmu na sole mineralne, a zwaszcza na niektre mikroelementy. Dziaania niepodane. W wikszych dawkach wycigi z ziela drapacza wywouj nudnoci, wymioty i biegunki. Zastosowanie. Napar lub odwar z ziela drapacza lekarskiego stosuje si jako dobry rodek pobudzajcy wydzielanie soku odkowego w bezsocznoci, stanach nieytowych bon luzowych przewodu pokarmowego, wzdciach spowodowanych nadmiernym rozwojem niepodanej flory bakteryjnej i w trudnociach przyswajania skadnikw pokarmowych. Przetwory z drapacza s szczeglnie zalecane osobom w podeszym wieku, cierpicym na zanikowy nieyt bony luzowej odka, a nawet pomocniczo w chorobie nowotworowej jako rodek wspomagajcy przed operacj i po niej oraz w trakcie zalecanego przez lekarza onkologa leczenia farmakologicznego. Zaleca si je rwnie osobom anemicznym i wycieczonym oraz rekonwalescentom po cikiej chorobie, z niedoborem soli mineralnych i oglnym osabieniem na tle wadliwej przemiany materii. Ziele drapacza wchodzi w skad mieszanki zioowej Digestosan (Herbapol), a wycig suchy z ziela jest skadnikiem proszku Gastrochol (Herbapol).

141

Wycigi z ziela drapacza przyjmuje si doustnie w stanach zapalnych skry, trdziku, czyracznoci, a nawet skazie limfatycznej u dzieci, wykorzystujc obecno soli wapnia i skadnikw regulujcych procesy przemiany materii oraz zwizkw hamujcych rozwj bakterii. Zewntrznie stosuje si w postaci okadw na wrzody, czyraki, zapalenie skry, trdzik i wysypk alergiczn. Podobnie jak przy wikszoci surowcw zielarskich najlepsze wyniki osiga si w poczeniu ziela drapacza z innymi surowcami o podobnym lub wspomagajcym dziaaniu. Przetwory. Odwar z drapacza: 1-11/2 yki rozdrobnionego ziela drapacza lekarskiego zala 1 szklank wody gorcej i gotowa pod przykryciem na bardzo sabym ogniu 5 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi po 1/4 szklanki 2-3 razy dziennie na 30-60 min przed posikami jako rodek pobudzajcy wydzielanie sokw trawiennych i zwikszajcy aknienie. Ten sam odwar pi po 1/3 do 1/2 szklanki 2-3 razy dziennie midzy posikami jako lek poprawiajcy przemian materii i oglnie wzmacniajcy. Zewntrznie stosowa do okadw. Wino z drapacz a: do butelki biaego wytrawnego wina gronowego (0,7 1) wsypa 3-4 yki rozdrobnionego ziela drapacza oraz 1 yk ziela krwawnika i pozostawi na 7 dni, czsto wstrzsajc. Przecedzi i pi po maym kieliszku 3 razy dziennie na 30 min przed posikiem jako lek goryczowy, a midzy posikami jako wzmacniajcy (mona wwczas nieco osodzi lub doda soku owocowego). Zioa wtrobowe: zmiesza po 50 g ziela drapacza i lici pokrzywy oraz po 25 g ziela boego drzewka, ziela krwawnika, ziela rdestu ptasiego i ziela fioka trjbarwnego. yk zi zala 1 szklank wody ciepej i gotowa pod przykryciem 5 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi po 1/4 szklanki 2-4 razy dziennie na 30 min przed posikiem w dolegliwociach wtroby i odka jako rodek mineralizujcy, a take pobudzajcy wydzielanie soku odkowego i ci.

31. DYMNICA POSPOLITA

Fumaria officinalis L.
Jest to rolina jednoroczna z rodziny Makowatych (Papaveraceae), wy stepujca w Europie i Azji, zawleczona do Ameryki. W Polsce ronie jako chwast pl i ogrodw na caym niu i w dolnych partiach grskich. Dymnica ma odygi do 50 cm wysokie, wzniesione lub dwigajce si, gaziste. Licie podwjnie lub potrjnie pierzastosieczne o odcinkach do 3 mm szerokich, rwnowskolancetowatych. Kwiaty rowopurpurowe, grzbieciste, drobne. Kwitnie od maja do wrzenia. Surowiec. Dla potrzeb lecznictwa zbiera si cae pdy nadziemne w pocztkach kwitnienia roliny i suszy w suszarniach naturalnych w cieniu i przewiewie lub w suszarniach ogrzewanych w temp do 40C. Surowcem jest ziele dymnicy - Herba Fumariae. Podstawowe zwizki czynne. Ziele zawiera liczne alkaloidy izochinolinowe (np. protopin, kryptopin ), pochodne tetrahydroberberyny (np. synaktyn , tetrahydrokoptyzyn i korydalin ), bulbokapnin, fumarotycyn, ponadto kwas fumarowy, ywice, garbniki, flawonoidy, luz i sole mineralne. Dziaanie. Ziele dymnicy dziaa silnie rozkurczowo na minie gadkie. Powoduje rozkurcz jelit, drg ciowych i moczowych oraz naczy krwiononych. Przywraca prawidow amplitud ruchw perystaltycznych jelit, odpowiednie przemieszczanie

142

treci pokarmowej i regularne wyprnienia. W niewydolnoci wtroby przetwory z ziela dymnicy zwikszaj wytwarzanie ci stosownie do istotnych potrzeb organizmu, a hamuj jej produkcj przy nadmiarze ci. Uatwiaj ponadto jej przepyw do dwunastnicy, dziki rozkurczajcemu dziaaniu na zwieracz Oddiego. Obserwuje si take zwikszenie iloci wydalanego moczu i nieznaczne obnienie cinienia krwi. Dziaania niepodane. Wycigi z ziela dymnicy, podawane w dawkach wyszych od zalecanych, maj niekorzystny wpyw na cinienie krwi, oddech, serce i wtrob. Dugotrwae stosowanie tych preparatw moe spowodowa uszkodzenie oczu i objawy jaskry, tak samo jak po wycigach z jaskczego ziela. Zastosowanie. Przetwory z ziela dymnicy podaje si w chorobach wtroby i drg ciowych w przypadkach, kiedy obserwuje si niedostateczne wydzielanie ci oraz osabienie jej przepywu, midzy innymi w niewydolnoci wtroby, w kamicy i kolce ciowej, skurczach i stanach zapalnych powodujcych dyskinezj, a take po zabiegach chirurgicznych na drogach ciowych. Rwnie przy nadmiernym wydzielaniu ci. Wycigi z ziela dymnicy daj te korzystne wyniki w niektrych przypadkach migreny na tle niedomogi ciowej lub niewydolnoci wtroby. Przetwory. Odwar z ziela dymnicy: 1/2 yki ziela dymnicy zala 1 szklank wody letniej i gotowa przez 3 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 1-3 yki 2-4 razy dziennie w chorobach wtroby i pcherzyka ciowego przez 10-15 dni, nastpnie zrobi 10-dniow przerw. Mona rwnie stosowa jako rodek pobudzajcy apetyt, wzmacniajcy i moczopdny. Syrop z ziela dymnicy: 200-500 g wieego ziela zmiady w maszynce do misa, wycisn sok przez ptno, zmierzy objto pynu i doda tak sam ilo cukru. Gotowa powoli na maym ogniu do chwili uzyskania gstego syropu. Pi po 1 yeczce 2-3 razy dziennie w cigu 15-20 dni i zrobi 10-dniow przerw. Stosowa jako lek rozkurczowy w blach brzucha, atonii jelit, drg ciowych i spowodowanych tym zaburzeniach trawiennych. Zioa metaboliczne: zmiesza rwne iloci ziela dymnicy, lici brzozy, lici pokrzywy, lici melisy, ziela skrzypu, ziela fioka trjbarwnego, korzeni mniszka i kory kruszyny. Zala 1 yk zi 11/2 szklanki wody ciepej, ogrzewa do wrzenia pod przykryciem i pozostawi na 1520 min. Przecedzi i pi w dwch porcjach -rano i wieczorem. Stosowa jako rodek regulujcy przemian materii, uatwiajcy przyswajanie skadnikw pokarmowych i oglnie wzmacniajcy, zalecany zwaszcza w okresie zimy i wczesn wiosn. Zioa ciopdne: zmiesza po 50 g ziela dymnicy i lici mity pieprzowej oraz po 25 g lici bobrka, kwiatw kocanki, ziela dziurawca i rozdrobnionych korzeni mniszka. Zala 2 yki zi 3 szklankami wody gorcej i gotowa 3 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi po 2/3 szklanki 3 razy dziennie po jedzeniu jako rodek ciopdny, ciotwrczy i rozkurczowy. Oddibil (Merckle, RFN), draetki, zawieraj suchy wycig z caej kwitncej roliny, standaryzowany na zawarto alkaloidw. Stosuje si jako lek ciopdny, ciotwrczy, rozkurczowy oraz hamujcy wytwarzanie nadmiaru ci. Dawkowa 3 razy dziennie po 2 draetki.

143

32. DYNIA ZWYCZAJNA

Cucurbita pepo L.
Jest to rolina jednoroczna z rodziny Dyniowatych (Cucurbitaceae), pochodzca z tropikalnej czci Ameryki, gwnie z Meksyku, obecnie uprawiana w wielu krajach, w tym rwnie w Polsce. Dynia ma odyg poc si lub czepn, do 10 m dug, sztywno owosion z licznymi rozgazionymi wsami czepnymi. Licie due, dugoogonkowe. Kwiaty due, te, oddzielnopciowe, promieniste, zrosopatkowe. Owoc duy, kulisty lub poduny rednicy do 40 cm, jadalny. Nasiona 7-15 mm drugie, szeroko- lub wsko-jajowate, wyranie obrzeone, biaawe jadalne. Dynia jest czsto uprawiana dla owocw, uywanych do marynat i marmolady, a take rnych potraw. Owoce zawieraj wglowodany, biaka, a take karoteny, stanowice prowitamin A. Surowiec. W lecznictwie stosuje si wiee nasiona dyni pozbawione upiny nasiennej Semen Cucurbitae (syn. Semen Peponis) oraz nasiona wysuszone, pozbawione upiny nasiennej. Naley pamita, e w lecznictwie jest stosowany rwnie drugi gatunek - dynia olbrzymia - Cucurbita maxima Duchesne, wymieniana w farmakopeach brazylijskiej, holenderskiej, portugalskiej i szwedzkiej. Ponadto istniej w uprawie liczne hybrydy i odmiany hodowlane, niekiedy trudne do odrnienia dla niespecjalisty. Nie wiadomo dokadnie, jaka jest warto lecznicza tych odmian, ale musz by due rnice, poniewa rne rda podaj rozmaite dawki dla nasion dyni. Warto mie na uwadze, e podobne wasnoci lecznicze maj rwnie wiee nasiona arbuza - Citrullus lanatus (Thunb.) Mansf. i ogrka - Cucumis sativus L., rolin blisko spokrewnionych z dyni zwyczajn. Podstawowe zwizki czynne. Nasiona zawieraj mieszanin trjterpenw czteropier cieniowych, zwanych kukurbitacynami, fitosterole, jak -sytosterol, fityna, czyli sl wapniowa i magnezowa kwasu inozytoszeciofosforowego, glikozyd peponozyd oraz do 37% oleju tustego, ponadto zwizki biakowe, cukry, lecytyny i sole mineralne obfitujce w cynk. Dziaanie. wiee nie przesuszone jeszcze nasiona dyni s od dawna znanym i stosowanym ludowym rodkiem przeciwrobaczym, chocia dopiero niedawno ustalono, e zwizkami czynnymi s kukurbitacyny. Substancje te atwo przenikaj do ciaa pasoytw i poraaj ich ukad nerwowy. Natomiast nie s toksyczne dla czowieka, gdy nie wchaniaj si w przewodzie pokarmowym i nie drani luzwki. Wad jednak tego surowca jest jego nierwnomierne dziaanie, wynikajce z rnej zawartoci kukurbitacyn w ogrodowych odmianach dyni uprawianej w Polsce oraz w innych krajach, a take brak dziaania po wysuszeniu nasion. Dziaania niepodane. W zalecanych dawkach nasiona dyni nie wykazuj szkodliwego dziaania. Zastosowanie. Roztarte wiee nasiona dyni su do zwalczania pasoytw przewodu pokarmowego, m.in. tasiemca uzbrojonego (Taenia solium) i tasiemca nieuzbrojonego (Taenia saginata) u dzieci i dorosych. Mona je te stosowa przeciw glistom ludzkim (Ascaris lumbricoides hominis) i owsikom (Enterobius vermicularis), a nawet przeciwko tgoryjcowi dwunastnicy (Ancylostoma duodenale). Nie stwierdzono dziaania ubocznego. Brak rwnie przeciwwskaza do stosowania. Najwiksz trudno stanowi uzyskanie potrzebnej iloci nasion ze wieo rozkrojonej dyni.

144

wiee lub wysuszone uskane nasiona, spoywane w caoci, a take wycigi wodne, maj korzystny wpyw na mechanizm wydalania moczu. Obserwowano u dorosych zwikszenie dobowej iloci moczu i mniejsz czstotliwo moczenia nocnego. Przetwory. Nasiona dyni przeciw tasiemcom: rozetrze z wod lub mlekiem na gst papk lub zmiksowa 150-250 g wieych nasion dyni pozbawionych upin i doda do smaku syropu owocowego lub miodu. Podzieli na 2 czci i przyj je rano na czczo w 2 porcjach w odst pie 30 min. Po 2-3 godz. wypi 2 yki stoowe (30 g) oleju rycynowego jako rodka przeczyszczajcego. Zamiast oleju rycynowego mona przyj siarczan magnezu, stosujc 1-2 yki stoowe na 1 szklank wody (dla dorosych). Dzieciom, zalenie od wieku, poda 30-100 g nasion, roztartych jak wyej, na czczo w 2 porcjach co 30 min, a po 2-3 godz. 1-2 yeczki oleju rycynowego, stosownie do wieku dziecka. Mona da siarczan magnezu jako rodek przeczyszczajcy, przeliczajc 100-250 mg na 1 kg wagi ciaa, rozpuszczony w wodzie. W razie potrzeby kuracj mona powtrzy po 2-3 dniach. Suszone nasiona dyni: przyjmowa po 1 yce uskanych nasion 1-3 razy dziennie w cyklach po 14 dni z przerwami po 5 dni w niedomogach gruczou krokowego i zmniejszonym wydalaniu moczu. Korzystne jest miksowanie nasion w mleku lub innym napoju. Fugitene (Labor. Millot, Fr.), stabilizowany wycig z nasion dyni dla maych dzieci i dorosych, rodek przeciw tasiemcom i innym pasoytom jelitowym. Przyjmowa lek rano, a po 4 godz. solny rodek przeczyszczajcy. Zupeny brak dziaa szkodliwych.

33. DZIEWANNA WIELKOKWIATOWA

Verbascum thapsiforme Schrad.
Jest to rolina dwuletnia z rodziny Trdownikowatych (Scrophulariaceae), wystpujca niemal w caej Europie, poza kracami pnocnymi, ponadto w Maej Azji i pnocnej Afryce. W Polsce jest pospolita na caym niu, a rzadka w strefie podgrskiej na poudniu kraju. Ronie na sonecznych wzgrzach i nieuytkach, gwnie na glebie piaszczystej i kamienistej. W Europie Zachodniej bywa czsto uprawiana, niekiedy na znacznych obszarach ze wzgldu na due zapotrzebowanie. Dziewanna w pierwszym roku ycia wydaje du ryczk przyziemnych lici, w nastpnym siln, do 2 m wysok, ulistnion odyg, zakoczon duym podobnym do kosa kwiatostanem zocistotych kwiatw. Licie dolne eliptyczne, zwone w krtki ogonek, wysze jajowate, siedzce i zbiegajce wzdu odygi. Kwiaty due, grzbieciste. Kwitnie od czerwca do wrzenia. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si w drugim roku wegetacji roliny korony kwiatowe dziewanny z przyronitymi do niej prcikami, gdy kwiaty s ju cakowicie rozwinite. Do zbioru przystpuje si, gdy korony obeschy z porannej rosy, poniewa wilgotne brunatniej w czasie suszenia. Podobnie trac zocistot barw kwiaty zgniecione przy zbiorze lub w czasie transportu. Suszy naley szybko, najlepiej w suszarni ogrzewanej w temp. do 35, rozoone pojedyncz warstw. Surowiec leczniczy stanowi kwiat dziewanny - Flos Verbasci, syn. korona dziewanny - Corolla Verbasci. Rwnorzdnego surowca dostarcza dziewanna kutnerowata - Verbascum phlomoides L., rwnie wystpujca w Polsce na podobnych miejscach jak dziewanna wielkokwiatowa.

145

Po wysuszeniu kwiaty dziewanny pakuje si do szczelnych naczy szklanych lub blaszanek, silnie ugniatajc; najlepiej sprasowa je w cegieki i zawin w celofan. Przechowywa naley w miejscach suchych i zaciemnionych. Niekiedy zbiera si rwnie licie dziewanny - Folium Verbasci, zrywane w pierwszym roku wegetacji roliny z rozet przyziemnych lub w drugim roku - z rozet i odyg. Obydwa gatunki dziewanny mona atwo uprawia w ogrodach przydomowych i dziakowych jako roliny lecznicze i ozdobne. Podstawowe zwizki czynne. Kwiaty dziewanny zawieraj saponiny o bliej dotd nieznanej budowie, glikozyd irydoidowy aukubin , flawonoidy, jak rutynozyd hesperetyny, barwniki karotenoidowe, a wrd nich -karoten, -krocetyn i ksantofile, poza tym do 3% luzu, do 20% sacharozy i innych cukrw, nieco kwasu jabkowego, lady olejku eterycznego i do 6% soli mineralnych. Dziaanie. Wodne wycigi z kwiatw dziewanny dziaaj przeciwzapalnie na bony luzowe jamy ustnej, garda, przeyku odka i jelit, rwnie drg moczowych cznie z pcherzem, a take oskrzeli. Maj rwnie wasnoci powlekajce, przypisywane luzom, chroni bony luzowe przed bodcami dranicymi, wywoujcymi m.in. kaszel, uatwiaj odkrztuszanie wskutek przyspieszenia pcznienia zalegajcej gstej wydzieliny w grnych drogach oddechowych. Doustnie podawane wycigi z dziewanny maj nieznaczne dziaanie moczopdne i napotne. Stosowane zewntrznie na skr kwiaty dziaaj odmikczajco, gojco i przeciwzapalnie, ale korzystniejsze s do tych celw licie dziewanny. Ostatnio stwierdzono dziaanie wycigw z kwiatw dziewanny przeciw wirusom grypy. Dziaania niepodane. Surowiec stosowany w zalecanych dawkach nie wywouje odczynw szkodliwych. Zastosowanie. Napary z kwiatw dziewanny s zalecane w stanach nieytowych jamy ustnej, garda i oskrzeli. Zmniejszaj czstotliwo i nasilenie odruchw kaszlowych, zwaszcza w tzw. suchym kaszlu ze skp wydzielin. Rwnie s stosowane w stanach zapalnych przeyku, odka i jelit oraz pcherza. Dziaanie napotne i moczopdne dziewanny ma tylko znaczenie pomocnicze w wymienionych przypadkach. Zewn trznie stosuje si napary z kwiatw dziewanny do pukania jamy ustnej i garda. Zewntrznie czciej jednak stosuje si odwary z lici dziewanny do pukania w zapaleniu jamy ustnej, do nasiadwek lub kpieli w ylakach odbytu oraz jako okady na skr w wierzbiczce, wysypce alergicznej, wyprysku i innych. Rwnie w postaci okadw na oparzenia, stuczenia, odleyny, a take w stanach ropnych skry, zwaszcza pryszczach i krostach. Ponadto w nerwoblach. Kwiaty i licie dziewanny nie zostay ujte w Urzdowym spisie lekw i od kilku lat nie s dostpne w polskich aptekach w przeciwiestwie do innych krajw europejskich (Niemcy, Belgia, Austria, Wgry). Odwary i napary z kwiatw dziewanny s znanym ludowym agodnym rodkiem wykrztunym. Czsto bywaj podawane z miodem, ktry zwiksza dziaanie tych przetworw na grne drogi oddechowe. Przetwory. Napar z kwiatw dziewanny: 1 yk kwiatw zala 1 szklank wody ciepej i ogrzewa do wrzenia (nie gotowa). Odstawi pod przykryciem na 15 min i przecedzi. Pi 2-3 razy dziennie po 1/2 szklanki ciepego naparu po jedzeniu w suchym kaszlu i chrypce, take w przewlekych stanach zapalnych odka i jelit. Stosowa rwnie do pukania jamy ustnej i garda oraz do okadw na oparzenia I i II stopnia, odmroenia i stuczenia.

146

Dziewanna wielkokwiatowa (wg. T. Hajka, 1562)

Zioa przeciwkaszlowe: zmiesza 40 g kwiatw dziewanny oraz po 20 g lici babki lancetowatej, lici podbiau, ziela fioka trjbarwnego, ziela tymianku i owocw anyu lub kopru woskiego. Zala 2 1/2 yki zi 3 szklankami wody ciepej i postawi na parze pod przykryciem na 30 min. Odstawi na 5 min i przecedzi do termosu. Pi wielokrotnie w cigu dnia po 1/4-1/2 szklanki w mczcym suchym kaszlu. Zioa wykrztune: zmiesza po 60 g kwiatw dziewanny i lici podbiau oraz po 20 g lici babki lancetowatej i rozdrobnionych korzeni lukrecji. Zala 1 yk mieszanki 1 szklank wody ciepej i gotowa agodnie pod przykryciem 2-3 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 2-3 razy dziennie po 1 szklance po jedzeniu w nieytach grnych drg oddechowych oraz suchym kaszlu i chrypce.

147

Zioa w zapaleniu krtani: zmiesza po 30 g kwiatw dziewanny i ziela bylicy pospolitej oraz po 40 g kwiatw lazu, korzeni biedrzeca i korzeni prawolazu i 20 g kwiatw arniki. Zala 3 yki zi 2 szklankami wody ciepej i gotowa pod przykryciem 3 min. Odstawi na 5 min i przecedzi do termosu. Pi 3-4 razy dziennie po 1/2 szklanki po jedzeniu. Jednoczenie czsto puka gardo odwarem z rwnych iloci lici szawii i ziela skrzypu, biorc 2 yki mieszanki na 2 szklanki wody. Stosowa w zapaleniu jamy ustnej, garda, krtani i uporczywej chrypce. Kpiel regenerujca skr: 50 g lici dziewanny, 25 g lici babki i 25 g lici brzozy zala 2 l wody i gotowa agodnie pod przykryciem 10 min. Przecedzi do wanny wypenionej do 1/3 objtoci wod o temp. 37-39C. Wytrawione zioa woy do woreczka pciennego i umieci w wannie. Czas kpieli 10-15 min. Ten sam odwar mona uy do okadw, nasiadwek, czciowej kpieli, np. ng, a po rozcieczeniu rwn iloci wody - take do irygacji.

34. DZIURAWIEC ZWYCZAJNY

Hypericum perforatum L.
Jest to bylina z rodziny Dziurawcowatych (Hypericaceae), wystpujca w licznych formach w caej Europie, Azji i pnocnej Afryce. W Polsce ronie pospolicie na caym niu oraz w dolnych partiach grskich, w zarolach, na suchych wzgrzach, kach i miedzach, tworzc czsto mieszace z innymi gatunkami tego rodzaju. Dziurawiec zwyczajny ma odyg sztywn, do 60 cm wysok, w grnej czci z dwoma przeciwlegymi eberkami, w czci szczytowej obficie rozgazion, nag. Ulistnienie naprzeciwlege. Licie bezogonkowe, eliptyczne lub lancetowate, ca obrzegie, do 3 cm dugie. Licie ogldane pod wiato wykazuj janiejsze przewiecajce punkty, stwarzajce wraenie dziurek. Std wywodzi si polska nazwa roliny. Ponadto na brzegach, zwaszcza u szczytu, a czciowo take na powierzchni, s widoczne czarnopurpurowe lub janiejsze gruczoy wydzielnicze. Kwiaty promieniste, rednicy okoo 3 cm, o koronie tej, zebrane w szczytowe baldachogrona. Owocem jest torebka do 1 cm duga, otwierajca si 3 klapkami, zawierajca liczne drobne ciemnobrunatne nasiona. Kwitnie od czerwca do wrzenia. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si wieo rozkwitajce, dobrze ulistnione grne czci odyg, dugoci do 25 cm i suszy jak najszybciej w miejscach zacienionych i przewiewnych. Natomiast w suszarniach ogrzewanych temperatura suszenia nie powinna przekracza 35C. Dolne, zdrewniae czci odyg naley odrzuci; otrzymuje si jako surowiec ziele dziurawca - Herba Hyperici. Przechowuje si go w szczelnym opakowaniu w miejscach suchych i ciemnych. Podstawowe zwizki czynne. Ziele dziurawca zawiera czerwony barwnik naftodwuantronowy hiperycyn (okoo 0,1%), pokrewn hematoporfiryny, garbniki katechinowe (okoo 8%), majce wasnoci witaminy P, flawonoidy (okoo 4%), np. hiperozyd o dziaaniu moczopdnym i kwercetyn wzmacniajc naczynia wosowate. Mniejsze znaczenie ma olejek eteryczny, wystpujcy w iloci 0,2%-1% o wasnociach rozkurczowych i przeciwbakteryjnych, hiperezyna, mieszanina dwch zwizkw ywicowych o dziaaniu bakteriobjczym, kwasy wielofenolowe (np. kwas kawowy i chlorogenowy) oraz cholina, fitosterole, pektyny, wglowodany i sole mineralne.

148

Dziurawiec zwyczajny (wg H. Boka, 1539)

Dziaanie. W zwizku z obecnoci rozmaitych skadnikw ziele dziurawca wykazuje wielokierunkowe dziaanie. Wodne wycigi zawierajce garbniki katechinowe dziaaj cigajce na bon luzow przewodu pokarmowego, przeciwzapalnie, hamujco na drobne krwawienia oraz uszczelniajce na ciany woniczek, gdy pochodne katechinowe maj wasnoci witaminy P. Ponadto dziaaj ciopdnie i nieco ciotwrczo, a dziki flawonoidom - rozkurczowo na minie gadkie drg ciowych i uatwiaj przepyw ci do dwunastnicy. Przeciwdziaaj zastojowi ci w pcherzyku ciowym i zapobiegaj tworzeniu si kamieni ciowych. Flawonoidy, a zwaszcza hiperozyd, dziaaj moczopdnie i zwikszaj o 15 do 30% dobow ilo wydalanego moczu. Uatwia to usuwanie z ustroju szkodliwych produktw przemiany materii i przeciwdziaa tworzeniu si kamieni moczowych. Wycigi wodne z dziurawca dziaaj te przeciwbakteryjnie, dziki obecnoci garbnikw, olejku eterycznego i w pewnym stopniu hiperycyny, a take uspokajajco na orodkowy ukad nerwowy. Po pewnym czasie zaywania przetworw z dziurawca nastpuje zwikszenie wraliwoci na dziaanie promieni ultrafioletowych wiata sonecznego lub lampy kwarcowej, obserwowane zarwno u ludzi, jak zwierzt, a wywoywane przez hiperycyn. Dziaanie przeciwnowotworowe dziurawca, wzmiankowane niekiedy w pimiennictwie, jest niewtpliwie sabe i moe mie tylko znaczenie pomocnicze przy stoso-

149

waniu zabiegw i preparatw zaleconych przez lekarzy onkologw. Na bony luzowe i uszkodzone miejsca skry wycigi z dziurawca dziaaj cigajce i odkaajco. Dziaania niepodane. Po przedawkowaniu lub zbyt dugim stosowaniu przetworw z dziurawca, zawierajcych hiperycyn, nastpuje uczulenie pacjenta na promienie nadfioletowe, w wyniku ktrego po krtkim nawet nawietleniu mog wystpi zaczerwienienia lub oparzenia skry, pcherze, krwawienia wewn trzne i oglne osabienie. Zastosowanie. Dziurawiec naley do rolin o najbardziej wszechstronnych wasnociach leczniczych. Przetwory z niego stosuje si w stanach zapalnych i skurczowych drg ciowych, zastoju ci w pcherzyku ciowym, pocztkowych objawach kamicy ciowej oraz osabieniu czynnoci wtroby. Zaleca si je te w stanach zapalnych bony luzowej odka i jelit, zmniejszonym wydzielaniu soku odkowego, wzdciach i blach brzucha. Przetwory z ziela dziurawca wykorzystuje si rwnie z dobrym skutkiem w zmniejszonym wydalaniu moczu oraz w kamicy, niezalenie od umiejscowienia zogw i rodzaju kamicy moczowej, a take w skazie moczanowej. Podaje si je rwnie w zastojach krenia obwodowego krwi, a zwaszcza nadmiernej przepuszczalnoci i amliwoci woniczek, ponadto w przewlekym gocu. Ze wzgldu na dziaanie uspokajajce stosuje si przetwory z dziurawca w wyczerpaniu nerwowym, niepokoju, zaburzeniach rwnowagi nerwowej, u dzieci w moczeniu nocnym, l ku nocnym i stanach nerwicowych. Zewntrznie zaleca si na wrzody, odmroenia, oparzenia I i II stopnia, owrzodzenia ylakowe, trudno gojce si rany i wyprzenia, ponadto do pukania w zapaleniu dzise, jamy ustnej i garda. Wycigi z dziurawca stosuje si rwnie w leczeniu bielactwa, czyli zaniku pigmentu skry. Preparaty podaje si doustnie, a jednoczenie smaruje miejsca dotknite bielactwem sokiem lub olejem dziurawcowym i nawietla promieniami nadfioletowymi. Ziele dziurawca jest skadnikiem wielu preparatw produkowanych przez Herbapol. Ze wieego ziela sporzdza si intrakt - Intractum Hyperici i sok - Succus Hyperici, a ziele suszone wchodzi w skad granulatu Gastrogran i Normogran oraz mieszanek zioowych Cholagoga I i III. Wycigi z ziela wchodz w skad preparatw Herbogastrin, kropli odkowych Guttae stomachicae i aerozolu Hemostin. Przetwory. Napar dziurawcw y: 2 yki ziela zala w termosie 21/2 szklanki wody wrzcej, przykry i odstawi na 1 godz. Pi 1/2-2/3 szklanki 2-3 razy dziennie. Po jedzeniu jako rodek rozkurczowy, a na 60 min przed posikiem - jako pobudzajcy wydzielanie sokw trawiennych, ciopdny i moczopdny. Ten sam napar mona stosowa zewntrznie do pukania jamy ustnej i garda oraz do okadw na oparzenia, uszkodzenia naskrka, wybroczyny i wid skry. Olej dziurawcowy: 25 g wieych kwiatw dziurawca zwily 1 yeczk spirytusu lub wdki i zala 100 g oleju rolinnego. Ogrzewa kilka dni po 2-3 godz. na parze, czsto mieszajc, a kwiaty bd kruche, a pyn stanie si czerwony. Przecedzi przez ptno i wycisn . Rozla do maych butelek i przechowywa w lodwce. Stosowa zewntrznie na skr w oparzeniach, ranach, owrzodzeniach ylakowych i przy bielactwie. W ostatnim przypadku smarowa tylko plamy janiejsze na skrze. Zioa dla kobiet w okresie przekwitania: zmiesza po 50 g ziela dziurawca i lici ruty oraz po 25 g kwiatw rumianku i malwy czarnej. Zala 1 yk zi

150

1 szklank wody wrzcej i naparza pod przykryciem 15 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Wypi cao wieczorem w przypadku tzw. uderze do gowy u kobiet w okresie przekwitania. Zioa wtrobowe: zmiesza 50 g ziela dziurawca oraz po 25 g kwiatw robinii akacjowej, ziela krwawnika, ziela rzepiku pospolitego i lici mity pieprzowej. Zala 11/2 yki zi w termosie 2 szklankami wody wrzcej. Przykry i odstawi na 1 godz. Pi 2 razy dziennie po 2/3 szklanki przed jedzeniem jako rodek pobudzajcy czynno wtroby i ciopdny, polepszajcy trawienie i przyswajanie pokarmw. Cholagoga I i III (Herbapol): 2-3 yki zi zala 2-3 szklankami wody gorcej, ogrzewa powoli do wrzenia i gotowa wolno pod przykryciem 2-3 min. Odstawi na 10 min i przecedzi do termosu. Pi 1/2-2/3 szklanki 2-4 razy dziennie przed posikami w schorzeniach wtroby i niedostatecznym wytwarzaniu ci. Zioa nr I stosowa przy stolcach wolnych, nr III przy zaparciach. Herbogastrin (Herbapol): zaleca si doustnie 1 yeczk pynu w 1/4 szklanki wody 2-3 razy dziennie przed jedzeniem jako rodek odkowy i pobudzajcy trawienie albo po jedzeniu jako wiatropdny i regulujcy perystaltyk jelit. Intrakt dziurawcw y, Intractum Hyperici (Herbapol): stabilizowany wycig alkoholowy ze wieego ziela, zawierajcy wszystkie zwizki czynne dziurawca i peny zakres jego dziaania. Dorosym zaleca si od 30 kropli do 1/2 yeczki w kieliszku wody 2-3 razy dziennie. Po 2 tygodniach przerwa kuracj na 10 dni. Wystrzega si przebywania na socu w czasie kuracji. Hyperforat (Klein, RFN), krople, draetki, ampuki dominiowe, zawierajce zwizki czynne z ziela o dziaaniu uspokajajcym. Stosuje si w stanach depresji psychicznej, zwaszcza w okresie klimakterium, wyczerpaniu nerwowym, stanach niepokoju, nadwraliwoci na zmiany pogody, moczeniu nocnym i trudnociach w zasypianiu. Novoimanin (ZSRR), roztwr bakteriobjczych zwizkw z ziela dziurawca do stosowania zewntrznego po rozcieczeniu wod w stosunku od 1:5 do 1:100. Stosuje si w postaci okadw, przymoczek, inhalacji i elektroforezy na wrzody, rany zainfekowane, blizny, ropnie, stany zapalne skry, a take kropli - do nosa i ucha.

35. ELEUTEROKOK KOLCZASTY

Eleutherococcus senticosus Maxim.
Rolina ta naley do rodziny Araliowatych (Araliaceae) i jest jednym z najczciej spotykanych krzeww w tajdze dalekowschodniej, a w mieszanych lasach nadamurskich ronie rwnie na porbach, obrzeach i przy skaach, a take na odkrytej przestrzeni, tworzc czsto nieprzebyte zarola. Obszar wystpowania obejmuje rejony Wadywostoku i Chabarowska w ZSRR, poudniowo-wschodnie Chiny, Sachalin, Japoni i cz Korei. Eleuterokok kolczasty jest krzewem do 2,5 m wysokim, bardzo silnie rozgazionym, z nadzwyczaj rozwinitymi organami podziemnymi. Poszczeglne gazie s proste, okryte jasnoszar kor z wyrastajcymi licznymi cienkimi kolcami, ustawionymi skonie ku doowi. Z pytko umieszczonego w ziemi kcza wyrastaj drobne korzenie oraz rozogi, niekiedy do 5 m dugoci. Licie palczastopiciodzielne maj ogonki do 10 cm dugie, poszczeglne listki s eliptyczne, na dolnej stronie na nerwach pokryte ryowatymi woskami. Brzeg licia ostro podwjnie pikowany. rod-

151

kowe 3 listki s wyranie wiksze od 2 bocznych. Kwiaty mae z dugimi szypukami zebrane s w niemal kuliste baldachy, wyrastajce po kilka, rzadko po 1-2, na kocach pdw. Kwiaty bladofioletowe s prcikowe, mskie, natomiast kwiaty supkowe eskie s te. Owocem jest czarny, kulisty, byszczcy pestkowiec. Rolina kwitnie w czerwcu, owocuje we wrzeniu. Surowiec. Pn jesieni wykopuje si kcza wraz z rozogami, obmywa z ziemi, usuwa czci zmartwiae, tnie na mae kawaki i suszy w temp.70-80 w suszarniach ogrzewanych. Otrzymuje si kcza eleuterokoka kolczastego - Rhizoma Eleutherococci, w postaci kawakw okoo 8 cm dugich, do 4 cm grubych, o zapachu nieco aromatycznym i smaku nieznacznie palcym. Podstawowe zwizki czynne. W surowcu stwierdzono obecno co najmniej 7 glikozydw nazwanych eleuterozydami A, B, B1, C, D, E i F o zrnicowanej budowie. Jako aglikony wystpuj w nich trjterpen, kumaryna, steryd i lignany. Przypuszczalnie najbardziej aktywnym zwizkiem jest eleuterozyd A, zoony z -sytosterolu i glukozy, ale najwaniejsze zwizki wydaj si jeszcze nie wykryte. Dziaanie. Rolina nie bya stosowana w lecznictwie ludowym, a jej wasnoci ujawniy si, gdy fitochemicy radzieccy rozpoczli badania rnych gatunkw z rodziny Araliowatych, do ktrej naley take synny e-sze (Panax ginseng). Okazao si, e wycigi z kczy eleuterokoka mog w peni zastpi wycigi z korzenia Panax ginseng. Maj pobudzajcy wpyw na liczne orodki wegetatywne, na czynno gruczow wydzielajcych zwizki hormonalne oraz na mechanizmy odpornociowe organizmu czowieka. Pod ich wpywem zwiksza si zdolno adaptacyjna, moliwo dugiego trwania i przetrwania nieraz w skrajnie niekorzystnych warunkach bytowania. Skraca si okres rekonwalescencji po przebytych cikich chorobach oraz zabiegach chirurgicznych, zwikszaj si te szans przetrwania chorb wyniszczajcych i powanych uszkodze ciaa cznie ze zamaniami. Poprawie ulega take zdolno do pracy umysowej oraz kojarzenia i zapamitywania, co ma szczeglne znaczenie dla osb w wieku podeszym, oglnie osabionych i przemczonych. Zastosowanie. Przetwory z eleuterokoka zaleca si rekonwalescentom i osobom z osabieniem czynnoci serca, zaburzeniami krenia krwi i wydalania moczu, nadcinieniem ttniczym, zbyt ma iloci czerwonych krwinek i hemoglobiny, zaburzeniami w przyswajaniu cukrw (pocztkowy okres pojawienia si cukru w moczu), osabieniem popdu pciowego. Rwnie osobom oglnie przemczonym fizycznie i psychicznie, trudno zasypiajcym, naraonym na czste dziaanie haasu i wibracji, wychudzonym, ulegajcym czsto stresom i zniechceniu, a take osobom w wieku podeszym. Przetwory. Jedynym znanym preparatem jest wycig pynny z kcza eleuterokoka Extractum Eleutherococci fluidum (ZSRR). Dawki 20-40 kropli 2-3 razy dziennie w kieliszku wody na 30 min przed jedzeniem w cigu 25 dni, po czym przerwa 1-2 tygodnie.

36. FASOLA ZWYCZAJNA

Phaseolus vulgaris L.
Jest to rolina jednoroczna z rodziny Motylkowatych (Papilionaceae), pochodzca z Ameryki Poudniowej, gwnie z Peru i Chile, obecnie uprawiana w wielu krajach wiata, w tym rwnie w Polsce. Wyrnia si dwa podstawowe typy uprawowe fasoli - pierwszy, o pdzie wijcym si, do 4 m dugim, wymagajcym tyczek lub

152

Fasola zwyczajna (wg T. Hajka, 1562)

innych podpr (odmiany tyczne) i drugi, o pdzie nie wijcym si, do 0,5 m wysokim (dmiany karowe). Istnieje okoo 500 odmian hodowlanych fasoli, rnicych si pokrojem, barw kwiatw, strkw i nasion oraz ich wielkoci. Fasola jest uprawiana do celw spoywczych na suche nasienie i dla niedojrzaych strkw (odmiany szparagowe). Nasiona s bogate w biako. Surowiec. Surowcem leczniczym s wycznie strki odmian o kwiatach biaych. Zbiera si dojrzewajce, tawe strki i po usuniciu nasion suszy w cieniu i przewiewie lub w suszarni ogrzewanej. Otrzymuje si strki fasoli, zwane poprawnie owocni fasoli - Pericarpium Phaseoli (syn. Fructus Phaseoli sine semine). Podstawowe zwizki czynne. Strki fasoli zawieraj pochodne guanidyny o dziaaniu przeciwcukrzycowym. Ponadto znaleziono trjterpeny (m.in. fazeolo-

153

yd D) i kwasy organiczne, np. pipekolinowy oraz traumatynowy, okrelany jako rolinny hormon urazowy. Poza tym stwierdzono obecno choliny, trygoneliny, alantoiny, inozytolu, rnych aminokwasw (np. asparaginy, tyrozyny, argininy i tryptofanu), ponadto witaminy C i E, a take soli mineralnych, w tym rozpuszczalnej krzemionki. Dziaanie. Najbardziej znane jest dziaanie moczopdne wodnych wycigw z owocni fasoli. Jest ono tym silniejsze, im bardziej upoledzona jest sprawno nerek. Stwierdzono rwnie synergizm tych przetworw ze zwizkami czynnymi innych surowcw moczopdnych. Dziki temu mona uzyska do silny efekt diuretyczny przy zastosowaniu preparatw pochodzenia rolinnego. W praktyce jednak wiksze znaczenie ma dziaanie przeciwcukrzycowe strkw fasoli, bardzo wyrane zwaszcza w pocztkach cukrzycy. Stwierdzono, e w tym okresie mona uzyska nie gorsze wyniki leczc zioami, przy zastosowaniu prawidowej diety, od wynikw leczenia doustnymi preparatami syntetycznymi, np. pochodnymi sulfonylomocznika. Dziaania niepodane. W zalecanych dawkach leczniczych surowiec nie powoduje szkodliwych odczynw dla zdrowia. Zastosowanie. Odwary z owocni fasoli stosuje si z dobrym skutkiem w schorzeniach nerek, moczowodw i pcherza, kiedy wydalanie moczu jest zbyt mae a take, gdy spowodowao to obrzki na skutek zatrzymania w organizmie wody oraz jonw sodu i chloru. Wraz ze zwikszon iloci moczu s usuwane szkodliwe produkty przemiany materii. Daje to dobre wyniki w stanach zapalnych drg moczowych i kamicy, zwaszcza fosforanowej, a take w chorobie reumatycznej i skazie moczanowej. Strki fasoli s skadnikiem granulatu zioowego Betagran (Herbapol), a wycig pynny z tego surowca wchodzi w skad pynu Betasol (Herbapol), stosowanych pomocniczo w uszczycy. Z dobrym wynikiem stosuje si strki fasoli w pocztkowym okresie cukrzycy, najlepiej w poczeniu z innymi surowcami rolinnymi o podobnym lub wspomagajcym dziaaniu, jak w mieszance zioowej Diabetosan (Herbapol). Pomocniczo mona stosowa je w stanach bardziej zaawansowanej cukrzycy, zwaszcza u osb modych, przy zachowaniu odpowiedniej diety, po uzgodnieniu z lekarzem diabetologiem. Przetwory. Odwar ze strkw fasoli: 3-4 yki rozdrobnionych strkw zala 2 szklankami ciepej wody, pozostawi na 3-5 godz. do spcznienia, nastpnie gotowa pod przykryciem 3 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 2-3 razy dziennie po 1/2 szklanki midzy posikami jako rodek moczopdny oraz pomocniczy w chorobie reumatycznej i dnie. Zioa przeciwkamicowe: zmiesza po 50 g rozdrobnionych strkw fasoli i lici borwki czernicy oraz po 20 g lici mcznicy lekarskiej, ziela fioka trjbarwnego, znamion kukurydzy i kwiatw (lub ziela) wrzosu. Zala 1 yk zi 1 szklank wody gorcej i gotowa agodnie po przykryciem 2-3 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi po 1 szklance ciepego odwaru 2-3 razy dziennie midzy posikami zapobiegawczo, gdy analiza moczu wykazuje obecno skadnikw mineralnych (szczawiany, fosforany). Zioa w podagrze (dnie): zmiesza po 30 g strkw fasoli, kwiatw pierwiosnka, somy owsianej, lici brzozy i lici czarnej porzeczki. Zala 3 yki zi 21/2 szklanki wody ciepej i postawi pod przykryciem na parze na 30 min. Odstawi na 5 min i przecedzi. Pi porcjami w cigu dnia midzy posikami.

154

37. FENKU WOSKI (KOPER WOSKI)

Foeniculum capillaceum Gilib.
Jest to rolina zielna, w zasadzie dwuletnia, czasem bylina, zaliczana do rodziny Baldaszkowatych (Umbelliferae), wystpujca dziko w strefie rdziemnomorskiej, uprawiana od wiekw w rnych krajach wiata. W Polsce jest hodowana gwnie na obszarze wojewdztw poudniowych, zachodnich i rodkowych. Istnieje kilka odmian kopru woskiego, rnicych si zarwno wygldem owocw, jak i ich skadem chemicznym oraz smakiem. S wykorzystywane gwnie w lecznictwie, czasem jako przyprawa do niektrych gatunkw chleba, ciast, warzyw, saatek, marynat, a nawet likierw. S rwnie odmiany spoywane na surowo jako saata, lub po ugotowaniu - jako jarzyna.

Fenku (koper) woski (wg. T. Hajka, 1562)

155

Koper woski wydaje w pierwszym roku ryczk lici 3-krotniepierzastych o wycinkach nitkowatych, a w nastpnym odyg nag, ob, rozgazion, do 1 m wysok. Pochwy liciowe ma rozdte. Kwiaty te w baldachach zoonych, 15-25--szypukowych. Owoc podunie jajowaty, do 7 mm dugi. Koper woski mona atwo uprawia w ogrdkach przydomowych lub na dziakach. Wymagania ma podobne do wikszoci rolin uprawnych. Zimuje zwykle dobrze, a tylko w mrone bezniene zimy moe wymarza. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si w kocu lata dojrzae baldachy, pojawiajce si dopiero w drugim roku po wysianiu, suszy w miejscach przewiewnych w temp. poniej 35C, nastpnie omaca i odsiewa owoce. Surowcem s dojrzae owoce fenkuu (kopru) woskiego Fructus Foeniculi, zawierajce zgodnie z norm co najmniej 3% olejku eterycznego. Przechowywa je naley w miejscach suchych w blaszankach lub soikach szczelnie zamknitych. Przez destylacj z par wodn rozdrobnionych owocw kopru woskiego otrzymuje si olejek koprowy - Oleum Foeniculi, stanowicy odr bny surowiec apteczny. Podstawowe zwizki czynne. Owoc kopru woskiego jest typowym aromatycznym surowcem olejkowym. Zawiera 2-6% olejku eterycznego, oprcz tego pochodne kumaryny (np. umbeliferon) oraz flawonoidy (m.in. pochodne kwercetyny i kemferolu), fitosterole (np. stygmasterol) oraz 12-18% oleju tustego, 4-5% wglowodanw, okoo 20% zwizkw biakowych i do 9% soli mineralnych. Skad chemiczny olejku koprowego zaley od uprawianej odmiany. Najwaniejszym jego skadnikiem jest trans-anetol (60-90%), keton fenchon (12-20%), -pinen (do 4,7%) i limonen (do 2,5%). Odmiany sodkie kopru woskiego nie zawieraj fenchonu, ktry odznacza si gorzkim, lekko palcym smakiem. Dziaanie. Owoc kopru woskiego pobudza wydzielanie soku odkowego, zmniejsza napicie mini gadkich przewodu pokarmowego, a jednoczenie wzmaga ruchy perystaltyczne jelit, uatwiajc odejcie gazw. agodzi lub znosi bl wywoany wzdciem i przywraca prawidowy przebieg procesw trawiennych, zwaszcza u dzieci i osb starszych. Ma typowe wasnoci wiatropdne. Wykazuje ponadto nieznaczne dziaanie moczopdne oraz rozkurczowe na macic. Koper pobudza rwnie wydzielanie luzu w grnej czci drg oddechowych, zwaszcza w gardle, krtani i tchawicy oraz przywraca prawidowy ruch nabonka rzskowego, uatwiajc odkrztuszanie. Naley rwnie wspomnie o sabym dziaaniu mlekopdnym owocw kopru, wykorzystywanym niekiedy przez karmice matki, oraz o nieznacznych waciwociach uspokajajcych tak owocw, jak i olejku koprowego. Olejek eteryczny z kopru stosowany zewntrznie dziaa bakteriobjczo oraz przeciwpasoytniczo na wierzbowce i wszy. Dziaania niepodane. Wiksze dawki olejku koprowego podane doustnie wywouj odurzenie, drgawki kloniczne, podranienie bon luzowych odka i jelit oraz przekrwienie mzgu i puc. Zastosowanie. Przetwory z owocw kopru woskiego stosuje si w mao nasilonych zaburzeniach trawiennych, zwaszcza blach brzucha, wzdciach, rozszerzeniu okrnicy przez gazy, nieregularnym wyprnianiu, zaparciu na tle spastycznym jelit, odbijaniu i braku apetytu. Nie mniej czsto stosuje si owoce kopru woskiego jako lek wykrztuny, zwykle w poczeniu z innymi surowcami o podobnym dziaaniu. ucie owocw jest pomocne w grypie, zapaleniu jamy ustnej i w aftach. Jako rodek mlekopdny zaleca si owoce kopru woskiego matkom karmicym,

156

przestrzegajc jednak, e olejek przechodzi do mleka i dziaa na niemowlta wiatropdnie. Koper woski wchodzi w skad mieszanek zioowych Pektosan (Herbapol) i Neopektosan (Herbapol), stosowanych w stanach nieytowych grnych drg oddechowych. Olejek koprowy jest skadnikiem proszku troistego - Pulvis Magnesiae cum Rheo (Cefarm), podawanego w zaparciach i wzdciach u dzieci, tabletek Calmagina (Herbapol), stosowanych w lekkich i przewlekych schorzeniach przewodu pokarmowego u dorosych, i wody koprowej Aqua Foeniculi, uywanej w recepturze aptecznej do mikstur. Wchodzi te w skad preparatu Mykodermina (Z.F.Inco), pynu stosowanego w leczeniu grzybic skry. W lecznictwie ludowym stosuje si rwnie korze kopru woskiego - Radix Foeniculi. Napar z korzenia stosuje si jako lek rozkurczowy, moczopdny i hamujcy nadmiern fermentacj w jelitach, rwnie w zaburzeniach czynnoci pcherzyka ciowego, nerek i pcherzyka moczowego. Korze ugotowany na mikko bywa przykadany (ciepy) na piersi w obrzmieniu i zapaleniu. Przetwory. Napar koprowy: 1 yk owocw kopru woskiego zala 2 szklankami wody wrzcej i naparza pod przykryciem 20 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 1/3-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie jako rodek wykrztuny i wiatropdny. Dzieciom podawa po 1 yeczce co 2-3 godz. Kobiety karmice mog pi jako rodek mlekopdny. Owoce kopru z miodem: 1/3-1/2 yeczki dokadnie rozdrobnionych owocw kopru woskiego rozetrze z yk miodu, syropu lub powide. Podawa doustnie 2-3 razy dziennie po jedzeniu dzieciom i modziey jako rodek wiatropdny, a kobietom karmicym - jako lek mlekopdny. Rwnie jako lek rozkurczowy w bolesnym miesiczkowaniu. Zioa przeciw wzdciom: zmiesza rwne iloci potuczonych owocw kopru woskiego, lici melisy, rozdrobnionych korzeni arcydzigla, korzeni goryczki i kczy tataraku. Zala 1 yeczk zi 1 szklank wody wrzcej i gotowa 2-3 min pod przykryciem. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi po 1/3 szklanki 3 razy dziennie na 30 min przed posikiem. Zioa w kurczach odka: zmiesza po 20 g owocw kopru woskiego, kwiatw rumianku i lici mity pieprzowej oraz po 10 g ziela krwawnika, ziela piciornika gsiego i owocw anyu. Rozdrobni w mynku 1 yk zi, zmiesza z 2-3 ykami miodu lub demu i przyjmowa po 1-2 yeczki w cigu dnia. Mona rwnie 1 yk sproszkowanych zi zala 1 szklank mleka lub soku owocowego i zmiksowa. Pi po 1-3 yki w cigu dnia. Proszek troisty, Pulvis Magnesiae cum Rheo (Cefarm): dzieciom podawa 1/4-1 yeczk do herbaty jednorazowo po jedzeniu jako agodny rodek przeczyszczajcy i adsorbujcy gazy w przewodzie pokarmowym.

38. FIOEK TRJBARWNY

Viola tricolor L.
Jest to rolina jedno- lub dwuletnia z rodziny Fiokowatych (Violaceae), wystpujca w Europie, Afryce Pomocnej, Maej Azji, na Syberii oraz w Ameryce Pomocnej. W Polsce ronie pospolicie na polach, przydroach i sonecznych zboczach. Gatunek ten tworzy szereg typw i form przejciowych. Ze skrzyowania Viola tricolor, Viola lutea i Viola altaica pochodz powszechnie uprawiane roliny ozdobne, znane bratki.

157

Fioek trjbarwny ma odyg podnoszc si, w dolnej czci rozesan, kanciast, do 40 cm wysok, zwykle rozgazion. Licie ogonkowe, dugoci do 5 cm, dolne sercowatojajowate, grne lancetowate, w nasadzie klinowato zwone, na brzegach zbkowane. Przy ogonku wyrastaj po obu stronach dwa due, pierzaste przylistki, dusze od ogonka liciowego. Kwiaty pojedyncze, obupciowe, wolnopatkowe, grzbieciste wyrastaj na dugich szypukach w pachwinach lici. Patki korony s wicej ni o poow dusze od dziaek. Grne patki parzyste, zwykle fioletowe, oba patki boczne zazwyczaj te, a dolny najwikszy ze wszystkich, rwnie ty, wytwarza do tyu bledsz, niebieskawosin lub zielonofioletow ostrog. Owocem jest torebka pkajca na 3 czci. Nasiona drobne, tobrunatne. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si od maja do wrzenia mode kwitnce pdy o barwie ywozielonej, odrzucajc dolne poke czci odyg. Suszy si w cieniu i przewiewie. Surowcem leczniczym jest ziele fioka trjbarwnego (syn. bratki lub ziele bratka) - Herba Violae tricoloris (syn. Herba Jaceae). Niekiedy zbiera si ziele fioka polnego - Viola arvensis Murray, o kwiatach tawych, drobniejszych. Uchodzi on jednak za mniej cenny pod wzgldem leczniczym. Podstawowe zwizki czynne. Ziele fioka trjbarwnego zawiera flawonoidy, jak rutyna i kwercetyna (do 10%), antocyjany, jak wiolanina, 3-glukozyd delfinidyny i 3-glukozyd peonidyny, karotenoidy, jak wiolaksantyna, zeaksantyna i -karoten, salicylan metylu w postaci glikozydu wiolutozydu, luz, garbniki, lady olejku eterycznego i sole mineralne (do 11%). Dziaanie. Ziele fioka trjbarwnego wykazuje sabe wasnoci moczopdne. Jednoczenie niektre zwizki zawarte z surowcu tworz w organizmie rozpuszczalne w wodzie poczenia ze szkodliwymi dla zdrowia produktami zakconej z rnych powodw przemiany materii i uatwiaj usunicie ich z moczem. Jest to dziaanie odtruwajce, wane w niektrych chorobach na tle metabolicznym, m.in. w gocu, skazie moczanowej i niektrych schorzeniach skrnych. Due znaczenie ma dziaanie przetworw z ziela fioka trjbarwnego na ciany wosowatych naczy krwiononych i przemian materii. Przypisuje si je flawonoidom zawartym w zielu fioka, zwaszcza rutynie, zaliczanej do grupy witamin P. Rutyna przedua dziaanie witaminy C i ma wyrany wpyw na rne procesy metaboliczne ustroju. Zwa te nieco i uszczelnia ciany wosowatych naczy, przeciwdziaajc przenikaniu osocza i krwinek czerwonych na zewntrz oyska naczyniowego. Podobnie, cho nieco sabiej, dziaaj na stan naczy krwiononych zawarte w zielu fioka antocyjany. Ziele bratkw nieznacznie zwiksza wydzielanie luzu oskrzelowego, przywraca prawidowe ruchy nabonka rzskowego i uatwia odkrztuszanie. W wikszych dawkach dziaa sabo napotnie i przeczyszczajco. Dziaania niepodane. W dawkach leczniczych ziele fioka trjbarwnego nie wykazuje dziaania szkodliwego. Zastosowanie. Napary lub odwary z ziela fioka trjbarwnego stosuje si doustnie w schorzeniach drg moczowych, trudnociach w oddawaniu moczu, zapaleniu kbkw nerkowych, moczowodw oraz pcherza moczowego, pomocniczo w moczeniu si nocnym, kamicy moczowej oraz obrzkach na tle niedomogi nerek, a take w chorobie gocowej i skazie moczanowej. Bardzo cenione s przetwory z ziela bratkw w leczeniu niektrych dolegliwoci skrnych, wynikajcych z zakce w przemianie materii, charakterystycznych dla wieku modzieczego, jak trdzik modzieczy, egzema, wyprysk sczcy i rumieniowy, wykwity skrne, pknicia skry oraz inne choroby zwizane z wadliw

158

przemian materii. Dobre wyniki daj niekiedy rwnie w leczeniu widu skry, liszaja rumieniowatego i skazy limfatycznej. Stosuje si take ziele bratkw w kruchoci i amliwoci naczy krwiononych, wylewach krwawych podskrnych i miadycy naczy. Ziele bratkw wchodzi w skad mieszanek zioowych: Degrosan (Herbapol), regulujcej czynnoci przewodu pokarmowego, oraz Rektosan (Herbapol), stosowanej w leczeniu ylakw odbytu. Przetwory. Odwar z bratkw: 2 yki ziela fioka trjbarwnego zala 2 szklankami wody letniej. Ogrzewa do wrzenia i gotowa pod przykryciem 5 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 2-3 razy dziennie 1/2-1 szklank po posikach jako rodek moczopdny i regulujcy przemian materii, a take w rnych rodzajach schorze skrnych, pomocniczo - w przezibieniu, grypie i stanach gorczkowych. Zamiast ziela mona stosowa preparat Viola-fix (Herbapol) w torebkach. Zioa napotne: zmiesza rwne iloci ziela fioka trjbarwnego, kwiatw bzu czarnego i kwiatw lipy. Zala 2 yki zi 2 szklankami wody gor cej i gotowa agodnie pod przykryciem 3 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 2-3 razy dziennie midzy posikami po 2/3-1 szklank jako rodek napotny. Korzystne jest dodanie 1-2 yek soku malinowego. Zioa przeciw wypryskom alergicznym: zmiesza po 20 g ziela bratkw, ziela dziurawca, rozdrobnionych korzeni opianu i rozgniecionych owocw ry. Zala 1 yk zi 1 szklank wody wrzcej i naparza pod przykryciem 15 min. Odstawi na 10 min i przecedzi do termosu. Pi 2 razy dziennie 1/2-1 szklank midzy posikami. Zioa przeciw egzemie: zmiesza po 20 g ziela bratkw i kwiatw tarniny oraz po 10 g kory kruszyny, korzeni wilyny, korzeni lukrecji i ziela skrzypu. Zala 2 yki zi w termosie 21/2 szklanki wody wrzcej i pozostawi pod zamkniciem na 1 godz. Pi po 1/2-2/3 szklanki 3-4 razy dziennie w egzemie, trdziku, wyprzeniu, widzie skry i skonnoci do czyrakw. Zioa w skazie limfatycznej: zmiesza po 20 g ziela bratkw, korzeni opianu i korzeni mniszka oraz po 10 g lici orzecha woskiego, korzeni mydlnicy, kczy perzu i ziela skrzypu. Zala 2 yki zi 2 szklankami wody ciepej i pozostawi do spcznienia na 2-3 godziny. Nastpnie ogrzewa do wrzenia i gotowa pod przykryciem 5 min. Odstawi na 5 min i przecedzi do termosu. Pi po 1/2 szklanki 3 razy dziennie midzy posikami. Podawa dzieciom wtym, bladym, ze zmianami zapalnymi skry i wzw chonnych oraz z nieytem bon luzowych i obrzkami.

39. GLISTNIK JASKCZE ZIELE

Chelidonium maius L.
Jest to bylina z rodziny Hakowatych (Papaveraceae), wystpujca pospolicie w caej Europie i pomocnej Azji. W Polsce ronie jako chwast na caym niu i w niszych partiach grskich. Lubi miejsca nieco zacienione w zarolach i ogrodach, przy zabudowaniach, przydroach i rumowiskach. Glistnik wytwarza pod ziemi walcowate kcze, a nad ziemi odyg do 50 cm wysok, widlasto rozgazion. Licie ma spodem sine, pierzastosieczne o odcinkach pierwszego rz du w zarysie jajowatych lub podunie jajowatych, nierwno gboko wcinanych, bd karbowanych, uoonych na odydze skrtolegle. Kwiaty promieniste, te, czteropatkowe. Owocem jest rwnowska, poduna torebka, pkajca

159

dwoma klapami, przypominajca uszczyn. W caej rolinie wystpuje bardzo charakterystyczny sok mleczny, barwy pomaraczowej, wyciekajcy po uszkodzeniu. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si w maju lub czerwcu z rolin dziko rosn cych grne czci pdw w okresie zakwitania wraz z zielonymi przyziemnymi limi i suszy najlepiej w suszarniach ogrzewanych w temp. do 60C, gdy w suszarniach naturalnych wysychaj bardzo trudno i czsto czerniej. Otrzymuje si surowiec - ziele glistnika - Herba Chelidonii. W niektrych krajach, np. na Wgrzech, zbiera si rwnie korzenie glistnika - Radix Chelidonii, znacznie bogatsze w alkaloidy ni ziele. Zarwno ziele jak i korze naley przechowywa w miejscach suchych i zaciemnionych, szczelnie opakowane dla ochrony przed zawilgoceniem. Podstawowe zwizki czynne. Ziele glistnika zawiera mieszanin okoo 20 alkaloidw, wrd nich chelidonin, allokryptopin, chelerytryn i sangwinaryn. Najwiksze znaczenie ma chelidonina. Oglna zawarto alkaloidw w zielu powinna wynosi co najmniej 0,25%, ale niekiedy siga 0,6%, natomiast w korzeniu bywa ich do 3%. Poza tym w zielu wystpuj flawonoidy, kwasy organiczne (np. swoisty kwas chelidonowy), aminy biogenne (np. histamina i tyramina), saponiny, lady olejku eterycznego oraz sole mineralne. Dziaanie. Waciwoci lecznicze ziela glistnika s wypadkow dziaa poszczeglnych alkaloidw w nim zawartych. Najsilniejsze i najwaniejsze w lecznictwie jest dziaanie rozkurczowe na minie gadkie przewodu pokarmowego, drg ciowych i moczowych, narzdw rodnych, a nawet oskrzeli. Jest ono nieco podobne do dziaania papaweryny, ale sabsze. Waciwociom rozkurczowym przypisuje si obserwowane dziaanie moczopdne, ciopdne, uatwiajce wyprnienia i znoszce ble menstruacyjne. Natomiast dziaanie ciotwrcze jest wynikiem bezporedniego wpywu ziela glistnika na wtrob. Wkrtce po podaniu wycigu z glistnika, zawierajcego chelidonin , ustpuj lekkie stany skurczowe jelit i drg ciowych i zwizany z nimi bl, a take zostaje przywrcona prawidowa perystaltyka. Obserwuje si wyran popraw czynnoci jelit i drg ciowych oraz wzmoenie wytwarzania ci i atwiejszy jej przepyw do dwunastnicy. Ziele wykazuje te nieznaczne wasnoci uspokajajce, ktre s wynikiem dziaania przeciwskurczowego i przeciwblowego, dziaa te przeciwalergicznie, a take - jak wykazay dowiadczenia na zwierztach - zmniejsza lub znosi wstrzs anafilaktyczny i histaminowy. Ponadto hamuje wzrost bakterii Gram-dodatnich i Gram-ujemnych oraz grzybw chorobotwrczych, a nawet pierwotniakw pasoytniczych, co przypisuje si chelerytrynie i sangwinarynie. Rozpowszechnione opinie o dziaaniu przeciwnowotworowym, po zastosowaniu wewntrznym i zewntrznym na skr i bony luzowe, wi si z odosobnionymi przypadkami i nie kwalifikuj ziela glistnika jako leku przeciwrakowego. Dziaania niepodane. Naley pamita, e ziele glistnika nie zalicza si do surowcw agodnie dziaajcych i z tego powodu, przede wszystkim w preparatach doustnych, nie moe by stosowane bez porady lekarskiej. Naley go unika, zwaszcza przy jaskrze. Zbyt due dawki mog wywoa podranienie przewodu pokarmowego, palenie w jamie ustnej i przeyku, bl odka, nudnoci i wymioty. Mog wystpi dolegliwoci oczne z objawami zblionymi do jaskry. Zastosowanie. Przetwory z ziela glistnika, gwnie nalewk, stosuje si doustnie w blach brzucha, spowodowanych kolk jelitow, wtrobow lub w obrbie drg ciowych i moczowych oraz kobiecych narzdw rodnych, a take w dychawicy oskrzelowej i migrenie.

160

Glistnik jaskcze ziele (wg Ortus Sanitatis, 1496)

Ziele glistnika wchodzi w skad mieszanki zioowej Cholagoga II (Herbapol), stosowanej w schorzeniach wtroby, osabieniu jej mechanizmw odtruwajcych i niedostatecznym wytwarzaniu ci. Natomiast wycig suchy z ziela glistnika jest skadnikiem preparatu Gastrochol (Herbapol), podawanego w zaburzeniach wydzielania i przepywu ci oraz w stanach skurczowych i atonicznych przewodu pokarmowego i braku aknienia spowodowanego niedoborem soku odkowego. Ponadto wycig suchy z ziela glistnika wchodzi w skad tabletek Azarina (Herbapol), a wycig pynny jest skadnikiem syropu sosnowego - Sirupus Pini compositus (Herbapol). Obydwa te preparaty stosuje si w stanach nieytowych garda i oskrzeli oraz tzw. suchym kaszlu. Pomaraczowo zabarwiony sok mleczny, wyciekajcy ze wieego ziela glistnika, bywa uywany w lecznictwie ludowym do przyegania brodawek, kykcin i kurzajek. Przetwory. Odwar z ziela glistnika: 1/2 yki stoowej ziela zala 1 szklank wody letniej i ogrzewa na parze pod przykryciem 30 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 3 razy dziennie 1-2 yki stoowe jako lek znieczulajcy ble jelitowe i wtrobowe na tle kamicy ciowej oraz w bolesnym miesiczkowaniu. Nalewka glistnikowa, Tinctura Chelidonii (Herbapol) zawiera wszystkie zwizki czynne ziela i ma pene jego dziaanie, zwaszcza przeciwskurczowe. Stosuje

161

si w blach brzucha, kolce jelitowej i ciowej, zaburzeniach i bolesnym miesiczkowaniu, pomocniczo w kamicy ciowej i moczowej, rwnie w schorzeniach wtroby z upoledzeniem wytwarzania ci. Dawki: 10-30 kropli 2-4 razy dziennie w kieliszku wody po jedzeniu. Wydaje si z przepisu lekarza. Chelidonina, tabletki - Chelidoninum hydrochloricum 0,02 (Herbapol). Preparat dziaa przede wszystkim jako rodek rozkurczowy, znoszcy bl spowodowany kolk. Stosuje si z przepisu lekarza. Dawki: 1-2 tabletki po jedzeniu 1-3 razy dziennie. Gastrochol (Herbapol), proszek: 1 pask yeczk proszku (doczon do opakowania) rozpuci w 1/2-2/3 szklanki ciepej wody. Pi 1-4 razy dziennie na 60 min przed posikiem jako rodek pobudzajcy wydzielanie soku odkowego i ciopdny. Gdyby dziaa zbyt energicznie przeczyszczajce, zmniejszy dawk proszku. Cholagogum, Kapseln (Nattermann, RFN), kapsuki, zawierajce wycigi rolinne, fosfolipidy i olejki eteryczne. Stosuje si w przewlekych schorzeniach drg ciowych, wtroby, kamicy ciowej, zespole objaww po usuniciu pcherzyka ciowego i przewlekych zaburzeniach czynnoci trzustki.

40. GG DWUSZYJKOWY
Crataegus oxyacantha L.
Gg dwuszyjkowy jest ciernistym krzewem, a czasem niewielkim drzewem z rodziny Rowatych (Rosaceae), wystpujcym w Europie, Azji i pnocnej Afryce. W Polsce jest pospolity w niszych partiach grskich oraz na zachodnim niu po Wyyn Maopolsk, Kujawy i Pomorze. Ronie w lasach i zarolach. Czsto sadzony w parkach, take w ywopotach. Gg dwuszyjkowy osiga wysoko do 5 m. Licie tylko na szczycie pytko wcite, trjklapowe, od gry ciemnozielone, poyskujce, spodem janiejsze. Kwiaty biae, promieniste, piciokrotne, o 2 lub 3 supkach. Owoc czerwony, jajowaty lub kulisty z 2 lub 3 pestkami bez osony. Kwitnie w maju lub czerwcu. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si rozkwitajce kwiatostany z 2-5 najbliszymi limi i suszy moliwie szybko, rozoone cienk warstw, najlepiej w suszarni ogrzewanej w temp. do 30C lub w warunkach naturalnych w miejscach zacienionych i przewiewnych. Kwiaty powinny mie po wysuszeniu biaokremow barw. Suszone zbyt dugo lub pogniecione przy zbiorze atwo ciemniej i trac warto. Otrzymanym surowcem s kwiatostany gogu - Inflorescentia Crataegi, zwane te czsto kwiatami gogu - Flos Crataegi. We wrzeniu zbiera si rwnie w peni dojrzae owoce, ale jeszcze nie przejrzae, gdy ju nabray barwy ciemnoczerwonej, lecz s jeszcze twarde. Suszy si je w suszarni ogrzewanej, pocztkowo w temp. okoo 30, nastpnie dosusza w temp. do 50C, rozoone cienk warstw, przy dobrej wentylacji, aby nie ciemniay. Otrzymuje si jako surowiec owoc gogu Fructus Crataegi. Tak sam warto maj rwnie kwiaty i owoce gogu jednoszyjkowego - Crataegus monogyna Jacq. Gatunek ten jest rwnie ciernistym krzewem lub drzewem o kwiatach biaych, wystpujcym dziko w naszym kraju. Sadzony czsto w parkach gg szkaratny - Crataegus intricata Lange, o kwiatach czerwonych, nie nadaje si do uytku leczniczego. Pochodzi z Ameryki Pomocnej. Podstawowe zwizki czynne. Kwiatostany zawieraj 0,8-1% flawonoidw (krajowe normy wymagaj co najmniej 0,8%), m.in. witeksyn, izowiteksyn, apigenin ,

162

rutyn, hiperozyd, kwercetyn i kemferol oraz ich poczenia glikozydowe. Wrd wielofenoli najwiksze znaczenie maj 3-biozyd leukoantocyjanidyny oraz dwu- i oligomeryczne leukoantocyjanidyny (procyjanidyny), pochodne flawanu poczone z epikatechin lub katechin . Ponadto wystpuj fenolokwasy (np. kawowy i chlorogenowy) oraz kwasy trjterpenowe (np. ursolowy, oleanolowy i krategolowy), zwizki azotowe z grupy amin (np. etyloamina, cholina i acetylocholina), zwizki purynowe (np. adenina, adenozyna, guanina i kwas moczowy), zwizki kumarynowe (np. eskulina), fltosterole (np. -sytosterol) i sole mineralne. Podobne zwizki czynne, lecz w innych proporcjach i mniejszych ilociach, zawieraj owoce gogu. Wystpuj w nich nadto mae iloci witaminy C i prowitaminy A, bez znaczenia w lecznictwie. Dziaanie. Wycigi z kwiatw gogu dziaaj rozkurczowo na minie gadkie jelit, macicy, drg moczowych oraz naczy krwiononych. Najwiksze jednak znaczenie ma ich dziaanie rozkurczowe na naczynia wiecowe serca. Zmniejszenie napicia cian tych naczy powoduje ustpienie blu oraz uczucia dusznoci. Zwikszajcy si dopyw krwi umoliwia doprowadzenie niezbdnej iloci tlenu do minia sercowego oraz usunicia szkodliwych metabolitw. Kwiatostany gogu dziaaj te bezporednio na misie sercowy, wzmagaj nieznacznie si jego skurczw, a zwalniaj ich czstotliwo. Dziki temu serce zaczyna pracowa ekonomiczniej, a nieco dusze przerwy midzy skurczami umoliwiaj lepszy wypoczynek minia sercowego. Na przetwory z gogu korzystnie reaguj rwnie naczynia mzgowe. Ich rozszerzenie umoliwia doprowadzenie z krwi zwikszonej iloci tlenu oraz skadnikw odywczych, co przeciwdziaa anemizacji mzgu. Ma to due znaczenie, zwaszcza dla ludzi starszych ze zmianami miadycowymi. Cenn wasnoci przetworw z gogu jest ich powolne i agodne, a jednoczenie dugotrwae dziaanie, bez obawy uszkodzenia cian drobnych naczy, nawet jeli wykazuj zmiany miadycowe. Rozkurczowe dziaanie gogu na drogi moczowe powoduje nieznaczne zwikszenie iloci wydalanego moczu. Obserwuje si obnienie ttniczego cinienia krwi, jeeli nie jest ono pochodzenia nerkowego. Alkoholowe wycigi z kwiatw gogu dziaaj uspokajajco, dwukrotnie jednak sabiej od korzenia kozka - Radix Valerianae, natomiast wodne napary czy odwary z gogu s pod tym wzgldem mao aktywne. Owoce gogu dziaaj podobnie jak kwiaty; niemal w rwnym stopniu wzmacniaj czynno serca, ale jako lek rozkurczowy i uspokajajcy s dwukrotnie sabsze. Dziaania niepodane. Przetwory z gogu, stosowane w zalecanych dawkach leczniczych, nie wywouj szkodliwego dziaania ubocznego. Unika przy niskim cinieniu. Zastosowanie. Preparaty z gogu stosuje si w chorobach serca, przewlekej i mao nasilonej niewydolnoci wiecowej, postpujcym osabieniu minia sercowego na tle zaburze metabolicznych po przebytych chorobach zakanych oraz u osb w wieku podeszym, zaburzeniach rytmu serca, spowodowanych podnieceniem nerwowym, i w innych dolegliwociach. Rwnie w upoledzonym kr eniu krwi w naczyniach mzgowych, zawrotach i blach gowy, oglnym zmczeniu oraz objawach dusznicowych. Ponadto w nadcinieniu, a take w zaburzeniach cinienia krwi, zwaszcza pod wpywem bodcw zewntrznych. Naley jednak pamita, e leczenie chorb serca mona prowadzi wycznie pod kierunkiem lekarza. Kwiatostany gogu wchodz w skad mieszanki zioowej Cardiosan (Herbapol), stosowanej w chorobach serca, a kwiatostany i owoce gogu w skad mieszanki Skle-

163

rosan (Herbapol), uywanej w pocztkowych stanach miadycy. Wycigi alkoholowe z kwiatw gogu s skadnikami kropli Cardiol (Herbapol), Neocardina (Herbapol) i Kelicardina (Herbapol), podawanych w chorobach serca, a take syropw Neospasmina (Herbapol) i Passispasmina (Herbapol), uywanych jako leki agodnie uspokajajce. Przetwory. Odwar z gogu: Zala 1 yeczk kwiatw 2/3 szklanki wody ciepej. Ogrzewa powoli pod przykryciem, gotowa dokadnie 2 min i przecedzi. Zioa na sitku przela tak iloci ciepej wody, aby otrzyma ogem 2/3 szklanki odwaru. Pi 2 razy dziennie po 2/3 szklanki wieo przygotowanego odwaru po jedzeniu, w dolegliwociach sercowych, nadcinieniu i zmianach miadycowych. Zioa w nadcinieniu: zmiesza po 30 g rozdrobnionych owocw gogu, ziela jemioy, ziela skrzypu oraz 15 g ziela glistnika. Zala 1 yk zi 1 szklank wody wrzcej i naparza pod przykryciem 15 min, po czym przecedzi. Pi 2-3 razy dziennie po 1 szklance midzy posikami w agodnych stanach nadcinienia ttniczego. Cardiosan (Herbapol): zala 1 yk zi 1/2-1 szklank wody gorcej i naparza pod przykryciem 15 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 1/2-2/3 szklanki naparu 1-3 razy dziennie po jedzeniu w niedomogach sercowych, zwaszcza wieku starszego, szczeglnie koataniu serca, niemiarowoci oraz skonnoci do obrzkw -po konsultacji z lekarzem. Sklerosan (Herbapol): 2 yki zi zala 21/2 szklanki wody ciepej, ogrzewa do wrzenia i gotowa agodnie pod przykryciem 3-5 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 1/2-2/3 szklanki 2-4 razy dziennie po jedzeniu w pocztkowych stanach miadycy. Intrakt z gogu, Intractum Crataegi (Herbapol): wycig alkoholowy ze wieych kwiatostanw zawiera wszystkie zwizki czynne gogu. Stosuje si w przewlekych schorzeniach serca, zwaszcza starczych zmianach w ukadzie sercowo-naczyniowym, take w zaburzeniach krenia mzgowego na tle miadycowym, w napadowym koataniu serca i dolegliwociach wiecowych. Dawki 20-50 kropli do 1/2 yeczki w 1/4 szklanki wody 2-4 razy dziennie po jedzeniu. Nalewka gogowa, Tinctura Crataegi (Herbapol): wycig alkoholowy z wysuszonych kwiatostanw. Dziaanie i zastosowanie analogiczne do intraktu. Dawki 20-40 kropli 2-4 razy dziennie w 1/4 szklanki wody. Korzystnie jest czy z nalewk konwaliow lub nalewk z ziela milka. Stosowa z przepisu lekarza. Neospasmina (Herbapol), pyn: 2-5 razy dziennie po jedzeniu po 1 yeczce w nadmiernym pobudzeniu nerwowym lub po 1 yce stoowej przed snem jako rodek uatwiajcy zasypianie i nieco obniajcy cinienie krwi. Passispasmina (Herbapol) dorosym zaleca si po 1 yeczce 3-6 razy dziennie po jedzeniu w zaburzeniach nerwowych, niepokoju i trudnoci w zasypianiu; przy bezsennoci - podwjn dawk przed snem. Dzieciom podawa 1/2 yeczki. Crataegutt (Schwabe, RFN), pyn, draetki i ampuki, zawierajce wycig z kwiatw i owocw gogu, standaryzowany na zawarto procyjanidyn. Zastosowanie analogiczne do intraktu z gogu.

164

41. GORCZYCA BIAA

Sinapis alba L.
Jest to rolina jednoroczna z rodziny Krzyowych (Cruciferae), pochodzca z Europy Poudniowej, obecnie uprawiana w Europie rodkowej i Zachodniej oraz w Ameryce Pnocnej. W Polsce uprawa gorczycy bia ej koncentruje si gwnie w Wielkopolsce i zachodniej czci Maopolski. Niekiedy dziczeje, wystpujc jako chwast. Gorczyca biaa ma odyg rozgazion, do 60 cm wysok, szorstko owosion. Licie lirowatopierzastodzielne, prawie gadkie. Kwiaty promieniste, te. Owocem jest owosiona uszczyna ze zgitym dziobkiem. Nasiona kuliste, mniej lub wicej te, rednicy 2-3 mm. Surowiec. Do celw leczniczych su dojrzae nasiona gorczycy bia ej - Semen Sinapis albae, pochodzce z upraw rolnych. Mona te sia gorczyc bia w ogrdkach przydomowych i dziakowych. Przechowuje si nasiona w miejscach suchych. Gorczyca biaa jest rolin oleist. Jej nasiona zawieraj olej o skadzie zblionym do oleju rzepakowego. Su one rwnie do wyrobu musztardy francuskiej (agodnej) oraz jako dodatek do niektrych marynat. Podstawowe zwizki czynne. Nasiona gorczycy biaej zawieraj 15-18% luzu w skrce, wewntrz 22-35% oleju tustego i do 2,5% glikozydu izosiarkocyjanianowego synalbiny, ponadto zwizki biakowe, aminy i sole mineralne. Dziaanie. Nasiona gorczycy biaej nie rozdrobnione oraz wodne wycigi s typowym lekiem luzowym. Podane doustnie tworz warstw ochronn na bonie luzowej odka, zmniejszaj stan zapalny i chroni przed podranieniem, agodz bl odka i uczucie pieczenia. Nasiona cae, przyjte w odpowiedniej dawce, pczniej w przewodzie pokarmowym, spulchniaj masy kaowe w jelicie grubym i powoduj agodne przeczyszczenie. Nasiona rozdrobnione maj gorzkawoszczypicy smak, pobudzaj nieznacznie wydzielanie soku odkowego i poprawiaj trawienie. W przeciwiestwie do nasion gorczycy czarnej nie drani bony luzowej przewodu pokarmowego. Do celw zewntrznych rozdrobnione nasiona gorczycy biaej nie nadaj si, gdy bardzo sabo drani skr i nie wywouj zaczerwienienia ani uczucia gorca lub pieczenia. Dziaania niepodane. Nasiona gorczycy biaej, stosowane w zalecanych niej dawkach, nie wywouj objaww szkodliwych. Zastosowanie. Wodny wycig z nasion gorczycy bia ej stosuje si w nieycie odka i jelit, nadkwasocie, a pomocniczo w chorobie wrzodowej. Cae nasiona podaje si w zaparciach atonicznych i otyoci, natomiast nasiona rozdrobnione lub wycig wodny z nich - w niedostatecznym wydzielaniu soku odkowego, braku aknienia, niestrawnoci, wzdciach, nieregularnych wyprnieniach, a nawet w zaparciach. W lecznictwie ludowym stosuje si zewntrznie cae nasiona gorczycy bia ej w blach reumatycznych, przykadajc na chore miejsca poduszeczki pcienne wypenione nasionami. Przetwory. Odwar gorczycowy: 1 yk nasion caych zala 1 szklank wody letniej i, ogrzewajc powoli, gotowa 5 min. Pi razem z nasionami 1/4-1/3 szklanki po jedzeniu jako lek luzowy w nieycie i zaparciu. Macerat gorczycowy: 1 1/2 yki rozdrobnionych nasion zala 1 szklank wody letniej i pozostawi na noc do spcznienia. Rano ogrza i przecedzi. Pi

165

1/4-1/2 szklanki rano i wieczorem przed jedzeniem jako lek luzowy i pobudzajcy wydzielanie soku odkowego oraz perystaltyk jelit. Zawiesina gorczycowa: wsypa 1/2 yki rozdrobnionych nasion gorczycy biaej do 1/2 szklanki wody letniej. Wypi wieczorem po jedzeniu w zaparciach towarzyszcych otyoci. Nasiona gorczycy w blach reumatycznych. Obserwowano wielokrotnie korzystne dziaanie nasion w blach reumatycznych, stawowych i miniowych. Nasiona umieszczano w woreczkach pciennych lub w koderkach i przykadano na noc na miejsce bolce, a nawet noszono w cigu dnia. Korzystniejsze ma by stosowanie nasion bezporednio na skr. Jeeli ble s umiejscowione w koczynach dolnych, to wkada si stopy po kostki w nasiona, a jeeli bl jest w koczynach grnych, to umieszcza si donie w nasionach. Natomiast jeeli bl jest umiejscowiony w kr gosupie, to trzeba pooy si na nasionach rozsypanych na przecieradle. Stosuje si ten sposb dwa razy dziennie po 10 min, stopniowo zwikszajc ten czas do 30 min w cigu 7-10 dni. Korzystne dziaanie przeciwblowe i przeciwzapalne ma polega na neutralizowaniu szkodliwego promieniowania ciekw wodnych przez nasiona. Zapas gorczycy odnawia co 3 lata.

42. GORCZYCA CZARNA

Brassica nigra (L.) Koch
Jest to rolina jednoroczna z rodziny Krzyowych (Cruciferae), rozpowszechniona na stanowiskach naturalnych w Europie Poudniowej i rodkowej, a obecnie uprawiana w caej Europie, Ameryce Pnocnej i wielu regionach Azji. W Polsce wyst puje dziko do czsto na caym obszarze kraju w rowach i zarolach, a nadto czsto jest uprawiana jako rolina oleista i lecznicza. Gorczyca czarna ma odyg wzniesion, do 1,2 m wysok, rozgazion, doem rzadko owosion. Licie ogonkowe. Dolne lirowate, na brzegu zbkowane, grne lancetowate, ca obrzegie. Kwiaty promieniste, zocistote, zebrane w lune baldachogrona. Owocem jest wyprostowana, walcowata uszczyna, dugoci 1-2 cm, zakoczona cienkim dziobkiem. Nasiona kuliste lub nieco jajowate, rednicy 1-1,5 mm, ciemnobrunatne, matowe. Surowiec. Do celw leczniczych su dojrzae nasiona gorczycy czarnej - Semen Sinapis nigrae, pochodzce z upraw rolnych. Przechowywa naley je w woreczkach w miejscach suchych. Nasiona gorczycy czarnej su do wyrobu musztardy ostrej (sarepskiej, krymskiej), a take jako dodatek do niektrych potraw. Podstawowe zwizki czynne. Surowiec zawiera glikozyd synigryn w iloci do 7%, ktry po zwileniu rozdrobnionych nasion letni wod ulega hydrolizie do glukozy, kwanego siarczanu potasu i izosiarkocyjanianu allilu. Ten ostatni wystpuje w iloci 0,7-1,4%, jest lotny z par wodn i stanowi gwny skadnik olejku gorczycznego - Oleum Sinapis. Ponadto w nasionach znajduj si: olej tusty, zbliony do rzepakowego, w iloci do 30%, zwizki biakowe, fitosterole oraz sole mineralne. Dziaanie. Po naoeniu rozdrobnionych nasion gorczycy czarnej na skr i uprzednim zwileniu ich letni wod nastpuje enzymatyczny rozkad glikozydu synigryny. Uwolniony z niej izosiarkocyjanian allilu rozszerza podskrne naczynia krwionone, wywouje miejscowe zaczerwienienie oraz uczucie intensywnego pieczenia. Dzia anie to jest tak bardzo silne, e ju po krtkim czasie moe nastpi uszkodzenie skry z objawami stanu zapalnego, a nawet martwicy tkanek. Miejscowe

166

przekrwienie spowodowane jest rozszerzeniem naczy wosowatych w skrze i tkance podskrnej, ktre ma takie samo dziaanie, jak popularne dawniej stawianie baniek. Jeszcze silniej dziaaj rozdrobnione nasiona gorczycy czarnej na bony luzowe. W maych dawkach po podaniu doustnym obserwuje si zwikszenie wydzielania soku odkowego i mukopolisacharydw, popraw perystaltyki jelit i lepsze przyswajanie skadnikw pokarmowych. Dziaania niepodane. Przy zbyt duych dawkach gorczycy czarnej przyjtych doustnie moe wystpi nadmierne przekrwienie bon luzowych przewodu pokarmowego, a nawet uszkodzenie kbkw nerkowych, krwiomocz i biakomocz. Dugotrwae przyjmowanie nasion gorczycy czarnej, a nawet za czste spoywanie duych iloci ostrej musztardy moe prowadzi do uszkodzenia gruczou krokowego, a nawet powstania wola. Zastosowanie. Rozdrobnione nasiona gorczycy czarnej stosuje si obecnie wycznie zewntrznie do okadw rumienicych w blach gocowych, zapaleniu korzonkw nerwowych i nerwoblach korzonkowych. W postaci gorczycznikw -Charta sinapisata (obecnie nie produkowanych) lub plastrw nasiona gorczycy czarnej suyy dawniej jako rodek pomocniczy w blach miniowych, zapaleniu cigien, a nawet w odoskrzelowym zapaleniu puc oraz w zapaleniu opucnej. Doustnie nie stosuje si nasion gorczycy czarnej w celach leczniczych. Wykorzystuje si je jednak do wyrobu ostrej musztardy, przyprawy do misa zwikszajcej wydzielanie soku odkowego. Z nasion gorczycy czarnej otrzymuje si olejek gorczyczny - Oleum Sinapis, o bardzo ostrym i nieprzyjemnym zapachu, nieco podobnym do wieo startego chrzanu. Sam olejek gorczyczny ma dziaanie zbyt silne i powoduje powstawanie pcherzy i orodkw martwiczych na skrze. Jednake w 2-procentowym roztworze spirytusowym - Spiritus Sinapis wchodzi w skad rnych mazide, np. w poczeniu z olejem kamforowym i olejkiem terpentynowym, suy te do wciera w skr w blach reumatycznych i nerwoblach. Przetwory. Okad gorczycowy: 100 g nasion sproszkowa i rozetrze z letni wod. Otrzyman gst papk przenie na ptno i przyoy na miejsce bolce na 5-10 min u dorosych, a tylko 2-5 min u dzieci. Nie przetrzymywa duej, gdy moe spowodowa powstanie pcherzy. Po zdjciu okadu miejsce to przemy wod.

43. GORYCZKA TA
Gentiana lutea L.
Jest to rolina wieloletnia z rodziny Goryczkowatych (Gentianaceae), wystpujca w grach poudniowej i rodkowej Europy na wapiennym podou. W Polsce ronie bardzo rzadko na kach wysokogrskich Karpat i jest pod ochron. Do celw leczniczych bywa uprawiana. Uprawa goryczki tej na nizinach jest moliwa, ale stosunkowo trudna. Surowiec jest wic niemal w caoci importowany, gwnie z Albanii. Goryczka wydaje w modoci tylko pd ulistniony i dopiero po kilku latach wytwarza do 1 m wysokie, nierozgazione pdy kwiatonone. Licie ma due, szeroko-eliptyczne, niebieskawozielone, dolne zwone w krtki, szeroki ogonek, wysze obejmujce odyg sercowat nasad. Kwiaty dugoszypukowe, skupione w ktach

167

lici i na szczycie odygi, promieniste, te. Kwitnie w lipcu i sierpniu. Rolina moe y do 60 lat. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si jesieni po zakoczeniu wegetacji korzenie okazw kilkuletnich, myje i szybko suszy w suszarniach ogrzewanych. Otrzymuje si korze goryczki - Radix Gentianae. Rwnorzdnego surowca dostarczaj inne gatunki goryczek, jak Gentiana pannonica Scopoli, Gentiana purpurea L. i Gentiana punctata L. Korze goryczki naley przechowywa w naczyniach szczelnie zamknitych, w miejscach suchych i chroni od wiata. Mimo tego trac powoli sw warto. Zapas trzeba corocznie odnawia. Polskie normy apteczne przewiduj dla korzenia goryczki wskanik goryczy co najmniej 500. Czasem po zebraniu korzenie poddaje si fermentacji naturalnej, w wyniku czego ciemniej i nabieraj silnego zapachu. Zawieraj wtedy mniej cia czynnych i bywaj uywane tylko w przemyle wdczano-likierniczym. Korzystniejsze jest stabilizowanie korzenia w parach wrzcego alkoholu. Podstawowe zwizki czynne. W korzeniach goryczki wystpuje zesp zwizkw goryczowych (do 4%), z ktrych zidentyfikowano gencjopikryn , amarogentyn, gencjoflawozyd i gencjalutyn. Najbardziej gorzkim zwizkiem ze znanych dotychczas jest amarogentyna o wyczuwalnym smaku w rozcieczeniu 1 do 58 milionw, jest wic 300 razy bardziej gorzka od chininy. Ponadto znaleziono w korzeniu goryczki pochodn ksantonu - gentyzyn i jej glikozyd oraz izogentyzyn i jej glikozyd. S rwnie zwizki o charakterze alkaloidw (np. gencjanina i gencjalutyna), trjcukier gencjanoza oraz pektyny, fitosterole, olejek eteryczny, sole mineralne i inne zwizki. Dziaanie. Korze goryczki jest typowym surowcem goryczowym. Zawarte w nim zwizki goryczowe, nawet w duych rozcieczeniach, drani zakoczenia nerwowe w kubkach smakowych i nastpnie za porednictwem orodkowego ukadu nerwowego kieruj bodce do nerww wydzielniczych gruczow linowych i bony luzowej odka. Obserwuje si wzmoenie wydzielania liny, a take soku odkowego i luzu zawierajcego m.in. mukopolisacharydy. Pobudzenie czynnoci wydzielniczych przez zwizki gorzkie zaley gwnie od stanu czynnociowego odka, a w maym stopniu od iloci oraz intensywnoci goryczy. U osb zdrowych zwizki gorzkie tylko nieznacznie zwikszaj wydzielanie soku odkowego, ale u cierpicych na brak aknienia i zaburzenia trawienne wzrost czynnoci wydzielniczych tego organu jest wyrany. Gorycze sprzyjaj wic unormowaniu czynnoci trawiennych. Zwikszenie wydzielania soku odkowego obserwuje si po upywie 30-60 min od przyjcia leku. Zwiksza si rwnie wydzielanie ci. Gorycze dziaaj te bezporednio na odek, powoduj rozszerzenie naczy krwiononych w bonie luzowej tego organu oraz zwikszenie jego ruchowoci osigajce najwiksze natenie po okoo 30 min. Z tego wic powodu zaleca si przyjmowa leki goryczowe na 1/2-1 godz. przed posikiem, gdy reguluj procesy trawienia i uatwiaj przyswajanie skadnikw odywczych. S wic lekami oglnie wzmacniajcymi. Obserwuje si ponadto sabe dziaanie przeciwrobacze, przede wszystkim na owsiki i glisty u maych dzieci. Mniej znanymi, ale wanymi dziaaniami s: przeciwbakteryjne, przeciwgorczkowe i nieznacznie przeciwblowe. Dawniej korze goryczki stosowano w leczeniu malarii, ale po odkryciu Ameryki poznano skuteczno kory chinowej, a nastpnie chininy i o takim jego dziaaniu zapomniano.

168

Goryczka ta (wg L. Fuchsa, 1543)

Dziaania niepodane. Due dawki wycigw z korzenia goryczki mog wywoa przekrwienie bony luzowej odka, pobudzenie kurczliwoci, a take nudnoci i wymioty. Zastosowanie. Przetwory z korzenia goryczki stosuje si w zaburzeniach trawiennych, niestrawnoci, zgagach i biegunkach, braku aknienia, wzdciach, ucisku w odku, przewlekych nieytach odka i jelit oraz w tzw. nerwicy wegetatywnej. Zaleca si je rwnie rekonwalescentom po przebytych cikich chorobach i operacjach jako lek odkowy, ciopdny i oglnie wzmacniajcy, a take dzieciom i modziey oraz osobom w wieku podeszym w stanach wycieczenia i niedowagi oraz trudnociach w przyswajaniu pokarmw. Z korzenia goryczki produkuje si nalewk - Tinctura Gentianae (Herbapol) oraz nalewk, ktrej skadnikiem jest take kora chinowa - Tinctura Cinchonae composita (Herbapol). Obydwie nalewki s stosowane w zaburzeniach trawiennych oraz w braku aknienia. Wycig gsty z korzenia goryczki jest jednym ze skadnikw czopkw Hemorol (Herbapol), uywanych w stanach zapalnych i ylakach odbytu. Przetwory. Odwar goryczkowy: zala 1 yeczk sproszkowanego korzenia 1 szklank wody letniej, ogrzewa do wrzenia i gotowa agodnie pod przykryciem

169

5 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 1-2 yki na 1 godz. przed kadym posikiem jako rodek zwikszajcy apetyt i oglnie wzmacniajcy. Nalewka goryczkowa, Tinctura Gentianae (Herbapol), otrzymywana z wysuszonego korzenia goryczki, zawierajca wszystkie zwizki czynne. Ma wskanik goryczy 120. Stosuje si 10-30 kropli w 1/4 szklanki wody na 1 godz. przed posikami 2-4 razy dziennie w analogicznych przypadkach jak odwar. Wino goryczkowe: macerowa w temperaturze pokojowej 15-20 g sproszkowanego korzenia goryczki w 0,7 l biaego wina gronowego, czsto wstrzsajc. Po 7-10 dniach przecedzi i przesczy przez wat. Pi po maym kieliszku na 30-60 min przed kadym posikiem. Nie przekracza ustalonych dawek. Stosowa w braku aknienia, zbyt skpym wydzielaniu liny i soku odkowego, osabieniu i zaburzeniu przyswajania skadnikw pokarmowych.

44. GRZYBIE BIAY

Nymphaea alba L.
Jest to wieloletnia rolina wodna z rodziny Grzybieniowatych (Nymphaeaceae), wystpujca w Europie rodkowej. Wedug botanikw ma nazw grzybienie biae. W Polsce do pospolita w jeziorach i stawach. Jest jednak pod czciow ochron. Grzybie wytwarza silne kcze zakorzenione w mule na dnie zbiornikw wody stojcej. Na powierzchni wody ma due pywajce licie. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Kwiaty biae. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si na wyznaczonych stanowiskach pki i rozwinite kwiaty wraz z szypuk dugoci do 30 cm i odstawia w stanie wieym bezporednio do zakadw przetwarzajcych ten surowiec, wycznie na ich zamwienie. Surowcem jest kwiat grzybienia - Flos Nymphaeae. Rwnorzdnego surowca dostarcza grzybie pnocny - Nymphaea candida Presl. Podstawowe zwizki czynne. Surowiec zawiera szereg alkaloidw seskwiterpenowych (np. nufarydyna, dezoksynufarydyna, nufaramina, dehydrodezoksynufarydyna, anhydronufaramina i inne), flawonoidy, kwasy organiczne, leukoantocyjanozydy oraz luzy. Dziaanie. Zawarte w surowcu alkaloidy dziaaj uspokajajco. Stosowane w lecznictwie alkoholowe wycigi ze wieych kwiatw grzybienia zmniejszaj pobudliwo nerwow w wyniku tumienia wraliwoci niektrych orodkw w korze mzgowej. Do silnie hamuj popd pciowy u mczyzn, a w mniejszym stopniu u kobiet. Obserwuje si korzystne dziaanie przetworw z grzybienia na czynno serca, gdy nastpuje osabienie niektrych impulsw, kierowanych do tego organu. Ma to du e znaczenie w pewnych rodzajach niemiarowoci. Sporadycznie u niektrych tylko osb mona zauway sabe dziaanie przeciwskurczowe i nasenne. Dziaania niepodane. Przetwory naley stosowa ostronie i nie przekracza zalecanych dawek. Zastosowanie. Wycigi alkoholowe z kwiatw grzybienia stosuje si w lekkich stanach pobudzenia nerwowego, trudnociach zasypiania, uczuciu lku i zagroenia, nadmiernym pobudzeniu seksualnym, a take w okresie przekwitania. Zaleca si je rwnie w przypadkach mao nasilonych zaburze czynnociowych serca, zwaszcza napadowym przypieszeniu rytmu serca, koataniu serca wywoanym uczuciem strachu, lkiem przestrzeni lub szokiem pourazowym.

170

Grzybie biay (wg T. Hajka, 1562)

Przetwory. Intrakt grzybieniowy. Intractum Nymphaeae: rozdrobni 1 cz wieych kwiatw, woy do miksera, doda 1,5 czci alkoholu 95-procentowego, zmiksowa i pozostawi w zamknitym soiku na 1 dzie. Potem przecedzi, wycisn miazg rolinn, przesczy przez wat i rozla pyn do maych, ciemnych butelek. Stosowa w okresowej niemiarowoci serca, stanach lkowych i pobudzeniu seksualnym. Bra 40-60 kropli w 1/4 szklanki wody 2-4 razy dziennie po jedzeniu. Krople uspokajajce: zmiesza 20 g intraktu grzybieniowego z 10 g intraktu dziurawcowego i 5 g nalewki glistnikowej. Stosowa dawki po 30 kropli do 1/2 yeczki w 1/4 szklanki wody 2-5 razy dziennie w stanach pobudzenia nerwowego i seksualnego oraz trudnym zasypianiu.

171

45. HERBATA CHISKA

Thea sinensis L.
Rolina jest krzewem z rodziny Theaceae, pochodzcym prawdopodobnie z Assamu w Indiach, uprawianym od tysicy lat w licznych odmianach w Chinach, pniej w Japonii, a od poowy ubiegego wieku w Indiach i nieco wczeniej na Cejlonie, potem na Jawie, a stosunkowo niedawno w Zwizku Radzieckim i innych krajach. Krzew herbaciany wymaga klimatu ciepego i w Polsce nie moe by uprawiany na skal opacaln. Surowiec. Na surowiec zbiera si gwnie pczki liciowe oraz 3-4 najmodsze licie, gdy starsze daj produkt gorszej jakoci. Zebrane licie poddaje si przewidniciu, rolowaniu, fermentacji, suszeniu i sortowaniu. Dziki odpowiedniej fermentacji licie nabieraj swoistego aromatu i czarnej barwy. Surowcem leczniczym jest li herbaty - Folium Theae, stosowany w wielu krajach niemal wycznie w lecznictwie i jest tam do nabycia w aptekach. W innych krajach, np. w Polsce, uwaa si herbat za uywk kofeinow, dostpn w sklepach spoywczych. Odrnia si dwa zasadnicze typy herbaty - czarn, specjalnie fermentowan i nastpnie suszon, aromatyczn, dajc napar ciemny, sabszy w dziaaniu oraz herbat zielon, nie fermentowan, suszon zaraz po zbiorze w podwyszonej nieco temperaturze. Daje ona napar jasny, mao smaczny, o aromacie zioowym, ale silniejszy w dziaaniu od poprzedniej. W Polsce nie jest lubiana. Podstawowe zwizki czynne. Licie zawieraj alkaloidy purynowe, w tym 1,2-4,5% kofeiny, do 0,04% teofiliny i okoo 0,05% teobrominy, a ponadto inne zasady purynowe, jak adenina i ksantyna. Drug grup stanowi garbniki katechinowe w iloci 10-20%, niekiedy do 25%, katechina i kwas galusowy, saponiny i flawonoidy, jak kemferol, astragalina, kwercetyna i rutyna. Trzeci grup zwizkw stanowi olejek eteryczny w iloci do 0,1%, powstajcy w wyniku fermentacji, a w nim m.in. salicylan metylu. Poza tym s inne zwizki o mniejszym znaczeniu i sole mineralne. Dziaanie. Napary z lici herbaty maj agodne dziaanie pobudzajce. Dziki alkaloidom purynowym podnosz aktywno rnych orodkw w mzgu, zwikszaj zdolno do duszego wysiku umysowego oraz szybko kojarzenia i zapamitywania. Pobudzony zostaje misie sercowy i orodek naczynioruchowy oraz nieco wyostrzone s niektre zmysy, jak wzrok i such. Obserwuje si take pogbienie oddechu. S to efekty do sabo dostrzegalne u osb zdrowych przy codziennym piciu herbaty, natomiast - wyranie u chorych po omdleniach lub zatruciach. Dziki obecnoci garbnikw napar z lici herbaty ma ponadto wasnoci przeciwbiegunkowe i przeciwbakteryjne. Jest rwnie korzystny w zatruciach pokarmowych bakteryjnych oraz niektrymi zwizkami chemicznymi. Dziaania niepodane. Zbyt czste picie w cigu dnia bardzo mocnego naparu z herbaty, obfitujcego w garbniki, jest niekorzystne, a nawet szkodliwe, poniewa cz si one z witamin B1 (tiamin) i unieczynniaj j. Wi take sole mineralne, np. elazo, magnez i wap, zaliczane do tzw. makroelementw, oraz tzw. mikroelementy, jak selen, cynk, mangan, mied, kobalt. Rwnie niekorzystne jest dugotrwae bezporednie oddziaywanie garbnikw na bon luzow przewodu pokarmowego, utrudniajce resorpcj wanych skadnikw pokarmowych. Niektrzy gastrolodzy zwracaj uwag, e picie duej iloci mocnej herbaty jest przyczyn wielu ujemnych objaww, ktrych dotd nie czono z garbni-

172

karni znajdujcymi si w herbacie, ale raczej przypisywano je kofeinie. Podobnie do garbnikw dziaaj rwnie wolne zwizki wielofenolowe. Zastosowanie. Chocia w Polsce, w przeciwiestwie do niektrych krajw, nie uwaa si herbaty za lek, i nie rozprowadza si jej przez apteki, to napar z herbaty jest powszechnie stosowany u nas w lecznictwie domowym jako rodek pobudzajcy i przeciwbiegunkowy, a czasem zewntrznie do okadw. Przetwory. Napar z herbaty przyrzdzony znanym domowym sposobem, osodzony. Pi w przypadku zego samopoczucia, zawrotw gowy, zmczenia psychicznego i stanw napicia nerwowego. W stanach przedgor czkowych, dreszczach, przemarzniciu na wietrze lub mrozie doda do naparu 1-3 yki syropu malinowego dla wywoania potw i pooy si do ka. Mona doda do naparu kieliszek rumu, koniaku lub zwykej wdki dla rozgrzania si po zbytnim wychodzeniu. Napar z herbaty mocny, nie sodzony, zawierajcy duo garbnikw, mona stosowa w zaburzeniach trawiennych, zatruciu pokarmowym, mdociach i mao nasilonej biegunce. Ten sam napar rozcieczony 2-, 3-krotnie wod przegotowan suy po ostudzeniu do przemywania oczu w zapaleniu spojwek oraz w blach spowodowanych promieniowaniem z telewizorw i zmczeniem oczu dugim czytaniem przy wietle elektrycznym. Napar nie rozcieczony stosuje si do przymoczek i okadw na swdzc wysypk, otarcia naskrka, zainfekowane drobne skaleczenia i ukucia owadw, a take na oparzenia I i II stopnia.

46. HYZOP LEKARSKI

Hyssopus officinalis L.
Hyzop jest pkrzewem nalecym do rodziny Wargowych (Labiatae), pochodzcym z rejonu Morza rdziemnego, spotykanym obecnie na znacznej cz ci obszaru poudniowej i rodkowej Europy, Syberii, Kaukazu, a take w Iranie. W Polsce jest hodowany. Niekiedy na kach lub starych murach trafia si zupenie zdziczay. Rolina wydaje odygi u dou zdrewniae, do 60 cm wysokie, rozgazione, gsto ulistnione. Licie prawie siedzce lancetowate lub rwnowskolancetowate, tpe, jednonerwowe, z obu stron gruczoowato kropkowane. Kwiaty w nibyokkach na szczycie skupionych cz sto w jednostronny pozorny kos. Korona dwuwargowa, ciemnoniebieska, czasem czerwona lub biaa, do 1 cm duga. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si w lipcu lub sierpniu zakwitajce grne czci (szczyty) pdw hyzopu odmian biaej, czerwonej czy niebieskiej i suszy w suszarni naturalnej, rozoone cienk warstw w miejscach zacienionych i przewiewnych. Surowcem leczniczym jest ziele hyzopu - Herba Hyssopi. Podstawowe zwizki czynne. Ziele zawiera do 1% olejku eterycznego, stanowicego mieszanin ponad 50 zwizkw, np. pinokamfen, a- i -pinen, -terpinen, kadinen, metylomirtenol i inne. S w zielu flawonoidy (do 3%), np. diosmina, garbniki (do 8%), zwizki trjterpenowe (np. kwas oleanolowy i kwas ursolowy), glikozyd hyzopina, zwizek gorzki marubina, fitosterol i sole mineralne. Dziaanie. Najbardziej uchwytne jest dziaanie rozkurczowe przetworw z hyzopu na przewd pokarmowy. Uatwiaj one przywrcenie prawidowych ruchw perystaltycznych jelit, znosz uczucie blu i penoci, wywoane nagromadzeniem si gazw, umoliwiaj ich odejcie i wyprnienie. Jednoczenie zawarte w surowcu gorycze pobudzaj wydzielanie sokw trawiennych, zwikszaj aknienie i uspraw-

173

niaj procesy trawienia i przyswajania pokarmw. Garbniki za dziaaj agodnie cigajce i przeciwbakteryjnie. Na uwag zasuguje te dziaanie wykrztune hyzopu, przypisywane obecnoci olejku eterycznego oraz zwizkw trjterpenowych, a by moe rwnie innych skadnikw. Po doustnym przyjciu wycigu z ziela hyzopu zawarty w nim olejek eteryczny jest czciowo wydalany przez puca z wydychanym powietrzem i, dranic luzwk, powoduje wzmoenie wytwarzania pynnego luzu oskrzelowego oraz pobudzenie ruchw nabonka rzskowego, a to z kolei uatwia odkrztuszanie. Niekiedy obserwuje si agodne dziaanie przeciwpotne, wyranie jednak sabsze, ni po wycigu z lici szawii. Przetwory z ziela hyzopu stosowane zewntrznie na skr i bony luzowe dziaaj cigajce, przeciwzapalnie, przeciwbakteryjnie i przeciwkrwotocznie, na co wpyw maj garbniki, olejek eteryczny i zwizki trjterpenowe. Dziaania niepodane. W rzadkich przypadkach ziele hyzopu moe spowodowa wystpienie objaww toksycznych, wywoanych przez niektre skadniki olejku eterycznego. Z tego powodu nie naley przekracza ustalonych dawek doustnych ani nie prowadzi kuracji przez duszy czas przetworami z samego ziela hyzopu. Najlepiej czy hyzop z innymi surowcami dla wykorzystania synergizmu dziaania zwizkw czynnych, co umoliwia obnienie dawek. Zastosowanie. Najczciej stosuje si przetwory z hyzopu w stanach nieytowych bon luzowych przewodu pokarmowego, nadmiernej fermentacji, wzdciach, zaburzeniach trawiennych, uczuciu sytoci i braku apetytu, a take w dugo trwajcej biegunce. Szczeglnie korzystne jest podawanie przetworw z ziela hyzopu dzieciom i modziey oraz osobom w wieku podeszym. Zaleca si rwnie wycigi z hyzopu w przewlekych nieytach garda i oskrzeli, ktrym towarzyszy suchy, mczcy kaszel oraz zaleganie skpej, gstej wydzieliny w drogach oddechowych. Wycig z ziela hyzopu jest skadnikiem pynu Pectosol (Herbapol), stosowanego w nieycie garda, kaszlu i chrypce. Odwar, wycig olejowy oraz miazg ze wieego ziela hyzopu stosuje si zewntrznie w postaci okadw na skr. Odwary su rwnie do pukania jamy ustnej i garda w stanach nieytowych bony luzowej. W lecznictwie ludowym ziele hyzopu jest stosowane jako rodek wykrztuny, przeciwrobaczycowy, pobudzajcy krwawienia miesiczne, a zewntrznie jako lek cigajcy i przeciwbakteryjny. Przetwory. Napar z hyzopu: zala 11/2 yki ziela w termosie 2 szklankami wody wrzcej, zamkn termos i odstawi na 1 godz. Pi po 1/4-1/3 szklanki 2-4 razy dziennie na 1 godz. przed jedzeniem w zaburzeniach trawiennych lub po jedzeniu - jako rodek wykrztuny. Okres stosowania 2 tygodnie, pniej naley zrobi 10-dniow przerw. Zioa przeciwpotne: zmiesza rwne iloci ziela hyzopu, lici szawii i porostu islandzkiego. Zala 11/2 yki zi w termosie 11/2 szklanki wody wrzcej, przykry i odstawi na 1 godz. Pi powoli po 1/4-1/3 szklanki 3-4 razy dziennie po jedzeniu w nadmiernej potliwoci ciaa. Przy zbytniej potliwoci ng najlepsze wyniki daje moczenie ich w odwarze z rwnych iloci ziela hyzopu, ziela skrzypu, ziela lub kwiatw krwawnika i kory dbu. Zioa wiatropdne i regulujce trawienie: zmiesza po 50 g ziela hyzopu i lici mity pieprzowej oraz po 25 g owocw kminku, korzeni lubczyka i ziela piciornika gsiego. Wsypa do termosu 1 /2 yki zi i zala 11/2 szklanki

174

wody wrzcej. Przykry i odstawi na 1 godz. Pi po 1/4-1/3 szklanki 3-4 razy dziennie po jedzeniu w zaburzeniach trawiennych, wzdciach, blach epigastrycznych i nudnociach. Dzieciom i modziey podawa po 1 yce. Zioa wykrztune: zmiesza po 50 g ziela hyzopu i lici podbiau oraz po 25 g ziela macierzanki i lici szawii. Zala w termosie 11/2 yki zi 11/2 szklanki wody wrzcej, przykry i odstawi na 1 godz. Pi po 1/4-1/3 szklanki kilka razy dziennie po jedzeniu w nieycie garda i oskrzeli, utrudnionym odkrztuszaniu i zaleganiu luzu. Stosowa te do pukania w nieycie jamy ustnej i garda. Zioa odkowe: zmiesza 50 g ziela hyzopu oraz po 25 g ziela dziurawca, ziela drapacza lekarskiego i lici orzecha woskiego. Sporzdzi napar w termosie jak poprzednio. Pi 1/3-1/2 szklanki 2-4 razy dziennie na 1 godz. przed jedzeniem w braku apetytu, niedokwanoci, odbijaniu, czkawce i wzdciach. Kompres na stuczenia: wzi 1-2 yki rozdrobnionego ziela hyzopu oraz 1/2-1 yk patkw owsianych, zarobi z wod na papk, doda kilka kropli octu, ogrzewa w naczyniu do temp. okoo 40, przenie na ptno i przyoy na siniak, obrzk lub miejsce stuczone, nakry ceratk i przewiza. Kompres zmienia kilka razy dziennie.

47. JAOWIEC POSPOLITY

Juniperus communis L.
Jest to krzew, rzadziej niewielkie drzewo z rodziny Cyprysowatych (Cupressaceae), wystpujce w Europie, Azji i Ameryce Pnocnej. W Polsce ronie na niu i w dolnej strefie obszarw grskich w rzadkich lasach sosnowych i na suchych piaszczystych nieu ytkach. Niekiedy bywa sadzony w parkach i ogrodach jako rolina ozdobna. Jako krzew jaowiec osiga wysoko 3 m, a jako drzewo wyrasta do ponad 10 m. Pie ma prosty, pokryty szarobrunatn , uszczc si martwic. Mode gazki trj-kanciaste. Licie w postaci rwnowskolancetowatych, prostych i ostrych, silnie kujcych szpilek, s osadzone po 3 w okku. Kwiaty dwupienne. Mskie s zebrane w wyduone, bezszypukowe kotki, a eskie maj posta drobnych, zielonych szyszek. W okresie dojrzewania owocolistki miniej i zrastaj si, tworzc szyszkojagod, ktra dojrzewa dopiero jesieni nastpnego roku. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si dojrzae, ciemnofioletowe, niemal czarne owoce pn jesieni i zim, strzsajc je na pachty rozoone na ziemi, a nastpnie suszy w suszarniach ogrzewanych w temp. do 35C. Otrzymuje si szyszkojagody jaowca, zwane rwnie owocami jaowca - Fructus Juniperi (syn. Bacca Juniperi). Owoce jaowca su rwnie do destylacji olejku eterycznego - Oleum Juniperi, a take s wykorzystywane w przemyle wdczanym. Podstawowe zwizki czynne. Owoc jaowca zawiera 0,5-2% olejku eterycznego (krajowe normy wymagaj co najmniej 0,8%), a w nim s liczne terpeny, jak i -pinen, kamfen, kadinen, kariofilen, mircen, limonen oraz najwaniejszy skadnik czynny terpinenol. S te w olejku seskwiterpeny, jak juneol i -kadinol oraz dwuterpeny - pochodne kwasu pimarowego, poza tym flawonoidy, garbniki, leukoantocyjany, substancje ywicowe i woski (do 8%), zwizek goryczowy, kwasy organiczne, do 30% zwizkw cukrowych (m.in. glukozy i fruktozy) oraz sole mineralne. Dziaanie. Surowiec ma wyrane wasnoci moczopdne, zwizane z obecnoci flawonoidw, a take olejku eterycznego i zawartego w nim terpinenolu, ktry zwik-

175

sza ilo wydalanego moczu i wraz z nim jonw sodu i chloru oraz kwasu moczowego. Naley jednak pamita, e zbyt due dawki przetworw z jaowca mog spowodowa podranienie nerek. Bardzo jest wane dziaanie bakteriobjcze jaowca na patogenne szczepy bakterii w drogach moczowych i przewodzie pokarmowym. Dziaanie owocw jaowca stanowi przykad wspdziaania z odpowiednimi antybiotykami w ostrych i podostrych zakaeniach drg moczowych. Antybiotyk pozwala na opanowanie zakaenia w krtkim czasie przez zniszczenie wikszoci, ale nie wszystkich bakterii. Aby unikn nawrotw zakae, naley po odstawieniu antybiotyku zastosowa niezwocznie zioa moczopdne i bakteriobjcze, zawierajce jaowiec, aby zniszczy reszt bakterii, zwykle ju opornych na antybiotyk. Wycigi z owocw jaowca wzmagaj nieznacznie wydzielanie ci oraz uatwiaj jej przepyw przez drogi ciowe, a take zwikszaj wytwarzanie soku odkowego i pobudzaj perystaltyk jelit oraz wydzielanie potu. Olejek jaowcowy dziaa dranico na skr, rozszerza nieznacznie naczynia wosowate, powodujc zaczerwienienie. Olejek, podobnie jak wycigi z jaowca, dziaa bakteriobjczo. Dziaania niepodane. Dugotrwae lub zbyt due dawki wycigu z owocw jaowca, a take sam olejek, podawane doustnie, mog spowodowa podranienie bony luzowej przewodu pokarmowego i nerek, rozszerzenie naczy krwiononych i dugo utrzymujcy si odczyn zapalny. Naley zachowa ostrono lub zaniecha stosowania przetworw z jaowca w stanach zapalnych drg moczowych. Nie podawa kobietom w ciy. Zewntrznie olejek moe spowodowa zapalenie skry z obrzmieniem i bolesnoci. Zastosowanie. Przetwory z jaowca stosuje si od dawna w schorzeniach wywoanych zatrzymaniem w ustroju wody i jonw sodu, zwaszcza w obrzkach spowodowanych niedomog nerek, a niekiedy rwnie ukadu krenia. Najczciej podaje si jaowiec w stanach zapalnych drg moczowych, zwaszcza w zapaleniu miedniczek nerkowych i pcherza moczowego, nawet jeli s wywoane przez bakterie antybiotykooporne. Ponadto stosuje si owoc jaowca w zbyt skpym wydzielaniu oraz w zastojach ci i zwizanych z tym zaburzeniach trawiennych i trudnociach w przyswajaniu pokarmw. Surowiec ten jest skadnikiem mieszanek zioowych Cholagoga I i III (Herbapol), stosowanych w schorzeniach wywoanych zmianami czynnociowymi wtroby, osabieniu mechanizmw odtruwajcych i niedostatecznym wytwarzaniu ci. Wycig z owocw jaowca wchodzi w skad pynu Cholesol (Herbapol) o dziaaniu ciopdnym, odtruwajcym i usprawniajcym procesy trawienia. Olejek jaowcowy stosuje si z reguy zewntrznie na skr w postaci zoonych mazide do wciera rozgrzewajcych w blach reumatycznych i nerwoblach (Linimentum saponatocamphoratum). Przetwory. Napar jaowcowy: 1 yk rozdrobnionych owocw jaowca zala 1 szklank wody wrzcej i naparza pod przykryciem 30 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Wypi w cigu dnia porcjami po 1-2 yki po posikach jako rodek moczopdny, bakteriobjczy i ciopdny. Przyjmowa napar przez 5 tygodni, po czym zrobi przerw na 1-2 tygodnie. Wino jaowcw e: 50 g rozdrobnionych owocw jaowca zala 1 l wina i powoli ogrzewa do wrzenia. Odstawi pod przykryciem na 3 dni. Odcedzi i zla do butelki. Pi codziennie rano na czczo kieliszek jako rodek moczopdny, a na 30 min przed posikiem jako wzmagajcy aknienie. Owoce jaowca (doustnie). W zaburzeniach trawiennych oraz wzdciach

176

Jaowiec pospolity (wg T. Hajka, 1562)

przyjmowa doustnie owoce wedug nastpujcego schematu: rozpocz od 4 sztuk i codziennie zwiksza o 1 sztuk do 15 owocw dziennie, po czym codziennie przyjmowa o 1 sztuk mniej a do 1 sztuki dziennie i na tym kuracj zakoczy. Cholesol (Herbapol), pyn: 1 yeczk preparatu rozmieszanego w 1/3 szklanki wody pi 3 razy dziennie na 30 min przed posikami w schorzeniach wtroby i zbyt skpym wydzielaniu ci oraz sokw trawiennych. Kpiel jaowcowa: zagotowa 1 kg modych gazek jaowca oraz gar jego owocw w 2 l wody. Po ostudzeniu przecedzi, wla do wanny i dopeni wod o temp. okoo 38 do 1/3 objtoci. Czas kpieli okoo 15 min. Stosowa w reumatyzmie, artretyzmie i wypryskach skrnych.

177

48. JANOWIEC BARWIERSKI

Genista tinctoria L.
Jest to krzew z rodziny Motylkowatych (Papilionaceae), wystpujcy w stanie naturalnym niemal w caej Europie i Maej Azji. W Polsce jest pospolity na caym niu i w dolnych partiach gr. Ronie w suchych lasach, zarolach i na sonecznych wzgrzach. Janowiec ma odygi do 60 cm wysokie o wzniesionych lub dwigajcych si gazkach. Licie podune lub rwnowskolancetowate, po brzegach i spodem wzdu nerww owosione, z szydowatymi przylistkami. Kwiaty te, grzbieciste, motylkowate, zebrane w grona na szczytach pdw i gazek. Kielich nagi, co najwyej na brzegu omszony. Owocem jest strk prawie zawsze nagi, z 6-10 brunatnymi nasionami. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si grne, niezdrewniae, ulistnione czci odyg janowca w czerwcu lub lipcu w okresie zakwitania i suszy w cieniu i przewiewie. Otrzymuje si ziele janowca barwierskiego - Herba Genistae. Warto wspomnie, e ziela janowca uywano niegdy do barwienia tkanin wenianych, bawenianych, lnianych i jedwabnych na kolor ty i pomaraczowy. Podstawowe zwizki czynne. Ziele janowca zawiera alkaloidy chinolizydynowe, jak cytyzyna, lupanina i anagiryna, flawonoidy, jak genistyna, genisteina i luteolina, garbniki, zwizek goryczowy, lady olejku eterycznego oraz sole mineralne. Dziaanie. Ziele janowca wykazuje silne wasnoci moczopdne. Dziki skojarzonemu dziaaniu zwizkw flawonowych oraz alkaloidw umoliwia szybkie wydalanie z organizmu nadmiaru pynw oraz szkodliwych produktw przemiany materii. Natomiast wystpujca w zielu genisteina, naleca do grupy izoflawonw, ma silne wasnoci estrogenne. Alkaloidy ziela janowca, zwaszcza cytyzyna, pobudzaj zarwno orodkowy, jak i autonomiczny ukad nerwowy, a zwaszcza orodki wegetatywne w rdzeniu przeduonym. W wyniku tego zwiksza si czstotliwo i amplituda ruchw oddechowych, podnosi cinienie krwi, wzmaga transpiracja i perspiracja skry, a take ruchy perystaltyczne jelit. Nieznacznie zostaj pobudzone orodki wymiotny i kaszlowy. Na autonomiczny ukad nerwowy alkaloidy janowca dziaaj podobnie do nikotyny. Pocztkowo pobudzaj zwoje nerwowe, a w wikszych dawkach poraaj je na skutek zahamowania przenoszenia bodcw w synapsach nerwowych. Dziaania niepodane. Ziele janowca wyrnia si silnym dziaaniem i w dawkach wyszych od leczniczych powoduje nudnoci i wymioty oraz kurcze toniczno-kloniczne, zblione do strychninowych. Zastosowanie. Wycigi z ziela janowca stosuje si najczciej jako lek moczopdny w osabieniu czynnoci nerek, zapaleniu pcherza i drg moczowych, obrzkach, a pomocniczo w niektrych chorobach przemiany materii, gocu, skazie moczanowej, kamicy moczowej, a take w niektrych chorobach skrnych, spowodowanych nagromadzeniem substancji toksycznych w ustroju. Rwnie jako rodek uatwiajcy wyprnienie, gdy wzmaga perystaltyk jelit. Wraz z innymi zioami wykorzystywany jest jako rodek podwyszajcy cinienie krwi. Czysty alkaloid cytyzyna wystpuje w zielu janowca w niewielkiej iloci. Znosi ona objawy godu nikotynowego i jest stosowana doustnie w postaci tabletek Tabex (Pharmachim, Bug.) w kuracji odwykowej palaczy tytoniu. Jednake na skal prze-

178

mylow cytyzyn otrzymuje si ze zotokapu zwyczajnego - Laburnum anagyroides Med. (syn. Cytisus laburnum L.). Przetwory. Odwar z ziela janowe a: 1 yk rozdrobnionego ziela zala 1 szklank wody letniej. Ogrzewa do wrzenia i gotowa powoli pod przykryciem 5 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 2-3 razy dziennie 1-3 yki jako rodek moczopdny i agodnie rozwalniajcy. Zioa w hipotonii: zmiesza po 20 g ziela janowca i ziela tasznika oraz po 30 g ziela krwawnika i lici melisy. Zala 2 yki zi w termosie 11/2 szklanki wody wrzcej. Zamkn i odstawi na 1 godz. Pi 2 razy dziennie po 1/2 szklanki maymi ykami rano i wieczorem w niskim cinieniu krwi.

49. JARZB POSPOLITY (JARZBINA)

Sorbus aucuparia L.
Jarzbina jest niezbyt wysokim drzewem z rodziny Rowatych (Rosaceae), wystpujcym w Europie i w Azji na Syberii. W Polsce ronie bardzo czsto w lasach i zarolach na niu i w grach a po stref kosodrzewiny. Bywa te czsto wysadzana koo zabudowa, w parkach oraz wzdu ulic jako rolina ozdobna. Jarzbina osiga wysoko do 15 m. Kor ma jasn, gadk. Pczki zimowe kosmato owosione. Licie nieparzystopierzaste, za modu mikko owosione, listki podunielancetowate, z nierwn podstaw, krtkoogonkowe, ostro na brzegach pikowane. Kwiaty promieniste, biae, zebrane w szczytowo stojcych podbaldachach. Owoc jest prawie kulisty, barwy szkaratnej, cierpki, niejadalny w stanie wieym. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si w maju rozkwitajce kwiatostany i suszy w miejscach zacienionych i przewiewnych, a nast pnie ociera je na sitach i odrzuca szypuki. Surowcem jest kwiat jarzbiny - Flos Sorbi, obecnie bardzo ju rzadko uywany. Jesieni, po przymrozkach, zbiera si owocostany, kiedy smak owocw staje si agodniejszy i mniej gorzki. Suszy si je w suszarniach ogrzewanych, rozoone cienk warstw, w temp. okoo 30C, a nastpnie dosusza w temp. okoo 60. Otrzymuje si owoc jarzbiny Fructus Sorbi. Kwiaty i owoce naley przechowywa w szczelnym opakowaniu w miejscach suchych i chroni od wiata i owadw. Podstawowe zwizki czynne. Owoce jarzbiny zawieraj kwasy organiczne, jak jabkowy, winowy, sorbowy oraz parasorbowy, ponadto garbniki, kwasy wielofenolowe, cyjanin , barwniki karotenoidowe, np. -karoten, witamin C (do 0,2%), sacharoz, glukoz, alkohol Dsorbitol (do 10%) i produkt jego utleniania L-sorboz, a take nieznany bliej zwizek gorzki. Skad chemiczny kwiatw jarzbiny jest dotychczas sabo poznany. Dziaanie. Owoce jarzbiny nieznacznie zwikszaj wydalanie moczu, dziaaj te przeciwzapalnie zarwno w obr bie drg moczowych, jak i bon luzowych przewodu pokarmowego. Maj te wasnoci agodnie cigajce i sabo przeciwbiegunkowe, a nadto przeciwmiadycowe. Owoce jarzbiny nie dziaaj zbyt silnie, zwykle wic czy si je z innymi surowcami moczopdnymi lub przeciwzapalnymi. Kwas parasorbowy by przez dugie lata uwaany za toksyczny, a nawet za rakotwrczy. Amerykanie, na podstawie dokadnych bada (Food Cosmet. Toxicol. 1975, nr. 5, 387) stwierdzili brak jakiejkolwiek toksycznoci, z wywoywaniem raka wcznie. Dlatego uznali, e obecno tego kwasu w ywnoci w ilociach naturalnych jest dopuszczalna.

179

W innych badaniach wykazano, e kwas parasorbowy, warunkujcy dziaanie przeczyszczajce wieych owocw jarzbiny, atwo rozkada si podczas ogrzewania i gotowania. Dlatego napar z owocw (przy ogrzewaniu do wrzenia) lub konfitury czy dem nie zawieraj ju kwasu parasorbowego i wobec tego dziaaj zapierajce ze wzgldu na obecno garbnikw. Dziaania niepodane. wiee owoce jarzbiny mog wywoa wymioty i biegunk. Zastosowanie. Przetwory z owocw jarzbiny zawierajce garbniki stosuje si w mao nasilonych biegunkach oraz nieytach przewodu pokarmowego. Dziaaj rwnie osaniajce na wtrob i, jako rodek odtruwajcy, s lepsze od cysteiny. Przetwory z jarzbiny stosuje si ze wzgldu na ich dziaanie przeciwzapalne w zaburzeniach obwodowego krenia krwi, zwaszcza w ylakach odbytu i stanach zapalnych w obrbie drg moczowych. Rwnie w osabieniu czynnoci nerek i pomocniczo w kamicy moczowej, a take w agodnych stanach miadycy. Owoce jarzbiny wchodz w skad mieszanki zioowej Rektosan (Herbapol), uywanej w leczeniu ylakw odbytu (hemoroidw), oraz mieszanki Sklerosan (Herbapol), stosowanej w pocztkowych stanach miadycy i zaburzeniach krenia obwodowego. Przetwory. Odwar jarzbinowy: 1 yk rozdrobnionych owocw jarzbiny zala 11/2 szklanki wody letniej. Ogrzewa do wrzenia i gotowa powoli pod przykryciem 5 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 2-3 razy dziennie 1/3-1/2 szklanki jako lek przeciwbiegunkowy i moczopdny. W biegunce mona rwnie stosowa konfitury lub dem jarzbinowy, sporzdzany tak samo jak z czarnej porzeczki. Im krcej bd ogrzewane, tym wicej zachowaj witamin. Dawki: po 1 yeczce lub 1 yce 2-3 razy dziennie. Maj one rwnie korzystne dziaanie w gocu stawowym, jeli kuracja nimi trwa kilka miesicy. Macerat jarzbinowy: 1 yk rozgniecionych owocw zala 2/3 szklanki wody zimnej i pod przykryciem pozostawi na noc. Rano przecedzi i pi porcjami w cigu dnia w utrudnionym wyprnianiu i niezbyt uporczywym zaparciu. Zioa przeciw zaparcie m: zmiesza 60 g rozdrobnionej kory kruszyny i po 20 g rozgniecionych owocw jarzbiny oraz lici babki. Zala 1 yk zi 2/3 szklanki wody ciepej i pozostawi na 2-3 godz. Przecedzi i wypi przed snem w zaparciu. Sklerosan (Herbapol): zala 2 yki zi 21/2 szklanki wody ciepej. Gotowa agodnie 3-5 min pod przykryciem. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 1/2-2/3 szklanki 2-4 razy dziennie po jedzeniu w pocztkowych stanach miadycy, zwaszcza u osb starszych. Rwnie pomocniczo w mao zaawansowanym nadcinieniu ttniczym i zaburzeniach cinienia obwodowego na tle miadycowym.

50. JASNOTA BIAA

Lamium album L.
Jest to bylina z rodziny Wargowych (Labiatae), rozpowszechniona w strefie umiarkowanej pkuli pomocnej. W Polsce bardzo pospolita na niu i w niszych pooeniach grskich. Ronie na przychaciach, rumowiskach, przydroach i w zarolach. Jasnota ma odygi wzniesione lub podnoszce si, do 60 cm wysokie, z rzadka owo-

180

sione bd prawie nagie, na przekroju poprzecznym czworoktne. Licie dugoogonkowe, owosione, jajowate, dugo zaostrzone, w nasadzie sercowate lub uci te, grubo pikowane, osadzone na odydze naprzeciwlege. Kwiaty do due, grzbieciste, dwu wargo we, o koronie biaej, do 2,5 cm dugiej. Grna warga dugo i gsto owosiona. Pylniki czarniawe. Kwitnie od maja do jesieni. Jasnota rozrasta si w kpy, dziki licznie wytwarzanym rozogom. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si od maja do jesieni rozkwitajce korony kwiatowe. Jeli jest ciepo i sucho, suszy si je w cieniu i przewiewie, rozkadajc cienk warstw. Przy zej pogodzie lepiej korzysta z suszarni ogrzewanej o temp. do 35. Kwiaty suszone zbyt dugo, atwo ciemniej. Surowcem jest kwiat jasnoty biaej - Flos Lamii albi. Podstawowe zwizki czynne. Kwiaty zawieraj okoo 1% flawonoidw, jak kwercymetryna oraz glikozydy kwercetyny i kemferolu, niewielkie iloci luzu, garbnikw katechinowych i saponin oraz nieco olejku eterycznego (do 0,05%). Ponadto wystpuj zwizki zasadowe, jak cholina, tyramina i lady histaminy, zwizki irydoidowe, jak lamiolid, kwasy wielofenolowe i sole mineralne. Dziaanie. Kwiaty jasnoty biaej maj szczeglne powinowactwo z bonami luzowymi rnych narzdw. Dziaaj przeciwzapalnie i regenerujce na uszkodzony nabonek, uszczelniajce na ciany woniczek, hamujco na mikrokrwawienie z drobnych naczy oraz przeciwwysikowo. Dlatego mog by stosowane albo same, albo korzystniej - w poczeniu z surowcami zawierajcymi: krzemionk (ziele skrzypu, ziele poziewnika, ziele miodunki, ziele rdestu ptasiego) lub zwizki hamujce krwawienia (ziele tasznika, ziele rdestu ostrogorzkiego, ziele przymiotna kanadyjskiego), lub te zwizki regenerujce bony luzowe (kwiat nagietka, kwiat rumianku, ziele krwawnika, ziele przywrotnika, ziele bukwicy, ziele wietlika, li babki, korze opianu i korze ywokostu). Dziaania niepodane. W dawkach leczniczych objaww niepodanych nie obserwowano. Zastosowanie. Dziaanie przetworw z jasnoty obejmuje oskrzela, przewd pokarmowy, odbyt i odbytnic, zewntrzne narzdy rodne, drogi moczowe, prostat oraz skr. Dlatego stosuje si je w nieytach tych narzdw, zwaszcza przewlekych i nie poddajcych si innym sposobom leczenia, wwczas gdy wystpuj nawet stany ropne (np. puc, szyjki macicy) lub w krwawieniach (np. z puc, narzdw rodnych), w nieregularnym, obfitym, przeduonym i bolesnym miesiczkowaniu i upawach biaych. Podaje si je rwnie w nieytach garda, krtani i oskrzeli, poczynajc od bahej chrypki, a koczc na zapaleniu oskrzeli z du, obfit wydzielin, mczcym kaszlem i blem. Rwnie zaleca si je w postaci wleww doodbytniczych w schorzeniach odbytnicy i odbytu oraz do irygacji kobietom, a take w formie okadw i przymoczek na uszkodzon skr i trudno gojce si rany. W lecznictwie ludowym stosowano doustnie odwar z kwiatw jasnoty w biegunkach niemowlt i maych dzieci. Przetwory. Odwar z kwiatw jasnoty: 2 yki kwiatw zala 11/2 szklanki wody letniej. Ogrzewa do wrzenia i gotowa agodnie pod przykryciem 3 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 1/2-2/3 szklanki w stanach zapalnych kobiecych narzdw rodnych, nawet z upawami i krwawieniami, a take w nieytach przewodu pokarmowego, drg oddechowych oraz wysypkach skrnych. Odwar mona te stosowa zewntrznie do puka jamy ustnej i garda oraz do irygacji i wlewa doodbytniczych.

181

Zioa metaboliczne: zmiesza rwne iloci kwiatw jasnoty, lici pokrzywy, ziela fioka trjbarwnego i ziela skrzypu. Zala 1 yk zi 1 szklank wody letniej i ogrzewa do wrzenia. Gotowa powoli pod przykryciem 3 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 1/2-2/3 szklanki 2-3 razy dziennie po jedzeniu w zej przemianie materii i wysypkach skrnych. Zioa do okadw: zmiesza po 50 g ziela hyzopu i ziela krwawnika oraz po 25 g kwiatw jasnoty biaej i lici babki. Zala 1 yk mieszanki 11/3 szklanki wody ciepej. Ogrzewa do wrzenia i gotowa agodnie pod przykryciem 5 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Stosowa do pukania jamy ustnej i garda oraz do okadw i przemywa miejsc stuczonych i obrzkw. Zioa w upawach: zmiesza po 30 g kwiatw jasnoty i ziela rdestu ptasiego, 20 g ziela skrzypu, 10 g lici pokrzywy, 5 g kory dbu i 5 g kczy piciornika. Zala 2 yki zi w termosie 11/2 szklanki wody wrzcej, zamkn i pozostawi na 1 godz. Pi porcjami, po uprzednim przecedzeniu, w cigu dnia midzy posikami w stanach zapalnych pochwy i szyjki macicy z upawami.

51. JEMIOA POSPOLITA

Viscum album L.
Jemioa jest wiecznie zielonym, ppasoytniczym krzewem z rodziny Gzewnikowatych (Loranthaceae), rosncym na gaziach rnych drzew na terenie Europy i Azji w strefie klimatu umiarkowanego. W Polsce wyst puje na terenie caego kraju, najczciej na topolach, lipach, brzozach i sosnach, nie wszdzie jednak w duej iloci. Jemioa ma charakterystyczne, rwnomiernie widlasto rozgazione odygi barwy zielonej lub oliwkowozielonej oraz grube, skrzaste, bezogonkowe, caobrzegie licie ksztatu lancetowatego lub eliptycznego, osadzone naprzeciwlege. Kwiaty rozdzielnopciowe, niepozorne, rozwijaj si ju w lutym lub marcu. Owoc biay, kulisty, bardzo lepki, podobny do jagody, wielkoci ziarna grochu, zawiera 1 do 3 nasion. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si od grudnia do marca szczyty pdw jemioy o niezdrewniaej odydze i suszy w suszarniach w temp. do 25C. Otrzymuje si ziele jemioy Herba Visci. Podstawowe zwizki czynne. Ziele zawiera flawonoidy, jak m.in. pochodne kwercytryny, aminy, jak cholina, acetylocholina i histamina, fenolokwasy, jak kwas kawowy, trjterpeny, jak -amyryna i kwas oleanolowy, glikoproteidy typu lektyny o wasnociach cytostatycznych i kancerostatycznych, wiskotoksyn (0,05-0,1%), alkohole cukrowe, jak inozyt oraz inne zwizki, jak kwas -aminomasowy. Zawarto poszczeglnych skadnikw jest bardzo zmienna, a wyniki bada rnych autorw s do rozbiene. Dziaanie. Zarwno wodne, jak i alkoholowe wycigi z ziela jemioy po podaniu doustnym obniaj cinienie krwi. Pod wpywem skadnikw ziela, hamujcych czynno serca, nastpuje osabienie napicia cian naczy krwiononych i w wyniku tego obnienie cinienia ttniczego krwi. Nie ustalono jeszcze, czy to dziaanie naley przypisywa zwizkom chemicznym rozpuszczalnym w wodzie i alkoholu, to jest flawonoidom i aminom, czy te nieznanemu dotychczas skadnikowi ziela jemioy, poniewa znajdujce si w surowcu glikoproteidy oraz wiskotoksyna nie rozpuszczaj si w wodzie i brak ich w naparze lub odwarze. Nie ulegaj te resorpcji w przewo-

182

Jemioa pospolita (wg T. Hajka, 1562)

dzie pokarmowym. Wywieraj natomiast silne dziaanie cytotoksyczne i nekrotyczne tylko po bezporednim wstrzykniciu do guza nowotworowego. Obserwuje si take dziaanie moczopdne ziela jemioy. Wi si ono z efektem hipotonicznym oraz obserwowanym niekiedy obnieniem poziomu kwasu moczowego we krwi (dziaanie przeciwartretyczne). Ziele jemioy wykazuje synergizm ze zwizkami czynnymi, np. kwiatw gogu i ziela konwalii. Dziaania niepodane. Jemioa jest rolin o stosunkowo silnym dziaaniu. Przedawkowana moe wywoa wymioty, kolki, a nawet majaczenia i drgawki. Przetwory z jemioy naley stosowa w konsultacji z lekarzem.

183

Zastosowanie. Wycigi z ziela jemioy zaleca si od dawna doustnie jako lek pomocniczy osobom z nadcinieniem I lub II stopnia, lub te wahaniami cinienia pod wpywem bodcw emocjonalnych, przypieszonym rytmie serca, a take w okresie przekwitania. Niekiedy zaleca si w nadmiernych krwawieniach miesi cznych, nieznacznych krwawieniach pucnych, rwnie czsto powtarzajcych si krwawieniach z nosa. Ziele jemioy jest skadnikiem mieszanki przeciwmiadycowej Sklerosan (Herbapol) oraz nasercowej Cardiosan (Herbapol), a wycig alkoholowy wchodzi w skad kropli nasercowych Neocardina (Herbapol). Przetwory. Macerat w nadcinieniu: 1/2-1 yk rozdrobnionego ziela jemioy zala 1-11/2 szklanki wody ciepej i macerowa 15 min. Przecedzi. Pi 2-3 razy dziennie 1/4-1/3 szklanki midzy posikami w nadcinieniu. Wino z jemio : 40 g wieych lici lub rozdrobnionego ziela jemioy zala 1 l biaego, sodkiego wina i pozostawi na 10 dni, mieszajc co pewien czas. Przecedzi. Pi 2 razy dziennie 1/4 szklanki przed jedzeniem w nadcinieniu. Kuracj stosowa przez 2 tygodnie. Wycig alkoholowy ze wieego ziela jemioy, Intractum Visci (Herbapol): przyjmowa po 20-40 kropli w kieliszku wody 2-3 razy dziennie midzy posikami. Dziaa silniej od maceratu w nadcinieniu i miadycy. Iscador (Weleda, RFN), ampuki z wodnym wycigiem z ziela jemioy zebranego z jaboni, sosen i dbw do stosowania w nieoperacyjnych postaciach nowotworw. Plenosol (Madaus, RFN), ampuki zawierajce wodny wycig z ziela jemioy do stosowania jako rodek przestrajajcy w zesztywnieniu krgosupa, zwyrodnieniu staww oraz jako pomocniczy rodek przeciwnowotworowy.

52. JEYNA FADOWANA

Rubus plicatus W. et N.
Jest to kolczasty krzew z rodziny Rowatych (Rosaceae), wystpujcy w Europie, Azji oraz Ameryce Pomocnej. W Polsce spotyka si j na caym niu i w niszych partiach grskich, w lasach, zarolach, na miedzach i przydroach. Na terenie naszego kraju ronie blisko 50 gatunkw jeyn, z ktrych wiele moe by wykorzystanych w lecznictwie. Jeyna fadowana ma pdy do 1,5 m wysokie, jesieni do silnie ukowato wygite. Kolce rednio due, nagle zaostrzone, nieco zakrzywione. Licie nieparzystopierzastozoone. Listki (zwykle 5) spodem mikko owosione, ostro nierwno- pi-kowane, zwykle za modu wzdu nerww sfadowane. Listek szczytowy najczciej sercowaty. Kwiaty promieniste o patkach biaych lub jasnorowych. Owoce czarne, jadalne, bardzo smaczne. Surowiec. Na potrzeby zielarskie zbiera si wiosn i na pocztku lata wyronite licie i suszy w cieniu i przewiewie. Surowcem leczniczym jest li jeyny - Folium Rubi fruticosi. Jest to termin tradycyjny, utrzymujcy si od wielu dziesitkw lat w lecznictwie. Rubus fruticosus L. jest bowiem zarzucon ju dawno nazw botaniczn gatunku zbiorowego, obejmujcego jeyn fadowan. Owoce jeyny s masowo zbierane do celw spoywczych, a czasem bywaj suszone po zerwaniu w stanie dojrzaym, gdy s jeszcze jdrne i nie przejrzae. Po wysuszeniu w suszarniach ogrzewanych, pocztkowo w temp. okoo 30, a pniej do 40C otrzymuje si owoc jeyny Fructus Rubi fruticosi. Oba surowce naley prze-

184

chowywa w opakowaniu w miejscach suchych i ciemnych, a owoce chroni od owadw. Podstawowe zwizki czynne. Licie jeyny zawieraj garbniki, flawonoidy, kwasy organiczne, inozyt, witamin C i sole mineralne. W owocach wystpuj cukry, kwasy organiczne, barwniki antocyjanowe, witamina C, pektyny i sole mineralne. Dziaanie. Licie jeyny wykazuj dziaanie przeciwbiegunkowe, przeciwzapalne i przeciwbakteryjne na przewd pokarmowy, rwnie u maych dzieci. Zwikszaj poza tym nieznacznie ilo wydalanego moczu i dziaaj lekko napotnie. agodnie reguluj przemian materii i uatwiaj usuwanie z moczeni toksycznych metabolitw. Sok ze wieych owocw jeyny, podobnie jak z malin, jest masowo wykorzystywany jako rodek dietetyczny. Dziaa lekko przeciwgorczkowo i napotnie. Dziaania niepodane. Przetwory z jeyn, stosowane w zalecanych niej dawkach, nie wywouj odczynw szkodliwych. Zastosowanie. Odwary z lici jeyny zaleca si przede wszystkim w podostrych i przewlekych schorzeniach odka i jelit rnego pochodzenia, objawiajcych si stanem zapalnym bon luzowych przewodu pokarmowego, nadmiernym rozwojem flory bakteryjnej, sk onnoci do biegunek, blami brzucha i wzdciami. S niekiedy stosowane jako lek agodnie moczopdny, napotny, regulujcy przemian materii i oglnie odtruwajcy w chorobie reumatycznej, chorobach z przezibienia, a nawet pomocniczo w grypie. Su take za namiastk herbaty. Zewntrznie odwary z lici jeyny stosuje si do przemywa oraz do puka jamy ustnej i garda. Rwnie do kpieli w widzie skry, wyprysku i tr dziku. Przetwory. Odwar z lici jeyny: 11/2 yki lici jeyny zala 2 szklankami wody letniej. Ogrzewa do wrzenia i gotowa powoli pod przykryciem 3 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 2-3 razy dziennie po 1/3-1/2 szklanki midzy posikami w dolegliwociach przewodu pokarmowego (zgaga, bl brzucha, biegunka przewleka - take u dzieci i modziey). Zewntrznie zaleca si do pukania i okadw. Napj z owocw jeyny: wla 2 yki soku z owocw jeyny do 1 szklanki przegotowanej, ciepej wody. Podawa do picia w chorobach gorczkowych w zastpstwie soku malinowego. Zioa hamujce biegunk: zmiesza 40 g lici jeyny i po 20 g owocw borwki czernicy i kczy piciornika. Zala 1-2 yki zi 1-11/2 szklanki wody. Ogrzewa do wrzenia i gotowa powoli pod przykryciem 3-5 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 1-3 razy dziennie po 1/2-1 szklance zalenie od stopnia nasilenia biegunki i wieku chorego. Zalecane dla dorosych i dzieci. Zioa wzmacniajce: zmiesza po 30 g lici jeyny i ziela krwawnika oraz po 20 g kwiatw lipy i ziela piciornika gsiego. Zala 1 yk zi 1 szklank wody ciepej. Ogrzewa powoli pod przykryciem do wrzenia i gotowa 3-4 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Mona osodzi miodem i podawa dzieciom po 2 yki 2-3 razy dziennie, maym dzieciom - poow dawki. Dziaa jako rodek wspomagajcy w odrze, zwikszajcy odporno organizmu. Zioa jako namiastka herbaty: zmiesza 20 g lici jeyny i po 10 g lici maliny, lici pokrzywy i wysuszonej skrki z jabka oraz 5 g lici poziomki. Zaparza tak jak chisk herbat. Dziaa korzystnie na przewd pokarmowy, przeciwdziaa wzdciom, zgadze i odbijaniu.

185

53. KALINA KORALOWA

Viburnum opulus L.
Jest to krzew z rodziny Przewiertniowatych (Caprifoliaceae), wystpujcy w Europie, na Syberii oraz w Ameryce Pnocnej. W Polsce spotyka si j w lasach i zarolach nad brzegami wd na caym niu, a w strefie grskiej - tylko w niszych partiach. Jest rwnie czsto sadzona w parkach i ogrodach jako rolina ozdobna o adnych koralowoczerwonych owocach. W Polsce jest pod czciow ochron. Kalina ma pdy do 4 m wysokie o gazkach nagich. Licie z drobnymi przylistkami, bez zmarszczek, spodem nieco omszone, o klapach jajowatych, ostrych, zatokowozbkowanych. Gazki kwiatostanw nagie lub krtko ogruczolone. Kwiaty o koronach biaych, brzene paskie rednicy 15-25 mm, rodkowe krtko-dzwonkowate dugoci 4-5 mm. Owoce owalne, szkaratnoczerwone. Surowiec. Do celw zielarskich zbiera si wczesn wiosn kor z gazek modych 2-, 3letnich, gadkich oraz zdrowych i suszy w warunkach naturalnych w cieniu i przewiewie, a niekiedy w suszarniach ogrzewanych, w temp. poni ej 40C. Surowcem leczniczym jest kora kaliny koralowej - Cortex Viburni opuli. Mona te zbiera kor jesieni po opadniciu lici, ale zdejmuje si wtedy trudniej ni wiosn. Niekiedy zbiera si rwnie owoce, ktre dojrzewaj we wrzeniu. Po oderwaniu szypuek suszy si je w suszarni ogrzewanej w temp. do 40C. Surowcem jest owoc kaliny koralowej Fructus Viburni opuli. Dawniej zbierano rwnie kwiatostany tej roliny i po wysuszeniu w warunkach naturalnych ocierano na sitach, odrzucajc szypuki. Otrzymywano kwiaty kaliny koralowej - Flos Viburni opuli. Podstawowe zwizki czynne. Kora zawiera 2-3% garbnikw katechinowych, bliej nieznan substancj o dziaaniu rozkurczowym, katechin , trjterpeny (np. -amyryn), kwas oleanolowy i ursolowy, fitosterole (np. -sytosterol), zwizek kumarynowy skopoletyn, olejek eteryczny do 0,3% oraz sole mineralne. Pewne zainteresowanie budzi p-ksylilenodwucyjanid o sabym dziaaniu cytotoksycznym. Dziaanie. Przetwory z kaliny wykazuj dziaanie rozkurczowe, zwaszcza na misie macicy. Obserwuje si zwolnienie napicia miniowego i osabienie lub cakowite zniesienie uczucia blu. Wycigi z kaliny hamuj rwnie niezbyt nasilone krwawienia z narzdw rodnych i zmniejszaj groce niebezpieczestwo poronienia. Dziaaj te korzystnie w ylakach odbytu. Ponadto nieznacznie obniaj ttnicze cinienie krwi. Wycigi alkoholowe i wodne z kory kaliny koralowej wykazuj ponadto sabe dziaanie cytotoksyczne. Owoce kaliny koralowej dziaaj podobnie jak kora. Dziaania niepodane. Nie naley przekracza zalecanych dawek, gdy moe to spowodowa nudnoci i inne objawy toksyczne. Zastosowanie. Przetwory z kory kaliny koralowej stosuje si gwnie w stanach skurczowych macicy oraz w bolesnym miesiczkowaniu, w predyspozycji do przedwczesnych porodw lub poronie, a take w dodatkowych krwawieniach okresu przekwitania. Zaleca si je rwnie, w poczeniu z innymi surowcami zielarskimi, w leczeniu przewlekych i uporczywie utrzymujcych si stanw zapalnych oraz ylakw odbytu. Wycig gsty z kory kaliny koralowej wchodzi w skad czopkw Hemorol (Herbapol), stosowanych w ylakach odbytu. Przetwory. Odwar z kory kaliny: 1 yk stoow rozdrobnionej kory zala

186

1 szklank wody gorcej. Ogrzewa do wrzenia i gotowa agodnie pod przykryciem 5 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 1-3 yki stoowe 3-4 razy dziennie po jedzeniu w zaburzeniach miesiczkowania. Hemorol (Herbapol), czopki: doodbytniczo 1 czopek na noc w ylakach odbytu, krwawieniach odbytniczych oraz przewlekych stanach zapalnych odbytu z dolegliwociami blowymi. W przypadkach cikich 2-3 czopki w cigu dnia.

54. KARCZOCH ZWYCZAJNY

Cynara scolymus L.
Jest to rolina wieloletnia z rodziny Zoonych (Compositae), pochodzca z obszaru rdziemnomorskiego, stanowica uprawn odmian rosncego tam karczocha dzikiego, zwanego te kardem - Cynara cardunculus L. Karczoch zwyczajny jest uprawiany w wielu krajach europejskich i pnocnoafrykaskich, take w ZSRR na Krymie, na Cejlonie, Jawie, w Indiach, Brazylii i USA. W Polsce moliwa jest uprawa karczocha jako roliny jednorocznej (z importowanych nasion), wydajcej jedynie rozet przyziemnych lici, ktre w stanie wieym lub wysuszone su do sporzdzania wycigw uywanych w lecznictwie. Karczoch ma odyg grub, wysokoci do 2 m, obficie szaro lub biao owosion. Licie odziomkowe due, zebrane w ryczk, dolne w zarysie szerokolancetowate, okoo 1 m dugie i 50 cm szerokie, podwjniepierzastosieczne. Licie odygowe s stopniowo mniejsze, a umieszczone najwyej s rwnowskie i maj zaledwie 5-6 cm dugoci. Kwiatostan stanowi duy, gowiasty koszyczek rednicy do 10 cm, o zminiaych i niemal bezkolczastych okrywach. Rwnie zminiae jest dno koszyczka. Kwiaty liczne, niebieskawopurpurowe. Kwitnie od czerwca do padziernika. Surowiec. Dla potrzeb lecznictwa zbiera si licie karczocha zwyczajnego, zarwno odziomkowe jak i odygowe - Folium Cynarae scolymi lub licie z odygami - Herba Cynarae scolymi i w stanie wieym przerabia na wycigi pynne lub suche, przeznaczone do produkcji specyfikw farmaceutycznych. Surowiec ma intensywnie gorzki smak. Dla celw kulinarnych zbiera si przed kwitnieniem zminiae koszyczki kwiatowe, pozbawione goryczy, ktre po oczyszczeniu i usuni ciu uskowatych czci gotuje si i spoywa, zazwyczaj z sosem. Jest to delikatna, smaczna jarzyna, o duej wartoci dietetycznej, popularna w krajach rdziemnomorskich. Podstawowe zwizki czynne. W liciach i zielu karczochw gwnym zwizkiem czynnym jest pochodna dwuhydroksyfenolowa, zwana cynaryn , wchodzca w skad kompleksu pokrewnych substancji. W wieych liciach jest do 0,02% cynaryny, w odygach mniej. Ponadto wystpuj liczne kwasy polifenolowe (np. kawowy) i kwasy organiczne (np. glikolowy), trjterpeny, flawonoidy i sole mineralne. W jadalnych koszyczkach kwiatowych stwierdzono obecno znacznych iloci wielocukrw, m.in. pektyn i luzu, kwasw organicznych, np. jabkowego i glutaminowego, witaminy C i grupy witamin B, fitosteroli, glikozydu flawonowego cynarozydu, karotenoidw, enzymw i wielu mikroelementw. Dziaanie. Wycigi z lici i ziela karczochw dziaaj ciopdnie i ciotwrczo, moczopdnie, przeciwmiadycowo, przeczyszczajce, ochronnie na wtrob i rozkurczowo. Stwierdzono, e po podaniu doustnym wycigw z lici i ziela nastpuje szybkie i znaczne pobudzenie wytwarzania ci przez wtrob oraz

187

atwiejszy jej przepyw w drogach ciowych. Towarzyszy temu wpyw oglnie odtruwajcy na organizm i na jego funkcje metaboliczne. Nastpuje bowiem szybkie usuwanie szkodliwych produktw przemiany materii przez zwikszenie wydalania moczu, atwiejsze utlenianie zwizkw cukrowych i tym samym - ochrona przed moliwoci objaww cukrzycowych. Wycigi z karczochw zmniejszaj poziom zwizkw tuszczowych i cholesterolu we krwi i zapobiegaj miadycy ttnic. Wymieni te trzeba dziaanie rozkurczowe na minie gadkie jelit, drg moczowych i ciowych, jak te nieznaczne wasnoci przeczyszczajce. Dziaania niepodane. Przetwory z karczocha stosowane w zalecanych dawkach, nawet przez duszy okres, nie wywouj objaww szkodliwych. Zastosowanie. Rolina bya od wiekw stosowana do celw spoywczych, ale o jej waciwociach leczniczych dowiedziano si w XIV w., do lecznictwa za wprowadzono w XVIII w., a dopiero w 1926 r. przeprowadzono badania farmakologiczne i kliniczne. Preparaty z karczocha s zalecane w schorzeniach zwizanych z wytwarzaniem i przepywem ci w stanach zapalnych pcherzyka ciowego i przewodw ciowych, kamicy ciowej, zastoju ci spowodowanym stanem skurczowym i atonicznym, w niewydolnoci wtroby, taczce, dolegliwociach po usuniciu pcherzyka ciowego. Rwnie w miadycy naczy krwiononych, zaburzeniach przemiany tuszczowej, pomocniczo w niewydolnoci nerek, cukrzycy i biakomoczu. Przetwory. Nalewka z lici karczocha: 100 g wysuszonych i rozdrobnionych lici lub ziela karczocha zala 200 ml alkoholu 40-procentowego i macerowa 15 dni, czsto wstrzsajc. Nastpnie przecedzi i wycisn surowiec, pyny poczy i przesczy przez wat, przela do butelki i przechowywa w lodwce. Pi po 10-30 kropli w kieliszku wody kilka razy dziennie na 1 godz. przed posikiem. Dziaa pobudzajco na apetyt, ciopdnie i metabolicznie. Wino z lici karczocha: 50 g rozdrobnionych wieych lici karczocha macerowa 8 dni w litrze wytrawnego biaego wina, czsto mieszajc. Nastpnie przecedzi. Pi po maym kieliszku 3-4 razy dziennie przed jedzeniem jako rodek moczopdny, przeciwmiadycowy i ciopdny. Cynarein (Herbapol), draetki zawierajce wycig z ziela karczochw i korzeni rzewienia z dodatkiem chelidoniny. Dawki 1-3 draetki 3 razy dziennie przed posikami w podanych wyej schorzeniach wtroby i przewodw ciowych, poczonych z atoni jelit i zaparciem. Cynarex (Herbapol), tabletki zawierajce wycig z ziela karczochw, lek standaryzowany na zawarto cynaryny. Dawki 1-2 tabletki 2-4 razy dziennie przed jedzeniem. Preparat ma peny zakres zastosowania roliny. Cynarzym (RFN), draetki zawierajce wycigi z lici karczochw, lici boldo, lici aloesu i ziela glistnika oraz pankreatyn i . Dawki 1-2 draetki 3 razy dziennie po jedzeniu jako rodek w zaburzeniach trawiennych spowodowanych niewydolnoci wtroby i trzustki.

188

55. KASZTANOWIEC ZWYCZAJNY

Aesculus hippocastanum L.
Jest to drzewo z rodziny Kasztanowcowatych (Hippocastanaceae), pochodzce z Grecji, poudniowej czci Azji Mniejszej oraz Iranu. W Polsce kasztanowiec jest powszechnie znany jako dekoracyjna rolina parkowa, wysadzana czsto wzdu drg i alei. Kasztanowiec jest duym drzewem o gstej, szerokiej koronie, siedmiopalczastych liciach i biaych, rowo nakrapianych, grzbiecistych kwiatach, zebranych w okazae, wzniesione kwiatostany. Owoce - to kuliste, kolczaste torebki, zawierajce zwykle 1 due, okrgawe i nieco spaszczone, poyskujce nasienie barwy intensywnie brzowej, z du szar plam. W uprawie spotyka si odmiany hodowlane o kwiatach od barwy biaej poprzez t i row do czerwonej. Znaczenie w lecznictwie ma tylko odmiana biao kwitnca. Surowiec. Kasztanowiec dostarcza kilku surowcw. Wiosn zdejmuje si kor z modych, gadkich oraz zdrowych gazek i suszy w przewiewie. Surowcem jest kora kasztanowca - Cortex Hippocastani. W czerwcu cina si w peni kwitnienia cae kwiatostany kasztanowca, a nastpnie obrywa pojedyncze kwiaty z szypukami i suszy rozkadajc cienk warstw w miejscach zacienionych i przewiewnych. Otrzymuje si kwiat kasztanowca - Flos Hippocastani. W kocu lipca zrywa si niedojrzae owoce kasztanowca - Fructus Hippocastani immaturus, wycznie na zlecenie zakadw zielarskich i w stanie wieym przerabia w przetwrniach na intrakt. Czsto zbiera si jesieni dojrzae nasiona kasztanowca - Semen Hippocastani, ktre su do wyrobu kleju dekstrynowego oraz saponin. Niekiedy bywaj zbierane licie kasztanowca - Folium Hippocastani. Podstawowe zwizki czynne. W nasionach i owocach znaleziono mieszanin saponin trjterpenowych w iloci 3-13%, zwan escyn, ktra zawiera osiem pocze glikozydowych protoescygeniny baryngtogenolu C z kwasami angelikowym, tiglinowym i octowym, ponadto okoo 0,15% flawonoidw, a wrd nich pochodne kwercetyny, nastpnie zwizki kumarynowe, garbniki i karotenoidy. Kora obfituje w hydroksykumaryn - eskulin oraz fraksyn, zawiera te escyn, flawonoidy, garbniki i trjterpeny. W kwiatach znajduje si escyn, flawonoidy, obejmujce 5 pochodnych kemferolu i izokwercetyny, zwizki kumarynowe, jak eskulina i fraksyna, cukry, kwasy polifenolowe, jak kwas chlorogenowy, a ponadto garbniki. W liciach s flawonoidy pochodne kemferolu i kwercetyny oraz escyn i zwizki kumarynowe. Dziaanie. Zawarte w przetworach z kasztanowca flawonoidy, pochodne kumaryny oraz escyn uszczelniaj ciany naczy wosowatych i doprowadzaj ich przepuszczalno do stanu normalnego. Zmniejszaj nadmiern krucho naczy, przywracaj im elastyczno i wzmacniaj odporno. Poprawiaj jednoczenie krenie obwodowe, ukrwienie skry oraz narzdw o uminieniu gadkim. Usprawniaj take przepyw krwi w naczyniach ylnych i przeciwdziaaj zastojom ylnym. Wydaje si, e nieznacznie hamuj krzepliwo krwi i przeciwdziaaj powstawaniu zakrzepw wewntrznaczyniowych. Wycigi z kasztanowca, zawierajce escyn, dziaaj nie tylko zapobiegawczo, lecz take wyranie przypieszaj wchanianie pynu surowiczego w miejscu obrzku. Podane zewntrznie na skr dziaaj przeciwbakteryjnie, agodnie cigajce i przeciwzapalnie.

189

Dziki obecnoci garbnikw zesp cia czynnych kasztanowca wywiera na przewd pokarmowy dziaanie rozkurczowe, przeciwzapalne, przeciwbakteryjne oraz agodnie zapierajce. Przyjmuje si, e kora kasztanowca przewysza nasiona i kwiaty w dziaaniu uszczelniajcym drobne naczynia krwionone, a take przeciwzapalnym i przeciw-bakteryjnym na przewd pokarmowy, ale znacznie ustpuje obu wymienionym surowcom w dziaaniu przeciwobrzkowym. Dziaania niepodane. Nie naley przekracza zalecanych dawek, gdy moe to spowodowa nudnoci i wymioty. Zastosowanie. Wykorzystujc dziaanie przeciwobrzkowe i przeciwprzesikowe wycigw z nasion, kwiatw i lici kasztanowca podaje si je doustnie w obrzkach wywoanych urazami mechanicznymi i zwichniciami bd w stanach zapalnych skry i tkanki podskrnej, obrzku goni, puc, a nawet mzgu. Rwnie w przypadku wysikw, krwiakw, naciekw krwawych oraz odmrozin. Izolowan escyn stosuje si doylnie w iniekcjach (ale nie domi niowo). Chocia jest mieszanin saponin, to nie hemolizuje czerwonych krwinek. Dobre wyniki daj przetwory z kasztanowca stosowane doustnie w zakrzepach i zastojach ylnych, zwaszcza w zakrzepowym zapaleniu y, owrzodzeniach ylakowych, ylakach odbytu oraz zapaleniu cigna. Zewntrznie podaje si przetwory z kasztanowca w postaci okadw w leczeniu oparze i odmroe I stopnia, wyprze, ubytkw naskrka oraz ograniczonym, ogniskowym zapaleniu naczy wosowatych skry. Kwiaty kasztanowca wchodz w skad mieszanki zioowej Rektosan (Herbapol), uywanej w leczeniu ylakw odbytu. wiee, niedojrzae owoce kasztanowca su do wyrobu intraktu - Intractum Hippocastani (Herbapol), stosowanego w zakrzepach i zastojach ylnych, nadmiernej przepuszczalnoci naczy oraz stanach zapalnych i nieytowych odka i jelit. Wycig gsty z nasion kasztanowca jest jednym ze skadnikw czopkw Hemorol (Herbapol) i draetek Venescin (Herbapol), uywanych w ylakach odbytu. Wchodzi ponadto do pasty Fitoven. Z kory kasztanowca otrzymuje si eskulin, wchodzc w skad wspomnianych ju preparatw Hemorol i Venescin oraz draetek Venacorn (Filofarm). Przetwory z kasztanowca maj te szerokie zastosowanie w homeopatii. Przetwory. Odwar z kwiatw kasztanowca: 1 yk stoow suszonych kwiatw zala 111/2 szklanki wody letniej. Gotowa na wolnym ogniu pod przykryciem 5 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 1/4-1/2 szklanki 2-4 razy dziennie 30 min po jedzeniu w obrzkach pourazowych, ylakach i miejscowym zapaleniu y. Zewntrznie zaleca si do okadw na kontuzje. Odwar z kory kasztanowca: 1 yk rozdrobnionej kory zala 11/2-2 szklankami wody letniej i pozostawi na 1-2 godz. Ogrzewa do wrzenia i gotowa powoli pod przykryciem 5-10 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 1/3-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie przed jedzeniem w nieytach przewodu pokarmowego, mao nasilonej biegunce, owrzodzeniu jelita grubego i obecnoci krwi w kale. Intrakt z kasztanowca, Intractum Hippocastani (Herbapol), sporzdzany ze wieych, niedojrzaych owocw. Dawki 20-40 kropli do 1/2 yeczki w 1/4 szklanki wody lub soku owocowego 2-4 razy dziennie po jedzeniu. Stosowa w tych samych schorzeniach, co odwar z kwiatw kasztanowca. Zioa przeciwobrzkowe: zmiesza 50 g kwiatw lub lici kasztanowca, 30 g ziela krwawnika i 20 g ziela nostrzyka. Zala 1 1/2 yki zi 2 szklankami wody ciepej i ogrzewa powoli do wrzenia pod przykryciem lub postawi nad par na

190

30 min. Przecedzi i wypi w 2 porcjach midzy posikami. Stosowa w kontuzjach, obrzkach urazowych, podskrnych i wynaczynieniach. Okad przeciwobrzkowy: zmiesza 50 g rozdrobnionych kwiatw lub lici kasztanowca, 30 g ziela hyzopu i 20 g lici babki. Zarobi z wod na papk 3-6 yek zi i 1 yk patkw owsianych, ogrzewa w naczyniu, przenie na ptno, przyoy na chore miejsce i owin . Zmienia kilka razy dziennie. Stosowa w kontuzjach, siniakach, obrzkach pourazowych, blach po zwichniciach staww rk i ng. Venacorn (Filofarm), draetki zawierajce metanosulfonian dihydroergokrystyny, eskulin i rutyn. Dawki: 3 razy dziennie po 1 draetce w pocztkowym okresie nadcinienia ttniczego, zaburzeniach krenia mzgowego i w leczeniu migreny midzy napadami. Stosowa tylko na zlecenie lekarza. Venescin (Herbapol), draetki zawierajce eskulin, rutyn i wycig z kasztanowca suchy. Dawki 1-2 draetki przed jedzeniem 3 razy dziennie w ylakach odbytu i stanach zapalnych odbytnicy. Aescusan (NRD), ampuki, draetki, kapsuki, czopki i ma, zawierajce wycig z nasion kasztanowca, standaryzowany na zawarto escyny. Stosuje si jako wzmacniajcy ukad ylny, dziaajcy przeciw ylakom. Essaven (Nattermann, RFN), kapsuki zawierajce wycig z kasztanowca, glistnika i owocw gogu. Poprawiaj ukrwienie, uszczelniaj ciany naczy wosowatych, zmniejszaj ich przepuszczalno, agodz ble i stany zapalne. Su w leczeniu ylakw i obrzkw, wynikajcych z zastoin ylnych. Reparil (Madaus, RFN), ampuki, draetki i el, zawierajce escyn, stosuje si w zapaleniu y, pourazowych i pooperacyjnych obrzkach, ylakach, pomocniczo w zapaleniu mzgu i udarze mzgowym. Kasztany dojrzae. Obserwacje wskazuj, e kasztany neutralizuj szkodliwe promieniowanie podziemnych ciekw wodnych i s pomocne w przywrceniu snu oraz zmniejszeniu dolegliwoci reumatycznych w cigu nocy w miejscu spoczynku. W tym celu umieszcza si pod kiem 3 woreczki zawierajce 15-20 kasztanw, ktre naley corocznie zmienia.

56. KMINEK ZWYCZAJNY

Carum carvi L.
Jest to rolina dwuletnia z rodziny Baldaszkowatych (Umbelliferae), wystpujca w Europie od Francji przez Niemcy poza wschodnie granice Polski a po Ural i w Azji na Syberii po Himalaje. W Polsce ronie pospolicie na kach, miedzach, przydroach i pastwiskach. Kminek naley do najstarszych rolin znanych ludzkoci, a jego owoce zostay znalezione w nawodnych budowlach neolitycznych w Niemczech, tzw. palofitach. Obecnie jest uprawiany w wielu krajach, niekiedy na du skal. Kminek w pierwszym roku wegetacji tworzy przyziemn rozet lici oraz wytwarza gruby korze spichrzowy, natomiast w drugim roku wydaje odyg do 80 cm wysok, nag, dt, kanciast, dwudzielnie rozgazion. Licie trzykrotnie pierzasto-sieczne, dugoogonkowe o odcinkach rwnowskich, przy czym ogonki s pochwiasto rozszerzone. Kwiaty mae, zwykle biae, tylko niekiedy rowe, maj patki zaostrzone, na szczycie zagite do rodka, zebrane w kwiatostan baldach zoony z 5-10 baldaszkw osadzonych na nierwnych szypukach. Kwitnie w maju lub czerwcu. Owocem jest charakterystyczna wyduona rozupka podunie bruzdowana i rozpadajca si na dwie nieupki.

191

Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si dojrzae owocostany kminku, suszy w miejscach przewiewnych i omaca owoce. W uprawie plantacyjnej kosi si dojrzewajce roliny, suszy, mci i odwiewa owoce. Surowcem jest owoc kminku - Fructus Carvi. Owoce czasem s bdnie nazywane nasionami. Z surowca przez destylacj z par wodn otrzymuje si olejek kminkowy - Oleum Carvi, a z niego gwny zwizek karwon. Podstawowe zwizki czynne. Owoce zawieraj olejek eteryczny w iloci do 8,2%, a w nim jest do 75% karwonu, ponadto limonen oraz bardzo mae iloci innych skadnikw. Poza tym w owocach wystpuje do 22% oleju tustego, do 25% zwizkw biakowych oraz cukry, flawonoidy, kwasy organiczne, zwizki kumarynowe, sole mineralne i inne. Dziaanie. Owoce kminku obejmuj swym dziaaniem przewd pokarmowy, drogi ciowe, wtrob, nerki i skr. Maj waciwoci rozkurczowe na minie gadkie jelit, przewodw ciowych i zwieracza Oddiego, regulujcego dopyw ci i soku trzustkowego do dwunastnicy. Po podaniu doustnym wzmagaj wydzielanie soku odkowego, poprawiaj apetyt i trawienie. Skojarzenie obu wymienionych dziaa powoduje, e kminek jest rodkiem wiatropdnym, uatwiajcym bezbolesne odejcie gazw, co ma szczeglne znaczenie dla maych dzieci i modziey, a take dla osb w wieku podeszym, cierpicych na atoni jelit. Istotne jest rwnie dziaanie ciopdne i ciotwrcze, ktre nie jest zbyt energiczne, lecz wyranie uchwytne. Ponadto kminek wykazuje nieznaczne i nie zawsze uwidoczniajce si dziaanie moczopdne oraz bakteriobjcze, poniewa aktywne zwizki zawarte w olejku eterycznym i flawonoidy s trudno rozpuszczalne w wodnych naparach. Znacznie lepiej dziaa olejek kminkowy podawany doustnie w odpowiedniej dawce, a najwysz skuteczno osiga, gdy jest stosowany na skr. Trzeba jeszcze wspomnie o dziaaniu mlekopdnym powodowanym przez nieznany skadnik, wystpujcy we wszystkich czciach roliny, nawet w korzeniach, dobrze rozpuszczalny w wodzie. Niekiedy obserwowano te dziaanie wykrztune. Dziaania niepodane. Przetwory z kminku, stosowane w zalecanych dawkach leczniczych, nie wykazuj dziaania toksycznego. Zastosowanie. Owoce kminku s surowcem leczniczym i znan powszechnie przypraw dietetyczn. Kminek jest te w pewnym zakresie rolin przemysow. Lecznicze wasnoci s wykorzystywane najczciej w poczeniu z innymi zioami w postaci mieszanek i wycigw. Maym dzieciom podaje si rwnie przetwory z samego owocu kminku. Zakres zastosowania kminku obejmuje wiele dolegliwoci trawiennych, jak wzdcia, odbijanie, ble brzucha i lekkie zaparcia. Osobom starszym zaleca si najczciej w zaburzeniach wydzielania i przepywu ci, atonii jelit oraz nerwicy wegetatywnej. Niekiedy wykorzystuje si kminek i pozostajc po wy-mceniu som kminkow do zwikszenia laktacji u karmicych matek oraz zwierzt domowych. Olejek kminkowy podaje si doustnie jedynie jako skadnik niektrych specyfikw, natomiast zewntrznie stosuje si go w przypadkach powierzchniowych zaka e bakteryjnych, grzybiczych i pasoytniczych (wierzb). Skuteczniej jednak dziaa czysty karwon. Owoce kminku wchodz w skad rnych preparatw zioowych, produkowanych przez Herbapol, jak mieszanki zioowe Normosan i Neonormosan, stosowane w zaparciach, Digestosan - podawany w stanach nieytowych przewodu pokarmowego i mieszanka Rektosan zalecana w ylakach odbytu. Wycig pynny z owocw kminku

192

jest skadnikiem preparatu Rhelax w pynie, podawanego przede wszystkim w zaparciach i niedostatecznym wydzielaniu ci. Suchy wycig jest skadnikiem proszku Gastrochol, zalecanego w zaburzeniach zwizanych z wydzielaniem i przepywem ci. Znaczenie kminku jako przyprawy jest oglnie znane, nieodcznie zwizane z jego waciwociami leczniczymi. Wszystkie bardziej znane przyprawy s aromatyczne, gdy zawieraj swoiste olejki eteryczne, jednoczenie s znanymi lekami. Istotny sens stosowania przypraw zioowych opiera si na wywieranym przez nie dziaaniu fizjologicznym na organizm. Due iloci kminku wykorzystuje si jako przypraw do chleba i innego pieczywa, potraw misnych, wdlin, warzyw, saatek, zup, niektrych gatunkw sera i likierw. Zmielony wchodzi w skad mieszanek przyprawowych. Natomiast olejek kminkowy suy jako dodatek do myde, pynw odkaajcych, kremw kosmetycznych, past do zbw i perfum. Przetwory. Zioa wiatropdne z kminkiem: zmiesza rwne iloci owocw kminku i owocw anyu lub kopru woskiego oraz lici mity pieprzowej, kwiatw rumianku i ziela tymianku. Zala 1 yk zi 1 szklank wody wrzcej i ogrzewa pod przykryciem na parze przez 15 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 1/2 szklanki 2 razy dziennie po posikach. Wino kminkowe: 3 yki sporzdzonych wyej zi zala butelk biaego wytrawnego wina i macerowa 2 tygodnie, czsto wstrzsajc. Przecedzi i pi po maym kieliszku 2-3 razy dziennie po jedzeniu. Zaleca si dorosym w przypadku wzd i zaburze trawiennych. Zioa trawienne z kminkiem: zmiesza 50 g owocw kminku i po 25 g owocw kopru woskiego, ziela krwawnika, ziela drapacza lekarskiego i korzenia lukrecji. Zala 11/2 yki zi w termosie 2 szklankami wody wrzcej. Przykry i odstawi na 1 godz. Pi 1/2-2/3 szklanki na 30 min przed kadym posikiem. Zioa z kminkiem w nerwicy wegetatywnej: zmiesza po 50 g owocw kminku, korzeni waleriany i ziela dziurawca oraz po 25 g kwiatw krwawnika, lici bobrka trjlistkowego i lici melisy. Zala 2 yki zi w termosie 21/2 szklanki wody wrzcej. Zakry i odstawi na 1 godz. Pi 2/3 szklanki 3 razy dziennie midzy posikami. Syrop kminkowy dla dzieci: zmiksowa starannie 1 yk stoow owocw kminku w szklance gorcej wody, pozostawi pod przykryciem 20-30 min i przecedzi. Doda do smaku cukru lub miodu. Podawa po 1 yeczce kilkakrotnie w cigu dnia po jedzeniu jako rodek wiatropdny. Mazido przeciw wierzbowcom: rozpuci 10 g olejku kminkowego i 5 g olejku tymiankowego w 15 ml spirytusu 95-procentowego. Zmiesza ze 150 g oleju rycynowego (lub innego oleju rolinnego). Stosowa do smarowania skry przeciw wierzbowcom u ludzi i zwierzt domowych. Przechowywa w lodwce. Nalewka kminkowa zoona (NRD), zawiera olejek kminkowy, olejek mitowy i nalewk walerianow. Dawki po 30 kropli 3 razy dziennie dla dorosych jako rodek wiatropdny i odkowy.

193

57. KOCANKA PIASKOWA

Helichrysum arenarium Moench
Jest to rolina wieloletnia z rodziny Zoonych (Compositae), wystpujca powszechnie w Europie rodkowej i w zachodniej czci Syberii. W Polsce do pospolita na niu w suchych lasach, zarolach, przydroach, ugorach i nieuytkach, zwaszcza na glebie piaszczystej. Jest jednak pod czciow ochron. Kocanka wytwarza kcze, z ktrego wyrastaj liczne pdy pojedyncze, wzniesione lub wznoszce si, do 30 cm wysokie, czasem u gry rozgazione. Licie paskie, dolne podunie odwrotniejajowate, tpawe, grne rwnowskolancetowate, ostre, ca obrzegie. Kwiaty drobne, zebrane w kuliste koszyczki cytrynowote, rzadziej pomaraczowe, bardzo rzadko czerwonawe lub biaawe, o koronie zwykle pomaraczowej, ustawione na szczytach pdw w baldachoksztatn wiech, utworzon z 3 do 20 koszyczkw. Kwitnie od lipca do padziernika. Caa rolina jest szaro weniste owosiona. Botanicy stosuj nazw kocanki piaskowe. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si w pocztkach kwitnienia, z naturalnych stanowisk, cae kwiatostany bez szypuek i suszy rozoone cienk warstw w cieniu i przewiewie. Suszone zbyt wolno yj nadal, wytwarzaj nasiona i rozpadaj si w postaci puchu, dajc produkt niepenowartociowy. Surowcem jest kwiatostan kocanki - Inflorescentia Helichrysi (syn. kwiat kocanki - Flos Helichrysi lub Flos Stoechados citrini). Podstawowe zwizki czynne. Kwiatostan kocanki zawiera do 4% flawonoidw, (m.in. izosalipurpurozyd - do 2%) o strukturze chalkonu, glikozydy pochodne naryngeniny, kemferolu i apigeniny oraz te barwniki pochodne -pironu, jak arenol i homoarenol. Drug grup zwizkw czynnych stanowi ftalidy, jak 5-, 7-dwuhyd-roksyftalid. Poza tym w kwiatach kocanki wystpuje do 0,05% olejku eterycznego, a w nim p-krezol, nadto fitosterole (np. glukuronid -sytosterolu), niewielkie iloci zwizkw kumarynowych (np. skopoletyna), karotenoidy, trjterpeny (np. kwas ursolowy) i inne. Dziaanie. Wycigi z kocanki zmniejszaj napicie mini gadkich jelit, pcherzyka ciowego i drg ciowych. Przywracaj im prawidow ruchowo i uatwiaj przepyw ci. Zwikszaj jednoczenie czynno ciotwrcz komrek wtroby. Kwiaty kocanki nieznacznie zwikszaj wydzielanie sokw trawiennych. Pobudzaj trawienie i przyswajanie skadnikw pokarmu, przywracaj prawidow amplitud ruchw perystaltycznych. Ponadto zmniejszaj stan zapalny bony luzowej odka. Wykazuj sabe dziaanie moczopdne i bakteriobjcze. Dziaania niepodane. Kwiaty kocanki, stosowane w dawkach leczniczych, nie wykazuj dziaania szkodliwego na organizm. Zastosowanie. Wycigi z kocanki stosuje si w niewydolnoci wtroby spowodowanej nieznacznym, przewlekym uszkodzeniem miszu, w niedostatecznym wytwarzaniu ci, rwnie w stanach zapalnych i skurczowych drg ciowych, zastoju ci i wynikajcych z tego zaburzeniach trawiennych. Pomocniczo w kamicy ciowej i po operacjach drg ciowych. Niekiedy w poczeniu z innymi surowcami jako lek pomocniczy w bezsocznoci odkowej. Kwiatostan kocanki wchodzi w skad wielu preparatw produkowanych przez Herbapol. Jest skadnikiem mieszanki zioowej Cholagoga II, granulatu Cholegran, pynu Cholesol i proszku Gastrochol, uywanych w schorzeniach wtroby i pche-

194

rzyka ciowego oraz w bezsocznoci i stanach nieytowych przewodu pokarmowego. W lecznictwie ludowym stosuje si kwiaty kocanki rwnie w chorobie reumatycznej i skazie moczanowej. Przetwory. Odwar z kocanki: 2-3 yki kwiatw zala 2 szklankami wody ciepej. Ogrzewa do wrzenia i gotowa na wolnym ogniu pod przykryciem 5 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 1/2-2/3 szklanki 2-3 razy dziennie przed jedzeniem w niewydolnoci wtroby, zaburzeniach czynnociowych drg ciowych i przewodu pokarmowego oraz w braku aknienia. Zioa w kamicy ciowej: zmiesza 50 g kwiatw kocanki, 30 g lici mity, po 20 g ziela dziurawca i kczy tataraku oraz 10 g ziela piounu. Wsypa do termosu 21/2 yki mieszanki i zala 2 szklankami wody wrzcej, zamkn i odstawi na 1 godz. Wypi po przecedzeniu w 23 porcjach miedzy posikami w zachowawczym leczeniu dugo trwajcej kamicy ciowej cholesterolowej, take w dolegliwociach pooperacyjnych i w dyskinezji drg ciowych. Cholagoga II (Herbapol): zala 2-3 yki zi 2-3 szklankami wody gorcej. Ogrzewa powoli do wrzenia pod przykryciem i gotowa 2-3 min. Odstawi na 5-10 min i przecedzi do termosu. Pi 1/2-2/3 szklanki 2-4 razy dziennie przed posikami w schorzeniach wtroby i niedostatecznym wytwarzaniu ci. Mieszank Cholagoga II stosuje si przy stolcach normalnych, Cholagoga I dziaa nieznacznie zapierajce, a Cholagoga III umiarkowanie przeczyszczajce. Cholegran (Herbapol): przyjmowa 1/2 yeczki granulatu 2-4 razy dziennie przed jedzeniem, popijajc 1/2-2/3 szklanki pynu w stanach nieytowych przewodu pokarmowego i niedostatecznym wytwarzaniu ci. Flamin (ZSRR), tabletki zawierajce wycig z ziela kocanki standaryzowany na zawarto flawonoidw. Dawki po 1 tabletce 3 razy dziennie 30 min przed jedzeniem, jako lek w zaburzeniach wydzielania ci przez wtrob i w kamicy ciowej.

58. KOLENDRA SIEWNA

Coriandrum sativum L.
Jest to rolina jednoroczna z rodziny Baldaszkowatych (Umbelliferae), pochodzca ze wschodniej czci strefy rdziemnomorskiej, obecnie powszechnie uprawiana w Europie, pnocnej Afryce, Azji i innych czciach wiata. W Polsce jest hodowana na plantacjach, a czasem spotyka si jako zdzicza. Kolendra ma odyg wzniesion, do 40 cm wysok, ob, nie owosion, w grnej czci rozgazion. Licie dolne dugoogonkowe, o ogonkach w nasadzie pochwiasto rozszerzonych i blaszkach pojedynczych lub podzielonych na 3 do 5 listkw wyrastajcych parami. Brzeg blaszki zbkowany. Licie rodkowe rwnie ogonkowe, 2-, 3-krotnie pierzastosieczne, o odcinkach rwnowskich, na szczycie zaostrzonych. Licie grne siedzce, podobne do rodkowych. Kwiaty biae lub rowe, zebrane w baldachy zoone, 3-6-promieniowe bez pokryw. Baldaszki 5-13-kwiatowe z 3-5--listkow pokrywk. Owoce kuliste dwurozupki, zwykle nie rozpadajce si, po dojrzeniu osypuj si. wiea, zielona rolina wyrnia si silnym, nieprzyjemnym zapachem, przypominajcym pluskwy, zanikajcym po wysuszeniu. Surowiec. Do celw leczniczych cina si cae roliny, gdy okoo 2/3 owocw w baldachach nabierze tego odcienia, wie w snopki i suszy na wolnym powietrzu, a wszystkie owoce dojrzej i podeschn. Nastpnie mci si i czyci owoce przez

195

odwiewanie. Surowcem jest owoc kolendry - Fructus Coriandri. Normy apteczne wymagaj owocw kolendry z odmiany drobnoowocowej, ktra jest bogatsza w olejek eteryczny od odmiany gruboowocowej. Podstawowe zwizki czynne. Owoce zawieraj do 1,5% olejku eterycznego, ktrego podstawowym skadnikiem jest linalol (do 70%), oraz okoo 30 innych zwizkw (np. geraniol, terpinen, i -pinen). Skad olejku eterycznego jest do zmienny, zalenie od pochodzenia i ras chemicznych. Moe zawiera niekiedy znaczne iloci borneolu i jego produktu utleniania kamfory. Ponadto w owocach znajduj si flawonoidy (np. kwercetyno-3-glukuronid), zwizki kumarynowe (np. umbeliferon i skopoletyna), fitosterole (np. -sytosterol), kwasy polifenolowe (np. kwas kawowy i chlorogenowy), olej tusty (do 20%), zwizki biakowe (do 17%), wglowodany (wrd nich mannit). Dziaanie. Podstawowym skadnikiem czynnym owocw kolendry jest olejek eteryczny, zwaszcza zawarty w nim linalol, ktry wykazuje dziaanie rozkurczowe na minie gadkie przewodu pokarmowego i drg ciowych. Powoduje on zmniejszenie napicia mini gadkich szczeglnie wyrane, gdy byy one w stanie nadmiernego skurczu. Zostaje wwczas przywrcona prawidowa amplituda naturalnych ruchw perystaltycznych, przemieszczajcych tre jelitow i umoliwiajcych swobodne odchodzenie gazw oraz ustpowanie blu wywoanego wzdciem. Jest wic typowym rodkiem wiatropdnym. Przetwory z kolendry maj te wasnoci ciopdne, gdy dziki zmniejszeniu napicia miniwki przewodw ciowych uatwiaj przepyw ci i soku trzustkowego do dwunastnicy. Powoduje to lepsze trawienie i przyswajanie pokarmw. Napary z owocw kolendry maj nieco gorzki smak, tote po przyjciu doustnym pobudzaj wydzielanie soku odkowego i tym samym zwikszaj aknienie. Olejek kolendrowy wykazuje te dziaanie przeciwbakteryjne, rne w swej skutecznoci wobec poszczeglnych szczepw drobnoustrojw i moe przyczynia si do przywrcenia naturalnej flory jelitowej. Stwierdzono rwnie, e ma waciwoci grzybobjcze. Ponadto olejek eteryczny, a szczeglnie podstawowy jego skadnik linalol dziaa uspokajajco na ludzi. Zewntrznie olejek kolendrowy dziaa keratolitycznie na zrogowacia warstw skry oraz powoduje nieznaczne miejscowe zaczerwienienie i podra nienie. Dziaa te miejscowo przeciwbakteryjnie i przeciwgrzybowo, najsilniej gdy jest podany w aerozolu lub wraz z par wodn. Olejek ma wasnoci wabienia pszcz oraz gsienic jedwabnika, co oznacza, e jest dla nich tzw. atraktantem. Dziaania niepodane. Owoce kolendry zawieraj odporny na temperatur czynnik przeciwwitaminowy (anty B1), co przy dugotrwaym stosowaniu powoduje zuboenie organizmu w witamin B1. Naley wic w takich przypadkach uzupenia jej niedobr. Zastosowanie. Owoce kolendry stosuje si w lecznictwie z reguy jako skadnik preparatw zoonych i mieszanek zioowych. Su one przede wszystkim w chorobach przewodu pokarmowego, a zwaszcza w zmniejszonym wydzielaniu soku odkowego i utrudnionym trawieniu oraz braku apetytu. Ponadto w stanach skurczowych jelit, blach brzucha spowodowanych wzdciami i przy nadmiernej fermentacji w jelitach, a take w zaburzeniach zwizanych z przepywem ci. Wycig z owocw wchodzi w skad pynu Cholesol (Herbapol), podawanego doustnie w schorzeniach wtroby oraz zapaleniu pcherzyka i drg ciowych. Kolendra jest te skadnikiem zoonej nalewki z kory chinowej - Tinctura Cinchonae composita (Herbapol), bdcej lekiem gorzkim w zaburzeniach trawiennych.

196

Zewntrznie stosuje si olejek kolendrowy w preparatach do pukania jamy ustnej i garda, niektrych chorobach skrnych na tle bakteryjnym i grzybowym oraz trudno gojcych si ranach i oparzeniach. Owoce kolendry stanowi przypraw do niektrych gatunkw chleba, piernikw i rnych ciast oraz do cukierkw, a take do konserwowania misa i wdlin oraz do peklowania szynki. Sproszkowane owoce kolendry wchodz w skad indyjskiego proszku curry, sucego do sporzdzania ostrego sosu. Uywa si ich take do zaprawiania octu kolendrowego. Owoc kolendry jest te skadnikiem niektrych aperitifw i likierw. Olejek eteryczny, zwaszcza z niektrych ras kolendry bogatych w geraniol, suy w perfumerii do aromatyzowania wd toaletowych, kompozycji zapachowych i innych wyrobw. Olejek jest te wykorzystywany na szerok skal do aromatyzowania myde, detergentw, pynw i past dezynfekcyjnych. Wyodrbniony z olejku gwny skadnik linalol stanowi produkt wyjciowy do syntezy niektrych substancji zapachowych. Przetwory. Napar kolendrowy: 1 yeczk rozgniecionych owocw kolendry zala 1 szklank wody wrzcej. Naparza pod przykryciem 30 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 1/2 szklanki 2-3 razy dziennie przed jedzeniem jako rodek wiatropdny, regulujcy trawienie, lekko uspokajajcy i rozkurczowy oraz zwikszajcy wydzielanie soku odkowego. Zioa przeciwnerwicowe: zmiesza po 10 g owocw kolendry i owocw kminku, po 15 g rozdrobnionego korzenia kozka i owocw gogu oraz po 25 g ziela serdecznika i ziela dziurawca. Wsypa do termosu 1 yk zi i doda 11/2 szklanki wody wrzcej. Termos zakrci i odstawi na 1 godz. Pi 2-3 razy dziennie po 1/2 szklanki po jedzeniu w nerwicy wegetatywnej z dolegliwoci serca oraz oglnego pobudzenia nerwowego z trudnociami zasypiania. Zioa wiatropdne (tzw. czterech nasion): zmiesza po 10 g owocw kolendry, owocw kopru woskiego, owocw anyu i owocw kminku. Nieco rozgnie 1-11/2 yeczki mieszanki i wsypa do termosu. Zala 1 szklank wody wrzcej i zamkn termos. Po 1 godz. przecedzi. Pi dwa razy dziennie po 1/2 szklanki przed jedzeniem. Nalewka z kory chinowej zoona- Tinctura Cinchonae composita (Herbapol) zawiera wycigi z 4 zi. Dawkowanie: dorosym doustnie 15-40 kropli w kieliszku wody na 30 min przed jedzeniem 2-3 razy dziennie jako rodek pobudzajcy trawienie i zwikszajcy apetyt.

59. KONICZYNA KOWA

Trifolium pratense L.
Jest to bylina z rodziny Motylkowatych (Papilionaceae), wystpujca w Europie na yznych kach i trawnikach. Od XVIII w. wprowadzona do uprawy jako wana rolina pastewna. W Polsce od dawna jest uprawiana, zwaszcza na glebach yznych, pod nazw koniczyny czerwonej. Koniczyna ma odyg zwykle przylegajce owosion, podnoszc si, do 50 cm wysok. Licie trjlistkowe, listki szeroko odwrotniejajowate lub eliptyczne. Przy-listki trjktne jajowate, nagle cignite w szydowaty koniec, orzsione. Kwiaty motylkowe, grzbieciste, o koronie purpurowczerwonej, wyjtkowo biaej, zebrane w kulistawe lub czciej jajowate gwki, do 3 cm dugie.

197

Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si od maja do wrzenia rozwinite gwki kwiatowe wraz z szypuk dugoci okoo 7 cm i grnymi limi i suszy na powietrzu w przewiewnym miejscu lub suszarni ogrzewanej. Otrzymuje si jako surowiec ziele koniczyny - Herba Trifolii rubri. Niekiedy zbiera si rwnie same gwki kwiatowe, bez szypuek i lici, dajce po wysuszeniu, jako surowiec, kwiat koniczyny - Flos Trifolii rubri. Podstawowe zwizki czynne. Kwiaty koniczyny zawieraj flawonoidy, a wrd nich tryfolin (3-galaktozyd kemferolu), barwniki antocyjanowe, hipoksantyn , ksantyn, Aspargin , tyrozyn, kwas salicylowy, kwas kumarowy, do 0,03% olejku eterycznego, w skad ktrego wchodzi furfurol, take witamin C, E i karoten. Dziaanie. Przetwory z koniczyny dziaaj moczopdnie i wykrztunie, zmniejszaj stan zapalny oskrzeli i objawy dusznicy. Wycigi wodne pobudzaj czynno wtroby i pcherzyka ciowego, reguluj czynnoci przewodu pokarmowego, uatwiaj wyprnienia i poprawiaj apetyt. Zewntrznie dziaaj przeciwwidowo, przeciwblowe i przeciwzapalnie. Dziaania niepodane. Przetwory z koniczyny, stosowane w zalecanych dawkach, nie wywouj objaww szkodliwych. Zastosowanie. Odwary z ziela i kwiatw koniczyny czerwonej stosuje si w zaburzeniach pokarmowych, zaparciach i braku apetytu, rwnie jako saby rodek moczopdny. Ponadto jako rodek wykrztuny w nieytach grnych drg oddechowych. Zewn trznie do pukania w nieycie jamy ustnej i garda, a w postaci okadw i kpieli - w widzie skry, niezbyt rozlegych oparzeniach I i II stopnia, trudno gojcych si ranach i ropniach. Przetwory. Odwar z koniczyny: 21/2 yki rozdrobnionego ziela koniczyny zala 3 szklankami wody gorcej, postawi pod przykryciem na parze na 15-20 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 2/3 szklanki 3 razy dziennie na 1 godz. przed jedzeniem w braku apetytu, zaparciach, skpym wydalaniu moczu, a take w nieytach grnych drg oddechowych. Zewntrznie stosowa do pukania w nieytach jamy ustnej i garda oraz do okadw w widzie skry, oparzeniach i trudno gojcych si ranach. Nalewka na koniczynie: do 500 ml alkoholu 40-procentowego doda 30 g sproszkowanego ziela koniczyny, 10 g ziela rdestu ptasiego i 10 g ziela nostrzyka. Pozostawi w zamknitym naczyniu przez 10 dni, czsto wstrzsajc. Przecedzi i przesczy przez wat. Pi po 20 ml przed obiadem lub przed snem, w miar potrzeby po rozcieczeniu wod lub sokiem owocowym, przez 3 miesice, potem kuracj przerwa na 10 dni i rozpocz nastpny cykl. Kuracj prowadzi w miadycy naczy z normalnym cinieniem ttniczym, z objawami blu gowy i szumu w uszach. Konieczne jest jednoczesne przestrzeganie odpowiedniej diety. Zioa moczopdne z koniczyn: zmiesza po 30 g ziela koniczyny i lici brzozy oraz po 20 g ziela skrzypu i kczy perzu. Do termosu wsypa 21/2 yki zi, zala je 3 1/2 szklanki wody wrzcej, termos zamkn i odstawi na 1 godz. Wypi w cigu dnia w 3-4 porcjach midzy posikami przy skpym wydalaniu moczu, przewlekej lecz mao nasilonej niewydolnoci nerek, pomocniczo w kamicy moczowej, szczawianowej i fosforanowej oraz w dolegliwociach gocowych i skazie moczanowej, a take w niektrych objawach skrnych, spowodowanych nadmiern iloci szkodliwych metabolitw we krwi. Kpiel przeciwwidowa: zmiesza 100 g ziela koniczyny z 50 g kwiatw lipy i 50 % ziela krwawnika. Cao zala 3 l wody ciepej, ogrzewa powoli pod przykryciem do wrzenia i odstawi na 5 min. Przecedzi do wanny. Pozostae zioa

198

umieci w woreczku pciennym, zawiza i przenie do wanny wypenionej wod o temp. 37-39C do 1/3 pojemnoci. Czas kpieli 10-15 min. Stosowa 1-2 razy tygodniowo w widzie skry, wyprysku, trdziku, stanach zapalnych, bliznach pooperacyjnych, wynaczynieniach podskrnych, obrzkach po kontuzjach, stuczeniach mini oraz dla uodpornienia skry. Podan wyej mieszank zioow mona stosowa take do kpieli czciowych, np. ng lub mycia gowy w skonnociach do upieu, ojotoku i nadmiernym wypadaniu wosw. Niekiedy zbiera si zakwitajce czci odyg koniczyny biaej - Trifolium repem L. Po wysuszeniu w warunkach naturalnych otrzymuje si ziele koniczyny biaej -Herba Trifolii albi. Zawiera ono okoo 4% garbnikw i nieco olejku eterycznego. Ziele to ma dobre wasnoci przeciwbiegunkowe. Odwar z caego ziela koniczyny biaej dziaa silnie przeciwbiegunkowe. Bywa stosowany w lecznictwie ludowym przeciw biegunkom jako rodek wzmacniajcy, przeciwblowy, a take w przezibieniach, grulicy puc, podagrze, zatruciach i dolegliwociach kobiecych.

60. KONWALIA MAJOWA

Convallaria maialis L.
Jest to bylina z rodziny Liliowatych (Liliaceae), wystpujca w Europie, umiarkowanej strefie Azji i Ameryce Pomocnej. W Polsce spotyka si j czsto na caym obszarze, z wyjtkiem wyszych partii gr. Ronie najczciej w widnych lasach liciastych i zarolach. Obecnie jest pod czciow ochron przyrody. Bywa take uprawiana jako rolina ozdobna i lecznicza. Znane s rasy chemiczne o zmiennej zawartoci niektrych glikozydw nasercowych. Konwalia ma podziemne czogajce si kcza, podzielone na krtkie midzywla. Na kocach kczy wyrastaj pojedyncze pdy kwiatowe, do 30 cm wysokie, otulone u nasady pochwami 2-3 duych nagich, eliptycznojajowatych lici. Gbik kwiatowy nagi, bezlistny, zakoczony jednostronnym gronem bia ych, przyjemnie pachn cych kwiatw. Owocem jest czerwona jagoda. Surowiec. Do celw leczniczych cina si w kocu maja lub w czerwcu, w czasie suchej pogody i po obeschniciu rosy, rozkwitajce kwiatostany wraz z 2-3 otaczajcymi limi z okazw dziko rosncych lub uprawianych i suszy w cieniu i przewiewie w temp. okoo 20C lub w suszarni ogrzewanej w temp. 80-110C. Surowcem leczniczym jest ziele konwalii - Herba Convallariae, ktre przed wprowadzeniem do uytku winno by mianowane metod biologiczn na zawarto zwizkw czynnych. Podstawowe zwizki czynne. Najwiksze znaczenie w lecznictwie maj liczne kardenolidowe glikozydy nasercowe (okoo 20 zwizkw) w iloci do 0,4%. Wrd nich najwaniejsza jest konwalatoksyna, podstawowy skadnik (okoo 40% zespou), najbardziej aktywny biologicznie. Powstaje ona w czasie suszenia z konwalozydu. Jest ponadto konwalatoksol (okoo 20% zespou) i lokundiozyd, zwizek o bardzo silnym dziaaniu, ustpujcy jednak konwalatoksynie. Pozostae zwizki z tej grupy wystpuj w maych ilociach. Drug grup stanowi saponiny steroidowe, a wrd nich pochodna konwalamarogeniny, nie hemolizujca krwinek czerwonych, oraz konwalaryna o silnych wasnociach hemolitycznych, jeeli zetknie si bezporednio z krwi, stanowica mieszanin saponiny kwanej i obojtnej. Uatwiaj one wchanianie glikozydw nasercowych z przewodu pokarmowego. Trzeci grup zwizkw

199

czynnych stanowi flawonoidy, m.in. pochodne izoramnetyny i kwercetyny. S take kwasy organiczne (np. chelidonowy - do 1,5% i acetydyno-2-karbonowy), lady olejku eterycznego z farnezolem i sole mineralne. Dziaanie. Zawarte w zielu konwalii glikozydy nasercowe zwikszaj sil skurczu minia sercowego i nieznacznie zwalniaj czstotliwo jego skurczw. Pod ich wpywem serce zaczyna pracowa bardziej ekonomicznie, a w nieco duszych przerwach midzy skurczami misie lepiej wypoczywa. Zwizki czynne ziela konwalii nie wi si prawie zupenie z biakami osocza krwi, czym upodobniaj si do strofantyny, a tym samym nie ulegaj kumulacji w ustroju, gronej dla chorego przy niewaciwym dawkowaniu. Ich dziaanie uwidacznia si szybko, ale te stosunkowo wczenie przemija, co wymaga racjonalnego dawkowania podtrzymujcego. Preparaty z ziela konwalii odznaczaj si stosunkowo du rozpitoci terapeutyczn, to jest rnic midzy dawk lecznicz a graniczn dawk toksyczn. Dziki temu nieznaczne przedawkowanie nie powoduje dostrzegalnych szkodliwych objaww ubocznych. Ziele konwalii wykazuje te sabe dziaanie uspokajajce i moczopdne. To ostatnie zaley od obecnoci flawonoidw oraz od oglnej poprawy kr enia krwi pod wpywem glikozydw nasercowych. Dziaania niepodane. Ziele konwalii naley do surowcw leczniczych silnie dziaajcych, ktrych stosowanie wymaga konsultacji lekarskiej oraz cisego przestrzegania zalecanych dawek. Zastosowanie. Przetwory z ziela konwalii s chtnie stosowane w niewydolnoci serca z mniej lub wicej zaznaczonym czstoskurczem, a take skonnoci do zakce czynnoci serca wynikajcych z niewaciwego przewodnictwa impulsw nerwowych. S one szczeglnie cenne dla osb wyrniajcych si nadwraliwoci na inne preparaty nasercowe oraz cierpicych na uszkodzenie serca pod wpywem toksyn bakteryjnych, a take dla osb w wieku podeszym z dolegliwociami serca starczego, jak napadowe koatanie serca, zaburzenia rytmu, osabienie skurczw, skonno do obrzkw zwizanych z niewydolnoci serca. Ziele konwalii wchodzi w skad mieszanki zioowej Cardiosan (Herbapol), uywanej zwaszcza w leczeniu dolegliwoci serca starczego. Ponadto suy do produkcji nalewki - Tinctura Convallariae (Herbapol), ktra wchodzi w skad kropli nasercowych Cardiol (Herbapol), Kelicardina (Herbapol), Neocardina (Herbapol) i Guttae cardiacae (Lab. Gal. Cefarm) oraz draetek Convafort (Herbapol), stosowanych w chorobach serca. Przetworw domowych z ziela konwalii nie zaleca si, gdy napary s mao trwae i niepewne w dziaaniu. Jest to w dodatku surowiec silnie dziaajcy, mogcy spowodowa powane zatrucie, dlatego ziele i jego przetwory wydawane s w aptekach z przepisu lekarza. Przetwory. Cardiol (Herbapol), krople: dorosym zaleca si 20-40 kropli w kieliszku wody 2-4 razy dziennie po jedzeniu w czynnociowych zaburzeniach i osabieniu minia sercowego. Dzieciom odpowiednio mniej po uzgodnieniu z lekarzem. Convafort (Herbapol), draetki zawieraj wycig z ziela konwalii standaryzowany biologicznie. Doroli: 1-2 draetki 2-3 razy dziennie przed jedzeniem w schorzeniach serca wymienionych wyej. Guttae cardiacae (Lab. Gal.), krople zoone z nalewki konwaliowej, kozkowej i gogowej. Doroli: 20-40 kropli w kieliszku wody 2-3 razy dziennie w osabieniu minia sercowego.

200

Konwalia majowa (wg Ortus Sanitatis, 1496

Kelicardina (Herbapol), krople zawierajce wycigi z ziela konwalii, gogu i aminka egipskiego oraz rutyn. Doroli: 30-60 kropli w kieliszku wody 2-4 razy dziennie midzy posikami w przewlekych schorzeniach serca, postpujcej miadycy i skurczu naczy wiecowych. Neocardina (Herbapol), krople zawierajce wycigi z gogu, konwalii, kozka i jemioy. Doroli: 20-30 kropli w kieliszku wody 2-3 razy dziennie po jedzeniu w osabieniu minia sercowego, miadycy naczy wiecowych, blu i koataniu serca. Tinctura Convallariae (Herbapol), nalewka konwaliowa, biologicznie standaryzowana. Doroli: 15-30 kropli 2-3 razy dziennie. Najwysza dawka jednorazowa 1,5 g, dobowa 5 g. Dziaa w niewydolnoci serca i krenia. Konwalatoksyna (ZSRR), ampuki zawierajce w 1 ml 0,03% roztworu glikozydu. Dawki: 0,5 ml - 1 ml zgodnie z zaleceniem lekarza w podostrej i przewlekej niewydolnoci sercowej i czstoskurczu napadowym.

201

61. KOPER OGRODOWY

Anethum graveolens L.
Jest to rolina jednoroczna z rodziny Baldaszkowatych (Umbelliferae), wystpujca w stanie naturalnym na Bliskim Wschodzie, Kaukazie oraz krajach strefy rdziemnomorskiej, obecnie powszechnie uprawiana w wielu krajach jako przyprawa kuchenna. W Polsce udaje si dobrze. Niekiedy dziczeje. Koper ogrodowy ma odyg prost, rozgazion, do 1 m wysok, kreskowan, nie owosion. Licie modre, potrjniepierzaste, o odcinkach nitkowatych, nie owosione. Kwiaty te, zebrane w due podwjne baldachy na szczytach odyg. Owoc soczewkowaty, 3-5 mm dugi. Caa rolina obdarzona jest charakterystycznym zapachem. Surowiec. Do celw spoywczych, jako przypraw, wykorzystuje si wiee ziele kopru ogrodowego, natomiast do celw leczniczych zbiera si w sierpniu dojrzae owocostany kopru, suszy w miejscach przewiewnych i omaca. Surowcem leczniczym jest owoc kopru ogrodowego - Fructus Anethi. Podstawowe zwizki czynne. Owoce zawieraj 3-4% olejku eterycznego, a w nim jest karwon (40-60%), limonen, felandren, terpinen i inne zwizki, do 18% oleju tustego, 15% zwizkw biakowych, kwasy wielofenolowe (np. kwas kawowy i chlorogenowy), flawonoidy (np. wicenina), zwizki kumarynowe (np. eskuletyna, umbeliferon i skopoletyna), a ponadto sole mineralne. Dziaanie. Przetwory z owocw kopru ogrodowego dziaaj rozkurczowo na minie gadkie przewodu pokarmowego, a w mniejszym stopniu drg ciowych i moczowych. Pobudzaj jednoczenie wydzielanie soku odkowego i poprawiaj przyswajanie skadnikw pokarmw, a ponadto hamuj rozwj drobnoustrojw w jelitach. U niektrych osb zwikszaj nieznacznie ilo wydalanego moczu. Pobudzaj czynno gruczow mlecznych u kobiet karmicych. Przenikaj jednak do mleka matki i wywieraj sabe dziaanie wiatropdne na niemowlta. Dziaania niepodane. Przetwory z kopru ogrodowego, stosowane w zalecanych ni ej dawkach leczniczych, nie wywouj objaww szkodliwych dla zdrowia. Zastosowanie. Napary z owocw kopru ogrodowego stosuje si przede wszystkim w zaburzeniach trawiennych. S one bezpiecznym rodkiem wiatropdnym i mog by nawet podawane niemowltom. Zaleca si je modziey i osobom w wieku podeszym jako lek przeciwskurczowy i zwikszajcy wydzielanie soku odkowego w niezbyt nasilonych przypadkach niestrawnoci. Przetwory. Napar dla dzieci: rozdrobni 1/3-1/2 yki owocw kopru ogrodowego i zala 1 szklank wody wrzcej. Naparza pod przykryciem 15-20 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Podawa dzieciom doustnie 1-3 yki, zalenie od wieku, 2-3 razy dziennie bezporednio po posikach, w zaburzeniach trawiennych; oseskom po 1/2-1 yeczce naparu, ktry mona doda do butelki z mlekiem lub poda doustnie po karmieniu. Napar dla dorosych: rozdrobni 1/2-1 yki owocw kopru ogrodowego i zala 1 szklank wody wrzcej. Naparza jak wyej. Pi 1/3-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie po posikach w mao nasilonych zaburzeniach trawiennych.

202

62. KOPYTNIK POSPOLITY

Asarum europaeum L.
Jest to rolina wieloletnia z rodziny Kokornakowatych (Aristolochiaceae), wystpujca w cienistych lasach liciastych i mieszanych oraz w zarolach od Francji poza wschodnie granice Polski, rwnie we Woszech, na Bakanach, Turcji i na Syberii. W Polsce jest do pospolita w caym kraju. Kopytnik jest rolin do 10 cm wysok, wyksztacajc pezajce, silnie rozgazione kcze z licznymi nitkowatymi, krtkimi korzeniami. odyga czerwonawofiole-

Kopytnik pospolity (wg T. Hajka, 1562)

203

towonabiega, rwnie pezajca, przewanie z 2-3 limi. Poszczeglne licie na dugich, owosionych ogonkach s okrgawonerkowate, zblione ksztatem do odcisku koskiego kopyta, skrzaste, od strony grnej ciemnozielone, byszczce, od strony dolnej - janiejsze, matowe, zimotrwae. Kwiaty pojedyncze, brunatnoczerwone, dzwonkowate, wyrastaj z pachwin lici tu przy ziemi i s zapylane przez mrwki i inne pezajce owady. Kwitnie od marca do maja. Caa rolina, zwaszcza po roztarciu, wydziela zapach pieprzowy. Kopytnik objty jest czciow ochron gatunkow. Surowiec. Zbiera si od wiosny do jesieni ca rolin, wykopujc j wraz z czci nadziemn, otrzsa z ziemi i rozkada pojedyncz warstw w cieniu i przewiewie. Nastpnie dosusza w suszarni ogrzewanej w temp. okoo 30C. Otrzymuje si ziele kopytnika z korzeniami Herba Asari cum radicibus. Powinno ono zawiera minimum 0,8% olejku eterycznego. Jedynie w lecznictwie ludowym s stosowane same licie kopytnika - Folium Asari. Podstawowe zwizki czynne. Ziele zawiera okoo 1,5% olejku eterycznego, ale ilo ta jest zmienna i zaley od miejsca zbioru oraz przypuszczalnie od waciwoci genetycznych. W liciach znaleziono 0,13-0,24% olejku, natomiast w organach podziemnych do 3,6%, a w pochodzcych z gr nawet do 8,25%. Podstawowym skadnikiem olejku jest trans-izoazaron, oprcz niego s mae iloci izomerw azaronu, aldehydu azarylowego, safrolu i innych. Znane s jednak rasy chemiczne kopytnika, w ktrych podstawowym skadnikiem olejku eterycznego jest trans-izoelemicyna lub eter metylowy trans-izoeugenolu. Ponadto ziele zawiera okoo 6,5% garbnikw, zwizki cukrowe, ywicowe, sole mineralne (okoo 8%), pochodn kumarynow i inne. Brak alkaloidw. Dziaanie. Kopytnik i jego przetwory dziaaj pobudzajco na czynnoci wydzielnicze rnych narzdw. Najbardziej znaczce jest wzmaganie wydzielania luzu przez bony luzowe odka, jelit i oskrzeli, nastpnie zwikszanie wydalania moczu i potu. Dziaaj take rozkurczowo na jelita i oskrzela, zapobiegaj i przeciwdziaaj kurczom w obrbie ukadu trawiennego i oddechowego. S te rodkiem wykrztunym uatwiajcym usuwanie luzu zalegajcego w grnych drogach oddechowych z jednoczesnym przywrceniem swobodnego, naturalnego ruchu nabonka rzskowego. Kopytnik wywiera rwnie wpyw hamujcy na sfer psychiczn i przewodzenie bodcw w obrbie orodkowego ukadu nerwowego. Dziaa w sposb zbliony, a moe nawet identyczny, do rodkw uspokajajcych i auksjolitycznych. Dziaa rwnie przeciwbakteryjnie. Dziaania niepodane. Wiksze dawki surowca, ni zalecane, powoduj wiele objaww szkodliwych. Najpierw pojawiaj si nudnoci i podranienie odka, nastpnie wymioty i biegunka. U kobiet nastpuje przekrwienie narzdw miednicy maej i w przypadku ciy istnieje groba poronienia. Opisano jeden z przypadkw poronienia, w ktrym doszo rwnie do lekkiego poraenia poowiczego. Dlatego kopytnik jest zaliczany do rolin trujcych, a jego stosowanie w celach leczniczych wymaga cisego dawkowania. Zastosowanie. Kopytnik jest skuteczny w stanach nieytowych grnych drg oddechowych, kiedy zalega je sucha i cile przylegajca wydzielina z towarzyszcym suchym i ostrym kaszlem, ktry nie jest w stanie usun nagromadzonego luzu. Podobnie jest w pylicy puc i w grulicy. Pomocniczo stosuje si w astmie, stanach skurczowych oskrzeli, zapaleniu garda i w przewlekym zapaleniu oskrzeli u palaczy tytoniu.

204

W lecznictwie ludowym kopytnik stosowano niekiedy jako rodek wymiotny, wykorzystujc jego dziaanie toksyczne, a nie lecznicze, co byo niebezpieczne. Jeszcze bardziej nieracjonalne byo dodawanie kopytnika do wdki dla alkoholikw, aby obrzydzi im picie i spowodowa wymioty, poniewa po przedawkowaniu wystpoway cikie objawy zatrucia. Zreszt zapach i smak wdki kopytnikowej s atwo wyczuwalne. Poza tym istniej obecnie znacznie lepsze i bezpieczne syntetyczne rodki odwykowe. Wspomniane w starych ksikach dziaanie poronne kopytnika wymaga duych dawek, ktre zagraaj yciu matki i powoduj utrat duej iloci krwi. W homeopatii stosuje si wiee kcza kopytnika przeciw migrenie, dusznicy bolesnej, zapaleniu puc i astmie, a take w histerii oraz nadpobudliwoci nerwowej. Przetwory. Nalewka kopytnikowa:20g rozdrobnionego ziela zala 100 ml alkoholu 70% (przez zmieszanie po 50 ml spirytusu 95 i wdki 45) i macerowa 10 dni, czsto wstrzsajc. Przecedzi i przyjmowa doustnie 2-3 razy dziennie po 20 kropli (maksymalnie do 40 kropli) po jedzeniu. Dla dzieci mona sporzdzi syrop, mieszajc 6 g nalewki ze 100 g stonego roztworu cukru w wodzie (syropu prostego). Podawa po 1 yeczce co 3-4 godz. po jedzeniu jako rodek wykrztuny. Azarina (Herbapol) - tabletki zawierajce sproszkowane ziele kopytnika, korze lukrecji, wycigi z ziela glistnika i korzenia ywokostu oraz kodein i olejek anyowy. Dorosym zaleca si doustnie 2-5 razy dziennie po 1 tabletce, dzieciom powyej 6 roku ycia po 1/4-1/2 tabletki, zalenie od wieku 2-3 razy dziennie. Tabletk naley rozkruszy i popi pynem.

63. KOSACIEC NIEMIECKI

Iris germanica L.
Jest to bylina z rodziny Kosacowatych (Iridaceae), pochodzca ze strefy Morza Czarnego i rdziemnego, uprawiana obecnie w Polsce i wielu innych krajach. Wyhodowano dotd wiele odmian i mieszacw z innymi gatunkami, wyrniajcych si piknymi, grzbiecistymi kwiatami. Kosaciec wytwarza pezajce, spaszczone kcze, widlasto rozgazione z przeweniami w miejscach rozgazie. Na stronie grnej kcza widoczne s poprzeczne wgbione blizny po obumarych liciach, a na dolnej liczne korzenie. Licie szablaste, caobrzegie. Kwiaty zebrane po kilka w kwiatostanach. Dziko rosnce kosace (prcz tego) s w Polsce pod cis ochron. Surowiec. Do celw leczniczych kopie si jesieni kcza, odcina fragmenty ciesze z pkami liciowymi na rozsad, a grubsze okorowuje i suszy na socu lub w suszarni ogrzewanej w temp. nie przekraczajcej 35C. Otrzymuje si kcze kosaca (syn. korze fiokowy - od sabego zapachu fiokowego) - Rhizoma Iridis. Rwnorzdnego surowca dostarczaj pokrewne gatunki: kosaciec blady Iris pallida Lam. i kosaciec florencki - Iris florentina L. Podstawowe zwizki czynne. Kcze zawiera 0,2-0,3% olejku eterycznego, a w nim m.in. iron i kwas mirystynowy, 6-8% garbnikw, okoo 8% oleju tustego, okoo 6% zwizkw cukrowych, okoo 50% skrobi, do 10% luzu. S ponadto flawonoidy, glikozyd irydyna i sole mineralne. Dziaanie. Z uwagi na zawarty luz surowiec dziaa powlekajce, powoduje pcznienie wydzieliny zalegajcej grne drogi oddechowe, wyzwala agodny odruch wykrztuny i przywraca naturalny ruch nabonka rzskowego, co umoliwia stopniowe oczyszczenie garda i oskrzeli z zalegajcej wydzieliny. Wycigi wodne z kcza kosaca zwikszaj nieznacznie wydalanie moczu, co

205

Kosaciec niemiecki (wg T. Hajka, 1562)

przypisuje si flawonoidom. Ponadto zawarte w surowcu garbniki dziaaj agodnie cigajce i przeciwbakteryjnie na bony luzowe przewodu pokarmowego. Dziaania niepodane. Napary i odwary z samego kcza kosaca mog spowodowa wymioty i biegunki. Dawniej podawano obtoczone i polerowane kcza kosaca dzieciom w okresie zbkowania, co uatwiao wyrzynanie si zbw, zaniechano jednak tego z uwagi na czste zakaenia jamy ustnej. Zastosowanie. Kcze kosaca stosuje si w lecznictwie wycznie jako skadnik wykrztunych lub moczopdnych mieszanek zioowych.

206

Najszersze zastosowanie kcze kosaca ma w perfumerii jako utrwalacz zapachw. W kosmetyce sproszkowane kcze kosaca stanowio dawniej dodatek do proszkw do czyszczenia zbw oraz zasypek przeciwpotowych. Przetwory. Zioa wykrztune: zmiesza po 10 g kcza kosaca, lici babki i owocw kopru woskiego oraz po 20 g ziela macierzanki i lici podbiau. Zala 1 1/2 yki zi w termosie 2 szklankami wody wrzcej, zamkn i pozostawi na 1 godz. Pi 1/3 do 1-2 szklanki przecedzonego naparu 2-3 razy dziennie. Maym dzieciom podawa po 1 yeczce, starszym po 1 do 2 yek kilka razy po jedzeniu w cigu dnia. Napar mona osodzi miodem lub cukrem.

64. KOZIERADKA POSPOLITA

Trigonella foenum graecum L.
Jest to rolina jednoroczna z rodziny Motylkowatych (Papilionaceae), pochodzca z Maej Azji oraz rejonu Morza rdziemnego. Obecnie jest uprawiana w wielu krajach, w tym rwnie w Polsce, w niewielkich jednak ilociach. Kozieradka przypomina nieco wygldem koniczyn. Wydaje odyg 20-60 cm wysok, w grnej czci owosion. Licie zoone trjlistkowe z przylistkami. Kwiaty grzbieciste, motylkowate, bardzo krtkoogonkowe, bladotawe, wyrastajce pojedynczo lub niekiedy parami z ktw lici. Owocem jest dugi strk, przypominajcy rogi kozioroca. Nasiona czterocienne, pryzmatyczne lub romboidalne, do 5 mm dugie, matowe, szarote lub brunatne z ukon bruzd widoczn z boku. Surowiec. Do celw leczniczych kosi si uprawiane roliny po dojrzeniu owocw, suszy i mci w celu otrzymania nasion. Surowcem leczniczym jest nasienie kozieradki - Semen Foenugraeci (syn. Semen Trigonellae). Podstawowe zwizki czynne. Nasienie kozieradki zawiera 20 do 30% substancji luzowych, skadajcych si gwnie z galaktomannanw. Wystpuj te saponiny o szkielecie sterolowym (do 0,3%), np. pochodne diosgeniny, jamogeniny, tigogeniny i gitogeniny. S rwnie flawonoidy (np. witeksyna, izowiteksyna i wicenina), witaminy (np. amid kwasu izonikotynowego - wit. PP), tuszcze do 10%, biaka do 30%, cholina, lecytyna, alkaloid trygonelina do 0,4%, gorycze, lady olejku eterycznego i sole mineralne. Dziaanie. Nasiona kozieradki byy od dawna uznawane za lek luzowy, przede wszystkim do uytku zewntrznego. Jednake badania wykazay, e stosowane doustnie wywieraj u ludzi i zwierzt dziaanie pobudzajce czynnoci wydzielnicze oraz wzmagajce mechanizmy odpornociowe. Nasiona i wycigi z nasion zwikszaj wydzielanie soku odkowego i trzustkowego oraz liny, uatwiaj trawienie pokarmw i przyswajanie ich skadnikw, zwaszcza aminokwasw. Powoduj uchwytny przyrost wagi ciaa, maj wic waciwoci oglnie wzmacniajce. Ponadto pobudzaj czynno krwiotwrcz szpiku kostnego i przyczyniaj si do zwikszenia iloci czerwonych krwinek. Poniewa jednoczenie wzrasta liczba krwinek biaych, podnosi si tym samym odporno organizmu na patogenne szczepy bakterii. Nasiona maj te sabe dziaanie przeciwcukrzycowe. Te niewtpliwe zalety kozieradki s jednak rzadko wykorzystywane, z uwagi na jej nieprzyjemny, przenikliwy zapach. Dlatego surowiec nieczsto wchodzi w skad mieszanek zioowych stosowanych wewntrznie. Dziaania niepodane. W zalecanych dawkach surowiec ten nie wykazuje objaww szkodliwych.

207

Zastosowanie. W preparatach doustnych stosuje si nasiona kozieradki najczciej w poczeniu z innymi surowcami zielarskimi. Nasiona te s najwikszym ilociowo skadnikiem granulatu zioowego Gastrogran (Herbapol), w ktrym wyzyskano osaniajce dziaanie luzu oraz pobudzajcy wpyw goryczy kozieradki na czynnoci wydzielnicze przewodu pokarmowego. Lecznicze waciwoci tych nasion na drogi moczowe wykorzystano w preparacie Fitolizyna (Herbapol), a uszczelniajce dziaanie flawonoidw na ciany naczy krwiononych znalazo zastosowanie w mieszance zioowej Rektosan (Herbapol), zalecanej w ylakach odbytu. Zewntrznie stosuje si sproszkowane nasiona kozieradki jako lek zmi kczajcy do kompresw i okadw w ropnym zapaleniu skry, naczy chonnych i tkanki cznej oraz w czyrakach. Nasiona kozieradki su za przypraw do niektrych serw, a take ostrych sosw typu curry, ulubionych zwaszcza w poudniowo-wschodniej Azji. Rozdrobnione nasiona kozieradki dodawano do mieszanek paszowych jako rodek tuczcy i zwikszajcy apetyt u zwierzt. Ostatnie jednak badania wykazay sabe dziaanie kozieradki w tym kierunku. Poza tym ostra, nieprzyjemna substancja zapachowa nasion kozieradki przechodzi do mleka zwierzt karmionych, psujc jego jako. Przetwory. Nasiona kozieradki: zmiesza sproszkowane nasiona kozieradki z rwn iloci konfitur lub miodu. Przyjmowa doustnie 2 razy dziennie po 1 yeczce w czasie posiku jako rodek oglnie wzmacniajcy. Mona rwnie cae nasiona podpray na patelni na oleju i przyjmowa same w caoci lub sproszkowa i zmiesza z miodem. Stosowa jako rodek odywczy i wzmacniajcy dla osb wychudzonych i rekonwalescentw, dawkujc jak poprzednio. Odwar z kozieradki: 1 yk stoow sproszkowanych nasion zala 1 szklank wody letniej i wymiesza dokadnie. Ogrzewa do wrzenia i gotowa agodnie pod przykryciem 3 min. Odstawi na kilka minut i ciepe stosowa zewntrznie do okadw na czyraki, wrzody i stany zapalne skry. Okad z kozieradki: sproszkowa 50 do 100 g nasion kozieradki i zarobi wod na past. Doda 1/2 yeczki kwasu octowego 10%, ponownie zarobi, nieco ogrza, rozsmarowa na ptnie i przyoy na chore miejsce. Okad zmienia 2-3 razy dziennie stosujc go w podobnych przypadkach chorobowych jak odwar. Kompresy na ropnie: rozdrobni w modzierzu 20 g nasion kozieradki. Osobno rozdrobni w mikserze po 10 g wieego ziela ogrecznika i ziela nostrzyka (lub lici babki lancetowatej). Zmiesza, doda wody i zarobi na papk. Ogrza w naczyniu, przenie na gaz i ciepy kompres przyoy na skr, na miejsce objte zapaleniem, lub ropie. Zmienia okad 2-3 razy dziennie, trzymajc go w miar moliwoci pod ceratk, aby jak najduej zachowa ciepo. Gastrogran (Herbapol): 1 yeczk granulatu przyjmowa doustnie 3 razy dziennie po jedzeniu, popijajc 1/2 szklanki wody lub wody z sokiem w schorzeniach nieytowych odka i dwunastnicy oraz wrzodzie trawiennym. Rektosan (Herbapol): 1 1/2 yki zi zala 2-2 1/2 szklanki wody gorcej. Ogrzewa do wrzenia i gotowa agodnie pod przykryciem 2 min. Odstawi na 10 min i przecedzi do termosu. Pi 1/2 do 2/3 szklanki 2-3 razy dziennie po jedzeniu w ylakach odbytu. Ten sam odwar mona stosowa do obmywania odbytu i do okadw, a po rozcieczeniu w 1-2 szklanki wody do lewatyw w schorzeniach odbytnicy. .

208

65. KOZEK LEKARSKI

Valeriana officinalis L.
Kozek lekarski, zwany powszechnie walerian, jest bylin z rodziny Kozkowa-tych (Valerianaceae), wystpujc w lesistych i wilgotnych rejonach Europy, Azji Mniejszej, Zachodniej i rodkowej a po Japoni. W Polsce ronie w wilgotnych zarolach, a nawet na skaach caego kraju.

Kozek lekarski (wg T. Hajka, 1562)

209

Kozek jest zbiorowym gatunkiem, obejmujcym kilka odmian, rnicych si wysokoci odygi oraz ksztatem lici. Najczciej wystpuje u nas i jest uprawiana odmiana kozka szerokolistna - Valeriana officinalis L. varietas latifolia Vahl. o odydze do 2 m wysokiej, listkach niezbyt licznych, eliptycznolancetowatych. Znane te s inne odmiany, jak varietas media Koch o odydze do 150 cm wysokiej i listkach do licznych, lancetowatych oraz varietas tenuifolia Vahl. (var. angustifolia Tausch) o odydze do 70 cm wysokiej i listkach licznych, wskolancetowatych lub rwnowskich, zwykle caobrzegich. Wszystkie wymienione odmiany maj odyg siln, prosto wzniesion, niegazist, bruzdowan, doem nieco owosion, wyej nag. Licie dolne ogonkowe, grne siedzce, pierzastodzielne. Kwiaty drobne, o koronie 4-5 mm dugiej, biaawej lub bladorowej, bardzo liczne, zebrane w baldachoksztatne kwiatostany na szczytach odyg. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Owoce bardzo drobne, nagie lub owosione. Pod ziemi kozek wytwarza jajowate lub odwrotnie stokowate kcza, do 5 cm dugie, oraz bardzo liczne walcowate korzenie do 3 mm grube, dugoci do 30 cm. Surowiec. Do celw farmaceutycznych zbiera si jesieni lub wiosn w maju przed kwitnieniem korzenie i kcza, suszy w suszarniach ogrzewanych w temp. do 35C. Otrzymuje si jako surowiec korze kozka - Radix Valerianae (syn. Radix Polemonii lub kcze kozka Rhizoma Valerianae). wiea rolina nie pachnie. Swoistego zapachu nabiera dopiero w czasie suszenia. Podstawowe zwizki czynne. Korze kozka zawiera 0,5-2,0% olejku eterycznego, stanowicego mieszanin terpenw, seskwiterpenw, pochodnych azulenowych i estrw z kwasami organicznymi, np. izowaleryloborneol. S ponadto w korzeniu alkaloidy terpenowe (np. walerynina, scynantyna, aktynidyna dziaajca pobudzajco na koty), zwizki trjterpenowe (np. walerozyd A), a take wolne kwasy organiczne (np. kwas izowalerianowy, powstajcy z rozpadu zwizkw estrowych w czasie suszenia surowca, kwas chlorogenowy i kwas kawowy). Podstawowe zwizki czynne kozka stanowi trjestrowe poczenia zwane walepotriatami w iloci 0,1-0,9%. S to trjestry polihydroksycyklopentanopyranu z kwasami izowalerianowym, octowym, izokapronowym i -acetooksywalerianowym. Dziaanie. Korze kozka jest aktywnym i skutecznym lekiem uspokajajcym i przeciwskurczowym, pod warunkiem, e jest prawidowo przetworzony i odpowiednio dawkowany. Korzystniej dziaaj przetwory ze wieego korzenia, a decydujcy wpyw na jego aktywno ma sposb i czas suszenia oraz przechowywania tego surowca. Dziaanie uspokajajce kozka polega na tumieniu refleksw motorycznych i psychicznych w orodkowym ukadzie nerwowym. Obnienie wraliwoci orodkw mzgowych oraz zmniejszenie pobudzenia ruchowego wymaga nieco wikszych dawek preparatw z kozka, ni uzyskanie efektu rozkurczajcego. Dziaanie rozkurczowe korzeni kozka obejmuje minie gadkie, gwnie przewodu pokarmowego, a w niewielkim stopniu cian naczy krwiononych. Dziaanie wiatropdne jest cile powizane z efektem rozkurczowym oraz zwikszonym wydzielaniem sokw trawiennych, zwaszcza gdy przyczyn dolegliwoci by stan nerwowy pacjenta. Obserwuje si take sabe dziaanie przeciwcukrzycowe z jednoczesnym zmniejszeniem czstotliwoci oddawania moczu i osabieniem uczucia pragnienia. Mao znane jest rwnie dziaanie przeciwrobaczycowe na owsiki i glisty jelitowe, a take dziaanie zewntrzne na skr gowy przy upieu i ojotoku, w niektrych dermatozach, a nawet stanach zapalnych oczu.

210

Dziaania niepodane. W zalecanych niej dawkach przetworw z korzenia waleriany nie zaobserwowano objaww toksycznych. Zastosowanie. Przetwory z korzeni kozika maj szerokie zastosowanie w stanach pobudzenia nerwowego, wywoanych czynnikami zewntrznymi i s bardzo czsto zalecane w rnych schorzeniach jako jeden z wanych rodkw agodnie uspokajajcych. Przetwory z kozika wywouj stan odprenia psychicznego u osb z trudnoci zasypiania. Korze kozka wchodzi w skad rnych preparatw wytwarzanych przez Herbapol, np. mieszanka zioowa Nervosan, granulat Nervogran oraz specyfiki Neospasmina, Passispasmina i Nervosol o dziaaniu uspokajajcym. Przetwory z kozka stosuje si rwnie w niektrych dolegliwociach spowodowanych zaburzeniami czynnociowymi, jak przyspieszone bicie serca na tle nerwowym, bl gowy, pulsowanie w skroniach, a nawet lekkie zawroty gowy i zaburzenia naczynioruchowe. Surowiec ten jest skadnikiem mieszanki zioowej Cardiosan (Herbapol), poprawiajcej czynno serca i ukadu krenia. Jednoczesne podawanie wycigu z korzeni kozka i barbituranw w padaczce umoliwia obnienie dawki tych ostatnich i zmniejszenie ich ubocznego dziaania. Wiksze znaczenie ma stosowanie kozka w napadach padaczkowych czciowych, przebiegajcych bez utraty wiadomoci (np. drganie policzkw, zawroty gowy, upoledzenie mowy, wzroku lub suchu) jako leczenie skojarzone z odpowiednimi preparatami syntetycznymi. Dziaanie rozkurczowe kozka wykorzystuje si, stosujc odpowiednie przetwory w stanach skurczowych odka i jelit w tak zwanych nerwicach wegetatywnych. Stosuje si je take w okresie przekwitania u kobiet, a czciowo take u mczyzn, zwaszcza kiedy przetwory z kozka s umiejtnie czone z innymi preparatami rolinnymi. Olejek eteryczny z korzeni kozka jest rzadko dzi stosowany w lecznictwie. Wchodzi w skad doustnych preparatw dziaajcych uspokajajco i wzmacniajco, jak spirytus z arcydzigla zoony - Spiritus Angelicae compositus oraz preparatw zewntrznych do wciera kojcych i przeciwskurczowych. Przetwory z korzeni kozka maj zrnicowan warto lecznicz w zalenoci od tego, czy s to wycigi alkoholowe, czy wodne, poniewa gwne skadniki czynne, jak olejek eteryczny i walepotriaty rozpuszczaj si lepiej w alkoholu, ni w wodzie. Przetwory. Napar z korzeni kozka: 1 yk rozdrobnionych korzeni zala 11/2 szklanki wody wrzcej i postawi pod przykryciem nad par na 30 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 1/4-1/3 szklanki 2-3 razy dziennie po jedzeniu jako rodek uspokajajcy i rozkurczowy. Natomiast jako rodek wiatropdny dla starszych dzieci i modziey oraz osb w wieku podeszym podawa 2-3 razy dziennie 1-2 yki stoowe po jedzeniu. Przeciw owsikom i glistom jelitowym u dzieci stosowa doodbytniczo okoo 1 szklanki powyszego naparu. W upieu i ojotoku natrze owosion skr gowy powyszym naparem, zawiza rcznikiem na 20-30 min, po czym wytrze do sucha. Stosowa 1-2 razy w tygodniu. W zapaleniu spojwek przemywa brzegi powiek wacikiem zwilonym naparem. Przemywanie powtarza parokrotnie w cigu dnia. Intrakt ze wieych korzeni kozka, Intractum Valerianae (Herbapol) -dziaa silniej od nalewki. Dorosym zaleca si doustnie 30-60 kropli w kieliszku wody 2-4 razy dziennie, w celu zmniejszenia niepokoju, napicia i strachu oraz agresywnoci. Pomocniczo stosowa w napadach padaczkowych czciowych po 1/3-1/2 yeczki w kieliszku wody kilka razy dziennie midzy posikami.

211

Nalewka kozkowa, Tinctura Valerianae (Herbapol): dorosym podawa doustnie 20-60 kropli w kieliszku wody kilka razy dziennie po jedzeniu w stanach nerwowych i nerwicy wegetatywnej. Pomocniczo w stanach padaczkowych bez utraty przytomnoci po 1/2-1 yeczce nalewki w 1/4 szklanki wody 2 razy dziennie po jedzeniu. Nalewka kozkowa na eterze, Tinctura Valerianae aetherea (Herbapol): dorosym zaleca si doustnie 20-40 kropli w kieliszku wody po jedzeniu jako rodek uspokajajcy i rozkurczowy. Dziaa orodkowo silniej od poprzedniej. Napj uspokajajcy z walerian: 60 kropli (okoo 1/3 yeczki) nalewki kozkowej doda do szklanki gorcego mleka osodzonego yk miodu. Zmiesza i wypi na godzin przed snem jako rodek uspokajajcy i przywracajcy spokojny, gboki sen. Nervogran (Herbapol): dorosym zaleca si doustnie 3 razy dziennie po yeczce granulatu po jedzeniu, popijanego 1/4 szklanki ciepej wody lub wody z sokiem w nerwicach rnego pochodzenia, pobudzeniu nerwowym i trudnoci w zasypianiu. Wino walerianowe: do 1 butelki wina gronowego (700 ml) wla 15 g nalewki lub intraktu z korzenia waleriany, doda yeczk do herbaty lici melisy i ziela dziurawca i pozostawi na 14 dni, czsto wstrzsajc. Przecedzi i pi po yce stoowej 1-2 razy dziennie, korzystnie na godzin przed snem, jako rodek oglnie uspokajajcy. W przypadku nadmiernej pobudliwoci pciowej przyrzdzi wino, dodajc szyszek chmielowych zamiast ziela dziurawca. Dawki jak wyej. Zioa rozkurczowe: zmiesza rwne iloci rozdrobnionych korzeni kozka, szyszek chmielowych, ziela macierzanki, owocw kopru woskiego i ziela dziurawca. Zala 11/2-2 yki zi w termosie 2 szklankami wody wrzcej i po zamkniciu odstawi na godzin. Pi 1/2 szklanki 3 razy dziennie po jedzeniu w nerwicy wegetatywnej z zaburzeniami odkowo-jelitowymi. Jeli objawami nerwicy s zaburzenia sercowo-naczyniowe, to zamiast ziela macierzanki doda tak sam ilo mieszaniny kwiatw gogu i owocw gogu. Dalej postpowa jak poprzednio. Zioa sedatywne: zmiesza rwne iloci rozdrobnionego korzenia kozka, ziela serdecznika, lici mity, lici szawii oraz lici melisy. Zala 11/2 yki zi w termosie 2 szklankami wody wrzcej. Zamkn termos i zostawi na 1 godz. Pi 2/3 szklanki 2 razy dziennie po jedzeniu w stanach pobudzenia nerwowego i bezsennoci. Nervosan (Herbapol): 2 yki zi zala 2 szklankami wody wrzcej, nakry i postawi nad par na 20 min. Odstawi na 10 min i przecedzi do termosu. Pi po 2/3 szklanki po jedzeniu rano i wieczorem na godzin przed snem w stanach pobudzenia nerwowego i bezsennoci. Plantival (Schwabe, RFN), pyn i draetki zawierajce wycigi z 4 zi. Stosuje si w stanach nerwicowych i napicia nerwowego: pyn 3 razy dziennie po 20 kropli na cukier lub wod, bd 1-2 draetki 2-3 razy dziennie. Valmane (Kali-Chemie, RFN), draetki zawierajce mieszanin walepotriatw. Stosuje si w celu regulowania psychicznych i ruchowych zaburze nerwowych, zwaszcza u dzieci i osb starszych. Dawki 1-2 draetki 3 razy dziennie w cigu 3-4 tygodni. Dzieciom odpowiednio mniej. Valosedan (CSRS), pyn zawierajcy wycig z 4 zi z dodatkiem barbitalu. Dziaa oglnie uspokajajco, zwaszcza w nadmiernym pobudzeniu w okresie przekwitania, blach gowy, migrenie, trudnociach zasypiania i szumie w uszach. Dawki po 1/2 yeczki 2-3 razy dziennie.

212

66. KRUSZYNA POSPOLITA

Rhamnus frangula L.
Jest to krzew z rodziny Szakakowatych (Rhamnaceae), wystpujcy w caej Europie, pnocnej Afryce i pnocno-zachodniej Azji. W Polsce spotyka si j w wilgotnych lasach i zarolach na caym niu i w dolnych partiach grskich. W niektrych okolicach jest jednak bardzo przetrzebiona w wyniku nadmiernej eksploatacji. Z tego powodu jest w Polsce pod cz ciow ochron gatunkow.

Kruszyna pospolita (wg T. Hajka, 1562)

213

Kruszyna jest krzewem do 5 m wysokim, nie kolczastym, silnie rozgazionym i ulistnionym, o szarobrunatnej, matowej korze z licznymi janiejszymi przetchlinkami. Licie eliptyczne, caobrzegie, o 6-8 parach nerww bocznych. Kwiaty zielonkawe, niepozorne. Owoce soczyste pestkowce wielkoci grochu, o 3-4 pestkach, pocztkowo zielone, nastpnie czerwone, a po dojrzeniu niemal czarne. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si wiosn przed rozwojem lici kor z modych 24-letnich gazek, zdejmujc j w odcinkach dugoci okoo 20 cm, i nastpnie suszy w suszarniach naturalnych w miejscach przewiewnych. Surowcem leczniczym jest kora kruszyny Cortex Frangulae (syn. Cortex Rhamni frangulae). Przed uyciem powinna by przechowywana duej ni rok lub po wysuszeniu ogrzewana w temp. 100C przez 2 godz. Niekiedy zbiera si we wrzeniu dojrzewajce owoce kruszyny i suszy w suszarniach ogrzewanych, pocztkowo w temperaturze niszej, a nastpnie dosusza w temp. okoo 60C. Otrzymuje si owoc kruszyny - Fructus Frangulae (syn. Fructus Rhamni frangulae). Podobnie do kruszyny dziaa kora szakaku amerykaskiego - Rhamnus purshiana De Candolle (Rhamnaceae), przywoona dawniej do Polski z Ameryki Pomocnej pod nazw Cortex Rhamni purshianae (syn. Cascara sagrada). Podstawowe zwizki czynne. Kora kruszyny zawiera do 4% mieszaniny hydroksymetyloantrazwizkw, gwnie w postaci glikozydowej. Wrd nich najwaniejsze s glukofrangularozydy A i B oraz produkty ich czciowej hydrolizy frangulozydy A i B. Ponadto stwierdzono obecno palmidyn oraz antranoli i antronw, ktre s substancjami niestaymi i powoli ulegaj utlenieniu do odpowiednich, lecz mao aktywnych antrachinonw. Inne skadniki kory nie maj waciwoci leczniczych. Nale do nich flawonoidy (np. ksantoramnina i ramnetyna), saponiny, zwizki garbnikowe, alkaloidy peptydowe (np. frangulanina i franganina) oraz sole mineralne. W owocach kruszyny znaleziono mieszanin antrazwizkw, a wrd nich palmidyn B, dwuantron aloeemodyny, chryzofanol i aloeemodyn , cukry i sole mineralne. Dziaanie. Zarwno kora, jak i owoce kruszyny zawieraj antrazwizki, ktre pobudzaj perystaltyk jelita grubego, dranic jego cian bezporednio poprzez splot Auerbacha. Obserwuje si wwczas wzmoenie ruchw perystaltycznych, przekrwienie bony luzowej w wyniku rozszerzenia naczy wosowatych oraz zahamowanie wchaniania wody przez cian jelit, co powoduje rozrzedzenie i zwikszenie objtoci mas kaowych. Zalenie od dawki i zawartoci antrazwizkw w korze stolce mog by papkowate lub pynne. Dziaanie przeczyszczajce obserwuje si dopiero po upywie 6-10 godz. od podania leku, poniewa zawarte w surowcu glikozydowe poczenia antrazwizkw musz ulec, pod wpywem bakterii, przemianom do wysokoaktywnych metabolitw. Kora kruszyny ma rwnie sabe wasnoci ciopdne, zapewne w wyniku bodcowego dziaania na misz wtroby oraz rozkurczajcego wpywu na drogi ciowe. Antrazwizki wyrniaj si gorzkim smakiem, dziki czemu pobudzaj na drodze odruchowej wydzielanie sokw trawiennych i wpywaj na lepsze przyswajanie pokarmw. Antrazwizki dziaaj te bakteriobjczo. Kruszyna ponadto dziaa toksycznie na pasoyty jelitowe, np. glisty i owsiki. Dziaania niepodane. Antrazwizki kory kruszyny powoduj przekrwienie okrnicy oraz narzdw miednicy maej i w dawkach wikszych mog by niebez-

214

pieczne dla kobiet ciarnych. Przenikaj one do mleka matek karmicych, co moe powodowa pynne stolce u niemowlt. Zastosowanie. Kora kruszyny jest jednym z najczciej u nas stosowanych rolinnych surowcw przeczyszczajcych. Suy zwaszcza w zaparciach przejciowych, powstaych w wyniku przebytych chorb zakanych, zaburze neurologicznych lub dugo trwajcego unieruchomienia, a take z zaparciach nawykowych, wywoanych atoni jelita grubego. W schorzeniach tych doskonae wyniki daj te preparaty zawierajce kruszyn, jak draetki Altra, granulaty Neonormacol i Normogran oraz mieszanka zioowa Normosan, produkowane w Polsce przez Herbapol. Dobre wyniki daje kruszyna take w stanach skurczowych jelit oraz upoledzonym przyswajaniu pokarmw, powizanym z niedostatecznym wydzielaniem sokw trawiennych, zwaszcza w jelicie cienkim na skutek niedoboru ci. Kora kruszyny zalecana jest szczeglnie osobom starszym, cierpicym na zaburzenia trawienne i utrudnione przyswajanie skadnikw pokarmowych, a take osobom otyym z uszkodzeniami miszu wtroby i zmniejszonym wydzielaniem ci. W stanach skurczowych dobre wyniki daje dodatek pokrzyku lub jaskczego ziela. Kora kruszyny jest skadnikiem wielu rolinnych preparatw dziaajcych przeczyszczajce, ciopdnie i regulujcych trawienie, produkowanych przez Herbapol, jak mieszanki zioowe Cholagoga II i Cholagoga III, stosowane w schorzeniach wtroby i drg ciowych, pyn Cholesol oraz granulat Cholegran, uywane w nieycie odka, jelit i przewodw ciowych. Suchy wycig z kruszyny wchodzi w skad proszku Gastrochol, zawierajcego wycigi z 9 zi i stosowanego w schorzeniach zwizanych z wydzielaniem i przepywem ci przez drogi ciowe. Korzystne dziaanie flawonoidw kory kruszyny na ciany naczy krwiononych oraz dziaanie przeczyszczajce antrazwizkw wykorzystano w mieszance zioowej Rektosan, stosowanej w ylakach odbytu. Te same wasnoci kruszyny wyzyskano w mieszance zioowej Sklerosan, podawanej w miadycy. Kora kruszyny jest najwaniejszym skadnikiem czynnym mieszanek zioowych Normosan i Degrosan. Przetwory. Odwar z kory kruszyny: 1/2 yki rozdrobnionej kory zala 1 szklank wody letniej. Ogrzewa do wrzenia i gotowa powoli pod przykryciem 15 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Popuka na sitku kor ostudzon przegotowan wod, uzupeniajc odwar do penej szklanki. Pi 1/2-3/4 szklanki wieczorem jako rodek przeczyszczajcy, natomiast 1/4-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie w przewlekej atonii jelit i otyoci. Odwar z owocw kruszyny: 1/2 yki owocw zala 1 szklank wody zimnej. Gotowa pod przykryciem przez 15 min. Po ostygniciu przecedzi. Pi po 1-3 yki jako lek agodnie przeczyszczajcy. Zioa w otyoci: zmiesza po 20 g kory kruszyny, lici mity pieprzowej i kwiatw rumianku oraz po 10 g korzeni kozka, lici melisy i ziela dziurawca. Wsypa do termosu 2 yki zi i zala 21/2 szklanki wody wrzcej. Pozostawi na 11/2 godz. Pi 3 razy dziennie po 2/3 szklanki midzy posikami jako lek regulujcy czynno przewodu pokarmowego, zapobiegajcy zaparciom i zwikszajcy ilo wydalanego moczu. Wraz z odpowiedni diet, kinezyterapi i balneoterapi stosowa jako rodek zapobiegajcy dalszemu przyrostowi wagi ciaa lub powodujcy po pewnym czasie powolny jej spadek. Degrosan (Herbapol): 2 yki zi zala 21/2 szklanki wody gorcej, ogrzewa do wrzenia i gotowa pod przykryciem 3-5 min. Odstawi na 10 min i przecedzi do

215

termosu. Pi po 1 szklance 2 razy dziennie po posikach w zaburzeniach procesw trawienia i przyswajania pokarmw, otyoci i miadycy naczy krwiononych. Normosan (Herbapol): 1/2-1 yk zi zala 1 szklank wody wrzcej i naparza pod przykryciem 15-20 min. odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 1/4-1/3 szklanki 3 razy dziennie przed jedzeniem w lekkich stanach nieytowych jelit. Natomiast jako rodek przeczyszczajcy wypi wieczorem szklank naparu po jedzeniu. Altra (Herbapol), draetki zawierajce wycig suchy z kruszyny i z drody. Dawkowanie: dorosym zaleca si 1-3 draetki na noc, jako rodek przeczyszczajcy, popite szklank wody. W otyoci i atonii jelit po 1-2 draetki 2 razy dziennie. Dzieciom starszym podawa 1-2 draetki wieczorem, zalenie od wieku, przy zaparciach. Neonormacol (Herbapol): dorosym zaleca si jednorazowo yeczk granulatu, popitego ciep wod, jako rodek agodnie przeczyszczajcy. Mona podwyszy dawk do 2 yeczek 2 razy dziennie. Dzieciom podawa odpowiednio mniej, stosownie do wieku. Normogran (Herbapol): dorosym zaleca si 1 yeczk granulatu 2 razy dziennie - rano na czczo i wieczorem przed snem; popi 1/2 szklanki pynu. Dzieciom, zalenie od wieku, zwykle 1/3-1/2 yeczki 1-2 razy dziennie. Stosuje si w zaparciach, rwnie po przyjciu rodkw przeciwrobaczycowych.

67. KRWAWNIK POSPOLITY

Achillea millefolium L.
Jest to bylina z rodziny Zoonych (Compositae), wystpujca w Europie, umiarkowanej czci Azji oraz w Ameryce Pnocnej. W Polsce ronie bardzo pospolicie w caym kraju na suchych kach, miedzach, przydroach i skrajach lasw. Tworzy liczne podgatunki i rasy chemiczne. Krwawnik pospolity wytwarza cienkie kcza z podziemnymi rozogami. odygi ma sztywne, prosto wzniesione, do 80 cm wysokie, sabo rozgazione tylko w grnej czci, zakoczone paskim baldachogronem biaych lub rowych kwiatw, zebranych w drobne koszyczki. Licie dolne krtkoogonkowe, grne siedzce, ustawione skr tolegle, ciemnozielone, owosione, w zarysie lancetowate, zwykle 4-krotnie dusze od szerokoci, podwjnie lub potrjnie pierzastosieczne, o wycinkach lancetowatych, szydlasto zakoczonych. Surowiec. Do celw leczniczych cina si od czerwca do wrzenia grne czci pdw, dugoci do 25 cm w okresie rozkwitania i suszy w suszarniach naturalnych, w miejscach zacienionych i przewiewnych. Otrzymuje si ziele krwawnika - Herba Millefolii. Zbiera si rwnie same kwiatostany i suszy jak ziele w suszarniach naturalnych w temp. poniej 35C. Surowcem jest kwiat krwawnika - Flos Millefolii, syn. Anthodium Millefolii. Podstawowe zwizki czynne. Ziele krwawnika zawiera 0,25-0,5% olejku eterycznego (jego skadnikami jest m.in. azulen, cyneol, borneol, er- i -pinen), ponadto glikozyd cyjanogenny zwany achillein, flawonoidy (np. glikozydy apigeniny i luteoliny), cholin , do 3% garbnikw, kwas askorbowy, furanokumaryn oraz sole mineralne obfitujce w zwizki manganu. W kwiatach znaleziono okoo 0,5%, a niekiedy wicej, olejku eterycznego o podobnym skadzie, jak w zielu, cholin, flawonoidy i sole mineralne. Dziaanie. Ze wzgldu na urozmaicony skad chemiczny ziele krwawnika wykazuje wielokierunkowe dziaanie. Od wiekw uchodzi za rodek powstrzymujcy

216

Krwawnik pospolity (wg L. Fuchsa, 1543)

krwawienia, co uwidocznio si nawet w polskiej nazwie tej roliny. Sdzi si, e przetwory z ziela krwawnika hamuj mikrokrwawienia, m.in. z uszkodzonych naczy wosowatych w przewodzie pokarmowym. Obserwuje si ponadto dziaanie rozkurczowe na minie gadkie jelit, drg ciowych i moczowych, przypisywane flawonoidom. Dziki temu ziele wzmaga nieznacznie przepyw ci do dwunastnicy, nieco zwiksza dobow ilo wydalanego moczu, a take osabia bl wywoany skurczem jelit lub kolk jelitow. Dziaa oglnie odtruwajce, usuwa z moczem toksyczne produkty przemiany materii oraz te zwizki, ktre wnikny do organizmu z zewntrz. Pobudza u kobiet miesiczkowanie i agodzi ble w bolesnym miesiczkowaniu. Gorzka substancja achilleina pobudza w niewielkim stopniu receptory smakowe i za porednictwem orodkowego ukadu nerwowego zwiksza wydzielanie soku

217

odkowego i usprawnia trawienie oraz przyswajanie pokarmw. Wycigi dziaaj wiatropdnie i s podawane zwaszcza dzieciom, modziey i osobom starszym. Dziki obecnoci garbnikw oraz olejku eterycznego, zawierajcego azulen, ziele i kwiaty krwawnika dziaaj przeciwzapalnie i sabo bakteriostatycznie. Dziaania niepodane. Dotknicie wieej roliny wywouje u niektrych osb odczyn alergiczny i wysypk. Natomiast przetwory z krwawnika, podawane w zalecanych dawkach, nie powoduj odczynw niepodanych. Zastosowanie. Przetwory z ziela krwawnika stosuje si w nieytach i stanach zapalnych przewodu pokarmowego, zwaszcza gdy towarzysz im niewielkie krwawienia, pomocniczo w ylakach odbytu, a take w nieznacznych krwawieniach pucnych obok leczenia przyczynowego. Ponadto wykorzystuje si je w stanach skurczowych mini gadkich drg ciowych i jelit oraz przewlekych zaburzeniach trawiennych, ktrym towarzysz brak aknienia, odbijanie, wzdcia i nudnoci, w napadowych blach jelitowych i zaparciach nawykowych. Ziele krwawnika wchodzi w skad wielu preparatw rolinnych produkowanych przez Herbapol, jak: mieszanka zioowa Cholagoga II i proszek Gastrochol, uywane w schorzeniach wtroby i niedostatecznym wydzielaniu ci oraz nieytach odka i jelit, mieszanka Digestosan oraz tabletki Calmagina, uywane w przewlekych stanach nieytowych przewodu pokarmowego oraz zmniejszonym wydzielaniu soku odkowego i zaburzeniach w przyswajaniu pokarmw. Mieszanka zioowa Degrosan, zawierajca ziele krwawnika, reguluje procesy trawienne, a take korzystnie wpywa na przemian materii, rwnowag midzy koloidami i krystaloidami w moczu oraz przepuszczalno cian naczy krwiononych. Dziki korzystnemu dziaaniu flawonoidw na ciany naczy krwiononych wykorzystano ziele krwawnika w mieszance zioowej Sklerosan, uywanej o pocztkowych stanach miadycy. Z uwagi na rozkurczowe i sabe przeciwblowe dziaanie flawonoidw wczono ziele krwawnika do mieszanki zioowej Nervosan oraz granulatu Nervogran, ktre stosuje si m.in. w stanach pobudzenia nerwowego pod wpywem bodcw wewntrznych, np. bl. Zewntrznie wykorzystuje si odwary z ziela do okadw w stanach zapalnych skry i bon luzowych oraz do pukania jamy ustnej i garda. Lepiej jednak nadaj si do tego kwiaty krwawnika, bogatsze w olejek eteryczny i flawonoidy. Ziele i kwiaty krwawnika rzadko stosuje si pojedynczo, a zwykle w poczeniu z innymi surowcami zielarskimi. Drobno posiekane licie krwawnika su w hodowli jako cenna pasza dla maych indyczt. Kwiaty krwawnika mona stosowa podobnie jak ziele, maj one jednak silniej zaznaczone dziaanie przeciwzapalne i rozkurczowe. Wycigi z kwiatw podaje si doustnie w stanach nieytowych przewodu pokarmowego, nawet wwczas gdy nastpio uszkodzenie bon luzowych, jak choroba wrzodowa, owrzodzenie jelita grubego i ylaki odbytu. Zewntrznie stosuje si kwiat krwawnika jako surowiec rwnorzdny kwiatom rumianku. W postaci naparw suy do pukania jamy ustnej i garda w stanach zapalnych, do okadw i przymoczek w niektrych przypadkach podranienia skry, a take do kpieli kosmetycznych. Kwiat krwawnika jest skadnikiem granulatu zioowego Normogran, uywanego w zaparciach atonicznych i spastycznych, zwaszcza u osb otyych. Wchodzi rwnie do mieszanki Pulmosan, stosowanej jako preparat pomocniczy w schorzeniach puc, w ktrych nastpio uszkodzenie tkanki. Jest te skadnikiem mieszanki Rektosan, polecanej w leczeniu ylakw odbytu. Wycig z kwiatw wchodzi w skad aerozolu Sanofil, stosowanego w wyprysku alergicznym, wierzbiczce i zapaleniu skry.

218

Przetwory. Napar z ziela krwawnika: 1 yk ziela zala 11/2 szklanki wody wrzcej i naparza pod przykryciem 15 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 2-3 razy dziennie po 1/3-1/2 szklanki w nieznacznych, przewlekych zaburzeniach trawiennych z krwawieniami. Natomiast w zaburzeniach miesiczkowania i dla usunicia z organizmu zwizkw toksycznych pi 3-4 razy dziennie po 2/3 szklanki naparu. Do stosowania zewntrznego sporzdza si napar z 2 yek ziela na 1 szklank wody. Do kpieli bierze si 2-3 garcie ziela na 2 l wody. Napar z kwiatw krwawnika: 1 yk kwiatw krwawnika zala 11/2 szklanki wody wrzcej i naparza pod przykryciem 15 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 2-3 razy dziennie porcjami w stanach zapalnych przewodu pokarmowego. Ten sam napar mona stosowa do pukania w stanach zapalnych jamy ustnej i garda, do przymoczek, przemywania oczu. Moe on take zastpowa rumianek. Sok ze wieego ziela krwawnika: 500 g wieo zebranego kwitncego ziela przepuci przez maszynk, zmiksowa lub odcisn w sokowirwce. Otrzymany sok przecedzi i doda dla utrwalenia 1 cz spirytusu 95-procentowego na 4 czci soku. Przechowywa w lodwce. Pi po yce 2-4 razy dziennie w 1/4 szklanki wody lub soku owocowego. Sok ten ma wszystkie dziaania przypisywane krwawnikowi. Sanofil (Herbapol), aerozol: skr zmienion chorobowo spryska z odlegoci paru centymetrw, a wytworzon pian rozprowadzi cienk warstw. Stosowa 2-3 razy na dob w leczeniu pokrzywki, wyprysku alergicznego, wierzbiczki i kontaktowego zapalenia skry.

68. KUKURYDZA ZWYCZAJNA

Zea mays L.
Jest to rolina jednoroczna z rodziny Traw (Gramineae), wystpujca w stanie naturalnym w Ameryce rodkowej i Poudniowej, wprowadzona do uprawy par tysicy lat temu i obecnie uprawiana jako rolina zboowa w cieplejszej strefie klimatu umiarkowanego oraz w klimacie gorcym. W Polsce udaje si z trudem z uwagi na zbyt chodne i krtkie dla niej lato. Nie wyksztaca dojrzaych nasion i suy jako kiszonka na pasz dla byda. Kukurydza ma odyg do 2,5 m wysok, 3-5 cm grub z gbczastym rdzeniem. Licie szerokoci 5-10 cm. Kwiaty rozdzielnopciowe, mskie zebrane w wielk szczytow wiech, eskie - skupione w kolby wyrastajce w pochwach lici. U szczytu kwiatostanw eskich widoczne s pczki nitkowatych znamion. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si w lipcu i sierpniu znamiona ze supkami eskich kwiatw i suszy w suszarniach naturalnych w cieniu i przewiewie. Surowcem jest znami kukurydzy - Stigma Maydis. Podstawowe zwizki czynne. Surowiec zawiera 0,1-0,2% olejku eterycznego, do 3% zwizkw saponinowych, okoo 4% garbnikw katechinowych okoo 2,3% ywic, okoo 4,15% cukrw redukujcych, ponadto alantoin , glikozyd goryczowy, fitosterole (np. stygmasterol i -sytosterol), witamin K oraz sole mineralne. Dziaanie. Wycigi ze znamion kukurydzy obniaj napicie mini gadkich drg moczowych i nieznacznie pobudzaj wydalanie moczu. Zwikszaj jednak

219

Kukurydza zwyczajna (wg T. Hajka, 1562)

wyranie ilo usuwanych t drog moczanw, fosforanw i szczawianw. Wykazuj rwnie swoiste dziaanie przeciwzapalne na drogi moczowe, a zwaszcza na pcherz. Ponadto wywieraj korzystny wpyw na wtrob i zwikszaj nieznacznie wytwarzanie ci. Zmniejszaj przy tym napicie mini gadkich drg ciowych, dziki czemu uatwiaj jej przepyw do dwunastnicy. Obserwuje si czsto niewielki spadek podwyszonego cinienia krwi, ktry mona przypisa skojarzonemu dziaaniu moczopdnemu oraz przeciwskurczowemu znamion kukurydzy. Stwierdza si rwnie nieznaczne zwikszenie krzepliwoci krwi. Dziaania niepodane. Przetwory z kukurydzy stosowane w zalecanych dawkach nie wywouj objaww niepodanych.

220

Zastosowanie. Znamiona kukurydzy stosuje si przede wszystkim jako lek moczopdny oraz w pewnym stopniu przeciwzapalny i rozkurczowy w przypadku trudnoci w oddawaniu moczu. Ponadto w zapaleniu miedniczek nerkowych i p cherza oraz w obrzkach wywoanych niewydolnoci krenia i nerek. Pomocniczo stosowane s w kamicy moczanowej i fosforanowej, biakomoczu, skazie moczanowej oraz chorobie reumatycznej. Podaje si je rwnie jako lek ciopdny w zastoju ci i pomocniczo w zapaleniu wtroby oraz kamicy ciowej. Czasem wykorzystuje si je jako lek wspomagajcy w pocztkowych stanach cukrzycy, otyoci oraz skonnoci do krwawie na skutek obnionej krzepliwoci krwi. W lecznictwie ludowym znamiona kukurydzy s traktowane jako rodek zwikszajcy popd pciowy oraz regulujcy krwawienia miesiczne u kobiet, ale brak na to uzasadnienia naukowego. Przetwory. Odwar ze znamion kukurydzy: 2 yki znamion zala 2 szklankami wody letniej. Ogrzewa do wrzenia i gotowa pod przykryciem 3 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi po 1/2-2/3 szklanki 2-4 razy dziennie midzy posikami jako lek moczopdny i ciopdny. Dziaanie moczopdne mona wzmocni, dodajc nieco kwiatw chabru, a dziaanie ciopdne - przez dodanie lici mity pieprzowej. Zioa moczopdne: zmiesza 50 g znamion kukurydzy, ziela nawoci i ziela poonicznika oraz po 25 g ziela rdestu ptasiego i ziela skrzypu. Zala 3 yki zi 3 szklankami wody ciepej i ogrzewa do wrzenia pod przykryciem. Gotowa 5 min i odstawi na 10 min. Przecedzi. Pi 3 razy dziennie po 1 szklance po jedzeniu w stanach zapalnych drg moczowych i w kamicy moczowej.

69. LAWENDA LEKARSKA

Lavandula officinalis Chaix ex Villars
Lawenda jest pkrzewem z rodziny Wargowych (Labiatae), pochodzcym prawdopodobnie z Persji lub z Wysp Kanaryjskich, przeniesionym ju w czasach staroytnych do strefy basenu Morza rdziemnego. Obecnie jest uprawiana w wielu krajach, w tym rwnie w Polsce. Lawenda ma odygi proste lub nieco wygite, silnie rozgazione, u dou zdrewniae, do 0,5 m wysokie. Licie krtkoogonkowe lub siedzce, rwnowskie bd podunie lancetowate, caobrzegie z brzegiem nieco podwinitym, osadzone na odydze naprzeciwlege. Kwiaty grzbieciste, dwuwargowe, zebrane w kwiatostany podobne do kosa, osadzone na szczytach odyg. Kady kwiatostan zoony jest z kilku okkw kwiatw wyrastajcych w pachwinach wyduonych przykwiatkw. Kwiaty do drobne, dugoci do 8 mm. Kielich niebieskawoszary lub niebieski, korona fioletowoniebieska lub szarobrunatna, wyranie owosiona. Caa rolina wyrnia si silnym aromatycznym zapachem. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si w lipcu lub w sierpniu kwiatostany lawendy w pocztkowym okresie rozkwitania, kiedy przewaajca cz kwiatw jest jeszcze w pczkach i suszy je w cieniu i przewiewie w temperaturze nie przekraczajcej 35C. Nastpnie okrusza si na sitach kwiaty i odrzuca szypuki. Otrzymuje si surowiec, kwiat lawendy - Flos Lavandulae. Naley go przechowywa w szczelnym opakowaniu w miejscach suchych i chroni od wiata. Podstawowe zwizki czynne. Kwiaty zawieraj olejek eteryczny w iloci do 3%, czasem wicej. Polskie normy apteczne wymagaj co najmniej 1,7% olejku. Podsta-

221

wowym jego skadnikiem jest linalol i jego estry z kwasem octowym (do 40% octanu linalolu o przyjemnym zapachu), masowym, kapronowym oraz izowalerianowym, poza tym -cymen, -terpineol, geraniol, -mircen i inne terpeny. Skad chemiczny olejku lawendowego wykazuje du zmienno. Rnice maj niewielkie znaczenie w lecznictwie, natomiast odgrywaj znaczn rol w ocenie przydatnoci olejku do celw perfumeryjnych i kosmetycznych. Kwiaty lawendy zawieraj rwnie garbniki charakterystyczne dla rodziny Wargowych, zwizki trjterpenowe (np. kwas ursolowy), pochodne kumarynowe (np. m.in. herniaryna), antocyjany, kwasy organiczne, fitosterole i sole mineralne. Dziaanie. Gwnym skadnikiem czynnym kwiatw lawendy jest olejek eteryczny. Zarwno kwiaty, jak i sam olejek podane doustnie pobudzaj czynno wydzielnicz rnych narzdw. Zwikszaj wydzielanie soku odkowego i wytwarzanie ci przez komrki wtroby oraz jej przepyw przez drogi ciowe. Dziki temu usprawniaj procesy trawienia i przyswajania pokarmw. Obserwuje si take sabe dziaanie moczopdne i napotne. Surowiec, dziki zawartoci olejku eterycznego, zwizkw trjterpenowych oraz pochodnych kumarynowych, wykazuje dziaanie rozkurczowe na minie gadkie jelit, drg ciowych oraz drg moczowych. Przyczynia si do ustpienia lub osabienia blu brzucha, a take kolki jelitowej wskutek przywrcenia prawidowych ruchw perystaltycznych jelit, uregulowania procesw przyswajania pokarmw, zwikszenia dopywu ci do dwunastnicy oraz bardziej regularnego oddawania moczu. Destylowany z kwiatw z par wodn olejek lawendowy - Oleum Lavandulae rwnie ma zastosowanie w lecznictwie. Niektre jego skadniki, jak linalol i terpineol wywieraj bezporedni wpyw na orodkowy ukad nerwowy i osabiaj spontaniczn aktywno ruchow ludzi i zwierzt. Pod ich wpywem zmniejsza si stan napicia nerwowego, uczucie niepokoju oraz trudno w zasypianiu. Olejek lawendowy niszczy wiele szczepw bakterii chorobotwrczych, w tym rwnie opornych na antybiotyki. Sabo natomiast dziaa na grzyby chorobotwrcze. Stosowany zewntrznie na skr olejek dziaa przeciwbakteryjnie, przeciwgrzybiczo i przeciwwidowo, a dziki obnieniu wraliwoci nerww czuciowych zmniejsza nasilenie blu w chorobie reumatycznej. Dziaania niepodane. Olejek lawendowy podany doustnie w zbyt duej dawce moe wywoa stan zapalny bony luzowej odka i jelit. Drani te nerki i pcherzyki pucne. Dziaa rwnie nieco dranico na skr i u niektrych osb powoduje rozszerzenie podskrnych naczy krwiononych oraz zaczerwienienie i rozgrzanie skry, zwaszcza w miejscach delikatnych. Zastosowanie. Napar z kwiatw lawendy stosuje si doustnie w agodnych dolegliwociach trawiennych, zwaszcza zmniejszeniu apetytu, zym przyswajaniu pokarmw i nadmiernej fermentacji. Stosowany jest take jako agodny rodek rozkurczowy w blach brzucha, wzdciach i kolce jelitowej, zwaszcza u modziey i osb starszych. Napar i inne przetwory z kwiatw lawendy stosuje si take w nerwicach. Wycig z kwiatw lawendy jest jednym ze skadnikw kropli Nervosol (Herbapol) o dziaaniu uspokajajcym. Olejek eteryczny z kwiatw lawendy wchodzi w skad rnych preparatw recepturowych stosowanych niekiedy wewntrznie w niestrawnoci i braku aknienia, wzdciach, kolce jelitowej i stanach nerwicowych. Natomiast czciej uywa si go zewntrznie jako dodatku do pukania jamy nosowo-gardzielowej, dzise, jamy ust-

222

nej i garda w stanach zapalnych, take jako skadnika pynw do inhalacji w nieytach oskrzeli oraz stanach infekcyjnych puc, oskrzeli, krtani i garda. Jest skadnikiem balsamw i maci do smarowania ropiejcych i trudno gojcych si ran, czasem balsamu do nosa o dziaaniu przeciwbakteryjnym. Suy jako dodatek do maci stosowanych w zapaleniu odbytu. Jest ponadto wykorzystywany do aromatyzowania maci i kremw. Wchodzi te w skad niektrych preparatw do naciera przeciwreumatycznych. Olejek lawendowy ma rwnie szerokie zastosowanie w perfumerii i kosmetyce. Suy do wyrobu perfum i kompozycji zapachowych do aromatyzowania myd a i detergentw, do wyrobu wd toaletowych, pynw do kpieli i wielu innych preparatw. Przetwory. Napar lawendowy: 1 yk kwiatw lawendy zala 11/2 szklanki wody wrzcej i naparza pod przykryciem 15 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 1/2 szklanki 3 razy dziennie midzy posikami, jako rodek wiatropdny, lub po 1/2 szklanki po jedzeniu rano i wieczorem, jako rodek uspokajajcy i rozkurczowy. Wino lawendowe: 10 g kwiatw lawendy, 5 g owocw kolendry i 2 g owocw anyu macerowa przez 2 tygodnie w 1/2 l czerwonego wina czsto mieszajc, nastpnie przecedzi. Pi 23 razy dziennie po maym kieliszku na 30 min przed jedzeniem w zym trawieniu i braku aknienia albo po jedzeniu jako rodek wiatropdny, rozkurczowy, znoszcy bl brzucha oraz ciopdny i moczopdny. Zioa jelitowe: zmiesza po 20 g kwiatw lawendy i lici mity pieprzowej, 30 g kwiatw wizwki i 40 g rozdrobnionych kczy piciornika. Zala 2 yki zi 2 szklankami wody gorcej, ogrza powoli do wrzenia i gotowa pod przykryciem 2-3 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi po 1/2 szklanki 3-4 razy dziennie midzy posikami w nadmiernej fermentacji jelitowej, wzdciach i blach brzucha. Zioa regulujce trawienie: zmiesza 50 g kwiatw lawendy oraz po 25 g rozdrobnionego korzenia omanu, lici orzecha woskiego, ziela serdecznika i znamion kukurydzy. Zala 11/2 yki zi w termosie 2 szklankami wody wrzcej, zakry i pozostawi na 1 godz. Pi po 1/2 szklanki 3 razy dziennie przed jedzeniem jako rodek zwikszajcy apetyt i regulujcy procesy trawienia, natomiast midzy posikami rwnie jako rodek moczopdny. Zioa uspokajajce do kpieli: zmiesza po 50 g kwiatw lawendy, kwiatw lipy i ziela macierzanki. Z caoci zi sporzdzi napar, zalewajc je 2-3 l wody wrzcej. Po 15 min przecedzi go przez ptno do wanny wypenionej do 1/3 wod o temp. 37-38. Zioa pozostae po odcedzeniu przeoy do woreczka pciennego i umieci w wannie z wod. Czas kpieli 1525 min, nastpnie odpoczynek w ku. Stosowa jako rodek uspokajajcy i uatwiajcy zasypianie. Balsam wykrztuny: zmiesza 20 g olejku lawendowego, 10 g salicylanu metylu, oraz po 5 g olejku eukaliptusowego, olejku tatarakowego, olejku kosodrzewinowego lub sosnowego, terpentyny i oleju rycynowego lub oliwy. Balsam rozprowadza si (lecz nie wciera) palcami na grnej czci mostka, z reguy przed snem: niemowltom 1-2 krople, maym dzieciom 2-4 krople, modziey 5-10 kropli, dorosym do 15 kropli, zalenie od potrzeby 1-3 razy dziennie. Stosuje si w niedronoci przewodw nosowych, spowodowanej nieytem, obfitej wydzielinie z nosa, chrypce, w pocztkach zapalenia oskrzeli z utrudnionym oddychaniem i blem oskrzelowym. Niektre osoby, zwaszcza mae dzieci, mog by uczulone na skadniki balsamu i reagowa wysypk alergiczn. Naley wwczas przerwa podawanie balsamu. Apteki przygotowuj balsam na podstawie recepty lekarskiej.

223

70. LEBIODKA POSPOLITA

Origanum vulgare L.
Jest to bylina z rodziny Wargowych (Labiatae), wystpujca w Europie, Azji Mniejszej i na Syberii. W Polsce ronie w zarolach, na skrajach lasw i suchych, sonecznych pagrkach; pospolita na caym niu i w strefie podgrskiej. Lebiodka wytwarza pezajce kcza, czsto z rozogami oraz liczne, wzniesione, czterokanciaste odygi, rozgazione w czci grnej, zwykle czerwono nabiege i owosione, 20-80 cm wysokie. Licie jajowate, tpe, caobrzegie lub odlege zbkowane, naprzeciwlege. Kwiaty drobne, dwuwargowe, purpurowe lub jasnoczerwone, zebrane w szczytowych podbaldachach. Kielich biao owosiony. Caa rolina wyrnia si swoistym, aromatycznym zapachem. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si od czerwca do wrzenia grne, gsto ulistnione czci zakwitajcych pdw lebiodki pospolitej i suszy w warunkach naturalnych w cieniu i przewiewie bd w suszarni ogrzewanej w temp. do 35C. Surowcem jest ziele lebiodki - Herba Origani. Podstawowe zwizki czynne. Ziele lebiodki zawiera do 1,2% olejku eterycznego o do zmiennym skadzie, bogatego w fenole, jak karwakrol i tymol, ktrych ilo moe siga do 40%. Poza tym w olejku znaleziono octan geranylu i nieco seskwiterpenw. Drug grup cia czynnych stanowi garbniki (ok. 4%). S rwnie flawonoidy obejmujce pochodne luteoliny, diosmetyny i apigeniny, fitosterole, zwizki ywicowe, substancja goryczowa i sole mineralne. Dziaanie. Ziele lebiodki pobudza w nieznacznym stopniu czynnoci wydzielnicze wielu narzdw. Zwiksza sekrecj liny, soku odkowego i ci, usprawniajc procesy trawienia i przyswajania pokarmw. Wzmaga te nieco wydzielanie luzu, zwaszcza przez bony luzowe grnych drg oddechowych, a take czynno gruczow potowych oraz nerek, zwikszajc agodnie ilo wydalanego moczu. Z uwagi na zawarto flawonoidw surowiec ten dziaa rwnie rozkurczowo na minie gadkie oskrzeli, jelit, drg ciowych i moczowodw oraz na macic w okresie krwawie miesicznych. Uchodzi za dobry rodek wiatropdny. Ze wzgldu na garbniki oraz fenolowe skadniki olejku eterycznego wykazuje wasnoci przeciwbiegunkowe, bakteriobjcze, a nadto wie szkodliwe produkty przemiany materii. Dziaania niepodane. Przy stosowaniu ziela lebiodki w zalecanych dawkach nie obserwuje si objaww niepodanych. Zastosowanie. Ziele lebiodki mona podawa w rnych rodzajach schorze. Najczciej stosuje si jako lek agodnie moczopdny. Rwnie w niedoczynnoci wtroby i drg ciowych oraz stanach nieytowych odka, dyspepsji, atonii jelit oraz nadmiernej fermentacji i wzdciach. Ponadto w nieytach grnych drg oddechowych, kaszlu i utrudnionym odkrztuszaniu. Zewntrznie suy do pukania w zapaleniu jamy ustnej i garda oraz do kpieli w widzie skry i trudno gojcych si ranach, a take do obmywania ciaa chorych, nie opuszczajcych ka. W lecznictwie ludowym ziele lebiodki uwa ane jest za skuteczny rodek uspokajajcy w niektrych zaburzeniach psychicznych, jak histeria i erotomania. Przetwory. Napar z ziela lebiodki: 2 yki ziela zala 2 szklankami wody wrzcej i naparza pod przykryciem 15 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 1/2-2/3 szklanki 2-3 razy dziennie na 30 min przed jedzeniem jako lek odkowy i rozkurczowy, a po posikach - jako wiatropdny i wykrztuny. Mona stosowa rwnie do pukania jamy ustnej i garda.

224

Zioa ciopdne: zmiesza po 50 g ziela lebiodki, ziela boego drzewka i kwiatw rumianku rzymskiego (lub rumianku pospolitego) oraz po 25 g ziela szanty, ziela nawoci, ziela rdestu ptasiego i owocw bzu czarnego. Wsypa do termosu 11/2 yki zi i wla 2 szklanki wody wrzcej. Termos zamkn i odstawi na godzin. Pi 2/3 szklanki rano na czczo i wieczorem przed snem jako rodek ciopdny w niedoczynnoci wtroby. Zioa do obmywania ciaa i do kpieli: zmiesza po 2 garcie ziela lebiodki, ziela rdestu ptasiego i ziela mniszka. Cao zala 3 l wody zimnej. Ogrzewa do wrzenia i gotowa agodnie pod przykryciem 5-10 min. Przecedzi i uy do obmywania ciaa osb ciko chorych lub do kpieli. Zapobiega w pewnym stopniu tworzeniu si odleyn.

71. LEN ZWYCZAJNY

Linum usitatissimum L.
Jest to rolina jednoroczna z rodziny Lnowatych (Linaceae), udomowiona w Mezopotamii prawdopodobnie ju w szstym tysicleciu p.n.e., nie znana dzi w stanie dzikim. Obecnie uprawiana w wielu krajach wiata, w tym rwnie w Polsce. Len ma odyg nag, prost, do 70 cm wysok, u gry silnie rozgazion. Licie lancetowate, dugo zaostrzone, trjnerwowe, ustawione skrtolegle. Kwiaty promieniste, bkitne lub biaawe, zebrane w wachlarzowat wiech. Owocem jest kulista torebka, zawierajca prawie z reguy 10 byszczcych nasion barwy tobrunatnej lub czerwonobrunatnej. Nasiona poduniejajowate, spaszczone, z jednego koca zaostrzone, o brzegach ostrokanciastych. Maj dugo do 6 mm i grubo okoo 1 mm. Zanurzone w wodzie pczniej, pokrywajc si warstw luzu. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si po dojrzeniu nasion cae roliny, suszy na wolnym powietrzu i omaca. Otrzymuje si jako surowiec nasienie lnu - Semen Lini, syn. siemi lniane. Naley pamita, e wyraz siemi jest spolszczonym aciskim terminem semen, uywanym tylko w odniesieniu do nasion lnu. Nasiona lnu su rwnie do wytaczania oleju lnianego - Oleum Lini. Podstawowe zwizki czynne. Nasiona zawieraj do 6% substancji luzowych, rozmieszczonych w upinie nasiennej, i 30-40% oleju tustego, ponadto glikozydy cyjanogenne, jak linamaryna i lotaustralina (do 1,5%), ktre uwalniaj si tylko z rozdrobnionych i namoczonych nasion, dajc wolny cyjanowodr. S w nasionach rwnie inne glikozydy, jak linocymarozyd, bdcy pochodn estru metylowego kwasu ohydroksycynamonowego i linkafeinozyd (pochodna kwasu kawowego). W grupie steroli znaleziono sytosterol, kampesterol, cykloartenol i cholesterol. Surowiec zawiera take okoo 20% biaka. Ponadto stwierdzono, e w niedojrzaych nasionach jest toksyczny aminokwas linatyna, pochodna proliny, bdcy antagonist witaminy B6. Olej lniany naley do najlepszych olejw schn cych. Zawiera okoo 20% glicerydu nienasyconego kwasu linolenowego (z 3 podwjnymi wizaniami), okoo 60% glicerydu kwasu linolowego (z 2 podwjnymi wizaniami) i do 5% glicerydu kwasu olejowego (z 1 podwjnym wizaniem). Wszystkie wymienione kwasy tuszczowe maj po 18 atomw wgla w czsteczce. Ponadto olej zawiera okoo 8% glicerydw nasyconych kwasw mirystynowego, stearynowego, palmitynowego i erukowego. W oleju znajduje si te okoo 1% wolnych kwasw, ktrych zawarto wzrasta w miar przechowywania, a nadto s fitosterole, wit. E i inne zwizki.

225

Dziaanie. Nasiona lnu s najczciej stosowanym w Polsce surowcem luzowym o dziaaniu osaniajcym przewd pokarmowy. Wodne wycigi z nierozdrobnionych nasion, sporzdzone na zimno, drog maceracji, lub korzystniej na gor co, w postaci odwaru, i podane doustnie powlekaj cienk warstw bony luzowe przeyku, odka i czciowo dwunastnicy, osaniajc je przed substancjami szkodliwymi pochodzenia endogennego lub egzogennego. Ma to wielkie znaczenie w owrzodzeniu odka lub dwunastnicy, ktremu czsto towarzyszy nadmiar silnie kwanego soku odkowego, a take w zatruciach substancjami rcymi. luz z nasion lnu jest do odporny na czynniki hydrolizujce i dugo nie zmienia lepkoci. Dziki temu pewna jego cz przemieszcza si stopniowo a do jelita grubego. Warstwa luzu zatrzymuje szkodliwe zwizki, utrudnia ich wchanianie i zmniejsza odczyny miejscowe w przewodzie pokarmowym. Nasiona lnu wypite razem z kleikiem maj, oprcz wasnoci powlekajcych i ochronnych, rwnie agodnie przeczyszczajce. Pczniej bowiem nadal w jelicie grubym, spulchniaj jego zawarto i, dranic nieznacznie cian jelita, przyspieszaj ruchy perystaltyczne; uatwiaj wyprnienie. Rozdrobnione nasiona lnu zarobione z wod, podane zewntrznie, dziaaj odmikczajco i sabo przeciwzapalnie. Olej lniany zawiera glicerydy nienasyconych kwasw tuszczowych uwaanych za witamin F. Nienasycone kwasy tuszczowe, a zwaszcza kwas arachidonowy, zawierajcy 20 atomw wgla w czsteczce i 4 podwjne wizania, s biogenetycznie zwizane z prostaglandynami, majcymi charakter hormonw tkankowych. Prostaglandyny obejmuj wiele zwizkw wykazujcych rnorodne dziaanie na tkanki. Niektre maj wpyw na zmiany cinienia krwi, inne na gospodark lipidow, co moe zapobiega miadycy, jeszcze inne na zmian krzepliwoci krwi. Frakcja kwasw nienasyconych, jako tzw. witamina F, niezbdna jest do regeneracji i waciwej elastycznoci skry. Olej lniany podany wewntrznie wchania si atwo w przewodzie pokarmowym i obnia poziom cholesterolu we krwi, a take wpywa regenerujce na skr. Zastosowany miejscowo na skr normalizuje jej czynnoci, nadaje prawidow elastyczno i odporno na niekorzystne czynniki zewntrzne oraz poprawia zdolno ziarninowania i szybkiej regeneracji naskrka. Podobnie korzystnie dziaa regenerujce i powlekajce na bony luzowe. Dziaania niepodane. Preparaty lnu podawane w zalecanych dawkach nie powoduj objaww szkodliwych. Zastosowanie. Odwar z nasion lnu jest szeroko stosowany jako lek powlekajcy w zapaleniu odka i dwunastnicy bd uszkodzeniu bony luzowej substancjami rcymi, zwaszcza kwasami, a take niektrymi lekami, jak PAS lub salicylany. Ten sam odwar bywa stosowany zewntrznie do pukania jamy ustnej przy oparzeniu gorcymi pynami lub uszkodzeniu niektrymi kwasami bd ugami. Pczniejce nasiona lnu podaje si doustnie w przewlekych zaparciach atonicznych, towarzyszcych otyoci. Rozdrobnione nasiona zarobione z wod mona stosowa zewntrznie w postaci okadw odmikczajcych na wrzody, ropnie mnogie oraz w zapaleniu tkanki podskrnej. Olej lniany jest stosowany przede wszystkim zewntrznie. S jednak doniesienia, e przyjmowanie doustnie 60-100 g oleju lnianego dziennie moe mie korzystny wpyw w stwardnieniu rozsianym u niektrych osb. Zewntrznie podaje si olej lniany w postaci maci, kremw i mazide, czsto z

226

Azulanem lub alantoin, w leczeniu oparze I i II stopnia, przewlekej suchoci, uszczeniu i pkaniu naskrka, tr dziku pospolitym, wysypce alergicznej i widzie skry. Rwnie dobry jest na odleyny i owrzodzenia ylakowe koczyn. Profilaktycznie stosowany jest przeciw zaczerwienieniu skry u niemowlt. Len jest rolin wknodajn, oleist, a take lecznicz. Od kilkunastu lat wykorzystuje si produkt dotd odpadowy, jakimi byy padzierze, do wyrobu pyt padzierzowych, uywanych w budownictwie i przemyle meblarskim. Przetwory. Odwar z nasion lnu: 2 yki nie rozdrobnionych nasion wsypa do 1-1 1/2 szklanki wody letniej. Przela do odpowiedniego naczynia i gotowa powoli pod przykryciem do 15 min. Ostudzi i przecedzi. Mona doda yeczk syropu owocowego lub 2-3 krople nalewki mitowej. Pi po 1/2 szklanki 2 razy dziennie midzy posikami jako lek osaniajcy przewd pokarmowy. Zawiesina z nasion lnu: rozdrobni 1-2 yki nasion i zala 1/2-2/3 szklanki wody letniej, soku owocowego, kefiru lub jogurtu. Pozostawi na 30-60 min. Pi rano i wieczorem przez 2-4 tygodnie w przypadku zapar. Mona te nasiona rozdrobni w mikserze albo 1-2 yki nasion podpray na patelni i przyjmowa same lub z dodatkiem soli, albo te zmieszane z powidami, demem bd miodem. Okad z nasion lnu: 50 g rozdrobnionych nasion zala 1/4-1/2 szklanki wody wrzcej i wymiesza dokadnie. Zagotowa i odstawi na kilka minut. Zawin w ptno i przyoy ciepe pod ceratk na chore miejsce. Linal (Unia) - zawiesina kwanego wglanu glinu w luzie z nasion lnu jako rodek osaniajcy i zobojtniajcy kwas solny w odku. Dawki 1-2 yeczki midzy posikami. Linomag (Zioolek) - zawiera nienasycone kwasy tuszczowe o 3 podwjnych wizaniach, zaliczane do grupy wit. F, ze ladowymi ilociami aktywatora magnezowego, rozpuszczone w oleju lnianym. Posta: pyn do uytku wewntrznego i zewntrznego oraz ma, krem i puder do stosowania wycznie zewntrznego. Doustnie po 30 kropli do 3 yeczek pynu dziennie przez kilka miesicy w chorobach skrnych. Nie podawa w przypadku biegunki. Zewntrznie do smarowania w odleynach, owrzodzeniach, po oparzeniach i innych. Lipopharm (NRD) - kapsuki, zawierajce ester etylowy kwasu linolowego i lecytyny. Stosuje si jako rodek przeciwmiadycowy i w zwikszonej zawartoci lipidw we krwi.

LIPA DROBNOLISTNA
Tilia cordata Miller
Rolina jest duym drzewem z rodziny Lipowatych (Tiliaceae), wystpujcym powszechnie w Europie, niekiedy w wikszych zespoach, np. w ZSRR w Baszkirii i na poudniu Uralu, gdzie tworzy wielkie lasy. W Polsce wystpuje na caym niu. Czsto bywa sadzona w parkach oraz wzdu ulic jako rolina dekoracyjna. Lipa jest drzewem do 30 m wysokim, o koronie gstej, zaokr glonej. Licie pojedyncze, ogonkowe. Kwiaty promieniste, tawe, zebrane w wieloramienn wierzchotk z du, lancetowat skrzasto-boniast podsadk. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si pod koniec czerwca lub w lipcu, w czasie suchej pogody, rozkwitajce kwiatostany wraz z podsadkami i suszy w miejscach zacienionych i przewiewnych w temp. do 35C. Surowcem jest kwiatostan lipy - Inflorescentia Tiliae, syn. kwiat lipy - Flos Tiliae. Rwnorzdnego surowca dostarcza lipa szerokolistna - Tilia platyphyllos Scopoli,

227

rwnie due drzewo, wystpujce czciej na poudniu Polski. Zakwita ona wczeniej, ju w poowie czerwca. Obydwa gatunki lipy s rolinami miododajnymi, wysoko cenionymi przez pszczelarzy i konsumentw miodu. Drewno lipowe suy do wypalania lekkiego, chonnego wgla - Carbo medicinalis (syn. Carbo ligni, Carbo Tiliae). Podstawowe zwizki czynne. Kwiatostan lipy zawiera flawonoidy, ktrych poznano dotd ponad 20, wrd nich s pochodne glikozydowe kwercetyny, kemferolu i akacetyny. Na uwag zasuguje tylirozyd o budowie glikozydoestru flawonoidowego. Ponadto znaleziono do 0,05% olejku eterycznego, a w nim do 5% farnezolu o przyjemnym zapachu, nieco geraniolu i eugenolu oraz znaczn ilo (do 50%) wglowodorw (alkanw). Wystpuj rwnie zwizki luzowe, kwasy organiczne, fitosterole, trjterpeny, nieco garbnikw i sole mineralne. Dziaanie. W przypadku choroby gorczkowej napary lub odwary z kwiatw lipy agodnie zwikszaj wydzielanie potu i poprawiaj nieco transpiracj i perspiracj skry. Dziaanie to polega czciowo na bezporednim pobudzeniu czynnoci gruczow potowych, a take, w pewnym stopniu, na zwikszeniu ich wraliwoci na bodce przekazywane przez nerwy ukadu wspczulnego przewodu pokarmowego i narzdw rodnych u kobiet. Zmniejszaj one nieznacznie napicie mini gadkich, pobudzaj w niewielkim stopniu wydzielanie soku odkowego, wzmagaj przepyw ci do dwunastnicy oraz wydalanie moczu. Dziaaj korzystnie na stan napicia ukadu nerwowego, wpywaj na konsystencj krwi, obniaj nieznacznie jej lepko i przeciwdziaaj skupianiu si krwinek czerwonych. Dziaania niepodane. W zalecanych dawkach przetwory z kwiatw lipy nie powoduj adnych odczynw niepodanych. Zastosowanie. Napary z kwiatw lipy stosuje si jako pomocniczy agodny rodek napotny w stanach gorczkowych w niektrych chorobach zakanych, jak angina, grypa, zapalenie garda, oskrzeli i tzw. choroba z przezibienia. Napary z lipy su rwnie jako lek uspokajajcy w nadmiernej pobudliwoci nerwowej i stanach napicia nerwowego, zwaszcza u modziey i osb starszych. Napar z kwiatw lipy podaje si take w agodnych zaburzeniach trawiennych i metabolicznych oraz w miadycy. Surowiec jest jednym ze skadnikw mieszanek zioowych Degrosan i Pyrosan produkowanych przez Herbapol. Zewntrznie stosuje si do obmywa, okadw, kpieli, pukanek oraz irygacji, do pielgnacji cery, usuwania piegw, a take w lekkich stanach zapalnych, podranieniu i widzie skry. Przetwory. Napar z kwiatw lipy: 1 1/2 yki kwiatw zala 2 szklankami wody wrzcej i naparza 15 min pod przykryciem. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi po 1/2 szklanki 3 razy dziennie po jedzeniu jako rodek napotny. Stosowa take do uytku zewntrznego. Zioa napotne: zmiesza rwne iloci kwiatw lipy, kwiatw bzu czarnego i owocw berberysu (lub kczy perzu). Zala 2 yki zi 2 szklankami wody wrzcej i postawi pod przykryciem na parze na 20 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Doda 2 yki syropu malinowego (lub kieliszek rumu dla dorosych) i wypi gorce wieczorem przed snem. Jednoczenie przyjmowa po 2 draetki wit. C 4-5 razy dziennie oraz Polopiryn S. Zioa uspokajajce: zmiesza po 20 g kwiatw lipy, korzeni kozka i lici melisy. yk mieszanki zala 1 szklank wody wrzcej i naparza pod przykryciem 15 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 1/3 szklanki 3 razy dziennie po posikach w stanach pobudzenia nerwowego.

228

Lipa drobnolistna (wg T. Hajka, 1562)

Zioa do kpieli: zmiesza 50 g kwiatw lipy, 30 g rozdrobnionego kcza tataraku oraz po 20 g kwiatw lawendy i kwiatw (lub ziela) wrzosu. Zioa zala 2 l wody wrzcej i pod przykryciem postawi nad par na 30 min lub tak ogrzewa, aby nie doprowadzi do wrzenia. Przecedzi i wla napar do wanny. Wytrawione po odcedzeniu zioa umieci w woreczku pciennym, zawiza i zanurzy w wannie wypenionej do 1/3 wod o temp. 37-38C. Czas kpieli 15-25 min. Po kpieli nie wyciera si rcznikiem, ale owin przecieradem kpielowym, pooy do ka i ciepo okry. Kpiel dziaa uspokajajco, uatwia zasypianie, regeneruje skr i czyni j elastyczn, usprawnia transpiracj i ma take waciwoci przeciwskurczowe.

229

Ponadto dziaa napotnie i czsto przerywa ostry nieyt nosa. Korzystnie jest przyj Polopiryn S, witamin C oraz Rutinoscorbin i popi gorc herbat z dodatkiem soku malinowego. Wgiel drzewny, Carbo medicinalis (Polfa), (syn. Carbo Tiliae): przyjmowa 1/2 yeczki proszku w mleku lub wodzie albo 3-5 tabletek 3-4 razy dziennie w biegunce, zatruciach pokarmowych, nadkwanoci i dolegliwociach odkowych. Proszek z dodatkiem sproszkowanych lici szawii suy take do czyszczenia zbw.

73. LNICA POSPOLITA

Linaria vulgaris (L.) Miller
Jest to bylina z rodziny Trdownikowatych (Scrophulariaceae), wystpujca w niemal caej Europie oraz zachodniej czci Azji. W Polsce ronie bardzo czsto na polach, przydroach, skaach i wirowiskach na caym niu i w grach po regiel dolny. Lnica ma odyg prost, 20-60 cm wysok, u gry w kwiatostanie zwykle ogruczolon. Licie wskie, cienkie, zaostrzone, 1-, 3-nerwowe, zielone, u form nadmorskich niekiedy sinawe. Kwiaty grzbieciste z ostrog, o koronie bladotej, w gardzieli pomaraczowej, zebrane w lune grona na szczytach odyg. Ostroga krtsza od reszty korony. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si od czerwca do wrzenia, w okresie zakwitania, grne czci odyg z kwiatami oraz limi i suszy w warunkach naturalnych w miejscach zacienionych i przewiewnych. Otrzymuje si ziele lnicy - Herba Linariae. Podstawowe zwizki czynne. W zielu znaleziono flawonoidy, jak linaryn i neolinaryn, alkaloid peganin , kwasy organiczne, a wrd nich -oksyglutaminowy i askorbowy, fitosterol, wglowodr n-triakontan oraz sole mineralne. Dziaanie. Zawarty w zielu lnicy alkaloid peganina sabo pobudza ruchy perystaltyczne jelit, zwaszcza jelita grubego i dziaa agodnie przeczyszczajco. Ziele lnicy wykazuje synergizm z surowcami zawierajcymi antrazwizki, jak korze rzewienia, kora kruszyny, alona oraz li senesu i wyranie zwiksza ich dziaania przeczyszczajce. Lnica dziaa sabo ciopdnie oraz nieznacznie moczopdnie, co przypisuje si flawonoidom. Zewntrznie dziaa przeciwzapalnie, nieco przeciwbakteryjnie i przyspiesza gojenie si ran. Dziaania niepodane. Nie naley przekracza zalecanych dawek, gdy moe to spowodowa nudnoci i biegunk. Zastosowanie. Wycigi wodne z ziela lnicy stosuje si wewntrznie w agodnych przewlekych zaparciach z zaburzeniami czynnoci jelit i drg ciowych, zwaszcza u dzieci i osb starszych. Najczciej czy si je z innymi surowcami przeczyszczajcymi, jak np. kora kruszyny. Pomocniczo zaleca si w zmniejszonym wydalaniu moczu w zestawieniu z innymi surowcami moczopdnymi. Odwar z ziela lnicy stosuje si zewntrznie w stanach zapalnych skry, wynaczynieniach podskrnych, widzie i tr dziku, a take do obmywania w ylakach odbytu oraz do przemywania i tamponowania w zapaleniu sromu i pochwy oraz do irygacji. Napar wykorzystuje si do okadw w zapaleniu spojwek. Przetwory. Napar z ziela lnicy: 1/2 yki ziela zala 1/2 szklanki wody wrzcej i naparza pod przykryciem 15 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi

230

1/3-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie midzy posikami jako rodek regulujcy wyprnienia (korzystnie z dodatkiem kory kruszyny) i wydalania moczu (korzystnie z dodatkiem ziela skrzypu). Napar w dolegliwociach skrnych: zmiesza rwne iloci ziela lnicy i kwiatw rumianku lub krwawnika. Zala 1 yk mieszanki 1 szklank wody wrzcej i naparza pod przykryciem 15 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Stosowa do okadw, przemywa i tamponw. Rwnie do nasiadwek (korzystnie z dodatkiem lici szawii lub kory dbowej), w zapaleniu sromu, pcherza moczowego, ylakach odbytu i kykcinach. Po nasiadwce posmarowa odbyt maci Tormentiol lub maci nagietkow bd olejeni dziurawcowym. Zioa do kpieli: zmiesza po 75 g ziela lnicy i lici babki lancetowatej oraz 50 g ziela nostrzyka. Ca porcj zi zala 5 l wody gorcej i ogrzewa powoli do wrzenia. Odstawi na kilka minut i przecedzi do wanny; wann dopeni do 1/3 wod o temp. 37-38C. Czas kpieli 15-20 min. Nastpnie nie wyciera ciaa, lecz owin przecieradem kpielowym i pooy si do ka. Kpiel dziaa pobudzajco i regenerujce, a take nieco bakteriobjczo w stanach zapalnych skry i w tr dziku.

74. LUBCZYK OGRODOWY

Levisticum officinale Koch
Jest to rolina wieloletnia z rodziny Baldaszkowatych (Umbelliferae). Jej ojczyzna nie jest dokadnie znana. Przypuszczalnie pochodzi z Iranu. Lubczyk jest obecnie do czsto uprawiany w wielu krajach Europy i innych kontynentw. Niekiedy spotyka si zdziczay. W Polsce mona go znale na plantacjach zielarskich, w ogrodach dziakowych i ogrdkach wiejskich. Lubczyk ma odyg do 2 m wysok, rozgazion, ob, nie owosion, wewntrz pust. Licie podwjnie pierzaste o listkach wyduonych, romboidalnych, grubo wcinanozbkowanych. Kwiaty te, zebrane w baldachy 6- lub wieloszypukowe. Owoc 6-8 mm dugi, jajowaty. Caa rolina wyrnia si specyficznym zapachem przypominajcym selery. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si jesieni korzenie lubczyka w drugim roku wegetacji, czyci, pucze, kraje podunie grubsze fragmenty i szybko suszy w suszarni ogrzewanej w temp. do 35C. Surowcem leczniczym jest korze lubczyka -Radix Levistici. W lecznictwie ludowym pewne znaczenie ma owoc lubczyka - Fructus Levistici, nie wykorzystywany w lecznictwie oficjalnym, jakkolwiek zasuguje na uwag. Podstawowe zwizki czynne. Korze zawiera do 1 % olejku eterycznego (normy apteczne wymagaj co najmniej 0,7%), w skad ktrego wchodz rne ftalidy, stanowice okoo 70% masy olejku, jak n-butyloftalid, n-butylenoftalid, czyli lakton Ligusticum, oraz sedanolid, tj. lakton kwasu sedanowego, o charakterystycznym zapachu selera. S rwnie pochodne terpenowe, np. -terpineol, pinen i estry linalolu. Wystpuj take kwasy polifenolowe (np. kawowy i chlorogenowy), zwizki kumarynowe (np. psoralen, bergapten, apteryna i kumaryna) oraz cukry, cholina, fitosterole, kwasy organiczne i sole mineralne. Owoce lubczyka zawieraj olejek eteryczny, a w nim s rne terpeny, mirystycyn i inne skadniki (do 5% w surowcu pochodzcym z Indii), flawonoidy (np. rutyna), olej tusty, fitosterole, wit. E i sole mineralne.

231

wiee licie, spoywane w formie naci, zawieraj 0,09-0,45% olejku eterycznego o skadzie zblionym do olejku z korzeni, ponadto nieco ywic, substancje gorzkie, witaminy i inne zwizki oraz sole mineralne. Dziaanie. Przetwory z lubczyka dziaaj sabo moczopdnie dziki obecnoci olejku eterycznego, cho inne skadniki, zwaszcza zwizki kumarynowe, rwnie maj takie waciwoci. Ilo dobowa wydalanego moczu wzrasta wprawdzie nieznacznie, ale wyranie zwiksza si w nim zawarto jonw chloru, sodu i potasu, a take niektrych zwizkw, zwaszcza mocznika. Jest to przypuszczalnie wynik przypieszenia filtracji kbkowej oraz uatwienia przepywu krwi przez naczynia nerkowe. Odwary z lubczyka dziaaj rozkurczowo na minie gadkie przewodu pokarmowego, a znacznie sabiej na minie drg moczowych. Dziki temu po doustnym podaniu przetworw z lubczyka zostaje przywrcone prawidowe napicie miniwki jelit i nastpnie waciwy rytm ruchw perystaltycznych. Powoduje to ustpienie blu wywoanego skurczem oraz nagromadzeniem si gazw w jelitach. Przetwory z lubczyka przeciwdziaaj wzdciom i uatwiaj odprowadzenie gazw. Stanowi wic typowy rodek wiatropdny. Powoduj te rozlunienie mini gadkich drg ciowych i uatwiaj przepyw ci do dwunastnicy. Obserwuje si take pobudzajce dziaanie przetworw z lubczyka na czynno wydzielnicz odka, popraw procesw trawienia oraz przyswajania pokarmw. Przetwory z lubczyka s skuteczne rwnie w zaburzeniach miesiczkowych spowodowanych stanami skurczowymi w obrbie narzdw rodnych. Olejek eteryczny lubczyka dziaa agodnie bakteriobjczo na bakterie saprofityczne w przewodzie pokarmowym i tym samym wpywa korzystnie na przebieg procesw fermentacyjnych. W niektrych rejonach Europy utrwalio si przekonanie, zwaszcza w wierzeniach ludowych, e lubczyk zwiksza popd pciowy i moe by skutecznym rodkiem na mio, czego jednak nie potwierdziy badania naukowe. Dziaania niepodane. Przetwory z lubczyka stosowane w zalecanych dawkach leczniczych nie wywouj objaww szkodliwych. Zastosowanie. Przetwory z lubczyka stosuje si przede wszystkim w lekkich zaburzeniach czynnoci nerek oraz zmniejszonym wydalaniu skadnikw mineralnych i szkodliwych produktw przemiany materii, a take w stanach zapalnych nerek, cewek nerkowych i pcherza. Ponadto maj zastosowanie w obrzkach spowodowanych upoledzeniem czynnoci nerek, a pomocniczo w zapaleniu miedniczek nerkowych i pcherza oraz w skazie moczanowej. Korze lubczyka jest skadnikiem granulatu zioowego Urogran (Herbapol), stosowanego w stanach zapalnych drg moczowych oraz w kamicy moczowej. Dobre wyniki zapewnia podawanie przetworw z lubczyka w dolegliwociach trawiennych, zwaszcza wzdciach, blach brzucha, niestrawnoci, braku aknienia, osabieniu czynnoci wtroby i niedostatecznym wydzielaniu ci. Korze lubczyka wchodzi w skad mieszanki zioowej Cardiosan (Herbapol), polecanej w chorobach serca, zwaszcza u osb starszych, w ktrej wykorzystuje si dziaanie wiatropdne lubczyka celem obnienia nacisku jelit na przepon i uatwienia pracy minia sercowego. Wycig z korzenia lubczyka jest skadnikiem granulatu zioowego Cholegran (Herbapol), podawanego w stanach nieytowych przewodu pokarmowego i niedostatecznym wydzielaniu ci, oraz granulatu Gastrogran (Herbapol), stosowanego w stanach nieytowych odka i dwunastnicy.

232

Lubczyk ogrodowy (wg A. Lonicerusa, 1564)

W lecznictwie ludowym lubczyk uchodzi za rodek wiatropdny, moczopdny, pobudzajcy krwawienia miesiczne oraz zwikszajcy popd pciowy. W niektrych okolicach Niemiec suy rwnie jako antidotum dla palaczy tytoniu. Celowo podawania palaczom przetworw z lubczyka znalaza uzasadnienie w przeprowadzonych badaniach klinicznych. Mode licie lubczyka zbierane od czerwca do sierpnia nadaj si do spoycia na wieo w formie pocitej naci lub wysuszone jako przyprawa do pieczeni, sosw i saatek. Zmielone i zmieszane z innymi zioami lub cae stanowi ulubion przypraw do marynat i innych potraw w krajach poudniowej Europy. Wycigi z ziela i korzenia lubczyka su do wyrobu kostek przyprawowych typu Maggi. W niektrych okolicach Szwajcarii mode licie oraz

233

odygi lubczyka spoywa si jak jarzyn. Rwnie i u nas lubczyk ostatnio zyskuje na znaczeniu jako rolina przyprawowa i dodatek do surwek. Przetwory. Korze lubczyka podawany sam dziaa do sabo, ale jego skuteczno zostaje podwyszona w prawidowo zestawionych mieszankach zioowych. Zioa moczopdne: zmiesza 30 g korzenia lubczyka, po 20 g lici brzozy, ziela skrzypu i strkw fasoli oraz po 10 g lici mcznicy lekarskiej i owocw dzikiej ry. Zala 11/2 yki zi w termosie 2 szklankami wody wrzcej. Zakry i odstawi na 1 godz. Pi po 1/3 szklanki 2 razy dziennie miedzy posikami. Zioa wiatropdne: zmiesza po 50 g korzenia lubczyka i kwiatu rumianku oraz po 25 g owocw anyu i korzenia arcydzigla. Zala 1 yk mieszanki 11/2 szklanki wody gorcej i pod przykryciem ogrzewa powoli do wrzenia. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 2 razy dziennie po 1/2 szklanki po jedzeniu. Zioa odkowo-jelitowe: zmiesza po 50 g owocw lub korzenia lubczyka i licia orzecha woskiego oraz po 25 g owocu kminku i ziela krwawnika. Zala 11/2-2 yki zi 2 szklankami wody wrzcej i utrzymywa na parze pod przykryciem 15 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 2 razy dziennie 2/3 szklanki po jedzeniu w lekkich przypadkach nieytu odka i jelit, przebiegajcych z zaburzeniami trawiennymi i nieregularnymi wyprnieniami. Zioa do kpieli: zmiesza po 50 g korzenia lubczyka, korzenia opianu, licia babki i ziela krwawnika. Sporzdzi odwar z caoci zi, zalewajc je 3-4 l wody, ogrzewa pod przykryciem na maym ogniu do wrzenia i odstawi na 15 min. Przecedzi do wanny. Wytrawione zioa przeoy do woreczka pciennego, zawiza i rwnie umieci w wannie wypenionej do 1/3 objtoci wod o temp. 38C. Czas kpieli 15-20 min. Nastpnie mokre ciao owin przecieradem kpielowym i odpoczywa 30-60 min. Kpiel stosowa co 2-3 dni przez 4 tygodnie z dolegliwociach skrnych, zapaleniu i stanach skurczowych pcherza i organw pciowych.

75. LUKRECJA GADKA

Glycyrrhiza glabra L.
Lukrecja jest bylin z rodziny Motylkowatych (Papilionaceae), wystpujc w poudniowej Europie i Azji Mniejszej, obecnie uprawian w wielu krajach, w tym rwnie w Polsce. W uprawie znanych jest kilka odmian. Lukrecja ma system korzeniowy bardzo silnie rozwinity, skadajcy si z palowego korzenia gwnego i odchodzcych od niego dugich korzeni bocznych, sigajcych do kilku metrw w gb ziemi. Z pkw na szyjce korzeniowej wyrasta system rozgazionych rozogw, rozrastajcych si poziomo na odlego 3 do 4 m, z ktrych tworz si nowe pdy. Dziki systemowi rozogw lukrecja opanowuje teren i tworzy silne, zwarte zarola. Raz posadzon trudno wytpi. Lukrecja ma odygi wzniesione, wysokoci 1-1,5 m. Licie nieparzystopierzaste, podobne do robinii (tzw. biaej akacji), skrzaste, lnice, ciemnozielone. Kwiaty grzbieciste, motylkowate, barwy fioletowej, liliowej, a czasem biaej, zebrane w dugie, do lune grona. Owocem jest gadki (nie kolczasty) strk. Rolina rozmnaa si wegetatywnie z rozogw, a nie z nasion. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si jesieni lub wczesn wiosn korzenie i rozogi, pytko okorowuje i suszy w suszarniach ogrzewanych. Otrzymuje si jako surowiec korze lukrecji - Radix Glycyrrhizae (syn. Radix Liquiritiae). Okorowanie ma na celu usunicie gorzkiej, zewntrznej czci kory. Surowiec pochodzi z dwch

234

gwnych odmian lukrecji: var. glandulifera - z odyg i limi ogruczolonymi, oraz violacea, z fioletowymi kwiatami. Moe zawiera domieszk rwnowartociowych korzeni Glycyrrhiza uralensis Fisch lub Glycyrrhiza korshinskyi Grig., gdy obie te roliny wystpuj na terenach ssiadujcych z lukrecj gadk, a surowiec zbiera si ze stanu naturalnego. Wtrnym surowcem otrzymywanym z korzeni wymienionych rolin jest suchy wycig lukrecjowy - Extractum Glycyrrhizae siccum (syn. Extr. Liquiritiae siccum), czyli sok lukrecjowy - Succus Glycyrrhizae, przygotowywany przez wytrawianie korzeni wod i zagszczanie do konsystencji staej. Gwnymi dostawcami korzeni s ZSRR i Turcja, a suchego wycigu - Italia. Surowiec ma zapach saby, smak sodki, mdy. Podstawowe zwizki czynne. Korze lukrecji zawiera liczne saponiny trjterpenowe, m.in. kwas glicyryzynowy (glicyryzyna) o smaku bardzo sodkim, wystpujcy w surowcu w postaci soli potasowej lub wapniowej, w iloci 2,5-9%, silnie pienicy si w wodzie, sabo natomiast hemolizujcy. Stanowi on galakturonid kwasu glicyrytynowego. Zblion budow maj inne saponiny, np. kwasy echinatowy, glabrykowy i likwirycjowy. W surowcu wystpuj rwnie flawonoidy (m.in. izolikwirytygenina i likwirytygenina) biologicznie czynne oraz ich glukozydy - likwirytyna i izolikwirytyna, biologicznie nieczynne. Nadaj one korzeniowi t barw. Trzeci grup zwizkw stanowi pochodne hydroksykumaryny, jak umbeliferon, herniaryna i likumaryna. Jest ponadto zwizek estrogenny o nie wyjanionej strukturze, s fitosterole (np. -sytosterol), wglowodany, aminokwasy, betaina, cholina, substancja gorzka glicyramaryna, gromadzca si w czci korowej korzenia. Ponadto wystpuje ywica (do 5%), nieco olejku eterycznego, sole mineralne i inne zwizki. Dziaanie. Korze lukrecji i sok lukrecji nale do najbardziej wszechstronnych i skutecznych lekw rolinnych, znanych w staroytnej Grecji i Rzymie, wprowadzonych do medycyny europejskiej w XIII w. (Anglia) i XIV w. (Niemcy). Dowiadczalnie poznano dziaanie wykrztune, obejmujce gardo, krta i oskrzela, a dopiero obecnie udowodniono, e lukrecja pobudza czynno wydzielnicz bon luzowych grnych drg oddechowych oraz przywraca samoistne ruchy nabonka rzskowego. Rwnie znane byo od dawna dziaanie rozkurczowe, zwaszcza na minie gadkie oskrzeli i przewodu pokarmowego. Pniej poznano jej dziaanie na drogi moczowe i ciany naczy krwiononych. Nowoczesne badania zarwno skadu chemicznego, jak i wasnoci farmakologicznych poszczeglnych zwizkw wykazay, e lukrecja dziaa przeciwzapalnie na bony luzowe odka i jelit oraz zwiksza skuteczno salicylanw i w pewnym stopniu hamuje rozwj bakterii. Przyspiesza rwnie proces gojenia w przypadku owrzodze przewodu pokarmowego, hamuje uwalnianie histaminy z uszkodzonych tkanek i jest czynnikiem przeciwalergicznym. Istotne znaczenie miao te odkrycie, e niektre trjterpeny lukrecji, m.in. glicyryzyn , mona uwaa za prehormon typu kortykosterydw i e maj one wasnoci cytostatyczne oraz, by moe, przeciwnowotworowe, zwaszcza w obrbie odka. Najnowszym sukcesem jest wykazanie dziaania immunologicznego lukrecji, a wic wpywu na rnorodne mechanizmy obronne organizmu czowieka i zwierzt. Dziaania niepodane. Wiksze dawki przetworw z lukrecji przyjmowane przez duszy okres powoduj objawy niekorzystne, jak hamowanie wydalania wody, jonw sodu i chloru, oraz ucieczk z ustroju jonw potasu. Pojawiaj si obrzki w wyniku zmniejszonego wydalania moczu, a wic objawy podobne do wywoywanych przez hormony kory nadnerczy, zwane pseudoaldosteronizmem.

235

Zastosowanie. Lukrecj i jej przetwory stosuje si w schorzeniach przewodu pokarmowego, w nieycie i wrzodzie trawiennym odka i dwunastnicy, w ciowym nieycie odka, nadwraliwoci jelita grubego, a take po zabiegach chirurgicznych w przewodzie pokarmowym oraz w zagroeniu wystpieniem zmian nowotworowych i innych. Ponadto zaleca si, ale tylko pomocniczo i pod kontrol lekarza, w pocztkowym okresie nowotworu odka, alergicznych reakcjach na niektre pokarmy oraz niekorzystnych zmianach oglnej odpornoci organizmu. Stosuje si rwnie w schorzeniach grnych drg oddechowych, nieycie garda i oskrzeli, uporczywym kaszlu z zalegajc wydzielin (tzw. suchy kaszel), chrypce, zapaleniu dzise i migdakw. Korze lukrecji jest skadnikiem wielu preparatw produkowanych przez Herbapol i inne zakady, stosowanych w chorobach przewodu pokarmowego, jak draetki przeczyszczajce Alax. Wchodzi te w skad tabletek Gastro, uywanych w chorobie wrzodowej, a take w skad granulatu Gastrogran, przyjmowanego w stanach nieytowych odka i dwunastnicy oraz zaburzeniach czynnociowych i wydzielniczych grnego odcinka przewodu pokarmowego. Wycig pynny z korzenia lukrecji wchodzi w skad pynu Herbogastrin. Sl amonow glicyryzyny zawieraj preparaty Uldenol i Ulventrol, stosowane w chorobie wrzodowej dwunastnicy i odka. Ponadto proszek z korzenia lukrecji wchodzi w skad tabletek Azarina, podawanych w stanach nieytowych grnych drg oddechowych. Przetwory. Odwar z korzeni lukrecji: 1/3 yki rozdrobnionych korzeni zala 1 szklank wody gorcej i ogrzewa do wrzenia. Gotowa pod przykryciem 5-7 min i odstawi na 15 min. Nastpnie przecedzi. Pi 1-2 yki 2-3 razy dziennie po jedzeniu jako rodek wykrztuny i przeciwzapalny. Ten sam odwar, po dodaniu 1/2 yeczki Azulanu, mona stosowa do pukania w stanach zapalnych jamy ustnej i garda. Zioa o dziaaniu immunologicznym: zmiesza rwne iloci korzeni lukrecji, kory wierzbowej, lici bobrka trjlistkowego, lici maliny, lici melisy, lici mity pieprzowej, lici pokrzywy, lici szawii, nasion lnu, ziela piciornika gsiego i ziela wietlika. Starannie drobno sproszkowa i zmiesza z trzykrotn iloci miodu, demu lub powide. Przyjmowa po 1 yeczce 2 razy dziennie, popijajc mlekiem lub wod z sokiem. Dziaaj oglnie wzmacniajco i zwikszaj odporno organizmu. Zioa wykrztune z lukrecj: zmiesza 30 g korzeni lukrecji oraz po 10 g nasion lnu, lici podbiau, ziela miodunki lub ziela rdestu ptasiego, ziela tymianku i owocw kopru woskiego. Zala 2 yki zi 2 szklankami wody wrzcej i naparza pod przykryciem 30 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi w 3-4 porcjach w cigu dnia midzy posikami. Gastro (Unia), tabletki zawierajce wycig z lukrecji, kor kruszyny, kcze tataraku, zasadowy azotan bizmutu i wglan magnezu. Dorosym zaleca si doustnie 3 razy dziennie po 2 tabletki po jedzeniu w chorobie wrzodowej odka i dwunastnicy oraz nadkwanoci treci odkowej. Uldenol (Herbapol), draetki, zawierajce glicyryzynian amonu, alantoin, olejek tatarakowy i olejek rumiankowy. Rozpadaj si i dziaaj w dwunastnicy. Dorosym zaleca si doustnie 1-3 draetki 3 razy dziennie po jedzeniu w pocztkowym okresie choroby wrzodowej dwunastnicy. Ulventrol (Herbapol), draetki o takim samym skadzie jak Uldenol, rozpadajce si w odku. Dorosym zaleca si doustnie 1-3 draetki 3 razy dziennie po jedzeniu, zalenie od rodzaju i stopnia zaawansowania choroby we wrzodzie tra-

236

wiennym odka z jednoczesnym niezbyt obfitym wydzielaniem soku odkowego. Korzystne jest rwnoczesne przyjmowanie naparu z zi immunologicznych, zwaszcza w przypadkach opornych na leczenie. Biogastrone (Hamburg, RFN), tabletki (przy wrzodzie odka) i draetki (przy wrzodzie dwunastnicy), zawierajce sl dwusodow karbenoksolonu, zwizku trjterpenowego i soku lukrecji. Dawkowanie i sposb przyjmowania okrela lekarz. Cholagogum (Nattermann, RFN), krople zawierajce wycig z lukrecji i 9 innych zi oraz fosfolipidy. S take kapsuki. Pobudzaj wtrob do wydzielania ci oraz trzustk do wytwarzania soku trawiennego. Dawki ustala lekarz. Likwiryton (ZSRR), tabletki zawierajce mieszanin flawonoidw korzenia lukrecji. Dorosym zaleca si 1-2 tabletki 3-4 razy dziennie po jedzeniu w chorobie wrzodowej odka i dwunastnicy oraz zapaleniu odka z nadkwanoci.

76. OPIAN WIKSZY

Arctium lappa L.
Jest to rolina dwuletnia z rodziny Zoonych (Compositae), wystpujca w strefie umiarkowanej pkuli pnocnej. W Polsce ronie pospolicie na niu oraz w niszej strefie Karpat i Sudetw na przychaciach, przydroach, w zarolach i na brzegach lasw. opian wytwarza w pierwszym roku rozet duych, dugoogonkowych lici odziomkowych oraz silne, misiste pojedyncze lub rozgazione korzenie. W drugim roku wydaje do 2 m wysok, siln i rozgazion odyg. Licie due, sercowatojajowate, spodem gsto kutnerowato owosione. Kwiaty zebrane w koszyczki okryte haczykowatymi uskami. Korona purpurowa. Po dojrzeniu koszyczki atwo przyczepiaj si do ubra lub do sierci zwierzt, uatwiajc w ten sposb rozsiewanie. Surowiec. Do celw farmaceutycznych zbiera si pn jesieni lub bardzo wczesn wiosn korzenie rolin jednorocznych, ktre jeszcze nie kwity. Po umyciu i oczyszczeniu kraje si grubsze fragmenty i suszy w suszarni ogrzewanej w temp. do 50C. Otrzymuje si jako surowiec korze opianu - Radix Bardanae (syn. Radix Arctii). W lecznictwie ludowym stosowane s rwnie licie opianu - Folium Bardanae, oraz owoce opianu - Fructus Bardanae. Rwnorzdnego surowca dostarczaj opian pajczynowaty - Arctium tomentosum Miller i opian mniejszy - Arctium minus (Hill.) Bernh. Podstawowe zwizki czynne. Korze zawiera mieszanin zwizkw poliacetylenowych, m.in. tridekadien-tetrain i tridecen-pentain. Jest rwnie do 0,2% olejku eterycznego, s kwasy organiczne (np. kwas -guanidynomasowy), fitosterol, luz, inulina (do 40%), substancje biakowe (do 12,5%) i sole mineralne. Dziaanie. opian pobudza agodnie dziaanie niektrych narzdw. Zwiksza wytwarzanie soku odkowego, a take ci w wtrobie oraz enzymw proteolitycznych w trzustce i usprawnia ich przepyw do dwunastnicy. Dziki temu uatwia trawienie i przyswajanie pokarmw. Jednoczenie zwiksza przesczanie w kbkach nerkowych i hamuje resorpcj zwrotn , w wyniku czego wzrasta dobowa ilo wydalanego moczu. Dziaa rwnie sabo napotnie. Przetwory z opianu poprawiaj przemian materii i przyspieszaj usuwanie z organizmu szkodliwych jej produktw, a take dziaaj sabo przeciwcukrzycowo.

237

Podawany zewntrznie na skr i bony luzowe w postaci okadw i kpieli, opian hamuje silnie rozwj szkodliwych bakterii oraz grzybw chorobotwrczych i suy w leczeniu agodnych zaburze czynnoci skry, zwaszcza na tle ojotokowym. Ma rwnie wasnoci przeciwzapalne. Dziaania niepodane. Przetwory z opianu stosowane w zalecanych dawkach nie wykazuj dziaania toksycznego. Zastosowanie. Odwary i sok ze wieego korzenia opianu stosuje si wewntrznie w mao nasilonych nieytach przewodu pokarmowego, wtroby i drg ciowych oraz drg moczowych, a take w niektrych zaburzeniach przemiany materii, zwaszcza w okresie pokwitania. Pomocniczo s zalecane w przewlekym reumatyzmie stawowym i miniowym. Najczciej jednak podaje si je doustnie w rozmaitych przewlekych schorzeniach skry, zwaszcza chorobach ojotokowych, wyprysku, widzie, tr dziku i czyracznoci. Ze wieego korzenia sporzdza si sok - Succus Bardanae. Korze opianu sproszkowany jest skadnikiem preparatu Betagran, a wycig pynny wchodzi do preparatw Betasol oraz Seboren, produkowanych przez Herbapol. Zewntrznie odwary i sok ze wieego korzenia opianu stosuje si w postaci przemywa lub okadw, w ojotoku suchym, wypadaniu toksycznym i ojotokowym wosw oraz do kpieli leczniczych i kosmetycznych. W lecznictwie ludowym opian jest uwaany za skuteczny w pocztkowym okresie cukrzycy oraz pomocniczy w terapii niektrych nowotworw, ale w tym przypadku stosuje si owoce opianu (Fructus Bardanae), zawierajce zwizki z grupy lignanw. Przetwory. Odwar z korzenia opianu: 2-3 yki rozdrobnionego korzenia zala 2 szklankami wody ciepej i ogrzewa do wrzenia. Gotowa powoli pod przykryciem 3 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 1/3-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie po jedzeniu w lekkich nieytach przewodu pokarmowego, wtroby i drg ciowych oraz w schorzeniach przemiany materii. Ten sam odwar mona stosowa zewntrznie do okadw i przemywa w ojotoku i innych schorzeniach skrnych. Sok ze wieego korzenia opianu- Succus Bardanae (Herbapol), przyjmowa doustnie po 30-60 kropli w kieliszku wody 2-4 razy dziennie po jedzeniu w stanach zapalnych w obr bie przewodu pokarmowego, drg moczowych i ciowych, sabo nasilonych schorzeniach wtroby, zaburzeniach przemiany materii oraz niektrych chorobach skry. Jest skuteczny rwnie w trdziku modzieczym. Zioa w kamicy moczowej: zmiesza po 50 g rozdrobnionego korzenia opianu, ziela marzanki wonnej i ziela skrzypu oraz po 25 g lici pokrzywy, kwiatw bzu czarnego i owocw bzu czarnego. Zala 2 yki zi 2 szklankami wody ciepej. Ogrzewa do wrzenia i gotowa agodnie pod przykryciem 3 min. Odstawi na 10 min i przecedzi do termosu. Pi 1/2-2/3 szklanki 2-3 razy dziennie midzy posikami jako rodek moczopdny, czyszczcy krew i uszczelniajcy naczynia wosowate. W przypadku kamicy szczawianowej i fosforanowej korzystnie jest przyjmowa wglan lub tlenek magnezu na koniec noa i popija naparem z powyszych zi, jak podano wyej. Betagran (Herbapol), granulat zawierajcy korze opianu, strki fasoli, korze wilyny, korze rzewienia, ziele gryki, ziele skrzypu, owoc bzu i licie brzozy. Dorosym zaleca si doustnie 1-11/2 yeczki granulatu 2-3 razy dziennie po jedzeniu, popijanego 1/2 szklanki wody lub wody z sokiem, jako lek wspomagajcy w uszczycy, zwaszcza osb starszych. Betasol (Herbapol), pyn zawierajcy rodki rolinne jak Betagran. Dorosym

238

zaleca si doustnie po 1 yeczce w 1/3 szklanki wody 2-3 razy dziennie jako preparat wspomagajcy w uszczycy, zwaszcza w postaci zadawnionej u osb starszych. Dzieciom podawa odpowiednio mniej. Seboren (Herbapol), pyn zawierajcy wycigi pynne z korzenia opianu, korzenia pokrzywy, kcza tataraku i owocw pasternaku, stosowany zewntrznie w ysieniu plackowatym i mskim, uszczycy oraz ojotokowym zapaleniu skry owosionej czci gowy. Pyn naley wciera doni w gumowej rkawiczce w skr gowy w przypadku ojotoku i upieu 1 raz dziennie przez 10-15 dni, a nastpnie 1 raz dziennie co 3 dni. W przypadku ysienia plackowatego i mskiego stosowa 2 razy dziennie przez 6 miesicy, a potem rzadziej. Naley unika kontaktu Seborenu ze zdrow skr, gdy zwiksza jej wraliwo na promienie soneczne i lampy kwarcowej.

77. MACIERZANKA PIASKOWA

Thymus serpyllum L.
Rolina jest drobnym pkrzewem z rodziny Wargowych (Labiatae), wystpujcym w licznych odmianach niemal w caej Europie, pomocnej Afryce, rodkowej i pnocnej Azji oraz Ameryce Pomocnej. W Polsce jest bardzo pospolita na niu. Ronie w lasach sosnowych, na suchych polanach i na odkrytych piaszczystych stanowiskach. Macierzanka piaskowa tworzy na naturalnych stanowiskach gste darnie. odygi ma cienkie, poce si, przy ziemi rozgazione, u dou drewniejce, czsto ponownie zakorzenione w wzach. Licie drobne, jajowate, eliptyczne lub rwnowskie, naprzeciwlege. Kwiaty drobne, grzbieciste, dwuwargowe, rowopurpurowe, zebrane w gwkowate kwiatostany na zakoczeniach niektrych pdw. Caa rolina odznacza si silnym, aromatycznym zapachem. Pod nazw macierzanki znane s liczne podgatunki, rnice si wysokoci, ksztatem lici i zapachem, oraz wiele ras chemicznych o rnym skadzie olejku eterycznego. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si od czerwca do wrzenia w dni suche, soneczne, po obeschniciu rosy, zakwitajce grne czci odyg, omijajc fragmenty dolne zdrewniae i bezlistne. Suszy si w suszarniach naturalnych w cieniu i przewiewie bd w suszarniach ogrzewanych w temp. do 35C. Surowcem leczniczym jest ziele macierzanki - Herba Serpylli. Podstawowe zwizki czynne. Surowiec zawiera 0,2-0,6% olejku eterycznego, w ktrym znajduje si p-cymen, karwakrol, tymol, terpineol i cytral w zmiennych ilociach, zalenie od odmiany. Zawiera ponadto okoo 5% garbnikw, zwizki goryczowe, kwasy organiczne oraz flawonoidy (np. glikozydy apigeniny, diosmetyny, luteoliny i skutelareiny) oraz sole mineralne i inne zwizki. Dziaanie. Przetwory z ziela macierzanki wzmagaj czynno wydzielnicz bon luzowych grnych drg oddechowych i zwikszaj objto zalegajcego luzu oskrzelowego, ktry staje si dziki temu bardziej pynny. Jednoczenie pobudzaj naturalne ruchy nabonka rzskowego i wyzwalaj odruch wykrztuny. Zawarte w zielu flawonoidy wykazuj nieznaczne dziaanie rozkurczowe i zmniejszaj napicie mini gadkich grnych drg oddechowych, a take przewodu pokarmowego. Zwizki goryczowe zwikszaj w niewielkim stopniu wydzielanie soku odkowego i usprawniaj trawienie. Garbniki ziela macierzanki hamuj rozwj drobnoustrojw

239

Macierzanka piaskowa (wg T. Hajka, 1562)

jelitowych, natomiast fenolowe skadniki olejku eterycznego wywieraj podobne dziaanie rwnie w obrbie drg oddechowych. Napar z ziela macierzanki podany zewntrznie na skr dziaa bakteriobjczo i przeciwzapalne, a na bony luzowe jamy ustnej, garda, sromu i pochwy rwnie nieznacznie cigajco. Naley jednak mie na uwadze, e surowiec pochodzi z rnych podgatunkw i odmian rnicych si zwaszcza cechami chemicznymi i z tego powodu wykazuje do zmienne dziaanie lecznicze, zwykle 2-, 3-krotnie sabsze od ziela tymianku.

240

Dziaania niepodane. Przetwory z ziela macierzanki stosowane w zalecanych dawkach leczniczych nie wywouj objaww szkodliwych. Zastosowanie. Napary z ziela macierzanki stosuje si doustnie przede wszystkim jako lek wykrztuny, rozkurczowy i odkaajcy w nieytach jamy ustnej, garda, krtani i oskrzeli, poczonych ze skurczem mini gadkich, zalegajc wydzielin luzow, osabieniem lub zanikiem odruchu wykrztunego, mczcym, uporczywym suchym kaszlem, a take w zakaeniu bakteriami ropotwrczymi. Wycig pynny z ziela macierzanki wchodzi w skad kropli Pectosol (Herbapol), stosowanych w nieytach drg oddechowych i suchym mczcym kaszlu. Ponadto zaleca si je w stanach nieytowych odka i jelit, nadmiernej fermentacji, wzdciach, blach brzucha, zaparciach atonicznych, niedokwanoci, osabieniu aknienia i przyswajania pokarmw. Zewntrznie stosuje si napary lub odwary z ziela macierzanki do pukania jamy ustnej i garda przy anginie. Wykorzystuje si je rwnie do irygacji, obmywa i tamponowania w zapaleniu sromu i pochwy, widzie oraz upawach. Su ponadto do okadw i przemywa na skr w trdziku krostkowym, zapaleniu torebek wosowych, widzie skry, ukuciach owadw, drobnych zranieniach i oparzeniach I i II stopnia, a take do okadw w blach reumatycznych i nerwoblach. Przetwory. Napar z ziela macierzanki: 1 yk ziela zala 1 1/2 szklanki wody wrzcej i naparza pod przykryciem 20 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi po 1/4-1/2 szklanki 23 razy dziennie na 30 min przed posikiem jako lek zwikszajcy aknienie lub po jedzeniu jako rodek wiatropdny i wykrztuny. Do pukania jamy ustnej i garda przy anginie oraz do obmywania skry korzystny jest dodatek rwnej iloci lici szawii. Do okadw sporzdza si napar z 2-3 yek ziela na 1 szklank wody wrzcej, natomiast do tamponowania oraz do irygacji napar z 1 yki ziela na 2 1/2 szklanki wody. Kpiel z ziela macierzanki: 200 g ziela macierzanki zala 3 l wody wrzcej, odstawi pod przykryciem na 20-30 min i przecedzi do wanny wypenionej do 1/3 wod o temp. 37-38C. Czas kpieli 15-20 min. Po wyjciu z wanny owin si przecieradem kpielowym i nie wycierajc si pooy si do ka. Kpiel dziaa dezynfekujce i przeciwzapalnie oraz wzmacniajco i regenerujce.

78 MAK POLNY
Papaver rhoeas L.
Jest to rolina jednoroczna, czasem dwuletnia z rodziny Makowatych (Papaveraceae), pochodzca przypuszczalnie ze strefy rdziemnomorskiej. Obecnie wystpuje dziko w wielu krajach europejskich. W Polsce ronie pospolicie na niu i w strefie podgrskiej jako chwast pl uprawnych i ugorw. Mak wydaje odygi rozgazione, do 90 cm wysokie, odstajco owosione. Licie pojedynczo lub podwjnie pierzastopodzielone bd wrbne, o odcinkach wyduonych lub lancetowatych, zbkowanych, owosione. Kwiaty due, promieniste, o patkach okrgawych, 2-4,5 cm dugich, purpurowo- lub brudnoczerwonych, w nasadzie zwykle z czarn plam. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si od maja do sierpnia patki rozkwitajcych kwiatw maku polnego, delikatnie, unikajc zgniatania lub zaamywania ich w palcach, i suszy szybko, rozoone pojedyncz warstw w cieniu i przewiewie lub w suszarni ogrzewanej w temp. do 30C. W suszeniu patki zmieniaj barw z czerwo-

241

Mak polny (wg T. Hajka, 1562)

nej na rowofioletow. Zaamane przy zrywaniu, ciemniej w czasie suszenia i nie nadaj si do uytku. Naley je odrzuci. Surowcem jest kwiat maku polnego - Flos Rhoeados. Przechowuje si go w miejscu suchym, szczelnie opakowany i chroni od wiata. Podstawowe zwizki czynne. Kwiat maku polnego zawiera jako podstawowy zwizek alkaloid readyn o budowie odmiennej od szkieletu typowych alkaloidw izochinolinowych, naley do tzw. papawerubin. Ponadto wystpuj w nim alkaloidy izochinolinowe, antocyjany (np. cyjanina i mekocyjanina), kwasy organiczne (np. mekonowy), fitosterol, do 10% zwizkw luzowych i sole mineralne. Dziaanie. Surowiec dziaa sabo powlekajce na bony luzowe grnych drg oddechowych, zmniejsza stany ich podranienia, pobudza fizjologiczne ruchy

242

nabonka rzskowego i uatwia odkrztuszanie. Jednoczenie hamuje nadmierne odruchy kaszlowe. Podawany dzieciom i modziey oraz osobom starszym powoduje przejciowe uspokojenie, a czasem senno. Zewntrznie odwar lub napar z kwiatw maku polnego zmniejsza stany zapalne bon luzowych i skry. Dziaania niepodane. Nie naley przekracza zalecanych dawek, gdy moe to spowodowa nudnoci oraz senno. Zastosowanie. Odwary z kwiatw maku polnego stosuje si wewntrznie w nieytach jamy ustnej i garda, w uporczywym suchym kaszlu ze skp wydzielin oraz w blu garda i chrypce. Korzystne jest czenie z innymi surowcami o dziaaniu wykrztunym, jak np. kwiat pierwiosnka. Odwary podaje si te jako rodek uspokajajcy w nadmiernej pobudliwoci i bezsennoci wywoanej m.in. uporczywym kaszlem, zwaszcza u dzieci i osb w wieku podeszym. Zewntrznie odwary z maku polnego su do pukania w zapaleniu jamy ustnej, dzise i garda, do irygacji w stanach zapalnych pochwy oraz do przymoczek w zapaleniu powiek i spojwek. Przetwory. Odwar z kwiatw maku polnego: 2 yki kwiatw zala 1 szklank wody letniej. Ogrzewa do wrzenia i gotowa pod przykryciem 2 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Dorosym podawa po 1/4 szklanki, dzieciom 1-2 yki 3-5 razy dziennie w uporczywym kaszlu. Dla dzieci wskazane jest dodanie na 1/2 szklanki odwaru 2 yek cukru lub miodu, aby uzyska syrop. Dzieciom podawa 1-2 yeczki syropu 3-5 razy dziennie. Dla dorosych korzystnie jest doda rwn ilo kwiatw pierwiosnka lub lici podbiau. Odwar uspokajajcy: zmiesza po 20 g kwiatw maku polnego i lici melisy. Zala 1 yk mieszanki 1 szklank wody wrzcej i postawi pod przykryciem na parze na 15-20 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 1/4 szklanki 2-3 razy dziennie w bezsennoci i stanach pobudzenia nerwowego. Pukanka przeciwzapalna: zmiesza po 20 g kwiatw maku polnego i kwiatw rumianku lub kwiatw krwawnika. Zala 1 yk mieszanki 1 szklank wody wrzcej i naparza pod przykryciem 15 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Stosowa do pukania jamy ustnej i garda, do przymoczek oraz irygacji.

79. MALINA WACIWA

Rubus idaeus L. Jest to krzew z rodziny Rowatych (Rosaceae), wystpujcy w Europie oraz pnocnej i zachodniej Azji. W Polsce ronie do pospolicie na niu i w grach a po stref kosodrzewiny, w lasach i zarolach oraz na porbach lenych. Malina wydaje pdy obe, nieco oszronione, ukowato wygite, do 2 m wysokie, w dole okryte sabymi szczecinowatymi kolcami. Licie 3- lub 5-, 7-listkowe, ogonkowe z wskimi przylistkami u nasady. Listki pod spodem biaofilcowate, na brzegu ostro pikowane. Kwiaty biae, promieniste, zebrane w grona lub baldachogrona. Owoc wielokrotny pestkowiec, barwy czerwonej, malinowej, jadalny, bardzo smaczny, o przyjemnym swoistym zapachu. Malina jest obecnie uprawiana na du skal jako krzew owocowy w wielu krajach klimatu umiarkowanego. W uprawie znanych jest wiele odmian. Pdy maliny yj przez 2 lata. Owocuj w drugim roku i jesieni usychaj. Przedtem jednak rolina wydaje nowe pdy.

243

Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si w lipcu wieo dojrzae, jdrne owoce maliny i suszy w suszarni ogrzewanej pocztkowo w temp. okoo 30, a nastpnie dosusza w temp. okoo 50C. Otrzymuje si owoc maliny - Fructus Rubi idaei. Ze wieych owocw sporzdza si syrop malinowy - Sirupus Rubi idaei. Due iloci wieych owocw malin zuywa przemys spoywczy do wyrobu soku i innych przetworw, a znaczn cz zbioru spoywa si na surowo. Do celw farmaceutycznych zbiera si rwnie w cigu lata mode, dobrze wyronite licie maliny i suszy w suszarniach naturalnych w cieniu i przewiewie. Surowcem jest li maliny Folium Rubi idaei. Zarwno owoce, jak i licie malin mona zbiera z rolin uprawianych oraz wystpujcych na stanowiskach naturalnych. Podstawowe zwizki czynne. Owoce malin zawieraj do 2% kwasw organicznych, m.in. kwas cytrynowy, jabkowy i askorbowy (wit. C), antocyjany (np. cyjanidyn ), zwizki luzowe i pektyny, cukry redukujce, lotne zwizki zapachowe (np. -jonon, aldehyd benzylowy oraz alkohole izoamylowy i -fenylooctowy), inozyt, lecytyn i sole mineralne. W liciach maliny znaleziono okoo 4,6% garbnikw cigowych, okoo 1,5% kwasw organicznych, a wrd nich kwas cytrynowy, mlekowy i askorbowy, zwizki ywicowe i sole mineralne. Dziaanie. Napar z suszonych owocw lub syrop ze wieych pobudzaj czynno gruczow potowych i w stanach gorczkowych wywouj po 30-60 min obfite wydzielanie potu. Zwizek dziaajcy nie jest dotd znany. Licie maliny dziaaj cigajce, przeciwbakteryjnie i przeciwzapalnie. Wycigi wodne, zawierajce garbniki, hamuj rozwj bakterii jelitowych i zmniejszaj biegunk. Powoduj te nieznaczny rozkurcz mini gadkich jelit, naczy krwiononych oraz macicy. Dziaania niepodane. Przetwory z maliny podawane w zalecanych dawkach nie wywouj objaww niepodanych. Zastosowanie. Zarwno napar z suszonych owocw maliny, jak i syrop malinowy s od dawna znanym i czsto stosowanym domowym lekiem napotnym w bakteryjnych lub wirusowych chorobach z podwyszon temperatur. Suszone owoce maliny wchodz w skad mieszanki zioowej Pyrosan (Herbapol), stosowanej jako lek napotny i przeciwgor czkowy. Syrop malinowy podaje si zwaszcza dzieciom. Przetwory z lici maliny stosuje si jako saby lek cigajcy w nieytach odka i jelit oraz w agodnie przebiegajcej biegunce, zwaszcza u dzieci, a nadto w sabo nasilonych wzdciach. Lepsze wyniki daje czenie z innymi surowcami o podobnym dziaaniu. Zewntrznie wykorzystuje si do pukania jamy ustnej i garda. Przetwory. Napar z owocw maliny: 2 yki suszonych owocw zala 1 szklank wody wrzcej i naparza pod przykryciem 15 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Dorosym mona doda 1 yk rumu lub 1-2 yki syropu malinowego. Wypi wieczorem cay, gorcy napar jednorazowo w chorobach z podwyszon temperatur. Wskazane jest jednoczesne przyjmowanie Polopiryny oraz witaminy C. Dzieciom do naparu sporzdzonego jak wyej mona doda miodu, syropu z czarnej porzeczki lub syropu malinowego, a dawkowanie dla niemowlt rozpoczyna od 2 yeczek naparu. Zioa w anginie: zmiesza po 20 g lici maliny, lici szawii i kwiatw rumianku. Zala 1 yk mieszanki 1 szklank wody wrzcej i naparza pod przykryciem 15 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Stosowa do pukania jamy ustnej i garda wielokrotnie w cigu dnia przy anginie oraz do okadw.

244

Malina waciwa (wg T. Hajka, 156J)

80. MARCHEW SIEWNA

Daucus carota L.
Marchew jest rolin dwuletni z rodziny baldaszkowatych (Umbelliferae), wystpujc w stanie naturalnym w strefie umiarkowanej niemal caej pkuli pnocnej. W Polsce ronie dziko na niu i w dolnych partiach grskich na kach, wzgrzach i przydroach. W uprawie pospolita.

245

Marchew zostaa udomowiona przez Rzymian jako odmiana siewna na pocztku Imperium Rzymskiego, ale nie znalaza uznania i zarzucono jej upraw. Ponownie udomowiono j w Afganistanie na pocztku VII wieku naszej ery jako odmian purpurow. ty mutant zosta wyselekcjonowany w Iranie lub Syrii w IX albo X wieku. Marchew o korzeniu pomara czowym pojawia si jako mutant marchwi tej w Holandii w XVII w. i stopniowo rozpowszechniaa si na wiecie. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si jesieni wiey korze odmiany uprawnej marchwi - Radix Dauci recens, a take dojrzae baldachy, ktre suszy si w cieniu i przewiewie, a nastpnie mci i otrzymuje owoc marchwi - Fructus Dauci. Podstawowe zwizki czynne. W wieych korzeniach marchwi znaleziono karotenoidy, m.in. -karoten (prowitamina A), witaminy B1 i B2, wglowodany, zwaszcza glukoz i sacharoz, pektyny (ponad 11%), substancje siarkowe pobudzajce wzrost bakterii Lactobacillus bifidus, jak m.in. 4-fosfo-D-panteino-S-sulfonian, nastpnie substancj o dziaaniu insulinopodobnym, lady olejku eterycznego, sole mineralne bogate w mangan, wap i mied. W owocach marchwi wystpuje wiele flawonoidw, olejek eteryczny do 2,4% (a w nim karotol, octan geranylu i limonen), ponadto olej tusty (13%), zwizki biakowe, octan choliny i sole mineralne. Dziaanie. W wieych korzeniach oraz soku z marchwi znajduj si specyficzne zwizki siarkowe, nazywane czynnikami bifidus. Pobudzaj one rozwj bakterii Bifidobacterium bifidum (syn. Lactobacillus bifidus) i zwalczaj zaburzenia trawienne u dzieci. Marchew bogata w -karoten dziaa witaminizujco. Zawarte w marchwi pektyny obniaj poziom cholesterolu we krwi i przeciwdziaaj miadycy. Znane jest te dziaanie przeciwrobacze, zwaszcza na glist ludzk i owsiki. Owoce marchwi, obfitujce w zesp flawonoidw, dziaaj przeciwskurczowo na naczynia wiecowe serca 2,5 razy silniej od teobrominy. Zwizki te atwo wchaniaj si w jelitach po podaniu doustnym i zwikszaj przepyw krwi do minia sercowego, podobnie, lecz skuteczniej, ni kelina z owocw aminka egipskiego. Dziaania niepodane. W przypadku podawania wycigw z marchwi niemowltom i maym dzieciom, a nawet dorosym, wane jest, aby marchew pochodzia z ogrodw dziakowych, przydomowych lub z upraw biodynamicznych, w ktrych nie stosowano nawozw mineralnych, zwaszcza azotowych, poniewa marchew hodowana na tych nawozach moe spowodowa objawy nietolerancji, a nawet niebezpieczne zatrucia. Zastosowanie. Miazg ze wieych korzeni lub wycinity sok z marchwi podaje si w zaburzeniach trawiennych niemowltom, zwaszcza gdy nie s karmione mlekiem matki, a take maym dzieciom i modziey w przypadkach niedoywienia, niedokrwistoci, stanw zapalnych skry oraz w pocztkach awitaminozy A, spowodowanych duej trwajc biegunk i zaburzeniami przemiany materii. Jako lek pomocniczy miazga z marchwi suy przeciw owsikom i glistom ludzkim. Dorosym i osobom w wieku podeszym marchew podaje si jako rodek dietetyczny, usprawniajcy perystaltyk jelit, zwikszajcy odporno i elastyczno skry, a take bon luzowych. Suy rwnie jako lek pomocniczy w pocztkach cukrzycy oraz miadycy. Wycigi z owocw marchwi podaje si doustnie w lekkich, przewlekych stanach choroby wiecowej, natomiast w przypadkach cikich wycznie jako lek pomocniczy i wspomagajcy. Doniesienia o moliwoci dziaania antykoncepcyjnego wycigw z owocw marchwi dotycz surowca indyjskiego. Przeprowadzone w Polsce badania krajowego materiau siewnego marchwi na zwierztach day wyniki negatywne.

246

Przetwory. Sok ze wieej marchwi. Po wyciniciu nieco osodzi lub doda soku owocowego. Podawa doustnie niemowltom 20-40 g dziennie, podzielone na 2 lub 3 porcje. Maym dzieciom podawa 40-60 g soku dziennie rozdzielone na 2 lub 3 porcje jako rodek witaminowy i poprawiajcy trawienie. Dorosym zaleca si do 120 g soku w pocztkach cukrzycy. wiey korze marchwi w postaci surwki zaleca si w zaburzeniach dietetycznych u dorosych, osabieniu widzenia i pocztkach tzw. kurzej lepoty, a take w niektrych chorobach skrnych, zwizanych z niedoborem witaminy A oraz, pomocniczo, w miadycy. Kuracji sokiem i surwk z marchwi nie naley przeciga tygodniami, gdy witamina A nie jest w nadmiarze obojtna dla ustroju i moe spowodowa powane zatrucia. Sok z warzyw. Rwne iloci wieych korzeni marchwi, ogrkw i burakw wikowych przepuci przez maszynk do misa i z miazgi wycisn sok (mona przez sokowirwk). Sok przechowywa w stanie wieym w lodwce 24 godz., ewentualnie sterylizowa krtko w soikach, ale wwczas traci si cz witamin. Pi sok po 1/2 szklanki dziennie, zwaszcza w miesicach zimowych i wczesnowiosennych. Warzywa powinny pochodzi z upraw bez nawozw mineralnych. Wedug opinii dietetykw zachodnich picie wymienionego soku ma wpyw na cay organizm, regeneruje czynno rnych narzdw wewntrznych, przede wszystkim wtroby i przewodu pokarmowego, wzmacnia skr , oczy i mechanizmy obronne organizmu, dodaje si, zwaszcza osobom w wieku podeszym i rekonwalescentom oraz dzieciom. Sok z warzyw mona sodzi cukrem lub miodem. Daucaron (NRD), wysuszony preparat z marchwi, jest podawany nawet niemowltom w ostrych zaburzeniach trawiennych, biegunce, braku aknienia i w przewlekych zatruciach pokarmowych. Dawki do 40 g w 1 l wody. Daukarin (ZSRR), tabletki powlekane, zawierajce wycig z nasion marchwi, s stosowane w przewlekej chorobie wiecowej serca. Dawki 3-5 razy dziennie po 1 tabletce przed jedzeniem w cigu 2-4 tygodni.

81. MARZANKA WONNA

Asperula odorata L.
Jest to bylina z rodziny Marzanowatych (Rubiaceae), wystpujca w cienistych lasach liciastych Europy po Syberi, ponadto w Iranie i pnocnej Afryce. W Polsce spotyka si na niu i w grach po regiel dolny. Jest pod czciow ochron. Marzanka wytwarza cienkie pezajce kcza, z ktrych wyrastaj czterokanciaste odygi do 60 cm wysokie, z drobnymi woskami w wzach, a w pozostaych czciach nagie. Licie cienkie, ciemnozielone, lancetowate, u szczytu tpe, z malekim nasadzonym koniuszkiem, brzegiem i spodem na nerwie z malekimi w gr zwrconymi zadziorkami. Licie zebrane w okki - u dou po 6, a u gry po 8 listkw. Kwiaty promieniste, biae, w lunym szczytowym podbaldachu. Caa rolina pachnie po wysuszeniu kumaryn . Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si od kwietnia do czerwca zakwitajce, ulistnione szczyty pdw i suszy w warunkach naturalnych w cieniu i przewiewie. Otrzymuje si ziele marzanki - Herba Asperulae (syn. Herba Matris silvae). Podstawowe zwizki czynne. Ziele zawiera glikozyd uwalniajcy kumaryn w

247

wyniku rozpadu podczas suszenia (do 0,56%), glikozyd irydoidowy asperulozyd (okoo 0,05%), flawonoidy, garbniki, sole mineralne. Dziaanie. Przetwory z ziela marzanki wykazuj dziaanie rozkurczowe na ciany naczy krwiononych. Zmniejszaj ich napicie i poprawiaj krenie krwi. Zwikszaj rwnie ilo wydalanego moczu na skutek rozkurczajcego dziaania na drogi moczowe i jednoczesnego hamowania przez asperulozyd resorpcji zwrotnej w cewkach nerkowych. Wywieraj te korzystny wpyw na naczynia chonne i obieg chonki, co przypisuje si obecnoci kumaryny. Ponadto przetwory z ziela marzanki dziaaj nieznacznie uspokajajco, przeciwzapalnie i przeciwbakteryjnie. Dziaania niepodane. W duych dawkach, powtarzanych odpowiednio dugo, przetwory z marzanki wonnej dziaaj niekorzystnie, zmniejszaj krzepliwo krwi, uszkadzaj wtrob, powoduj nudnoci, bl i zawroty gowy. Z tego wzgldu zabronione jest uywanie wycigw z tego surowca do aromatyzowania produktw spoywczych. Zastosowanie. Napary lub odwary z ziela marzanki podaje si doustnie w zaburzeniach krenia obwodowego, ylakach odbytu i ng oraz zastojach ylnych. Ponadto stosuje si je w lekkich stanach skurczowych drg moczowych i jelit, w zmniejszonej iloci wydalanego moczu, a take w przypadkach pobudzenia nerwowego i w nerwicach wegetatywnych. Przetwory. Napar z ziela marzanki: 1/2 yki ziela zala 1 szklank wody wrzcej i naparza pod przykryciem 15 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 1-2 yki do 1/4 szklanki 2-3 razy dziennie midzy posikami jako rodek moczopdny, uspokajajcy i przeciwzapalny. Stosowa take w zaburzeniach krenia i ylakach. Przyjmowa przez 2-3 tygodnie, po czym kuracj przerwa na 2 tygodnie. Przy duszym stosowaniu kontrolowa krzepliwo krwi. Osobom cierpicym na ylaki (rwnie ylaki odbytu) zaleca si ziele marzanki zmieszane z rwn iloci kwiatw kasztanowca. Napar sporzdza i stosowa, jak podano wyej. Zioa moczopdne z marzank: zmiesza po 20 g ziela marzanki, korzenia wilyny, lici brzozy i kwiatw chabru. Zala 1 yk zi 1 szklank wody wrzcej i naparza pod przykryciem 15 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi po 1/4 szklanki 2-4 razy dziennie midzy posikami jako lek moczopdny. Zioa w zapaleniu drg moczowych: zmiesza po 20 g ziela marzanki wonnej, ziela piciornika gsiego, kwiatw rumianku i kwiatw lazu dzikiego oraz po 50 g ziela bluszczyka i ziela rdestu ptasiego. Zala 2 yki zi 11/2 szklanki wody ciepej. Ogrzewa do wrzenia i gotowa agodnie pod przykryciem 2 min. Odstawi na 10 min i przecedzi do termosu. Pi po 1/2 szklanki 2-3 razy dziennie midzy posikami w przypadku znacznych iloci luzu i biaych krwinek w moczu.

82. MARZANA BARWIERSKA

Rubia tinctorum L.
Jest to bylina z rodziny Marzanowatych (Rubiaceae), pochodzca ze strefy rdziemnomorskiej i Maej Azji. Dawniej bya uprawiana na duych przestrzeniach w wielu krajach europejskich, zwaszcza we Francji i w Niemczech, do celw farbiarskich i farmaceutycznych. Od pocztkw XX w. jej uprawa dla farbiarstwa stopniowo ustaa wobec konkurencji syntetycznej alizaryny i innych barwnikw. W Polsce jest uprawiana obecnie na plantacjach zielarskich. Marzana wytwarza okoo 1 cm grube i do 1 m dugie, poziomo ustawione kcza

248

barwy tobrunatnej z licznymi wzami i midzy wzami. odygi 60-100 cm wysokoci, niewyranie czterokanciaste, pokadajce si, gdy brak oparcia. Podpierajce si odygi osigaj wysoko do 2 m. Licie lancetowate dugoci 5-8 cm z odgitymi do tyu ostrymi, haczykowatymi woskami na brzegu blaszki i wzdu nerwu gwnego, zebrane w okki, u dou odygi po 4, wyej po 6 listkw, z tego zawsze 2 wyranie wiksze. Kwiaty promieniste, tozielone, zebrane w pseudobaldachy na szczytach pdw. Surowiec. Do celw farmaceutycznych zbiera si jesieni kcza rolin 2-, 3-letnich i suszy w suszarniach ogrzewanych w moliwie niskiej temperaturze. Surowcem s kcza marzany barwierskiej - Rhizoma Rubiae tinctorum. Podstawowe zwizki czynne. Kcze zawiera zwizki dwu- i trjoksyantrachinonowe w formie glikozydowej (np. kwas ruberytrynowy, alizaryn , kwas purpury-nowy, rubiadyn) i zwizki pokrewne w iloci do 3,8% oraz produkty rozpadu glikozydw. Ponadto garbniki, glikozyd asperulozyd (bez znaczenia terapeutycznego), zwizki pektynowe, wglowodany (do 15%), kwasy organiczne (np. kwas cytrynowy) oraz sole mineralne. Dziaanie. Wycigi z kczy marzany zawieraj pochodne antrachinonowe, ktre nie maj wasnoci przeczyszczajcych (brak grup hydroksylowych w pooeniu 1 i 8), natomiast wi jony wapniowe i uatwiaj rozpuszczanie kamieni fosforanowo-szczawianowych w kamicy moczowej. Pod wpywem tych zwizkw, a zwaszcza galiozyny i kwasu ruberytrynowego, nastpuje powolne rozpuszczanie kamieni fosforanowych bd szczawianowych. Preparaty z marzany barwierskiej zapobiegaj rwnie tworzeniu si kamieni moczowych zawierajcych wap. Ponadto zmniejszaj napicie mini gadkich drg moczowych i nieznacznie wzmagaj perystaltyk moczowodw, uatwiajc w ten sposb przesuwanie si zogw kamieni oraz ich rozpad na mniejsze fragmenty, ktre ulegaj czciowemu rozpuszczeniu i wydaleniu. Przetwory z marzany dziaaj sabo moczopdnie, dziki czemu ilo dobowa wydalanego moczu nieznacznie wzrasta. Zwiksza si w moczu jednak zawarto jonw sodu, potasu i chloru. Wycigi z marzany barwierskiej nie maj wpywu na zmian odczynu moczu i nie powoduj jego zakwaszenia. Wykazuj natomiast wasnoci przeciwbakteryjne oraz przeciwzapalne, i to zarwno w obrbie drg moczowych po podaniu doustnym, jak i zastosowaniu zewntrznym na skr. Ponadto dziaaj ciopdnie i zwikszaj aknienie. Dziaania niepodane. Przetwory z marzany barwierskiej zabarwiaj mocz na czerwono dziki wydalaniu t drog zwizkw barwnych alizaryny i purpuryny. W przypadku zbyt silnego, brunatnoczerwonego zabarwienia moczu naley przejciowo zmniejszy wysoko dawek podawanych preparatw. Zastosowanie. Wycigi z kczy marzany barwierskiej podaje si doustnie w kamicy fosforanowej lub fosforanowo-szczawianowej drg moczowych, zwaszcza gdy kamienie s umiejscowione w moczowodzie lub pcherzu moczowym. Podane jest doprowadzenie pod kontrol lekarza odczynu moczu do wartoci optymalnej pH 5,2-5,6 w kamicy fosforanowej lub 6,06,2 w kamicy szczawianowej. Preparaty z marzany podaje si zarwno w okresie napadu blu dla osabienia skurczw, jak i w czasie midzy atakami kolki, w celu spowodowania rozpadu zogw i stopniowego ich rozpuszczania. Profilaktyczne stosowanie przetworw z marzany ma szczeglne znaczenie przy duej iloci krysztaw szczawianu lub fosforanw wapnia w moczu. Rwnie po operacyjnym usuniciu zogw kamieni z drg moczowych dla zapobieenia nawrotom choroby. Przetwory. Rubinex (Herbapol), tabletki 0,5 g, zawierajce wycig z korzeni

249

marzany. Stosuje si w podanych wyej przypadkach kamicy moczowej w dawce 1-2 tabletki 2-3 razy dziennie. Okres leczenia 4-6 tygodni. Korzystne jest jednoczesne picie naparu z mieszanki zioowej Urosan (Herbapol) lub innej o dziaaniu moczopdnym. Rubiolizyna (Herbapol), pasta w tubach do uytku wewntrznego, zawierajca wycig gsty z korzeni marzany z dodatkiem kwasu cytrynowego. Dzia a jak Rubinex. Stosuje si 1/2-1 yeczk 3 razy dziennie 30 min po posiku. Cystenal (ZSRR i CSRS), pyn zawierajcy wycig z korzenia marzany, salicylan magnezu i olejki eteryczne. Dziaa moczopdnie, rozkurczowo i przeciwkamicowo. Dawki 3-4 krople na cukier 30 min przed jedzeniem 4-5 razy dziennie. W kolce stosowa jednorazowo 20 kropli. Uralyt (Madaus, RFN), draetki zawierajce sproszkowane korzenie marzany i inne skadniki rolinne oraz fosforan magnezu. Stosuje si w leczeniu i zapobieganiu kamicy moczowej.

83. MCZNICA LEKARSKA

Arctostaphylos uva ursi L.
Jest to krzewina z rodziny wrzosowatych (Ericaceae), wystpujca w caej niemal Europie, na Kaukazie, w Himalajach, na Syberii oraz w Ameryce Pnocnej. W Polsce ronie w sosnowych lasach do czsto w pnocnej czci niu, rzadziej na poudniu, a bardzo rzadko w grach. Jest u nas pod czciow ochron, zbir za moliwy jest tylko za zgod wadz ochrony przyrody i w porozumieniu z administracj len. W czasie zbioru nie wolno wyrywa rolin. Mcznica ma pdy rozgazione, rozesane po ziemi, do 1 m dugie. Licie zimotrwae, skrzaste, krtkoogonkowe, opatkowate lub odwrotnie jajowate, u szczytu zaokr glone, caobrzegie. Kwiaty drobne, dzwoneczkowate, o koronie biaej lub rowej, zebrane w niewielkie grona. Pylniki z rokowatymi wyrostkami na szczycie. Owocem jest czerwona, mczysta jagoda. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si pod koniec okresu wegetacji, na jesieni, licie z grnych czci pdw i suszy w warunkach naturalnych w cieniu i przewiewie. Surowcem jest li mcznicy lekarskiej - Folium Uvae ursi. Zgodnie z wymogami surowiec dopuszczony do aptek powinien zawiera co najmniej 6% arbutyny. Podstawowe zwizki czynne. Licie mcznicy zawieraj do 12% glikozydw fenolowych (np. arbutyn i niekiedy metyloarbutyn), estry arbutyny z kwasem galusowym i wolny hydrochinon. Drug grup stanowi garbniki hydrolizujce (6-19%), ktre daj w wyniku rozpadu gwnie kwas galusowy (okoo 85%) i do 4% kwasu cigowego. Trzeci grup zwizkw czynnych tworz flawonoidy (do 1,5%), jak izokwercytryna, hiperozyd, kwercytryna i mirycetyna. W surowcu s rwnie trjterpeny (np. kwas ursolowy w iloci do 0,75%) i uwaol (pochodna -amyryny), kwasy polifenolowe (np. elagowy i galusowy) - do 6%, ponadto sole mineralne. Dziaanie. Glikozydy fenolowe mcznicy lekarskiej, a zwaszcza arbutyna, hydro-lizuj w moczu i uwalniaj hydrochinon, ktry hamuje rozwj drobnoustrojw w drogach moczowych. Rozpad arbutyny nastpuje w alkalicznym rodowisku moczu przy pH 7,5-8,0 i wwczas jest ona 100 razy aktywniejsza ni w moczu kwanym. Dziaanie lecznicze arbutyny odnosi si do wielu gatunkw drobnoustrojw, w tym

250

rwnie do szczepw opornych na antybiotyki. Take garbniki zawarte w surowcu ulegaj czciowej hydrolizie, uwalniajc pirogalol, ktry, podobnie jak hydrochinon, dziaa bakteriobjczo. Przeciwbakteryjnie dziaaj te kwasy polifenolowe, jak kwas galusowy, elagowy i chinowy, znajdujce si w liciach mcznicy. Wystpujce w surowcu flawonoidy pobudzaj nieznacznie wydzielanie moczu, natomiast wyranie zwikszaj w nim zawarto jonw sodu i chloru, ktre s w ten sposb usuwane razem z moczem. Wodne wycigi z lici mcznicy lekarskiej zawieraj znaczne iloci garbnikw. Podane doustnie, dziaaj cigajce na bony luzowe przewodu pokarmowego. Garbniki tworz poczenia z biakami i zmniejszaj przepuszczalno cian jelit, unieczynniaj drobnoustroje jelitowe i produkowane przez nie toksyny, hamuj krwawienia z uszkodzonych drobnych naczy krwiononych i dziaaj przeciwbiegunkowe. Dziaania niepodane. Zbyt due dawki wycigw z lici mcznicy lub zbyt dugotrwae ich stosowanie mog wywoa objawy szkodliwe, jak bl brzucha, wymioty, biegunk, sinic, krwiomocz i kurcze. Zastosowanie. Przetwory z lici mcznicy stosuje si przede wszystkim w zakaeniach bakteryjnych ukadu moczowego, jak zapalenie kbkw nerkowych, miedniczek nerkowych, odmiedniczkowe zapalenie nerek, zapalenie pcherza, niezalenie od leczenia antybiotykami, sulfonamidami i innymi preparatami. Szczeglnie dobre wyniki uzyskuje si w przewlekych i powracajcych zakaeniach ukadu moczowego u modziey i osb w wieku podeszym. Pod wpywem zwizkw czynnych mcznicy mocz zabarwia si na oliwkowozielono. Przed zastosowaniem wycigw z mcznicy naley sprawdzi i ewentualnie zalkalizowa odczyn moczu, podajc preparaty Citrolyt (Filofarm), Alkalit (CSRS) lub Uralyt-U (Madaus, RFN). Ponadto czsto stosuje si przetwory z lici mcznicy pomocniczo jako lek moczopdny w kamicy moczowodowej. Licie mcznicy wchodz w skad mieszanki zioowej Urosan (Herbapol). Przetwory. Odwar z lici mcznicy: 1/2-1 yk lici zala 1 szklank wody letniej, ogrzewa do wrzenia i gotowa agodnie pod przykryciem 5-7 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 1-2 yki co 3 godz. jako lek dezynfekujcy drogi moczowe i agodnie moczopdny. Nie przekracza jednorazowej dawki lici 0,5 g i dziennej 4 g. Zioa antyseptyczne: zmiesza rwne iloci lici mcznicy, lici mity pieprzowej, ziela nawoci, ziela poonicznika, korzenia wilyny i korzenia lukrecji. Zala 1 1/2-2 yki zi w termosie 2 1/2-3 szklankami wody wrzcej i po 1 godz. pi porcjami, midzy posikami, wypijajc cao w cigu dnia. Stosowa w ostrych i przewlekych zapaleniach drg moczowych, zwaszcza pcherza, przede wszystkim w nawracajcych infekcjach po leczeniu antybiotykami. Urosan (Herbapol), zioa zawierajce li mcznicy, li brzozy, ziele skrzypu i korze cykorii. Zala 3 yki zi 31/2 szklanki wody gorcej i ogrzewa do wrzenia. Gotowa agodnie pod przykryciem 3-5 min. Odstawi na 5-10 min i przecedzi do termosu. Pi 2-4 razy dziennie po 1/2-2/3 szklanki midzy posikami jako rodek moczopdny i odkaajcy drogi moczowe oraz uatwiajcy usuwanie z ustroju zbdnych produktw przemiany materii. Uvasol (NRD), draetki zawierajce wycig z lici mcznicy i salicylan fenylu. Stosuje si w bakteryjnych infekcjach drg moczowych. Dawki 1-2 draetki co 3 godz. Nephrisol (Redel, RFN), krople zawierajce wycigi z 3 zi. Dziaa moczopd-

251

nie i antyseptycznie w drogach moczowych. Dawki zwykle stosowane: 15 kropli w wodzie 3 razy dziennie po jedzeniu; w stanach ostrych 15-25 kropli co 1 godz. Warto pamita, e hydrochinon wystpuje rwnie w liciu borwki brusznicy -Folium Vitis idaeae (do 7%), i w liciu borwki czarnej - Folium Myrtilli (do 1,5%). S to swego rodzaju surowce zastpcze, bo mcznicy grozi w Polsce wyniszczenie. Surowiec mcznicy mog rwnie zastpi licie i kora gruszy, atwo dostpne, a zupenie u nas nie wykorzystywane.

84. MELISA LEKARSKA

Melissa officinalis L.
Melisa lekarska jest bylin z rodziny Wargowych (Labiatae), pochodzc z obszaru rdziemnomorskiego, uprawian od wiekw w wielu krajach europejskich. W Polsce hodowana jest przez pszczelarzy oraz na plantacjach zielarskich. Udaje si dobrze, czasem dziczeje. Melisa ma odyg rozgazion, do 1 m wysok, u dou drewniejc. Kcze wytwarza liczne rozogi nadziemne, z ktrych rozwijaj si nowe, ulistnione pdy. Dziki temu rolina moe by rozmnaana wegetatywnie. Licie ogonkowe, ustawione naprzeciwlege, o blaszce szerokojajowatej, niemal sercowatej, na brzegu grubo okr go zbkowane, do 8 cm dugie, cienkie. Kwiaty grzbieciste, dwuwargowe, o koronie rowej lub biaawej, w jednostronnie zwrconych nibyokkach. Kwitnie w lipcu lub sierpniu. Caa rolina wyrnia si silnym, przyjemnym zapachem cytrynowym. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si w czerwcu przed okresem kwitnienia i ponownie w sierpniu grne czci pdw z dobrze wyksztaconymi limi, nastpnie obrywa licie i suszy je w suszarniach naturalnych w miejscach zacienionych i przewiewnych. Otrzymuje si surowiec - li melisy - Folium Melissae. Do celw przemysowych zbiera si czasem ziele melisy - Herba Melissae, w tym samym czasie co li , cinajc grne, dobrze ulistnione czci odyg. Licie i ziele naley przechowywa w szczelnym opakowaniu w pomieszczeniu suchym, moliwie chodnym i ciemnym. Podstawowe zwizki czynne. Obydwa surowce zawieraj te same zwizki czynne, w rnych jednak ilociach. Bogatsze i std wyej cenione s licie melisy. Zawieraj one do 0,3% (zwykle 0,1%) olejku eterycznego, a w nim znajduje si mieszanina pochodnych fenolowych (np. octan eugenolu) oraz zwizkw terpenowych (np. cytral i cytronelal o miym zapachu cytrynowym, kariofilen i kopaen). Ponadto s w surowcach trjterpeny (np. kwas oleanolowy, kwas ursolowy i ich pochodne), kwasy polifenolowe (np. kwas kawowy, chlorogenowy i rozmarynowy), okoo 5% garbnikw oraz flawonoidy (np. ramnazyna i luteolino-7-glukozyd). Znaleziono take kwasy organiczne (np. kwas melisowy), zwizki luzowe i sole mineralne. Dziaanie. Najbardziej znane i najczciej wykorzystywane w praktyce jest dziaanie uspokajajce lici melisy. Powoduj je skadniki olejku eterycznego, m.in. kariofilen i cytral, a w mniejszym stopniu niektre zwizki trjterpenowe. Dziaanie to potwierdzono rwnie w dowiadczeniach na zwierztach. Inne zwizki, zwaszcza cytronelol i octan eugenolu, zawarte w olejku eterycznym z melisy, wykazuj dziaanie rozkurczowe na minie gadkie jelit, a wic i wiatropdne. Najsilniej zmniejszaj napicie mini jelita grubego. Niektre skadniki licia melisy dziaaj przeciwbakteryjnie i przeciwwirusowo. Dziaanie na bakterie przypisuje si kilku skadnikom surowca, zwaszcza zwizkom

252

terpenowym olejku, majcym charakter aldehydw (cytral, cytronelal). Bakteriobjcze oraz wirusobjcze dziaanie ma kwas kawowy oraz zwizki garbnikowe rozpuszczalne w wodzie. Napary z lici melisy zwikszaj nieznacznie wydzielanie soku odkowego i ci oraz pobudzaj trawienie. Wykazuj rwnie sabe dziaanie moczopdne i napotne. Zawarty za w liciach kwas rozmarynowy i kawowy oraz ich estry dziaaj nieco przeciwzapalnie. Dziaania niepodane. Preparaty z ziela melisy stosowane w zalecanych dawkach nie wywieraj dziaania szkodliwego. Zastosowanie. Napar i inne przetwory z lici melisy stosuje si najczciej jako rodek uspokajajcy w stanach oglnego pobudzenia nerwowego, bezsennoci i uczucia niepokoju, a take w nerwicy wegetatywnej, stanowicej zesp rnorodnych objaww ze strony narzdw wewntrznych, np. odka, jelit, drg ciowych, serca i naczy krwiononych. Licie melisy wchodz w skad mieszanki zioowej Nervosan, granulatu Nervogran, a wycig pynny jest skadnikiem kropli Nervosol, produkowanych przez Herbapol. Preparaty powysze stosuje si jako leki uspokajajce. Przetwory z lici melisy su rwnie w stanach skurczowych jelit i drg ciowych, wywoujcych bl, a czasem kolk, utrudnione przemieszczanie treci jelitowej i ci, a take w niedostatecznym przyswajaniu skadnikw pokarmowych. U kobiet dobre wyniki uzyskuje si niekiedy w dolegliwociach miesiczkowych, blach i skpym miesiczkowaniu lub jego zmiennym nasileniu. Przetwory. Napar melisowy: 1-11/2 yki lici melisy zala w termosie 11/2 szklanki wody wrzcej i pozostawi pod zamkniciem na 1 godz. Pi po 1-3 yki wielokrotnie w cigu dnia jako rodek uspokajajcy i rozkurczowy. Analogicznie stosuje si torebki Melissa-fix (Herbapol). Wino melisowe: 25 g rozdrobnionych lici melisy macerowa 3 dni w 1/2 l biaego wina gronowego i przecedzi. Pi 1-2 yki kilka razy dziennie w miar potrzeby, jako rodek uspokajajcy i przeciwskurczowy. Zioa uspokajajce i nasenne: zmiesza po 25 g lici melisy i kwiatw rumianku, po 15 g ziela dziurawca i ziela boego drzewka oraz po 10 g szyszek chmielu i lici mity. Zala 1/2 yki zi 2/3 szklanki wody wrzcej i naparza pod przykryciem 15 min. Przecedzi i wypi cao na 2 godz. przed snem. Zioa przeciwnerwicowe: zmiesza po 25 g lici melisy i ziela krwawnika oraz po 10 g lici pokrzywy, kwiatw nagietka, rozdrobnionego korzenia arcydzigla i korzenia kozika oraz rozgniecionych owocw kopru woskiego. Zala 1 1/2 yki zi w termosie 2 szklankami wody wrzcej. Zamkn termos i odstawi na 1 godz. Pi po 1/2 szklanki 3 razy dziennie po posikach. Zioa w nerwicy serca: zmiesza po 25 g lici melisy i rozdrobnionego korzenia biedrzeca, po 15 g rozgniecionego owocu gogu i ziela serdecznika oraz po 10 g ziela jemioy i ziela srebrnika. Naparza 1-1 1/2 yki zi w 2 szklankach wody wrzcej w termosie przez 1-2 godz. Pi po przecedzeniu 1/5-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie po jedzeniu, zalenie od stanu zaawansowania schorzenia. Nervosol (Herbapol), pyn zawierajcy wycigi z melisy, lawendy, kozika, arcydzigla i szyszek chmielu. Dorosym zaleca si zwykle 30-40 kropli w 1/4 szklanki wody 2-4 razy dziennie po jedzeniu w stanach zwikszonego napicia nerwowego, uczuciu niepokoju i trudnoci w zasypianiu. W razie potrzeby dawk mona zwikszy do 1 yeczki przed snem. Dzieciom podawa odpowiednio mniej, stosownie do wieku.

253

85. MITA PIEPRZOWA

Mentha piperita L. Jest to bylina z rodziny Wargowych (Labiatae), otrzymana przez skrzyowanie mity nadwodnej - Mentha aquatica L., i mity zielonej - Mentha viridis L. Jest mieszacem nie wytwarzajcym kiekujcych nasion. Obecnie uprawia si j powszechnie w Europie i Ameryce Pnocnej. W Polsce hodowana od wielu lat. Rozmnaa si wegetatywnie, gwnie z rozogw. Niekiedy dziczeje. Mita pieprzowa wytwarza krtkie podziemne kcze, silnie ukorzenione, z ktrego wyrastaj czterokanciaste, ulistnione odygi, do 60 cm wysokie, sabo owosione. Ponadto kcze wydaje nieliczne rozogi podziemne i liczne rozogi nadziemne, atwo zakorzeniajce si. Licie jajowate lub jajowatolancetowate, krtkoogonkowe, na brzegach nierwno ostro pi kowane, na szczycie zaostrzone. Kwiaty grzbieciste, dwu wargo we, o koronie rowofioletowej, zebrane na szczytach odyg w gste pozorne kosy. Mita pieprzowa znana jest w dwu podgatunkach i kilku formach. W lecznictwie znaczenie ma tylko Mentha piperita subspecies eupiperita varietas officinalis Briquet, uprawiana w dwu formach: rubescens i pallescens. Forma rubescens naley do typu angielskiej mity Mitcham, najwyej ocenianej w Europie, wyrniajcej si rowo-fioletowym zabarwieniem odyg, ogonkw liciowych i nerww w blaszce liciowej. Natomiast forma pallescens ma barw czysto zielon i jest uprawiana w RFN, a take innych krajach. Surowiec. Do celw farmaceutycznych cina si na wysokoci 5 cm od ziemi dobrze rozwinite i ulistnione pdy, ktre osigny wysoko okoo 30 cm, a na ich szczytach pojawiy si pierwsze pki kwiatowe. Nastpnie obsmykuje si licie i suszy w warunkach naturalnych w cieniu i przewiewie. Korzystajc w przypadku niepogody i deszczw z suszarni ogrzewanej, nie naley przekracza temp. 35C. Otrzymuje si jako surowiec li mity pieprzowej - Folium Menthae piperitae. Przechowuje si go w szczelnym opakowaniu w miejscu ciemnym, suchym i chodnym. Przez destylacj z par wodn lici i ziela mity pieprzowej otrzymuje si olejek mitowy Oleum Menthae piperitae, stanowicy osobny surowiec leczniczy, z ktrego przez wymroenie mona otrzyma mentol - Mentholum. Podstawowe zwizki czynne. Li zawiera do 2%, czasem nieco wicej olejku eterycznego (polskie normy apteczne wymagaj co najmniej 1,5%), ktrego gwnymi skadnikami s: mentol (powyej 50%), menton (do 20%), estry mentolu (np. octan i walerianian - okoo 5%), nadto felandren, pinen, cyneol, mentofuran i inne (w sumie ponad 30 zwizkw). W okresie kwitnienia zwiksza si zawarto mentofuranu, co pogarsza zapach surowca. Prcz olejku znaleziono w liciu mity garbniki (6-12%), flawonoidy (np. luteolin, apigenin, diosmetyn i ich poczenia glikozydowe), gorycze, fenolokwasy i sole mineralne. Dziaanie. Wycigi z lici mity pobudzaj czynnoci wydzielnicze odka i wtroby. Zwikszaj ilo soku odkowego oraz ci, dziki czemu uatwiaj trawienie i przyswajanie pokarmw. Jednoczenie wykazuj dziaanie rozkurczowe i obniaj napicie mini gadkich jelit oraz drg ciowych i moczowych. Przywracaj prawidowe ruchy perystaltyczne jelit, umoliwiaj odpowiednie przemieszczanie treci jelitowej oraz odejcie gazw i zapobiegaj wzdciom. Przeciwdziaaj take zastojom ci w pcherzyku ciowym. Ponadto zwikszaj nieznacznie dobow ilo wydalanego moczu. Wane znaczenie praktyczne ma rwnie dziaanie przeciwbakteryjne lici mity,

254

przypisywane garbnikom i niektrym skadnikom olejku eterycznego, zwaszcza mentolowi i mentonowi. Po przyjciu doustnym ogranicza si ono jednak gwnie do przewodu pokarmowego oraz drg ciowych, gdy mentol i menton wydalaj si z ci. Jest ono do silne, a ponadto skuteczne rwnie w stosunku do szczepw opornych na dziaanie antybiotykw. Napary z mity dziaaj sabo uspokajajco i hipotensyjnie, co jednak nie ma wikszego znaczenia praktycznego. Olejek mitowy dziaa podobnie jak li mity, niektre jednak jego wasnoci, zwaszcza odkaajce, rozkurczowe i uspokajajce, wyraone s silniej, a inne znacznie sabiej. Najskuteczniej dziaa rozpylony w postaci aerozolu. Zastosowany w ten sposb na skr i bony luzowe, dziaa miejscowo silnie bakteriobjczo, a take przeciwblowe, chodzce i przeciwzapalnie. Mentol, podstawowy skadnik olejku mitowego, dziaa sabiej ciotwrczo i przeciwskurczowo od lici mity, natomiast silniej odkaajco. Podany zewntrznie na nie uszkodzon skr, wykazuje dziaanie bakteriobjcze, przeciwwidowe, miejscowo znieczulajce i przeciwzapalne. Ponadto wywouje uczucie chodu. Podobnie jak olejek, mentol dziaa silniej w postaci aerozolu. Dziaania niepodane. Licie mity pieprzowej oraz wycigi z lici stosowane w zalecanych dawkach leczniczych, a nawet nieco wyszych, nie powoduj objaww szkodliwych. Natomiast olejek mitowy, podany doustnie w dawkach wikszych od leczniczych, moe wywoa bl brzucha, wymioty, a w duych dawkach - zachwianie rwnowagi i gboki sen. Olejek i mentol stosowane zewntrznie mog wywoa u osb nadwraliwych pokrzywk, wid i przekrwienie skry. Nie naley stosowa mentolu w kroplach do nosa u maych dzieci. Zastosowanie. Licie mity nale do najwszechstronniejszych i najczciej stosowanych w Polsce surowcw zielarskich. Napary i inne przetwory z lici mity podaje si w zaburzeniach trawiennych, zwaszcza blu brzucha, wzdciach, braku aknienia, stanach nieytowych przewodu pokarmowego, nieprawidowej fermentacji, zym trawieniu tuszczw, a nawet w kolce jelitowej i stanach skurczowych przewodu pokarmowego. Przetwory z mity s czsto stosowane w schorzeniach wtroby i drg ciowych, zapaleniu pcherzyka ciowego i przewodw ciowych, a take w lekkiej niewydolnoci wtroby i zmniejszonym wytwarzaniu ci. Pomocniczo stosowane s w kamicy ciowej i taczce oraz w okresie rekonwalescencji po przebytym zapaleniu wtroby. Mita wchodzi rwnie w skad niektrych preparatw zioowych zalecanych jako leki uspokajajce, jak zioa Nervosan i granulat Nervogran, produkowanych przez Herbapol. Zewntrzne napary z mity su do pukania jamy ustnej i garda, najczciej jednak w poczeniu z innymi surowcami zioowymi, np. w mieszance Septosan (Herbapol). Licie mity s skadnikami wielu gotowych preparatw zoonych, wytwarzanych przez Herbapol, jak mieszanka zioowa Digestosan, uywana w nieytach odka i jelit, oraz pyn Herbogastrin, podawany w niedokwanoci, nieytach odka i jelit, osabieniu czynnoci trzustki oraz niedoborze ci. Mita jest te skadnikiem mieszanki zioowej Normosan i granulatu Normogran, stosowanych w zaparciach atonicznych i spastycznych. Ponadto li ten wchodzi w skad mieszanki Tannosan, uywanej w biegunkach, a take mieszanki zioowej Cholagoga II, granulatu Cholegran i

255

proszku Gastrochol, stosowanych w schorzeniach wtroby, stanach skurczowych drg ciowych oraz nieytach odka i jelit. Olejek mitowy nie jest doustnie stosowany w lecznictwie sam, ze wzgldu na zbyt silne reakcje, jakie moe wywoywa po przedawkowaniu. Jest jednak wykorzystywany w aptekach w recepturze jako skadnik wielu lekw do uytku wewntrznego i zewntrznego o wskazaniach podobnych jak dla przetworw z lici mity. Wchodzi w skad niektrych preparatw wytwarzanych przez Herbapol, jak nalewka mitowa - Tinctura Menthae piperitae, granulaty Cholegran i Gastrogran, pasta Fitolizyna, draetki Raphacholin i Raphalamid, oraz wielu specyfikw zagranicznych. Mentol, otrzymywany z olejku mitowego, suy w aptekach do niektrych maci (np. Boromentol do nosa) i papek przeciwwidowych oraz preparatu Balsamum Mentholi compositum (Polfa) do wciera przeciwblowych. Olejek mitowy ma rwnie zastosowanie w kosmetyce. Wchodzi w skad past i proszkw do czyszczenia zbw oraz pynw do pukania jamy ustnej. W przemyle spoywczym uywany jest do wyrobu cukierkw mitowych oraz niektrych likierw. Przetwory. Napar z lici mity: zala 1 yk lici 1 1/2-2 szklankami wody wrzcej i naparza pod przykryciem 10 min. Odstawi na 5 min i przecedzi. Pi po 1/2 szklanki na 1 godz. przed jedzeniem w nieytach odka i braku aknienia, natomiast po posikach jako rodek rozkurczowy, wiatropdny i ciopdny. Do pukania jamy ustnej i garda sporzdzi napar z 1 yki lici na 1 szklank wody wrzcej. Mentha-fix (Herbapol): napar z 1 torebki na 3/4 szklanki wody wrzcej. Czas naparzania 4 min. Stosowa jak napar z lici. Nalewka mitowa (krople mitowe), Tinctura Menthae piperitae (Herbapol): stosowa doustnie 20-40 kropli w kieliszku wody 2-5 razy dziennie na 30 min przed jedzeniem jako rodek pobudzajcy trawienie, a po jedzeniu jako lek wiatropdny i ciopdny. Neonormosan (Herbapol), zawiera oprcz lici mity korzenie rzewienia, kcza perzu, korzenie mniszka, owoce bzu czarnego i owoce kminku. Sporzdzi napar z 1/2-1 yki mieszanki na 1 szklank wody wrzcej. Naparza pod przykryciem 20 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 2/3-1 szklank wieczorem jako rodek przeczyszczajcy. Ingakamf (ZSRR), inhalator podrczny, zawierajcy roztwr mentolu i kamfory do rozpylania w przewodach nosowych. Roztwr ten suy jako lek przeciwzapalny i bakteriobjczy. Stosowa ostronie u maych dzieci. Inhalex (CSRS), mieszanina olejkw eterycznych z dodatkiem mentolu i kamfory. Suy do inhalacji w dolegliwociach grnych drg oddechowych po zmieszaniu z omiokrotn iloci wody w inhalatorach-rozpylaczach lub, po dodaniu 10-20 kropli na 1 szklank wody wrzcej, do wdychania par. Oleum cholagogum (NRD), mieszanina olejkw eterycznych w oleju rolinnym. Stosuje si 3-5 kropli na cukier przed jedzeniem 4-5 razy dziennie jako lek ciopdny. Olimetin (ZSRR), kapsuki zawierajce olejki eteryczne w oleju rolinnym. Stosuje si w kamicy ciowej i moczowej po 2 kapsuki 3-5 razy dziennie jako lek rozkurczowy, ciopdny, moczopdny i przeciwzapalny.

256

86. MILEK WIOSENNY

Adonis vernalis L.
Jest to bylina z rodziny Jaskrowatych (Ranunculaceae), wystpujca w poudniowej i rodkowej Europie oraz w Azji. W Polsce spotykana do rzadko w kilku rejonach Wyyny Maopolskiej i Lubelszczyzny, sporadycznie w niektrych okolicach Kielecczyzny i czasem na Pomorzu oraz w Poznaskiem. Ronie wycznie na stanowiskach sonecznych na glebach yznych, zasobnych w wapno. W Polsce jest pod cis ochron, dlatego surowiec moe pochodzi wycznie z upraw lub z importu. Miek wytwarza czarnobrzowe, wielogowe kcze, z ktrego wyrastaj nieliczne pon i kwiatonone pdy pojedyncze lub sabo rozgazione, w czasie kwitnienia 5-20 cm wysokie, pniej dosigajce okoo 40 cm. Licie odygowe siedzce, skrtolege, wielokrotniedzielne, o odcinkach rwnowskich. Kwiaty due, rednicy okoo 5 cm, wielosupkowe, promieniste, o patkach cytrynowotych, osadzone pojedynczo na szczytach niektrych pdw. Owoce wielokrotne, zoone z odwrotniejajowatych nieupek o powierzchni siatkowate pomarszczonej, opatrzonych zakrzywionym dziobkiem. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si pdy wiosn w kwietniu lub maju w czasie kwitnienia i suszy w warunkach naturalnych w cieniu i przewiewie. Surowcem jest ziele mika wiosennego - Herba Adonidis vernalis. Naley je przechowywa w szklanych, szczelnie zamknitych soikach, w miejscach ch odnych, suchych i ciemnych. Podstawowe zwizki czynne. Ziele zawiera liczne glikozydy kardenolidowe w iloci 1,4%. Najwaniejszym ilociowo skadnikiem jest adonitoksyna. Ponadto wystpuje adonitoksol, cymaryna, -strofantyna K, wernadigina i inne. Towarzyszy im pochodna pregnanu - adonilid. Nastpn grup zwizkw stanowi flawonoidy, np. luteolina i jej pochodne, orientyna, czyli 8-glukozyloluteolina, izoorientyna, czyli 8-heksytyloorientyna, monoksylozyd izoorientyny oraz wystpujca w pylnikach witeksyna. Ziele zawiera te alkohol cukrowy adonitol i inne zwizki o maym znaczeniu, a take sole mineralne. Farmakopea Polska IV wymaga oznaczenia biologicznego ziela mika na gobiach. Jeden gram ziela powinien odpowiada 8 jednostkom gobim. Dziaanie. Ziele mika naley do wanych surowcw nasercowych, a jego przetwory s czsto przepisywane przez lekarzy. Zwikszaj one si skurczu minia sercowego, a zmniejszaj ich czstotliwo. Dziki temu serce przepompowuje w jednostce czasu wicej krwi, a w nieco duszych przerwach midzy skurczami lepiej wypoczywa. Glikozydy nasercowe mika podane doustnie ulegaj w duym stopniu rozpadowi hydrolitycznemu w kwanym rodowisku soku odkowego, a uwolnione przy tym geniny s znacznie mniej aktywne ni glikozydy pierwotne. W zwizku z tym dziaanie ziela mika na serce jest znacznie sabsze, ni wynikaoby to z oglnej zawartoci zwizkw czynnych w surowcu. Dziaanie to jest krtkotrwae, poniewa glikozydy ziela mika prawie wcale nie wi si z biakami osocza krwi i niemal zupenie nie kumuluj si w ustroju, w czym s zblione do strofantyny. Zawarte w zielu mika flawonoidy uatwiaj przesczanie w kbkach nerkowych. Dziki temu oraz na skutek usprawnienia pracy serca i poprawy krenia krwi zwiksza si dobowa ilo wydalanego moczu. Wycigi z ziela mika wykazuj rwnie dziaanie uspokajajce. Dziaania niepodane. Ziele mika naley do surowcw silnie dziaajcych, nie wolno wic przekracza zalecanych dawek preparatw, gdy moe to spowodowa

257

nudnoci, wymioty, zwolnienie akcji serca i inne objawy zatrucia. Przetwory z mika stosuje si tylko z przepisu lekarza. Zastosowanie. Przetwory z ziela mika zaleca si w przewlekych zaburzeniach czynnociowych serca o agodnym przebiegu, w przewlekej niewydolnoci krenia z towarzyszcymi obrzkami i zmniejszonym wydalaniu moczu, zmianach miadycowych naczy wiecowych, tzw. sercu starczym, nie wyrwnanych wadach serca z rwnoczesnym upoledzeniem czynnoci nerek. Przetwory. Nalewka z ziela mika, Tinctura Adonidis vernalis (Herbapol). Dawki: 15-45 kropli w kieliszku wody przed posikiem 3-5 razy dziennie jako rodek nasercowy. Adonisid (ZSRR), pyn zawierajcy glikozydy kardiotoniczne z mika. Stosuje si w niewydolnoci serca, krenia krwi i nerwicach naczyniowo-wegetatywnych. Dawki dla dorosych: 20-40 kropli 2-3 razy dziennie. Dzieciom podawa tyle kropli, ile maj lat. Cardiovalen (ZSRR), pyn zawierajcy wycigi ze wieego ziela mika, ziela pszonaka, owocw gogu, korzenia waleriany oraz bromkw i kamfory. Stosuje si w miadycowych i gocowych zmianach w sercu, niewydolnoci nerek i krenia oraz w stenokardii. Dawki: 1520 kropli 1-2 razy dziennie.

87. MIODUNKA PLAMISTA

Pulmonaria officinalis L.
Jest to bylina z rodziny Szorstkolistnych (Boraginaceae), wystpujca w poudniowej i rodkowej Europie. W Polsce przebiega jej wschodnia granica zasi gu. Ronie w lasach i zarolach tylko w zachodniej czci niu, na Pomorzu Zachodnim i w Poznaskiem. Miodunka wydaje odygi do 30 cm wysokie, rozgazione. Licie zwykle od strony grnej biaawoplamiste. Licie odziomkowe szerokojajowate, u szczytu zaostrzone, odygowe jajowatolancetowate. Niektre licie przypominaj ksztatem puco, std aciska nazwa roliny. Kwiaty promieniste, barwy rowej lub czerwonej, pniej fioletowej. Caa rolina jest silnie owosiona. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si od marca do maja grne kwitn ce czci pdw wraz z limi odziomkowymi, pozostawiajc doln cz odygi dla uatwienia odrostw. Suszy si w suszarniach naturalnych lub w ogrzewanych w temp. do 35C, rozoone cienk, pojedyncz warstw. Otrzymuje si ziele miodunki plamistej - Herba Pulmonariae. Podstawowe zwizki czynne. W surowcu znajduje si prawie 2,5% krzemionki czciowo rozpuszczalnej w wodzie, okoo 6% garbnikw, do 1% alantoiny, ponadto saponina, flawonoidy, kwasy organiczne, zwizki luzowe i sole mineralne. Dziaanie. Wycigi z ziela miodunki wywieraj korzystne dziaanie na bony luzowe drg oddechowych. Przyspieszaj bliznowacenie uszkodzonej tkanki pucnej oraz zwapnienie ognisk gruliczych. Dziki obecnoci alantoiny oraz krzemionki rozpuszczalnej ziele miodunki zmniejsza stany zapalne i zwiksza odporno pcherzykw pucnych na dziaanie szkodliwych substancji lotnych i pyw. Natomiast saponina i luz z ziela miodunki pobudzaj ruch nabonka rzskowego, wyzwalaj odruch wykrztuny i uatwiaj upynnianie i usuwanie wydzieliny zalegajcej w grnych drogach oddechowych. Z kolei garbniki zwaj nadmiernie rozszerzone wosowate naczynia krwionone, zmniejszaj stany zapalne bony luzowej jamy ustnej i garda oraz hamuj rozwj drobnoustrojw.

258

Dziaania niepodane. W zalecanych dawkach przetwory z ziela miodunki nie wywieraj dziaania szkodliwego. Wiksze dawki odwaru powoduj krtkotrwae zaparcia, a ponadto nieznacznie wzmagaj wydalanie moczu. Zastosowanie. Przetwory z ziela miodunki stanowi lek pomocniczy w chorobach puc, zwaszcza w grulicy i zapaleniu puc, a take uszkodzeniu tkanki pucnej przez pyy wgla, cementu, azbestu i krzemu bd przez zwizki lotne, np. pary kwasw, gazy spalinowe, produkty naftowe i dymy. Przetwory z miodunki zaleca si szczeglnie, kiedy wymienionym wyej dolegliwociom towarzyszy nieyt garda i oskrzeli, suchy kaszel oraz utrudnione odkrztuszanie, chrypka i ble garda. Zaleca si je take przy stosowaniu duych dawek lekw przeciwgruliczych (jak np. PAS) i salicylanw, uszkadzajcych bon luzow odka, bd antybiotykw niekorzystnie wpywajcych na bony luzowe puc i drg moczowych oraz w zapaleniu miedniczek nerkowych i pcherza. Przetwory. Odwar z ziela miodunki: 2 yki ziela zala 2 szklankami wody ciepej. Ogrzewa do wrzenia i agodnie gotowa 10 min pod przykryciem. Odstawi na 5 min i przecedzi do termosu. Pi 1/3-2/3 szklanki kilka razy dziennie po posikach. Odwar ma wszystkie wymienione wyej dziaania surowca. Dla zwikszenia waciwoci mineralizujcych mona doda rwne iloci ziela rdestu ptasiego i lici pokrzywy. Zioa pucne: zmiesza po 25 g ziela miodunki, ziela skrzypu, ziela poziewnika, ziela rdestu ptasiego i lici babki. Zala 1 yk mieszanki 2 szklankami wody zimnej, ogrzewa do wrzenia i gotowa agodnie pod przykryciem 15 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 2-3 razy dziennie po 1/2 szklanki midzy posikami jako mineralizujcy rodek pomocniczy w rnych postaciach grulicy oraz zmniejszajcy szkodliwe dziaanie chemioterapeutykw przeciwprtkowych. Bezwzgldnie przestrzega regularnego stosowania przepisanych przez lekarza specyfikw przeciwgruliczych. Zioa w kokluszu i anginie: zmiesza po 20 g ziela miodunki i lici babki (lancetowatej lub zwyczajnej) oraz po 30 g ziela tymianku i ziela jemioy. Zala 2 yki zi w termosie 1 1/2 szklanki wody wrzcej, zakry i odstawi na 1 godz. Pi 3-4 razy dziennie 1/4-1/3 szklanki po jedzeniu. Dzieciom i modziey osodzi miodem, podawa maym dzieciom po 1 yeczce, starszym po 1 yce. Zioa wykrztune: zmiesza po 20 g ziela miodunki, ziela bluszczyka kurdybanka, ziela krwawnika i lici podbiau. Zala 2 yki zi 2 1/2 szklanki wody gorcej, ogrzewa do wrzenia i gotowa agodnie pod przykryciem 5-10 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi maymi ykami 1/2-2/3 szklanki 3-4 razy dziennie midzy posikami przy kaszlu, zapaleniu garda i chrypce.

88. MNISZEK POSPOLITY

Taraxacum officinale Wiggers
Jest to rolina wieloletnia z rodziny Zoonych (Compositae), pochodzca prawdopodobnie z Europy. Stopniowo rozprzestrzenia si najpierw czciowo na Azj, nastpnie na Ameryk Pnocn i pniej na niektre kraje pkuli poudniowej. W Polsce jest pospolitym chwastem rosncym na ugorach, poboczach drg, kach i trawnikach. Mniszek tworzy pionowy, walcowaty, misisty korze, z ktrego na wiosn wyrasta rozeta lici odziomkowych, a pniej kilka pdw kwiatononych. Licie s w

259

zarysie lancetowate lub podunie lancetowate, mniej lub bardziej gboko wcinane, poyskujce, zielone. Pdy s waciwie szypukami do 25 cm dugimi, wzniesionymi, wewntrz pustymi, zakoczonymi pojedynczymi koszyczkami, rednicy do 5 cm. W koszyczkach znajduj si wycznie grzbieciste, te kwiaty jzyczkowe. Kwitnie od kwietnia do lipca, pniej ponownie. W caej rolinie znajduje si biay gorzki, piekcy sok mleczny. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si jesieni korzenie rolin starszych, wykopujc je z ziemi, myje, usuwa czci nadziemne i suszy w suszarni ogrzewanej lub w warunkach naturalnych. Otrzymuje si korze mniszka pospolitego - Radix Taraxaci. Na wiosn, gdy rolina wytworzy rozet lici i wyksztaci pdy z koszyczkami kwiatowymi w stanie pkw, cina si ca cz nadziemn i suszy w cieniu i przewiewie. Otrzymuje si ziele mniszka pospolitego Herba Taraxaci. Jeeli po zbiorze ziela odrzucimy pdy kwiatowe, to otrzymamy po wysuszeniu licie mniszka pospolitego - Folium Taraxaci. W okresie kwitnienia zbiera si rwnie cae rozkwitajce koszyczki kwiatowe, ktre po wysuszeniu w cieniu i przewiewie daj kwiat mniszka pospolitego - Flos Taraxaci. Podstawowe zwizki czynne. Sok mleczny, znajdujcy si we wszystkich czciach roliny, jest emulsj zawierajc jako podstawowy zwizek czynny rozpuszczaln gorzk substancj taraksacyn, o nie ustalonej dotd budowie. Towarzysz jej biaka, ywica, inozyt, trjterpeny tarakserol i taraksasterol, cholina, laktucerol i kauczuk. Oprcz tych zwizkw wykryto w korzeniach inulin, fruktoz, kwasy organiczne, trjterpeny (m.in. -amyryn), garbniki, flobafeny, a take olejek eteryczny. W liciach i kwiatach stwierdzono obecno tych barwnikw ksantofilowych, jak taraksantyny, i flawonoidw, a take soli mineralnych obfitujcych w potas, magnez, siark i krzem. S rwnie witaminy, zwaszcza znaczne iloci wit. C. Przypuszcza si, e korzenie i ziele mniszka zawieraj stymulatory biogenne, zblione do tych, ktre s w liciach aloesu. Dziaanie. Mniszek i jego przetwory dziaaj w dwu podstawowych kierunkach, co wielokrotnie potwierdzono badaniami farmakologicznymi i klinicznymi. Pierwszym z nich jest pobudzajcy wpyw na wytwarzanie ci przez wtrob oraz uatwienie jej przepywu przez drogi ciowe do dwunastnicy. Nastpuje wwczas zwikszenie kurczliwoci tych przewodw, zwaszcza pcherzyka ciowego, i tym samym przeciwdziaanie zastojowi ci. Zwizki czynne mniszka maj rwnie korzystny, aczkolwiek ograniczony wpyw na czynno wydzielnicz trzustki, a zatem i na normalizacj caego procesu trawienia. Drugim kierunkiem jest dziaanie moczopdne, przede wszystkim przez zwikszanie przesczania w kbkach nerkowych. Wana jest te zdolno niektrych substancji mniszka tworzenia rozpuszczalnych w rodowisku wodnym kompleksw ze szkodliwymi metabolitami, powstajcymi w organizmie czowieka. Jest to dziaanie odtruwajce i oczyszczajce, nazywane dawniej czyszczcym krew. Ponadto mniszek powoduje rozkurcz niektrych mini gadkich, jeeli s w stanie czciowego skurczu, co ma znaczenie w usprawnianiu przepywu ci i moczu. Dziaa take nieznacznie przeciwcukrzycowo, pobudzajco na wydzielanie soku odkowego, a poza tym, co stwierdzono niedawno, zwiksza odporno organizmu, czyli jest rodkiem immunoregulujcym. Wywiera korzystny wpyw na czynno fagocytarn biaych ciaek krwi, a przypuszcza si, e pobudza rwnie wytwarzanie interferonu, substancji o waciwociach przeciwwirusowych. O tym, e mniszek ma istotny wpyw na mechanizmy obronne i regulujce prawidowy rozwj, wiadczy te

260

Mniszek pospolity (wg T. Hajka, 1562)

fakt, e w Chinach przeprowadzono udane prby ywienia jedwabnikw modymi limi mniszka, uzyskujc zaskakujco korzystne wyniki. Zewntrznie wycigi z mniszka i wiey sok dziaaj regenerujce na skr, przyspieszaj bliznowacenie i zanikanie uszkodze skry. Dziaania niepodane. Przetwory z mniszka stosowane w zalecanych dawkach nie wywieraj szkodliwego dziaania ubocznego. Zastosowanie. Przetwory z mniszka stosuje si w wielu schorzeniach powodujcych uszkodzenie wtroby i zmniejszenie wytwarzania ci, zwaszcza w stanach rekonwalescencji po wirusowym zapaleniu wtroby, po zabiegach na drogach -

261

ciowych, w zastoju ci w pcherzyku ciowym, w zagroeniu kamic ciow i jej pocztkach. Zaleca si je rwnie w chorobach z upoledzeniem czynnoci kbkw nerkowych i zmniejszeniem dobowej iloci moczu, w obrzkach spowodowanych niedomog krenia i nerek, pomocniczo w reumatyzmie, dnie (podagrze), otyoci i niektrych chorobach skrnych, zwaszcza u dorastajcej modziey. Ponadto jako rodek uzupeniajcy, zwykle w poczeniu z innymi zioami, stosuje si w stanach przedcukrzycowych oraz w pocztkach cukrzycy (cznie z waciw diet). Mniszek jest take stosowany w niedoborze soku odkowego, oglnym osabieniu organizmu u osb starszych i rekonwalescentw oraz w zwikszonej podatnoci na choroby infekcyjne i wirusowe. Zewntrznie uywa si mniszka do kpieli kosmetycznych, a wiey sok mleczny do okadw na brodawki, kurzajki i kykciny (podobnie jak sok z glistnika). Kwiaty mniszka maj takie same wasnoci co korze i ziele, lecz s godne polecenia, zwaszcza w przewlekym nieycie jamy ustnej, garda i oskrzeli. Mniszek wchodzi w skad kilku mieszanek zioowych i innych preparatw produkowanych przez Herbapol, jak zioa przeciwcukrzycowe Diabetosan, zioa wtrobowe Cholagoga II, zioa przeczyszczajce Neonormosan oraz Normosan, zioa metaboliczne Degrosan, zioa piersiowe Pulmosan. Preparat Cholesol zawiera wycigi pynne z mniszka i 7 innych zi, dziaa regulujce na wytwarzanie ci i trawienie pokarmw. Ponadto wycig z korzeni mniszka jest skadnikiem preparatu Gastrochol, zawierajcego wycigi suche z 9 zi, normalizujcego czynnoci przewodu pokarmowego. Przetwory. Odwar z korzenia mniszka: 2 yki rozdrobnionego korzenia zala 2 szklankami gorcej wody i odstawi do napcznienia przez 1 godz. Nastpnie ogrzewa powoli do wrzenia i gotowa pod przykryciem 3-5 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 1/2-2/3 szklanki 2-3 razy dziennie na 1 godz. przed posikiem jako rodek moczopdny i ciopdny. Wino z korzeni mniszka: rozdrobni 30-40 g wysuszonych korzeni mniszka i zala butelk (700 ml) biaego wina gronowego. Pozostawi na 2 tygodnie, czsto wstrzsajc. Przecedzi i pi po 1 yce lub 1 kieliszku do likieru 2-3 razy dziennie na 1 godz. przed posikiem jako rodek pobudzajcy apetyt lub po jedzeniu jako uatwiajcy trawienie. Sok ze wieych lici mniszka: zebrane wiosn mode licie mniszka lub cae roliny z korzeniami wymy w wodzie, rozoy, by obcieka woda, zemle w maszynce do misa i wycisn sok przez ptno. Na 5 szklanek soku doda 1 szklank spirytusu dla utrwalenia, rozla do butelek i przechowywa w lodwce. Pi sok, rozpoczynajc od 1 yeczki dziennie w cigu 10 dni (zmieszany z napojem owocowym lub kompotem), nastpnie zwiksza stopniowo do 4 yeczek dziennie i w kocu pi 3 razy dziennie po 1 yce stoowej. Dziaa oglnie wzmacniajco, uodporniajce, odtruwajce, zwaszcza jako rodek pomocniczy dla rekonwalescentw i osb w wieku podeszym. Niekiedy zaleca si pi na wiosn do 5-7 l soku w podanych dawkach. Okad ze wieo wycinitego soku mniszka niszczy stopniowo brodawki, kurzajki i kykciny, podobnie jak sok z glistnika. Succus Taraxaci (Herbapol), wiey sok z mniszka. Zaleca si dorosym doustnie 30-40 kropli w 1 kieliszku wody 30 min przed posikiem 2-4 razy dziennie jako rodek odkowy, trawienny i zwikszajcy przyswajanie skadnikw pokarmowych.

262

Zielony napj z lici mniszka: 2-4 licie mniszka poci na kilka kawakw i zmiksowa w 1/2-2/3 szklanki napoju owocowego, mleka, kefiru lub jogurtu. Wypi rano i po poudniu midzy posikami jako rodek oglnie wzmacniajcy, witaminizujcy i poprawiajcy cer. Stosowa wiosn przez 3-4 tygodnie. Syrop z kwiatw mniszka: zebra wieo rozwinite koszyczki, wyskuba z nich te kwiaty, woy do soika, przesypujc warstwami cukrem, nieco je ugnie, by zaczy puszcza sok, wla na wierzch 1 yk spirytusu, dosypa cukru i odstawi na tydzie. Pniej przechowywa w lodwce nie duej ni 3-4 miesice. Przyjmowa powoli i stopniowo przeyka, najpierw po 1 yeczce syropu wraz z patkami, zwikszajc stopniowo do 3-4 yeczek dziennie. Dziaa korzystnie w przewlekym nieycie jamy ustnej, garda i oskrzeli, z uporczywym kaszlem, blem i obrzkiem. Cholagogum (Nattermann, RFN), krople zawierajce wycigi z 11 zi oraz fosfolipidy. Dawki: 30 kropli w wodzie 3 razy dziennie w zaburzeniach czynnociowych wtroby, trzustki i w kamicy ciowej.

89 MORSZCZYN PCHERZYKOWATY
Fucus vesiculosus L.
Morszczyn pcherzykowaty jest glonem morskim z rodziny Morszczynowatych (Fucaceae), klasy Phaeophyta - Brunatnie, wystpujcym na podmorskich skaach na gbokoci do 15 m w chodniejszych strefach Oceanu Atlantyckiego i Spokojnego oraz w Morzu Pnocnym i Batyku. W Polsce spotyka si czsto plechy morszczynu na plaach nadmorskich, wyrzucone przez fale, zwaszcza po silnych burzach. Morszczyn tworzy plech, za ycia oliwkowobrunatn , ciemniejc po wysuszeniu, ksztatu wstgowatego, widlasto rozgazion, szerokoci do 2 cm i dugoci czsto ponad 1 m. Plecha przymocowana jest chwytnikami do ska i kamieni podmorskich i caa zanurzona w wodzie. Rozgazia si stale w jednej paszczynie i ma eberkowate zgrubienie, biegn ce wzdu jej rodka. Po obu stronach zgrubienia znajduj si, rozmieszczone w rnych odstpach, zwykle parzyste pcherze powietrzne, utrzymujce plech w pozycji pionowej. Dziki wspomnianym pcherzom nie tonie po oderwaniu od podoa i utrzymuje si na powierzchni wody. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si na wybrzeu morskim wiee plechy morszczynu pcherzykowatego, wyrzucone przez fale, pucze, dokadnie czyci z piasku, muszelek oraz innych zanieczyszcze i suszy w warunkach naturalnych w cieniu i przewiewie. Surowcem jest plecha morszczynu - Fucus. Przeznaczona do aptek, powinna zawiera co najmniej 0,1% jodu. Rwnowartociowego surowca dostarcza morszczyn pikowany - Fucus serratus L. Podstawowe zwizki czynne. Plecha morszczynu zawiera organiczne poczenia jodu - surowiec z Batyku okoo 0,04%, a z Atlantyku do 3,5%, oprcz tego polisacharydy, jak kwas alginowy (do 19%), fukoidyna (do 7%) i laminaryna (okoo 2%). Ponadto jest mannitol (5-12%), brunatny barwnik fukoksantyna, lady witamin z grupy B, floroglucyna i jej homologi, nieco zwizkw bromu oraz inne sole mineralne. Dziaanie. Plecha morszczynu jest rdem dobrze przyswajalnych organicznych zwizkw jodu, niezbdnych do wytwarzania przez tarczyc hormonw tyroksyny i trjjodotyroniny. Hormony te przyspieszaj procesy przemiany materii, zapobiegaj otyoci i przerostowi gruczou tarczycowego. Poza jodem pewne znaczenie maj rwnie niektre inne mikroelementy, znajdujce si w omawianym surowcu.

263

Polisacharydy, jak kwas alginowy i pokrewne mu zwizki, zawarte w morszczynie, maj korzystny wpyw na czynno przewodu pokarmowego. Podane doustnie w postaci rozdrobnionej plechy morszczynu silnie pczniej .w przewodzie pokarmowym, spulchniaj masy kaowe, agodnie drani ciany jelit, przyspieszaj ich perystaltyk i uatwiaj wyprnienia osobom cierpicym na zaparcia. Dziaania niepodane. Przetwory z morszczynu stosowane w zalecanych dawkach leczniczych nie wywieraj dziaania szkodliwego. Zastosowanie. Morszczyn i jego przetwory stosuje si przede wszystkim w niedoczynnoci tarczycy, wywoanej niedoborem jodu, a jako lek pomocniczy - w wolu endemicznym. Moe suy rwnie jako rdo mikroelementw, zwaszcza dla osb starszych i ozdrowiecw. W chorobach przemiany materii sam morszczyn dziaa sabo. Lepsze wyniki daje w poczeniu z innymi surowcami. Jest rwnie stosowany w leczeniu uporczywych zapar, zwaszcza u osb otyych. Morszczyn jest skadnikiem mieszanki zioowej Degrosan (Herbapol), podawanej w zaburzeniach procesw trawienia i wadliwej przemianie materii, oraz mieszanki Sklerosan (Herbapol), uywanej w miadycy. Ponadto morszczyn wchodzi w skad granulatu zioowego Normogran (Herbapol), stosowanego w zaparciach. Plecha morszczynu suy w przemyle do otrzymywania kwasu alginowego i jego pochodnych. Przetwory. Morszczyn sproszkowany: sproszkowa plech w modzierzu lub w inny sposb. Przyjmowa 1-2 yki proszku 2 razy dziennie w 1/2 szklanki wody jako lek agodnie przeczyszczajcy i poprawiajcy przemian materii. Dla polepszenia smaku mona doda nieco soku owocowego lub przyjmowa w miodzie, demie bd powidach. Normogran (Herbapol), granulat zawierajcy morszczyn, ziele dziurawca, korze lukrecji, korze prawolazu, kwiat krwawnika, li mity i wycig z kory kruszyny. Stosowanie podane jest na opakowaniu. Degrosan (Herbapol), zioa zawierajce morszczyn, korze mniszka, kcze perzu, ziele krwawnika, ziele fioka trjbarwnego, kwiatostan lipy i kor kruszyny. Sklerosan (Herbapol), zioa zawierajce morszczyn, kwiat i owoc gogu, ziele krwawnika, ziele jemioy, ziele rdestu ptasiego, kor kruszyny i owoc jarzbiny.

90. MYDLNICA LEKARSKA

Saponaria officinalis L.
Jest to bylina z rodziny Godzikowatych (Caryophyllaceae), wystpujca do pospolicie w rodkowej i poudniowej Europie oraz umiarkowanej strefie Azji. W Polsce mona j spotka bardzo czsto na caym niu w widnych zarolach, nad brzegami rzek, w rowach i na piaszczystych nieuytkach. Czsto bywa uprawiana jako rolina lecznicza. Mydlnica wytwarza dugie, walcowate, czerwonobrunatne kcza oraz liczne korzenie. Z kczy wyrastaj odygi do 80 cm wysokie, pojedyncze lub w grze rozgazione, nieco owosione, kanciaste. Licie jajowatolancetowate, nagie, parami naprzeciwlege. Kwiaty do due, promieniste, o koronie biaorowej, zebrane w kwiatostany typu dwuramiennej wierzchoki. Surowiec. Do celw farmaceutycznych zbiera si z upraw we wrzeniu korzenie rolin pierwszorocznych bd wczesn wiosn roku nastpnego i suszy moliwie szybko w suszarniach ogrzewanych w temp. 40-50C. Mona te zbiera korzenie

264

rolin starszych oraz rozogi powstajce w drugim roku wegetacji. Surowcem jest korze mydlnicy - Radix Saponariae. Podstawowe zwizki czynne. Korze mydlnicy zawiera okoo 5% saponin, stanowicych zesp glikozydw trjterpenowych, zwany saporubin . Wrd nich poznano bliej budow dwch zwizkw pochodnych gipsogeniny, ktre nazwano saponazydami A oraz D. Natomiast saponarozydy B i C s poczeniami trjterpenowego kwasu gipsogeninowego z 4-10 drobinami cukrw. Mniejsze znaczenie ma glikozyd flawonowy - saponaryna, fitosterol, wglowodany i sole mineralne. Dziaanie. Korze mydlnicy jest typowym surowcem saponinowym. Wycigi z mydlnicy podane doustnie drani bony luzowe jamy ustnej, garda oraz przewodu pokarmowego i pobudzaj czynnoci wydzielnicze, zwaszcza bon garda i oskrzeli. Na bony suche, pozbawione luzu dziaaj powlekajce, obniaj wraliwo garda i oskrzeli na bodce i osabiaj odruch kaszlowy. Jeli za bony pokryte s zgstnia wydzielin, to spczniaj i rozrzedzaj luz. Umoliwia to przywrcenie naturalnego ruchu nabonka rzskowego oraz wyzwolenie reakcji wykrztunej i w konsekwencji powolne usuwanie zalegajcej wydzieliny i bakterii z grnych drg oddechowych. Wycigi z mydlnicy zwikszaj wydzielanie ci i uatwiaj jej przepyw do dwunastnicy. Pobudzaj te nieznacznie czynnoci wydzielnicze odka, jelit i trzustki. Na skutek obnienia napicia powierzchniowego i przyspieszenia emulgowania tuszczw przez saponiny wycigi wodne z tego surowca uatwiaj wchanianie w jelitach skadnikw pokarmowych i rnych substancji leczniczych. Wedug bada polskich z 1976 r. wycigi z mydlnicy dziaaj rwnie przeciwobrzkowo i przeciwblowe po podaniu doustnym, a wic maj znaczenie w procesach gojenia ran i normalizowania czynnoci cian naczy krwiononych i limfatycznych, podobnie jak wycigi z kasztanowca. Przetwory z mydlnicy nieznacznie wzmagaj wydzielanie moczu i potu. Wi te szkodliwe produkty przemiany materii i uatwiaj usuwanie ich z ustroju. Ma to istotne znaczenie w niektrych chorobach skrnych, zwaszcza spowodowanych wadliwym metabolizmem. Zewntrznie dziaaj korzystnie w niektrych schorzeniach owosionej skry gowy. Dziaania niepodane. Due dawki wycigw z korzenia mydlnicy drani silnie bony luzowe odka i jelit, wywouj nudnoci, wymioty i biegunk. Naley wic unika ich stosowania podczas ostrego nieytu odka i jelit, krwawie z przewodu pokarmowego i we wczesnych okresach pooperacyjnych. Zastosowanie. Najczciej stosuje si odwar z korzenia mydlnicy jako lek wykrztuny w ostrych i przewlekych nieytach grnych drg oddechowych, zwaszcza ze skp i gst wydzielin luzow oraz trudnociach w odkrztuszaniu. Dobre wyniki osiga si, podajc przetwory z korzenia mydlnicy z innymi surowcami o dziaaniu wykrztunym, np. w kroplach Pectosol (Herbapol). Odwary stosuje si rwnie doustnie w niektrych chorobach na tle wadliwej przemiany materii, np. chorobie gocowej, skazie moczanowej, kamicy moczowej i ciowej oraz niektrych schorzeniach skrnych, zwaszcza trdziku, opryszczce i egzemie. Zewntrznie odwar z mydlnicy stanowi rodek pomocniczy w j otokowym zapaleniu skry na gowie, wypadaniu wosw, upieu, a take w trdziku, opryszczce i egzemach. Korzenie mydlnicy s rwnie wykorzystywane w technice do produkcji czystych saponin, uywanych w przemyle farmaceutycznym. Przetwory. Odwar z korzenia mydlnicy: 1/2 yki rozdrobnionych

265

korzeni zala 1 szklank wody letniej. Ogrzewa do wrzenia i gotowa powoli pod przykryciem 5 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 1-2 yki 2-4 razy dziennie midzy posikami jako rodek wykrztuny i regulujcy przemian materii. Odwar mona stosowa zewntrznie do mycia owosionej czci gowy w ojotokowym zapaleniu skry, wypadaniu wosw i upieu. Sporzdza si wwczas odwar z 2 yek rozdrobnionych korzeni i 1 l wody i ciepym odwarem myje skr gowy przez 10-15 min 2 razy w tygodniu. Nalewka z korzenia mydlnicy, Tinctura Saponariae (Herbapol). Jest stosowana jako rodek wykrztuny. Dawki: 10-20 kropli w kieliszku wody kilka razy dziennie. Czciej suy jako skadnik rnych mikstur wykrztunych. Zioa w schorzeniach skrnych: zmiesza po 25 g korzeni mydlnicy, ziela fioka trjbarwnego, kcza perzu i po 50 g korzeni opianu, ziela skrzypu i korzeni lukrecji. Zala 1 1/2 yki zi 2 szklankami wody ciepej, ogrza do wrzenia i gotowa 3-5 min. Odstawi na 10 min i przecedzi do termosu. Pi 1/2-2/3 szklanki 3 razy dziennie midzy posikami w dolegliwociach skrnych, skazie moczanowej i kamicy moczowej. Pectosol (Herbapol), krople zawierajce wycigi pynne z mydlnicy, omanu, porostu islandzkiego, hyzopu i macierzanki. Dorosym zaleca si doustnie po 20-30 kropli w 1 kieliszku osodzonego pynu 2-4 razy dziennie midzy posikami w nieycie garda, utrudnionym odkrztuszaniu, mczcym suchym kaszlu i chrypce. W razie duszego stosowania bra 15-20 kropli 3 razy dziennie.

91. NAGIETEK LEKARSKI

Calendula officinalis L.
Jest to rolina jednoroczna z rodziny Zoonych (Compositae), wystpujca w stanie naturalnym w rejonie rdziemnomorskim oraz na Bliskim Wschodzie. Obecnie uprawiana w wielu krajach, w tym rwnie w Polsce, jako rolina lecznicza i ozdobna. Niekiedy dziczeje. Nagietek osiga wysoko do 50 cm, wydaje odygi wzniesione, rozgazione. Licie dolne odwrotnie jajowate, ogonkowe, a licie grne niemal lancetowate, siedzce. Na szczytach rozgazie odyg znajduj si pojedyncze kwiatostany w postaci koszyczkw z brzenymi kwiatami jzyczkowymi i w rodku rurkowymi. Wszystkie czci roliny pokrywaj delikatne woski i gruczoy wydzielnicze, w dotyku nieco lepkie i wydzielajce charakterystyczny zapach. Owocem s nieco kolczaste nieupki nieregularnego ksztatu. Kwitnie od czerwca do wrzenia. Znanych jest wiele odmian hodowlanych nagietka, majcych koszyczki rnej wielkoci i barw kwiatw od jasnotej do ciemnopomaraczowej, a take zmienn ilo kwiatw rurkowych i jzyczkowych. Do celw leczniczych nadaj si odmiany majce w koszyczkach jedynie kwiaty jzyczkowe, tzw. pene, o barwie intensywnie pomaraczowej. Surowiec. Do celw farmaceutycznych zbiera si stopniowo, w miar zakwitania, koszyczki kwiatowe z odmian o barwie pomaraczowej, wyskubuje z nich kwiaty jzyczkowe, nazywane potocznie patkami, rozkada cienk warstw i suszy w cieniu i przewiewie. Otrzymuje si kwiat nagietka - Flos Calendulae. Niekiedy zbiera si cae koszyczki nagietka - Anthodium Calendulae, ktre suszy si w suszarniach ogrzewanych w temp. do 40C. Podstawowe zwizki czynne. Kwiaty nagietka zawieraj mieszanin saponin trjterpenowych, pochodnych kwasu oleanolowego (np. kaledulozydy A i B) oraz

266

alkoholi trjterpenowych (np. arnidiol, faradiol i kalenduladiol). Drug grup stanowi mieszanina karotenoidw (do 3%), a wrd nich s karoteny, ksantofile i likopen. W trzeciej grupie znajduj si flawonoidy - pochodne izoramnetyny. Ponadto wykryto wiele innych zwizkw, jak luz, gorycze, okoo 0,1% olejku eterycznego, fitosterole, kwasy organiczne, ywice (okoo 3,4%), poliacetyleny (np. kalendulapolien), seskwiterpeny (np. kalendyn ), pochodne fenolowe i sole mineralne. Dziaanie. Nagietek i jego przetwory, stosowane zewntrznie, dziaaj przeciwzapalnie, bakteriobjczo i grzybobjczo, przede wszystkim ze wzgl du na obecno karotenoidw i trjterpenw. Karotenoidy jako prowitamina A warunkuj prawidowy wzrost nabonka, przeciwdziaaj nadmiernemu uszczeniu si naskrka, przyspieszaj ziarninowanie i bliznowacenie wszelkich uszkodze skry, nawet w pocztkowym okresie skrnych zmian nowotworowych. Maj one znaczenie nie tylko lecznicze, ale i kosmetyczne, gdy reguluj i wzmagaj resorpcyjne wasnoci skry i chroni j przed szkodliwym dziaaniem czynnikw zewntrznych. Korzystne ochronne i regenerujce wasnoci nagietka obejmuj rwnie bony luzowe jamy ustnej, garda, nosa, oczu, pochwy i odbytu. Po podaniu doustnym nagietek wywiera korzystne dziaanie na bony luzowe przeyku, odka i jelit. Najbardziej jednak uchwytne s jego waciwoci wywoywania miesiczki. Uatwia on pojawienie si miesiczki i czyni j mniej bolesn wskutek dziaania rozkurczowego, zwaszcza gdy towarzyszy jej anemia lub depresja nerwowa. Na bony luzowe przewodu pokarmowego nagietek dziaa rwnie ochronnie i przeciwzapalnie oraz przeciwwrzodowo, a nawet - jak wykazay to wielokrotnie powtarzane dowiadczenia - w pewnym stopniu zapobiegawczo przeciw-nowotworowo. Chodzi tu przede wszystkim o zapobieganie rakowaceniu czynnych wrzodw odka i jelit oraz blizn pozostaych po zabiegach operacyjnych. Ostatnie badania dostarczyy dowodw na istnienie dziaania immunopobudzajcego, zwikszajcego ogln odporno i zdolno przeciwstawienia si inwazji mikroorganizmw chorobotwrczych oraz wzmagajcego aktywno ukadu siateczkowo-rdbonkowego i tym samym umoliwiajcego skuteczn obron przed zakaeniem. Naley doda, e nagietek pobudza czynno wtroby i zwiksza ilo wytwarzanej przez ni ci. Podnosi nieznacznie ilo wydalanego moczu i potu, dziki czemu uatwia usuwanie z organizmu zbdnych produktw przemiany materii. Nagietek jest wic wszechstronnym i wartociowym lekiem zioowym, co zreszt wynika z bogatego i rnorodnego skadu chemicznego. Naley te pamita, e wykryte w nagietku saponiny trjterpenowe maj budow zblion do saponin korzenia eszenia, aralii mandurskiej i eleuterokoka, znanych surowcw leczniczych Dalekiego Wschodu. Dziaania niepodane. W zalecanych dawkach leczniczych nagietek nie wywouje objaww szkodliwych. Zastosowanie. Zewntrznie stosuje si zwykle alkoholowe i olejowe wycigi z kwiatw nagietka, poniewa podstawowe zwizki czynne nie rozpuszczaj si w wodzie. Podaje si je w rnych uszkodzeniach skry, jak kontuzje, rany, wrzody, stuczenia i obtarcia naskrka, a take w owrzodzeniach ylakowych, zapaleniu skry, ylakach odbytu, oparzeniach, ranach pooperacyjnych, odmroeniach, wysypkach skrnych i innych. Przetwory z nagietka wykorzystuje si do celw kosmetycznych w postaci maseczek, mleczka, kremu, pasty, szamponu i olejku na cer such, uszczc si i skonn do infekcji, zaczerwienienia i pkania. Stosowane s rwnie na bony luzowe jako rodek przeciwzapalny i bakteriobjczy, przeciw rzsistkom (irygacje i tampony), a nawet we wczesnych stanach nowotworowych w porozumieniu z onkologiem.

267

Wewntrzne zaleca si przetwory z nagietka w nieycie odka i jelit, a zwaszcza w przewlekym i opornym na inne leki wrzodzie odka i dwunastnicy oraz we wrzodziejcym zapaleniu jelita grubego. Rwnie w stanach zapalnych drg ciowych spowodowanych infekcj, w niedomodze wtroby i upoledzeniu jej czynnoci po przebytym wirusowym zapaleniu lub uszkodzeniu przez trujce zwizki (np. toksyny grzybw). Pomocniczo i w skojarzeniu z innymi lekami podaje si je w nie-operacyjnych postaciach raka odka, stanach przednowotworowych w przewodzie pokarmowym (np. dugo utrzymujcym si zapaleniu bon luzowych, owrzodzeniu z krwawieniami, braku poprawy po innych lekach) itp. Dobre wyniki osiga si w zaburzeniach miesiczkowania poczonych z blem, oglnym osabieniem, zawrotami gowy, a take w dolegliwociach okresu przekwitania (klimakterium). Naley jednak pamita, e w niektrych z wymienionych chorb konieczna jest sta a opieka lekarska i okresowe kontrole postpw leczenia. Najnowsze badania naukowe upowaniaj, by zaleca nagietek, w poczeniu z innymi zioami, do stosowania w oglnym ubytku si i odpornoci na zakaenia bakteryjne i wirusowe oraz przewlekych i nie poddajcych si innym lekom dolegliwociach rnych narzdw wewntrznych, w tym take serca. Przetwory. Napar z kwiatw nagietka: 1 yk kwiatw lub wysuszonego rozdrobnionego ziela z kwiatami nagietka zala 11/2 szklanki wody wrzcej i postawi pod przykryciem na parze na 30 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 3 razy dziennie po 1/2 szklanki na 1 godz. przed posikiem. Korzystne jest dodanie szczypty lici szawii i ziela dziurawca. Stosuje si w nieytach przewodu pokarmowego, bolesnym miesiczkowaniu, zaburzeniach wydzielania ci i zewntrznie do okadw i przymoczek w rnych dolegliwociach skrnych, take na ylaki i blizny oraz do irygacji, pukanek i lewatyw. Nalewka nagietkw a: 50 g kwiatw lub ziela z kwiatami macerowa 14 dni w 500 ml alkoholu 40-procentowego, czsto wstrzsajc. Nastpnie przecedzi, wycisn ziele, a pyn rozla do maych, ciemnych butelek. Zaleca si doustnie 30-50 kropli, niekiedy do 1/2 yeczki w kieliszku wody 2-3 razy dziennie na 1 godz. przed posikami. Zewntrznie stosowa 1 yeczk na 1/2 szklanki wody do okadw. Nalewka ma peny zakres dziaania nagietka. Wycig olejowy z nagietka: wieo zebrane kwiaty (1/2 garcie) zala olejem rolinnym w maym naczyniu, tak aby byy nim pokryte, postawi na parze na 1-2 godz. przez 2-3 dni, a patki kwiatw stan si kruche, a olej bdzie topomaraczowy. Przecedzi i wycisn kwiaty. Przela do maych butelek i przechowywa w lodwce. Stosowa zewntrznie na skr i bony luzowe jako rodek przeciwzapalny i gojcy rany, oparzenia termiczne i soneczne, take do maci, np. przez zmieszanie z Dermosanem lub Tormentiolem. Ocet nagietkw y: wiee kwitnce ziele drobno posieka. Na 100 g ziela doda 25 ml spirytusu i 135 ml octu 10-procentowego. Starannie wymiesza i pozostawi na 10 dni, czsto wstrzsajc. Przecedzi i uy do smarowania przeciw brodawkom, zgrubieniom skry, tr dzikowi, widowi i zapaleniu skry oraz kontuzjom. Wino nagietkw e: wiee kwiaty jzyczkowe (20-40 g) zala butelk wina gronowego (700 ml), ewentualnie winem gronowym lub owocowym, sporzdzonym sposobem domowym, macerowa 14 dni, przecedzi i doda 30 g soku dziurawcowego - Succus Hyperici (Herbapol). Pi po kieliszku 2-4 razy dziennie na 1 godz. przed posikami jako rodek oglnie wzmacniajcy i majcy wszystkie waciwoci nagietka. Zioa zwikszajce odporno: zmiesza po 50 g kwiatw nagietka i

268

korzeni mniszka oraz po 25 g ziela jemioy, ziela drapacza, ziela skrzypu, ziela piciornika gsiego, kwiatw jasnoty biaej i korzeni pokrzywy. Zala 1/2 yki zi w termosie 2 szklankami wody wrzcej. Zamkn i odstawi na 1 godz. Pi 3 razy dziennie po 1/2 szklanki midzy posikami jako rodek wzmacniajcy, zwikszajcy odporno organizmu i regulujcy czynno narzdw wewntrznych. Vagosan (Herbapol), mieszanka zioowa zawierajca 6 skadnikw, w tym kwiat nagietka: 3 yki zi zala 5-6 szklankami wody gorcej. Ogrzewa do wrzenia i gotowa pod przykryciem 3 min. Odstawi na 10-15 min i przecedzi. Stosowa do irygacji, przemywa, tamponw i okadw w stanach zapalnych i infekcjach pochwy oraz w zakaeniu rzsistkiem pochwowym. Azucalen (Herbapol), pynny wycig z kwiatw nagietka i rumianku: wzi 1 yk pynu na 1 l przegotowanej, ciepej wody. Stosowa do irygacji oraz tamponowania w tych samych dolegliwociach co zioa Vagosan. Arcalen (Herbapol), ma zawierajca wycigi z kwiatw nagietka i arniki oraz eskulin i olejek tatarakowy. Dziaa przeciwzapalnie i przeciwobrzkowo. Stosuje si na kontuzje, obrzki, siniaki i oparzenia soneczne. Calendulin (Herbapol), tabletki dopochwowe, zawierajce suchy wycig z kwiatw nagietka. Stosuje si w zapaleniach pochwy i naderce szyjki macicy, a pomocniczo przeciw rzsistkowi i zakaeniu bakteryjnemu. Mucosit (Herbapol), ma zawierajca wycigi z 6 zi oraz alantoin, olejek mitowy i rumiankowy. Stosuje si do wciera w zapaleniu dzise, paradontopatii i po zabiegach stomatologicznych.

92. NAWO POSPOLITA

Solidago virga aurea L.
Jest to bylina z rodziny Zoonych (Compositae), wystpujca w caej niemal Europie, i w strefie umiarkowanej Azji. W Polsce ronie niekiedy masowo na niu i w grach w zarolach oraz na suchych wzgrzach. Nawo ma odyg wzniesion, do 1 m wysok, sztywn, wewntrz pust, mao rozgazion. Licie odziomkowe jajowate lub eliptyczne, tpe, na brzegu pikowane. Licie odygowe siedzce, ostre. Kwiaty drobne, te, zebrane w koszyczki, ustawione w grona na wierzchokach rozgazie odygi. Surowiec. Na potrzeby lecznictwa zbiera si od lipca do wrzenia, w okresie zakwitania, tylko grne, ulistnione czci odyg, dugoci okoo 25 cm i suszy w warunkach naturalnych w cieniu i przewiewie lub w suszarniach ogrzewanych w temp. do 40C. Surowcem jest ziele nawoci - Herba Solidaginis (syn. Herba Virgaureae). Podstawowe zwizki czynne. Ziele nawoci zawiera flawonoidy (np. rutyn , kwercetyn i kwercytryn), okoo 8% garbnikw pirokatechinowych, kwasy wielofenolowe (np. kawowy i chlorogenowy), okoo 1% saponin (w ktrych jako aglikon wystpuje kwas oleanolowy i kwas poligalowy), do 0,7% olejku eterycznego i sole mineralne. Dziaanie. Flawonoidy i olejek eteryczny, zawarte w przetworach z ziela nawoci, dziaaj silnie moczopdnie. Aktywniejsze s wycigi alkoholowe ni wodne. Flawonoidy, jak rutyna i kwercetyna z ziela nawoci, wchaniaj si w jelicie cienkim i uszczelniaj ciany wosowatych naczy krwiononych. Dziki obecnoci garbnikw przetwory z ziela nawoci dziaaj w przewodzie

269

pokarmowym cigajce, przeciwbakteryjnie, a przede wszystkim przeciwzapalnie, gdy wspdziaaj z nimi zwizki saponinowe. Garbniki oraz kwasy polifenolowe maj te wasnoci odtruwajce po podaniu doustnym, gdy wi w przewodzie pokarmowym toksyny i inne zwizki szkodliwe dla ustroju lub tworz z nimi poczenia mniej trujce, usuwane nastpnie z moczem. Dziaania niepodane. Przetwory z ziela nawoci stosowane w zalecanych dawkach nie wykazuj dziaania szkodliwego. Zastosowanie. Najczciej stosuje si przetwory z ziela nawoci w stanach zapalnych drg moczowych, zwaszcza w zapaleniu kbkw nerkowych, miedniczek nerkowych, moczowodw i pcherza moczowego, a take jako rodek pomocniczy w kamicy moczowej, skazie moczanowej i nadcinieniu. Ziele nawoci wchodzi w skad granulatu Urogran i pasty Fitolizyna. Niekiedy podaje si napary lub odwary z ziela nawoci jako pomocniczy rodek usprawniajcy przemian materii, odtruwajcy i przeciwzapalny w chorobie gocowej, dnie i niekiedy schorzeniach skrnych. Mona rwnie stosowa przetwory z nawoci w nieycie odka i jelit oraz niewaciwej fermentacji w przewodzie pokarmowym. Take w drobnych krwawieniach po nieznacznych uszkodzeniach bon luzowych przewodu pokarmowego i osabieniu oraz nadmiernej przepuszczalnoci cian letniczek i naczy wosowatych w jelitach. Z uwagi na garbniki i saponiny trjterpenowe podaje si napary z nawoci zewntrznie do puka w stanach zapalnych jamy ustnej i garda, do okadw na trudno gojce si rany, owrzodzenia skry i czyraki, a take do okadw i tamponw oraz do irygacji pochwy. Przetwory. Napar z ziela nawoci: 1 yk ziela zala 1-11/2 szklanki wody wrzcej i postawi na parze pod przykryciem na 20 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi po 1/4-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie midzy posikami jako rodek moczopdny, odtruwajcy oraz regulujcy czynno przewodu pokarmowego. Ten sam napar mona stosowa zewntrznie do irygacji oraz okadw. Mona doda 1/2 yeczki Azulanu. Odwar z ziela nawoci: 11/2 yki ziela zala 1 szklank wody letniej, ogrzewa do wrzenia i gotowa agodnie 3 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Stosowa zewntrznie do okadw, obmywa i tamponw, a take do pukania jamy ustnej i do kpieli. Mona doda 1/2 yeczki Azulanu. Powideka moczopdne dla dzieci: zmiesza po 10 g ziela nawoci, lici brzozy, pczkw topoli, kwiatw wizwki i kwiatw rumianku. Ca ilo zi rozdrobni na proszek w wysokoobrotowym mynku elektrycznym i zmiesza dokadnie z 50 g powide lub demu na jednolit mas. Podawa doustnie dzieciom 1-2 yeczki 2 razy dziennie po jedzeniu. Popi wod lub wod z sokiem. Powideka te dziaaj moczopdnie i rozkurczowo. Zioa do okadw: zmiesza rwne iloci ziela nawoci, ziela przywrotnika i kwiatw nagietka. Zala 11/2 yki zi 1 szklank wody letniej, ogrza do wrzenia i gotowa agodnie pod przykryciem 3 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Stosowa zewntrznie do okadw, obmywa i tamponw, a take do pukania jamy ustnej i garda. Zioa moczopdne: zmiesza po 50 g ziela nawoci, ziela poonicznika i znamion kukurydzy oraz po 25 g ziela rdestu ptasiego i ziela skrzypu. Zala 3 yki mieszanki 3 szklankami wody ciepej. Ogrza do wrzenia i gotowa powoli pod przykryciem 5 min. Odstawi na 10 min i przecedzi do termosu. Pi 3 razy dziennie 1 szklank po jedzeniu w kamicy szczawianowej. Optymalne pH moczu 6,0-6,2.

270

93. MOSTRZYK TY
Melilotus officinalis Desr.
Jest to rolina dwuletnia, czasem jednoroczna, naleca do rodziny Motylkowatych (Papilionaceae), rozpowszechniona w caej Europie i Azji rodkowej. W Polsce ronie na caym niu oraz w rejonach podgrskich na kach, miedzach, przydroach i w zarolach. Nostrzyk wytwarza silny korze palowy i liczne, do 1 m wysokie, rozgazione u gry odygi, nagie lub sabo w grze owosione. Licie z przylistkami, trjlistkowe, dugoogonkowe, na brzegu zbkowane. Kwiaty drobne, motylkowate, te, zebrane w lune jednostronne grona. Owocem jest strk o jednym, rzadziej o dwu nasionach. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si w lipcu lub sierpniu na pocztku zakwitania wierzchoki pdw dugoci okoo 25 cm, o odygach cienkich, silnie ulistnionych i ukwieconych. Suszy si w miejscach zacienionych i przewiewnych bd w suszarniach ogrzewanych o temperaturze nie przekraczajcej 35C. Surowcem jest ziele nostrzyka - Herba Meliloti. Rwnowartociowego surowca dostarcza nostrzyk wyniosy - Melilotus altissimus Thuillier, rosncy w podobnych miejscach jak poprzedni. Podstawowe zwizki czynne. wiee ziele po zebraniu zawiera poczenia glikozydowe, z ktrych w wyniku rozpadu hydrolitycznego w czasie suszenia powstaje kumaryna o charakterystycznym, przyjemnym zapachu siana. S to melilotozyd oraz glikozyd kwasu kumarynowego. Z obu wymienionych pocze uwalnia si najpierw nietrway kwas kumarynowy, ktry laktonizuje bezporednio do kumaryny. Jej zawarto w surowcu wysuszonym dosiga 0,9%. Ponadto w suchym zielu wystpuje melilotyna w iloci okoo 0,2%, poczenie kwasu okumarynowego z kwasem melilotowym (dwuhydrokumarynowym), wolny kwas kumarynowy oraz do 0,2% dwukumarolu. Surowiec zawiera take zwizki azotowe (m.in. trygonelin, alantoin, kwas alantoinowy i kwas moczowy), a poza tym flawonoidy, garbniki i sole mineralne. Dziaanie. Przetwory z -ziela nostrzyka podane doustnie wywieraj swoiste, wyrane dziaanie na krew oraz ciany naczy krwiononych. Zawarty w zielu dwukumarol zmniejsza krzepliwo krwi, co jest korzystne w przypadku niebezpieczestwa powstania zakrzepw ylnych, ale niewaciwie stosowany, bez nadzoru lekarza, moe spowodowa przeduajce si krwawienia po skaleczeniach lub nawet krwotoki (np. po usuniciu zba), ponadto przeduajce si krwawienia miesiczne u kobiet. Pod wpywem zwizkw kumarynowych poprawia si przepyw krwi przez naczynia krwionone ylne i wosowate oraz polepsza ukrwienie obwodowe i mzgowe. Zwizki kumarynowe ziela nostrzyka pobudzaj w pewnym stopniu lub przywracaj ruchy perystaltyczne cian naczy limfatycznych w przypadkach upoledzenia ich czynnoci i zapobiegaj obrzkom limfatycznym oraz uatwiaj przepyw chonki. Inne skadniki ziela, zwaszcza flawonoidy, zmniejszaj przepuszczalno cian naczy krwiononych i zwikszaj ich odporno na rne czynniki wewntrzne oraz toksyny bakteryjne. Dziaaj rozkurczowo na naczynia krwionone, a take sabo przeciwzapalnie i moczopdnie. Przetwory z ziela nostrzyka podane zewntrznie na skr dziaaj odmikczajco i przyspieszaj gojenie ran, owrzodze i czyrakw. Dziaania niepodane. Due dawki nostrzyka lub dugo podawane przetwory doustne powoduj nudnoci, wymioty, bl gowy, niemoc pciow, a nawet uszko-

271

dzenia wtroby i krwawienia wewntrzne oraz poraenie mini gadkich i lekkie stany narkotyczne. Zastosowanie. Ziele nostrzyka stosuje si doustnie tylko w mieszankach zioowych i zestawieniach recepturowych. Czciej podaje si je zewntrznie na okady w leczeniu wrzodw, ropni mnogich, czyrakw i stanw zapalnych skry, ponadto w obrzkach i wybroczynach krwawych po kontuzjach, owrzodzeniach ylakowych oraz w zapaleniach naczy chonnych skry i y. Stosuje si rwnie do przemywania oczu w zapaleniu powiek i spojwek oraz jako rodek kosmetyczny do zmywania twarzy. Ziele suy do produkcji plastra nostrzykowego (syn. zielona ma) - Emplastrum Meliloti, uywanego w owrzodzeniach i chorobach skrnych. Przetwory. Plaster nostrzykowy, Emplastrum Meliloti. Rozsmarowa lekko rozgrzanym noem na ptnie warstw gruboci okoo 1 mm i przyoy na chore miejsce w owrzodzeniach i zapaleniu skry. Zioa przeciw ylakom: zmiesza po 20 g ziela nostrzyka i kory kruszyny oraz 40 g korzenia arcydzigla i 10 g korzenia goryczki (lub 20 g lici bobrka trjlistkowego). Zala 1 yk zi 1 szklank wody ciepej i ogrza do wrzenia. Gotowa 3 min pod przykryciem. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 2 razy dziennie 1/3-1/2 szklanki przed jedzeniem w cigu 3 tygodni. Kpiel odmadzajco-regenerujca skr: zmiesza 50 g ziela nostrzyka oraz po 75 g ziela lnicy i lici babki lancetowatej. Ca porcj zi zala 5 l wody ciepej i ogrza do wrzenia. Gotowa pod przykryciem 5 min. Odstawi na 15 min i przecedzi do wanny. Wytrawione zioa umieci w woreczku pciennym i przenie do wanny, wypenionej do 1/3 wod o temp. 38. Czas kpieli 10-15 min. Po wyjciu z wanny owin ciao przecieradem kpielowym i nie wycierajc si pooy si do ka. Kpiel dziaa przeciwzapalnie, regenerujce i uspokajajco. Cumarinol-Bad (NRD), sl do kpieli zawierajca kumaryn i wycigi z korzeni kozka oraz szyszek chmielowych. Dziaa uspokajajco. Venalot (Sch. u Brm., RFN), kapsuki, draetki, ma i ampuki zawierajce kumaryn z ziela nostrzyka oraz rutyn. Stosuje si w zapaleniu y, hemoroidach, ylakach, zakrzepach ylnych i obrzkach.

94. OGRECZNIK LEKARSKI

Borago officinalis L.
Jest to rolina jednoroczna z rodziny Szorstkolistnych (Boraginaceae), pochodzca z zachodniej czci basenu Morza rdziemnego, skd rozprzestrzenia si a po Azj Mniejsz i Syberi, a take Europ rodkow i zachodni. W Polsce ronie jako rzadki chwast ogrodowy. Ogrecznik ma odyg wzniesion, wysok do 60 cm, w grze wiechowato rozgazion. Caa rolina jest odstajce szorstko owosiona. Licie dolne due, jajowate, grne mae, wp obejmujce odyg. Kwiaty promieniste o koronie niebieskiej, rzadko biaej. Patki zaostrzone. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si w okresie zakwitania grne ulistnione cz ci pdw ogrecznika i szybko suszy rozoone cienk warstw w miejscach zacienionych i przewiewnych. Otrzymuje si ziele ogrecznika - Herba Boraginis. Podstawowe zwizki czynne. Skad chemiczny ziela nie jest jeszcze dokadnie poznany. Wyizolowano flawonoidy (m.in. kwercetyn, izoramnetyn i kemferol oraz ich glukozydy), zwizki luzowe (do 12,5%), garbniki (okoo 3%), cholin, kwasy

272

organiczne, a wrd nich kwas askorbowy (wit. C), a take sole mineralne zawierajce rozpuszczaln krzemionk. Dziaanie. Ziele ogrecznika naley do surowcw o agodnym dziaaniu na organizm. Dziki obecnoci flawonoidw i niektrych soli mineralnych, zwaszcza azotanu potasu, przetwory z ogrecznika nieznacznie zwikszaj dobow ilo wydalanego moczu i przyspieszaj usuwanie z ustroju jonw chloru, mocznika, kwasu moczowego i innych szkodliwych produktw przemiany materii. Daje to dobre wyniki w chorobach nerek, dnie, chorobie reumatycznej i schorzeniach skrnych. Ziele ogrecznika wykazuje ponadto sabe dziaanie napotne i przeciwgorczkowe. Dziaanie napotne sprzyja usuwaniu z organizmu szkodliwych produktw przemiany materii. Na uwag zasuguje rwnie dziaanie przeciwzapalne wycigu z ziela ogrecznika, zwizane z obecnoci luzw, ktre osaniaj bon luzow jamy ustnej, przeyku i odka, oraz flawonoidw, ktre uszczelniaj ciany wosowatych naczy krwiononych przewodu pokarmowego i tym samym zmniejszaj stany zapalne. Podobne dziaanie obserwuje si po podaniu wycigu zewntrznie na skr i na rany. Dziaania niepodane. Przetwory z ziela ogrecznika stosowane w zalecanych dawkach nie wywieraj dziaania szkodliwego. Zastosowanie. Wycigi z ziela ogrecznika znajduj zastosowanie w mao nasilonych, przewlekych stanach zapalnych kbkw nerkowych oraz zmniejszonym wydalaniu moczu. Ponadto w zaburzeniach przemiany materii i nadmiernym gromadzeniu si kwasu moczowego, skazie moczowej i artretycznym zapaleniu staww, a take w pocztkowym okresie choroby reumatycznej, i to zarwno u dzieci i modziey, jak te u osb w wieku podeszym. Rwnie korzystne wyniki osiga si w niektrych chorobach skrnych, majcych swoje podoe w niewaciwym wydalaniu z ustroju szkodliwych produktw przemiany materii, zwaszcza w tr dziku modzieowym, wyprysku przewlekym, zapaleniu opryszczkowym i krostkowym skry oraz widzie skry. Dziaanie napotne wykorzystuje si stosujc wycigi z ziela ogrecznika w stanach podgorczkowych i gorczkowych spowodowanych przezibieniem, gryp, angin z objawami dreszczy i uczucia chodu. Zewntrznie stosuje si przetwory z ogrecznika jako rodki uatwiajce gojenie ran, oparze termicznych i promieniami nadfioletowymi, uszkodze naskrka i wybroczyn oraz obrzkw spowodowanych stuczeniami. Ogrecznik stosuje si rwnie w kosmetyce do kpieli i okadw w celu przywrcenia skrze jdrnoci i elastycznoci oraz dla zmniejszenia widocznoci niektrych wad skry, zwaszcza drobnych blizn, zaczerwie, odmrozin i wypryskw. Niegdy napary z kwiatw ogrecznika stosowano do przemywa i okadw w przypadkach zapalenia spojwek i zaczerwienienia oczu. W lecznictwie ludowym przetwory z ogrecznika stosowano jako rodek moczopdny, czyszczcy krew i przeciwzapalny. wiey sok z ogrecznika podawano w zapaleniu opucnej. Przetwory. Odwar z ogrecznika: 1 yk ziela zala 3/4 szklanki wody ciepej. Ogrza do wrzenia i gotowa powoli pod przykryciem 5-7 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi po 1/4 szklanki 2-3 razy dziennie w schorzeniach garda, krtani i oskrzeli, zwaszcza u dzieci i osb w wieku podeszym. Ten sam odwar mona stosowa zewntrznie do okadw w schorzeniach skrnych, a take do zmywania twarzy w celach kosmetycznych. Miazga ze wieego ziela ogrecznika: przepuci szybko wiee ziele

273

przez maszynk do misa lub rozdrobni w mikserze. Otrzyman miazg stosowa do okadw na blizny po ranach, wrzodach i oparzeniach, na odmroziny, a take na stuczenia, obrzki, wybroczyny podskrne, siniaki, uszkodzenia naskrka, wypryski swdzce i trdzik modzieowy. Lepsze wyniki osiga si niekiedy stosujc miazg z rwnych iloci wieego ziela ogrecznika i wieych lici babki lancetowatej. Mona doda do miazgi 1-3 g maci Alantan, Dermosan lub Tormentiol. Zioa moczopdne i przeciwzapalne: zmiesza po 2 czci ziela ogrecznika, kwiatw bzu czarnego i lici brzozy oraz po 1 czci kwiatw wrzosu, owocw dzikiej ry, ziela krwawnika i ziela nawoci. Zala 21/2 yki zi w termosie 3 szklankami wody wrzcej, przykry i odstawi na 1 godz. Pi po 1/2-2/3 szklanki 3-4 razy dziennie midzy posikami w stanach zapalnych drg moczowych i skpym wydalaniu moczu, tr dziku modzieowym, wyprysku przewlekym oraz zapaleniu opryszczkowym i krostkowym skry, a take w pocztkowych objawach goca stawowego i skazy moczowej. Zioa napotne: zmiesza 50 g ziela ogrecznika i po 25 g ziela bratkw i kwiatw lipy. Zala 2 yki zi w termosie 2 1/2 szklanki wody wrzcej i odstawi na 1 godz. Pi rano i w poudnie po 1/2 szklanki gorcego naparu po jedzeniu, natomiast wieczorem pen szklank z dodatkiem 1-3 yek soku malinowego lub kieliszka rumu. Jednoczenie przyjmowa 3-4 razy dziennie po 2 draetki witaminy C lub po 2 draetki Scorbopyrinu bd Rutinoscorbinu i Polopiryn. Stosowa w chorobie przezibieniowej, grypie i przy podwyszonej temperaturze. Zioa w nieycie garda: zmiesza rwne iloci ziela ogrecznika, ziela tymianku i korzenia lukrecji. Zala 1 yk zi 3/4 szklanki wody ciepej. Ogrza do wrzenia i gotowa pod przykryciem 5-7 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi po 1/4 szklanki 2-3 razy dziennie po jedzeniu w stanach zapalnych garda, krtani i oskrzeli. Kpiel zioowa: zmiesza po 50 g ziela ogrecznika, ziela krwawnika i kwiatw lipy. Cao zala 2-3 l wody wrzcej i pozostawi pod przykryciem przez 15-20 min. Nastpnie przecedzi do wanny. Wytrawione zioa przeoy do woreczka pciennego, zawiza i umieci w wannie wypenionej wod o temp. 37-39C do 1/3 objtoci. Czas kpieli 15-25 min. Kpiel dziaa regenerujce na skr i czyni j elastyczniejsz i odporniejsz.

95. OMAN WIELKI

Inula helenium L.
Jest to bylina z rodziny Zoonych (Compositae), pochodzca prawdopodobnie z Azji rodkowej i rozpowszechniona do pospolicie w Europie. W Polsce wystpuje w zarolach, na porbach i przy rdach, zarwno na niu, jak te w niszych pooeniach grskich. Rolin t uprawia si w Polsce do celw farmaceutycznych. Oman wytwarza bulwiaste zgrubiae, rozgazione kcza, z ktrych wyrastaj odygi proste, bruzdowane, gr wenisto owosione i nieco rozgazione, do 1,5 m wysokie. Licie dolne s podunieeliptyczne, zwajce si w ogonek, u szczytu zaostrzone. Licie odygowe sercowatojajowate, nasad obejmujce odyg. Wszystkie licie od spodu filcowato owosione, na brzegu nierwno karbowanozbkowane. Kwiaty te, zebrane w due koszyczki, ustawione na szczycie odygi w baldachoksztatn wiech.

274

Oman wielki (wg A. Lonicerusa, 1564)

Surowiec. Do celw leczniczych uprawia si oman z nasion na wilgotnych, gliniastych gruntach. W 2-3 roku wegetacji zbiera si jesieni korzenie i kcza, myje i czyci, kraje grubsze fragmenty i suszy w temperaturze nie przekraczajcej 35C w suszarni ogrzewanej. Otrzymuje si jako surowiec korze omanu - Radix Inulae (syn. Radix Enulae, Radix Helenii). Naley go przechowywa w miejscach suchych i ciemnych. Chroni od owadw. Podstawowe zwizki czynne. Korze omanu zawiera do 3,5% olejku eterycznego (polskie normy wymagaj od surowca aptecznego co najmniej 1,8% olejku). Olejek stanowi mieszanin krystalicznych laktonw seskwiterpenowych (m.in. alantolaktonu, izoalantolaktonu i dwuhydroalantolaktonu), nazywan helenin, oraz towarzyszcych jej innych substancji (m.in. azulenu i pentainenu - pochodnej tymolu). S rwnie w korzeniu fitosterole (np. -sytosterol), polifruktozan inulina (43%) oraz do 6% soli mineralnych. Dziaanie. Olejek zawarty w korzeniu omanu pobudza ruchy nabonka rzskowego drg oddechowych, zwiksza czynno wydzielnicz bon luzowych garda i oskrzeli, uatwiajc usuwanie zalegajcego tam luzu. Skadnik olejku, helenin, wykazuje rwnie dziaanie bakteriobjcze i ogranicza rozwj flory bakteryjnej w jelitach. Zwizki czynne omanu wchaniaj si atwo z przewodu pokarmowego i docieraj do wtroby, gdzie cz z nich przedostaje si do ci, a z ni przepywa przez drogi ciowe do dwunastnicy i jest wydalana z kaem. Niewielka ilo tych zwizkw przenika rwnie do moczu i wywiera sabe dziaanie bakteriobjcze, natomiast tylko

275

znikoma cz przedostaje si do oskrzeli i puc. Wycigi omanu dziaaj te odkaajco na skr i bony luzowe. Z wasnociami bakteriobjczymi heleniny wie si dziaanie przeciwzapalne przetworw z korzenia omanu. Wycigi z omanu zmniejszaj ponadto napicie mini gadkich jelit, zwaszcza jeli znajduj si one w stanie skurczu. Tym samym agodz ble brzucha, uatwiaj odejcie gazw i reguluj wyprnienia. Sabiej dziaaj na drogi moczowe i nieznacznie zwikszaj wydzielanie moczu. Dziaanie goryczowe skadnikw korzenia omanu, wzmagajce wydzielanie soku odkowego, ma znaczenie niewielkie, podobnie jak wasnoci przeciwpasoytnicze olejku eterycznego, obserwowane in vitro. Zwizki te, majce charakter laktonw, ulegaj po czci rozkadowi w alkalicznym rodowisku jelita cienkiego albo ulegaj resorpcji, wobec czego docieraj do pasoytw w zbyt niskim steniu. Dziaania niepodane. W zalecanych dawkach leczniczych przetwory z omanu nie wywieraj dziaania szkodliwego. Zastosowanie. Najczciej podaje si przetwory z korzenia omanu w schorzeniach grnych drg oddechowych, zwaszcza stanach zapalnych jamy ustnej, garda i oskrzeli, uporczywym kaszlu, np. w grulicy, trudnociach w odkrztuszaniu, zaleganiu i wysychaniu wydzieliny oraz podranieniu i zaczerwienieniu garda. Korze omanu jest skadnikiem mieszanki zioowej Pektosan, a wycig wchodzi w skad kropli Pectosol, o dziaaniu wykrztunym. Niekiedy podaje si wycigi z korzenia omanu w zaburzeniach trawiennych, zwaszcza w nieycie odka i jelit, nudnociach i wymiotach, a nawet biegunkach. W lecznictwie ludowym oman znajduje zastosowanie w zapaleniu nerek i drg moczowych, a zwaszcza pcherza moczowego. Wielocukier inulin, wykryt po raz pierwszy w korzeniu omanu, stosuje si w stanie odpowiednio oczyszczonym w postaci doylnych wlewa kroplowych, w celu oznaczenia sprawnoci czynnociowej nerek. Wbrew dawnym twierdzeniom inulina nie ma znaczenia w cukrzycy jako zastka sacharozy lub glukozy, poniewa w organizmie czowieka brak enzymu rozkadajcego inulin do przyswajalnej fruktozy. Przetwory. Napar z korzenia omanu: 1 yeczk rozdrobnionych, suchych korzeni omanu zala 1 szklank wody wrzcej i naparza pod przykryciem 15-20 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi po 1/3 szklanki rano i wieczorem na 1 godz. przed jedzeniem w dolegliwociach trawiennych, nieycie odka i nadmiernej fermentacji jelitowej. W nieycie grnych drg oddechowych, kaszlu i chrypce doda do naparu 1-2 yki miodu i przyjmowa ykami wielokrotnie w cigu dnia. Odwar z korzenia omanu: 1 yeczk rozdrobnionych korzeni omanu zala 3/4 szklanki wody ciepej. Ogrza do wrzenia pod przykryciem i gotowa 5 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Stosowa zewntrznie na skr do obmywa i okadw. Wino z korzenia omanu, Vinum enulatum: zmiesza po 10 g rozdrobnionego korzenia omanu, owocu anyu, ziela tysicznika (lub ziela drapacza lekarskiego) i ziela dziurawca oraz 2 g rodzynek i wsypa do 0,7 l wina wytrawnego. Macerowa 14 dni czsto wstrzsajc, po czym przecedzi. Pi po maym kieliszku na 1 godz. przed jedzeniem w braku aknienia lub 30 min po jedzeniu w zaburzeniach trawiennych i wzdciach. Syrop wykrztuny: zmiesza po 10 g korzenia omanu, lici podbiau, korzenia biedrzeca i owocw anyu lub kopru woskiego. Zala 1/2 l wody gorcej i pod przykryciem pozostawi na noc. Nastpnie przecedzi, wsypa 1/2 szklanki cukru i

276

ogrza do wrzenia. Po ostudzeniu doda kilka kropli pomaraczowej esencji spoywczej. Pi po 1 yeczce lub 1 yce, zalenie od wieku, wielokrotnie w cigu dnia w nieycie grnych drg oddechowych, zwaszcza u dzieci i modziey. Zioa w grulicy: zmiesza po 25 g korzeni omanu, kczy perzu i ziela skrzypu oraz 50 g lici szawii. Zala 2 yki zi 2 szklankami wody ciepej. Ogrza do wrzenia i gotowa 3 min. Odstawi na 5 min i przecedzi do termosu. Wypi maymi porcjami w cigu dnia. Zioa w nieycie drg moczowych: zmiesza po 50 g rozdrobnionego korzenia omanu i ziela macierzanki oraz po 25 g lici borwki brusznicy, ziela nawoci i ziela poonicznika. Zala 11/2 yki zi w termosie 2 szklankami wody wrzcej. Przykry i odstawi na 1 godz. Pi po 1/2 szklanki 3 razy dziennie midzy posikami. Zioa w pokrzywce: zmiesza po 25 g korzenia omanu, lici bobrka, kory kruszyny i korzenia mniszka oraz 50 g kwiatw bzu czarnego. Zala 4 yki zi 3 szklankami wody ciepej i ogrza do wrzenia. Odstawi na 10 min i przecedzi do termosu. Pi 3-4 razy dziennie po 2/3 szklanki po jedzeniu. Zioa do obmywa : zmiesza po 20 g rozdrobnionych korzeni omanu, lici szawii, lici babki i kwiatw rumianku. Zala 1 yk mieszanki 2 szklankami wody ciepej. Ogrza do wrzenia i gotowa pod przykryciem 5 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Stosowa zewntrznie na skr do okadw i obmywa. Po rozcieczeniu dwukrotn iloci wody ciepej mona uywa do irygacji i obmywa sromu oraz odbytu. Pectosol (Herbapol), krople zawierajce wycigi pynne z omanu, mydlnicy, porostu islandzkiego, hyzopu i macierzanki. Stosowanie zob. mydlnica lekarska, nr 90. Eupatal (Madaus, RFN), pyn i syrop, zawierajce wycigi z 7 zi i 2 olejki eteryczne. Stosuje si w przewlekym kaszlu i bronchicie.

96. ORZECH WOSKI

Juglans regia L.
Jest to pikne drzewo z rodziny Orzechowatych (Juglandaceae), wystpujce w stanie naturalnym w Azji, poczynajc od Turcji, przez Iran, Indie, do Pwyspu Indochiskiego i Japonii. Od dawna orzech jest uprawiany w Europie, rwnie w Polsce, jako drzewo owocowe. Orzech woski wyrasta do 25 m wysokoci. Pie ma prosty, pokryty jasnoszar kor, podunie spkan. Gazie s szarooliwkowe, a mode pdy zielonobrunatne. Licie nieparzystopierzaste, zoone z 5-9 listkw. Listki poduniejajowate lub eliptyczne, zaostrzone, caobrzegie, poyskujce, dugoci 6-12 cm. Kwiaty mskie zebrane w zielonawe kotki, a kwiaty eskie w kbiki. Orzech kwitnie w kwietniu lub maju. Owocem jest duy pestkowiec, rednicy do 6 cm, z zewntrzn zielon, misist naowocni, pkajc po dojrzeniu i odsaniajc tward, niemal kulist pestk, zwan orzechem woskim. Znane s liczne odmiany uprawne tej roliny. Surowiec. Do celw leczniczych obcina si w kocu czerwca cae dobrze wyksztacone licie, obrywa pojedyncze listki, suszy w cieniu i przewiewie i otrzymuje jako surowiec licie orzecha woskiego - Folium Juglandis. Maj one barw zielon i trac nieprzyjemny zapach wydzielany przy potarciu powierzchni wieych lici. W kocu lipca zbiera si rwnie niedojrzae, zielone owoce orzecha woskiego - Fructus Jug-

277

landis recens. Mona te zbiera owoce dojrzewajce, z ktrych zdejmuje si misist naowocni - Pericarpium Juglandis, i stosuje w stanie wieym lub po wysuszeniu (surowiec przybiera wwczas barw niemal czarn). Wymienione surowce maj smak bardzo gorzki i zapach sabo aromatyczny. Z dojrzaych owocw po rozbiciu twardej skorupy otrzymuje si jdra nasienne o duej wartoci dietetycznej. Stosuje si je w cukiernictwie. Podstawowe zwizki czynne. W wysuszonych liciach orzecha woskiego znaleziono do 10% garbnikw cigowych, zwizki naftochinonowe, jak hydrojuglon i lady juglonu (w wieych liciach proporcje s odwrotne), flawonoidy - pochodne kwercetyny i kemferolu, leukoantocyjany, kwasy organiczne, do 30 mg% karotenoidw, lady olejku eterycznego (m.in. pinen, limonen i cyneol), trjterpeny, witaminy i sole mineralne. Naowocnia zawiera te same zwizki, co licie, ale w innych proporcjach, zwaszcza witaminy C do 1,5% w wieym surowcu, a take wicej garbnikw. Jdra nasienne, czyli jadalna cz orzechw, zawieraj 51 do 69% tuszczu, zaliczanego do olejw schncych, 20-27% zwizkw biakowych i do 12% wglowodanw, ponadto fitosterole, do 3% fityny, szereg witamin i sole mineralne. Dziaanie. Licie i owocnia orzecha woskiego wykazuj szeroki zakres dziaania leczniczego. Maj silne waciwoci bakteriobjcze w stosunku do wielu bakterii, zwaszcza gronkowcw, paciorkowcw, paeczek czerwonki bakteryjnej i duru brzusznego oraz ich mutantw antybiotykoopornych. Dziki obecnoci garbnikw oraz juglonu dziaaj rwnie cigajco na bony luzowe jamy ustnej oraz przewodu pokarmowego i na uszkodzon skr, zmniejszaj ich przepuszczalno dla wody i pynu surowiczego, hamuj krwawienia z uszkodzonych naczy wosowatych i zmniejszaj stany zapalne. Wykazuj take wasnoci przeciwgrzybicze. Wycigi z orzecha woskiego podane doustnie obniaj poziom cukru we krwi, hamuj wydzielanie mleka u kobiet w okresie laktacji, a take unieczynniaj szkodliwe zwizki powstajce w wyniku choroby lub w okresie j poprzedzajcym i uatwiaj usuwanie ich z organizmu. Jest to dziaanie odtruwajce, nazywane w lecznictwie ludowym czyszczcym krew. Po podaniu zewntrznym wycigw z orzecha woskiego stwierdzono silne dziaanie przeciwbakteryjne i przeciwzapalne, sabsze przeciwgrzybicze oraz w ograniczonym zakresie przeciwrakowe w pocztkach nowotworowych zmian skrnych. uskane nasiona stanowi cenny wysokokaloryczny rodek odywczy i dietetyczny, zawierajcy nienasycone kwasy tuszczowe, przyczyniajcy si do oglnego wzmocnienia organizmu. Dziaania niepodane. Przetwory z lici i naowocni orzecha woskiego w zalecanych dawkach leczniczych nie wywouj objaww szkodliwych dla zdrowia. W dawkach wyszych mog powodowa nudnoci i zaparcia. Zastosowanie. Wycigi z lici lub naowocni orzecha woskiego stosuje si doustnie w stanach nieytowych przewodu pokarmowego, w biegunce na tle bakteryjnym, bolesnych wzdciach spowodowanych bdami w ywieniu, mao nasilonych zatruciach pokarmowych, owrzodzeniu jelita grubego, krwawieniach w przewodzie pokarmowym, a nawet pomocniczo w czerwonce (dyzenterii) i durze brzusznym. W poczeniu z innymi zioami stosuje si w stanach przedcukrzycowych i w pocztkach cukrzycy oraz pomocniczo w niektrych schorzeniach ukadu limfatycznego na tle gruliczym i nowotworowym, jak te w zwikszonej laktacji u kobiet. Podaje si rwnie w wielu chorobach skrnych, w ktrych wskazane jest stosowanie omawianych surowcw samodzielnie lub w kompozycjach, zarwno doustnie,

278

jak i zewntrznie, zwaszcza w egzemach, tr dziku, liszajach, ylakach odbytu i podudzi, zapaleniu sromu i pochwy, potliwoci ng i zapaleniu jamy ustnej. Uywa si te do celw kosmetycznych w podranieniu skry, zaczerwienieniu, widzie, opryszczce, zapaleniu ropnym i innych. Przetwory. Napar z licia orzecha woskiego: 2 yeczki rozdrobnionych lici zala 2 szklankami wody ciepej, przykry, postawi na bardzo maym ogniu i ogrza do wrzenia (nie gotowa). Odstawi na 5 min i przecedzi. Pi po 1/2 szklanki 3-4 razy dziennie przed jedzeniem w dolegliwociach odkowo-jelitowych oraz innych wymienionych wyej. Do uytku zewntrznego sporzdzi napar w podany wyej sposb, biorc 1 1/2 yki lici orzecha woskiego i 1/2 yki kwiatw rumianku lub kwiatw krwawnika na 2 szklanki wody. Stosowa do okadw, obmywa, pukanek, irygacji, nasiadwek i kpieli penej lub czciowej, np. ng. Likier orzechowy: posieka drobno 5 sztuk wieych, niedojrzaych, zielonych owocw orzecha, zala 500 ml alkoholu 40-procentowego i macerowa w zamknitym naczyniu 6 tygodni, czsto wstrzsajc, po czym przecedzi. Osobno rozpuci 200 g cukru w 500 ml wody, zagotowa, ostudzi, zmiesza z wycigiem z orzechw i pozostawi na 2 tygodnie. Pi po 1/2-1 yce 1-3 razy dziennie midzy posikami w dolegliwociach odkowych. Wino orzechowe: do butelki czerwonego wina gronowego (700 ml) doda 50 g rozdrobnionych lici, macerowa 10 dni i przecedzi. Doda 50-150 g cukru, zalenie od smaku, i odstawi na 3 dni. Pi po maym kieliszku 2-3 razy dziennie. Wino ma peny zakres dziaania lici. Dla chorych na cukrzyc nie dodawa do wina cukru. Zioa przeciwcukrzycowe: zmiesza po 50 g lici orzecha woskiego i lici borwki czernicy oraz po 25 g ziela serdecznika i lici pokrzywy. Zala 1 1/2 yki zi 2 szklankami wody wrzcej i postawi na parze pod przykryciem na 20 min. Odstawi na 5 min i przecedzi. Wypi w 2-3 porcjach w cigu dnia midzy posikami. Zioa w dermatopatiach: zmiesza po 50 g lici orzecha woskiego, ziela fioka trjbarwnego (bratkw) i kwiatw jasnoty biaej oraz po 25 g korzeni pokrzywy, korzeni opianu, kczy perzu i kwiatw rumianku lub kwiatw krwawnika. Zala 2 yki zi 2 1/2 szklankami wody ciepej i odstawi na 1-2 godz. do napcznienia. Ogrza do wrzenia, odstawi i po chwili przecedzi. Pi 1/2-2/3 szklanki kilka razy dziennie midzy posikami. Te same zioa mona bardzo drobno sproszkowa i przyjmowa po 1/2 yeczki w 1/2 szklanki wody 3-4 razy dziennie. Mona te proszek zmiesza z rwn iloci miodu lub demu i przyjmowa po 1 yeczce kilka razy dziennie. Zioa dziaaj odtruwajce i s skuteczne w niektrych dolegliwociach skrnych, zwaszcza u modziey. Zioa w paradontopatii: zmiesza po 50 g lici orzecha woskiego i lici mity pieprzowej oraz po 25 g ziela tymianku lub macierzanki, ziela skrzypu, kwiatw nagietka i lici szawii. Zala 1 yeczk zi 1/2 szklanki wody ciepej i postawi na parze pod przykryciem na 30 min. Odstawi na kilka minut i przecedzi. Doda kilka kropli Propolanu. Cz pynu uy do pukania dzise, trzymajc go kilka minut w ustach. Drug cz uy do okadw. Zwitki waty moczy w naparze, przykada na chore dzisa na 5-10 min kilka razy dziennie.

279

97. OSTROPEST PLAMISTY

Silybum marianum (L.) Gaertner
Jest to rolina jednoroczna z rodziny Zoonych (Compositae), wystpujca w stanie naturalnym w caym basenie Morza rdziemnego a po Iran. W Polsce bywa uprawiana jako rolina lecznicza, ozdobna, a nawet jarzyna (mode dolne licie). Niekiedy dziczeje. Ostropest ma odyg wzniesion, do 1 m wysok, u gry gazist. Licie szerokoeliptyczne lub odwrotniejajowate w zarysie, nasad obejmujce odyg, zatokowoklapowane, na brzegu kolczaste, biao plamiste. Kwiaty zebrane w koszyczki dugoci 4-5 cm, o koronie niemal purpurowej. uski okrywy koszyczka z dugim grubym odgitym, kolczasto orzsionym, cierniowatym kocem. Puch kielichowy tawoszarawy, przeszo 2 razy duszy od owocw. Kwitnie w lipcu lub sierpniu. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si w kocu sierpnia lub wrzeniu dojrzae koszyczki ostropestu, suszy w cieniu i przewiewie, a nastpnie mci i odwiewa. Otrzymuje si owoc ostropestu plamistego - Fructus Silybi mariani. Zachodni przemys farmaceutyczny wykorzystuje take ziele i licie ostropestu. Podstawowe zwizki czynne. Owoce zawieraj do 2% mieszaniny flawonolignanw, zwanych sylimaryn. W jej skad wchodz sylibina, sylidiamina i sylikrystyna o podobnej budowie i wasnociach fizykochemicznych oraz wykryte ostatnio izosylimaryna, 2,3dehydrosylimaryna, 2,3-dehydrosylikrystyna i tzw. sylibinomery, czyli oligomeryczne pochodne sylimaryny. Ponadto wystpuje toksyfolina, alkohol dehydrokoniferylowy, kwercetyna, tyramina, histamina, luz, kwasy organiczne, witaminy C i K, fitosterole, zwaszcza sytosterol, garbniki, biaka, cukry (okoo 21%) i tuszcz z du iloci kwasu linolowego, a take sole mineralne. Dziaanie. Najwaniejsze jest dziaanie odtruwajce frakcji flawonolignanw z owocw ostropestu, zwanej sylimaryn, i jej wybircze zdolnoci ochraniania miszu wtroby, a w pewnym stopniu take nerek, przed niszczcym wpywem rnych trucizn. Szczeglnie dobre wyniki uzyskiwano w zatruciach muchomorami, a korzystne zmiany obserwowano rwnie u alkoholikw z zaawansowan marskoci wtroby. Wycigi alkoholowe lub wodne z owocw ostropestu maj szerszy zakres dziaania ni sylimaryn. Od dawna znana bya ich skuteczno w rnych krwawieniach wewntrznych oraz w krwawieniach z organw kobiecych. Zawarte w nich flawonoidy wzmacniaj ciany naczy krwiononych. Powoduj ponadto niewielki skurcz mini gadkich naczy krwiononych i agodny wzrost cinienia krwi. Niektre skadniki owocw ostropestu zwikszaj wydzielanie soku odkowego i reguluj czynnoci trawienne oraz poprawiaj apetyt. Dziaania niepodane. W zalecanych dawkach leczniczych przetwory z ostropestu nie wykazuj dziaania szkodliwego nawet po dugotrwaym stosowaniu. Zastosowanie. Sylimaryn stosuje si w lecznictwie wycznie w schorzeniach wtroby, zwaszcza w jej wirusowym zapaleniu. Podaje si take w okresie rekonwalescencji po przebytej taczce zakanej dla zapobieenia przewlekemu zapaleniu wtroby lub ostremu temu zanikowi wtroby. Ponadto w marskoci wtroby, zwyrodnieniu tuszczowym wtroby oraz jej uszkodzeniach wywoanych rnymi czynnikami wewntrznymi lub zewntrznymi, np. alkoholem, toksycznymi zwizkami ochrony rolin, np. lindanem (Owadziak), a zwaszcza falloidyn i -amanityn z trujcych muchomorw. Ostatnio stwierdzono, e sylimaryn ma rwnie

280

korzystny wpyw na misz nerek, zwaszcza e niektre zwizki toksyczne s czciowo wydalane z moczem. Mieszanina flawonolignanw z owocw ostropestu, zwana sylimaryn , wchodzi w dawce 35 mg w skad draetek Sylimarolu (Herbapol). Wycigi z owocw ostropestu zalecane s w krwawieniach z nosa, jelita grubego, ylakw odbytu, niektrych krwawieniach macicznych oraz przeduonym miesiczkowaniu. Podaje si take w niedokwanoci soku odkowego, braku aknienia, wzdciach i odbijaniu, a niekiedy w blach gowy typu migrenowego, obnionym cinieniu krwi oraz skonnoci-do choroby morskiej i lokomocyjnej. Przetwory. Odwar z owocw ostropestu: 1/2-1 yeczk rozgniecionych owocw ostropestu zala 1 szklank wody gorcej i powoli ogrza do wrzenia. Gotowa agodnie pod przykryciem 5-7 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi co 1 godz. po 1 yce jako rodek przeciwkrwotoczny. Jako rodek ochraniajcy naczynia i wtrob pi 2 razy dziennie 1/2 szklanki po jedzeniu. Wskazany jest dodatek do odwaru 10-20 kropli nalewki mitowej lub dziurawcowej. Proszek w zaburzeniach trawiennych: zmiesza 20 g owocw ostropestu, 10 g korzeni mniszka oraz po 5 g owocw kminku lub kopru woskiego, lici mity pieprzowej i kory kruszyny. Cao rozdrobni dokadnie w mynku elektrycznym. Przyjmowa doustnie 2-3 razy dziennie po jedzeniu po 1/3-1/2 paskiej yeczki proszku w 1/4 szklanki wody w niestrawnoci, zbyt maej iloci soku odkowego i ci oraz w zaparciach. Sylimarol (Herbapol), draetki zawieraj 35 mg, zawiesina 0,7% sylimaryny z owocw ostropestu. Dawki wedug wskaza lekarza zalenie od stanu choroby. Przecitnie w lekkich przypadkach przyjmuje si 3 razy dziennie 1-2 draetki, w schorzeniach wtroby podanych wyej. Legalon (Madaus, RFN) i Hepadestal (Krugmann, RFN) s preparatami analogicznymi do Sylimarolu. Cholagogum (Nattermann, RFN), pyn zawierajcy wycigi z 11 zi oraz fosfolipidy (substancja EPL). Stosuje si w przewlekych czynnociowych i zapalnych schorzeniach wtroby, pcherzyka ciowego i trzustki oraz w kamicy ciowej. Dawki 3 razy dziennie po 30 kropli w wodzie.

98. OSTROE WARZYWNY

Cirsium oleraceum Scop.
Jest to rolina wieloletnia, zbliona do ostu, naleca do rodziny Zoonych (Compositae). Wystpuje niemal w caej Europie z wyjtkiem rejonu rdziemnomorskiego, ponadto wok Morza Czarnego i na Syberii. W Polsce pospolita na caym niu i w okolicach podgrskich na kach, brzegach roww, w wilgotnych zarolach i na torfowiskach. Ostroe wyksztaca niemal poziome, walcowate kcze, z ktrego wydaje odyg do 30 cm wysok, rozgazion i nag. Licie odziomkowe ogonkowe, due, lirowatopierzastodzielne o odcinkach poduniejajowatych, kolczastozbkowanych. Licie odygowe mniejsze, siedzce, jajowatolancetowate, rwnie kolczastozbkowane. Kwiatostany koszyczki, dugoci do 3 cm, zebrane na szczycie po kilka i otoczone maymi bladotymi limi. Kwiaty tylko rurkowe, jasnote. Owocem jest nie-upka z biaym puchem kielichowym. Kwitnie od lipca do wrzenia.

281

Surowiec. Do celw leczniczych cina si cae pdy na pocztku kwitnienia, oddziela od odyg licie wraz z koszyczkami i otaczajcymi je maymi limi, a nastpnie suszy w cieniu i przewiewie lub w suszarni ogrzewanej w temp. do 30. Otrzymuje si ziele ostroenia warzywnego - Herba Cirsii oleracei. Analogicznego surowca dostarcza ostroe polny - Cirsium arvense Scop., o kwiatach jasnopurpurowych, spotykany jako pospolity chwast na polach uprawnych, nazywany ostem polnym, wystpujcy rwnie na pastwiskach i przydroach. Prawdopodobnie surowiec handlowy jest mieszanin obu wymienionych gatunkw. Niekiedy zbiera si rwnie korze ostroenia warzywnego - Radix Cirsii oleracei. Podstawowe zwizki czynne. W zielu ostroenia znajduje si mieszanina co najmniej 7 flawonoidw, m.in. linaryna (0,7%), czyli akacetyno-7-rutynozyd, oraz pektolinaryna (0,31%), czyli pektolinarygenino-7-rutynozyd. Ponadto stwierdzono obecno trjterpenw (m.in. taraksasterolu i -amyryny), fitosteroli, jak stygmasterol, garbnikw pochodnych pirokatechiny, pektyn, karotenoidw, wglowodorw, ywicy i soli mineralnych. Niemal analogiczny skad ma ziele ostroenia polnego. Dziaanie. Omawiana rolina bya od dawna stosowana w lecznictwie ludowym. Wierzono, e ma cudown, niema1 magiczn moc, i nazwano j czarcim ebrem, a na terenach Wielkopolski i Pomorza bya sprzedawana na targowiskach i dostpna w aptekach. Obecnie wykazano, e ma dziaanie moczopdne oraz oglnie odtruwajce, uatwiajce wydalanie szkodliwych produktw przemiany materii, zwane dawniej czyszcz cym krew, ktre przypisuje si obecnoci flawonoidw. Z obserwacji dowiadczalnych wynika, e ostroe ma rwnie waciwoci oglnie wzmacniajce i, by moe, zwikszajce odporno organizmu, zwaszcza e zawiera zwizki trjterpenowe, analogiczne do tych, ktre znajduj si w korzeniach mniszka lekarskiego. Ponadto ostroe dziaa przeciwkrwotocznie. Podany bezporednio na skr w postaci okadw, przymoczek i kpieli, wykazuje dziaanie przeciwzapalne. Istnieje opinia, nie potwierdzona naukowo, e warto lecznicz ma tylko wysuszone ziele lub korze ostroenia, a wiee jest bez wartoci. Dziaania niepodane. Przetwory z ostroenia stosowane w zalecanych dawkach leczniczych nie wywieraj dziaania szkodliwego dla zdrowia. Zastosowanie. Ziele i korzenie ostroenia stosowane s jako rodki moczopdne i przeciwzapalne, ale jedynie w odpowiednich mieszankach zioowych, a nie samodzielnie. Wycigi z tych surowcw maj znaczenie rodkw pomocniczych w reumatoidalnym zapaleniu staww i mini, w dnie, w schorzeniach nerek powodujcych zmniejszenie wydalania moczu oraz w niektrych chorobach skrnych. Wycigi te mona rwnie zaleci zewntrznie w zapaleniu spojwek, widzie skry, wysypce alergicznej, tr dziku, uszkodzeniu naskrka, oparzeniach termicznych i sonecznych I stopnia, ylakach podudzi, upieu i wypadaniu wosw oraz w postaci kpieli dla pielgnacji skry. Przetwory. Odwar z ziela ostroenia: 11/2 yki rozdrobnionego ziela zala 2 szklankami wody ciepej. Ogrza pod przykryciem do wrzenia i gotowa powoli 5-10 min. Odstawi na 5 min i przecedzi do termosu. Pi 2-3 razy dziennie 1/2-2/3 szklanki na 1 godz. przed posikiem jako rodek moczopdny i oglnie wzmacniajcy. Zewntrznie stosuje si do okadw, przymoczek, obmywa, kompresw, nasiadwek i kpieli oraz do zmywania owosionej skry gowy. Nalewka ostroeniowa: 25 g starannie rozdrobnionego ziela zala 250 ml alkoholu 70procentowego (otrzymanego przez zmieszanie rwnych iloci alkoholu 45-procentowego i spirytusu 95-procentowego) i macerowa 14 dni, czsto wstrzsajc. Nastpnie przecedzi, ziele wycisn , pyny poczy i przesczy przez wat.

282

Pi 30 kropli do 1/2 yeczki w 1/4 szklanki wody 2-4 razy dziennie miedzy posikami, zalenie od nasilenia objaww chorobowych, jako rodek moczopdny, przeciwzapalny i wzmacniajcy. Nalewka dziaa silniej od odwaru, gdy zwizki czynne ostroenia s trudno rozpuszczalne w wodzie, a atwo w alkoholu. Zioa czyszczce krew: zmiesza po 50 g ziela ostroenia i lici brzozy oraz po 25 g kwiatw wrzosu, kwiatw bzu czarnego, kwiatw jasnoty biaej i kwiatw chabru. Do 11/2-2 yek zi doda w termosie 2-21/2 szklanki wody wrzcej i zamkn na godzin. Pi po 2/3 szklanki naparu 3 razy dziennie midzy posikami w zaburzeniach uwidaczniajcych si odczynami skry. Pomocniczo w reumatyzmie i artretyzmie.

99. OSTRY DUGI (KURKUMA

Curcuma longa L.
Rolina ta jest tropikaln bylin do 1,5 m wysok, nalec do rodziny Imbirowa-tych (Zingiberaceae), nigdzie nie spotykan w stanie naturalnym, prawdopodobnie pochodzc z Indii wschodnich, od niepamitnych czasw uprawian w Indiach, Pakistanie, Chinach, na Pwyspie Malajskim, Cejlonie oraz na Wyspach Antylskich. Ostry ma charakterystyczne bulwiaste kcze gwne oraz liczne zgrubiae mode kcza potomne. Z kcza wyrasta pd kwiatowy oraz obejmujce go pochwiasto 4-6 lici odziomkowych, lancetowatych, do 50 cm dugich i osadzonych na dugich ogonkach. Kwiaty s do due, grzbieciste, te, zebrane w szczytowy kos. Z pachwin liciowych wyrastaj liczne, cylindryczne pdy, ktre zagbiaj si w ziemi, ukorzeniaj, grubiej i tworz mode kcza poboczne, z ktrych w roku nastpnym wyrasta odyga i licie. Owocem jest torebka. Surowiec. Do celw leczniczych i przyprawowych wykopuje si kcza z ziemi, czyci, obgotowuje w wodzie dla zabicia ywotnoci i suszy na socu. Otrzymuje si kcze ostryu dugiego - Rhizoma Curcumae longae. W handlu wyrnia si dwie odmiany. Ostry okrgy stanowi grube, jajowate, bulwiaste kcza gwne o powierzchni szarotawej, ze ladami po liciach i odydze. Ostry poduny skada si z walcowatych, nieco palczastych modych kczy pobocznych, barwy tobrzowej lub zielonawotej, rednicy okoo 1,5 cm. Obie odmiany ostryu s wewntrz intensywnie te, maj silny, aromatyczny zapach i piekcogorzki smak. Podobny surowiec otrzymuje si z ostryu jawajskiego - Curcuma xanthorrhiza Roxb., zwanego po malajsku Temoe lawak, uprawianego na Jawie i Pwyspie Malajskim. Podstawowe zwizki czynne. Kcza ostryu zawieraj do 5% mieszaniny tych barwnikw, zwanych kurkuminoidami, wrd nich kurkumin i dwudesmetoksykurkumin, ponadto do 5% olejku eterycznego o intensywnym zapachu, duo skrobi, do 6% tuszczu i tyle samo soli mineralnych. W kczach ostryu jawajskiego jest do 2,5% kurkuminoidw, do 10% olejku eterycznego, skrobia, cukry i sole mineralne obfitujce w mikroelementy. Dziaanie. Kcza ostryu dziaaj ciotwrczo, rozkurczowo, bakteriobjczo i przeciwzapalnie. Zdobyy wielkie uznanie ludw Dalekiego Wschodu jako przyprawa i lek. Dziki zawartoci kurkuminy pobudzaj wtrob do zwikszonego wytwarzania ci, uatwiaj jej przepyw w przewodach ciowych, przywracaj naturaln kurczliwo pcherzyka ciowego i zwieracza Oddiego, sucego jako wpust do dwunastnicy. Jednoczenie zwizki czynne surowca niszcz bakterie i likwiduj wywoane przez nie stany zapalne.

283

Dziaania niepodane. W zalecanych dawkach leczniczych przetwory z ostryu nie Wywouj objaww szkodliwych dla zdrowia. Zastosowanie. Ostry oraz wycigi alkoholowe stosuje si w stanach zapalnych drg ciowych, kamicy ciowej, niewydolnoci wtroby, zaburzeniach trawiennych, zastoju ci wskutek atonii pcherzyka ciowego, w taczce oraz w dolegliwociach po zabiegach chirurgicznych na drogach ciowych. Ostry jest popularn przypraw w krajach tropikalnych. W postaci sproszkowanej jest dodawany do wielu potraw. Wchodzi te w skad synnej ostrej przyprawy curry, stosowanej do drobiu, ryb, jaj i sosw. Przetwory. Solaren (Herbapol), wycig alkoholowy z kczy ostryu. Dawki po 20-40 kropli w kieliszku wody 2-4 razy dziennie po jedzeniu jako lek ciotwrczy i ciopdny. Ostatnio stwierdzono, e ma rwnie dziaanie ochronne na misz wtroby. Cholagol (CSRS), wycig z kczy ostryu i kory kruszyny. Dawki 10 kropli na cukier 3 razy dziennie podobnie jak Solaren. Cholagogum vegetabile (Nattermann, RFN), kapsuki i krople zawierajce wycigi z 10 zi, fosfolipidy i olejek mitowy. Stosuje si jak poprzednie preparaty. Temoebilin (Hamburg, RFN), tabletki i granulat, zawierajce wycigi z kur-kumy jawajskiej i kwiatw rumianku oraz olejek mitowy i kminkowy. Dziaanie i zastosowanie jak wyej.

100. OWIES ZWYCZAJNY

Avena sativa L.
Jest to rolina jednoroczna z rodziny Traw (Gramineae), udomowiona przez czowieka w czasach historycznych, znana dzi tylko z upraw w wielu krajach Europy, zachodniej Azji i Ameryki Pnocnej. Niekiedy dziczeje. W Polsce jest uprawiana na glebach lekkich oraz w grach ze wzgldu na mae wymagania glebowe i klimatyczne. Owies wydaje odygi kpkowe, do 1 m wysokie. dba nagie i gadkie, pochwy liciowe gadkie, blaszki liciowe, zwaszcza na brzegu, szorstkie. Kwiatostan - dua wiecha, mniej lub wicej rozpierzcha. Surowiec. W lecznictwie znajduje zastosowanie wiee ziele z modych rolin, zebrane przed kwitnieniem i wysuszone w cieniu i przewiewie, a take soma owsiana zebrana po dojrzeniu ziarna. Surowcem jest ziele owsa - Herba Avenae. Bywaj rwnie zbierane dojrzae, cae ziarna owsa - Fructus Avenae, ponadto patki owsiane -Fructus Avenae excorticatus, a take mka owsiana - Farma Avenae. Podstawowe zwizki czynne. Ziele i soma owsiana zawieraj wglowodany, saponin oraz sole mineralne obfitujce w krzemionk, w tym rwnie rozpuszczaln w wodzie. Surowiec ten jest sabo dotd zbadany. Ziarna i patki owsiane zawieraj jako najwaniejszy skadnik skrobi o ziarnach zoonych z drobnych ziarenek, atwo strawn po ugotowaniu. Jest nieco biaka, ponadto witaminy, zwaszcza E w kiekach, a take sole mineralne, bogate w zwizki wapnia. Mka owsiana skada si gwnie ze skrobi. Dziaanie. Wodne wycigi z ziela owsa dziaaj wykrztunie, a take przeciwblowe w schorzeniach reumatycznych, kamicy moczowej i chorobach nerek. Ponadto stanowi dobry rodek mineralizujcy, bogaty w rozpuszczaln w wodzie krzemionk, wpywajc dodatnio na przemian materii, stan naczy krwiononych, narzdw wewntrznych, koci, skry, wosw i paznokci. Zwizki krzemu maj te

284

Owies zwyczajny (wg T. Hajka, 1562)

korzystny wpyw na aktywno hormonaln ludzi starszych. Rozpuszczalna w wodzie krzemionka wydala si czciowo z moczem, gdzie odgrywa rol jednego z koloidw ochronnych, przeciwdziaajcych krystalizacji skadnikw mineralnych w drogach moczowych. Nalewka z ziela owsa wykazuje dziaanie wzmacniajce system nerwowy, zwaszcza w bezsennoci, wyczerpaniu nerwowym, plsawicy i epilepsji. Kpiele w odwarze z ziela lub somy owsianej, bogate w rozpuszczaln krzemionk, wykazuj korzystne dziaanie w artretyzmie, chorobie reumatycznej, kamicy nerkowej i schorzeniach nerek. Rwnie w chorobach skrnych i czyracznoci oraz nadmiernej potliwoci ng.

285

Kleik z patkw owsianych dziaa korzystnie jako atwo strawny rodek dietetyczny, a take jako agodny rodek powlekajcy. Zewntrznie patki i mka owsiana dziaaj odmikczajco. Dziaania niepodane. W zalecanych dawkach leczniczych przetwory z owsa nie wywouj objaww szkodliwych. Zastosowanie. Odwar z ziela owsa zalecany jest wewn trznie w chorobach nerek i pcherza, kamicy moczowej oraz w schorzeniach reumatycznych. Nalewka z ziela owsa suy jako rodek uspokajajcy oraz uatwiajcy zasypianie w wyczerpaniu nerwowym i przepracowaniu. Pomocniczo stosuje si w padaczce oprcz preparatw zaleconych przez lekarza. Zewntrznie ziele lub soma owsiana zalecane s do kpieli wzmacniajcych w kamicy moczowej i chorobach nerek, w reumatyzmie i artretyzmie oraz w czyracznoci, trdziku i innych chorobach skrnych, a take nadmiernej potliwoci ng. Patki owsiane stosuje si w formie kleiku jako atwo strawny i obfitujcy w sole wapnia, dietetyczny pokarm dla chorych i rekonwalescentw w biegunkach, chorobach przewodu pokarmowego, wtroby, trzustki i nerek. Rwnie jako agodny rodek powlekajcy w stanach zapalnych i podranieniu bony luzowej jamy ustnej, garda i przeyku. Patki i mka owsiana zarobione z wod su do okadw odmikczajcych na ropnie i czyraki. W lecznictwie ludowym patki owsiane i kleik z patkw, spoywane codziennie, uwaane s za rodek zwikszajcy popd pciowy i odmadzajcy, zapobiegajcy przedwczesnemu starzeniu si organizmu. Przetwory. Odwar z ziela owsa: 1 yk ziela zala 1 szklank wody gorcej i odstawi na 30 min. Nastpnie ogrza do wrzenia i gotowa powoli pod przykryciem 5-10 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Dopeni przegotowan wod do 1 szklanki, popukujc ni ziele na sitku. Pi 3 razy dziennie 1 szklank po jedzeniu w kamicy i schorzeniach nerek. Zioa moczopdne: zmiesza po 20 g ziela owsa, ziela skrzypu, owocw jaowca, kwiatw bzu czarnego i lici porzeczki czarnej. Zala 2 yki zi 2 szklankami wody gorcej. Ogrza do wrzenia i gotowa agodnie pod przykryciem 3-5 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 2 razy dziennie szklank po jedzeniu w kamicy moczowej i chorobach nerek. Nalewka z ziela owsa, Tinctura Avenae: 20 g ziela owsa zala 100 ml spirytusu 70procentowego, przykry szczelnie i odstawi na 7-10 dni, czsto wstrzsajc. Nastpnie zla ciecz, ziele wycisn , oba pyny poczy i przesczy przez wat. Pi 3 razy dziennie po 15 kropli w kieliszku wody, po jedzeniu w stanach wyczerpania nerwowego. W razie bezsennoci przyjmowa wieczorem 20 kropli w kieliszku wody. Kpiel owsiana: 0,5-1 kg somy owsianej zala w naczyniu 3-5 l wody ciepej i odstawi na 2-3 godz. Nastpnie ogrza do wrzenia i gotowa powoli pod przykryciem 1/2 godz. Odcedzi do wanny i wypeni j do 1/3 wod o temperaturze okoo 37C. Czas kpieli 15-20 min. Stosowa w artretyzmie, reumatyzmie i chorobach skrnych. Kpiel zaleca si te osobom osabionym i wyczerpanym nerwowo.

286

101. PERZ WACIWY

Agropyron repem (L.) P. Beauv.
Jest to bylina naleca do rodziny Traw (Gramineae), wystpujca jako uciliwy i trudny do wytpienia chwast pl uprawnych, k i ogrodw w caej pnocnej czci kuli ziemskiej. Perz wydaje dba osigajce na dobrej glebie 1,5 m wysokoci, zakoczone krtkim kosem, o 4-5 odstajcych kioskach kwiatowych. Kwitnie od czerwca do wrzenia. Pod ziemi wytwarza bardzo dugie kcza w postaci walcowatych rozogw, barwy biaokremowej, ywotne, dajce odrosty nawet z drobnych odcinkw pozostawionych w glebie. W Polsce bardzo pospolity na caym niu i w grach do granicy pl uprawnych. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si kcza wiosn lub jesieni w czasie uprawy roli przy bronowaniu lub sprynowaniu pl, czyci z uskowatych pochew liciowych i korzeni, myje i suszy w warunkach naturalnych lub w suszarni ogrzewanej w temp. do 40C. Nastpnie tnie si na sieczkarniach i otrzymuje jako surowiec leczniczy kcze perzu - Rhizoma Agropyri (syn. Rhizoma Graminis). Podstawowe zwizki czynne. W surowcu wystpuj zwizki cukrowe, m.in. fruktan (trytycyn) w iloci 3-18%, fruktoza (okoo 3%), luzy, mannitol, inozytol, kwasy organiczne (np. glikolowy i glicerowy), lady olejku eterycznego, zawierajcego poliacetylenowy zwizek kapilen i niewielkie iloci terpenw (np. karwon). Ponadto sole mineralne bogate w rozpuszczaln krzemionk. Dziaanie. Zawarte w surowcu mannitol, kwas glikolowy i inne zwizki agodnie wzmagaj przesczanie kbkowe i zwikszaj w ten sposb ilo wydalanego moczu, a w nim szkodliwych produktw przemiany materii. Kwasy glikolowy i glicerowy przyspieszaj jednoczenie procesy utleniania rnych zwizkw w tkankach, co prowadzi do obnienia zawartoci szkodliwych metabolitw w organizmie (dziaanie czyszczce krew). Zawarta w surowcu rozpuszczalna krzemionka wywiera korzystne dziaanie ochronne na skr, bony luzowe, tkank czn, narzdy wewntrzne i naczynia krwionone, nadajc im odpowiedni elastyczno i odporno. Reguluje przepuszczalno cian naczy krwiononych i hamuje odkadanie si w nich cholesterolu. Wspdziaa z krzemionk inozytol, ktry obnia nieco poziom tuszczw i cholesterolu we krwi i przeciwdziaa stuszczeniu wtroby. Kcze perzu ma agodne dziaanie przeczyszczajce i reguluje czstotliwo wyprnie. Ma take dziaanie antybiotyczne, przeciwgorczkowe i ciopdne. Dziaania niepodane. Przetwory z perzu stosowane w dawkach leczniczych, a nawet nieco wikszych, nie wywieraj dziaania szkodliwego na organizm. Zastosowanie. Przetwory z kcza perzu stosuje si jako leki moczopdne w nieycie nerek i zwizanym z tym skpym wydalaniu moczu, w obrzkach, kamicy moczowej i nadcinieniu. Korzystne jest czenie z innymi surowcami o podobnym dziaaniu, jak w preparacie Fitolizyna (Herbapol), produkowanym w postaci pasty do stosowania doustnego. Zaleca si rwnie w niewydolnoci wtroby i zmniejszonym wydalaniu ci, skonnoci do kamicy ciowej oraz rnych schorzeniach zwizanych z nieprawidow przemian materii, jak tr dzik pospolity. Kcze powysze wchodzi w skad mieszanki zioowej Degrosan (Herbapol). Przetwory z perzu stosuje si ponadto w skonnoci do zapar i otyoci, przewanie jednak w poczeniu z innymi surowcami o podobnym lub wspomagajcym

287

dziaaniu, jak w mieszankach zioowych Normosan i Neonormosan, produkowanych przez Herbapol. Przetwory. Odwar z perzu: 1-1 1/2 yki kczy zala 2 szklankami wody letniej. Ogrza do wrzenia i gotowa powoli pod przykryciem 5 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 1/22/3 szklanki 2-4 razy dziennie jako lek poprawiajcy przemian materii oraz agodnie moczopdny, obniajcy cinienie krwi i przeciwgorczkowy. Zioa odtruwajce: zmiesza po 50 g kczy perzu, ziela rdestu ptasiego i ziela szanty oraz po 25 g ziela fioka trjbarwnego, korzenia opianu, korzenia wilyny i kwiatw kasztanowca. Zala 2 yki zi 21/2 szklankami wody ciepej i odstawi na 30 min do napcznienia. Nastpnie ogrza do zagotowania i odstawi na 10 min, po czym przecedzi. Pi 2/3 szklanki 3 razy dziennie midzy posikami, jako rodek odtruwajcy, moczopdny, przeciwzapalny i przeciwkrwotoczny. Stosuje si w marskoci wtroby, niewydolnoci nerek, dolegliwociach skrnych, otyoci, gocu i dnie. Urologicum (Nattermann, RFN), pasta w tubie, zawierajca wycigi z 12 zi. Stosuje si jako lek moczopdny, przeciwzapalny, odkaajcy i hamujcy tworzenie si zogw kamieni moczowych.

102. PIEPRZOWIEC ROCZNY (PAPRYKA)

Capsicum annuum L.
Jest to rolina jednoroczna z rodziny Psiankowatych (Solanaceae), pochodzca z tropikalnej czci Ameryki rodkowej i Poudniowej, powszechnie uprawiana w wielu krajach, w tym rwnie w Polsce. Wymaga jednak nieco cieplejszego klimatu i w niektre chodniejsze lata zawodzi w naszych warunkach. Papryka wytwarza silny korze palowy i odyg do 1 m wysok, wzniesion, sabo rozgazion, nie owosion. Licie dugoogonkowe, eliptyczne lub jajowate, na szczycie zaostrzone, dugoci okoo 5 cm. Kwiaty biae, promieniste. Owocem jest wielonasienna jagoda, wewntrz pusta w wyniku pcherzowatego rozrostu owocni. Istnieje wiele uprawnych odmian papryki, rnicych si barw i ksztatem owocw, a take skadem chemicznym. Dla potrzeb lecznictwa uprawia si odmian dugoowocow, ostr w smaku. Surowiec. Do celw farmaceutycznych zbiera si w sierpniu lub wrzeniu dojrzae, czerwone owoce pieprzowca odmiany dugoowocowej i suszy w suszarniach naturalnych w cieniu lub w suszarniach ogrzewanych w temperaturze poni ej 35C. Surowcem leczniczym jest owoc pieprzowca - Fructus Capsici. W uprawie znane s odmiany przyprawowe, ostre oraz papryki warzywne, sodkie, bezkapsaicynowe, spoywane na surowo lub w marynatach i innych przetworach. Sproszkowane owoce papryki ostrej i sodkiej su jako przyprawa kuchenna. Stanowi te jeden ze skadnikw proszku curry. Warto pamita, e z owocw papryki i z kapusty wgierski biochemik Szent Gyrgyi wyodrbni w 1928 r. po raz pierwszy witamin C. Podstawowe zwizki czynne. Najwaniejszym skadnikiem czynnym jest kapsaicyna w iloci 0,12-1,69%, substancja o bardzo ostrym, piekcym smaku, tworzca w owocach papryki wraz z pokrewnymi jej zwizkami zesp kapsaicynoidw. Nale do niego ponadto dwuhydrokapsaicyna, homokapsaicyna, homodwuhydrokapsaicyna i inne. Zesp wymienionych substancji znajduje si w postaci oleistych kropli wewntrz owocu na powierzchni oysk nasiennych. W nasionach natomiast jest sto-

288

sunkowo mao kapsaicyny i pozostaych zwizkw, lecz znaleziono w nich saponiny steroidowe o dziaaniu antybiotycznym, zwane kapsydyn. Poza tym w owocach znajduj si karotenoidy (m.in. kapsantyna, kapsorubina, zeaksantyna, luteina, kryptoksantyna oraz - i -karoten), flawonoidy (jak apiina i 7-glukozyd luteoliny), leukoantocyjany, olejek eteryczny w iloci do 1,25%, a w nim terpeny limonen oraz linalol, ponadto witamina C (do 250 mg w 100 g owocw), nieco witaminy B2 i E, a take sole mineralne. W nasionach jest do 30% oleju. Dziaanie. Owoce papryki oraz wycigi podane doustnie drani silnie bony luzowe jamy ustnej, garda, przeyku, odka oraz jelita cienkiego, pobudzajc wydzielanie liny obfitujcej w amylaz i mukopolisacharydy oraz soku odkowego. To dziaanie papryki ostrej wykorzystuje si w gospodarstwie domowym, dodajc jej w formie proszku do niektrych potraw. W lecznictwie nie stosuje si owocw pieprzowca doustnie, ale niemal wycznie zewntrznie na skr. Zawarty w owocach papryki zesp kapsaicynoidw drani energicznie skr, powodujc zagodzenie blw reumatycznych, artretycznych, nerwoblw, blw miniowych itp. Po wtarciu w skr daje si odczu najpierw uczucie ciepa, a pniej silne palenie spowodowane podranieniem zakocze nerww czuciowych. Kapsaicynoidy nieznacznie tylko rozszerzaj podskrne naczynia wosowate, a tym samym wywouj tylko sabe zaczerwienienie skry. W duych nawet steniach tych zwizkw oraz przy energicznym wcieraniu ich w skr nie dochodzi do powstania pcherzy. Znacznie silniej dziaaj wycigi z pieprzowca na bony luzowe. Natomiast po zetkniciu si z okiem wywouj dugotrway, gwatowny bl, zawienie i ostry stan zapalny. Powoduj rwnie silny bl po przenikniciu do ran, skalecze i oparze. Dziaania niepodane. Unika zetknicia preparatw z pieprzowca z bonami luzowymi, oczami, otwartymi ranami i oparzeniami, co wyjaniono wyej. Zastosowanie. Przetwory z owocw pieprzowca stosuje si wycznie zewntrznie na skr w postaci mazide, maci, plastrw i nalewki w blach gocowych, zapaleniu korzonkw nerwowych, nerwoblach oraz blach stawowych i miniowych. Przetwory. Nalewka z papryki, Tinctura Capsici (Herbapol), stosowana do recepturowych zestawie dziaajcych na skr dranico i przestrajajco. Capsiderm (Herbapol), ma stosowana do wciera w skr w rnego rodzaju blach miniowych, stawowych i nerwoblach. Capsigel (Herbapol), emulsja do lekkiego wcierania w skr w miejsca bolce, jak preparat poprzedni. Capsiplex (Herbapol), ma dziaajca przeciwblowo silniej ni preparaty poprzednie. Zakres stosowania analogiczny. Zoone mazido pieprzowcw e, Linimentum Capsici compositum (Herbapol), pyn. Dziaanie i zakres zastosowania identyczny jak preparatw poprzednich. Dziki zawartoci olejkw eterycznych preparat wnika gbiej w skr i dziaa duej od innych. Histadermin (Polfa), ma. Zawiera m.in. nalewk pieprzowcow, kamfor i histamin. Dziaanie i zastosowanie jak preparatw poprzednich.

289

103. PIERWIOSNEK LEKARSKI

Primula officinalis Jacq.
W Polsce bywa uywana rwnie nazwa pierwiosnka lekarska. Jest to bylina z rodziny Pierwiosnkowatych (Primulaceae), wystpujca w Europie, Azji Mniejszej i na Syberii a po Daleki Wschd. W Polsce ronie na suchych kach oraz widnych zarolach na niu i w niszych partiach grskich. Jest pod cz ciow ochron. Rolina wytwarza pod ziemi ukonie ustawione kcze do 10 cm dugie i 0,5 cm grube, nieco guzkowate, z licznymi korzeniami. U gry kcze wydaje rozet lici jajowatych lub poduniejajowatych, ogonkowych, od strony dolnej kutnerowato owosionych. Podobnie owosiony jest pd kwiatowy, wysokoci 15-40 cm. Rwnie owosione s kielichy. Kwiaty promieniste, zrosopatkowe, zocistote. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si od marca do maja rozkwitajce kwiaty pierwiosnka i suszy w cieniu oraz przewiewie. Surowcem jest kwiat pierwiosnka -Flos Primulae. Zbir korzeni, powodujcy niszczenie rolin, dozwolony jest tylko z upraw. Zbiera si je w jesieni, myje i szybko suszy w suszarni ogrzewanej w temp. 40-50C. Otrzymuje si korze pierwiosnka - Radix Primulae. Rwnowartociowego surowca dostarcza pierwiosnek wyniosy - Primula elatior (L.) Schreiber, bardzo podobny do poprzedniego, lecz nieco wi kszy. Wystpuje w Polsce na tych samych terenach co gatunek poprzedni i rwnie jest pod czciow ochron. Korzenie i kwiaty pierwiosnka s surowcami bardzo popularnymi na Zachodzie, zwaszcza w Niemczech. Podstawowe zwizki czynne. Korzenie zawieraj do 10% saponin trjterpenowych, m.in. kwas prymulowy A oraz inne, dajce przy hydrolizie jako geniny prymulagenin lub prymwerogenin i ich pochodne. W surowcu wystpuj rwnie glikozydy fenolowe prymwerozyd i prymulawerozyd. Przy ich rozkadzie w czasie suszenia wydziela si lotny ester metylowy kwasu m- lub p-metoksysalicylowego o swoistym zapachu, natomiast korzenie pierwiosnka wyniosego s prawie bezwonne, gdy zawieraj tylko lady glikozydw fenolowych. W korzeniach stwierdzono okoo 0,1% olejku eterycznego. Inne skadniki nie maj znaczenia w lecznictwie. W kwiatach obu pierwiosnkw wystpuj saponiny, lecz w mniejszej iloci ni w korzeniu, ponadto karotenoidy, flawonoidy i inne zwizki o mniejszym znaczeniu. Dziaanie. Ze wzgldu na saponiny wycigi wodne z korzenia pierwiosnka podane doustnie drani zakoczenia nerwowe bony luzowej odka i na drodze odruchowej, poprzez orodek nerwu bdnego, powoduj wydzielanie pynnego luzu w drzewie oskrzelowym. luz ten umoliwia pcznienie i upynnianie suchej wydzieliny tworzcej si w stanach zapalnych drg oddechowych, ktra wskutek wzmoonego ruchu nabonka rzskowego oraz pobudzenia odruchu kaszlowego zostaje wydalona na zewntrz w postaci plwociny. Ponadto surowiec dziaa nieznacznie moczopdnie i przeciwzapalnie. Wycigi z kwiatw pierwiosnka maj podobne wasnoci jak korzenie, ale agodniejsze i mniej dranice grne odcinki drg oddechowych. Obserwowano rwnie sabe dziaanie napotne i uspokajajce. Dziaania niepodane. Zbyt due dawki wycigw z pierwiosnka, znacznie wysze od leczniczych, drani silnie bon luzow odka i jelit, powodujc nudnoci, wymioty lub biegunk, a czasem uczulenie. Zastosowanie. Przetwory z pierwiosnka stosuje si jako lek wykrztuny w stanach zapalnych garda, krtani i oskrzeli, zwaszcza gdy towarzyszy im uporczywy, mczcy suchy kaszel, oraz pomocniczo w astmie oskrzelowej.

290

Pierwiosnek lekarski (wg L. Fuchsa, 1543)

W technice surowiec suy do otrzymywania soli amonowej kwasu prymulowego (Ammonium primulicum), wchodzcej w skad syropu i kropli Tussipect. Przetwory. Odwar z korzeni pierwiosnka: 1/2-1 yk rozdrobnionych korzeni zala 1 szklank wody zimnej i gotowa agodnie 5 min pod przykryciem. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 1 yk co 2-3 godz. jako rodek wykrztuny w nieycie garda i oskrzeli. Odwar z kwiatw pierwiosnka: 1 yk kwiatw zala 1 szklank wody gorcej. Ogrza do wrzenia i gotowa agodnie pod przykryciem 5 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Podawa dzieciom 1 yeczk do 1 yki zalenie od wieku, 3-5 razy dziennie po jedzeniu jako rodek wykrztuny i uspokajajcy. Zioa w kaszlu: zmiesza rwne iloci korzeni pierwiosnka, lici podbiau, lici babki lancetowatej, ziela skrzypu i owocw kopru woskiego. Wsypa 2 yki zi do termosu i zala 1 1/2 szklanki wody wrzcej, zamkn i odstawi na 1 godz. Pi maymi porcjami w cigu dnia. Zioa w utrudnionym zasypianiu: zmiesza 100 g kwiatw pierwiosnka, 50 g kwiatw lawendy oraz po 25 g korzeni waleriany, ziela dziurawca, ziela krwawnika i szyszek chmielowych. Zala 1-2 yeczki zi 2/3 szklanki wody wrzcej i

291

postawi pod przykryciem na 15 min na parze. Odstawi na 5 min i przecedzi. Mona doda yk miodu. Wypi cao na 1 godz. przed snem. Intractum Primulae (Herbapol), alkoholowy wycig ze wieego ziela pierwiosnka. Dorosym podaje si 20-30 kropli w kieliszku wody 2-4 razy dziennie po jedzeniu w przypadku suchego kaszlu. Tussipect (Herbapol), syrop, krople i draetki, stosowane w przewlekych nieytach grnych drg oddechowych i mczcym kaszlu. Doroli przyjmuj po 1 yce syropu kilka razy dziennie lub 15-20 kropli na kostk cukru 3-4 razy dziennie albo 1-2 draetki kilka razy dziennie; dzieci - po 1 yeczce syropu 3-4 razy dziennie po jedzeniu. Bronchicum (Nattermann, RFN), pyn i eliksir zawierajcy wycigi z 6 rolin i olejki eteryczne. Dziaa przeciwkaszlowo, mukolitycznie, wykrztunie i przeciw-skurczowo. Coderit (Wgry), tabletki zawierajce kwas prymulowy oraz sole kodeiny i efedryny, stosowane jako lek przeciwkaszlowy, zwaszcza w astmie oraz nieycie oskrzeli i garda.

104. PIETRUSZKA ZWYCZAJNA

Petroselinum sativum Hoffm.
Jest to rolina dwuletnia z rodziny Baldaszkowatych (Umbelliferae), pochodzca pierwotnie ze wschodniej czci strefy rdziemnomorskiej. Od wiekw uprawiana w Europie i innych czciach wiata jako warzywo. Pietruszka wytwarza korze palowy dugoci do 30 cm oraz poyskujce, 2- lub 3-krotne pierzaste licie. W drugim roku wegetacji rolina wydaje nag, do 80 cm wysok, u gry rozgazion odyg, zakoczon baldachowatymi kwiatostanami. Kwiaty drobne, niepozorne. Owoce jajowate dwurozupki, dugoci do 3 mm, oliwkowozielone. W uprawie wystpuj dwie odmiany - naciowa, z ktrej wykorzystuje si licie do celw spoywczych, a twardy jej korze jest bezuyteczny, i odmiana korzeniowa, u nas najczciej uprawiana, z ktrej zbiera si korzenie i licie. W gospodarstwie domowym oraz w przemyle spoywczym su do zup, mis i saatek. Pietruszk zielon powinno si dodawa do potraw dopiero po ugotowaniu, gdy wiee licie zawieraj okoo 0,1% witaminy C, ktra rozkada si w temperaturze wrzenia. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si jesieni lub wczesn wiosn korzenie uprawianej pietruszki i suszy w suszarniach ogrzewanych w temp. do 35C. Surowcem jest korze pietruszki - Radix Petroselini. Zbiera si te w sierpniu dojrzae owoce pietruszki i suszy w cieniu i przewiewie - otrzymuje si owoc pietruszki, Fructus Petroselini. Podstawowe zwizki czynne. W korzeniach znaleziono do 0,3% olejku eterycznego, a w nim apiol i mirystycyn, flawonoidy (m.in. apiin i graweobiozyd A), zwizki poliacetylenowe (jak falkarynolon i falkaryndion), nieco furanokumaryn (jak bergapten), substancje luzowe, zwizki cukrowe i sole mineralne. Owoce zawieraj do 5% olejku eterycznego, w ktrym wystpuj: apiol, mirystycyna i alliloczterometoksybenzen w zmiennych proporcjach, zalenie od uprawianej odmiany i pochodzenia surowca. Ponadto w owocach wystpuj flawonoidy (jak apiina i luteolinoapiozyloglukozyd), do 22% oleju tustego, ladowe iloci bergaptenu, fitosterol i sole mineralne.

292

Pietruszka zwyczajna (wg A. Lonicerusa, 1564)

Dziaanie. Zarwno korzenie, jak owoce pietruszki i ich przetwory zwikszaj przesczanie w kbkach nerkowych, a jednoczenie zwalniaj zwrotn resorpcj w cewkach, dziki czemu zwikszaj ilo wydalanego moczu. Maj take wasnoci antyseptyczne oraz zmniejszaj napicie mini gadkich jelit i drg moczowych (dziaanie wiatropdne). Ponadto pobudzaj w niewielkim stopniu wydzielanie liny i soku odkowego, co uatwia trawienie i przyswajanie pokarmw. Owoce zawieraj wicej olejku i flawonoidw, dlatego dziaaj silniej od korzeni pietruszki. Dziaania niepodane. Zbyt due dawki lub podawane przez duszy czas wycigi z owocw pietruszki mog u kobiet powodowa skurcze i ble macicy, a nawet wywoywa lub wzmaga krwawienia miesiczne. Nie naley podawa ich kobietom w ciy oraz maym dzieciom. Zastosowanie. Przetwory z korzeni lub owocw pietruszki stosowane s jako lek moczopdny w zmniejszonym wydalaniu moczu i obrzkach, a take w kamicy moczowej. Ponadto w stanach zapalnych nerek i pcherza oraz w zaburzeniach trawiennych, jak brak aknienia, wzdcia, bl brzucha i atonia jelit. Wycig z owocw pietruszki jest jednym ze skadnikw pasty Fitolizyna (Herbapol). Przetwory. Napar z korzeni pietruszki: 1 yk rozdrobnionego surowca zala 11/2 szklanki wody wrzcej. Naparza pod przykryciem 15 min. Odstawi na

293

10 min i przecedzi. Pi 2-3 razy dziennie po 1/4-1/3 szklanki midzy posikami, jako rodek moczopdny, antyseptyczny, wiatropdny i rozkurczowy. Wskazane jest rwnoczesne przyjmowanie po 1 tabletce witaminy B1. Napar z owocw pietruszki: 1/2 yki owocw zala 1 szklank wody wrzcej i naparza pod przykryciem przez 15 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 1-2 yki 2-4 razy dziennie midzy posikami w przypadkach jak napar z korzenia. Przyjmowa jednoczenie 2 razy dziennie po 1 tabletce witaminy B1. Zioa w ciowym zapaleniu nerek: zmiesza rwne iloci korzenia pietruszki, lici opianu, lici orzecha woskiego, lici pokrzywy, lici brzozy i kwiatw nagietka. Zala 2 1/2 yki zi w termosie 3 szklankami wody wrzcej. Zamkn i odstawi na 1 godz. Pi 2/3 szklanki 3-4 razy .dziennie w stanach zapalnych drg moczowych, tak e u ciarnych, w niewydolnoci nerek, wysypkach skrnych i pomocniczo w kamicy moczowej oraz gocu przewlekym.

105. PICIORNIK GSI

Potentilla anserina L.
Jest to bylina z rodziny Rowatych (Rosaceae), niemal kosmopolityczna, rozpowszechniona w Europie z wyjtkiem pomocnych kracw, w Azji i Ameryce Pnocnej, a sporadycznie w innych czciach wiata. W Polsce bardzo pospolita na caym niu i w niszych partiach grskich. Tworzy czsto due skupienia na wilgotnych pastwiskach, przy rowach i w pobliu domostw. Piciornik gsi wydaje rozogi dugie do 1 m, zakorzeniajce si. W wzach rozogw wyrastaj nowe rozety lici i te, promieniste kwiaty na dugich szypukach. Licie pierzastodzielne, od spodu srebrzyste owosione, od czego wywodzi si inna nazwa tej roliny - srebrnik. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si od maja do sierpnia w okresie zakwitania licie, kwiaty i rozogi bez korzeni i suszy w suszarniach naturalnych w cieniu i przewiewie. Otrzymuje si jako surowiec leczniczy ziele piciornika gsiego (syn. -ziele srebrnika), Herba Anserinae. Podstawowe zwizki czynne. Ziele zawiera okoo 6% garbnikw typu mieszanego, flawonoidy (m.in. kemferol, kwercetyn, mirycetyn i kwercytryn), leukodelfinidyn, sytosterol, alkohol cerylowy, kwas bursztynowy i kwas askorbowy (witamina C), okoo 0,22% choliny, histydyny i betainy, nie okrelon bliej substancj gorzk i sole mineralne. Dziaanie. Ze wzgldu na znaczn zawarto garbnikw wycig z ziela dziaa przeciwbiegunkowe, zmniejsza stan zapalny bon luzowych i hamuje drobne krwawienia z naczy wosowatych. Flawonoidy, zwaszcza kwercetyna, a take obecna w surowcu w maych ilociach witamina C poprawiaj stan i uszczelniaj ciany naczy krwiononych oraz dziaaj rozkurczowo na minie gadkie przewodu pokarmowego, oskrzeli i naczy wiecowych. Zawarte w zielu niewielkie iloci goryczy pobudzaj agodnie wydzielanie soku odkowego i poprawiaj czynno przewodu pokarmowego. Wywieraj korzystny wpyw na czynno wtroby i wydzielanie ci. Obserwuje si rwnie dziaanie rozkurczowe na minie gadkie przewodu pokarmowego i macicy, szczeglnie wyrane w stanach ich nadmiernego skurczu. Przy zbyt niskim napiciu podnosz je do poziomu fizjologicznego.

294

Dziaania niepodane. Przetwory z piciornika podawane w zalecanych dawkach leczniczych nie wywouj objaww szkodliwych. Wiksze dawki mog spowodowa nudnoci i zaparcia. Zastosowanie. Odwary z ziela piciornika gsiego stosuje si w biegunkach, zaburzeniach trawiennych z blami brzucha i pcherzyka ciowego, ze wzdciami, odbijaniem, kolk jelitow i nieregularnymi wyprnieniami, w niedoborze soku odkowego i ci, a take w bolesnym miesiczkowaniu oraz w pocztkowym okresie niewydolnoci wiecowej. Przetwory. Odwar z ziela piciornika gsiego: 1 yk ziela zala 1 szklank wody gorcej, ogrza do wrzenia i gotowa agodnie pod przykryciem 3 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi po 1/4-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie po jedzeniu w zaburzeniach trawiennych bd w bolesnym miesiczkowaniu. Zioa przeciwastmatyczne: zmiesza rwne iloci ziela piciornika gsiego, korzenia mydlnicy, korzenia prawolazu, ziela tymianku (lub macierzanki), owocw anyu (lub kopru woskiego) i porostu islandzkiego. Zala 1 yk zi 1 1/2 szklanki wody ciepej i odstawi na 1 godz. do napcznienia. Nastpnie ogrza powoli pod przykryciem do wrzenia (nie gotowa). Odstawi na 5 min i przecedzi. Pi 3-4 razy dziennie po 1/2 szklanki po jedzeniu jako rodek wykrztuny, rozkurczowy i bakteriobjczy w astmie i anginie. Zioa wtrobowe: zmiesza po 50 g ziela piciornika gsiego i ziela szanty oraz po 25 g ziela rzepiku, ziela krwawnika, kwiatw rumianku, korzenia lukrecji oraz korzenia cykorii. Zala 2 yki zi 2 1/2 szklanki wody ciepej i gotowa agodnie pod przykryciem 3 min. Odstawi na 10 min i przecedzi do termosu. Pi 2/3 szklanki 3 razy dziennie na 1 godz. przed jedzeniem jako rodek ciopdny i poprawiajcy trawienie. Zioa wtrobowe dla ozdrowiecw: zmiesza po 50 g ziela piciornika gsiego, ziela fioka trjbarwnego i korzenia cykorii oraz po 25 g lici mity pieprzowej, kory wierzbowej i lici ruty. Zala 11/2 yki zi 2 szklankami wody wrzcej i odstawi pod przykryciem na 20 min. Nastpnie przecedzi. Pi 3-4 razy dziennie po 1/2 szklanki midzy posikami po przebytym wirusowym zapaleniu wtroby w kocowym okresie 5-8 miesicy zdrowienia. Take w nieycie odka i jelit oraz drg ciowych. Zioa w nieycie odka i jelit: zmiesza po 30 g ziela piciornika gsiego, ziela nostrzyka, kcza tataraku i lici mity pieprzowej. Zala 1 yk zi 1 szklank wody wrzcej i gotowa powoli pod przykryciem 2 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 2 razy dziennie po 1/2 szklanki po jedzeniu w zaburzeniach trawiennych. Cholagogum (Nattermann, RFN), krople zawierajce wycigi z 10 zi i mieszanin fosfolipidw. Stosuje si w zapaleniu pcherzyka ciowego, kamicy ciowej oraz przewlekych schorzeniach wtroby i trzustki.

106. PICIORNIK KURZE ZIELE

Potentilla erecta (L.) Hampe
Jest to bylina z rodziny Rowatych (Rosaceae), wystpujca w Europie rodkowej i pnocnej oraz najbardziej na zachd wysunitej czci Syberii. W Polsce do pospolita na pastwiskach, torfowiskach, zarolach i widnych lasach, zwykle na glebie prchnicznej i wilgotnej na niu oraz w Karpatach ponad granic lasw.

295

Rolina wytwarza pod ziemi wrzecionowate lub nieco bulwiaste kcze, z ktrego wyrastaj licie odziomkowe oraz odygi wznoszce si ukowato, u gry rozgazione, do 30 cm wysokie. Licie krtkoogonkowe lub bezogonkowe z duymi przy-listkami, wcitymi 3-5 razy. Kwiaty promieniste, te. Patkw korony przewanie cztery. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si jesieni ze stanowisk naturalnych kcza rolin starszych, odcina czci nadziemne oraz drobne korzenie, szybko myje i suszy w suszarniach ogrzewanych w temp. poniej 60C. Surowcem jest kcze piciornika - Rhizoma Tormentillae. Podstawowe zwizki czynne. Kcze zawiera do 23,5% garbnikw. Normy apteczne w Polsce wymagaj co najmniej 15%. W zespole znajduj si niemal rwne iloci garbnikw hydrolizujcych, pochodnych pirogalolowych, oraz niehydrolizujacych z grupy pirokatechiny (garbniki skondensowane). Ponadto wolne kwasy organiczne (m.in. elagowy), trjterpen tormentol, substancje ywicowe i woskowe oraz sole mineralne. Dziaanie. Kcze piciornika jest typowym surowcem garbnikowym, zawierajcym m.in. garbniki mao wraliwe na czynniki hydrolizujce. Zwizki te cz si z biakowymi skadnikami bony luzowej komrek, tworzc zespoy nierozpuszczalne w wodzie i trudno ulegajce dziaaniu enzymw bakteryjnych. Zmieniaj cinienie osmotyczne wewntrz komrek, dajc efekt cigajcy. Utrudniaj przenikanie wody przez ciany jelit i rozrzedzenie treci jelitowej, hamuj biegunk oraz ubytek wody i elektrolitw z organizmu. Wycigi wodne z kczy piciornika dziaaj zarazem bakteriobjczo, hamujc rozwj drobnoustrojw chorobotwrczych i saprofitycznych oraz drodakw i innych grzybw w przewodzie pokarmowym. Unieczynniaj zwizki powstajce z rozpadu martwych komrek i uszkodzonych tkanek, w tym te histamin, a ponadto toksyny bakteryjne i niektre metale cikie, np. ow. Przeciwdziaaj drobnym krwawieniom z uszkodzonych naczy wosowatych w bonie luzowej caego przewodu pokarmowego. Zmniejszaj stan zapalny bon luzowych jamy ustnej, garda, odka i jelit i zapobiegaj rozszerzaniu naczy krwiononych przez histamin. Podane zewntrznie, wywieraj na skr i bony luzowe te same dziaania. Dziaania niepodane. Przetwory z kcza piciornika, podawane doustnie przez czas duszy, mog spowodowa uporczywe zaparcia. W dawkach wikszych mog wywoa u osb wraliwych wymioty oraz kolk odkow lub jelitow. Zastosowanie. Przetwory z kcza piciornika stosuje si w biegunkach bakteryjnych, spowodowanych zatruciami pokarmowymi, a pomocniczo w czerwonce i durze brzusznym. Mniej wskazane s w biegunkach przewlekych, ktre mog towarzyszy rnym powanym schorzeniom przewodu pokarmowego, jak owrzodzenie jelita grubego, grulica jelit lub nowotwr przewodu pokarmowego. Z tego powodu w przypadku przecigajcych si biegunek naley zasign porady lekarskiej. Wskazania do stosowania przetworw z piciornika obejmuj rwnie stany zapalne odka i jelit oraz krwawienia spowodowane owrzodzeniem jelita grubego lub odbytnicy. Cz garbnikw hydrolizujcych przedostaje si do moczu i tam dziaa przeciwzapalnie i bakteriobjczo, take na szczepy antybiotykoodporne. Wykazano te korzystne dziaanie pomocnicze w raku odka. Zewntrznie stosuje si przetwory z kcza piciornika do pukania w stanach zapalnych dzise, jamy ustnej i garda oraz do irygacji w zapaleniu pochwy i upawach, a take do kompresw na uszkodzone miejsca skry i trudno gojce si rany lub oparzenia.

296

Piciornik kurze ziele (wg L. Fuchsa, 1543)

Kcze piciornika suy do sporzdzania nalewki - Tinctura Tormentillae, mieszanki zioowej Tannosan, czopkw Hemorol i maci Tormentiol, produkowanych przez Herbapol i Zakady Polfa. Przetwory. Odwar z kcza piciornika: 1 yk rozdrobnionych kczy zala 1-11/2 szklanki wody zimnej i gotowa agodnie pod przykryciem 5 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi po 2 yki do 1/4 szklanki 2-3 razy dziennie przy biegunkach i innych wymienionych wyej chorobach przewodu pokarmowego. Zewntrznie stosuje si 1-2 yki odwaru na szklank wody ciepej kilka razy dziennie do obmywa, okadw i pukania. Do irygacji oraz lewatyw naley rozcieczy odwar rwn iloci wody o temperaturze ciaa ludzkiego. Nalewka z kcza piciornika, Tinctura Tormentillae (Herbapol): 1/2 yeczki na 1/2 szklanki wody ciepej - do pukania jamy ustnej i garda w stanach zapalnych i anginie oraz do obmywania ran, czyrakw i oparze.

297

Wino z kcza piciornika: do butelki (700 ml) psodkiego wina czerwonego doda 30 g sproszkowanych kczy piciornika i 10 g ziela krwawnika (lub ziela tasznika). Macerowa 14 dni, czsto wstrzsajc. Pi po maym kieliszku 2-3 razy dziennie na 60 min przed posikiem w maych krwawieniach wewntrznych, poczonych z biegunk. Zioa w krwawieniach z jelita grubego: zmiesza po 50 g kczy piciornika i lici orzecha woskiego oraz po 25 g kory kasztanowca, ziela piciornika gsiego, ziela krwawnika, kwiatw nagietka i kwiatw rumianku. Zala 2-3 yki zi w termosie 21/2 szklanki wody wrzcej, zamkn i pozostawi na 1 godz. Pi 2/3 szklanki 3 razy dziennie midzy posikami. Jednoczenie przyjmowa po 1 tabletce witaminy B1 i po 1 draetce witaminy C. Zioa dziaaj przeciwbiegunkowe, przeciw-zapalnie i przeciwkrwotocznie, zwaszcza we wrzodziejcym zapaleniu jelita grubego. Ponadto stosowa codziennie wlewy doodbytnicze omwione niej. Zioa przeciwbiegunkowe: zmiesza po 10 g rozdrobnionych kczy piciornika, lici mity pieprzowej, lici orzecha woskiego, kwiatw wizwki i kwiatw arniki. Zala 1 yk mieszanki 1 szklank wody zimnej i odstawi na 1 godz. Nastpnie gotowa powoli pod przykryciem 5-7 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi porcjami 2-3 szklanki odwaru w cigu dnia w przypadku biegunki. Tannosan (Herbapol), zioa zawierajce kcze piciornika, owoc borwki czernicy, li mity, li szawii i kwiat rumianku rzymskiego. Zala 1 yk zi szklank wody gorcej i gotowa agodnie 2 min pod przykryciem. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 2-5 razy dziennie 1/4-1/2 szklanki na 1 godz. przed posikiem jako lek przeciwbiegunkowy. Take w nieycie odka. Dzieciom od 4 lat podawa 1-3 yki, zalenie od wieku, na 1 godz. przed posikiem 2-5 razy dziennie. Wlew doodbytniczy: zmiesza po 25 g kczy piciornika i ziela rdestu ptasiego oraz po 50 g kwiatw rumianku i kwiatw nagietka. Zala 11/2 yki zi 21/2 szklanki wody ciepej. Ogrza do wrzenia i gotowa pod przykryciem 5 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. agodnie ciepy odwar wprowadzi do odbytnicy w pozycji lecej i utrzyma go moliwie dugo (20-30 min). Stosowa w owrzodzeniu jelita grubego lub odbytnicy. Nastpnie wprowadzi czopek Hemorol. Czstotliwo wleww zaley od stopnia zaawansowania schorzenia, nasilenia blu i krwawie, zwykle 2-3 razy tygodniowo. Jednoczenie naley pi napary z odpowiednich zi. Balsam przeciw odleynom: tub maci Tormentiol zmiesza ze 100 g oleju nagietkowego (lub oleju dziurawcowego), doda na koniec noa tlenku cynku oraz zawarto 5 kapsuek witaminy A+E. Po starannym wymieszaniu stosowa do smarowania odleyn oraz lekkich oparze termicznych lub sonecznych, rwnie w przypadku wyprysku, zaczerwienienia skry i otar naskrka. Tormentiol (Polfa), ma zawierajca m.in. wycig z piciornika, stosowana w zapalnych i ropnych stanach skry, trudno gojcych si ranach, odleynach i uszkodzeniach naskrka. Przyspiesza ziarninowanie i gojenie si ran.

298

107. PODBIA POSPOLITY

Tussilago farfara L.
Jest to bylina z rodziny Zoonych (Compositae), wystpujca w Europie, rodkowej i pnocnej Azji, pnocnej Afryce i Ameryce Pnocnej. W Polsce pospolity na niu i w grach po stref kosodrzewiny. Ronie nad brzegami wd, w wilgotnych zarolach, na gliniastych zboczach i torach kolejowych. Podbia wytwarza pod ziemi kcze, z ktrego wyrastaj atwo zakorzeniajce si dugie rozogi. Pdy kwiatonone wyrastaj ju w marcu lub kwietniu przed rozwojem lici. Kwiaty te zebrane w koszyczki na szczycie pdu kwiatostanowego. Licie ogonkowe o blaszce okrgawosercowatej i szeroko otwartej zatoce nasadowej oraz nierwno zbkowanym brzegu. Licie stare s od spodu biao pajczynowato owosione, natomiast mode - pajczynowatokutnerowate po obu stronach. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si mode, ale dobrze ju rozwinite licie, wolne od plam, bez ogonka lub z jego resztk i suszy w cieniu oraz przewiewie rozoone cienk warstw. Lepiej jest suszy w suszarni ogrzewanej w temp. do 40C. Surowcem jest li podbiau - Folium Farfarae.

Podbia pospolity (wg L. Fuchsa, 1543)

299

Niekiedy zbiera si rozkwitajce koszyczki podbiau bez szypuek i suszy moliwie szybko w temp. do 40 w suszarni ogrzewanej. Otrzymuje si jako surowiec kwiat podbiau - Flos Farfarae. Obydwa surowce naley przechowywa w woreczkach, w miejscach suchych i zacienionych. Podstawowe zwizki czynne. Li podbiau zawiera do 8% luzu, ponadto garbniki, olejek eteryczny, flawonoidy, fitosterol, kwasy polifenolowe, cholin , zwizki goryczowe oraz sole mineralne bogate w cynk. W surowcu otrzymanym w Australii i Norwegii znaleziono alkaloid pirolizydynowy senkirkin , a w pochodzcym ze rodkowej i zachodniej Europy wykryto pokrewn tussilagin. W kwiatach podbiau znajduj si liczne zwizki flawonoidowe (m.in. rutyna, hiperozyd i awikularyna), kwasy wielofenolowe, jak kawowy i ferulowy, karotenoidy (m.in. taraksantyna), trjterpen faradiol, fitosterole i zwizki cukrowe. W surowcu tym stwierdzono wicej olejku eterycznego i flawonoidw, a mniej luzu i zwizkw goryczowych ni w liciach podbiau. Dziaanie. Odwary z lici podbiau powlekaj bony luzowe jamy ustnej i garda oraz zmniejszaj podranienie bon luzowych grnych drg oddechowych. Powoduj spcznienie i rozrzedzenie zalegajcej wydzieliny oraz pobudzenie ruchw nabonka rzskowego, a tym samym wyzwalaj odruch wykrztuny. Jednoczenie flawonoidy agodnie obniaj napicie mini gadkich grnych drg oddechowych i oskrzeli oraz uatwiaj odkrztuszanie. Zawarte natomiast w odwarze garbniki dziaaj przeciwzapalnie i cigajce na bony luzowe jamy ustnej, garda oraz przeyku, a olejek eteryczny nieznacznie przeciwbakteryjnie. Kwiaty podbiau wywieraj silniejsze od lici dziaanie rozkurczowe, natomiast sabsze powlekajce i cigajce. Dziaania niepodane. Ze wzgldu na obecno niewielkich iloci alkaloidw pirolizydynowych naley unika duszego stosowania przetworw z podbiau. Zastosowanie. Przetwory z lici podbiau stosuje si w lekkich stanach nieytowych bon luzowych grnych drg oddechowych, z objawami blu w gardle oraz utrudnionym przeykaniu i odkrztuszaniu. Ponadto jako lek pomocniczy w przewlekym zapaleniu oskrzeli, osabieniu odruchu wykrztunego i w zanikowym, suchym nieycie garda u palaczy tytoniu oraz osb w wieku podeszym. Niekiedy podaje si li podbiau w mieszankach w stanach zapalnych przeyku. Li podbiau jest skadnikiem mieszanek wykrztunych Pektosan i Neopektosan, a cznie z kwiatem podbiau suy do otrzymywania soku - Succus Farfarae, preparatw stosowanych w nieytach grnych drg oddechowych. Kwiat podbiau znajduje zastosowanie w nieytach bon luzowych grnych drg oddechowych o agodnym przebiegu, zwaszcza u osb starszych, u ktrych czciej obserwuje si skurcz oskrzeli. Rwnie w celu zagodzenia kaszlu i uatwienia odkrztuszania w przypadku tzw. kaszlu suchego. Zewntrznie odwary z kwiatw podbiau stosuje si w postaci obmywa i okadw w ojotokowym zapaleniu skry, stanach zapalnych i odczynach rumieniowych skry, a take w oparzeniach sonecznych I i II stopnia. Ponadto w celach kosmetycznych na t ust cer. Przetwory. Odwar z lici podbiau: 1 yk lici zala 1-11/2 szklanki wody ciepej i ogrza do wrzenia. Gotowa powoli pod przykryciem 3 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 1/4 do 1/3 szklanki 3-5 razy dziennie midzy posikami przy kaszlu. Ten sam odwar stosuje si zewntrznie do okadw na skr przy stuczeniach, zaczerwienieniu i siniakach.

300

Sok z podbiau, Succus Farfarae (Herbapol): stosowa doustnie 30-50 kropli w kieliszku wody lub mleka 3-4 razy dziennie po jedzeniu jako rodek wykrztuny. Zioa dla astmatykw: zmiesza po 50 g lici podbiau i ziela tymianku oraz po 25 g ziela fioka trjbarwnego, ziela glistnika, korzenia albo kwiatw pierwiosnka, kwiatw lazu i owocw kopru woskiego lub anyu. Zala 1 yk zi 11/2 szklanki wody letniej i odstawi na 30 min do napcznienia. Ogrza powoli do wrzenia (nie gotowa). Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 3-4 razy dziennie po 1/2 szklanki naparu. Zioa powlekajce: zmiesza po 20 g lici podbiau, korzenia lukrecji, kwiatw lazu i nasion lnu. Zala 1 yk zi szklank wody ciepej i po 20 min ogrza do wrzenia. Gotowa powoli pod przykryciem 2 min, odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 5-6 razy dziennie maymi porcjami w stanach zapalnych przeyku, jamy ustnej i garda. Neopektosan (Herbapol), zioa zawierajce 6 skadnikw. Zala 11/2-21/2 yki zi 2-3 szklankami wody gorcej i gotowa powoli pod przykryciem 2-3 min. Odstawi na 10 min i przecedzi do termosu. Pi po 1/2-2/3 szklanki 2-4 razy dziennie midzy posikami w stanach zapalnych jamy ustnej, garda i oskrzeli oraz w kaszlu. Mucosit (Herbapol), ma zawierajca wycigi z lici podbiau i 5 innych zi. Stosuje si do smarowania dzise w zapaleniu przyzbia, paradontozie i po zabiegach stomatologicznych. Bronchiflux (Nattermann, RFN), pasta w tubie zawierajca wycigi z 10 zi. Dziaa wykrztunie, rozkurczowo i uspokajajco. Pobudza wytwarzanie luzu w grnych drogach oddechowych. Pulmoran (CSRS), mieszanka zioowa zawierajca 10 skadnikw, o dziaaniu wykrztunym.

108. POKRZYWA ZWYCZAJNA

Urtica dioica L.
Jest to bylina z rodziny Pokrzywowatych (Urticaceae), rozpowszechniona niemal na caej kuli ziemskiej z wyjtkiem strefy tropikalnej. W Polsce wystpuje powszechnie w caym kraju na przychaciach, w ogrodach, zarolach, na polanach, przydroach i pastwiskach. Lubi gleby zasobne w sole mineralne. Pokrzywa jest rolin zazwyczaj dwupienn, wytwarzajc rozogi. odyga czworokanciasta, wzniesiona, do 1,5 m wysoka, czciowo rozgaziona, ulistniona naprzeciwlege. Licie ogonkowe, do 15 cm dugie, z wolnymi rwnowskolancetowatymi przylistkami. Blaszka liciowa o sercowatej nasadzie, u szczytu zaostrzona, na brzegu grubo zbkowana. Kwiaty niepozorne, jednopciowe, zebrane w zwisajce grona. Caa rolina pokryta jest woskami parzcymi i mniejszymi woskami szczeciniastymi. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si od czerwca do wrzenia dobrze rozwinite licie i suszy w warunkach naturalnych w cieniu i przewiewie. Surowcem jest li pokrzywy - Folium Urticae. Czasem cina si lub kosi cae pdy nadziemne i po lekkim przewidniciu obrywa licie i suszy. Lekko zwidnite roliny s nieco mniej parzce. Rwnorzdnego surowca dostarcza pokrzywa egawka - Urtica urens L., rolina jednoroczna, wystpujca w Polsce pospolicie koo domostw i w ogrodach. Jesieni lub wczesn wiosn wykopuje si korzenie i rozogi pokrzywy zwyczajnej, myje i suszy w suszarni ogrzewanej w temp. do 40C. Otrzymuje si jako surowiec

301

korze pokrzywy - Radix Urticae. Licie i korzenie przechowuje si w szczelnym opakowaniu w miejscach suchych, ch odnych i ciemnych. Podstawowe zwizki czynne. W liciach znaleziono kwasy organiczne (m.in. glikolowy i glicerowy), witaminy (m.in. C, K, B2 i kwas pantotenowy), flawonoidy, garbniki, karotenoidy, ksantofil, chlorofile A i B (do 0,75%), protoporfiryny, fitosterole (jak -sytosterol), lady olejku eterycznego, zwizki aminowe (m.in. histamin, acetylocholin i serotonin), kwasy organiczne, jak mrwkowy, ponadto nie ustalone bliej zwizki zwikszajce odporno organizmu na infekcje. S te sole mineralne, a w nich rne pierwiastki ladowe. We woskach parzcych wykryto skadniki lotne, jak 2-metyloheptenon i antofen. Korzenie pokrzywy zawieraj kwasy organiczne, fitosterol, lecytyn, substancje woskowe i luzowe oraz sole mineralne. Dziaanie. Wycigi z pokrzywy tylko nieznacznie podnosz dobow ilo wydalanego moczu, ale dziki hamowaniu resorpcji zwrotnej wyranie zwikszaj eliminacj chlorkw, mocznika i szkodliwych produktw przemiany materii. Z tego powodu pokrzywa uwaana jest za rodek czyszczcy krew. Obserwuje si take wyrane dziaanie na procesy przemiany materii, na co ma wpyw, z jednej strony, bogaty zestaw witamin, ktre mog uzupenia niewielkie niedobory, wystpujce zwaszcza w okresie wiosennym u dzieci, modziey i osb w wieku podeszym, z drugiej strony - dua zawarto soli mineralnych, a wrd nich rnych pierwiastkw ladowych, ktre s niezbdnymi skadnikami enzymw i hormonw ustrojowych uczestniczcych w procesach przemiany materii. Zarwno licie, jak i korzenie pokrzywy obniaj cinienie krwi, co wynika czciowo z ich dziaania moczopdnego, a take z rozkurczowego wpywu na minie naczy krwiononych. Sprzyja to lepszemu ukrwieniu, obfitszemu doprowadzeniu tlenu i sprawniejszemu odprowadzeniu metabolitw. Odwary z pokrzywy maj rwnie dziaanie przeciwkrwotoczne, zapobiegajce drobnym krwawieniom z naczy wosowatych w przewodzie pokarmowym, przypisywane nie tylko witaminie K, wystpujcej w surowcu w do znacznej iloci, ale rwnie flawonoidom i garbnikom. Pokrzywa zwiksza te poziom hemoglobiny i liczb czerwonych krwinek, podobnie jak to si obserwuje po preparatach zawierajcych zwizki elaza. Przetwory z lici pokrzywy pobudzaj wydzielanie soku odkowego, maj take nieznaczne dziaanie ciopdne. Uatwiaj trawienie, przyswajanie pokarmw i prawidowy przebieg procesw przemiany materii. Zmniejszaj stany zapalne przewodu pokarmowego i przeciwdziaaj mao nasilonym biegunkom. Szczeglne znaczenie ma pobudzajcy wpyw pokrzywy na czynno wydzielnicz trzustki, fakt tym bardziej godny podkrelenia, i mao jest zi o podobnych waciwociach. Pokrzywa obnia nieznacznie poziom cukru we krwi i wykazuje synergizm z innymi surowcami zielarskimi o dziaaniu przeciwcukrzycowym. W liciach i korzeniu pokrzywy stwierdzono niedawno istnienie czynnikw pobudzajcych wytwarzanie interferonu i antygenw wirusowych, substancji chronicych organizm czowieka przed inwazj wirusw, a porednio przed tymi rodzajami nowotworw, ktre s wywoane wtargniciem do komrek odpowiednich wirusw onkogennych. Wodne wycigi podawane zewntrznie dziaaj lekko dranico na owosion skr gowy i, jak si przyjmuje, sprzyjaj lepszemu wzrostowi wosw. Korze pokrzywy dziaa moczopdnie nieco silniej ni licie i lepiej eliminuje chlorki, mocznik oraz szkodliwe produkty przemiany materii, a nadto w wikszym

302

stopniu drani owosion skr gowy. Ma take korzystny wpyw na mieszki wosowe oraz gruczoy potowe i ojowe. Dziaania niepodane. Naley podkreli, e przetwory z pokrzywy s dobrze tolerowane przez przewaajc wikszo ludzi, czasem jednak u nielicznych osb wiksze dawki wycigu z pokrzywy mog wywoa reakcje alergiczne, podranienie odka, obrzk i skpomocz. Po podaniu zewntrznym (np. woda pokrzywowa) bardzo rzadko wystpuj odczyny alergiczne. Zastosowanie. Wycigi z lici pokrzywy stosuje si w agodnych stanach zapalnych drg moczowych oraz przewodu pokarmowego, zbyt skpym wydalaniu moczu, a pomocniczo w kamicy moczowej i skazie moczanowej, chorobie reumatycznej oraz niektrych schorzeniach skrnych, zwaszcza wieku modzieczego. Licie wchodz w skad granulatu Reumogran i mieszanki zioowej Reumosan, produkowanych przez Herbapol. Su w chorobie reumatycznej i skazie moczanowej. Pokrzyw stosuje si rwnie w agodnie przebiegajcych biegunkach rnego pochodzenia, nieycie odka i jelit, a zwaszcza w nieycie luzowo-boniastym jelit, ponadto pomocniczo w nieznacznych krwawieniach w przewodzie pokarmowym. Odwary z pokrzywy stosuje si w niektrych zaburzeniach przemiany materii, wynikajcych z niedoboru pewnych mikroelementw. Mona je podawa dawcom krwi, wykazujcym okresowo zwikszone zapotrzebowanie na jony elaza. Razem z innymi surowcami zielarskimi o podobnym dziaaniu pokrzyw mona stosowa w pocztkowym okresie cukrzycy. Li pokrzywy jest skadnikiem mieszanki zioowej Diabetosan (Herbapol) o dziaaniu przeciwcukrzycowym. Odwary z pokrzywy stosuje si zewntrznie do obmywa owosionej skry gowy w upieu i ojotoku, a take do irygacji w zapaleniu pochwy i upawach. Li pokrzywy wchodzi w skad mieszanki zioowej Vagosan (Herbapol), uywanej do irygacji i przemywa w niektrych chorobach kobiecych. Lepsze wyniki w leczeniu upieu i ojotoku daje korze pokrzywy. Wycig pynny z tego surowca jest skadnikiem preparatu Seboren (Herbapol). Przetwory. Odwar z lici pokrzywy: 2-2 1/2 yki lici zala 2 szklankami wody gorcej i gotowa agodnie pod przykryciem 5 min. Odstawi na 10 min i przecedzi do termosu. Pi 1/2-2/3 szklanki 2-3 razy dziennie po jedzeniu jako rodek poprawiajcy przemian materii; rwnie w niedokrwistoci (np. dla dawcw krwi) w okresie 2-3 tygodni, przyjmujc zarazem tabletk witaminy B1, ponadto jako lek moczopdny, oglnie odtruwajcy i zwikszajcy wydzielanie soku trzustkowego. Podawa dzieciom w braku odpornoci na infekcje, zalenie od wieku 1-2 yeczki 3 razy dziennie, dzieciom starszym 1-2 yki odwaru. Urtica-fix: 1 torebk na szklank wody wrzcej. Szklank przykry i naparza 5-10 min. Stosowa jak odwar. Mid pokrzywowy: sproszkowa rwne iloci lici pokrzywy i lici orzecha woskiego w mynku elektrycznym. Do 500 g miodu pynnego i ogrzanego doda 3-4 yki sproszkowanych zi i starannie wymiesza. Przyjmowa doustnie po 1 yeczce do 1 1/2 yeczki 2-3 razy dziennie po jedzeniu jako rodek wzmacniajcy mechanizmy obronne organizmu. Zalecany szczeglnie dla kobiet jako profilaktyczny w zagroeniu rakiem sutka. Zioa wtrobowe dla rekonwalescentw: zmiesza po 50 g lici pokrzywy, korzenia opianu i lici babki lancetowatej oraz po 25 g ziela krwawnika, lici mity pieprzowej i kory kruszyny. Zala 1 1/2 yki zi 2 szklankami wody wrzcej i naparza pod przykryciem 20 min. Odstawi na 5 min i przecedzi. Pi 3-4 razy

303

dziennie po 1/2 szklanki midzy posikami po przebytym wirusowym zapaleniu wtroby w kocowym okresie 5-8 miesicy zdrowienia. Take w nieycie odka i jelit oraz drg ciowych. Zioa w chorobie jelit: zmiesza po 50 g lici pokrzywy i ziela krwawnika oraz po 25 g kcza wownika (lub kcza piciornika kurzego ziela), ziela poziewnika, ziela rdestu ptasiego i korzenia lukrecji. Zala 2-3 yki zi 3 szklankami wody letniej i pozostawi do spcznienia na 1 godzin. Ogrza powoli do wrzenia i po 5 min przecedzi. Pi 3-4 razy dziennie po 2/3 szklanki jako lek przeciwkrwotoczny, przeciwzapalny, przeciwbiegunkowy oraz w stanach zapalnych jelit, zwaszcza we wrzodziejcym zapaleniu jelita grubego wraz z codziennymi wlewami doodbytniczymi wycigu zioowego. Jednoczenie przyjmowa po tabletce witaminy B1 i po draetce Vitaralu. Zioa w osabieniu potencji: zmiesza po 50 g lici pokrzywy, kwiatw nagietka i ziela krwawnika oraz po 25 g owocw gogu, ziela dziurawca i korzenia lukrecji. Zala 2 yki zi 2 szklankami wody gorcej i postawi na parze na 20 min pod przykryciem. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 1/2-2/3 szklanki 3-4 razy dziennie midzy posikami. Dziaaj oglnie wzmacniajco. Jednoczenie przyjmowa po kapsuce witaminy E 3 razy dziennie.

109. POONICZNIK NAGI

Herniaria glabra L.
Jest to rodzina jednoroczna lub dwuletnia, rzadziej bylina z rodziny Godzikowa-tych (Caryophyllaceae), wystpujca w Europie, pomocnej Afryce i zachodniej Azji. W Polsce ronie na sonecznych, piaszczystych stanowiskach na obszarze caego kraju, najobficiej jednak w pnocno-wschodniej czci. Poonicznik wytwarza palowy korze, od ktrego rozchodz si wkoo rozesane po ziemi odygi dugoci do 30 cm i gruboci do 2 mm, rozgaziajce si widlasto, u nasady zdrewniae. Licie eliptyczne lub odwrotnielancetowate, caobrzegie, naprzeciwlege, z dwoma drobnymi, boniastymi przylistkami. Kwiaty drobne, niepozorne, barwy tawozielonej, zebrane w zbite kbki w pachwinach lici. Caa rolina jest naga lub tylko nieznacznie owosiona. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si od czerwca do padziernika rozkwitajce roliny o jednolitej zielonej barwie, cinajc je pod pierwszym rozgazieniem, bez najniszej czci odygi, zwykle zdrewniaej. Suszy si w miejscach zacienionych i przewiewnych. Otrzymuje si jako surowiec ziele poonicznika - Herba Herniariae. Normy apteczne dopuszczaj domieszk ziela poonicznika kosmatego - Herniaria hirsuta L. Podstawowe zwizki czynne. Ziele poonicznika zawiera do 11% saponin trjterpenowych, zwanych glabrozydami, wrd nich kwan saponin - pochodn kwasu kwilajowego, ponadto inne trjterpenowe saponiny kwane i obojtne, pochodne kwasu medykagenowego. Wan grup zwizkw czynnych stanowi flawonoidy w iloci do 2,5% (np. hiperozyd, kwercetyna i jej pochodne oraz narcyzyna). Inn grup zwizkw stanowi pochodne hydroksykumaryny, jak herniaryna, umbeliferon i skopoletyna w cznej iloci okoo 0,2%. Poza tym znaleziono kwasy organiczne (m.in. glikolowy i glicerolowy), lady olejku eterycznego, garbniki i sole mineralne. Dziaanie. Ze wzgldu na zawarto flawonoidw surowiec i jego przetwory maj nieznaczne dziaanie rozkurczowe na minie gadkie, zwaszcza drg moczowych.

304

Obniaj agodnie napicie moczowodw i pcherza oraz uatwiaj przepyw moczu. Dziaanie za moczopdne poonicznika jest do sabe. Obserwuje si jednak zwikszone wydalanie jonw sodowych i chlorkowych oraz mocznika. Przyjmuje si, e wycigi z ziela poonicznika powoduj rozpadanie si kamieni moczanowych na krystaliczny piasek, wydalany nastpnie z moczem. Przetwory z poonicznika wywieraj dziaanie przeciwbakteryjne na drobnoustroje znajdujce si w drogach moczowych, w tym rwnie na szczepy oporne na antybiotyki i chemioterapeutyki. Dziaania niepodane. Przetwory z poonicznika stosowane w zalecanych dawkach leczniczych nie wywieraj dziaania szkodliwego. W dawkach wikszych mog spowodowa nudnoci. Zastosowanie. Wycigi z poonicznika stosuje si w schorzeniach drg moczowych, zwaszcza zapaleniu cewki moczowej i pcherza oraz w kamicy moczowodowej i pcherzowej. Najlepsze wyniki daj przy odczynie moczu sabo zasadowym (pH 7,2). Wycig wchodzi w skad pasty Fitolizyna. Ziele poonicznika rzadko stosuje si w lecznictwie samodzielnie. Najczciej jest skadnikiem mieszanek zioowych i innych preparatw zoonych. Przetwory. Napar zapobiegajcy kamicy moczowej: zmiesza rwne iloci ziela poonicznika i lici brzozy. Zala 1-11/2 yki mieszanki 11/2 szklanki wody wrzcej i naparza pod przykryciem 15 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Wypi cao w 2-3 porcjach midzy posikami jako lek agodnie moczopdny, zapobiegajcy powstawaniu kamieni moczowych i odkaajcy drogi moczowe. Zioa moczopdne i czyszczce krew: zmiesza po 50 g ziela poonicznika i lici brzozy oraz po 25 g korzenia mniszka, owocw ry i ziela fioka trjbarwnego. Zala 2 yki mieszanki 2 szklankami wody ciepej i gotowa powoli pod przykryciem 3 min. Odstawi na 10 min i przecedzi do termosu. Pi 1/2-2/3 szklanki 2-3 razy dziennie midzy posikami jako rodek moczopdny, czyszczcy krew, a nadto przeciwprzesikowy na naczynia wosowate. Jednoczenie przyjmowa po draetce Rutinoscorbinu. Zioa w zakaeniu drg moczowych: zmiesza rwne iloci ziela poonicznika, owocw jarzbiny, lici maliny, kwiatw mniszka, ziela macierzanki lub tymianku i ziela nawoci. Zala 21/2 yki zi w termosie 3 szklankami wody wrzcej. Odstawi na 1 godz. Pi 2/3 szklanki 34 razy dziennie midzy posikami jako rodek bakteriobjczy, przeciwzapalny, przeciwkrwotoczny, wzmacniajcy naczynia wosowate i moczopdny. Stosowa w ostrym i podostrym zakaeniu bakteryjnym drg moczowych oraz odka i jelit. W stanie przewlekym zmniejszy ilo zi do 11/2-2 yek na 3 szklanki wody. Zioa w kamicy szczawianowej i fosforanowej: zmiesza po 50 g ziela poonicznika, ziela skrzypu i ziela nawoci oraz po 25 g kcza perzu, kwiatw bawatka i znamion kukurydzy. Zala 31/2 yki zi 41/2 szklanki wody wrzcej i postawi pod przykryciem na parze przez 20 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 2/3-1 szklank naparu 3-5 razy dziennie. W kamicy szczawianowej (ale nie fosforanowej) przyjmowa jednoczenie na koniec noa wglan lub tlenek magnezu. W kamicy szczawianowej korzystne jest, aby pH moczu wynosio 6,0-6,2, natomiast w kamicy fosforanowej pH powinno osiga 5,2-5,6. Do regulowania pH moczu stosuje si Citrolyt (Filofarm), Alkalit (CSRS) lub Uralyt U (Madaus, RFN). Do zakwaszania moczu mona uy kwas askorbowy (witamina C) w dawce 2-3 draetki 4-5 razy dziennie. Korzystnie dziaaj kpiele zioowe oraz dieta uboga w sole wapnia.

305

110. PORZECZKA CZARNA

Ribes nigrum L.
Jest to krzew z rodziny Skalnicowatych (Saxifragaceae), wystpujcy w Europie i Azji, czsto uprawiany w krajach klimatu umiarkowanego ze wzgldu na jadalne owoce. W Polsce ronie dziko niezbyt czsto w wilgotnych lasach i zarolach na caym niu. Pozostaje pod czciow ochron. Porzeczka czarna osiga wysoko 1-2 m. Mode gazki oraz nerwy na spodzie lici owosione. Licie due, 3- lub 5-klapowe, w nasadzie ucite lub sercowate. Kwiaty promieniste o patkach czerwonych, zebrane w grona. Owoc jagodoksztatny, barwy niemal czarnej, do smaczny. Caa rolina wyrnia si swoistym, niezbyt miym aromatem. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si wiosn dobrze rozwinite, zdrowe, zielone licie i suszy w warunkach naturalnych w cieniu i przewiewie. Otrzymuje si li porzeczki czarnej Folium Ribis nigri. Czasem zbiera si rwnie dojrzae owoce porzeczki czarnej i suszy w cieniu i przewiewie lub w suszarni ogrzewanej w temperaturze nie przekraczajcej 35C. Otrzymuje si owoc porzeczki czarnej - Fructus Ribis nigri. Owoce wykorzystuje si czciej w gospodarstwie domowym lub przetwrstwie do sporzdzania marmolad, demw, galaretek i syropu (soku) porzeczkowego. Galaretka i syrop wyrabiane na zimno (bez gotowania) s doskonaym rdem witaminy C. Podstawowe zwizki czynne. W liciach porzeczki czarnej wystpuj garbniki, pochodne flawonowe (m.in. rutyna), kwasy organiczne, olejek eteryczny (zawierajcy -pinen, mircen, geraniol, limonen i linalol), ponadto sole mineralne (m.in. sole boru i magnezu). W owocach znaleziono cukry, kwasy organiczne, w tym kwas askorbowy (witamina C) w iloci 120 mg% oraz kwas cytrynowy (do 3,5%), antocyjany, pektyny i sole mineralne, obfitujce w br. Dziaanie. Wycigi z lici porzeczki czarnej pobudzaj przesczanie w kbkach nerkowych i jednoczenie hamuj wchanianie zwrotne w cewkach, co przypisuje si dziaaniu olejku. Sabo zwikszaj ilo wydalanego moczu i produktw przemiany materii, w tym kwasu moczowego. Ponadto dziaaj przeciwzapalnie. Wywieraj rwnie nieznaczny wpyw na popraw krenia i czynno serca oraz stopniowy zanik obrzkw. Obserwowano te nieznaczne dziaanie napotne. Zawarte w surowcu garbniki i mikroelementy dziaaj sabo przeciwzapalnie i cigajce na bony luzowe odka i jelit, a take hamuj rozwj drobnoustrojw przewodu pokarmowego. Odwar z lici porzeczki podany zewntrznie w postaci puka i okadw ma dziaanie cigajce i przeciwbakteryjne. Sok ze wieych owocw, oprcz waciwoci dietetycznych, dziaa rwnie wirusobjczo, podobnie jak sok z owocw porzeczki czerwonej, i dlatego zalecany jest w grypie (np. 1-2 yki soku do szklanki herbaty kilka razy dziennie). Dziaania niepodane. Przetwory z porzeczki czarnej stosowane w zalecanych dawkach leczniczych nie wywieraj szkodliwego dziaania. Niektre osoby nie znosz swoistego zapachu tej roliny. Zastosowanie. Odwary z lici porzeczki czarnej stosuje si jako saby rodek moczopdny, najczciej w poczeniu z innymi surowcami o podobnym dziaaniu. Ponadto jako lek przeciwzapalny, zwaszcza na pcherz moczowy. Zaleca si rwnie

306

w nieycie odka i jelit, zwykle w poczeniu z innymi zioami. Zewntrznie stosuje si do pukania w zapaleniu bon luzowych jamy ustnej i garda. Przetwory. Odwar moczopdny z porzeczki: zmiesza rwne iloci lici porzeczki czarnej i ziela skrzypu. Zala 11/2 yki zi 1 szklank wody letniej i gotowa powoli pod przykryciem 5 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 1/4-1/3 szklanki 2-3 razy dziennie midzy posikami jako rodek moczopdny, przeciwzapalny i nieco napotny. Napar przeciwnieytowy z porzeczki: zmiesza rwne iloci lici porzeczki czarnej i lici mity. Zala 1 yk mieszanki 11/2 szklanki wody wrzcej i naparza pod przykryciem 20 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 1/3-1/2 szklanki 2-4 razy dziennie midzy posikami w nieycie odka lub jelit. Napar przeciwzapalny z porzeczki: zmiesza rwne iloci lici czarnej porzeczki i lici szawii. Zala 1 yk mieszanki 1 szklank wody wrzcej i naparza pod przykryciem 15 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 2-3 yki 2-4 razy dziennie midzy posikami w nieycie odka i jelit. Ten sam napar mona stosowa do pukania jamy ustnej i garda. Korzystnie jest doda 10-15 kropli Azulanu lub 4-5 kropli Propolanu. Zioa moczopdne z porzeczk: zmiesza po 50 g lici porzeczki czarnej i kwiatw chabru bawatka oraz po 25 g kwiatw mniszka, kwiatw robinii akacjowej i ziela piciornika gsiego. Zala 3 yki zi 3 szklankami wody gorcej. Ogrza do wrzenia i gotowa powoli pod przykryciem 5 min. Odstawi na 10 min i przecedzi do termosu. Pi po 1 szklance 3 razy dziennie midzy posikami w kamicy moczanowej i dolegliwociach skrnych. Stosuje si pomocniczo w gocu i dnie (artretyzmie). Zioa w owrzodzeniu jelit: zmiesza po 50 g lici porzeczki czarnej, lici podbiau, lici babki lancetowatej i lici pokrzywy oraz po 25 g lici mity pieprzowej, ziela dziurawca i ziela rdestu ptasiego. Wsypa do termosu 2-3 yki zi i zala 2 1/2 szklanki wody wrzcej. Zamkn i pozostawi na 1 godz. Pi 2/3 szklanki 3 razy dziennie midzy posikami jako rodek przeciwbiegunkowy, przeciwzapalny i przeciwkrwotoczny, zwaszcza we wrzodziejcym zapaleniu jelita grubego, z codziennym stosowaniem wleww doodbytniczych z zi. Jednoczenie z naparem przyjmowa po tabletce witaminy B1 i po draetce witaminy C. Kompres zioowy na odbyt: zmiesza rwne iloci czarnej porzeczki, lici babki lancetowatej i kwiatw nagietka. Zwily obficie wod 2-3 yki zi, ogrza w naczyniu, owin w ptno lub gaz i po ostudzeniu do temp. okoo 35C przyoy na odbyt w pozycji lecej na brzuchu. Trzyma moliwie dugo. Nastpnie odbyt osuszy i posmarowa maci lub olejem nagietkowym bd maci Tormentiol albo Dermosan. Powtarza na przemian z nasiadwkami co drugi dzie wieczorem przez 2-3 tygodnie w ylakach odbytu i w szczelinie odbytu.

111. POZIEWNIK SZORSTKI

Galeopsis tetrahit L.
Jest to rolina jednoroczna z rodziny Wargowych (Labiatae), wystpujca w Europie i pnocnej czci Azji. W Polsce ronie jako chwast na polach, przydroach i brzegach lasw caego kraju. Poziewnik ma odyg do 1 m wysok, gazist, w grze czsto ogruczolon, na przekroju czworoktn. Licie jajowate lub podunie jajowate, zaostrzone, na

307

brzegu karbowanopikowane, ogonkowe, ustawione naprzeciwlege. Na dolnej wardze zwykle ciemny dese zajmujcy najwyej 2/3 jej powierzchni. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si w okresie zakwitania od czerwca do padziernika grne czci pdw i suszy w suszarniach naturalnych w cieniu i przewiewie. Otrzymuje si ziele poziewnika - Herba Galeopsidis. Rwnorzdnego surowca dostarczaj take inne gatunki krajowe, jak poziewnik polny - Galeopsis ladanum L., i poziewnik mikkowosy - Galeopsis pubescens Bess. Podstawowe zwizki czynne. W zielu wystpuje do 6% garbnikw, flawonoidy (m.in. pochodne skutelareiny), irydoidy (m.in. galirydozyd), alkaloid stachydryna, saponiny, gorycze, kwasy organiczne, jak salicylowy i kawowy, oraz sole mineralne, zawierajce okoo 0,25% krzemionki rozpuszczalnej w wodzie. Dziaanie. Dziki zawartoci rozpuszczalnej krzemionki odwary z ziela poziewnika wywieraj korzystne dziaanie na organizm. Rozpuszczalna krzemionka wchania si w przewodzie pokarmowym i gromadzi w rnych tkankach, jak skra, bony luzowe, ciany naczy krwiononych, tkanka pucna, krwinki czerwone i trzustka. Stosunkowo duo krzemionki zbiera si w miejscach uszkodzonych, jak rany, ubytki skrne, wapniejce ogniska grulicze i blizny pooperacyjne. Rozpuszczalna krzemionka odgrywa w moczu rol jednego z najwaniejszych koloidw ochronnych. Ziele poziewnika wykazuje ponadto sabe dziaanie moczopdne przypisywane flawonoidom, nieznaczne wasnoci wykrztune ze wzgldu na saponiny oraz niezbyt silne dziaanie cigajce i odkaajce przewd pokarmowy, powodowane przez garbniki. Dziaania niepodane. Przetwory z ziela poziewnika stosowane w zalecanych dawkach leczniczych nie powoduj objaww szkodliwych. Zastosowanie. Przetwory z ziela poziewnika stosuje si pomocniczo, nie zaniedbujc rutynowego postpowania wskazanego przez lekarza, w przypadkach grulicy puc, w stanach zapalnych bon luzowych przewodu pokarmowego i drg moczowych, w uszkodzeniach skry, w stanach pooperacyjnych, oparzeniach oraz zwikszonej przepuszczalnoci cian wosowatych naczy krwiononych. Rwnie dla uzupenienia niedoboru skadnikw mineralnych, zwaszcza u osb starszych i rekonwalescentw. Czasem ziele poziewnika znajduje zastosowanie jako lek moczopdny, ale zawsze w poczeniu z innymi surowcami dziaajcymi na drogi moczowe. Podobnie, tylko w kompozycji z innymi surowcami rolinnymi, stosuje si ziele poziewnika jako rodek wykrztuny i agodzcy kaszel. W homeopatii zaleca si ziele poziewnika w dolegliwociach nerek i pcherza. Przetwory. Odwar z ziela poziewnik a: 2 yki ziela zala na noc 2 szklankami wody letniej. Rano ogrza do wrzenia i gotowa powoli pod przykryciem 10 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 1/3-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie 1 godz. po posikach, jako rodek poprawiajcy przemian materii, mineralizujcy, przeciwzapalny i wykrztuny. Zioa mineralizujce: zmiesza po 25 g ziela poziewnika, ziela rdestu ptasiego, ziela miodunki plamistej i ziela skrzypu. Zala 1 yk zi 2 szklankami wody zimnej. Ogrza do wrzenia i gotowa agodnie pod przykryciem 15 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi po 1/2 szklanki 2-4 razy dziennie po jedzeniu jako rodek mineralizujcy w rnych postaciach grulicy, nie zaniedbujc uywania preparatw przepisanych przez lekarza. Take w rnych dolegliwociach ze strony bon luzowych i skry, po operacjach dla uatwienia bliznowacenia oraz w osabieniu cian

308

naczy wosowatych. Ponadto dla wzmocnienia owosienia i pomocniczo w zamaniach koci. Zioa piersiowe: zmiesza rwne iloci ziela poziewnika, ziela tymianku lub macierzanki, lici podbiau i lici babki lancetowatej. Zala 11/2 yki zi 2 szklankami wody wrzcej i naparza pod przykryciem 20 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi rano i wieczorem po jedzeniu po 2/3 szklanki w przewlekym bronchicie, rozedmie puc, pylicy puc, utrudnionym odkrztuszaniu, anginie i tzw. suchym kaszlu. Napar mona osodzi miodem.

112. POZIOMKA POSPOLITA

Fragaria vesca L. Jest to niewielka bylina z rodziny Rowatych (Rosaceae), rozpowszechniona w klimacie umiarkowanym niemal na caym wiecie, znana powszechnie ze swoich jadalnych owocw. W Polsce ronie w widnych lasach sosnowych caego kraju, na niu i w grach po stref kosodrzewiny. Znane s rne formy uprawne poziomki. Najbardziej ceniona jest odmiana hodowlana poziomki - Fragaria vesca var. hortensis (Duch.) Ser., bezrozogowa, obficie i dugo owocujca. Uprawiane s liczne odmiany

Poziomka pospolita (wg Ortus Sanitatis, 1496)

309

rnice si ksztatem, barw i wielkoci owocw oraz plennoci i odpornoci na choroby. Truskawka, czyli poziomka ananasowa - Fragaria ananassa Duch., jest mieszacem gatunkw poziomki europejskich z amerykaskimi. Poziomka pospolita ma odyg do 30 cm wysok, owosion. Licie ogonkowe, trjlistkowe, o brzegu pikowanym. Kwiaty biae, promieniste. Owoc rzekomy, powstajcy przez zminienie dna kwiatowego, czerwony, pachn cy, smaczny. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si ze stanu dzikiego przez ca y okres wegetacji zdrowe, zielone licie poziomki z ogonkami lub bez nich i suszy w warunkach naturalnych w cieniu i przewiewie. Surowcem jest li poziomki - Folium Fragariae. Mode licie poziomki bywaj uywane jako namiastka herbaty. Lici poziomek uprawianych nie zrywa si, gdy to bardzo obnia plon owocw. Owoce poziomki z odmian zarwno dziko rosncych, jak i uprawianych su w stanie wieym do celw spoywczych. U niektrych osb mog wywoa uczulenie. Podstawowe zwizki czynne. W liciach poziomki znaleziono okoo 6% garbnikw pirokatechinowych, flawonoidy (jak kwercetyna), kwasy organiczne, lady olejku eterycznego i sole mineralne. W wieych owocach wystpuj karotenoidy, zwizki cukrowe (do 10%), kwasy organiczne (okoo 1%), a wrd nich nieco kwasu salicylowego oraz kwas askorbowy (witamina C), antocyjany (jak fragaryna), a take sole mineralne. Dziaanie. Ze wzgldu na obecno flawonoidw odwary z lici poziomki dziaaj sabo moczopdnie, uatwiajc usuwanie z organizmu jonw sodowych i chlorkowych oraz szkodliwych produktw przemiany materii, rozpuszczalnych w wodzie. Natomiast garbniki zawarte w liciu maj sabe dziaanie cigajce na bony luzowe przewodu pokarmowego, a take przeciwbiegunkowe i bakteriobjcze. Ponadto unieczynniaj toksyny bakteryjne wydzielane przez szczepy chorobotwrcze. Owoce poziomki maj dziaanie odywcze i witaminizujce. Sok i same owoce maj wasnoci odtruwajce, tzw. czyszczce krew oraz regulujce przemian materii. Dziaania niepodane. Przetwory z lici poziomki w zalecanych dawkach nie wywouj odczynw szkodliwych. Znane s natomiast przypadki uczule na owoce poziomki, zwaszcza u dzieci. Zastosowanie. Licie poziomki wykazuj do sabe dziaanie fizjologiczne, dlatego rzadko s stosowane same. Najczciej wchodz w skad mieszanek recepturowych zioowych moczopdnych, przeciwbiegunkowych bd przeciwzapalnych, regulujcych przemian materii, zwaszcza u dzieci i modziey. Owoce poziomki stosuje si do wiosennej kuracji, polegajcej na codziennym spoywaniu po 1/2 kg owocw przez miesic, zmieszanych z kefirem, jogurtem, zsiadym mlekiem lub drodami i kawakiem wieego masa. Stwierdzono, e spoywanie owocw poziomki jest korzystne w chorobie pochodzenia tropikalnego, ale spotykanej rwnie w Europie, nazywanej sprue (psilosis). Jest to bezgorczkowa, przewleka posta opryszczkowego zapalenia jamy ustnej, poczonego z niestrawnoci, biegunk, wyniszczeniem i niedokrwistoci. Owoce poziomki bywaj niekiedy stosowane zewn trznie do maseczek kosmetycznych. Przetwory. Odwar z lici poziomki: 1 yk lici zala 1 szklank wody gorcej i gotowa pod przykryciem na sabym ogniu 5 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 1/3-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie midzy posikami jako rodek

310

moczopdny w nieycie drg moczowych, pomocniczo w gocu, skazie moczanowej (dna) i dolegliwociach skrnych. W przypadku agodnych biegunek sporzdzi podobnie odwar z 2 yek lici na 1 szklank wody gorcej. Pi 1/3-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie na 1 godz. przed jedzeniem. Zioa w schorzeniach drg moczowych: zmiesza 20 g lici poziomki, 40 g ziela nawoci i kcza piciornika kurzego ziela, 60 g owocw ry i ziela skrzypu oraz 100 g ziela dziurawca. Zala 11/2 yki zi 2 szklankami wody ciepej i gotowa powoli pod przykryciem 5-7 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi porcjami w cigu dnia w nieycie nerek i pcherza moczowego oraz kamicy moczowej.

113. PRAWOLAZ LEKARSKI

Althaea officinalis L.
Jest to bylina naleca do rodziny lazowatych (Malvaceae), wystpujca w stanie naturalnym w Europie rodkowej, poudniowej i wschodniej. Obecnie jest powszechnie uprawiana. W Polsce wystpuje rzadko w stanie dzikim w Poznaskiem i na Kujawach na kach, solniskach i przydroach. Prawolaz wytwarza kcze oraz liczne, misiste korzenie. W pierwszym roku wydaje nad ziemi rozet przyziemnych lici, a w latach nastpnych prost odyg do 1,5 m wysok, pojedyncz lub rozgazion, u dou silnie zdrewnia. Licie ogonkowe, 3- lub 5-klapowe, karbowane, zaostrzone u szczytu, po obu stronach szaro owosione. Kwiaty due, promieniste o koronie rowej. Owoc rozupka. Surowiec. Do celw leczniczych wykopuje si jesieni wycznie roliny uprawiane w drugim lub trzecim roku wegetacji i odcina misiste korzenie od kczy. Kcze jako zbyt zdrewniae nie ma znaczenia w lecznictwie. Mona je ponownie posadzi, co umoliwi zbir korzeni ju w jesieni nastpnego roku. Zebrane korzenie oskrobuje si niezwocznie z kory i suszy szybko w suszarni ogrzewanej w temp. okoo 20C, gdy inaczej kn i nabieraj nieprzyjemnego posmaku. Otrzymuje si jako surowiec korze prawolazu - Radix Althaeae. W lipcu lub sierpniu zbiera si w okresie zakwitania rwnie licie prawolazu i szybko suszy w suszarniach naturalnych w cieniu i przewiewie. Surowcem jest li prawolazu - Folium Althaeae. Prawolaz mona z powodzeniem uprawia w ogrodach przydomowych i dziakowych. Podstawowe zwizki czynne. Korze prawolazu zawiera luzy jako podstawowe skadniki czynne w iloci zmiennej zalenie od pory zbioru surowca i okresu wegetacji. Im korzenie starsze, tym luzu jest wicej. Zbierany pn jesieni, zawiera ponad 10% luzu, natomiast w lecie - okoo 5%. luz ten ma odczyn kwany. Oprcz tego w korzeniu znajduje si ponad 10% pektyn, okoo 10% sacharozy, do 2% asparaginy i znaczne iloci skrobi. Jej zawarto jest te zmienna i spada w okresie jesienno-zimowym, gdy wzrasta ilo luzu. Jest ponadto betaina i sole mineralne. Rwnie li prawolazu jest wanym surowcem luzowym. Zawarto tego skadnika dosiga w liciu 10%. Ponadto wystpuj flawonoidy, kwasy organiczne i sole mineralne. Dziaanie. Korze prawolazu jest jednym z najwaniejszych surowcw luzowych. Zawarte w nim luzy pczniej w wodzie i tworz roztwory koloidalne, ktre

311

pokrywaj bony luzowe cienk warstw utrzymujc si przez czas duszy i chroni je przed szkodliwym wpywem czynnikw zewntrznych. Uatwiaj te regeneracj uszkodzonych fragmentw bony luzowej i wpywaj na zmniejszanie si stanw zapalnych. Wodny wycig z korzenia prawolazu przyjty doustnie w odpowiednio duej dawce dziaa osaniajce na bon luzow odka, i to tym duej i skuteczniej, im wysza jest kwasowo soku odkowego, gdy luz z tego surowca zwiksza sw lepko pod wpywem kwasu solnego. luzy z prawolazu powoduj rwnie zmikczenie zalegajcej, a mniej lub wicej wysuszonej i zbitej wydzieliny przylegajcej do bon luzowych garda i krtani w tej czci, w ktrej stykaj si bezporednio. Dziki temu uatwiaj odkrztuszanie. Maj te na zasadzie odruchu wpyw na oskrzela. Po podaniu doustnym niektre skadniki surowca s wydalane z moczem i dziaaj przeciwzapalnie oraz odgrywaj rol koloidw ochronnych, przeciwdziaajcych krystalizacji skadnikw mineralnych. Zewntrznie, na skr prawolaz dziaa nie tylko odmikczajco, ale i przeciwzapalnie. Podobnie na bony luzowe i oczy. Licie prawolazu dziaaj podobnie jak korze, ale zawieraj zwykle o poow mniej zwizkw luzowych. Dziaania niepodane. Wycigi z prawolazu, stosowane regularnie przez dugi okres, mog wywoa niedobory witamin, soli mineralnych lub innych zwizkw, poniewa luzy hamuj wchanianie w przewodzie pokarmowym. Zastosowanie. Wodne wycigi z korzenia i lici prawolazu stosuje si jako preparaty ochronne i przeciwzapalne w chorobach garda, krtani i jamy ustnej oraz przy uszkodzeniach bon luzowych gorcymi pynami lub substancjami rcymi. Ponadto w nieycie oskrzeli i przeyku oraz nieycie lub wrzodzie odka i dwunastnicy, a take w nadkwanoci. W uporczywych zaparciach wskazane jest przyjmowanie sproszkowanego korzenia prawolazu zmieszanego przed zayciem z wod, gdy pczniejc w jelitach spulchnia masy kaowe, wzmaga agodnie ruchy perystaltyczne jelit i uatwia wyprnienie. W zaparciach u dzieci dobre wyniki daj lewatywy zawierajce odwar z prawolazu. Przetwory z prawolazu maj czsto zastosowanie w nieytach grnych drg oddechowych, ostrym, suchym kaszlu, chrypce, a pomocniczo w anginie i nieycie oskrzeli. Korze suy w aptece do sporzdzania syropu prawolazowego - Sirupus Althaeae, skadnika wielu mikstur przepisywanych w kaszlu i przezibieniu. Korze wchodzi rwnie w skad mieszanek zioowych Pektosan i Neopektosan, stosowanych w stanach nieytowych jamy ustnej oraz w kaszlu, a take do pukania w zapaleniu jamy ustnej. Odwary z prawolazu zalecane s do przemywania i okadw na oczy w stanach zapalnych powiek i spojwek. Ponadto do okadw w zapaleniu i widzie skry oraz na wrzody i czyraki. Przetwory. Macerat z korzenia prawolazu: 1 yk dobrze rozdrobnionego surowca zala 1 szklank wody ciepej i pozostawi pod przykryciem na 6-8 godz. do napcznienia. Nastpnie nieco ogrza i przecedzi. Pi po 1/2 szklanki 2 razy dziennie w nieycie odka oraz grnych drg oddechowych i w suchym kaszlu. Zalecany jest te do pukania w zapaleniu jamy ustnej i garda oraz do okadw w zapaleniu spojwek i brzegw powiek. Po podaniu doustnym obserwowano zmniejszenie nasilenia biegunki. Korze prawolazu sproszkowany: 1 yk stoow sproszkowanego

312

korzenia wsypa do 1/3 szklanki ciepej wody i wypi. Stosowa rano i wieczorem jako rodek uatwiajcy wyprnienia. Odwar z prawolazu do lewatyw: 1 yk rozdrobnionego korzenia prawo-lazu i 1/2 yki kwiatw rumianku zala 11/2 szklanki wody ciepej i pozostawi na 30-60 min. Nastpnie ogrza do wrzenia i gotowa agodnie pod przykryciem 3-5 min. Ostudzi i przecedzi. Stosowa do lewatyw dzieciom w zaparciach. Odwar ten moe te suy do okadw, przemywa i pukania. Odwar z prawolazu: 2-4 yki sproszkowanego korzenia zala 1-11/2 szklanki wody ciepej i gotowa bardzo powoli do otrzymania gstej papki. Doda 1/2 yki miodu, wymiesza, przenie na lniane ptno i dostatecznie ciepe przyoy na czyraki, ropne zapalenie skry i ropnie pach. Zmienia co 3 godz. Odkaa skr wod utlenion. Mukaltin (ZSRR), tabletki zawierajce mieszanin luzw i pektyn z ziela prawolazu. Dawki: 1-2 tabletki doustnie 2-3 razy dziennie jako rodek wykrztuny w schorzeniach grnych drg oddechowych.

114. PRAWOLAZ, OGRODOWY, ODMIANA O1ARNA

Althaea rosea Cav. varietas nigra Hort.
Jest to rolina jedno- lub dwuletnia, czasem bylina z rodziny lazowatych (Malvaceae), pochodzca z Pwyspu Bakaskiego, Krety i Azji Mniejszej, obecnie spotykana wycznie w uprawie. W Polsce znana jest rwnie pod nazw malwy ogrodowej lub malwy czarnej i uprawiana jako rolina ozdobna i lecznicza. Malwa czarna ma odyg prost, do 2 m wysok, nie rozgazion. Licie due, ogonkowe, kwiaty take due, promieniste, osadzone po 2-4 w ktach lici. W uprawie s odmiany o kwiatach biaych, tych, rowych lub ciemnofioletowych. Surowiec. Do celw leczniczych uprawia si wycznie odmian o kwiatach ciemnofioletowych, prawie czarnych. Zbiera si w lipcu lub sierpniu wieo rozwinite kwiaty wraz z kielichami i suszy w miejscach zacienionych i przewiewnych. Otrzymuje si jako surowiec kwiat malwy czarnej z kielichami - Flos Malvae arboreae cum calycibus (syn. Flos Malvae hortensis). W technice do barwienia wina i niektrych produktw spoywczych stosuje si same korony kwiatowe, kwiaty malwy czarnej bez kielichw - Flos Malvae arboreae sine calycibus. Podstawowe zwizki czynne. Kwiaty zawieraj 8-12% substancji luzowych, pektyny, antocyjany, skadajce si gwnie z mieszaniny trzech glikozydw delfinidyny, ponadto nie znany bliej hormon rolinny o dziaaniu estrogennym, lady olejku eterycznego, ywice, garbniki, fitosterol i sole mineralne. Dziaanie. Dziki zwizkom luzowym wodny wycig z kwiatw malwy czarnej powleka bony luzowe jamy ustnej i garda, zmniejsza nadmiern ich wraliwo i osabia odruch kaszlowy. Rozrzedza zalegajc w gardle gst wydzielin i uatwia odkrztuszanie. Na bony luzowe przewodu pokarmowego wodny wycig z tego surowca wywiera dziaanie osaniajce, ale nieco sabsze ni w grnych drogach oddechowych. Wycigi wykazuj ponadto sabe wasnoci estrogenne i pobudzaj krwawienia miesiczne u kobiet, ale nie dziaaj poronnie. Dziaania niepodane. Przetwory z kwiatw malwy czarnej stosowane w zalecanych dawkach leczniczych nie wywieraj dziaania szkodliwego. Zastosowanie. Wodne wycigi z kwiatw malwy czarnej stosuje si przede

313

wszystkim w nieytach grnych drg oddechowych, chrypce, w przypadkach uczucia suchoci w gardle i trudnociach w odkrztuszaniu, a take w kaszlu ze skp wydzielin. W nieytach przeyku i odka naley stosowa kwiaty malwy czarnej w poczeniu z surowcami bogatymi w luz, np. z korzeniem prawolazu. Surowiec ten wchodzi w skad mieszanek regulujcych miesiczkowanie oraz agodzcych dolegliwoci w okresie przekwitania. Przetwory. Odwar z kwiatw malwy czarnej: 1 yk kwiatw zala 11/2 szklanki wody gorcej i macerowa 20-30 min. Nastpnie gotowa powoli pod przykryciem 3 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 3 razy dziennie po 1/3 szklanki midzy posikami w nieytach grnych drg oddechowych oraz uywa do pukania jamy ustnej i garda. W uporczywym kaszlu doda do odwaru 1 yk miodu. Zioa w dolegliwociach kobiecych: zmiesza po 50 g kwiatw malwy czarnej i kwiatw jasnoty biaej oraz po 25 g ziela przywrotnika, szyszek chmielowych, ziela serdecznika i lici szawii. Zala 1 yk zi 11/2 szklanki wody wrzcej, przykry i postawi nad par na 20 min. Odstawi i przecedzi. Pi 2 razy dziennie po 1/2-2/3 szklanki rano i wieczorem w zaburzeniach miesiczkowania i w okresie przekwitania.

115. PRZETACZNIK LENY

Veronica officinalis L.
Jest to bylina z rodziny Trdownikowatych (Scrophulariaceae), wystpujca w caej Europie i czciowo na Syberii. W Polsce pospolita na niu na kach, pastwiskach, w rzadkich lasach, zawsze na glebach dostatecznie wilgotnych. Przetacznik ma odygi poce i korzenice si, do 20 cm drugie, silnie owosione. W przeciwiestwie do odyg grona kwiatowe s zawsze prosto wzniesione. Licie odwrotniejajowate lub eliptyczne, karbowane, ku nasadzie ca obrzegie, klinowato zwone w bardzo krtki ogonek. Kwiaty grzbieciste o koronie bladoniebieskiej. Owocem jest trjktniesercowata torebka. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si od czerwca do lipca zakwitajce grne czci pdw przetacznika, kiedy nie ma jeszcze kwiatw przekwit ych lub torebek nasiennych. Zebrane pdy nie powinny te zawiera odyg korzenicych si. Suszy si w suszarniach naturalnych, w miejscach zacienionych, o dobrym przewiewie bd w suszarniach ogrzewanych w temp. okoo 35C. Otrzymuje si ziele przetacznika lenego - Herba Veronicae. Surowiec handlowy jest zwykle mieszanin kilku gatunkw, jak np. przetacznik oankowy - Veronica chamaedrys L., i przecznik kosowy - Veronica spicata L. Podstawowe zwizki czynne. Ziele przetacznika zawiera glikozydy irydoidowe, gwnie aukubin, ponadto mannitol, -sytosterol, fenolokwasy, garbniki, flawonoidy, saponiny, gorycze i sole mineralne. Dziaanie. Najbardziej dostrzegalne jest agodne dziaanie wykrztune ziela przetacznika, przypisywane saponinom, sabsze jednak od innych surowcw z tej grupy. Wycigi z ziela nieznacznie pobudzaj wydzielanie soku odkowego z uwagi na zawarte w nich niewielkie iloci goryczy. Usprawniaj trawienie i przyswajanie pokarmw, a fenolokwasy i garbniki dziaaj take zapierajce i przeciwbakteryjnie. Ponadto wycigi te zwikszaj nieco wydalanie moczu i potu oraz uatwiaj usuwanie

314

wraz z nimi produktw przemiany materii. Odwary z przetacznika przyspieszaj gojenie ran i regeneracj uszkodzonego naskrka ze wzgldu na wasnoci lekko cigajce, bakteriobjcze i przeciwzapalne, zblione do dziaania babki lancetowatej. Dziaania niepodane. Przetwory z przetacznika stosowane w zalecanych dawkach leczniczych nie wywieraj dziaania szkodliwego. Zastosowanie. Przetwory z przetacznika su przede wszystkim jako rodek wykrztuny w suchym kaszlu i chrypce, najczciej w poczeniu z podobnie dziaajcymi surowcami. Stosuje si rwnie w przewlekych, ale niezbyt nasilonych zaburzeniach trawiennych, wyraajcych si brakiem apetytu, blem brzucha, wzdciem, nieregularnymi wyprnieniami oraz niedostatecznym przyswajaniem pokarmw. Zalecane we wrzodzie odka. Ponadto w mao nasilonej niewydolnoci nerek oraz dolegliwociach skrnych jako rodek oglnie odtruwaj Zewn trznie cy. odwary z ziela stosuje si do obmywania trudno gojcych si ran, owrzodze, swdzcych wysypek i liszajw, rwnie do okadw na oparzenia I i II stopnia, a ponadto do irygacji w upawach oraz do obmywa w widzie sromu, pukania jamy ustnej i do kpieli. Niekiedy uywane do wciera w blach gocowych. Przetwory. Odwar z ziela przetacznika: 1 yk ziela zala 1 szklank wody zimnej. Ogrza do wrzenia i gotowa agodnie pod przykryciem 3 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 2-3 razy dziennie po 1/2 szklanki przed posikami jako lek odkowy, poprawiajcy trawienie i przemian materii. Odwar wykrztuny z przetacznika: zmiesza 50 g ziela przetacznika i 20 g korzenia pierwiosnka. Zala 1 yk mieszanki 1 szklank wody zimnej i ogrza do wrzenia. Gotowa agodnie 5 min pod przykryciem. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 2-3 yki co 2-3 godz. po jedzeniu jako rodek wykrztuny w suchym kaszlu, chrypce i nieycie oskrzeli. Odwar o dziaaniu moczopdnym z przetacznika: zmiesza po 25 g ziela przetacznika i ziela nawoci. Zala 1 yk mieszanki 11/2 szklanki wody zimnej. Ogrza do wrzenia i gotowa agodnie pod przykryciem 3 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 1/2-2/3 szklanki 2-3 razy dziennie midzy posikami jako rodek moczopdny, poprawiajcy przemian materii i agodzcy dolegliwoci skrne. Ten sam odwar mona stosowa zewntrznie do pukania jamy ustnej i garda w stanach zapalnych i anginie, rwnie do okadw na trudno gojce si rany i owrzodzenia. Nalewka przetacznikowa: do 500 ml alkoholu 40-procentowego wsypa 2-3 yki rozdrobnionego ziela przetacznika i pozostawi na 14 dni, czsto wstrzsajc. Odcedzi, ziele wycisn , oba pyny przesczy przez wat. Nalewk naciera bolesne miejsce w gocu i skazie moczanowej (dnie) 2 razy dziennie. Zioa odkowe: zmiesza po 50 g ziela przetacznika, ziela drapacza lekarskiego i kwiatw rumianku oraz po 25 g owocw anyu (lub kopru woskiego), kwiatw nagietka i lici mity pieprzowej. Do 2 szklanek ciepego mleka wsypa 11/2 yki zi i powoli ogrzewa do wrzenia pod przykryciem. Odstawi na kilka minut i przecedzi (mona do termosu). Pi tylko ciepy odwar po 1/2 szklanki na 1 godz. przed niadaniem i obiadem. W 2 godz. po kolacji wypi ca szklank ciepego odwaru, pooy si na tapczanie i co 3-5 min zmienia pozycj - na wznak, na lewy i prawy bok oraz na brzuchu. Stosowa w zapaleniu odka oraz we wrzodzie odka jako rodek przyspieszajcy bliznowacenie niszy wrzodowej, take po zabiegu chirurgicznym. W przypadku wrzodu dwunastnicy pije si mleczny napar bez przyjmowania pozycji lecej.

315

Zioa w ylakach odbytu: zmiesza 50 g ziela przecznika i po 25 g ziela bukwicy, lici orzecha woskiego i kory dbowej. W naczyniu 5-6 yek zi zala 2 l wody zimnej i ogrza do wrzenia. Odstawi na 10 min i przecedzi do miski. Uy do nasiadwki na 10-15 min o temp. 36-38C. Nastpnie odbyt osuszy i posmarowa olejem nagietkowym lub olejem dziurawcowym bd wycigiem olejowym z czosnku albo roztworem witaminy E czy Linomagiem. Czstotliwo nasiadwek zaley od stanu zaawansowania choroby.

116. PRZYMIOTNO KANADYJSKIE

Erigeron canadensis L.
Jest to rolina jedno- lub dwuletnia z rodziny Zoonych (Compositae), pochodzca z Ameryki Pnocnej, rozpowszechniona jako chwast we wszystkich cz ciach wiata. W Polsce ronie bardzo pospolicie na caym niu i w niszych partiach grskich, na piaszczystych ugorach, pastwiskach, porbach lenych i w pobliu domostw. Przymiotno kanadyjskie ma odyg do 1 m wysok, szorstk, u gry rozgazion. Licie rwnowskolancetowate, z obu kocw zwajce si, z rzadka szorstko owosione i orzsione, dolne odlege ostro pikowane. Kwiaty w koszyczkach gsto skupionych. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si od czerwca do padziernika zakwitajce grne czci pdw i suszy w suszarniach naturalnych w cieniu i przewiewie. Otrzymuje si ziele przymiotna kanadyjskiego - Herba Erigeronis. Przechowuje si w woreczku pciennym w miejscu suchym i ciemnym. Podstawowe zwizki czynne. W zielu wystpuje olejek eteryczny w iloci 0,3-0,7%, zawierajcy d-limonen (do 85% olejku), dwupenten, p-cymol, linalol, aldehyd kuminowy oraz zwizki acetylenowe, jak matrykariaester i lachnofilumester. Ponadto wystpuj garbniki z grupy pirogalolu (okoo 4%), flawonoidy - do 0,2% (m.in. rutyna, kwercetyna, apigenino-7glukuronid i skutelaryna), kwasy wielofenolowe, jak kawowy, protokatechowy i ferulowy. Mniejsze znaczenie maj erygerozyd, stanowicy poczenie kwasu piromekonowego z glukoz, znaleziony w iloci 0,7% w kwiatach i 0,14% w liciach, mae iloci karotenoidw, cholina, witamina C, gwnie w wieych liciach, zwizki cukrowe i sole mineralne. Dziaanie. Ziele przymiotna kanadyjskiego jest od dawna znane jako rodek przeciwkrwotoczny, przede wszystkim w krwawieniach z kobiecych narzdw rodnych, zwaszcza w przypadkach przecigajcego si lub zbyt obfitego miesiczkowania, ale rwnie w krwawieniach z przewodu pokarmowego i drg moczowych. Stwierdza si brak dziaania w krwawieniach pucnych. Po podaniu wycigw z ziela przymiotna obserwuje si wzrost liczby pytek krwi i poziom fibrynogenu oraz skrcenie czasu protrombinowego. Zawarte w zielu przymiotna garbniki wywieraj dziaanie cigajce wskutek czenia si tych zwizkw z biakowymi skadnikami ciany komrkowej, protoplazmy komrkowej, krwi i sokw trawiennych. Dziki temu wycigi z przymiotna podane doustnie dziaaj przeciwbiegunkowe, gdy zapobiegaj przenikaniu wody przez ciany jelit do ich wiata i rozcieczaniu mas kaowych. Garbniki dziaaj zarazem przeciwbakteryjnie i przeciwzapalnie. Hamuj rozwj jelitowej flory bakteryjnej zwalniaj procesy fermentacyjne, zmniejszaj przekrwienie cian jelit i przeciwdziaaj mikrokrwawieniom z uszkodzonych naczy wosowatych. Wycigi z przymiotna wykazuj rwnie nieznaczne dziaanie moczopdne, przy-

316

pisywane obecnoci flawonoidw. Zwikszaj filtracj w kbkach nerkowych, uatwiaj przepyw moczu przez moczowody i usprawniaj jego wydalanie. Dziki temu przyspieszaj usuwanie z ustroju rozpuszczalnych w rodowisku wodnym szkodliwych produktw przemiany materii. Podane zewntrznie na skr, wywieraj korzystny wpyw na leczenie zakaonych i trudno gojcych si ran, odleyn, oparze I stopnia i niektrych chorb skrnych, zwaszcza trdziku, wyprysku i widu skry. Dziaania niepodane. Przetwory z ziela przymiotna stosowane w zalecanych dawkach leczniczych nie wywieraj dziaania szkodliwego. Zastosowanie. Przetwory z ziela przymiotna stosuje si najczciej w zbyt obfitych lub przecigajcych si krwawieniach miesicznych, a pomocniczo w innych przypadkach krwawie z drg rodnych u kobiet. Rwnie w mikrokrwawieniach bony luzowej przewodu pokarmowego oraz drg moczowych. Pomylne wyniki uzyskuje si take stosujc powysze przetwory w skazie krwotocznej. Wycig z ziela przymiotna wchodzi w skad pynu Hemorigen (Herbapol) o dziaaniu przeciwkrwotocznym. Napary i odwary z ziela przymiota znajduj od dawna zastosowanie w stanach zapalnych przewodu pokarmowego, bolesnych wzdciach, mao nasilonych biegunkach i owrzodzeniach jelita grubego. Podane wyej przetwory stosuje si rwnie jako rodki moczopdne w stanach zapalnych drg moczowych, kamicy moczowej, nerczycy i pocztkowych przypadkach puchliny wodnej. Ponadto jako rodki pomocnicze, uatwiajce usuwanie z ustroju szkodliwych produktw przemiany materii, skazie moczanowej (podagrze), chorobie reumatycznej, a take blach dnawych w okolicy ldwiowej. Zewntrznie stosuje si wycigi z przymiotna kanadyjskiego do obmywa i przymoczek na trudno gojce si rany, odleyny i oparzenia, a take w rnych chorobach skrnych. Jak zwykle w przypadku rolin leczniczych, korzystne jest czenie ziela przymiotna z innymi surowcami o podanym kierunku dziaania. Przetwory. Napar z ziela przymiotna: 2 yki stoowe rozdrobnionego ziela zala w termosie 2 szklankami wody wrzcej, przykry i odstawi na 1 godz. Pi po 1/4-1/2 szklanki 3-4 razy dziennie po jedzeniu jako rodek moczopdny lub przeciwbiegunkowy. Powideka z zielem przymiotna: sproszkowa dokadnie porcj ziela. Zmiesza 1/2 yki proszku z 3-4 ykami miodu, powide lub demu i zarobi na jednolit mas. Przyjmowa doustnie 1 yeczk 3-4 razy dziennie po jedzeniu jako rodek moczopdny, przeciwkrwotoczny i przeciwnieytowy. Zioa moczopdne: zmiesza po 20 g ziela przymiotna, ziela bratkw, kwiatw bzu czarnego, kwiatw chabru, strkw fasoli i znamion kukurydzy. Zala 11/2 yki zi w termosie 2 szklankami wody wrzcej, przykry i pozostawi na 1-2 godz. Pi po 1/2-2/3 szklanki 3 razy dziennie po jedzeniu jako rodek moczopdny w stanach zapalnych drg moczowych i kamicy moczowej. Zioa przeciwbiegunkowe: zmiesza po 20 g ziela przymiotna, ziela przywrotnika, lici orzecha woskiego, lici pokrzywy, lici szawii i kcza piciornika. Zala 11/2-2 yki zi 2 szklankami wody gorcej i odstawi na 1/2 godz. Nastpnie ogrza do wrzenia i gotowa powoli pod przykryciem 3-5 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 3-4 razy dziennie przed jedzeniem, po 1/2-2/3 szklanki jako rodek przeciwbiegunkowy.

317

Hemorigen (Herbapol), pyn zawierajcy wycig pynny z ziela przymiotna kanadyjskiego. Stosowa doustnie 1-2 yeczki w 1/4 szklanki wody 3 razy dziennie midzy posikami, o ile lekarz nie zaleci inaczej, jako lek przeciwkrwotoczny w krwotokach ginekologicznych i rnych postaciach skazy naczyniowej.

117. PRZYWROTNIK POSPOLITY

Alchemilla vulgaris L.
Jest to rolina wieloletnia z rodziny Rowatych (Rosaceae), wystpujca w Europie. W Polsce pospolita w caym kraju na kach, pastwiskach, brzegach lasw oraz na halach strefy grskiej. Naley podkreli, e przywrotnik wykazuje du zmienno i systematyka rodzaju Alchemilla jest bardzo zagmatwana. Z tego powodu botanicy podaj rn liczb nalecych do niego gatunkw. W rozmaitych podrcznikach farmakognozji i zielarstwa wskazuje si rne gatunki przywrotnikw jako roliny lecznicze, jak przywrotnik leny - Alchemilla silvestris Schm., przywrotnik pospolity - A. vulgaris L., przywrotnik pasterski - A. pastoralis Bus., i przywrotnik tawozielony - A. xanthochlora Rothm. Autorzy niniejszej pracy skaniaj si do stanowiska prof. Jakuba Mowszowicza, ktry w 1983 r. poda, e rolin macierzyst jest gatunek zbiorowy, przywrotnik pospolity - Alchemilla vulgaris L. Przywrotnik pospolity wytwarza kcza zakoczone ryczk lici. odygi wysokie do 30 cm, ywozielone, czsto sinawo nabiege, w grnej czci odstajce owosione. Licie okrgawe, 8-, 9-klapowe, klapy wcite do 1/3-2/5 blaszki, pokrgawe lub peliptyczne, do samej nasady zbkowane, zwykle owosione. Kwiaty nagie, zielone lub tozielone, zebrane w szczytowe wiechy. Kielich i kieliszek 4-dziakowy. Prciki 4. Kwitnie od czerwca do padziernika. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si mode i zdrowe, zakwitajce pdy, odrzucajc zbyt grube fragmenty odyg i knce licie. Suszy si rozoone cienk warstw w suszarniach naturalnych, w miejscach dobrze zacienionych i przewiewnych albo w suszarniach ogrzewanych w temp. do 40C. Otrzymuje si jako surowiec ziele przywrotnika - Herba Alchemillae. Podstawowe zwizki czynne. Ziele przywrotnika zawiera do 8% garbnikw, kwasy organiczne, jak elagowy, wglowodr n-dotriakontan, zwizki cukrowe, gorycze, ywice i sole mineralne. Dziaanie. Ziele przywrotnika jest surowcem garbnikowym. Odwary podane doustnie zmniejszaj nasilenie biegunki, reguluj wyprnienia i hamuj rozwj drobnoustrojw chorobotwrczych w przewodzie pokarmowym. Powstrzymuj te drobne krwawienia z naczy wosowatych i zmniejszaj stany zapalne bon luzowych przewodu pokarmowego. Zawarta w zielu substancja goryczowa pobudza wydzielanie soku odkowego obfitujcego w kwas solny, dziki czemu usprawnia procesy trawienia i przyswajania pokarmw. Przetwory z ziela przywrotnika wywieraj korzystne dziaanie na bony luzowe jamy ustnej i garda i zmniejszaj ich stany zapalne. Podobny wpyw maj na bon luzow pochwy, podane w formie irygacji. Godne uwagi jest dziaanie na skr i tkank czn, zwaszcza w miejscach uszkodzonych, jak blizny po ranach i oparzeniach. Po pewnym czasie obserwuje si czciow regeneracj naczy wosowatych, powolne zanikanie plam i znamion na skrze oraz przywrcenie w tych miejscach

318

prawidowej odpornoci i elastycznoci naskrka. Od tego pochodzi polska nazwa roliny przywrotnik. Dziaania niepodane. Ze wzgldu na do znaczn zawarto garbnikw nie naley przedua kuracji wycigami z samego ziela przywrotnika przez wiele tygodni, gdy garbniki utrudniaj wchanianie elaza i rnych mikroelementw (zob. db szypukowy, nr 28). W mieszankach zioowych surowiec ten jest bezpieczny nawet w przypadku duszego stosowania. Zastosowanie. Odwary z ziela przywrotnika podaje si doustnie w przewlekych nieytach przewodu pokarmowego, blach brzucha, wzdciach, braku aknienia, odbijaniu i mao nasilonej biegunce. Rwnie w przypadkach niedoboru soku odkowego oraz pomocniczo w bolesnym miesiczkowaniu. Zewntrznie stosuje si do okadw w uszkodzeniach i zapaleniu skry, do irygacji w upawach i stanach zapalnych pochwy, a ponadto do pukania jamy ustnej i garda. Przetwory. Odwar z przywrotnika: 1-2 yki ziela zala 2 szklankami wody gorcej i gotowa agodnie pod przykryciem 5 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi po 1/4-1/3 szklanki 3 razy dziennie przed jedzeniem w nieytach przewodu pokarmowego i braku aknienia. Odwar ten pi 2-3 razy dziennie po 1/2 szklanki midzy posikami w agodnych biegunkach. Zewntrznie ten sam odwar suy do obmywa i okadw na skr. Rwnie do pukania jamy ustnej i garda. Mona doda 10-15 kropli Azulanu. Do irygacji naley rozcieczy go rwn iloci wody. Zioa przeciw nieytowi jelit: zmiesza rwne iloci ziela przywrotnika, ziela piciornika gsiego, ziela rdestu ptasiego, lici poziomki i lici mity pieprzowej. Wsypa 2 yki mieszanki do termosu i zala 2 szklankami wody wrzcej. Przykry i odstawi na 1 godz. Pi po 1/2 szklanki 2-4 razy dziennie midzy posikami w stanach nieytowych jelit i biegunce. Kpiel regenerujca skr: zmiesza 100 g ziela przywrotnika i po 25 kwiatw rumianku (lub kwiatw krwawnika) i kwiatw lipy (lub kwiatw kasztanowca). Cao zala 2-3 l wody i powoli gotowa 5 min pod przykryciem. Odstawi na kilka minut i przecedzi do wanny, wypenionej do 1/3 wod o temperaturze 37C. Wytrawione zioa umieci w woreczku pciennym i zanurzy w wannie. Czas kpieli 15-20 min. Stosuje si dla przywrcenia skrze elastycznoci i odpornoci, usunicia lub zmniejszenia widocznoci zmarszczek, blizn, plam i znamion skry. Odwar ten mona z dobrym skutkiem stosowa do obmywania twarzy i do okadw na twarz oraz inne czci ciaa.

118. RDEST OSTROGORZKI

Polygonum hydropiper L.
Jest to rolina jednoroczna z rodziny Rdestowatych (Polygonaceae), wystpujca w Europie i Azji w strefie klimatu umiarkowanego. W Polsce ronie na caym obszarze kraju nad brzegami wd, przy rowach, na przychaciach, zawsze na glebach yznych. Rdest ostrogorzki ma odygi prosto wzniesione lub pokadajce si, powyginane, dugoci do 1 m, nieco zgrubiae w wzach liciowych, u rolin starszych czerwono nabiege, zwaszcza w wzach. Licie wyduone, lancetowate, u szczytu zaostrzone, u nasady zwone w krciutki ogonek. Pochwy liciowe nagie, na brzegu orzsione. Kwiaty biaawe lub rowe, zebrane w lune, kosowate kwiatostany. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si w czerwcu lub lipcu zakwitajce, ale

319

nie-przekwite, grne czci pdw, dobrze ulistnione, bez cz ci uszkodzonych i suszy rozoone cienk warstw w cieniu i przewiewie, a w czasie dugotrwaych deszczw w suszarni ogrzewanej w temp. do 30C. Otrzymuje si jako surowiec ziele rdestu ostrogorzkiego - Herba Polygoni hydropiperis. Podstawowe zwizki czynne. W zielu wystpuj flawonoidy (m.in. rutyna -okoo 2,3%, persykaryna, ramnazyna, kwercytryna i hiperozyd), garbniki hydrolizujce i skondensowane (okoo 4%), fenolokwasy, jak galusowy i elagowy, substancje barwne typu fagopiryny, uczulajce na wiato, olejek eteryczny w ilociach zmiennych, zawierajcy zwizki o ostrym smaku i zapachu, o charakterze aldehydw seskwiterpenowych (jak poligodial i jego izomer izotadeonal oraz konifertyfolina), fitosterole (m.in. glukozyd -sytosterolu), a ponadto nieco wosku i sole mineralne. Dziaanie. Najbardziej znane jest dziaanie przeciwkrwotoczne wycigu z ziela rdestu ostrogorzkiego. Zmniejsza on, a niekiedy cakowicie zatrzymuje niezbyt intensywne krwawienia wewntrzne. Zwiksza natomiast w niewielkim stopniu krzepliwo i obnia nieznacznie cinienie. Zwizek dziaajcy przeciwkrwotocznie nie zosta dotd zidentyfikowany. Wycig z rdestu ostrogorzkiego hamuje rwnie drobne krwawienia z uszkodzonych naczy wosowatych przewodu pokarmowego. W tym przypadku efekt przeciwkrwotoczny przypisuje si przynajmniej czciowo garbnikom, ktre tworz trwae poczenia z biakami osocza. Pewne znaczenie ma take wpyw flawonoidw, m.in. rutyny, ktre uszczelniaj ciany naczy wosowatych. Najsilniej przeciwkrwotocznie dziaa wycig z ziela rdestu ostrogorzkiego na macic, jednak zdecydowanie sabiej ni wycigi ze sporyszu. Rdest ostrogorzki dziaa rwnie moczopdnie (flawonoidy), przeciwzapalnie na przewd pokarmowy (garbniki) i na drogi moczowe (kwasy wielofenolowe i flawonoidy). Zewntrznie przeciwobrzkowo, przeciwzapalnie i regenerujce na naskrek. Dziaania niepodane. Przetwory z ziela rdestu ostrogorzkiego podawane w zalecanych dawkach leczniczych nie wywieraj dziaania szkodliwego na organizm. Zastosowanie. Najczciej stosuje si alkoholowy wycig pynny z ziela rdestu ostrogorzkiego w krwawieniach z narzdw rodnych, a zwaszcza w zbyt dugotrwaym i obfitym miesiczkowaniu. Rwnie w niewielkich krwawieniach z drobnych naczy oraz woniczek, a ponadto z ylakw odbytu. Natomiast wycigw wodnych w rodzaju naparu z ziela rdestu ostrogorzkiego nie stosuje si jako przeciwkrwotocznych ze wzgldu na ich niewielk skuteczno. W mieszankach zioowych i specyfikach stosuje si rdest ostrogorzki w zapaleniu nerek i pcherza oraz zmniejszonym wydalaniu moczu. Zewntrznie - na trudno gojce si rany, kontuzje i zwichnicia, a take w gocu i artretyzmie na miejsca bolce (okad ze wieego, zmiadonego ziela). Przetwory. Wycig pynny z ziela rdestu ostrogorzkiego, Extractum Polygoni hydropiperis fluidum (Herbapol): doustnie 30-50 kropli 2-4 razy dziennie w kieliszku wody w 1 godz. po jedzeniu jako rodek przeciwkrwotoczny. Zioa w zapaleniu drg moczowych: zmiesza po 50 g ziela rdestu ostrogorzkiego i ziela nawoci oraz po 25 g kwiatw wrzosu, kwiatw bzu czarnego, ziela poziewnika (lub ziela skrzypu) i lici poziomki (lub ziela przetacznika). Zala 2 yki zi 2 1/2 szklanki wody ciepej i gotowa powoli pod przykryciem 5 min. Odstawi na 5 min i przecedzi do termosu. Pi porcjami w cigu dnia. Mona osodzi miodem.

320

119. RDEST PTASI

Polygonum aviculare L.
Jest to rolina jedno- lub dwuletnia z rodziny Rdestowatych (Polygonaceae), wystpujca w caej Europie. W Polsce ronie pospolicie jako chwast na polach, pastwiskach, przydroach i piaszczystych nieuytkach na caym niu i w grach. Jest to gatunek zbiorowy, wykazujcy du zmienno cech morfologicznych i prawdopodobnie chemicznych. Rdest ptasi ma odygi rozesane, do 50 cm dugie, rozgazione. Licie drobne, eliptyczne lub prawie rwnowskie. Kwiaty drobne, biaawo- lub czerwonawozielone, wyrastaj po 2 do 5 w ktach lici. Owoce drobne, trjktne brzowe orzeszki. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si pod koniec okresu wegetacyjnego ulistnione, kwitnce pdy rdestu ptasiego, bez dolnej cz ci, grubszej i bezlistnej i suszy w miejscach zacienionych oraz przewiewnych. Otrzymuje si jako surowiec ziele rdestu ptasiego - Herba Polygoni avicularis. Podstawowe zwizki czynne. W zielu znajduj si flawonoidy (m.in. awikularyna, hiperozyd i kwercetyna), fenolokwasy (m.in. kawowy i chlorogenowy, p-kumarowy i galusowy), garbniki w iloci okoo 1,4%, katechina, cukry, do 8% soli mineralnych, zawierajcych rozpuszczaln krzemionk (do 0,24%), ponadto zwizek rozkadajcy witamin B1 (tzw. czynnik antytiaminowy). Dziaanie. Wycigi wodne ze wzgldu na flawonoidy zwikszaj dobow ilo wydalanego moczu, a wraz z nim usuwaj z organizmu nadmiar jonw sodu i chloru oraz mocznika i innych szkodliwych produktw przemiany materii. Chroni to w pewnym stopniu wtrob przed toksycznymi metabolitami ustrojowymi. Jednoczenie rozpuszczalna krzemionka znajdujca si w wycigach jest czciowo wydalana z moczem i odgrywa w nim rol koloidu ochronnego, utrudniajcego krystalizacj soli mineralnych i zapobiegajcego powstawaniu zogw kamieni moczowych. Korzystny wpyw na organizm ma skojarzone dziaanie rozpuszczalnej krzemionki, flawonoidw i garbnikw na ciany drobnych naczy krwiononych, prowadzce do zmniejszenia ich nadmiernej przepuszczalnoci dla osocza i krwinek czerwonych. Wycigi z ziela rdestu ptasiego podane doustnie zmniejszaj stany zapalne bon luzowych odka i jelit, hamuj rozwj drobnoustrojw, ograniczaj przenikanie wody ze cian jelit do treci pokarmowej i dziaaj przeciwbiegunkowo, co przypisuje si obecnoci garbnikw. Dziaaj te przeciwkrwotocznie w drobnych krwawieniach wewntrznych. Flawonoidy wykazuj zarazem agodne dziaanie rozkurczowe na drogi ciowe i uatwiaj odpyw ci do dwunastnicy. Podane zewntrzne dziaaj przeciwzapalnie i bakteriobjczo na skr i bony luzowe. W lecznictwie ludowym ziele rdestu ptasiego uchodzi za rodek obniajcy poziom cukru we krwi. Dziaania niepodane. Przetwory z ziela rdestu ptasiego stosowane w zalecanych dawkach leczniczych nie wywieraj dziaania szkodliwego. W przypadku duszego stosowania naley przyjmowa witamin B1 w tabletkach. Zastosowanie. Przetwory z ziela rdestu ptasiego stosuje si w przewlekych schorzeniach drg moczowych, w przypadku zmniejszenia dobowej iloci wydalanego moczu i pojawienia si w moczu zbyt duej iloci soli mineralnych, zwaszcza szczawianw. W mieszankach zioowych su jako rodek pomocniczy w chorobie reumatycznej, skazie moczanowej i miadycy naczy oraz jako tzw. rodek czyszczcy

321

krew w niektrych dolegliwociach skrnych, jak trdzik i wyprysk. Zewntrznie - w zapaleniu bon luzowych jamy ustnej, garda i pochwy. Czsto te stosuje si przetwory z rdestu ptasiego w stanach zapalnych bon luzowych przewodu pokarmowego, nadmiernej fermentacji jelitowej, wzdciach i niezbyt nasilonych biegunkach. Ponadto w przewlekych, agodnych przypadkach niewydolnoci wtroby i osabionym wydzielaniu ci. Ziele rdestu ptasiego jest skadnikiem wielu preparatw rolinnych produkowanych przez Herbapol, jak mieszanki wtrobowe Cholagoga nr I i III, zioa Reumosan i granulat Reumogran, stosowane pomocniczo w chorobie reumatycznej, mieszanka zioowa Pulmosan, stosowana w chorobach puc, i Vagosan uywana do irygacji w chorobach kobiecych. Wycig z ziela rdestu ptasiego wchodzi w skad pasty Fitolizyna, zapobiegajcej powstawaniu kamieni moczowych. Przetwory. Odwar z ziela rdestu ptasiego: 1-2 yki ziela zala 2 szklankami wody ciepej i odstawi na 2 godz. Ogrza do wrzenia i gotowa agodnie pod przykryciem 5-10 min. Po lekkim przestudzeniu przecedzi. Pi 1/2-2/3 szklanki 2-3 razy dziennie midzy posikami jako rodek agodnie moczopdny, poprawiajcy przemian materii i usprawniajcy czynno wtroby, a take jako lek przeciwzapalny w przewodzie pokarmowym, hamujcy krwawienia wewntrzne. W czasie kuracji przyjmowa po 1 tabletce witaminy B1 3 razy dziennie. Zioa czyszczce krew: zmiesza po 50 g ziela rdestu ptasiego, lici brzozy i lici orzecha woskiego oraz po 25 g str kw fasoli, owocw jaowca, korzeni opianu i ziela nostrzyka. Zala 2 yki zi 21/2 szklanki wody ciepej i pozostawi na 30 min do napcznienia. Ogrza do zagotowania i po przestudzeniu przecedzi. Pi 2/3 szklanki 3 razy dziennie midzy posikami jako rodek moczopdny, odtruwajcy, przeciwzapalny i przeciwkrwotoczny, w marskoci wtroby, niewydolnoci nerek, gocu, dnie, dolegliwociach skrnych i otyoci. Zioa w kamicy moczowej: zmiesza po 50 g ziela rdestu ptasiego i ziela poonicznika oraz po 25 g owocw ry, owocw jaowca, kwiatw wizwki i ziela skrzypu. Zala 21/2 yki zi 3 szklankami wody zimnej i gotowa powoli pod przykryciem 5 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi po 1 szklance 3 razy dziennie midzy posikami w kamicy moczowej, otyoci, dolegliwociach skrnych, pomocniczo w gocu i skazie moczanowej. Zioa w zaburzeniach czynnociowych (nerwicy) przewodu pokarmowego: zmiesza po 50 g ziela rdestu ptasiego, lici mity pieprzowej i kwiatw rumianku oraz po 25 g ziela dziurawca, lici melisy, korzenia kozka i owocw anyu (lub owocw kopru woskiego). Wsypa do termosu 2 yki zi i zala 21/2 szklanki wody wrzcej, zamkn i pozostawi na 1 godz. Wypi w cigu dnia w kilku porcjach na 1 godz. przed lub po jedzeniu. Zioa w wirusowym zapaleniu wtroby: zmiesza po 50 g ziela rdestu ptasiego, kwiatw rumianku i ziela piciornika gsiego oraz po 25 g kwiatw bzu czarnego, kwiatw wrzosu, ziela hyzopu, ziela drapacza i kczy tataraku. Wsypa do termosu 2-3 yki zi i zala 21/2 szklanki wody wrzcej. Zamkn i odstawi na 1 godz. Pi 2/3 szklanki 3 razy dziennie midzy posikami. Stosuje si w wirusowym zapaleniu wtroby jako uzupenienie lekw przyjmowanych w szpitalnym okresie choroby, a take w nieycie odka i jelit. Zioa dziaaj gwnie przeciwzapalnie i odtruwajce. Wlew doodbytniczy w owrzodzeniu jelita grubego: do 100 g mieszanki zioowej Vagosan doda po 25 g lici babki lancetowatej i kwiatw bzu czarnego. Przygotowa napar z 1 1/2 yki zi, zalewajc 2 1/2 szklanki wody wrzcej.

322

Odstawi na kilka minut i przecedzi. Ciepy napar (okoo 30C) wprowadzi do odbytnicy w pozycji lecej na brzuchu i trzyma przez 20-30 min. Uprzednio wykona lewatyw z wody dla usunicia kau. Powtarza codziennie i w miar poprawy zmniejsza czstotliwo. Jednoczenie pi napar z odpowiedniej mieszanki zioowej. Cholagoga (Herbapol): 2-3 yki zi zala 2-3 szklankami wody gorcej i ogrza do wrzenia. Gotowa powoli pod przykryciem 2-3 min. Odstawi na 10 min i przecedzi do termosu. Pi 1/2-2/3 szklanki 2-4 razy dziennie na 1 godz. przed posikami w schorzeniach wtroby i niedostatecznym wytwarzaniu ci. Mieszanka nr I dziaa nieznacznie zapierajce, a nr III agodnie przeczyszczajce.

120. RDEST WOWNIK

Polygonum bistorta L.
Jest to bylina z rodziny Rdestowatych (Polygonaceae), rozpowszechniona w Europie, Azji i Ameryce w strefie klimatu umiarkowanego. W Polsce ronie na wilgotnych kach i polanach na niu i w grach a po stref alpejsk. Wownik wytwarza grube podziemne kcze, wygite czsto w ksztacie litery S. odyga cienka, pojedyncza z rzadka ulistniona, wysokoci do 1 m, zakoczona zbitym, walcowatym kwiatostanem zoonym z drobnych, rowych kwiatw. Licie dolne jajowate lub jajowatolancetowate, zaostrzone, ogonkowe, grne siedz ce, lancetowate. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si wiosn lub jesieni kcza rdestu wownika, czyci od uskowatych pochew liciowych i korzeni, starannie myje i obsusza w przewiewie, a nastpnie suszy w warunkach naturalnych lub w suszarni ogrzewanej w temp. 40-50C. Otrzymuje si jako surowiec kcze rdestu wownika - Rhizoma Bistortae. Podstawowe zwizki czynne. Kcze zawiera 25% garbnikw hydrolizujcych, pochodnych kwasu galusowego i nie hydrolizujcych, pochodnych pirokatechiny (skondensowanych), wolne kwasy fenolowe, jak elagowy i galusowy, ponadto leukoantocyjanidyn , lady hydroksymetyloantrachinonw, okoo 20% skrobi i sole mineralne. Dziaanie. Kcze wownika jest typowym surowcem garbnikowym. Zawarte w nim garbniki podane doustnie w wycigach wodnych tworz nierozpuszczalne poczenia kompleksowe z biakami komrek nabonkowych odka i jelit, zmniejszaj w nich cinienie osmotyczne i powoduj ich kurczenie. Daj wic efekt cigajcy. Warstwa zmienionych komrek przez garbniki jest znacznie mniej przenikliwa dla wody przedostajcej si przez cian jelita do treci pokarmowej. Dziki temu w przypadku biegunki nastpuje zahamowanie pynnych wyprnie i nadmiernej utraty wody oraz elektrolitw ustrojowych. Przy stolcach normalnych po zayciu garbnikw obserwuje si zaparcia. Garbniki dziaaj take odkaajco. Niszcz rne szczepy bakterii, w tym rwnie antybiotykooporne, oraz drodaki i grzyby chorobotwrcze. Ponadto garbniki wykazuj dziaanie przeciwkrwotoczne w przypadku uszkodzenia drobnych naczy krwiononych w bonie luzowej przewodu pokarmowego. Maj te nieznaczne waciwoci odtruwajce, gdy wi toksyny bakteryjne i sole metali cikich w przypadkach zatru tymi zwizkami oraz uszczelniaj ciany drobnych naczy krwiono-

323

Rdest wownik (wg T. Hajka, 1562)

nych. Stwierdzono, e niektre produkty hydrolizy garbnikw wydalane s z moczem i wywieraj dziaanie przeciwzapalne na nerki, pcherz i cewk moczow. Roztwory garbnikw podane na skr i bony luzowe dziaaj przeciwbakteryjnie i przeciwzapalnie. Dziaania niepodane zob. db szypukowy, nr 28. Zastosowanie. Przetwory z kcza rdestu wownika stosuje si wewntrznie przede wszystkim w ostrych biegunkach, spowodowanych m.in. bdami dietetycznymi, dugim leczeniem antybiotykami lub stanem alergicznym. W biegunkach przewlekych, gdzie przyczyn moe by wrzodziejce zapalenie jelit, grulica jelit

324

lub inne schorzenia przewodu pokarmowego, stosowanie przetworw z rdestu wownika moe mie tylko znaczenie pomocnicze. Rwnie pomocniczo mona stosowa je w durze brzusznym i czerwonce. Dobre wyniki uzyskuje si w stanach zapalnych odka i jelit, nieprawidowej fermentacji, bolesnych wzdciach, drobnych krwawieniach jelitowych, a w mieszankach zioowych - w zapaleniu drg moczowych. Zewntrznie stosuje si do pukania w zapaleniu jamy ustnej i garda, anginie, krwawieniach z dzise, przyzbicy i pleniawkach. Prcz tego do irygacji w upawach i zapaleniu sromu. Ponadto do okadw w owrzodzeniach ylakowych podudzi, do nasiadwek w ylakach odbytu, do przemywania i kompresw na trudno gojce si i ropiejce rany oraz w nadmiernej potliwoci ng. Przetwory. Odwar z kcza wownika: 1/2 yki rozdrobnionych kczy zala 1 szklank wody letniej i pozostawi na 1 godz. Ogrza do wrzenia i gotowa agodnie pod przykryciem 5 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 1-3 yki 2-4 razy dziennie po jedzeniu jako rodek regulujcy czynno odka i jelit. W biegunkach pi po 1/4-1/3 szklanki 1-2 razy dziennie. Zewntrznie suy do irygacji, obmywa sromu i odbytu. Do pukania jamy ustnej, garda, okadw i kpieli ng sporzdzi odwar z 1 yki surowca na 1 1/2 szklanki wody. Wino przeciwbiegunkowe: do butelki wina czerwonego (700 ml) wsypa po 1 yce rozdrobnionego kcza wownika i ziela majeranku oraz 2 yki lici babki lancetowatej. Odstawi na 10 dni, czsto wstrzsajc, nastpnie przecedzi. Pi po maym kieliszku kilka razy dziennie. Jeeli utrzymuje si ostra biegunka, zwaszcza u dzieci, konieczne jest uzupenienie utraconych soli mineralnych. W tym celu rozpuszcza si w 11 wody 3,5 g chlorku sodu (soli kuchennej), 2,5 g kwanego wglanu potasu i 1,5 g chlorku potasu oraz 20 g glukozy lub cukru. Pi czsto po 1/4-2/3 szklanki zalenie od wieku i nasilenia biegunki. Odwar z wownika do kpieli: 3-5 yek rozdrobnionego kcza i 2 yki rumianku zala 2 l wody letniej i pozostawi na 1 godz. Ogrza do wrzenia i gotowa powoli pod przykryciem 5 min. Odstawi na 15 min i przecedzi do wanny wypenionej do 1/3 wod o temp. okoo 37C. Czas kpieli 15-20 min. Uywa si take do kpieli ng w nadmiernej potliwoci. Zioa do pukania jamy ustnej: zmiesza rwne iloci rozdrobnionego kcza rdestu wownika, lici szawii i kwiatw nagietka. Zala 1 yk zi 1 szklank wody wrzcej i postawi pod przykryciem nad par na 15 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Stosowa do pukania jamy ustnej i garda.

121. ROBINIA AKACJOWA

Robinia pseudacacia L.
Robinia akacjowa, zwana te grochodrzewem lub akacj, naley do rodziny Motylkowatych (Papilionaceae). Pochodzi z Ameryki Pnocnej. Zostaa przeniesiona do Europy i w Polsce jest czsto sadzona wzdu drg, w parkach i koo domostw w caym kraju. Jest to drzewo wysokie do 20 m, kolczaste, o liciach zoonych nieparzystopierzastych, o listkach jajowatych lub eliptycznych i o biaych, motylkowatych, wonnych kwiatach, zebranych w zwisie grona. Jest rolin miododajn, chtnie sadzon koo pasiek. Mid akacjowy jasny, bardzo ceniony przez pszczelarzy.

325

Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si w kocu maja lub w czerwcu rozkwitajce kwiatostany robinii i suszy w cieniu i przewiewie. Otrzymuje si jako surowiec kwiat robinii akacjowej - Flos Pseudacaciae (Flos Robiniae). Podstawowe zwizki czynne. W kwiatach robinii wystpuj flawonoidy (m.in. robinina, akacyina, kemferol i apigenina), biozydy (m.in. biokwercetyna), olejek eteryczny (zawieraj cy farnezol, linalol i piperonal), leukoantocyjanozyd, kwasy organiczne, zwizki cukrowe i sole mineralne. Dziaanie. Wycigi z kwiatw robinii akacjowej podane doustnie wyranie zwikszaj dobow ilo wydalanego moczu, co przypisuje si dziaaniu flawonoidw, z ktrych najbardziej aktywna jest robinina, a w nieco mniejszym stopniu jej aglikon kemferol. Ponadto kwiaty robinii dziaaj uspokajajco, rozkurczowo i ciopdnie, podawane w rnych zestawieniach recepturowych. Dziaania niepodane. Przetwory z kwiatw robinii stosowane w zalecanych dawkach nie wykazuj dziaania szkodliwego. Zastosowanie. Przetwory z kwiatw robinii stosuje si w osabieniu czynnoci nerek, zmniejszonym wydalaniu moczu i obrzkach. Zaleca si take w zaburzeniach przepywu ci do dwunastnicy i stanach atonicznych lub skurczowych drg ciowych oraz zwieracza Oddiego. Przetwory. Napar z kwiatw robinii: 1 yk kwiatw zala 1 szklank wody wrzcej i postawi na 15 min nad par pod przykryciem. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi po 1 szklance 2 razy dziennie midzy posikami jako rodek moczopdny, ciopdny i uspokajajcy. Zioa moczopdne w kamicy: zmiesza po 25 g kwiatw robinii akacjowej, ziela glistnika i lici brzozy oraz po 50 g ziela nawoci i lici mcznicy lekarskiej. Zala 3 yki zi 3 szklankami wody gorcej i ogrza do wrzenia. Odstawi na 10 min i przecedzi do termosu. Pi po 1 szklance 3 razy dziennie midzy posikami w kamicy moczanowej. Przed uyciem tej mieszanki naley najpierw doprowadzi mocz do odczynu obojtnego lub lekko alkalicznego.

122. ROKITNIK ZWYCZAJNY

Hippopha rhamnoides L.
Jest to ciernisty krzew z rodziny Oliwkowatych (Elaeagnaceae), wystpujcy w stanie naturalnym w Europie, na Kaukazie i na Syberii. W Polsce ronie na piaszczystych urwiskach nadmorskich oraz w Pieninach. Jest rolin chronion. Niekiedy hodowany w parkach. Rokitnik osiga wysoko do 7 m. Licie prawie siedzce, lancetowate, tpe, caobrzegie, osadzone skrtolegle, do 6 cm dugie, gsto pokryte na dolnej stronie srebrzystymi, tarczowatymi woskami. Kwiaty drobne, rozdzielnopciowe, zielonawo-brunatne. Owoce soczyste, pomaraczowe, ksztatu owalnej jagody, wielkoci ziarna grochu, osadzone bardzo gsto dookoa gazek na krtkich szypukach. Od niedawna wprowadza si rokitnik do uprawy jako krzew owocowy. Otrzymano ju kilka odmian o owocach wikszych ni u formy dzikiej i o przyjemniejszym, mniej gorzkawym smaku, a w ZSRR wyhodowano odmian pozbawion kolcw. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si od koca sierpnia do padziernika owoce rokitnika, powszechnie zwane jagodami, usuwa ewentualne zanieczyszczenia, suszy w suszarniach ogrzewanych w temp. do 35C i otrzymuje owoce rokitnika -Fructus Hippophae, przeznaczone dla przemysu farmaceutycznego. Due iloci owo-

326

cw wieych przerabia przemys spoywczy. Niekiedy zbierane s przez miejscow ludno na Syberii licie rokitnika i mode, ulistnione gazki z przeznaczeniem do uytku domowego jako rodek przeciwbiegunkowy. Podstawowe zwizki czynne. Owoce rokitnika s bogatym rdem wielu zwizkw o duym znaczeniu w lecznictwie, a mianowicie witamin z grupy B, witaminy E (do 150 mg%), witaminy C, czyli kwasu askorbowego (50-200 mg%), karotenoidw, czyli prowitaminy A (do 250 mg%). Ponadto zawieraj do 8% oleju tustego, antocyjany, flawonoidy, fosfolipidy, sterydy, garbniki, cukry, kwasy organiczne, jak cytrynowy i jabkowy, oraz sole mineralne. Dziaanie. Owoce rokitnika nale do cennych surowcw ze wzgldu na obecno witaminy C. Cho ilo tej witaminy jest znacznie nisza ni w owocach dzikiej ry, to jednak nie ulega ona tak szybko rozkadowi, gdy rokitnik nie zawiera specyficznego enzymu - askorbinazy, niszczcego ten zwizek. Dziki temu owoce rokitnika mog by przechowywane zarwno w stanie wieym, jak i mroonym lub wysuszonym przez duszy nawet czas bez wyranego obnienia wartoci. Jak wiadomo, witamina C stanowi istotny czynnik, aktywnie uczestniczcy w procesach utleniania i redukcji. Istnieje wiele schorze, ktrych pojawienie si i przebieg zale od poziomu witaminy C w narzdach i pynach ustrojowych. Wane znaczenie lecznicze ma olej tusty o wasnociach witaminy F, gdy zawiera nienasycone kwasy tuszczowe i jest zbliony do oleju sonecznikowego i lnianego. Wywiera odywczy wpyw na skr i zapewnia jej elastyczno oraz odporno. Karoteny zawarte w owocach oraz niektre karotenoidy zostaj przeksztacone w przewodzie pokarmowym w witamin A, odznaczajc si szczeglnym powinowactwem do skry i bon luzowych a niezbdn dla prawidowego ich rozwoju oraz speniania funkcji ochronnych i wydzielniczych. Tokoferole natomiast maj charakter witaminy E i chroni organizm przed zmianami zanikowymi, zwyrodnieniowymi, zakrzepowymi i skurczowymi, m.in. w obr bie naczy krwiononych i skry. Dziaania niepodane. Przetwory z rokitnika stosowane w zalecanych dawkach nie wywieraj dziaania szkodliwego na organizm. Zastosowanie. Owoce rokitnika w postaci wieej lub jako demy, konfitury, soki i inne przetwory stosuje si zapobiegawczo jako naturalne rdo dobrze przyswajalnej witaminy C, a take w przebiegu licznych schorze wymagajcych zwikszonej iloci kwasu askorbinowego w organizmie. Do najwaniejszych nale choroby gorczkowe wywoane przez bakterie lub wirusy, choroba wrzodowa odka lub dwunastnicy, stany zapalne rnych narzdw, utrzymujce si duej biegunki, okres ciy i karmienia, postpujce dolegliwoci gocowe, krwawienia z maych naczy i inne. Wycigi olejowe z owocw rokitnika, zawierajce olej tusty, karoteny i tokoferole, s z powodzeniem stosowane zewntrznie w rnych dolegliwociach bon luzowych i skry, zwaszcza oparzeniach, odleynach, uszkodzeniach skry przez promienie soneczne i rentgenowskie, trudno gojcych si ranach, zapaleniu pochwy i szyjki macicy oraz naderkach. Przetwory. Olej rokitnikowy (ZSRR), Oleum Hippophae. Otrzymuje si przez wytrawianie owocw olejem rolinnym. Stosuje si zewntrznie w przypadkach wyej wymienionych.

327

123. RA DZIKA
Rosa canina L.
Jest to kolczasty krzew wysoki do 2 m z rodziny Rowatych (Rosaceae), wystpujcy w Europie, na Syberii oraz w Ameryce Pnocnej i w Meksyku. W Polsce ronie pospolicie w zarolach, na brzegach lasw, w pobliu domostw oraz na miedzach i nieuytkach. Ra dzika osiga wysoko do 2 m. Gazki ma ukowato wygite, zwieszajce si, uzbrojone w silne, haczykowate, odchylone do tyu kolce. Licie 5- lub 7-, a niekiedy 9-dzielne. Kwiaty due, promieniste, rowe lub niemal biae. Owoc pozorny (szupinka) powstaje przez zminienie dna kwiatowego. Wewntrz znajduj si liczne owoce waciwe w postaci biaawych orzeszkw. Ra dzika jest gatunkiem zbiorowym, obejmujcym liczne podgatunki, rnice si nieznacznie midzy sob, gwnie zbkowaniem lici. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si w sierpniu i wrzeniu przed penym dojrzeniem bardzo ju soczyste i mikkie, czerwone owoce dzikiej ry i szybko suszy w suszarni ogrzewanej w przewiewie w temp. do 50C. Otrzymuje si owoc ry dzikiej z nasionami - Fructus Rosae cum semine (syn. Fructus Cynosbati cum semine). Mona rwnie suszy owoce ry bez nasion, po przekrojeniu owocni i odrzuceniu bia awych orzeszkw. Suszy si podobnie jak surowiec poprzedni. Otrzymuje si owoce ry bez nasion - Fructus Rosae sine semine (syn. Fructus Cynosbati sine semine). Rwnowartociowy, a niekiedy lepszy surowiec otrzymuje si z innych gatunkw ry, jak ra girlandowa - Rosa cinnamomea L. (zawiera do 10% wit. C), i ra pomarszczona - Rosa rugosa Thunb. (do 6% wit. C). W gospodarstwie domowym z patkw i owocw dzikiej ry sporzdza si konfitury. Owoce su ponadto do wyrobu wina domowego. Podstawowe zwizki czynne. Owoce dzikiej ry bez nasion zawieraj do 1,8% witaminy C, a take kwasu dehydroaskorbowego, stanowicego produkt utlenienia poprzedniego zwizku. Oprcz tego wystpuj inne witaminy, zwaszcza A, B1, B2, E, K, oraz czynniki zwane witamin P, tj. bioflawonoidy. Spord flawonoidw wykryto w owocach ry astragalin , izokwercytryn i tylirozyd. S rwnie karotenoidy (np. -karoten, likopen i zeaksantyna), a ponadto garbniki, cukry (do 18%), pektyny (do 4%), kwasy organiczne (do 2%), w tym cytrynowy i jabkowy (okoo 1,5%), prawie 0,03% olejku eterycznego i sole mineralne. Zawarto witaminy C spada bardzo znacznie w warunkach niewaciwego suszenia i przechowywania owocw. Dziaanie. Owoc ry dzikiej jest surowcem witaminowym, bogatym w witamin C oraz synergistycznie z ni dziaajce flawonoidy (wit. P). Poniewa organizm ludzki nie wytwarza witaminy C, konieczne jest dostarczenie jej z zewntrz z pokarmami, a w razie potrzeby w postaci lekw. Dzienne zapotrzebowanie dorosego czowieka zdrowego wynosi rednio okoo 1 mg witaminy C na 1 kg wagi ciaa, a u dzieci nieco wicej. Zapotrzebowanie na witamin C wzrasta u kobiet w okresie ciy oraz karmienia piersi. W czasie choroby, zwaszcza z podwyszon temperatur ciaa, zapotrzebowanie na witamin C wzrasta 2- i 3-krotnie. Warto pamita, e naturalna witamina C w owocach i jarzynach jest aktywniejsza od syntetycznej, gdy towarzyszce jej flawonoidy i kwasy organiczne chroni j przed rozkadem. Syntetyczna witamina C w tabletkach jest wykorzystywana przez organizm tylko w 30-40% podanej dawki.

328

Ra dzika (wg T. Hajka, 1562)

Witamina C odgrywa bardzo istotn rol w procesach utleniania i redukcji w organizmie czowieka. Ponadto wywiera hamujcy wpyw na procesy starzenia si ustroju, postpujce zmiany miadycowe oraz niektre zaburzenia trawienne. Dziaa korzystnie w chorobach zakanych, grulicy, a take w ciy. Ze wzgldu na zawarto wielu witamin owoce dzikiej ry mona uwaa za rodek oglnie wzmacniajcy. Wycigi z owocw ry dziaaj agodnie rozkurczowo, a take sabo moczopdnie i ciopdnie, co przypisuje si zawartym w owocach flawonoidom. Dziaania niepodane. Przetwory z owocw dzikiej ry stosowane w zalecanych dawkach nie wywouj objaww szkodliwych. Zastosowanie. Podaje si jako lek witaminowy w zakaeniach bakteryjnych prze-

329

biegajcych z wysok gorczk, jak rwnie w przypadkach, w ktrych utrudnione jest wchanianie witaminy C z pokarmw, np. w nieytach odka i jelit, biegunkach, wrzodzie trawiennym odka oraz dwunastnicy i innych. Jako rodek pomocniczy stosuje si wycigi z owocw ry w niektrych chorobach wtroby, drg ciowych, nerek, przewodu pokarmowego, a take w stanach zapalnych drobnych naczy krwiononych skry i wybroczynach oraz jako rodek wzmacniajcy dla rekonwalescentw i dzieci. Ponadto zaleca si w leczeniu ran, oparze, blizn pooperacyjnych, wrzodu odka i dwunastnicy oraz owrzodzenia jelita grubego. Witamina C ma korzystny wpyw na przebieg leczenia nowotworw, na ogln odporno organizmu przez zwikszenie jego mechanizmw obronnych, zwaszcza u dzieci, osb starszych, rekonwalescentw i kobiet w ciy oraz matek karmicych. Znane jest te dziaanie zapobiegawcze witaminy C w grypie i w tzw. chorobie z przezibienia oraz agodzce przebieg tych chorb i skracajce czas ich trwania pod warunkiem regularnego przyjmowania odpowiednio wysokich dawek witaminy C (okoo 1 g dziennie, co rwna si 5 tabletkom wit. C po 0,2 g). Dostatecznie wysoki poziom witaminy C w organizmie chroni przed zatruciem rnymi lekami, substancjami szkodliwymi zawartymi w powietrzu, wodzie i poywieniu. Bardzo cenn zalet tej witaminy jest hamowanie tworzenia si w przewodzie pokarmowym tzw. nitrozoamin, ktre s zwizkami rakotwrczymi, powstajcymi w przewodzie pokarmowym w wyniku spoywania warzyw uprawianych z duym nadmiarem nawozw azotowych. Owoc dzikiej ry wchodzi w skad mieszanki zioowej Cardiosan, stosowanej w chorobach serca, zwaszcza u osb starszych, a wycig pynny jest skadnikiem kropli nasercowych Neocardina oraz pynu Cholesol, podawanego w schorzeniach wtroby i pcherzyka ciowego, produkowanych przez Herbapol. Ponadto owoce ry su do produkcji syropu witaminowego Rosavit (Herbapol). Przetwory. Odwar z owocw dzikiej ry: 1-11/2 yki rozdrobnionych owocw zala 1 szklank wody ciepej i gotowa powoli pod przykryciem 5 min. Odstawi na 10 min i przecedzi, przepukujc na sitku przegotowan , ciep wod aby otrzyma pen szklank odwaru. Pi po 1/3-2/3 szklanki 2-4 razy dziennie po jedzeniu jako rodek witaminowy i regulujcy przemian materii. Zioa w chorobie wrzodowej: zmiesza 50 g rozdrobnionych owocw dzikiej ry oraz po 25 g owocw kopru woskiego, lici bobrka trj listkowego, kwiatw wrotyczu, ziela krwawnika, ziela tysicznika i ziela rdestu ptasiego. Zala 2 yki zi w termosie 2 1/2 szklanki wody wrzcej i pozostawi na 1 godz. Pi rano i w poudnie po 1/2 szklanki naparu. Wieczorem w 2 godz. po kolacji wypi reszt naparu, pooy si pasko i co 3-5 min zmienia pozycj - na wznak, na lewy i prawy bok i na brzuchu. W cigu dnia przyj 3 razy po 1 tabletce witaminy B1 oraz po 1 kapsuce witaminy A+E. Stosowa w zapaleniu odka i jelit, we wrzodzie odka, take po zabiegu chirurgicznym, gdy uatwia bliznowacenie. W przypadku wrzodu dwunastnicy pije si napar bez wykonywania obrotw. Mona przygotowywa napar na mleku zamiast wody. Zioa wzmacniajce wtrob: zmiesza po 50 g owocw ry, lici mity pieprzowej i ziela bylicy pospolitej oraz po 25 g ziela ostroenia warzywnego, lici brzozy i korzenia arcydzigla. Zala 2 yki zi w termosie 2 szklankami wody wrzcej, przykry i pozostawi na 30 min. Pi 3-4 razy dziennie po 1/2 szklanki midzy posikami po przebytym wirusowym zapaleniu wtroby w pocztkowym okresie 3-4 miesicy zdrowienia. Take w nieycie odka i jelit oraz drg ciowych.

330

Neocardina (Herbapol), krople zawierajce wycigi z owocw ry, kwiatw gogu, ziela konwalii, ziela jemioy i korzenia kozika. Doroli przyjmuj 2-3 razy dziennie po 20-30 kropli po jedzeniu w kieliszku wody. Dusze stosowanie naley uzgodni z lekarzem. Cholosas (ZSRR), syrop zawierajcy zagszczony wodny wycig z owocw ry z dodatkiem cukru, stosowany w zapaleniu pcherzyka ciowego i wtroby. Karotolin (ZSRR), olejowy wycig karotenoidw z miszu owocw ry, podawany zewntrznie w leczeniu egzem, uszkodze bon luzowych, owrzodze, oparze i ran. Melrosum (Nattermann, RFN), syrop zawierajcy wycigi z 5 zi z dodatkiem miodu, stosowany w przezibieniu, nieycie garda, oskrzeli i kaszlu. Zalecany zwaszcza dzieciom i kobietom w ciy. Olej rany (ZSRR), Oleum Rosae pingue, otrzymywany z nasion w owocach ry. Zawiera nasycone i nienasycone kwasy tuszczowe, karotenoidy, fitosterole i witamin E. Stosuje si zewntrznie w uszkodzeniu sutkw karmicych matek, odleynach, ranach, wysypkach i oparzeniach. Rozanol (ZSRR), kapsuki elatynowe do stosowania wewntrznego w niedomodze wtroby, kamicy ciowej, zaburzeniach po operacji pcherzyka ciowego oraz w kamicy moczowej. Dawki 2-3 kapsuki 3 razy dziennie na 30 min przed posikami.

124. RUMIAN SZLACHETNY

Anthemis nobilis L.
Jest to bylina z rodziny Zoonych (Compositae), wystpujca w zachodniej Europie, obecnie zwykle uprawiana, w tym rwnie w Polsce. W uprawie s odmiany penokwiatowe, zawierajce w koszyczkach tylko biae kwiaty jzyczkowe, eskie. Z tego powodu odmiany powysze nie wydaj nasion i s rozmnaane wegetatywnie. Rumian szlachetny ma odygi rozesane, dugie do 30 cm i rozgazione, zakoczone szczytowymi koszyczkami. Rolina wydaje te krtkie pdy ponne. odygi ma mikko owosione i w grnej czci nie ulistnione. Licie podwjnie pierzastosieczne o listkach rwnowskich. Kwiaty zebrane w koszyczki o dnie silnie wypukym. Wszystkie kwiaty opatrzone s lancetowatymi lub podunymi podsadkami z wyranym nerwem gwnym, nazywanymi plewinkami. Caa rolina jest silnie aromatyczna. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si rozkwitajce koszyczki kwiatowe i suszy w cieniu i przewiewie w temperaturze nie przekraczajcej 35C. Otrzymuje si jako surowiec koszyczek rumianu szlachetnego - Anthodium Anthemidis, syn. kwiat rumianku rzymskiego, Flos Chamomillae romanae. Podstawowe zwizki czynne. Surowiec zawiera olejek eteryczny w iloci do 1,2%. Skadnikami olejku s: niebiesko zabarwiony chamazulen, ponadto farnezen, pinokarwon, estry butylowy oraz izomasowy kwasw angelikowego, izomasowego, tyglinowego i metyloakrylowego. W surowcu wystpuj take flawonoidy (m.in. apigenina i jej 7-glukozyd apiina), zwizki kumarynowe, germakranolidy (jak nobilina), trjterpeny (jak -amyryna), fitosterole (jak taraksasterol), zwizki poliacetylenowe, cholina, inozyt, kwasy organiczne, jak kawowy, oraz sole mineralne. Dziaanie. Kwiat rumianu szlachetnego dziaa podobnie do rumianku pospolitego, jednak znacznie silniej wyraa si dziaanie rozkurczowe na minie gadkie

331

przewodu pokarmowego ze wzgldu na obecno olejku, flawonoidw i pochodnych kumaryny. Zmniejszaj one napicie mini gadkich, agodz lub znosz bl wywoany skurczem jelit, przywracaj w przewodzie pokarmowym prawidowe ruchy perystaltyczne i reguluj wyprnienia. Wycigi z kwiatw rumianku rzymskiego dziaaj wiatropdnie u dzieci i modziey, a poniewa maj gorzki smak, pobudzaj wydzielanie soku odkowego. Dziki temu poprawiaj trawienie, zmniejszaj skonnoci do wzd i uatwiaj przyswajanie pokarmw. W porwnaniu z rumiankiem pospolitym rumian szlachetny dziaa sabiej jako lek przeciwzapalny, poniewa zawiera w olejku tylko chamazulen, a brak w nim -bisabololu i spiroeteru. Wycigi z kwiatw rumianku rzymskiego podane doustnie agodz lub umierzaj dolegliwoci migrenowe oraz ble nerwu nadoczodoowego. Dziaania niepodane. Przetwory z rumianu szlachetnego w zalecanych dawkach nie wywouj objaww szkodliwych. Zastosowanie. Rumianek rzymski stosuje si doustnie przede wszystkim w nieytach odka i jelit, zaburzeniach wydzielniczych i ruchowych przewodu pokarmowego, niestrawnoci, braku aknienia, wzdciach i blach brzucha, jednak zwykle w poczeniu z innymi surowcami o podobnym dziaaniu na przewd pokarmowy. Surowiec ten wchodzi w skad mieszanki zioowej Tannosan. Niekiedy, w poczeniu z innymi surowcami, stosuje si pomocniczo w niezbyt nasilonych blach migrenowych i nerwu nadoczodoowego. Zewntrznie w postaci naparu suy do okadw, kompresw, przemywa, kpieli, nasiadwek, irygacji, a take do wciera w podranieniach skry i bon luzowych, powierzchniowych zakaeniach ropnych, podranieniach wywoanych dziaaniem rnych zwizkw chemicznych, np. detergentw, oparzeniach I stopnia i w niewielkich uszkodzeniach naskrka. Zaleca si rwnie w zapaleniu spojwek. Przetwory. Napar z kwiatw rumianu szlachetnego: 1 yk kwiatw zala 2 szklankami wody wrzcej i naparza pod przykryciem przez 15 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 1/3-1/2 szklanki 2-4 razy dziennie przed posikami jako rodek przeciwskurczowy i wiatropdny. Napar ten mona stosowa zewntrznie do pielgnacji i rozjaniania wosw. Zioa w zapaleniu spojwek: zmiesza po 10 g kwiatw rumianu szlachetnego i kwiatw jasnoty biaej oraz po 20 g kwiatw malwy czarnej i lici babki lancetowatej. Zala 1/2 yki zi 2/3 szklankami wody wrzcej i naparza pod przykryciem 15 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Stosowa do okadw na oczy jako rodek przeciwzapalny i bakteriobjczy. Zioa w nadkwanoci: zmiesza po 50 g kwiatw rumianu szlachetnego i lici szawii oraz po 25 g kwiatw jasnoty biaej, nasion lnu i ziela krwawnika. Zioa sproszkowa w mynku elektrycznym i przechowywa w zamknitym soiku w ciemnym miejscu. Do 1 szklanki gorcego mleka wsypa 1/2-1 yeczk sproszkowanych zi, zmiesza i wypi powoli. Powtarza w miar potrzeby.

332

125. RUMIANEK POSPOLITY

Matricaria chamomilla L.
Jest to rolina jednoroczna z rodziny Zoonych (Compositae), wystpujca w caej Europie, w wielu regionach Azji, w Ameryce Pnocnej i Australii. W Polsce ronie jako chwast polny na miedzach i nieuytkach na caym niu i w dolnej czci strefy grskiej. Ze wzgldu na due zapotrzebowanie rumianek jest czsto uprawiany na plantacjach. Rumianek ma odyg rozgazion, nag, wysok do 60 cm. Licie 2- lub 3-krotnie pierzastodzielne o odcinkach rwnowskich. Kwiaty zebrane w koszyczki, rozmie-

Rumianek pospolity (wg T. Hajka, 1672)

333

szczone pojedynczo na zakoczeniach rozgazie odygi. Dno koszyczka stokowate, wewntrz puste. Jest to rolina silnie aromatyczna. Kwitnie od maja do lipca. Istnieje kilka ras chemicznych rumianku, rnicych si zawartoci skadnikw chemicznych. Kwiaty rumianku pochodzce z krajw Europy rodkowej zawieraj przewanie wicej olejku anieli poudniowoeuropejskie. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si koszyczki z moliwie najkrtsz szypuk, gdy biae kwiaty jzyczkowe na obwodzie maj pooenie poziome. Suszy si szybko w przewiewie w temp. do 35C. Otrzymuje si jako surowiec koszyczek rumianku - Anthodium Chamomillae, syn. kwiat rumianku - Flos Chamomillae. Naley go przechowywa w szczelnym opakowaniu, w miejscu suchym, zacienionym. Podstawowe zwizki czynne. Kwiaty zawieraj 0,3-1,3% olejku eterycznego. Skadnikami olejku s: chamazulen (6-18%), -bisabolol i jego tlenki (25-50%), spiroeter, -farnezen, mircen, kadinen i inne. Drug grup zwizkw stanowi flawonoidy (m.in. apigenina, luteolina, kwercetyna oraz ich 7-glukozydy), trzeci -pochodne kumarynowe, jak umbeliferon i herniaryna. Ponadto w kwiatach wystpuj spirocykliczne poliacetyleny, luz (do 17%), cholina, karotenoidy i sole mineralne. Dziaanie. Wycigi z rumianku zawieraj pewne iloci rozpuszczonego olejku eterycznego i dziki temu dziaaj przeciwzapalnie na bony luzowe i skr. Najbardziej czynnymi zwizkami s -bisabolol i spiroeter, a w mniejszym stopniu chamazulen, ktremu przypisuje si dziaanie przeciwalergiczne. Spiroeter hamuje wydzielanie histaminy, serotoniny i bradykininy - substancji wywoujcych stany zapalne. Flawonoidy oraz pochodne kumaryny zawarte w kwiatach rumianku dziaaj rozkurczowo na minie gadkie jelit. Dziki temu rumianek przywraca prawidowe ruchy perystaltyczne, zapobiega wzdciom i jest skutecznym rodkiem wiatropdnym. Dziaa te sabo ciopdnie i uspokajajco. Wasnoci przeciwbakteryjne tego surowca s nieznaczne. Napary podawane maym dzieciom dziaaj sabo przeczyszczajco. Po przyjciu doustnym zwizki czynne rumianku wydalaj si przede wszystkim z moczem i wywieraj sabe dziaanie przeciwzapalne na kbki nerkowe, moczowody i pcherz. Wycigi z rumianku stosowane zewntrznie dziaaj silnie przeciwzapalnie, a nieco sabiej przeciwuczuleniowo. Na wosy napary z rumianku dziaaj rozjaniajce i nadaj im lekko zocisty odcie. Dziaania niepodane. Przetwory z kwiatw rumianku stosowane w zalecanych dawkach nie wywieraj dziaania szkodliwego nawet u niemowlt. Zastosowanie. Napar z rumianku podaje si doustnie w stanach zapalnych przewodu pokarmowego. Pomocniczo stosowany jest w chorobie wrzodowej, nadmiernej fermentacji, wzdciach, blach brzucha, odbijaniu i zgadze oraz braku aknienia, ponadto w stanach skurczowych jelit i utrudnionym odchodzeniu gazw, zwaszcza u dzieci i osb w wieku podeszym. W poczeniu z odpowiednimi surowcami zielarskimi podaje si jako rodek ciopdny oraz w przewlekym zapaleniu drg moczowych, zwaszcza kbkw nerkowych i pcherza. W poczeniu z innymi surowcami rumianek stosuje si jako saby rodek uspokajajcy. Podaje si w tym celu preparat Nervogran lub mieszank zioow Nervosan. W postaci mieszanki zioowej Pyrosan stosuje si rumianek jako pomocniczy rodek przeciwgor czkowy.

334

Czsto podaje si napary z rumianku zewntrznie, np. w owrzodzeniach skry, ylakach odbytu, owrzodzeniach ylakowych koczyn dolnych, rumieniu i widzie skry, odleynach oraz zaczerwienieniu skry u noworodkw. Ponadto w przypadkach alergicznego zapalenia skry, oparze termicznych i sonecznych I i II stopnia oraz niewielkich uszkodze promieniami Roentgena. Napary podaje si w stanach zapalnych bony luzowej jamy ustnej, dzise, garda, zatok bocznych nosa oraz w codziennej higienie jamy ustnej. Ponadto w upawach, zapaleniu szyjki macicy i pochwy oraz widzie i stanach zapalnych sromu. Uywa si take do lewatyw dla maych dzieci. Zewntrznie stosuje si napar z kwiatw rumianku w okulistyce w postaci okadw i przemywa w stanach zapalnych rogwki i tczwki oraz w alergicznym i ropnym zapaleniu spojwek. W postaci aerozolu lub inhalacji podaje si przetwory z rumianku w zapaleniu grnych drg oddechowych, dychawicy oskrzelowej u dzieci i katarze siennym. W kosmetyce rumianek suy do pielgnacji, mycia i rozjaniania wosw oraz do kpieli regenerujcych skr. Przetwory. Napar z kwiatw rumianku: 1-2 yki kwiatw zala 2 szklankami wody wrzcej i naparza pod przykryciem 15 min. Odstawi na 5 min i przecedzi. Pi 1/2 szklanki 3 razy dziennie midzy posikami w stanach zapalnych przewodu pokarmowego jako rodek rozkurczowy i wiatropdny. Ten sam napar mona stosowa zewntrznie do pukania jamy ustnej, irygacji, okadw, przymoczek, tamponw i w postaci aerozolu. Po rozcieczeniu l: 1 ciep wod - do lewatywy dla niemowlt. Chamo-fix (Herbapol): torebk umieci w szklance z wod wrzc i naparza okoo 5 min. Pi 2 razy dziennie po 1 szklance, jak napar z kwiatw rumianku. Zioa w schorzeniach wtroby: zmiesza po 25 g kwiatw rumianku, rozdrobnionej kory kruszyny, lici mity pieprzowej, ziela drapacza lekarskiego, ziela dziurawca, ziela fioka trjbarwnego i ziela krwawnika. Zala 1 1/2 yki mieszanki w termosie 1 1/2 szklanki wody wrzcej. Zamkn i odstawi na 1 godz. Pi 2/3 szklanki rano na czczo i wieczorem przed snem w stanach po wirusowym zapaleniu wtroby jako rodek przeciwzapalny, odtruwajcy, przeciwskurczowy, ciopdny oraz pobudzajcy trawienie i agodnie moczopdny. Aesculan (Herbapol), ma: zaczon do tuby kaniul wprowadzi do odbytnicy okoo 2 cm maci 1-2 razy dziennie, zwaszcza przed snem. Posmarowa rwnie zwieracz odbytu. Stosowa w uszkodzeniach bony luzowej i naczy w obrbie odbytu oraz w ylakach odbytu (hemoroidach). Azulan (Herbapol), pyn zawierajcy wycig alkoholowy z kwiatw rumianku. Podawa doustnie 30-60 kropli w kieliszku wody 2-3 razy dziennie przed jedzeniem w nieycie odka i jelit. Zewntrznie - 1 yeczk preparatu na 1/2-2/3 szklanki ciepej wody do pukania, przemywa, okadw, przymoczek, irygacji i tamponw, podobnie jak napar. Pyrosan (Herbapol), zioa zawierajce kwiat rumianku, owoc maliny, pczki topoli, li brzozy, kwiat lipy, kwiat bzu czarnego i kor wierzby, stosowane jako pomocniczy rodek przeciwgorczkowy i napotny.

335

126. RUTA ZWYCZAJNA

Ruta graveolens L.
Jest to bylina z rodziny Rutowatych (Rutaceae), wystpujca w poudniowej Europie oraz na afrykaskim wybrzeu Morza rdziemnego, obecnie uprawiana w wielu krajach europejskich, w tym rwnie w Polsce. Ruta ma odygi wysokie do 1 m, zwykle pojedyncze, nie owosione, sinozielone, doem drewniejce. Licie podwjnie lub potrjnie pierzastosieczne. Kwiaty obu-pciowe, promieniste, zebrane w wiechowate kwiatostany, wyrastajce w ktach grnych lici. Kwiaty boczne s czterokrotne, a szczytowe piciokrotne. Patki korony te, na szczycie wgbione. Owocem jest wielonasienna torebka. Caa rolina ma silny, swoisty, mao przyjemny zapach. Surowiec. Do celw leczniczych cina si przed kwitnieniem szczyty pdw ruty i suszy w warunkach naturalnych w miejscach zacienionych i przewiewnych, a nast pnie osmykuje licie, odrzucajc odygi. Otrzymuje si jako li ruty - Folium Rutae. Niekiedy zbiera si ziele ruty - Herba Rutae. Zbioru naley dokonywa w rkawiczkach, aby unikn uczulajcego dziaania roliny. Z ziela ruty destyluje si niekiedy olejek eteryczny - Oleum Rutae, uywany do aromatyzowania wyrobw perfumeryjnych i mydlarskich oraz do izolowania skadnika zapachowego metylo-n-no-nyloketonu. Podstawowe zwizki czynne. Licie ruty zawieraj do 0,36% olejku eterycznego. Skadnikami olejku s: metylo-n-nonyloketon (do 90%) i metylo-n-heptyloketon (do 10%), ponadto nieznaczne iloci -pinenu, limonenu i cymenu. Drug grup zwizkw stanowi furanokumaryny - do 01% (m.in. psoralen, bergapten, ksantotoksyna, izoimperatoryna i rutamaryna), trzeci flawonoidy - do 2,2% (m.in. rutyna i kwercetyna), a czwart alkaloidy, jak skimianina, graweolina i arborynina. Ponadto wystpuj kumaryna, umbeliferon, kwasy organiczne, witamina C i sole mineralne. Dziaanie. Zawarte w liciach ruty furanokumaryny, a w mniejszym stopniu olejek eteryczny i alkaloidy wywieraj dziaanie rozkurczowe na minie gadkie przewodu pokarmowego, drg ciowych oraz ukadu moczowego. Zmniejsza si napicie mini gadkich wymienionych narzdw i obserwuje si ustpienie lub zmniejszenie blu. Poprawia si perystaltyka jelit (dziaanie wiatropdne), usprawnia przepyw ci do dwunastnicy i oprnianie pcherzyka ciowego (dziaanie ciopdne), zwiksza si nieznacznie ilo wydalanego moczu i obnia w niewielkim stopniu cinienie krwi. Dziki zmniejszeniu oporw w drobnych naczyniach usprawnia si nieco kr enie obwodowe. U niektrych osb obserwuje si sabe dziaanie uspokajajce, bdce przypuszczalnie nastpstwem efektu rozkurczowego lici ruty. Surowiec ten wywiera rwnie sabe dziaanie przeciwrobacze. Zawarte w liciach ruty flawonoidy, zwaszcza rutyna, uszczelniaj ciany naczy krwiononych, zwikszaj elastyczno, a zmniejszaj amliwo i moliwo uszkodzenia. Rutyna, skadnik lici ruty, otrzymywana jest na skal techniczn z ziela gryki - Fagopyrum esculentum Moench, lub perekowca japoskiego - Sophora japonica L. Unieczynnia ona kilka enzymw tkankowych, np. oksydaz askorbinow, hialuronidaz i oksydaz adrenalinow, dziki czemu przedua dziaanie witaminy C, zapobiega depolimeryzacji kwasu hialuronowego penicego funkcj spoiwa w rd-bonkach drobnych naczy krwiononych oraz przedua dziaanie adrenaliny i noradrenaliny, wywoujcych skurcz naczy krwiononych. Zwiksza odporno cian

336

Ruta zwyczajna (wg L. Fuchsa, 1543)

naczy wosowatych i ttniczek przedkapilarnych, kurczy je nieco i zapobiega przenikaniu na zewntrz krwinek czerwonych i osocza. Rutyna hamuje te wydalanie jodu, podwysza poziom wapnia we krwi i ma take wasnoci odtruwajce. Podobnie, a niekiedy silniej dziaa jej aglikon - kwercetyna. Dziaania niepodane. Przetwory z lici ruty w nieco wikszych dawkach od . leczniczych wywouj saby skurcz mini macicy i zwikszaj krwawienia miesiczne u kobiet. W pojedynczych, sporadycznych przypadkach mog nawet wywoa poronienie. Po nieco wyszych dawkach ni lecznicze obserwuje si take zwikszenie wraliwoci skry na dziaanie promieni sonecznych, co przypisuje si dziaaniu furanokumaryn. Ruta ma wpyw na mechanizm wytwarzania pigmentu skrnego - melaniny, oraz na sam naskrek i moe zapobiega jego szybkiemu zuszczaniu si i narastaniu. Dotykanie wieego ziela ruty wywouje u osb wraliwych pcherzowe zapalenie skry. Zastosowanie. Przetwory z ruty stosuje si najczciej w stanach skurczowych odka, jelit, drg ciowych, zastojach ci i spowodowanych tym zaburzeniach trawiennych, okresowych wzdciach i blach brzucha oraz moliwoci tworzenia si

337

kamieni ciowych. Zalecane s take w przypadku uszkodzenia wtroby i zmniejszenia wytwarzania ci. Ponadto podaje si w osabieniu czynnoci ukadu moczowego, obnieniu dobowej iloci wydalanego moczu oraz stanach zachwiania rwnowagi midzy koloidami a krystaloidami moczu. Pomocniczo, nie zaniedbujc rodkw i zalece lekarza, stosuje si w nieznacznie podwyszonym cinieniu krwi, miadycy oraz nadmiernej przepuszczalnoci i amliwoci naczy wosowatych. Niekiedy zaleca si jako rodek uspokajajcy w mao nasilonych stanach rozkojarzenia i wyczerpania nerwowego, zwaszcza w stanach tzw. nerwicy wegetatywnej, objawiajcej si zmianami czynnociowymi rnych narzdw, np. w napadowych skurczach i blach w przewodzie pokarmowym, zaburzeniach naczynioruchowych, pulsowaniu w skroniach, blach gowy typu migrenowego. Czasem stosuje si przetwory z ruty w bolesnym miesiczkowaniu, zwaszcza u modych dziewczt. Metaboliczne waciwoci ruty wykorzystuje si w leczeniu bielactwa, widocznego w postaci biaych plam na skrze, przebarwionych na obwodzie. Ponadto w uszczycy sprawiajcej due trudnoci w leczeniu i opornej na liczne preparaty. Nie zaleca si przetworw z ruty w zaawansowanej ciy lub krwawieniach macicznych, a take w nieycie przewodu pokarmowego, chorobie wrzodowej odka i dwunastnicy, przewlekym owrzodzeniu jelita grubego i nadkwanoci. wiee ziele ruty suy do sporzdzania intraktu - Intractum Rutae, natomiast li ruty wysuszony stosuje si do wyrobu pynu Cholesol. Przetwory. Intrakt z ruty, Intractum Rutae (Herbapol): dorosym podaje si doustnie 20-40 kropli w kieliszku wody 2-4 razy dziennie po jedzeniu w schorzeniach drg ciowych, zastoju ci, uszkodzeniu wtroby i zmniejszonym wytwarzaniu ci. Zalecany jako rodek agodnie moczopdny, a take w miadycy i zbytniej przepuszczalnoci oraz amliwoci naczy wosowatych. Ponadto w bielactwie i uszczycy pod kontrol lekarza. Nie naley stosowa jednoczenie z sulfonamidami. Mieszanka o dziaaniu uspokajajcym: zmiesza 30 g intraktu z ruty, 35 g Nervosolu i 120 g syropu Passispasmin. Przyjmowa doustnie po 1-2 yeczki w 1/4 szklanki wody 1-2 razy dziennie w podnieceniu nerwowym i ruchowym, trudnociach zasypiania, pobudzeniu seksualnym, nerwicy wegetatywnej, koataniu serca na tle nerwicowym oraz w padaczce. Modzie przeciw polucjom otrzymuje poow dawki. Rutina (Polfa), draetki po 20 mg. Dorosym zaleca si 1-2 draetki 3 razy dziennie w stanach zwikszonej przepuszczalnoci i amliwoci naczy krwiononych. Pomocniczo w miadycy i chorobach uczuleniowych. Rutinoscorbin (Polfa), draetki zawierajce 25 mg rutyny i 100 mg witaminy C. Doroli przyjmuj 1-2 draetki rano i wieczorem po jedzeniu w nadmiernej amliwoci i przepuszczalnoci naczy, chorobie uczuleniowej i ostrym nieycie nosa. Rut i soi (Herbapol), pyn zawierajcy w 1 ml 0,02 rutyny. Dorosym podaje si 40-60 kropli w kieliszku wody 4-6 razy dziennie w cigu pocztkowych 3-5 dni, nastpnie 10-12 kropli 2-3 razy dziennie w uszkodzeniu naczy wosowatych, zatruciach metalami cikimi, w niektrych przypadkach okulistycznych, a take zapaleniu kbkw nerkowych i innych. Zioa o dziaaniu przeciwmiadycowym: zmiesza po 10 g lici lub ziela ruty i owocw kminku oraz po 20 g korzeni kozka, lici melisy i kwiatw gogu.

338

Wsypa 11/2 yki do termosu i zala 2 szklankami wody wrzcej, przykry i odstawi na 1-2 godz. Pi po 1/2 szklanki 3 razy dziennie midzy posikami. Zioa w padaczce: zmiesza po 50 g ziela ruty, korzenia waleriany i szyszek chmielowych oraz po 25 g ziela marzanki, kory wierzbowej i kwiatw lipy. Wsypa 2-3 yki zi do termosu i zala 2 szklankami wody wrzcej. Przykry i odstawi na 1 godz. Pi po 1/2-2/3 szklanki 2-3 razy dziennie midzy posikami jako rodek uspokajajcy i przeciwskurczowy. Stosuje si w padaczce, nerwicy wegetatywnej, podnieceniu nerwowym i trudnociach w zasypianiu. Dla modziey przeciw polucjom zaleca si poow dawki. Ziou wspomagajce w stwardnieniu rozsianym: zmiesza rwne iloci ziela ruty, korzenia mniszka, lici bobrka trjlistkowego, kwiatw bzu czarnego, lici czarnej porzeczki, ziela jemioy, kwiatw lazu, lici pokrzywy i lici orzecha woskiego. Sproszkowa w mynku elektrycznym i przechowywa w zamknitym soiku. Wsypa 1 yeczk sproszkowanych zi do szklanki mleka, zagotowa, osodzi do smaku miodem i cao wypi. Powtrzy 2-3 razy dziennie midzy posikami jako rodek oglnie wzmacniajcy i uodparniajcy. Jednoczenie przyjmowa po 2 tabletki witaminy B1 i po 1 draetce Vitaralu (Polfa). Zioa w zaburzeniach krenia w okresie klimakterium: zmiesza 10 g lici lub ziela ruty, po 20 g rozdrobnionego kcza tataraku i owocw gogu oraz kwiatw rumianku, 30 g szyszek chmielowych i po 50 g ziela jemioy i ziela serdecznika. Wsypa do termosu 1-2 yki zi, zala 2 szklankami wody wrzcej, przykry i odstawi na 1-2 godz. Pi 1/4-1/2 szklanki 2-4 razy dziennie midzy posikami.

127. RUTWICA LEKARSKA

Galega officinalis L.
Jest to bylina z rodziny Motylkowatych (Papilionaceae), wystpujca w poudniowej i rodkowej Europie i Azji Mniejszej. W Polsce ronie dziko na mokrych kach i rowach w poudniowej czci kraju. Rutwica ma odygi rozgazione, wysokie do 60 cm, ywozielone. Licie krtkoogonkowe, nieparzystopierzaste o 11-17 lancetowatych listkach. Przylistki due, wolne, zaostrzone. Kwiaty motylkowe, niebieskawe, rzadziej biae, zebrane w grona. Owocem jest strk wzniesiony, nagi. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si w lipcu lub sierpniu zakwitajce, grne czci pdw rutwicy i suszy w suszarniach naturalnych w cieniu i przewiewie. Otrzymuje si jako surowiec ziele rutwicy - Herba Galegae. Podstawowe zwizki czynne. Ziele rutwicy zawiera pochodne guanidyny, jak galegina i hydroksy-4-galegina, ponadto pochodn chinazoliny - peganin , gorycze, garbniki, czterocukier stachyoz oraz sole mineralne. Dziaanie. Ziele rutwicy obnia poziom cukru we krwi w pocztkowym okresie cukrzycy. Podstawowym zwizkiem czynnym jest galegina, pochodna guanidyny, blisko spokrewniona ze stosowanym u nas przeciwcukrzycowym preparatem Phenformin (Polfa). Rutwica pobudza take wydzielanie mleka u kobiet karmicych i w nieznacznym stopniu dziaa moczopdnie oraz napotnie. Dziaania niepodane. W mieszankach zioowych, w zalecanych dawkach, nie wywouje objaww szkodliwych. Wycigi z samego ziela rutwicy stosuje si obecnie w lecznictwie rzadko.

339

Rutwica lekarska (wg A. Lonicerusa, 1564

Zastosowanie. Ziele rutwicy suy jako rodek pomocniczy w pocztkowych, agodnych postaciach cukrzycy typu modzieczego. Lepsze wyniki osiga si po zastosowaniu mieszanki zioowej Diabetosan (Herbapol), ktrej jednym ze skadnikw jest ziele rutwicy lekarskiej. Konieczna jest jednak staa konsultacja lekarza, cise przestrzeganie diety oraz systematyczna kontrola poziomu cukru we krwi i w moczu. Czasem ziele rutwicy stosuje si jako rodek mlekopdny. Przetwory. Napar z ziela rutwicy: 1/2-1 yk ziela zala 1 szklank wody wrzcej i naparza pod przykryciem 15 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi po 1/4-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie midzy posikami jako rodek przeciwcukrzycowy i zwikszajcy laktacj u kobiet karmicych. Zioa przeciwcukrzycowe: zmiesza po 30 g ziela rutwicy, strkw fasoli i korzenia opianu oraz po 20 g lici borwki czarnej, kwiatw i korzenia mniszka, korzenia lukrecji i owocw kopru woskiego. Zala 2 yki mieszanki 1 szklank wody ciepej i gotowa powoli pod przykryciem 3 min. Odstawi na 10 min i przecedzi do termosu. Pi 3 razy dziennie po 1 szklance odwaru midzy posikami w lekkich postaciach cukrzycy. Diabetosan (Herbapol), zioa zawierajce ziele rutwicy, .strki fasoli, li borwki czernicy, li pokrzywy, li szawii i korze mniszka. Zala 2-3 yki zi

340

2-3 szklankami wody gorcej i gotowa agodnie pod przykryciem 2 min. Odstawi na 10 min i przecedzi do termosu. Pi po 2/3 szklanki 2-3 razy dziennie midzy posikami w lekkich stanach cukrzycy po konsultacji z lekarzem. Diabetan (CSRS), zioa zawierajce 10 skadnikw rolinnych. Przygotowanie odwaru i dawkowanie - jak przy zioach Diabetosan.

128. RZEPIK POSPOLITY

Agrimonia eupatoria L.
Jest to bylina z rodziny Rowatych (Rosaceae), wystpujca w Europie, pnocnej Azji i Ameryce Pomocnej. W Polsce ronie do pospolicie w zarolach, na suchych kach, przydroach i zboczach na caym niu i w niszych partiach grskich. Rzepik ma odygi proste wzniesione, wysokoci 30-100 cm, sabo rozgazione i ulistnione. Licie przerywanopierzaste, listki jajowate lub podunieeliptyczne, wcinanozbkowane. Kwiaty promieniste, barwy ciemnotej, zebrane w lune grona na wierzchokach odyg. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si od czerwca do sierpnia, w pocztkach kwitnienia, grne czci pdw dugoci okoo 25 cm oraz licie odziomkowe, odrzucajc grubsze czci odyg, a nastpnie suszy w suszarniach naturalnych w cieniu i przewiewie lub w suszarniach ogrzewanych w temp. do 40C. Otrzymuje si jako surowiec ziele rzepiku pospolitego Herba Agrimoniae. Podstawowe zwizki czynne. Ziele zawiera okoo 5% garbnikw hydrolizujcych i garbnikw skondensowanych cigowych i katechinowych, flawonoidy (m.in. kwercetyn ), zwizki goryczowe, lady olejku eterycznego, kwasy organiczne (m.in. cytrynowy i askorbowy), witaminy B1, K, PP, trjterpeny, leukoantocyjany, fitosterole, cholin i sole mineralne bogate w krzemionk. Dziaanie. Ze wzgldu na zawarto garbnikw ziele rzepiku dziaa agodnie cigajco na bony luzowe oraz przeciwbiegunkowe. Hamuje take nadmierny rozwj flory bakteryjnej i zmniejsza stan zapalny przewodu pokarmowego. Jednoczenie gorycze pobudzaj nieznacznie wydzielanie soku odkowego. Wycigi z ziela zwikszaj te ilo wytwarzanej ci, a ponadto ochraniaj misz wtroby i zapobiegaj nadmiernemu jej stuszczeniu. Usprawniaj w wyniku tego procesy trawienia i przyswajania pokarmw. Wywieraj te dziaanie oglnie uspokajajce. Wycigi z ziela rzepiku pospolitego podane zewntrznie dziaaj cigajce, w niewielkim stopniu przeciwbakteryjnie, przeciwzapalnie i przeciwalergicznie. Dziaania niepodane. Przetwory z ziela rzepiku stosowane w zalecanych dawkach nie wywieraj szkodliwego dziaania na organizm. Zastosowanie. Wycigi z ziela rzepiku podaje si doustnie w stanach nieytowych odka i jelit, blach brzucha, wzdciach, braku aknienia, bezkwanoci, biegunce i owrzodzeniu jelita grubego, a take w osabieniu czynnoci wtroby, zastoju ci, zapaleniu pcherzyka ciowego i drg ciowych. Ziele wchodzi w skad granulatw Cholegran i Gastrogran, produkowanych przez Herbapol. Zewntrznie suy do okadw na drobne uszkodzenia naskrka, wypryski, egzem i owrzodzenia ylakowe. Rwnie do pukania w zapaleniu jamy ustnej, garda i nosa oraz do przemywania spojwek, ponadto do irygacji w stanach zapalnych pochwy. Przetwory. Napar z ziela rzepiku: 1-2 yki ziela zala 2 szklankami wody wrzcej i naparza pod przykryciem 15 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi

341

1/3-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie na p godziny przed posikami jako rodek odkowy, poprawiajcy trawienie. Odwar z ziela rzepiku: 2 yki ziela zala 1 szklank wody ciepej i gotowa agodnie pod przykryciem 5-7 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Stosowa zewntrznie do okadw, irygacji i puka. Wewntrznie w biegunce pi 2 razy dziennie po 1/2 szklanki odwaru. Zioa regenerujce wtrob: zmiesza po 50 g ziela rzepiku, ziela krwawnika i korzenia mniszka oraz po 25 g ziela dziurawca, kwiatu kasztanowca i ziela glistnika. Zala 2 yki zi 2 szklankami wody wrzcej i naparza pod przykryciem 30 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 3-4 razy dziennie po 1/2 szklanki midzy posikami po przebytym wirusowym zapaleniu wtroby w pocztkowym okresie 3-4 miesicy zdrowienia. Take w nieycie odka i jelit oraz drg ciowych i po zabiegu chirurgicznym na drogach ciowych. Zioa w zapaleniu pcherzyka ciowego: zmiesza po 50 g ziela rzepiku pospolitego i ziela szanty zwyczajnej, po 30 g lici mity pieprzowej i korzenia wilyny ciernistej oraz po 15 g ziela glistnika, korzenia mniszka i korzenia omanu. Do termosu wsypa 1 1/2 do 2 yek zi i zala 2-2 1/2 szklanki wody wrzcej. Zamkn i pozostawi na 2 godz. Pi przecedzony napar midzy posikami 2-3 razy dziennie po 2/3-1 szklank. Napar dziaa rwnie w nieycie jelit i owrzodzeniu jelita grubego. Artecholin (Herbapol), pyn zawierajcy wycigi z ziela rzepiku i 6 innych zi. Dorosym podawa doustnie 30-50 kropli z wod 3-4 razy dziennie przed posikiem lub podczas jako lek ciopdny, rozkurczowy i przeciwzapalny w przewlekym zapaleniu pcherzyka ciowego, zaburzeniach czynnociowych drg ciowych i kamicy ciowej.

129. RZEWIE DONIASTY

Rheum palmatum L.
Jest to bylina z rodziny Rdestowatych (Polygonaceae), wystpujca w stanie naturalnym w grzystych rejonach Chin pnocno-zachodnich i wschodnich czciach Tybetu midzy rzekami Hoangho i Jangcykiang. Obecnie jest uprawiana w wielu krajach, w tym rwnie w Polsce. Tworzy wiele krzywek z pokrewnymi gatunkami rzewieni. Rzewie doniasty wytwarza w miejscu szyjki korzeniowej grube, rzepowate kcze, od ktrego odchodzi po kilka wrzecionowatych korzeni, gruboci 3-5 cm u nasady. Licie doniastowcinane, picioklapowe, o ogonkach liciowych walcowatych i owosionych. Hodowane w Europie rabarbary kompotowe, Rheum undulatum L. i Rheum rhaponticum L., maj blaszki liciowe caobrzegie, na brzegu falisto powyginane, a ogonki liciowe grube, misiste, nagie i rynienkowate, jadalne. Gatunki te nie maj jednak znaczenia w lecznictwie. Rzewie doniasty ma kwiaty czerwone, wiatropylne. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si korzenie z rolin uprawianych, co najmniej trzyletnich, najlepiej w maju w okresie zakwitania. Wykopane korzenie myje si starannie i po obeschniciu kraje podunie lub w plastry, a nastpnie suszy w suszarni ogrzewanej w temp. 30-40C. Otrzymuje si jako surowiec korze rzewienia - Radix Rhei. Niekiedy suszy si osobno kcze rzewienia - Rhizoma Rhei. Rwnowartociowego surowca dostarcza pokrewny gatunek Rheum officinale Bail-

342

lon, pochodzcy rwnie z Chin i z Tybetu z terenw lecych nieco na poudnie od stanowisk rzewienia doniastego. Podstawowe zwizki czynne. Korze i kcze rzewienia zawieraj mieszanin rnych antrazwizkw w iloci od 3 do 8%. Wrd nich na uwag zasuguj poczenia glikozydowe (np. sennozydy A, B, C, E, F, mono- i dwuglikozydy emodyny, aloeemodyny, reiny, chryzofanolu i fiscjonu), a take poczenia nieglikozydowe o charakterze mieszanych dwuantronw (np. palmidyny A, B, C, D, reidyny A, B, C i sennidyny A, B, C). S rwnie wolne antrachinony stanowice geniny (skadniki niecukrowe) antraglikozydw. Drug grup zwizkw czynnych rzewienia stanowi garbniki skondensowane, ywice, flawonoidy (jak rutyna), wglowodany, zwaszcza skrobia, kwasy organiczne i sole mineralne obfitujce w szczawian wapnia. Dziaanie. Korze i kcze rzewienia zawieraj dwie grupy zwizkw dziaajcych przeciwstawnie na ukad pokarmowy. Antrazwizki dziaaj przeczyszczajce, a garbniki zapierajce. Przy dawkach mniejszych, rzdu 0,1-0,3 g, przewag uzyskuj garbniki powodujce lekkie zaparcie, natomiast w dawkach wikszych, rzdu 0,5-2,0 g dla dorosych, antrazwizki dziaaj agodnie przeczyszczajce, pobudzajc perystaltyk jelita grubego. Efekt dziaania nastpuje po upywie 8-12 godz. od chwili przyjcia leku. Antrazwizki zwikszaj nieznacznie ilo wydzielanej ci, a niektre z nich maj sabe dziaanie antybiotyczne. Wycigi z rzewienia maj gorzki smak i po przyjciu doustnym pobudzaj wydzielanie soku odkowego i liny. Dziki temu usprawniaj procesy trawienia i przyswajania pokarmw. Antrazwizki powoduj przekrwienie okrnicy oraz narzdw miednicy maej. Dziaania niepodane. Przekrwienie okr nicy oraz narzdw miednicy maej po wikszych dawkach preparatw z rzewienia mog by niebezpieczne dla kobiet ciarnych. W przypadku duszego stosowania tabletek z korzenia rzewienia jako rodka przeczyszczajcego zawarte w nich szczawiany mog powodowa tworzenie si kamieni szczawianowych w moczu. Zastosowanie. Przetwory z korzenia rzewienia stosuje si w maych dawkach w niedostatecznym wydzielaniu soku odkowego oraz ci, braku aknienia, wzdciach i blach brzucha, w niedostatecznym przyswajaniu pokarmw, a take w mao nasilonych biegunkach. Surowiec ten jest skadnikiem granulatu zioowego Cholegran (Herbapol), usprawniajcego czynno przewodu pokarmowego. Korzystny wpyw rzewienia na przemian materii wykorzystano w preparatach Betagran i Betasol produkowanych przez Herbapol, stosowanych w rnych przypadkach uszczycy. W wikszych dawkach korze rzewienia stosuje si jako rodek agodnie przeczyszczajcy w zaparciach wynikajcych z osabienia ruchw perystaltycznych jelit, pomocniczo w otyoci. Korze rzewienia jest skadnikiem rnych preparatw przeczyszczajcych. Sproszkowany korze suy do wyrobu tabletek - Radix Rhei 0,5 g. Wchodzi rwnie w skad proszku troistego Pulvis Magnesiae cum Rheo, Wycig z korzenia rzewienia jest jednym ze skadnikw draetek Alax, a take pynu Rhelax. Przetwory. Odwar z korzenia rzewienia: 1 yk rozdrobnionego korzenia zala 1 szklank wody ciepej i gotowa powoli pod przykryciem 5 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi po 1 yce co 2-3 godz. jako rodek regulujcy trawienie, natomiast po 1/3-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie jako agodnie przeczyszczajcy. Nalewka z korzenia rzewienia zoona, Tinctura Rhei composita (Herbapol), zawiera wycigi z 4 zi. Pobudza wydzielanie soku odkowego, dziaa ciopdnie, przeczyszczajco. Stosuje si w niedoborze sokw trawiennych, zaburzeniach

343

czynnociowych przewodu pokarmowego, wzdciach, blach brzucha, zaparciach i w razie braku apetytu. Dorosym podawa doustnie 20-40 kropli w kieliszku wody na 1 godz., przed jedzeniem jako lek zwikszajcy apetyt lub 30-60 kropli rano i wieczorem jako przeczyszczajcy. Korze rzewienia tabletkowany, Radix Rhei (Herbapol) 0,5 g. Doroli przyjmuj doustnie 12 tabletki 2-3 razy dziennie jako rodek przeczyszczajcy, natomiast po 1/4-1/2 tabletki jednorazowo jako agodny lek zapierajcy w biegunkach i pobudzajcy wydzielanie sokw trawiennych. Proszek troisty, Pulvis Magnesiae cum Rheo (Lab. Gal.). Dzieciom zalenie od wieku podaje si jednorazowo 1/4-1 yeczk jako rodek przeczyszczajcy. Alax (Herbapol), draetki. Przyjmuje si wieczorem doustnie 1-3 draetki w zaparciu, popijajc szklank pynu. Rhelax (Herbapol), syrop zawierajcy wycigi pynne z korzenia rzewienia, kory kruszyny, owocw anyu i owocw kminku oraz cukier. Dorosym podawa 1-3 yeczki rano na czczo i wieczorem przed snem jako lek przeczyszczajcy, dzieciom 1/4-1/2 yeczki przed snem. Dragees (Neunzehn, NRD), draetki przeczyszczajce i regulujce wyprnienia w otyoci. Dawki 1-3 draetki wieczorem.

130. RZODKIEW CZARNA

Raphanus sativus L. varietas niger Kerner
Jest to rolina jedno- lub dwuletnia z rodziny Krzyowych (Cruciferae), pochodzca z Azji, obecnie powszechnie uprawiana w wielu krajach, w tym rwnie w Polsce. Jest rolin klimatu chodnego. W warunkach dugiego i ciepego dnia szybko wydaje pdy kwiatowe i korze parcieje. Rzodkiew czarna ma odyg wysokoci 20-100 cm, doem pust i wraz z limi szorstko z rzadka owosion. Licie lirowate, najwysze nie podzielone. Kwiaty promieniste, liliowe lub biae z liliowym unerwieniem patkw. Korzenie misiste. Rzodkiew uprawiana jest jako warzywo i do celw farmaceutycznych. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si wiee, wyronite i dojrzae korzenie rzodkwi czarnej - Radix Raphani nigri recens. Suszenie korzeni powoduje wyran utrat zwizkw czynnych. Podstawowe zwizki czynne. Korze zawiera mieszanin glikozydw gorczycowych, zwanych glukozynolatami, ktre atwo ulegaj hydrolizie do izosiarkocyjanianw allilu lub butylu oraz kwanego siarczanu potasowego i glukozy. Wykryto rwnie pokrewne zwizki nie majce charakteru glikozydw, jak rafanina i rafanozyna A. Izosiarkocyjaniany allilu i butylu s cieczami. Pierwszy z nich jest gwnym skadnikiem olejku eterycznego z nasion gorczycy czarnej (Oleum Sinapis). Dziaanie. Korze rzodkwi jest silnym rolinnym rodkiem ciotwrczym. Jednoczenie zwiksza ruchy przewodw ciowych, a obnia stan napicia zwieracza baki wtrobowotrzustkowej, uatwiajc w ten sposb odpyw ci do dwunastnicy. Przywraca naturalny ruch jelit i zwiksza wytwarzanie sokw trawiennych, powoduje popraw procesw trawienia i przyswajania pokarmw. Izosiarkocyjaniany korzenia rzodkwi czarnej przyjte doustnie wykazuj silne dziaanie przeciwbakteryjne w przewodzie pokarmowym, a nawet w drogach oddechowych i moczowych, gdy zwizki powysze jako lotne s wydalane z wydychanym powietrzem. Ponadto czciowo usuwane s z moczem. Korze rzodkwi czarnej

344

Rzodkiew czarna (wg A. Lonicerusa, 1564)

dziaa znacznie agodniej od nasion gorczycy czarnej pomimo podobiestwa w skadzie chemicznym. Przetwory z rzodkwi mog by przyjmowane przez dzieci, modzie i osoby starsze. Sok 2 rzodkwi czarnej zawiera te witamin C, cukry i sole mineralne i uwaany jest za rodek remineralizujcy oraz oglnie wzmacniajcy. Dziaania niepodane. Nie naley przyjmowa soku z rzodkwi czarnej na czczo i w zbyt duych ilociach, gdy moe to spowodowa podranienie bony luzowej odka, wymioty i biakomocz. Zastosowanie. Przetwory z korzenia rzodkwi czarnej stosuje si w przewlekych, agodnych stanach zapalnych i uszkodzeniach wtroby, niedostatecznym wytwarzaniu ci, jej zastoju oraz skonnoci do kamicy ciowej. Ponadto w nieycie odka i dwunastnicy, bolesnych wzdciach i nieregularnych wyprnieniach. Wycigi z korzenia rzodkwi czarnej wchodz w skad preparatw Raphacholin i Raphalamid, produkowanych przez Herbapol. Przetwory. wiey korze rzodkwi zaleca si w postaci saatki, w iloci 50-150 g dziennie, w niedoczynnoci wtroby. Sok ze wieego korzenia rzodkwi: korzenie obra, poci na kawaki i przepuci przez maszynk do misa, a nastpnie wycisn sok. Na 2 szklanki soku

345

doda 3/4 szklanki cukru lub miodu. Miesza do rozpuszczenia. Sok ten mona przechowywa 3-5 dni w lodwce. Pi 3 razy dziennie po 1 yce i stopniowo zwiksza dawk do 3 yek 3 razy dziennie. Po 2 tygodniach stopniowo zmniejsza dawk. Jest to miesiczna kuracja wiosenna oglnie wzmacniajca i regulujca czynno przewodu pokarmowego, wtroby i pcherzyka ciowego. Sok ten mona rwnie otrzyma przesypujc cukrem kawaki rzodkwi w soiku i pozostawiajc w temperaturze pokojowej przez kilka dni. Raphacholin (Herbapol), draetki zawierajce wycig z rzodkwi, kwas dehydrocholowy, wgiel leczniczy i olejek mitowy. Zaywa 1-2 draetki 3 razy dziennie w chorobach wtroby i drg ciowych oraz przewodu pokarmowego po skonsultowaniu si z lekarzem. Raphalamid (Herbapol), draetki zawierajce wycig z rzodkwi, wgiel leczniczy, alkaloidy siwca tego, ferulamid i olejek mitowy. Stosowa jak preparat poprzedni.

131. SERDECZNIK POSPOLITY

Leonurus cardiaca L.
Jest to bylina z rodziny Wargowych (Labiatae), wystpujca w umiarkowanej strefie Azji i niemal w caej Europie. W Polsce ronie pospolicie na niu oraz na pogrzu na przydroach, koo domostw i w ogrodach obok potw. Serdecznik pochodzi prawdopodobnie z obszarw wschodniej Syberii, a do Europy dotar we wczesnym redniowieczu w okresie wielkich wdrwek ludw azjatyckich na zachd. Serdecznik wytwarza krtkie, poziome kcze, wydajce kilka wzniesionych i rozgazionych odyg, do 1,5 m wysokich. odygi s czterokanciaste, drobno bruzdowane, czsto czerwonofioletowo nabiege i mniej lub wicej owosione. Licie dolne dugoogonkowe, 5- lub 7krotnie doniastosieczne, o odcinkach lancetowatych, wcinanozbkowanych. Licie grne trjsieczne. Kwiaty grzbieciste, dwuwargowe, siedzce, z szydlastymi podkwiatkami dugoci 2-3 mm, osadzone w gstych, wielokwiatowych nibyokkach w pachwinach grnych lici na gwnych i bocznych pdach, tworzce nibykosy wysokoci 15 do 30 cm. Korona rowawa, dugoci do 12 mm z silnie owosion warg grn. Serdecznik kwitnie od czerwca do wrzenia. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si w pocztkowym okresie kwitnienia pdy boczne i szczytowe czci gwnych, dugoci do 25 cm, a take dolne licie i szybko suszy w suszarniach naturalnych w cieniu i przewiewie. Korzystajc z suszarni ogrzewanej, nie naley przekracza temp. 35C. W surowcu wysuszonym zbki kielicha nie powinny by sztywnokolczaste i kolce, gdy to wskazuje na zbyt pny zbir. Grubsze czci odyg naley odrzuci. Otrzymuje si jako surowiec ziele serdecznika - Herba Leonuri. Naley je przechowywa dobrze opakowane, w miejscach suchych. Chroni od wiata. Podstawowe zwizki czynne. W zielu wystpuj alkaloidy (jak stachydryna), aminy (jak cholina), irydoidy (jak leonuryd), glikozydy irydoidowe ajugozyd i ajugol, trjterpeny (jak kwas ursolowy), okoo 5% garbnikw stanowicych mieszanin depsydw kwasu kawowego i kwasu rozmarynowego, flawonoidy (jak genkwanina), glikozydy goryczowe o budowie dwuterpenowej, jak marubina, oraz glikozydy zbli one do kardenolidw bufadienolidowych. Poza tym znaleziono kwasy organiczne, lady olejku eterycznego, ywice, antocyjany i sole mineralne. Dziaanie. Ziele serdecznika dziaa uspokajajco na orodkowy ukad nerwowy. Zmniejsza m.in. pobudliwo orodka naczynioruchowego w rdzeniu przeduonym

346

i osabia si bodcw przekazywanych do serca. Wpywa te korzystnie na czynno serca, a tym samym na krenie i w pewnym stopniu na wydalanie moczu. Jest to szczeglnie widoczne, gdy zaburzenia sercowo-kreniowe wywoane byy czynnikami emocjonalnymi lub zaburzeniami ze strony narzdw wewntrznych. Obserwuje si wtedy regularniejsz prac serca, zmniejszenie waha cinienia krwi z tendencj do obnienia, ustpowanie blu w okolicy serca, nieznaczne zwikszenie wydalania moczu i ogln popraw samopoczucia. Pewne znaczenie praktyczne maj wasnoci rozkurczowe ziela serdecznika, powodujce obnienie napicia mini gadkich cian naczy krwiononych oraz przewodu pokarmowego i macicy, a w nieznacznym stopniu rwnie drg moczowych. Nie obejmuj jednak mini gadkich oskrzeli i drg ciowych. Ze wzgldu na zawarto garbnikw wycigi z ziela serdecznika dziaaj cigajce na bony luzowe przewodu pokarmowego oraz przeciwbiegunkowe. Dziaania niepodane. W zalecanych dawkach przetwory z ziela serdecznika nie wywieraj dziaania szkodliwego na organizm. Zastosowanie. Przetwory z ziela serdecznika stosuje si doustnie w nadmiernej pobudliwoci nerwowej, stanach napicia i niepokoju, uczuciu lku oraz zaburzeniach snu spowodowanych stanem emocjonalnym. Rwnie w nerwicy sercowo--naczyniowej, zwaszcza u osb w wieku podeszym i we wczesnym okresie choroby nadcinienie we j. Podaje si take w osabieniu motoryki jelit wywoanej skurczem mini gadkich, zaburzeniach trawiennych, wzdciach, mao nasilonej biegunce, niedowadzie odka i jelit oraz w zaparciach nawykowych. Przetwory z serdecznika stosuje si ponadto jako sabe leki moczopdne oraz rozkurczowe w bolesnym miesiczkowaniu. Odwary z ziela serdecznika mona rwnie podawa zewntrznie do obmywa lub okadw na rany, blizny, drobne skaleczenia, uszkodzenia naskrka oraz na oparzenia I i II stopnia, gdy przyspieszaj proces gojenia i maj sabe wasnoci przeciwbakteryjne. Ziele serdecznika jest jednym ze skadnikw mieszanki zioowej Cardiosan, stosowanej w dolegliwociach spowodowanych zmczeniem minia sercowego, zwaszcza u osb starszych. Wchodzi ono rwnie w skad granulatu Cholegran, uywanego w stanach nieytowych przewodu pokarmowego i schorzeniach drg ciowych. W lecznictwie ludowym ziele serdecznika stosowane jest jako rodek moczopdny, obniajcy poziom cukru we krwi, pobudzajcy miesiczkowanie, gwnie za jako lek nasercowy. Przetwory. Napar z serdecznika: 1-11/2 yki ziela zala w termosie 11/2-2 szklankami wody wrzcej, przykry i pozostawi na 30-60 min. Pi po 1/4-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie po jedzeniu jako rodek uspokajajcy, przeciwskurczowy lub nasercowy. Odwar z serdecznika: 1-11/2 yki ziela zala 11/2-2 szklankami wody gorce j. Ogrza do wrzenia i gotowa agodnie pod przykryciem 5 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Stosowa zewntrznie do przemywa i okadw na rany, blizny lub oparzenia I i II stopnia. Zioa nasercowe: zmiesza po 50 g ziela serdecznika i kwiatw gogu, po 25 g ziela nostrzyka, ziela piciornika gsiego i kwiatw lipy oraz po 20 g kwiatw arniki i kwiatw bzu czarnego. Sporzdzi w termosie napar z 1-11/2 yki zi na 2 szklanki wody wrzcej. Przykry i odstawi na 1 godz. Pi po 1/3-1/2 szklanki rano i wieczorem po posikach w zaburzeniach czynnoci serca okresu przekwitania. Rwnie w nadczynnoci tarczycy i nerwicy wegetatywnej.

347

Zioa przeciwpadaczkowe: zmiesza po 50 g ziela serdecznika i ziela jemioy oraz po 25 g kwiatu wrotyczu, szyszek chmielowych, ziela ruty, ziela bylicy pospolitej i lici mity. Zala 2 yki zi 21/2 szklanki wody ciepej i postawi pod przykryciem na parze przez 30 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 3 razy dziennie po 2/3 szklanki midzy posikami. Mona rwnie 2 yki zi wsypa do butelki piwa jasnego, pozostawi na noc do wytrawienia i pi porcjami w cigu dnia. Dziaa w stanach epileptycznych jako rodek pomocniczy, skojarzony z przyjmowaniem odpowiednich lekw syntetycznych przepisanych przez lekarza. Rwnie jako lek uspokajajcy na sfer pciow nadpobudliwych kobiet-i mczyzn. Zioa o dziaaniu uspokajajcym: zmiesza po 50 g ziela serdecznika i lici melisy oraz po 25 g kwiatw lawendy, korzeni kozika, szyszek chmielu i lici mity pieprzowej. Wsypa 11/2 yki zi do termosu i doda 21/2 szklanki wody wrzcej, zamkn i odstawi na 1 godz. Pi po 1/2-2/3 szklanki 2-3 razy dziennie po jedzeniu w stanach nadmiernej pobudliwoci, niepokoju, uczuciu lku i zaburzeniach snu. Zioa w dystonii wegetatywnej: zmiesza po 50 g ziela serdecznika i ziela dziurawca oraz po 25 g ziela krwawnika, lici mity pieprzowej, lici orzecha woskiego i kwiatw rumianku. Wsypa 11/2 yki mieszanki do termosu i zala 21/2 szklanki wody wrzcej. Przykry i odstawi na 1 godz. Pi po 1/2-2/3 szklanki 2-3 razy dziennie na 60 min przed posikiem w stanach nerwicowych z przewag zaburze narzdowych, zwaszcza przewodu pokarmowego.

132. SIWIEC TY
Glaucium flavum Cr.
Jest to rolina dwuletnia z rodziny Makowatych (Papaveraceae), wystpujca w basenie Morza rdziemnego, w Bugarii i na obrzeach Morza Czarnego, rozproszona na kamienistych zboczach i piaszczystych nieuytkach. W Polsce jest uprawiana, wyjtkowo trafia si zdziczaa. Siwie ty osiga wysoko do 50 cm. Ma odyg rozgazion, nieznacznie owosion. Licie odygowe siedzce, barwy szarobkitnej, w zarysie jajowate i zatokowowr bne. Licie odziomkowe s znacznie wiksze, grube, lirowatoparzystowrbne i gsto pokryte woskami, podobnie jak licie odygowe. Kwiaty pojedyncze, wyrastajce z pachwin lici na szczytach rozgazie, osigaj rednic do 3 cm. Korona ta, niekiedy jasnopomaraczowa. Kwitnie w maju lub czerwcu. Owocem jest cylindrycznego ksztatu torebka, podobna do dugiego strka, pokryta drobnymi, biaawymi grudkami. Caa rolina zawiera ty sok mleczny i jest trujca. Surowiec. W warunkach uprawy w Polsce zbiera si ziele z rolin jednorocznych, cinajc je 2-3-krotnie w okresie wegetacji na wysokoci 10 cm nad ziemi. Suszy si w suszarni ogrzewanej w temp. do 50 i otrzymuje ziele siwca tego - Herba Glaucii flavi. Surowiec ten suy wycznie do przemysowego izolowania alkaloidw. Podstawowe zwizki czynne. W zielu znajduje si mieszanina okoo 30 alkaloidw benzyloizochinolinowych, w ktrej podstawowym zwizkiem jest glaucyna. W korzeniach siwca s rwnie alkaloidy, ale najwaniejszym skadnikiem jest protopina. W wysuszonym zielu zebranym z rolin jednorocznych zawarto alkaloidw moe dochodzi do 3,5%, w tym glaucyny do 2%. Ziele pochodzenia polskiego zawiera odpowiednio 2,34% i 1,87%. Dziaanie. W nowoczesnym lecznictwie najwiksze znaczenie ma glaucyna, ktrej aktywno zostaa starannie i wielokrotnie zbadana na zwierztach laboratoryjnych

348

i na ludziach. Stwierdzono jej dziaanie przeciwkaszlowe, polegajce na hamowaniu orodka kaszlu w orodkowym ukadzie nerwowym, przewyszajce dziaanie kodeiny i dioniny. Jednoczenie zmniejszaa si ilo plwociny. Nawet dusze stosowanie nie powoduje objaww uzalenienia od glaucyny. Alkaloid ten obdarzony jest ponadto wyranym dziaaniem rozkurczowym, zwaszcza na minie gadkie oskrzeli, a take w pewnym stopniu przeciwalergicznym, przeciwzapalnym i uspokajajcym. Mieszanina wszystkich alkaloidw siwca tego wykazuje dziaanie rozkurczowe na minie gadkie drg ciowych, gwnie na zwieracz Oddiego, a ponadto na minie gadkie naczy krwiononych, w wyniku czego obnia cinienie krwi. Dziaania niepodane. Dugotrwae podawanie preparatw zawierajcych glaucyn lub wszystkie alkaloidy siwca tego powoduje, nawet w dawkach leczniczych, umiarkowany spadek cinienia ttniczego krwi. Bardzo rzadko obserwuje si mdoci, ble gowy i wzdcia. Zastosowanie. Glaucyn zaleca si w rnych schorzeniach, w ktrych wyst puje uporczywy i nasilajcy si kaszel, zwaszcza w astmie, poniewa zmniejsza skurcz oskrzeli i wzmaga wentylacj puc, jak rwnie w grulicy i w innych schorzeniach przebiegajcych z nadmiernym wydzielaniem plwociny, gdy nastpuje ograniczenie jej wydzielania i swobodne odkrztuszanie. Glaucyn mona bez obawy stosowa u dzieci i modziey oraz u osb w wieku podeszym. Korzystne jest podawanie glaucyny przy jednoczenie wystpujcym nadcinieniu ttniczym krwi. Mieszanin wszystkich alkaloidw siwca tego stosuje si jako lek ciopdny w przypadkach wywoanych stanem zapalnym pcherzyka ciowego, kamic ciow i skurczem przewodu ciowego wsplnego lub zwieracza Oddiego. Przetwory. Tussiglaucin (Herbapol), draetki zawierajce 0,04 g bromowodorku glaucyny. Doustnie zaleca si 1-2 draetki 2-3 razy dziennie po jedzeniu w kaszlu. Dzieciom odpowiednio mniej. Glaucini hydrochloridum (ZSRR), tabletki zawierajce po 0,05 g glaucyny. Dawkowanie i zastosowanie - jak wyej. Glauvent (Bugaria), tabletki o skadzie, zawartoci i dawkowaniu oraz zastosowaniu jak wyej.

133. SKRZYP POLNY

Equisetum arvense L.
Jest to bylina z rodziny Skrzypowatych (Equisetaceae), gromady Paprotnikw (Pteridophyta), wystpujca pospolicie w caej Europie. W Polsce ronie powszechnie jako chwast, na niu i w grach po regiel grny, na polach, ugorach, rowach i przydroach, na glebach wilgotnych. Skrzyp ma podziemne kcze podzielone na midzywla, zakorzeniajce si obficie w wzach. W marcu lub kwietniu wydaje pdy zarodnikowe, barwy piaskowej lub tawoczerwonej, zakoczone kosem zarodnikowym, usychajce po rozsianiu zarodnikw. Nie maj one znaczenia w lecznictwie. W maju pojawiaj si ponne, zielone pdy asymilacyjne, do 40 cm wysokie, gsto okkowe, pojedynczo rozgazione, wykorzystywane w lecznictwie. odygi skrzypu s szorstkie i, zgniatane, chrzszcz. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si w cigu lata zielone, dobrze rozwinite pdy asymilacyjne skrzypu i szybko suszy w warunkach naturalnych, w miejscach zacienionych i przewiewnych. Otrzymuje si jako surowiec ziele skrzypu -Herba Equiseti.

349

Podstawowe zwizki czynne. W zielu skrzypu wystpuj flawonoidy, jak ekwizetryna, izokwercytryna, galuteolina i apigenina. S rwnie saponiny (m.in. ekwizetonina o do sabych wasnociach hemolizujcych), kwasy organiczne, jak askorbowy i akonitowy, fenolokwasy, jak kwas kawowy, antywitamina B1, fitosterol oraz nieznaczne iloci zasad organicznych (jak 3-metoksypirydyna), a take alkaloidy nikotyna i palustryna, ponadto okoo 10% soli mineralnych, w tym duo krzemionki, ktrej cz jest rozpuszczalna w wodzie. Dziaanie. Przetwory z ziela skrzypu dziki obecnoci flawonoidw zwikszaj objto wydalanego moczu i usuwaj nadmiar moczanw. Odbywa si to jednak do nieregularnie ze wzgldu na hamujcy wpyw saponiny ekwizetoniny, a w mniejszym stopniu zwizkw krzemu. Flawonoidy dziaaj rwnie agodnie rozkurczowo na drogi ciowe i moczowe, a take uszczelniaj ciany naczy krwiononych. Przeciwdziaaj obrzkom i poprawiaj prac serca. Ponadto dziaaj odtruwajco i usprawniaj czynno wtroby. Wycigi ze skrzypu dziaaj cigajce i przeciwbakteryjnie. Podane zewntrznie maj dziaanie cigajce i przeciwzapalne. Zawarta w zielu krzemionka rozpuszczalna w wodzie ma wpyw na rne procesy metaboliczne organizmu ludzkiego. Zwizki krzemu utrzymuj prawidow elastyczno i odporno naskrka, bon luzowych, tkanki cznej i koci, reguluj przepuszczalno cian naczy krwiononych, hamuj odkadanie si w nich tuszczw oraz wywieraj korzystny wpyw na aktywno hormonaln ludzi starszych. Znajdujca si w odwarach rozpuszczalna w wodzie krzemionka wchania si dobrze w przewodzie pokarmowym i wydala gwnie z kaem. Cz krzemionki przechodzi do moczu, gdzie peni funkcj jednego z koloidw ochronnych, przeciwdziaajcych krystalizacji niektrych skadnikw mineralnych w drogach moczowych. Skrzyp uzupenia take niedobory innych pierwiastkw, jak potas i magnez, oraz niektrych mikroelementw. Ziele skrzypu zwiksza krzepliwo krwi i dziaa przeciwkrwotocznie. Pobudza take w nieznacznym stopniu wzrost liczby krwinek czerwonych oraz podnosi poziom hemoglobiny. Dziaania niepodane. Ze wzgldu na zawarto antywitaminy B1 - po dugotrwaym stosowaniu przetworw ze skrzypu polnego moe nastpi niedobr witaminy B1 z charakterystycznymi objawami. Zastosowanie. Odwary z ziela skrzypu stosuje si jako saby rodek moczopdny w mao nasilonych schorzeniach drg moczowych oraz obnionym przesczaniu w kbkach nerkowych. Pomocniczo w obrzkach spowodowanych zatrzymaniem wody i elektrolitw w organizmie w wyniku schorze nerek lub serca. Ponadto w pocztkach kamicy moczowej, w gocu i skazie moczanowej, w niektrych chorobach skrnych wywoanych nagromadzeniem we krwi szkodliwych produktw przemiany materii, m.in. w uszczycy. Odwary ze skrzypu stosuje si te dla przyspieszenia gojenia i odnowy tkanki cznej w niektrych zaburzeniach metabolicznych w okresie pooperacyjnym. Pomocniczo w wi kszych uszkodzeniach skry, np. po oparzeniach oraz w zwikszonej przepuszczalnoci i zmniejszonej elastycznoci naczy wosowatych, w miadycy, a take w leczeniu grulicy puc. Zalecane s rwnie osobom starszym z niedoborem krzemu, utrudnion resorpcj soli wapnia z pokarmw oraz zespoem zego wchaniania wskutek zmian zanikowych w bonie luzowej przewodu pokarmowego. Wskazane s dla kobiet ciarnych i karmicych w celu podtrzymania niezbdnego poziomu krzemu w osoczu krwi. Jako lek pomocniczy odwary ze skrzypu podaje si niekiedy w nadmiernych

350

Skrzyp polny (wg T. Hajka, 1562)

krwawieniach miesiczkowych, rzadziej w macicznych, rwnie w krwawieniach z ylakw odbytu, z owrzodze okrnicy oraz ze wrzodw odka i dwunastnicy, a take w krwawieniach z nosa i puc. Zewntrznie odwary su do pukania w stanach zapalnych jamy ustnej i do okadw w schorzeniach skry. W przypadku dugotrwaego podawania wycigw ze skrzypu naley 1-2 razy dziennie przyjmowa po 1 tabletce witaminy B1 - 0,003. Ziele skrzypu jest skadnikiem granulatw Betagran, Reumogran i Urogran oraz

351

mieszanek zioowych Cardiosan, Pulmosan, Reumosan i Urosan, a wycigi z ziela skrzypu wchodz w skad pynw Betasol i Cholesol oraz pasty Fitolizyna, produkowanych w kraju przez Herbapol. S te skadnikami wielu preparatw zagranicznych. Przetwory. Odwar z ziela skrzypu: 2 yki ziela zala 11/2 szklanki wody ciepej i gotowa agodnie pod przykryciem 10 min. Odstawi na 10 min i przecedzi do termosu. Pi 1/2-2/3 szklanki 2-4 razy dziennie midzy posikami jako agodny rodek moczopdny i regulujcy przemian materii. Pomocniczo w chorobie gocowej i skazie moczanowej. W krwawieniach kobiety powinny pi 4 razy dziennie po 2/3-1 szklank odwaru. W grulicy i krwawieniach pucnych naley sporzdzi odwar z 4 yek ziela w 3 szklankach wody i wypi porcjami w cigu dnia. Powtarza przez kilka tygodni jako rodek pomocniczy. Zioa oglnie odtruwajce: zmiesza po 50 g ziela skrzypu, ziela lub lici mity pieprzowej i korzeni opianu oraz po 25 g ziela rdestu ptasiego, lici orzecha woskiego, kwiatw bzu czarnego i kwiatw chabru. Zala 2 yki zi 21/2 szklanki wody ciepej i pozostawi na 30 min do napcznienia. Ogrza do zagotowania, odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 2/3 szklanki 3 razy dziennie midzy posikami jako rodek odtruwajcy, moczopdny, przeciwzapalny i przeciwkrwotoczny w marskoci wtroby, niewydolnoci nerek, dolegliwociach skrnych, otyoci, gocu i dnie. Mieszanka zioowa przeciw wypadaniu wosw: zmiesza rwne iloci ziela skrzypu, korzenia opianu, ziela nawoci, ziela fioka trjbarwnego i ziela uczepu trjdzielnego lub lici brzozy. Zala 2 yki zi 21/2 szklanki wody ciepej i pozostawi na 1 godz. do spcznienia. Ogrza powoli do wrzenia, odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 2/3 szklanki 3 razy dziennie midzy posikami. Jednoczenie przyjmowa 3 razy dziennie po kapsuce witaminy A+E. Zioa w ysieniu: zmiesza po 50 g ziela skrzypu i korzenia pokrzywy oraz po 25 g korzenia opianu i kwiatw nagietka. Zala 3-4 yki zi litrem wody ciepej i gotowa powoli 5-10 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Zmywa odwarem owosion skr gowy, lekko masujc. Nie wyciera, lecz zawin rcznikiem na 30 min. Przed zabiegiem umy gow mydem siarkowym lub dziegciowym. Stosowa co 2-3 dni, a w miar poprawy raz na tydzie. Jednoczenie przyjmowa 3 razy dziennie po 2-3 tabletki pantotenianu wapnia po 25 mg przez kilka tygodni. Poleca si picie naparu z zi przeciw wypadaniu wosw. Pulmosan (Herbapol), zioa zawierajce ziele skrzypu, ziele rdestu ptasiego, korze mniszka, kwiat krwawnika i kwiat sonecznika. Zala na noc 2 yki zi 21/2 szklanki wody gorcej. Rano gotowa powoli pod przykryciem 5-7 min. Odstawi na 10 min i przecedzi do termosu. Pi po 1 szklance rano przed niadaniem i wieczorem po kolacji jako rodek pomocniczy w schorzeniach puc, np. grulicy, zatruciu lotnymi zwizkami rcymi i w pylicy. Reumogran (Herbapol), granulat zawierajcy ziele skrzypu, ziele rdestu ptasiego,, li brzozy, li pokrzywy, kwiat wizwki i kor wierzby. Stosowanie zob. brzoza brodawkowata, nr 16. Urologicum (Nattermann, RFN), wycig gsty w tubie z 12 zi. Stosuje si w obrzkach, skpym wydalaniu moczu, zapaleniu miedniczek nerkowych, moczowodw, pcherza i cewki moczowej oraz w kamicy moczowej i jej zapobieganiu.

352

134. SONECZNIK ZWYCZAJNY

Helianthus annuus L.
Jest to rolina jednoroczna z rodziny Zoonych (Compositae), pochodzca z Meksyku, obecnie uprawiana w wielu krajach, w tym rwnie w Polsce, jako ozdobna oraz dla oleistych owocw. Sonecznik ma odygi wzniesione, wysokoci do 2,5 m, pojedyncze lub sabo rozgazione. Licie due, ogonkowe, w zarysie sercowate, pikowane, szorstkie. Kwiaty zebrane w due koszyczki, zwisajce w d. Kwiaty jzyczkowate, na brzegu koszyczka te, a kwiaty rurkowate wewntrz koszyczka brunatne. Owoce - orzeszki bogate w olej, zaliczany do najlepszych tuszczw jadalnych. Su te do niektrych wyrobw cukierniczych, m.in. chawy. Ze wzgldu na du zawarto glicerydw nienasyconych kwasw tuszczowych olej sonecznikowy nadaje si bardziej do spoywania na surowo, np. w majonezie i saatkach, ni do smaenia duszego, gdy w podwyszonej temperaturze zachodz w nim niepodane zmiany. Surowiec. Do celw leczniczych wyrywa si od lipca do padziernika zocisto-te kwiaty jzyczkowe z koszyczkw, unikajc bledniejcych i przekwitajcych, ktre le si susz i trac barw. Suszy si w suszarniach naturalnych w cieniu i przewiewie lub w suszarniach ogrzewanych w temp. okoo 40C. Nie naley suszy na socu, poniewa kwiaty trac wwczas barw. Otrzymuje si jako surowiec kwiat sonecznika - Flos Helianthi. Z dojrzaych nasion sonecznika wytacza si olej sonecznikowy - Oleum Helianthi. Podstawowe zwizki czynne. Kwiaty sonecznika zawieraj saponozydy trjterpenowe (m.in. heliantozydy A, B, C oraz ich aglikon kwas echinocystowy), alkohole trjterpenowe (m.in. arnidiol i faradiol), flawonoidy (m.in. kwercetyn i kwercymerytryn), karotenoidy (m.in. taraksantol i luteol), cholin , betain, ksantofil, zwizki gorzkie, wglowodany i sole mineralne. Nasiona sonecznika zawieraj do 30% tuszczu, biako, fitosterole i witamin E. Olej sonecznikowy bogaty jest w glicerydy nienasyconych kwasw tuszczowych i naley do tuszczw schncych. Dziaanie. Kwiaty sonecznika uwaane s za rodek przeciwgorczkowy. Wykazuj dziaanie synergetyczne ze zwizkami salicylowymi. Zawarte w kwiatach zwizki gorzkie zwikszaj nieznacznie wydzielanie soku odkowego i usprawniaj procesy trawienia oraz przyswajania pokarmw. Odwary z kwiatw sonecznika stosowane zewntrznie uatwiaj wchanianie wyleww i wybroczyn podskrnych oraz miejscowych obrzkw wywoanych urazami lub zwichniciami. Zawarte w oleju sonecznikowym nienasycone kwasy tuszczowe jako tzw. witamina F, niezbdne s do regeneracji i waciwej elastycznoci skry. Dziaania niepodane. Przetwory ze sonecznika stosowane w zalecanych dawkach nie wykazuj dziaania szkodliwego. Zastosowanie. Odwary z kwiatw sonecznika stosuje si doustnie jako rodek pomocniczy w agodnych stanach gorczkowych. Zewntrznie odwary z kwiatw sonecznika wykazuj synergizm z wycigami z arniki. Stosuje si je miejscowo na krwawe wybroczyny, stuczenia, krwiaki, uszkodzenia naskrka, jak rwnie w zapaleniu skry, tr dziku i widzie. Olej sonecznikowy, podobnie jak inne tuszcze schn ce, stosowany do celw spo-

353

ywczych, zapobiega miadycy. Podawany zewntrznie na skr, ma charakter witaminy F, podobnie jak olej lniany. Kwiat sonecznika jest skadnikiem mieszanki zioowej Pulmosan (Herbapol). Przetwory. Odwar z kwiatw sonecznika: 1 yk kwiatw zala 11/2 szklanki wody ciepej i gotowa agodnie pod przykryciem 3 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 1/2 szklanki rano i 2/3 szklanki wieczorem 1 godz. po jedzeniu jako rodek obniajcy temperatur. Wskazane jest dodanie po 2 yki syropu malinowego. Odwar powyszy, bez dodatku soku malinowego, mona stosowa zewntrznie do okadw bd robi okady z wilgotnych, gor cych kwiatw na stuczenia i wybroczyny oraz w zapaleniu skry i trdziku. Zioa napotne: zmiesza po 20 g kwiatw sonecznika, kwiatw lipy, ziela nawoci i kory wierzbowej oraz 100 g mieszanki Pektosan (Herbapol). Zala 2 yki mieszanki 11/2 szklanki wody gorcej i gotowa agodnie pod przykryciem 2 min. Odstawi na 5 min i przecedzi. Doda 2 yki soku malinowego lub kieliszek rumu oraz 2 tabletki Polopiryny S. Wypi cao, moliwie gorc, wieczorem w ku w przypadkach przebiegajcych z podwyszon temperatur, jak ostre zapalenie garda, nieyt oskrzeli i grypa. Stosowa si do wskaza lekarza. Zioa pomocne w padaczce: zmiesza po 50 g kwiatw sonecznika, lici melisy i szyszek chmielowych oraz po 25 g ziela tysicznika lub lici bobrka, lici pokrzywy i kwiatw gogu. Wsypa 2-3 yki zi do termosu i zala 2 szklankami wody wrzcej. Przykry i odstawi na 1 godz. Pi 1/2-2/3 szklanki 2-3 razy dziennie midzy posikami jako rodek uspokajajcy i rozkurczowy w padaczce, nerwicy wegetatywnej, podnieceniu nerwowym, trudnociach w zasypianiu i pobudzeniu seksualnym. Modziey zaleca si przeciw polucjom poow dawki. Lipostabil (Nattermann, RFN), kapsuki i ampuki, zawierajce niezbdne fosfolipidy, teofilin, kwas nikotynowy i witamin B6. Stosuje si w miadycy, zaburzeniach krenia obwodowego, mzgowego i w naczyniach wiecowych, w podwyszonym poziomie cholesterolu we krwi i zmianach naczyniowych w cukrzycy.

135. SOSNA ZWYCZAJNA

Pinus silvestris L.
Jest do due drzewo iglaste z rodziny Sosnowatych (Pinaceae), wystpujce w strefie klimatu umiarkowanego pkuli pomocnej. W Polsce jest pospolitym drzewem tworzcym zwarte lasy, osigajcym wysoko do 40 m. Sosna ma kor na starszych gazkach i w grnej czci pnia czerwonawot, uszczc si cienkimi jak papier warstwami, natomiast w dolnej czci pnia grub, wielobocznie popkan, wewntrz brunatnoczerwon. Szpilki sztywne, dugoci 4 do 5, rzadziej do 7 cm, sinozielone. Szyszki pojedyncze, czasem po 2 lub 3, stojce, stokowate, do 7 cm dugie i do 3,5 cm szerokie z wyranym wyrostkiem rodkowym. Surowiec. Sosna zwyczajna dostarcza wielu surowcw leczniczych. Pod koniec zimy i bardzo wczesn wiosn zbiera si pczki, zanim zaczn pka, i suszy w suszarniach ogrzewanych w temp. poniej 35C. Surowcem s pczki sosny - Gemmae Pini. Niekiedy zbiera si mode pdy wybijajce z pczkw w okresie wiosennym,

354

Sosna zwyczajna (wg T. Hajka, 1562)

majce dugo do 5 cm. Suszy si podobnie jak pczki. Otrzymuje si mode pdy (wypustki) sosny - Turiones Pini. Przez odpowiednie nacinanie pni sosny uzyskuje si z ran balsam sosnowy, nazywany potocznie, cho nieprawidowo, ywic sosnow - Balsamum Pini silvestris (Terebinthina communis), z ktrej przez destylacj i rektyfikacj otrzymuje si olejek terpentynowy - Oleum Terebinthinae. Pozostao w kotle zestala si w temperaturze pokojowej i nosi nazw kalafonii Colophonium. Z modszych gazi sosny przy wyrbie lasu zdejmujecie kor i suszy w warunkach naturalnych. Otrzymuje si jako surowiec kor sosny - Cortex Pini silvestris. Przez destylacj z par wodn modych wierzchokw oraz wieego igliwia sosnowego uzyskuje si eteryczny olejek sosnowy - Oleum Pini silvestris.

355

Przez such destylacj drewna sosnowego otrzymuje si dziegie sosnowy - Pix liquida Pini. Pczki i szczyty pdw sosny mona zbiera tylko w porozumieniu z wadzami lenymi, a kor i balsam sosnowy wycznie z drzew przeznaczonych na wyr b. Drewno sosnowe jest cennym materiaem budowlanym i meblarskim. Bursztyn -Succinum, jest stwardnia ywic pochodzc z yjcych w oligocenie (okoo 30 milionw lat temu) drzew iglastych. Jeden z tych gatunkw paleobotanik H. Conwentz nazwa sosn bursztynow - Pinus succinifera Gon. Podstawowe zwizki czynne. W pczku sosny znajduje si okoo 0,4% olejku eterycznego (zawierajcego - i -pinen, limonen i borneol), ponadto ywice, zwizki gorzkie, garbniki i witamina C. Podobne zwizki zawieraj mode pdy sosny. W korze sosnowej znaleziono 3,6-6,3% garbnikw skondensowanych, kwasy polifenolowe, jak ferulowy, galusowy, chlorogenowy i kawowy, oraz bardzo ma o olejku eterycznego (do 0,05%), a ponadto do 1,8% zwizkw cukrowych. Jest ona rdem garbnikw wykorzystywanych w przemyle farmaceutycznym. Olejek terpentynowy zawiera do 96% - i -pinenu, kamie, karen i cymen. Kalafonia skada si z dwuterpenowych kwasw ywicznych, jak kwas abietynowy i -pimarowy, substancji gorzkich i ladw olejku eterycznego. Skadnik olejku terpentynowego, -pinen, jest bardzo wanym produktem wyjciowym w syntezie zwizkw zapachowych, jak terpineol, octan terpinylu, octan mentanylu, octan izobornylu oraz linalol i geraniol, a take w syntezie kamfory syntetycznej, stosowanej w lecznictwie i przemyle chemicznym. -pinen daje mircen, linalol i jego estry, a take kamfor syntetyczn. Olejek sosnowy skada si z mieszaniny - i -pinenu, borneolu i jego estru octowego, limonenu, dwupentenu i felandrenu. Dziegie sosnowy zawiera rne zwizki fenolowe (m.in. gwajakol, krezol, pirokatechol), wglowodory aromatyczne i kwasy ywiczne. Skad chemiczny bursztynu nie jest dotd dokadnie znany. Przy suchej destylacji opikw bursztynowych w temp. 350-400C otrzymuje si brunatny, oleisty, rozpuszczalny w alkoholu destylat (do 20%), zawierajcy mieszanin wglowodorw terpenowych oraz wydzielajcy si w postaci krysztaw kwas bursztynowy (3-8%). W retorcie pozostaje okoo 60% atwo topliwej i dobrze rozpuszczalnej w rozpuszczalnikach organicznych kalafonii bursztynowej, uywanej dawniej do wyrobu cennych i trwaych lakierw bursztynowych. Dziaanie. Pczki i pdy sosny maj dziaanie wykrztune. gdy pobudzaj czynnoci wydzielnicze bon luzowych grnych drg oddechowych, a take wzmagaj ruch nabonka rzskowego. Dziaaj rwnie agodnie odkaajco, gdy hamuj rozwj lub niszcz drobnoustroje zalegajce w gardle i jamie ustnej. Ponadto wywieraj agodne dziaanie moczopdne, a w niektrych chorobach skrnych - antyseptyczne. Olejek sosnowy dzia a wykrztunie, bakteriobjczo i rozkurczowo. Olejek terpentynowy, podany zewntrznie, agodnie rozgrzewa i rumieni skr oraz dziaa sabo odkaajco. Dobrze wchania si przez skr i uatwia resorpcj rozpuszczonych w nim zwizkw. Drani silnie bony luzowe, dlatego doustnie nie bywa stosowany, natomiast wyizolowane z niego pineny podane doustnie dziaaj ciopdnie. Kalafonia suy do wyrobu maci i plastrw jako skadnik poprawiajcy ich konsystencj oraz przyczepno do skry. Dziegie sosnowy dziaa odkaajco i przeciwgrzybiczo. Wchodzi w skad maci

356

siarkowej zoonej, zwanej te maci Wilkinsona, stosowanej w chorobach skrnych i przy wierzbie. Dziegie odznacza si nieprzyjemnym zapachem i ostatnio jest rzadko stosowany w lecznictwie. Dziaania niepodane. Preparaty sosnowe zastosowane w zalecanych dawkach nie wywouj dziaania szkodliwego. Wyjtkiem jest dziegie sosnowy, ktry drani nieco skr i wchania si czciowo, wywoujc niekiedy podranienia nerek po zastosowaniu na duej powierzchni ciaa. Zastosowanie. Przetwory z pczkw i szczytw sosny znajduj zastosowanie doustne w rnych stanach nieytowych grnych drg oddechowych z towarzyszc chrypk, kaszlem oraz stanem zapalnym i blem garda, gwnie u dzieci, modziey i osb w wieku podeszym. Czasem podaje si jako rodek agodnie moczopdny i napotny, a nawet witaminizujcy (wit. C). Wycig pynny z pczkw sosny wchodzi w skad syropu sosnowego zoonego - Sirupus Pini compositus (Herbapol). Odwary z pczkw lub szczytw sosny su zewntrznie do kpieli oglnie wzmacniajcych oraz w niektrych chorobach skrnych. W handlu znajduj si gotowe preparaty w postaci szyszek do kpieli, zawierajce wycig i olejek eteryczny z pczkw sosny. Olejek sosnowy stosuje si zewntrznie do inhalacji w schorzeniach grnych drg oddechowych, a zwaszcza w nieycie garda i oskrzeli, stanach astmatycznych i kaszlu. Ponadto do kpieli odkaajcych i uspokajajcych w nadwraliwoci nerwowej, bezsennoci oraz niektrych chorobach skrnych, odmrozinach, sinicy goleni i rk, a take owrzodzeniach ylakowych. Zalecany jest te do wciera rozgrzewajcych w blach reumatycznych i nerwoblach, najczciej w preparatach zoonych. Olejek ten wchodzi w skad maci Capsiplex (Herbapol) oraz mazida Linimentum Capsici compositum (Herbapol), uywanych w stanach zapalnych, blach gocowych i nerwoblach. Wewntrznie, w bardzo maych dawkach, stosowany jest jako lek moczopdny, wycznie w mieszaninie z innymi rodkami o podobnym dziaaniu. Olejek ten wchodzi w skad pasty Fitolizyna (Herbapol), zalecanej w kamicy moczowej. Olejek terpentynowy stosuje si zewntrznie jako rodek dranicy skr i przeciwblowy w blach gocowych i nerwoblach. Wchodzi w skad maci Capsiderm i emulsji Capsigel produkowanych przez Herbapol. Izolowana z olejku terpentynowego mieszanina pinenw, ktre mog by podawane doustnie, gdy prawie nie drani bon luzowych przewodu pokarmowego i miszu nerek, bya skadnikiem kropli Terpinex (Herbapol) o wasnociach moczopdnych i przeciwbakteryjnych oraz kropli Terpichol (Herbapol), ktre dziaay ciopdnie i przeciwskurczowo. Dziegie sosnowy ma zastosowanie w grzybicach skry, liszajach i ojotoku. Wchodzi w skad maci siarkowej zoonej, uywanej w chorobach skry przebiegajcych z nasilonym swdzeniem, m.in. przy wierzbie. W roztworach spirytusowych uywany do pynw zapobiegajcych wypadaniu wosw na tle ojotokowym. Bursztyn suy do otrzymywania spirytusu bursztynowego do wciera w blach reumatycznych, take jako rodek uspokajajcy. Przetwory. Odwar z pczkw sosny: 1/2 yki pczkw zala 1 szklank wody gorcej i gotowa agodnie pod przykryciem 3-5 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 1-3 yki 2-4 razy dziennie po jedzeniu jako rodek wykrztuny. Odwar z 1/2 yki pczkw sosny na 2 szklanki wody gorcej, sporzdzony jak wyej, pi 3 razy dziennie midzy posikami po 1/2-2/3 szklanki jako rodek nieznacznie moczopdny. Syrop z pczkw sosny: wiee pczki sosnowe, zebrane pn jesieni lub wczesn wiosn, przeci na poow i uoy warstwami w soiku, przesypujc obfi-

357

ci cukrem. Pozostawi na 2-3 tygodnie w temperaturze pokojowej, a puszcz sok. Wwczas wymiesza i zostawi na 1-2 tygodnie. Stosowa po 1 yeczce kilka razy dziennie po jedzeniu w nieycie jamy ustnej, garda, krtani, poczonym z kaszlem i utrudnionym odkrztuszaniem. Dziaa skutecznie u dzieci i dorosych. Pozostae w soiku pczki zala 3-4 szklankami wody przegotowanej i ostudzonej i pozostawi na 1-2 godz. Otrzymuje si przyjemny, orzewiajcy napj. Syrop sosnowy zoony, Sirupus Pini compositus (Herbapol): dorosym podawa 3-4 razy dziennie po 1 yce po jedzeniu w stanach nieytowych grnych drg oddechowych i kaszlu, dzieciom - 3 razy dziennie po 1 yeczce po jedzeniu. Pinalbina (Herbapol), tabletki zawierajce biaczan garbnikw kory sosnowej. Dorosym podaje si 1-2 tabletki do 4 razy dziennie, dzieciom odpowiednio mniej, jako rodek cigajcy, przeciwkrwotoczny i przeciwbakteryjny w biegunkach u dzieci i dorosych. Kpiel sosnowa wzmacniajca: kilkanacie modych pdw sosny lub 2-3 garcie igliwia, pozostajcych przy wyrbie lasu, zala w garnku 2-3 l wody, przykry i gotowa na maym ogniu 10 min. Odstawi na 15 min i przecedzi do wanny wypenionej do 1/3 objtoci wod o temp. okoo 37C. Czas kpieli 10-20 min. Kpiel dziaa pobudzajco na kr enie krwi w naczyniach obwodowych, nieco moczopdnie i uspokajajco. Zmniejsza take ble reumatyczne oraz spowodowane zapaleniem nerww i ich zakocze. Kpiel o podobnym dziaaniu mona sporzdzi z 1-2 yek olejku sosnowego (Oleum Pini silvestris), zmieszanego z 3-4 ykami pynnego szamponu na 1/3 wanny wody. Osoby uczulone na olejek sosnowy nie mog bra tej kpieli. Spirytus bursztynowy: 1 yk drobnych kawakw naturalnego bursztynu, uprzednio nie przetapianego, obmy w wodzie, przenie do maego soika i zala 1/2 szklanki spirytusu. Zamkn i pozostawi w temperaturze pokojowej na 10 dni, czsto wstrzsajc. Otrzymuje si bardzo jasnosomkowy wycig sucy do uytku zewntrznego. Pozostajcy, nie rozpuszczony bursztyn mona kilkakrotnie zalewa nowymi porcjami spirytusu. Nacieranie spirytusem bursztynowym bolcych miejsc dziaa agodzco w gocu stawowym i miniowym, mao nasilonych nerwoblach, kurczach mini i nuliwoci mini. Obustronne smarowanie skroni agodzi bl gowy.

136. STOKROTKA POSPOLITA

Bellis perennis L.
Jest to bylina z rodziny Zoonych (Compositae), wystpujca w Europie i Azji Mniejszej. W Polsce pospolita na pastwiskach, rowach, przydroach i kach, na niu i w grach po kosodrzewin. Stokrotka osiga wysoko 4-20 cm. Licie zebrane w przyziemne ryczki, opatkowate, tpe, jednonerwowe, zwykle zbkowane. odygi z jednym koszyczkiem kwiatowym. Kwiaty jzyczkowate w koszyczku biae, czsto z zewntrz czerwone, kwiaty rurkowate wewntrz koszyczka, te. Stokrotka czsto jest uprawiana jako rolina ozdobna. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si zakwitajce od wczesnej wiosny do jesieni koszyczki kwiatowe stokrotki i suszy rozoone pojedyncz warstw w suszarni naturalnej w cieniu i przewiewie. Otrzymuje si jako surowiec kwiat stokrotki pospolitej - Flos Bellidis.

358

Podstawowe zwizki czynne. Kwiat stokrotki zawiera mieszanin saponin, zwizki garbnikowe, flawonoidy, antocyjanozyd, luz, kwasy organiczne, jak jabkowy i winowy, substancje ywicowe i woskowe oraz sole mineralne. Dziaanie. Odwary z kwiatw stokrotki pobudzaj wydzielanie luzu oskrzelowego w stanach zapalnych grnych drg oddechowych i dziaaj wykrztunie. Zwikszaj ponadto dobow ilo wydalanego moczu i usprawniaj usuwanie z organizmu szkodliwych produktw przemiany materii. Poprawiaj rwnie czynno wtroby i dziaaj oglnie tonizujco. Wykazuj skuteczne dziaanie w niektrych chorobach skrnych. W lecznictwie ludowym uchodz za rodek czyszczcy krew. Zewntrznie wycigi z kwiatw stokrotki przyspieszaj gojenie ran oraz zmniejszaj obrzki i wynaczynienia po uderzeniach i kontuzjach. Uszczelniaj te ciany wosowatych naczy krwiononych. Dziaania niepodane. Przetwory z kwiatw stokrotki w zalecanych dawkach nie wywouj objaww szkodliwych. Zastosowanie. Odwary z kwiatw stokrotki stosuje si doustnie jako rodek wykrztuny w stanach zapalnych grnych drg oddechowych, w zmniejszonym wydalaniu moczu, w niektrych schorzeniach skrnych, jak w tr dziku krostkowym i ojotokowym, egzemie i zapaleniu skry, ponadto w schorzeniach wtroby. Zewntrznie odwary ze stokrotki podaje si w formie okadw na obrzki, siniaki, otarcia naskrka, drobne zranienia, ponadto do irygacji jako rodek higieny osobistej i w upawach. Kwiaty stokrotki bardzo rzadko stosuje si pojedynczo, a niemal wycznie w mieszankach zioowych. Przetwory. Napar z kwiatw stokrotki: 1 yk kwiatw stokrotki i 1/2 yki ziela nawoci zala 2 szklankami wody wrzcej w termosie. Zamkn i pozostawi na 1 godz. Pi 1/2-2/3 szklanki 3 razy dziennie midzy posikami jako rodek moczopdny i odtruwajcy, natomiast 1/4-1/3 szklanki kilka razy dziennie po jedzeniu, jako wykrztuny. Zioa regulujce przemian materii: zmiesza po 50 g kwiatw stokrotki i kwiatw tarniny oraz po 25 g morszczynu, naowocni fasoli, korzenia mniszka, ziela piounu, ziela skrzypu i kwiatw rumianku. Wsypa 1 1/2 yki zi do termosu i zala 2 szklankami wody wrzcej. Zamkn i pozostawi na 1 godz. Pi porcjami w cigu dnia po posikach w otyoci, zaparciach atonicznych i przewlekym nieycie jelit. Zioa do okadw w nerwoblach: zmiesza po 20 g kwiatw stokrotki, kwiatw podbiau, kwiatw mniszka i kwiatw sonecznika. Zwily wod 1-2 yki zi, ogrza i przykada na miejsce bolce, niezalenie od przyjmowania syntetycznych lekw przepisanych przez lekarza. Okad zioowy w wyprysku (egzemie): do 20 g otr b pszennych lub ytnich (albo patkw owsianych bd jczmiennych) doda 10 g kwiatw stokrotki i 2 gwki obranego czosnku. Cao zmiksowa i doda tyle wody, aby otrzyma papkowat konsystencj. Przykada papk na chore miejsce, nakrywa gaz lub ptnem lnianym. Zmienia 2 razy dziennie w cigu 36 dni.

359

137. SZAKAK POSPOLITY

Rhamnus cathartica L.
Jest to krzew z rodziny Szakakowatych (Rhamnaceae), wystpujcy w stanie naturalnym niemal w caej Europie. W Polsce do pospolity na caym niu, rzadszy w pooeniach grskich. Ronie w lasach, zarolach i zboczach grskich. Szakak pospolity osiga wysoko do 3 m. Ma pdy z krtkimi cierniami na szczytach modych i w rozwidleniach starszych gazek. Licie eliptyczne o brzegach drobno pikowanych z odchodzcymi od nerwu gwnego z obu stron trzema skonie ukowatymi nerwami bocznymi. Kwiaty drobne, niepozorne, zebrane w kwiatostany wyrastajce na modszych gazkach w ktach niszych lici. Owocem jest pestkowiec wielkoci ziarna grochu, po dojrzeniu czarny, o 4 pestkach. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si wiosn kor z modych gazek, suszy w suszarniach naturalnych i otrzymuje kor szakaku pospolitego - Cortex Rhamni catharticae, syn. Cortex Spinae cervinae. We wrzeniu zbiera si dojrzewajce owoce, gdy zmieniy barw zielon na fioletowoczarn, ale nie s jeszcze zbyt mikkie i soczyste, poniewa te ostatnie atwo przy suszeniu sklejaj si w bryy. Suszy si owoce w suszarni ogrzewanej, pocztkowo w temp. 30-40, a nastpnie dosusza w temp. okoo 60C. Uzyskuje si owoc szakaku pospolitego - Fructus Rhamni catharticae, syn. - Bacca Spinae cervinae. Podstawowe zwizki czynne. Kora szakaku zawiera 2-2,5% antrazwizkw (m.in. frangulin i emodyn), flawonoidy (m.in. ksantoramnin), ponadto garbniki i sole mineralne. W owocach szakaku pospolitego znajduje si okoo 0,7% mieszaniny wolnych i zwizanych glikozydowo antrazwizkw (m.in. glikofrangulina i frangulina), flawonoidy (m.in. kwercetyna i ramnetyna), cukry i sole mineralne. Dziaanie. Zarwno kora, jak i owoce szakaku pospolitego dziaaj przeczyszczajce, co jest uwarunkowane obecnoci antrazwizkw. Pobudzaj one ruchy perystaltyczne jelita grubego i powoduj wyprnienie po upywie 8-10 godz. od chwili zaycia preparatu. Obserwuje si jednoczenie agodne pobudzenie czynnoci wtroby i dziaanie ciopdne. Dziaania niepodane. Naley unika podawania rodkw przeczyszczajcych osobom z przewlekym zapaleniem jelit, zapaleniem wyrostka robaczkowego oraz kobietom ciarnym, gdy moe to spowodowa niebezpieczne powikania. Zastosowanie. Obydwa wymienione wyej surowce stosuje si jako rodki przeczyszczajce w zaparciach wywoanych osabieniem lub brakiem ruchw perystaltycznych jelita grubego, zwaszcza u otyych i osb starszych. Pomocniczo stosuje si przetwory z szakaku jako lek ciotwrczy i ciopdny w mieszankach z innymi surowcami o podobnym dziaaniu. Przetwory. Sproszkowane owoce szakaku pospolitego: 1 yeczk owocw rozdrobni dokadnie w modzierzu lub mynku, zmiesza z miodem lub demem i przyj doustnie wieczorem jako rodek przeczyszczajcy. Popi 1/2 szklanki pynu. Odwar z owocw szakaku: 1-1 1/2 yki rozdrobnionych owocw zala 1 szklank wody ciepej i gotowa powoli pod przykryciem 3-5 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Wypi wieczorem 1/2 szklanki odwaru, a jeli rano nie nastpi wyprnienie, wypi reszt. Naley pamita, e wycigi wodne s mniej aktywne w dziaaniu ni rozdrobnione owoce szakaku, poniewa nie wszystkie zwizki czynne rozpuszczaj si w wodzie.

360

Zioa uatwiajce wyprnienie: zmiesza po 30 g owocw szakaku i rozdrobnionego korzenia lukrecji oraz po 20 g kory kruszyny i rozgniecionych owocw kopru woskiego lub owocw anyu. Zala 1 yk zi 1 szklank wody ciepej i pozostawi na 1 godz. Ogrza do wrzenia i odstawi na 15 min, po czym przecedzi. Pi rano i wieczorem po 1 szklance odwaru w zaparciach nawykowych. Depuraflux (Nattermann, RFN), gsty wycig w tubie z 9 zi. Stosuje si w ostrych i przewlekych zaparciach spowodowanych osabieniem lub zanikiem ruchw perystaltycznych jelit oraz w czsto powtarzajcych si wzdciach.

138. SZAWIA LEKARSKA

Salvia officinalis L.
Rolina ta jest pkrzewem z rodziny Wargowych (Labiatae), wystpujcym w stanie naturalnym w krajach strefy rdziemnomorskiej. W Polsce uprawiana od kilku wiekw. Mona j z powodzeniem hodowa w ogrdkach przydomowych i dziakowych. Szawia lekarska wytwarza liczne odygi, wysokie do 75 cm, wzniesione, u dou drewniejce, u gry nie zdrewniae, czterokanciaste. Li cie naprzeciwlege, dugo-ogonkowe, wskoeliptyczne lub lancetowate, w nasadzie zaokrglone lub klinowato zwone, czsto pojedynczo lub podwjnie uszate, na brzegu drobno karbowane. Unerwienie silnie rozga zione, tworzy drobn siateczk, uwypuklon od strony dolnej. Obie strony licia szaro-srebrzycie owosione. Dugo blaszki do 8 cm. Kwiaty grzbieciste, dwuwargowe, fioletowo-niebieskie, niekiedy biaawe. Caa rolina wyrnia si silnym, swoistym zapachem. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si w maju licie w peni wyksztacone, tu przed okresem kwitnienia i suszy w miejscu zacienionym i przewiewnym. Surowcem jest li szawii - Folium Salviae. Niekiedy zbiera si rwnie ziele szawii - Herba Salviae, cinajc w maju i ponownie w drugiej poowie sierpnia grne czci odyg ponad pierwszym rozgazieniem. Oba surowce naley przechowywa w szczelnym opakowaniu w pomieszczeniu suchym i moliwie chodnym. Chroni od wiata. Szawia naley do rolin o wielokierunkowym zastosowaniu - leczniczym, kulinarnym i kosmetycznym. W gospodarstwie domowym licie i ziele szawii nale do grupy przypraw kulinarnych, uatwiajcych trawienie spoytych potraw, przede wszystkim mis, wskutek regulowania wydzielania sokw trawiennych, prawidowej perystaltyki i wyprnie. W kosmetyce szawia i jej olejek odkaaj skr, przeciwdziaajc zbytniemu przetuszczaniu i rozszerzaniu porw, wypadaniu wosw i upieowi. W przemyle kosmetycznym olejek eteryczny z szawii suy jako dodatek do niektrych gatunkw wd zapachowych i pynw do zmywania twarzy. Podstawowe zwizki czynne. Licie i ziele szawii zawieraj te same zwizki czynne, cho w rnych ilociach. Najwaniejszym skadnikiem jest olejek eteryczny, o charakterystycznym zapachu, w iloci do 2,5% w liciach, zawierajcy liczne terpeny, m.in. tujon, cyneol i kamfor, oraz seskwiterpeny, jak humulen i kariofilen. Oprcz tego w liciach wystpuj garbniki katechinowe (do 8%), kwasy wielofenolowe, jak kawowy i chlorogenowy, sapogeniny trjterpenowe (m.in. kwas ursolowy),

361

zwizek gorzki pikrosalwina, nieznana substancja estrogenna i przeciwpotna oraz sole mineralne. Ziele jest nieco ubosze w zwizki czynne. Dziaanie. W lecznictwie najbardziej cenione jest dziaanie przeciwzapalne, zarwno po podaniu doustnym, jak i zewntrznym na skr i bony luzowe. Stwierdzono, e pod wpywem wycigw z szawii zmniejszaj si przekrwienie (zaczerwienienie) bon luzowych i skry oraz mikrokrwawienia z nadmiernie rozszerzonych lub uszkodzonych naczy wosowatych. Jednoczenie pod wpywem garbnikw, kwasw wielofenolowych oraz niektrych skadnikw olejku eterycznego, zwaszcza cyneolu i tujonu, ginie wiele szczepw drobnoustrojw chorobotwrczych lub zostaje zahamowany ich wzrost. W przewodzie pokarmowym wycigi z szawii hamuj intensywny wzrost saprofitycznej flory bakteryjnej, przeciwdziaaj nadmiernej fermentacji i bolesnym wzdciom spowodowanym stanem skurczowym w jelitach i gromadzeniem si gazw. Maj te sabe dziaanie ciopdne. Przetwory z szawii wykazuj dziaanie estrogenne, pobudzajce miesiczkowanie w przypadkach, gdy byo ono zbyt skpe. Przetwory z szawii, a zwaszcza wycigi alkoholowe, jak nalewka lub wycig pynny, silnie hamuj wydzielanie potu. Po podaniu nalewki z lici szawii dziaanie hamujce wystpuje do szybko, osiga swj szczyt po 2-3 godz. i moe utrzyma si kilka dni. Jednak ani nalewka, ani wycig pynny z lici szawii nie s dostpne w naszych aptekach. Przetwory te hamuj nadmiern laktacj u karmicych matek lub samoistny wyciek mleka. Obserwuje si rwnie sabe dziaanie przeciwcukrzycowe wycigw z szawii, zalene od nie znanego dotd zwizku rozpuszczalnego w wodzie. Dziaania niepodane. Due dawki wycigw z szawii, podawane przez duszy okres, mog powodowa nudnoci, wymioty, otpienie i kurcze kloniczne ze wzgldu na obecno tujonu w olejku eterycznym. Zastosowanie. Wewntrznie stosuje si wycigi z szawii w stanach zapalnych bon luzowych przewodu pokarmowego z jednoczesnym znacznym przekrwieniem, a nawet mikrokrwawieniami wskutek uszkodzenia wosowatych naczy krwiononych w cianie jelit. Zaleca si je take w nadmiernej fermentacji jelitowej i towarzysz cych blach brzucha, wzdciach, biegunkach i nudnociach oraz osabieniu perystaltyki spowodowanym skurczem jelit. Li szawii jest skadnikiem mieszanki zioowej Tannosan (Herbapol), podawanej w stanach zapalnych przewodu pokarmowego i biegunkach. Ponadto wchodzi w skad granulatu zioowego Gastrogran (Herbapol), stosowanego w nieytach przewodu pokarmowego oraz wrzodzie trawiennym odka i dwunastnicy. Wycig pynny z szawii jest skadnikiem pynu Herbogastrin (Herbapol), zalecanego w niedokwanoci oraz nieycie odka i jelit. Wodne wycigi z lici szawii podaje si wewntrznie w nieytach jamy ustnej, garda i oskrzeli oraz w kaszlu i utrudnionym odkrztuszaniu. Najlepsze wyniki osiga si w poczeniu z innymi surowcami zielarskimi, jak w mieszankach zioowych Pektosan i Neopektosan, produkowanych przez Herbapol. Pomocniczo stosuje si licie szawii w stanach przedcukrzycowych i w pocztkowych objawach cukrzycy, ale ze wzgldu na sabe dziaanie, wycznie w mieszankach z innymi, podobnie dziaajcymi surowcami rolinnymi, jak w mieszance zioowej Diabetosan (Herbapol). Alkoholowe wycigi z szawii stosuje si z dobrym skutkiem w nadmiernej potliwoci, gwnie w grulicy, zbyt wielkiej pobudliwoci nerwowej, nadczynnoci tarczycy oraz w niektrych zatruciach. Zaleca si te jako leki pobudzajce zbyt skpe miesiczkowanie oraz w nadmiernej laktacji u karmicych matek.

362

Szawia lekarska (wg T. Hajka, 1562)

Bardzo czsto wycigw wodnych z szawii uywa si zewntrznie do pukania w stanach zapalnych jamy ustnej, dzise i garda. Stosuje si je rwnie w dolegliwociach skrnych, jak uszkodzenia naskrka, swdzce wypryski, stuczenia, lekkie oparzenia, ylaki ng, podudzi i odbytu, drobne skaleczenia i czyraki. Li szawii wchodzi w skad mieszanki zioowej Septosan (Herbapol), zalecanej do pukania jamy ustnej i garda. Wycigi wodne z szawii stosuje si ponadto w postaci pukanek, przymoczek, przemywa, tamponw, irygacji lub kpieli w stanach nieytowych, zapaleniu i widzie sromu oraz nieznacznych upawach. Li szawii jest skadnikiem mieszanki

363

Vagosan (Herbapol) uywanej do irygacji, tamponw i przemywa w stanach zapalnych pochwy. Li szawii wchodzi te w skad proszku i tytoniu przeciwastmatycznego Astmosan (Herbapol) oraz papierosw Neoastmosan (Herbapol) uywanych w stanach dusznoci spowodowanych skurczem oskrzeli i w dychawicy oskrzelowej u osb starszych. Destylowany z lici i ziela szawii olejek eteryczny - Oleum Salviae, jest skadnikiem pasty Fitolizyna (Herbapol), stosowanej pomocniczo w kamicy moczowej. Przetwory. Napar szawiowy: 1-2 yeczki lici zala 1/2 szklanki wody wrzcej i naparza pod przykryciem 10 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 1-3 razy dziennie po 1/3-1/2 szklanki przed jedzeniem w nieycie odka i jelit, biegunce, wzdciach, nadmiernej laktacji u karmicych matek. Dla pobudzenia apetytu zaleca si 1-2 yki naparu 2-3 razy dziennie na 30 min przed posikiem. Ten sam napar stosuje si zewntrznie do pukania jamy ustnej i garda, przymoczek na skr, obmywania zewntrznych narzdw pciowych, tamponw dopochwowych oraz irygacji. Korzystne jest dodanie 10-20 kropli Azulanu lub Azucalenu na 1/4 szklanki naparu uywanego zewntrznie. Do irygacji mona napar rozcieczy rwn iloci wody. Wycig pynny szawiowy: 200 g wieych lici zmiksowa z 220 ml etanolu 50procentowego. Odstawi na 30 min i przecedzi do butelek. Przyjmowa 30-50 kropli w kieliszku wody 2-4 razy dziennie jako przeciwpotny, pobudzajcy trawienie i hamujcy laktacj. Stosowa 1/2 yeczki na 1/4 szklanki wody do pukania jamy ustnej i garda. Nalewka szawiowa: 25 g wysuszonych i rozdrobnionych lici zala 130 ml alkoholu 70procentowego i macerowa 14 dni, czsto wstrzsajc. Przecedzi, wycisn wytrawione licie, poczone pyny przechowywa w lodwce. Pi po 1/2 yeczki w 1/4 szklanki wody jako lek hamujcy laktacj i przeciwpotny. Zewntrznie suy do pukania jamy ustnej i garda oraz do przymoczek. Pukanka szawiowa: yeczka wycigu pynnego szawiowego w 1/4 szklanki wody albo 1/4 szklanki naparu szawiowego z yeczk Azulanu i 1 g boraksu do pukania jamy ustnej i garda w pleniawkach, anginie i stanach ropnych. Nasiadwka szawiowa: zmiesza 50 g lici lub ziela szawii oraz po 25 g ziela krwawnika i kwiatu nagietka. Cao zala 2-3 l wody wrzcej. Nakry i odstawi na 15 min. Przecedzi do miski. Po ostudzeniu do 36 stosowa do nasiadwki przez 15 min w ylakach odbytu, widzie i zapaleniu zewn trznych narzdw pciowych, blach kurczowych pcherza moczowego i kykcinach koczystych. Kpiel szawiowa: 100 g ziela szawii zmiesza z 25 g lici babki oraz po 25 g kwiatw rumianku i kwiatw lipy. Cao zala 3-4 l wody wrzcej i odstawi pod przykryciem na 15 min. Przecedzi do wanny wypenionej do 1/3 objtoci wod o temp. 37C. Pozostae zioa umieci w pciennym woreczku i zanurzy w wannie. Czas kpieli 15-20 min. Nastpnie owin mokre ciao przecieradem kpielowym i odpoczywa 30-60 min. Stosowa w rnych schorzeniach skrnych, jak pokrzywka, wid skry, odleyny, odmroenia, nadmierne pocenie, miejscowe podranienie i zapalenie skry oraz wysypki alergiczne.

364

139. SZANTA ZWYCZAJNA

Marrubium vulgare L.
Jest to bylina z rodziny Wargowych (Labiatae), rozpowszechniona od Wysp Kanaryjskich po Azj rodkow. W Polsce pospolita na rumowiskach i przy zabudowaniach na niu oraz w niszych partiach grskich. Niekiedy uprawiana. Szanta wytwarza odyg do 50 cm wysok. Licie dolne sercowato okrgawe, grne jajowate, pomarszczone, nierwno karbowane. odygi i dolne strony lici szaro owosione. Kwiaty dwuwargowe, grzbieciste, zebrane w nibyokki w ktach lici. Korona biaa, dugoci 5-6 mm. Caa rolina aromatyczna. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si od czerwca do wrzenia w okresie zakwitania ulistnione, kwitnce pdy mniej wicej w poowie wysokoci, a take zrywa i docza licie odziomkowe. Suszy si w suszarniach naturalnych, w cieniu i przewiewie, rozoone cienk warstw, bd w suszarniach lekko ogrzewanych w temp. do 35C. Otrzymuje si jako surowiec ziele szanty zwyczajnej - Herba Marrubii. Podstawowe zwizki czynne. Ziele zawiera mieszanin zwizkw dwuterpenowych (m.in. marubin - do 1%, premarubin i wulgarol), ponadto garbniki (do 7%), fitosterole (m.in. sytosterol), trjterpeny, jak kwas ursolowy (okoo 0,1%), betonicyn, cholin, kwasy organiczne, luzy, cukry, a take sole mineralne. Dziaanie. Przetwory z ziela szanty pobudzaj czynno wydzielnicz wtroby, dziaajc ciopdnie. Dziaaj te rozkurczowo na minie gadkie drg ciowych, dziki czemu uatwiaj przepyw ci do dwunastnicy i przeciwdziaaj zastojom w pcherzyku ciowym. Jednoczenie gorzki smak marubiny na drodze odruchowej pobudza wydzielanie soku odkowego, co wpywa korzystnie na usprawnienie procesw trawienia i przyswajania pokarmw. Dziaaj te cigajce na bony luzowe przewodu pokarmowego oraz moczopdnie. Pobudzaj krwawienie miesiczne. Wycigi z ziela szanty zwikszaj rwnie sekrecj bon luzowych grnych drg oddechowych, dziki czemu uatwiaj odkrztuszanie. Obserwuje si korzystny wpyw ziela szanty w przypadku niemiarowoci skurczw serca. Napary stosowane zewntrznie dziaaj przeciwzapalnie i bakteriobjczo. Dziaania niepodane. Due dawki przetworw z szanty powoduj spadek cinienia krwi i zaburzenia rytmu serca. Zastosowanie. Przetwory z ziela szanty zwyczajnej stosuje si przede wszystkim w chorobach wtroby i pcherzyka ciowego, zwizanych ze zmniejszonym wytwarzaniem i osabionym przepywem ci do dwunastnicy. Rwnie w kamicy ciowej, a ponadto w zaburzeniach trawiennych wynikajcych ze zbyt maej iloci soku odkowego. Ziele szanty wchodzi w skad granulatu zioowego Cholegran (Herbapol), stosowanego w schorzeniach wymienionych wyej. Niekiedy podaje si napary z szanty jako rodek wykrztuny w nieycie garda i oskrzeli, a take pomocniczo w przewlekej, sabo nasilonej dychawicy oskrzelowej, przede wszystkim u osb w wieku podeszym. Czasem podaje si przetwory z szanty w niemiarowoci i koataniu serca, a take w zmianach miadycowych wieku starszego. Zewntrznie na rany i dolegliwoci skrne. Przetwory. Napar z ziela szanty: 1 1/2-2 yki ziela zala 2 szklankami wody letniej i ogrza agodnie pod przykryciem do wrzenia. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 1/3-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie midzy posikami jako rodek ciotwrczy, ciopdny, moczopdny i wykrztuny. Aerozol zioowy w astmie: zmiesza rwne iloci ziela szanty, ziela mio-

365

dunki i kwiatw krwawnika lub kwiatw rumianku. Zala 1 yeczk zi 2/3 szklanki wody gorcej i pozostawi na parze 15-20 min. Nastpnie odstawi na 5 min i przecedzi. Rozpyla w powietrzu i wdycha przez 5-10 min kilka razy dziennie. Zioa ciopdne: zmiesza po 50 g ziela szanty i ziela piciornika gsiego oraz po 25 g ziela rzepiku, ziela krwawnika, kwiatw rumianku oraz rozdrobnionych korzeni lukrecji i korzeni cykorii. Zala 2 yki zi 2 1/2 szklankami wody ciepej i ogrza powoli do wrzenia. Odstawi na 10 min i przecedzi do termosu. Pi 3 razy dziennie po 2/3 szklanki na 1 godz. przed jedzeniem w niedoczynnoci wtroby i niedostatecznym wydzielaniu ci. Zioa w zapaleniu wtroby: zmiesza po 50 g ziela szanty zwyczajnej, lici orzecha woskiego i ziela nawoci oraz po 25 g lici szawii, kwiatw kocanki, ziela uczepu trjdzielnego, lici porzeczki czarnej i kwiatw krwawnika lub kwiatw rumianku. Wsypa do termosu 2-3 yki zi i zala 21/2 szklanki wody wrzcej. Zamkn i odstawi na 1 godz. Pi 2/3 szklanki 3 razy dziennie midzy posikami w wirusowym zapaleniu wtroby jako uzupenienie lekw stosowanych w szpitalnym okresie choroby w uzgodnieniu z lekarzem. Take w nieycie odka i jelit. Zioa dziaaj gwnie przeciwzapalnie i odtruwajce.

140. LAZ DZIKI

Malva silvestris L.
Jest to rolina dwuletnia lub bylina z rodziny lazowatych (Malvaceae), wystpujca w stanie naturalnym w Europie i Azji rodkowej. W Polsce pospolita na caym niu i w niszych partiach grskich na przydroach, przychaciach i rumowiskach. Niekiedy uprawiana. laz dziki wytwarza odygi dugoci okoo 1 m, lece lub wzniesione, rozgazione. Licie dugoogonkowe, doniaste, 3-, 5- lub 7-klapowe. Kwiaty due, promieniste, purpuroworowe z ciemniejszymi ykami, osadzone po kilka w ktach lici. Kwitnie od lipca do wrzenia. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si przez cae lato w okresie zakwitania wieo rozwinite kwiaty, zrywajc je rcznie bez szypuek i starajc si nie zgniata koron. Suszy si rozoone cienk warstw w suszarni naturalnej w cieniu i przewiewie. Otrzymuje si kwiat lazu - Flos Malvae. Rwnowartociowego surowca dostarcza laz zaniedbany - Malva neglecta Wallr. Niekiedy zbiera si licie lazu dzikiego w okresie zakwitania, zrywajc je bez ogonkw, czyste i wolne od plam. Suszy si w takich samych warunkach jak kwiaty. Li lazu dzikiego - Folium Malvae silvestris, ma u nas znacznie mniejsze zastosowanie ni kwiaty. Podstawowe zwizki czynne. Kwiaty zawieraj do 8% luzu, glikozydy antocyjanowe, jak malwina i delfinidyno-3-glukozyd, kwasy organiczne, fitosterol i sole mineralne. W liciach lazu znaleziono do 9% luzu, kwasy organiczne, garbnik i sole mineralne. Dziaanie. Zarwno kwiaty, jak i licie lazu dzikiego s surowcami luzowymi. Zawarty w nich luz przechodzi do wycigw wodnych i powleka bony luzowe jamy ustnej, garda i krtani, chronic je przed podranieniem, agodzi rwnie

366

laz dziki (wg O. Brunfelsa, 1532)

kaszel, przywraca ruch nabonka rzskowego, uatwia odkrztuszanie i zmniejsza stan zapalny. Jednak dziaanie ochronne luzu ze lazu dzikiego na przeyk, a zwaszcza odek, jest krtkotrwae, gdy szybko nastpuje hydroliza i utrata jego lepkoci. Licie lazu maj nieco odmienne dziaanie ni kwiaty ze wzgldu na obecno garbnikw. Dziaaj rwnie cigajce i przeciwzapalnie. Z tego wynika, e s wartociowsze jako pukanki do uytku zewntrznego na skr ni czciej stosowane kwiaty. Powinno si zaleca podawanie obu surowcw jednoczenie. Dziaania niepodane. Przetwory ze lazu dzikiego stosowane w zalecanych dawkach nie wywieraj szkodliwego wpywu na organizm. Zastosowanie. Napary lub odwary z kwiatw lazu stosuje si przede wszystkim w schorzeniach grnych drg oddechowych, zwaszcza w nieycie garda i krtani oraz w suchym kaszlu ze skp wydzielin, utrudnionym odkrztuszaniu i chrypce. Czasem do pukania jamy ustnej w stanach zapalnych bony luzowej oraz w zaparciach u osb otyych. W nieytach przeyku i odka stosuje si wycznie w mieszaninie z surowcami obfitujcymi w luz, jak korze lub li prawolazu.

367

Przetwory. Napar lazowy: 1-2 yki mieszaniny kwiatw i lici lazu zala 1-1 1/2 szklanki wody wrzcej i naparza pod przykryciem 15 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi po 1/3 szklanki 3 razy dziennie po jedzeniu w suchym kaszlu i chrypce. Suy take do pukania w stanach nieytowych jamy ustnej i garda. W zaparciach atonicznych u osb starszych i otyych naley uy 2 yki kwiatw lazu i 1 yk lici prawolazu na 2 szklanki wody. Gotowa 3-5 min i wypi w dwch porcjach. Ten sam odwar mona stosowa w stanach zapalnych przeyku i odka. Zioa do pukania jamy ustnej: zmiesza po 50 g kwiatw lazu, kwiatw lipy, kwiatw krwawnika i lici szawii. Zala 1 yk zi 1 szklank wody wrzcej i naparza pod przykryciem 15 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Stosowa do pukania jamy ustnej i garda w stanach zapalnych bon luzowych. Kpiel lazowa: gar rozdrobnionych lici i kwiatw lazu oraz 3-4 yki kwiatw lipy (lub kwiatw krwawnika albo kwiatw rumianku) zala w garnku 2 l wody gorcej i pod przykryciem pozostawi na 1 godz. Ogrza do wrzenia (nie gotowa) i cao wraz z zioami wla do wanny. Dopeni wod do 1/3 objtoci. Temperatura kpieli 36-38C, czas 10-20 min. Kpiel dziaa regenerujce na skr, przeciwzapalnie, przeciwwidowo i ma waciwoci kosmetyczne.

141. LIWA TARNINA

Prunus spinosa L.
Jest to krzew z rodziny Rowatych (Rosaceae), wystpujcy na pkuli pnocnej. W Polsce ronie czsto, niekiedy masowo na caym niu i w dolnych partiach grskich na skarpach, skrajach lasw, miedzach i przydroach. Czasem bywa wysadzany w ywopotach. Tarnina jest ciernistym krzewem, gsto rozgazionym, wysokoci do 3 m. Licie podunieeliptyczne, pikowane, starsze nagie, nie owosione. Kwiaty biae, promieniste, krtkoszypukowe, wyrastaj zwykle po jednym z kadego pczka. Owoce drobne, kuliste, czarno-sine liweczki, cierpkie w smaku, dojrzewajce we wrzeniu, ale pozostajce na gaziach do pnej jesieni. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si od kwietnia do maja wieo rozkwitajce kwiaty tarniny po obeschniciu rosy, gdy wilgotne ciemniej. Suszy si szybko, rozoone cienk warstw, w suszarniach naturalnych w cieniu i przewiewie. W czasie ch odnej i wilgotnej pogody trzeba korzysta z suszarni ogrzewanej do 35C. Otrzymuje si jako surowiec kwiat tarniny - Flos Pruni spinosae. Owoce zbiera si jesieni, gdy s ju dobrze dojrzae, ale jeszcze za bardzo nie zmiky, i suszy z reguy w suszarni ogrzewanej, pocztkowo w temperaturze niszej, podnoszc j pod koniec do 60C. Otrzymuje si jako surowiec owoc tarniny - Fructus Pruni spinosae. Podstawowe zwizki czynne. Kwiaty tarniny zawieraj flawonoidy (m.in. kwercetyn, kemferol i jego 2,7-dwuramnozyd), ponadto lady glikozydu cyjanowodorowego, zwizki cukrowe i sole mineralne. W owocach tarniny znajduj si garbniki, glikozyd cyjanowodorowy amigdalina, antocyjany, zwizki cukrowe, pektyny, kwasy organiczne, fitosterol i sole mineralne. Dziaanie. Kwiaty tarniny dziki zawartoci flawonoidw dziaaj sabo moczopdnie, usuwaj z organizmu nadmiar jonw sodu oraz szkodliwe produkty prze-

368

miany materii. agodz rwnie stany zapalne drg moczowych i zmniejszaj przepuszczalno cian wosowatych naczy krwiononych. Prcz tego wykazuj dziaanie przeczyszczajce, co wykorzystuje si w recepturowych mieszankach zioowych. Owoce tarniny przyjte w wikszej iloci dziaaj agodnie zapierajce, przeciw-bakteryjnie i przeciwzapalnie, w sposb nieco zbliony, chocia wyranie sabszy od owocw borwki czarnej. Dziaania niepodane. Przetwory z kwiatw i owocw tarniny stosowane w zalecanych dawkach nie wywieraj szkodliwego dziaania na organizm. Zastosowanie. Kwiaty tarniny stosuje si przewanie w mieszankach zioowych w stanach zapalnych drg moczowych, zwaszcza u dzieci i osb starszych. Zewntrznie - do pukania jamy ustnej oraz do irygacji. Owoce tarniny zalecane s w agodnych, nieprzewlekych biegunkach, a take sabo nasilonych nieytach odka i jelit. Przetwory. Odwar z kwiatw tarniny: 1 yk kwiatw zala 1 szklank wody ciepej i gotowa 3 min pod przykryciem. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi po 1/3 szklanki 2-3 razy dziennie midzy posikami jako rodek agodnie moczopdny i poprawiajcy przemian materii. Ten sam odwar podawa po 1-2 yki maym dzieciom kilka razy dziennie w zaparciach. Napar moczopdny: po 1/2 yki kwiatw tarniny i ziela poonicznika zala 1 szklank wody wrzcej i naparza pod przykryciem przez 15 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Wypi cao w 2-4 porcjach w cigu dnia midzy posikami jako rodek moczopdny w kamicy moczowej. Tadenan (Debat, Francja), kapsuki, zawierajce m.in. zesp lipidowo-sterydowy z kory liwy afrykaskiej. Dziaa regenerujce na komrki nabonka gruczou krokowego, uatwia oddawanie moczu w pocztkowym okresie gruczolaka gruczou krokowego (prostaty).

142. WIETLIK KOWY

Euphrasia rostcoviana Hayne
Jest to rolina jednoroczna z rodziny Trdownikowatych (Scrophulariaceae), wystpujca w caej niemal Europie. W Polsce pospolita na caym obszarze na kach, pastwiskach i brzegach lasw. wietlik kowy ma odyg wysokoci 5-30 cm, sztywn, zwykle ju w dole obficie rozgazion, rwnomiernie pokryt drobnymi limi ksztatu jajowatego, o brzegach zbkowanych. Kwiaty na wierzchokach rozgazie, drobne, grzbieciste, o patkach grnych bladoliliowych i dolnych biaych z fioletowymi pr kami i t plam. wietlik jest ppasoytem, gwnie traw, gdy jego korzenie wrastaj do korzeni innych rolin kowych i czerpi z nich wod oraz sole mineralne. Surowiec. Do celw leczniczych cina si od lipca do wrzenia zakwitajce, nadziemne czci odyg, odrzucajc fragmenty o liciach zbrunatniaych lub bez lici. Zbiera si w dni suche, po opadniciu rosy i suszy rozoone cienk warstw w suszarni naturalnej w miejscach zacienionych, silnie przewiewnych; mona te w suszarni ogrzewanej w temp. do 30C. Otrzymuje si jako surowiec ziele wietlika -Herba Euphrasiae. Rwnowartociowego surowca dostarczaj inne gatunki, jak wietlik wyprony -Euphrasia stricta Host, oraz wietlik zwartolistny - Euphrasia curta (Fr). Wettst.

369

Podstawowe zwizki czynne. Ziele wietlika zawiera glikozyd irydoidowy aukubin, garbniki, fenolokwasy, jak kawowy i chlorogenowy, okoo 0,2% olejku eterycznego, zwizki ywicowe, kumaryn oraz sole mineralne bogate w magnez i mied. Dziaanie. Wodne wycigi z ziela wietlika wywieraj dziaanie przeciwzapalne, poniewa zawarta w nich aukubina hamuje uwalnianie histaminy i ma wpyw przeciwalergiczny. Garbniki i kwasy polifenolowe dziaaj bakteriobjczo i prawdopodobnie uszczelniaj ciany naczy wosowatych w siatkwce oka. Garbniki wi ponadto i unieczynniaj toksyny bakteryjne w stanach zapalnych oczu i przewodu pokarmowego. Dziaania uboczne. Przetwory z ziela wietlika stosowane w zalecanych dawkach nie wywieraj dziaania szkodliwego. Zastosowanie. Napary lub odwary z ziela wietlika stosuje si zewntrznie w niektrych stanach zapalnych oczu, a zwaszcza w zapaleniu spojwek. Ponadto w przypadku zmczenia wzroku wskutek niewaciwego sztucznego owietlenia, dugiego czytania lub nadwraliwoci na promienie soneczne, promienie z ekranu telewizora albo niektre czynniki uczulajce, jak kurz, dym, spaliny z silnikw i pyy lotne. Do wewntrz odwary z ziela wietlika podaje si bardzo rzadko. Maj wtedy dziaanie cigajce i przeciwzapalne. Przetwory. Odwar z ziela wietlika: 1 yk ziela zala 1 szklank wody ciepej i gotowa agodnie pod przykryciem 3 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Stosowa do przemywania oczu i do okadw na powieki w przewlekych stanach zapalnych. Ziele pozostae po sporzdzeniu odwaru mona zawin w gaz i przykada ciepe na powieki. Odwar w zapaleniu powiek: 1/2 yki ziela wietlika i 1/2 yki kwiatw rumianku zala 11/2 szklanki wody gorcej i gotowa agodnie pod przykryciem 3 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Stosowa do przemywania oczu i do okadw, rwnie w stanach ostrych i podostrych. Korzystne jest zmieszanie rwnych iloci powyszego odwaru i dobrej, gstej mietany, nasycanie tamponw z waty, przykadanie ich na oczy i przewizywanie opask pcienn na noc. Rano naley przemy oczy odwarem zioowym. Zabieg ten powtarza przez kilka dni. Zioa do okadw na oczy: zmiesza po 10 g ziela wietlika, ziela przywrotnika, kwiatw rumianku, kwiatw nagietka i kwiatw chabru. Zala 1/2 yki zi 2/3 szklanki wody wrzcej i naparza pod przykryciem 15 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Stosowa do ciepych okadw w stanach zapalnych brzegw powiek i spojwek. Przykada 3-5 razy dziennie na 10-20 min bd kompresy na noc pod przepask.

143. TARCZOWNICA ISLANDZKA

Cetraria islandica (L). Acharius
Jest to porost nalecy do rodziny Parmeliaceae, rozpowszechniony na pomocy Europy, Azji i Ameryki, zwaszcza na obszarach tundry, a po grskie rejony Europy rodkowej. W Polsce pomocnej i rodkowej ronie w suchych lasach sosnowych, a w grach na ska ach. Jest jednak u nas pod ochron i nie moe by zbierany. Surowiec apteczny pochodzi z importu. Tarczownica islandzka, zwana rwnie pucnikiem islandzkim, jest porostem wytwarzajcym krzaczkowat plech wysokoci do 15 cm, wielokrotnie, do nierw-

370

nomiernie rozwidlon, o gazkach paskich, gruboci okoo 0,5 mm, o brzegu podwinitym, orzsionym. Na dalekiej pnocy plecha tarczownicy suy reniferom za pokarm. Surowiec. Jest nim wysuszona w warunkach naturalnych plecha tarczownicy islandzkiej, znana pod nazw porostu islandzkiego - Lichen islandicus. Podstawowe zwizki czynne. Porost islandzki zawiera do 4% kwasw porostowych (m.in. kwas fumaroprotocetrarowy, kwas D-protolichesterynowy i kwas usninowy), wielocukry (m.in. lichenin, izolichenin i luz) oraz sole mineralne. Dziaanie. Wielocukry, jak lichenina oraz luz, zawarte w odwarach z porostu islandzkiego, dziaaj osaniajco na bony luzowe grnych drg oddechowych, a take przeyku i odka. Chroni je przed podranieniem i zmniejszaj stany zapalne oraz upynniaj zalegajc wydzielin i wyzwalaj odruch wykrztuny. Jednoczenie kwasy porostowe zawarte w odwarach hamuj rozwj rnych drobnoustrojw chorobotwrczych. Ze wzgldu na gorzki smak kwasy porostowe pobudzaj wydzielanie soku odkowego, usprawniaj procesy trawienia i przyswajania pokarmw, a take zwikszaj aknienie. Odwary maj ponadto dziaanie przeciwwymiotne i wykazuj korzystny wpyw na przemian materii. Dziaanie przeciwwymiotne ma kwas protocetrarowy. Naley pamita, e wskutek gotowania, zwaszcza dugiego, zanika gorycz i tym samym dziaanie pobudzajce wydzielanie soku odkowego i oglnie wzmacniajce. Dziaania niepodane. Due dawki odwaru obniaj motoryk jelit i zmniejszaj wraliwo na bodce. Zastosowanie. Odwary z porostu islandzkiego stosuje si w stanach nieytowych oskrzeli, garda i jamy ustnej, niekiedy rwnie puc. Wycig pynny z tego surowca jest skadnikiem pynu Pectosol. Odwary dziaaj jako rodek osaniajcy i przeciwzapalny w nieycie odka oraz w chorobie wrzodowej odka i dwunastnicy. Ponadto w niedokwanoci, utrudnionym trawieniu i przyswajaniu, w skonnoci do wymiotw i jako lek moczopdny. Przetwory. Odwar zagszczony z porostu: 2 yki porostu islandzkiego zala 3 szklankami wody ciepej i gotowa powoli bez przykrycia, a do otrzymania okoo 2 szklanek pynu. Lekko przestudzi i przecedzi do termosu. Pi 1-3 yki 2-3 razy dziennie na 1/2 godz. przed posikami jako rodek przeciwkaszlowy, przeciwzapalny, przeciwpotny, przeciwwymiotny, w nieycie grnych drg oddechowych i przewodu pokarmowego. Ten sam odwar pi 2-4 razy dziennie midzy posikami po 1/4-1/2 szklanki w okresie leczenia grulicy chemioterapeutykami, jako lek pomocniczy. Zioa osaniajce: zmiesza rwne iloci porostu islandzkiego, nasion lnu i rozdrobnionego korzenia prawolazu. Zala 2 yki zi 1/2 l wody zimnej i odstawi na 3-4 godz., mieszajc co pewien czas. Nastpnie gotowa powoli pod przykryciem 5 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi porcjami 5-6 razy dziennie w stanach zapalnych przeyku i odka, zwaszcza w uszkodzeniu mocnymi kwasami lub zasadami. Rwnie w chorobie wrzodowej. Zioa pucne: zmiesza 100 g porostu islandzkiego, 50 g pczkw sosny i 30 g rozdrobnionego korzenia lukrecji. Zala 1 yk zi 1 szklank wody wrzcej i gotowa powoli pod przykryciem 10 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 2-3 razy dziennie po 1 szklance po jedzeniu jako rodek pomocniczy, agodzcy kaszel, hamujcy czynno gruczow potowych, osaniajcy bony luzowe i poprawiajcy apetyt. Species Tussiculares (NRD), zioa zawierajce 7 skadnikw, stosowane jako przeciwkaszlowe w nieycie garda i oskrzeli.

371

Bronchiflux (Nattermann, RFN), wycig gsty w tubie z 10 zi. Stosuje si w nieytach grnych drg oddechowych z kaszlem i podranieniem oraz pomocniczo w chorobie z przezibienia.

144. TASZNIK POSPOLITY

Capsella bursa pastoris (L.) Med.
Jest to rolina jednoroczna lub dwuletnia z rodziny Krzyowych (Cruciferae), wystpujca w wielu krajach pkuli pnocnej. W Polsce ronie jako pospolity chwast pl, ogrodw i ugorw na terenie caego kraju. Tasznik pospolity ma odyg do 60 cm wysok, nag lub nieco owosion. Licie dolne due, ogonkowe, w ryczce, zbkowane, zatokowo-zbkowane lub pierzastodzielne, wyjtkowo caobrzegie, zwone w ogonek. Licie odygowe siedzce, niniejsze. Kwiaty drobne, promieniste, szybko przekwitajce, biae, rzadko rowe. Owocem jest trjktniesercowata uszczynka. Kwitnie od wiosny do pnej jesieni. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si pdy w pocztkach kwitnienia, gdy roliny wyrosy do okoo 20 cm wysokoci, a owoce jeszcze si nie wytworzyy lub jest ich zaledwie po kilka na jednej rolinie. cina si cay pd nadziemny wraz z ryczk dolnych lici i suszy w suszarniach naturalnych w cieniu i przewiewie, rozoone cienk warstw lub w suszarni lekko ogrzewanej, nie przekraczajc 30C. Otrzymuje si ziele tasznika - Herba Bursae pastoris. Podstawowe zwizki czynne. Ziele zawiera mieszanin flawonoidw (m.in. diosmin i glikozydy kwercetyny oraz luteoliny), aminy biogenne (m.in. cholin , acetylocholin, tyramin i histamin), kwasy organiczne (m.in. fumarowy, cytrynowy, sulfanilowy, jabkowy i winowy oraz wit. C), garbniki, olejek eteryczny, ywice, alkaloid, inozyt i sole mineralne. Dziaanie. Praktycznie warto lecznicz ma wiee ziele tasznika i sporzdzane z niego wycigi alkoholowe. Po wysuszeniu nastpuje szybki zanik dziaania przeciwkrwotocznego. Surowiec traci ostatnio znaczenie w lecznictwie na korzy przymiotna kanadyjskiego. Wycigi z ziela tasznika podane doustnie wykazuj dziaanie przeciwkrwotoczne, zwaszcza na macic, przewd pokarmowy, drogi moczowe i bon luzow nosa. S jednak nieskuteczne w krwawieniach pucnych. Zwizkiem czynnym jest amina powstajca przy powolnym rozpadzie substancji biakowej. Czynnik przeciwkrwotoczny tasznika jest jednak mao trway i po kilku miesicach przestaje dziaa. Przetwory z tasznika podnosz rwnie napicie cian naczy krwiononych oraz macicy w sposb zbliony, ale znacznie sabszy od alkaloidw sporyszu. Ze wzgldu na zawarto flawonoidw przetwory z ziela tasznika dziaaj sabo moczopdnie i nieznacznie obniaj cinienie ttnicze krwi. Dziaania niepodane. Przetwory z tasznika stosowane w zalecanych dawkach leczniczych nie wywieraj dziaania szkodliwego. Zastosowanie. Wycigi z ziela tasznika podaje si doustnie przede wszystkim w nadmiernych krwawieniach miesiczkowych, a pomocniczo w krwawieniach macicznych. Czasem w sabo nasilonych krwawieniach z przewodu pokarmowego i drg moczowych, a take w czsto powtarzajcych si krwawieniach z nosa. Przetwory. Macerat z ziela tasznika: 1 yk ziela zala 1 szklank wody letniej i odstawi na 2 godz., mieszajc co pewien czas. Nastpnie nie gotujc przecedzi. Pi po 1/3-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie midzy posikami jako rodek przeciwkrwotoczny.

372

Nalewka ze wieego ziela tasznika: wieo zebrane ziele przepuci przez maszynk do misa i do 100 g miazgi doda 1/2 szklanki spirytusu, wymiesza i w zamknitym soiku pozostawi w temperaturze pokojowej na 10 dni, czsto mieszajc. Mona rwnie odwaon ilo wieego ziela zmiksowa w takiej samej iloci spirytusu i nastpnie macerowa, jak podano. Po 10 dniach przecedzi do flakonw i przechowywa w lodwce. Stosowa w nadmiernych krwawieniach u kobiet, krwawieniach przewodu pokarmowego i drg moczowych, po konsultacji z lekarzem. Dawki 8-10 kropli w 1/2 szklanki naparu z ziela przywrotnika 2 razy dziennie midzy posikami. Mona podawa rwnie w bolesnym miesiczkowaniu. Zioa moczopdne: zmiesza po 25 g ziela tasznika, ziela serdecznika i ziela uczepu trjdzielnego oraz po 50 g ziela krwawnika i ziela nawoci. Zala 2 yki zi 11/2 szklanki wody gorcej i gotowa agodnie pod przykryciem 2 min. Odstawi na 10 min i przecedzi do termosu. Pi 1/2 szklanki 2-3 razy dziennie midzy posikami w schorzeniach drg moczowych, zwaszcza w przypadku krwiomoczu. Zioa w niewydolnoci wtroby: zmiesza po 50 g ziela tasznika i ziela rzepiku oraz po 25 g ziela krwawnika, ziela drapacza lekarskiego, ziela piciornika gsiego, kwiatw rumianku i lici orzecha woskiego. Do 2 szklanek wody wrzcej wsypa 1 1/2-2 yki zi i naparza pod przykryciem 15-20 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 1/2-2/3 szklanki 2-3 razy dziennie na 1 godz. przed posikiem w niewydolnoci wtroby, stanach po przebytym wirusowym zapaleniu wtroby i jej uszkodzeniu przez substancje toksyczne. Ponadto w zaburzeniach trawiennych.

145. TATARAK ZWYCZAJNY

Acorus calamus L.
Jest to bylina z rodziny Obrazkowatych (Araceae), pochodzca z Azji rodkowej, przeniesiona do Europy rodkowej i zachodniej. W Polsce wystpuje powszechnie na caym obszarze nad brzegami wd stojcych i na moczarach. Jest gatunkiem zbiorowym, w ktrym wyrniono 3 kariotypy o rnej liczbie chromosomw w komrkach i w zwizku z tym - o rnej zawartoci olejku eterycznego. Tatarak wytwarza dugie, podwodne, walcowate kcze. odyga trjboczna, wysoka do 1 m, u podstawy czerwona. Licie mieczowate, zaostrzone. Kwiatostan kolbowaty, szczytowy dugoci 5-10 cm. Kwiaty drobne, niepozorne. W naszych warunkach klimatycznych owoce nie zawizuj si. Caa rolina silnie aromatyczna. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si kcza od wiosny do jesieni, oczyszcza z lici i odyg oraz korzeni, myje dokadnie, tnie na odcinki dugoci do 20 cm, fragmenty grubsze przecina podunie i suszy w suszarniach ogrzewanych w temp. do 35C. Surowcem jest kcze tataraku - Rhizoma Calami. Tatarak wchodzi w skad niektrych kuchennych mieszanek przyprawowych w postaci proszkw. Ponadto kcze suy do destylacji olejku tatarakowego - Oleum Calami. Podstawowe zwizki czynne. Kcze tataraku zawiera do 5,5% olejku eterycznego. Norma dla aptek wymaga co najmniej 2,5%. W olejku wystpuje kilkadziesit skadnikw, wrd nich - i -azaron (do 16%, gdy w olejku pochodzenia indyjskiego do 82%), kariofilen, kadinen, akoron, kalamen, kamfen, pinen i mircen. Ponadto w kczu wystpuj garbniki, zwizek gorzki akoryna (okoo 0,2%) i akoretyna, cholina, luz, wglowodany, w tym duo skrobi, kwasy organiczne, jak akonitowy, i sole mineralne.

373

Dziaanie. Ze wzgldu na zawarto goryczy przetwory z kcza tataraku podane doustnie pobudzaj wydzielanie soku odkowego i usprawniaj trawienie oraz przyswajanie pokarmw. Zwiksza si rwnie wydzielanie mukopolisacharydw, ktre pokrywaj bon luzow odka warstw ochronn. Ponadto wzrasta nieznacznie wytwarzanie ci. Rwnie azaron z olejku pobudza wydzielanie soku odkowego. Obserwuje si take spadek napicia mini gadkich przewodu pokarmowego oraz drg ciowych i moczowych, o ile znajdoway si w stanie nadmiernego skurczu. Napary lub odwary z tataraku przywracaj wwczas prawidowe ruchy perystaltyczne jelit i przeciwdziaaj wzdciom, polepszaj przepyw ci do dwunastnicy i nieznacznie zwikszaj dobow ilo wydalanego moczu. Zawarte w olejku izomery azaronu po przyjciu doustnym dziaaj sabo uspokajajco i wzmacniajco. Podane zewntrznie na owosion skr gowy, wykazuj dziaanie przeciwzapalne, cigajce i bakteriobjcze. Olejek tatarakowy, stosowany zewntrznie, zmniejsza dolegliwoci w chorobie reumatycznej i skazie moczanowej (dna, artretyzm), ma wic waciwoci przeciwblowe. Dziaania niepodane. Przetwory z tataraku stosowane w zalecanych dawkach nie wykazuj dziaania szkodliwego. Zastosowanie. Przetwory z kcza tataraku stosuje si w przewlekych, niezbyt nasilonych zaburzeniach trawiennych, braku aknienia, niedostatecznym wydzielaniu sokw trawiennych, wzdciach i kolce jelitowej, jako rodek poprawiajcy trawienie i przyswajanie skadnikw pokarmowych. Kcze tataraku suy do wyrobu tabletek Calmagina, Gastro i Wikalina oraz proszku Gastrochol. W poczeniu z innymi surowcami zielarskimi, jak w granulacie zioowym Urogran, stosuje si kcze tataraku w chorobach drg moczowych, a take w stanach wyczerpania nerwowego, niepokoju i trudnociach w zasypianiu. Zewntrznie odwary z tataraku su do pukania jamy ustnej i garda oraz do obmywania gowy w przypadku upieu, ojotokowego zapalenia skry i wypadania wosw. Olejek tatarakowy stosuje si doustnie w bezsocznoci, bezkwanoci odkowej i w zwizanych z tym zaburzeniach trawiennych, wzdciach, blu brzucha i kolce jelitowej, a take w razie braku apetytu. Olejek ten wchodzi w skad draetek Uldenol i Ulventrol. Zewntrznie stosuje si olejek jako skadnik pukanek w stanach nieytowych jamy ustnej i garda, do kpieli uspokajajcych i wzmacniajcych oraz do wciera w blach gocowych i rwie kulszowej. Przetwory. Napar z kcza tataraku: 1/2 yki rozdrobnionych kczy tataraku zala 1 szklank wody wrzcej i naparza w termosie 1 godz. Pi 1/4-1/3 szklanki 2-3 razy dziennie 30 min przed posikiem jako rodek pobudzajcy wydzielanie soku odkowego, poprawiajcy trawienie, wiatropdny i uspokajajcy. Odwar z kcza tataraku: 1-2 yki rozdrobnionych kczy tataraku i 1 yk ziela skrzypu zala 2-3 szklankami wody ciepej i gotowa powoli pod przykryciem przez 3-5 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Stosowa do obmywania gowy w przypadku upieu i ojotokowego zapalenia owosionej czci skry gowy. Rwnie do pukania jamy ustnej i garda w stanach zapalnych bon luzowych, do obmywania sromu i odbytu, a po rozcieczeniu rwn iloci wody - do irygacji. Nalewka tatarakowa, Tinctura Calami (Herbapol), ma wszystkie wasnoci lecznicze surowca i jest stosowana doustnie w dawce 20-40 kropli w wodzie przed

374

Tatarak zwyczajny (wg T. Hajka, 1562)

jedzeniem jako zwikszajca apetyt lub 40-60 kropli w wodzie po jedzeniu jako uatwiajca trawienie i zapobiegajca wzdciom. Zewntrznie - 1/2 yeczki na 1/2 szklanki wody do pukania jamy ustnej i garda. Zioa przeciwpadaczkowe: zmiesza po 50 g kcza tataraku, ziela serdecznika i ziela glistnika oraz po 25 g ziela dziurawca, ziela marzanki wonnej i lici bobrka. Wsypa do termosu 23 yki zi i zala 2 szklankami wody wrzcej. Zamkn i odstawi na 1 godz. Pi po 1/2-2/3 szklanki 2-3 razy dziennie midzy posikami jako rodek rozkurczowy i uspokajajcy. Stosuje si pomocniczo w padaczce

375

oraz nerwicy wegetatywnej, podnieceniu nerwowym i trudnociach w zasypianiu. Dla modziey przeciw polucjom zaleca si poow dawki. Zioa w dolegliwociach trzustki: zmiesza po 50 g kczy tataraku i korzeni mniszka oraz po 25 g szyszek chmielu, ziela mity pieprzowej, korzenia pokrzywy i ziela macierzanki lub ziela tymianku. Zioa sproszkowa w mynku elektrycznym i przechowywa w zamknitym soiku. Do 200 g miodu lub demu, powide, konfitur doda 5 yek sproszkowanych zi i starannie wymiesza. Przyjmowa po 1-2 yeczki 1-2 razy dziennie przez duszy czas. Mona rwnie 1/3-1/2 yeczki proszku wsypa do 1/3 szklanki wody, mleka lub soku owocowego i wypi. Dziaa regulujce na wydzielanie ci i soku trzustkowego, poprawia trawienie, przyswajanie pokarmw i ma take waciwoci przeciwzapalne. Zioa w kamicy ciowej: zmiesza rwne iloci kczy tataraku, ziela glistnika, lici mity pieprzowej, korzeni mniszka, kory kruszyny, ziela szanty i ziela piciornika gsiego. Zala 2 yki zi 2 1/2 szklanki wody ciepej i odstawi na 1 godz. do napcznienia. Ogrza do wrzenia i odstawi na 10 min, po czym przecedzi. Pi 2/3 szklanki 3 razy dziennie jako rodek przeciwbakteryjny, rozkurczowy, ciotwrczy i przeciwzapalny w zapaleniu pcherzyka ciowego, drg ciowych. Pomocniczo dziaa w zapaleniu trzustki i w kamicy ciowej. Zioa zapobiegajce ysieniu: zmiesza 80 g mieszanki zioowej Kapilosan z 25 g lici brzozy i kcza tataraku. Do litra wody ciepej wsypa 3-4 yki zi i gotowa powoli 5 min pod przykryciem. Odstawi na 3 min i przecedzi do miski. Zmywa owosion skr gowy, lekko masujc. Nie wyciera, lecz zawin r cznik na gowie w turban na 30 min. Przed zabiegiem umy gow mydem dziegciowym lub siarkowym. Stosowa co 2-3 dni, a gdy nastpi poprawa - co tydzie. Jednoczenie przyjmowa tabletki pantotenianu wapnia po 25 mg 3 razy dziennie po 2-3 sztuki przez kilka tygodni. Zaleca si ponadto picie naparu z zi przeciw wypadaniu wosw. Zioa zwikszajce potencj: zmiesza po 50 g kcza tataraku, ziela piciornika gsiego i kwiatw nagietka oraz po 25 g lici melisy, lici pokrzywy i ziela ruty. Do 2 szklanek wody ciepej wsypa 11/2 yki zi, pozostawi na 30 min do napcznienia i ogrza na maym ogniu do wrzenia (nie gotowa). Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 2-3 razy dziennie po 2/3 szklanki midzy posikami i jednoczenie przyjmowa po 1 kapsuce witaminy E. Dziaa oglnie wzmacniajco. Kpiel wzmacniajca: zmiesza 50 g kczy tataraku oraz po 25 g ziela przywrotnika lub lici pokrzywy i kwiatw lipy. Cao zala 2-3 l wody ciepej i pod przykryciem ogrza powoli do wrzenia. Odstawi na 10 min i przecedzi. Wla do wanny wypenionej do 1/3 objtoci wod o temp. 36-38C. Pozostae po przecedzeniu zioa umieci w pciennym woreczku i woy do wanny. Czas kpieli 10-20 min. Powtarza co 2-3 dni przez 2 tygodnie, pniej co 3-5 dni przez 2 miesice. Dziaa oglnie wzmacniajco i zwiksza potencj. Korzystne jest rwnoczesne picie zi wzmacniajcych. Kpiel z olejku tatarakowego: 2-4 yeczki olejku tatarakowego na 1/2 wanny wody o temp. 37C. Czas kpieli 15-20 min. Dziaa uspokajajco, a take przeciwwidowo, przeciwzapalnie i bakteriobjczo w niektrych chorobach skrnych. Calmagina (Herbapol), tabletki zawierajce kcze tataraku, wycigi z krwawnika i tysicznika oraz olejek koprowy. Przyjmuje si doustnie 1-2 tabletki 2-3 razy dziennie na 30 min przed posikiem, popijajc ma iloci wody w braku aknienia i nieytach przewodu pokarmowego.

376

Gastrin (Polfa), tabletki. Gastro (Unia), tabletki. Wikalina (Polfa), tabletki. Trzy powysze preparaty zawieraj skadniki rolinne, w tym rwnie sproszkowane kcze tataraku oraz sole bizmutowe i magnezowe. Su w leczeniu nieytw odka i nadkwanoci. Carvomin (NRD), pyn zawierajcy wycigi z 6 zi. Stosuje si jako rodek pobudzajcy apetyt, regulujcy trawienie i zapobiegajcy wzdciom. Cholagogum (Nattermann, RFN), krople zawierajce wycigi z 10 zi oraz niezbdne naturalne fosfolipidy. Stosuje si w przewlekym zapaleniu pcherzyka ciowego, zaburzeniach czynnociowych drg ciowych i w kamicy ciowej. Enatin (NRD), kapsuki zawierajce olejki eteryczne z 3 rolin. Stosuje si w kamicy ciowej i moczowej, nieycie pcherzyka ciowego i zaburzeniach w przepywie ci. Glysan (NRD), tabletki zawierajce 3 zioa i sole mineralne. Dawki 3 razy dziennie po 1 - 2 tabletki we wrzodzie odka z nadkwanoci.

146. TOPOLA CZARNA

Populus nigra L.
Jest to due drzewo z rodziny Wierzbowatych (Salicaceae), wystpujce w Europie i Azji. Czsto sadzona w pobliu domostw i w parkach. Topola czarna ma rozoyst koron i osiga wysoko 30 m. Kora ciemnobrunatna, licie ogonkowe, jajowato-rombowe, szerokie, o podstawie citej lub szeroko-klinowatej. Pylniki czerwone, znamiona te. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si zim lub wczesn wiosn pczki przed ich pkaniem, zrywajc je rcznie ze citych gazek, a nastpnie suszy w suszarniach ogrzewanych w temperaturze nie wyszej ni 30C. Otrzymany produkt stanowi pczki topoli - Gemmae Populi. Niekiedy zbiera si rwnie mode licie topoli - Folium Populi, ktre suszy si w warunkach naturalnych. Rwnowartociowego surowca dostarczaj topola balsamiczna - Populus balsamifera L., i topola osika - Populus tremula L. Podstawowe zwizki czynne. W pczkach topoli wystpuj glikozydy fenolowe (m.in. salicyna, populina i salicylopopulina), flawonoidy chryzyna i tektochryzyna, okoo 0,5% olejku eterycznego (zawierajcego m.in. humulen, kariofilen i cyneol), ywice, woski, garbniki, kwas galusowy i sole mineralne. W liciach topoli znajduj si te same skadniki. Dziaanie. Ze wzgldu na obecno zwizkw salicylowych i flawonoidw przetwory z pczkw topoli dziaaj moczopdnie, sabo napotnie i przeciwgorczkowo. Obniaj poziom kwasu moczowego oraz innych szkodliwych metabolitw we krwi. Maj te sabe wasnoci przeciwzapalne i przeciwblowe, zwaszcza w schorzeniach drg moczowych oraz w przypadku choroby reumatycznej. Podane zewntrznie, przyspieszaj gojenie ran i zmniejszaj stany zapalne bon luzowych odbytu i pochwy oraz skry. Maj take dziaanie grzybobjcze i nieco cigajce. Dziaania niepodane. Przetwory z topoli stosowane w zalecanych dawkach nie wywieraj dziaania szkodliwego. Zastosowanie. Odwar z pczkw topoli stosuje si doustnie w stanach zapalnych

377

nerek i drg moczowych oraz w skazie moczanowej, przede wszystkim u osb starszych. W poczeniu z innymi surowcami stosuje si w blach stawowych i miniowych. Rwnie w nerwoblach oraz ze wzgldu na skuteczne dziaanie przeciwgorczkowe - w grypie i chorobie z przezibienia. Wchodz one w skad mieszanki zioowej Pyrosan. Zewntrznie odwar z pczkw topoli suy do przemywa i kompresw w zapaleniu sromu i pochwy. Kompresy ze zmiadonych pczkw topoli lub ma z tego surowca stosuje si na trudno gojce si rany, ylaki odbytu i ylakowe owrzodzenia ng. Mode, wysuszone licie topoli maj podobne dziaanie do pczkw topolowych i su jako ich rodek zastpczy. Przetwory. Odwar z pczkw topoli: 1 yk rozdrobnionych pczkw zala 1 szklank wody ciepej i zagotowa pod przykryciem. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 1/4-3/4 szklanki 2-4 razy dziennie midzy posikami jako rodek moczopdny i odkaajcy drogi moczowe oraz przeciwgorczkowy i napotny w grypie i chorobie z przezibienia. Ten sam odwar mona stosowa zewntrznie do okadw, kompresw i przemywa. Ma topolowa: 1 yeczk pczkw rozetrze w modzierzu jak najdrobniej i wymiesza dokadnie z 30 g maci Alantan. Stosowa w trudno gojcych si uszkodzeniach skry, ylakowych owrzodzeniach ng, ylakach odbytu i pkniciu odbytu. Napj wzmacniajcy: rozdrobni i zmiesza rwne iloci pczkw topoli, owocw dzikiej ry, owocw jarzbiny, owocw gogu i owocw berberysu. Do 100 g mieszanki wla 1 l wody przegotowanej i wsypa 300 g cukru oraz 10 g drody piekarniczych. Pozostawi w temperaturze pokojowej w zakrytym soju do fermentacji. Po 5 dniach przecedzi, do przesczu doda 50 g miodu i nadal fermentowa 3 dni. Nastpnie doda 0,5 g kwasu benzoesowego lub benzoesanu sodowego, pozostawi na 1 dzie i rozla do butelek. Otrzymuje si napj regulujcy przemian materii, wydalanie moczu i wyprnienia, zapobiegajcy kamicy moczowej i ciowej oraz oglnie wzmacniajcy. Pi po 1/4-1/2 szklanki 1-3 razy dziennie, zwaszcza wczesn wiosn; jest to tzw. kuracja wiosenna, witaminowa. Powideka moczopdne: odway po 10 g pczkw topoli, kwiatw rumianku, kwiatw wizwki, lici brzozy i ziela nawoci. Nastpnie w wysokoobrotowym mynku rozdrobni na subtelny proszek, ktry naley zmiesza z 50 g powide, demu lub miodu na jednolit mas. Podawa dzieciom 1-2 yeczki 2 razy dziennie po jedzeniu. Popi wod lub wod z sokiem. Stosowa jako rodek wiatropdny, przeciwskurczowy i moczopdny. Ma przyjemny smak. Prostagutt (Schwabe, RFN), pyn i kapsuki zawierajce wycigi z 3 zi, m.in. z kory i lici topoli. Stosuje si 3 razy dziennie po 15-20 kropli lub po 1 kapsuce w zapaleniu i przerocie prostaty oraz przed zabiegiem chirurgicznym i po nim.

378

147. TYMIANEK POSPOLITY

Thymus vulgaris L.
Jest to drobny pkrzew z rodziny Wargowych (Labiatae), pochodzcy z krajw rdziemnomorskich, obecnie uprawiany w wielu krajach, w tym rwnie w Polsce. Tymianek ma rozgazion wzniesion odyg, do 40 cm wysok, u dou drewniejc. Licie drobne, wyrastajce parami, nakrzylege, krtkoogonkowe lub siedzce, eliptyczne lub rwnowskolancetowate, caobrzegie, od strony dolnej szarawo owosione. Kwiaty drobne, grzbieciste, dwuwargowe, o koronie rowoliliowej lub jasno-fioletowej, zebrane w pozorne okki, tworz szczytowe, skupione, graniaste kwiatostany. Caa rolina ma swoisty, aromatyczny, przyjemny zapach tymolowy. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si od czerwca do wrzenia zakwitajce, szczytowe, nie zdrewniae czci pdw tymianku i szybko suszy w suszarniach naturalnych, w miejscach zacienionych i przewiewnych. W suszarni ogrzewanej nie naley przekracza temp. 35C. Po wysuszeniu przeciera si przez sita i odrzuca grubsze fragmenty odyg. Otrzymuje si ziele tymianku - Herba Thymi. Podstawowe zwizki czynne. Ziele zawiera olejek eteryczny w iloci do 3,5%, niekiedy nawet do 5,4%. W olejku znajduje si 20 do 50% pochodnych fenolowych -tymolu i karwakrolu, ponadto cyneol, cymen, -pinen, linalol, octan linalolu, borneol i octan bornylu. Prcz tego znaleziono w zielu do 10% garbnikw, kwasy polifenolowe, jak kawowy i chlorogenowy, zwizki trjterpenowe (m.in. kwas ursolowy i oleanolowy), flawonoidy (m.in. luteolin i apigenin oraz ich glikozydy), gorycze, saponiny i sole mineralne ze znaczn iloci litu. Dziaanie. Najczciej praktycznie wykorzystuje si dziaanie wykrztune przetworw z ziela tymianku, ktre pobudzaj samoistne ruchy rzsek nabonka grnych drg oddechowych. Wzmagaj jednoczenie wydzielanie pynnego luzu, rozrzedzajcego zgstnia wydzielin zalegajc w gardle, i uatwiaj jej odkrztuszanie. Flawonoidy ziela tymianku maj dziaanie rozkurczowe, korzystne w mechanizmie wykrztunym. Fenolowe skadniki olejku, jak tymol i karwakrol, oraz garbniki i niektre inne zwizki zawarte w zielu hamuj rozwj grzybw chorobotwrczych i flory bakteryjnej, zwaszcza paciorkowcw jamy ustnej i garda, przewodu pokarmowego i skry, albo je niszcz. Olejek tymiankowy drani skr i powoduje jej przekrwienie. Zwizki gorzkie ziela tymianku pobudzaj wydzielanie soku odkowego i poprawiaj trawienie oraz przyswajanie pokarmw. Inne skadniki ziela znosz stany skurczowe w obrbie przewodu pokarmowego. Dziaania niepodane. Due dawki i zbyt czsto powtarzane dawki lecznicze wycigw z ziela tymianku powoduj nudnoci, wymioty, zapalenie odka, a nawet biakomocz. Cisze objawy obserwowano po nieostronym, doustnym przyjmowaniu olejku tymiankowego. Tymol dziaa jeszcze silniej i moe nawet spowodowa zatrucie miertelne. Zastosowanie. Wycigi i inne przetwory z ziela tymianku s bardzo czsto stosowane jako rodki wykrztune, zwaszcza u dzieci, modziey i osb w wieku podeszym. Do preparatw wykrztunych, masowo produkowanych przez przemys zielarski, naley u nas syrop tymiankowy zoony - Sirupus Thymi compositus, oraz syrop i draetki Tussipect. Ziele tymianku wchodzi rwnie w skad mieszanki zioowej Neopektosan. Czsto wykorzystuje si odkaajce wasnoci ziela tymianku. Napar z ziela stosuje si do pukania w stanach zapalnych jamy ustnej i garda wywoanych przez bakterie

379

ropotwrcze lub grzyby. Rwnie w nieytach garda i krtani ze skp wydzielin, poczonych z kaszlem i chrypk. Najlepsze wyniki osiga si stosujc w tych przypadkach mieszanki zioowe, jak np. Septosan (Herbapol). Odwar z ziela tymianku suy do kpieli wzmacniajcych i odkaajcych skr, a take do okadw i przymoczek oraz przemywa w ojotokowym zapaleniu skry, wyprysku bakteryjnym itp. Bardzo rzadko podaje si napary i odwary z ziela tymianku doustnie w nieytach odka i przewodu pokarmowego. Olejek tymiankowy stosuje si zewntrznie jako skadnik niektrych preparatw przeciwreumatycznych, jak zoone mazido pieprzowcowe - Linimentum Capsici compositum (Herbapol), i spirytus mydlano-kamforowy - Spiritus saponato-camphoratus (Lab. Galenowe Cefarm). Tymol izolowany z olejku tymiankowego stosuje si w stomatologii do odkaania ubytkw zbowych. Wchodzi te w skad pukanki profilaktycznej - Gargarisma prophylacticum (Lab. Gal.). W niektrych krajach tymianek suy w rnych kompozycjach jako przyprawa do przetworw wdliniarskich i misnych, krokietw i saatek oraz do marynowania ogrkw. Jest te skadnikiem przypraw do drobiu i octu zioowego, a take likierw zioowych, jak m.in. benedyktyn. Przetwory. Napar z ziela tymianku: 1 yk ziela zala 11/2 szklanki wody wrzcej i naparza pod przykryciem 15 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi po 1/3 szklanki 2-3 razy dziennie po jedzeniu jako rodek regulujcy trawienie i zapobiegajcy wzdciom bd przed posikiem jako lek zwikszajcy apetyt, natomiast midzy posikami jako wykrztuny. Ten sam napar mona stosowa do pukania jamy ustnej i garda w anginie. Kpiel tymiankowa: 100 g ziela zala 5 l wody ciepej i gotowa pod przykryciem 3 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Wytrawione zioa umieci w woreczku pciennym, zawiza i wraz z odwarem przenie do wanny wypenionej do 1/3 wod o temp. okoo 37C. Czas kpieli 10-15 min. Stosuje si w dolegliwociach skrnych. Zioa przeciw lambliom: zmiesza po 50 g ziela tymianku, kcza tataraku i korzenia omanu, po 25 g lici mity pieprzowej i lici orzecha woskiego oraz 10 g ziela piounu. Wsypa 2 yki zi do termosu i zala 2 szklankami wody wrzcej. Zamkn i odstawi na 1 godz. Pi po 1/2 szklanki 3 razy dziennie midzy posikami w cigu tygodnia. Nastpnie zmniejszy dawk zi do 1-11/2 yki i pi w cigu kilku tygodni. Mona sodzi miodem lub cukrem. Kontrolowa ka na obecno cyst lamblii przed kuracj i po niej. Stwierdzono skuteczno rwnie przeciw glistom jelitowym i owsikom. Septosan (Herbapol), zioa zawierajce ziele tymianku, li mity i li szawii. Zala 1 yk zi 1 szklank wody wrzcej i naparza pod przykryciem 20 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Stosowa do pukania jamy ustnej i garda 2-4 razy dziennie w stanach zapalnych i ropnych, zwaszcza w anginie u dzieci i modziey. Syrop tymiankowy zoony, Sirupus Thymi compositus (Herbapol). Dzieciom podaje si po 1 yeczce 3-5 razy dziennie po jedzeniu jako lek wykrztuny. Tussipect (Herbapol), syrop i draetki. Dorosym zaleca si po 1 yce, dzieciom po 1 yeczce 3-4 razy dziennie po jedzeniu jako rodek wykrztuny i przeciwkaszlowy. Apertuss (CSRS), krople zawierajce m.in. olejek tymiankowy. Stosuje si jako rodek wykrztuny w ostrych i przewlekych nieytach grnych drg oddechowych.

380

Bronchicum (Nattermann, RFN), pyn zawierajcy wycigi z 7 zi, podawany w zapaleniu grnych drg oddechowych z uporczywym kaszlem, take w chorobie z przezibienia. Pleumolysin (CSRS), krople i draetki zawierajce wycigi rolinne z dodatkiem kodeiny, stosowane jako lek wykrztuny i przeciwkaszlowy w suchych nieytach garda, krtani i oskrzeli.

148. UCZEP TRJLISTKOWY

Bidens tripartitus L.
Jest to rolina jednoroczna z rodziny Zoonych (Compositae), spotykana w Europie, pospolita w Polsce na niu i w dolnych partiach grskich. Mona j znale w rowach, na mokrych kach i brzegach wd. Uczep trjlistkowy ma odyg wysokoci 15 do 90 cm, rozgazion, zwykle ciemnoczerwon i wraz z limi krtko owosion. Licie na og 3-, 5-sieczne, z wikszym listkiem rodkowym, grubo pikowane. Kwiaty zebrane w koszyczki wzniesione lub zwise, przewanie bez kwiatw jzyczkowych. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si od czerwca do sierpnia w okresie zakwitania grne, ulistnione czci pdw uczepu i suszy rozoone cienk warstw w cieniu i przewiewie. Otrzymuje si ziele uczepu trjlistkowego - Herba Bidentis tripartitae. Podstawowe zwizki czynne. Ziele uczepu zawiera olejek eteryczny, garbniki, flawonoidy, kwasy organiczne, m.in. askorbowy, i sole mineralne. Dziaanie. Ziele uczepu wyranie dziaa moczopdnie i pobudza take nieznacznie czynno gruczow potowych. Dziki temu usprawnia odprowadzanie z ustroju szkodliwych produktw przemiany materii i jest zaliczane do rodkw czyszczcych krew. Zwiksza rwnie krwawienia miesiczne. Dziaania niepodane. Przetwory z ziela uczepu podawane w zalecanych dawkach leczniczych nie wywieraj dziaania szkodliwego. Zastosowanie. Napary z ziela uczepu stosuje si w niektrych chorobach skrnych u dzieci i modziey, zwaszcza w trdziku pospolitym i krostkowym, zapaleniu skry, wyprysku kontaktowym oraz skonnociach do czyracznoci. Zalecany take dla dzieci i osb w wieku podeszym, oglnie osabionych po przebytych chorobach, intensywnie leczonych wysokimi dawkami antybiotykw lub innymi preparatami syntetycznymi, w celu jak najszybszego usunicia z organizmu produktw przemiany tych zwizkw. Przetwory. Napar z ziela uczepu: 1 yk ziela uczepu zala 1-11/2 szklanki wody wrzcej i naparza pod przykryciem 15 min. Korzystne jest dodanie 1/2 yki ziela fioka trjbarwnego. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 1/3-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie midzy posikami jako rodek moczopdny, czyszczcy krew i pomocniczy w dolegliwociach skrnych. Kpiel z ziela uczepu: 100 g ziela uczepu oraz po 20 g kwiatw rumianku i lici szawii zala 2-3 l wody gorcej i gotowa pod przykryciem 3 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Wla do wanny wypenionej do 1/3 wod o temp. okoo 37C. Wytrawione zioa umieci w woreczku pciennym, zawiza i zanurzy w wannie. Czas kpieli 10-15 min. Stosowa w widzie, trdziku, czyrakach, trudno gojcych si ranach oraz podranieniu i zaczerwienieniu skry. Zioa moczopdne: zmiesza po 25 g ziela uczepu trjlistkowego i lici mity

381

pieprzowej oraz po 50 g ziela rdestu ptasiego, kwiatw wizwki i kwiatw wrzosu. Zala 3 yki zi 3 szklankami wody wrzcej i naparza pod przykryciem 15 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 3 razy dziennie 1 szklank naparu po jedzeniu w kamicy szczawianowej.

149. WIZWKA BOTNA

Filipendula ulmaria (L.) Maxim.
Jest to bylina z rodziny Rowatych (Rosaceae), rozpowszechniona na duych obszarach Europy i Azji. W Polsce wystpuje pospolicie na niu i w dolnej czci gr na wilgotnych kach, nad brzegami wd oraz w zarolach. Wizwka botna, zwana te tawu botn, wytwarza grube kcze z licznymi korzeniami oraz sztywn, do 2 m wysok, sabo rozgazion odyg. Licie due, zwaszcza odziomkowe, przerywanopierzaste. Listki jajowato wyduone, zaostrzone, drobno podwjnie zbkowane, od gry ciemnozielone, od strony dolnej janiejsze lub okryte biaym filcem. Kwiaty tawobiae, promieniste, wonne, zebrane w due baldachogrona na szczytach pdw. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si w czerwcu lub lipcu zakwitajce kwiatostany, gdy cz kwiatw jest jeszcze w pczkach, i suszy w suszarniach naturalnych lub ogrzewanych w temp. do 30C. Po wysuszeniu okrusza si kwiaty na sitach i odrzuca szypuki. Otrzymuje si kwiat wizwki - Flos Ulmariae, syn. Flos Spiraeae. Analogicznego surowca dostarcza wizwka bulwkowa - Filipendula hexapetala Gilib. Podstawowe zwizki czynne. W kwiatach wizwki wystpuje do 1,2% glikozydw fenolowych, jak spireina, salicyna oraz monotropitozyd, 10-15% garbnikw, flawonoidy (m.in. hiperozyd, awikularyna i kwercetyna), okoo 0,2% olejku eterycznego o przyjemnym zapachu (zawierajcego wanilin, aldehyd salicylowy, salicylan metylu i heliotropin), kwasy organiczne, jak salicylowy, a take antocyjany i sole mineralne. Dziaanie. Odwary lub napary z kwiatw wizwki dziaaj przeciwzapalnie i przeciwblowe w chorobie reumatycznej. Zawieraj bowiem zwizki salicylowe, ktre, jak si obecnie przyjmuje, hamuj biosyntez prostaglandyn odpowiedzialnych za wywoanie i podtrzymywanie stanw zapalnych. Przetwory z kwiatw wizwki dziki zawartoci flawonoidw dziaaj rwnie ciopdnie i moczopdnie, ponadto pobudzaj nieznacznie czynno gruczow potowych. W wyniku tego sprzyjaj usuwaniu z organizmu szkodliwych produktw przemiany materii. Zawarte w kwiatach wizwki garbniki dziaaj na przewd pokarmowy sabo cigajce, przeciwbakteryjnie, w wikszych dawkach sabo przeciwbiegunkowo. Dziaania niepodane. Przetwory z wizwki stosowane w zbyt duych dawkach mog spowodowa podranienia przewodu pokarmowego i zaparcia. Zastosowanie. Wycigi z kwiatw wizwki stosuje si najczciej do kpieli leczniczych jako pomocniczy rodek w leczeniu goca stawowego, zwaszcza u osb starszych, oprcz podstawowych preparatw syntetycznych, przepisanych przez lekarza. Ponadto w innych przypadkach choroby reumatycznej i w skazie moczanowej. Kwiat wizwki jest skadnikiem mieszanki zioowej Reumosan i granulatu Reumogran. Przetwory z kwiatw wizwki su rwnie jako rodek pomocniczy w chorobie

382

z przezibienia i grypie, najczciej w poczeniu z innymi surowcami o podobnym dziaaniu. Kwiat wizwki wchodzi w skad mieszanki zioowej Pyrosan oraz niektrych recepturowych mieszanek moczopdnych i odkaajcych drogi moczowe. Przetwory. Napar z kwiatw wizwki: 2 yki kwiatw zala 2 szklankami wody wrzcej i naparza pod przykryciem 15 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 1/2 szklanki 3 razy dziennie w 1 godz. po jedzeniu jako rodek pomocniczy w chorobie reumatycznej. Napar napotny: 1 yk kwiatw wizwki i 1 yk kwiatw lipy zala 2 szklankami wody wrzcej i naparza pod przykryciem 15 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi moliwie gorcy po 1/2 szklanki 3 razy dziennie midzy posikami jako rodek przeciwgorczkowy i napotny, dodajc kadorazowo 2-3 yki syropu malinowego. Bez soku malinowego suy jako rodek przeciwzapalny i moczopdny w chorobie reumatycznej. Zioa o dziaaniu moczopdnym: zmiesza po 50 g kwiatw wizwki i lici borwki brusznicy oraz po 25 g kwiatw bzu czarnego, ziela fioka trjbarwnego, lici babki lancetowatej i kwiatw chabru. Zala 3 yki zi 3 szklankami wody ciepej i gotowa agodnie pod przykryciem 3-5 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi po 1 szklance 3 razy dziennie midzy posikami jako rodek moczopdny w kamicy moczanowej. Doprowadzi pH moczu do 6,5-7,0. Do regulowania pH moczu stosuje si Citrolyt (Filofarm), Alkalit (CSRS) lub Uralyt U (Madaus, RFN). Do zakwaszania moczu mona uy kwasu askorbowego (witamina C) w dawce 2-3 draetki 4-5 razy dziennie. Zioa w stanach zapalnych gruczou krokowego: zmiesza po 50 g kwiatw wizwki, ziela nawoci i korzenia opianu oraz po 25 g kwiatw kasztanowca, ziela ruty i korzenia lukrecji. Czubat yk zi zala 11/2 szklanki wody ciepej i pozostawi na 1 godz. do napcznienia. Ogrza powoli do wrzenia, odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 1/2 szklanki 3 razy dziennie. Kontrolowa ilo dobow wydalanego moczu. Zioa w puchlinie brzusznej: zmiesza rwne iloci kwiatw wizwki, lici brzozy, naowocni fasoli, korzenia wilyny i owocw jaowca. Wsypa do termosu 11/2 yki zi i zala 2 1/2 szklanki wody wrzcej. Zamkn i odstawi na 1 godz. Pi porcjami w cigu dnia midzy posikami. Sprawdza objto moczu wydalanego w cigu doby.

150. WIERZBA PURPUROWA (WIKLINA)

Salix purpurea L.
Jest to krzew z rodziny Wierzbowatych (Salicaceae), wystpujcy w Europie i strefie umiarkowanej Azji nad rzekami i potokami. W Polsce pospolity na niu i w niszych partiach grskich, czsto hodowany na plantacjach. Wierzba purpurowa osiga wysoko do 6 m. Mode pdy wyrniaj si czerwonym zabarwieniem z odcieniem purpurowym. Licie opatkowato-lancetowate, najszersze powyej poowy dugoci, 5-8 razy dusze ni szerokie, zaostrzone u szczytu, w dolnej czci caobrzegie, w grnej pikowane, cakowicie nagie, od spodu sine. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si wczesn wiosn przed wytworzeniem si lici kor z modych i gadkich gazek, zdejmujc j w odcinkach dugoci okoo 20 cm. Suszy si w miejscach przewiewnych w suszarniach naturalnych. Surowcem jest kora wierzby - Cortex Salicis.

383

Czsto zbierane s kory z innych, pokrewnych gatunkw (jako produkt uboczny w wikliniarstwie), jak wierzba biaa - Salix alba L., wierzba krucha - Salix fragilis L., wierzba wiciowa - Salix viminalis L., i wierzba piciopr cikowa - Salix pentandra L. S one jednak znacznie ubosze w zwizki czynne, zwaszcza w pochodne salicylowe 1 flawonoidy, wobec czego nie mona uwaa ich za surowiec penowartociowy. Podstawowe zwizki czynne. Kora zawiera glikozydy fenolowe w iloci do 10% (m.in. salicyn, salikortyn, triandryn i salirepozyd), flawonoidy (m.in. izosalipurpurozyd i hiperozyd), garbniki pirokatechinowe i galotaniny w iloci 10%, kwas elagowy, katechin i sole mineralne. Dziaanie. Glikozydy fenolowe atwo rozpadaj si w przewodzie pokarmowym, uwalniajc alkohol salicylowy, ktry utlenia si do kwasu salicylowego. Powstajce rozpuszczalne sole tego kwasu dobrze wchaniaj si do krwiobiegu i wywieraj dziaanie przeciwzapalne, przeciwblowe, przeciwgorczkowe oraz przeciwbakteryjne. Zwizki salicylowe hamuj powstawanie prostaglandyn wywoujcych i podtrzymujcych procesy zapalne w bonach, stawach i miniach. Dziaanie odwarw z kory wierzby jest jednak powolne, poniewa zawieraj znacznie mniej salicylanw, ni wynosz dawki preparatw syntetycznych. Zawarte w korze wierzby flawonoidy sabo zwikszaj ilo wydalanego moczu wskutek wzmoenia filtracji w kbkach nerkowych, a take w wyniku niewielkiego obnienia napicia mini gadkich drg moczowych. Garbniki kory wierzby wykazuj dziaanie przeciwbakteryjne, przeciwzapalne i w niewielkim stopniu przeciwzakrzepowe, a ponadto zmniejszaj przepuszczalno cian naczy wosowatych przewodu pokarmowego i zapobiegaj mikrokrwawieniom. Maj te dziaanie zapierajce, przeciwbiegunkowe i nieco przeciwpotne. Dziaania niepodane. Due dawki przetworw z kory wierzby mog powodowa zaparcia. Zastosowanie. Odwary z kory wierzby stosuje si jako leki pomocnicze w pod-ostrym i przewlekym gocu stawowym lub miniowym. Kora wierzby jest skadnikiem mieszanki zioowej Pyrosan i Reumosan oraz granulatu Reumogran, a wycig gsty wchodzi do maci Capsiplex, produkowanych przez Herbapol. Przetwory z kory wierzby zalecane s w niektrych chorobach gorczkowych, zwaszcza w grypie i chorobie z przezibienia, podobnie jak zwizki salicylowe otrzymywane syntetycznie. Stosuje si je w sabo nasilonych nerwoblach i migrenie, w uszczycy, w nieycie odka i jelit, a take w zapaleniu bon luzowych przewodu pokarmowego ze wzgldu na garbniki. W poczeniu z liciem szawii kora wierzby uywana jest do kpieli przeciw nadmiernej potliwoci. Przetwory. Odwar z kory wierzbowej: 1 1/2 yki rozdrobnionej kory zala 2 szklankami wody gorcej i gotowa pod przykryciem 5-7 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 1/3-1/2 szklanki 3-4 razy dziennie 30-60 min po posikach jako rodek przeciwzapalny, przeciwgorczkowy i przeciwreumatyczny oraz pomocniczo w migrenie i uszczycy. Kpiel w nadmiernym poceniu: 100 g lici szawii, 50 g kory wierzby i 25 g kwiatw rumianku zala 3-4 l wody wrzcej i ogrza pod przykryciem do wrzenia. Odstawi na 15 min i przecedzi do wanny wypenionej do 1/3 wod o temp. okoo 37C. Wytrawione zioa przenie do woreczka pciennego, zawiza i zanurzy w wannie. Czas kpieli 15-20 min. Nastpnie owin mokre ciao przecieradem kpielowym i odpoczywa 30 min. Stosowa w nadmiernej potliwoci, widzie, pokrzywce i innych dolegliwociach skrnych.

384

Zioa o dziaaniu przeciwgorczkowym: zmiesza po 50 g kory wierzbowej i korzenia goryczki oraz po 25 g ziela drapacza lekarskiego, korzenia mniszka i ziela centurii. Do termosu wsypa 11/2 yki zi, zala 2 szklankami wody wrzcej i pozostawi na 1 godz. pod przykryciem. Pi 2/3 szklanki 2-3 razy dziennie midzy posikami. Do kadej porcji naparu mona doda 1 yk soku malinowego. Korzystne jest rwnoczesne przyjmowanie witaminy C i Rutinoscorbinu.

151. WILYNA CIERNISTA

Ononis spinosa L.
Jest to bylina lub pkrzew z rodziny Motylkowatych (Papilionaceae), wystpujcy do powszechnie w Europie i umiarkowanej strefie Azji na suchych kach, przydroach, miedzach i torach kolejowych. W Polsce ronie w zachodnich czciach niu. Jest pod ochron. Wilyna ciernista ma odyg wysok do 60 cm, rozgazion, zazwyczaj ogruczolon i owosion, ze skrconymi pdami przeksztaconymi w ciernie. Licie trjlistkowe z przy listkami. Listki owalne, tpo pikowane, drobne. Kwiaty grzbieciste o koronie motylkowatej, ciemnorowej. Surowiec. Do celw leczniczych wykopuje si jesieni lub wczesn wiosn korzenie uprawianej wilyny ciernistej, myje i suszy w suszarni ogrzewanej w temp. do 45C. Otrzymuje si jako surowiec korze wilyny ciernistej - Radix Ononidis. Podstawowe zwizki czynne. Korze zawiera okoo 0,2% olejku eterycznego o skadzie mao poznanym. Jednym ze skadnikw jest spinozyn. Ponadto wystpuj flawonoidy (m.in. ononina, dwuhydroononina, trifolizyryna i onospina), trjterpeny (m.in. -, - i -onoceryna oraz pochodne kwasu glicyryzynowego - bezpostaciowy ononid), garbniki, kwasy organiczne, jak cytrynowy, ywice, fitoaglutyniny, pochodne kumaranochromanu i sole mineralne. Dziaanie. Dziki obecnoci olejku eterycznego oraz flawonoidw korze wilyny wykazuje do silne dziaanie moczopdne i uatwia wydalanie z organizmu mocznika, chlorkw i rnych szkodliwych produktw przemiany materii. Przetwory z wilyny sabo pobudzaj wydzielanie soku odkowego, w niewielkim stopniu hamuj drobne krwawienia z wosowatych naczy przewodu pokarmowego, maj te sabe dziaanie przeciwzapalne, korzystne w leczeniu ylakw odbytu. Dziaania niepodane. Przetwory z wilyny stosowane w dawkach leczniczych nie wykazuj dziaania szkodliwego. Zastosowanie. Przetwory z wilyny stosuje si przede wszystkim w chorobach nerek i drg moczowych, a take w kamicy moczowej, skazie moczanowej, stanach reumatoidalnych oraz niektrych schorzeniach skrnych. Korze wilyny wchodzi w skad pasty Fitolizyna, stosowanej jako rodek zapobiegajcy powstawaniu kamieni moczowych, oraz granulatu Betagran i pynu Betasol, uywanych jako lek wspomagajcy w rnych postaciach uszczycy. Niekiedy stosuje si korze wilyny w ylakach odbytu (hemoroidach) i towarzyszcych im krwawieniach oraz blu i widzie. Czasem w agodnym, przewlekym nieycie przewodu pokarmowego oraz drobnych krwawieniach z wosowatych naczy krwiononych, ale zawsze w poczeniu z innymi surowcami. Przetwory. Napar z korzenia wilyny: 1 yk rozdrobnionych korzeni zala w termosie 1-1 1/2 szklanki wody wrzcej, zamkn i pozostawi na 1-2 godz.

385

Pi po 1/4-1/3 szklanki 2-4 razy dziennie miedzy posikami jako rodek moczopdny. Dawniej zalecano odwary z korzenia wilyny. Obecnie stwierdzono, e gotowanie tego surowca powoduje powstawanie substancji antydiuretycznej, hamujcej wydzielanie moczu. Dlatego korzystniej jest zala surowiec ciep wod, pozostawi na 1 godz. do napcznienia, nastpnie ogrza do wrzenia (nie naley gotowa). Zioa moczopdne: zmiesza po 25 g rozdrobnionego korzenia wilyny, strczkw fasoli, ziela skrzypu i lici mity pieprzowej oraz po 50 g lici mcznicy lekarskiej, lici brzozy i rozdrobnionego korzenia lubczyka. Zala 3 yki zi 3 szklankami wody ciepej i gotowa agodnie pod przykryciem 3 min. Odstawi na 10 min i przecedzi do termosu. Pi po 1 szklance 3 razy dziennie midzy posikami w kamicy moczowej, zwaszcza gdy powstaj zogi fosforanw, moczanw i szczawianw. Zioa w kamicy szczawianowej i fosforanowej: zmiesza po 50 g korzenia wilyny, lici brzozy i kwiatw bzu czarnego oraz po 25 g ziela fioka trjbarwnego, kwiatw robinii akacjowej i strczkw fasoli. Zala 3 1/2 yki zi 4 1/2 szklanki wody wrzcej i pozostawi pod przykryciem na parze przez 20 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 2/3-1 szklank naparu 3-5 razy dziennie. W kamicy szczawianowej (ale nie fosforanowej) przyjmowa jednoczenie na koniec noa wglan lub tlenek magnezu. W kamicy szczawianowej korzystne jest, aby pH moczu wynosio 6,0-6,2, natomiast w kamicy fosforanowej pH powinno osiga 5,2-5,6. Do regulowania pH moczu stosuje si Citrolyt (Filofarm), Alkalit (CSRS) lub Uralyt U (Madaus, RFN). Do zakwaszenia moczu mona uy kwasu askorbowego (wit. C), w dawce 2-3 draetki 4-5 razy dziennie. Korzystnie dziaaj kpiele zioowe oraz dieta uboga w sole wapnia. Zioa w skazie moczanowej (dnie): zmiesza po 20 g korzenia wilyny, strczkw fasoli i somy owsianej oraz 50 g kory wierzbowej. Zala 2 yki zi 21/2 szklanki wody ciepej, pozostawi na 1-2 godz. do napcznienia, ogrza powoli do wrzenia (nie gotowa), odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 3 razy dziennie po 2/3 szklanki midzy posikami przez kilka tygodni w podwyszonym poziomie kwasu moczowego we krwi, blach stawowych spowodowanych odkadaniem si moczanw w pocztkach kamicy moczanowej oraz w zapaleniu prostaty. Zioa w stanach zapalnych gruczou krokowego: zmiesza rwne iloci korzenia wilyny, ziela poonicznika, kcza piciornika kurzego ziela, kory wierzbowej, ziela tymianku i ziela skrzypu. Do 2 szklanek wody ciepej wsypa 1 1/2 yki zi, pozostawi na 1 godz. do napcznienia, ogrza powoli do wrzenia i odstawi na 10 min, po czym przecedzi. Pi 1/2-2/3 szklanki 3-4 razy dziennie midzy posikami. Nalewka z wilyny, Tinctura Ononidis spinosae (ZSRR), wycig alkoholowy z wilyny bezbronnej - Ononis arvensis L. Dziaa przeciwkrwotocznie, gwnie w krwawieniach z przewodu pokarmowego, oraz reguluje wyprnienia. Dawki po 1 yeczce 2-3 razy dziennie. Urologicum (Nattermann, RFN), wycig gsty w tubie, zawierajcy wycigi z 12 zi. Stosuje si w zmniejszonym wydalaniu moczu, obrzkach, nieytach miedniczek nerkowych i pcherza, kamicy moczowej i zapaleniu prostaty.

386

152. WROTYCZ POSPOLITY

Tanacetum vulgare L.
Jest to bylina silnie aromatyczna z rodziny Zoonych (Compositae), wystpujca w caej Europie i na Syberii. W Polsce pospolita na caym niu i w niszych partiach grskich. Ronie na przychaciach, przydroach, nasypach kolejowych, miedzach i pastwiskach. Wrotycz ma odyg wysokoci do 1,5 m, sabo rozgazion. Rozrasta si w due kpy. Licie due, pierzaste- lub podwjnie pierzastosieczne, o atkach pierzastowci-

Wrotycz pospolity (wg T. Hajka, 1562)

387

nanych lub pikowanych. Kwiaty drobne, te, zebrane w koszyczki o rednicy 7-10 mm. Surowiec. Do celw leczniczych zbiera si od lipca do wrzenia wieo rozkwitajce koszyczki kwiatowe bez szypuek i suszy najlepiej w suszarniach ogrzewanych w temp. do 30C. Surowcem jest kwiat wrotyczu - Flos Tanaceti. Spotykany u nas surowiec stanowi mieszanin 2 do 8 ras chemicznych, rnicych si do znacznie skadem chemicznym olejku eterycznego. Podstawowe zwizki czynne. Najwaniejszym skadnikiem jest olejek eteryczny - do 1,5%, zawierajcy -tujon - do 70%, izotujon, kamfen i inne terpeny. W niektrych rasach chemicznych gwnymi zwizkami w olejku s -pinen, artemisiaketon, kamfora lub umbellulon. Ponadto stwierdzono w kwiatach zwizki goryczowe, jak tanacetyna i reynozyna, flawonoidy, gwnie pochodne luteoliny i kwercetyny, ksantofil i sole mineralne. Dziaanie. Ze wzgldu na zawarto tujonu w olejku eterycznym kwiaty wrotyczu lub wycigi dziaaj przeciwrobaczycowo, zwaszcza na glisty ludzkie i owsiki. Podane zewntrznie, niszcz wszy gowowe i onowe oraz wierzbowce. Gorzka substancja tanacetyna pobudza czynno wydzielnicz bony luzowej odka. Dziaania niepodane. Po podaniu doustnym wycigu lub sproszkowanych kwiatw wrotyczu moe nastpi podranienie i przekrwienie bon luzowych przewodu pokarmowego, macicy i nerek, a po wikszych dawkach - zawroty gowy, krwiomocz, kurcze oraz utrata wiadomoci. Zastosowanie. Ze wzgldu na zmienno skadu chemicznego i wysok toksyczno tujonu zaniechano obecnie doustnego stosowania wrotyczu lub jego wyci gw. Niekiedy tylko jest on jednym ze skadnikw mieszanek zioowych lub specyfikw. Same kwiaty wrotyczu lub ich przetwory stosowane s jedynie zewntrznie. Zewntrznie na skr stosuje si wycig alkoholowy z kwiatw wrotyczu przeciw wszom i wierzbowcom. Wchodzi on w skad preparatu Artemisol. W lecznictwie ludowym wycig alkoholowy z kwiatw wrotyczu stosowany jest do nacierania w blach gocowych i artretycznych. Ziele wrotyczu suyo jako ludowy rodek odstraszajcy mole i pluskwy, rwnie skuteczny jak ziele bagna zwyczajnego -Ledum palustre L. Przetwory. Odwar z k wi a t w wrotyczu: 1 yk kwiatw wrotyczu i 1/2 yki ziela macierzanki lub ziela tymianku albo ziela piounu zala 1 szklank wody wrzcej. Ogrza powoli pod przykryciem do wrzenia (nie gotowa). Odstawi na 15 min i przecedzi. Stosowa zewntrznie w wierzbie i wszawicy gowowej i onowej. W przypadku wszawicy gowowej wosy obficie zwily pynem i zawiza chustk na 2-3 godz. Nastpnie gow umy i wyczesa gstym grzebieniem. Po 24 godz. wosy zmy ciepym octem i wyczesa gstym grzebieniem w celu usunicia gnid. Oba zabiegi powtrzy po 6-7 dniach.

153. WRZOS ZWYCZAJNY

Calluna vulgaris (L.) Salisb.
Jest to pkrzew z rodziny Wrzosowatych (Ericaceae), wystpujcy powszechnie na pkuli pnocnej. W Polsce spotyka si pospolicie na caym niu oraz w grach na wrzosowiskach i w suchych lasach sosnowych lub brzozowych, w miejscach sonecznych i piaszczystych. Wrzos ma odygi rozgazione, gazki gsto ulistnione. Licie rwnowskie,

388

drobne, z dwoma ostrymi uszkami w nasadzie. Kwiaty promieniste, rowe, dugoci 3-4 mm w jednostronnych wielokwiatowych gronach na szczytach gazek. Surowiec. Do celw leczniczych cina si od sierpnia do wrzenia grne czci rozkwitajcych gazek wrzosu i suszy w suszarniach naturalnych w cieniu i przewiewie, roz oone cienk warstw. Po wysuszeniu osmykuje si kwiaty rcznie, a nastpnie odsiewa zanieczyszczenia i gazki na sitach. Otrzymuje si jako surowiec kwiat wrzosu - Flos Callunae, syn. - Flos Ericae. Podstawowe zwizki czynne. Kwiat wrzosu zawiera okoo 7% garbnikw, flawonoidy (m.in. kwercetyn i mirycetyn oraz ich aglikony), glikozyd fenolowy arbutyn (0,3-0,4%), olejek eteryczny, alkaloid erykodyn, kwasy organiczne, jak fumarowy, zwizki polifenolowe, zwizek goryczowy i sole mineralne obfitujce w krzemionk. Dziaanie. Przetwory z kwiatw wrzosu zwikszaj ilo dobow wydalanego moczu, co przypisuje si flawonoidom. Dziaaj te nieznacznie rozkurczowo, a ponadto przeciwbakteryjnie, ale tylko w przypadku alkalicznego odczynu moczu, poniewa glikozyd arbutyna ulega wwczas hydrolizie, uwalniajc pochodn fenolow, hydrochinon. Sabe wasnoci przeciwbakteryjne maj take zwizki polifenolowe, zblione do garbnikw. Z kolei garbniki zawarte w surowcu hamuj rozwj flory bakteryjnej w przewodzie pokarmowym i w niewielkim stopniu zmniejszaj jego stan zapalny. Zwizek goryczowy za wzmaga wydzielanie soku odkowego, usprawnia procesy trawienia i poprawia aknienie. Najlepsze wyniki osiga si w mieszaninie z innymi, podobnie dziaajcymi surowcami. Dziaania niepodane. Przetwory z kwiatw wrzosu stosowane w zalecanych dawkach nie wywieraj dziaania szkodliwego. Zastosowanie. Wycigi z wrzosu stosuje si najczciej w stanach zapalnych drg moczowych, a take pomocniczo w kamicy moczowej. Podane jest jednak doprowadzenie odczynu moczu do alkalicznego (pH 7,2-8,0). Napar z kwiatw wrzosu podaje si rwnie w nieycie odka i jelit, agodnych biegunkach, bezsocznoci i braku aknienia. Przetwory. Napar z kwiatw wrzosu: 1-1 1/2 yki kwiatw zala w termosie 2 szklankami wody wrzcej, zamkn i odstawi na 1 godz. Pi 1/3-1/2 szklanki 2-4 razy dziennie po posikach jako rodek moczopdny i odkaajcy drogi moczowe lub na 30 min przed jedzeniem jako rodek odkowy, regulujcy trawienie. Zioa o dziaaniu moczopdnym: zmiesza rwne iloci kwiatw wrzosu, kwiatw chabru bawatka, kwiatw wizwki, lici brzozy i ziela poonicznika. Zala 2-3 yki mieszanki 3 szklankami wody ciepej i pod przykryciem ogrza do wrzenia (nie gotowa). Odstawi na 15 min i przecedzi do termosu. Pi 3-4 razy dziennie 2/3-1 szklank midzy posikami jako rodek moczopdny i odkaajcy drogi moczowe, zwaszcza pcherz. Rwnie w kamicy moczowej. Zioa w kamicy moczowej: zmiesza po 50 g kwiatw wrzosu, kwiatw wizwki i ziela rdestu ptasiego oraz po 25 g ziela uczepu trjlistkowego i lici mity pieprzowej. Zala 3 yki zi 3 szklankami wody wrzcej i naparza pod przykryciem 15-20 min. Odstawi na 15 min i przecedzi. Pi 2/3-1 szklank 3 razy dziennie po jedzeniu w kamicy szczawianowej. Zioa w zakaeniu drg moczowych: zmiesza po 50 g kwiatw wrzosu i kwiatw nagietka oraz po 25 g kwiatw kasztanowca, korzenia omanu, ziela tymianku i kwiatw bzu czarnego. Wsypa 2 1/2 yki zi do termosu i zala 3

389

szklankami wody wrzcej. Po 1 godz. pi 2/3 szklanki 3-4 razy dziennie jako rodek bakteriobjczy, przeciwzapalny, przeciwkrwotoczny i wzmacniajcy naczynia wosowate w ostrym i w przewlekym infekcyjnym zapaleniu drg moczowych oraz w nieycie odka i jelit. Mona do kadej porcji naparu doda 3-5 kropli Propolanu (Herbapol). Sprawdzi, czy nie ma uczulenia na propolis. Zioa w zapaleniu miedniczek nerkowych: zmiesza 100 g lici borwki brusznicy, po 50 g kwiatw wrzosu i ziela skrzypu oraz 20 g lici brzozy i lici orzecha woskiego. Zala 2 yki zi 21/2 szklanki wody ciepej i odstawi na 1 godz. do napcznienia. Nastpnie gotowa powoli pod przykryciem 3 min. Odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 3-4 razy dziennie 1/2-2/3 szklanki midzy posikami.

154. E-SZE
Panax ginseng C. A. Mey.
Jest to niewielka bylina z rodziny Araliowatych (Araliaceae), wystpujca w cienistych lasach liciastych Korei, pnocno-wschodnich Chin oraz na dalekowschodnim terytorium ZSRR od rzeki Amur do Ussuri, od wiekw tam uprawiana, a ostatnio rwnie na Kaukazie i Ukrainie. e-sze wyksztaca misisty, mao rozgaziony i zgrubiay korze palowy, niekiedy czekoksztatny, z ktrego wyrasta dta odyga, o wysokoci do 70 cm. Licie odygowe s dugoogonkowe i uoone po 4 w okku. Poszczeglne licie skadaj si z 5-7 jajowatolancetowatych listkw, owosionych na nerwach i brzegiem ostro zbkowanych. Pd kwiatowy wyrasta ze rodka okka lici i jest zakoczony baldachem zoonym z 15-20 zielonkawobiaych kwiatw. Owocem jest pestkowiec podobny do jagody, jaskrawoczerwonej barwy, zawierajcy zwykle 2 nasiona. Rolina rozwija si bardzo wolno, dlatego po 8-10 latach od kiekowania z nasienia korze osiga ciar zaledwie 10 g, a po 20 latach 20-25 g. Na plantacjach szybko wzrostu roliny i przyrost wagi s nieco wiksze. Surowiec. Jesieni w okresie owocowania roliny wykopuje si cae korzenie, gdy maj ciar co najmniej 10 g i w stanie wieym przeznacza si na eksport do wytwrni farmaceutycznych lub suszy w caoci na uytek miejscowy. Otrzymuje si korze e-szenia - Radix Ginseng, syn. Radix Panacis. Surowiec pochodzcy ze stanu naturalnego jest wyej ceniony od surowca pozyskanego z uprawy. Do przemysowego izolowania zwizkw czynnych uywa si ca rolin w okresie kwitnienia. Inne pokrewne gatunki e-szenia, mianowicie Panax notoginseng Burkill, Panax pseudoginseng Walich i Panax japonicus C. A. Mey., dostarczaj surowca o niszej wartoci od omawianego. Jedyny pnocnoamerykaski gatunek, e-sze piciolistny - Panax quinquefolium L., znany od wiekw Indianom kanadyjskim, odznacza si do szybkim wzrostem, ma zawartoci zwizkw czynnych i jest uprawiany na du skal nie tylko w swojej ojczynie, lecz ostatnio take w Azji. Dostarcza korzeni, ktre stanowi tani i atwo dostpny surowiec zastpczy e-szenia prawdziwego. Ponadto znane s inne jeszcze roliny, nalece do tej samej rodziny Araliowatych i o analogicznych wasnociach, jak eleuterokok kolczasty - Eleutherococcus senticosus Maxim. (zob. nr 35), aralia wysoka - Aralia elata (Miq.) Seem., ktra jest niewielkim drzewem dalekowschodnim, dostarczajcym jako surowca korzeni - Radix Ara-

390

liae, zwodnica wyniosa - Echinopanax elatum Nakai., kolczasty krzew nadmorski, z ktrego zbiera si korzenie wraz z kczem - Radix Echinopanacis. Lenza krokoszowa - Lenzea carthamoides DC (z rodziny Zoonych - Compositae), jest bylin dostarczajc kczy z korzeniami - Rhizoma Lenzeae. Podstawowe zwizki czynne. Wszystkie czci e-szenia prawdziwego, lecz najwicej korze, zawieraj mieszanin 16 saponin trjterpenowych, bdcych poczeniami aglikonw panaksadiolu, panaksatriolu lub kwasu oleanolowego z 3-6 cukrami prostymi. W 1962 r. badacze japoscy wykryli 12 zwizkw saponinowych i nazwali je ginsenozydami. W tym samym roku badacze radzieccy wyizolowali 6 zwizkw (z ktrych 2 okazay si identyczne z ginsenozydami) i nazwali je panaksozydami. Analogiczne zwizki znaleziono w innych gatunkach e-szeni. W pozostaych wymienionych wyej rolinach stwierdzono obecno zwizkw zblionych strukturalnie do ginsenozydw. Dziaanie. Wycigi z e-szenia oraz innych rolin wyej wymienionych dziaaj oglnie pobudzajco i wzmacniajco na orodki ruchowe i wydzielnicze, znajdujce si w orodkowym ukadzie nerwowym i rdzeniu przeduonym. Bodce wychodzce z tych orodkw docieraj do wielu narzdw wewntrznych i tym naley tumaczy tak du rnorodno dziaania. Stwierdzono bowiem na podstawie nowoczesnych metod, e e-sze obnia cinienie krwi, zwiksza ilo wydalanego moczu i odtruwa organizm, obnia poziom cukru we krwi, ma waciwoci przeciwwrzodowe, hamuje rozwj niektrych nowotworw oraz pobudza czynno serca. Potwierdzono w ten sposb dawne wiadomoci, i surowiec ten ma wszechstronny wpyw na organizm, zwiksza jego ogln wydolno, zdolnoci adaptacyjne nawet do trudnych i dugotrwaych niesprzyjajcych warunkw otoczenia, a take do duego wysiku. Wrd wykrytych ginsenozydw i panaksozydw znaleziono zwizki warunkujce wymienione dziaania, a oprcz tego wykazano ich wpyw na gruczoy wydzielania wewntrznego i na poziom niektrych hormonw we krwi. Dziaania niepodane. Wprawdzie e-sze jest pozbawiony dziaania euforycznego lub narkotycznego, nie wywouje odurzenia i bogostanu, ale sam fakt zwikszania si witalnych (take potencji u mczyzn) i oglnej wydolnoci sprawi, e zaczto go naduywa. Prowadzi to do powstania tzw. syndromu e-szeniowego, objawiajcego si biegunk, nadcinieniem, wysypk skrn i sennoci. Zastosowanie. Wycigi z e-szenia i pozostaych wymienionych wyej rolin zaleca si osobom wyczerpanym nadmiern prac, przebytymi chorobami, oglnie osabionym i mao odpornym, rekonwalescentom po zabiegach chirurgicznych i po przebytych chorobach wyniszczajcych oraz osobom w wieku podeszym. Ponadto jako rodek pomocniczy w zaburzeniach czynnoci serca, naczy krwiononych, nerek, jelit, trzustki, wtroby oraz mzgu i nerww obwodowych. Przetwory. Kumsan Ginseng (Scheurich, RFN), pyn i kapsuki zawierajce standaryzowany wycig z korzeni e-szenia. Zaleca si dawki po kapsuce lub 15 ml pynu rano i wieczorem. Na Zachodzie znanych jest wiele innych analogicznych preparatw w postaci sproszkowanego surowca, wycigu pynnego lub suchego, tabletek, eliksirw, a nawet papierosw, gumy do ucia, pynw kosmetycznych itp. Ich warto lecznicza jest rna, niekiedy bardzo maa lub adna, jak to wykazay kontrole. W ZSRR nie produkuje si preparatw z e-szenia, lecz surowiec jest skupowany, a cena jego jest bardzo wysoka (do 1700 rb za 1 kg korzenia I gatunku). Wycig z korzenia eleuterokoka, Extractum Eleuterococci fluidum (ZSRR), krople. Stosuje si po 20-40 kropli w kieliszku wody 2-3 razy dziennie na 1 godz.

391

przed jedzeniem jako rodek oglnie wzmacniajcy i zwikszajcy potencje. Szeroko stosowany w gerontologii. Nalewka z korzenia aralii, Tinctura Araliae (ZSRR). Dawki 30-40kropli2-3 razy dziennie. Dziaanie i zastosowanie jak wyej. Saparal (ZSRR), tabletki zawierajce po 0,05 g mieszaniny soli amonowych glikozydw trjterpenowych (aralozydw A, B i C), wyizolowanych z korzeni aralii. Stosuje si w wyczerpaniu nerwowym (neurastenia), oglnej utracie si, podcinieniu, osabieniu lub utracie potencji, rekonwalescencji i innych. Dawki po 1 tabletce 2-3 razy dziennie po jedzeniu w cigu 1530 dni, po czym przerwa 1-2 tygodnie. Nalewka z kczy z wodnicy, Tinctura Echinopanacis (ZSRR). Stosuje si 2-3 razy dziennie po 30-40 kropli przed jedzeniem. Dziaanie i zastosowanie jak wyej. Wycig z kczy lenzy krokoszowej, Extractum Lenzeae carthamoidis fluidum (ZSRR), pyn. Dawki 20-30 kropli 2-3 razy dziennie. Dziaanie i zastosowanie jak wyej. Nalewka z nasion cytryca chiskiego, Tinctura Schizandrae (ZSRR), pyn. Dziaanie, zastosowanie i dawkowanie jak poprzedniego preparatu.

155. YWOKOST LEKARSKI

Symphytum officinale L.
Jest to rolina wieloletnia z rodziny Szorstkolistnych (Boraginaceae), wystpujca niemal w caej Europie, z wyjtkiem kracw pomocnych i poudniowych, oraz w Azji a po wschodni Syberi. W Polsce ronie pospolicie nad brzegami wd, przy rowach i kanaach oraz na mokrych kach caego niu i rejonu podgrskiego. ywokost lekarski wyksztaca pod ziemi gruby, rozgaziony korze palowy, dugoci do 80 cm, po wysuszeniu ciemnobrzowy, czasem niemal czarny, podunie bruzdowany. odyga prosto wzniesiona, kanciasta, z wieloma odgazieniami, dosigajca w sprzyjajcych warunkach 1 m wysokoci. Licie odziomkowe i dolne na odydze ogonkowe, jajowatolancetowate, u szczytu zaostrzone, do 50 cm dugie. Licie odygowe grne - mniejsze, lancetowate, siedzce. Zarwno odyga, jak te licie s gsto, szorstko owosione. Kwiaty zwise, promieniste, zrosopatkowe, rurkowato-dzwonkowate, purpurowo-fioletowe, czasem bia e. Owocem jest rozupka. Kwitnie od maja do lipca. Surowiec. Do celw leczniczych wykopuje si z upraw lub stanu naturalnego roliny dwuletnie jesieni lub wiosn w trzecim roku wegetacji. Oddziela si cae organy podziemne, oczyszcza z resztek czci nadziemnych, myje, odcina pojedyncze zdrowe korzenie i suszy w suszarni ogrzewanej w temp. do 50C. Surowcem jest korze ywokostu - Radix Symphyti, syn. Radix Consolidae. Naley go przechowywa w miejscu suchym, gdy atwo wilgotnieje. Licie ywokostu lub cae ziele stosowano jedynie w gospodarstwie domowym jako dodatek do paszy dla zwierzt i drobiu. Podstawowe zwizki czynne. Korze ywokostu zawiera do 1,5% alantoiny, do 6,5% garbnikw, 10-15% luzu, kwasy wielofenolowe, jak chlorogenowy, kawowy i litospermowy, skrobi, asparagin, -sytosterol, zwizki cukrowe, aminokwasy, lady olejku eterycznego i sole mineralne z du iloci krzemu. Ponadto alkaloidy pirolizy-

392

dynowe w iloci do 0,32%. Stwierdzono obecno nastpujcych alkaloidw: symfytyny, echimidyny, likopsaminy, acetylolikopsaminy, lasiokarpiny (0,0058%) i N-tlenku heliosupiny. Wykrycie tych alkaloidw oraz ich toksycznoci spowodowao zmniejszenie zainteresowania rolin i znaczne ograniczenie stosowania korzeni ywokostu. Dziaanie. Surowiec lub jego wycigi wywieraj po podaniu doustnym korzystny wpyw na bony luzowe odka i jelit. Dziaaj cigajce, powlekajce i regenerujce. Pod ich wpywem nastpuje zmniejszenie lub zahamowanie mikrokrwawie z uszkodzonych naczy wosowatych w przewodzie pokarmowym oraz stanu zapalnego, uatwienie bliznowacenia ubytkw spowodowanych wrzodem trawiennym. Hamuj rwnie proces zanikowy bon luzowych odka i jelit u osb w wieku podeszym. Wykazano dowiadczalnie, e pod wpywem wycigw z ywokostu nastpuje zwikszenie liczby leukocytw obojtnoch onnych oraz pobudzenie mechanizmw obronnych, wyra ajce si m.in. przyspieszonym wypenianiem ubytkw kostnych po zamaniach. Polska nazwa ywokost wywodzi si od sw: ywi ko. Stosowanie ywokostu na skr uszkodzon uatwia tworzenie si ziarniny w ubytkach skrnych (rany, owrzodzenia troficzne) oraz naskrka. Wieloletnie obserwacje wykazay, e proces ten zaley w duym stopniu, lecz nie cakowicie, od obecnoci alantoiny, gdy maci lub zasypki zawierajce jako gwny zwizek alantoin, s z reguy mniej skuteczne ni wycigi z korzeni ywokostu. Podobnie korzystne dziaanie na bony luzowe stwierdzono stosujc wycigi z ywokostu do pukania jamy ustnej i garda. Dziaania niepodane. Wykrycie w ostatnich latach obecnoci alkaloidw pirolizydynowych w omawianym surowcu zmienio nasze pogldy na warto lecznicz ywokostu i nakazao du ostrono w jego stosowaniu. Stwierdzono bowiem, e alkaloidy pirolizydynowe odznaczaj si wysok toksycznoci. Dugotrwae ich podawanie powoduje stopniowe i pocztkowo nieuchwytne uszkodzenie miszu wtroby, objawiajce si powikszeniem jego komrek, ogniskowymi zwknieniami, przerostem tkanki w przewodach ciowych i wreszcie marskoci wtroby. Uszkodzona wtroba staje si podatna na rne inne czynniki mutagenne i do czsto reaguje wytworzeniem raka wtroby. Rwnie w pucach tworz si analogiczne uszkodzenia, ktrych konsekwencj moe by pojawienie si w obrbie zrazikw patw pucnych zmian nowotworowych, zwykle gruczolaka. Obserwacje powysze odnosz si do wyizolowanych, pojedynczych alkaloidw lub do ich mieszanin podawanych rnym zwierztom dowiadczalnym. Zastosowanie. Przed odkryciem obecnoci alkaloidw pirolizydynowych stosowano ywokost we wrzodzie odka i dwunastnicy, nieycie bon luzowych przewodu pokarmowego, uszkodzeniach i mikrokrwawieniach spowodowanych rnymi toksycznymi zwizkami, m.in. niektrymi lekami (np. tabletkami salicylanw) i substancjami rcymi (np. ugami lub kwasami). Rwnie w agodnych nieytach jamy ustnej, garda i krtani, zwaszcza u dzieci i modziey. Zewntrznie stosowano miazg, maci lub odwary z korzeni ywokostu na oparzenia, odmroenia, trudno gojce si rany, owrzodzenia ylakowe ng, stany zapalne skry i egzemy. W lecznictwie ludowym ywokost uchodzi za skuteczny rodek w rnego rodzaju zamaniach koci. Obecnie, po odkryciu toksycznych waciwoci alkaloidw pirolizydynowych, wydano w Polsce cakowity zakaz stosowania w celach leczniczych ywokostu, zanie-

393

chano produkowania odpowiednich preparatw i dokonano zmian receptury niektrych mieszanek zioowych, w skad ktrych wchodzi korze ywokostu. W krajach zachodnich, jak Niemcy, Francja oraz Wochy, nie stosuje si i nie produkuje preparatw doustnych z ywokostu, natomiast nadal wyrabia si przetwory do uytku zewntrznego do chwili rozstrzygnicia, czy ta droga podawania jest dostatecznie bezpieczna. Naley doda, e zostay wycofane z uycia rwnie inne roliny zawierajce alkaloidy pirolizydynowe, a dotd traktowane u nas i na Zachodzie jako lecznicze, jak ostrze pospolity - Cynoglossum officinale L., starzec zwyczajny - Senecio vulgaris L., oraz gatunki pokrewne.

ROLINY LECZNICZE SILNIE DZIAAJCE

W poprzednim rozdziale omwione zostay obszernie roliny lecznicze, nazywane popularnie sabo dziaajcymi. Okrelenie to nie jest rwnoznaczne z ma skutecznoci roliny, a tym bardziej ma przydatnoci w lecznictwie. Oznacza jedynie, e zasadniczo nie zawieraj one, prcz kilku wyjtkw (np. konwalia, miek, janowiec), substancji silnie dziaajcych. Roliny te mog by bezpiecznie stosowane nawet przez dugi czas, jeeli choroba bdzie waciwie rozpoznana, bd przestrzegane zalecenia co do dawkowania, czstotliwoci i okresu stosowania. W przeciwiestwie do poprzednich roliny silnie dziaajce, omawiane w niniejszym rozdziale, zawieraj rnej budowy zwizki czynne, nalece do grupy alkaloidw i glikozydw, ktre wykazuj wysok aktywno fizjologiczn. S to trucizny, ktre jednak w maych i bardzo maych dawkach wywieraj dziaanie lecznicze i nale, z dwoma tylko wyjtkami (ostrka, arnowiec), do lekw o znaczeniu wiatowym. O duej aktywnoci tych zwizkw wiadczy, e np. digoksyn stosuje si w dawce dziennej 0,1 mg, strychnin w dawce jednorazowej 1 mg, aczkolwiek chinin w dawkach znacznie wikszych. Zwizki te, prcz bardzo nielicznych, maj ma rozpito terapeutyczn, czyli niewielk rnic midzy dawk lecznicz a toksyczn. Z tych wzgldw wycigi z rolin silnie dziaajcych oraz preparaty zawierajce ich zwizki czynne s wydawane tylko z przepisu lekarza. Naley te pamita, e niektre z nich, jak np. morfina, kokaina, s narkotykami powodujcymi uzalenienie. Wszystkie preparaty z tej grupy, jeli s przechowywane w domu w okresie leczenia, powinny by dobrze zabezpieczone przed dostpem dla dzieci i modziey.

156. BARWINEK POSPOLITY

Vinca minor L.
Jest to pkrzew zaliczany do rodziny Toinowatych (Apocynaceae), wystpujcy w rodkowej i poudniowej Europie. W Polsce ronie na niu i dolnej strefie grskiej w lasach i zarolach. Czsto bywa uprawiany w ogrodach jako rolina ozdobna o zimotrwaych liciach. odygi ma pezajce i zakorzeniajce si, pdy kwiatonone wzniesione. Licie eliptyczne lub eliptyczno-lancetowate, krtkoogonkowe. Kwiaty wyrastaj pojedynczo z ktw lici, promieniste o koronie zwykle jasnoniebieskiej, 2-2,5 cm dugiej. Do celw leczniczych zbiera si ziele barwinka pospolitego - Herba Vincae minoris, ktre suy w przemyle farmaceutycznym do izolowania winkaminy. Ziele barwinka mniejszego zawiera ponad 1% mieszaniny okoo 30 alkaloidw, z

395

ktrych najwaniejsze s winkamina, wincyna, winkanoryna. Mniejsze znaczenie maj inne zwizki, jak flawonoidy, trjterpeny i garbniki. Alkaloid winkamina i jego psyntetyczne pochodne w sposb niemal wybirczy agodnie rozszerzaj obwodowe naczynia krwionone, zwaszcza naczynia mzgowe. W wyniku tego obniaj cinienie krwi bez ujemnego wpywu na serce i polepszaj krenie mzgowe. U osb w podeszym wieku z postpujc miadyc prowadz czsto do poprawy pamici, zdolnoci koncentracji i atwiejszego zasypiania. Nastpuje oglne uspokojenie, zwaszcza e i na misie sercowy winkamina wpywa podobnie jak preparat z konwalii, poniewa zmniejsza czstotliwo skurczw i wzmaga ich si. Korzystny jest rwnie wpyw winkaminy na drobne naczynia oczne i uszne. Omawiany zwizek, prcz agodnego dziaania rozszerzajcego naczynia krwionone macicy, pobudza jej misie w sposb nieco zbliony do alkaloidw sporyszu. Alkaloidy barwinka, a zwaszcza winkamina i jej psyntetyczne pochodne, s stosowane w leczeniu nadcinienia ttniczego, w nerwicach wegetatywnych, zastojach ylnych i zarostowym zapaleniu y. Zaleca si take w migrenie, zawrotach gowy z niedotlenieniem mzgu oraz w agodnych postaciach choroby wiecowej. Kuracj mona prowadzi tylko pod nadzorem lekarza. Dobre wyniki daje czenie winkaminy z przetworami z kwiatw arniki, kasztanowca, gogu, konwalii i milka wiosennego. Winkamina, w postaci atwo rozpuszczalnych soli, w tabletkach i zastrzykach: Devincan (Wgry), Oxygeron (Syntex, USA). Zastosowanie podano wyej. Cavinton (Wgry), tabletki, zawiera zmodyfikowan pochodn winkaminy o lepszym od niej dziaaniu i bez objaww szkodliwych.

157. BARWINEK RYCZKOWY

Catharanthus roseus G. Don.
Rolina jest pkrzewem, niekiedy bylin, z rodziny Toinowatych (Apocynaceae), pocztkowo nazywanym Vinca rosea L., pniej zaliczonym do rodzaju Catharanthus. Pochodzi z Madagaskaru, lecz obecnie spotykana w wielu krajach o klimacie tropikalnym. Jest czsto uprawiana jako ozdobna oraz na du skal jako lecznicza. W Polsce prowadzono prby hodowli jako roliny jednorocznej, lecz bez powodzenia. Barwinek ryczkowy osiga wysoko do 80 cm, licie ma owalnie wyduone, parami naprzeciwlege, skrzaste, byszczce, caobrzegie i krtkoogonkowe. Kwiaty s podobne do kwiatw barwinka pospolitego, tylko wiksze. Maj charakterystyczn talerzykowato zrosa koron, rnie zabarwion, zalenie od odmiany. Najczciej jest ona biaa (var. albus), biaa z czerwonym oczkiem (var. ocellatus), rzadziej fioletowa, rowa lub ctkowana. Surowcem s licie barwinka ryczkowego - Folium Catharanthi rosei, niekiedy ulistnione gazki, a jeli rolina jest uprawiana jako jednoroczna, to caa rolina wraz z korzeniami. Surowce te su do przemysowego otrzymywania alkaloidw. Podstawowymi zwizkami czynnymi s alkaloidy indolowe w liczbie powyej 80. Wrd nich jest okoo 20 alkaloidw tzw. dimerycznych o szczeglnym znaczeniu leczniczym, w tym winblastyna i winkrystyna wprowadzone do lecznictwa. Zawarto alkaloidw w liciach wynosi do 0,63%, w korzeniach 3% i wicej, ale najwa-

396

niejsze alkaloidy wystpuj w minimalnych ilociach, np. winkrystyny jest w liciach 0,0002%. Alkaloidy dimeryczne barwinka dziaaj hamujco na rozwj nowotworw u ludzi i zwierzt. Podawane s w postaci iniekcji z przepisu i pod kontrol lekarza onkologa, z reguy w lecznictwie zamknitym. Winblastyn stosuje si obecnie w biaaczce limfatycznej, misakach rnych narzdw, raku sutka i innych, zwykle w skojarzeniu z innymi lekami przeciwnowotworowymi. Preparaty zawierajce alkaloid winblastyn: Velban (USA), Vinblastin (Wgry); zawierajce winkrystyn: Oncovin (USA), Vincristine (Wgry).

158. BIELU DZIDZIERZAWA

Datura stramonium L.
Jest to rolina jednoroczna z rodziny Psiankowatych (Solanaceae), pochodzca z obszarw poudniowych Morza Kaspijskiego i Morza Czarnego, a obecnie rozpowszechniona szeroko w caej Europie. W Polsce ronie do czsto na niu, w pobliu domostw, na rumowiskach i w ogrodach. Znane s cztery odmiany tej roliny, ktrych licie mog stanowi surowiec leczniczy. Bielu ma odyg do 1 m wysok, silnie rozwinit, widlasto rozgazion. Licie dugoogonkowe, w zarysie jajowate, grubo zatokowo-zbkowane. Kwiaty krtkoszypukowe w widach gazek. Korona do 10 cm duga, biaa, czasem fioletowa. Owocem torebka jajowato okrgawa, dugoci od 2 do 5 cm, kolczasta, czasem gadka. Do celw leczniczych zbiera si licie w okresie kwitnienia w lipcu lub sierpniu i suszy w suszarni ogrzewanej, w temp. 50-60C. Surowcem jest li bielunia - Folium Stratnemu. Niekiedy, i tylko do przemysowego izolowania alkaloidw, zbiera si nasiona bielunia - Semen Stramonii. Licie bielunia zawieraj 0,2-0,6% alkaloidw tropanowych, gwnie L--hioscyjamin, skopolamin i atropin, ponadto garbniki, flawonoidy, hydroksykumaryn i sole mineralne. W nasionach jest nieco wicej alkaloidw. Alkaloidy bielunia poraaj zakoczenia nerww przywspczulnych (parasympatycznych) autonomicznego ukadu nerwowego. Powoduj rozkurcz mini gadkich narzdw wewntrznych, hamuj wydzielanie liny, luzu, potu i soku odkowego, a take rozszerzaj renic oka. Hioscyjamina i atropina pobudzaj niektre orodki mzgowe, a skopolamina poraa je. Ta ostatnia lepiej od hioscyjaminy zwalcza ataki dychawicy oskrzelowej. Licie bielunia su gwnie jako rodek przeciwastmatyczny. Wchodz w skad tytoniu i proszku Astmosan oprcz lici pokrzyku, szawii, ziela lobelii i azotanu potasu. Tinctura Stramonii, nalewka z lici bielunia, lek przeciwastmatyczny oraz w stanach skurczowych jelit, drg ciowych i moczowych. Scopolaminum hydrobromicum, substancja, stosuje si w stanach podniecenia, a take w okulistyce zamiast atropiny. Scopolaminum hydrobromicum, 0,5 mg - 1 ml ampuki. Scopolan (N-butylscopolaminum butylbromicum), 0,01 g draetki (Herbapol). S co po an (N-butylscopolaminum butylbromicum), 0,01 g, czopek (Herbapol). Scopolan compositum (N-butylscopolaminum butylbromicum), draetki (Herbapol) z dodatkiem Pyralginy.

397

Buscopan (N-butylscopolaminum butylbromicum), 0,02 g - 1 ml ampuki (RFN). Buscolysin (N-butylscopolaminum butylbromicum), 0,02 g - 1 ml ampuki (Bugaria). Powysze leki stosowane s w stanach skurczowych przewodu pokarmowego, kolce jelitowej, ciowej i nerkowej, ostrym zapaleniu woreczka ciowego i innych.

159. BUAWINKA CZERWONA

Claviceps purpurea Tul.
Jest to grzyb z rodziny Hypocreaceae, klasy workowcw (Ascomycetes), pasoytujcy na zboach, zwaszcza na ycie, a take na innych gatunkach rolin z rodziny Traw (Gramineae) oraz turzycach z rodziny Cyperaceae. Do celw farmaceutycznych zbiera si przetrwalniki buawinki czerwonej z dojrzewajcych kosw yta i suszy w warunkach naturalnych. Otrzymuje si surowiec zwany sporyszem - Secale cornutum, w postaci ciemnofioletowych, niemal czarnych, rokw, dugoci 1-4 cm, gruboci do 5 mm. Ze wzgldu na due zapotrzebowanie na powyszy surowiec stosuje si w wielu krajach, m.in. w Polsce, sztuczne zakaanie zboa buawink czerwon, a ostatnio hodowl na specjalnych podoach, podobnie jak przy produkcji antybiotykw. Sporysz zawiera mieszanin okoo 30 alkaloidw indolowych, pochodnych kwasu lizergowego, w iloci do 0,8%. Wrd nich najwaniejsze s proste amidy kwasowe, jak ergometryna, zwana te ergobazyn lub ergonowin, i alkaloidy peptydowe, jak ergotamina oraz ergotoksyna, stanowica mieszanin ergokrystyny, ergokryptyny i ergokorniny. Inne skadniki nie maj znaczenia w terapii. Peptydowe alkaloidy sporyszowe oraz ergotamina wywieraj rnorodne, czciowo przeciwstawne, dziaanie. Pobudzaj wszystkie minie gadkie, wywoujc ich skurcz, niezalenie od rnic w unerwieniu. Szczegln wraliwo wykazuje misie macicy, zwaszcza w okresie ciy. Alkaloidy powysze powoduj jednoczenie skurcz naczy krwiononych, co wyraa si niewielkim wzrostem cinienia krwi oraz zmniejszeniem atakw migreny. Psyntetyczne pochodne ergotaminy oraz ergotoksyny wywieraj sabe dziaanie kurczce na minie gadkie, natomiast silniej rozszerzaj naczynia krwionone i wywouj may spadek cinienia krwi. W lecznictwie stosuje si wiele preparatw sporyszowych. Extractum Secalis cornuti fluidum- wycig pynny ze sporyszu. Zawiera wszystkie alkaloidy tego surowca. Suy przeciw nadmiernym krwawieniom miesicznym, rwnie po operacjach ginekologicznych, a take w poonictwie. Ergometrin (CSRS, Wgry), 0,2 mg - 1 ml ampuki i 0,2 mg tabletki, zawiera maleinian ergometryny i suy jako rodek kurczcy macic. Ergotaminum tartaricum (Filofarm), 1 mg draetki, winian ergotaminy, o dziaaniu kurczcym macic. Dziaa silniej i duej ni ergometryna. Ergotaminum (CSRS), 1 mg draetki, 0,5 mg - 1 ml ampuki i 2,5 mg -10 ml, krople, zawiera winian ergotaminy. Ergam (Wgry), 0,3 mg - 1 ml ampuki i 3 mg - 5 ml, krople, oraz 30 mg -100 ml, krople, zawiera winian ergotaminy. Bellacorn (Filofarm), draetki - Bellaspon (CSRS), Bellergal (Szwajcaria), Bellergot (Herbapol). Zawieraj zesp alkaloidw pokrzyku, winian ergome-

398

tryny i fenobarbital. Stosowane m.in. w nerwicy wegetatywnej, stanach skurczowych odka i jelit oraz blach gowy. Coffecorn (Filofarm), mite, draetki, zawiera 0,5 mg winianu ergotaminy i 25 mg kofeiny. Stosuje si doustnie w napadach migreny. Coffecorn (Filofarm), forte, draetki, zawiera 1 mg ergotaminy i 0,1 g kofeiny. Dihydroergotaminum tartaricum (Filofarm), 1 mg tabletki i 15 ml, krople, zawiera winian dwuhydroergotaminy. Dihydroergotamin (CSRS), 1 mg - 1 ml ampuki, 10 ml, krople, skad jak wyej. Stosowany w migrenach i blach gowy. Dihydroergotoxinum aethanosulfonicum (Filofarm), tabletki podjzykowe. Dihydroergotoxinum aethanosulfonicum (CSRS), 1 mg - 1 ml ampuki i 15 ml, krople. Dihydroergotoxinum aethanosulfonicum (CSRS), 0,3 mg - 1 ml ampuki. Zawiera dihydroergotoksyn. Suy w zaburzeniach krenia koczyn, zaburzeniach krenia wiecowego i migrenie. Sedacorn (Filofarm), draetki, zawiera winian dihydroergotaminy, bromowodorek skopolaminy, barbital i fenobarbital. Stosowany doustnie jako rodek uspokajajcy i nasenny.

160. CEBULA MORSKA

Urginea scilla Steinh.
Jest to bylina z rodziny Liliowatych (Liliaceae), pochodzca z rejonu Morza rdziemnego, obecnie rwnie uprawiana, m.in. w ZSRR na wybrzeach Morza Czarnego i w Europie poudniowej. Cebula morska wystpuje w dwch odmianach: o biaych lub tych nasadkach liciowych oraz o nasadkach czerwonych. Do celw leczniczych zbiera si cebule odmiany biaej w sierpniu, przed rozwojem lici. Cebule osigajce niekiedy 2 kg i wicej obiera si z zewntrznych suchych brunatnoczerwonych usek, usuwa mikkie luzowate osadki wewn trzne, a pozostae rodkowe, jdrne, misiste kroi w poprzeczne kawaki i suszy w temp. 40-50C. Otrzymany surowiec nosi nazw Bulbus Scillae. Cebula morska zawiera liczne glikozydy nasercowe o budowie bufadienolidowej, z ktrych najwaniejsze s scylaren i proscylarydyna. Inne skadniki maj niewielkie znaczenie. Wycigi z cebuli morskiej nie s stosowane w lecznictwie ze wzgldu na nieregularne dziaanie. Dlatego obecnie surowiec suy do izolowania scylarenu i proscylarydyny, ktre dziaaj na serce regularnie, podobnie jak zwizki naparstnicy wenistej. Zwikszaj one si skurczu minia sercowego z jednoczesnym zmniejszeniem czstotliwoci jego skurczw, dziki czemu serce pracuje ekonomiczniej, a w duszych przerwach midzy uderzeniami lepiej wypoczywa. Glikozydy cebuli morskiej stosuje si, gdy wystpuje nadwraliwo na inne kardenolidy, zawarte np. w naparstnicy wenistej. W lecznictwie stosuje si proscylarydyn w preparatach Sandosciil (Szwajcaria), 0,25 mg draetki, i Talusin (RFN), 0,25 mg draetki. Scylaren znajduje si w preparatach Scillaren (Szwajcaria), krople, Scilloral (RFN), draetki i krople, Scilla Perpusat (RFN), krople.

399

161. CHINOWIEC SOCZYSTOCZERWONY

Cinchona succirubra Pav.
Jest to due drzewo do 30 m wysokoci z rodziny Marzanowatych (Rubiaceae), pierwotnie wystpujce w Ameryce Poudniowej (Peru, Boliwia), obecnie uprawiane w wielu krajach tropikalnych, gwnie w Indonezji na Jawie. W lecznictwie wykorzystuje si rwnie inne gatunki chinowcw, np. Cinchona ledgeriana Moens, Cinchona calisaya Weddell i Cinchona officinalis L. Do celw farmaceutycznych zbiera si kor z wyselekcjonowanych rolin na plantacjach i suszy. Surowcem jest kora chinowa - Cortex Cinchonae (syn. Cortex Chinae). Kora zawiera ponad 20 alkaloidw o strukturze pochodnych chinoliny, wrd ktrych najwaniejsze s w lecznictwie chinina i chinidyna. S rwnie garbniki i inne zwizki. Chinina zabija bezpciowe postacie zarazkw malarii (schizonty) z rodzaju Plasmodium. Dziaa te przeciwgorczkowo i przeciwblowe. Chinidyna za, bdca prawoskrtnym izomerem optycznym chininy, dziaa m.in. przeciwarytmicznie. Ze wzgldu na bardzo gorzki smak przetwory z chinowca oraz alkaloid chinina pobudzaj wydzielanie sokw trawiennych i usprawniaj przyswajanie pokarmw. W aptekach znajduj si nastpujce przetwory z chinowca: Tinctura Cinchonae, nalewka z kory chinowej. Tinctura Cinchonae composita, nalewka z kory chinowej zoona. Wymienione przetwory su jako leki gorzkie usprawniajce trawienie. Czasem stosowane s zewntrznie do wciera w skr gowy, aby spowodowa przekrwienie skry i poprawi porost wosw. Chinidinum sulfuricum, siarczan chinidyny w formie substancji. Chinidinum sulfuricum, 0,2 draetki. Chinidinum sulfuricum prolongatum, draetki o dziaaniu przeduonym. Stosuje si w niemiarowoci serca i migotaniu przedsionkw. Chininum hydrochloricum, chlorowodorek chininy, w substancji znany jako lek przeciwmalaryczny, przeciwgorczkowy i przeciwblowy. Amidochin (Polfa), draetki, zawiera amidopiryn, kofein i chinin, suy jako lek przeciwgorczkowy i przeciwblowy. Isochin (Polfa), draetki, zawiera polopiryn, kofein i chinin, stosuje si w grypie, przezibieniach i stanach gorczkowych.

162. KOKAINOWIEC (CZERWIK) POSPOLITY

Erythroxylon coca Lam.
Jest to krzew, czasem niewielkie drzewko, z rodziny Erythroxylaceae, wystpujcy w Peru i Boliwii, obecnie uprawiany w rnych krajach wilgotnego klimatu tropikalnego. Do celw farmaceutycznych zbiera si licie i suszy w warunkach naturalnych. Surowcem jest li kokainowca - Folium Coca. Penowartociowego surowca dostarcza rwnie Erythroxylon novogranatense Hieron. wiee licie kokainowca byy od wiekw i s nadal ulubion uywk ludnoci niektrych krajw Ameryki Poudniowej. Licie kokainowca zawieraj alkaloidy pochodne tropanu, z ktrych najwaniejsza jest kokaina. Inne skadniki nie maj wikszego znaczenia.

400

Kokaina dziaa miejscowo znieczulajco i bywa stosowana do znieczule powierzchniowych w okulistyce i laryngologii. Jednake wywouje te stany euforii oraz uzalenienie psychiczne prowadzce do narkomanii kokainowej. Dlatego stosowanie jej objte jest w skali midzynarodowej surowymi przepisami o rodkach odurzajcych. Apteki w Polsce prowadz tylko jeden preparat z kokainowca - Cocainum hydrochloricum chlorowodorek kokainy, stosowany w roztworach jako rodek znieczulajcy powierzchniowo w okulistyce i laryngologii.

163. KULCZYBA WRONIE OKO

Strychnos nux vomica L.
Kulczyba jest okazaym krzewem, a czasem drzewem do 15 m wysokoci z rodziny Poatowatych (Loganiaceae), wystpujcym w lasach Indii, Cejlonu, Malezji i pnocnej Australii, uprawianym te w rodkowej Afryce. Okresowo zrzuca licie. Kwiaty biae w dwupromienistych wierzchotkach. Owoc stanowi pomaraczowo-czerwona jagoda, rednicy okoo 5 cm, zawierajca do 5 paskich nasion. Caa rolina jest silnie trujca. Surowcem leczniczym s nasiona kulczyby, Semen Strychni. Nasiona zawieraj 2 do 5% alkaloidw, z ktrych najwaniejsze s strychnina i brucyna. Inne skadniki maj mniejsze znaczenie. Strychnina, w dawkach leczniczych, pobudza orodki wegetatywne w rdzeniu przeduonym, dziki czemu nastpuje nieznaczne przyspieszenie i pogbienie oddechu, zwikszenie zdolnoci odbierania wrae wzrokowych i suchowych oraz zaostrzenie wraliwoci zakocze nerww powonienia i smakowych. Obserwuje si te popraw samopoczucia, przyrost si i energii. Strychnina jest jednak silnie toksyczna. Ze wzgldu na bardzo gorzki smak przetwory z kulczyby pobudzaj wydzielanie sokw trawiennych i zwikszaj aknienie. W aptekach jest nalewka z nasion kulczyby, Tinctura Strychni. Stosuje si j - obecnie rzadko - jako rodek zwikszajcy wydzielanie soku odkowego i usprawniajcy trawienie, a take jako preparat pobudzajcy orodki ukadu wegetatywnego.

164. LULEK CZARNY

Hyoscyamus niger L.
Jest to rolina jednoroczna lub dwuletnia z rodziny Psiankowatych (Solanaceae), wystpujca w Europie i Azji. W Polsce ronie na niu i w niszych partiach gr, na rumowiskach, w pobliu zabudowa i w ogrodach. odyga do 80 cm wysoka, nie rozgaziona, gruczoowato owosiona. Licie w zarysie jajowate, zatokowopierzastowrbne lub sieczne, dolne ogonkowe, grne bezogonkowe. Kwiaty prawie siedzce w ktach lici, promieniste, grne zebrane w szczytowy kwiatostan, korona jasna, biaawo-tawa z delikatnymi fioletowymi ykami, kwitnie od czerwca do sierpnia. Do celw leczniczych zbiera si w okresie kwitnienia licie przyziemne i odygowe, suszy moliwie szybko w temp. 50-60C tak, aby unikn zmiany ich barwy. Surowcem jest li lulka - Folium Hyoscyami.

401

Li lulka zawiera alkaloidy tropanowe w iloci 0,02-0,18%, z ktrych najwaniejsze s Lhioscyjamina i skopolamina. Alkaloidy te poraaj zakoczenia nerww przywspczulnych (parasympatycznych), wywouj rozkurcz mini gadkich narzdw wewntrznych, hamuj wydzielanie liny, luzu, potu i soku odkowego, a take rozszerzaj renic oka. Lhioscyjamina pobudza niektre orodki mzgowe, a skopolamina poraa je. Wycig olejowy z lici lulka poraa nerwy czuciowe w skrze i dziaa przeciwblowe. Zewntrznie suy do wciera w blach stawowych i miniowych na tle gocowym i nerwoblach. Wycig gsty z lici lulka jest skadnikiem maci Capsiplex oprcz wycigu z owocu papryki, wycigu z kory wierzby, kamfory i olejku eterycznego z igie sosny. Zewntrznie stosuje si w stanach zapalnych rnego rodzaju, spowodowanych zapaleniem nerwu kulszowego i korzonkw nerwowych. Ponadto w blach gocowych i nerwoblach - Oleum Hyoscyami, wycig olejowy z lici lulka, stosowany zewntrznie do wciera.

165. MAK LEKARSKI

Papaver somniferum L.
Jest to rolina jednoroczna z rodziny Makowatych (Papaveraceae). Mak zosta wyselekcjonowany jako rolina uprawna, prawdopodobnie w strefie rdziemnomorskiej i w Azji Mniejszej, na 1000 lat p.n.e. Nastpnie stopniowo rozpowszechni si w uprawie na caym wiecie. Nasiona maku s cennym produktem spoywczym, uywanym rwnie w piekarnictwie i cukiernictwie. Su take do wytaczania oleju jadalnego schncego, uywanego rwnie do wyrobu portretowych farb olejnych. Do celw leczniczych zbiera si w krajach poudniowych sok mleczny wypywajcy z naci niedojrzaych makwek i suszy. Otrzymuje si surowiec o nazwie opium - Opium. W wielu krajach, m.in. w Polsce, alkaloidy opium otrzymuje si rwnie z makwek pozostajcych po oddzieleniu nasion. Opium zawiera mieszanin okoo 40 alkaloidw w iloci do 25%. Najwaniejsze z nich to morfina i kodeina (pochodne fenantrenu) oraz papaweryna (pochodna benzyloizochinoliny), a take narkotyna (pochodna protoberberyny). Inne zwizki maj mniejsze znaczenie. Opium ma dziaanie wypadkowe sumy zawartych w nim alkaloidw, wrd ktrych przewaa morfina. Ta ostatnia zmniejsza wraliwo orodka kaszlu oraz hamuje czynno orodka oddechowego. W dawkach leczniczych dziaa uspokajajco, wywoujc bogostan, powodujc ustpienie blu, zwolnienie procesw mylenia, postrzegania i kojarzenia oraz senno. W dawkach duych jest grona dla ycia - powoduje gboki sen, sinic i zapa. W dawkach toksycznych silnie zwa renic. Morfina hamuje te silnie czynno przewodu pokarmowego, zwalnia ruchy perystaltyczne jelit, wywouje zaparcia, utrudnia przepyw ci do dwunastnicy. Przyjmowana czsto, ju w bardzo krtkim czasie powoduje przyzwyczajenie i konieczno systematycznego zwikszania dawek. Jest przyczyn bardzo niekorzystnych zmian w stanie zdrowia fizycznego. Powoduje upoledzenie czynnoci przewodu pokarmowego i wychudzenie, a nawet zgon wywoany najczciej przedawkowaniem lub ostrym zawaem minia sercowego. Obserwuje si take niekorzystne zmiany psychiczne; gwatowne zmiany nastroju osb uzalenionych od morfiny s

402

przyczyn cikich depresji i prb samobjczych, a denie do zdobycia narkotyku, za wszelk cen, prowadzi do kolizji z prawem. Z podanych wyej powodw stosowanie morfiny i przetworw zawierajcych ten alkaloid podlega surowym przepisom midzynarodowym o rodkach odurzajcych. Morfina suy przede wszystkim jako lek przeciwblowy, czsto w stanach terminalnych chorb nowotworowych. Kodeina, bdca metylow pochodn morfiny, w dawkach leczniczych dziaa depresyjnie na orodek kaszlu i osabia lub znosi odruch kaszlowy. Dziaa te uspokajajco i sabo przeciwblowo. Rzadko prowadzi do narkomanii. Stosuje si gwnie jako lek przeciwkaszlowy i przeciwblowy. Naley do wykazu rodkw odurzajcych. W aptekach dostpne s na recepty tabletki Codeinum phosphoricum 0,02 g (Polfa) oraz preparaty zawierajce kodein , jak Thiocodin (Unia), tabletki o dziaaniu przeciwkaszlowym. Narkotyna ma silne waciwoci przeciwkaszlowe, a w przeciwiestwie do morfiny pobudza czynno orodka oddechowego. Zawiera j preparat Tussilinar (Herbapol), draetki przeciwkaszlowe. Papaweryna zmniejsza napicie mini gadkich jelit, drg ciowych, oskrzeli, miedniczek nerkowych, moczowodw, pcherza, macicy. Dziaa przeciwskurczowo w kolce jelitowej, wtrobowej, kurczach odka, skurczu pcherza, odwiernika, zwieracza baki wtrobowotrzustkowej. Wchodzi w skad wielu preparatw zoonych, jak Eucardin (Unia), tabletki stosowane w chorobie wiecowej, Theopaverin (Polfa), tabletki o dziaaniu rozszerzajcym naczynia krwionone, moczopdnym i zmniejszajcym napicie mini gadkich odka i drg ciowych, Tolargin (Polfa), czopki podawane w stanach skurczowych i blu w obr bie jamy brzusznej, Isalgin (Polfa), tabletki stosowane jako lek przeciwblowy, oraz MagnesioBismuthin, tabletki suce w nadkwanoci treci odkowej i chorobie wrzodowej. Spasticol, czopki, zawiera chlorowodorek papaweryny i wycig suchy z pokrzyku. Stosuje si w napadach kolki ciowej i nerkowej oraz w stanach skurczowych przewodu pokarmowego. W aptekach dostpne s na recepty preparaty zawierajce morfin. Tinctura Opii simplex, nalewka z opium stosowana w kolkach jelitowych, a take w dugotrwaych biegunkach. Morphinum hydrochloricum, chlorowodorek morfiny w substancji. Jest bardzo silnym lekiem przeciwblowym. Morphinum hydrochloricum (Polfa), 1 ml - 0,01 lub 0,02 g ampuki. Morfina i opium nale do wykazu rodkw odurzajcych.

166. NAPARSTNICA WENISTA

Digitalis lanata Ehrhart
Rolina dwuletnia, czasem bylina z rodziny Trdownikowatych (Scrophulariaceae), wystpujca w stanie naturalnym na Pwyspie Bakaskim i szerokim pasem a po Morze Kaspijskie. Jest uprawiana w wielu krajach do celw leczniczych, w tym rwnie w Polsce. Naparstnica wenista wydaje w pierwszym roku przyziemn ryczk lancetowatych lici, a w drugim roku pojedyncz prost odyg, rwnomiernie ulistnion, do 1 m wysok. Licie caobrzegie lub odlege nierwnomiernie pikowane, unerwione

403

ukowato-rwnolegle. Kwiaty grzbieciste o koronie buro-tej lub bladotej z fioletowobrunatnymi ykami. Kielich i odyga s wyranie weniste owosione. W lecznictwie stosuje si zebrane w czasie suchej i sonecznej pogody i natychmiast wysuszone licie naparstnicy wenistej - Folium Digitalis lanatae. Stanowi one surowiec o silnym dziaaniu na organizm ludzki. Licie naparstnicy wenistej zawieraj 3 grupy zwizkw: glikozydy nasercowe, zwane kardenolidami, glikozydy digitanolowe oraz glikozydy saponinowe. Ponadto flawonoidy, cholin i sole mineralne. Z wymienionych grup znaczenie w lecznictwie maj jedynie kardenolidy, a wrd nich lanatozydy A, B, C oraz pokrewne im acetylodigitoksyna, digitoksyna, dezacetylolanatozyd C, digoksyna i jej pochodne oraz gitoksyna i jej pochodne. Kardenolidy dziaaj ma misie sercowy, zwikszajc jego kurczliwo i wydolno serca, zwalniaj nieco rytm skurczw, co zapewnia lepszy odpoczynek minia. Pod ich wpywem ustpuj powoli objawy niedomogi krenia: zastj ylny w obrbie narzdw jamy brzusznej, skpomocz, obrzk, duszno, sinica, zaburzenia ze strony ukadu nerwowego i wreszcie obrzk puc. Glikozydy nasercowe naparstnicy wenistej nale do najsilniej dziaajcych zwizkw rolinnych, skutecznych ju w dawkach rzdu czci miligrama, w zwizku z czym stosowanie ich moe odbywa si wycznie pod kierunkiem lekarza kardiologa. Licie naparstnicy wenistej s surowcem przemysowym, z ktrego firmy farmaceutyczne w rnych krajach, m.in. w Polsce, izoluj w stanie czystym zwizki kardenolidowe. W lecznictwie stosuje si nastpujce zwizki naparstnicy wenistej: Lanatosid C (Polfa), tabletki i krople. Jest naturalnym kardenolidem, izolowanym z lici naparstnicy wenistej; Deslanatosidum (Polfa), ampuki, otrzymuje si z lanatozydu C przez zasadow hydroliz. Zwizek ten jest lepiej rozpuszczalny w wodzie; Acetyldigitoxinum (Polfa), tabletki i ampuki. Jest to naturalny kardenolid naparstnicy wenistej; Digoxin (Polfa), tabletki i ampuki. Otrzymuje si z lanatozydu C po dezacetylacji (usuniciu reszty kwasu octowego) i enzymatycznej hydrolizie kocowej drobiny glukozy z acucha cukrowego. Jest on obecnie najczciej stosowanym kardenolidem w wiecie, poniewa ma najbardziej stae parametry farmakokinetyczne.

167. OSTRKA POLNA

Delphinium consolida L.
Rolina jednoroczna z rodziny Jaskrowatych (Ranunculaceae), wystpujca w Europie, przeniesiona przez czowieka z nasionami zb do Ameryki. W Polsce ronie jako chwast wrd upraw polnych na caym niu. odyga osiga wysoko do 50 cm. Licie potrjnie sieczne o odcinkach rwnowskich. Kwiaty grzbieciste z ostrog, niebieskie, czasem biae lub rowe. Kwitnie od kwietnia do czerwca. Do celw leczniczych zbiera si w okresie zakwitania grne cz ci pdw i suszy w warunkach naturalnych w cieniu i przewiewie. Surowcem jest ziele ostrki polnej -Herba Delphinii consolidae.

404

Ziele zawiera alkaloidy diterpenowe, m.in. delfinin . Inne skadniki nie maj znaczenia praktycznego. Delfinina jest silnie toksyczna. Bywa stosowana wycznie zewntrznie do zwalczania pasoytw, a zwaszcza wszy gowowych i onowych. Po krtkim okresie dziaania wycigw ostrki polnej gin nie tylko pasoyty dorose, ale rwnie ich larwy. Wycig spirytusowo-octowy z ziela, znany pod nazw Delacet (Herbapol), stosowany jest zewntrznie przy wszawicy gowy i innych miejsc owosionych.

168. POKRZYK WILCZA JAGODA

Atrapa belladonna L.
Jest to bylina z rodziny Psiankowatych (Solanaceae), wystpujca w Europie rodkowej i Azji Mniejszej. W Polsce ronie na pogrzu, w lasach, zarolach i na porbach lenych. Rolina wytwarza do 1 m dugoci korze palowy i odyg do 2 m wysok, gazist, krtko gruczoowato omszon. Licie ogonkowe, jajowate lub eliptyczne, zaostrzone, wyrastaj parami, z tego jeden mniejszy. Kwiaty pojedyncze w ktach lici, zwise, zrosopatkowe, brunatno-fioletowe. Kwitnie w czerwcu i lipcu. Owocem jest czarna, lnica jagoda. Caa rolina jest silnie trujca. Do celw leczniczych zbiera si wycznie z upraw korzenie i kcza okazw kwitn cych i owocujcych pokrzyku, myje i szybko suszy w temp. 50-60C. Fragmenty grubsze tnie si podunie lub poprzecznie. Surowcem jest korze pokrzyku - Radix Belladonnae. Rwnie w okresie kwitnienia roliny zbiera si licie pokrzyku i suszy w suszarni ogrzewanej, w temp. 50-60C. Surowcem jest li pokrzyku - Folium Belladonnae. Korzenie zawieraj 0,4-1,4%, a licie 0,3-1,2% alkaloidw tropanowych, stanowicych mieszanin L-hioscyjaminy, atropiny, skopolaminy i innych. Pozostae grupy zwizkw, np. flawonoidy, nie maj znaczenia. Alkaloidy pokrzyku poraaj nerwy przywspczulne autonomicznego ukadu nerwowego. Obniaj napicie mini gadkich drg ciowych i moczowych oraz przewodu pokarmowego, zwaszcza zwieraczy i odwiernika. Hamuj take czynnoci wydzielnicze gruczow linowych i potowych oraz bon luzowych nosa, garda, oskrzeli i odka. W wyniku osabienia wpywu hamujcego na nerw bdny nastpuje wyrane przyspieszenie akcji serca. Po wikszych dawkach obserwuje si pobudzenie niektrych orodkw mzgowych, a take rozszerzenie renicy. Ju w dawkach leczniczych czsto wystpuje sucho garda. Licie pokrzyku wchodz w skad wielu preparatw. Astmosan (Herbapol), tyto i proszek. Zawieraj li pokrzyku, li bielunia i szawii, ziele lobelii oraz azotan potasu. Stosuje si w dychawicy oskrzelowej. Tinctura Belladonnae, nalewka z lici pokrzyku Extractum Belladonnae fluidum- wycig pynny z korzenia pokrzyku oraz Extractum Belladonnae siccum- wycig suchy z lici pokrzyku, stosowane s w stanach skurczowych mini gadkich odka i jelit, oskrzeli, drg ciowych i moczowych, nadmiernym wydzielaniu soku odkowego, nadmiernej potliwoci i innych. Alax (Herbapol), draetki, zawieraj wycig suchy z pokrzyku i rzewienia, alon i korze lukrecji sproszkowany. Stosuje si w zaparciach atonicznych i spastycznych. Spasticol, czopki, zawiera wycig suchy z lici pokrzyku i chlorowodorek papa-

405

weryny. Stosuje si w napadach kolki ciowej i nerkowej oraz stanach skurczowych przewodu pokarmowego. Hemorol (Herbapol), czopki, zawiera wycigi gste z pokrzyku, rumianku, goryczki tej, kasztanowca, kaliny koralowej, piciornika oraz anestezyn. Uywane s do leczenia ylakw odbytu. Bellaphenal (Filofarm), tabletki, zawiera zesp alkaloidw pokrzyku i fenobarbital. Dziaaj przeciwskurczowo, przeciwblowo i uspokajajco. Bellapan (Filofarm), tabletki i krople, zawiera zesp alkaloidw pokrzyku. Zastosowanie jak wycigu z pokrzyku. Bellergot (Herbapol) bd o identycznym skadzie Bellacorn (Filofarm), a take preparat o przeduonym dziaaniu - Bellergot Retard (Herbapol), draetki, zawieraj zesp alkaloidw pokrzyku, winian ergotaminy i fenobarbital. Stosowane s w nerwicy wegetatywnej, stanach skurczowych odka i jelit. Tolargin (Polfa), czopki, zawiera metyloazotan atropiny, chlorowodorek papaweryny i pyralgin. Stosuje si jako lek rozkurczowy i przeciwblowy, m.in. w kolce ciowej, nerkowej i jelitowej. Atropinum sulfuricum, siarczan atropiny w substancji. Atropinum sulfuricum (Polfa), 1 ml ampuki po 0,5 mg i 1,0 mg. Siarczan atropiny stosuje si doustnie oraz w czopkach i iniekcjach, w stanach skurczowych przewodu pokarmowego, kolce jelitowej, nerkowej i ciowej, blu odka, czasem w dychawicy oskrzelowej. Atropin w kroplach zaleca si rwnie do oczu jako rodek rozszerzajcy renic, a atropin w zastrzykach - w zatruciach niektrymi rodkami ochrony rolin.

169. POTOLIN JABORANDI

Pilocarpus jaborandi Holmes
Jest to drzewo z rodziny Rutowatych (Rutaceae), pochodzce z tropikalnych lasw Brazylii, obecnie uprawiane w rnych krajach gorcych. Do celw farmaceutycznych zbiera si licie potolinu jaborandi oraz gatunkw pokrewnych, jak Pilocarpus microphyllus Staff i Pilocarpus pennatifolius Lemaire, i suszy w warunkach naturalnych. Surowcem jest li jaborandi - Folium Jaborandi. Licie zawieraj 0,2-1,0% alkaloidw, z ktrych najwaniejsza jest pilokarpina. Inne skadniki nie maj wikszego znaczenia. Pilokarpina pobudza ukad przywspczulny, a zwaszcza zakoczenia nerww gruczow zewntrzwydzielniczych, np. gruczow zowych, linowych i potowych. Zwa silnie renic i uatwia odpyw pynu rdgakowego oczu. Stosowana jest gwnie w okulistyce w leczeniu jaskry. Rwnie w zatruciach atropin. W aptekach dostpne s nastpujce przetwory: Pilocarpinum hydrochloricum, chlorowodorek pilokarpiny w substancji; Pilocarpinum hydrochloricum (Polfa), 0,01g - 1 ml, krople do oczu i ma 2-procentowa do oczu. Stosuje si przede wszystkim w okulistyce, a pilokarpin w ampukach - rwnie w leczeniu zatru atropin.

406

170. PRZL DWUKOSOWA

Ephedra distachya L.
Jest to niewielki krzew z rodziny Przlowatych (Ephedraceae), wystpujcy w rodkowej Azji, uprawiany w rnych krajach. Przle swoim wygldem bardzo przypominaj skrzypy. Gazie maj rzgowate, licie zredukowane, drobne, uskowate. Fotosyntez przejmuj wic w duym stopniu zielone pdy. Do celw farmaceutycznych zbiera si wierzchoki pdw pod koniec okresu wegetacyjnego i suszy w warunkach naturalnych. Surowcem jest ziele przli -Herba Ephedrae, ktre stosuje si wycznie w przemyle do otrzymywania czystego alkaloidu efedryny. Zwizek ten mona uzyska rwnie z ziela innych gatunkw przli, np. Ephedra equisetina Bunge i E. intermedia Schr. et Mey, rosnce w rodkowej Azji. Ziele przli zawiera 0,1-3,0% alkaloidw, z ktrych najwaniejsza jest efedryna. Inne skadniki nie maj wikszego znaczenia. Obecnie znaczn cz efedryny stosowanej w lecznictwie produkuje si syntetycznie. Efedryna dziaa pobudzajco na orodkowy ukad nerwowy. W dziaaniu obwodowym znaczenie maj dwa mechanizmy. Pierwszy z nich wzmaga oraz przedua efekty wywoane przez aminy katecholowe, jak noradrenalina i adrenalina, drugi uwalnia noradrenalin z miejsc magazynowania. Zwa drobne naczynia krwionone i podwysza cinienie krwi, a jednoczenie obnia napicie mini gadkich oskrzeli i jelit. W aptekach znajduj si nastpujce preparaty: Ephedrinum hydrochloricum, chlorowodorek efedryny w substancji, Ephedrinum hydrochloricum (Polfa), 0,025 g - 1 ml ampuki i tabletki. Stosuje si je w dychawicy oskrzelowej, dusznoci, stanach alergicznych, zaburzeniach krenia i innych; Allergasthmin (Polfa), tabletki, zawiera efedryn, fenazolin, teofilin i fenobarbital. Suy jako lek przeciwastmatyczny, zwaszcza na tle uczuleniowym; Astmin (Herbapol), krople, zawiera efedryn oraz nalewki z biedrzeca, lobelii i dogldy. Stosuje si w dychawicy oskrzelowej, zwaszcza u osb starszych; Kelastmin (Herbapol), krople, zawiera efedryn oraz nalewki z aminka egipskiego, dogldy, lobelii i biedrzeca. Zaleca si w dychawicy oskrzelowej, gwnie w okresie pocztkowym; Lumidrinal (Unia), tabletki, zawiera efedryn, fenobarbital, kofein i antypiryn. Przyjmuje si w stanach astmatycznych, dychawicy oskrzelowej i dusznicy bolesnej; Proasthmin (Polfa), tabletki, zawiera efedryn , teofilin i fenobarbital. Stosuje si w dychawicy oskrzelowej, spastycznym nieycie oskrzeli oraz rozedmie puc.

171, RAUWOLFIA WOWA

Rauwolfia serpentina Benth.
Rolina jest pkrzewem z rodziny Toinowatych (Apocynaceae), wysokim do 1 m, z mlecznym sokiem, silnym kczem, dugoci do 40 cm, licznymi korzeniami, odyg pokryt biaaw kor, limi duymi, niemal lancetowatymi i kwiatami rowymi, zebranymi w badachowate kwiatostany. Wystpuje w tropikalnych rejonach Indii i krajw ssiednich.

407

W lecznictwie stosuje si podziemne czci rolin pod nazw korze rauwolfii -Radix Rauwolfiae. W surowcu wykryto obecno okoo 50 alkaloidw o zoonej budowie. Najwaniejsze s rezerpina i ajmalina. Rezerpina dziaa na orodkowy ukad nerwowy i wywouje obnienie cinienia ttniczego krwi, dziaa uspokajajco zarwno na sfer ruchow, jak i psychiczn. Stosowana jest w nadcinieniu ttniczym, chocia rzadziej ni uprzednio, w skojarzeniu z innymi lekami. Ajmalina przeciwdziaa zaburzeniom rytmu serca tak samo jak chinidyna. Stosuje si w czstoskurczu, migotaniu i trzepotaniu przedsionkw oraz w koataniu serca. Oprcz wymienionych alkaloidw stosuje si sproszkowany korze rauwolfii, wycig suchy zawierajcy mieszanin wszystkich alkaloidw oraz oczyszczony zesp alkaloidw, czsto w poczeniu z innymi zwizkami naturalnymi i syntetycznymi. Bipressin (Polfa), tabletki, zawiera rezerpin i syntetyczn binazyn. Stosuje si w nadcinieniu ttniczym. Raudiazin (Polfa), tabletki, zawiera rezerpin i syntetyczn dihydralazyn. Stosowany w nadcinieniu ttniczym. Raupasil (Polfa), tabletki, zawiera rezerpin. Stosowany zarwno w nadcinieniu ttniczym, jak i w pobudliwoci nerwowej i ruchowej. Retiazid (Polfa), tabletki, zawiera rezerpin i syntetyczny hydrochlorotiazyd. Stosowany w pocztkowym okresie nadcinienia ttniczego. Gilurythmal (Giulini, RFN), draetki, ampuki - zawiera ajmalin. Stosuje si w zaburzeniach rytmu serca.

172. SKRTNIK (STROFANT) WDZICZNY

Strophanthus gratus Baill.
Rolina jest lian z rodziny Toinowatych (Apocynaceae), wystpujc w rwnikowej Afryce zachodniej, na wybrzeach Atlantyku od Sierra Leone po Kongo. Znaczenie w lecznictwie maj rwnie inne gatunki pokrewne, zwaszcza Strophanthus hispidus. DC, wystpujcy w Senegambii po Sierra Leone, i Strophanthus kombe Oliver, spotykany w Afryce zwrotnikowej od Wielkich Jezior po rzek Zambezi. Wszystkie gatunki s rwnie czsto uprawiane. Surowcem s dojrzae nasiona strofantusw - Semen Strophanthi. Nasiona Strophantus gratus zawieraj gwnie strofantyn G, czyli uabain, w iloci 4-8%, ktr mona atwo izolowa z surowca, gdy stanowi 95% zespou glikozydw. Inne skadniki nie maj znaczenia terapeutycznego. Nasiona Strophanthus kombe zawieraj 8-10% glikozydw kardenolidowych, ktrych zesp bywa nazywany strofantyn K (kombetyn). Wrd nich najwaniejszy jest K-strofantozyd. Nasiona Strophanthus hispidus zawieraj rwnie mieszanin podobnych glikozydw. Uabaina jest kardenolidem najszybciej dziaajcym na serce, bo ju po 5-10 min od chwili wstrzyknicia. Dziaa podobnie jak glikozydy naparstnicy i cebuli morskiej. Nie kumuluje si w ustroju. W lecznictwie polskim stosuje si: Strophanthinum G (Ouabainum), 0,25 mg - 1 ml ampuki, stosuje si doylnie w ostrej niewydolnoci krenia; Strophanthin (Sandoz), 0,25 mg - 1 ml ampuki, zawiera strofantyn K i rodek znieczulajcy. Podawany jest dominiowo w przypadkach niemonoci wprowadzania drog yln.

408

173. STROICZKA (LOBELIA) ROZDTA

Lobelia inflata L.
Jest to rolina jednoroczna z rodziny Lobeliowatych (Lobeliaceae), pochodzca ze wschodnich regionw Ameryki Pnocnej, na pograniczu USA i Kanady. Obecnie uprawiana jest w wielu krajach, m.in. w Polsce. Lobelia ma odyg rozgazion, do 60 cm wysok, do skpo ulistnion. Licie dolne ogonkowe, grne siedzce, skrtolege. Blaszka jajowata lub opatkowata ma brzegi nierwnomiernie karbowane. Kwiaty grzbieciste, dwuwargowe, o koronie sinoniebieskiej, zebrane w grona na szczytach odyg. Owocem jest dwukomorowa torebka. Nasiona bardzo drobne. Do celw leczniczych zbiera si pod koniec kwitnienia, na pocztku wrzenia, grne czci pdw z limi, kwiatami i owocami, po czym suszy w temp. do 40. Otrzymuje si jako surowiec ziele lobelii - Herba Lobeliae. Surowiec zawiera mieszanin ponad 20 alkaloidw pirydynowych i piperydynowych w iloci do 0,6%, z ktrych najwaniejsze s lobelina, lobelanina i lobelanidyna. Lobelina pobudza porednio czynno orodka oddechowego, inne alkaloidy dziaaj rozkurczowo na minie gadkie oskrzeli. Przetwory z lobelii su w stanach skurczowych i nieytowych oskrzeli, w dychawicy oskrzelowej i dusznoci, czasem w leczeniu odwykowym palaczy tytoniu. Astmosan (Herbapol), tyto i proszek, zawiera ziele lobelii, a ponadto licie bielunia, pokrzyku i szawii oraz azotan potasu. Stosuje si w stanach dusznoci i dychawicy oskrzelowej, zwaszcza u osb starszych. Tinctura Lobeliae (Herbapol), nalewka z ziela lobelii. Astmin (Herbapol), krople, zawiera nalewki z lobelii, dogldy i biedrzeca oraz chlorowodorek efedryny. Stosuje si w dychawicy oskrzelowej, zwaszcza u osb starszych. Kelastmin (Herbapol), krople, zawiera nalewki z lobelii, biedrzeca, dogldy i aminka egipskiego oraz chlorowodorek efedryny. Suy w dychawicy oskrzelowej, zwaszcza w okresie pocztkowym.

174. WYMIOTNICA (IPEKAKUANA) PRAWDZIWA

Uragoga ipecacuanha Baill.
Jest to zawsze zielony krzew z rodziny Marzanowatych (Rubiaceae), do 60 cm wysoki, wystpujcy w stanie naturalnym w wilgotnych lasach Brazylii, zwaszcza w prowincjach Mato Grosso i Minas Gerais, a obecnie uprawiany w wielu krajach tropikalnych o wilgotnym klimacie. W Polsce nie moe by uprawiany ze wzgldw klimatycznych. Surowcem s wysuszone korzenie wymiotnicy (ipekakuany) - Radix Ipecacuanhae. Surowiec zawiera 2-6% alkaloidw izochinolinowych, wrd ktrych najwaniejsza jest emetyna, stanowica okoo 60% zespou. Drugie miejsce w zespole alkaloidw zajmuje cefelina (33%). Ponadto znajduj si saponiny (okoo 2,5%), glikozyd ipekozyd, skrobia (do 40%) i zwizki ywicowe. Najwaniejsze jest dziaanie wykrztune, nastpujce po podaniu doustnym maych dawek przetworw z korzenia wymiotnicy. Drani one bon luzow odka i na drodze odruchowej zwikszaj wydzielanie luzu oskrzelowego, uatwia-

409

j odkrztuszanie. Wiksze dawki szybko wyzwalaj odruch wymiotny, co rwnie czasem wykorzystuje si w lecznictwie, gwnie u dzieci. W krajach tropikalnych cenione jest dziaanie przeciwpasoytnicze ipekakuany. Zawarta w niej emetyna niszczy trofozoity czerwonki pezakowej - Entamoeba histolytica. Nie dziaa jednak na cysty. Dla uniknicia wymiotw emetyn naley podawa w postaci wstrzykni. Emetyna zabija rwnie umiejscowion w wtrobie motylic - Fasciola hepatica. Wycigi z korzenia ipekakuany maj take sabe dziaanie przeciwbakteryjne. Korze ipekakuany sproszkowany, wycig lub odwar stosuje si bardzo czsto jako cenny lek wykrztuny w ostrym nieycie oskrzeli, zwaszcza jego pocztkowym stadium, w przypadku suchego kaszlu i skpego odkrztuszania. Czasem, zwaszcza u dzieci, syrop z ipekakuan podaje si jako rodek wymiotny w razie koniecznoci jak najszybszego usunicia treci odkowej w zatruciach pokarmowych, z wyjtkiem zatru alkaliami, silnymi kwasami, produktami naftowymi i strychnin. Alkaloid emetyna, Emetinum hydrochloricum, suy w krajach gorcych w iniekcjach podskrnych lub dominiowych w leczeniu biegunki ameboidalnej. Korze ipekakuany naley do surowcw silnie dziaajcych, skuteczny jako lek wykrztuny ju w dawkach kilkudziesiciomiligramowych (doustnie 0,03-0,12 g) i jest wydawany tylko na recept lekarza. Wycig z korzenia ipekakuany suchy, Extractum Ipecacuanhae siccum, suy w aptece do przyrzdzania form leku dziaajcych wykrztunie. Ipekakuan moe wywoa u niektrych osb uczulenie.

175. ZIMOWIT JESIENNY

Colchicum autumnale L.
Jest to bylina z rodziny Liliowatych (Liliaceae), wystpujca w Europie zachodniej i rodkowej. W Polsce ronie na kach w niszych partiach grskich, rzadziej na niu. Jest pod cis ochron. Czsto bywa uprawiana jako rolina ozdobna i lecznicza. Surowcami s nasiona zimowita - Semen Colchici, oraz cebule zimowita - Bulbus Colchici. Nasiona zawieraj 0,2-0,6%, a cebula okoo 0,2% alkaloidu kolchicyny, pochodnej tropolonu. W nasionach i bulwach jest rwnie N-dezacetylometylokolchicyna (kolchamina) oraz mae iloci dezacetylokolchicyny i glikozydu kolchikozydu. W ostrych stanach dny (skazy moczanowej) kolchicyna dziaa przeciwblowe i przeciwzapalnie. Powoduje szybkie ustpienie blu oraz zmniejszenie, w czasie 12-24 godz. stanu zapalnego staww, charakterystycznego dla tego schorzenia. Kolchicyna hamuje podzia jder komrkowych w stanie metafazy i rozwj komrek nowotworowych, jest jednak bardzo toksyczna. Podobnie dziaa kolchamina, 7-8 razy mniej toksyczna od kolchicyny. Kolchicyn, ze wzgldu na du toksyczno, stosuje si tylko w ostrych blach dny bd w celu odrnienia dny od chorb gocowych. Stosowane s nastpujce preparaty: Colchicinum (Herbapol), 0,5 mg tabletki - w dnie (skazie moczanowej, zwanej potocznie artretyzmem);

410

Colchaminum (ZSRR), 2 mg tabletki - w chorobie nowotworowej, najkorzystniej jednoczenie z innymi cytostatykami; Unguentum Colchamini (ZSRR), 0,5% ma z kolchamin - zewntrznie w chorobie nowotworowej.

176. ARNOWIEC MIOTLASTY

Sarothamnus scoparius (L.) Wimm.
Jest to krzew wysokoci 1,5 m, z rodziny Motylkowatych (Papilionaceae), zwany rwnie Spartium scoparium L., wystpujcy w rejonie Morza rdziemnego oraz w Europie zachodniej i rodkowej. W Polsce - na suchych wzgrzach nad Batykiem, ponadto w zachodnich czciach niu, rzadziej na pogrzu. Do celw przemysowych zbiera si w padzierniku szczytowe czci pdw do 25 cm dugie. Dla aptek zbiera si kwitnce czci pdw, ktre zawieraj najwicej skoparozydu i amin aromatycznych. Surowcem jest ziele arnowca - Herba Scoparii. Ziele arnowca zawiera do 1,5% alkaloidw chinolizydynowych, z ktrych najwaniejsza jest sparteina. Ponadto znajduj si w nim flawonoidy, jak skoparozyd i witeksyna, oraz aminy aromatyczne, jak tyramina i dopamina. Ziele i jego gwny alkaloid sparteina obniaj wraliwo i przewodnictwo nerwowe w miniu sercowym, a tym samym zmniejszaj czstotliwo i amplitud skurczw. Zwikszaj rwnie dobow ilo wydalanego moczu. arnowiec wchodzi w skad mieszanki zioowej Cardiosan. Sparteina podnosi te napicie minia macicy i wzmaga amplitud skurczw. W aptekach znajduj si nastpujce przetwory: Cardiosan (Herbapol), mieszanka zioowa zawierajca ziele arnowca, skrzypu, konwalii, jemioy, serdecznika, kwiat gogu, owoc ry i korze lubczyka oraz kozka. Stosuje si w dolegliwociach serca, koataniu, niemiarowoci i skonnoci do obrzkw, zwaszcza u osb starszych; Sparteinum sulfuricum, siarczan sparteiny w substancji, stosowany w niemiarowoci serca i migotaniu przedsionkw, czasem w niedowadzie macicy; Deposan (RFN), tabletki 0,1 g i ampuki 0,1 g - 2 ml; Sparteinsulfat (NRD), 0,03 g draetki i 0,1 g - 2 ml ampuki; Spartocin (USA), 0,15 g - 1 ml ampuki. Trzy ostatnie preparaty zawieraj siarczan sparteiny i s stosowane w niemiarowoci serca, a niekiedy w poonictwie dla zainicjowania porodu.

PIMIENNICTWO
Atlas ariealow i riesursow lekarstwiennych rastienij CCCP, Moskwa 1976. Benigni R., Capra C., Cattorini P. E., Pianie medicinali e chimici. Farmacologia e terapia, Milano 1962. Bezanger - Beauquesne L., Pinkas M., Torek M., Les plantes dam la therapeutique modern, Paris 1975. Bukowiecki H., Furmanowa M., Botanika farmaceutyczna, Warszawa 1972. Farnsworth N. R., Bingel A. S., Cordell G. A., Grane F. A., Fong H. H. S., Potential values of plants as sources of new antifenility agents, J. Pharm. Sci. 64 (1975), nr 4 i 5. Gammerman A. F., Kadajew G. H., Jacenko-Chmielewskij A. A., Lekarstwiennyje rastienija, Moskwa 1983. Gessner O., Orzechowski G., Gift-und Arzneipflanzen von Mitteleuropa, Heidelberg 1974. Hartwell J. L., Plants used against cancer. A survey, Lloydia 30 (1967), nr 4; 31 (1968), nr 2; 32 (1969), nr 1; 32 (1969), nr 2. Hnsel R., Haas H., Therapie mit Phytopharmaka, Berlin 1983. Hegi G., Illustrierte Flora von Mitteleuropa, Mnchen 1931. Karpowiczowa L., Sownik nazw rolin obcego pochodzenia acisko-polski i polskoaciski, wyd. Uniw. Warsz. 1973. Kohlmnzer S., Farmakognozja, Warszawa 1985. Lust J., The herb book, New York 1974. Madaus G., Lehrbuch der Biologischen Heilmittel, Leipzig 1938. Mawszowicz J., Przewodnik do oznaczania krajowych rolin zielarskich, Warszawa 1983. Menssen H. G., Phytotherapeutische Welt, Frankfurt am Main 1983. Murawiewa D. A., Farmakognozija, Moskwa 1981. Muszyski J., Zioolecznictwo i leki rolinne, d 1949. Muszyski J., Farmakognozja, Warszawa 1957. Oarowski A., Farmakodynamika surowcw rolinnych, Warszawa 1960. Oarowski A. (red.), Zioolecznictwo. Poradnik dla lekarzy, wyd. IV, Warszawa 1983. Pahlow M., Das Grosse Buch der Heilpflanzen, Mnchen 1979. Rumiska A., Roliny lecznicze. Podstawy biologii i agrotechniki, Warszawa 1981. Stjko A., Dowiadczalne i kliniczne badania nad stosowaniem ekstraktu propolisu. Rozpr. hab. Inst. Weterynarii, Puawy 1978. Trease G. E., Evans W. Ch., Pharmacognosy, London 1973. Turowska I., Kozowski J., Golcz L., Zarys zielarstwa, Warszawa 1980. Valent J., Phytotherapie. Traitement des maladies par les plantes, Paris 1976. Wagner H., Wolff P., New natural products and plant drugs with pharmacological, biological or therapeutical activity, Berlin 1977. Weiss R. F., Lehrbuch der Phytotherapie, Stuttgart 1974. WHO Meeting on selection and characterization of medicinal plants, Geneva, 9-13 October 1978, DPM/79.1. SPIS DZIE ZAWIERAJCYCH DRZEWORYTY ROLIN LECZNICZYCH, ZAMIESZCZONE W NINIEJSZEJ KSICE Bock H., New Kreuterbuch, Strassburg 1539. Brunfels O., Contrafayt Kreuterbuch, Strassburg 1532. Fuchs L., New Kreuterbuch, Basel 1543. Hajek T., Herbar jinak Bylinar Velmi uziteny. Praha 1562. Lonicerus K., Kreuterbuch, Frankfurt 1564. Ortus Sanitatis, Strassburg 1496.

INDEKS RZECZOWY
Abrotyna 115 Absyntyna 117 Acetyldigitoxinum 404 Acetylodigitoksyna 404 Achillea millefolium 216 Achilleina 216 Acorus calamus 373 Adonisid 258 Adonis vernalis 257 Adonitoksyna 257 Aerozol zioowy w astmie 365 Aesculan 191, 335 Aesculus hippocastanum 189 Aescusan 191 Agrimonia eupatoria 341 Agropyron repens 287 Ajmalina 408 Ajugozyd 346. Akacetyna 82 Akoryna 373 Aktynidyna 210 Alantoina 392 Alantolakton 275 Alax 81, 236, 343, 344, 405 Alchemilla pastoralis 318 Alchemilla silvestris 318 Alchemilla vulgaris 318 Alchemilla xanthochlora 318 Aldehyd anyowy 96 Alkalit 251, 383, 386 Alkaloidy pirolizydynowe 300, 392 Allergastmin 407 Allicyna 134 Alliina 134 Alliofil 136 Allisatin 136 Allium cepa 121 Allium sativum 133 Aloe 80 Aloe africana 79 Aloe arborescens 79 Aloeemodyna 343 Aloe ferox 79 Aloektyna 79 Aloes drzewiasty 79 Aloe vera 79 Alona 80 Althaea officinalis 311 Althaea rosea var. nigra 313 Altra 215, 216 Amarogentyna 168 Amidochin 400 Amidyna 83 Amigdalina 368 Aminek egipski 81 Aminek wikszy 83 Ammifurin 84 Ammi maius 83 Ammi visnaga 81 Ammoidyna 83 Ammonium primulicum 291 Anethum graveolens 202 Anetol 96, 156 Angelicyna 85 Anthemis nobilis 331 Anthodium Anthemidis 331 Anthodium Arnicae 87 Anthodium Calendulae 266 Anthodium Chamomillae 334 Anthodium Millefolli 216 Antocyjany 133,158,222,242,244,306,310, 313 Antrazwizki 343, 360 Antywitamina B1 321, 350 Any 96 Apertuss 380 Apigenina 216, 331, 334 Apiol 292 Aqua Foeniculi 157 Aralia elata 390 Aralia wysoka 390 Arbutyna 105, 250, 389 Arbuz 144 Arcalen 269 Archangelica officinalis 84 Arctium lappa 237 Arctium minus 237 Arctium tomentosum 237 Arctostaphylos uva ursi 250 Arcydzigiel litwor 84 Arktigenina 141 Armoracia lapathifolia 130 Arnica chamissonis 87 Arnica montana 86 Arnicorin 88 Arniflor-Salbe 88 Arnika grska 86 Arnika kowa 87 Artabsyntyna 117 Artecholin 342 Artemisia abrotanum 115 Artemisia absinthium 116 Artemisiaketon 388 Artemisia vulgaris 119 Artemisol 119, 388 Asarum europaeum 203 Asperula odorata 247 Asperulozyd 248 Astmin 98, 99, 140, 407, 409 Astmosan 364, 405,409 Astragalina 87, 93, 172 Atropa belladonna 405

413

Atropina 397, 405 Atropinum sulfuricum 406 Aukubina 89, 146, 314, 370 Avena sativa 284 Awikularyna 300, 321, 382 Azarina 97, 161, 205, 236 Azaron 204, 373 Azucalen269 Azulan 335 Babka lancetowata 88 Babka zwyczajna 88 Bacca Juniperi 175 Bacca Spinae cervinae 360 Bagno zwyczajne 388 Balsam przeciw odleynom 298 Balsam sosnowy 355 Balsamum Mentholi compositum 256 Balsamum Pini silvestris 355 Balsam wykrztuny 223 Barwinek pospolity 395 Barwinek ryczkowy 396 Barwniki antocyjanowe 93, 107, 185 Befungin 113 Bellacorn 398 Bellapan 406 Bellaphenal 406 Bellaspon 398 Bellergal 398 Bellergot 398, 406 Bellergot Retard 406 Bellis perennis 358 Berberis vulgaris 91 Berberyna 92 Berberys zwyczajny 91 Bergapten 83, 85, 98, 231, 292 Betagran 94,111,112,154,238,343,351,385 Betasol 94, 111, 112,154, 238, 343, 352, 385 Betonica officinalis 113 Betulanll2 Betula pubescens 109 Betula verrucosa 108 Bez czarny 93 Biaczan taniny 138 Bidens tripartitus 381 Biedrzeniec any 96 Biedrzeniec czarny 98 Biedrzeniec mniejszy 98 Biedrzeniec wielki 98 Bielu dzidzierzawa 397 Bifidobacterium bifidum 246 Bioflawonoidy 328 Biogastrone 237 Biostymina 81 Bipressin 408 Bisabolol 334 Bluszcz pospolity 99 Bluszczyk kurdybanek 102 Bobrek trjlistkowy 104 Borago officinalis 272

Boromentol 256 Borwka brusznica 105 Borwka czernica 106 Brassica nigra 166 Bratki 158 Bronchicum 292, 381 Bronchiflux 301, 372 Brucyna401 Brzoza brodawkowata 108 Brzoza omszona 109 Bukwica zwyczajna 113 Bulbokapnina 142 Bulbus Allii sativi 134 Bulbus Cepae 122 Bulbus Colchici 410 Bulbus Scillae 399 Buawinka czerwona 398 Bursztyn 356 Buscolysin 398 Buscopan 398 Bylica boe drzewko 115 Bylica pioun 116 Bylica pospolita 119 Calendula officinalis 266 Calendulin 269 Calluna vulgaris 388 Calmagina 125, 157, 218, 374, 376 Cap Aloe 79 Capsella bursa pastoris 372 Capsicum annuum 288 Capsiderm 289, 357 Capsigel 289, 357 Capsiplex 289, 357, 384, 402 Carbo ligni 228 Carbo medicinalis 228, 230 Carbo Tiliae 228, 230 Cardiol 164, 200 Cardiosan 163,164,184,200,211,232,330, 347,352,411 Cardiovalen 257 Carduben 83 Carum carvi 191 Carvomin 377 Cascara sagrada 214 Catharanthus roseus 396 Cavinton 396 Cebula czosnku pospolitego 134 Cebula jadalna 121 Cebula morska 399 Cebula wiea 122 Cebula zimowita 410 Cefelina 409 Centaurea cyanus 125 Centaurium minus 123 Centauryna 125 Centuria pospolita 123 Cetraria islandica 370 Chaber bawatek 125 Chamazulen 117, 331, 334

414

Chamo-fix 335 Charta sinapisata 167 Chelerytryna 160 Chelidonina 160 Chelidonina tabletki 160 Chelidoninum hydrochloricum 162 Chelidonium maius 159 Chinidinum sulfuricum 400 Chinidyna 400 Chinina 400 Chininum hydrochloricum 400 Chinowiec soczystoczerwony 400 Chlorofil 302 Chmiel zwyczajny 127 Cholagoga I 151, 176, 322, 323 Cholagoga II 161, 194, 195, 218, 255, 262 Cholagoga III 151, 176, 322, 323 Cholagogum 162, 237, 263, 281, 295, 377 Cholagogum vegetabile 284 Cholagol 284 Cholegran 194, 195,232, 255, 341, 343, 347, 365 Cholesol 176, 177, 194, 196, 262, 330, 338, 352 Cholosas 331 Chrzan pospolity 130 Cichorium intybus 131 Cichoryna 125, 133 Cinchona calisaya 400 Cinchona ledgeriana 400 Cinchona officinalis 400 Cinchona succirubra 400 Cirsium arvense 282 Cirsium oleraceum 281 Citrolyt 251, 383, 386 Citrullus lanatus 144 Claviceps purpurea 398 Cnicus benedictus 140 Cocainum hydrochloricum 401 Codeinum phosphoricum 403 Coderit 292 Coffecorn 399 Colchaminum 411 Colchicinum 410 Colchicum autumnale 410 Colophonium 355 Convafort 200 Convallaria maialis 199 Coriandrum sativum 195 Corolla Verbasci 145 Cortex Berberidis 92 Cortex Betulae 110 Cortex Chinae 400 Cortex Cinchonae 400 Cortex Frangulae 214 Cortex Hippocastani 189 Cortex Pini silvestris 355 Cortex Quercus 137 Cortex Rhamni catharticae 360

Cortex Rhamni frangulae 214 Cortex Rhamni purshianae 214 Cortex Salicis 383 Cortex Sambuci 93 Cortex Spinae cervinae Cortex Viburni opuli 186 Crataegus intricata 162 Crataegus monogyna 162 Crataegus oxyacantha 162 Crataegutt 164 Cucumis sativus 144 Cucurbita maxima 144 Cucurbita pepo 144 Cumarinol Bad 272 Curacao Aloe Curcuma longa 283 Curcuma xanthorrhiza 283 Curry 197, 208, 284, 288 Cyjanina 125 Cykoria podrnik 131 Cynara cardunculus 187 Cynara scolymus 187 Cynarein 188 Cynarex 188 Cynarozyd 187 Cynaryna 187 Cynarzym 188 Cynoglossum officinale 394 Cystenal 250 Cytisus laburnum 179 Cytral 239, 252, 253 Cytronelal 252, 253 Cytyzyna 178 Czerwik 400 Czosnek pospolity 133 Czosnek w plasterkach 135 Czynniki bifidus 246 Datura stramonium 397 Daucarin 247 Daucaron 247 Daucus carota 245 Db bezszypukowy 137 Db galasowy 137 Db szypukowy 136 Degrosan 159, 215, 218, 262, 264, 287 Delacet 405 Delfinina 405 Delphinium consolida 404 Deposan 411 Depuraflux 361 Deslanatosidum 404 Devincan 396 Dezacetylolanatozyd C 404 Dezoksynufarydyna 170 Dbianki 137 Diabetan 341 Diabetosan 108, 154, 262, 303, 340, 362 Difrarel 108 Digestosan 104, 105, 141, 192, 218, 255

360

79

415

Digitalis lanata 403 Digitoksyna 404 Digoksyna 404 Digoxinum 404 Dihydroergotaminum 399 Dihydroergotoxinum aethanosulfonicum 399 Dodekanotetraina 141 Doglda wielka 139 Dragees Neunzehn 344 Drapacz lekarski 140 Dwuhydrosamidyna 82 Dwumetylotiofen 122 Dwusiarczek n-propylu 122 Dymnica pospolita 142 Dynia olbrzymia 144 Dynia zwyczajna 144 Dziegie sosnowy 356, 357 Dziewanna kutnerowaa 145 Dziewanna wielkokwiatowa 145 Dziurawiec zwyczajny 148 Dem jarzbinowy 180 Echimidyna 393 Echinopanax elatum 391 Efedryna 407 Ekwizetonina 350 Ekwizetryna 350 Eleuterokok kolczasty 151, 390 Eleuterozydy 152 Eleutherococcus senticosus 151, 390 Emetinum hydrochloricum 410 Emetyna 100, 409, 410 Emplastrum Meliloti 272 Enatin 377 Ephedra distachya 407 Ephedra equisetina 407 Ephedra intermedia 407 Ephedrinum hydrochloricum 407 Equisetum arvense 349 Ergam 398 Ergobazyna 398 Ergometrin 398 Ergometryna 398 Ergonowina 398 Ergotamina 398 Ergotaminum tartaricum 398 Ergotoksyna 398 Erigeron canadensis 316 Erythroxylon coca 400 Erythroxylon novogranatense 400 Erytrocentauryna 123 Escyna 189 Eskuletyna 115 Eskulina 133, 163, 189 Essaven 191 Eucardin 403 Eugenol228 Eupatal 277 Euphrasia curta 369

Euphrasia rostkoviana 369 Euphrasia stricta 369 Extractum Belladonnae fluidum 405 Extractum Belladonnae siccum 405 Extractum Eleutherococci fluidum 152, 391 Extractum Glycyrrhizae siccum 235 Extractum Ipecacuanhae siccum 410 Extractum Lenzae carthamoidis fluidum 392 Extractum Liquiritiae siccum 235 Extractum Polygoni hydropiperis fluidum 320 Extractum Secalis cornuti fluidum 398 Fagopiryna 320 Fagopyrum esculentum 336 Farina Avenae 284 Farnezol 228, 326 Fasola zwyczajna 152 Felandren 85 Fenchon 156 Fenku woski 155 Filipendula hexapetala 382 Filipendula ulmaria 382 Fioek polny 158 Fioek trjbarwny 157 Fitolizyna 111,112, 208, 256, 270, 287, 293, 305, 322, 352, 357, 364, 385 Fitoncydy 122 Fitoven 190 Flamin 195 Flawonolignany 280 Flos Arnicae 87 Flos Bellidis 358 Flos Calendulae 266 Flos Callunae 389 Flos Chamomillae 334 Flos Chamomillae romanae 331 Flos Crataegi 162 Flos Cyani 125 Flos Ericae 389 Flos Farfarae 300 Flos Helianthi 353 Flos Helichrysi 194 Flos Hippocastani 189 Flos Lamii albi 181 Flos Lavandulae 221 Flos Malvae 366 Flos Malvae arboreae 313 Flos Malvae hortensis 313 Flos Millefolii 216 Flos Nymphaeae 170 Flos Primulae 290 Flos Pruni spinosae 368 Flos Pseudacaciae 326 Flos Rhoeados 242 Flos Robiniae 326 Flos Sambuci 93 Flos Sorbi 179 Flos Spiraeae 382 Flos Stoechados citrini 194

416

Flos Tanaceti 388 Flos Taraxaci 260 Flos Tiliae 227 Flos Trifolii rubri 198 Flos Ulmariae 382 Flos Verbasci 145 Flos Viburni opuli 186 Foeniculum capillaceum 155 Folium Absinthii 117 Folium Aloe recens 79 Folium Althaeae 311 Folium Asari 204 Folium Bardanae 237 Folium Belladonnae 405 Folium Berberidis 92 Folium Betonicae 114 Folium Betulae 109 Folium Catharanthi rosei 396 Folium Coca 400 Folium Cynarae scolymi 187 Folium Digitalis lanatae 404 Folium Farfarae 299 Folium Fragariae 310 Folium Hederae 100 Folium Hippocastani 189 Folium Hyoscyami 401 Folium Jaborandi 406 Folium Juglandis 277 Folium Malvae silvestris 366 Folium Melissae 252 Folium Menthae piperitae 254 Folium Menyanthidis 104 Folium Myrtilli 106 Folium Plantaginis lanceolatae 88 Folium Plantaginis maioris 89 Folium Populi 377 Folium Ribsi nigri 306 Folium Rubi fruticosi 184 Folium Rubi idaei 244 Folium Rutae 336 Folium Salviae 361 Folium Sambuci 93 Folium Stramonii 397 Folium Taraxaci 260 Folium Theae 172 Folium Trifolii fibrini 104 Folium Urticae 301 Folium Uvae ursi 250 Folium Verbasci 146 Folium Vitis idaeae 105 Fragaria ananassa 310 Fragaria vesca 309 Fragaria vesca var. hortensis 309 Fraksyna 189 Frangulozydy 214 Fructus Ammi maioris 83 Fructus Ammi visnagae 82 Fructus Anethi 202 Fructus Anisi 96

Fructus Avenae 284 Fructus Avenae excorticatus 284 Fructus Bardanae 237, 238 Fructus Berberidis 92 Fructus Capsici 288 Fructus Carvi 192 Fructus Coriandri 196 Fructus Crataegi 162 Fructus Cynosbati 328 Fructus Dauci 246 Fructus Foeniculi 156 Fructus Frangulae 214 Fructus Hippocastani immaturus 189 Fructus Hippophae 326 Fructus Juglandis recens 277 Fructus Juniperi 175 Fructus Levistici 231 Fructus Myrtilli 107 Fructus Petroselini 292 Fructus Phaseoli sine semine 153 Fructus Pruni spinosae 368 Fructus Rhamni catharticae 360 Fructus Rhamni frangulae 214 Fructus Ribis nigri 306 Fructus Rosae 328 Fructus Rubi fruticosi 184 Fructus Rubi idaei 244 Fructus Sambuci 93 Fructus Silybi mariani 280 Fructus Sorbi 179 Fructus Viburni opuli 186 Fructus Vitis idaeae 105 Fucus 263 Fucus serratus 263 Fucus vesiculosus 263 Fugitene 145 Fumaria officinalis 142 Furanochromon 82 Furanokumaryny 83 Galasy 137 Galega officinalis 339 Galegina 339 Galeopsis ladanum 308 Galeopsis pubescens 308 Galeopsis tetrahit 307 Galiozyna 249 Galia 137 Galotanina 384 Garbniki 105, 137, 185, 205, 239, 250, 296, 323, 341, 356, 365, 370, 382, 389 Garbniki katechinowe 104, 107, 110, 172, 186, 361, 384 Gargarisma prophylacticum 380 Gastrin 377 Gastro 236, 374, 377 Gastrochol 141,161,162,193,194,218,256, 374 Gastrogran 104,150,208,232,236,256,341, 362

417

Gemmae Betulae 110 Gemmae Pini 354 Gemmae Populi 377 Gencjanina 104, 123, 168 Gencjopikryna 123, 168 Genista tinctoria 178 Genisteina 178 Genistyna 178 Gentiana lutea 167 Gentiana pannonica 168 Gentiana punctata 168 Gentiana purpurea 168 Geraniol 196, 222, 228, 306 Germakranolidy 331 Gilurythmal 408 Ginsenozydy 391 Glabrozydy 304 Glandulae Lupuli 127 Glaucini hydrochloridum 349 Glaucium flavum 348 Glaucyna 348 Glauvent 349 Glechoma hederacea 102 Glechomina 102 Glicyramaryna 235 Glicyryzyna 235 Glikozydy fenolowe 105 Glistnik jaskcze ziele 159 Glukofrangularozydy 214 Glukozynolaty 344 Glycyrrhiza glabra 234 Glycyrrhiza korshinskyi 235 Glycyrrhiza uralensis 235 Glysan 377 Gg dwuszyjkowy 162 Gg jednoszyjkowy 162 Gg szkaratny 162 Gorczyca biaa 165 Gorczyca czarna 166 Gorczyczniki 167 Gorycze gwajenolidowe 117 Goryczka ta 167 Goryczowe zwizki 104, 115, 118, 120, 123, 141, 168 Grindelia camporum 139 Grindelia humilis 139 Grindelia robusta 139 Grindelia squarrosa 139 Gruczoy chmielowe 127 Gryka 336 Grzybienie biae 170 Grzybie biay 170 Grzybie pnocny 170 Guanidyny pochodne 153 Guttae cardiacae 200 Guttae stomachicae 104, 150 Hedera helix 99 Hederasaponozydy 100 Hederyna 100

Helianthus annuus 353 Heliantozydy 353 Helichrysum arenarium 194 Hemorigen 317, 318 Hemorol czopki 169, 187, 190, 217, 406 Hemostin 138, 129, 150 Hepadestal 281 Herba Abrotani 115 Herba Absinthii 117 Herba Adonidis vernalis 257 Herba Agrimoniae 341 Herba Alchemillae 318 Herba Anserinae 294 Herba Artemisiae 119 Herba Asari cum radicibus 204 Herba Asperulae 247 Herba Avenae 284 Herba Betonicae 114 Herba Bidentis tripartitae 381 Herba Boraginis 272 Herba Bursae pastoris 372 Herba Cardui benedicti 141 Herba Centaurii 123 Herba Chelidonii 160 Herba Cichorii 132 Herba Cirsii oleracei 282 Herba Cnici benedicti 141 Herba Convallariae 199 Herba Cynarae scolymi 187 Herba Delphinii consolidae 404 Herba Ephedrae 407 Herba Equiseti 349 Herba Erigeronis 316 Herba Euphrasiae 369 Herba Fumariae 142 Herba Galegae 339 Herba Galeopsidis 308 Herba Genistae 178 Herba Glaucii flavi 348 Herba Glechomae 102 Herba Grindeliae 139 Herba Hederae terrestris 102 Herba Herniariae 304 Herba Hyperici 148 Herba Hyssopi 173 Herba Jaceae 158 Herba Leonuri 346 Herba Linariae 230 Herba Lobeliae 409 Herba Marrubii 365 Herba Matris silvae 247 Herba Meliloti 271 Herba Melissae 252 Herba Millefolii 216 Herba Origani 224 Herba Pimpinellae 97 Herba Polygoni avicularis 321 Herba Polygoni hydropiperis 320 Herba Pulmonariae 258

418

Herba Rutae 336 Herba Salviae 361 Herba Scoparii 411 Herba Serpylli 239 Herba Solidaginis 269 Herba Taraxaci 260 Herba Thymi 379 Herba Trifolii albi 199 Herba Trifolii rubri 198 Herba Veronicae 314 Herba Vincae minoris 395 Herba Violae tricoloris 158 Herba Virgaureae 269 Herba Visci 182 Herbata chiska 172 Herbata czarna 172 Herbata zielona 172 Herbogastrin 150, 151, 236, 255, 362 Herniaria glabra 304 Herniaria hirsuta 304 Herniaryna 115, 222, 304, 334 Hioscyjamina 397, 402, 405 Hiperezyna 148 Hiperozyd 104, 105, 110, 133, 148, 382 Hiperycyna 148 Hippophae rhamnoides 326 Histadermin 289 Huba brzozowa biaa 110 Huba brzozowa czarna 110 Humulen 127, 377 Humulon 127 Humulus lupulus 127 Hydrochinon 106, 107, 250 Hydrojuglon 278 Hyoscyamus niger 401 Hyperforat 151 Hypericum perforatum 148 Hyssopus officinalis 173 Hyzop lekarski 173 Imperatoryna 83, 85 Inflorescentia Crataegi 162 Inflorescentia Helichrysi 194 Inflorescentia Tiliae 227 Ingakamf256 Inhalex 256 Inonotus obliquus 110 Interferon 85, 89, 110 Intractum Crataegi 164 Intractum Hippocastani 190 Intractum Hyperici 150, 151 Intractum Nymphaeae 171 Intractum Primulae 292 Intractum Rutae 338 Intractum Valerianae 211 Intractum Visci 184 Intrakt dziurawcowy 150, 151 Intrakt grzybieniowy 171 Intrakt z gogu 164 Intrakt z kasztanowca 190

Intrakt z korzeni kozika 211 Intrakt z ruty 338 Intybina 132 Inula helenium 274 Inulina 120, 275, 276 Ipekakuana 409 Iris florentina 205 Iris germanica 205 Iris pallida 205 Iron 205 Isalgin 403 Iscador 184 Isochin 400 Izofraksydyna 115 Izokwercetyna 93 Izokwercytryna 87, 105, 350 Izopimpinelina 83, 98 Izosiarkocyjanian allilu 130, 166, 344 Izowaleryloborneol 210 Izowiteksyna 162 Jaowiec pospolity 175 Janowiec barwierski 178 Jarzb pospolity 179 Jarzbina 179 Jasnota biaa 180 Jemioa pospolita 182 Jeyna fadowana 184 Juglans regia 277 Juglon 278 Juniperus communis 175 Kadinen 175 Kalafonia 355 Kalina koralowa 186 Kapsaicyna 288 Kapsaicynoidy 288 Karczoch dziki 187 Karczoch zwyczajny 187 Kard 187 Kardenolidy 404 Kardoliny 141 Karotolin 331 Karwakrol 224, 239, 379 Karwon 192 Kasztanowiec zwyczajny 189 Kasztany dojrzae 191 Kpiel jaowcowa 177 Kpiel odmadzajco-regenerujca skr 272 Kpiel owsiana 286 Kpiel przeciwwidowa 198 Kpiel regenerujca skr 148, 319 Kpiel sosnowa wzmacniajca 358 Kpiel szawiowa 364 Kpiel lazowa 368 Kpiel tymiankowa 380 Kpiel w nadmiernym poceniu 384 Kpiel wzmacniajca 116, 376 Kpiel zioowa 274 Kpiel z kory dbowej 139 Kpiel z olejku tatarakowego 376

419

Kpiel z ziela macierzanki 241 Kpiel z ziela uczepu 381 Kelastmin 83, 98, 140, 407, 409 Kelikardina 83, 164, 200, 201 Kelina 82 Kellotetryt 82 Kleik z patkw owsianych 286 Kcze eleuterokoka kolczastego 152 Kcze kosaca 205 Kcze kozka 210 Kcze marzany barwierskiej 249 Kcze ostryu dugiego 283 Kcze perzu 287 Kcze piciornika 296 Kcze rdestu wownika 323 Kcze rzewienia 342 Kcze tataraku 373 Kcze z korzeniami lenzy krokoszowej 391 Kminek zwyczajny 191 Knicyna 141 Kocanka piaskowa 194 Kodeina 402, 403 Kofeina 172 Kokaina 400 Kokaino wiec pospolity 400 Kokainy chlorowodorek 401 Kolchamina 410 Kolchicyna 410 Kolendra siewna 195 Kompres na ropnie 208 Kompres na stuczenia 175 Kompres zioowy na odbyt 307 Konfitura jarzbinowa 180 Koniczyna biaa 199 Koniczyna kowa 197 Konwalaryna 199 Konwalatoksol 199 Konwalatoksyna 199, 201 Konwalia majowa 199 Konwalozyd 199 Koper ogrodowy 202 Koper woski 155 Kopytnik pospolity 203 Kora berberysu 92 Kora brzozy 110 Kora bzu czarnego 93 Kora chinowa 400 Kora dbu 137 Kora kaliny koralowej 186 Kora kasztanowca 189 Kora kruszyny 214 Kora sosny 355 Kora szakaku amerykaskiego 214 Kora szakaku pospolitego 360 Kora wierzby 383 Korona dziewanny 145 Korze aralii wysokiej 390 Korze arcydzigla 85 Korze berberysu 92

Korze biedrzeca 97 Korze bylicy pospolitej 120 Korze bzu czarnego 93 Korze chrzanu wiey 130 Korze cykorii podrnika 131 Korze fiokowy 205 Korze glistnika 160 Korze goryczki 168 Korze i kcze z wodnicy wyniosej 391 Korze kopru woskiego 157 Korze kozka 210 Korze lubczyka 231 Korze lukrecji 234 Korze opianu 237 Korze marchwi wiey 247 Korze mniszka pospolitego 260 Korze mydlnicy 265 Korze omanu 275 Korze ostroenia warzywnego 282 Korze pierwiosnka 290 Korze pietruszki 292 Korze pokrzyku 405 Korze pokrzywy 302 Korze prawolazu 311 Korze prawolazu sproszkowany 312 Korze rauwolfii 408 Korze rzewienia 342 Korze rzewienia tabletkowany 344 Korze rzodkwi czarnej 344 Korze wilyny ciernistej 385 Korze wymiotnicy 409 Korze e-szenia 390 Korze ywokostu 392 Kosaciec blady 205 Kosaciec florencki 205 Kosaciec niemiecki 205 Koszyczek arniki 87 Koszyczek nagietka 266 Koszyczek rumianku 334 Koszyczek rumianu szlachetnego 331 Kozieradka pospolita 207 Kozek lekarski 209 Krople anyowe 97 Krople mitowe 256 Krople uspokajajce 171 Krople odkowe 104, 150 Kruszyna pospolita 213 Krwawnik pospolity 216 Kryptopina 142 Krzemionka rozpuszczalna 258, 272, 287, 350 Ksantotoksol 85 Ksantotoksyna 83, 85, 336 Kukurbitacyny 144 Kukurydza zwyczajna 219 Kulczyba wronie oko 401 Kumaryna 231, 271, 336 Kumsan Ginseng 391 Kurkuma 283

420

Kurkumina 283 Kwas abietynowy 356 Kwas bursztynowy 356 Kwas elagowy 137, 296, 384 Kwas fumaroprotocetrarowy 371 Kwas galusowy 137, 172, 356, 377 Kwas grindeliowy 139 Kwas hydroksygrindeliowy 139 Kwas izowalerianowy 210 Kwas parasorbowy 179 Kwas prymulowy 290 Kwas ruberytrynowy 249 Kwas sorbowy 179 Kwas usninowy 371 Kwasy poliporenowe 110 Kwasy porostowe 371 Kwercetyna 93, 107, 137, 148, 158, 162, 172, 280, 310, 336, 389 Kwiat arniki 87 Kwiat bzu czarnego 93 Kwiat chabru bawatka 125 Kwiat dziewanny 145 Kwiat gogu 162 Kwiat grzybienia 170 Kwiat jarzbiny 179 Kwiat jasnoty biaej 181 Kwiat kaliny koralowej 186 Kwiat kasztanowca 189 Kwiat kocanki 194 Kwiat koniczyny 198 Kwiat krwawnika 216 Kwiat lawendy 221 Kwiat lipy 227 Kwiat maku polnego 242 Kwiat malwy czarnej 313 Kwiat mniszka pospolitego 260 Kwiat nagietka 266 Kwiatostan gogu 162 Kwiatostan kocanki 194 Kwiatostan lipy 227 Kwiat pierwiosnka 290 Kwiat podbiau 300 Kwiat robinii akacjowej 326 Kwiat rumianku 334 Kwiat rumianku rzymskiego 331 Kwiat sonecznika 353 Kwiat stokrotki 358 Kwiat lazu 366 Kwiat tarniny 368 Kwiat wizwki 382 Kwiat wrotyczu 388 Kwiat wrzosu 389 Laburnum anagyroides 179 Lactobacillus bifidus 246 Laktucyna 132 Laktukopikryna 132 Lamiolid 181 Lamium album 180 Lanatosid C 404

Lanatozydy 404 Lavandula officinalis 221 Lawenda lekarska 221 Lebiodka pospolita 224 Ledum palustre 388 Legalon 281 Lenza krokoszowa 391 Lenzea carthamoides 391 Len zwyczajny 225 Leonurus cardiaca 346 Leonuryd 346 Levisticum officinale 231 Lewatywa przeciw owsikom 136 Lichenina 371 Lichen islandicus 371 Likier orzechowy 279 Likwiryton 237 Linal 227 Linalol 196, 222, 306, 326, 379 Linamaryna 225 Linaria vulgaris 230 Linaryna 230, 282 Linatyna 225 Linimentum Capsici compositum 289, 357, 380 Linimentum saponato-camphoratum 176 Linomag 227 Linum usitatissimum 225 Lipa drobnolistna 227 Lipa szerokolistna 227 Lipopharm 227 Lipostabil 354 Li aloesu wiey 79 Li babki lancetowatej 88 Li babki zwyczajnej 89 Li barwinka ryczkowego 369 Li berberysu 92 Li bielunia 397 Li bluszczu 100 Li bobrka 104 Li borwki brusznicy 105 Li borwki czernicy 106 Li brzozy 109 Li bukwicy 114 Li bzu czarnego 93 Li dziewanny 146 Li herbaty 172 Li jaborandi 406 Li jeyny 184 Li karczocha zwyczajnego 187 Li kasztanowca 189 Li kokainowca 400 Li kopytnika 204 Li lulka 401 Li opianu 237 Li maliny 244 Li mcznicy lekarskiej 250 Li melisy 252 Li mity pieprzowej 254

421

Li mniszka pospolitego 260 Li naparstnicy wenistej 404 Li orzecha woskiego 277 Li piounu 117 Li podbiau 299 Li pokrzyku 405 Li pokrzywy 301 Li porzeczki czarnej 306 Li potolinu jaborandi 406 Li poziomki 310 Li prawolazu 311 Li ruty 336 Li szawii 361 Li lazu dzikiego 366 Li topoli 377 Lnica pospolita 230 Lobelanina 409 Lobelia inflata 409 Lobelia rozdta 409 Lobelina 409 Lotaustralina 225 Lubczyk ogrodowy 231 Lukrecja gadka 234 Lulek czarny 401 Lumidrinal 407 Lupulina 127 Lupulinum 127 Lupulon 127 Luteolina 110, 178, 216, 379 opian mniejszy 237 opian pajczynowaty 237 opian wikszy 237 Macerat gorczycowy 165 Macerat jarzbinowy 180 Macerat w nadcinieniu 184 Macerat z korzenia prawolazu 312 Macerat z ziela tasznika 372 Macierzanka piaskowa 239 Maggi 233 Magnesio-Bismuthin 403 Mak lekarski 402 Mak polny 241 Malina waciwa 243 Malva neglecta 366 Malva silvestris 366 Malwina 366 Marchew siewna 245 Marrubium vulgare 365 Marubina 173, 346, 365 Marzana barwierska 248 Marzanka wonna 247 Ma cebulowa 123 Ma topolowa 378 Matricaria chamomilla 333 Mazido pieprzowcowe zoone 289,357,380 Mazido przeciw wierzbowcom 193 Mcznica lekarska 250 Mka owsiana 284 Meladinine 84

Melanina 83 Melilotozyd 271 Melilotus altissimus 271 Melilotus officinalis 271 Melisa lekarska 252 Melissa-fix 253 Melissa officinalis 252 Melrosum 331 Meniantyna 104 Mentha aquatica 254 Mentha-fix 256 Mentha piperita 254 Mentha viridis 254 Mentholum 254 Mentol 254 Menton 254 Menyanthes trifoliata 104 Metyloalliina 122 Metyloarbutyna 105 Metylochawikol 96 Miazga cebulowa do okadw 123 Miazga ze wieego ziela ogrecznika 273 Mieszanka o dziaaniu bakteriobjczym z czosnkiem 136 Mieszanka o dziaaniu uspokajajcym 338 Mieszanka zioowa przeciw wypadaniu wosw 352 Mita nadwodna 254 Mita pieprzowa 254 Mita zielona 254 Milocardin 128 Miek wiosenny 257 Miodunka plamista 258 Mid aloesowy 81 Mid anyowy 97 Mid pokrzywowy 303 Mirtylina 107 Mirycetyna 110 Mode pdy sosny 355 Mniszek pospolity 259 Monapax 101 Morfina 402 Morphinum hydrochloricum 403 Morszczyn pcherzykowaty 263 Morszczyn pikowany 263 Morszczyn sproszkowany 264 Mucaltin 313 Mucosit 269, 301 Mydlnica lekarska 264 Mycodermina 157 Nagietek lekarski 266 Nalewka alonowa 81 Nalewka arnikowa 88 Nalewka czosnkowa 135 Nalewka glistnikowa 161 Nalewka gogowa 164 Nalewka goryczkowa 169, 170 Nalewka gorzka 104 Nalewka kminkowa zoona 193

422

Nalewka kopytnikowa 205 Nalewka kozkowa 212 Nalewka kozkowa na eterze 212 Nalewka mitowa 256 Nalewka nagietkowa 268 Nalewka na koniczynie 198 Nalewka ostroeniowa 282 Nalewka piounowa 119 Nalewka przetacznikowa 315 Nalewka szawiowa 364 Nalewka tatarakowa 374 Nalewka z dbianek 139 Nalewka z dogldy 140 Nalewka ze wieego ziela tasznika 373 Nalewka z galasw 138 Nalewka z kcza piciornika 297 Nalewka z kcza zwodnicy 392 Nalewka z kory chinowej 400 Nalewka z kory chinowej zoona 196, 400 Nalewka z korzenia aralii 392 Nalewka z korzenia mydlnicy 266 Nalewka z korzenia rzewienia zoona 343 Nalewka z lici bielunia 397 Nalewka z lici karczocha 188 Nalewka z lici pokrzyku 405 Nalewka z nasion cytryca chiskiego 392 Nalewka z nasion kulczyby 401 Nalewka z opium 403 Nalewka z owocw aminka egipskiego 83 Nalewka z papryki 289 Nalewka z wilyny ciernistej 386 Nalewka z ziela boego drzewka 116 Nalewka z ziela lobelii 409 Nalewka z ziela mika 258 Nalewka z ziela owsa 286 Naowocnia orzecha 278 Napar aloesowy 81 Napar arnikowo-rumiankowy 88 Napar chmielowy 128 Napar dziurawcowy 150 Napar jaowcowy 176 Napar kolendrowy 197 Napar koprowy 157 Napar koprowy dla dorosych 202 Napar koprowy dla dzieci 202 Napar lawendowy 223 Napar melisowy 253 Napar moczopdny 369 Napar napotny 383 Napar oczny 127 Napar piounowy 118 Napar przeciwnieytowy z porzeczki 307 Napar przeciwzapalny z porzeczki 307 Naparstnica wenista 403 Napar szawiowy 364 Napar lazowy 368 Napar w dolegliwociach skrnych 231 Napar zapobiegajcy kamicy moczowej 305 Napar z boego drzewka 116

Napar z chabru 126 Napar z herbaty 173 Napar z hyzopu 174 Napar z kcza tataraku 374 Napar z korzeni arcydzigla 86 Napar z korzeni kozika 211 Napar z korzeni omanu 276 Napar z korzeni pietruszki 293 Napar z korzeni wilyny 385 Napar z kwiatw dziewanny 146 Napar z kwiatw krwawnika 219 Napar z kwiatw lipy 228 Napar z kwiatw nagietka 268 Napar z kwiatw robinii 326 Napar z kwiatw rumianku 335 Napar z kwiatw rumianu szlachetnego 332 Napar z kwiatw stokrotki 359 Napar z kwiatw wizwki 383 Napar z kwiatw wrzosu 389 Napar z lici bluszczu 101 Napar z lici brzozy 111 Napar z lici mity 256 Napar z lici orzecha woskiego 279 Napar z owocw anyu 97 Napar z owocw maliny 244 Napar z owocw pietruszki 294 Napar z serdecznika 347 Napar z ziela bylicy pospolitej 120 Napar z ziela krwawnika 219 Napar z ziela lebiodki 224 Napar z ziela lnicy 230 Napar z ziela macierzanki 241 Napar z ziela marzanki 248 Napar z ziela nawoci 270 Napar z ziela przymiotna 317 Napar z ziela rutwicy 340 Napar z ziela rzepiku 341 Napar z ziela szanty 365 Napar z ziela tymianku 380 Napar z ziela uczepu 381 Napj uspokajajcy z walerian 212 Napj w nadpobudliwoci pciowej 128 Napj wzmacniajcy 378 Napj z owocw jeyny 185 Narkotyna 402, 403 Nasiadwka szawiowa 364 Nasienie bielunia 397 Nasienie kozieradki 207, 208 Nasienie kulczyby 401 Nasienie lnu 225 Nasienie strofantusa 408 Nasienie zimowita 410 Nasiona arbuza 144 Nasiona dyni 144 Nasiona dyni przeciw tasiemcom 145 Nasiona gorczycy biaej 165 Nasiona gorczycy czarnej 166 Nasiona gorczycy w blach reumatycznych 166

423

Nasiona kasztanowca 189 Nasiona ogrka 144 Nawo pospolita 269 Neoastmosan 364 Neocardina 164, 184, 200, 201, 330, 331 Neonormacol 215, 216 Neonormosan 94, 192, 256, 262, 288 Neopektosan 157, 300, 301, 312, 362, 379 Neospasmina 164, 211 Nephrisol 251 Nervogran 211, 212, 218, 253, 255, 334 Nervosan 211, 212, 218, 253, 255, 334 Nervosol 86, 128, 211, 222, 253 Normogran 150, 215, 216, 255, 264, 334 Normosan 94,192,215,216,255,262,288,334 Nortracholozyd 141 Nostrzyk wyniosy 271 Nostrzyk ty 271 Novoimanin 151 Nufarydyna 170 Nymphaea alba 170 Nymphaea candida 170 Ocet nagietkowy 268 Oddibil 143 Odwar gorczycowy 165 Odwar goryczkowy 169 Odwar jarzbinowy 180 Odwar moczopdny z porzeczk 307 Odwar o dziaaniu moczopdnym z przetacznika 315 Odwar przeciwgorczkowy 93 Odwar uspokajajcy 243 Odwar witaminizujcy 92 Odwar wykrztuny z przetacznika 315 Odwar w zapaleniu powiek 370 Odwar zagszczony z porostu 371 Odwar z arniki 88 Odwar z bluszczyka 102 Odwar z bratkw 159 Odwar z bukwicy 114 Odwar z drapacza 142 Odwar ze strkw fasoli 154 Odwar ze znamion kukurydzy 221 Odwar z gogu 164 Odwar z huby brzozowej czarnej 111 Odwar z kcza piciornika 297 Odwar z kcza tataraku 374 Odwar z kcza wownika 325 Odwar z kocanki 195 Odwar z koniczyny 198 Odwar z kory dbowej 139 Odwar z kory kaliny 186 Odwar z kory kasztanowca 190 Odwar z kory kruszyny 215 Odwar z kory wierzby 384 Odwar z korzenia biedrzeca 98 Odwar z korzenia bylicy pospolitej 120 Odwar z korzenia cykorii 133 Odwar z korzenia lukrecji 236

Odwar z korzenia opianu 238 Odwar z korzenia mniszka 262 Odwar z korzenia mydlnicy 265 Odwar z korzenia omanu 276 Odwar z korzenia pierwiosnka 291 Odwar z korzenia rzewienia 343 Odwar z korzenia wilyny 386 Odwar z kozieradki 208 Odwar z kwiatw bzu 94 Odwar z kwiatw jasnoty 181 Odwar z kwiatw kasztanowca 190 Odwar z kwiatw maku polnego 243 Odwar z kwiatw malwy czarnej 314 Odwar z kwiatw pierwiosnka 291 Odwar z kwiatw sonecznika 354 Odwar z kwiatw tarniny 369 Odwar z kwiatw wrotyczu 388 Odwar z lici babki 90 Odwar z lici bobrka 104 Odwar z lici borwki brusznicy 106 Odwar z lici borwki czernicy 185 Odwar z lici jeyny 185 Odwar z lici mcznicy 251 Odwar z lici podbiau 300 Odwar z lici pokrzywy 303 Odwar z lici poziomki 310 Odwar z nasion lnu 227 Odwar z ogrecznika 273 Odwar z owocw borwki czernicy 108 Odwar z owocw bzu czarnego 94 Odwar z owocw kruszyny 215 Odwar z owocw ostropestu 281 Odwar z owocw ry dzikiej 330 Odwar z owocw szakaku 360 Odwar z pczkw sosny 357 Odwar z pczkw topoli 378 Odwar z perzu 288 Odwar z prawolazu 313 Odwar z prawolazu do lewatyw 313 Odwar z przywrotnika 319 Odwar z serdecznika 347 Odwar z tysicznika 125 Odwar z wownika do kpieli 325 Odwar z ziela biedrzeca 98 Odwar z ziela dymnicy 143 Odwar z ziela glistnika 161 Odwar z ziela janowca 179 Odwar z ziela miodunki 259 Odwar z ziela nawoci 270 Odwar z ziela ostroenia 282 Odwar z ziela owsa 286 Odwar z ziela piciornika gsiego 295 Odwar z ziela poziewnika 308 Odwar z ziela przetacznika 315 Odwar z ziela rdestu ptasiego 322 Odwar z ziela rzepiku 341 Odwar z ziela skrzypu 352 Odwar z ziela wietlika 370 Ogrecznik lekarski 272

424

Ogrek 144 Okad gorczycowy 167 Okad przeciwobrzkowy 191 Okad z chrzanem 131 Okad zioowy w wyprysku (egzemie) 359 Okad z kozieradki 208 Okad nasion lnu 227 Olej dziurawcowy 131 Olejek anyowy 97 Olejek arcydziglowy 86 Olejek gorczycowy 166, 167 Olejek jaowcowy 176 Olejek kminkowy 192 Olejek kolendrowy 196 Olejek koprowy 156 Olejek lawendowy 222 Olejek mitowy 254 Olejek sosnowy 355 Olejek tatarakowy 373, 374 Olejek terpentynowy 355 Olejek tymiankowy 380 Olej lniany 225 Olej rokitnikowy 327 Olej rany 331 Olej sonecznikowy 353 Oleum Anisi 96 Oleum Calami 373 Oleum Carvi 192 Oleum cholagogum 256 Oleum Foeniculi 156 Oleum Helianthi 353 Oleum Hippophae 327 Oleum Hyoscyami 402 Oleum Juniperi 176 Oleum Lavandulae 222 Oleum Lini 225 Oleum Menthae piperitae 254 Oleum Pini silvestris 355 Oleum Rosae pingue 331 Oleum Rutae 336 Oleum Salyiae 364 Oleum Sinapis 166, 167, 344 Oleum Terebinthinae 355 Olimetin 256 Oman wielki 274 Oncovin 397 Ononid 385 Ononis arvensis 386 Ononis spinosa 385 Opium 402 Origanum vulgare 224 Orzech woski 277 Ostenol 85 Ostoi 85 Ostropest plamisty 280 Ostroe polny 282 Ostroe warzywny 281 Ostrka polna 404 Ostry dugi 283

Ostry jawajski 283 Ostrze pospolity 394 Ouabainum 408 Owies zwyczajny 284 Owoc aminka egipskiego 82 Owoc aminka wikszego 83 Owoc anyu 86 Owoc berberysu 92 Owoc borwki brusznicy 105 Owoc borwki czernicy 107 Owoc bzu czarnego 93 Owoc fenkuu 156 Owoc gogu 162 Owoc jaowca 175, 176 Owoc jarzbiny 179 Owoc jeyny 184 Owoc kaliny koralowej 186 Owoc kasztanowca niedojrzay 189 Owoc kminku 192 Owoc kolendry 196 Owoc kopru ogrodowego 202 Owoc kopru woskiego 156 Owoc kruszyny 214 Owoc lubczyka 231 Owoc opianu 237, 238 Owoc maliny 244 Owoc marchwi 246 Owoc fasoli 153 Owoc orzecha woskiego zielony 277 Owocostany chmielu 127 Owoc ostropestu plamistego 280 Owoc pieprzowca 288 Owoc pietruszki 292 Owoc porzeczki czarnej 306 Owoc poziomki 310 Owoc rokitnika 326 Owoc ry dzikiej bez nasion 328 Owoc ry dzikiej z nasionami 328 Owoc szakaku pospolitego 360 Owoc tarniny 368 Owoce borwki wiee sterylizowane 108 Owoce jaowca doustnie 176 Owoce kopru z miodem 157 Oxygeron 396 Palmidyny 214, 343 Panaksadiol 391 Panaksatriol 391 Panaksozydy 391 Panax ginseng 152, 390 Panax japonicus 390 Panax notoginseng 390 Panax pseudoginseng 390 Panax quinquefolium 390 Papaver rhoeas 241 Papaver somniferum 402 Papaweryna 402, 403 Papryka 288 Passispasmina 128, 130, 164, 211 Pczki brzozy 110

425

Pczki sosny 354 Pczki topoli 377 Pectosol 174, 241, 265, 266, 276, 277, 371 Peganina 230, 339 Pektosan 157, 276, 300 312, 362 Pentadekanolid 85 Perekowiec japoski 336 Pericarpium Juglandis 278 Pericarpium Phaseoli 153 Perz waciwy 287 Petroselinum sativum 292 Peucedanina 98 Phaseolus vulgaris 152 Phenformin 339 Pieprzowiec roczny 288 Pierwiosnek lekarski 290 Pierwiosnek wyniosy 290 Pietruszka zwyczajna 292 Piciornik gsi 294 Piciornik kurze ziele 295 Pilocarpinum hydrochloricum 406 Pilocarpus jaborandi 406 Pilocarpus microphyllus 406 Pilocarpus pennatifolius 406 Pilokarpina 406 Pimpinelina 98 Pimpinella anisum 96 Pimpinella maior 98 Pimpinella nigra 98 Pimpinella saxifraga 97 Pinalbina 358 Pinus silvestris 354 Pinus succinifera 354 Piptoporus betulinus 110 Piranokumaryny 82 Pirogalol 105 Pirokatechina 105 Pix liquida Pini 356 Plantago lanceolata 88 Plantago maior 88 Plantival 130, 212 Plaster nostrzykowy 272 Plecha morszczynu 263 Plecha tarczownicy islandzkiej 371 Plenosol 184 Pleumolysin 381 Patki owsiane 284 Pucnik islandzki 370 Pukanka profilaktyczna 380 Pukanka przeciwzapalna 243 Pukanka szawiowa 364 Pyn przeciw odmroeniom 139 Podbia pospolity 299 Pokrzyk wilcza jagoda 405 Pokrzywa zwyczajna 301 Pokrzywa egawka 301 Poliporenowe kwasy 110 Polygonum aviculare 321 Polygonum bistorta 323

Polygonum hydropiper 319 Poonicznik kosmaty 304 Poonicznik nagi 304 Populina 377 Populus balsamifera 377 Populus nigra 377 Populus tremula 377 Porek brzozowy 110 Porost islandzki 371 Porzeczka czarna 306 Potentilla anserina 294 Potentilla erecta 295 Potolin jaborandi 406 Powideka moczopdne 378 Powideka moczopdne dla dzieci 270 Powideka z ziela przymiotna 317 Poziewnik mikkowosy 308 Poziewnik polny 308 Poziewnik szorstki 307 Poziomka ananasowa 310 Poziomka pospolita 309 Pragolaryna 85 Prawolaz lekarski 311 Prawolaz ogrodowy odmiana czarna 313 Primula elatior 290 Primula officinalis 290 Proastmin 407 Propolan 390 Proscylarydyna 399 Prospan 101 Prostagutt 378 Proszek przeciw glistom jelitowym 108 Proszek troisty 157, 344 Proszek w zaburzeniach trawiennych 281 Protopina 142 Prunus spinosa 368 Przetacznik kosowy 314 Przetacznik leny 314 Przetacznik oankowy 314 Przl dwukosowa 407 Przymiotno kanadyjskie 316 Przywrotnik leny 318 Przywrotnik pasterski 318 Przywrotnik pospolity 318 Przywrotnik tawozielony 318 Psoraleny 84, 231, 336 Pulmonaria officinalis 258 Pulmoran 301 Pulmosan 262, 322, 352, 354 Pulvis Magnesiae cum Rheo 157, 343 Pyrosan 94,111,228,244,334,335,378,384 Quercus infectoria 137 Quercus robur 136 Quercus sessilis 137 Rabarbary kompotowe 342 Radix Althaeae 311 Radix Angelicae 85 Radix Araliae 390 Radix Archangelicae 85

426

Radix Arctii 237 Radix Armoraciae 130 Radix Artemisiae 120 Radix Bardanae 237 Radix Belladonnae 405 Radix Berberidis 92 Radix Chelidonii 160 Radix Cichorii 131 Radix Cirsii oleracei 282 Radix Consolidae 392 Radix Dauci recens 246 Radix Echinopanacis 391 Radix Enulae 275 Radix Foeniculi 157 Rad ix Gentianae 168 Radix Ginseng 390 Radix Glycyrrhizae 234 Radix Helenii 275 Radix Inulae 275 Radix Ipecacuanhae 409 Radix Levistici 231 Radix Liquiritiae 234 Radix Ononidis 385 Radix Panacis 390 Radix Petroselini 292 Radix Pimpinellae 97 Radix Pimpinellae maioris 98 Radix Polemonii 210 Radix Primulae 290 Radix Raphani nigri recens 344 Radix Rauwolfiae 408 Radix Rhei 342 Radix Rhei 0,5 tabl. 344 Radix Sambuci 93 Radix Saponariae 265 Radix Symphyti 392 Radix Taraxaci 260 Radix Urticae 302 Radix Valerianae 210 Raphacholin 256, 345, 346 Raphalamid 256, 345, 346 Raphanus sativus 344 Raudiazin 408 Raupasil 408 Rauwolfia serpentina 407 Rauwolfia wowa 407 Rdest ostrogorzki 319 Rdest ptasi 321 Rdest wownik 323 Readyna 242 Rektosan 159, 180, 190, 192, 208, 215, 218 Reparil 191 Retiazid 408 Reumogran 111,112,303,322,351,352,382, 384 Reumosan 111,112, 303, 322, 352, 382, 384 Rezerpina 408 Rhamnus cathartica 360 Rhamnus frangula 213

Rhamnus purshiana 214 Rhelax 97, 193, 343, 344 Rheum officinale 342 Rheum palmatum 342 Rheum rhaponticum 342 Rheum undulatum 342 Rhizoma Agropyri 287 Rhizoma Bistortae 323 Rhizoma Calami 373 Rhizoma Curcumae longae 283 Rhizoma Eleutherococci 152 Rhizoma Graminis 287 Rhizoma Iridis 205 Rhizoma Lenzeae 391 Rhizoma Rhei 342 Rhizoma Rubiae tinctorum 249 Rhizoma Tormentillae 296 Rhizoma Valerianae 210 Ribes nigrum 306 Robinia akacjowa 325 Robinia pseudacacia 325 Robinina 326 Rokitnik zwyczajny 326 Rosa canina 328 Rosa cinnamomea 328 Rosa rugosa 328 Rosavit 330 Rozanol 331 Ra dzika 328 Ra girlandowa 328 Ra pomarszczona 328 Rubia tinctorum 248 Rubinex 249 Rubiolizyna 250 Rubus fruticosus 184 Rubus idaeus 243 Rubus plicatus 184 Rumianek pospolity 333 Rumian szlachetny 331 Ruta graveolens 336 Ruta zwyczajna 336 Rutina 338 Rutinoscorbin 338 Rutisol 338 Rutwica lekarska 339 Rutyna 93, 104, 158, 162, 172, 336 Rzepik pospolity 341 Rzewie doniasty 342 Rzodkiew czarna 344 Salicylopopulina 377 Salicyna 377, 382, 384 Salix alba 384 Salix fragilis 384 Salix pentandra 384 Salix purpurea 383 Salix viminalis 384 Salvia officinalis 361 Sambucus nigra 93 Sambunigryna 93

427

Samidyna 82 Sandoscill 399 Sangwinaryna 160 Sanofil 139, 218 Saparal 392 Saponaria officinalis 264 Saponiny 110, 265, 304 Saporubina 265 Sarothamnus scoparius 411 Scilla Perpusat 399 Scillaren 399 Scilloral 399 Scopolaminum hydrobromicum 397 Scopolan 397 Scopolan compositum 397 Scylaren 399 Seboren 238, 239, 303 Secale cornutum 398 Sedacorn 399 Sedanolid231 Semen Colchici 410 Semen Cucurbitae 144 Semen Foenugraeci 207 Semen Hippocastani 189 Semen Lini 225 Semen Peponis 144 Semen Sinapis albae 165 Semen Sinapis nigrae 166 Semen Stramonii 397 Semen Strophanthi 408 Semen Strychni 401 Semen Trigonellae 207 Senecio vulgaris 394 Senkirkina 300 Sennozydy 343 Septosan 255, 363, 380 Serdecznik pospolity 346 Siemi lniane 225 Silybum marianum 280 Sinapis alba 165 Sirupus Althaeae 312 Sirupus Pini compositus 161, 337, 358 Sirupus Rubi idaei 244 Sirupus Thymi compositus 379, 380 Siwie ty 348 Sklerosan 164, 180, 184, 218, 264 Skoparozyd 411 Skopolamina 397, 402, 405 Skopoletyna 115, 186, 196, 304 Skrtnik wdziczny 408 Skrzyp polny 349 Sonecznik zwyczajny 353 Sok brzozowy 110 Sok brzozowy naturalny 112 Sok lukrecjowy 235 Sok z cebuli 122 Sok ze wieego ziela krwawnika 219 Sok ze wieego korzenia opianu 238 Sok ze wieej marchwi 247

Sok ze wieych lici brzozy 112 Sok ze wieych lici mniszka 262 Sok z owocw bzu 95 Sok z podbiau 300, 301 Sok z warzyw 247 Solaren 284 Solidago virga aurea 269 Sophora japonica 336 Sorbus aucuparia 179 Sosna bursztynowa 356 Sosna zwyczajna 354 Sparteina 411 Sparteinsulfat 411 Sparteinum sulfuricum 411 Spartium scoparium 411 Spartocin 411 Spasticol 403, 405 Species tussilares 371 Spinozyn 385 Spireina 382 Spiritus Ammonii anisatus 97 Spiritus Angelicae compositus 86, 211 Spiritus saponato-camphoratus 380 Spiritus Sinapis 167 Spirytus arcydziglowy zoony 86, 211 Spirytus bursztynowy 358 Spirytus mydlano-kamforowy 380 Sporysz 398 Sproszkowane owoce szakaku pospolitego 360 Srebrnik 294 Stachydryna 346 Starzec zwyczajny 394 Stigma Maydis 219 Stokrotka pospolita 358 Strki fasoli 153 Strobili Lupuli 127 Strofant wdziczny 408 Strofantyna G 408 Strofantyna K 408 Stroiczka rozdta 409 Strophanthinum G 408 Strophanthus gratus 408 Strophanthus hispidus 408 Strophanthus kombe 408 Strychnina 401 Strychnos nux vomica 401 Stymulatory biogenne 80, 260 Succinum 356 Succus Bardanae 238 Succus Betulae 110, 111 Succus Farfarae 300, 301 Succus Glycyrrhizae 235 Succus Hyperici 150 Succus Taraxaci 262 Suszone nasiona dyni 145 Sylimarol 281 Sylimaryna 280 Symfytyna 393 Symphytum officinale 392

428

Synalbina 165 Synigryna 130, 166 Syrop chrzanowy 131 Syrop kminkowy dla dzieci 193 Syrop malinowy 244 Syrop prawolazowy 312 Syrop sosnowy 161, 357, 358 Syrop tymiankowy zoony 379, 380 Syrop wykrztuny 90, 276 Syrop z cebuli 122 Syrop z kwiatw mniszka 263 Syrop z pczkw sosny 357 Syrop z ziela dymnicy 143 Szakak pospolity 360 Szawia lekarska 361 Szanta zwyczajna 365 Szyszki chmielowe 127 Szyszkojagoda jaowca 175 laz dziki 366 laz zaniedbany 366 liwa tarnina 368 luzy 207, 225, 300, 311, 312, 313, 366, 392 wietlik kowy 369 wietlik wyprony 369 wietlik zwartolistny 369 wiee cebule 122 wiey korze marchwi 247 wiey korze rzodkwi 345 Tabex 178 Tadenan 369 Talusin 399 Tanacetum vulgare 387 Tanacetyna 388 Tanalbina 138 Tanina 138 Tanninum 138 Tanninum albuminatum 138 Tannosan 107, 255,297, 298, 332, 362 Taraksacyna 260 Taraxacum officinale 259 Tarczownica islandzka 370 Tarnina 368 Tasznik pospolity 372 Tatarak zwyczajny 373 Temoebilin 284 Temoe lawak 283 Teobromina 172 Teofilina 172 Terebinthina communis 355 Terpichol 357 Terpinenol 175 Terpinex 357 Thea sinensis 172 Theopaverin 403 Thiocodin 403 Thymus serpyllum 239 Thymus vulgaris 379 Tilia cordata 227 Tilia platyphyllos 227

Tinctura Absinthii 119 Tinctura Adonidis vernalis 258 Tinctura Aloes 80 Tinctura amara 104 Tinctura Ammi visnagae 83 Tinctura Araliae 392 Tinctura Arnicae 88 Tinctura Avenae 286 Tinctura Belladonnae 405 Tinctura Calami 374 Tinctura Capsici 289 Tinctura Chelidonii 161 Tinctura Cinchonae 400 Tinctura Cinchonae composita 169, 196, 197, 400 Tinctura Convallariae 200, 201 Tinctura Crataegi 164 Tinctura Echinopanacis 392 Tinctura Gallae 138 Tinctura Gentianae 169, 170 Tinctura Lobeliae 409 Tinctura Menthae piperitae 256 Tinctura Ononidis spinosae 386 Tinctura Opii simplex 403 Tinctura Rhei composita 343 Tinctura Saponariae 266 Tinctura Schizandrae 392 Tinctura Stramonii 397 Tinctura Strychni 401 Tinctura Tormentillae 297 Tinctura Valerianae 212 Tinctura Valerianae aetherea 212 Tioglikozydowe skordyniny 134 Tolargin 403, 406 Topola balsamiczna 377 Topola czarna 377 Topola osika 377 Tormentiol 297, 298 Trechelogenina 141 Trifolium pratense 197 Trifolium repens 199 Trigonella foenum graecum 207 Trj siarczek n-propylu 122 Truskawka 310 Tryfolina 198 Trytycyna 287 Tujol 117 Tu jon 117, 120, 388 Turiones Pini 355 Tussiglaucin 349 Tussilagina 300 Tussilago farfara 299 Tussilinar 403 Tussipect 392, 379, 380 Tymianek pospolity 379 Tymol 224, 239, 379 Tysicznik pospolity 123 Uabaina 408 Uczep trj listkowy 381

429

Uldenol 236, 374 Ulventrol 236, 374 Umbeliferon 85, 98, 115, 156, 196, 304, 334 Umbeliprenina 85 Unguentum Colchamini 411 Uragoga ipecacuanha 409 Uralyt 250 Uralyt U 251, 383, 386 Urginea scilla 399 Urogran 111, 112, 133, 232, 270, 351, 374 Urologicum 288, 352, 386 Urosan 111, 133, 251, 352 Urtica dioica 301 Urtica-fix 303 Urtica urens 301 Uvasol 251 Vaccinium myrtillus 106 Vaccinium vitis idaea 105 Vagosan 269, 303, 322, 364 Valeriana officinalis 209 Valmane 212 Valosedan 130, 212 Velban 397 Venacorn 190, 191 Venalot 272 Venescin 190, 191 Verbascum phlomoides 145 Verbascum thapsiforme 145 Veronica chamaedrys 314 Veronica officinalis 314 Veronica spicata 314 Viburnum opulus 186 Vinblastin 397 Vinca minor 395 Vincristine 397 Viola altaica 157 Viola arvensis 158 Viola lutea 157 Viola tricolor 157 Viscum album 182 Vitaminum C 92, 288, 306, 327, 328, 329 Walepotriaty 210 Waleriana 209 Wgiel drzewny 230 Wizwka botna 382 Wizwka bulwkowa 382 Wierzba biaa 384 Wierzba krucha 384 Wierzba picioprcikowa 384 Wierzba purpurowa 383 Wierzba wiciowa 384 Wikalina 82, 374, 377 Wiklina 383 Wilyna bezbronna 386 Wilyna ciernista 385 Winblastyna 396 Wincyna 396 Winkamina 396 Winkrystyna 396

Wino aloesowe 80 Wino cebulowe 123 Wino goryczkowe 170 Wino jaowcowe 176 Wino kminkowe 193 Wino lawendowe 223 Wino melisowe 253 Wino nagietkowe 268 Wino orzechowe 279 Wino piounowe 119 Wino przeciwbiegunkowe 325 Wino walerianowe 212 Wino z jemio 184 Wino z kcza piciornika 298 Wino z korzeni mniszka 262 Wino z korzeni omanu 276 Wino z lici karczocha 188 Wiolanina 158 Wiskotoksyna 182 Wisnadyna 82 Wisnagina 82 Witamina C 92, 288, 306, 327, 328, 329 Witeksyna 162, 207, 257, 411 Wlew doodbytniczy 298 Wlew doodbytniczy w owrzodzeniu jelita grubego 322 Wknouszek ukony 110 Woda koprowa 157 Wrotycz pospolity 387 Wrzos zwyczajny 388 Wycig alkoholowy z ziela jemioy 184 Wycig gesty z lici lulka 402 Wycig glicerynowy z aloesu 81 Wycig glicerynowy z czosnku 136 Wycig olejowy z czosnku 136 Wycig olejowy z lici lulka 402 Wycig olejowy z nagietka 268 Wycig pynny szawiowy 364 Wycig pynny ze sporyszu 398 Wycig pynny z kczy eleuterokoka 152, 391 Wycig pynny z kczy lenzy krokoszowej 392 Wycig pynny z korzenia pokrzyku 405 Wycig pynny z ziela rdestu ostrogorzkiego 320 Wycig suchy z korzenia ipekakuany 410 Wycig suchy z lici pokrzyku 405 Wycig z czosnku bez wonny 136 Wymiotnica prawdziwa 409 Wypustki sosny 355 Zawiesina gorczycowa 166 Zawiesina z nasion lnu 227 Zea mays 219 Ziarna owsa 284 Ziele bagna zwyczajnego 388 Ziele barwinka pospolitego 395 Ziele biedrzeca 97 Ziele bluszczyka 102

430

Ziele bratka 158 Ziele bukwicy 114 Ziele bylicy boego drzewka 115 Ziele bylicy pospolitej 119 Ziele centurii 123 Ziele cykorii podrnika 132 Ziele dogldy 139 Ziele drapacza lekarskiego 141 Ziele dymnicy 142 Ziele dziurawca 148 Ziele fioka trjbarwnego 158 Ziele glistnika 160 Ziele hyzopu 173 Ziele janowca barwierskiego 178 Ziele jemioy 182 Ziele karczocha zwyczajnego 187 Ziele koniczyny 198 Ziele koniczyny biaej 199 Ziele konwalii 199 Ziele kopytnika z korzeniami 204 Ziele krwawnika 216 Ziele lebiodki 224 Ziele lnicy 230 Ziele lobelii 409 Ziele macierzanki 239 Ziele marzanki 247 Ziele melisy 252 Ziele mika wiosennego 257 Ziele miodunki plamistej 258 Ziele mniszka pospolitego 260 Ziele nawoci 269 Ziele nostrzyka 271 Ziele ogrecznika 272 Ziele ostroenia warzywnego 282 Ziele ostrki polnej 404 Ziele owsa 284 Ziele piciornika gsiego 294 Ziele piounu 117 Ziele poonicznika 304 Ziele poziewnika 308 Ziele przetacznika lenego 314 Ziele przli 407 Ziele przymiotna kanadyjskiego 316 Ziele przywrotnika 318 Ziele rdestu ostrogorzkiego 320 Ziele rdestu ptasiego 321 Ziele rutwicy 339 Ziele ruty 336 Ziele rzepiku pospolitego 341 Ziele serdecznika 346 Ziele siwca tego 348 Ziele skrzypu 349 Ziele srebrnika 294 Ziele szawii 361 Ziele szanty zwyczajnej 365 Ziele tasznika 372 Ziele tymianku 379 Ziele tysicznika 123 Ziele uczepu trj listkowego 381

Ziele arnowca 411 Zielona ma 272 Zielony napj z lici mniszka 263 Zimowit jesienny 410 Zioa antyseptyczne 251 Zioa czyszczce krew 283, 322 Zioa dermatologiczne 101 Zioa dla astmatykw 301 Zioa dla kobiet w okresie przekwitania 150 Zioa do kpieli 229, 231, 234 Zioa do obmywania ciaa i do kpieli 225 Zioa do obmywania gowy 129 Zioa do obmywa 277 Zioa do okadw 182, 270 Zioa do okadw na oczy 90, 370 Zioa do okadw w nerwoblach 359 Zioa do pukania jamy ustnej 325, 368 Zioa goryczowe 125 Zioa gorzkie 119 Zioa hamujce biegunk 185 Zioa jako namiastka herbaty 185 Zioa jelitowe 223 Zioa metaboliczne 143, 182 Zioa mineralizujce 308 Zioa moczopdne 106, 127, 221, 234, 270, 286,317,373,381,386 Zioa moczopdne i czyszczce krew 305 Zioa moczopdne i przeciwzapalne 274 Zioa moczopdne w kamicy 326 Zioa moczopdne z berberysem 93 Zioa moczopdne z koniczyn 198 Zioa moczopdne z kwiatem bzu 94 Zioa moczopdne z marzank 248 Zioa moczopdne z porzeczk 307 Zioa napotne 159, 228, 274, 354 Zioa nasercowe 347 Zioa odtruwajce 288 Zioa o dziaaniu immunologicznym 236 Zioa o dziaaniu moczopdnym 383, 389 Zioa o dziaaniu przeciwgorczkowym 385 Zioa o dziaaniu przeciwmiadycowym 338 Zioa o dziaaniu uspokajajcym 348 Zioa oglnie odtruwajce 352 Zioa osaniajce 371 Zioa piersiowe 309 Zioa pucne 259, 371 Zioa pomocne w padaczce 354 Zioa powlekajce 301 Zioa przeciwastmatyczne 295 Zioa przeciwbiegunkowe 90, 139, 298, 317 Zioa przeciwcukrzycowe 279, 340 Zioa przeciw egzemie 159 Zioa przeciwkamicowe 154 Zioa przeciwkaszlowe 103, 147 Zioa przeciw lambliom 380 Zioa przeciwnerwicowe 197, 253 Zioa przeciw nieytowi jelit 319 Zioa przeciwobrzkowe 190 Zioa przeciwpadaczkowe 348, 375

431

Zioa przeciwpotne 174 Zioa przeciw wszawicy i wierzbowi 101 Zioa przeciw wypryskom alergicznym 159 Zioa przeciw wzdciom 157 Zioa przeciw zaparciem 180 Zioa przeciw ylakom 272 Zioa przeciw ylakom odbytu 90 Zioa regenerujce wtrob 342 Zioa regulujce przemian materii 359 Zioa regulujce trawienie 223 Zioa rozkurczowe 212 Zioa sedatywne 212 Zioa trawienne z kminkiem 193 Zioa uatwiajce wyprnienie 361 Zioa uspokajajce 228 Zioa uspokajajce do kpieli 223 Zioa uspokajajce i nasenne 253 Zioa w anginie 244 Zioa wtrobowe 142, 151, 295 Zioa wtrobowe dla ozdrowiecw 295 Zioa wtrobowe dla rekonwalescentw 303 Zioa w bezsennoci 128 Zioa w chorobie jelit 304 Zioa w chorobie wrzodowej 330 Zioa w ciowym zapaleniu nerek 294 Zioa w dermatopatiach 279 Zioa w dolegliwociach kobiecych 314 Zioa w dolegliwociach trzustki 376 Zioa w dystonii wegetatywnej 348 Zioa w grulicy 277 Zioa w hipotonii 179 Zioa wiatropdne 234 Zioa wiatropdne (czterech nasion) 197 Zioa wiatropdne i regulujce trawienie 174 Zioa wiatropdne z kminkiem 193 Zioa w kamicy moczowej 238, 322, 389 Zioa w kamicy szczawianowej i fosforanowej 305, 386 Zioa w kamicy ciowej 195, 376 Zioa w kaszlu 291 Zioa w kokluszu i anginie 259 Zioa w kolce jelitowej 119 Zioa w krwawieniach z jelita grubego 298 Zioa w krztucu 101 Zioa w kurczach odka 157 Zioa w ysieniu 352 Zioa w nadcinieniu 164 Zioa w nadkwanoci 332 Zioa w nerwicy serca 253 Zioa w niewydolnoci wtroby 373 Zioa w nieycie drg moczowych 277 Zioa w nieycie garda 274 Zioa w nieycie pcherza 106 Zioa w nieycie odka 125 Zioa w nieycie odka i jelit 295 Zioa w osabieniu potencji 304 Zioa w otyoci 215 Zioa w owrzodzeniu jelit 307 Zioa w padaczce 338

Zioa w paradontopatii 279 Zioa w podagrze 154 Zioa w pokrzywce 277 Zioa w puchlinie brzusznej 383 Zioa w schorzeniach drg moczowych 311 Zioa w schorzeniach skrnych 266 Zioa w schorzeniach uszu 103 Zioa w schorzeniach wtroby 353 Zioa w skazie limfatycznej 159 Zioa w skazie moczanowej 112, 386 Zioa wspomagajce w stwardnieniu rozsianym 339 Zioa w stanach zapalnych gruczou krokowego 383, 386 Zioa w upawach 182 Zioa w utrudnionym zasypianiu 291 Zioa w wirusowym zapaleniu wtroby 322 Zioa wykrztune 97, 99, 147, 175, 207, 259 Zioa wykrztune z lukrecj 236 Zioa wzmacniajce 185 Zioa wzmacniajce wtrob 330 Zioa w zaburzeniach czynnociowych przewodu pokarmowego 322 Zioa w zaburzeniach krenia w okresie klimakterium 339 . Zioa w zakaeniu drg moczowych 305, 389 Zioa w zapaleniu drg moczowych 248, 320 Zioa w zapaleniu krtani 148 Zioa w zapaleniu miedniczek nerkowych 390 Zioa w zapaleniu pcherza 112 Zioa w zapaleniu pcherzyka ciowego 342 Zioa w zapaleniu spojwek 332 Zioa w zapaleniu wtroby 366 Zioa w ylakach odbytu 315 Zioa zapobiegajce ysieniu 376 Zioa z arnik 88 Zioa z kminkiem w nerwicy wegetatywnej 193 Zioa zwikszajce odporno 268 Zioa zwikszajce potencj 376 Zioa odkowe 86, 97, 114, 120, 175, 315 Zioa odkowo-jelitowe 234 Zioa odkowo-trawienne 104 Zioa ciopdne 116, 120, 133, 143, 225, 366 Zotokap zwyczajny 179 Zoona nalewka z kory chinowej 169, 196, 197, 400 Zoone mazido pieprzowcowe 289, 357, Znami kukurydzy 219 Zwodnica wyniosa 391 arnowiec miotlasty 411 e-sze 152, 390 e-sze piciolistny 390 ywica sosnowa 355 ywokost lekarski 392

SPIS TRECI
Wstp............................................................................................................................................. 5 Terapeutyczne zestawienie lekw zioowych ................................................................................. 7 Z dziejw zioolecznictwa i zielarstwa......................................................................................... 61 Zbir, suszenie i przechowywanie surowcw zielarskich............................................................ 70 Podstawowe zwizki czynne w rolinach leczniczych.................................................................. 73 Monografie rolin leczniczych ..................................................................................................... 79 1. Aloes drzewiasty - Aloe arborescens Mili................................................................................... 79 2. Aminek egipski - Ammi visnaga Lam. ........................................................................................ 81 3. Aminek wikszy - Ammi maius L............................................................................................... 83 4. Arcydzigiel litwor - Archangelica officinalis Hoffm.................................................................. 84 5. Arnika grska - Arnica montana L. ............................................................................................ 86 6. Babka lancetowata - Plantago lanceolata L................................................................................ 88 7. Berberys zwyczajny - Berberis vulgaris L. ................................................................................. 91 8. Bez czarny - Sambucus nigra L.................................................................................................. 93 9. Biedrzeniec any - Pimpinella anisum L..................................................................................... 96 10. Biedrzeniec mniejszy - Pimpinella saxifraga L. ........................................................................ 97 11. Bluszcz pospolity - Hedera helix L.......................................................................................... .99 12. Bluszczyk kurdybanek - Gechoma hederacea L...................................................................... 102 13. Bobrek trjlistkowy - Menyanthes trifoliata L. ....................................................................... 104 14. Borwka brusznica - Vaccinium vitis idaea L. ........................................................................ 105 15. Borwka czernica - Vaccinium myrillus L............................................................................... 106 16. Brzoza brodawkowata - Betula verrucosa Ehrh....................................................................... 108 17. Bukwica zwyczajna - Betonica officinalis L............................................................................ 113 18. Bylica boe drzewko - Anemisia abrotanum L........................................................................ 115 19. Bylica pioun - Anemisia absinthium L................................................................................... 116 20. Bylica pospolita - Anemisia vulgaris L. .................................................................................. 119 21. Cebula jadalna - Allium cepa L .............................................................................................. 121 22. Centuria pospolita (tysicznik pospolity) - Centaurium minus Moench .................................... 123 23. Chaber bawatek - Centaurea cyanus L. ................................................................................. 125 24. Chmiel zwyczajny - Humulus lupulus L. ................................................................................ 127 25. Chrzan pospolity - Armoracia lapathifolia Gilib. .................................................................... 130 26. Cykoria podrnik - Cichorium intybus L............................................................................... 131 27. Czosnek pospolity - Allium sativum L..................................................................................... 133 28. Db szypukowy - Quercus robur L. ...................................................................................... 136 29. Doglda wielka - Grindelia robusta Nutt................................................................................ 139 30. Drapacz lekarski - Cnicus benedictus L. ................................................................................. 140 31. Dymnica pospolita - Fumaria officinalis L. ............................................................................ 142 32. Dynia zwyczajna - Cucurbita pepo L...................................................................................... 144 33. Dziewanna wielkokwiatowa - Verbascum thapsiforme Schrad................................................. 145 34. Dziurawiec zwyczajny - Hypericum perforatum L .................................................................. 148 35. Eleuterokok kolczasty - Eleutherococcus senticosus Maxim.................................................... 151 36. Fasola zwyczajna - Phaseolus vulgaris L................................................................................ 152 37. Fenku woski (koper woski) - Foeniculum capillaceum Gilib. ............................................... 155 38. Fioek trjbarwny - Viola tricolor L. ...................................................................................... 157 39. Glistnik jaskcze ziele - Chelidonium maius L....................................................................... 159 40. Gg dwuszyjkowy - Crataegus oxyacantha L........................................................................ 162 41. Gorczyca biaa - Sinapis alba L.............................................................................................. 165 42. Gorczyca czarna - Brassica nigra (L.) Koch ........................................................................... 166 43. Goryczka ta - Gentiana lutea L.......................................................................................... 167 44. Grzybie biay - Nymphaea alba L......................................................................................... 170 45. Herbata chiska - Thea sinensis L. ......................................................................................... 172

433

46. Hyzop lekarski - Hyssopus officinalis L.................................................................................. 173 47. Jaowiec pospolity -Juniperus communis L............................................................................. 175 48. Janowiec barwierski - Genista tinctoria L............................................................................... 178 49. Jarzb pospolity (jarzbina) - Sorbus aucuparia L................................................................... 179 50. Jasnota biaa - Lamium album L. ............................................................................................ 180 51. Jemioa pospolita - Viscum album L. ...................................................................................... 182 52. Jeyna fadowana - Rubus plicatus W. et N............................................................................. 184 53. Kalina koralowa - Viburnum opulus L. ................................................................................... 186 54. Karczoch zwyczajny - Cynara scolymus L.............................................................................. 187 55. Kasztanowiec zwyczajny - Aesculus hippocastanum L............................................................ 189 56. Kminek zwyczajny - Carum carvi L....................................................................................... 191 57. Kocanka piaskowa - Helichrysum arenarium Moench............................................................. 194 58. Kolendra siewna - Coriandrum sativum L. ............................................................................. 195 59. Koniczyna kowa - Trifolium pratense L............................................................................... 197 60. Konwalia majowa - Convallaria maialis L. ............................................................................ 199 61. Koper ogrodowy - Anethum graveolens L............................................................................... 202 62. Kopytnik pospolity - Asarum europaeum L. ........................................................................... 203 63. Kosaciec niemiecki - Iris germanica L. .................................................................................. 205 64. Kozieradka pospolita - Trigonella foenum graecum L. ............................................................ 207 65. Kozek lekarski - Valeriana officinalis L. ............................................................................... 209 66. Kruszyna pospolita - Rhamnus frangula L. ............................................................................. 213 67. Krwawnik pospolity - Achillea millefolium L.......................................................................... 216 68. Kukurydza zwyczajna - Zea mays L. ...................................................................................... 219 69. Lawenda lekarska - Lavandula officinalis Chaix ex Villars ..................................................... 221 70. Lebiodka pospolita - Origanum vulgare L. ............................................................................. 224 71. Len zwyczajny - Linum usitatissimum L. ................................................................................ 225 72. Lipa drobnolistna - Tilia cordata Miller.................................................................................. 227 73. Lnica pospolita - Linaria vulgaris (L.) Miller ......................................................................... 230 74. Lubczyk ogrodowy - Levisticum officinale Koch .................................................................... 231 75. Lukrecja gadka - Glycyrrhiza glabra L.................................................................................. 234 76. opian wikszy - Arctium lappa L.......................................................................................... 237 77. Macierzanka piaskowa - Thymus serpyllum L. ........................................................................ 239 78. Mak polny - Papaver rhoeas L............................................................................................... 241 79. Malina waciwa -Rubus idaeus L. ......................................................................................... 243 80. Marchew siewna - Daucus carota L. ...................................................................................... 245 81. Marzanka wonna - Asperula odorata L................................................................................... 247 82. Marzana barwierska - Rubia tinctorum L................................................................................ 248 83. Mcznica lekarska - Arctostaphylos uva ursi L. ...................................................................... 250 84. Melisa lekarska - Melissa officinalis L.................................................................................... 252 85. Mita pieprzowa - Mentha piperita L. .................................................................................... 254 86. Milek wiosenny - Adonis vernalis L. ...................................................................................... 257 87. Miodunka plamista - Pulmonaria officinalis L. ....................................................................... 258 88. Mniszek pospolity - Taraxacum officinale Wiggers ................................................................ 259 89. Morszczyn pcherzykowaty - Fucus vesiculosus L.................................................................. 263 90. Mydlnica lekarska - Saponaria officinalis L............................................................................ 264 91. Nagietek lekarski - Calendula officinalis L. ............................................................................ 266 92. Nawo pospolita - Solidago virga aurea L............................................................................. 269 93. Nostrzyk ty - Melilotus officinalis Desr.............................................................................. 271 94. Ogrecznik lekarski - Borago officinalis L. ............................................................................ 272 95. Oman wielki - Inula helenium L............................................................................................. 274 96. Orzech woski -Juglans regia L.............................................................................................. 277 97. Ostropest plamisty - Silybum marianum (L.) Gaertner............................................................. 280 98. Ostroe warzywny - Cirsium oleraceum Scop....................................................................... 281 99. Ostry dugi (kurkuma) - Curcuma longa L. ........................................................................... 283 100. Owies zwyczajny - Avena sativa L. ...................................................................................... 284 101. Perz waciwy - Agropyron repens (L.) P. Beauv. ................................................................. 287 102. Pieprzowiec roczny (papryka) - Capsicum annuum L............................................................ 288 103. Pierwiosnek lekarski - Primula officinalis Jacq. .................................................................... 290 104. Pietruszka zwyczajna - Petroselinum sativum Hoffm. ........................................................... 292

434

105. Piciornik gsi - Potentilla anserina L.................................................................................. 294 106. Piciornik kurze ziele - Potentilla erecta (L.) Hampe ............................................................ 295 107. Podbia pospolity - Tussilago farfara L................................................................................. 299 108. Pokrzywa zwyczajna - Urtica dioica L. ................................................................................ 301 109. Poonicznik nagi - Herniaria glabra L.................................................................................. 304 110. Porzeczka czarna - Ribes nigrum L....................................................................................... 306 111. Poziewnik szorstki - Galeopsis tetrahit L.............................................................................. 307 112. Poziomka pospolita - Fragaria vesca L. ............................................................................... 309 113. Prawolaz lekarski - Althaea officinalis L. ............................................................................ 311 114. Prawolaz ogrodowy, odmiana czarna - Althaea rosea Cav. varietas nigra Hort. ................... 313 115. Przetacznik leny - Veronica officinalis L............................................................................ .314 116. Przymiotno kanadyjskie - Erigeron canadenis L. .................................................................. 316 117. Przywrotnik pospolity - Alchemilla vulgaris L. ..................................................................... 318 118. Rdest ostrogorzki - Polygonum hydropiper L........................................................................ 319 119. Rdest ptasi - Polygonum aviculare L. ................................................................................... 321 120. Rdest wownik - Polygonum historia L. ............................................................................. 323 121. Robinia akacjowa - Robinia pseudacacia L........................................................................... 325 122. Rokitnik zwyczajny - Hippophae rhamnoides L.................................................................... 326 123. Ra dzika - Rosa canina L.................................................................................................. 328 124. Rumian szlachetny - Anthemis nobilis L. .............................................................................. 331 125. Rumianek pospolity - Matricaria chamomilla L.................................................................... 333 126. Ruta zwyczajna - Ruta graveolens L..................................................................................... 336 127. Rutwica lekarska - Galega officinalis L. ............................................................................... 339 128. Rzepik pospolity - Agrimonia eupatoria L. ........................................................................... 341 129. Rzewie doniasty - Rheum palmatum L............................................................................... 342 130. Rzodkiew czarna - Raphanus sativus L. varietas niger Kerner............................................... 344 131. Serdecznik pospolity - Leonurus cardiaca L........................................................................ .346 132. Siwie ty - Glaucium flavum Cr. ..................................................................................... 348 133. Skrzyp polny - Equisetum arvense L..................................................................................... 349 134. Sonecznik zwyczajny - Helianthus annuus L. ...................................................................... 353 135. Sosna zwyczajna - Pinus silvestris L..................................................................................... 354 136. Stokrotka pospolita - Bellis perennis L. ................................................................................ 358 137. Szakak pospolity - Rhamnus cathartica L. ........................................................................... 360 138. Szawia lekarska - Salvia officinalis L. ................................................................................. 361 139. Szanta zwyczajna - Marrubium vulgare L............................................................................. 365 140. laz dziki - Malva silvestris L. ............................................................................................. 366 141. liwa tarnina - Prunus spinosa L......................................................................................... .368 142. wietlik kowy - Euphrasia rostcoviana Hayne................................................................... 369 143. Tarczownica islandzka - Cetraria islandica (L.) Acharius ..................................................... 370 144. Tasznik pospolity - Capsella bursa pastoris (L.) Med. .......................................................... 372 145. Tatarak zwyczajny - Acorus calamus L................................................................................. 373 146. Topola czarna - Populus nigra L. ......................................................................................... 377 147. Tymianek pospolity - Thymus vulgaris L. ............................................................................. 379 148. Uczep trjlistkowy - Bidens tripartitus L. ............................................................................. 381 149. Wizwka botna - Filipendula ulmaria (L.) Maxim. ............................................................ 382 150. Wierzba purpurowa (wiklina) - Salix purpurea L. ................................................................. 383 151. Wilyna ciernista - Ononis spinosa L. .................................................................................. 385 152. Wrotycz pospolity - Tanacetum vulgare L. ........................................................................... 387 153. Wrzos zwyczajny - Calluna vulgaris (L.) Salisb. .................................................................. 388 154. e-sze - Panax ginseng C. H. Mey.................................................................................... 390 155. ywokost lekarski - Symphytum officinale L......................................................................... 392 Roliny lecznicze silnie dziaajce ............................................................................................. 395 156. Barwinek pospolity - Vinca minor L..................................................................................... 395 157. Barwinek ryczkowy - Catharanthus roseus G. Don. .......................................................... 396 158. Bielu dzidzierzawa - Datura stramonium L. ...................................................................... 397 159. Buawinka czerwona - Claviceps purpurea Tul..................................................................... 398 160. Cebula morska - Urginea scilla Steinh.................................................................................. 399 161. Chinowiec soczystoczerwony - Cinchona succirubra Pav. .................................................... 400

435

162. Kokainowiec (czerwik) pospolity - Erythroxylon coca Lam. ................................................. 400 163. Kulczyba wronie oko - Strychnos nux vomica L.................................................................... 401 164. Lulek czarny - Hyoscyamus niger L...................................................................................... 401 165. Mak lekarski - Papaver somniferum L. ................................................................................. 402 166. Naparstnica wenista - Digitalis lanata Ehrhart .................................................................... 403 167. Ostrka polna - Delphinium consolida L. ............................................................................ 404 168. Pokrzyk wilcza jagoda - Atrapa belladonna L....................................................................... 405 169. Potolin jaborandi - Pilocarpus jaborandi Holmes ................................................................ 406 170. Przl dwukosowa - Ephedra distachya L............................................................................ 407 171. Rauwolfia wowa - Rauwolfia serpentina Benth. ................................................................ 407 172. Skrtnik (strofant) wdziczny - Strophanthus gratus Baill..................................................... 408 173. Stroiczka (lobelia) rozdta - Lobelia inflata L. ...................................................................... 409 174. Wymiotnica (ipekakuana) prawdziwa - Uragoga ipecacuanha Baill. ..................................... 409 175. Zimowit jesienny - Colchicum autumnale L.......................................................................... 410 176. arnowiec miotlasty - Sarothamnus scoparius (L.) Wimm. ................................................... 411 Pimiennictwo............................................................................................................................ 412 Spis dzie zawierajcych drzeworyty rolin leczniczych zamieszczone w niniejszej ksice ....................................................................................................................................... 412 Indeks rzeczowy ........................................................................................................................ 413