Terence McKenna

POKARM BOGW

w przekadzie Dariusza Misiuny

Warszawa 2007

Terence McKenna Food of the Gods Copyright 1992 by Terence McKenna All rights reserved Na stronach rozdziaowych wykorzystano obrazy Saida Ouarzaza, pochodzce z Galerie d'Art Damgart w As-Suwajrze.

przekad Dariusz Misiuna

redakcja stylistyczna Mateusz Janiszewski

projekt okadki Wojciech Benicewicz Joanna John

skad i amanie Joanna John

Copyright for the Polish edition by Okultura, Warszawa 2007

Wydanie I ISBN 978-83-88922-13-8 Wydawnictwo Okultura skr. poczt. 435, 00-950 Warszawa 1 www.okultura.pl

PODZIKOWANIA

Pragn podzikowa wszystkim moim przyjacioom i wsppra cownikom za okazan mi cierpliwo, a take za sowa otuchy, ktre pomogy mi w pracy nad niniejsz ksik. Dotyczy to w szczeglno ci Ralpha Abrahama, Ruperta Sheldrakea, Ralpha Metznera, Dennisa McKenny, Chrisa Harrisona, Neila Hassalla, Dana Levy'ego, Erne sta Waugha, Richarda Birda, Roya i Diane Tuckmanw, Faustina Braya i Briana Wallacea oraz Marion i Allana Hunt-Badinerw. Ksika ta wiele zawdzicza te mojej korespondencji z dr Elizabeth Judd i Mar kiem Lamoreaux, ktrzy przekazali mi wakie informacje, w istotny sposb wpywajce na styl mojego mylenia. Oczywicie za wycignite z nich wnioski ponosz osobist odpowiedzialno. Olbrzymi wpyw na ksztat tego dziea mia mj przyjaciel, archi wista Michael Horowitz, ktry nie do, e wnikliwie przeczyta cay mj rkopis, poddajc go wnikliwej krytyce, to nie omieszka odda mi do dyspozycji zasobw ilustracji pozostajcych w gestii Fitz Hugh Lu dlow Memorial Library, znacznie wzbogacajc wizualn stron mojego wywodu. Za to wszystko nale ci si Michaelu wyrazy szczerego oddania. Szczeglnie wdziczny jestem Michaelowi i Dulce Murphym, Ste ve'owi i Anicie Donovanom, Nancy Lunney, Paulowi Herbertowi, Ka thleen O'Shaughnessy oraz wszystkim pracownikom Esalen Institute za umoliwienie mi bycia wykadowc-rezydentem w czerwcu 1989 i 1990 roku. Spora cz niniejszej ksiki powstaa wanie w Esalen. Chcia bym rwnie podzikowa moim wytrwaym przyjacioom, Lew i Jill Carlinom oraz Robertowi Chartoffowi, ktrzy bodaj jako pierwsi wysu chali fragmentw tej ksiki, nie zdajc sobie nawet z tego sprawy. Moja partnerka yciowa Kat, Kathleen Harrison McKenna, od daw na dzielia ze mn arliw namitno do psychodelicznej gbi i pywa jcych w niej idei, a podczas naszych podry (niekoniecznie tylko tych amazoskich) okazaa si by wspania towarzyszk, wsppracow niczk oraz muz. Ksika ta nie powstaaby, gdyby nie wielka pomoc i wsparcie, ja kie otrzymaem od Kat i moich dzieci, Finna i Klei. Nie przeszkadzay im moje wahania nastrojw i dugie okresy twrczej hibernacji. Pragn przekaza im wyrazy mojej najgbszej mioci. Dziki, e jestecie.

Wyjtkowe podzikowania nale si rwnie Leslie Meredith, mo jej redaktorce w Bantham Books oraz jej asystentce, Claudine Murphy. Dziki ich niesabncej wierze w warto przedstawionych tu idei miaem do siy i natchnienia, by konsekwentnie penetrowa nowe terytoria my li. Dzikuj te mojemu agentowi, Johnowi Brockmanowi, ktremu za wdziczam inicjacj, jak mona przej tylko w Klubie Rzeczywistoci. Na koniec chciabym okaza moj wielk wdziczno caej spoecznoci psychodelicznej, setkom ludzi, ktrych miaem zaszczyt pozna w trak cie swego ycia spdzonego na poszukiwaniach choby fragmentu pira pawiego anioa. To wanie ci staroytni i wspczeni szamani, badaj cy wczeniej nieznane terytoria, pokazali mi waciw drog i stali si obiektem mego natchnienia.

SPIS T R E C I
0. W P R O W A D Z E N I E : M a n i f e s t n a r z e c z n o w e g o s p o s o b u m y l e n i a o n a r k o t y k a c h 11

Kopoty z waciw ocen sytuacji Odrodzenie archaicznoci Nowy manifest Dziedzictwo dominatorw I. RAJ 1. K r a j o b r a z s z a m a s k i Szamanizm a zwyczajna religia Techniki ekstazy wiat zoony z jzyka wiat wyszych wymiarw Mem szamaski Szamanizm a zagubiony inny wiat 2. M a g i a w p o k a r m i e Opowie o naszych wochatych kuzynach Jeste tym, co jesz Symbioza Nowe spojrzenie na ewolucj czowieka Prawdziwe brakujce ogniwo Trzy due kroki w rozwoju gatunku ludzkiego Z dala od Lamarcka Wyrabianie smaku 3. W p o s z u k i w a n i u p i e r w o t n e g o d r z e w a y c i a Halucynogeny jako prawdziwe brakujce ogniwo w acuchu ewolucji Szukanie drzewa ycia Pielenie kandydatw Rolina Ur Czym s halucynogeny rolinne Transcendentny Inny 4. R o l i n y i s s a k i n a c z e l n e : p o c z t w k i z e p o k i k a m i e n i a Ludzka wyjtkowo Umiejtnoci poznawcze czowieka Przemiany map Narodziny ludzkiej wyobrani w czasach prehistorycznych Wzorce i wgldy Katalizowanie wiadomoci Ciao stao si sowem Kobiety i jzyk 5. N a w y k w kulturze i religii 79 65 53 35 23

Ekstaza Szamanizm jako katalizator spoeczny Monoteizm Patologiczny monoteizm Archaiczna seksualno Ibogaina u Fangw Rnice w polityce seksualnej 6. P a s k o w y E d e n u Paskowy Tassili Cywilizacja okrgej gowy Raj odnaleziony? Kultura brakujcego ogniwa Afrykaska ksiga rodzaju atal Hyk Istotna rnica Umys rolinny Holizm Gai I I . RAJ U T R A C O N Y 6. Poszukiwanie Somy, zotej t a j e m n i c y Wed Nawizywanie kontaktu z umysem natury Soma - co to takiego? Haoma i Zaratusztra Haoma i Harmalina Muchomorowa teoria Wassonw Argumenty przeciwko muchomorom czerwonym Pomyki Wassona oraz inne moliwe rda Somy Peganum harmala jako Soma Soma jako mski bg ksiyca Soma i bydo Wtpliwoci Wassona Bardziej wiarygodny argument Indoeuropejczycy 115 91

8. Z m i e r z c h E d e n u : K r e t a

minojska i misteria eleuzyjskie

137

Porzucenie tajemnicy Upadek atal Hyk i nadejcie krlewskiej ery Minojskie fantazje grzybowe Mit o Glaukosie Mid i opium Zwizek z Dionizosem Misteria w Eleusis Misterium psychodeliczne? Teoria piwa sporyszowego Psylocybinowa teoria Gravesa Granica historii 9. A l k o h o l i a l c h e m i a d u c h a Tsknota za rajem Alkohol i mid Wino i kobiety Narkotyki naturalne i syntetyczne Alchemia i alkohol Alkohol jako bicz Alkohol i kobieco Stereotypy pciowe i alkohol 10. B a l l a d a o t k a c z a c h m a r z y c i e l a c h : C a n n a b i s i k u l t u r a Haszysz Scytowie Indie i Chiny Cannabisowy styl kulturowy Klasyczne cannabis Cannabis a jzyk opowieci Orientomania a pojawienie si cannabis w Europie Cannabis a dziewitnastowieczna Ameryka Przemiany w podejciu do narkotykw Fitz Hugh Ludlow Cannabis w dwudziestym wieku I I I . PIEKO 11. Bogo buduaru: cukier, kawa, herbata i czekolada 183 165 153

Poszerzenie smaku ycie bez przypraw Pojawienie si cukru Spoywanie cukru jako nag Cukier i niewolnictwo Cukier a styl kulturowy oparty na dominacji Narkotyki osb szlachetnie urodzonych Kawa i herbata: uywki zastpujce alkohol Herbata zgotowaa rewolucj Cykle eksploatacji Kawa Przeciw kawie Czekolada 12. Dym w oczy: opium i tyto 203

Postawy paradoksalne Wprowadzenie zwyczaju palenia w Europie Staroytny powab opium Opium alchemikw Krtko o tytoniu Szamaskie tytotnie Tyto jako lek znachorw Przeciw tytoniowi Zwycistwo tytoniu Wojny opiumowe Opium i kultura: De Quincey Pocztki psychofarmakologii 13. S y n t e t y k i : h e r o i n a , k o k a i n a i T V 221

Twarde narkotyki Kokaina: horror bieli O poytkach kokainy Wspczesna histeria antynarkotykowa Rzdy a narkotyki Midzynarodowe agencje wywiadowcze a narkotyki Narkotyki elektroniczne Ukryty propagandysta IV. R A J P R Z Y W R C O N Y ? 14. K r t k a h i s t o r i a p s y c h o d e l i k w 237

Halucynogeny nowego wiata Ayahuasca Ojciec psychofarmakologii Rozkosze meskaliny Wspczesny renesans Wie o grzybach z nowego wiata Wynalezienie LSD Otwarcie puszki Pandory LSD a lata szedziesite Richard Schultes i halucynogeny rolinne Leary na Harvardzie Psylocybina: psychodeliki w latach siedemdziesitych Psychodeliczne implikacje Spoeczna wiadomo problemu

15. Z a p o w i e d p o w r o t u d o r a j u a r c h a i c z n e g o ?

259

Dostpne moliwoci Tryptaminy halucynogenne Sekretne przeycia Stawianie czoa odpowiedzi amigwka z omiornic Sztuka i rewolucja Rozwj wiadomoci Wojna narkotykowa Hiperprzestrze a wolno czowieka Nowe propozycje Dowiadczenia z DMT Prawo a hiperprzestrze Spotkania z niezwykym nadumysem Powrt do korzeni Zgubny wpyw fundamentalistw religijnych Kwestia legalizacji Sensowna propozycja EPILOG P R Z Y P I S Y KOCOWE GLOSARIUSZ BIBLIOGRAFIA INDEKS N A Z W I OSB 285 291 297 303 311

0. W P R O W A D Z E N I E : MANIFEST NA RZECZ NOWEGO SPOSOBU MYLENIA O N A R K O T Y K A C H

Widmo kry po kulturze naszej planety, widmo narkotykw. Re nesansowa definicja godnoci ludzkiej, ktra wyksztacia system war toci wspczesnej cywilizacji Zachodu, przeywa powane zaamanie. W mass-mediach moemy usysze alarmistyczne doniesienia o szale stwie i naogu, ktry trawi ludzko od chwili wejcia w pakt z farmako logi, marketingiem i szybkimi rodkami przemieszczania si. Nieznane wczeniej substancje chemiczne trafiaj do powszechnego obiegu w ra mach pozbawionej wszelkich regu gospodarki wiatowej. W niewoli rozmaitych, legalnych i nielegalnych, towarw promujcych obsesyjne zachowania znajduj si rzdy i narody wielu pastw Trzeciego wiata. Nie jest to oczywicie nic nowego. Sytuacja ulega jednak pogorsze niu z roku na rok. Jeszcze do niedawna midzynarodowe kartele narko tykowe znajdoway si pod kontrol rzdw i agencji wywiadowczych, ktre przy ich pomocy szukay dodatkowych, niewidzialnych" rod kw finansowych dla realizacji wasnych zinstytucjonalizowanych form zachowa obsesyjnych.1 Obecnie, z powodu gwatownie rosncego za potrzebowania na kokain kartele te urosy w si, zagraajc nawet swoim dawnym mocodawcom. 2 Nie pozostaje n a m wic nic innego, jak tylko przyglda si smut nemu spektaklowi wojny z narkotykami", w ktrym bior udzia nie mrawe instytucje rzdowe, nierzadko uwikane w konflikt interesw, poniewa zwizane z tymi samymi midzynarodowymi kartelami nar kotykowymi, ktre podobno maj zwalcza. Trudno dociec rde masowej konsumpcji narkotykw, jeli si nie zna samej natury dowiadczenia narkotykowego i kryjcych si za ni wielowiekowych wzorcw. Choby z tej racji warto si im przyjrze, po niewa naszemu przyszemu yciu na Ziemi nieuchronnie bdzie towa rzyszyo legalne i nielegalne spoywanie substancji psychoaktywnych.
KOPOTY Z WACIW OCEN SYTUACJI

Jakakolwiek prba zrozumienia roli tych substancji w naszej kul turze musi si wiza z poznaniem samej istoty przyzwyczajenia, czyli

11

P O K A R M

B O G W

pewnej staej tendencji lub praktyki". Nawyki to po prostu regularnie powtarzane przez nas zachowania, ktrych sens zazwyczaj jest nam nie znany. Wedug starego, dobrego powiedzenia czowieka mona pozna po jego nawykach". Caa nasza kultura skada si ze zwyczajw, ktre dziedziczymy po rodzicach i naszym otoczeniu i dopiero z biegiem cza su modyfikujemy je zgodnie ze zmieniajcymi si warunkami ycia i in spirujcymi nowinkami. Niezalenie jednak od tego, jak bardzo powolne wydawayby si nam te modyfikacje, w porwnaniu z wolniejszymi od lodowcw prze mianami gatunkw i ekosystemw, kultura sprawia wraenie szalone go spektaklu nieustannych zmian i innowacji. W odrnieniu od natu ry, kultura nie podlega prawom ekonomii. Kieruje ni zasada innowacji przebiegajcych ze skrajnoci w skrajno. Kiedy pochaniaj nas nasze przyzwyczajenia i jestemy skonni da im z siebie wicej, anieli jest to przyjte w naszych normach kultu rowych, zyskuj one miano obsesji. W tego rodzaju sytuacjach czujemy, e zatracilimy co, co wiadczy o naszej ludzkiej istocie - nasz woln wol. Obsesje potrafi przyjmowa rozmait posta: od bardzo niegro nych zachowa w stylu porannej lektury gazety, poprzez rozmaite formy kolekcjonowania dbr materialnych, a po wadz nad innymi ludmi, jak to si dzieje w przypadku licznych politykw. Wielu z nas pewnie jest kolekcjonerami, ale tylko nieliczni mieli sposobno tak gbokiego pogrenia si w obsesjach, by sta si wiel kimi posiadaczami ziemskimi lub politykami. U przecitnych ludzi ob sesje zazwyczaj dotycz biecej sytuacji, natychmiastowego zaspokojenia uczucia godu, dzy seksu i narkotykw. Kiedy istotn rol w formowaniu si obsesji maj skadniki chemiczne zawarte w poywieniu i narkotykach (zwanych take metabolikami), mamy do czynienia z tzw. naogiem. Naogi i obsesje to zachowania wystpujce tylko u ludzi, mimo i znane s przypadki soni, szympansw, a nawet motyli poszukujcych stanw upojenia. 3 Wystarczy porwna umiejtnoci jzykowe szym pansw i delfinw z mow ludzk, by przekona si o jakociowo r nym charakterze tych zwierzcych zachowa. Nawyk. Obsesja. Nag. Sowa znaczce ciek ubezwasnowol nienia. Specyfika naogu polega na wypieraniu si swojej wolnej woli,

O.

W P R O W A D Z E N I E

co w naszej kulturze bywa jednoznacznie kojarzone z grzechem mier telnym, szczeglnie jeli dotyczy mao n a m znanych, egzotycznych nao gw. W dziewitnastym wieku o opiumistach mwio si, e zaprzedali dusz opium", co w sposb wyrany odnosio si do idei optania przez jak nieposkromion, diabelsk si. W dwudziestym wieku osoby uza lenione od narkotykw przestay by traktowane jak optane, ponie wa zaczto mwi o naogu jako o chorobie. Wraz z tego rodzaju podej ciem radykalnie zmniejszya si rola wolnej woli. Ostatecznie, nikogo nie mona obarcza odpowiedzialnoci za nabyte lub rozwinite choroby. Jednak obecnie, bardziej ni kiedykolwiek, ludzka zaleno od substancji chemicznych peni istotn rol w tworzeniu si i podtrzymy waniu wartoci kulturowych. Proces ten narasta od poowy dziewitnastego wieku, kiedy to rozwj chemii organicznej zacz dostarcza naukowcom, lekarzom, a w kocu prawie wszystkim czonkom spoeczestw, niekoczcego si arsenau narkotykw syntetycznych. Wspczeni ludzie maj do czy nienia z substancjami coraz to silniejszymi, skuteczniejszymi, duej dziaajcymi, a w niektrych przypadkach znacznie bardziej uzalenia jcymi od swych naturalnych odpowiednikw. (Ciekawy przypadek sta nowi kokaina, ktra cho jest produktem naturalnym, w swej oczysz czonej i skoncentrowanej postaci bywa wyjtkowo niebezpieczna.) Rozwj oglnowiatowej kultury informacyjnej doprowadzi do wszechobecnoci informacji na temat rekreacyjnych, afrodyzjakalnych, pobudzajcych, uspokajajcych i psychodelicznych rolin, odkrytych wczeniej przez mdrych ludzi yjcych w odlegych i trudno dostp nych rejonach wiata. W tym samym czasie, gdy fala informacji bota nicznych i etnograficznych zalaa spoeczestwo zachodnie, uatwia jc n a m dostp do obcych zwyczajw kulturowych, a zatem poszerzajc zakres naszych moliwoci, dokonano wielkiego postpu, jeli chodzi o syntez skomplikowanych moleku organicznych oraz rozumienie me chanizmw rzdzcych genami i procesami dziedziczenia. Wszystkie te nowe odkrycia i technologie przyczyniy si do powstania cakowicie no wej inynierii psychofarmakologicznej, w nastpstwie za do wykszta cenia nowej kultury. Jej owocem s stworzone od zera narkotyki pokroju MDMA czyli Ecstasy oraz sterydy anaboliczne, stosowane przez spor-

13

P O K A R M

B O G W

towcw i nastolatkw w celu pobudzania rozwoju mini. Stanowi one zwiastun epoki, w ktrej ingerencja psychofarmakologiczna w ludzki wy gld, zachowanie i uczucia bdzie coraz czstsza i coraz bardziej skuteczna. Z tej perspektywy wiara w to, e mona podda oglnowiatowym regulacjom prawnym setki czy tysice atwych do wyprodukowania, chtnie kupowanych, lecz nielegalnych substancji syntetycznych, musi si wyda niedorzeczna i odraajca kadej osobie pragncej bardziej otwartego, a mniej zniewolonego spoeczestwa. ODRODZENIE ARCHAICZNOCI W ksice tej postaram si pokaza, w jaki sposb moe doj do odrodzenia si archaicznej, czyli przedprzemysowej i przedpimiennej postawy wobec wsplnoty, spoywanych przez nas substancji oraz przy rody. Mam tu na myli podejcie, ktre przez wiele lat dobrze suyo naszym staroytnym przodkom, zanim nie doszo do wyksztacenia si tzw. zachodniego modelu kultury. Sam termin archaiczny" odnosi si do grnego paleolitu, epoki sprzed siedmiu-dziesiciu tysicy lat, po przedzajcej powstanie i rozprzestrzenienie si rolnictwa. By to okres, w ktrym panowa nomadyzm, gospodarka pasterska i poczucie wspl noty. Termin ten odnosi si rwnie do kultury opartej na hodowli by da, szamanizmie i kulcie Bogini. Postanowiem nada tej dyskusji z grubsza chronologiczny porz dek, wieczc j omwieniem najbardziej futurystycznych nurtw kul tury wspczesnej, w ktrych odbijaj si liczne archaiczne wzorce. B dziemy wic przygldali si biegowi dziejw okiem farmakologicznego pielgrzyma. Nieprzypadkowo pozwoliem sobie nazwa cztery czci tej ksiki wielce wymownymi tytuami: Raj", Raj utracony", Pieko" i Raj przywrcony?" Mam te nadziej, e nie wykazaem si w ostat nich z tych tytuw przesadnym optymizmem. Osoby zainteresowane szczegowymi definicjami przytoczonych tu poj znajd je w sowni ku umieszczonym na kocu ksiki. Rzecz jasna, posugiwanie si dawno zdartymi kliszami w dyskusji o narkotykach byoby szalestwem. Wszyscy przecie yjemy w global nym wiecie, powinnimy wic odnale now wizj dla naszej kultury, tak, ktra zjednoczyaby aspiracje ludzkoci z potrzebami planety i za-

14

O.

W P R O W A D Z E N I E

mieszkujcych j jednostek. Przygldajc si zawartej w nas tsknocie za utracon caoci, ktra przejawia si w postawach zalenoci wobec rolin i substancji narkotycznych, znanych n a m od narodzin ludzkoci, zauwaymy istotny brak czego, co staramy si wypeni maostkowym narcyzmem. Kto wie, by moe jedynym sposobem na przywrcenie na szych relacji ze wiatem natury oraz stworzenie lepszych perspektyw dla dalszych losw ludzkoci, jest inteligentne i wiadome posugiwanie si rolinami psychoaktywnymi. Tak czy inaczej, warto si przyjrze, gdzie le rda naszych od wiecznych fascynacji odmiennymi stanami wiadomoci, poniewa bez dokadnego zgbienia tego zagadnienia wszelkie prby budowania spo eczestwa wolnego od narkotykw mog zakoczy si popadniciem w puapk jeszcze wikszych naogw. Cakiem pomocne bdzie przyj rzenie si wpywowi substancji psychoaktywnych na nasze estetyczne i duchowe aspiracje. Naley bowiem wnikliwie rozpatrzy, co stracili my odmawiajc kadej jednostce prawa do bezporedniego kontaktu z sacrum oraz osobistego dowiadczania transcendencji. Mam szczer nadziej, e odpowiadajc sobie na te pytania, zrozumiemy take, ja kie s konsekwencje negowania duchowego wymiaru natury i postrze gania jej jako zwyczajnego rda zasobw do eksploatacji. Oczywicie, powysza dyskusja nie moe by w smak ludziom majcym obsesj na punkcie posiadania wszystkiego pod kontrol, odpornym na wiedz fundamentalistom religijnym oraz wszelkiego rodzaju faszystom. Jest to jednak dyskusja, w ktr warto si wczy. Zagadnienie naszych obecnych relacji z rolinami psychoaktywny mi posiada jeszcze jeden wymiar. Zwraca nas ku myleniu o tym, jak na nasze dzieje wpyway nieustannie zawizywane i zrywane przez nas sojusze z rnymi przedstawicielami wiata rolinnego. Powicimy tej kwestii spor cz niniejszego dziea. Mit zaoycielski naszej kultury rozpocz si w Ogrodzie Eden, wraz ze spoyciem przez praludzi owocu z Drzewa Wiadomoci na temat Dobrego i Zego. Powinnimy wycign nauczk z tej opowieci, jeli nie chcemy, by nasza historia zakoczya si cakowitym zatruciem na szej planety, wymazaniem z pamici jej lasw, dewastacj jej biologicznej tkanki i pozostawieniem po sobie sterty odpadw. Warto te zastanowi

15

P O K A R M

B O G W

si nad tym, czy skoro kiedy zdarzyo nam si przeoczy nasze miejsce w naturze, jestemy jeszcze w stanie osign cakowicie nowe rozumie nie nie tylko naszej przeszoci, ale i przyszoci? Jeeli tylko przywrci my poczucie zwizku z natur jako yw tajemnic, moemy by pewni otwierajcych si przed nami nowych perspektyw dla naszej wdrwki kultur. Jest jeszcze czas, aby obudzi si z historycznego nihilizmu, w jaki popada nasza gboko patriarchalna kultura dominacji. Jedynie od nas zaley, czy przywrcimy nasz dawny, niemal symbiotyczny zwizek z ro linami psychoaktywnymi, dostarczajcymi nam wgldu w wiat rolin ny, dziki czemu mona nauczy si z nimi wsppracowa. Tajemnica naszej wiadomoci i unikalnej zdolnoci do autore fleksji jest w duej mierze pokosiem komunikacji z tym niewidocznym umysem, ktry szamani odnajduj w duchu ywego wiata natury. Ty powe dla kultur szamaskich poznawanie tej tajemnicy nadal stanowi godn uwagi alternatyw dla ycia w kleszczach samoograniczajcej si kultury materialistycznej. Jedynie od nas zaley, czy bdziemy poznawa li te mao znane wymiary naszego istnienia, czy te poczekamy a post pujca dewastacja naszej planety uczyni te poszukiwania mao znacz cymi lub niemoliwymi.
N O W Y MANIFEST

Najwyszy czas, abymy w wielkim dyskursie historycznym, tocz cym si wok idei, gboko przemyleli nasz fascynacj rolinami psy choaktywnymi i narose wok niej nawyki. Musimy uczy si na b dach przeszoci, szczeglnie licznych w epoce lat szedziesitych, ale nie zadawala si prostymi zakazami, jak rwnie naiwn wiar w zba wienny wpyw, jaki rzekomo miayby na nas mie rozmaite, spoywane w przypywie hedonizmu uywki. Potrzeba nam penego zrozumienia tych kwestii, poniewa posiadaj one daleko idce ewolucyjne i histo ryczne implikacje. Wpyw diety mutagennej na ycie pierwszych ludzi oraz egzotycz nych metabolikw na ewolucj neurochemii i kultury to wci niezba dane zagadnienia, mimo e to wanie wszystkoerno prymitywnych czekoksztatnych oraz odkrycie przez nich mocy zawartej w pewnych rolinach zadecydowao o przerzuceniu pierwszych ludzi ze strumie-

16

0.

WPROWADZENIE

nia zwierzcej ewolucji w porywisty potok jzyka i kultury. Nasi odlegli przodkowie odkryli, e kiedy przygotuje si i spoyje konkretne roliny, mona stumi gd, umierzy bl, dozna przypywu nieoczekiwanej energii, naby odpornoci wobec rozmaitych patogenw i rozwin r ne formy aktywnoci poznawczej. Dziki tym odkryciom udao si nam wyruszy w dug podr ku samopoznaniu. Kiedy ludzie stali si stwo rzeniami wszystkoernymi, umiejtnie posugujcymi si narzdziami, ewolucja nabraa gwatownego przyspieszenia, przenoszc si z pasz czyzny drobnych modyfikacji fizycznych w przestrze form kulturo wych, wraz z jej wyrafinowanymi rytuaami, jzykami, pismami, zdol nociami mnemonicznymi oraz technologiami. Te olbrzymie zmiany dokonyway si w duej mierze na skutek synergii zachodzcej pomidzy ludmi, a rozmaitymi rolinami, z kt rymi mieli oni styczno. Dlatego niesychanie istotne jest docenienie wpywu owych rolin na powstanie licznych ludzkich instytucji. Kie dy zostanie on dostrzeony, ludzko znw moe signie do rde ro linnej mdroci i wypracuje korzystne strategie dziaania, polegajce midzy innymi na dbaniu o zerowy przyrost populacji, pozyskiwaniu wodoru z wody morskiej czy masowym recyklingu. Dziki n i m bdzie mona zreorganizowa nasze spoeczestwo wedug bardziej holistycz nych, uwiadomionych ekologicznie, neoarchaicznych wzorcw. Istnieje bardzo bliska i cisa zaleno pomidzy tumieniem na turalnej czowiekowi fascynacji odmiennymi stanami wiadomoci, a obecn sytuacj stanowic zagroenie dla wszelkich form ycia na Ziemii. Tumic bowiem dostp do szamaskiej ekstazy, automatycz nie odcinamy si od odwieajcych zasobw emocji, pyncych z gbo kiego, niemal symbiotycznego zwizku z Ziemi. Nastpstwem tego jest pojawianie si licznych przejaww niedostosowania spoecznego, sprzy jajcych przeludnieniu, zemu gospodarowaniu zasobami naturalnymi i zatruwaniu rodowiska. W dziejach ludzkoci t r u d n o odnale drug kultur, ktra byaby rwnie znarkotyzowana co nasza zachodnia kultu ra przemysowa, a przy tym niewiadoma konsekwencji kultywowanego przez siebie stylu ycia. Co jest jednak najbardziej zdumiewajce, zacho wujemy si tak jakby nic si nie dziao, mimo i wok nas narasta surre alistyczna atmosfera nierozwizywalnych sprzecznoci i kryzysw.

17

P O K A R M

B O G W

Tymczasem, jako gatunek powinnimy zmierzy si z tym histo rycznym dylematem, zamiast zadowala si poowicznymi rozwiza niami. Nie rozwiemy go dopki dopty bdziemy tolerowa kardy naw wadzy i nauki, wyznaczajcych nam granice naszej ciekawoci i zabraniajcych wstpu na nieznane terytoria. Tego rodzaju zakazy na rzucajce ograniczenia ludzkiej wyobrani s niedorzeczne i pozbawio ne sensu. A jednak rzdy chtnie zakazuj bada naukowych nad psychodelikami, ktre by mogy przynie wiele wartociowych wgldw w psychologi i medycyn. Wicej, roszcz sobie pretensje do zakazywa nia ich konsumpcji w celach duchowych i religijnych. Mamy tu do czy nienia z jaskrawym pogwaceniem praw obywatelskich, kiedy to wadza wkracza na teren zarezerwowany dla religijnej wraliwoci. W rzeczywi stoci nie chodzi tu o tumienie jakiej tam religijnej wraliwoci, ale sa mej istoty religijnoci, dowiadczenia religio opartego na zwizkach czo wieka z rolinami, przeywanego jeszcze przed pojawieniem si historii. Nie wolno nam duej odwleka uczciwego rachunku prawdziwych strat i zyskw posugiwania si rolinami i substancjami psychoaktyw nymi w porwnaniu do strat i zyskw zwizanych z zakazem ich spo ywania. Nasza kultura znajduje si obecnie przed do okrutn, Or wellowsk perspektyw unicestwiania owego dylematu przy pomocy terrorystw w policyjnych i wojskowych mundurach, represjonujcych konsumentw tych substancji oraz ich producentw zamieszkujcych kraje Trzeciego wiata. Powodem tych represji jest oczywicie lk, rezul tat niedoinformowania i braku wiedzy historycznej. Szeroko rozpowszechnione w spoeczestwie zachodnim negatyw ne nastawienie do substancji psychoaktywnych da si czciowo wytu maczy gboko zakorzenionymi uprzedzeniami kulturowymi. Dziki substancjom wywoujcym zmiany w wiadomoci okazuje si bowiem, e nasze ycie psychiczne posiada podstawy fizyczne, co w sposb dra matyczny podwaa chrzecijask wiar w nienaruszalny i szczeglny pod wzgldem ontologicznym status duszy. A na dodatek stawia w nie zrcznej sytuacji cakiem wspczesn wiar w nienaruszalno ego oraz struktur kontrolnych. Innymi sowy, sam kontakt z rolinami psycho delicznymi oznacza zakwestionowanie dominujcego w naszej kulturze wiatopogldu.

18

0. WPROWADZENIE

Podczas naszej podry przez epoki dziejw jeszcze nie raz zajmie my si kwesti miejsca ego w kulturze dominujcej. Albowiem w rzeczy samej strach, jaki odczuwa ego na myl o zniesieniu granic pomidzy jani i wiatem, jest nie tylko odpowiedzialny za tumienie odmien nych stanw wiadomoci, ale tumaczy rwnie, skd si bierze repre sjonowanie kobiecoci oraz niech wobec co bardziej egzotycznych i transcendentalnych dowiadcze. Z sytuacj t mamy do czynienia od czasw prehistorycznych, a konkretnie od 5000-3000 r. p.n.e., kiedy to patriarchalni najedcy zniszczyli spoeczestwo oparte na poczuciu partnerstwa i pooyli kres swobodnemu, eksperymentalnemu badaniu natury przez szamanw. W wysoce zorganizowanych spoeczestwach t archaiczn tradycj zastpiono tradycj, w ktrej gwn rol zaczy odgrywa dogmaty, kapani, patriarchat, wojny, koniec kocw za ra cjonalne i naukowe" wartoci dominacyjne. Jak dotd nie wyjaniem, co kryje si za stosowanymi przeze mnie pojciami partnerskich" i dominacyjnych" stylw kultury Ot, za wdziczam te poyteczne pojcia Riane Eisler, ktra wyoya je w swo im istotnym, rewizjonistycznym studium historii ludzkoci pt. Chalice and the Blade. 4Wedug Eisler partnerskie" modele spoeczestwa po przedzay dominacyjne" formy organizacji spoecznej, z ktrymi mu siay pniej konkurowa w warunkach opresji. Kultury dominacyjne s hierarchiczne, paternalistyczne, materialistyczne i zdominowane przez mczyzn. Eisler wierzy, e napicie wytworzone pomidzy tymi dwoma modelami kulturowymi oraz zwycistwo opartej na dominacji organi zacji spoecznej s dwiema gwnymi przyczynami naszego wyobcowa nia z natury, z nas samych i od siebie nawzajem. Jej dzieo w znakomity sposb czy kwesti wyksztacenia si na szej kultury w krajach staroytnego Bliskiego Wschodu z toczc si obecnie debat polityczn na temat feminizacji kultury i potrzeby prze zwycienia wzorw mskiej dominacji w celu zbudowania lepszej przy szoci. Jej analiza polityki pci omija puapki modnego dzi dyskursu na temat plusw i minusw staroytnego matriarchatu" i patriarchatu". Czyni to dziki wprowadzeniu rozrnienia na spoeczestwa partner skie i spoeczestwa dominacyjne. Eisler, posugujc si danymi arche ologicznymi, dowodzi e przez wiele stuleci w krajach Bliskiego Wscho-

19

P O K A R M

B O G W

du funkcjonowa partnerski model spoeczny, obywajcy si bez wojen i konfliktw. Wojna i patriarchat pojawiy si dopiero wraz z zaistnie niem wartoci dominacyjnych. DZIEDZICTWO DOMINATORW Nasza kultura, zatruwana technologicznymi odpadami i egocen tryczn ideologi, jest nieszczsn dziedziczk dominacyjnej postawy, ktra postrzega wszelkie prby zmiany wiadomoci przy pomocy rolin i substancji halucynogennych za dziaanie ze, narcystyczne i perwersyj nie antyspoeczne. W niniejszym dziele postaram si wykaza, e stu mienie szamaskiej gnozy, a co za tym idzie stumienie postawy ycio wej kadcej nacisk na ekstatyczne rozpuszczanie ego, odaro nas z sensu ycia i sprawio, e stalimy si wrogami naszej planety, nas samych i na szych wnukw. Mordujemy nasz planet tylko po to, by houbi bdne zaoenia opartego na egoizmie i dominacji stylu kulturowego. Najwyszy czas to zmieni.

20

I
RAJ

KRAJOBRAZ SZAMASKI

Raongi siedzi w ciszy i skupieniu, wpatrzony w blask dogorywaj cego ogniska. Czuje, e jego ciao zwija si w sobie niczym wgorz. Gdy tylko przychodzi mu to na myl, widzi przeronit gow wgorza, sk pan w bkitnej powiacie. Gowa ta wyania si tu przed n i m z mrocz nej przestrzeni. O, matko ducha pierwszego wodospadu..." O, babko pierwszych rzek..." Poka si, uka si!" W odpowiedzi na te sowa ciemno okalajca coraz wiksz po sta wgorza nagle rozbyska si iskrami. Fale wiata wzbijaj si ku nie bu, czemu towarzyszy coraz goniejszy ryk. Oto pierwsza maria" - roznosi si gos Mangiego, starszego sza mana wioski Jarocamena. Jest silna. Bardzo silna". Mangi milknie, gdy nadchodz wizje. Znajduj si na skraju Venturi, re alnego wiata, strefy bkitnej. Nie sposb usysze dwiku padajcego na ze wntrz deszczu. Opadajce zesche licie mieszaj si z dwikiem odlegych dzwonw. Ich szelest przypomina bardziej wiato ni jakikolwiek dwik.

***
Jeszcze do niedawna praktyki Mangiego i jego odlegego amazo skiego plemienia posiaday odpowiedniki na caym wiecie. Dopiero w minionych kilku tysicleciach wykorzenia je teologia oraz coraz bar dziej wyrafinowane, cho niekoniecznie poyteczne rytuay. S Z A M A N I Z M A Z W Y C Z A J N A RELIGIA Gdy po raz pierwszy przyjechaem do grnej Amazonii na poczt ku 1970 roku, miaem ju ze sob dowiadczenie kilkuletniego pobytu w krajach azjatyckich. Azja jest miejscem, gdzie rozbite skorupy zuy tych ontologii religijnych zacielaj zakurzony krajobraz niczym pance rze krabw na play. Podrowaem po Indiach w poszukiwaniu cudow nego. Odwiedzaem witynie i aramy, dungle i grskie kryjwki. Tyle

23

P O K A R M

B O G W

e joga, yciowe powoanie, obsesja nielicznych zdyscyplinowanych ascetw, nie potrafia zaprowadzi mnie do wewntrznych krain, ktrych szukaem. Nauczyem si w Indiach jednego - wszdzie tam, gdzie poncy ar ducha pogra si w odmtach, religia staje si niczym wicej jak zgie kiem. W Indiach religia wyziera ze zmczonych wiatem oczu, bdcych wiadkiem czterech tysicy lat historii stanu kapaskiego. Wspcze ni Hindusi byli dla mnie ywym przeciwiestwem archaicznych sza manw. Prawdziwych szamanw odnalazem dopiero w dolnym rejonie kolumbijskiego Rio Putumayo, dokd przyjechaem bada szamaskie rytuay spoywania rolin halucynogennych. Szamanizm jest praktyk pochodzc z grnego paleolitu, bdc pochodn tradycji uzdrowicielskiej wrbiarskiej i ceremonialnej, od woujcej si do magii przyrody, ktrej podstawy rozwiny si w okre sie od pidziesiciu do dziesiciu tysicy lat temu. Mircea Eliade, autor Szamanizmu: archaicznych technik ekstazy,1 czoowy autorytet wsp czesnego religioznawstwa, wykaza e we wszystkich czasach i rejo nach wiata szamanizm utrzymywa zadziwiajc wewntrzn spjno praktyk i wierze, w zwizku z czym na przykad praktyki szamanw arktycznych z plemienia Inuit oraz szamanw Witoto z grnej Amazo nii wyglday bardzo podobnie. Jednym z gwnych ich aspektw bya ekstaza. Omwiem t kwesti w ksice napisanej z moim bratem, no szcej tytu The Invisible Landscape: Ekstatyczny aspekt tradycji szamaskiej nieco trudniej zanalizowa, poniewa jest on zaleny od stopnia podatnoci danego nowicjusza na stany transu i ekstazy; nowicjusz moe popada w zmienne nastroje, by kruchy i chorowity, wie ywot samotnika, a take (cho jak przyznaj niektrzy autorzy wcale niekoniecznie) popada w epilepsj lub katatoni.5 Niezalenie od tych predyspozycji, stanowi one tylko punkt wyjcia do inicjacji. Nowicjusz, majc na swoim koncie chorob psychosomatyczn lub pewne, mniej lub bardziej wyrane psychologiczne aberracje, zapa da w kocu na chorob inicjacyjn, podczas ktrej ley niczym kto mar twy lub przez wiele dni jest pogrony w gbokim transie. W tym czasie nachodz go we nie duchy pomocnicze, od ktrych moe otrzyma wska zwki. Jedna rzecz jest niezmienna. W trakcie tego przeduonego stanu

24

1.

K R A J O B R A Z SZAMASKI

transowego nowicjusz przechodzi epizod mistycznej mierci i odrodzenia. Moe postrzega siebie jako szkielet, na ktry nakada nowe cielesne szaty. Zdarza si te, e widzi, jak jego ciao gotuje si w kotle i jest pochaniane przez duchy zanim stanie si ponown caoci. Niektrym nowicjuszom przydarzaj si i inne wizje. Mog na przykad wyobrazi sobie, e s oper owani przez duchy, ktre usuwaj ich narzdy i w ich miejsce wkadaj ro zmaite magiczne kamyki". Eliade wykaza zasadnicz niezmienno oglnej struktury sza manizmu. Wedug niego, chocia niektre motywy szamaskie mog rni si pod wzgldem kulturowym i indywidualnym, nowicjusz sza maski zawsze przechodzi symboliczn mier i odrodzenie. Mamy tu do czynienia z przebiegiem radykalnej transformacji czowieka w nadczowieka. Szaman posiada dostp do nadludzkiej paszczyzny rzeczywi stoci, skd kontroluje stany ekstazy, podruje po wiecie duchw i, co najwaniejsze, leczy i wry. Jak zauwaylimy w The Invisible Landscape: Krtko ujmujc, po dokonanej inicjacji szaman przechodzi ze stanu wieckiego w stan uwicony. Udaje mu si nie tylko uzdrowi samego sie bie, lecz rwnie leczy innych ludzi wieo pozyskan moc. Niesychanie istotne jest zrozumienie, e szaman nie jest ot, takim sobie zwykym cho rym lub szalonym czowiekiem, ale kim, kto sam siebie wyleczy i jest zmuszony do praktyk szamaskich, jeli zamierza pozosta wyleczonym.2 Warto tu zauway, e Eliade celowo posugiwa si pojciem pro fana" dla wyranego odrnienia profanicznego wiata codziennego do wiadczenia, od sakralnego wiata, ktry jest Cakowicie Inny". 3 TECHNIKI EKSTAZY Nie wszyscy szamani upajaj si rolinami psychoaktywnymi w ce lu osignicia ekstazy, ale kada praktyka szamaska zmierza ku eks tazie. Bbnienie, techniki oddechowe, poddawanie si rozmaitym pr bom, stosowanie godwek, iluzjonistycznych sztuczek czy abstynencji seksualnej - wszystko to suy wprowadzeniu si w stan transu, bez kt rego praktyka szamaska nie jest moliwa. Tym niemniej, adna z tych metod nie jest tak stara, potna i skuteczna jak posugiwanie si roli nami zawierajcymi konkretne skadniki chemiczne wywoujce wizje.

25

P O K A R M

B O G W

Dla wielu ludzi Zachodu praktyka ta moe wydawa si dziwna i obca. Dzieje si tak, poniewa w naszym spoeczestwie substancje psychoaktywne maj opini niebezpiecznych lub frywolnych i jeli ju z penym bogosawiestwem mona je stosowa, to tylko w medycynie, w leczeniu pacjentw psychiatrycznych, na ktrych nie podziaay inne metody. W potocznym wyobraeniu uzdrowicielem jest zawodowy le karz w kitlu, ktry dziki posiadanej przez siebie wiedzy potrafi leczy. Tyle e w lekarz posiada dostp wycznie do wiedzy klinicznej, wyzu tej z dramaturgii choroby. Ta za ma inny przebieg u kadej osoby. W przypadku szamanizmu mamy do czynienia z innym podej ciem. Tu sam lekarz, czyli szaman, aplikuje sobie substancje psychoak tywne. Zaywane przez niego roliny nie maj na celu pobudzenia uka du odpornociowego czy innych naturalnych zasobw ciaa niezbdnych do wykorzystania w walce z chorob. Roliny maj pomc szamano wi w podry do niewidzialnej krainy, gdzie przyczynowo-skutkowa struktura zwyczajnego wiata zostaje zastpiona racjonalnoci magii naturalnej. W tej krainie jzyk, idee i znaczenie maj wiksz moc od za sady przyczyny i skutku. Przy pomocy poetyki wzmacnia si tam wspodczuwanie, umiejtno wyczuwania rezonansu przedmiotw i inten cji oraz wasn wol. Przywouje si wyobrani, ktrej formy czasami staj si namacalne. W ramach magicznego nastawienia umysu szamana zwyczaj ne powizania wiata z prawami natury trac na znaczeniu i s ignorowane.
WIAT Z O O N Y Z J Z Y K A

Nasz wiat skada si z jzyka. Zawdziczamy t wiedz wielotysicletniej tradycji szamaskiej. Cho wiedza taka kci si z oczekiwa niami wspczesnej nauki, ta radykalna propozycja w gruncie rzeczy zgadza si z obecnym stylem mylenia o jzyku. Misia Landau, antropolog z Uniwersytetu Bostoskiego, powiada e Dwudziestowieczna rewolucja w lingwistyce polega na zrozumieniu, e jzyk nie jest zwyczajnym narzdziem przekazywania naszych wy obrae na temat wiata, ale przede wszystkim instrumentem, dziki ktremu wiat moe zaistnie. Rzeczywisto nie jest po prostu prze ywana" czy odzwierciedlana" w jzyku, poniewa w istocie jest przez niego stwarzana". 4

26

1.

K R A J O B R A Z

SZAMASKI

Z punktu widzenia szamana psychodelicznego wiat bardziej przy pomina opowie, anieli skomplikowane struktury fizyczne, o ktrych prawi wspczeni arcykapani. Dla szamana kosmos jest opowieci, ktra nabiera cech prawdy w trakcie opowiadania. Taka perspektywa pozwala ludzkiej wyobrani na kontrol nad rzeczywistoci. Wolno, osobista odpowiedzialno i docenienie prawdziwego rozmiaru i inteli gencji wiata moe stanowi doskonay grunt dla przeywania auten tycznie neo-archaicznego ycia. Oddawanie czci jzykowi i procesowi komunikacji oraz wiara w ich moc to fundamenty szamaskiej cieki. Z tej wanie przyczyny szaman jest odlegym przodkiem poety i artysty. W odczuwanej przez nas potrzebie przynaleenia do wia ta zawiera si konieczno wyraania si poprzez twrcz dziaalno. Ostateczne rdo tej kreatywnoci kryje si w misterium jzyka. Eks taza szamaska to akt poddastwa, ktry uwierzytelnia zarwno jed nostkowe ja", jak i to, czemu si ono poddaje, czyli tajemnic istnie nia. Biorc pod uwag to, e nasze mapy rzeczywistoci s w znacznej mierze produktem sytuacji, w jakiej si znajdujemy, posiadamy skon no do pomijania wzorcw czasu i przestrzeni wystpujcych w wik szej skali. Moemy je zrozumie jedynie wtedy, gdy uzyskamy dostp do Transcendentalnego Innego. Szamanizm, za pomoc jzykowej brawu ry, zmierza do uzyskania ogldu na wyszym poziomie. Szamanem jest osoba, ktra osigna wgld w pocztek i kres wszelkiego istnienia i po trafi t wizj przekaza. Racjonalny myliciel nie jest w stanie tego zro zumie, ale techniki szamaskie su temu wanie celowi i std czerpi sw moc. Wikszo z tych technik posuguje si rolinami halucyno gennymi, magazynami ywej rolinnej gnozy, ktra spoczywa, niemal zapomniana, w naszej pradawnej przeszoci. WIAT W Y S Z Y C H W Y M I A R W Szaman, wkraczajc do krlestwa rolin, staje si w pewnym sensie uprzywilejowany wzgldem pozostaych ludzi, poniewa otrzymuje do stp do wyszego wymiaru, z ktrego moe przyglda si dowiadcze niu. W potocznym rozumieniu jzykowi przypisuje si pewne w miar stae cechy, wsplne wszystkim ludziom, nawet jeli uznaje si, e kady z jzykw rozwija si w czasie i bywa zmienny. Skoro jednak zakada-

27

P O K A R M

B O G W

my, e istnieje co takiego jak wsplny nam wszystkim materia jzyko wy, jak to si dzieje, e jzyk Indian Hopi nie posiada czasu przesze go i przyszego ani adnych poj? Jakim wic sposobem wiat Indian Hopi moe przypomina nas wasny? Co mona powiedzie o wiecie Inuitw, ktrych koniugacja nie posiada pierwszej osoby? Czy moe by on podobny do naszego? Duo mwi si o jzyku, o jego wewntrznych reguach, gramaty ce. Niewiele jednak uwagi powica si ksztatowaniu i okrelaniu przez jzyk granic rzeczywistoci. By moe, sam jzyk atwiej zrozumie, kiedy postrzega si go jako co magicznego, poniewa w magii istnieje ukryte zaoenie, e wiat tworzy si z jzyka. Jeli uznamy jzyk za podstawowe rdo wiedzy, musimy przy zna, e my, ludzie Zachodu znalelimy si w lepym zauku, ponie wa tylko w tradycjach szamaskich moemy odnale odpowied na nurtujce nas pytania: kim jestemy, skd pochodzimy, dokd zmierza my? Nigdy wczeniej nie bya ona tak istotna jak dzisiaj, kiedy dosownie wszdzie widzimy, e nauka nie potrafi dostarcza strawy naszej duszy. Naszym udziaem staje si zatem chwilowa niemoc ducha, przejawiajca si pod postaci znudzenia. Jeli nadal bdziemy zachowywa si beztro sko, wejdziemy wnet w faz krytyczn zbiorowego ciaa i umysu. C jednak uczyni, skoro racjonalne, mechanistyczne i niecht ne duchowi nastawienie naszej kultury uniemoliwia n a m docenienie umysowoci szamana? Pod wzgldem kulturowym i jzykowym jeste my lepi na wiat peen si i wzajemnych powiza, wyranie widocz nych dla ludzi, ktrzy zachowali archaiczne podejcie do natury. Oczywicie, kiedy przed dwudziestu laty przyjechaem do Amazo nii, nic o tym wszystkim nie wiedziaem. Podobnie jak wikszo ludzi Zachodu uwaaem, e magia to zjawisko prymitywne i naiwne, bdc ywo przekonanym, co do zbawczej roli nauki w prbach zrozumienia przez nas wiata. Z takim naiwnym nastawieniem podchodziem do swego pierwszego spotkania z psylocybami w poudniowej Kolumbii, przy San Augustine w Alto Magdalena. Niedugo potem, we Florencji, cakiem niedaleko od miejsca tego zdarzenia, posuyem si wizyjnym wywarem z pncza Banisteriopsis, yw legend lat szedziesitych, na zywan yag bd ayahuask.5

28

1.

K R A J O B R A Z

SZAMASKI

Zdobyte wwczas dowiadczenia przyczyniy si do mojej gbokiej przemiany wewntrznej, a co istotniejsze zapoznay mnie z ca katego ri przey niezbdnych do przywrcenia rwnowagi w naszym wiecie spoecznym i rodowisku. Przez t krtk chwil uczestniczyem w umyle zbiorowym, wy tworzonym dziki powstaym wizjom. Dziki temu mogem zoba czy magiczne strzaki czerwonego wiata, jakie posyaj sobie szama ni. Przede wszystkim dane mi byo pozna bogactwo swojego umysu, w znaczny sposb przekraczajce paranormalne umiejtnoci utalento wanych magw i uzdrowicieli. Bogactwo, ktrym chtnie podziel si z innymi, poniewa wierz, e stanowi ono cz oglnego dziedzictwa wszystkich kobiet i mczyzn. MEM SZAMASKI W moim wychowaniu szamaskim nie byo nic wyjtkowego. Podob ne przeycia staj si udziaem tysicy ludzi dochodzcych do wniosku, e roliny psychodeliczne i zwizane z nimi instytucje szamaskie stanowi potne instrumenty suce zgbianiu ludzkiej psyche. Szamani psycho deliczni tworz obecnie oglnowiatow, stale rozwijajc si subkultur hiperwymiarowych podrnikw. Wielu z nich posiada solidne naukowe wy ksztacenie. Zapeniaj mglisty krajobraz, ktry jednak powoli przebija si do wiadomoci, nabierajc konkretnych ksztatw, domagajc si uwagi ze strony racjonalnego dyskursu, a przez to stanowic dla niego zagroenie. By moe kiedy przypomnimy sobie, jak powinnimy si zachowywa, by zaj waciwe sobie miejsce w sieci wszechrzeczy. Wiedza o tym jest przechowywana w zapomnianych i tratowa nych kulturach lasw deszczowych i krajw pustynnych Trzeciego wia ta oraz w spoecznociach tubylczych, wtaczanych do rezerwatw przez dominatorskie kultury. W ostatnim okresie szamaska gnoza przecho dzi gruntowne transformacje i nie wykluczone, e wkrtce ulegnie za pomnieniu. Nadal mamy dostp do jej niewyczerpanego rda, jakie stanowi wci obecne w naszej kulturze roliny halucynogenne. Sza manizm pozostaje witaln si z racji ekstaz i uniesie wywoywanych przez halucynogeny. Ich moc polega na sile zdumienia i rzucanych przez nie wyzwaniach.

29


P O K A R M B O G W

Kiedy po raz pierwszy zetknem si z szamanizmem i halucynogenami w lasach deszczowych Amazonii, urzeka mnie ich wyzwalajca mdro. Przyrzekem sobie oczyszcza si z jzykowych, kulturowych, farmakologicznych i osobistych naleciaoci, ktre zaciemniaj Tajemni c. Miaem nadziej, e uda mi si wyuska esencj szamanizmu i le dzc epifani dotrze do jej matecznika. Pragnem ujrze jej wdziki pod woalk osnuwajc jej ciao w wirujcym tacu. Niczym pryszczaty nastolatek marzyem o spotkaniu swej nagiej piknoci. Oczywicie, dla czowieka osadzonego w kulturze dominacyjnej, z waciwym mu cynizmem, podobne tsknoty mog by zudzeniami romantycznej modoci. O ironio, w owym czasie sam byem cynikiem. Jakby podwiadomie czuem si gupio ze swymi marzeniami. Wiedzia em, jak bardzo naraam si na miech. Wielki Inny? Naga platoska pikno? Wolne arty!" Musz te przyzna, e po drodze zdarzao mi si bdzi. Pewien entuzjastycznie nastawiony adept Zen nawoywa: Stamy si gupca mi Boymi", majc zapewne na myli szukanie waciwej drogi. Jee li o mnie chodzi, zazwyczaj szukaem na chybi trafi. Wiedziaem, e praktyki szamaskie oparte na stosowaniu rolin halucynogennych nadal funkcjonuj w Amazonii i miaem wielk ochot pj za gosem swej intuicji, aby odkry kryjc si pod tym faktem wielk tajemnic.

***
Rzeczywisto potrafi przerasta nasze wyobraenia. Pokryta pla mami twarz podstarzaej kobieciny sprawia jeszcze bardziej szkarad ne wraenie, gdy starowinka dorzuca kody drewna do paleniska. Tu za ni, gdzie w pcieniu dostrzegam przewodnika, ktry zaprowadzi mnie do tej zapomnianej przez wszystkich mieciny, pooonej nad Rio Cumala. Kilka chwil wczeniej poznaem w nadbrzenym barze prze wonika gotowego zabra mnie do tej legendarnej czarownicy, bym mg skosztowa rzekomo cudownych waciwoci ayahuaski. Jednak teraz, po trzech dniach podry rzek i kilkunastu godzinach brnicia przez cie k zalan muem do tego stopnia, e kady postawiony na niej krok grozi zapadniciem si w nieprzyzwoitej breji, nie byem ju tego pewien.

30

1.

K R A J O B R A Z

SZAMASKI

W owej chwili przestaem zupenie myle o moim pierwotnym celu podry - prawdziwej ayahuasce, pochodzcej z gbi lasw desz czowych i znacznie rnicej si od swej odpowiedniczki sprzedawanej przez szarlatanw na miejskich bazarach. Tome, caballero!" - zachichotaa stara kobieta, oferujc mi pen yk czarnej, oleistej cieczy, ktra byszczaa niczym olej silnikowy. Musiaa przywykn do swej roli, przyszo mi do gowy, gdy j szyb ko w siebie wchaniaem. Ciecz bya gorca i sona, miaa posmak kredy i goryczy. Czu byo j starocia. Strach byo pomyle, w jak duej mierze znajduj si na asce obcych ludzi. Stopniowo opuszczaa mnie odwaga. Oczy Donii Cataliny i mego przewodnika, wczeniej ciepe i zachcaj ce, przybray chodn, modliszkowat form. Otaczajce mnie ciemno ci przeszywa dwik fruwajcych nad rzek insektw, ktre od czasu do czasu rozbyskiway wiatem. Poczuem, e drtwiej mi wargi. Starajc si nie sprawia wraenia zbytnio otumanionego, pooy em si na hamaku. Zamknem oczy. Zalao mnie karmazynowe wia to. Kiedy pogryem si jakby w nie, dotaro do mnie ostatnim prze byskiem wiadomoci, e na dachu chaty musia wyldowa helikopter. Nic wicej ju nie zapamitaem. Po odzyskaniu wiadomoci zobaczyem, e surfuj po jakiej we wntrznej, przezroczystej fali informacyjnej, wznoszcej si na wyso ko kilkuset metrw. Poczucie wyczerpania ustpio miejsca strachowi, poniewa pojem, e zmierzam wprost na skaliste wybrzee. Sekund potem wszystko znikno, gdy rozpdzony informacyjny chaos rozbi si o wirtualny ld. Przez chwil nie istniaem. Kiedy si ocknem, po czuem si jak rozbitek, ktry znalaz si nagle na tropikalnej play. Na twarzy czuem ar tropikalnego piasku. Naraz przepenio mnie uczycie szczcia. Cieszyem si, e yj. Moe po prostu yem po to, by si cie szy? Na myl o tym wybuchem miechem. W tej samej chwili usyszaem piew starej kobiety. Nie bya to jaka tam zwyczajna piosenka, ale karo, magiczna pie noszca ukojenie du szy, ktra nam, pogronym w ekstatycznym upojeniu kojarzya si pr dzej z kolorowymi rybami z raf kolorowych lub wielobarwnymi szalami z jedwabiu, anieli ze piewem. Pie ta bya widzialnym przejawem mocy, ktra wzia nas w objcia i sprawia, e poczulimy si bezpiecznie.

31

P O K A R M

B O G W

SZAMANIZM A Z A G U B I O N Y ARCHAICZNY WIAT Mircea Eliade jest twrc piknej definicji szamanizmu, wedle kt rej skadaj si na niego archaiczne techniki ekstazy". Nie bez znaczenia jest zastosowanie w tym kontekcie terminu archaiczny", Eliade uczula nas bowiem na istotn rol szamanizmu w kadym autentycznym odro dzeniu witalnych, archaicznych form bycia, ycia i rozumienia. Szaman posiada dostp do wiata ukrytego przed mieszkacami potocznej rze czywistoci. W tym innym wymiarze kryj si zarwno dobroczynne jak i zowieszcze moce. Kieruj nim zupenie inne reguy, anieli te, do ktrych przywyklimy w naszym wiecie - prdzej przypominaj one logik rzdzc mitem i nieniem. Szamascy uzdrowiciele twierdz, e gdzie tam, tu obok nasze go wymiaru, istnieje inteligentne krlestwo, zamieszkae przez duchy, dusze i inne bezcielesne istoty. Rzecz jasna, przyjcie takiego wiatopo gldu przez nauk w nieuchronny sposb podwayoby jej fundamenty. Szczeglnie, jeliby okazao si, e w Inny od dawna zamieszkuje ziem sk ekologi, bdc stale obecnym, cho niewidocznym powiernikiem globalnej tajemnicy. Dziki ksikom Cariosa Castanedy i jego naladowcw od pew nego czasu mamy do czynienia ze swoist mod na osiganie szama skich stanw wiadomoci". Jakkolwiek wraz z ni trafia do powszech nego obiegu mnstwo bdnych poj, przyblia ona kulturze masowej posta szamana, dotychczas znajdujc si na peryferiach podrczni kw antropologicznych. W ten oto sposb tworz si podwaliny n e o -archaicznego spoeczestwa. Cho sam szamanizm w jakim stopniu oddziaywuje na zbiorow wyobrani, wice si z nim zjawiska pa ranormalne nie wywouj podobnego zainteresowania w wiecie wsp czesnej nauki, nawet jeli czasami, z rzadka przyglda si im psychologia i antropologia. Wytwarza to zdumiewajc luk w naszej wiedzy. Oka zuje si bowiem, e tak naprawd nic nie wiemy na temat tego magiczne go wiata, ktry jest jeszcze dziwniejszy, ni si to nam wydaje. Aby si o tym przekona, nie trzeba si bardzo natrudzi. Wystar czy przytoczy przykad szamana posugujcego si rolinami w kon taktowaniu si z niewidzialnym krlestwem, zamieszkanym przez nie-

32

1.

K R A J O B R A Z

SZAMASKI

ludzkie, inteligentne istoty. Jego przeycia stanowi znakomity materia na rozkadwk gonicych za sensacjami brukowcw, ale dla antropo logw nie s niczym nadzwyczajnym, poniewa towarzysz im w ich codziennej pracy. Skd si bierze a tak wielka rozbieno? Z naszego przekonania, e szaman interpretuje swoje narkotykowe przeycia jako komunikacj z duchami i przodkami, podczas gdy my sami, bardziej wy ksztaceni od tego nieszczsnego campesino dysponujemy sprawniejszym aparatem poznawczym i nie musimy ucieka si do tak prostych wyjanie. Jakkolwiek postaw t cechuje ksenofobia, wynika z niej do po yteczny wniosek. Sprowadza si on do nastpujcego stwierdzenia: Poka mi swoje techniki ekstazy, a sam osdz, czy s one dla mnie skuteczne". Jeeli o mnie chodzi, zawsze wychodz z zaoenia, e tylko w ten sposb mona wyrobi sobie opini na temat jakiejkolwiek teorii. Na podstawie tego, co odkryem na wasn rk, nie waham si przed do odwanym twierdzeniem, e wiat szamanizmu, wiat tajemnych sojusznikw, wiat przemiany wewntrznej i walki magicznej jest o wie le bardziej realny, anieli jakiekolwiek konstrukty nauki, poniewa w tej niezwykej rzeczywistoci mona postrzega i poznawa duchy naszych przodkw i ich krain. Jeli przyjrzymy si uwanie szamaskim rolinom halucynogen nym, moemy odkry co gbokiego, nieoczekiwanego i niemal niewy obraalnego. Co, co dotyczy ognia tajemnicy, stale tlcego si w ludach nie znajcych zachodniej historii, bo przebywajcych w przedpimiennym czasie snu. Ludom tym naley si uznanie, bez ktrego nie bdzie moliwe odrodzenie archaicznoci. Nie oznacza to wcale, e mamy podziwia wszystkie zdobycze lu dw pierwotnych", zwodzeni kolejn wersj mitu szlachetnego dziku sa". Kady antropolog, ktry kiedykolwiek prowadzi prace terenowe, doskonale wie, jake czsto nasze oczekiwania odnonie prawdziwych plemion z tropikalnych lasw" rozmijaj si z codzienn rzeczywistoci plemienn. Jak dotd jednak nikomu nie udao si zrozumie tajemni czej inteligencji zawartej w rolinach ani implikacji idei mwicej o tym, e natura komunikuje si przy pomocy prostego jzyka chemii, ktry cho nie jest przez nas uwiadamiany, posiada bardzo istotne znaczenie. Jeszcze nie pojlimy, jak dochodzi do tego, e pewne niewiadome treci

33

P O K A R M

B O G W

s przeksztacane przez halucynogeny w objawienia wiadomego umy su. O ile bowiem ludy archaiczne potrafiy doceni swe intuicje oraz zmysy, posugujc si wszelkimi dostpnymi sobie rolinami w rozwija niu swych moliwoci adaptacyjnych, o tyle nie zdoay ju wypracowa jakiejkolwiek filozofii. Dlatego te wszelkie implikacje istnienia w natu rze tego umysu, o ktrym donosz wszelkie tradycje szamaskie, wci czekaj na odkrycie. Szamanizm prowadzi dialog z niewidzialnym wiatem po cichu i z dala od zgieku historii. Moe te sta si rwnowac moc, kt ra zwrci nasz uwag na kolektywny los naszej biosfery. Z szamask wiar wie si bowiem przekonanie, e nie jestemy sami we wszech wiecie, e w wiecie natury mamy wielu sprzymierzecw. Niektrzy z nich mog by pomocni w naszych zmaganiach o to, by sta si inteli gentnym gatunkiem. S jednak cisi i wstydliwi. Nie znajdziemy ich w la tajcych spodkach, migoczcych na nieboskonie, ale tu obok, w dziczy i na odludziu, w otoczeniu wodospadw oraz na kach i pastwiskach, na ktre coraz rzadziej zagldamy.

2. M A G I A W P O K A R M I E

Klan Lisa przez wiele dni gromadzi niezwyke iloci pokarmu. Ka waki misa gazeli wdzono tak dugo, a staway si czarne. Dzieci zbie ray bulwy sodkiej trawy i poczwarki owadw. Kobiety gromadziy jaj ka. Odpowiednim ich przygotowaniem zajmowaa si Lami. Dziewczyna czynia to z wielkim zapaem. Przecie bya crk Kochanicy Wszyst kich Ptakw! Jajka trzeba byo troskliwie poukada w otwartych wikli nowych koszykach i przenie na gowach co zaradniejszych dziewczt. Rytua handlu towarami ywnociowymi odbywa si zawsze wtedy, gdy Klan Lisa, czyli plemi Lami, spotyka si z Klanem Sokoa, mieszkaca mi piaskowych wzgrz. Tego dnia, raz do roku, dochodzio do wielkie go zjednoczenia plemion. Z tej okazji urzdzano festiwal, podczas kt rego taczono i wymieniano si ywnoci. Lami przywouje w pamici ostatnie takie zgromadzenie, kiedy to Venda, najstarszy szaman z Klanu Lisa, w nastpujcy sposb sformuowa intencje przywiecajce witu: Dzielenie si ywnoci przypomina dzielenie si swym ciaem. Kiedy ludzie z Klanu Sokoa racz si naszym pokarmem, staj si nami. Kiedy z kolei nam jest dane spoywa ich jado, jestemy tacy jak oni. Posilajc si czyim pokarmem, jednoczymy si z darczyc". Trzscy si i zgarbiony, Venda wydawa si Lami bardzo stary, jednak to Lami uchodzia wrd swoich bliskich za ostatni dziedziczk plemiennej pa mici i nikt nie odwaa si kwestionowa jej zdania. Z prawdziw tro sk wykonywaa swoje zadanie. Jeli ludzie z Klanu Sokoa chcieli jajek, naleao im je dostarczy.

***

Sposb, w jaki ludzie posuguj si rolinami, pokarmem i me dykamentami w powanym stopniu ksztatuje wiat naszych wartoci, przyczyniajc si do przemian spoecznych. Spoywajc jedne pokarmy czujemy si szczliwi, inne wywouj w nas senno, podczas gdy jesz cze inne sprawiaj, e wzrasta nasza czujno. W zalenoci od tego, co jemy, moemy by jowialni, podenerwowani, podnieceni lub zestreso wani. Spoeczestwo po cichu zachca nas do pewnych zachowa, kt-

35

P O K A R M

B O G W

re odpowiadaj konkretnym uczuciom, wymusza te spoywanie pewnych substancji, sprzyjajcych rozwojowi powszechnie akceptowanych zachowa. Tumienie i pobudzanie seksualnoci, podnoci oraz potencji, wy czulenie na wraenia wzrokowe i suchowe, szybko reakcji motorycznej, wczeniejszy lub pniejszy czas dojrzewania, a take sama dugo ycia - to tylko niektre cechy zwierzce, na ktre mona wpywa przy pomocy rolin o zoonej budowie chemicznej. Tworzenie si symboli ludzkich, rozwj umiejtnoci jzykowych oraz uwraliwienie na war toci wsplnoty, jest w rwnej mierze zalene od wpywu psychoaktyw nych i fizjologicznie czynnych metabolitw. Wystarczy jedna noc sp dzona na obserwacji zachowa ludzkich w jakimkolwiek barze, by si o tym przekona. W istocie samo poszukiwanie odpowiedniego partne ra tradycyjnie w duej mierze wie si z obserwacj umiejtnoci jzy kowych poszczeglnych jednostek, ze zwracaniem uwagi na ich argon i sprawno posugiwania si jzykiem. Mylc o narkotykach, zazwyczaj skupiamy si na krtkich chwi lach upojenia, cakowicie zapominajc o tym, e wiele substancji narko tycznych uywa si w podprogowych dawkach, jako sta uywk, czego najlepszym dowodem w naszej kulturze jest tyto i kawa. Mona wic powiedzie o istnieniu czego takiego jak intoksykacja rodowiskowa". W gruncie rzeczy ludzie przypominaj ryby, tylko e zamiast w wodzie pywaj w kulturze bdcej niemal niewidocznym medium spoecznie sankcjonowanych, cho cakiem sztucznych stanw umysu. Mwimy jzykiem, ktrego nie dostrzegamy, a jednak tworzy on szkielet naszego wiata. Midzy innymi dlatego, zbyt czsto mylimy j zyk z rzeczywistoci. Nasze kontakty ze wiatem rolinnym wytwarza j skomplikowany jzyk chemicznych i spoecznych interakcji. Wik szo z nas nie ma jednak pojcia, w jak duej mierze to, kim jestemy i w jakim wiecie yjemy, jest uzalenione od tych relacji. Dzieje si tak przede wszystkim z tej przyczyny, e zapomnielimy o roli rolin w po redniczeniu pomidzy naszym otoczeniem kulturowym a wiatem. OPOWIE O NASZYCH W O C H A T Y C H K U Z Y N A C H Na terenie Tanzaskiego Parku Narodowego nad potokiem Gom be prymatolodzy znaleli w szympansim ajnie niestrawione resztki ta-

36

2.

M A G I A

P O K A R M I E

jemniczego licia. Z upywem czasu okazao si, e szympansy co kil ka dni, zamiast normalnie objada si dzikimi owocami, wybieraj si w ponad dwudziestominutow podr do miejsca, gdzie ronie rolina Aspilia, ktrej licie wkadaj sobie pod dzisa i przez pewien czas trzy maj w ustach. Szympansy nastpnie zrywaj licie, mitosz je troch w ustach i poykaj. Kady dorosy osobnik moe za jednym razem spo y do trzydziestu takich lici. Biochemikowi Eloyowi Rodriguezowi z Uniwersytetu Kalifornij skiego w Irvine udao si wyizolowa aktywny skadnik Aspilii - czer wonawy olejek obecnie nazywany thiarubrin-A. Z kolei Neil Towers z Uniwersytetu w Kolumbii Brytyjskiej odkry, e substancja ta ju w st eniach wielkoci jednej czci na milion moe skutecznie zabija po wszechnie wystpujce bakterie. Badania Rodrigueza i Towersa dowio dy rwnie, e Afrykaczycy posugiwali si limi Aspilii w leczeniu ran i blw brzucha. Z czterech, wystpujcych w Afryce odmian Aspilii, tubylcy posugiwali si trzema odmianami, tymi samymi co szympansy.
6

Rodriguez i Towers kontynuuj swoje badania i jak dotd odkryli niemal tuzin rolin - cakiem pokane herbarium - stosowanych przez szympansie populacje w celach leczniczych. JESTE T Y M , CO JESZ W proponowanym w niniejszej ksice scenariuszu prowadzcym ludzko od najbardziej zamierzchych czasw ku wiatu autoreflek sji olbrzymi rol odgrywa schemat jeste tym, co jesz". Pod wpywem wikszych zmian klimatycznych, a co za tym idzie nowej, rozbudowanej diety mutagennej pojawio si wiele sposobnoci umoliwiajcych pro cesom naturalnej selekcji wyksztacenie tego, co obecnie uznajemy za typowo ludzkie cechy. Kady kontakt z nowym pokarmem, kady kon takt z now przypraw lub medykamentem wiza si z olbrzymim ry zykiem i prowokowa nieprzewidziane konsekwencje. Podobne ryzyko nios rwnie czasy wspczesne. Nie ma bowiem pewnoci, jakie dale kosine skutki moe wywoa spoywanie setek kiepsko zdiagnozowanych konserwantw i ulepszaczy, znajdujcych si w naszym pokarmie. Jako przykad potencjalnego wpywu rolin na ludzk popula cj, rozwamy przypadek sodkich ziemniakw z rodzaju Dioscorea.

37

P O K A R M

B O G W

W wikszoci pastw tropikalnych stanowi one jedno z podstawowych rde pokarmu. Jednak, co wykazuj badania, kilka blisko powiza nych z nimi gatunkw zawiera skadniki mogce zaburza proces owulacji. (S one surowcami, z ktrych produkuje si piguki antykoncepcyj ne.) Dlatego jakakolwiek populacja, ktra obstawaaby przy spoywaniu wycznie tego produktu, w sposb nieuchronny popadaby w genetycz ny chaos. Wiele podobnych, cho moe nie tak spektakularnych scena riuszy, musiay przerobi istoty czekoksztatne, eksperymentujce z no wym pokarmem podczas poszerzania swych wszystkoernych nawykw ywieniowych. Spoywajc jak rolin lub zwierzyn przywaszczamy sobie jej moc i magi. W spoecznociach przedpimiennych nie stosuje si wy ranych rozgranicze pomidzy narkotykami, pokarmem, a przypra wami. Szaman zajadajcy si chili w celu podwyszenia swej wewntrz nej ciepoty znajduje si w tak samo odmiennym stanie wiadomoci, co amator gazu rozweselajcego. Stale poszukujc nowych wrae kuli narnych, rozsmakowujc si w przernych smakach nie przypomina my nawet najbliej spokrewnionych z nami ssakw naczelnych. W pew nym momencie nasze nowe wszystkoerne nawyki ywieniowe oraz rozwijajcy si umys, posiadajcy umiejtno przetwarzania danych zmysowych, zjednoczyy si w radosnym przekonaniu, e posiek moe by przyjemnym dowiadczeniem. Dao to pocztek gastronomii, ktra zjednoczya si z farmakologi, nauk znacznie j poprzedzajc, co mona stwierdzi obserwujc prozdrowotne nawyki ywieniowe wielu zwierzt. Strategia pierwszych czekoksztatnych wszystkoernych polegaa na jedzeniu wszystkiego, co wygldao jak pokarm, i wymiotowaniu, je li zasza taka potrzeba. Roliny, owady i drobne zwierzta, ktre za po rednictwem tej metody okazyway si jadalne, stopniowo wprowadzano do diety. Kadorazowa zmiana diety, nie mwic ju o diecie wszystkoercw, wie si z nieustannym zaburzaniem rwnowagi chemicznej. Do pewnego stopnia organizm moe regulowa te ingerencje chemicz ne przy pomocy wewntrznych procesw, ale na skutek wieloletniego oddziaywania podobnych wpyww mutagennnych nieuchronnie musi zwikszy si ilo genetycznie odmienionych jednostek, poddawanych procesowi naturalnej selekcji. Skutkami tej naturalnej selekcji bd na-

38

2.

M A G I A

P O K A R M I E

ge zmiany w funkcjonowaniu komrek nerwowych, odmienne stany wiadomoci i nowe wzory zachowa. adna zmiana nie dokonuje si na stae. Kada daje pocztek nastpnym. Wszystko pynie.
SYMBIOZA

Roliny, wpywajc na bieg ewolucji czowieka i zwierzt, same byy przez ni modyfikowane. Ta koewolucja przywouje na myl ide sym biozy. Sama symbioza" posiada kilka rnych znacze. Osobicie, rozu miem przez to pojcie taki zwizek pomidzy dwoma gatunkami, ktry przynosi jego czonkom oboplne korzyci. Oznacza to, e biologiczny sukces jednego gatunku sprzyja ewolucji drugiego gatunku. Co wicej, jest z ni bezporednio powizany. Symbioza to przeciwiestwo pasoytnictwa, gdzie tylko jeden gatunek czerpie korzyci ze zwizku. Rela cje symbiotyczne, tworzce siln wi pomidzy dwoma gatunkami, nie zawsze maj podoe genetyczne, mog by bowiem bardziej otwarte. Dotyczy to na przykad interakcji ludzi z rolinami, ktre z racji obopl nych korzyci mog uchodzi za symbiotyczne, cho nie s genetycznie zaprogramowane. Zazwyczaj postrzega si je jako gbokie nawyki, nie jako w przeciwiestwie do prawdziwych zwizkw symbiotycznych wy stpujcych w przyrodzie. Taki prawdziwie symbiotyczny zwizek tworzy drobna, karowa ta rybka, Amphiprion ocellaris, bazenek okoniowy, cay czas pywajca w otoczeniu ukwiaw. Ukwiay chroni bazenka przed zagroeniem ze strony wikszych drapienikw, otrzymujc od niego w zamian cakiem smaczny pokarm w postaci przyciganych przez niego wielkich ryb. Kie dy tego rodzaju ukad wzajemny jest realizowany przez dugie lata, do chodzi do jego instytucjonalizacji", czyli stopniowego zamazywania si rnic genetycznych midzy symbiontami. W rezultacie jeden organizm moe sta si czci drugiego, co stao si udziaem mitochondriw, gwnych zasobnikw energetycznych w komrkach zwierzcych. Mito chondria, przed przyczeniem si do innych struktur i utworzeniem ko mrek zwierzcych, stanowiy odrbnym organizm. Posiadaj oddzielny komponent genetyczny, wywodzcy si z wolno yjcych komrek eu kariotycznych, ktre setki milionw lat temu funkcjonoway samodzielnie.

39

P O K A R M

B O G W

Inny przykad symbiozy, ktry moe by dla nas pouczajcy w wie tle podjtych przez nas rozwaa, dotyczy mrwek poudniowoamery kaskich i grzyba z klasy podstawczakw. Omawia go Edward O. Wilson: Na kocu szlaku zmczeni zwiadowcy wpadaj do gniazda, gdzie kbi si ciba ich towarzyszy, by krtymi kanaami doj do jego koca, tu przy malutkim zbiorniku wodnym, znajdujcym si a pi metrw w dole. W tym pomieszczeniu zrzucaj przytargane fragmenty lici, ktre s nastpnie krojone przez nieco mniejsze robotnice na milimetrowe kawaki. Jeszcze mniejsze mrwki w cigu kilku minut przerabiaj je na wilgotne kulki, ktre dokadaj do masy ulepionej z podobnego materiau. Rozmiar tej masy moe waha si pomidzy ludzk pici a gow. Znajdu je si w niej sporo kanalikw. Swoim wygldem przypomina szar gbk. Jest to swego rodzaju mrwczy ogrd. Na jej powierzchni rosn symbio tyczne grzyby, bdce obok soku z lici jedynym poywieniem mrwek. Grzyb rozprzestrzenia si jak szron, zanurzajc swe hyphae wliciastej mazi, z ktrej czerpie olbrzymie iloci celulozy i protein, skadowane w czciowo rozoonym roztworze. Mrwki krztaj si w tej ciastowatej masie jak w ogrodzie, przesadzajc co bardziej zatoczone zarodniki grzybw na nowe powierzchnie. Nadzorem uprawy zajmuj si najmniejsze mrwki. Maj one zarazem najwicej pra cy, delikatnie sprawdzajc grzybnie swymi drobnymi czukami, czyszczc jej powierzchni i wyrywajc zarodniki oraz hyphae obcych gatunkw. Ci mali nadzorcy potrafi przecisn si nawet przez najwsze kanaliki ogrodowej gleby. Raz na jaki czas wyrywaj pki grzybw, zanoszc je do swych wikszych towarzyszy.

Jedynie mrwkom udao si wyksztaci umiejtno przetwarzania wieych rolin w gr ionw lat temu. Dziki swemu niezwykemu wynalazkowi mrwki osigny sukces ewolucyjny. Mogy wysya w teren wyspecjalizowane oddziay poszukiwaczy rolin bez strachu o to, e w midzyczasie wyczerpi si ich wasne zapasy. W rezultacie, rne mrwki poudniowoamerykaskie, w tym czternacie rodzin z rodzaju Atta i dwadziecia trzy z Acromyrmex, mogy zdominowa wielkie poacie amerykaskich tropikw. Przetwarzaj one wicej rolin ni jakakolwiek inna grupa zwierzt, wtym znacznie wiksze od nich motyle, koniki polne, ptaki i ssaki.
7

40

2.

M A G I A

P O K A R M I E

Wybaczmy panu Wilsonowi, czoowemu przedstawicielowi socjobiologii, jego niewiedz kac mu sdzi, e w caych dziejach Ziemi tylko raz wyksztaci si podobny, oboplnie korzystny zwizek pomi dzy zwierzciem a grzybem, poniewa jego opis spoecznoci mrwek i jej zwizkw z upraw grzybw dostarcza n a m dobrego p u n k t u wyj cia dla przewartociowania naszego spojrzenia na skomplikowane re lacje ludzi z rolinami. Jak si bowiem okae w toku niniejszej lektury, efektem ubocznym stylu ycia nomadycznych spoecznoci pasterskich bya zwikszona dostpno i zwikszone uytkowanie grzybw psy choaktywnych. Mona zaryzykowa stwierdzenie, e niektre grzyby zawdziczaj spoecznociom ludzkim poszerzenie swojej przestrzeni yciowej w rwnej mierze, co wspomniane tu podstawczaki mrwkom. NOWE SPOJRZENIE NA EWOLUCJ CZOWIEKA Prawdopodobnie pierwszy kontakt istot czekoksztatnych z grzy bami zawierajcymi psylocybin poprzedza o ponad milion lat proces udomowiania afrykaskiego byda. W owym czasie grzyby traktowano nie tylko jako pokarm - byy one rwnie otaczane kultem. Udomowie nie dzikiego byda, bdce wielkim krokiem naprzd w ludzkiej ewo lucji, wicym ycie czowieka z krowami, przybliyo go rwnie do grzybw, ktre wyrastaj tylko na krowim ajnie. W ten sposb wsp zaleno midzygatunkowa ludzi i grzybw powikszya si i pogbia. To wtedy doszo do powstania pierwszych rytuaw religijnych, kalen darzy i obrzdw magicznych zwizanych ze wiatem natury. Niedugo po odkryciu przez ludzi tych wizjonerskich grzybw z afrykaskich pastwisk, stali si oni na tym obszarze dominujcym ga tunkiem. Mielimy wic do czynienia z tym samym procesem, jaki sta si udziaem mrwek poudniowoamerykaskich. Od tamtej pory ludzie rwnie mogli wysya w teren wyspecjalizowane oddziay poszukiwa czy rolin bez strachu o to, e w midzyczasie wyczerpi si ich wasne zapasy". W odrnieniu od mrwek zapasy te nie s trzymane w wiel kich kopcach, ale w miastach. Niektrzy uwani obserwatorzy ludzkiej ewolucji poddawali w wt pliwo scenariusz przedstawiany nam przez antropologw fizycznych. Zazwyczaj uznaje si, e ewolucja wyej rozwinitych ssakw przebie-

41

P O K A R M

B O W

ga bardzo powoli. Moe trwa miliony, a nawet dziesitki milionw lat. Wyksztacenie si wspczesnego czowieka, dysponujcego niezwy kym rozmiarem mzgu i zachowaniem, z rodzaju wyszych ssakw na czelnych, zajo jednak mniej ni trzy miliony lat. Pod wzgldem fizycz nym w cigu ostatnich stu tysicy at prawie si nie zmienilimy. Mimo wszystko w okresie tym doszo do gwatownego rozwoju rozmaitych ludzkich kultur, instytucji spoecznych i systemw jzykowych. Biologo wie nie s w stanie wyjani tego procesu. Co wicej, nawet nie prbuj. Brak jakichkolwiek modeli teoretycznych nie powinien nas jednak dziwi. Zbyt wiele jeszcze nie wiadomo na temat skomplikowanej sy tuacji, w jakiej funkcjonoway hominidy tu przed i w trakcie narodzin wspczesnego czowieka. Na podstawie zgromadzonego materiau bio logicznego i geologicznego wnioskujemy, e czowiek pochodzi od ssa kw niewiele rnicych si od nadal yjcych map, niemniej z pewno ci Homo sapiens przerasta je o klas. Rozmylania na temat ewolucji czowieka musz wic oznacza rozmylania na temat rozwoju ludzkiej wiadomoci. Skoro tak si dzie je, zadajmy sobie pytanie, jakie byy pocztki ludzkiego umysu. Szu kajc na nie odpowiedzi, niektrzy badacze oddaj prym kulturze. Ich zdaniem, za rozwj naszego umysu jest odpowiedzialna nasza wyjt kowa umiejtno posugiwania si symbolem i jzykiem, posugiwania si narzdziami i epigenetycznego gromadzenia informacji pod postaci pieni, dzie sztuki, ksiek czy dyskw komputerowych. Owocem tego jest nie tylko kultura, ale i historia. Inni badacze, przyjmujc nieco bar dziej biologiczne podejcie, kad nacisk na nasze szczeglne cechy fi zjologiczne i neurologiczne, w tym wyjtkowo olbrzymi rozmiar kory nowej i jej niezwyke skomplikowanie. Badacze ci podkrelaj, e to ta struktura w duej mierze zajmuje si skomplikowanymi operacjami j zykowymi, gromadzeniem i odzyskiwaniem informacji, a take wie si z systemami motorycznymi zarzdzajcymi takimi obszarami dzia ania jak mwienie i pisanie. Dopiero od niedawna zwraca si uwag na rol interakcji zwrotnych pomidzy czynnikami kulturowymi, a biolo giczn ontogenez w rozwoju specyficznie ludzkich cech, takich jak wy duony okres dziecistwa i dojrzewania, pno osigana dojrzao pciowa, czy przetrwanie wielu specyficznych dla okresu niemowlctwa

42

2.

M A G I A

P O K A R M I E

zachowa w dorosym yciu. Niestety, jak dotd nie doszo do pogodze nia si rnych wiatopogldw, ktre mogoby doprowadzi do pozna nia wpywu psychoaktywnych i fizykoaktywnych skadnikw naszej diety na formowanie si naszego genomu. Jakie trzy miliony lat temu, dziki powizaniu ze sob rnych opisanych tu procesw, we wschodniej Afryce yy co najmniej trzy ga tunki praludzi: Homo africanus, Homo boisei i Homo robustus. W tym samym czasie na naszej planecie pojawia si pierwsza autentyczna istota czekoksztatna, wszystkoerny Homo habilis. Wyoni si on z podzia u gatunkw, ktry doprowadzi rwnie do powstania dwch gatunkw rolinoernych mapoludw. Pastwiska rozrastay si powoli. Pierwsze istoty czekoksztatne po ruszay si po mozaice pastwisk i lasw. Istoty te posiaday mzgi propor cjonalnie niewiele wiksze od mzgw szympansw oraz wyprostowan sylwetk. Antropolodzy przypuszczaj, e transportoway ywno oraz narzdzia pomidzy zagonami lenymi, ktre eksploatoway w poszuki waniu bulw i owadw. Ich rce byy proporcjonalnie wiksze od naszych, a ich uchwyt by silniejszy. Do wyksztacenia si wyprostowanej sylwet ki oraz stopniowego zagospodarowania pastwisk doszo nieco wczeniej, jakie dziewi do piciu milionw lat temu. Niestety, brak materiaw kopalnych potwierdzajcych t wczeniejsz zmian. Hominidy prawdopodobnie poszerzyy swoj diet, zoon z owo cw i zabijanych drobnych yjtek o korzonki, bulwy i odygowate roli ny. Zwyczajna prosta motyka daa im dostp do wczeniej nieznanych rde poywienia. Wspczesne pawiany z sawanny podczas niektrych pr roku ywi si przede wszystkim korzonkami traw. Z kolei szym pansy podczas wypraw na sawann wzbogacaj swoj diet o spore iloci rolin strczkowych. Zarwno pawiany, jak i szympansy poluj wsplnie na mae zwierzta. Nie pomagaj sobie przy tym adnymi narzdziami, ale nie ma przesanek, by sdzi, e pierwsze istoty czekoksztatne ko rzystay z takowych. Wrd szympansw, pawianw i czekoksztatnych polowaniem zajmowali si gwnie mczyni. Pierwsze istoty czeko ksztatne poloway razem lub w pojedynk. Wraz z pojawieniem si Homo habilis doszo do nagego, tajemni czego rozrostu mzgu ludzkiego. Mzg Homo habilis way 770 gram,

43

P O K A R M

B O G W

podczas gdy konkurujce z nim gatunki istot czekoksztatnych posia day mzgi 530-gramowe. Musiao upyn dwa i wier miliona lat za nim doszo do kolejnej, nagej ewolucji mzgu ludzkiego. Mniej wicej 1.1 miliona do 750 tysicy lat temu rozprzestrzenia si nowa istota cze koksztatna, Homo erectus. Waga jego mzgu wahaa si pomidzy 900 a 1100 gramami. Istniej dowody na to, e Homo erectus posugiwa si narzdziami i posiada szcztkowe formy kultury. W poudniowoafry kaskiej jaskini Choukoutien znaleziono dowody na istnienie ogniska oraz spalone koci, wiadczce o tym, e gotowano w niej miso. Uzna je si, e musia w niej mieszka Homo erectus, pierwszy hominid, ktry okoo miliona lat temu opuci tereny Afryki. Dawne teorie sugeroway, e pierwszy wspczesny czowiek mu sia si rozwin z osobnikw Homo erectus, ktrzy w poszukiwaniu nowych terenw wyprawili si poza Afryk. Wspczeni prymatolodzy coraz chtniej przyjmuj zaoenie, e Homo sapiens w obecnej formie pojawi si okoo stu tysicy lat temu rwnie w Afryce i dopiero stam td dokona drugiej wielkiej migracji, zaludniajc ca Ziemi. Arche ologom udao si nawet zdoby dowody na to, e w poudniowoafryka skich jaskiniach Granicznej oraz Klasies River Mouth mieszkali pierwsi osobnicy z gatunku Homo sapiens, funkcjonujcy w ramach mieszane go rodowiska leno-pastewnego. Tak o tym pisz Charles J. Lumsden i Edward O. Wilson w jednej z wielu prb zrozumienia, jak doszo do tego nagego przeomu w dziejach ludzkoci: Ekologom behawioralnym udao si stopniowo skonstruowa teori, ktra tumaczy jak doszo do uzyskania przez czowieka sylwet ki wyprostowanej, jednej z najbardziej wyrniajcych go cech biolo gicznych. Powiada ona, e pierwsze mapoludy po przeniesieniu si z lasw tropikalnych do bardziej otwartych, okresowych miejsc pobytu, musiay wie egzystencj czysto naziemn, przez co budoway obozowiska i wprowadziy podzia pracy. W ramach tego podziau niektre jednostki, zazwyczaj kobiety, byy mniej mobilne, poniewa ich zadaniem byo opie kowanie si modymi, natomiast pozostae jednostki, gwnie mczyni, wdroway w poszukiwaniu zwierzyny. Dwunono pomagaa w swobod nym si przemieszczaniu. Dziki niej uwolnione byy rce, co umoliwiao

44

2.

M A G I A

P O K A R M I E

mapoludom posugiwanie si narzdziami i transportowanie martwych zwierzt oraz innych pokarmw do obozu. Centraln funkcj socjalizujc w tak formujcych si grupach mapoludw byo dzielenie si pokarmem i cay proces jego pozyskiwania. Istoty te wytworzyy te bliskie wizi seksualne, ktrym towarzyszya podwyszona gotowo seksualna, zaw sze podporzdkowana podstawowej idei wychowywania modych. Wiele spord najbardziej charakterystycznych zachowa ludzkich stanowi produkt bardzo zoonego procesu adaptacyjnego.8 W afrykaskim laboratorium ewolucji powstaway kolejne gatun ki hominidw, ktrych przedstawiciele, po pojawieniu si Homo erectus, rozprzestrzenili si po caej Euroazji w okresach midzy zlodowacenia mi. Gdy dochodzio do zlodowace, cay ten proces migracji z Afryki ulega zakorkowaniu. Nowe istoty czekoksztatne pichciy si" w afry kaskim otoczeniu pod wpywem nowych form diety i spotgowanych procesw naturalnej selekcji, wymuszanych zmianami klimatycznymi. Pod koniec tego niezwykego - trwajcego okoo trzy miliony lat - okresu w dziejach ewolucji gatunku ludzkiego, rozmiar mzgu czo wieka uleg potrojeniu! Lumsden i Wilson nazywaj to zjawisko praw dopodobnie najbardziej gwatownym, przykadem tworzenia si skom plikowanych organw w caej znanej historii ycia".9 Ju sama tak ywioowa przemiana ewolucyjna podstawowego narzdu danego gatun ku musi wskazywa na oddziaywanie bardzo silnej presji selekcyjnej. Z racji tego, e naukowcy nie byli w stanie wytumaczy tak szyb kiego potrojenia si objtoci ludzkiego mzgu, niektrzy paleontolodzy zajmujcy si wczesnymi ssakami naczelnymi oraz teoretycy ewolucji poszukiwali szkieletw istot, yjcych w okresie przejciowym. Obecnie, niewiele mwi si o brakujcym ogniwie" ewolucji. Podkrela si ra czej, e dwunono, dwuoczne widzenie, przeciwstawne kciuki i przy stosowane do rzucania ramionami stanowiy zestaw czynnikw, ktre przyczyniy si do tego, e z caej palety rnych gatunkw hominidw wyoni si zdolny do autorefleksji rodzaj ludzki. Wiadomo tylko tyle, e gwatownym przemianom mzgu ludzkiego towarzyszyy niesamowite zmiany organizacji spoecznej hominidw. Stali si oni uytkownika mi narzdzi, ognia i jzyka. Jakie 100 tysicy lat temu przeksztacili si z wyej rozwinitych zwierzt w wiadome, refleksyjne jednostki. 45

P O K A R M

B O G W

PRAWDZIWE BRAKUJCE O G N I W O Jestem gboko przekonany, e to mutagenne, psychoaktywne skadniki diety pierwszych hominidw odpowiaday za gwatowne prze organizowanie si ich mzgw i wyksztacenie nadzwyczajnych umie jtnoci przetwarzania danych. Alkaloidy rolinne, posiadajce wasno ci halucynogenne, takie jak psylocybina, dimetylotryptamina (DMT) i harmalina, mogy znajdowa si w diecie praludzi, katalizujc wyonie nie si podstawowej cechy charakteryzujcej wspczesnego czowieka - autorefleksji. Oddziaywanie halucynogenw, zawartych w wielu po pularnych rolinach, sprzyjao rozwojowi umiejtnoci przetwarzania danych, a wic czynio praludzi istotami bardziej wraliwymi na rodowi sko, przyczyniajc si do gwatownego rozwoju ich mzgw. W pniejszej fazie tego samego procesu halucynogeny peniy rol katalizatorw rozwo ju wyobrani, napdzajc tworzenie si wewntrznych trosk i przemyle, ktre niewykluczone, e day impuls do pojawienia si jzyka i religii. W badaniach prowadzonych pod koniec lat szedziesitych Ro land Fischer dawa swym magistrantom drobne dawki psylocybiny, te stujc ich umiejtno wychwytywania minimalnych przechyle dwch pocztkowo rwnolegych linii. Jak si okazao, studenci radzili sobie lepiej pod wpywem drobnych dawek psylocybiny.10 Gdy rozmawiaem z Fischerem na temat jego odkry, umiechn si do mnie zadziornie, podsumowujc wnioski, jakie sam wycign ze swoich bada: Wi da tu bardzo wyranie, e w niektrych okolicznociach pod wpy wem narkotykw ma si lepsze rozeznanie w rzeczywistoci anieli wte dy gdy patrzy si na ni trzewym wzrokiem". Nie wiem, co bardziej mnie uderzyo, jego stwierdzenie, czy te chochliki na twarzy. Odnio sem bowiem wraenie, e w ten wanie sposb stara si przekaza mi co bardzo istotnego. Jakie byyby konsekwencje dla teorii ewolucji, gdy by przyzna, e niektre nasze naogi nios ze sob tak bardzo wymier ne adaptacyjne korzyci, e s gboko zapisane w ludzkim zachowaniu, a nawet genomie niektrych jednostek? T R Z Y DUE KROKI W R O Z W O J U G A T U N K U LUDZKIEGO Szukajc odpowiedzi na to pytanie, nakreliem scenariusz mog cy sprawia wraenie fantazji. Wieloletnie rozmylenia na ten temat do46

2.

M A C I A

P O K A R M I E

prowadziy mnie bowiem do takiego punktu, w ktrym postrzegam ty siclecia jak pory roku, krtkie etapy wielkiego cyklu. Sprbujmy sobie zatem cho przez chwil wyobrazi, e postrzegamy histori natural n jako rj kbicych si genw i e jestemy w stanie dostrzec w nim nastpstwa zmian dietetycznych oraz klimatycznych, ktre, z racji ich powolnego przebiegu, musiay umkn uwadze naszych przodkw. W scenariuszu tym istotn rol bd odgrywa powizane wzajemnie i nawzajem si wzmacniajce skutki zaywania psylocybiny, rozpatry wane na trzech rnych poziomach. Psylocybina, dziki swym wyjtko wym cechom, jest moim zdaniem jedyn substancj mogc peni klu czow rol w realizacji tego scenariusza. Pierwszy, najniszy poziom stosowania psylocybiny pociga za sob skutki zblione do obserwowanych w eksperymentach Fische ra. Mae dawki psylocybiny, konsumowane bez wiedzy o jej psychoak tywnym dziaaniu, najpierw w zwyczajnym procesie poszukiwania po karmu, potem za majce charakter bardziej intencjonalny, wywouj istotn popraw ostroci widzenia, szczeglnie w przypadku widzenia peryferyjnego. Poszerzenie si pola widzenia, odkrycie chemicznych okularw" moe by bardzo wanym czynnikiem ewolucyjnego sukce su w spoecznociach zbieracko-owieckich. Premiuje te jednostki, kt re maj do czynienia z takim darem". Grupy partnerskie posiadajce jednostki o wyostrzonym wzroku maj wiksze szanse na wyywienie swego potomstwa. Potomstwo wychowane w takich warunkach, zapew niajcych obfito pokarmu, automatycznie posiada wiksze szanse na doycie wieku reprodukcyjnego. To za oznacza, e grupy nie stosujce psylocybiny, w naturalny sposb s skazane na wymarcie. Poniewa psylocybina, kiedy zaywa si j w nieco wikszych daw kach, jest stymulantem centralnego ukadu nerwowego, wyzwala znie cierpliwienie i pocig seksualny. Dlatego na drugim poziomie jej spo ywania zwiksza si czstotliwo stosunkw seksualnych, co sprzyja reprodukcji. Innymi sowy, spoywanie grzybw pomaga w rozmnaa niu si czowieka. Jeli za wemie si pod uwag typow dla czowie ka skonno do regulowania aktywnoci pciowej w grupie poprzez czenie jej z lunarnym cyklem pojawiania si grzybw, mona doj do bardzo ciekawej hipotezy, mwicej e konsumpcja tych grzybw przy-

47

P O K A R M

B O G W

czynia si do rozwoju rytuau i religii. Z pewnoci o podobnych kon sekwencjach mona by mwi w przypadku trzeciego, najwyszego po ziomu stosowania grzybw, wywoujcego religijne zaangaowanie ju choby z racji potnej, dziwnej mocy uwalnianej podczas tego przeycia. Na tym poziomie dochodzi bowiem do wybuchu szamaskiej eks tazy. Intoksykacja psylocybina wywouje rozkosz, rozmiarw ktrej nie sposb wyrazi jzykiem. Obcujemy wtedy z kim lub czym Innym, co wydaje si nam nie mniej tajemnicze ni musiao si wydawa naszym przodkom. Ta specyficzna jako szamaskiej ekstazy, polegajca na ba zowaniu ogranicze, musiaa predysponowa plemiona posugujce si halucynogenami do wytwarzania cilejszych wizw, a w konsekwencji promowania takich grupowych zachowa seksualnych, ktre sprzyjay mieszaniu si genw, wyszej stopie urodze i wsplnotowemu poczuciu odpowiedzialnoci za potomstwo grupy. Jak zatem wida, niezalenie od tego, w jakich byy spoywa ne dawkach, grzyby w magiczny sposb oferoway swym archaicznym konsumentom adaptacyjne korzyci. Wyostrzony zmys wzroku poma ga w zdobywaniu pokarmu, zwikszone pobudzenie seksualne sprzy jao podzeniu dzieci, natomiast kontakt z transcendentalnym Innym umoliwia dostp do wczeniej nieznanych mocy. Wszystkie te proce sy mona byo kontrolowa przy pomocy zwikszania lub zmniejszania czstotliwoci i wielkoci dawek. W rozdziale 4 szczegowo opiszemy cudowne wasnoci psylocybiny w rozwijaniu umiejtnoci jzykowych mzgu. Mamy tu do czynienia z tak potnym narzdziem, e psylocybin mona traktowa jako substancj katalizujc wyksztacenie si j zyka ludzkiego. Z DALA OD LAMARCKA Oczywicie, zdaj sobie spraw, e nakrelony tutaj scenariusz wy stawia mnie na krytyk z racji jego pozornego podobiestwa do lamarckizmu. Teoria Lamarcka zakada bowiem, e cechy nabyte przez dany organizm w trakcie jego ycia s przekazywane jego potomstwu. Kla sycznym tego przykadem jest twierdzenie, e yrafy posiadaj dugie szyje, poniewa wycigaj je w stron rosncych wysoko gazi. Ta pro sta i do zdroworozsdkowa idea jest stanowczo wyklinana przez n e o -

48

2.

M A G I A

P O K A R M I E

-darwinistw, zajmujcych obecnie uprzywilejowane miejsce w wiecie teoretykw ewolucji. Ich stanowisko wyraa si w przekonaniu, e muta cje maj charakter czysto przypadkowy i dopiero wtedy, gdy przejawia j si w cechach organizmu, do gosu dochodz mechanizmy naturalnej selekcji, ktre bezcelowo i beznamitnie troszcz si o przetrwanie jed nostek posiadajcych najbardziej rozwinite zdolnoci adaptacyjne. Krytyka wyoonej tu teorii mogaby w ich wydaniu przyj na stpujc posta: Zamy nawet, e konsekwencj spoywania grzy bw jest lepszy wzrok, czstszy seks i ksztatowanie si jzyka, jak jed nak wszystkie te potencjalnie ewolucyjne poytki mog przedosta si do ludzkiego genomu i sta si czym z gruntu ludzkim? Pozagenetyczna poprawa funkcjonowania organizmu poprzez siganie do czynnikw zewntrznych sprawia, e odpowiadajce tym udogodnieniom zasoby genetyczne staj si zbyteczne i nie s w stanie si rozwija. Innymi so wy, jeli jaki potrzebny do ycia metabolit bdzie znajdowa si w atwo dostpnym pokarmie, organizm przestanie wytwarza jego endogenne odpowiedniki. Zatem ludzie zaywajcy grzyby psylocybinowe utrac ostro wzroku, wiadomo i umiejtnoci jzykowe. Natura przesta aby wyposaa czowieka w podobne udogodnienia, poniewa meta boliczna inwestycja potrzebna do ich utrzymania byaby nieopacalna w porwnaniu z relatywnie drobnymi nakadami metabolicznymi to warzyszcymi jedzeniu grzybw. Przecie wszyscy posiadamy te udo godnienia, nawet jeli nie konsumujemy grzybw. Krtka odpowied na te zarzuty, nie wymagajca obrony lamarckistowskich idei, brzmi nastpujco: Obecno psylocybiny w diecie istot czekoksztatnych zmienia same parametry przebiegu naturalnej selek cji poprzez zmian wzorw zachowa, ktrymi posugiwaa si ta se lekcja. Eksperymentowanie z wieloma typami pokarmw powodowao oglny wzrost liczby przypadkowych mutacji poddawanych pniej pro cesowi naturalnej selekcji, podczas gdy poprawa wzroku, wyksztacenie si jzyka i rozwj aktywnoci rytualnej przyczyniy si do powstania nowych wzorw zachowa. Jedno z tych nowych zachowa, czyli po sugiwanie si jzykiem, wczeniej funkcjonujce zaledwie w formie za lkowej, stao si nagle bardzo poyteczne w kontekcie nowego, zbieracko-owieckiego stylu ycia. W ten oto sposb wczenie psylocybiny

49

P O K A R M

B O G W

do diety naszych przodkw przesuno parametry ludzkich zachowa, faworyzujc dziaania, w ktrych istotn rol odgrywao posugiwanie si jzykiem. Wyksztacenie tej umiejtnoci sprzyjao rwnie powik szaniu si pamici. Jednostki spoywajce psylocybin rozwiny reguy epigenetyczne, czyli formy kulturowe uatwiajce im przetrwanie i re produkcj w wikszym stopniu ni pozostaym jednostkom. Doprowa dzio to do upowszechnienia si co bardziej skutecznych pod wzgldem epigenetycznym stylw zachowa wraz ze wzmacniajcymi je genami. Tak oto dokonywaa si genetyczna i kulturowa ewolucja populacji. Co za si tyczy ostroci widzenia, niewykluczone e za coraz sze rzej odczuwan przez ludzi wspczesnych potrzeb szkie korekcyjnych kryje si wieloletnia tradycja sztucznego" ulepszania wizji przy pomocy psylocybiny. Byo nie byo, wielu badaczy jest przekonanych, e za stop niow atrofie ludzkiego zmysu wchu jest odpowiedzialna odczuwana przez godnych wszystkoercw potrzeba tolerowania ostrych smakw i zapachw, nawet padliny. Tego rodzaju wymiany zdarzaj si czsto w dziejach ewolucji. Stpienie wchu i smaku bywa konieczne, gdy w gr wchodzi spoywanie zbyt ostrego" pokarmu. Moe te wskazywa na co znacznie bardziej istotnego w naszym ewolucyjnym podejciu do diety. Mojemu bratu, Dennisowi, zdarzyo si kiedy tak o tym pisa: Pozorna atrofia ludzkiego systemu wchowego w rzeczywistoci moe oznacza funkcjonalne przemieszczenie si szeregu prymitywnych, sterow anych z zewntrz chemoreceptorw, ktre zaczynaj spenia wewntrzn funkcj regulacyjn. Ta funkcja moe cile wiza si z kontrol ludz kich feromonw, ktre s w duej mierze zawiadywane przez szyszynk, a na poziomie podprogowym poredniczy w mnstwie psychoseksualnych i psychospoecznych interakcji. Jedn z funkcji szyszynki jest tumienie ro zwoju gruczow pciowych oraz inicjowanie pokwitania. Mechanizm ten moe by odpowiedzialny za konserwacj cech noworodkowych u osob nikw gatunku ludzkiego. Opnione dojrzewanie i wyduone dziecistwo odgrywaj kluczow rol w neurologicznym i psychologicznym rozwoju jednostki, poniewa stwarzaj warunki dla ponoworodkowego rozwoju mzgu we wczesnym, formatywnym okresie dziecistwa. Otrzymywane przez mzg w owym okresie symboliczne, kognitywne i lingwistyczne

50

2.

M A G I A

P O K A R M I E

bodce s niezmiernie istotne dla jego rozwoju. Dziki nim stajemy si wyjtkowymi istotami, obdarzonymi wiadomoci, posugujcymi si symbolami i jzykiem. Prawdopodobnie nie mielibymy takiej pociechy z naszej szyszynki, gdyby pierwsze ssaki naczelne nie napotkay w swojej diecie neuroaktywnych aminw i alkaloidw, co przyczynio si do jej bio chemicznej aktywacji, a w rezultacie do szeregu adaptacji. WYRABIANIE SMAKU Ludzi mog przyciga lub odpycha substancje, ktrych smak ba lansuje na skraju akceptowalnoci. Mocno doprawione, gorzkie lub aro matyczne pokarmy wywouj w nas ywe reakcje. Mwimy o nich, e trzeba wyrobi sobie na nie smak. Skoro dotyczy to takich pokarmw jak sery pleniowe czy chiskie jaja stuletnie", w jeszcze wikszej mierze musi dotyczy to narkotykw. Gdy przypomnimy sobie, jak smakowa nam nasz pierwszy papieros czy pierwszy yk bourbona, nieuchronnie towarzyszy n a m wspomnienie walki organizmu z tym nowym, ostrym smakiem. Kluczem do przezwycienia wstrtu przed dan substancj jest ponowne naraanie si na jej smak, z czego moemy wnioskowa, e jest to skomplikowany proces, obejmujcy adaptacj behawioraln i biochemiczn. Wkraczamy tutaj w sfer rozwaa przypominajc rozmow o wytwarzaniu si naogu. Oto co obcego dla ciaa jest w nie wiadomie wprowadzane. Ciao przyzwyczaja si do tej sytuacji i dostosowuje do nowej diety. Powiem wicej, akceptuje j jako dobr dla siebie, bijc na alarm, kiedy co tej diecie zagraa. Wyraa si to pod postaci rnych psychologicznych i fizjologicznych sygnaw, pojawiajcych si za ka dym razem, kiedy co grozi nowemu rodowisku chemicznemu, w jakim znalazo si nasze ciao. Na przykad, gdy wiadomie postanowimy, e nie bdziemy dalej zaywa owej substancji. W omawianej tu przez nas skadnicy molekularnej Natury, zo onej z wielu zwizkw chemicznych, tylko nieliczne substancje wcho dz w interakcje ze zmysami i neurologicznym przetwarzaniem danych zmysowych. Nale do nich wszystkie psychoaktywne aminy, alkalo idy, feromony i halucynogeny - w istocie, wszystkie substancje mogce wpywa na kady ze zmysw, poczwszy od smaku i zapachu, sko czywszy na wzroku i suchu lub dowolnej kombinacji zmysw. Wyro11

51

P O K A R M

B O G W

bienie sobie smaku na ktr z tych substancji, czyli wspartego fizjologi i zachowaniem nawyku, jest wskanikiem wiadczcym o istnieniu uza lenienia chemicznego. Substancje te posiadaj niezwyk umiejtno przypominania nam zarwno o naszych sabociach, jak i moliwociach wspinania si na wy yny ducha. Narkotyki, podobnie jak rzeczywisto, wydaj si wymarzo ne do zadziwiania kadej osoby poszukujcej klarownych granic, dziel cych wiat na czarne" i biae". Od tego, w jakim stopniu uda si nam okreli nasze przysze relacje z tymi substancjami i oszacowa wice si z nimi nadzieje i niebezpieczestwa, moe zatem zalee nasza dalsza eg zystencja na Ziemi i perspektywa dokonywania wiadomej ewolucji.

52

3. W P O S Z U K I W A N I U P I E R W O T N E G O D R Z E W A YCIA

Pomyki strzelay gdzie w tyle, kiedy odchodzi od ogniska poszu kujc wody. Sysza wasny gos, niski i gardowaty. Nii nii nii nii nii. Ta Ktra Nas Karmi bya bardzo potna tej nocy, tu po niwach. Zauroczony otaczajcym go pejzaem, ktry w wietle ksiyca i w blasku upojenia wyda wa si poraajco pikny, pozostawia za sob zgiek spotkania rodzinnego. Hekuli byo blisko, czu je przez skr. Kiedy o tym myla, wos mu si jey na karku. Towarzyszy mu dwik przypominajcy grzechota nie pestek w tykwie. Wtedy zobaczy hekuli. Wygldao jak opalizujcy kwiat, usta lub zwieracz zawieszony w przestrzeni. Tu za n i m pojawia y si inne, wirujce powoli w ciemnociach. Przybliay si do niego jak gromada ciekawskich meduz. A kiedy pierwsze z nich wnikno do jego ciaa, sycha byo ciche planicie. W tej samej chwili jego gowa roz bysna rowym sonecznym wiatem. Poczu w sobie dziwn obec no. Co rusz bombardoway go niemoliwe do zapamitania wraenia. Czas przesta istnie, gdy w zawrotnym tempie przeleway si przez nie go gigantyczne iloci agatowych skamielin. Wydawao mu si, e spokoj nie oddaje si mierci, pograjc si w szczliwym paroksyzmie samoafirmacji. Wczeniej, niewypowiedziane emocje same cisny mu si na usta. zy spyway mu po policzkach. Ju kiedy zdarzao mu si mwi te sowa, ale dopiero teraz zrozumia ich znaczenie. Ta vodos! Ta vodos! Ja jestem! Ja jestem! H A L U C Y N O G E N Y J A K O PRAWDZIWE BRAKUJCE O G N I W O W A C U C H U EWOLUCJI

Gwnym zadaniem tej ksiki jest dowiedzenie, e pewna rodzina czynnych substancji chemicznych, a konkretnie indolowe halucynoge ny, odegraa kluczow rol w wyksztaceniu si podstawowych ludzkich cech, przede wszystkim typowej dla czowieka autorefleksji. W tym celu musimy przyjrze si samej istocie tych substancji oraz roli, jak spenia j w naturze. Ju na pierwszy rzut oka wida ich strukturalne podobie stwo. Wszystkie posiadaj picioboczn grup pirolow, poczon z le piej rozpoznanym acuchem benzenowym, (zob. ilustracja 28). Dziki

53

P O K A R M

B O G W

tym acuchom czsteczek indole atwo wchodz w reakcje chemiczne i w zwizku z tym idealnie si nadaj do metabolicznego funkcjonowa nia wysokoenergetycznego wiata ycia organicznego. Halucynogeny mog by psychoaktywne i/lub aktywne fizjologicz nie. Potrafi te oddziaywa na wiele ukadw w ciele. Niektrym indolom zdarza si nawet wystpowa w organizmie czowieka. Dobrym tego przykadem jest serotonina. Jednak wikszo z nich to substancje egzogenne, wystpujce w rolinach jadalnych. Jedne zachowuj si jak hormony, regulujc rozwj czowieka i stopie jego dojrzaoci pciowej, inne wpywaj na jego nastrj i poziom uwagi. Istniej cztery rodziny indoli zawierajce zwizki chemiczne mog ce wywoywa potne halucynacje. S to: 1. Substancje typu LSD. Wystpuj one rzadko w naturze, lecz mo na je znale w kilku blisko spokrewnionych rodzinach powoju i spo ryszu. LSD zawdzicza sw popularno faktowi, e w latach szedzie sitych XX wieku wyprodukowano i sprzedano kilka milionw dawek tej substancji. Jest psychodelikiem, ale do wywoania halucynogennego paradis artificiel, penego oywczych wizji i nieziemskich widokw, ja kich dowiadcza si po maych ilociach DMT i psylocybiny, potrzeba sporych jego dawek. Tak czy inaczej, wielu badaczy uwaa, e LSD i in ne psychodeliki, oprcz halucynacji, wywouj liczne poyteczne efek ty, na przykad uczucie poszerzenia horyzontw umysu i zwikszon szybko mylenia oraz wiksze zrozumienie skomplikowanego podoa ludzkich zachowa i wzorw yciowych. Pomagaj rwnie we wspl nym podejmowaniu cikich decyzji. LSD przez cay czas produkuje si i sprzedaje w wikszych ilociach ni pozostae halucynogeny. Lekarze wykazali jego uyteczno w psy choterapii i leczeniu przewlekego alkoholizmu: Gdziekolwiek na wie cie je prbowano, okazywao si rokujcym nadzieje lekiem na t star przypado. Nie znamy adnej substancji, ktra by bya w stanie z rw nym powodzeniem dostarcza ulgi strapionym yciem alkoholikom, bezporednio, w procesie terapii, lub porednio, jako narzdzie poma gajce w uzyskiwaniu poytecznych informacji". moe nigdy nie zosta do koca zbadany. 54
12

Niestety, z racji ota

czajcej j aury sensacji, potgowanej przez mass media, jej potencja

3.

POSZUKIWANIU

PIERWOTNEGO

DRZEWA YCIA

2. Halucynogeny tryptaminowe, w szczeglnoci DMT, psylocyna i psylocybina. Halucynogeny tryptaminowe wystpuj na przykad w warzywach, a psylocyn i psylocybin mona znale w grzybach. DMT znajduje si rwnie w mzgu czowieka, dlatego trudno je uzna wa za narkotyk. Jednake jego spoycie wywouje najbardziej spekta kularne halucynacje, odznaczajce si szybkim przebiegiem, intensyw noci wizji i brakiem toksycznoci. 3. Beta-karboliny. Nale do nich takie substancje jak harmina i harmalina. Ich halucynogenno jest niemal toksyczna. Peni istot n rol w szamanizmie wizyjnym z racji blokowania ukadw enzy matycznych, rozkadajcych takie substancje halucynogenne jak DMT. Std beta-karboliny mona stosowa w poczeniu z DMT do wydua nia i intensyfikowania wizji. Ta kombinacja stanowi podstaw halucy nogennego wywaru pitego przez mieszkacw Amazonii i nazywanego ayahuaskq lub yag. Beta-karboliny s legalne i jeszcze do niedawna nic o nich nie wiedziano.

4. Ibogainy. Substancje te znajduj si w dwch spokrewnionych rodzinach drzew wystpujcych w Afryce i Ameryce Poudniowej, Tabernanthe i Tabernamontana. Tabernanthe iboga to drobny krzak z tym kwieciem, od dawna stosowany w tropikach Afryki Zachod niej jako halucynogen. Jego aktywne skadniki pod wzgldem struktu ralnym przypominaj beta-karboliny. Ibogaina jest jednak bardziej zna na jako afrodyzjak, ktry jedynie w duych dawkach moe indukowa potne halucynacje i przeycia. W tych ledwie kilku paragrafach moe si zawiera najistotniejsza i najbardziej fascynujca wiedza na temat wiata natury, jak udao si posi czowiekowi od zamierzchych czasw narodzin nauki. Bardziej drogocenna ni wiadomoci na temat anty-neutrina, niosca wiksz nadziej dla ludzkoci ni wykrycie nowych kwazarw, poniewa do starczajca kluczy do bram naszego wewntrznego dowiadczenia, do krainy, o ktrej zawsze marzyli ludzie nauki. Jeli si j dobrze zrozumie i przeoy na jzyk praktyki, moe sta si kompasem, ktry poprowadzi nas do raju utraconego.

55

P O K A R M

B O G W

SZUKANIE DRZEWA YCIA Jeli chcemy dowiedzie si, ktre halucynogeny indolowe oraz ro liny miay swj udzia w wyonieniu si ludzkiej wiadomoci, musimy pamita o kilku istotnych kwestiach: Szukana przez nas rolina musi pochodzi z Afryki, poniewa na podstawie wszystkich dostpnych nam danych zakadamy, e pierwszy czowiek zamieszkiwa wanie rejony Afryki. Co wicej, rolina ta po winna rosn na pastwiskach, poniewa to wanie tam nasi wieo upie czeni wszystkoerni przodkowie uczyli si adaptowa, koordynowa chd dwunony i doskonali wczeniej istniejce sposoby nadawania sygnaw. Roliny tej nie trzeba byo specjalnie preparowa, aby znajduj ca si w niej substancja bya aktywna. Przyjcie innego zaoenia na razi nas na mieszno. Tworzenie ekstraktw, mieszanek i koncentra tw wymaga wszake jakiego tam stopnia zaawansowania naukowego, przynaley wic do pniejszego etapu w rozwoju kultury, kiedy ludzka wiadomo oraz jzyk byy ju wyksztacone. Ludy koczownicze posiaday t rolin stale w zasigu rki. Musia a rosn w duych ilociach i by atwo zauwaana. Przynosia te natychmiastowe, wymierne korzyci zaywajcej j osobie. Jedynie w ten sposb moga na trwae wej do diety hominidw. Przyjte przez nas w ten sposb wymogi radykalnie zawaj list potencjalnych kandydatw. W Afryce nie wystpuje duo rolin halu cynogennych. Jak dotd zreszt nikomu nie udao si wyjani przyczy ny tak skromnych ich zasobw, jeli porwna si z ich bujnym wystpo waniem w tropikalnych krainach Nowego wiata. Mona bowiem zada sobie pytanie, czy to tylko zwyky przypadek sprawi, e w rodowisku od dawna zdominowanym przez ludzi ronie mniej oryginalnych rolin zawierajcych substancje halucynogenne? We wspczesnej Afryce nie wielu jest kandydatw, ktrzy by mogli pretendowa do miana kataliza torw wiadomoci u rozwijajcych si istot czekoksztatnych. Poza tym na pastwiskach ronie znacznie mniej gatunkw rolin ni w lasach. Mona wic przyj, e nasi przodkowie w poszukiwaniu jedzenia chtnie prbowali co tylko si dao. Wybitny geograf, Carl Saur, podejrzewa nawet, e w owych czasach nie istniay naturalne pastwi-

56

3.

POSZUKIWANIU

PIERWOTNEGO

DRZEWA YCIA

ska. Skania si raczej ku twierdzeniu, e wszystkie pastwiska byy two rami ludzkimi, powstaymi na skutek skumulowanego oddziaywania okresowych poarw lasw. Na poparcie swej tezy przytacza fakt, e wszystkie gatunki pastewne mona znale w poszyciu lenym na skraju pastwisk, podczas gdy bardzo wysoki procent gatunkw lenych nie wy stpuje na pastwiskach. Wedug Saura oznacza to, e pastwiska s two rem stosunkowo nowym, towarzyszcym pojawieniu si populacji ludz kich posugujcych si ogniem. PIELENIE K A N D Y D A T W Obecnie, tylko religi Bwiti, rozprzestrzenion wrd ludu Fang w Gabonie i Zairze da si nazwa autentycznym afrykaskim kultem roliny halucynogennej. Rzeczywicie, stosowana w nim rolina, Taber nanthe iboga, mogaby mie jaki wpyw na prehistorycznych ludzi, gdy by nie jedno mae ale"... nie ma adnych dowodw na to, by posugiwa no si t rolin przed dziewitnastym wiekiem. Nie wspominaj o niej ani sowem Portugalczycy posiadajcy dug tradycj wymiany handlo wej z ludami Afryki Zachodniej. Ten brak dowodw trudno wyjani, jeli si wierzy, e stosowano t rolin od dawna. Kiedy si na ni patrzy z perspektywy socjologii, religia Bwiti nie tylko sprzyja umacnianiu spjnoci spoecznej, ale i podtrzymywaniu wizi maeskich. W dawnych czasach rozwody stanowiy nieustanne rdo konfliktw wybuchajcych u Fangw, bo chocia mona je byo atwo uzyska, pocigay za sob dugie, skomplikowane i potencjal nie kosztowne negocjacje z rodzin rozwiedzionego partnera, dotyczce zwrotu posagu i wiana. 14 Tymczasem niewykluczone, e iboga, oprcz swych waciwoci halucynogennych, pobudza wydzielanie feromonw sprzyjajcych czeniu si w pary. To wanie dlatego przez ludy afryka skie jest uznawana za afrodyzjak. Sama rolina posiada posta krzaka o redniej wielkoci, ktry nie pochodzi z pastwisk, ale lasw tropikalnych. Rzadko kiedy mona j znale rosncego dziko. Na skutek europejskich kontaktw z tropikaln Afryk iboga bya pierwszym indolem, ktry sta si modny w Europie. Po publicznej proniocji ibogi podczas Wystawy Paryskiej w 1867 roku toniki zawierajce
13

57

P O K A R M

B O G W

ekstrakty z tej roliny stay si niezwykle popularne we Francji i Belgii. Ten surowy ekstrakt sprzedawano w Europie pod postaci Lambaranu, leku na wszelkie bolczki, poczwszy od neurastenii, skoczywszy na sy filisie, nie mwic ju o jego rzekomych wasnociach afrodyzjakalnych. Jednake do samego wyizolowania alkaloidu doszo dopiero w 1901 roku. Pierwsze przeprowadzane nad nim badania brzmiay bardzo obie cujco. Podejrzewano, e moe leczy impotencj u mczyzn. Tym nie mniej po wstpnym oznakowaniu nowej substancji, ibogainy, szybko o niej zapomniano. Chocia nie byo adnych dowodw wiadczcych o jej szkodliwoci, w USA umieszczono j na licie najbardziej niebez piecznych substancji, wymagajcych cisej kontroli. W rezultacie po dzi dzie przeprowadzono nad ni niewiele bada. Wszelkie dostpne nam informacje na temat kultu ibogi pochodz z antropologicznych bada terenowych. Kawaki korzenia konsumu je si w olbrzymich ilociach. Fangowie powiadaj, e wiedz na temat mocy duchowej przebywajcej w Bwiti otrzymali w dawnych czasach od Pigmejw, podczas swoich dugich migracji. Wedug nich, aby otwo rzy sobie gow", potrzeba spoy wiele gramw tego korzenia. Dopiero wtedy, w pniejszym yciu mona stosowa jego mniejsze dawki. Pomimo niewtpliwie interesujcych aspektw tego kultu, nie s dz by iboga bya katalizatorem, ktry przyczyni si do rozwoju ludz kiej wiadomoci. Jak ju wspomniaem, nie posiada ona dugiej trady cji uytkowania, a na dodatek nie jest rolin pastewn. Poza tym, kiedy przyjmuje si j w maych dawkach, zamiast zwyczajnych wizji pojawia j si powidoki, przesuchy i zaburzenia widzenia. W Afryce nieznany jest aden zwizek chemiczny, ktry by by cho zbliony do LSD. Nie s nam rwnie znane jakiekolwiek roliny mogce zawiera takie substancje. Peganum harmala, wielka ruta syryjska, bogata jest w beta-karbolinow harmin i obecnie wystpuje niemal powszechnie na jaowych ob szarach rdziemnomorskich Afryki Pnocnej. Nie zachoway si po dzi dzie wszake jakiekolwiek wzmianki na temat stosowania jej w Afryce jako halucynogenu. Sytuacj komplikuje dodatkowo fakt, e w celu uwol nienia jej potencjau wizyjnego naley j spoywa razem z DMT. 15

58

3.

POSZUKIWANIU

PIERWOTNEGO

DRZEWA YCIA

ROLINA UR Po tej wstpnej selekcji pozostaj nam zatem halucynogeny typu tryptaminowego: psylocybina, psylocyna i DMT. Na terenach pastew nych mona znale te substancje albo w karmicych si ajnem grzy bach zawierajcych psylocybin albo trawach zawierajcych DMT. Ale tylko w wyniku ekstrahowania, czynnoci znajdujcej si poza moliwo ciami pierwszych ludzi, mona by uzyska wystarczajc ilo DMT do wywoania halucynacji. Tym oto sposobem pozostaj nam tylko grzyby jako potencjalny czynnik sprawczy ludzkiej ewolucji. Kiedy nasi przodkowie zeszli z drzew na pastwiska, napotkali roga te bestie jedzce roliny. Szybko stay si one ich gwnym rdem utrzy mania. Dzikie bydo pozostawiao po sobie ajno, na ktrym rosy grzyby. Kilka rodzajw grzybw pastewnych zawierao psylocybin, mi dzy innymi grzyby z gatunku Panaeolus oraz Stropharia cubensis. Tym drugim nadano take acisk nazw Psilocybe cubensis (zob. ilustracja 1). W czasach wspczesnych uznaje si je za grzyby magiczne" i hoduje na caym wiecie.16 Z tych gatunkw grzybw jedynie Stropharia cubensis posiada psy locybin w stonych ilociach i nie zawiera zwizkw chemicznych wy woujcych nudnoci. Co ciekawe, ich wystpowanie jest niemal po wszechne wszdzie tam, gdzie pas si stada zebu (Bos indicus). Pojawia si zatem pytanie, czy grzyby te rosn wycznie na ajnach zebu, czy te mog si pojawia na ajnach innych zwierzt rogatych? W wietle pod jtych przez nas rozwaa istotne jest rwnie stwierdzenie, jak bar dzo zamierzche jest ich obecne miejsce wystpowania? Pierwszy okaz Psilocybe cubensis zebra w 1906 roku na Kubie amerykaski botanik Earl, ale wspczeni botanicy s raczej skonni przypuszcza, e gatunek ten pochodzi z poudniowo-wschodniej Azji. Podczas wykopalisk arche ologicznych prowadzonych w Tajlandii, w miejscu zwanym Non Nak Tha datowanym na 15 000 rok p.n.e., tu obok ludzkich grobw znaleziono koci zebu. Obecnie w tym rejonie czsto mona napotka grzyby z ga tunku Stropharia cubensis. Przykad Non Nak Tha moe wskazywa na to, e konsumowanie tego gatunku grzybw naleao do codziennoci lu dw pasterskich, ktrych gospodarka opieraa si na hodowli byda.

59

P O K A R M

B O G W

Posiadamy zatem wystarczajce dowody, by sdzi e to Stropharia cubensis jest ow mityczn rolin Ur, ppowin czc nas z kobiecym mzgiem planety, ktra tu przed pojawieniem si paleolitycznego kultu Wielkiej Rogatej Bogini przekazywaa naszym przodkom wiedz o y ciu w stanie dynamicznej rwnowagi z natur, nami samymi i naszym wiatem wewntrznym. Spoywanie grzybw halucynogennych stao si wtedy swego rodzaju norm, wpywajc na zmian zachowa praludzi i dalsze losy ewolucji. Relacje pomidzy ludmi, a grzybami musiay obej mowa rwnie zwierzta rogate, bo tylko dziki nim byy dostpne grzyby.

ILUSTRACJA 1. Stropharia cubensis. Nazywana rwnie Psilocybe cubensis. Rysunek takso nomiczny autorstwa Kat Harrison-McKenny, pochodzcy z ksiki O.T. Ossa i O.N. Oerica, Psilocybin: The Magic Mushroom Grower's Guide, Lux Natura Pres, Berkeley 1986, s. 12.

60

3.

POSZUKIWANIU

PIERWOTNEGO

DRZEWA YCIA

Mwimy tu o zwizku, ktry nie mg si wytworzy wicej ni milion lat temu, poniewa to wtedy rozpocza si era nomadycznych owcw. Musiao upyn mniej wicej sto tysicy lat, aby doszo do wy tworzenia si gospodarki pasterskiej. Skoro jednak mwimy o zwizku istniejcym krcej ni milion lat, nie mamy tu do czynienia z klasycz nym przypadkiem symbiozy, potrzebujcej wielu milionw lat do zaist nienia. Ju prdzej jest to gboko zakorzeniony obyczaj, wytwarzajcy niezwykle potny naturalny nawyk. Cokolwiek bymy nie powiedzieli o interakcjach ludzi z grzyba mi Stropharia cubensis, nie byy to relacje statyczne. Posiaday one cha rakter dynamiczny, dziki ktremu ludzie wspinali si na kolejne, coraz wysze poziomy samowiadomoci. Jestem przekonany, e jedn z kon sekwencji zaywania grzybw halucynogennych przez naszych afryka skich przodkw byo wytworzenie si wzorca dla wszystkich pniej szych religii. Kiedy w wyniku licznych migracji, zmian klimatycznych i spoecznych, zdarzyo nam si utraci t wiedz, zamienilimy dawny, partnerski model stosunkw spoecznych na nowy, oparty na dominacji, wykorzenilimy tradycyjne, harmonijne relacje z natur na rzecz zdoby wania jej gwatem, zoylimy w ofierze poezj na otarzu nauki. Krtko mwic, przehandlowalimy nasz dziejow, partnersk rol w drama cie ywego umysu planety, torujc sobie drog w historii pobojowiska mi i neurozami. Jeli szybko si nie opamitamy i nie zejdziemy z tego szlaku, wkrtce ca nasz planet bdzie czeka katastrofa. C Z Y M S H A L U C Y N O G E N Y ROLINNE? Jeli traktuje si jako prawdopodobne ich kluczowe znaczenie w ewolucji czowieka, pytanie o rol mutagenw i ubocznych produktw metabolizmu dla samej roliny, ktra je produkuje wydaje si jak najbar dziej zasadne. Biolodzy zajmujcy si ewolucj wci gowi si nad t zagadk. Wywouje ona liczne kontrowersje. Niektrzy z nich podejrze waj, e produkowane przez te roliny skadniki toksyczne i bioaktywne maj sprawia, by byy one niesmaczne, przez co chroni je przed zjedzeniem. Inni uwaaj co cakiem przeciwnego. Ich zdaniem sub stancje te maj przyciga owady i ptaki odpowiedzialne za zapylanie i roznoszenie nasion.

61

P O K A R M

B O G W

Nieco bardziej sensowne wydaje si zaoenie, e te skadniki che miczne rolin, ktre dotychczas uznawalimy za drugorzdne, wcale ta kimi nie s. Pewn przesank ku temu stanowi fakt, e najwiksze iloci owych alkaloidw gromadz si w tkankach penicych najbardziej ak tywn rol w metabolizmie roliny. Nale do nich rwnie halucyno geny, ktre zamiast by produktem ubocznym roliny, bior dynamicz ny udzia w jej yciu. Skoro ich rola w metabolizmie rolin jest znacznie wiksza ni podejrzewalimy, nie mona wykluczy, e stanowi one cz ich strategii samozachowawczej, chocia nie wiemy, jaka jest ich rzeczywista funkcja. Jedn z hipotez, jak mona by tu przyj, jest funkcjonowanie tych substancji jako egzoferomonw. Egzoferomony to przekaniki chemicz ne, ktre nie odgrywaj adnej istotnej roli w yciu wewntrznym danej roliny, lecz su jej komunikacji z przedstawicielami innych gatunkw. Niektre egzoferomony potrafi nawet sprawi, e drobna grupa przed stawicieli danego gatunku dominuje cay biom. By moe, zaoenie, e przyroda jest organiczn, planetarn cao ci, regulujc swj rozwj przy pomocy przekanikw chemicznych, brzmi za bardzo radykalnie. Nauczylimy si bowiem w dziewitna stym wieku patrze na Natur jak na pole wiecznej wojny, w ktrej jed ne gatunki, przy pomocy kw i pazurw" konkuruj z innymi o prze trwanie. W wietle tej teorii konkurentem dla danego gatunku jest caa reszta natury. Tym niemniej biolodzy ewolucyjni od dawna uwaaj dar winowskie spojrzenie na przyrod za cokolwiek niekompletne. Obecnie, przyjo si uznawa, e wiat natury to raczej niekoczcy si taniec dy plomacji. Dyplomacja za, to przede wszystkim kwestia jzyka. Przyroda zachowuje si tak jakby chciaa wyciga jak najwicej ze wzajemnej wsppracy i realizowa wsplne cele. Bycie niezastpionym dla organizmw, z ktrymi dzieli si rodowisko - oto strategia zapew niajca pomylny chw i zachowanie gatunku. Oto strategia, w ktrej ogromne znaczenie odgrywaj komunikacja i wyczulenie na przetwa rzane sygnay, czyli, w skrcie, umiejtnoci jzykowe. Dopiero od niedawna badacze powanie podchodz do pomysu, e natura moe by organizmem, ktrego poczone skadniki oddziaywuj na siebie za porednictwem uwalnianych w rodowisku sygnaw

62

3.

POSZUKIWANIU

PIERWOTNEGO

D R Z E W A YCIA

chemicznych. Warto jednak pamita o tym, e natura oszczdnie go spodaruje swoimi rodkami i kiedy zauway, e jaka odpowied ewolucyj na na dany problem skutecznie go rozwizuje, bdzie stosowa j w kko. T R A N S C E N D E N T N Y INNY Jeli halucynogeny peni funkcj midzygatunkowych komuni katorw chemicznych, naley przyj, e dynamika bliskich relacji ssa kw naczelnych z rolinami halucynogennymi polega na przekazywa niu informacji. Tam, gdzie nie ma rolin halucynogennych, tego rodzaju transfer informacyjny musi przebiega powoli, jednak w staym kontak cie z nimi kultura szybko przechwytuje nowe informacje, dane zmyso we i formy zachowa, dziki czemu wznosi si na coraz wyszy poziom autorefleksji. Nazywam t sytuacj spotkaniem z Transcendentnym In nym, cho jest to tylko etykietka, ktra nie wyraa caej jej zoonoci. Tym Transcendentnym Innym moe by natura traktowana jako co ywego i inteligentnego. Moe nim by take niezwyke i tajemnicze zjednoczenie zmysw ze skarbnic wiadomoci o dawnych i przyszych wydarzeniach. Transcendentnego Innego spotyka si po zayciu moc nych halucynogenw. To tygiel, w ktrym kryje si tajemnica naszego indywidualnego i gatunkowego istnienia. W Transcendentnym Innym natura objawia sw prawdziw twarz, zrzucajc z siebie pocieszn mask czasu, przestrzeni i relacji przyczynowo-skutkowych. Rzecz jasna, nie atwo wyobrazi sobie owe wysze stany autore fleksji, poniewa wszelkie takie prby rozbijaj si o niemoc jzyka do wyraenia czego, co go przekracza. Zaskakujco pomocna w tym oka zuje si psylocybina, substancja halucynogenna zawarta tylko w grzy bach, ktrej podstawowe synergiczne dziaanie rozgrywa si na pasz czynie jzyka. Psylocybina skania do mwienia, sprzyja wysawianiu, przeksztaca jzyk w co, co mona zobaczy. Choby tylko ta jej cecha pozwala sdzi, e moga odegra istotn rol w nagym wyksztaceniu si wiadomoci i jzyka. Nasi przodkowie wraz z ni dosownie naje dli si wyszej wiadomoci. W tym kontekcie godnym zauwaenia jest fakt, e najpotniejsze mutageny wystpujce w przyrodzie pochodz z pleni i grzybw. To wanie grzyby i zboa pokryte pleni, czsto zja dane przez zwierzta, w tym rwnie ludzi, rosn na pastwiskach.

63

4. ROLINY I SSAKI N A C Z E L N E : P O C Z T W K I Z EPOKI K A M I E N I A

Ifi liczy sobie wicej lat ni palcw na doniach. Zblia si do wie ku, w ktrym zapraszano chopcw do gromady owcw siedzcych przy ognisku. Ta krtka podr z dziecicej chatki do ogniska myliwych, le cego obok chaty pieni, gdzie przebywali prawdziwi mczyni, bya nie lada zaszczytem. Bo chocia nie dzielia ich dua odlego, to dy stans w czasie by wielki. Ifi czeka na t chwil od dawna - godzina mi szkoli si w rzucaniu do celu chopic pseudobroni, hartowany mi kijami, uczy si od Doknu rozpoznawania znakw pogody, czytania wiatru. Pobiera instrukcje w sztuce magicznej oww. Powstrzymywa si take przed dotykaniem talizmanu przygotowanego przez jego mat k, ktry zwisa mu teraz na szyi. Od dwunastu godzin sta nierucho mo, obserwujc sam siebie z dystansu. W uszach szumiay mu tylko so wa: Dziki temu otrzymasz dar niewzruszonoci. Oraz m o c ! " Nie mg zapomnie mdawego smaku zeskrobanej kory korzenia, ktr wmusi w siebie pod czujnym spojrzeniem swego nauczyciela, Doku, zapewnia jcego go: Mj braciszku, dziki temu staniesz si niewidzialny" i doda jcego spokojnym gosem: Zabijaj czysto. Tylko tak oddasz cz swo im przodkom". Ifi czu, e zblia si chwila prawdy. Kiedy ju znalaz si pod wpywem Togny, roliny mocy zapewniajcej mu niewzruszono, zaniesiono go do odludnego miejsca, gdzie mia czuwa obok wie ych zwok zebry. Doknu, jego ojciec i wujowie yczyli mu powodzenia, miejc si i opowiadajc niezrozumiaymi dla niego sowami o cudach niewidach, jakie po powrocie otrzyma od kobiet. Przez chwil czu si podniecony, ale szybko oprzytomnia. Dziki Tognie nie musia si spe cjalnie wysila. Jego ciao nie poddawao si zmczeniu, a umys wdro wa po cudownych scenach z opowieci przekazywanych przy ognisku. Nagle, jak w mgnieniu oka, wszystko si odmienio. W stan podwy szonej czujnoci wprowadziy go dziwne dwiki. Co si zbliao! Tpy dwik dochodzi z usianego kamykami bocka za tamaryszkiem, pod ktrym znalaz schronienie. Puc. Puc. Ifi nie czu strachu ani przeraenia w stosunku do tego co mia zo baczy. By na to przygotowany. Jego minie czerpay si z wiejcego 65

P O K A R M

B O G W

wiatru. Pozosta w bezruchu. Lwica bya ogromnych rozmiarw. Budzi a postrach wrd wszystkich zwierzt zamieszkujcych krain wielkich owcw. Ifi bacznie j obserwowa, udajc drzewo lub otoczak. Lwica przerastaa go dwukrotnie. Wch zacign j do padliny, zapach wie ej krwi unosi si znad zebry. Wtedy to wiedziony mdroci wielu po kole Ifi zada jej byskawiczny cios, celujc tu pod opatk. Ofiara wy daa przeraajcy ryk. Jej bl miesza si z wciekoci. Niesamowita sia stojca za uderzeniem chopca na chwil przykua zwierz do ziemi, dziki czemu udao mu si uciec przed pazurami. odki klanu Ifiega bd dzisiejszej nocy syte, a krg owcw przyjmie nowego czonka do swego ekskluzywnego grona.

***

Powyszy przykad jasno przedstawia, w jaki sposb niektre do broczynne roliny, w tym przypadku potny stymulant, mog sta si czci diety i sprzyja procesom adaptacji. Rolina moe dostarcza siy i skupienia, przez co bezporednio przyczynia si bdzie do suk cesu w polowaniu, ktry przekada si na obfito dbr. Dana osoba lub grupa pod wpywem zaytej substancji nie musi obawia si niektrych czynnikw rodowiskowych, ktre wczeniej negatywnie wpyway na jej dugo ycia i obniay wielko populacji. Trudniej jest zrozumie, w jaki sposb halucynogeny rolinne mog dostarcza podobnych, cho nieco innych poytkw adaptacyjnych. Na przykad, jak to si dzieje, e wspomniane tu zwizki chemiczne nie doprowadzaj ukadu odporno ciowego do wyszego poziomu aktywnoci, cho taki moe by ich sku tek uboczny. Ich dziaanie objawia si raczej w tym, e katalizuj wia domo, t wyjtkow skonno do autorefleksji, ktra wyksztacia si w czowieku. Nie sprawiaj one jednak, e czowiek posiada wiadomo, poniewa w mniejszym lub wikszym stopniu s ni obdarzone wszyst kie formy ycia. Katalizowanie wiadomoci polega tylko na przyspie szaniu ju toczcego si procesu. Nie sposb wtpi w to, e katalizowanie wiadomoci, podobnie jak umiejtno przeciwstawiania si chorobie, przydaje si w yciu da nej jednostki. Naukowcom jednak wczeniej nie przyszo do gowy szu ka wrd halucynogenw rolinnych gwnego czynnika sprawczego

66

4.

ROLINY I

SSAKI

NACZELNE:

POCZTWKI Z

EPOKI

KAMIENIA

rozwoju naszej aktywnoci poznawczej, ktry przyczyni si do powsta nia wspczesnego czowieka. Powoduje nimi niech do kadej idei, ktra by moga sugerowa, e podniose miejsce w hierarchii natury za wdziczamy jakim rolinom, czy te w ogle siom natury. Skoro ju w dziewitnastym wieku zgodzilimy si przyzna, e czowiek pocho dzi od mapy, to najwyszy czas pogodzi si z faktem, e byy to napane mapy. C, jest to skonno typowo ludzka. LUDZKA WYJTKOWO Aby zrozumie czowieka, trzeba podj trud zrozumienia jego wy jtkowoci. Byo nie byo, ludzie znaczco odrniaj si od reszty natu ry, co mylicieli epoki przednaukowej skaniao nawet do nadawania im uprzywilejowanego statusu w boskiej hierarchii stworzenia. Ludzie mie li zajmowa miejsce tu przy Bogu, by depozytariuszami jego mocy. Rzeczywicie, ludzie potrafi mwi, fantazjowa, mia si, zakochi wa, s zdolni do najwikszych aktw powicenia i okruciestwa. Lu dzie tworz wielkie dziea sztuki i konstruuj teoretyczne i matematycz ne modele zjawisk. Wyrniaj si take caym spektrum stosowanych przez siebie substancji, od ktrych bywaj uzalenieni. UMIEJTNOCI POZNAWCZE CZOWIEKA Caa wyjtkowo czowieka streszcza si w jego gwnych umie jtnociach poznawczych: tacu, filozofii, malarstwie, poezji, sporcie, medytacji, fantazjach erotycznych, polityce i technikach ekstazy. Zasu ylimy sobie na miano Homo sapiens, zwierzt, ktrych podstawow cech jest mylenie. Nasze zachowanie bywa zawsze pochodn naszej aktywnoci poznawczej - mylenia i odczuwania, pamitania i przewi dywania. Naszej Psyche. Na podstawie obserwacji ludw z Grnej Amazonii, ktre stosuj ayahuask, omielam si sdzi, e praktyka szamaska czsto polega na intuicyjnym podejmowaniu decyzji istotnych dla danej grupy. To sza mani decyduj o tym, kiedy ich grupa ma uda si na wojn lub zmieni miejsce obozowiska. Ludzkie poznanie jest zatem na tyle elastycznym odruchem adaptacyjnym, e umoliwia nam refleksj na temat tego, co u innych gatunkw jest genetycznie zaprogramowanym zachowaniem.

67

P O K A R M

B O G W

Jedynie my yjemy w rodowisku podatnym nie tylko na waci we dla wszystkich gatunkw biologiczne i fizyczne ograniczenia, ale do datkowo ksztatowanym przez jzyk i przestrze symboliczn. Jestemy uzalenieni od znaczenia. Tym, co je wyznacza, jest umys zbiorowy grupy. Dziki symbolom i jzykowi moemy porusza si w ponadnaturalnym" wymiarze, znajdujcym si poza codziennymi aktywnociami pozostaych form ycia organicznego. Moemy aktualizowa nasze zaoenia kulturowe oraz zmienia i ksztatowa wiat natury zgodnie z uprzednio wyksztaconym w sobie (za porednictwem tych wanie symboli) modelem wiata. Do tego celu su nam jeszcze bardziej sku teczne, a zatem potencjalnie bardziej niszczycielskie, artefakty i techno logie, ktrych skonni jestemy uywa. Symbole umoliwiaj nam rwnie gromadzenie informacji poza naszym mzgiem. Dziki n i m posiadamy zupenie inne podejcie do swej przeszoci, anieli pozostae zwierzta. Moemy na dodatek sami decydowa o modyfikacjach podejmowanych przez nas dziaa przy po mocy symbolicznej analizy minionych wydarze, czyli historii. Nasza wyjtkowa umiejtno gromadzenia i odzyskiwania informacji, pod postaci obrazkowych i pisemnych zapisw, pozwolia nam stworzy ludzkie rodowisko, wyznaczane nie tylko biologicznymi i rodowisko wymi parametrami, ale w rwnej mierze symbolami i jzykiem. PRZEMIANY MAP Przeom ewolucyjny, ktry doprowadzi do wyksztacenia si j zyka, a w pniejszym okresie pisma, stanowi dowd na fundamental ne, niemal ontologiczne transformacje linii hominidw. Dziaalno po znawcza, oprcz tego, e dostarcza nam moliwoci zaspisywania danych poza matryc DNA, umoliwia nam przekazywanie informacji w czasie i przestrzeni. Na pocztku sprowadzao si to do wydawania prostych komend i ostrzee, niewiele wyrastajcych poza zwyke okrzyki ostrze gawcze, stosowane przez wszystkie zwierzta spoeczne. Jednak w to ku dziejw ten impuls do komunikacji przyczyni si do wyksztacenia bardziej skutecznych technik komunikacyjnych, co w naszym stuleciu przyjo posta wszechobecnych mediw komunikacyjnych, dosownie obejmujcych ca nasz planet. Pywa ona w oceanie cigle mno-

68

4.

ROLINY I

SSAKI

NACZELNE:

POCZTWKI Z

EPOKI

KAMIENIA

cych si komunikatw. Rozmowy telefoniczne, dzielenie si informacja mi, korzystanie z sieci elektronicznej - wszystko to sprzyja tworzeniu si niewidzialnego wiata oglnowiatowych informacji. Traktujemy go jako co zupenie normalnego, co nad czym nie warto si zastanawia. Nasza wyjtkowa mio do sw i symboli dostarcza nam zbioro wej gnozy, zbiorowego rozumienia nas samych i naszego wiata, ktre jeszcze do niedawna nie byo poddawane adnej dyskusji. To wanie tej zbiorowej gnozie poprzednie pokolenia zawdziczay wiar w uni wersalne prawdy" i powszechne ludzkie wartoci. Systemy ideologiczne mona traktowa jako swego rodzaju rodowiska, ktre s zdefiniowane znaczeniem. Mimo i s one niewidzialne, kroczymy po ich terytorium. Maj na nas wpyw, nawet jeli sobie z tego nie zdajemy sprawy. W rze czy samej, to one decyduj o czym moemy myle. Powstanie oglnowiatowej kultury elektronicznej przyczynio si do niesychanego przyspieszenia wymiany informacji potrzebnych nam do ycia. Dziki temu czynnikowi oraz zwykemu rozmiarowi ludzkiej populacji nasz gatunek przesta si rozwija pod wzgldem fizycznym. Im wiksza populacja, tym mniejszy wpyw przypadkowych mutacji na jej rozwj. Temu wanie faktowi oraz rozwojowi najpierw szamani zmu, pniej za naukowej medycyny, zawdziczamy usunicie nas z te atru selekcji naturalnej. Z upywem czasu biblioteki i elektroniczne bazy danych zastpiy ludzki umys w roli podstawowego twardego dysku przechowujcego dane o kulturze. Z kolei symbole i struktury jzyko we sprawiy, e w miejsce dawnego, nomadycznego systemu organizacji spoecznej wyonia si niezmiernie skomplikowana, oglnoplanetarna organizacja spoeczna, powizana sieci elektroniczn. Pod wpywem tych przemian stalimy si znacznie bardziej epigenetyczni. Innymi so wy, w znacznej mierze ksztatuje nas kultura, a nie geny. NARODZINY LUDZKIEJ W Y O B R A N I W CZASACH PREHISTORYCZNYCH Nasz aktywno poznawcz i jzykow zawdziczamy rozmiaro wi i organizacji naszego mzgu. Jako gatunek posiadamy wysoko rozwi nite struktury nerwowe zajmujce si konceptualizacj, wizualizacj, nadawaniem znacze i tworzeniem skojarze. Dziki intensywnoci naszego jzyka prowadzimy flirty z krlestwem wyobrani. Umiejtno

P O K A R M

B O G W

kojarzenia dwikw, czyli drobnych, wydzielanych przez usta haasw jzykowych, ze znaczcymi obrazami wewntrznymi to dziaalno synestezyjna. Przetwarzaniem symboli i jzykw zajmuj si dopiero nie dawno wyksztacone obszary mzgu ludzkiego, pole Broca i kora nowa. Najczciej wyciga si z tego taki wniosek, e to wysoce uporzd kowane neurolingwistycznie obszary ludzkiego mzgu powoay do ist nienia jzyk i kultur. Jednake przy wszelkich tego typu hipotezach od noszcych si do zagadnie pocztkw organizacji spoecznej pojawia si jeden problem: cho wiemy, e nasze umiejtnoci jzykowe musiay rozwin si pod wpywem potnej presji ewolucyjnej, nie mamy poj cia, jakiego rodzaju byy to naciski. Gdyby ludzie od tysicleci spoywali roliny psychoaktywne, ich umysy musiayby nieustannie rozbyskiwa piknem i cudownoci halucynacyjnych wizji. Naley jednak mie pewn rzecz na wzgldzie - same wymogi ewolucji zmuszaj organizm do funkcjonowania w ra mach wskich realiw, ograniczonych parametrami codziennoci. Re aliw, ktre mogyby ulec rozsadzeniu, gdyby zmysy nie filtroway potoku halucynacyjnych wizji. Jako istoty posiadajce zwierzce cia a jestemy zmuszeni do staej troski o przyziemne sprawy. W przeciw nym razie naszemu yciu grozioby wielkie niebezpieczestwo. Szkopu w tym, e posiadamy rwnie wiat wewntrzny, ktrym nie kieruj po trzeby ciaa zwierzcego. W scenariuszu ewolucji w wiat znajduje si z dala od potocznej wiadomoci. WZORCE I W G L D Y wiadomo bywa nazywana uwiadamianiem sobie uwiadomie nia.
17

Cechuje j oryginalne czenie rozmaitych dopywajcych do niej

danych, czego efektem s liczne nowatorskie skojarzenia. wiadomo pod pewnym wzgldem przypomina niespecyficzn odpowied immu nologiczn. Kluczem do porzdnego funkcjonowania kadego ukadu immunologicznego jest umiejtno rozpoznawania jednej substancji chemicznej przez inn. Dlatego nie bdzie przesad twierdzenie, e dzia alno wiadomoci, podobnie jak ukadu immunologicznego, polega na uczeniu si, rozpoznawaniu i zapamitywaniu. 1 8

70

4.

ROLINY I

SSAKI

NACZELNE:

POCZTWKI Z

EPOKI

KAMIENIA

Piszc te sowa przypominam sobie to, co mwi Alfred North Whitehead na temat rozumienia. Whitehead uwaa, e jest to apercepcja form samych w sobie. Sformuowanie to z rwnym powodzeniem mogoby odnosi si do wiadomoci. Uwiadamianiu sobie pewnych form i wzorcw towarzyszy bowiem to samo uczucie, co zrozumieniu. Nie istnieje aden ograniczony rozmiar wiadomoci, jak moe uzy ska nasz gatunek, poniewa sam proces rozumienia nie zmierza ku ja kiemu ostatecznemu celowi, tylko wypywa z naszego bezporedniego dowiadczenia. atwiej to zrozumie, kiedy porwna si wiadomo do wiata. Im jest ono silniejsze, tym wikszy obszar ciemnoci pokrywa. wiadomo jest nasz umiejtnoci integracji tego, co postrzegamy w wiecie. Od tego, w jakim stopniu uda si nam to osign, zaley na sza zdolno adaptacji do zmian zachodzcych w wiecie. Doskonalimy si nie tylko w indywidualnej dziaalnoci poznaw czej, ale, gdy jestemy w grupie, rwnie w zbiorowym poznawaniu. Taka dziaalno poznawcza polega gwnie na wypracowywaniu symboli i jzykw oraz posugiwaniu si nimi. Cho dotyczy to rwnie innych gatunkw, u czowieka przyjmuje zdecydowanie wyraniejsz posta. To wanie dziki naszej niespoytej sile w manipulowaniu jzykiem i sym bolami zawdziczamy nasz uprzywilejowan pozycj w wiecie natu ry. Zarwno nasza magia jak i nauka czerpi sw moc z zaangaowania w zbiorow aktywno umysow, z dzielenia si symbolami, replikacji memw (szerzenia idei) i opowiadania dugich opowieci. Przedstawiony powyej pomys, e nasza potoczna wiadomo sta nowi efekt kocowy procesu ekstensywnego kompresowania i filtrowa nia danych oraz e dowiadczenie psychodeliczne jest antytez tej kon strukcji, pochodzi od Aldousa Huxleya, ktry wyoy go w zestawieniu z opisem swego wasnego, meskalinowego dowiadczenia: Zastanawiajc si nad swoim przeyciem musz si zgodzi z wybit nym filozofem z Cambridge, dr. CD. Broadem, e uczynilibymy do brze rozwaajc powaniej ni dotd wysunit przez Bergsona teori pamici i spostrzegania zmysowego. Sugerowa on, e funkcj mzgu, ukadu nerwowego i organw zmysowych jest przede wszystkim sele kcja, a nie tworzenie. Kady czowiek jest w kadym momencie zdolny

71

P O K A R M

B O G W

pamita wszystko, co mu si przydarzyo i spostrzega wszystko, co si dzieje gdziekolwiek we wszechwiecie. Funkcj mzgu oraz ukadu ner wowego jest chronienie nas przed przytaczajcym, mogcym przyprawi o dezorientacj wpywem tej masy w gwnej mierze bezuytecznej i nieis totnej wiedzy poprzez wyczenie wikszoci z tego, co w przeciwnym razie nieustannie spostrzegalibymy i zapamitywali oraz pozostawienie tylko bardzo maego i szczeglnego wycinka, ktry miaby praktyczne znac zenie". Zgodnie z t teori, kady z nas jest potencjalnie Wolnym Umysem. Ale w tym stopniu, w jakim jestemy zwierztami, naszym celem jest przetrwanie za kad cen. Aby umoliwi przetrwanie biologiczne, Wol ny Umys musi ulec transformacji za porednictwem redukujcego zaworu mzgu i ukadu nerwowego. Skutkiem tej redukcji jest ledwie sczcy si bezwartociowy strumyczek takiej wiadomoci, ktra pozwala zachowa ycie na powierzchni danej nam planety. W celu formuowania i wyraania treci zredukowanej wiadomoci, czowiek wynalaz oraz nieskoczenie rozbudowa owe systemy symboli i zawarte w nich filozofie, ktre nazy wamy jzykiem. Kada jednostka jest zarazem beneficjentem i ofiar trady cji jzykowej, w jakiej si rodzi - beneficjentem o tyle, o ile jzyk otwiera dostp do nagromadzonych zapisw dowiadcze innych ludzi, ofiar o tyle, o ile utwierdza j w przekonaniu, e zredukowana wiadomo jest jedyn wiadomoci - i znieksztaca jej poczucie rzeczywistoci, tak i jest a nazbyt skonna bra swe koncepcje za dane, swe sowa za rzeczy wiste zjawiska. To, co w jzyku religijnym nazywamy tym wiatem", jest wszechwiatem zredukowanej wiadomoci, wyraane oraz, nie da si tego ukry, spetryfikowanej przez jzyk. Rne inne wiaty", z ktrymi ludzie, co prawda w niekonsekwentny sposb, nawizuj kontakt to rnorodne el ementy penej wiadomoci przynalenej Wolnemu Umysowi. Wikszo ludzi, przez wiksz cz czasu dysponuje jedynie wiedz o tym, co prze dostaje ci przez redukujcy zawr i jest konsekrowane jako autentyczna rzeczywisto przez lokalny jzyk. Niektrzy jednak ludzie zdaj si rodzi z takiego rodzaju ukadem, ktry pozwala okpi redukujcy zawr. U in nych dochodzi do powstawania okresowych ukadw tego rodzaju, czy to spontanicznie, czy w wyniku wiadomych wicze duchowych", hipnozy albo rodkw narkotycznych.19

72

4.

ROLINY I

SSAKI

NACZELNE:

POCZTWKI Z

EPOKI

KAMIENIA

Huxley nie wspomnia jednak ani sowem o tym, e owe rod ki narkotyczne, w szczeglnoci halucynogeny rolinne, dziaaj bar dzo skutecznie, jeli chodzi o okresowe otwieranie zaworu wiadomoci i wystawianie czowieka na gwatown fal ryczcego Tao. Internaliza cja tego niewysowionego dowiadczenia, dostpnego za porednictwem psychodelikw lub innych rodkw, dokonuje si za pomoc wyobrani, w ktrej moemy nada naszemu wiatopogldowi posta bardziej ogl n. Wyobrania suy nam wic za narzdzie adaptacji, dziki ktremu przyswajamy sobie przekazywane n a m przez zmysy informacje na te mat wiata zewntrznego. Nasz gatunek dysponuje jzykiem - specyficz nym, kulturowym i sytuacyjnym oprogramowaniem syntaktycznym ktry moe konkurowa z gboko w nas zakodowanymi zwierzcymi, instynktownymi zachowaniami, a czasami nawet je wypiera. Oznacza to, e potrafimy wyciga wnioski z naszych dowiadcze i przekazywa je innym, pozbywajc si w ten sposb zachowa, ktre nie sprzyjaj na szej adaptacji. To wanie dlatego jestemy wstanie doceni wyszo pokoju nad wojn, czy wsppracy nad walk. Dziki temu te moemy si zmienia. Jak ju zobaczylimy, ludzki jzyk mg si pojawi wraz z rozwi niciem si potencjau organizacyjnego ssakw naczelnych na skutek spoywanych przez nie halucynogenw rolinnych. Dowiadczenie psy chodeliczne natchno nas przede wszystkim do mylenia refleksyjnego, a ponadto umoliwio lepsze przekazywanie naszych myli. Istotne znaczenie halucynacji jako katalizatorw ludzkiej psychi ki przeczuwali inni badacze. Tak na przykad Julian Jaynes w kontro wersyjnej ksice The Origin of Consciousness in the Breakdown of the Bicameral Mind
20

przedstawi teori, wedug ktrej jeszcze w czasach

historycznych mogo dochodzi do powanych zmian w definiowaniu si czowieczestwa. Jaynes twierdzi, e ludzie yjcy za czasw Home ra nie posiadali tak porzdnie zorganizowanej psychiki, o jak skoni bylibymy ich posdza. To, co my nazywamy ego", byo dla nich bo giem". Kiedy wic ich yciu grozio niebezpieczestwo, syszeli w sobie gos boga. Ta dziwna, obca funkcja psychiczna, bdca swego rodzaju metaprogramem przetrwania, bya przywoywana w chwilach wielkiego napicia. Postrzegano j jako przekaz wprost od boga, wprost od wad cy w tym lub innym wiecie. Za spraw kupcw i handlarzy, przemiesz-

73

P O K A R M

B O G W

czajcych si po rnych spoecznociach, przyczyniaa si do rozprze strzeniania niedobrej nowiny, wedle ktrej bogowie w rnych stronach wiata mwili co innego. Przysparzao to niemao zamieszania. Wedug Jaynesa w pewnym momencie ludzie zintegrowali t wczeniej autono miczn funkcj, sami stajc si bogami i reinterpretujc te boskie gosy jako przekazy pynce z jani czyli ego. Obecnie, niewielu naukowcw podziela przekonania Jaynesa. Szko da, e ta liczca 467 stron ksika, powicona roli halucynacji w kultu rze, unika dyskusji na temat rolin halucynogennych. Gdyby Jaynes nie popeni tego bdu, by moe znalazby znaczcy argument na potwier dzenie swej hipotezy. W jaki sposb musiao bowiem doj do tak na gej przemiany wiadomoci. KATALIZOWANIE WIADOMOCI Wpyw halucynogenw w naszej diecie siga daleko poza funk cje czysto psychiczne. Niewykluczone, e s one odpowiedzialne za wy ksztacenie si w nas tych wszystkich cech umysowych, ktre odrniaj nas od pozostaych wyszych ssakw naczelnych i decyduj o tzw. czo wieczestwie. Jednak naszemu spoeczestwu bardzo trudno si do tego przyzna, poniewa uczynio ono tabu z ekstazy osiganej przy pomocy farmakologii. Odmienne stany wiadomoci s takim samym tabu jak seks, poniewa w obu przypadkach przeczuwamy, e dotykamy tajemni cy pocztkw naszego istnienia. Tego, skd si wzilimy i jak to si sta o, e tacy jestemy. Podobne dowiadczenia prowadz do zacierania si granic i jako takie zagraaj panujcemu, patriarchalnemu porzdkowi spoecznemu, opartemu na bezrefleksyjnej ekspresji ego. Zastanwmy si jednak nad tym, jakim sposobem halucynogeny mogy przyczyni si do wyksztacenia si jzyka, cechy typowo ludzkiej. W stanie halucynacyjnym nieuchronnie odnosi si wraenie, e jzyk posiada jaki zobiektywizowany, widzialny wymiar, na co dzie ukrywajcy si przed nasz wiadomoci. W takich okolicznociach j zyk postrzega si jakby by elementem naszego codziennego otoczenia, takim samym jak domy. Z tej perspektywy nasze normalne rodowisko kulturowe cakiem susznie jawi si jako permanentny akompaniament jzykowego procesu obiektywizowania wyobrani. Innymi sowy, ro-

74

4.

ROLINY I

SSAKI

NACZELNE:

POCZTWKI Z

EPOKI

KAMIENIA

dowisko kulturowe, w ktrym yjemy, zaprojektowane przez nasz zbio rowo stanowi obiektywizacj naszych zbiorowych intencji jzykowych. Nasze umiejtnoci jzykowe mogy si rozwin pod wpywem mutagennnego wpywu halucynogenw na organy zajmujce si prze twarzaniem i wytwarzaniem sygnaw. Te struktury nerwowe znajduj si w wielu obszarach mzgu, na przykad w polu Broca, ktre zawiaduje tworzeniem si mowy. Innymi sowy, otwarcie zaworu ograniczajcego wiadomo, automatycznie przyczynia si do sowotwrstwa, zupenie jakby sowo byo konkretyzacj znaczenia, ktre wyczu moemy nawet bez aktu werbalizacji. To usilne pragnienie wypowiedzenia czego, wy dania z siebie sowa" pojawia si czsto w mitach i wierzeniach wielu lu dw pod postaci kosmogenezy. Substancj posiadajc szczeglne zasugi w pobudzaniu obszarw mzgu odpowiedzialnych za przetwarzanie sygnaw jest psylocybina. Pod wpywem psylocybiny czsto dochodzi do spontanicznych wybu chw twrczoci poetyckiej i innych aktywnoci wokalnych, na przy kad mwienia jzykami", ktre jednake przyjmuje nieco inn posta ni w klasycznych glosolaliach. Nic wic dziwnego, e kultury chtnie sigajce po psylocyby, posiadaj dug tradycj rozmawiania z ducho wymi uzdrowicielami i ponadnaturalnymi sprzymierzecami. Badacze majcy rozeznanie w tej tematyce s zgodni co do tego, e psylocybina posiada katalityczny wpyw na instynkt jzykowy. Pierwszym ludziom, ktrzy wyksztacili w sobie nawyk syntaktycznej autoekspresji zawdziczamy fakt w miar poprawnego funkcjonowa nia ego nawet w rodowiskach pozbawionych naturalnych zasobw psy locybiny. Istnieje bowiem pewna zasada, zgodnie z ktr ego, ktre nie jest regularnie rozpuszczane w przepastnej hiperprzestrzeni Transcen dentnego Innego, powoli przestaje utosamia si z natur jako wiksz caoci, do ktrej przynaley. Konsekwencje tego stopniowego odejcia wida ju w dzisiejszych czasach, gdzie przyjmuj one posta licznych nkajcych cywilizacj zachodni kryzysw. Ten zwizek grzybw z jzykiem przewidzia Henry Munn w by skotliwym eseju noszcym tytu Grzybnia jzyka": Jzyk cechuje ekstatyczna skonno do nadawania wszystkiemu zna czenia. Pod wpywem upojenia grzybami zyskuje si tak wielk atwo, 75

POKARM

BOGW

pynno i trafno w obcowaniu z jzykiem, e jest si zalewanym sowami, tryskajcymi z kadej prby wypowiedzenia dowiadczenia. Tak oto grzy by uwalniaj nie tylko spontaniczno percepcji, ale i jzyka. Szaman od czuwa j jakby to samo ycie usiowao przemwi przez niego. CIAO STAO SI SOWEM Poytki pynce dla ewolucji z posugiwania si mow s oczywi ste. Jej pojawienie si to cud, na ktry zoyo si kilka czynnikw. Mowa przyczynia si do rozwoju komunikacji i dziaalnoci poznawczej. Moe rwnie w nieprzewidziany sposb wpywa na cay wiat ludzki. Niektrzy neurofizjolodzy przychylaj si do hipotezy, zgodnie z ktr wibracje wokalne towarzyszce ludzkiej mowie powoduj swego rodzaju czyszczenie pynu mzgowo-rdzeniowego. Zauwaono bowiem, e pod wpywem wibracji dochodzi do wytrcania si i zagszczania drobnych czsteczek w pynie rdzeniowym, ktry obmywa i oczyszcza mzg. Tak wic nasi przodkowie, wiadomie lub niewiadomie, mogli odkry, e dwik gosu czyci chemiczne pajczyny w ich gowach. Nie wykluczone, e to wanie tej praktyce zawdziczamy nasz obecn bu dow czaszek. Dziki prostemu piewowi nasi przodkowie atwiej do stosowywali si do rodowiska, usuwajc odpady chemiczne ze swoich mzgw. To z kolei wytworzyo w nich sabo do jzyka. Ta prowoka cyjna idea znajduje oparcie w poniszym fragmencie: Wibracje ludzkiej czaszki, wywoane gonym mwieniem, dziaaj na mzg jak masa, przyczyniajc si do wydalania produktw metabolizmu z mzgu do pynu mzgowo-rdzeniowego (CSF)... Neandertalczycy po siadali a o 15% wiksz czaszk od wspczesnego czowieka, a jednak nie wytrzymali jego konkurencji. Ich mzgi byy bardziej zanieczyszc zone, poniewa ich wielkie czaszki nie wytwarzay wibracji, ktre mogyby w skuteczny sposb je czyci . Dlatego naley przyj, e w ewolucji wspczesnego czowieka istotn rol odegrao cieczenie koci czaszki.22 Jak to ju wczeniej powiedzielimy, istoty czekoksztatne musia y przez dugi okres czasu obcowa z rolinami halucynogennymi. To szczeglnie istotny trop, kiedy chce si dotrze do rde zmian fizycz nych, jakie zaszy w ludzkim genomie. Podniebienie mikkie i jego roz21

76

4.

ROLINY I

55AKI

NACZELNE:

POCZTWKI Z EPOKI

KAMIENIA

wj u noworodkw w znacznej mierze pomogo wyksztaci si jzyko wi. aden inny ssak naczelny nie posiada tej cechy. Moe by ona efektem mutacji spowodowanych przejciem na now, wszystkoern diet. KOBIETY I J Z Y K W archaicznych spoecznociach zbieracko-owieckich kobiety peniy funkcje zbieraczek. Znajdoway si zatem pod znacznie wiksz presj, nakaniajc je do wyksztacenia jzyka, anieli ich partnerzy. Mczyni zajmowali si gwne owami, te za nie wymagay skompliko wanego sownictwa, co nadal wida u ludw !Kung i Maku, trudnicych si tym procederem. W owach liczya si sia, spryt i dua cierpliwo. Zupenie inaczej sytuacja miaa si u zbieraczek. Posiaday one ob fity repertuar opisw rde pokarmu i przepisw kulinarnych, przez co znajdoway si w uprzywilejowanej sytuacji w kontekcie dalszych mo liwoci ewolucji. Jzyk wyksztaci si najpierw u kobiet. To one dzi ki czstemu przebywaniu ze sob stay si dzierawcami tej tajemniczej mocy. Kobiety nawet w dzisiejszych czasach posiadaj specyficzn cech zbiorowego mylenia, ktra jedynie z rzadka pojawia si u mczyzn, co znakomicie wyraa romantyczny mit samotnego jedca. Konieczno wypracowania specjalistycznego nazewnictwa, to warzyszcego wyszukiwaniu rolin moga przyczyni si do gwatow nego rozwoju jzyka. Skomplikowana morfologia wiata natury nap dzaa ewolucj jzyka w kierunku opisywania tego, co widziane. Nawet dzisiaj czytanie niektrych taksonomicznych opisw rolin dostarcza rozkoszy porwnywalnej lekturze Joycea: krzew wysokoci od p do dwch metrw, cay gadki. Licie rosnce po obu stronach, zazwyczaj trjkami, siedzce, lancetowate, ostre lub z ostrymi zakoczeniami. Po jedyncze te kwiaty w pachwinach, pachnce, z szypukami. Kielichy dzwonkowate, listki szybko opadajce, zaokrglone" i tak dalej. Ta niezwyka jzykowa gbia kobiet parajcych si zbieractwem w niedugim czasie doprowadzia do nowego, zaskakujcego odkrycia - rolnictwa. Stao si to natychmiast, poniewa kobiety nagle pojy, e na dowolnym obszarze mog uprawia wybrane gatunki rolin. W re zultacie cay ich styl ycia podporzdkowa si tej uprawie i szybko za pomniay o caej reszcie wiata przyrody.

77

P O K A R M

B O G W

Tak oto czowiek zacz stopniowo odchodzi od wiata natury. Przyczynio si to do powstania dualizmu. Jak jeszcze zdymy zauwa y, jedno z miejsc obumierania kultu bogini, atal Hyk, pooone na terenach wspczesnej tureckiej Anatolii, to rwnie kolebka rolnictwa. W takich miastach jak atal Hyk i Jerycho ludzie oraz udomowione przez nich roliny i zwierzta po raz pierwszy zaczli, pod wzgldem psy chicznym i fizycznym, y z dala od niepohamowanej natury i nieokie znanego nieznanego. Stosowanie halucynogenw miao sens w spoecz nociach zbieracko-owieckich. Lecz ludzie zajmujcy si upraw rolin i hodowl zwierzt nie mieli czasu na poszukiwanie wizji. Nie musieli ju chadza za gosem natchnienia. Ich bogami stay si zboa i kosy, bstwa cywilizacji i cikiej pracy. Zastpiy one star bogini rolinnej ekstazy. Wraz z narodzinami rolnictwa pojawio si ryzyko nadprodukcji, ktre zaegnano poprzez rozwj handlu. Handel stymulowa powstawa nie miast, ktrych mieszkacy izolowali si od przyrody. Tak wic, jak kolwiek paradoksalnie by to nie brzmiao, kiedy ludzie wyspecjalizowa li si w uprawie rolin, zerwali symbiotyczn wi czc ich z natur. Nie chodzi tu tylko i wycznie o metafor. Jednym ze skutkw zerwa nia tej quasi-symbiotycznej wizi z natur Gai jest powszechne w dzi siejszych czasach poczucie braku sensu ycia. Ten sens moe na nowo zaistnie w naszym yciu, jeli uda nam si w jakiej postaci przywrci ten zwizek.

78

5. N A W Y K W K U L T U R Z E I R E L I G I I

Wraz z nadejciem nowiu codzienne aktywnoci nomadycznej gru py pasterzy ulegay zawieszeniu. Zazwyczaj wtedy pada deszcz, przyczy niajc si do obfitego wysiewu grzybw. Spotkania odbyway si noc, poniewa noc bya czasem magicznych wizji i halucynacji. W ciemno ciach atwiej byo o wizje. Gromadzi si cay klan, od najstarszej do najmodszej osoby. Starcy, zazwyczaj szamani, czciej kobiety ni m czyni, wydawali wszystkim osobom porcje cudownego specyfiku. Oso ba wystpowaa z krgu, w spokoju przeuwaa ciao Bogini i ponownie wracaa na swoje miejsce. Piszczaki i bbny towarzyszyy piewom. Ta niec w miejscu, akcentowany mocnym przytupem, uruchamia energi pierwszej fali wizji. Nagle, starcy dawali znak, by zapada cisza. W nieprzeniknionej ciemnoci kady umys sam idzie wasnym tropem, wprawiajc w drenie serca niektrych czonkw klanu. Odczu waj strach, ale potrafi go przezwycia dziki sile grupy. Nadchodz ce wizje przynosz im ulg, a jednoczenie oszaamiaj piknem. Nie ktrzy uczestnicy tego niezwykego spotkania wycigaj rce w stron swych blinich, zupenie jakby porusza ich jaki erotyczny impuls do zblienia. Jednostka przestaje odczuwa dystans wobec innych, znika te dystans pomidzy klanem a wiatem. Tosamo rozpuszcza si w wy szej prawdzie ekstazy, ktrej nie s w stanie opisa sowa. W tym wiecie przekroczone zostaj wszelkie podziay. Istnieje tylko Jedno Wielkie y cie, ktre samo siebie postrzega i jest z tego zadowolone.

***
Jak dotd niewiele bada przeprowadzono na temat wpywu ro lin na rozwj ludzkiej wiadomoci i kultury. Praktycznie, poza do zachowawcz ksik R. Gordona Wassona The Road to Eleusis nie istniej na ten temat adne publikacje. Wasson nie porusza w niej kwestii wyonienia si samowiadomoci u istot czekoksztatnych, ale sugeruje, ze to grzyby halucynogenne mogy by czynnikiem sprawczym w pojawieniu si uwiadomionych duchowo ludzi i genezie religii. Wasson jest

79

P O K A R M

B O G W

przekonany, e po przejciu na diet wszystkoern ludzie wczeniej czy pniej musieli odkry waciwoci grzybw halucynogennych i innych rolin psychoaktywnych: Kiedy tysice lat temu czowiek wyoni si ze swej zwierzcej przeszoci, nastpia taka faza w jego ewolucji, e odkry cudowne waciwoci grzybw (a moe byy to bardziej rozwinite roliny?), ktre nie tylko wzbogaciy jego dusz, ale i obdarzyy go uczuciem uwielbienia i przeraenia, troski i mioci, tymi wszystkimi cechami, jakie w naszym mniemaniu uchodz nawet dzi za najbardziej wzniose. Dziki temu mg ujrze to, czego nie sposb dostrzec okiem miertelnym. Och, jak racj mieli staroytni Grecy otaczajc te Misteria tajemnic, sekretnie i pod czujnym okiem serwujc trucizn!... Kto wie, czy my obdarzeni wspczesn wiedz nadal potrzebujemy boskich grzybw? A moe potrzebujemy ich przez to jesz cze bardziej? Niektrych szokuje ju sama myl, e zwyky narkotyk moe by kluczem do religii. Jednak z drugiej strony tak jak dawniej spowija go tajemnica: niczym wiatr, ktry nie wiadomo skd ani dlaczego wieje". Oto zwyky narkotyk jest rdem niewypowiedzianego, rdem ekstazy. Nie pierwszy to przypadek w dziejach ludzkoci, kiedy to, co niskie, prowadzi ku boskoci.23 Rozrzucone po afrykaskich pastwiskach grzyby, musiay rzuca si w oczy godnych wdrowcw, z racji swego kuszcego zapachu, nie zwykego ksztatu i barwy. Wystarczyo, e ci praludzie chocia raz spr bowali ich niesamowitych waciwoci, by zapragnli powraca do wy woywanych przez nie odmiennych stanw wiadomoci. Ta praktyka musiaa doprowadzi do tego, co C. H. Waddington nazywa kreodem" 24 , ciek do rozwoju, a co w jzyku potocznym okrelane jest jako nawyk. EKSTAZA Zdylimy ju wspomnie o istotnym miejscu, jakie zajmuje w szamanizmie ekstaza. Nasi dalecy przodkowie poszukiwali upojenia wycznie z racji jego ekstatycznych konsekwencji. Samo pojcie eksta zy" stanowi punkt wyjcia dla caego mojego rozumowania i warto mu si bliej przyjrze. Dochodzi do niej zawsze wtedy, gdy mamy do czy nienia z dowiadczeniem lub stanem umysu o wymiarze kosmicznym.

80

5.

N A W Y K W

K U L T U R Z E

RELIGII

Przeycia ekstatyczne wykraczaj poza dualizm. S jednoczenie przera ajca wesoe, oszaamiajce, bliskie i dziwaczne. Zachcaj do ich sta ego powtarzania. Inteligentne istoty potrafice posugiwa si jzykiem nie dowiad czaj ekstazy jako zwykej przyjemnoci. Jest ona dla nich raczej czym niesychanie intensywnym i zoonym. Wie si z sam nasz natur, naszym wiatem, jzykiem i wyobraeniami, jakie mamy o sobie. Nic wic dziwnego, e zajmuje centralne miejsce w szamaskim podejciu do ycia. Jak zauwaa Mircea Eliade szamanizm i ekstaza posiadaj ten sam rdze: Ten zesp cech szamanistycznych jest bardzo dawny; znajduje si go, w caoci albo jego cz, u Australijczykw, dawnej ludnoci obu Ameryk, w regionach podbiegunowych. Istotnym i specyficznym elementem szama nizmu jest ekstaza; szaman jest specjalist sacrum, moe opuci swoje ciao i podejmowa w duchu" (w transie) podre kosmiczne. Optanie" przez duchy, chocia powiadczone w najrniejszych rodzajach szamanizmu, nie wydaje si elementem pierwotnym i istotnym, ale bardziej wskazuje na zjawisko degeneracyjne; celem najwyszym szamana jest opuszczenie ciaa i wstpienie do Niebios albo zejcie do Piekie, a nie optanie" przez jego duchy pomocnic ze, przez demony albo dusze zmarych; ideaem szamana jest opanowanie tych duchw, a nie poddanie si zawadniciu" przez nie. 25 Gordon Wasson dodaje do tego kilka wasnych obserwacji: Szaman, kiedy przebywa w transie, udaje si w dalek podr, do mie jsca, gdzie odeszli jego przodkowie, do zawiatw, do krainy bogw. Jest em przekonany, e do tej samej cudownej krainy zabieraj nas halucy nogeny. S wrotami do ekstazy. Sama ekstaza nie jest ani przyjemna ani nieprzyjemna. Towarzyszca jej rozkosz lub panika ma charakter incyden talny. Kiedy przebywasz w stanie ekstazy, sprawiasz wraenie wytrconego z ciaa, bkajcego si poza jego obszarem. Kto kontroluje twj lot: ty, two ja podwiadomo", czy moe wysza sia"? By moe jest to czarne jak smoa, niemniej jednak widzisz i syszysz wyraniej ni kiedykolwiek. Stoisz w kocu twarz w twarz z Najwysz Prawd: z wszechpotnym wraeniem (lub zudzeniem), ktre ma ci w swym wadaniu. Moesz odwiedzi Pieko, pola elizejskie Asfodela, pustyni Gobi lub pustkowia Arktyki. Wiesz, co to oszoomienie, wiesz, co to rozkosz, strach, a nawet

81

P O K A R M

B O G W

przeraenie. Kady przeywa ekstaz po swojemu. Za kadym razem jest inaczej. Ekstaza jest sam istot szamanizmu. Nuworyszowi z wiel kiego wiata grzyby kojarz si przede wszystkim z wizjami, ale dla kogo, kto zna indiaski jzyk szamana grzyby przemawiaj" przez szamana. Grzyby s sowem: es habla, jak powiedzia mi Aurelio. Grzyby zsyaj na curandero to, co Grecy nazywali Logosem, Ariowie Vacem, wyznawcy Wed Kavya, a Louis Renous poetyck moc". Boski dar poezji to podarunek z enteogenw. Przecitny znawca tekstw, ktrego umiejtno sprowad za si do tego, co czai si w wersach, pozostaje nadal specjalist, jakiego nie sposb pomin, ale bez Kavyi nie jest w stanie wznie si na wyyny Poezji. Potrafi w rzeczy samej dokona analizy wierszy, ale bez znajomoci ekstazy nie jest w stanie poj ich ducha.
26

SZAMANIZM J A K O KATALIZATOR SPOECZNY Teoria Wassona powiadajca, e religia pojawia si na skutek kon taktw hominidw z alkaloidami halucynogennymi, przeciwstawiaa si koncepcjom Mircei Eliadego, wedug ktrego szamanizm narkotyczny" posiada charakter dekadencki. Eliade uwaa, e jeli w danej kulturze nie mona osiga ekstazy bez uciekania si do narkotykw, oznacza to, e znajduje si ona w fazie schykowej. Ale posugujc si sowem nar kotyk", zarezerwowanym zazwyczaj dla rodkw nasennych, dla opisa nia tej formy szamanizmu, wykazywa si botaniczn i farmakologiczn naiwnoci. Cakiem inaczej widzia to Wasson, ku ktrego zdaniu si przychylam. Wedug niego to obecno halucynogenw wiadczy o y wotnoci i autentycznoci szamanizmu. Pna, schykowa faza szama nizmu cechuje si wyszukanymi rytuaami, prbami i powinnociami wobec osb o charakterze patologicznym. Kiedy mamy do czynienia z tymi zjawiskami, szamanizm przemienia si w zwyczajn religi". 27 A przecie w swym rozkwicie szamanizm nie jest zwyczajn reli gi, tylko dynamicznym zwizkiem z caoci ycia na Ziemi. Jeli za, jak to sugerowalimy wczeniej, halucynogeny peni w rodowisku na turalnym funkcj czsteczek zawierajcych komunikat, egzoferomonw, wtedy w zwizek pomidzy ssakami naczelnymi a rolinami halucyno gennymi oznacza transfer midzygatunkowych informacji. Hominidy zaczy czerpa korzyci z grzybw wraz z hodowl byda, a wic po wej-

82

5.

N A W Y K W

K U L T U R Z E

RELIGII

ciu do niszy dotychczas zajmowanej przez grzyby. Tam, gdzie nie wy stpuj, grzyby halucynogenne, mamy do czynienia z powolnym wdra aniem innowacji. Z kolei, w kulturach majcych z nimi czsty kontakt dochodzi do szybkiego przyswajania sobie nowych informacji, wrae zmysowych i zachowa, czego nastpstwem jest wyszy poziom autore fleksji. Szamani to prekursorzy twrczych innowacji. Jak jednak doszo do tego, e te specyficzne, katalizujce wiado mo, cechy rolin doprowadziy do wyonienia si religii i kultury? Ja kie byy konsekwencje rozwijanego przez nie jzyka, poza przytwier dzeniem hominidw do naturalnego porzdku? Jestem przekonany, e naturalne substancje psychodeliczne peniy funkcje czynnikw feminizujcych, temperujcych egocentryczne wartoci owcw-samotnikw poprzez uwraliwienie ich na kwestie wychowywania dzieci i tro sk o plemi. Stay kontakt z dowiadczeniem psychodelicznym, z tym Cakowitym Innym, ktry wstrzsa normalnym wiatem poprzez wy woan halucynacjami ekstaz, przyczynia si do rozpuszczania czst ki psyche, okrelanej przez wspczesnych jako ego". Ego, kiedy tylko si pojawia, przypomina nowotwr, blokujc swobodny przepyw ener gii w psychice. Roliny psychodeliczne, stosowane w kontekcie inicjacji szamaskiej, rozpuszczaj sztywne struktury ego, dziki czemu zamiast nich pojawia si niezrnicowane uczucie, ktre w filozofii wschodniej nazywane jest Tao. Celem wikszoci wschodnich szk filozoficznych jest rozpuszczenie indywidualnej tosamoci w owym Tao. Ma to gwa rantowa zdrowie psychiczne i rwnowag zarwno grupie, jak i jedno stce. Jeli wic chcemy pozna istot rozwaanego przez nas problemu, musimy zrozumie, co dla ludzkoci oznacza utrata Tao, utrata zbioro wej wizi z Ziemi. MONOTEIZM My, ludzie Zachodu jestemy spadkobiercami cakowicie odmien nego pojmowania wiata. Na skutek utraty cznoci z Tao cywilizacja Zachodu wybraa zupenie inn ciek rozwoju. Skoncentrowaa si wycznie na ego i bogu ego - monoteistycznym ideale. Monoteizm rzu tuje dogbnie patologiczny wzr osobowoci na swj idea Boga - pa ranoiczne, zaborcze, optane dz wadzy mskie ego. Takiego Boga

83

P O K A R M

B O G W

z pewnoci nie chcielibymy zaprosi na swoj imprez. Co ciekawe, w zachodni idea bstwa nie posiada adnego zwizku z kobiet w jakim kolwiek punkcie swego teologicznego mitu. W staroytnym Babilonie Anu przedstawiany by wraz ze sw partnerk Inann. Religia grecka przypisywaa Zeusowi on, wiele kochanek i crek. Tego rodzaju pary niebiaskie s czym normalnym w dziejach religii. Jedynie bg cywili zacji zachodniej nie posiada matki, siostry, partnerki ani crki. W hinduizmie i buddyzmie wystpuj techniki ekstazy, ktre obej muj, jak to podaj Joga Sutry Patadaliego, zioa wypenione wia tem". W rytuaach tych wielkich religii wyraa si szacunek dla kobieco ci. Niestety, nie sposb tego powiedzie o tradycji zachodniej, ktra zerwaa socjosymbiotyczn wi z kobiecoci oraz misteriami ycia organicznego, dostpnymi poprzez szamaskie stosowanie rolin halucynogennych. Na wspczesn religi Zachodu skada si szereg wzorw spoecz nych, czy te raczej niepokojw, koncentrujcych si wok pewnej kon strukcji moralnej oraz wicych si z ni zobowiza. We wspczesnej religii ego rzadko kiedy idzie w odstawk. Dajce si zauway od po cztku lat szedziesitych dwudziestego wieku zwikszone zaintereso wanie popularnymi kultami transowymi oraz tacem disco czy reggae jawi si w tym kontekcie bardzo zdrowym odruchem, przeciwstawiaj cym si sztywnym i podupadym formom religijnej ekspresji, dominuj cym w naszej kulturze. Pomidzy rock and rollem a psychodelikami ist nieje zwizek cile szamaski. Trans, taniec i odurzenie to archaiczny przepis na celebracj religijn i dobr rozrywk. Na skutek oglnowiatowego rozprzestrzenienia si zachodnich wartoci nasz gatunek zapad w przewleky stan neurozy, spowodowa ny brakiem zwizku z niewiadomoci. w zwizek moe zosta przy wrcony, jeli pozwolimy sobie na rytualne stosowanie halucynogenw rolinnych w kontekcie szamaskim. Dziki niemu moe zosta po nownie nawizana wi z nasz planet. Wyobcowalimy si ze wiata natury zaledwie dwa tysice lat temu, kiedy er Wielkiego Boga Pana za stpia era Ryb, czemu towarzyszyo stumienie misteriw pogaskich i po jawienie si chrzecijastwa. Rezultatem tej zmiany byy dwa tysiclecia obfi tujce w obd religijny, przeladowania, wojny, materializm i racjonalizm.

84

5.

N A W Y K W

K U L T U R Z E

RELIGII

Konsekwencj zerwania symbiotycznego zwizku, jaki poprzez roliny halucynogenne czy nas ze wiatem natury, byo uwolnienie potwornych si naukowego industrializmu i oglnowiatowej polityki, napawajcych wspczesnego czowieka niepokojem, poczuciem winy i osamotnieniem. Tak oto doszo do narodzin czowieka egzystencjalnego. Chrzecijastwo rozwijao si w aurze strachu. Gdy porzucono dawne rytuay, majce na celu rozpuszczanie ego, ludzie zaczli odczu wa niedostosowanie do otaczajcego ich wiata. Ta specyficzna cecha staa si wyrnikiem nowego organizmu spoecznego. Nowa cywili zacja, po wytworzeniu patriarchalnego systemu wartoci, zacza pisa wasn histori. Dla lepszego jej zrozumienia warto zwrci uwag na podejcie do rolin halucynogennych i do Bogini, jakie mieli ludzie yj cy w czasach archaicznych. PATOLOGICZNY M O N O T E I Z M Ta tsknota za jednoczc wszystko peni psyche, majca w pew nym sensie charakter instynktowy, potrafi przyj patologiczn posta, gdy uniemoliwia ponown integracj. Klasycznym tego przykadem jest monoteizm. Oferuje on apolliski model jani jako tworu dosko naego, ktry moe si sprawdza tylko i wycznie w obrbie mskich wartoci. Nastpstwem popularnoci tego patologicznego modelu jest narcystyczna fascynacja abstrakcj i metafizyk kosztem uczu i wiata natury. Takie podejcie przypomina miecz o dwch ostrzach, albowiem z jednej strony dostarcza nauce mocy eksplanacyjnej, z drugiej za po zwala jej na bankructwo moralne. Kultura dominacji posiada niezwyk umiejtno przeprojektowywania siebie w celu sprostania cigle nowym wyzwaniom technolo gii i zbiorowej samowiadomoci. Monoteizm, we wszystkich swych for mach, nadal pozostaje najbardziej upart si odrzucajc prymat wiata natury. Monoteizm konsekwentnie odrzuca styl kulturowy dopuszczaj cy moliwo okresowego zanurzania si ego w rozpuszczajcych grani ce archaicznych misteriach wiata rolinnego, a zatem umoliwiajcych im kontakt z psychodeliczn ekstaz oraz peni, ktr Joyce nazywa najbardziej tajemnicz mam matryc".

85

P O K A R M

B O G W

ARCHAICZNA SEKSUALNO Nie oznacza to wcale, e ycie nomadw byo wolne od niepoko ju. Zazdro i zaborczo istniay rwnie u tych zaywajcych grzyby ludw, wyraajc si chociaby w hierarchicznej organizacji spoecznej praludzi. Ju zwyka obserwacja wspczesnych ssakw naczelnych, ich gier o wadz i miejsce w hierarchii, kae nam sdzi, e spoecznoci praludzi, ktre nie zetkny si jeszcze z grzybami, mogy posiada styl dominatorski. Pod wpywem dowiadcze psychodelicznych czowiek na pewien czas porzuci ten styl uprawiania polityki stadnej, starajc si y w harmonii z przyrod i rytmem natury. Ale walec historii rozje cha t afrykask idyll. Kiedy ludzie opucili afrykaski Eden i utraci li kontakt z grzybami, ich wzajemne relacje stay si jeszcze gorsze. W modelu partnerskim najbardziej si liczy otwarte podejcie do seksualnoci, nie traktowanie drugiego czowieka jako swojej wasnoci. Ten styl kulturowy posiada silne oparcie w zachowaniach orgiastycznych charakteryzujcych afrykaski kult grzybw, religi Bogini. Dzi ki uprawianym przez mae plemiona zbieracko-owieckie grupowym praktykom seksualnym i dowiadczeniom z halucynogenami pomidzy ich czonkami znikay rnice i rozwijaa si otwarta, nieustrukturyzowana seksualno, stanowica naturalny skadnik koczowniczych rela cji plemiennych. (Z powyszych faktw nie naley wyciga wniosku, e obecne rytuay grzybowe s orgiami", cho pewnie tak chcieliby to wi dzie spragnieni sensacji odbiorcy mass mediw.) IBOGAINA U FANGW W zachodnioafrykaskich kultach Bwiti, o ktrych mwilimy w rozdziale 3, posugiwanie si rolinami zawierajcymi halucynogen ne indole dostarcza nie tylko ekstatycznych wizji, ale dodatkowo sprzy ja rozwijaniu otwartoci serca". Antropolodzy s przekonani, e to tej wanie cesze, czyli trosce o innych, Fangowie zawdziczaj niezwyk spjno swego spoeczestwa oraz fakt, e wyznawcy kultw Bwiti jako nieliczni mieszkacy Afryki nie poddali si komercyjnym i religijnym wpywom Zachodu: Ani Fangowie ani wyznawcy kultw Bwiti nie wierz w to, e mona wykorzeni zo i grzech ze wiata. Ale to wanie sprawia, e chc witowa. 86

5.

N A W Y K W

K U L T U R Z E

RELIGII

Dla nich zo i dobro krocz tymi samymi ciekami. Fangowie czsto mwi misjonarzom: Posiadamy dwa serca, jedno dobre a drugie ze". Na pocztku misjonarze, wiadomi tych wewntrznych sprzecznoci w tu bylczej wierze, starali si je wykorzysta dla szerzenia ewangelizacji. Obie cywali, e po przyjciu chrzecijastwa mona urzeczywistni jedno serca". Ale dla Fangw chrzecijaska jedno serca" nie miaa nic wspl nego z ich wierzeniami. Stanowia samoograniczenie. Albowiem jedno serca" uzyskiwana w kultach Bwiti wynika ze swobodnego przepywu roz maitych cech, z przemiennoci rnych stanw ducha. To dobro osigana w obecnoci za, rzeczy wysokie osigane w obecnoci rzeczy niskich. To jako uzyskiwana dziki kontaktom danej cechy z jej zaprzeczeniem.28 Paradoksalnie, ibogaina, czyli halucynogen indolowy odpowie dzialny za farmakologiczn aktywno roliny Bwiti (Tabernanthe ibo ga), jest powszechnie traktowana jako gwny czynnik zapewniajcy stao zwizkw maeskich u Fangw, a to ze wzgldu na swe wa snoci afrodyzjakalne. Ibogaina jest prawdopodobnie jedn z kilku ro lin, przynalecych do pojemnej kategorii afrodyzjakw, ktra rzeczy wicie zasuya na to miano. 2 9 Wikszo pozostaych kandydatw do tego tytuu to zwyczajne stymulanty, ktre mog przyczynia si do oglne go pobudzenia organizmu i przeduonej erekcji, ale nie s afrodyzjakami. Wiele wskazuje na to, e ibogaina pogbia i wzmacnia mechani zmy psychologiczne lece u podoa popdu seksualnego. Znajdujc si pod jej wpywem jednoczenie odczuwa si dystans i zaangaowanie, co dziaa bardzo krzepico. Jednake w sytuacjach, kiedy aktywno sek sualna wydaje si nie na miejscu, ibogaina nie dziaa jak afrodyzjak. Za chowuje si wtedy prdzej jak ayahuasca, czyli sprowadza wizje. O sub stancji tej nadal niewiele wiadomo. Wypada mie tylko nadziej, e wraz ze zmian obecnych postaw spoecznych rozpoczn si nad ni powa ne badania. Jeeli bowiem prawd jest to, o czym mwi opowieci ple mienne, ibogaina moe leczy dysfunkcje seksualne. Dlatego gruntowniejsze jej zbadanie mogoby przynie bardzo korzystne rezultaty. Te potne roliny, ktre zmieniaj nasze podejcie do seksualnoci oraz spojrzenie na siebie i wiat, stanowi waciwie wyczn domen ludw, ktre przywyklimy nazywa prymitywnymi". To jeszcze jeden

P O K A R M

B O G W

dowd na to, e nasz oparty na dominacji model kulturowy pozbawi nas radoci cieszenia si bogactwem wiata Erosa i ducha. Spoeczestwa dominatorskie, ktre w toku dziejw wypary spo eczestwa partnerskie, znacznie mniej skore byy do tumienia gru powych praktyk seksualnych, anieli obrzdkw zwizanych z kultem grzybw halucynogennych. Dlaczego tak si dziao, nie trudno si do myle. Grupowe praktyki seksualne, ktrym nie towarzyszyo rozpusz czenie ego, pomagay najbardziej dominujcym samcom we wzmocnie niu ich pozycji w hierarchii spoecznej. Poniewa wadza nad innymi obejmuje rwnie dominacj seksualn, pozostaoci orgii i grupowych praktyk seksualnych ostay si w wielu religiach misteryjnych, na przy kad podczas festiwali ku czci Dionizosa oraz rzymskich Saturnaliw, a take w pniejszych zwyczajach pogaskich, funkcjonujcych nawet wtedy, gdy ju przestao bi serce wiata pogaskiego. Jednak niepokj przed zamazywaniem si wyranych podziaw wytworzonych przez spoeczestwa dominatorskie w ostatecznoci sprawi, e pooono kres tym praktykom. Z upywem czasu chrzecijastwo w sposb bezlitosny tpio wszelkie przejawy heterodoksji, w tym midzy innymi praktyki orgiastyczne, postrzegane jako wywrotowe i rozpuszczajce granice.
RNICE W POLITYCE SEKSUALNEJ

Ju pobiene porwnanie egocentrycznego spoeczestwa dominatorskiego z elastycznym, nieograniczonym psychologicznie spoecze stwem partnerskim wykazuje znaczce rnice. Na pierwszy rzut oka wida w spoeczestwie partnerskim brak zaborczoci mczyzn wo bec kobiet, cechy wyrniajcej dominatorski model spoeczny. Znacz nie mniej istotn rol odgrywa w nim rwnie poszukiwanie przez ko biety trwaych zwizkw z mczyznami, zapewniajcego im poczucie bezpieczestwa oraz wyszy status spoeczny. Rodzina nie jest zorga nizowana w sposb sztywny i hierarchiczny. Dzieci wychowuje szeroka rodzina kuzynw, sistr i braci, ciotek i wujkw oraz dawnych i obec nych partnerw seksualnych ich rodzicw. Dorastajc w takim rodo wisku dziecko wchodzi w rozmaite relacje, dziki ktrym moe uczy si rnych rl spoecznych. Wartoci grupowe nie stoj w sprzecznoci z wartociami jednostki, jej partnera lub partnerki oraz dzieci. Modzie

88

5.

N A W Y K W K U L T U R Z E

RELIGII

zachcana jest do eksperymentw seksualnych. Ludzie mog czy si w pary z rnorakich powodw osobistych oraz dla dobra grupy. Tego rodzaju wizy mog by trwae, ale nikt nikogo do nich nie przymusza. W takich spoeczestwach rzadko kiedy istniej tabu seksualne. Pojawiaj si one dopiero wtedy, gdy do gosu dochodz wartoci dominatorskie. Z kolei w spoeczestwach opartych na dominacji ludzie zazwyczaj wybieraj sobie modych, zdrowych i mogcych wychowa wiele dzieci partnerw. Kobiety za czsto wi si ze starszym od siebie mczy zn, ktry posiadajc kontrol nad zasobami grupy (pokarmem, ziemi lub innymi kobietami) moe im gwarantowa, e ich warto nie ulegnie dewaluacji, kiedy si zestarzej i odchowaj dzieci. W idealnym spoe czestwie partnerskim starszy mczyzna moe rwnie wchodzi w re lacje seksualne z modsz kobiet, ale tylko pod warunkiem, e tym sa mym nie naruszy wizi ustanowionej ze swoj starsz kobiet. Poczucie bezpieczestwa nie jest gwnym powodem, dla ktrego kobiety wi si z takimi mczyznami. Powodem, dla ktrego starzejcy si mczyni nie posiadali uprzy wilejowanej pozycji w takich spoecznociach bya rwna dystrybucja wadzy pomidzy obiema pciami we wszystkich grupach wiekowych. Wynikaa ona z wiary w moc tworzenia i podtrzymywania ycia, a wic w sposb naturalny wizaa si z kobiecoci - wizerunkiem wielkiej Bogini. Jean Baker Miller wykazaa niedawno, e z psychologicznego punktu widzenia pragnienie kontrolowania i dominowania innych nie jest przejawem poczucia mocy, lecz bezsilnoci. Odrniajc moc oso bist od wadzy nad innymi", Miller stwierdzia, e im bardziej roz winita jest dana osoba, tym mniejsz odczuwa potrzeb ograniczania i krpowania innych". 3 0 W spoecznociach partnerskich matriarchat nie zastpuje po pro stu patriarchatu. Tego rodzaju pojcia s zbyt wskie i za bardzo zwi zane z pci. Prawdziwa rnica ley pomidzy spoeczestwem tworzo nym w oparciu o model partnerski i role wyznaczone odpowiednio do wieku, rozmiaru i poziomu umiejtnoci jego czonkw, a spoecze stwem, ktre dba o podtrzymanie swej hierarchicznej struktury kosztem pe nej ekspresji jego obywateli. Spoeczestwo partnerskie nie zna pojcia wasno ci, w zwizku z czym zazdro i zaborczo nie stanowi dla niego problemu.

89

P O K A R M

B O G W

Jeli wic w spoeczestwie opartym na dominacji i hierarchii spo ecznej seks traktowany jest jako co zdronego, dzieje si tak z tej przy czyny, e ego czuje si zagroone kad sytuacj, w ktrej rozpuszczane s granice, niezalenie od tego, jak bardzo by nie bya przyjemna i natu ralna. Francuskie okrelenie dla orgazmu, petit mort, maa mier", do skonale wyra strach i fascynacj, jak wywouje orgazm w kulturach opartych na dominacji.

90

6. P A S K O W Y EDENU

Angi wraz z siostr i kilkoma innymi dziewczynkami zgromadzi y si u wejcia do kaplicy. Przesona z woowej skry, zazwyczaj zakry wajca wntrze, zostaa tym razem usunita, jak zawsze podczas jesien nego festiwalu ku czci Wielkiej Bogini. Wspaniae miastowe kobiety, z byszczcymi wosami, piersiami i udami pokrytymi ceremonialnym, szaro-bkitnym popioem, klkay i taczyy dookoa ozdobionego gir landami posgu Bogini. Jej posta wiecia olepiajcym blaskiem rozo ona na oparciu z rogu. Wok niej rozrzucono kwiaty i sosnowe szysz ki. Modzi obserwatorzy, przygldajc si jej z oddali w wietle dziesitek iskrzcych lampionw, widzieli w niej autentyczn ciarn Bogini, kt ra najpierw podniosa si, potem za osuna w sen, cho tak naprawd by to tylko jej drewniany posg, inkrustowany delikatnym obsydianem, z ktrego syno miasto, przez wiele pokole namaszczany barwnikami i tuszczem, dziki czemu jej skra lnia tak sam czerni jak ciaa mieszkacw miasta. U jej stp, w maej otwartej przestrzeni taczyo trzech najbardziej wtajemniczonych szamanw. Postpowali z wolna, przebrani za szaka le. Ich cienie hipnotycznie zleway si z szakalami wymalowanymi na cianach. Gdy taniec mia si ku kocowi, z wnki w cianie przyniesio no bogato zdobione wazy. Po zdjciu z nich kolorowego okrycia oczom wszystkich obecnych, wczajc w to wcibskie maluchy czajce si u drzwi, ukazay si grzyby nalece do Tej Ktra Posiada Wiele Imion. Sakrament przekazano wszystkim zgromadzonym kobietom. Rzadko zdarzao si, by dziewczynki mogy uczestniczy w Misteriach Matki niw. Taki przywilej podwysza ich status wrd kobiet, stanowic za powied tajemniczej inicjacji, ktr miay przej za kilka lat. Omiolet nia Angi i szecioletnia Slinga wiedziay natomiast, e tego, czego byy wiadkami, nie widzia aden z mczyzn z miasta. Mczyni te mieli swoje misteria, rwnie dziwne, rwnie tajemne i skryte. P A S K O W Y TASSILI Dowody archeologiczne potwierdzajce suszno tych spekulacji mona odnale w Algierii, w rejonie Sahary znanym jako Paskowy

91

P O K A R M

B O G W

Tassili-n-Ajjer. Paskowy ten jest geologicznym wybrykiem przypomi najcym co na ksztat labiryntu z rozlegych kamiennych skarp, ktre posieka wiatr, tworzc w nich tysice przesmykw i korytarzy Ich wi dok z samolotu przyprawia o dreszcze. Sprawia wraenie lotu nad wy marym miastem. (Ilustracja 2.)

ILUSTRACJA 2. Fotografia lotnicza rejonu Tamrit, Ti-n-Bedjadj na paskowyu Tassili-n-Ajjer, pochodzca z ksiki Henriego Lhote'a The Search for The Tassili Frescoes, E.P. Dutton, New York 1959, ilustracja 71, s. 184-185.

92

6.

P A S K O W Y

E D E N U

Malowida naskalne znalezione w Tassili-n-Ajjer pochodz z okre su pnego neolitu. Niektre z nich powstay jednak zaledwie dwa ty sice lat temu. S to najwczeniejsze ze znanych nam przedstawie sza manw w otoczeniu pascego si byda. Szamani ci trzymaj w rkach grzyby i tacz. Niektre grzyby kiekuj z ich cia. (Ilustracja 3.) Na jed nym z malowide s przedstawieni w radosnym biegu, otoczeni struk turami geometrycznymi ze swoich halucynacji. 31 (Ilustracja 4.) Nie ma wtpliwoci, pyncy z nich przekaz jest jednoznaczny.

ILUSTRACJA 3. Nagrzybiony szaman o pszczelej twarzy z paskowyu Tassili-n-Ajjer. Rysunek autorstwa Kat Harrison-McKenny, pochodzcy z ksiki O.T. Ossa i O.N. Oerica, Psilocybin: The Magic Mushroom Grower's Guide, 1986, s. 71, na podstawie ory ginau umieszczonego w ksice Jean-Dominique'a Lajoux The Rock Paintings of The Tassili, World Publishing, New York 1963, s. 71.

93

P O K A R M

B O G W

Podobne wizerunki widniej na prekolumbijskich tkaninach z Pe ru. Szamani dzier na nich przedmioty mogce by grzybami, ale rw nie toporkami. Niemniej, w przypadku freskw z Tassili sprawa wyda je si oczywista. Taczcy szamani na malowidach z Matalen-Amazar i Ti-n-Tazarift wyranie trzymaj w doniach grzyby, ktre take wyra staj im z cia.

ILUSTRACJA 4. Grzybowi biegacze z Tassili. Rysunek autorstwa Kat Harrison-McKenny, pochodzcy z ksiki O.T. Ossa i O.N. Oerica, Psilocybin: The Magic Mushroom Grower's Guide, 1986, s. 6, na podstawie oryginau umieszczonego w ksice Jean-Do minique'a Lajoux The Rock Paintings of The Tassili, 1963, s. 72-73.

Twrcami tych saharyjskich malowide byy ludy pasterskie stop niowo opuszczajce Afryk. Proces ten zacz si mniej wicej dwadzie cia tysicy lat temu i zakoczy przed siedmioma tysicami lat. Tam, gdzie przybywali, przynosili ze sob pasterski styl ycia.32 W owym cza sie Morze Czerwone otacza ld, w zwizku z czym dolny kraniec Ara bii czy si z kontynentem afrykaskim. Po obu kracach Morza Czer wonego znajdoway si wic naturalne pomosty, wykorzystywane przez afrykaskich pasterzy do wkraczania na yzny pwysep i dalej do Azji Mniejszej. Ludy te czyy si tam z miejscowymi populacjami zbieracko-owieckimi, czego rezultatem byo przejcie na Bliskim Wschodzie dwanacie tysicy lat temu pasterskiego stylu ycia. Owi pasterze przy nieli ze sob kult byda wraz z kultem Wielkiej Bogini. wiadcz o tym malowida naskalne z Tassili-n-Ajjer pochodzce z okresu nazywane go przez badaczy Epok Okrgej Gowy, z racji wyjtkowego dla niego sposobu przedstawiania ludzkich postaci.

94

6.

P A S K O W Y

E D E N U

CYWILIZACJA OKRGEJ GOWY

Powszechnie uznaje si, e epoka ta rozpocza si stosunkowo wczenie i prawdopodobnie zakoczya przed nastaniem sidmego ty siclecia p.n.e. Henri Lothe szacuje, e Epoka Okrgej Gowy trwaa mniej wicej dwa tysiclecia, i wskazuje, e zacza si u zarania dziewite-g0 tysiclecia. To, e ludzie z tego okresu oddawali cze Wielkiej Bogini, jest bezdyskusyjne. Malowido z Inaouanrhat w rejonie Tassili przedstawia cudowny wizerunek taczcej kobiety (Ilustracja 5.) Ko bieta ta ma wycignite rce oraz uoone horyzontalnie rogi, stano wi zatem ucielenienie Wielkiej Rogatej Bogini. Jej odkrywcy nie mogli oprze si wraeniu, e posiada ona zwizki z egipsk Wielk Bogini Izyd, mityczn straniczk upraw zb.

ILUSTRACJA 5. Malowido z Inaouanrhat na paskowyu Tassili, pochodzce z pnej Epoki Okrgej Gowy. Przedstawia cudowny wizerunek taczcej Rogatej Bogini. Ta blica 35 z ksiki Henriego Lhote'a The Search for the Tassili Frescoes, 1959.

95

POKARM

BOGW

Ta imponujca posta prowokuje do zadawania niewygodnych py ta. Na przykad, jak to si dzieje, e wiele malowide z Epoki Okrgej Gowy pod wzgldem stylu i treci przypomina sztuk egipsk, skoro w owym czasie dolina Nilu bya niemal niezamieszkana? Narzuca si tutaj logiczny wniosek, e motywy i style, ktre przypisujemy sztuce egipskiej, zostay wczeniej wprowadzone do Egiptu przez mieszkacw pustyni zachodniej. Jeli okae si to prawd, bdzie to oznaczao, e Sa hara centralna stanowia rdo dla pniejszego wyonienia si wielkiej cywilizacji predynastycznego Egiptu. RAJ ODNALEZIONY? Nie mona wykluczy, e to wanie paskowy Tassili-n-Ajjer dwanacie tysicy lat p.n.e. by rajem, zamieszkaym przez spoeczno ci partnerskie i e to jego utrata przyczynia si do powstania jednego z najpodniejszych i najywotniejszych mitw: tsknoty za rajem utraco nym, zotym wiekiem penym obfitoci, partnerstwa i harmonii spoecz nej. Istotn rol odgrywa tutaj argument podkrelajcy, e do powstania jzyka, spoeczestwa partnerskiego i zoonych wyobrae religijnych musiao doj w pobliu terenw, gdzie narodzi si pierwszy czowiek - obfitujcych w grzyby pastwisk i sawann tropikalnej i subtropikal nej Afryki. To wanie tam wyksztacio si spoeczestwo partnerskie. Tam wanie kultura zbieracko-owiecka stopniowo ustpia miejsca ho dowli zwierzt i uprawie rolin. W tym rodowisku zbierano, spoywa no i ubstwiano grzyby zawierajce psylocybin. Jzyk, poezja, rytua i myl wyoniy si z mrokw umysu hominida. Dla prehistorycznych ludw zamieszkujcych paskowy Tassili-n-Ajjer opowie o Edenie nie bya zwykym mitem, poniewa oni sami byli mieszkacami tej rajskiej krainy. Opowie ta koczy si tam, gdzie mogaby si rozpocz nasza hi storia. Nie jest bowiem przypadkiem, e w Ksidze Rodzaju, stanowicej sam pocztek zapisu rdowego cywilizacji zachodniej znajduj si so wa opisujce histori pierwszego nalotu antynarkotykowego: 3.6. Wtedy niewiasta spostrzega, e drzewo to ma owoce dobre do jedzenia, e jest ono rozkosz dla oczu i e owoce tego drzewa nadaj si do zdobycia wiedzy. Zerwaa zatem z niego owoc, skosztowaa i daa swemu mowi, ktry by z ni; a on zjad.

96

6.

PASKOWY

E D E N U

3.7. A wtedy otworzyy si im obojgu oczy i poznali, e s nadzy; spletli wic gazki figowe i zrobili sobie przepaski. 3.21. Pan Bg sporzdzi dla mczyzny i dla jego ony odzienie ze skr i przyodzia ich. 3.22. Po czym Pan Bg rzek: Oto czowiek sta si taki jak My; zna do bro i zo; niechaj teraz nie wycignie przypadkiem rki, aby zerwa owoc take z drzewa ycia, zje go i y na wieki". 3.23. Dlatego Pan Bg wydali go z ogrodu Eden, aby uprawia t ziemi, z ktrej zosta wzity. 3.24. Wycignwszy za czowieka, Bg postawi przed ogrodem Eden cherubw i poyskujce ostrze miecza, aby strzec drogi do drzewa ycia.33
ILUSTRACJA 6. Ewa Lucasa Cranacha, obraz z 1520 roku. Galleria delgi Uffizi we Florencji.

Opowie z Ksigi Rodzaju mwi o kobiecie bdcej kapank rolin magicznych. (Ilustracja 6.) Kobieta ta zjada owoce z Drzewa ycia, czy li Drzewa Wiadomoci Dobrego i Zego, owoce bdce rozkosz dla oczu", ktre nadaj si do zdobycia wiedzy". Jest rwnie gotowa dzieli si nimi. Prosz zwrci uwag na to, e bohaterom tej opowieci otworzyy si oczy i poznali, e s nadzy". Pod wzgldem metaforycznym osignli oni wiadomo wasnej indywidualnoci, dzie lc wiat na siebie" oraz innych". Mona na tej podstawie wnioskowa, e owoc z Drzewa ycia dostarcza odpowiedniego wgldu lub te sprzy ja rozwojowi zmysowoci. Niezalenie od tego, jedno jest pewne, ta stara opowie o naszych przodkach wyrzuconych z ogrodu przez zazdro snego i mciwego boga burzy, Jehow, w metafo ryczny sposb przedstawia histori miujcego Bogini spoeczestwa partnerskiego, doprowa dzonego do stanu nierwnowagi przez powta rzajce si okresy suszy, ktre dotkny gospo dark pastersk i klimat saharyjskiego Edenu.

97

P O K A R M

B O G W

Pojawiajcy si w niej anio z poncym mieczem, stojcy na drodze powrotnej do Edenu wydaje si by oczywistym symbolem bezlitosnej spiekoty pustynnego soca i towarzyszcej mu suszy. W opowieci tej wida te napicie pomidzy kobiet, a mczyzn, co moe wskazywa na to, e pochodzi ona z okresu, w ktrym przej cie od kultury partnerskiej do kultury dominacyjnej byo ju mocno zaawansowane. Tajemniczym owocem z Drzewa ycia byy, rzecz jasna, grzyby z gatunku Stropharia cubensis, zawierajce psylocybin. Te same grzyby, ktre przyczyniy si do wyksztacenia rajskiego spoeczestwa partnerskiego z paskowyu Tassili, w pniejszym okresie za religii ka dcej nacisk na czste rozpuszczanie indywidualnych granic w oceanicz nej istocie Wielkiej Bogini, nazywanej rwnie Gaj, Geo, Ge, Ziemi. Wiele obserwacji istotnych dla omawianych przez nas kwestii czy ni John Pfeiffer, omawiajc europejsk sztuk jaskiniow z okresu gr nego paeolitu. Pfeiffer jest przekonany, e wczeni ludzie wykonywali wikszo malowide w trudno dostpnych jaskiniach, poniewa peni y one funkcj miejsc inicjacyjnych, gdzie odbyway si cakiem skom plikowane, teatralne obrzdy. Ponadto sugeruje, e to co sam nazywa mrocznym stanem umysu" stanowi warunek wstpny dla objawienia si wielkich prawd sankcjonowanych przez kultur. Taki stan cechuje si utrat obiektywizmu, chwilowymi zaburzeniami postrzegania cza soprzestrzeni oraz skonnoci do przeywania delikatnych halucyna cji. Innymi sowy, stanowi przedsmak dowiadczenia psychodelicznego, podczas ktrego znika ego: Czste wystpowanie mrocznego stanu umysu, a nawet ju sama na sza podatno na ten stan, wiadczy o jego wielkim znaczeniu w ewolucji. Jego skutkami mog by w skrajnych przypadkach patologie, pomiesza nia i zudzenia, dugotrwae halucynacje i napady fanatyzmu. Stanowi on jednak take t przemon si, ktra umoliwia caociowy ogld rzeczy oraz dokonywanie rnorakich syntez, poczwszy od zunifikowanych te orii pola w fizyce, skoczywszy za na rozmaitych pacyfistycznych utopia ch. Wszystko wskazuje na to, e w czasach prehistorycznych ten mroczny stan umysu stanowi bardzo istotny czynnik w mechanizmach selekcji. Jeli wic dla przetrwania w epoce Grnego Paleolitu potrzeba byo gorli wej wiary i posuszestwa wobec przywdcw, jednostki obdarzone tymi cechami, atwo popadajce w trans, wypieray bardziej oporne osoby. 98
34

6.

P A S K O W Y

E D E N U

Pfeiffer pomija w swych rozwaaniach kwesti rolin psychoak tywnych oraz ich prawdopodobnej roli w pojawianiu si mrocznego sta nu umysu. Ogranicza te zakres swoich rozmyla do terenw Europy. Ale umiejscowienie malowide naskalnych z paskowyu Tassili bardzo przypomina malowida znalezione w Europie. Mona wic zaoy, e obrazy te suyy podobnym celom. Prawdopodobnie w poudniowej Europie odbyway si takie same rytuay religijne jak w Afryce Pnocnej. Wycofanie si lodowcw z euroazjatyckiej masy ldowej, przy jed noczesnym jaowieniu afrykaskich pastwisk ostatecznie doprowadzio do wygnania z raju", o ktrym w alegoryczny sposb mwi opowie z Ksigi Rodzaju. Miujcy grzyby lud z Tassili-n-Ajjer zacz wtedy przemieszcza si na wschd od Edenu", co znajduje swe potwierdzenie w dowodach archeologicznych. KULTURA BRAKUJCEGO O G N I W A W poowie dziesitego tysiclecia p.n.e. na sabo zaludnionych te renach Palestyny doszo do nagego pojawienia si zaskakujco wyso ko rozwinitej kultury, ktra przyniosa ze sob eksplozj osadnictwa oraz wczeniej niespotykany na Bliskim Wschodzie, a nawet na caej planecie, rozwj sztuk, rzemiosa i technologii. Bya to kultura Natufijczykw, ktrych krzesiwa w ksztacie pksiyca i elegancko rzebio ne wyroby z koci nie miay sobie rwnych w Europie. Jak pisze James Mellaart: U wczesnych Natufijczykw odnajdujemy mio do sztuki, ktra czasem przyjmuje bardziej naturalistyczn, innym za razem bar dziej uporzdkowan posta. Przykucnita posta z wapienia znalezio na w jaskini U m m ez Zuweitina oraz rkoje sierpa przedstawiajca je lonka z El Wad to doskonae przykady sztuki naturalistycznej, godnej Francji z epoki grnego paleolitu". 35 (Zob. Ilustracja 7.) Wbrew akademickim archeologom, zakadajcym e taka kul tura musiaa posiada jakie zwizki ze staroeuropejskim osadnic twem, szkielety znalezione w Jerycho, miejscu szczytowej aktywnoci kultury natufijskiej, wyranie wskazyway na euroafrykaskie po chodzenie tego ludu. Ludzie ci mieli mocn budow ciaa i podune czaszki. Ceramika rwnie wiadczy o afrykaskim pochodzeniu Natu fijczykw. Jest to ciemna, wypolerowana monochromia, znana z rejonw

99

P O K A R M

B O G W

saharyjsko-sudaskich. Tego rodzaju garnki znaleziono przy granicy egipsko-sudaskiej, w miejscu wskazujcym na obecno udomowione go byda. Znaleziono je rwnie w rejonie paskowyu Tassili-n-Ajjer, co wiadczy o tym, e wystpoway w pnej Epoce Okrgej Gowy. Mary Settegast pisaa: Pochodzenie tych afrykaskich ceramik jest nieznane. Najnowsze wykopaliska w Ti-n-Torha na Saharze libijskiej ujawniy saharyjsko-sudaskie garnki pochodzce z 7100 roku p.n.e., co mogoby sugerowa, jeli badania przy pomocy izotopu wgla C14 oka si wia rygodne, na pierwszestwo materiaw pochodzcych z zachodu". 3 6

ILUSTRACJA 7. Naturalistyczna sztuka natufska z Palestyny. Ilustracja 5 (s. 25) i 10 (s. 29) z dziea Jamesa Mellaarta Earliest Civilizations of the Near East, Thames&Hudson, London 1965.

100

6.

P A S K O W Y

E D E N U

Tego rodzaju stwierdzenia potwierdzaj hipotez, e pierwowzo rem dla wysoce rozwinitych kultur, ktre wyksztaciy si w dolinie Nilu i Palestynie, bya cywilizacja zamieszkujca tereny na zachd od Nilu. Interesujcy w tym kontekcie wydaje si bliski zwizek kultury Natufijczykw z rolinami: Badania przeprowadzone nad relacjami pomidzy rodowiskiem a za chowaniem ludw yjcych w latach 10000-8000 p.n.e. wiadcz o tym, e system Natufijczykw nie rni si zbytnio od lokalnej tradycji grnego paleolitu. Kad on jednak wikszy nacisk na zasoby rolinne, dziki ktrym Natufijczycy dysponowali nadwyk ywnoci rzutujc na ich wzorce zachowa. Spora cz kultury materialnej Natufijczykw (architektura, arna) oraz ukad wiosek byy uksztatowane w wyniku intensywnej ek sploatacji zasobw rolinnych.
37

AFRYKASKA KSIGA R O D Z A J U Jeli rdo najstarszych ceramik Natufijczykw znajduje si w Afryce Pnocnej, moe to oznacza, e wywodzili si oni z poprzed nio rozbitego raju spoeczestw partnerskich, zajmujcego bardziej wil gotne rejony Sahary Zachodniej, w szczeglnoci za Tassili-n-Ajjer. By moe, archeologia wkrtce dostarczy n a m wyczerpujcych odpowiedzi w tym zakresie, ale pki co wydaje si ona raczej mao zainteresowana tymi zagadnieniami. Sahara Zachodnia nie jest traktowana na powanie jako moliwe rdo wysoko rozwinitej kultury, ktra w poowie dzie sitego tysiclecia p.n.e. osiedlia si na terenach Palestyny. W rezultacie czsto da si sysze nastpujce wypowiedzi: Jedn z najbardziej zdumiewajcych rzeczy jest fakt, e w kulturze palestyskiej nie znajdujemy niczego, co mogoby wskazywa na protoplastw bardzo oryginalnych pierwszych faz rozwoju Natufijczykw. Ich bezporedni po przednicy... tworzyli raczej mao ciekaw kultur, majc niewiele wsplnegoz wyrafinowaniem swych nastpcw. Natufijczycy wytworzyli w peni rozwinit cywilizacj nie posiadajc adnych widocznych rde w przeszoci". 38 Pierwsi Natufijczycy, jacy dotarli do Palestyny, zamieszkiwali ja skinie oraz tarasy przed jaskiniami, czyli dokadnie te same stanowiska, gdzie odnaleziono malowida naskalne w Tassili. Niewykluczone wic,

101

P O K A R M

B O G W

e dalsze wykopaliska na paskowyu Tassili odkryj istotne malowida nacienne z epoki Okrgej Gowy i odnajd lady przedwczenie doj rzaej cywilizacji stanowicej rdo kultury natufijskiej. ATAL H Y K O ile roszczenia Tassili-n-Ajer do bycia legendarn rajsk krain oraz najdalej wysunitym na zachd miejscem, w ktrym rozwina si kultura partnerska mog dopiero w przyszoci znale swe potwier dzenie, o tyle o pooonym w centralnej Anatolu atal Hyk mona z pewnoci powiedzie, e byo to najdalej wysunite za wschd cen t r u m rozkwitu kultury neolitycznej. atal Hyk nazywano niewczesnym byskiem znakomitoci i zoonoci" oraz miastem opywajcym w bogactwo i luksus". Bada nia stratygraficzne dowodz, e powstao ono w poowie dziewitego ty siclecia p.n.e., a jego rozkwit nastpi w poowie sidmego tysiclecia p.n.e. atal Hyk byo wielk osad, rozpocierajc si na rwninie Konyi na obszarze trzydziestu dwch akrw. U szczytu swego rozwoju liczyo siedem tysicy ludzi.

ILUSTRACJA 8. Kaplica w atal Hyk. Ilustracja 41 z ksiki Jamesa Mellaarta atal Hy k: A Neolithic Town in Anatolia, McGraw-Hill Book Co., San Francisco 1967, s. 128.

Chocia wykopaliska rozpoczto w tym miejscu cakiem niedawno, zdono ju odkry godne podziwu witynie, posiadajce bydlce relie fy oraz gowy wymarych ju ubrw z gatunku Bos primigenius, pokryte wzorami z ochry. Te niesychanie skomplikowane przedstawienia wiadcz o wysokiej zoonoci cywilizacji, ktra je stworzya. (Ilustracja 8). Zreszt, sama zoono atal Hyk niesychanie zadziwia archeologw:

102

6.

P A S K O W Y

E D E N U

Ledwie co zdylimy odkry trzy procent tego miejsca, a ju dys ponujemy niesychanym bogactwem sztuki i symboliki religijnej, ktra wyda je si wyprzedza swe czasy o trzy, cztery tysiclecia. Zdaniem archeologw niezwyka dojrzao tradycji skupionych w tym neolitycznym miejscu moe wskazywa na jakich bliej nieokrelonych jego poprzednikw".
39

Jestem gotw si zaoy, e owi bliej nieokreleni jego poprzed nicy" to mieszkacy paskowyu Tassili-n-Ajjer. Uwaam bowiem, e kultura natufijska miaa charakter przejciowy, czc afrykask kul tur epoki Okrgej Gowy z atal Hyk. Zdaj sobie spraw, e jest to kontrowersyjna teza. Wystarczy jed nak wsucha si w spostrzeenia uczynione przez innych badaczy, by zyskaa cech prawdopodobiestwa. Oto co mia do powiedzenia Mellaart na temat rolnictwa w atal: Wszystko wskazuje na to, e roliny uprawiane w atal Hyk musiay gdzie mie swoj dug prehistori. Najpewniej w rejonie, gdzie dzicy przodkowie tych rolin czuli si jak u siebie w domu, czyli gdzie we wzgrzystej krainie, pooonej daleko od Rwniny Konyi... Pocztkw tej kultury naley wic szuka u palestyskich Natufijczykw, wci mao znanej kulturze neolitu aceramicznego na paskowyu anatolijskim [w Turcji] i w Kazachstanie. 4 0 A oto co Mellaart ma do powiedzenia na temat kultury materialnej w atal (Ilustracja 9): W przeciwiestwie do pozostaych wczesnych kultur neolitycznych w atal Hyk zachowao si wiele tradycji, ktre w peni rozwinitym spoeczestwie neolitycznym wydaj si archaiczne. Sztuka malowania na murze, reliefy modelowane w glinie bd ryte w cianie wapiennej, naturalistyczne przedstawienia zwierzt, ludzkich postaci oraz bstw, sporady czne tworzenie wzorw w glinie przy uyciu palcw, wysoce rozwinita ge ometryczna ornamentyka, posugujca si spiralami i meandrami, wyryta na pieczciach bd przeniesiona na nowe medium - tkanin; modelo wanie zwierzt zranionych podczas ceremonii owieckich, praktyko wanie pochwkw w czerwonej ochrze, sporzdzanie archaicznych amu letw pod postaci bogi przypominajcych ptaki, w kocu za rozmaite narzdzia kamienne i chtne korzystanie z muszli dentalium w jubilerstwie

103

P O K A R M

B O G W

- wszystko to s pozostaoci sztuki grnego paleolitu. W mniejszym lub wikszym stopniu podobne archaiczne elementy mona odnale w pozostaych post-paleolitycznych kulturach, na przykad u Natufijczykw w Palestynie, ale nigdzie nie ma ich w takim nateniu jak w neolitycznym atal Hyk.
41

ILUSTRACJA 9. Naturalistyczne malowido cienne przedstawiajce kwiaty i owady. Ilustra cja 46 z ksiki Jamesa Mellaarta atal Hyk: A Neolithic Town in Anatolia, 1967, s. 163. Piszc o malowanych murach wityni w atal Hyk, Settegast uczynia nastpujce spostrzeenie: Artyci w atal Hyk posugiwali si szeregiem barwnikw nie majcym sobie rwnych na wczesnym Bliskim Wschodzie... Zdoali te wypracowa trzeci rodzaj dekoracji, ryjc sylwetki zwierzt w gbokich pokadach tynku na cianach. Mellaart pracowa nad tymi wykopaliskami i twierdzi e ten dziwny sposb wykorzystania wewntrznych powierzchni mg stanowi naturalne rozwinicie technik sztuki naskalnej. 4 2 Elegancki naturalizm sztuki z atal Hyk by pokosiem pik nych i bardzo dokadnych przedstawie, typowych dla znalezisk na pa skowyu Tassili (zob. na przykad Ilustracj 10). Oto co na ten temat ma do powiedzenia Mellaart: Niemiae odrodzenie [sztuki naturalistycznej] mona byo zauway ju u Natufijczykw z Palestyny, ale dopiero w malowidach ciennych i ry tach wapiennych neolitycznego miasta atal Hyk przyjo ono wyrazist posta. W tym miejscu ta naturalistyczna sztuka przetrwaa a do poowy pidziesitego smego stulecia p.n.e., ale nie byo po niej ladu wpniejszych kulturach Hacilar i Can Hasan, zamieszkujcych te tereny. 4 3 Nieuchronnie nasuwa si tutaj pytanie, jak to si stao, e po przej ciu ze zbieracko-owieckiego do rolniczego stylu ycia sztuka archaicz-

104

6. PASKOWY EDENU
n

a utracia naturalistycznego ducha. Oczywicie, teza e spowodowa to

tylko i wycznie nagy brak grzybw zawierajcych psylocybin byaby grub przesad, niemniej brak taki mg przyczyni si do osabienia psychodelicznych wizji i skutkowa zmian sztuki. Pasterscy wyznawcy kultu Bogini byli z pewnoci bardziej zwizani z natur. Nic wic dziw nego, e zamiast oddawa si ezoterycznym, symbolicznym przedstawie niom, woleli uprawia sztuk realistyczn, czsto najwyszego sortu. W atal Hyk najczciej mona odnale przedstawienia krw i bykw (Ilustracja 11). Zdarzaj si take inne zwierzta z pastwisk afry kaskich, jak na przykad szakale i lamparty. Tak o nich mwi Settegast: Tak czy inaczej, skoro motyw szakala pojawi si w atal Hyk wraz z predynastycznym stylem rzebienia rkojeci sztyletw oraz ceramik, ktrej saharyjsko-sudaskie pochodzenie jest wielce prawdopodobne, nie mona wykluczy i spora cz towarzyszcej mu symboliki zostaa przeniesiona z Afryki. 44

ILUSTRACJA 10. Pikne, naturalistyczne przedstawienie byda, charakterystyczne dla sztuki z Tassili. Ten przykad pochodzi z Jabbaren. Zdjcie z ksiki Jean-Dominique'a Lajoux The Rock Paintings of The Tassili, 1963, s. 106. 105

P O K A R M

B O G W

Logiczn konsekwencj tego rodzaju mylenia jest wniosek, e przez pewien czas na Bliskim Wschodzie rozkwitay instytucje kulturalne ywcem przejte z Afryki. Mellaart dziwi si temu, e atal Hyk nie wywaro wikszego wpywu na pniejsze kultury tego regionu, przy pominajc e kultury neolityczne z Anatolu jako pierwsze wprowadzi y rolnictwo i hodowl zwierzt, a take kult Bogini Matki, stanowicy podstaw dla naszej cywilizacji".45 Chciaoby si doda, podstaw, o kt rej niewielu zdaje si dzisiaj pamita.

ILUSTRACJA 11. Rekonstrukcja rytuau z kapankami przebranymi za spy, pocho dzca z atal Hyk, circa 6150 roku p.n.e. rdo: ilustracja 86 z dziea Jamesa Mellaarta Earliest Civilizations of the Near East, 1965, s. 101. Riane Eisler, przenikliwa badaczka psychologii i mechanizmw utrzy mywania rwnowagi kulturowej w spoeczestwach partnerskich, prze konujco argumentuje, e ten drugi styl ycia spoecznego, ktrego pokosiem byo spoeczestwo dominacyjne, pojawi si wraz z Indoeuropejczykami - przybyymi wraz z rydwanami z chodnej krainy, poo onej na pnoc od Morza Czarnego. Miayby to by te same ludy, o ktrych mwi bardzo kontrowersyj na teoria kurhanowa. Pod tym wzgldem stanowisko Eisler przypomina sowa Mariji Gimbutas: Samo pojcie Stara Europa" odnosi si do praindoeuropejskiej kultu ry Europy, ze swej istoty matryfokalnej i przypuszczalnie matrylinearnej, majcej charakter rolniczy i osiady, egalitarny i pacyfistyczny. Kultura ta znajdowaa si w jaskrawym kontracie z nastpujc po niej kultur

106

6.

P A S K O W Y

E D E N U

protoindoeuropejsk - patriarchaln, zhierarchizowan, pastersk, lecz przede wszystkim dn podboju, w wyniku ktrego zawojowaa ona ca Europ, za wyjtkiem jej poudniowych i zachodnich rubiey. Midzy 4500 a 2500 rokiem p.n.e. Europ nawiedziy z rosyjskich stepw trzy fale najedcw, czego nastpstwem byo zastpienie wszystkich eskich bogini, w szczeglnoci Bogini Matki, przewanie mskimi bstwami Indoeuropejczykw. W rezultacie po 2500 roku p.n.e. doszo do melanu dwch systemw mitycznych: staroeuropejskiego i indoeuropejskiego. 4 6 Sprowadzajc rzecz do sedna, Gimbutas jest przekonana, e matrylinearn, osiad cywilizacj Starej Europy zniszczyy kolejne fale indoeuropejskich najedcw, posiadajcych inny jzyk i kultur. Archeolog z Cambridge, Colin Renfrew, w inny sposb interpretu je teori kurhanow, dotyczc rozprzestrzenienia si indoeuropejskie go jzyka. Wedug niego atal Hyk to miejsce, w ktrym powstaa indoeuropejska grupa jzykowa i obszar, gdzie najprawdopodobniej od kryto rolnictwo. 4 7 Renfrew, szukajc poparcia dla swych nieortodoksyjnych pogldw, przywouje odkrycia jzykowe Wadysawa M. Iljicza-Switycza i Arona Dogopolskiego, ktre rwnie wskazuj na Anatolie jako matecznik indoeuropejskich jzykw. Ucze Dogopolskiego, Sier giej Starostin, twierdzi e okoo siedmiu tysicy lat temu Indoeuropejczycy zapoyczyli olbrzymi ilo sw z pnocnokaukaskiego jzyka Anatolu. Data tego zapoyczenia mogaby wic wskazywa na to, co staram si tutaj udowodni, a mianowicie, e atal Hyk nie powstao w wyniku stara Indoeuropejczykw, poniewa przybyli oni w pniejszym okresie.48 Ostatnie badania genetyczne Luigiego Cavalli-Sforzy i Allana C. Wilsona z Berkeley rwnie wydaj si wspiera t hipotez. Naukowcy z Berkeley postanowili przebada rozmaite grupy krwi we wspczesnej populacji w poszukiwaniu ich korzeni genetycznych. Ich badania do wiody istnienia bliskich zwizkw genetycznych pomidzy ludmi m wicymi afroazjatyckimi i indoeuropejskimi jzykami. Oznacza to, e populacje posiadajce korzenie jzykowe w Afryce, mieszkay na pasko wyu anatolijskim dugo przed pojawieniem si Indoeuropejczykw Kultur atal Hyk zniszczono z racji jej gbokich zwizkw z kultem Bogini Matki. W oczach najedcw, opierajcych sw domi-

107

P O K A R M

B O G W

nacyjn kultur na kulcie walki i hierarchii, orgiastyczna religia psycho deliczna, oddajca cze Bogini Matce, musiaa uchodzi za blunierstwo. Nowy styl kulturowy rozprzestrzeni si nagle i bez ostrzeenia. Indoeuropejskie plemiona opuciy gry Zagros, kiedy tylko udao im si udomowi konia oraz odkry koo. Uzbrojeni w konie grabiecy przynieli dominacyjny styl kulturowy do Anatolu i rozdeptali ostatni wielk cywilizacj partnersk. Grabie zastpia pasterstwo. Zamiowa nie do miodu ostatecznie dopenio proces wypierania konsumpcji grzy bw psychodelicznych. Kult bogw-krlw zastpi religi Bogini. Trzeba tu jednak wyranie stwierdzi, e w szczytowym swoim okresie kult w atal Hyk przedstawia najwyej rozwinit i najbar dziej spjn form wyraania uczu religijnych na wiecie. Nie dyspo nujemy bogatymi rdami, na podstawie ktrych moglibymy zrekon struowa jego obrzdy, ale ju sama ilo wity przypadajca na liczb mieszka wiadczy o tym, e bya to kultura owadnita wizj religij n. Wiemy, e wyznawaa kult zwierzt totemicznych: szakala, dzikiego kota, a nade wszystko byka i krowy. Pniejsze bliskowschodnie religie rwnie czciy byka. W przypadku atal Hyk nie mamy takiej pewno ci, poniewa zachowane przedstawienia, rogate gowy, s seksualnie am biwalentne, mog wic dotyczy w rwnej mierze krw co bykw. Jednak przewaga eskiej symboliki jest w tych wityniach przytaczajca. Dla przykadu liczne piersi rzebione na stiukach sprawiaj wraenie, jakby w miejscach tych kapanami byy wycznie kobiety. Obecno wbudowa nych opar" w niektrych wityniach moe wskazywa na to, e obrz dy te w znacznej mierze miay posta szamaskich ceremonii uzdrowie. Nie sposb nie zauway, e w kulcie Wielkiej Bogini oraz byda w p nym neolicie grzyby peniy rol trzeciego, ukrytego czonka swego rodzaju szamaskiej trjcy. Stanowiy bowiem taki sam krowi produkt jak mleko, mi so i skra, posiadajc przez to bliski fizyczny kontakt z Bogini. T tajemnic zagubiono wraz ze zmierzchem atal Hyk jakie sze tysicy lat temu. ISTOTNA RNICA Oglnie rzecz biorc, zgadzam si z pogldem Eisler, wyraonym w The Chalice and the Blade. Mam tylko nadziej poszerzy jej argu mentacj o odpowied na nastpujce pytanie: Jaki to czynnik sprawi,

108

6.

P A S K O W Y

E D E N U

e w pnym neolicie istniay zrwnowaone spoeczestwa partnerskie i co zadecydowao o ich upadku, torujc drog dla ewolucyjnie nieprzy stosowanych spoeczestw dominacyjnych? Moimi rozmylaniami na ten temat kieruje przekonanie, e gbo ko zwizku ludzkiej grupy z gnoz Transcendentnego Innego, z pla netarnym zbiorem ycia organicznego, wpywa na si przywizania tej grupy do archetypu Bogini, a co za tym idzie do partnerskiego stylu organizacji spoecznej. Opieram to swoje zaoenie na obserwacji sza manw z Amazonii oraz oddziaywania halucynogenw rolinnych na moj wasn psychik i psychik mych bliskich.

ILUSTRACJA 12. Przygotowywanie maci czarownic Hansa Baldunga. Obraz z Mansell Collection. Klasyczny przykad redniowiecznej mizoginii.

109

P O K A R M

B O G W

Jeszcze przed kocem Epoki Minojskiej, ktry nastpi okoo 850 roku p.n.e., gwne nurty zachodniej myli przestay by odwieane przez ekstatyczn gnoz halucynogenw rolinnych. wiadomo ro linnego Logosu zachowaa si, co prawda, na Krecie i w pobliskiej Gre cji, przyjmujc posta ezoteryczn, ale w 268 roku, kiedy chrzecija scy barbarzyscy z zapaem niszczyli misteria eleuzyjskie, nawet tam w kocu zanika. 4 9 Ostateczn konsekwencj rozpadu tego zwizku jest wiat wspczesny - planeta umierajca na moraln znieczulic. Typowe dla kolejnych stuleci byo tumienie kobiecoci oraz wie dzy o wiecie natury. W pnym redniowieczu z inicjatywy Kocioa czarownice palono na stosach, a wszelk wiedz magiczn przypisywa no diabelskim podszeptom. Wizao si z tym tumienie wszelkiej wie dzy o takich rolinach jak bielunie, wilcza jagoda i tojad, odgrywaj cych istotn rol w nocnych obrzdach odprawiania czarw. A byo co zwalcza. Maci do latania i mikstury magiczne skaday si z korzeni i nasion Datury, obfitych w wywoujce delirium i zudzenia alkaloidy tropanowe. Po wtarciu maci w ciao powodowaa ona wizje i rozpad osobowoci. Badania Hansa Baldunga, przeprowadzone nad tym zagad nieniem, jednoznacznie dowodz, e w umyle czowieka epoki rednio wiecza strach przed Innym przyjmowa posta zaintoksykowanej kobie ty. Jednak w zapiskach Inkwizycji nie znajdziemy ani jednego sowa na temat szczeglnej roli, jak w tym procederze odgryway roliny. Byo nie byo, Kocioowi nie zaleao uszczuplaniu roli Diaba i uzalenianiu go od mocy zwyczajnej roliny. Diabe musia by godnym przeciwni kiem Chrystusa, kim, to jest mu niemal rwny: Naley uzna, e niedocenianie roli rolin psychodelicznych w niek trych lotach czarownic miao swoj konkretn przyczyn. Gdyby zarad ni chrzecijanie poszli innym tropem, szybko wpadliby na naturalne wyjanienie tego fenomenu. Wiedzieli o tym zreszt cytowani tutaj lekarze, filozofowie i magowie, tacy jak Porta, Weier i Cardanus. Diabe utraciwszy na znaczeniu, staby si zwykym karnawaowym zaklinaczem, powodujcym zwyke iluzje w umysach czarownic, niegodnym wic penienia nadanej mu funkcji potnego wroga i kusiciela wiata chrzecijaskiego.
50

110

6.

P A S K O W Y

E D E N U

UMYS ROLINNY Jestem przekonany, e jeli mamy wyj z wszechobecnego impa su kulturowego, kolejnym etapem w naszej ewolucji musi by odrzuce nie kultury opartej na dominacji. Oznacza to rwnie odrodzenie si archaicznoci i powrt wiadomoci Bogini. Kres dotychczasowej wiec kiej i profanicznej historii moe pooy jedynie ponowne pojawienie si umysu rolinnego. Ten sam umys, ktry wyposay nas w jzyk, czy li narzdzie autorefleksji, oferuje nam teraz bezgraniczne krlestwo wyobrani. Mam tu na myli t sam wizj ludzkiego spenienia dzi ki boej wyobrani", o ktrej pisa William Blake. Nie dysponujc ta kim penym wizji zwizkiem z egzoferomonami psychodelicznymi, re gulujcymi nasz symbiotyczny zwizek z krlestwem rolinnym, nie wiemy, w jakim kierunku zmierza Ziemia. Tymczasem, chcc dokona kolejnego kroku w naszej ewolucji, musimy koniecznie pozna cel y cia na naszej planecie. Powrt do penego harmonii stylu ycia oparte go na partnerstwie musi wic wiza si z porzuceniem wiatopogldu egoistycznego i zastpieniem go intuicyjnym, wspczujcym zrozumie niem matczynej macierzy. Istnieje przynajmniej jeden istotny powd, dla ktrego warto prze myle rol rolin i grzybw halucynogennych w wyksztaceniu si czo wieka ze wiata ssakw naczelnych. Jest nim dotarcie do rodkw, przy pomocy ktrych moliwa si stanie dalsza ewolucja czowieka. Intu icyjne postrzeganie Innego jako bogini moe siga swymi korzenia mi czasw, kiedy spoeczestwo byo zanurzone w umyle rolinnym. Ta potrzeba posiadania jakiej towarzyszki wyraa si w nieustannie przewijajcych si wtkach bogini/matki, ktre mona odnale nawet w najbardziej patriarchalnych krlestwach. Najlepszym tego przyka dem jest kult Matki Boskiej w chrzecijastwie. Nie sposb take zapo mnie o wielkim uczuciu, jakim Hindusi darz bogini Kali, oraz roli przypisywanej w hinduizmie boskiej Puruszy. Jeszcze innym wyobra eniem Bogini wiata jest anima mundi, czyli przewijajca si w myli hermetycznej dusza wiata". Ostatecznie, wszystkie te przedstawienia kobiece da si sprowadzi do archetypu pierwotnego umysu rolinne go. Zanurzenie si w dowiadczeniu psychodelicznym dostarczyo kon-

111

P O K A R M

B O G W

tekstu rytualnego, dziki ktremu ludzka wiadomo osigna samo wiadomo, autorefleksyjno i umiejtno werbalizacji. Nasz umys wyszed wtedy na powierzchni Gai, na powierzchni ziemsk. HOLIZM GAI Jeeli chcemy podda dekonstrukcji dominacyjne wartoci kultu rowe, musimy zaj si propagowaniem tego, co mona by nazwa holi zmem Gai. Innymi sowy, chodzi tu o poczucie jedni i harmonii natury oraz nas samych, znajdujcych si w tym dynamicznym, ewoluujcym systemie rwnowagi. Jest to wiatopogld, w ktrym podstawow rol odgrywaj roliny. Ten powrt do spojrzenia na siebie i ego jako co, co przynaley do szerszego kontekstu ycia planetarnego i ewolucji, stano wi samo sedno odrodzenia archaicznoci". Marshall McLuhan mia ra cj twierdzc, e kultura naszej planety, nazywana przez niego globaln wiosk", bdzie miaa charakter plemienny. Nastpnym wielkim krokiem w kierunku planetarnego holizmu jest czciowe zlanie si przeksztaco nego przez technologi wiata ludzkiego z archaiczn macierz inteligen cji rolinnej, przyjmujc pen posta w Transcendentalnym Innym. Niezbyt chtnie przypisuj pojawianiu si tej wiadomoci cechy religijne, ale nie mog oprze si takiemu wanie wraeniu. Bdzie mu towarzyszyo penetrowanie wymiarw ujawnianych przez halucynogeny rolinne, szczeglnie te, ktre z racji swej struktury s powizane z neuroprzekanikami ju obecnymi w ludzkim mzgu. Drobiazgowe zapo znanie si z halucynogenami rolinnymi uruchomi najbardziej archa iczne, najbardziej wraliwe elementy dramatu wyaniania si ludzkiej wiadomoci - quasi-symbiotyczny zwizek ludzi i rolin, cechujcy ar chaiczne spoeczestwo i religi, za porednictwem ktrego przeywano misterium numinotyczne. To dowiadczenie nadal spowija tajemnica, wbrew powszechnym przekonaniom, e udao si nam zastpi zwyk groz odczuwan przez naszych przodkw najbardziej wyrafinowany mi, posiadajcymi moc analizy narzdziami filozoficznymi i epistemicznymi. Kultura naszej planety stoi w tej chwili przed prostym wyborem - ziele albo mier.

112

II
RAJ UTRACONY

7. P O S Z U K I W A N I E SOMY, Z O T E J T A J E M N I C Y WED

Obecny globalny kryzys posiada bardziej powany charakter od kryzysw znanych nam z przeszoci, std te i pomysy wyjcia z niego musz by bardziej radykalne. Przywrcenie dawnego, archaicznego po dejcia do rolin, przywrcenie rolinnego stylu ycia moe dostarczy nam modelu organizacji ycia w dwudziestym pierwszym wieku, w tej samej mierze co komputery pod koniec dwudziestego wieku. Z tej wanie przyczyny warto powrci do pierwszej pamitanej przez nas chwili w dziejach ludzkoci i nadziei, ktre jej towarzyszyy. Oznacza to cofnicie si w czasie do modeli, ktre cieszyy si powodze niem pitnacie - dwadziecia tysicy lat temu. Podobna zmiana wiato pogldu pozwoliaby n a m postrzega roliny jako co innego ni rdo pokarmu, schronienia, ubrania czy nawet koncepcji edukacyjnych i re ligijnych. Stayby si one modelem rozwoju. Ostatecznie dostarczaj one dobrego przykadu funkcjonowania symbiotycznych zwizkw, skutecz nego recyklingu i zarzdzania. Jeli zgodzimy si, e odrodzenie archaicznoci musi wiza si ze zmian paradygmatu, powrotem do bardzo starych modeli spoecznych i tworzeniem troskliwego, przywrconego kobietom, czuego na ekolo gi wiata, jasnym staje si, e nie wystarczy n a m do tego decyzja poli tyczna. Potrzebne jest potne dowiadczenie, ktre wstrznie kadym do gbi. Musi to by dowiadczenie jak najbardziej namacalne, uniwer salne i dajce si wyrazi sowami. Zmian sposobu mylenia rozpocz moemy od legitymizacji tego wszystkiego, czemu od dawna odmawialimy racji bytu. Przyznajmy na turze waciwe jej miejsce. Przekonanie, e jakiekolwiek roliny mog by nielegalne jest ze swej istoty obrzydliwe i mieszne. N A W I Z Y W A N I E K O N T A K T U Z UMYSEM NATURY Ostatni nadziej na demonta murw ograniczajcych nasze pole widzenia, a przez to prowadzcych nas do katastrofy moe by prba odnowienia szamanizmu. Jeli za porednictwem rolin halucynogen nych uda nam si przywrci kanay bezporedniej komunikacji z In-

115

P O K A R M

B O G W

nym, z umysem kierujcym natur, otrzymamy nowy zestaw soczewek, przy pomocy ktrych, bdzie nam atwiej przyglda si wiatu. Kiedy redniowiecze zabrno w lep uliczk ze swoim filozoficznym paradyg matem, wiecka cz spoeczestwa europejskiego postanowia szuka nowych drg wyjcia poprzez zwrcenie si do klasycznego, greckiego i rzymskiego, spojrzenia na prawo, filozofi, estetyk planowania miast i rolnictwo. Poniewa my mamy do czynienia z powaniejszym dylema tem, musimy cofn si jeszcze dalej w poszukiwaniu jego rozwiza. Potrzebujemy ponownie przyjrze si uwanie uywanym od wiekw substancjom przynoszcym wizje, jak na przykad tajemniczemu kulto wi somy, o ktrym wspominaj najstarsze indoeuropejskie pisma. adne dzieje rolin i ludzi nie mog by kompletne bez odniesienia si do tego zagadnienia. Jak wspomniaem w rozdziale 6, Indoeuropejczycy byli nomadami niewiadomego pochodzenia, a istotnymi cechami ich spoeczestwa by patriarchat, hodowla koni i militarne zastosowa nie rydwanw. Charakterystyczn dla nich cech bya rwnie religia, w ktrej kluczow rol odgrywa napj odurzajcy soma. Napj ten, czy te sok, skada si z wyciskanych wkien roliny, ktr rwnie nazywano som. Na podstawie tekstw mona by sdzi, e oczysz czano go przez weniany filtr, a nastpnie mieszano z mlekiem. Symbolika somy nieustannie odwouje si do rytuaw zwizanych z bydem i gospo dark pastersk. W chwili obecnej nie wiemy jaka to bya rolina, chocia jej zwizek z bydem moe dostarcza nam cennych wskazwek. Pierwszymi rdami pisanymi indoeuropejskich ludw byy Wedy. Najsynniejsza z nich Rigweda zawiera prawie 120 hymnw pochwalnych powiconych somie, bdcej zarwno rolin jak i bogiem. W istocie, dziewita mandala" Rigwedy to nic innego jak pean na cze roliny ma gicznej. Sam pocztek dziewitej mandali" jest typowy dla czstych w li teraturze indoeuropejskiej tego okresu zachwytw nad som: Szlachetna Somo, twe soki przenikaj wszystko; s chye niczym myli; ulatuj w przestworza jak potomstwo rczej klaczy, uskrzydlone niebiasko sodkim zapachem; przynosz ukojenie i lekko kademu, kto si nimi ywi. Twe sodkie soki rozchodz si jak mige wierzchowce, sycc boskie obli cze gromowadnego Indry na podobiestwo mleka, ktrym krowa karmi ciel.
1

116

7.

POSZUKIWANIE

SOMY, ZOTEJ TAJEMNICY W E D

Jeste jak ko przysposobiony do boju, potrafisz w kadej chwili zstpi z nieba, obdarzajc deszczem wiedzy szczliwych wybracw... To wanie Ciebie, niebiaska Somo, miga Somo, mieszaj z mlekiem riszi, kapani ofiarni, oczyszczajcy Ci i przelewajcy z naczynia do naczynia.
2

Soma odgrywaa bardzo istotn rol w religii iraskiej poprzedza jcej Zaratusztrianizm. Nazywano j wtedy haom". Soma" i haoma" to dwie formy tego samego sowa pochodzcego od rdzenia oznaczajce go wyciskanie pynu: su w sanskrycie, hu w jzyku awesty. Ow substancj wychwalano pod niebiosa. Powiadano, e orze przynis j z najwyszych niebios czy te gr, gdzie wczeniej umieci j Waruna, jeden z bogw wczesnohinduistycznego panteonu. Oto jesz cze jeden cytat z Rigwedy: Pij j chorzy o poranku, wzmacniaj ni swe umczone czonki, chroni nogi przed zamaniem, zapobiegaj licznym chorobom i znacznie wyduaj sobie ycie. Dziki jej cudownej mocy znikaj wszelkie prag nienia i bolczki, a poczucie niedostatku ustpuje miejsca boskiemu natch nieniu. Ndzarz, ktry upoi si Som, czuje si bogaty. Napj ten potrafi skoni do piewu niemal kadego, kto byby obdarzony choby skromnym talentem. Jeeli za wypije go poeta, wypenia go uczucie niemiertelnoci. Z racji niezwykych mocy tego napoju jeszcze w okresie indo-iraskim utosamiano go z bogiem Som. Wierzono, e posiada on cechy wszystkich bstw, a kady bg pod jej wpywem zyskuje na swej mocy. Soma sprawia, e twarz Agni radonie odbija si w wodzie, Waju gna na swych rumakach, a boscy jedcy, Akwinowie, pojawiaj si na jedno skinienie. Dziki Somie bg Pusan pilnuje naszego obejcia, troszczc si o nasz sukces, a Indra staje si naszym sojusznikiem, ktry zwalcza naszych wrogw, uwalnia nas od bolczek, niepokojw, niebezpieczestw i zaopatruje w rozmaite, ziemskie i nieziemskie, dobra. Powiada si, e to Soma nakania soce do pojawiania si na niebie. To on pomaga w odnajdywaniu rzeczy zagu bionych, uzdrawia lepych i chromych, odstrasza czarnoskrych [rdzen nych mieszkacw] i sprzyja pobonym Ariom. Jest wadc tego wiata, dzierawc nieba i ziemi. Trzyma lud w swych garciach, wieci blask iem waciwym Mitrze, zniewala jak Arjaman, byszczy i triumfuje ni czym Surja. Rozkazy Waruny s jego rozkazami. Podobnie jak on od-

117

P O K A R M

B O G W

mierz przestrze ziemsk i buduje sklepienie niebieskie, jest stranikiem ludzkich sekretw, panem mdroci, stranikiem wsplnoty i opiekunem ludzi szukajcych schronienia... To dziki Somie osoba wierzca moe wydua swe ycie bezustannie, a w chwili mierci zyska niemiertelno w bogosawionym miejscu, najwyszym niebie. S O M A - C O T O TAKIEGO? W kadej dyskusji na temat tej potnej roliny, wywoujcej eksta tyczne wizje, na ktrych opiera si caa pniejsza religijno hinduska, poja wia si jedno pytanie: Jakie byo rdo botaniczne somy, tego filaru wiata". W dziewitnastym wieku, ze wzgldu na szcztkowo rozwinite narzdzia filologii porwnawczej i niech do wszelkich postaw o cha rakterze interdyscyplinarnym nie mona byo znale na nie odpowie dzi. Specjalici od sanskrytu nie rozmawiali z botanikami, a adna z tych grup nie chciaa mie do czynienia z farmakologami. Tak naprawd ludzie y jcy w dziewitnastym wieku nie uznawali tego pytania za istotne. Rwnie dobrze mogliby pyta o to Co pieway syreny?" czy Gdzie bya Troja?". Jednake dzi, dziki odkryciom Heinricha Schliemanna, ktry nie obawia si sucha swego wewntrznego gosu, znamy umiejscowienie Troi. Dwudziestowieczni badacze nie wzbraniali si przed badaniem au tentycznoci informacji zawartych w staroytnych tekstach, prbujc na ich podstawie rozszyfrowa biologiczn tosamo somy. Niektre z tych bada miay charakter wyrywkowy, inne byy wyczerpujce. Badacze mieli bowiem przed sob z pozoru niewykonalne zadanie, polegajce na szukaniu odpowiedzi we fragmentarycznych opisach, nakrelonych daw no wymarym jzykiem, w ktrym niektre sowa byy zapisane w odrb nej kolorystyce, a inne paday tylko raz w caej znanej im literaturze tego jzyka. Musieli w ten sposb odpowiedzie na pytanie, ktra rolina naj lepiej odpowiada rozrzuconym po licznych tekstach aluzjom do fizycznej formy najbardziej tajemniczej przedstawicielki halucynogennej flory? Gdybymy mieli sami pokusi si o odpowied na to pytanie, mu sielibymy sprbowa zrekonstruowa kontekst, w jakim yli Indoeuropejczycy. Ot, istnieje prawdopodobiestwo, e migracje rozpoczte w szstym tysicleciu p.n.e. zawiody plemiona indoeuropejskie daleko poza lene tereny, gdzie znajdowao si pierwotnie rdo archaicznej
3

118

7.

POSZUKIWANIE

SOMY,

ZOTEJ TAJEMNICY W E D

somy. Co zrozumiae, by to proces bardzo powolny, tak wic w midzy czasie som sprowadzano na pierwotne ziemie Ariw z ich poudnio wo-wschodnich, stale poszerzajcych si rubiey. Jest wszake rwnie prawdopodobne, e Indoeuropejczycy nie znali somy zanim nie napo tkali pasterzy z rwniny konijskiej w Anatolu, ktrzy przypuszczalnie posugiwali si grzybami, (zob. Ilustracja 13.) Tak czy inaczej, z upywem czasu - gdy pojawiy si rnice jzy kowe, wyduyy szlaki handlowe, a pod wpywem kontaktw z lokalny mi, podbitymi ludami zaczto eksperymentowa z innymi substancjami magicznymi - soma staa si rolin mityczn. Wiedza na temat jej to samoci stawaa si coraz bardziej ezoteryczna. Przekazywano j sobie w wskim gronie z ust do ust, a cakowicie o niej zapomniano. Wszyst ko zdaje si wskazywa na to, e zaprzestano przyrzdzania wywarw z somy wtedy, gdy ustay indoeuropejskie migracje, a w Persji oraz na subkontynencie indyjskim pojawiy si ruchy reformatorskie.

ILUSTRACJA 13. Idol przedstawiajcy podwjnego grzyba, znaleziony w okolicy tureckie go miasta Konya. Orygina znajduje si w Museo di Kayseri. Zdjcie pochodzi z katalogu wystawy Anatolia: Immagini di civilta pod red. Arnoldo Mondadoriego, Roma 1987

119

P O K A R M

B O G W

HAOMA IZARATUSZTRA By moe, o somie zapomniano, poniewa nowa, reformatorska re ligia Zaratusztry (powstaa w 5 7 5 roku p.n.e.), zdobywajca rzesze wier nych na iraskim paskowyu, postanowia stumi dawny obyczaj spo ywania sakramentu obdarzajcego bosk moc. Zaratusztra naucza o Ahura Mazdzie, najwyszym stwrcy, ktry stwarza wszystko moc swego witego ducha i wada wiatem podzielonym midzy prawd Istoty stworzone przez Ahura Mazd byy wolne, a przez to odpowiedzialne za swj los. Zewntrznym symbolem prawdy by ogie. Zaratusztrianie odprawiali swe obrzdy przy otarzu z ogniem. 4 Ale, jak wnet si przekonamy, trudno im byo stumi dawn pokus somy: Gaty [czyli wite wersy] Zaratusztry zawieraj tylko dwie wzmianki ohaomie [somie]. Pierwsza z nich wspomina Duroaos, odwracacza mierci", druga mwi o plugastwie tego odurzacza". Ju na podstawie samych tych ustpw mona doj do wniosku, e wielki reformator tpi wszelkie zwy czaje odurzania si haom. Ale w powstaej pniej Awecie [witej ksidze zaratusztrianizmu] Haoma powraca wraz z wieloma dawnymi dewami [bo gami], bdc wedug Yasny IX-X tym samym, co wedyjska Soma. 5 Nie sposb wykluczy, e Zaratusztra wcale nie zamierza tpi haomy. By moe, jego sprzeciw dotyczy tylko tych praktyk, podczas ktrych skadano ofiary z bykw. Takie ofiary musiay by traktowane jako bluniercze przez kadego, kto uwiadamia sobie zwizek istniejcy w w starej religii Wielkiej Bogini pomidzy bydem, a grzybami. Argumenty wiad czce na rzecz tej tezy przedstawia R.C. Zahner w nastpujcym ustpie: Yasna powiada, e haom przygotowuje si dla zaspokojenia sprawiedli wych Fravashi Zaratusztry". Moe by rwnie co na rzeczy w twierdzeniu, e w tzw. katolickim" okresie swej dziaalnoci zaratusztrianie zapoyczyli wiele pogaskich" treci z dawnej religii narodowej... Jestemy w stanie powiedzie, e obrzdy z uyciem haomy stay si centralnym aktem zara tusztrianizmu wraz z rozwiniciem przez t religi kultu liturgicznego. Od tamtej chwili nie kwestionowano ich szczeglnego znaczenia. Nie mona jednak tego samego powiedzie o ofiarach ze zwierzt, ktre w pniejszych czasach byy przez niektrych odprawiane, a przez innych potpiane. 6

mstwo.

120

7.

POSZUKIWANIE

SOMY,

ZOTEJ

TAJEMNICY W E D

Zastanwmy si zatem nad poszlakami, ktre mog naprowadzi nas na trop botanicznego rda somy. Zarwno Weda jak i Awesta przedstawia som jako rolin koloru tego ze zwisajcymi odygami. Badacze zgadzaj si rwnie co do jej grskiego pochodzenia. Kiedy na paskowyu iraskim zakazano spoywania tej substancji, wymylo no jej substytuty. Mona wic domniemywa, e swym wygldem mo gy one przypomina pierwotn substancj. Jest rwnie moliwe, e za chowano szczegy techniczne ceremonii, nawet jeli rolina zastpcza nie odpowiadaa somie w sposb idealny. Poniewa rytuay wedyjskie z uyciem somy byy odprawiane trzy razy dziennie, potrzeba byo do nich sporej iloci tej roliny. Co za si tyczy jej odpowiednikw, jeli miayby by one skuteczne, musiayby wywoywa rwnie ekstatyczne wizje, o ktrych wyraano si tak ekstrawaganckimi sowy: Zabierz mnie Somo do rda wiecznego wiata, do wiata soca, niemiertelnej krainy nie majcej koca... Zabierz mnie Somo tam, gdzie ycie jest wolne, do trzeciego nieba nie bios, gdzie rozbyskuj wiaty i mog cieszy si niemiertelnoci... Zabierz mnie Somo do krainy szczcia i rozkoszy, przepenionej radoci i piknem, gdzie bd mg dotrze do swych najskrytszych pragnie i cieszy si niemiertelnoci...7 H A O M A I HARMALINA Naukowcy usiujcy odnale botaniczne rdo somy od lat pro wadz ze sob gorce dyskusje. Niektre z nich dotycz na przykad do kadnego znaczenia pewnych barwnych sw w wedyjskich opisach. 8 Som zdono ju utosami z Efedr, rolin blisko zwizan z roli n stanowic rdo efedryny, popularnej substancji pobudzajcej; Sarcostemm, krewniaczk amerykaskich mleczy; Cannabis; oraz bezlist nym pnczem z rodziny Periploca (zob. Ilustracja 14). Utosamiano j rwnie ze sfermentowanym kobylim mlekiem, sfermentowanym mio dem oraz mieszanin tych i innych substancji. Ostatnio, David Flattery i Martin Schwartz, autorzy intrygujcej ksiki Haoma and Harmaline,9 w bardzo sugestywny sposb skojarzyli som z rut syryjsk, Peganum harmala, zawierajc substancje psychoaktywne. Autorzy ci s przeko-

121

P O K A R M

B O G W

nani, e Sir William Jones mia w 1794 roku racj utosamiajc wedyjsk som z rut syryjsk. Swoje argumenty wspieraj Zend Awest i in nymi materiaami pisemnymi religii Parsw, ktre przeoczyli pozostali badacze. Flattery omawiajc normalnie niewidzialny wiat duchowy sta nu pomiertnego, nazywany w religii Awesty menogiem pozwala sobie na nastpujc uwag: Niewykluczone, e dziki spoywaniu saumy [somy] wyznawcy re ligii iraskiej zapoznawali si z zawiatami. Wnioskujc na podstawie dostpnych nam pism zaratusztriaskich moemy uzna, e by to jedy ny sankcjonowany przez t religi sposb na kontakt ze wiatem du chowym... sposb, ktrego uy Ormuzd, gdy chcia uczyni menog widzial nym ludziom. Nie wiemy nic o jakichkolwiek praktykach medytacyjnych, ktre mogyby w dawnej religii iraskiej stanowi niefarmakologiczn alternatyw dla tego rodzaju rodkw. Iraczycy nie dopuszczali do sie bie myli, by wgld w wiat duchowy by moliwy na skutek boej aski, lub w nagrod za witobliwe ycie. Mona wic sdzi, e wszyscy kapani (a wczeniej zapewne szamani) uzyskiwali wgld w wiat menog podczas ry tw inicjacyjnych, ktrych nieodczn cz stanowio zaywanie saumy. 1 0 M U C H O M O R O W A TEORIA WASSONW Pierwszymi naukowcami, ktrzy wskazali na grzyby jako moliwe rdo somy, byli Gordon i Valentina Wassonowie, twrcy etnomykologii, nauki o ludzkim folklorze i zachowaniach zwizanych z grzyba mi. Wedug Wassonw, som wytwarzano z Amanita muscaria, nakrapianego biaymi plamkami muchomora czerwonego, bdcego bardzo dawnym narzdziem szamaskim, po ktre jeszcze niedawno sigay plemiona tunguskie, zamieszkujce arktyczne rejony Syberii. Wassonom udao si zgromadzi pokany materia dowodowy. Ba dajc ewolucj zaangaowanych w t spraw jzykw, ledzc rozmaite motywy artystyczne, przede wszystkim za poddajc teksty wedyjskie wnikliwej reinterpretacji udowodnili, e za tajemnic somy kryj si grzyby. Jako pierwsi dokonali wyrafinowanej pod wzgldem botanicz nym i farmakologicznym analizy prawdziwej tosamoci somy. Ponadto, w toku pniejszych studiw udao im si odkry w mek sykaskich grach Sierra Mazateca wci istniejce kulty grzybw ma122

7.

POSZUKIWANIE

SOMY, ZOTEJ TAJEMNICY W E D

gicznych. Gordon Wasson przywiz szwajcarskiemu farmaceucie, od krywcy LSD, Albertowi Hofmannowi prbk grzybw, przyczyniajc si tym samy do opisania i wyizolowania psylocybiny w 1957 roku. Tej sa mej psylocybiny, ktra moim zdaniem bya odpowiedzialna za wyonie nie si charakterystycznej dla czowieka autorefleksyjnoci dziesitki ty sicleci lat temu na afrykaskich pastwiskach.

ILUSTRACJA 14. Substytuty Somy. Ilustracja pochodzi z ksiki R. Gordona Wassona Soma: Divine Mushroom of Immortality, Harcourt Brace Jovanovich, New York 1971, s. 105.

123

P O K A R M

B O G W

W 1971 roku Gordon Wasson opublikowa ksik Soma: Divine Mushroom of Immortality, w ktrej dokadnie wyoy swoj argumenta cj na rzecz tezy o muchomorze czerwonym jako rdle somy O ile jed nak rozumowaniu Wassona, kiedy mwi on o roli jakich grzybw w wy twarzaniu somy, trudno cokolwiek zarzuci, o tyle popenia on bd, twierdzc e byy to muchomory czerwone. Podobnie jak inni mia kowie szukajcy legendarnej somy, zapomnia o tym, e bya to bardzo mocna, wytwarzajca wizje substancja, nie majca sobie rwnych, jeli chodzi o waciwoci halucynogenne. Za to mia gboko w pamici za kodowane sowa klasycznych antropologw, doszukujcych si w sza manizmie syberyjskim pierwowzoru wszelkiego szamanizmu i wspomi najcych o tym, e to wanie muchomory czerwone stosowano podczas podry szamaskich i inicjacji neofitw. Odkrycia Wassona w Meksyku dowiody, e istniej jeszcze inne grzyby zawierajce substancje halucynogenne. Jednake wikszo ba daczy bya przekonana, e grzyby psylocybinowe przynale wycznie do obszarw Nowego wiata. Wasson poczyni proste zaoenie, e sko ro som byy grzyby, musiay to by muchomory czerwone. Konsekwen cj tego bya teoria, w ktr wierzono przez lata. A R G U M E N T Y PRZECIWKO M U C H O M O R O M C Z E R W O N Y M Pod wzgldem genetycznym i chemicznym gatunek Amanita mu scaria jest niezwykle zrnicowany. Niektre muchomory wcale nie wy wouj przey ekstatycznych. Wpyw na wasnoci halucynogenne ma take rodzaj gleby, pooenie geograficzne i pora roku. Korzystanie z da nej roliny przez szamana wcale nie znaczy, e wywouje ona ekstaz. Szamani posuguj si wieloma do mao sympatycznymi rolinami w celu otwarcia szczeliny midzy wiatami". Naley do nich Datura, a konkretnie licie bielunia; drzewiasta Brugmansias, ktrej zwisaj ce kwiaty przypominaj pejzaowe ornamenty; jasnoczerwone i czar ne nasiona Sophora secundifolia; Brunfelsias; oraz sproszkowana ywica Viroli wcigana do nosa. Wszystkie te substancje, cho s wykorzystywa ne podczas ceremonii szamaskich, nie wyzwalaj ekstatycznych wizji, z jakich synie soma. Zreszt, niezalenie od opublikowanych wynikw swych bada, Wasson dobrze wiedzia, e na muchomorze czerwonym

124

7.

POSZUKIWANIE

SOMY,

ZOTEJ TAJEMNICY W E D

tak naprawd nie mona polega, poniewa jemu samemu nie zdarzyo si przey ekstazy pod wpywem muchomorw. Brak wizji nie skoni go jednak do zweryfikowania swej hipote zy. Uparcie obstawa przy muchomorach, twierdzc e tajemnica wy woywanych przez nie wizji tkwi w nieznanej mu recepturze ich przy gotowania. Jak dotd jednak jej nie poznano i nic nie wskazuje na to, by istnia jaki sposb na przeksztacenie czsto niemiych, prawie toksycz nych wizji muchomorowych w magiczny raj podry wizyjnej. Wassonowi znany by tylko jeden taki przypadek: W latach 1965-1966 wielokrotnie wyprbowywalimy na sobie mu chomory czerwone (Amanita muscaria). Efekty bardzo nas rozczaroway. Jedlimy je w postaci surowej na pusty odek, pilimy sok z mucho morw na czczo, mieszalimy go z mlekiem, pijc t mikstur zawsze na pusty odek. Jedynym efektem byy mdoci i sporadyczne wymio ty. Ogarna nas senno, z ktrej nie byy nas wstanie wyrwa nawet wystrzay. Leelimy bezwadnie jak w stuporze, martwi dla caego wiata. Bdc pogrony w tym stanie tylko raz miaem ywe sny, ale nie da si ich porwna do moich przey po grzybach psylocybinowych w Mek syku, kiedy to w ogle nie chciao mi si spa. Pewien sukces udao n a m si osign tylko raz, podczas naszych eksperymentw w Sugadairze [Japo nia]. Nasz wsppracownik, Rokuya Imazeki, spoy grzyby w wybornej japoskiej zupie mizo shiru, ktr serwuje si na niadania, oraz upiek skrk z kapelusza, trzymajc j na widelcu nad poncym ogniem. Po przebudzeniu czu si bardzo rozanielony. Przez trzy godziny nieustan nie gada. By przekonany, e przey co, czego nie sposb porwna z odurzeniem po alkoholu, co niewymownie lepszego. Niestety, nie udao nam si wtedy ustali przyczyny jego euforii. 11 Amanita muscaria posiada dwa aktywne skadniki chemiczne: muskaryn i muscimol. Muskaryna jest bardzo toksyczn substancj, mo gc spowodowa nawet depresj ukadu oddechowego. Neutralizuje si j poprzez doylne podanie siarczanu atropiny. Z kolei, muscimol, przy puszczalny kandydat pretendujcy do miana rodka psychoaktywnego, jest zwyk substancj odurzajc, powodujc zaburzenia wiadomoci i odrtwienie. 1 2 Literatura przedmiotu nie zawiera adnych opisw od-

125

P O K A R M

B O G W

dziaywania muscimolu na ludzi. (Budzi zdziwienie fakt, e pomimo za awansowanych bada nad psychodelicznym waciwociami tej substan cji nie przeprowadzono dotd oczywistego eksperymentu polegajcego n podaniu jej ludziom. Ten fakt raz jeszcze zwraca nasz uwag na meandr obowizujcej obecnie w wiecie naukowym logiki, towarzyszcej wszel kim kwestiom zwizanym z indukowanymi zmianami wiadomoci.) W zwizku z powyszym pozwol sobie przytoczy moje wasne przeycia zwizane z muchomorami czerwonymi, ktre zdarzyo mi si spoy dwa razy. Za pierwszym razem byo to w pnocnej Kalifornii. Poszedem wwczas nad ocean, gdzie zjadem pi gram suszu. Szyb ko ogarny mnie nudnoci. Miaem linotok i zaburzone pole widze nia. Gdy zamykaem oczy, przemykay mi jakie obrazy, ale nie miay one sensu i znaczenia. Za drugim razem zjadem surowy kapelusz grzy ba wielkoci talerza, zebrany na duej wysokoci w grach obok Boulder w stanie Kolorado. Jedynym efektem byy nudnoci i skurcze odka. Na koniec naszych rozwaa pozwol sobie zacytowa zapis prze y pewnej bardzo dowiadczonej osoby, bdcej psychoterapeut i neurofizjologiem. Czowiek ten zjad szklank wieo zerwanych grzybw, pochodzcych z wysuszonego koryta rzeki Pecos w Nowym Meksyku: Chwilami targay mn drgawki, zaleway mnie fale potu. lina gwatownie cieka mi z ust. Nie kontrolowaem upywu czasu. Miaem wiadomo tego, co si dzieje, cho raczej to moje sny przypominay rzeczywisto. Gdzie obok mnie, jakby przez cian pobrzmiewaa mu zyka. Zrzuciem z siebie koc. Byem cay spocony, cho dygotaem z zim na. Otaczaa mnie martwa cisza. Czuem si ostro nawalony. Wczeniej nie znaem tego uczucia. Nie nazwabym go psychodelicznym", poniewa to zbyt szerokie pojcie. Miaem raczej poczucie jednoci, a zarazem obcoci wszystkiego, co mnie otacza. Mimo to wszystko wydawao mi si jakby znajome, z tym wyjtkiem, e ten wiat by jakby cieniem rzeczywistoci, jakby znajdowa si na innym poziomie kwantowym ni mj - ta rnica bya wyrana w przedziwny, gboki i oczywisty sposb. Nie potrafiem koordynowa swoich ruchw. W caym tym dowiadczeniu byo wicej eu forii anieli wizji.13 Krtko ujmujc, niewtpliwie w przypadku Amanity muscarii mamy do czynienia ze skutecznym narzdziem szamaskim, ktrym 126

7. poszukiwanie somy, zotej tajemnicy w e d zgodnie z tradycj posugiwano si w skpym rolinnie rodowisku arktycznym. Nie sposb jednak twierdzi, e ta wanie rolina potrafi a wyzwala wizjonerskie stany ekstazy, bdce natchnieniem dla Wed i stanowice gwn tajemnic ludw indoeuropejskich podczas ich w drwek po iraskim paskowyu. POMYKI WASSONA O R A Z INNE M O L I W E R D A SOMY Wasson nie zwaa na bdy w swej argumentacji, do koca b dc przekonanym, e som sporzdzano z muchomorw czerwonych. Pozwoli sobie nazwa tego muchomora enteogenem wszechczasw" w swojej ostatniej, wydanej pomiertnie ksice Persephone's Quest. Kie rowaa nim pewnie wiara, poniewa sam nie dowiadczy pod wpywem muchomora adnych istotnych wizji, choby takich, o jakich wspomi na w kontekcie swych eksperymentw z grzybami psylocybinowymi. Wiara ta sprawiaa, e nawet nie pomyla o pjciu za t wskazwk. Pozwoli sobie jednak na jedno interesujce zastrzeenie przy okazji swoich rozwaa na temat Indii: Pozostae mykoenteogeny rosn na niszych wysokociach. Mona je znale w krowim ajnie. atwo je rozpozna. By waj bardzo skuteczne. Nie mog by jednak stosowane w ceremoniach brahmanicznych. Posuguj si nimi rne plemiona oraz sudrowie [ludzie niedotykalni]. Tymczasem, z tego, co wiemy o somie, wymaga ona od kapanw szczeglnej samo dyscypliny, dugiej inicjacji oraz przygotowania. Jest zatem przezna czona wycznie dla elity. Wiemy e grzyby z rodziny Stropharia cubensis odgryway i nadal odgrywaj istotn rol w yciu czonkw niszych kast indyjskich. Nieznane s nam jednak tego szczegy. Czy S. Cubensis jest odpowiedzialna za nadanie krowom witego statusu? Czy to wanie przez ni krowi mocz i ajno stanowi cz pancagavyi [wedyjskiej ofiary]? I czy to moe z tej przyczyny ostatecznie zarzucono obyczaj spoywania somy? Biorc pod uwag warunki ekologiczne istniejce w przewaajcej czci Doliny Indu su i Kaszmiru, wydaje si mao prawdopodobne, by wielu Indoeuropejczykw poznao sekret Boskiego Zioa. Kult somy musia si wic uksztatowa pod wpywem szczeglnych warunkw istniejcych na tych terenach. I to pewnie te same warunki przyczyniy si do jego zagady. Obecnie, funkcjonuje on w Indiach tylko pod postaci ywej pamici o staroytnym rycie.
14

127

P O K A R M

B O G W

Wasson ma tyle do powiedzenia, jeli chodzi o ustanowiony w p nym okresie wedyjskim zakaz spoywania grzybw dla brahmanw: Nadal nie wiemy - i pewnie nigdy si nie dowiemy - kiedy wprowa dzono ten zakaz. Moemy tylko domniemywa, e stao si to kilka stu leci przed uoeniem hymnw wedyjskich albo wtedy, gdy brahmaniczni hierarchowie dowiedzieli si o enteogenicznych waciwociach grzybw z rodziny Stropharia cubensis, wykorzystywanych przez przedstawicieli niszych kast...15 Co dziwnego dzieje si w tych dwch, przytoczonych powyej frag mentach. Oto wielki badacz, mona by rzecz brahman, z zawodu bankier i honorowy czonek Uniwersytetu Harvarda, wykazuje si skrajnie nie naukow postaw. Wiemy przecie na podstawie jego wasnych opisw, e dane mu byo przey chwile ekstazy pod wpywem psychodelicznch wizji wywoanych spoyciem grzybw psylocybinowych. Wiemy te, e nigdy nie przey czego podobnego pod wpywem muchomora czerwo nego. A jednak w powyszych ustpach z uporem maniaka stara si nie dostrzega tego, e to by moe te same grzyby, ktre jego samego dopro wadziy do ekstazy, kryj si za zagadk somy. Mwi o nich, e atwo je rozpozna" oraz e bywaj bardzo skuteczne", ale nie widzi w nich poten cjalnych kandydatw do bycia rdem somy. Co wicej, twierdzi e by moe grzyby z rodziny Stropharia cubensis przyczyniy si do porzucenia somy, a nastpnie pozostawia to pytanie bez odpowiedzi. Tymczasem, je li prawdziwym rdem somy byy grzyby z rodziny Stropharia cubensis, tradycja ich zaywania moe w prostej linii siga prehistorycznej Afryki. Wassonowi zdarza si w powyszych fragmentach, a dwukrotnie mwi o niszych kastach", co stanowi zdumiewajce odstpstwo od raczej cz sto pojawiajcego si w jego tekstach egalitaryzmu. Moim skromnym zdaniem, to wanie uprzedzenia i pewne nie wiadome bloki sprawiay, e Wasson do koca ycia nie by w stanie upora si z problemem, ktry nurtowa go w tak wielkim stopniu. Jego znajomi przyznaj, e odczuwa on bardzo wyran niech do hippi sw i by wyranie zmartwiony tym, co stao si w rejonie Oaxaca po upublicznieniu jego bada na temat kultw psylocybinowych. Chodzi tu przede wszystkim o gwatown fal wdrowcw, podrnikw duchowych,

128

7. POSZUKIWANIE SOMY, Z O T E J T A J E M N I C Y W E D

modych, dnych sensacji ludzi, ktrzy ruszyli tropem Wassona w rejony, gdzie spoywano grzyby psylocybinowe. Wasson by tym wszystkim zdegu stowany i bardzo niechtnie odnosi si do kultury psychodelicznej. Wielokrotnie zdarzyo mi si zaywa wite grzyby, ale nie czyniem tego nigdy z potrzeby mocnych wrae ani dla zwykej rozrywki. Miaem wiadomo jak wielk czci otaczaj je ludzie uczestniczcy w ich cere moniach. Czubym si bardzo nieswojo, gdybym mia je sprofanowa. Niestety, gdy tylko w magazynie Life ukaza si mj artyku, Huatla de Jim nez zaczy nawiedza tabuny dnych sensacji turystw, poszukujcych magicznych grzybw". Byli wrd nich hippisi, samozwaczy psy chiatrzy, dziwacy, a take przewodnicy turystyczni, oprowadzajcy gapiw po tych rejonach w ramach szczeglnych atrakcji... Na caym wiecie zaczto zaywa te grzyby (oraz syntetyczne piguki zawierajce ich substancj aktywn), bajdurzc o nich na amach tzw. wolnej prasy. Bolej nad tym zjawiskiem, ale c mog zrobi?
16

Wasson by surowym krytykiem hedonistycznego posugiwania si jego ukochanymi enteogenami". Nie lubi te mwi o psychodelikach". Wola niezgrabne okrelenie enteogeny", nawizujce do teo logicznego sownika. By moe, ta wanie jego niech do dominujcej w latach szedziesitych kultury sprawia, e zabroni on angielskiego przekadu jego wielkiego dziea", napisanego wraz z francuskim mykologiem, Rogerem Heimem, Les Champignons Hallucinognes du Mexique. Rzecz jasna, mogy zadecydowa o tym rwnie i inne powody. Po zostaje faktem, e najwaniejsze dzieo Wassona jako jedyne nie ukazao si w jzyku angielskim. PEGANUM HARMALA J A K O SOMA Gwoli susznoci trzeba przyzna Wassonowi racj, e traktowa on jako pewnik fakt napotkania przez Indoeuropejczykw grzybw z ro dziny Stropharia cubensis po ich przybyciu do Indii. Oznaczaoby to ich stosunkowo pne pojawienie si w scenariuszu zagadki somy. Osobi cie, uwaam e grzyby z rodziny Stropharia cubensis, lub pokrewne go, koprofilnego gatunku, rosy w Afryce, Anatolu i prawdopodobnie na paskowyu iraskim wiele tysicy lat przed pojawieniem si tam Indo-

129

P O K A R M

B O G W

europejczykw. To zaoenie w znaczcy sposb zmienia obraz rzeczy. Wskazuje bowiem na to, e indoeuropejscy najedcy napotkali kultury spoywajce te grzyby halucynogenne ju po przybyciu do Anatolu i na paskowy iraski. Postpujce jaowienie tego regionu mogo przyczyni si do po szukiwa rolin, ktre mogyby zastpi grzyby i to na dugo przed przybyciem Indoeuropejczykw. Musz przyzna, e jestem pod duym wraeniem dokumentacji zgromadzonej na temat harmaliny przez Flatteryego i Schwartza. Na jej podstawie mona by sdzi, e przynajmniej w okresie pnowedyjskim haom/som bya Peganum harmala. Harmalina, beta-karbolina zawarta w Peganum harmala, pod wzgldem farmakologicznej aktywnoci rni si od harminy, swej bliskiej krewniaczki, wystpujcej w poudniowoamerykaskiej rolinie Banisteriopsis caapi, bdcej rdem ayahuaski. Wiadomo e harmalina jest bar dziej psychoaktywna ni harmina. Moe to oznacza, e wystarczajco mocny napar z Peganum harmala jest w stanie wywoa ekstatyczne ha lucynacje. Bez wtpienia, mielibymy do czynienia z takim stanem, gdy bymy poczyli Peganum harmala z jakkolwiek form psylocybiny. Dziki temu psylocybina ulegaby znacznemu wzmocnieniu. Niewyklu czone wic, e kiedy grzybw byo mao, posugiwano si tak mikstur. Peganum harmala moga z czasem sta si substytutem tych coraz rza dziej wystpujcych rodkw psychodelicznych. Hipotezie tej warto po wici wicej uwagi. Tak czy inaczej, niezalenie od tego, jakie etnofarmakologiczne zna czenie przypiszemy Peganum harmala, jest oczywiste, e kultury Anatolu i Iranu przed najazdem Indoeuropejczykw miay tak sam posta jak w atal Hyk. Hodoway bydo, oddaway cze Wielkiej Bogini i kul tywoway partnerski model ycia, jednoczenie praktykujc orgiastyczn religi psychodeliczn, sigajc korzeniami do neolitycznej Afryki, czyli czasw, w ktrych wyonia si wyrniajca czowieka wiadomo. SOMA J A K O MSKI BG KSIYCA Dziewita Mandala Rigwedy powica wiele miejsca somie, twier dzc e jest ona waniejsza od bogw. Soma jest najwysz istot. Soma jest ksiycem. Soma jest mczyzn. Obcujemy tu z niezwykle rzad17

130

7. POSZUKIWANIE SOMY, Z O T E J T A J E M N I C Y W E D

kim zjawiskiem - mskim bstwem ksiyca. Pojawia si ono jedynie u niektrych plemion indiaskich oraz u Indoeuropejczykw (nawet we wspczesnym niemieckim folklorze ksiyc ma pe msk). Zazwy czaj w podaniach ludowych wystpuje bardzo silny zwizek kobieco ci z ksiycem, przez co bardzo atwo wyapa te nieliczne wtki, ktre przypisuj ksiycowi pe msk. Jest taki bg ksiyca w mitologiach bliskowschodnich, ktrego im portowano do Indii z Zachodu. Najdalej wysunit na pnoc placw k cywilizacji babiloskiej byo miasto Harran, tradycyjnie kojarzone z miejscem pochodzenia Abrahama oraz narodzin astrologii. Patronem tego miasta by mski bg ksiyca Sin, nazywany te Nannarem. Istnie j powane przesanki ku temu by sdzi, e jego pierwowzorem by bg koczownikw i stranik byda powizany z mskim kultem boga ksiy ca w dawnej Arabii. Jego crka, Isztar, z czasem przymia wszelkie pozo stae kobiece bstwa, tak samo jak jej egipska odpowiedniczka, Izyda.18 Co ciekawe, ojciec Bogini nosi nakrycie gowy przypominajce ka pelusz grzyba (zob. Ilustracja 15), nie spotykane u innych bstw babilo skiego panteonu. Na trzech znalezionych przeze mnie przedstawieniach Sina (lub Nannara) na cylindrycznych pieczciach widnieje to bardzo charakterystyczne nakrycie gowy. W jednym przypadku towarzyszy mu tekst napisany przez dziewitnastowiecznego badacza, ktry wspo mina o tym, e taki kapelusz by znakiem rozpoznawczym bstwa. 19

ILUSTRACJA 15. Umieszczona w ksice Gastona Maspero The Dawn of Civilization: Egypt and Chaldea, Society for Promoting Christian Knowledge, London 192, s. 655, pie cz cylindryczna przestawiajca Sina czy te Nannara, ksiycowego boga Haranu.

131

P O K A R M

B O G W

Dlaczego patron miasta Harran, powizany z grzybami, by po strzegany jako mczyzna? Pytanie to pozostawiam do odpowiedzi folk lorystom i mitologom. Moim skromnym zdaniem, Stropharia cubensis da si w rwnej mierze przedstawi zarwno pod msk jak i esk po staci. Powizania z ksiycem s oczywiste - grzyb posiada byszcz c, srebrzyst posta, a nocna aktywno pozwala powiza Stropharia cubensis z Ksiycem. Ale z drugiej strony rwnie atwo nada mu m skie cechy - posiada kolor soneczny, przypomina fallusa i uycza sporo energii, bdc tradycyjnie postrzeganym jako dziecko gromu. Powy sza charakterystyka wskazuje na typowe dla grzybw androgyniczne cechy. Grzyby s zmiennoksztatne, potrafi przyjmowa kad nadan im przez kultur posta. Mona wrcz powiedzie, e s zwierciadem, w ktrym odbijaj si oczekiwania kulturowe. Dlatego u Indoeuropej czykw przyjmuj msk posta, natomiast na Saharze i w atal Hyk bardzo lunarn i kobiec. Ale niezalenie od tego, jaka to bdzie forma, nigdy nie s szalone i dzikie, poniewa s halucynogenem lub bogiem kojarzonym z hodowl zwierzt i ludzk kultur. SOMA I B Y D O Hodowla grzybw moe suy za ni czc rosnce na krowim ajnie grzyby z rodziny Stropharia cubensis z som. Albowiem gdyby som bya Amanita muscaria, nagminne wystpowanie bydlcej symbo liki w jej kulcie wydawaoby si zupenie bez sensu. Wassonowi udao si zauway ten zwizek byda z som, ale stara si jak mg unika logicz nej konkluzji, powiadajcej, e rdem somy musz by grzyby rosnce na krowim ajnie: Rigweda kadzie tak duy nacisk na rol krw i by czego moczu w religii Parsw, e a nie sposb nie zada sobie pytania, czy aby krowy nie spoyway muchomorw czerwonych i nie byy w ja ki sposb wraz ze swym moczem i mlekiem nasycone ich alkaloidami. Niestety, jak dotd nie znalazem na nie odpowiedzi". 2 0 Powyszy fragment pozwoli sobie skomentowa osiemnacie lat pniej Carl A. P. Ruck w swoim wstpie do ostatniego opublikowanego dziea Wassona:
Somie czsto towarzysz metafory bydlce. Mwi si o niej, e jest
wymieniem", ktre wydaje z siebie enteogeniczne mleko oraz ryczcym

132

7. POSZUKIWANIE SOMY, Z O T E J T A J E M N I C Y W E D bykiem". Tym drugim okreleniem chtnie nazywa si grzyby, ktre Perseusz zebra w Mykenach. Najpopularniejsz metafor somy jest byk. By moe std bierze si tradycja powiadajca, e Zeus przyczyni si do powstania cywiliza cji europejskiej, kiedy porwa z Anatolu Europ, ukazujc si jej pod postaci byka i uwodzc j zapachem zjedzonego wczeniej przez siebie kwiatu.
21

Autorzy ci prbuj za wszelk cen broni hipotezy mwicej o mu chomorze czerwonym jako rdle somy. Wol skupia si na fakcie, e mocz renifera i czowieka, ktry go spoy sam w sobie jest psychoak tywny. Plemiona syberyjskie, dysponujce t wiedz, preferuj spoywa nie moczu nad sam rolin. To wszystko prawda, rzecz jednak w tym, e Amanita muscaria nie ronie na pastwiskach, przez co krowy i byki nie maj okazji si ni ywi. Nie istnieje te aden powd, by sdzi, e gdyby nawet tak byo, mocz byda zawieraby substancje psychoaktyw ne, poniewa najprawdopodobniej halucynogeny ju wczeniej stayby si produktem przemiany materii. WTPLIWOCI W A S S O N A Nawet sam Wasson nie bardzo wierzy w publikowane przez siebie sowa, o czym wiadczy list, jaki napisa do mnie w 1977 roku odnonie kontrowersji wok kwestii pochodzenia somy: Podobnie jak ty czsto rozmylam nad twoim pytaniem dotyczcym grzybw Stropharia cubensis jako potencjalnym rdem somy. Kiedy w 1967 roku wraz z Rogerem Heimem pojechalimy do Indii, dowiedzielimy si na Wzgrzach Simlipal w Orissie o grzybach rosncych w krowim ajnie, ktrych charakterystyka, nawet pod wzgldem ich mocy psychoak tywnych, odpowiadaa grzybom z rodziny Stropharia cubensis. Mj infor mator twierdzi, e wszyscy ich unikaj. Niczego przed n a m i nie ukrywa. Powiedzia, e n a m je dostarczy, lecz m i m o naszego kilkudniowego poby tu ju wicej go nie zobaczylimy. Cel naszej podry do Indii by wszake inny. Warto by poszukiwa grzybw Stropharia cubensis nie tylko w In diach, ale i w innych miejscach na wiecie. Oczywicie, musiay one rosn take w Indiach. Czy odegray jak rol w porzuceniu somy? Ich dziaanie jest moim zdaniem z pewnoci silniejsze od muchomorw czerwonych. Niewykluczone, e zajm si tym w swojej kolejnej ksice. 2 2 Ostatecznie jednak Wasson wycofa si z tego pomysu.

133

P O K A R M

B O G W

BARDZIEJ W I A R Y G O D N Y ARGUMENT Biorc pod uwag sab si argumentw przemawiajcych za mu chomorami jako rdem somy, najlepiej cakowicie porzuci t hipote z. Nie sposb ocali sieci tekstualnych i lingwistycznych skojarze, jeszcze do niedawna dla niektrych bardzo kuszcej. Niezalenie od tego, bardziej wiarygodna rekonstrukcja zdarze mogaby wyglda nastpujco: Jeszcze na terenach swej pierwotnej ojczyzny, pooonej na pnoc od Morza Czarnego, Indoeuropejczycy mogli uprawia religi szama sk, przypominajc muchomorowy szamanizm Kariakw, Czukczw i Kamczadaw z pnocnej Syberii. Od pnocy i wschodu otaczay ich wwczas ludy ugrofiskie, posiadajce dug tradycj posugiwania si muchomorami czerwonymi. W szstym tysicleciu p.n.e. ju od ponad dwch tysicy lat istnia a w Europie cywilizacja rolnicza, natomiast w yznych dolinach rzek na Bliskim Wschodzie i w Anatolu rozwijay si cywilizacje miejskie. To wanie w tym tysicleciu Indoeuropejczycy rozpoczli pierwsz eks tensywn kolonizacj stepw i pusty azjatyckich. Euroazjatyckimi ste pami, pooonymi na pnoc od Morza Czarnego, w grach Kaukaz, Taurus i Zagros rzdziy konie. Odgryway t sam kluczow rol, co hodowla byda w Afryce, ktra doprowadzia do wyksztacenia si spo eczestw partnerskich, spoywajcych grzyby halucynogenne i odda jcych cze Bogini. Tyle e hodowla koni wzmocnia typow dla Indo europejczykw mobilno, msk dominacj oraz gospodark opart na gwacie i grabiey. Wrd Indoeuropejczykw szybko pojawiy si konne zaprzgi, po raz pierwszy wymylone na obrzeach Kaukazu, gdzie las spotyka si ze stepem. Dziki nim wojownicy mogli przemieszcza si na zachd, do rejonw rolniczych, na wschd, do Azji centralnej, oraz na poudnie, do jeziora Van. Po drodze napotykali miejskie kultury Anato lu i Iranu, majce dug histori osadnictwa, a w przeszoci powizania z kolebk ludzkiej wiadomoci znajdujc si w klimacie umiarkowa nym pastwisk afrykaskich. INDOEUROPEJCZYCY Jakiekolwiek by byy relacje Indoeuropejczykw z Amanita na ich pierwotnych terytoriach, najsensowniejsze wydaje si zaoenie, e Wedy

134

7. POSZUKIWANIE SOMY, Z O T E J T A J E M N I C Y W E D

spisano podczas ich kilkusetletniej migracji w kierunku subkontynentu indyjskiego. Udao im si wtedy podporzdkowa rne ludy pasterskie zamieszkujce te tereny. Z drugiej jednak strony Indoeuropejczycy przy swoili sobie sporo elementw z ich dziedzictwa kulturowego. Wtedy to mogli pozna tradycje zwizane z zaywaniem somy i skosztowa mocy psylocybiny. Z upywem czasu panteon wczesnowedyjski wypar kult Wielkiej Bogini, a spoeczestwo oparte na mskiej dominacji zniszczy o model partnerski ycia spoecznego. Niemniej z dawnej religii pozo stao co, co byo jej rdzeniem kult grzybw psylocybinowych, ktre po przebstwieniu stay si Som, Gromem Indry. Chocia w poprzednich rozdziaach opowiadaem si za hipotez mwic o tym, e ju w prehistorycznej Afryce i Azji Mniejszej posu giwano si psylocybina, dowody na to s nieliczne i gwnie obrazkowe. Na przykad okazaa, dwu i p tysicletnia waza, odkryta w Anatolu, na ktrej wyryto dwa miejce si antropomorficzne grzyby (zob. Ilustracja 13). Wydaje si ona wskazywa na to, e w owym czasie praktykowano ju na Bliskim Wschodzie kult grzybw. Archeologom udao si rwnie odnale w Jugosawii dwa przedmioty wyciosane w zielonym kamie niu, posiadajce ksztat grzyba. 23 (zob. Ilustracja 16.)

ILUSTRACJA 16. Zielone kamienie w ksztacie grzybw, pochodzce z wykopalisk w Vinca, ilustrujce ksik Mariji Gimbutas The Goddesses and Gods of Old Europe, University of California Press, Berkeley 1982.

135

P O K A R M

B O G W

Nie mona wykluczy, e wraz ze zmian warunkw klimatycz nych, kiedy Indoeuropejczycy wdrowali coraz dalej na wschd, trudniej byo o umiarkowany klimat, potrzebny do uprawy grzybw z rodziny Stropharia cubensis. Konieczno zmuszaa ich do szukania ich substytu tw. Mogli wtedy posikowa si grzybami Amanita muscaria, wystpu jcymi w chodniejszych klimatach, a na dodatek rzucajcymi si w oczy i posiadajcymi psychoaktywne (cho dwuznaczne) waciwoci. Teoria ta stwarza jednak sporo problemw. Przede wszystkim nie posiadamy dowodw wiadczcych o tym, e w Indiach wystpoway grzyby z rodziny Stropharia cubensis lub inne grzyby zawierajce psy locybin. Amanita muscaria pojawia si w Indiach rwnie rzadko. Po dejrzewam jednak, e drobiazgowa analiza flory w Indiach wykazaaby wystpowanie Stropharia cubensis jako jednego z pierwotnych kompo nentw biomu tego subkontynentu. Niestety, na skutek procesw pu stynnienia caego terytorium rozpocierajcego si od Afryki Pnocnej po okolice Delhi nasze wyobraenie na temat tego, jak wyglday te zie mie w czasach pocztkw staroytnych cywilizacji, kiedy spadao na nie sporo deszczu, jest niedoskonae. Religia grzybw psylocybinowych, powstaa na afrykaskich pa stwiskach u zarania ludzkiej wiadomoci, w rzeczy samej moga by ogln religi czowieka. Wszelkie pniejsze prby tworzenia religii na staroytnym Bliskim Wschodzie mona powiza z kultem Bogini i kul tem byda, ktrego archaiczne korzenie sigaj w przeszo, a ku nie zwykle staremu rytuaowi spoywania grzybw psylocybinowych w celu wywoywania ekstazy, luzowania ogranicze ego i ponownego czenia jego wyznawcw z ucielenion matryc rolinn ycia planetarnego.

136

8. Z M I E R Z C H E D E N U : KRETA M I N O J S K A I M I S T E R I A ELEUZYJSKIE

Tsknota za rajem utraconym wydaje si czym oczywistym w spo eczestwach dominacyjnych, ktre utraciy moliwo kultywowania partnerskiego modelu ycia, dawniej wspieranego przez regularne za ywanie rolin psychoaktywnych. Nie od razu jednak porzucono grzy by Stropharia cubensis, ten pierwotny katalizator odpowiedzialny za po wstanie jzyka i samowiadomoci. Proces ten przebiega w czterech etapach, a kady z nich oznacza dalsz utrat wiadomoci mocy i numinotycznego znaczenia, kryjcych si w tym misterium. Pierwszy etap odchodzenia od partnerskiej symbiozy czowieka z grzybami, ktra cechowaa wczesne spoecznoci pasterskie, obejmo wa pojawienie si innych rolin psychoaktywnych jako substytutw pierwotnych grzybw. Ich waciwoci byy rne. Niektre z tych ro lin, na przykad klasyczne halucynogeny z tropikw Nowego wiata, posiaday moc podobn do grzybw psylocybinowych. Inne byy ca kiem sabe. Do tej drugiej kategorii wypada zaliczy Ephedr, czyli sub stancj pobudzajc, oraz sfermentowany mid. PORZUCENIE T A J E M N I C Y Scenariusz stopniowej trywializacji afrykaskiego kultu Stropharia cubensis mg prezentowa si nastpujco: Pod wpywem zmian kli matycznych, kiedy zaczy topnie rda grzybw, ich regularne spo ywanie przestao by moliwe, w zwizku z czym stao si elementem rytuaw sezonowych. Odbyway si one w tej porze roku, kiedy ziemia obradzaa w grzyby. Sytuacja ta moga trwa kilka tysicleci, dopki na turalne zasoby grzybw jeszcze bardziej nie zmalay, zmuszajc ich kon sumentw do suszenia ich i przechowywania w miodzie. Poniewa za mid atwo przechodzi proces fermentacji, stajc si napojem alkoholo wym, niewykluczone e nasi przodkowie dodawali coraz wicej miodu kosztem iloci grzybw psylocybinowych. W ten oto sposb doszo do najdrastyczniejszej, jak mona by sobie wyobrazi, przemianie kultu psylocybinowego w kult alkoholowy. Stopniowa profanacja sakramentu z rolin psychoaktywnych przy czynia si do wejcia w drugi etap odchodzenia od psychosymbiotycz137

P O K A R M

B O G W

nego misterium. Oznacza on zastpienie dotychczasowych substancji psychoaktywnych materiaami nie posiadajcymi tych waciwoci. Za zwyczaj byy to nadal roliny, jednake zmienia si ich funkcja. Utraciy swe transformacyjne wasnoci, stajc si symbolami, nawizujcymi do dawnej potgi tajemnicy. W trzecim etapie odstpowania od dawnych misteriw pozostay ju tylko symbole. Zapomniano nie tylko o rolinach psychoaktywnych, ale w ogle o jakichkolwiek rolinach. Ich miejsce zajy nauki ezoterycz ne i dogmaty, rytuay, gesty, diagramy kosmologiczne oraz linie przeka zu. Wikszo wspczesnych wielkich religii jest tego rezultatem. Ale nadal mamy do czynienia z kontynuacj tego procesu. Po trze cim etapie pojawia si kolejny. Wyrnia go cakowite wyzbycie si ja kiejkolwiek potrzeby przeywania tajemnicy. Cechuje go wiecki huma nizm, doprowadzony do doskonaoci w XX wieku. Prawdopodobnie moglibymy dopisa cig dalszy tego procesu ponowne odkrycie misteriw i jednoczesne utosamienie ich z czym zym, zagraajcym porzdkowi spoecznemu. Oczywistym tego przy kadem jest obecna atmosfera spoeczna, w ramach ktrej represjonuje si badania nad psychodelikami oraz histeria, jak roztaczaj wok tych specyfikw mass media. Dyskusja na temat cywilizacji minojskiej i rozwinitych w niej kul tw misteryjnych kieruje nas ku zagadnieniu substytutw rolinnych grzybw psylocybinowych z rodziny Stropharia cubensis. W kultach tych wystpoway potne roliny majce swj udzia w formowaniu si reli gijnej ortodoksji. Jednak z du doz pewnoci moemy stwierdzi, e nie posikoway si psylocybina. Mieszkacy Krety Minojskiej i konty nentalnej Grecji (gdzie w miejscowoci Eleusis odprawiano staroytne misteria) posugiwali si indolami halucynogennymi innego typu, wyko rzystujc je do osigania ekstazy. Specyficzne warunki klimatyczne i kul turowe panujce na tych terenach sprawiy, e pierwotne rdo psylocybinowej ekstazy wyscho, pozostawiajc po sobie same wspomnienia. UPADEK ATAL H Y K I NADEJCIE KRLEWSKIEJ ERY James Mellaart, odpowiedzialny za wykopaliska na tym terenie, twierdzi e atal Hyk, mimo swej cudownoci, nie posiadao wpywu

138

8. Z M I E R Z C H E D E N U : K R E T A M l N O J S K A I M l S T R E R I A ELEUZYJSKIE

na otaczajce je spoecznoci. Okoo 6500 roku p.n.e. poziomy V i VIA tego miasta spustoszya seria poarw, czego konsekwencj byo opusz czenie go przez mieszkacw. Tak oto dobiega kresu era nieufortyfikowanych miast, era spoeczestw partnerskich. Od tego czasu instytu cje spoeczne oparte na modelu partnerskim oraz stara bliskowschodnia religia Bogini Matki ulegay stopniowej fragmentaryzacji i erozji. Sami za mieszkacy atal Hyk rozproszyli si po rnych rejonach wiata. Niektrzy z nich schronili si na Krecie: Opowie o cywilizacji minojskiej zaczyna si okoo 6000 roku p.n.e., kiedy to do brzegw wyspy dotara drobna kolonia uchodcw, najpewniej z terenw Anatolu. Imigranci przywieli ze sob kult Bogini oraz technologi roln z racji swej specyfiki mogc uchodzi za neolityczn. W toku kole jnych czterech tysicleci dokonywa si powolny postp technologiczny w garncarstwie, wkiennictwie, metalurgii, grawerstwie, architekturze i in nych rzemiosach. Rozwin si take handel, a mieszkacy Krety zaczli wie bardzo radosne, artystyczne ycie, z ktrego s znani do dzi. Na Krecie, gdzie wci praktykowano kult Bogini, nie byo adnych ladw wojen, prosperowaa ekonomia, kwita sztuka. Ten kult Bogini i specyficzny, zwizany z nim styl ycia zachowa si nawet pod panow aniem Achajczykw, ktrzy w pitnastym wieku p.n.e. ustanowili na wyspie kultur minojsko-mykesk.24 Wspomnianej tu kulturze towarzyszya atmosfera realizmu, prze konanie o ywotnoci biosu oraz pielgnowanie zmysowoci. Wszystkie te wartoci ucieleniaa bogini natury, ktra na wszystkich wizerunkach ma obnaone, krge piersi, a w doniach trzyma zote we. Naukow cy doszukuj si w tej symbolice oznak szamanizmu, twierdzc e w oznacza dusz zmarych. Mamy wic do czynienia z bogini, ktra po dobnie jak Persefona wada zawiatami, z szamank o wielkiej mocy, znanej od tysicleci tylko wtajemniczonym. 2 5 Tymczasem, gdy osaba fala indoeuropejskiej migracji, wyksztaciy si w Azji Mniejszej wielkie cywilizacje nadrzeczne. Zbiorowa wyobra nia szybko wypenia si kultem krlw i mskich bohaterw. Celem cy wilizacji staa si wojna i budowa ufortyfikowanych miast. Jedynie Kreta, po oona z dala od tych wydarze, nadal kultywowaa partnerski model ycia.

139

P O K A R M

B O G W

Tajemnicza cywilizacja minojska staa si dziedziczk starej i nie mal ju zapomnianej gnozy, ywym pomnikiem modelu partnerskiego, cudem ocalaym w trzy tysiclecia po wszechobecnym triumfie stylu y cia opartego na dominacji. MINOJSKIE FANTAZJE G R Z Y B O W E W naturalny sposb pojawia si tutaj pytanie o zwizek spoeczestwa minojskiego z archaicznym rdem mocy, tkwicym u podoa ideaw partnerskich. Innymi sowy, o jego powizania z grzybami psylocybinowymi. Czy kultura minojska przyswoia sobie star, opart na spoywaniu grzybw, religi pochodzc z afrykaskiego Edenu? Czy ludzie nadal szu kali ekstazy, pod nieobecno grzybw korzystajc z innych rodkw? Jakie to filary wyrniay religi minojska, zwaywszy na fakt, e w Rigwedzie som nazywano filarem wiata"? Powszechnie przyjmuje si, e filary te wizay si z religi Wielkiej Bogini oraz jej kultem ro linnym. Nie mona jednak przecie wykluczy, e byy to dalekie echa wspomnie o grzybach. Dla stylu kultury minojskiej byy one [paace] tak samo charaktery styczne i w caoci prawdopodobnie wite, cho do celw kultowych suyy niektre tylko ich pomieszczenia... Na grnych pitrach znajdu jemy pomieszczenia z pojedyncz, okrg, rozszerzajc si ku grze kolumn porodku, tak jak to jest - by wymieni prosty przykad - w tzw. Grobowcu witynnym" obok paacu w Knossos; jego kultowe przezna czenie nie rodzi adnych wtpliwoci... 26 Czy w filar w ezoteryczny sposb odnosi si do misterium grzy bw czy te stanowi ledwie pozostao po wczeniejszych, popularnych wizerunkach grzybw? 27 Tego rodzaju kolumny zazwyczaj utosamia si z przedstawieniami witego drzewa, a wic bardzo starymi rytuaa mi i wyobraeniami rolinnymi. Czy mona zatem zaoy, e na Kre cie rwnie spoywano grzyby, czy te byy to wspomnienia o dawnych czasach, przywleczone wraz z imigrantami i ich kultem Bogini? Wielkie kulty misteryjne, istniejce w Grecji w IV wieku p.n.e., nazywane przez nas dionizyjskimi i eleuzyjskimi, stanowiy ostatnie pozostaoci wie lowiekowej tradycji spoywania rolin psychoaktywnych w celu luzo-

140

8. Z M I E R Z C H E D E N U : K R E T A M I N O J S K A I M l S T R E R I A ELEUZYJSKIE

wania ogranicze ego i uzyskiwania dostpu do gnozy. Chocia ich la dy sigaj Krety, trudno powiedzie, czy jednym z elementw celebracji ku czci Bogini byy te wanie substancje. Zwyczajnie brak n a m dowo dw archeologicznych. Istniej wszake powane kulturowe przesanki, o ktrych wspomnimy pniej, wskazujce na Eleusis jako miejsce kultu psychodelicznego. Pewien dziwaczny mit moe rzuci wiato na zagadnienie stoso wania rolin psychoaktywnych w minojsko-mykeskim krgu kulturo wym. Jest to opowie o Glaukosie, synu krla Minosa i Pezyfy, ksiyco wej bogini. Wspczeni badacze niezbyt chtnie ni si zajmuj. W swej penej postaci zachowaa si ona tylko u dwch pnych pisarzy, Apollodorusa i Hygeinusa, ale jej fragmenty pojawiaj si w znacznie starszych rdach.
28

Opowie ta przewija si rwnie na kartach takich ksig jak

Kressai Ajschylosa, Mantels Sofoklesa i Polyidos Eurypidesa. Fascynacja tych wymienitych dramaturgw owym mitem moe wiadczy o tym, e cieszy si on spor popularnoci w okresie klasycznym. Tak czy ina czej, mamy tu do czynienia ze star opowieci, najpewniej pochodzc z prehistorycznej fazy greckiej myli mitologicznej. Ponisza jej wersja pochodzi od Apollodorusa. 29 MIT O GLAUKOSIE Gdy Glaukos, syn Miosa i Pezyfy, by jeszcze maym dzieckiem, utopi si w soju, pithos, wypenionym miodem. Manuskrypty nie zawieraj jed noznacznych wskazwek na temat tego, czego tam szuka. Powiadaj, e muchy albo szczura. Po wielu prbach odszukania syna krl postanowi wreszcie zasign rady wrbitw. Ci za powiedzieli mu, e posiada on w swym stadzie trjkolorow krow, a czowiek, ktry znajdzie jakie porwnanie dla tego cudu natury, bdzie rwnie wiedzia, jak przywrci ycie jego synu. Wrbici postanowili sami podj to wyzwanie, a wtedy jeden z nich, Polyidos, syn Koiranosa, porwna ubarwienie krowy do owocu jeyny. Zobowiza si w ten sposb do znalezienia chopca, co te uczyni dziki mocom jasnowidzenia. Jednak wtedy Minos kaza mu przywrci chopcu ycie. Polyidosa zamknito wic w grobie z martwym ciaem, gdzie bardzo strapiony i zakopotany ujrza wa pezajcego w kierunku trupa. Obawiajc si tego, e jakakolwiek szkoda wyrzdzona

141

P O K A R M

B O G W

ciau chopca moe zakoczy si dla niego samego kar mierci, Polyidos rzuci w wa kamieniem, zabijajc go na miejscu. Jednak w chwil po tem zjawi si drugi w, ktry widzc swego kompana w opakanym sta nie, czym prdzej znikn, by powrci z jakim zioem, ktre przywrcio wowi ycie. Polyidos, obserwujc t scen ze zdumieniem, wzi to samo zioo, przyoy do ciaa Glaukosa i przywrci go do ycia. Po tym cudow nym akcie zmartwychwstania krl Minos nie chcia puci Polyidosa do jego rodzinnej miejscowoci Argos. Zada bowiem od niego, aby nauczy Glaukosa sztuki jasnowidzenia. Wrbita uczyni to bardzo niechtnie. Nastpnie za, kiedy ju mia odpyn, nakaza Glaukosowi splun so bie w usta, odbierajc mu tym samym pami o wszystkich przekazanych mu naukach. Tyle wystarczy, jeli chodzi o opis dziejw potomkw Europy.
30

Pozwlmy sobie na krtk analiz tej ciekawej opowieci. Na sa mym pocztku warto uwanie si przyjrze znaczeniu imion jej dwch gwnych bohaterw: Polyidos to innymi sowy czowiek-ktry-posiada-wiele-idei", natomiast Glaukos to kto niebiesko-szary". To wanie ukryte znacznie imienia Glaukosa dao mi klucz do zrozumienia istoty tego mitu. Mykolodzy wiedz z wasnego dowiadczenia, e grzyb Stro pharia cubensis i inne grzyby psylocybinowe brudz na niebiesko, kiedy si je przeamie. Jest to reakcja enzymatyczna, po ktrej atwo stwier dzi, czy w grzybie znajduje si psylocybina. Glaukos, modzieniec, kt ry zakonserwowa si w soju miodu, moe stanowi symboliczne przed stawienie samych grzybw. Sam Wasson chtnie wspomina o czstych wzmiankach pojawiajcych si w Rigwedzie na temat miodu w kontek cie somy, ale nie dopuszcza do siebie myli, by mid pitny, czyli sfer mentowana posta miodu, mg stanowi podstaw do sporzdzania somy: Rigweda czsto wspomina o miodzie, madhu, ale ani razu o mio dzie pitnym. Zachwala jego sodycz, posugujc si nim czsto jako me tafor potgujc moc somy. Istniej powody ku temu by sdzi, e mid mieszano czasem z som, ale nigdy ich ze sob nie mylono". 31 MID I OPIUM Dziki antyseptycznym waciwociom miodu wiele ludw stoso wao go jako rodek konserwujcy ywno. W samym za Meksyku od

142

8. Z M I E R Z C H

EDENU:

KRETA M I N O J S K A I

MISTRERIA

ELEUZYJSKIE

Jawna posugiwano si miodem jako konserwantem grzybw zawiera jcych psylocybin. Dlatego znaczcy wydaje si fakt, e szaro-niebieski Glaukos wpad do soja z miodem (ktrego ksztat przypomina wiadrowate mogiy Natufijczykw), gdzie przechowa si a do chwili zmar twychwstania. Herodot wspomina o tym, e Babiloczycy przechowy wali swoich zmarych w miodzie. Z kolei, w Epoce Brzu, na terenach egejskich posugiwano si do pochwku zmarych olbrzymimi wazami, nazywanymi pithoi. Przewijajcy si w tej opowieci krowi motyw, kt ry pojawia si w dziwnym fragmencie o szukaniu analogii dla trjkolo rowej krowy, ma wiadczy o tym, e bez biegoci jzykowej nie sposb odnale zaginionego dziecka. Natomiast, podobnie jak to byo w Ksi dze Rodzaju, pojawiajce si w kluczowej scenie we raz jeszcze okazuj si posiada sekretne wiadomoci na temat rolin i to szczeglnie tych, ktre zapewniaj niemiertelno. Dziki pozyskanym od nich infor macjom Polyides, szaman, przywraca Glaukosowi ycie, dzieli si swoj wiedz z chopcem, a nastpnie mu j odbiera przy pomocy magicznej sztuczki. Scena ta moe si odnosi do nieuchwytnej natury wizji osi ganych podczas upojenia grzybami. Oczywicie, w powyszej wersji opowie ta jest troch popltana, a wtek konkursu na najlepsz analogi dla trjkolorowej krowy wyda je si zupenie nie mie sensu. Niemniej, pojawiaj si w niej wszystkie elementy niemal ju zapomnianego kultu grzybw: zagadnienia mierci i zmartwychwstania, krowa, we znajce si na zioach oraz szaro-niebieskie dziecko zakonserwowane w miodzie. Jeli chodzi o ten ostatni element, znajdujemy dla niego analogi w kultach grzybowych Nowego wiata. Okazuje si bowiem, e w Mezoameryce grzyby psychoaktywne prawie powszechnie utosamia si z maymi dziemi. Maria Sabina, szamanka z Huautla de Jimnez, nazywaa je drogimi, sodkimi malucha mi", los nios. Pojawiaj si w alchemii oraz folklorze magicznym jako elfy, mae ludziki zamieszkujce alternatywn rzeczywisto. By moe nigdy nie poznamy caej roli, jak peniy grzyby i roli ny halucynogenne w wiecie minojskim. Wiele mogo si zmieni w cigu ostatnich czterech tysicleci. Badania Kernyiego i innych naukowcw do wodz za, e cywilizacja minojsko-mykeska w swym pnym okresie bya bardziej zainteresowana opium, anieli rolinami psychodelicznymi:

143

P O K A R M

B O G W

Przyj wypada, e u schyku epoki pnominojskiej opium pobudzao dawne zdolnoci wizjonerskie i wywoywao wizje, ktre przedtem rodziy si bez niego. Jeszcze przez jaki czas sztucznie wywoywane dowiadczenie transcendencji w przyrodzie mogo zastpowa dowiadczenie pierwotne. Okres stosowania mocnych rodkw przychodzi w dziejach religii zwykle wwczas, gdy prostsze ju nie wystarczaj. [...] Opium harmonizowao ze stylem kultury minojskiej i pomagao w jej zachowaniu, aczkolwiek pier wotnie Kreteczycy nie potrzebowali go do wywoywania wizji. Z upad kiem kultury minojskiej zaniko rwnie uywanie opium. Swoista dla tej kultury atmosfera bynajmniej nie wymagaa mocnych rodkw". Styl minojskiego bios uchwytny jest ju w tym, co nazwaem duchem" sztuki minojskiej; jego oddziaywanie da si poj rwnie bez opium. 3 2 Otwarto spoeczestwa minojskiego, jeli chodzi o wczanie opium do ceremonii religijnych, wskazuje na to, e dno do osigania ekstazy i odmiennych stanw wiadomoci chtnie wizano z alkaloida mi rolinnymi. Jest zatem wielce prawdopodobne, e korzystano rw nie z innych rolin. Z W I Z E K Z DIONIZOSEM Dionizos, syn Zeusa i miertelniczki, Semele, by podwjnie uro dzonym bogiem upojenia, sprowadzajcym na kobiety szalestwo. Po staci, z ktr inni bogowie panteonu greckiego, mieli wyrany kopot. Byo w n i m co archaicznego, dzikiego i dziwnego. Dionizos by bo giem rolinnoci, bogiem szalestwa i bogiem umierania, bogiem orgii, androgynii i upojenia - i kim jeszcze innym, poniewa jego yciu, od chwili cudownych narodzin, towarzyszya aura wyjtkowoci. Dionizos by podwjnie urodzony, poniewa jego matk spopielia byskawica za n i m zdya go powi: Ojciec nie da swemu synu zgin. Chodne wici bluszczu ochroniy jego ciao przed arem, ktry pogrzeba jego matk. Ojciec sam zaj si nim niczym matka, zabierajc go, bezbronnego i niezdolnego do ycia, z ona i umieszczajc w swym boym ciele. A gdy upyno do miesicy, wyda go wiatu. 33 Opowie o podwjnie urodzonym bogu" antycypuje misterium Christosa i wymaga uwanej analizy, do ktrej nie kwapi si naukow144

8. Z M I E R Z C H E D E N U : K R E T A M I N O J S K A I M l S T R E R I A ELEUZYJSKIE

cy. Dopiero w pniejszym etapie rozwoju kultury greckiej Dionizoso wi przypito atk boga wina i pijastwa. Dawniejsze materiay ukazuj jego bardziej mroczne oblicze, ktremu towarzyszy skonno do dzi wactwa. Wedug Gravesa Semele bya jedn z czterech crek tebaskiego krla Kadmusa. 3 4 To wanie ona stanowi klucz do zwizkw Dionizosa z kultur minojska, poniewa, m i m o i bya miertelniczk, oddawano jej cze nalen bogom. Praktykowane na wyspie Myconos obrzdy ku czci Dionizosa zawieray liczne odniesienia do kultu jego matki. Nie ktrzy badacze s nawet skonni kwestionowa miertelno Selene, do szukujc si w niej cech typowych dla bogini. Kretschmer podkrela, e Apollodorus utosamia Selene z Ge, track form Gai. Materiay pochodzce z dawniejszej epoki, z okresu rozkwitu kul tury minojskiej, dowodz, e Dionizosa uwaano za syna Wielkiej Bo gini Matki, cakowicie jej posusznego. Nie sposb tego przeoczy jako istotnej wskazwki, kiedy si bada przejcie od partnerskiego do dominacyjnego stylu organizacji spoecznej. Albowiem czy Dionizos w caej swej androgynii, w caym szalestwie, w caym uosobieniu ekstatyczne go upojenia nie odzwierciedla duchowego kryzysu, ktry targa wiatem archaicznych, minojskich ideaw? Oto mamy do czynienia z bogiem, ktrego mskie cechy s zagodzone przez androgyniczne wartoci kul tury Gai. Oto mamy do czynienia z bogiem umierania, ktry w sposb symboliczny zapowiada mier symbiotycznej relacji ludzi z rolinami wraz z rychym nadejciem czasw mskiej dominacji, chrzecijastwa i alfabetu fonetycznego. Bg ten jest zrozumiay tylko dla osb wtajemni czonych w jego kult, ktrymi s przewanie kobiety. Dlatego z perspekty wy patriarchatu wydaje si dziki, archaiczny i potencjalnie niebezpieczny. Tematyka dionizyjska przybya do kontynentalnej Grecji z pou dnia, z wyspiarskich kultur tkwicych korzeniami dziesi tysicy lat w powizanej z grzybami religii Bogini Matki. Przybya z Azji Mniej szej, ale przez cztery tysice lat inkubowaa si w onie cywilizacji mi nojskiej. Misteria, ktre zagociy na greckich wybrzeach Eleusis, byy ostatnimi, najbardziej barokowymi przejawami archaicznej religii Bogi ni, byda i ekstatycznego upojenia halucynogenami indolowymi.

*
145

P O K A R M

B O G W

MISTERIA W ELEUSIS Rokrocznie we wrzeniu, przez dwa tysiclecia, na rwninach eleuzyjskich koo Aten organizowano wielkie wito. Zgodnie z tradycj w tym wanie miejscu bogini Demeter ponownie spotkaa si ze sw crk, Kora (nazywan te Persefona), ktr porwa w zawiaty ich pan i wadca, Pluton. Te dwie boginie, czasami postrzegane bardziej jak sio stry ni jako matka i crka, byy dwiema wielkimi postaciami nadajcy mi ton i specyfik misteriom eleuzyjskim. Misteria celebrowano z dwch okazji. Tzw. mniejsze misteria odbyway si na wiosn dla uczczenia powro tu wegetacji. Poprzedzay one tzw. wielkie misteria, urzdzane podczas niw. Misteria te w jawny sposb nawizyway do rytuaw kultury minojskiej: Najstarsze telesteria [budowle kultowe] pochodz z okresu prehellenistycznego. Sama nazwa Eleusis" zdaje si wskazywa na prehellenistyczn Kret. Zarwno w kultach eleuzyjskich jaki minojskich pojawiaj si te same naczynia, kernoi, soje libacyjne. Sam ksztat telesteriw moe odwoywa si do konstrukcji teatru minojskiego, bdc jego dalszym rozwiniciem. Anaktoron jest taki sam jak kreteskie grobowce i tzw. domowe ka plice. Pojawiajce si w kulcie eleuzyjskim rytuay oczyszczenia rwnie pochodz z Krety, gdzie pierwotnie naleay do religii minojskiej. Samo sedno misteriw dotyczy kultu podnoci, tego samego, ktry stanowi istot religii minojskiej. Dwa niezalene, staroytne rda odnosz te misteria do Krety - z jednej strony Diodorus, z drugiej za strony homerycki Hymn do Demeter... Z tymi zgromadzonymi prawie dwadziecia lat temu wnioskami zgadza si obecnie wikszo czoowych historykw re ligii. Obecne badania dostarczaj jeszcze bardziej solidnych dowodw na poparcie tej hipotezy. 3 5 Cho rytuay w Eleusis przycigaj uwag wielu uczonych, nadal nie wiemy, co takiego nadawao tym misteriom moc, ktra spowodowa a, e cakowicie zawadny one hellenistyczn wyobrani? Co takiego sprawiao, e przez dwa tysice lat kada znaczca osoba w pastwie uda waa si na wielkie wito niw odprawiane na ateskich rwninach? Tak o tym pisa pod koniec osiemnastego wieku francuski historyk religii, Le Clerc de Septchenes: Wedug Cycerona ze wszech stron przybywali tu ludzie, aby wzi udzia w inicjacjach. Czy jest taki Grek, powiada Aristides, czy jest 146

8. Z M I E R Z C H E D E N U : K R E T A M I N O J S K A I M l S T R E R I A ELEUZYJSKIE

taki barbarzyca, rwnie bezmylny, rwnie bezbony, by twierdzi, e Eleusis nie jest powszechn wityni wiata?" wityni t zbudow ano w miejscowoci ssiadujcej z Atenami, na ziemi, ktra pierwsza dowiadczya szczodroci Ceresa. witynia ta urzekaa swoj konstrukcj i przestronnoci. Strabo zauwaa, e moga pomieci tylu ludzi, co najwikszy amfiteatr.
36

Potga misteriw eleuzyjskich polegaa na tym, e zamiast dogma tw oferoway one pewne wite obrzdki, dziki ktrym rozpalay si uczucia religijne, a kady, niezalenie od wieku, mg znale pasuj ce sobie symbole. Ortodoksyjni badacze, nieobeznani z transforma cyjn moc halucynogenw rolinnych, atwo padaj ofiar uprzedze i przesdw, typowych dla podstarzaych, patriarchalnych akademikw, przez co misterium wprawia ich w zakopotanie. S wtedy zdolni do naj bardziej wymylnych spekulacji: Albert Dieterich podejrzewa, e przedmiotem wyjmowanym ze skrzy ni i w pewnej mierze obsugiwanym przez myst by fallus. Kcio si to wszake z centraln funkcj Demeter, bdc przecie kobiet. Wiksze uznanie spotkao zatem Alfreda Korte, kiedy ogosi, e musia to by ko biecy symbol seksualny. Teraz wszystko stao si jasne. Dotykajc ona", jak nazwano ten symbol seksualny, mystes ulega odrodzeniu. Poniewa za w akt musia stanowi zwieczenie misteriw, Ludwig Noack posun si tak daleko, by twierdzi, e skoro hierofant pokazywa ono" zgro madzeniu w blasku wiata, inicjowani nie mogli ju duej wtpi w swj szczliwy los dzieci bogini. Trudno przytacza podobne teorie nie parskajc miechem. 3 7 wita racja. C, by moe publiczny pokaz waginy rozbudza sal wypenion przez wiktoriaskich klasycystw. Chciaoby si jednak wierzy w to, e mistyczne rdo wiata antycznego nie penio funkcji zwyczajnego peepshow. MISTERIUM PSYCHODELICZNE? Nie ma wtpliwoci, e podczas rytuaw w Eleusis inicjowani spo ywali jaki napj i przeywali co niesamowitego, co nieoczekiwane go, co pozostawao w ich pamici na cae ycie. Niedobrze to wiadczy

147

P O K A R M

B O G W

o przenikliwoci umysu badaczy, skoro dopiero w 1964 roku znalaz si kto, kto zasugerowa, e w ceremonii posugiwano si rolin halu cynogenn. Osob t by angielski poeta, Robert Graves, ktry napisa w swoim eseju o Dwch urodzinach Dionizosa", e: Co nie tak jest w powszechnie przyjmowanych twierdzeniach jakoby tajemnic, ktr Demeter rozesaa wiatu przy pomocy swego protego wanego Triptolemusa bya sztuka siania i zbierania zboa... Byo nie byo, Triptolemus y w drugim tysicleciu p.n.e., natomiast zboe, z tego co nam wiadomo, uprawiano w Jerychu i innych zaktkach wiata ju okoo 7000 roku p.n.e. Informacje dostarczone przez Triptolemusa nie byyby wic adn nowin... Ju prdzej naley przyj, e sekret Triptolemusa dotyczy grzybw halucynogennych. Pozwalam sobie sdzi, e kapani eleuzyjscy odkryli inny rodzaj grzybw halucynogennych, atwiejszy do spoywania ni Amanita muscaria; taki, ktry mgby by pieczony w ciastkach ofiarnych o ksztacie wi lub phalloi, bez straty halucynogennej mocy. 38 Byo to pierwsze z wielu spostrzee, jakie Graves poczyni na te mat podziemnej tradycji spoywania grzybw w czasach prehistorycz nych. Zasugerowa te Wassonom, by pojechali do mazatekaskiego Meksyku i poszukali dowodw dla swej teorii o wpywie grzybw halu cynogennych na kultur. Graves by wicie przekonany, e znajdujce si w rdach klasycznych przepisy na przygotowanie eleuzyjskiego na piwku zawieraj skadniki, ktrych pierwsze litery skadaj si na sowo grzyby". Taki mia by bowiem sekret tajemnego skadnika. Poezja ir landzka posugiwaa si podobnym szyfrem, nazywanym przez tamtej szych bardw oghamem. Graves zdawa sobie spraw z tego, e jego kon cepcja moe by uznawana za szalon. Jednak nic sobie z tego nie robi. Co wicej, broni j znakomicie. By moe, nigdy nie bdzie nam dane pozna natury rolin halu cynogennych kryjcych si za misteriami eleuzyjskimi, tych samych ro lin, ktre doprowadzay do szau wyznawcw Dionizosa, budzc w ga piach strach i przeraenie. Tak czy inaczej, dziki Gravesowi otwaro si pole do spekulacji na temat rzeczywistoci botanicznej, rozpocierajcej si u podoa sakramentu eleuzyjskiego, wspartych przez jego przyjacie la, Wassona, pokan dawk bada i argumentacji.

148

8.

ZMIERZCH

EDENU:

KRETA M I N O J S K A

MISTRERIA

ELEUZYJSKIE

TEORIA PIWA SPORYSZOWEGO Koncepcja Wassona, wypracowana wraz z jego wsppracownika mi, Albertem Hofmannem i Carlem Ruckiem, zostaa po raz pierwszy przedstawiona podczas powiconej grzybom konferencji w San Fran cisco w 1977 roku. Powiadaa ona, e istotn rol w rytuaach odpra wianych w Eleusis odgryway wywary halucynogenne, ktrych jednak e nie sporzdzano z grzybw. Wassonowi udao si wysun hipotez rzucajc wiato na wczeniej spowite mrokiem terytoria. Argumento wa bowiem, e tym tajemniczym rdem upojenia by napj alkoholo wy powstay na bazie sporyszu. Aby doceni staranno tej sugestii, warto przyjrze si konteksto wi kulturowemu samych misteriw. Ziarno penio bardzo istotn rol w kulcie eleuzyjskim. Byo to przecie w rwnej mierze wito niw, co celebracja wielkiej tajemnicy plonw oraz misterium Bogini Matki i Dionizosa. Claviceps purpurea to drobny grzyb, ktry po zainfekowa niu ziarna wytwarza sporysz - rdo silnych alkaloidw, powoduj cych halucynacje (a take sprzyjajcych wzmoonemu wysikowi i wy woujcych silny skurcz naczy). Tradycyjnie kojarzona z szat Demeter purpura moe odnosi si do bardzo wyrazistej barwy, jak przyjmuje sclerotia, sporysz znajdujcy si w bezpciowej fazie spoczynku w cyklu rozwoju tego organizmu. Kiekuje z niego grzybnia i czy si w asci za wierajce zarodniki, ktre swoim wygldem przypominaj drobne grzy by, cho prdzej s niebieskawe ni purpurowe. Oddajmy teraz gos Wassonowi i jego wsppracownikom, w na stpujcy sposb argumentujcym swoj teori: Wszystkie tropy prowadz do jczmiennego sporyszu jako przypusz czalnego skadnika psychotropowego wywaru spoywanego podczas misteriw w Eleusis. Jego wyrany zwizek symbiotyczny z jczmieniem przedstawia proces zawaszczenia i przeksztacenia dionizyjskiego ducha, ktremu poddawao si ziarno, crka Demeter, pogrone w onie ziemi. Ziarno i sporysz czyy si take w biseksualnym zwizku jako rodzestwo, stanowic zapowied rychego powrotu dziewicy oraz zrodzenie z jej ciaa fallicznego syna [grzyba]. Podobny hermafrodytyzm wystpuje w trady cjach mitycznych, ukazujcych groteskowo podn kobiet, ktrej obsceni czne arty miay koi smutek Demeter tu przed wypiciem przez ni wywaru.39 149

P O K A R M

B O G W

Teoria Wassona i Hofmanna jest miaa, ale poparta solidnymi ar gumentami. Dziki nawizaniu przez nich do skandalu, jaki wybuch w 415 roku p.n.e., kiedy to szlachcic ateski, Alcybiades, otrzyma kar grzywny za przechowywanie eleuzyjskiego sakramentu w domu i posu giwanie si nim dla zabawiania znajomych, nawet najbardziej zagorzay sceptyk przyzna, e niezalenie od tego, jaki to katalizator wywoywa ekstaz w Eleusis, jego istnienie nie podlega adnej dyskusji. Koncepcja powiadajca, e rytuay eleuzyjskie uwicano spoy waniem piwa ze sporyszem zgadza si z koncepcj powiadajc, e ich korzenie historyczne tkwiy w minojskiej Krecie. Ju przecie w 1900 roku udao si Sir Arthurowi Evansowi wykopa obok paacu w Knossos naczynia zdobione kosami jczmienia. Sir Arthur uzna, e mog one wiadczy o istnieniu jakiego wywaru piwnego, poprzedzajcego pro dukcj win na Krecie. Z kolei wedug Kernyiego, niewielki rozmiar tych naczy moe wskazywa na to, e stosowano je do specyficznego napo ju jczmiennego - tego samego, ktry stanowi sakrament w misteriach eleuzyjskich - podczas rytuaw podobno odprawianych w Knossos bez jakiejkolwiek tajemnicy". 40 Rzecz jasna, ciar dowodw spoczywa na tym, kto formuuje ja k hipotez, a z tego, co mi wiadomo, jak dotd nikt nie podda teo rii Wassona-Hofmanna kwanemu testowi. Innymi sowy, nikt nie nawarzy silnie halucynogennego piwa z jczmienia zaraonego spo ryszem. Dopki tak si nie stanie, teoria ta pozostanie bardzo dobrze uargumentowan spekulacj. Warto tu zastanowi si szczeglnie nad jednym problemem. Udokumentowane przypadki duych zbiorowoci ludzkich znajdujcych si pod wpywem sporyszu nie wskazuj na to, by byy to dowiadczenia sympatyczne. Sporysz jest bowiem bardzo tok syczny. W 994 roku n.e. zatrucia, spowodowane konsumpcj zaraonego zboa, w samej Francji zabiy czterdzieci tysicy osb. Podobne zatru cie w 1129 roku spowodowao tysic dwiecie ofiar. Cakiem niedawno, Mary Kilbourne Matossian, w swoich rozwaaniach na temat La Grande Peur, kluczowego chopskiego powstania podczas rewolucji francuskiej z 1789 roku, pozwolia sobie stwierdzi, e jego przyczyny tkwiy w spo ywanym wwczas przez chopw chlebie ytnim, zaraonym spory szem, ktry stanowi cz ich codziennej diety. Niektrzy posuwaj si

150

8. Z M I E R Z C H E D E N U : K R E T A M I N O J S K A I M l S T R E R I A ELEUZYJSKIE

jeszcze dalej i twierdz, e czynnikiem decydujcym o upadku Cesar stwa Rzymskiego byo spoywanie mki zaraonej sporyszem. Ona te miaaby by odpowiedzialna za spalenie czarownic w Salem. Oto zwi zy opis skutkw spoywania sporyszu: Istniej dwa rodzaje kliniczne zatrucia sporyszem - gangrenowe i konwulsyjne. Zatrucie gangrenowe zaczyna si od mrowienia w palcach, po ktrym nastpuj wymioty i biegunka. W cigu kilku dni paznokcie i palce zajmuje gangrena. Gangrena moe zaj cae koczyny i doprowadzi do ich odpadnicia. Natomiast posta konwulsyjna zatrucia, cho rozpoczy na si od tego samego, przechodzi w bolesne spazmy koczyn, zakoczone epileptycznymi konwulsjami. Wielu pacjentw majaczy.
42 41

Jak z tego wida, ktokolwiek zechce przeprowadzi eksperyment sprawdzajcy teori Wassona i Hofmanna, naraa si na rwnie nieprzy jemne przeycia. S starzy mykolodzy i odwani mykolodzy, ale nie ist niej starzy odwani mykolodzy. W przypadku teorii Wassona mwi cej o prawdziwej naturze somy problemem jest uzyskanie wiarygodnej intoksykacji przy pomocy proponowanego przez ni rodka odurzajce go. Z podobnym problemem stykamy si tutaj, albowiem jeli rdem mi steriw eleuzyjskich byo piwo ze sporyszem, jakim sposobem zaywano je przez stulecia bez wywoywania legendarnych nieprzyjemnych skutkw? Istnieje na to pewne wytumaczenie. Claviceps paspal, ktry woli infekowa jczmie zamiast yta, moe posiada wicej stosunkowo mao toksycznych alkaloidw psychoaktywnych (podobnych do wy stpujcych w powoju), a mniej toksycznych alkaloidw peptydowych. Poza tym, jak to zauwayli Wasson z Hofmannem w swojej ksice The Road to Eleusis, macerowanie w wodzie ziaren zaraonych sporyszem w skuteczny sposb oddziela rozpuszczalne w wodzie alkaloidy psycho aktywne od rozpuszczalnych w tuszczu alkaloidw toksycznych. PSYLOCYBINOWA TEORIA GRAVESA Jeeli dalsze badania wyka, e sporysz nie peni adnej roli w Eleusis, trzeba bdzie przyjrze si bardzo uwanie twierdzeniom Gravesa, e to grzyby psylocybinowe stoj za t tajemnic. By moe wic wiedza o pierwotnej rolinie Bogini, Stropharia cubensis, lub jakich in-

151

P O K A R M

B O G W

nych grzybach zawierajcych psylocybin, przetrwaa nie tylko do minojsko-mykeskich czasw, ale i do ostatecznego zniszczenia Eleusis. Niezalenie od swej natury, sakrament eleuzyjski wywoywa uczu cia najwikszego szacunku, a nawet mioci u przywoujcych go an tycznych pisarzy: Szczliwy ten, kto widzc te misteria, schodzi pod pust ziemi; albowiem zna koniec ycia oraz zna jego zesany przez bo gw pocztek", pisa grecki poeta Pindar. Wraz z przeminiciem Eleusis wielka rzeka partnerstwa, kultu Bogini i ekstazy halucynogennej, py nca wawym nurtem przez ponad dziesi tysicleci, zapada si pod ziemi do chtonicznej krainy zarezerwowanej dla zapomnianych religii. Triumf chrzecijastwa pooy kres gloryfikacji natury i naszej planety jako najwyszych si duchowych. Przyczyni si do ostatecznego zwyci stwa opartego na dominacji, patriarchalnego i paternalistycznego mo delu ycia spoecznego, ktre Eisler nazywa triumfem ostrza". Wiedza o dawnych zwyczajach rozbrzmiewaa dalekim echem jedynie w p niejszych podziemnych tradycjach, przyjmujc posta alchemii, hermetyzmu, poonictwa i zioolecznictwa. GRANICA HISTORII Po zmierzchu minojskiej Krety i jej misteriw ludzko w symbo liczny sposb przekroczya pewn granic, podajc odtd ku coraz bardziej prnemu, coraz bardziej zdominowanemu przez ego wiatu, ktrego energie zlay si w monoteizm, patriarchat i msk dominacj. Od tamtej chwili wielkie socjotwrcze zwizki rolinne uzyskay status wie dzy tajemnej", stajc si pasj samotnych podrnikw, szalecw religijnych, a w pniejszym czasie, cynicznych pracownikw sub wywiadowczych. Gdy wyblaky misteria, alfabet fonetyczny dopomg wiadomo ci w przejciu od wiata piktograficznej wiadomoci gestalt, do wiata, w ktrym olbrzymi rol przykada si do mwionego i pisemnego jzy ka. Nowe wynalazki jedynie wzmocniy antywizjonersk tendencj kul tury opartej na dominacji. Rozpocza si mroczna noc planetarnej du szy, nazywana przez nas cywilizacj zachodni".

152

9. A L K O H O L I A L C H E M I A

DUCHA

Dziki ekstatycznym, orgiastycznym, wizjonerskim dowiadcze niom przekraczajcym ludzk percepcj i stanowicym gwn tajemni c religii opartej na grzybach halucynogennych, nasi przodkowie mogli by ludmi. Nawizujca si dziki grzybom wsplnota uczu sprawia a, e ludzie tworzyli spjn spoeczno. Boska moc natchnienia prze mawiaa przez bardw i pieniarzy znajdujcych si w stanie upojenia psylocybina. Rk rzebiarza, czy malarza porusza duch grzyba. Tego rodzaju sytuacje zdarzay si codziennie w rajskiej krainie Bogini. Albo wiem nasi przodkowie, wbrew temu co si powszechnie uwaa, nie yli na skraju zezwierzcenia, lecz prowadzili peen magii i spontanicznej ekspresji ywot, jaki nam, yjcym w czasach wspczesnych zdarza si jedynie w przelotnych chwilach uniesienia, wywoanych eksperymen talnym odurzeniem. Ich wiat przenikaa moc, czysta obecno Bogini. TSKNOTA Z A RAJEM Cae nasze dzieje s pasmem udrki, tsknoty za utraconym do skonaym wiatem, o ktrym prbujemy zapomnie, wypierajc w ten sposb cz siebie samych. Historia ludzkoci to opowie o niemal symbiotycznych zwizkach z rolinami, zwizkach kiedy utworzo nych i zerwanych. Konsekwencj nieszczsnego oderwania si od wia ta przyrody jest otaczajca nas alienacja i desperacja, przez ktr nasza przyszo moe si jawi nie do zniesienia. Musiao upyn wiele stuleci zanim wygas pomie Eleusis. Mu siao upyn duo czasu, aby spojrzenie Bogini Matki na spoeczestwo i wsplnot odeszo do krainy zapomnienia. Na jego miejscu pojawia si tsknota za utraconym rajem, za rzekami niebiaskiej somy, tsknota przyjmujca nowe, rne formy w miar jak ludzie szukali zaspokojenia swego wewntrznego pragnienia intoksykacji. Wszystkie naturalne narkotyki, stymulanty, relaksanty i halucynogeny, znane wspczesnym botanikom i farmakologom, zostay odkryte przez czowieka pierwotnego i byy zaywane od niepamitnych czasw. Jedn

153

P O K A R M

B O G W

z pierwszych czynnoci, o jak pokusi si Homo sapiens po wyksztaceniu w sobie samowiadomoci i racjonalnego mylenia byo poszukiwanie sposobw na przezwycienie analitycznego umysu, w skrajnych przy padkach za na chwilowe usunicie, odizolowanie wiadomoci samego siebie. Dawny czowiek prbowa wszystkiego, co roso na polu i w lesie, przywizujc si do tego, co w jego mniemaniu byo dobre, a wic mogo wpyn na jakociow zmian wiadomoci i przyczyni si do zmiany codziennego odczuwania, postrzegania i mylenia.
43

Kolejnych kilka rozdziaw tej ksiki powicimy analizie rozma itych substytutw grzybw znanych naszym przodkom w prehistorii. Niestety, nasz przegld pokae nam tylko jak dalece odeszlimy od pier wotnej dynamicznej rwnowagi, panujcej w raju partnerskim. A L K O H O L I MID Wielkim kompleksem narkotykowo-rolinnym czcym dwie strony tego podziau jest alkohol. Pochodzenie alkoholu siga najgb szych pokadw archaicznej aktywnoci kulturalnej. Ju w staroytnych cywilizacjach Bliskiego Wschodu warzono piwo. Toksyczne skutki pi cia sfermentowanego miodu i sokw owocowych musiano ju zauway u zarania ludzkiej kultury, a moe nawet wczeniej. Mid to substancja magiczna, traktowana jako lek we wszystkich kulturach tradycyjnych. Jak zdylimy zauway, posugiwano si nim do konserwowania zarwno ludzkich cia jak i grzybw. Mid pitny mg stanowi zwyczajn uywk znajdujc si w powszechnym uy ciu u plemion indoeuropejskich. Dzieliy one t cech z ludami pasterski mi Bliskiego Wschodu, ktre oprcz miodu spoyway rwnie grzyby. Jed no z najbardziej niesamowitych malowide naciennych odkrytych w atal Hyk przedstawiao cykl yciowy i przemian pszcz, (zob. Ilustracja 9.) W wiecie klasycznym istniao powszechne przekonanie co do tego, e pszczoy powstaj ze szcztkw byda. Aczkolwiek na pierwszy rzut oka wydaje si to niedorzeczne, po uwanym przyjrzeniu si nie jest tak znowu pozbawione sensu. Stanowi bowiem prb powizania pszcz jako do starczycielek miodu, z bydem i dawnym kultem grzybw. Nie mona wy kluczy, e kulty miodu pitnego rozwijay si w bliskim otoczeniu kultw grzybw, posugujcych si miodem jako konserwantem.

154

9. A L K O H O L

A L C H E M I A

D U C H A

Mid cile wie si z rytuaami ku czci Wielkiej Bogini wyst pujcymi w archaicznej cywilizacji minojskiej. Pojawia si take w wie lu mitach na temat Dionizosa (Ilustracja 17). Wedug rzymskiego poety Owidiusza, to Dionizos wymyli mid. 4 4 Sam za wity grunt, na kt rym menady, jego pomocnice, odprawiay swj rytualny taniec, opywa mlekiem, winem i nektarem pszcz". Podobno mid skapywa z tyrsu noszonego przez menady. Kernyi, mwic o ofiarach z miodu w religii minojskiej, zauwaa: ofiara z miodu, jak otrzymywaa 'Pani Labiryn t u , odznacza si stylem epoki znacznie wczeniejszej - stadium, w kt rym kultura minojska miaa jeszcze kontakt z okresem miodu'". 4 5 Kada nowa substancja odurzajca, kada kolejna prba odzyska nia symbiotycznej rwnowagi relacji, jaka istniaa pomidzy ludmi a grzybami w afrykaskim Edenie, bya coraz bledszym i coraz bardziej zaburzonym naladownictwem pierwotnego Misterium. Stopniowa de waluacja sakramentw musiaa doprowadzi do tego, e po porzuceniu grzybw, po przejciu przez okres konsumpcji miodu pitnego, ludzko uwielbia sobie winogrona jako surowce do sporzdzania kolejnego na poju wyskokowego. Z upywem czasu te same kultury nauczyy si ko rzystania ze zboa i przeksztacania go na drodze eksperymentu w r ne, wczesne rodzaje piwa.

ILUSTRACJA 17. Pszczelogowe taczce boginie, znajdujce si na zotym piercie niu znalezionym w Isopacie koo Knossos. Ilustracja 146 z ksiki Mariji Gimbutas The Goddesses and Gods of Old Europe, 1982, s. 185.

155

POKARM

BOGW

W I N O I KOBIETY Owoce obfite w pestki, takie jak figi i pomaracze, od niepamitnych czasw stanowi symbol urodzajnoci. Winorole i ich soki posiadaj bardzo istotne znaczenie w religii. Czasami bywaj ubstwiane, jak zaratusztriaska haoma i wedyjska soma i s postrzegane jako przejaw boskiego optania. W szeregu sakramentw i .misteriw", (...) winorol symbolizuje podno kobiety, a jej sok, zazwyczaj niesfermentowany, pije si podczas ceremonii celem zwikszenia podnoci ona.
46

Wino odgrywao istotn rol w greckiej kulturze i to do tego stop nia, e w czasach klasycznych dziwaczn posta ekstatycznego Dionizosa przerobiono na lubienego boga wina Bachusa, mistrza orgii z wochaty mi stopami, ktry zgodnie z nowym stylem ycia, opartym na domina cji, porusza si obnoszony w lektyce. Znano ju wtedy sztuk fermenta cji ziaren i owocw, cho nieznane jest pochodzenie tej wiedzy. Greckie wina stanowiy zawsze zagadk dla badaczy. Zawarto alkoholu nie powinna przekracza w nich 14 procent, poniewa kiedy w procesie fermentacji alkohol osiga takie stenie, dalsze jego wytwa rzanie nie jest moliwe. Tymczasem o greckich winach powiada si, e trzeba je byo wielokrotnie rozciecza zanim nadaway si do spoy cia. Najprawdopodobniej wiadczy to o tym, e przypominay one raczej ekstrakty lub tynktury z innych esencji rolinnych, anieli znane nam obecnie wina. Musiay by zatem bardziej skomplikowane pod wzgl dem chemicznym, a co za tym idzie bardziej odurzajce. Grecka prak tyka dodawania do win ywicy celem sporzdzenia retsiny moe wic siga czasw, gdy rozpuszczano w winach takie substancje rolinne jak bielu lub belladonna. Alkohol to pierwszorzdny przykad zastanawiajcego zjawiska, ktre nieustannie bdzie przewija si w naszych rozwaaniach na temat rnic pomidzy staroytnym a wspczesnym podejciem do stosowa nia i wytwarzania uywek. Ludzie od dawna posugiwali si alkoholem pod postaci sfermentowanych ziaren, sokw i miodw. Natomiast spi rytus destylowany to stosunkowo mody wynalazek, nieznany staroyt nym (aczkolwiek Pliniusz wspomina, e pewne rzymskie wino byo tam mocne, i pono po wlaniu do paleniska). Tymczasem, to wanie alko-

156

9.

ALKOHOL

A L C H E M I A

D U C H A

hol destylowany jest gwnym winowajc wrd tzw. legalnych" rekre acyjnych" uywek. N A R K O T Y K I NATURALNE I S Y N T E T Y C Z N E Rozwaania na temat alkoholu dostarczaj znakomitej okazji, by przyjrze si rnicy midzy narkotykami naturalnymi a syntetyczny mi, bo cho alkohol destylowany czeka setki lat na drugi taki przykad przetworzonego chemicznie intoksykanta, by pierwszym wysoce skon centrowanym i oczyszczonym narkotykiem, pierwszym narkotykiem syntetycznym. To rozrnienie posiada bardzo istotne znaczenie w na szej argumentacji. Gdy technologia destylacji bya jeszcze nieznana, al koholizm nie stanowi powanego problemu spoecznego i zagroenia dla wsplnoty. Pojawio si ono dopiero wtedy, gdy alkohol destylowany uczyni ze witej sztuki warzenia piwa i fermentacji wina profaniczne narzdzie ekonomiczne suce konsumpcji ludzkich nadziei. Podobny proces mia zreszt miejsce w przypadku stosunkowo niegronego na wyku zaywania opium, ktry da zabjczy owoc heroinowego naogu. Nie jest przypadkiem, e to alkohol by pierwsz substancj odu rzajc, ktra przesza podobn transformacj. Alkohol mona wytwa rza z rozmaitych owocw, zb i rolin, przez co atwiej z nim ekspe rymentowa ni ze stosunkowo mao znanymi, lokalnymi rdami uywek. Poza tym, do fermentacji dochodzi czsto przez przypadek. Al kohol mona te wytwarza w olbrzymich ilociach, dziki czemu posia da potencja handlowy. Niektrzy mieszkacy poudniowo-wschodniej Azji pij alkohol pod postaci soku palmowego prosto z drzewa. Ptaki, szopy, konie, a nawet osy i motyle wiedz, e po spoyciu sfermentowa nych owocw znajduj si w odmiennym stanie: Wikszo intoksykacji w dzikich rodowiskach zdarza si najczciej po spoyciu sfermentowanych owocw, zb i sokw. Zespoy naukowcw baday w terenie, rozcigajcym si od Sumatry a po Sudan, dziesitki przypadkw stworze, poczwszy od trzmieli, skoczywszy na soniach. Jakie byy wyniki tych bada? Okazao si, e w naturalnych rodowiskach wikszo zwierzt szuka ywnoci zawierajcej alkohol z racji na dostar czane przez ni zapachy, smaki, kalorie i substancje odywcze. Odurzenie stanowi efekt uboczny tych poszukiwa, ale nie zniechca zwierzt do dal szego spoywania tej ywnoci. 157

P O K A R M

B O G W

Do typowego upojenia dochodzi wtedy, gdy wyciekajce z drzew soki s wystawione na odpowiedni temperatur i fermentuj. Pnocnoamerykaskie sokopijce, czyli dzicioy, wydziobuj drobne dziurki w drzewach, spijajc ich soki. Dla ptakw jest to smakoyk, ktrym rwnie chtnie ywi si robaki. Ale gdy ptaki przenios si na inne drzewo, rozdziobane dziury nadal wydaj z siebie soki, ktre fermentuj i upajaj inne zwierzta, zanim drzewo zdy zaata rany. Dziwne za chowanie niektrych kolibrw, wiewirek i sokopijcw jest spowodowane wanie spoyciem tych sfermentowanych sokw.
47

Alkohol destyluje si przez odparowywanie, w przeciwiestwie do alkaloidw i indoli, ktre trzeba jako wyekstrahowa przy pomocy roz puszczalnikw, a nastpnie skoncentrowa. Dziki temu faktowi, e ju prosty chodzony wod kondensator moe przetworzy opary alkoholu w jego pynn posta, alkohol sta si pierwszym intoksykantem wyizo lowanym" chemicznie. (Specyficzna technologia wytwarzania destylo wanego alkoholu z oparw zapewnia mu nazw spirytusu".) Pierwsze wzmianki na temat czego, co moe by destylowan po staci alkoholu, pojawiaj si w IV wieku n.e. w pismach chiskiego al chemika Ko Hunga. Ko Hung pozwala sobie na taki oto komentarz, omawiajc receptury przygotowywania cynobru: Przypominaj wino, ktre tylko raz zostao poddane procesowi fermentacji. Nie sposb go porwna z czystym, klarownym winem, ktre sfermentowano dziewiciokrotnie". 48 Stwierdzenie to wydaje si odnosi do wiedzy na temat metod sporzdzania bardzo mocnego, czystego alkoholu. Mogy one po lega na przechwytywaniu oparw alkoholw w wenie, ktr nastpnie wyciskano, uzyskujc stosunkowo czysty pynny alkohol. ALCHEMIA I A L K O H O L Powszechnie uznaje si, e zachd zawdzicza odkrycie alkoho lu alchemikowi Raymondowi Lully'emu, o ktrym niewiele wiadomo, albo te jego kompanowi i wsppracownikowi, Arnoldowi de Villanova. Lully poszukiwa prawdziwego eliksiru, co doprowadzio go do spo rzdzenia aqua vini, pierwszej brandy. Wedug Mathesona, Lully by tak bardzo zachwycony cudami wywoywanymi przez aqua vini, e s dzi, i zwiastuj one koniec wiata. 49 Uczony ten, rzecz jasna, wierny

158

9. A L K O H O L

A L C H E M I A

D U C H A

by swym alchemicznym korzeniom, dlatego sporzdzi owo uniwersal ne panaceum, przez dwadziecia dni fermentujc wino w podwjnym kotle z koskiego ajna, zanim przedestylowa je w prostym, chodzo nym wod kondensatorze, (zob. Ilustracja 18). Lully nie tai swego od krycia. Przeciwnie, namawia innych do sporzdzania tego eliksiru na swj uytek, przyznajc e napitek wyprodukowany przez Villanov nie jest gorszy od jego wasnego. Lubi te rozpisywa si na temat alkoholu, twierdzc e jego smak przewysza inne smaki, a zapach inne zapachy". Wedug niego by on cudown uywk, ktrej drobne iloci pomagay rozpala umys wojownikw". 50 Osobami odpowiedzialnymi za odkrycie intoksykacyjnego czyn nika chemicznego kryjcego si za fermentacj sokw, miodw i zb tak w Chinach jak i w Europie byli alchemicy. Alchemia skadaa si ze stopniowo ewoluujcych i do luno powizanych ze sob, aczkolwiek nie wykluczajcych si gnostyckich i hermetycznych teorii na temat po chodzenia czowieka i dychotomii ducha i materii. Sigaa korzeniami odlegej przeszoci, przynajmniej do czasw Egiptu dynastycznego i je go zazdronie strzeonych sekretw dotyczcych barwienia tkanin, szli fowania metali i mumifikowania zwok. W oparciu o te staroytne fundamenty powstay presokratejskie, pitagorejskie i hermetyczne konstrukcje filozoficzne, ktrych moty wem przewodnim staa si praca alchemiczna polegajca na gromadze niu, a co za tym idzie ratowaniu wiata Boego, ktre na skutek upadku Adama w obcy i nieprzyjazny wiat ulego rozproszeniu. wiat natury zaczto postrzega w czasach pnorzymskich jako demoniczn skoru p, z ktrej nie sposb si wydosta. Taki by duchowy spadek odziedzi czony po zniszczeniu modelu partnerskiego jani i spoeczestwa oraz zastpieniu go modelem opartym na dominacji. Tsknot za Gaj, Mat k Ziemi, udao si stumi, ale nie mona byo jej pomin. Dlatego z upywem czasu pojawiaa si ona w zawoalowanej formie jako alche miczna magma mater, tajemnicza macierz wiata, wszechobecna, nie widzialna, a jednak potrafica przyjmowa widzialn posta uniwersa a c h panacew spoczywajcych w przyrodzie. Alchemia dojrzewaa w rozgorczkowanej atmosferze penej naiwnych Pod wzgldem ontologicznym spekulacji. Kategorie jani i materii, podmio-

159

P O K A R M

B O G W

tu i przedmiotu, nie byy jeszcze wtedy utrwalone przez konwencje powsta e po wprowadzeniu alfabetu fonetycznego, a potem wyolbrzymione dziki technologii druku. Alchemiczni poszukiwacze nie wiedzieli tak do koca, co w ich pracy byo fantazj, co faktem, a co pobonym yczeniem.

ILUSTRACJA 18. Przedstawienie procesu alchemicznego z Mutus Liber. Naiwne fanta zje cz si tu z procedurami o charakterze protochemicznym.

160

9. A L K O H O L

A L C H E M I A

D U C H A

O ironio, to w tym rodowisku odkryto potn substancj wpywa jc na funkcjonowanie umysu, to w alchemicznym laboratorium duch alkoholu, wczeniej smakowany i szanowany w piwie i winie, przekszta ci si w demona o ywioowej, ognistej kwintesencji. Podobnie jak inne kwintesencje, ktre w pniejszym okresie weszy do powszechnego obie gu, czyli morfina i kokaina, kwintesencja winogron, po przejciu przez piec i retort alchemikw pozbawia si swej naturalnej duszy. Przesta a by nonikiem ywotnoci ziemi, przestaa by echem raju utraconego z czasu prehistorycznego, w zamian stajc si czym surowym, nieokie zanym, co w kocu obrcio si przeciw swemu stwrcy, czowiekowi. A L K O H O L J A K O BICZ Nie ma drugiej takiej substancji, ktra by w rwnej mierze przy czyniaa si do degeneracji gatunku ludzkiego. Walki o produkcj, kon trol i opodatkowanie alkoholu, a take opanowanie konsekwencji spo ecznych jego spoywania stanowi istotny element dziejw ewolucji osiemnasto- i dziewitnastowiecznych imperiw handlowych. W kra inie ekonomii alkoholowi i niewolnictwu czsto byo po drodze. Pod pewnym wzgldem alkohol po prostu oznacza niewol, szczeglnie od chwili, gdy cywilizacja europejska rozpowszechnia trjkt handlowy, zoony z niewolnikw, cukru oraz rumu. Cukier i wytwarzany z niego alkohol stay si europejsk obsesj, wdraan w ycie z uporem mania ka, kosztem mieszkacw krajw tropikalnych. Dla przykadu w holen derskich Indiach Wschodnich, czyli w obecnej Indonezji, kolonici pa cili kobietom za podzenie dzieci po to, by jak najwicej siy roboczej mogo pracowa na plantacjach cukru. Konsekwencje tej polityki s odczu wane nawet w czasach wspczesnych. Jawa, dawniej centrum holenderskich Indii Wschodnich, jest obecnie najbardziej przeludnion du wysp na wie cie. Wikszo cukru zuywano w procesie destylacji alkoholu. Resztki, ktre nie zdoano wyeksportowa do Europy, spoywaa ludno lokalna. Nic wic dziwnego, e w tej epoce zamroczona podklasa" stanowia istotny skadnik ycia spoecznego tak w koloniach jak i krajach ojczystych. C wicej doda? Jaka jest psychologia alkoholizmu? Czy istnie je jaki gestalt alkoholu, a jeli tak, jakie s jego specyficzne cechy? Zd yem ju wspomnie, e alkohol jest narkotykiem dominacyjnym par

161

P O K A R M

B O G W

excellance. Kiedy zaywa si go w umiarkowanych ilociach, sprzyja po budzeniu libido, wzmacnia ego i przyczynia si do osabienia spoecz nych barier. Czsto owym uczuciom towarzyszy wzmoona aktywno werbalna. Kopot w tym, e wedug bada po tych uskrzydlajcych efek tach pojawia si zawenie wiadomoci, coraz wiksza niezdolno do odpowiedzi na wyzwania spoeczne, infantylna regresja uniemoliwia jca normalne cieszenie si ze stosunku seksualnego, utrata oglnej kon troli nad ruchami, a w konsekwencji utrata wasnej godnoci. Zachowanie umiaru podczas picia alkoholu wydaje si czym oczy wistym. Niemniej jednak, alkoholizm stanowi gwn plag spoecz n, z ktr ludzko nie jest w stanie sobie poradzi. Osobicie sdz, e naduywanie alkoholu jest tylko i wycznie symptomem nierwno wagi oraz napi wystpujcych pomidzy mczyznami a kobietami, jednostk a spoeczestwem. Alkoholizm prowadzi do stanu, w ktrym umys jest ogarnity przez ego i nie potrafi okiezna swoich zachcianek. Kobiety s najwikszymi ofiarami tego stanu. Stan upojenia alkoholo wego prowadzi bowiem do gwatownego zerwania z matczyn macierz, czemu towarzyszy uczucie niepokoju oraz strachu. Bicie on bez udziau alkoholu przypomina cyrk bez lww. A L K O H O L I KOBIECO Od najdawniejszych czasw tumienie kobiecoci wie si ze spo ywaniem alkoholu. Pierwszym przejawem tego zjawiska byo przyzwala nie jedynie mczyznom na korzystanie z tego specyfiku. Wedug Lewina, kobietom yjcym w staroytnym Rzymie nie byo wolno pi wina. 51 Gdy ona Egnatiusa Meceniusa skosztowaa wina z beczki, ten rzymski szlachcic zatuk j bez zastanowienia. Zosta pniej uwolnio ny od zarzutw. Pompilius Faunus zachosta sw on na mier, ponie wa dowiedzia si, e wypia mu wino. Jeszcze inn rzymsk szlachcian k skazano na mier godow, poniewa otworzya skrzynk, w ktrej przechowywano klucze do winnicy. Nowy styl organizacji spoecznej, oparty na dominacji, cechowa si nienawici wobec kobiet, ogln ambiwalencj seksualn oraz nie ustannym poczuciem niepokoju. Kultura przesiknita alkoholem wy tworzya wyjtkowo neurotyczne podejcie do seksualnoci, charaktery-

162

9. A L K O H O L

A L C H E M I A

D U C H A

ujce cywilizacj europejsk. Zapomniaa o penych ekstazy i radoci orgiach halucynogennych, ktre w dawnych czasach sprzyjay zmniej szaniu si ego jednostek i utrwalaniu wizi z poszerzon rodzin. Mocno zakrapiana kultura dominacyjna musiaa jednak gdzie uwalnia nadwyki energii seksualnej, wymylia wic sal taneczn, burdel oraz now instytucj, wietnie wyraajc charakter tej nowej podklasy - kobiet upad". Prostytucja wpisuje si idealnie w niech i strach wobec kobiet, uczucia typowe dla dominacyjnego modelu kultu ry. Alkohol, wraz ze swymi instytucjami spoecznymi, wytworzy prze strze spoeczn pozwalajc na wcielanie w ycie tej pogardy i fascyna cji bez ponoszenia za nie jakiejkolwiek odpowiedzialnoci. Cokolwiek by o tym nie mwi, jest to niewygodny temat. Miliony ludzi na wiecie pij alkohol, a s wrd nich tak mczyni jak i kobie ty. atwo wic narobi sobie wrogw, kiedy otwarcie mwi si o drama tycznych skutkach, jakie przynosi ten zwyczaj dla naszego wiata. Nie odparcie nasuwa si jednak pytanie, jak to si dzieje, e ten najbardziej destrukcyjny ze wszystkich intoksykantw jest tolerowany przez prawo, podczas gdy niemal wszystkie inne zwalcza si z ogromn zaciekoci? By moe jestemy gotowi paci olbrzymi cen za skutki spoeczne spoywania alkoholu, poniewa to wanie dziki niemu moemy da lej kultywowa represyjny model spoeczny oparty na dominacji, ktry pozwala nam nie bra odpowiedzialnoci za otaczajcy nas wiat, tylko bka si w wiecie sztucznie podsycanych i nigdy nie zaspokajanych fantazji seksualnych? S T E R E O T Y P Y PCIOWE I A L K O H O L Jeli trudno wam w to uwierzy, pomylcie o tym, w jak duej mie rze nasze wyobraenia na temat atrakcyjnoci seksualnej ksztatuj si pod wpywem alkoholu. Jak wiele kobiet przeywa swoje pierwsze do wiadczenia seksualne w oparach alkoholu, dziki czemu od razu wkra cza na grunt dominacyjnego modelu kultury? Najmocniejszym argumen tem na rzecz legalizacji jakichkolwiek narkotykw moe by wic fakt, e spoeczestwu udao si jako przetrwa legalizacj alkoholu? Skoro za najbardziej niszczycielska uywka moe by spoywana legalnie, jaki to inny narkotyk nie mgby zosta przyswojony przez spoeczestwo?

163

P O K A R M

B O G W

Pod pewnym wzgldem olbrzymia tolerancja dla spoywania alko holu stanowi wyrnik kultury Zachodu. Wie si ona nie tylko z dominacyjnym podejciem do polityki seksualnej, ale rwnie z zamio waniem do cukru i czerwonego misa jako dwch skadnikw ywnoci odpowiadajcych zalkoholizowanemu stylowi ycia. Pomimo chwilo wych md na rozmaite diety i stopniowego wzrostu zainteresowania ywnoci naturaln, typowa dieta przecitnego Amerykanina skada si z cukru, misa i alkoholu. Nie jest ona ani zdrowa ani ekologiczna. Przyczynia si do chorb serca, niszczenia ziemi i toksycznego naogu. Krtko mwic, ilustruje wszystko to, co dzieje si z nami zego, cae na sze dziedzictwo kulturowe wynikajce z przyjcia dominacyjnego mo delu kultury. Dziki stumieniu bardziej nieokrelonych, emocjonal nych, zwyczajnie przeywanych" aspektw naszego istnienia, udao si nam osign sukcesy z dominacyjnym stylem ycia, wyraane w trium fie wysokiej technologii i metody naukowej. Zawsze mielimy pod rk alkohol, kiedy tylko potrzebowalimy kolejnego rodka dopingujcego do trzymania si wybranego przez siebie kursu. Alkohol sprzyja walecz noci, pomaga przezwyciy trem i niemiao, lecz nade wszystko od wraca nasz wzrok od autentycznych problemw jani i bolczek wiata. Dlatego niepokojcy wydaje si fakt, e delikatn sie traktatw i umw dyplomatycznych, ktre powstrzymuj nas przed nuklearnym Armageddonem, stworzono w atmosferze infantylnej podejrzliwoci i gupiej bra wury, jaka cechuje wszystkie osobowoci alkoholowe na caym wiecie.

164

10. B A L L A D A O T K A C Z A C H M A R Z Y C I E L A C H : C A N N A B I S I K U L T U R A

Nie ma drugiej takiej roliny, ktra towarzyszyaby rodzajowi ludz kiemu rwnie dugo jak konopie. Nasiona konopi i pozostaoci staroyt nych sznurw odnajdywano w najstarszych pokadach wielu euroazja tyckich osad. Dziki aktywnoci czowieka cannabis, rolina pochodzca z samego serca Azji Centralnej, rozprzestrzenia si po wiecie. Wprowa dzono j do Afryki w zamierzchej przeszoci, a jej odmiany odporne na chody ju dawno temu przetransportowano mostem ldowym do No wego wiata. Z racji jej powszechnego wystpowania i atwego przystoso wywania si do otoczenia miaa ona duy wpyw na powstawanie form spoecznych i kulturowych wizerunkw czowieka. ywica cannabis, gro madzona w lepkich czarnych kulkach, podana doustnie posiada moc zblio n do halucynogenw. Mamy wtedy do czynienia z klasycznym haszyszem. Tysice nazw, jakimi okrela si cannabis w setkach jzykw, stano wi dziedzictwo nie tylko jej bogatych kulturowych dziejw, ale rwnie jej mocy poruszania jzykiem i uruchamiania poetyckiej duszy. Asyryj ski list datowany na okolice 685 roku p.n.e. nazywa j kunubu, ale ju sto lat potem mwi si o niej jako o kannapu, co stanowi rdo greckiego i aciskiego sowa cannabis. Cannabis to bang, bengi bbnj; ganja, gangika i ganga. Japoczycy nazywaj j as, a Hottentoci dagg. Jest rwnie keifem i keefem, kerpem i m. Wielo okrele dla zioa konopnego wystpuje ju w samym slan gu amerykaskim. Jeszcze przed 1940 rokiem, zanim staa si ona ywot nym elementem biaej kultury, cannabis bya znana jako muggles, mo oter, reefer, greefa, griffo, Mary Warner, Mary Weaver, Mary Jane, Indian hay, loco weed, love weed, joy smoke, giggle smoke, bambalacha, mohasky, mu oraz moocah. Tego rodzaju okrelenia byy powtarzane niczym man tra przez lubic eksperymenty religi podklasy, ktrej wyznawcy ub stwiali weso zielon bogini. 5 2 HASZYSZ Haszysz liczy sobie adnych kilka tysicy lat, cho nie wiadomo, kiedy dokadnie zaczto zbiera i koncentrowa ywic z cannabis. Pa-

165

P O K A R M

B O G W

lenie produktw z cannabis, stanowice najskuteczniejszy i najszybszy sposb odczucia efektw jej dziaania, pojawio si w Europie stosunko wo pno. cile rzecz biorc, sam zwyczaj palenia upowszechni si do piero wtedy, gdy Krzysztof Kolumb przywiz do Europy tyto podczas powrotu ze swej drugiej podry do Nowego wiata. Jak wida, mamy tu do czynienia z sytuacj niezwyk: zwyczaj sze roko rozpowszechniony na caym wiecie pojawia si w Europie stosun kowo pno. Mona posun si jeszcze dalej w naszych stwierdzeniach i zaryzykowa tez, e Europejczycy s do oporni, jeli chodzi o rozwj strategii innowacyjnych w konsumpcji narkotykw. Dla przykadu, le watyw, czyli jeszcze jeden sposb na podawanie sobie mocnych wyci gw rolinnych, wymylili Indianie z amazoskich lasw rwnikowych, posiadajcy dostp do naturalnego kauczuku. Dziki temu sposobowi mogli eksperymentowa z rolinami, ktre z racji swego smaku lub sa bych efektw nie nadaway si do ustnego spoycia. Nie sposb powiedzie z cakowit pewnoci, kiedy po raz pierw szy wypalono cannabis oraz czy palenie naleao kiedy do zapomniane go repertuaru kulturalnego mieszkacw Starego wiata, gdzie zostao ponownie wprowadzone w czasach hiszpaskiej konkwisty. Albowiem, nawet jeli Grecy nie znali tego zwyczaju, mg by on praktykowany w Starym wiecie w czasach prehistorycznych. Wykopaliska archeolo giczne w Non Nak Tha na Tajlandii ujawniy szcztki koci zwierzcych, pochodzcych z grobw datowanych na 15000 lat p.n.e., wypenione wielokrotnie palonym materiaem rolinnym. Wspczeni mieszkacy Indii nadal lubi pali cannabis w chelum, prostej drewnianej, ceramicz nej lub steatytowej rurce, wypenianej haszyszem lub tytoniem. Pozosta je do ustalenia, od jak dawna posugiwano si tym instrumentem w In diach, ale bez wtpienia jest to metoda bardzo skuteczna. SCYTOWIE Scytowie, koczownicza grupa barbarzycw z Azji centralnej, ktra przybya do Europy wschodniej okoo 700 roku p.n.e., przyniosa ze sob zwyczaj uywania cannabis. Herodot w nastpujcy sposb opisuje ich nowoczesn metod intoksykacji, swego rodzaju szaas potu z cannabis:

166

10. B A L L A D A O T K A C Z A C H M A R Z Y C I E L A C H : C A N N A B I S I K U L T U R A

W ich [Scytw] kraju ronie pewne zioo, gdyby nie wielko i grubo, bardzo przypominajce len. Pod jednym wzgldem przewysza jednak len. Potrafi rosn dziko i na terenach uprawnych. Gdy wic Scytowie bior troch ziaren tego zioa, wpezaj pod pachty skry [do szaasu potu] i rzucaj je na rozarzone do czerwonoci kamienie, wydzielaj one z siebie dym, jakiego nie zna adna grecka ania. w dym wywouje w nich taki nastrj uniesienia, e nic tylko krzycz.
53

Gdzie indziej Herodot wspomina o jeszcze podobnej metodzie: [Scytowie] odkryli jeszcze jeden rodzaj drzew, ktrych dziwaczne owoce, kiedy wrzuci si je do ogniska, siedzc w krgu, wydzielaj z siebie silny zapach. Scytowie wdychaj ten dym i odurzaj si n i m tak jak Grecy winem. Im wicej ich wrzuc do ogniska, tym mocniej bd upojeni, a w kocu podnosz si do taca i zaczynaj piewa.
54

Przytoczone tu fragmenty z Herodota jasno wskazuj na to, e cho Scytowie wiedzieli, e inhalacja dymu z cannabis jest najskuteczniejszym sposobem na cieszenie si jego efektami, to ju nie byo im dane doko na twrczego skoku i wymyli fajk albo chelum. Dioskurides, grecki filozof natury oraz zielarz, rwnie opisa efekty dziaania cannabis, ale dopki nie odkryto efektywnych metod jego palenia, nie zagocio ono w europejskiej i amerykaskiej kulturze. INDIE I CHINY Liczne przekazy z tradycji chiskiej utrzymuj, e konopie upra wiano w niej ju w dwudziestym smym wieku p.n.e., kiedy cesarz Shen-Nung nakaza ich upraw dla potrzeb wkienniczych. History kom znany jest przypadek lekarza Hoa-tho, ktry okoo 220 roku n.e. ewidentnie zaleca przygotowywanie konopi w winie jako rodek znie czulajcy: Kiedy minie wystarczajca ilo dni albo pod koniec miesi ca pacjent odkrywa, e udao mu si wyzdrowie bez odczuwania jakie gokolwiek blu podczas operacji". 55 Cannabis stosowano w Indiach przez wiele stuleci, uznajc je za rolin dysponujc niesychan duchow moc, zanim jeszcze odkry to jak palenie wzmacnia efekty jej dziaania. Podobnie byo z opium. Nie istniej adne dokumenty wiadczce o posugiwaniu si konopia-

167

P O K A R M

B O G W

mi w Indiach przed 1 0 0 0 rokiem p.n.e., ale ju w owym czasie uznawa no je za lek, a wielo okrele, jakimi je nazywano w najwczeniejszych indyjskich farmakopeach wskazuje na to, e wiedziano o ich waciwo ciach euforycznych. Nie bya to jednak wiedza powszechna. wiado mo niezwykych cech tej roliny wesza do powszechnego obiegu do piero w okolicach X wieku n.e., na krtko przed islamskim najazdem na Indie. Cannabis miao wiele wsplnego z ezoteryczn, a wic tajemn stron muzumaskiej i hinduistycznej duchowoci. Duchowo ezote ryczna, praktyki jogiczne saddhw, kadce nacisk na bezporednie prze ywanie transcendencji - wszystko to uksztatowao si w duej mierze pod wpywem indyjskiego kultu cannabis. Tak o tym pisa J. Campbell Oman, badacz indyjskiego folkloru z dziewitnastego wieku: Z filozoficznego punktu widzenia bardzo interesujce byoby przeprow adzenie bada nad wpywem tych potnych substancji na umysy i ciaa stale zaywajcych je mnichw wdrownych. Moemy ze spor doz pewnoci zaoy, e te konopie, znane na Wschodzie od najdawniejszych czasw, przyczyniy si do rozwoju ich ywioowej wyobrani. 5 6 CANNABISOWY STYL K U L T U R O W Y Oman dotyka tu bardzo wakiej kwestii: W jakiej mierze styl ycia caej kultury moe by przesiknity postawami i przekonaniami wy ksztaconymi pod wpywem dziaania danej psychoaktywnej roliny lub narkotyku? Co jest na rzeczy w twierdzeniu, e style architektoniczne i motywy rzemiosa mogolskiego Delhi oraz dziesiciowiecznego Isfahanu nosz lady inspiracji haszyszowymi wizjami. Z rwnym przeko naniem mona powiedzie, e alkohol uruchomi rozwj form spoecz nych i wizerunkw kulturowych jani w Europie feudalnej. Zaoenia estetyczne i style artystyczne s bowiem naturaln ekspresj poziomu i rodzaju wiadomoci sankcjonowanego przez dan kultur. Ten za bdzie dobitnie rni si w zalenoci od dominujcej w niej uywki. Kultury dominujce nie znosz kwiecistoci sztuki. Drani je tro skliwe wysmakowany styl osobisty. Dlatego takie kultury dominacyj ne, ktre nie wyksztaciy ywych tradycji posugiwania si rolinami rozpuszczajcymi uwarunkowania spoeczne, uznaj ten styl za kobie-

168

10. B A L L A D A O T K A C Z A C H M A R Z Y C I E L A C H : C A N N A B I S I K U L T U R A

cy. Natomiast zaciekawionych nim mczyzn nazywaj homoseksu alistami. S to zazwyczaj ci mczyni, ktrzy nie akceptuj kanonw mskich zachowa wyznaczonych przez kultury posugujce si stra tegi dominacyjn. Pojawienie si w latach szedziesitych w Stanach Zjednoczonych dugowosych mczyzn, majcych sabo do marihu any, stanowi podrcznikowy przykad importu kobiecych wartoci pod wpywem zwikszonej iloci przypadkw korzystania z tej roliny. Nie dziwi te gwatowna reakcja, jak na t drobn zmian obyczajw wy kazywao mskie ego, obawiajce si przywrcenia stosunkw partner skich w zachowaniach czowieka. Skoro ju jestemy przy tej kwestii, warto zauway, e cannabis posiada zarwno msk jak i esk posta. Osoby uprawiajce je dla osobistego uytku, w trosce o uzyskanie jego narkotycznych mocy pie lgnuj i upowszechniaj eskie osobniki. Dzieje si tak dlatego, e to u eskich rolin wytwarza si ywica. Nie ma wic adnego poytku z mskich osobnikw. Na dodatek, jeli mskiemu osobnikowi uda si zapodni eskiego osobnika, u tego drugiego wczy si program" ro dzenia ziaren i ustanie produkcja ywicy. Jest zatem cudownym zbie giem okolicznoci, e te subiektywne skutki spoywania cannabis oraz troska i uwaga, jakich potrzeba do wytworzenia dobrej ywicy, akcentu j szacunek naleny wartociom kobiecym. Spord wszystkich rolin psychoaktywnych yjcych na ziemi to wanie cannabis, tu obok grzybw, promuje wartoci spoeczne i po ziomy sensoryczne typowe dla pierwotnych spoeczestw partnerskich. Nie ma innej odpowiedzi na pytanie, dlaczego w naszej kulturze canna bis bywa zaciekle atakowana, mimo przygniatajcej dokumentacji m wicej o tym, e ze wszystkich uywek jest najbardziej dobroczynna. Skutkw spoecznych jej spoywania nie da si porwna do katastro falnych efektw picia alkoholu. Niemniej, kultura dominujca traktuje j jak blunierstwo, poniewa uczy ona ludzi kwestionowania zastanych wartoci i autorytetw. Z racji swych delikatnych efektw psychode licznych cannabis, gdy stanie si czci czyjego stylu ycia, sprawia e dana osoba intuicyjnie czuje zwizek z mniej ambicjonalnymi i w mniej szym stopniu opartymi na konkurencji wzorami zachowa spoecznych. Nic wic dziwnego, e marihuany nie toleruje si w biurach, podczas gdy

169

P O K A R M

B O G W

stale jest tam serwowana kawa, wzmacniajca wartoci kultury przemy sowej. Organizacja spoeczna oparta na cisej hierarchii i typowo sam czych wartociach doskonale zdaje sobie spraw z tego, jakie zagroe nie stanowi dla niej marihuana. To gwny powd, dlaczego z legalizacj marihuany s takie kopoty. Jej uprawomocnienie mogoby podmy fun damenty egoistycznego systemu dominujcych wartoci spoecznych. A przecie dziki legalizacji i opodatkowaniu cannabis mona by stworzy pokane podstawy dla pokrycia pastwowego deficytu. Wo limy jednak wydawa miliony dolarw na tpienie marihuany, tworzc tym samym nastrj powszechnej podejrzliwoci oraz kreujc klas per manentnych kryminalistw ze rodowisk, ktre pod innym wzgldem przestrzegaj prawa bardziej ni jakakolwiek inna grupa spoeczna. Niech, jak odczuwa wspczesne spoeczestwo do konsumentw cannabis, to tylko przykryta cienkim paszczykiem pogarda dla warto ci wsplnotowych i kobiecych. Jak inaczej wytumaczy nieustannie po jawiajc si w mediach krytyk psychodelikw i eksperymentw spoecz nych z lat szedziesitych? Strach odczuwany przez establishment przed dziemi-kwiatami mona zrozumie dopiero wtedy, gdy zacznie si je po strzega jako wspczesnych przedstawicieli archaicznego mylenia, opar tego na nieuprzywilejowanych pod wzgldem pciowym zwizkach part nerskich oraz kadcych nacisk na wartoci inne ni ego. KLASYCZNE CANNABIS Rzymski historyk natury, Pliniusz (23-79 r. n.e.), przytacza frag ment z Demokryta dotyczcy roliny nazywanej thalassaegle i potamaugis, ktr liczni badacze utosamiaj z cannabis: Kiedy si j zaywa w napoju, wywouje delirium, a wraz z nim ulotne wizje o jak najbardziej niezwykej naturze. Powiada, e theangelis ronie na grze Libanus w Syrii, w acuchu grskim Dicte na Krecie oraz w Ba bilonie i Susie w Persji. Magowie po jej spoyciu uzyskuj moc wieszczenia. Gelotophyllis jest z kolei rolin znalezion w Bactrianie i na brzegach Borysthenesu. Spoyta z mirr i winem powoduje wszelkiego rodzaju wizje, wywoujc salwy miechu. 5 7 yjcy w pierwszym wieku Dioskurides dostarczy znakomitego opisu cannabis. Wspomina w nim o jego roli w produkcji sznurw i me170

10. B A L L A D A O T K A C Z A C H M A R Z Y C I E L A C H : C A N N A B I S I K U L T U R A

dycynie, ale nie rzecze ani sowa o jego waciwociach odurzajcych, poniewa klimat na Bliskim Wschodzie i w wiecie arabskim sprzyja uprawom konopnym, a Islam zarezerwowa dla nich miejsce uprzywi lejowane wzgldem alkoholu, dla wielu osb cannabis stao si ulubio n uywk. Sabo do haszyszu i cannabis ju w czasach Proroka miaa dug tradycj. By moe dlatego, Mahomet zakaza swym wiernym pi cia alkoholu, podczas gdy spoywanie haszyszu podda teologicznej dys pucie. Okoo roku 950 n.e. haszysz sta si wystarczajco popularny, by zaj istotne miejsce w literaturze tego okresu. Spotyka si te z zajad krytyk zwolennikw kultury dominujcej, ktrej znakomity przykad znajdujemy w nastpujcym, jednym z najwczeniejszych opisw uza lenie od tej roliny: Pewien muzumaski kapan podczas swej pomienistej przemowy przeciw uywaniu bengu", roliny wywoujcej senno i odurzenie, tak dalece da si ponie emocjom, e a rzuci w zgromadzonych ludzi w meczecie zawinitek z zakazan substancj , od ktrej sam by uzaleniony. Wytrcony z rwnowagi krzycza: Oto demon, oto wrzd, o ktrym wam mwiem. Poniosa go sia moich sw. Miejcie si na bacznoci, aby nie przylgn do ktrego z was i nie powid was na pokuszenie". Nikt nie mia odwagi go nawet tkn. Po wygoszonym kazaniu arliwy sofista odzyska swj beng". 5 8 Jak wida z tej opowieci, ego monoteisty potrafi wbi si na wyy ny absurdu tylko po to, by mg on dalej y w zudzeniach. CANNABIS A J Z Y K OPOWIECI Cannabis to rolina penica wiele funkcji. Bardzo wczenie zwr ciy na ni uwag ludy zbieracko-owieckie, taktujc j jako materia tkacki, z ktrego pleciono te sznury. Ale w przeciwiestwie do in nych tego rodzaju rolin, lnu w Azji rodkowej czy chimbiry w Amazo nii, cannabis dodatkowo posiada waciwoci psychoaktywne. Co cie kawe, we wspczesnym jzyku angielskim [podobnie jak w polskim Przyp. tum.] okrelenia nawizujce do mwionych opowieci cz sto posuguj si metaforami tkackimi. Opowieci si plecie", snuje", tka". Kamstwa s grubymi nimi szyte". Szuka si dziury w caym".

171

P O K A R M

B O G W

Czy owa zbieno sownictwa odzwierciedla pradawny zwizek pomi dzy psychoaktywnymi konopiami a procesami intelektualnymi odpo wiedzialnymi za odkrycie sztuki tkania i snucia opowieci? Wydaje mi si to cakiem prawdopodobne. To wanie cannabis mogo przej rol, jak w dawnych kulturach Bliskiego Wschodu peniy wite psylocyby. Mimo e do tej zmiany warty doszo dawno temu, jej wspczesnym pokosiem jest nieodmienny wpyw marihuany na tworzenie si part nerskich zwizkw spoecznych. Niewykluczone te, e coraz wiksza popularno, jak cieszya si marihuana w spoeczestwie wedyjskim, a nastpnie w islamie powstrzymywaa gwatowny rozwj wartoci dominacyjnych. Z pewnoci za przyczynia si do powstania wielu nur tw heterodoksyjnych, jak sziwaizm w hinduizmie i sufizm w islamie, ktre nie wypieray si swoich zwizkw z marihuan jako rdem reli gijnego natchnienia, posiadajcym bardzo kobiece zabarwienie. Udzia cannabis w yciu spoeczestwa europejskiego jest niesy chanie skomplikowany. Dziki Marco Polo, podrnikowi, ktry w daw nych czasach rozpala wyobrani Europejczykw swymi relacjami z dalekich wypraw do krain Wschodu, uzyskalimy pierwszy, a zarazem najchtniej czytany opis posugiwania si haszyszem w Oriencie. Poja wia si on w opowieci o Starcu z Gry", Ibn el Sabahu, ktry zasy n jako przywdca zbrodniczego kultu haszyszynw, czyli okrytej z saw sekty asasynw. Jak gosi legenda, kady mody mczyzna, kt ry zapragn przystpi do tej sekty, otrzymywa spore dawki haszyszu, po czym by zabierany do sztucznego raju" - ukrytej doliny, gdzie znaj doway si liczne egzotyczne ogrody, tryskajce rda i powabne mode kobiety. By wtedy informowany, e jeli chce powrci do tej wymarzo nej krainy, musi zgodzi si na swj udzia w planowanych mordach po litycznych. Niektrzy badacze kwestionuj prawdziwo tej opowieci, niemniej przez kilka stuleci krya ona po Europie, przyczyniajc si do zej reputacji cannabis. Okoo piciuset lat po mierci Marco Polo francuscy zarzdcy Egip tu bezskutecznie prbowali przej kontrol nad produkcj i sprzeda przetworw cannabis. W odpowiedzi na wprowadzone przez nich zaka zy greccy szmuglerzy natychmiast rozwinli lukratywny nielegalny biz nes, przywoc haszysz do Egiptu.

172

10. B A L L A D A O T K A C Z A C H M A R Z Y C I E L A C H : C A N N A B I S I K U L T U R A

Pod wzgldem militarnym napoleoska ekspedycja do Egiptu oka zaa si klap, natomiast przyczynia si do owocnej wymiany midzy kulturowej. Napoleon zabra ze sob do Egiptu wymienit bibliotek oraz stu siedemdziesiciu piciu badaczy, ktrzy obserwowali, spisywali i zbierali wszelkie informacje na temat miejscowej kultury i jzyka. Wy siek ten zaowocowa publikacj dwudziestoczterotomowego dziea pt. Description d'Egypte, ktre ukazao si w latach 1809-1813. Dzieo to stao si inspiracj dla szerokiej rzeszy ksiek podrniczych. Miao te pokany wpyw na europejsk wyobrani. O R I E N T O M A N I A A POJAWIENIE SI CANNABIS W EUROPIE W czasach, gdy Napoleon zwalcza popularno cannabis w Egip cie, w Europie doszy do gosu nowe siy intelektualne. Romantyzm, orientomania oraz fascynacja psychologi i wszystkim co paranormalne, wraz z utrwalonym wczeniej u klasy wyszej zamiowaniem do opium i laudanum, czyli nalewki opiumowej, stworzyy odpowiedni klimat do poznawania osawionych urokw haszyszu przez ciekawskie, niekon wencjonalne dusze. Dziewitnastowieczne podejcie do narkotykw, tak pod wzgldem prawnym jak intelektualnym, drastycznie rnio si od postawy z naszych czasw. Korzystanie z opium i haszyszu nie byo za kazane. Poza tym, rodki te nie otaczaa aura niesawy. Europa od dawna znaa ju uroki tytoniu i kawy. Spoywanie ich stao si nieodczn czci europejskich rytuaw. Nikogo wic nie dziwiy ekstrawaganckie opowieci podrnikw mwice o narkotykowych rozkoszach i spazmach transcen dentalnej ekstazy. Zachcay one do eksperymentw z cannabis. Naturaln kolej rzeczy, na pocztku lat czterdziestych dziewit nastego wieku Thophile Gautier, Baudelaire, Gerard de Nerval, Dumas i Balzac, wraz z pokan grup rzebiarzy, malarzy oraz innych przed stawicieli francuskiej cyganerii, stworzyli Club des Hachischins", ktry z upywem lat zyska wielk saw. Czonkowie klubu spotykali si raz w tygodniu w pokrytych adamaszkiem pokojach Hotelu Luzan na pary skiej wyspie St.-Louis, gdzie mieli okazj kosztowa zelowany algierski haszysz, dawamesc, dostarczany przez podrnika i psychiatr, J.J. Mo reau de Toursa. Spotkania te gromadziy szanowanych literatw, ktrzy w yciu publicznym osignli sukces i nie obawiali si korzysta z haszy-

173

P O K A R M

B O G W

szu w celu poznawania zakamarkw swojej psyche. Co ciekawe, kilka lat pniej, w 1848 roku, studenci uczestniczcy w paryskim powstaniu nosili ze sob transparenty domagajce si powszechnej dostpnoci cannabis i eteru. Pierwszym Anglikiem, ktry omieli si napisa ksik o pot nym indyjskim ziole, ganji, by lekarz W.B. O'Shaughnessy. Opisa jej uytkowanie w swej Bengal Pharmacopeia. W ten sposb cannabis we sza do angielskiej praktyki medycznej, stajc si czci inwentarza ka dej angielskiej apteki. Relacja pomidzy opium a haszyszem i jej wpyw na ksztatowanie si europejskiej wyobrani ma charakter zoony i synergiczny. Opium stosowano znacznie wczeniej, bo ju pod koniec istnienia staroytnego Egiptu i Grecji minojskiej. Odegrao ono istotn rol w schykowej fazie religii minojskiej. Cannabis wprowadzono do Europy znacznie pniej i to gwnie dziki poszukiwaczom niezwykych przey, ktrzy wcze niej raczyli si opium. Chocia cannabis raczono si na wschodzie od wielu stuleci, jest wielce prawdopodobne, e ledwie garstka Europejczykw wiedziaa o je go istnieniu, zanim okoo 1290 roku Marco Polo opisa swe sensacyj ne przygody. Nie zmienio to wszake wiele, jeli chodzi o kwesti ko rzystania z tej roliny na terenach Europy. Co prawda, niemiecki lekarz, Johannus Weier, wspomina o tym, e w szesnastym wieku grupki cza rownic raczyy si haszyszem, nic jednak nie wskazuje na to, by alchemi cy posikowali si t substancj w swych laboratoriach. Sytuacja ulega zmianie dopiero w 1840 roku, kiedy zaczli j popularyzowa 0'Shaughnessy, oraz Francuz, Aubert-Roche. W 1845 roku J.J. Moreau de Tours opublikowa dzieo Du Hachisch et de l'Alienation Mentale (Haszysz i choroba psychiczna). Zawarty w nim szczegowy opis dziaania haszyszu rozbudzi zainteresowanie lekarzy i literatw, przyczyniajc si do fali eksperymentw. Jednake ta nowa moda raczej nie wysza poza paryskie krgi, po ktrych porusza si sam Moreau. Szalestwo na punkcie spoywania haszyszu nie zawadno dziewitnastowieczn Europ. Ograniczao si gwnie do terenw Azji rodkowej i Bliskiego Wschodu.

174

10. B A L L A D A O T K A C Z A C H M A R Z Y C I E L A C H : C A N N A B I S I K U L T U R A

CANNABIS A D Z I E W I T N A S T O W I E C Z N A A M E R Y K A Myliby si ten, kto by sdzi, e to Anglicy lub Francuzi jako pierw si rozwinli literatur powicon urokom i fantasmagoriom haszyszu, prekursorami w tym zakresie byli Amerykanie, ktrzy brali przykad z angielskich opiumistw, Coleridge'a i De Quinceya. Std te ich styl peen by opisw rozkoszy i horrorw" zwizanych z naogiem, ktre zapewniy De Quinceyowi poczesne miejsce w wiatowym dziedzictwie kulturowym. Tamci pisarze byli przekonani, e cannabis dostarcza po raajcych objawie o charakterze metafizycznym. Dla osb yjcych we wspczesnych czasach jedzenie haszyszu, za wyjtkiem okazjonalnych ciasteczek witecznych, jest prawie nieznane. Powszechnie uwaa si, e cannabis naley pali. Inaczej byo w dziewitnastowiecznej Europie, ktrej mieszkacy spoywali haszysz pod postaci sodyczy sprowadza nych z Bliskiego Wschodu. Opisywane przez nich wizje nie pozostawiaj wtpliwoci, e bya to bardzo skuteczna metoda, jeli chodzi o penetro wanie wewntrznych krain wiadomoci i wyobrani. Pierwszy tego ro dzaju opis puci do druku w 1854 roku, w miesiczniku Atlantic Mon thly, amerykaski podrnik, Bayard Taylor: Natychmiast pozbyem si uczucia ograniczenia, zamknicia si w wiecie zmysw zalenych od parametrw mego ciaa. Wszystkie mury, ktre wczeniej cigay mnie do rodka mego jestestwa, od razu legy w gruzach. Przestaem myle o swej postaci. Porzuciem jakkolwiek ide formy, albowiem czuem, e przebywam w olbrzymiej przestrze ni... ducha (a moe powinienem rzec demona?) haszyszu, ktry wzi mnie we wadanie. Unosiem si na fali jego iluzji, dryfujc gdziekolwiek mnie nis. Zaczy przeszywa mnie coraz bardziej gwatowne dreszcze, doprowadzajc do granic wytrzymaoci rozkoszy. Otaczao mnie morze wiata, na ktrego tafli odbijay si harmonijne kolory. Gdy amicym jzykiem usiowaem przekaza wpatrzonym we mnie znajomym swe wasne uczucia, znalazem si nagle u stp wielkiej Piramidy Cheopsa. Stokowate, zociste bloki, piy si do gry wysoko, tworzc zudzenie, e podtrzymuj bkitne niebo. Zapragnem wspi si po nich i w tej samej chwili znalazem si na samym szczycie, spogldajc z gry na pola pszen icy i gaje palmowe. Lecz oto nagle mj wzrok spocz na samej podstawie

175

P O K A R M

B O G W

piramidy. Nie mogem wyj ze zdziwienia, ale nie skadaa si ona z wa pienia tylko olbrzymich kwadratowych bel tytoniu Cavendisha! Brak mi sw, jak wielkie towarzyszyo mi uczucie absurdu. Zwijaem si na krzele w porywach miechu, ktry znikn wraz z t niedorzeczn wizj. Jej mie jsce zaja inna, nie mniej cudowna, acz postrzpiona wizja. Im bardziej staram si j przywoa, tym silniej dociera do mnie, tworzc cudown sie wielu wrae, ktrych wspaniao rozpaczliwie staram si uchwyci moim niedoskonaym jzykiem. Poruszaem si po pustyni, ale nie na dromaderze, tylko w barce z masy perowej, zdobionej klejnotami o niezwykym poysku. Piasek skada si z drobin zota. Mj statek posuwa si po nim bezszelestnie. Wok mnie roztaczay si cudowne zapachy i harmonie, ktre Beethoven mg widzie tylko w swoich snach. Wszystko pachniao, poyskiwao blaskiem i rozbrzmiewao muzyk. Nie byem w stanie uj tego zmysami. Pamitam, e dane mi byo ujrze szereg tcz lnicych jak klejnoty, poyskujcych ametystem, szafirem, szmaragdem, topazem i rubinem. Byy ich tysice, dziesitki tysicy, oszaamiajce mnie swym widokiem, kiedy z zawrotn szybkoci pynem pod ich arkada mi. Ogarn mnie sza zmysw, tym doskonalszy, e zadawalajcy kade moje pragnienie. Lecz poza wszystkim mj umys wypeniao nieogra niczone poczucie triumfu. 5 9 Obcujc z takim opisem, nie sposb dziwi si temu, e sztucz ne raje" przemawiay do wyobrani romantykw. Rzeczywicie, roman tycy, wraz z ich olbrzymi fascynacj zmiennymi nastrojami natury i wraliwoci, ktr ich krytycy okrelali jako kobiec", nosili wszelkie oznaki przedstawicieli odrodzonego, partnerskiego modelu ycia spo ecznego. Reporta Bayarda Taylora wprowadza nas do krlestwa wsp czesnej literatury narkotykowej oraz wartoci wychodzcych naprzeciw zjawisku intoksykacji. Taylor znajduje si pod wraeniem pikna, mocy i oglnej gbi informacji zawartych w tym dowiadczeniu. Nie wykazuje si postaw hedonistyczn. Interesuje go wiedza. Podobnie jak my, szuka w stanach narkotykowych odpowiedzi na zagadki ludzkiej psychologii. PRZEMIANY W PODEJCIU DO N A R K O T Y K W Wyksztaconego konsumenta opium i haszyszu z dziewitnastego wieku cechowaa postawa naukowa". Osoby testujce na sobie te sub-

176

10. B A L L A D A O T K A C Z A C H M A R Z Y C I E L A C H : C A N N A B I S I K U L T U R A

stancje czyniy tak w celu rozpalenia twrczej wyobrani" lub pozy skania z grubsza nieokrelonego natchnienia". Podobne motywy to warzyszyy konsumentom marihuany spod znaku Beat Generation, poprzedzajcym ich artystom jazzowym i wzorujcych si na nich rock manom. Niewiele mitw kultury undergroundowej wywouje tak siln niech jak ten, e marihuana moe sprzyja twrczemu stylowi ycia. Niezalenie od tego, nadal sporej czci spoecznoci zaywajcej canna bis przywieca taka idea. Farmakologiczne cechy tej substancji stanowi tylko jeden z pa rametrw jej uytkowania. Innym, nie mniej istotnym, jest osobiste nastawienie" uytkownika, by uy tu szczliwego sformuowania Leary'ego i Metznera. Popularne obecnie w Stanach, rekreacyjne" uy wanie tego specyfiku, sprzyja atmosferze, ktra trywializuje jego warto ci poznawcze. Marihuana, kiedy stosuje si j w maych dawkach, od dziauje na centralny ukad nerwowy w ten sposb, e jest odczuwana jako dostarczycielka sztucznej stymulacji lub energii, ktra moe by kierowana na zewntrz pod postaci aktywnoci fizycznej zmierzaj cej do ekspresji lub zgaszenia tej energii. Ten fakt farmakologiczny ley u podstaw szalestw towarzyszcych rekreacyjnemu, legalnemu czy nie legalnemu spoywaniu marihuany. By moe dlatego konsumpcja mari huany i innych tego rodzaju uywek zazwyczaj odbywa si w otoczeniu penym ludzi, haasu i bodcw wzrokowych. Nasza kultura postrzega korzystanie z narkotykw dla potrzeb wasnych jako przejaw postawy cokolwiek dwuznacznej moralnie. Wi cej, jeli kto zaywa je w samotnoci, sam pono prosi si o koszmar. Rwnie negatywne skojarzenia wywouj wszelkie zachowania maj ce na celu introspekcj. Zupenie inaczej to wygldao w czasach archa icznych. wczeni szamani posugiwali si rytuaami, odosobnieniami i deprywacjami sensorycznymi do podrowania po wiecie duchw i przodkw. Cannabis, gdy traktuje si je jako zwyky towar lub uyw k, ulega straszliwej trywializacji. Jednake, bez wtpienia, jej wiadome uywanie jako substancji majcej na celu przemian wiadomoci potra fi uruchamia pene spektrum efektw psychodelicznych, jakie przypi suje si dziaaniu halucynogenw.

177

P O K A R M

B O G W

FITZ HUGH LUDLOW Nastpnym po Bayardzie Taylorze wielkim komentatorem niezwy kych zjawisk wywoywanych przez haszysz, by Fitz Hugh Ludlow. Ten prawie nieznany bon vivant dziewitnastowiecznej literatury zapoczt kowa tradycj powieci farmakologicznej, ktrej pniejszymi prominent nymi przedstawicielami byli William S. Burroughs i Hunter S. Thompson. Ludlow rozpocz eksperymenty naukowe w 1855 roku, na zabawie stu denckiej w Union College, gdzie by studentem pierwszego roku: Siedziaem przy stoliku, gdy przeszed mnie dreszcz. Podaem swj kubek pani M'llvaine, by napenia go ponownie. Ta za nalaa mi do pena napj, co bawi i rozczula. Och, jake byem zdziwiony obserwujc ten gest, co zdawa si trwa cae lata! ciany zdyy w tym czasie zaroi si sta dem roztaczonych satyrw. Chiscy mandaryni miali si z byle czego po ktach. Ja sam za odczuem przemon potrzeb opuszczenia stolika, zanim czymkolwiek si zdradz. 6 0 Znajdujemy u Ludlowa cudown kwintesencj wszystkiego, co gupkowate, w podejciu transcendentalnym. Ludlow stwarza posta li terack przypominajc poet Johna Shadea z powieci Nabokova Blady ogie. Bohatera, ktry pozwala n a m lepiej si pozna, ni to si mu sa memu kiedykolwiek uda. Na poy geniusz, na poy szaleniec, plasuje si gdzie pomidzy kapitanem Ahabem a P.T. Barnumem. Jest takim Mar kiem Twainem znajdujcym si pod wpywem haszyszu. Jego wyzwolo na, pseudonaukowa otwarto w przemierzaniu piaszczystej krainy ha szyszu posiada w sobie niewtpliwy urok: W jak duym stopniu haszysz rozwietla najgbsze arkana umysu to pytanie, na ktre mona znale dwie przeciwstawne odpowiedzi. Czowiek, ktry nie wierzy w nic, czego nie da si uchwyci organami zmysw, instynktownie wycofa si do fortecy, jak mu si zdaje, zdrowego rozsdku, by krzycze z niej: szalestwo! szalestwo!". Bdzie odrzuca wszelkie pojawiajce si pod wpywem haszyszu przeycia, niezalenie od ich intensywnoci, jako widoczne przejawy utraty rozsdku. Istnieje wszake jeszcze inna kategoria ludzi, ktrzy, cho wierz w olbrzymi rol cielesnych zmysw, jeli chodzi o odywianie i pielgnowanie swej istoty, uwaaj e nie stanowi one wyroczni na te-

178

10. B A L L A D A O T K A C Z A C H M A R Z Y C I E L A C H : C A N N A B I S I K U L T U R A

mat rzeczywistoci, dajc jedynie pozory zjawisk trafiajcych do ludzkiego umysu. Ludzie ci bd uwaa, e umys, jedyny w t y m wiecie suweren obdarzony autorefleksj, ma prawo i moliwo zwracania si ku sobie sam emu w poszukiwaniu odpowiedzi na zdumiewajce tajemnice wiata... Posugujc si podobn argumentacj, bd zakada moliwo od krycia w tym niezwykym stanie wiadomoci pewnej prawdy, czy te zbioru prawd o umyle, ktrych nie sposb pozna w codziennej rzeczywistoci.
61

CANNABIS W D W U D Z I E S T Y M WIEKU Na samym pocztku los umiechn si do konopii w USA. Nie nadawano im szczeglnego rozgosu ani nie przeladowano jej uyt kownikw. Sytuacja ulega radykalnej zmianie w latach trzydziestych XX wieku, kiedy Harry J. Anslinger, amerykaski komisarz ds. narkoty kw, rozpta publiczn histeri. Wszystko wskazuje na to, e Anslinger dziaa w duej mierze na zlecenie amerykaskich spek chemicznych i petrochemicznych zainteresowanych eliminacj konopi jako potencjal nej konkurentki na rynku substancji nawilajcych, ywnoci, materia w plastycznych i wkienniczych. 6 2 Anslinger, a wraz za nim prasa brukowa, nazwa cannabis zioem mierci". Potentat medialny William Randolph Hearst postara si o to, by do powszechnego obiegu weszo sowo marihuana", kojarzce kono pie z nielubian przez wikszo spoeczestwa amerykaskiego ludno ci o ciemnej karnacji skry. W midzyczasie nauka nie bya w stanie poradzi sobie z falsyfikacj dowodw wiadczcych o rzekomej szko dliwoci naogu cannabisowego. Jednak rzd szed w zaparte, zgodnie ze star sprawdzon regu, e Cezar syszy tylko to, co jest mu mie". Na przekr presjom i represjom w Ameryce notuje si stay wzrost spoycia cannabis i mona powiedzie, e obecnie jest to jej najwikszy produkt rolny. Przyczynia si on w znacznej mierze do tego, co okrelam mianem odrodzenia archaicznoci". wiadczy to o tym, e jeli znajdzie si odpowiednie narzdzie dla stale w nas obecnego pragnienia przy wrcenia psychologicznej rwnowagi waciwej spoeczestwom part nerskim, nic nie jest w stanie go powstrzyma. Tymczasem cannabis po siada cechy race wspczesne buruazyjne wartoci wanie dlatego, e

179

P O K A R M

B O G W

wspieraj one wspomniane tutaj odrodzenie archaicznoci". Osabiaj si ego, podwaaj sam ide wspzawodnictwa, namawiaj do kwe stionowania autorytetw i upowszechniaj przekonanie o relatywnym znaczeniu spoecznych wartoci. Nie ma drugiej takiej substancji, ktra by w rwnym stopniu zaspa kajaa archaiczn tsknot za poluzowaniem ogranicze, jednoczenie nie naruszajc codziennych struktur spoecznych. Gdyby kady alko holik pali trawk, gdyby kady palacz cracku pali trawk, gdyby ka dy palacz papierosw pali trawk, zmniejszyyby si negatywne kon sekwencje spoeczne problemu narkotykowego". Niestety, w naszym spoeczestwie nie potrafimy przyswoi sobie idei prawa kadego z nas do wyboru swego naogu, prawa, ktrego wyegzekwowanie z upywem lat stanie si nieuchronne.

180

I I I

PIEKO

11. BOGO B U D U A R U : CUKIER, KAWA, HERBATA I C Z E K O L A D A

W zamierzchych czasach nasi przodkowie, zmuszeni przez zmia ny klimatu i niedobr zasobw, nauczyli si testowania produktw na turalnych ze swego otoczenia jako potencjalnych rde pokarmu. Zwy czaj ten kontynuuj wspczesne ssaki naczelne, na przykad pawiany, podchodz ostronie do wczeniej nieznanych rde poywienia, naj pierw sprawdzajc ich wygld i zapach, nastpnie za wkadajc je do ust i trzymajc bez poykania. Po pewnym czasie albo je poykaj albo wy pluwaj. Podobnie zachowywali si nasi przodkowie. Rzecz jasna, musi istnie rwnowaga pomidzy odrzucanym pokar mem, ktry mgby stanowi powane zagroenie dla zdrowia i zdolnoci reprodukcyjnych jednostki, a koniecznoci posiadania jak najobszerniej szych rde poywienia. Zgodnie z logik ewolucji, w sytuacji niedobo rw ywnoci najwiksze szanse na sukces ewolucyjny maj zwierzta potrafice przyswoi sobie jak najwicej rodzajw niepenowartociowej ywnoci. Innymi sowy, sytuacja ta wymusza na kadym zwierzciu zmian dotychczasowej definicji tego, co nadaje si do jedzenia. POSZERZENIE SMAKU Nabywanie smaku jest wyuczonym procesem, w ktrym uczest nicz czynniki zarwno psychologiczne jak i biochemiczne. Jest to nie zwykle skomplikowany proces, z jednej strony zakada przezwycienie dotychczasowych nawykw, wykluczajcych potencjalnie nowe rdo pokarmu jako zbyt egzotyczne, niebezpieczne lub kojarzce si z wy rzutkami spoecznymi, z drugiej strony za adaptacj do egzotycznych pod wzgldem chemicznym pokarmw. Uczestnicz w n i m rne od ruchowe systemy, takie jak na przykad ukad immunologiczny, a take mechanizmy psychologiczne, takie jak na przykad ch przyswojenia nowego rda pokarmu z przyczyn spoecznych. Jeli chodzi o roliny halucynogenne, zmieniaj one swj wizerunek i rol spoeczn natych miast po zaakceptowaniu ich przez spoeczestwo. Pamitajmy wszake
0

tym, e halucynogeny znajduj si na samym kracu tej skali.

183

P O K A R M

B O G W

Co jednak powiemy o niezliczonych rolinach przypadajcych nam do gustu, lecz nie posiadajcych istotnych wartoci spoywczych ani nie wykazujcych si nadmiern psychoaktywnoci? Zdarza si, e one rwnie staj si czci nawykw ywieniowych. Niektre z nich w cza sach rzymskich traktowano jako egzotyczne towary luksusowe, dostp ne wycznie wskiej klasie prniaczej, ktre w pniejszej epoce, po przez ich gwatown eksploracj, kolonializm i rozwj merkantylizmu, przyczyniy si do powstania wielkiego europejskiego imperium w miej sce introwertycznej, redniowiecznej cywilizacji. Rnorodno nadaje yciu pikanterii" gosi popularne stwier dzenie. Niemniej jednak, gdybymy mieli przyjrze si wpywowi rolin i produktw rolinnych na dzieje rodzaju ludzkiego, powiedzielibymy raczej, e to Przyprawy nadaj yciu rnorodnoci". Najlepszym tego przykadem s burzliwe losy redniowiecza, epoki, ktra po zmierzchu Cesarstwa Rzymskiego najsurowiej egzekwowaa reguy dominacyjnego modelu ycia spoecznego. Nie bdzie przesad jeli stwierdzimy, e to wanie w tej epoce, jak nigdy wczeniej i nigdy pniej, populacja ludz ka borykaa si z niedoborem substancji narkotycznych i bodcw che micznych. Przez bardzo dugi okres czasu w Europie tumiono rno rodno, stanowic podstaw wszelkiej nauki i zapobiegajc nudzie. Europejskie spoeczestwo redniowieczne naleao do najbar dziej rygorystycznych, neurotycznych i niechtnych kobietom w dzie jach wiata. Cechoway je ciasnota umysu, nagminne moralizatorstwo i represja seksualnoci. Byo to spoeczestwo przykute do ziemi, rzdzone przez artretycz nych samcw, jedzcych naogowo woowin, ubierajcych si w sukien ki, ale tumicych kobieco. Nic wic dziwnego, e to wanie w rednio wiecznej Europie pojawia si obsesja na punkcie przypraw i barwnikw, czyli substancji, ktre trudno uzna za rewolucyjne. Przyja ona tak monstrualn posta, e podporzdkowano jej szkutnictwo, nawigacj, bankowo oraz handel. Przyprawy nadaway ywnoci nieznanej dotd rnorodnoci, natomiast dziki barwnikom i egzotycznym materiaom doszo do rewolucji, tyle e w modzie.

184

1 1 . BOGO B U D U A R U : C U K I E R , K A W A , H E R B A T A I C Z E K O L A D A YCIE BEZ P R Z Y P R A W

Ludziom, ktrzy jak my, urodzili si w spoeczestwie dobroby tu penym zmysowych podniet i odbiornikw telewizyjnych o wyso kiej rozdzielczoci, trudno wyobrazi sobie tp nud, jaka panowaa w wikszoci dawnych spoeczestw. Cay blask dawnych wielkich spo eczestw opiera si na rnorodnoci wystrojw: barw, tkanin, mate riaw i budowli. Blask ten by w przewaajcej mierze domen wad cy oraz dworu. Nowoczesno kostiumw i wystroju dworu stanowia bezporedni oznak potgi jego wadcy. Tak wygldaa sytuacja, kiedy w pnym redniowieczu rodzca si buruazja zacza importowa do Europy barwniki i przyprawy, jedwabie i pikne rkodziea. Sam mogem przekona si jak wielka jest moc tej wielobarwnoci, gdy pojechaem do grnej Amazonii prowadzi badania terenowe. Chwi le spdzone w dungli nie daway mi zapomnie o yciu miejskim, jego zgieku i natoku. Okrutnie za nim tskniem. Tak jakbym by na odwy ku. W cigu zaledwie kilku tygodni udao mi si stworzy ca list pla nw dotyczcych restauracji, ktre chc odwiedzi po powrocie z dun gli, muzyki, ktr chc usysze, filmw, ktre chc zobaczy. Pewnego razu udaem si do wioski po pozwolenie na zbir rolin rosncych na terytorium plemiennym. Jedynym produktem cywilizacji by w niej ka lendarz cienny przywieziony z Iquitos, dumnie zdobicy chat wodza pokryt strzech. Podczas naszej rozmowy nie mogem odwrci od niego wzroku. Pokrywajce go kolory - karmazynowy, cyjan, morelowy - dziaay na mnie hipnotycznie, zupenie jak narkotyk. Barwniki i przyprawy, pochodzce z wyej rozwinitej pod wzgl dem technicznym i estetycznym cywilizacji islamu, zalay pospn, chrzecijask Europ halucynogenn moc. Do Europy przybyy cyna mon, godzik, gaka muszkatoowa oraz dziesitki innych egzotycznych przypraw, smakw i barwnikw, ubarwiajc jej opart na piwie i chle bie kultur oraz pospn wenian garderob. Podobne zjawisko, cho w znacznie mniejszej skali, zaistniao w naszej wasnej kulturze kilka lat temu, kiedy nowobogackich yuppies ogarn sza na punkcie nowinek i nowych egzotycznych restauracji. W szkole podstawowej dzieci uczy si, e handel przyprawami za koczy epok redniowiecza, tworzc podwaliny pod wspczesn go185

P O K A R M

B O G W

spodark. Program nauczania nie obejmuje jednake pewnej istotnej wiadomoci, a mianowicie, e rozstanie z redniowieczn chrzecija sk Europ nastpio w wyniku masowej obsesji na punkcie nowych, egzotycznych, cudownych substancji poszerzajcych wiadomo. Kon sekwencj ekspansywnej polityki wobec egzotycznych krain, przypomi najcej grabie pozaziemskiej cywilizacji, byy napywajce do Europy nowe substancje narkotyczne, takie jak kawa, pioun i opium, barwni ki, jedwabie, rzadkie drewna, kamienie szlachetne, a nawet ludzie. Wia ra w orientalny blichtr - jego luksus, zmysowo i niespodziewanie wy kwintne motywy dekoracyjne - doprowadzia do przemiany nie tylko konwencji estetycznych, ale rwnie kanonw zachowa spoecznych i osobistego wizerunku. Nazwy miast ze szlaku jedwabnego, takie jak Samarkanda i Ecbatana, stay si mantrami, symbolizujcymi cudowne krainy, ktre w zbiorowej wyobrani zastpiy miejsce wczeniej prze znaczone dla raju. Poluzoway si wizy spoeczne, stare problemy za czto postrzega w nowym wietle, wyonia si nowa, wiecka klasa spoeczna kwestionujca monopol wadzy krlw i papiey. Krtko mwic, doszo do nagego przyspieszenia zmian spoecz nych, moliwego dziki skokowi kwantowemu wykonanemu przez eu ropejsk wyobrani. Nie po raz pierwszy odkrycie nowych rolin i wy woywanych przez nie odmiennych stanw wiadomoci przyczynio si do powstania nowych form spoecznych, do eksperymentw z nowymi technologiami i nagej ekspansji jzyka oraz wyobrani. Staa presja, by poszerza rynek korzenny przeksztacia sztuk nawigacji, szkutnictwa, dyplomacji, wojny, geografii i planowania gospodarczego. Po raz kolejny nieuwiadomione pragnienie naladowania utraconej symbiozy ze wia tem rolinnym dziaao jak katalizator na eksperymenty w zakresie poszu kiwa nowej diety. Te za objawiay si niespokojnym szukaniem nowych rolin i sposobw ich uycia, w tym rwnie nowych form intoksykacji. POJAWIENIE SI CUKRU Gdy ugaszono pragnienie rnorodnoci masowym, staym na pywem przypraw, barwnikw i zapachw, stworzona w ten sposb in frastruktura musiaa szuka nowych drg ujcia dla swej aktywnoci. Nastpstwem tego bya produkcja i transport cukru, czekolady, herba-

186

11. B O G O B U D U A R U : C U K I E R , K A W A , H E R B A T A I C Z E K O L A D A

ty, kawy i destylowanego alkoholu, czyli, jednym sowem, narkotykw, proces ten doprowadzi do narodzin wspczesnego oglnowiatowego systemu handlowego, ktry mia zaspokaja ludzkie pragnienie rno rodnoci oraz nowych bodcw. Nic nie stao na przeszkodzie - ani ko ci ani pastwo. Procesu tego nie mogy powstrzyma adne skrupuy moralne ani bariery fizyczne. W rezultacie moemy si teraz cieszy nie ograniczonym przepywem dbr, umoliwiajcym dostp do jakiejkol wiek przyprawy" czy narkotyku, pochodzcego choby z najbardziej odlegego, tradycyjnego rejonu uprawy. Substancja ta moe zosta wy odrbniona, wyprodukowana i zsyntetyzowana w celu byskawicznego eksportu i sprzeday na spragnionych rynkach caego wiata. Dziki tej sytuacji mamy dzi do czynienia z oglnowiatow pan demi naduywania narkotykw. Pierwszy asumpt do tego dao sprowa dzenie do Europy w szesnastym wieku zwyczaju palenia papierosw. Za raz po nim pojawiy si nastpne. Przede wszystkim spopularyzowany przez Brytyjczykw w Chinach zwyczaj palenia opium, ktry w osiem nastym wieku zdoby szturmem rwnie Angli, oraz plaga alkoholizmu drczca Indian Ameryki Pnocnej. Jeden z wielu towarw, ktre zawitay do Europy w okresie zmierz chu redniowiecza, podbi serce Europejczykw, stajc si ich ulubion przypraw, czy te raczej narkotykiem. By to cukier trzcinowy. Tradycja uywania cukru w medycynie sigaa wielu stuleci. Rzymianie wiedzie li, e wytwarza si go z trawy przypominajcej bambusa. Ale z racji wa runkw tropikalnych, niezbdnych do uprawy trzciny cukrowej, cukier by rzadko spotykanym towarem, importowanym do Europy. Dopiero w XIX wieku, dziki zachtom Napoleona I, cukier zaczto wytwarza z burakw cukrowych w zastpstwie trzciny cukrowej. Trzcina cukrowa, Saccharum officinarum, jest dzik rolin. Wy stpuje w Azji tropikalnej, a przynajmniej pi jej gatunkw pocho dzi z Indii. Nie ma wtpliwoci, e procesowi jej udomowienia musia y towarzyszy liczne hybrydyzacje. Jak utrzymuj historycy, krl perski Khusraw I (531-578 r. n.e.), posiadajcy paac koo Jundi-Shapuru, wy sya posacw do Indii, by sprawdzili dla niego pogoski na temat egzotycznych narkotykw:

187

POKARM BOGW

Do Jundi-Shapuru sprowadzono z Indii midzy innymi sukkar (z jz. perskiego shakar lub shakar, z sanskrytu sarkara), czyli nasz cuk ier, co prawda nieznany Herodotowi i Ktesiasowi, ale za to wychwalany przez Nearchusa i Onesicritusa jako mid trzcinowy". Powiadano, e produkuj go pszczoy z trzciny. Jedna z legend mwi, e Khusraw odkry magazyn cukru podczas grabiey skarbca w zdobytym przez siebie w 527 roku miecie Dastigrid. Ju koo 300 roku n.e. trzcin cukrow oczyszczano i przerabiano na cukier. Kiedy tajniki tej produkcji stay si znane Khusrawowi I, obok Jundi-Shapuru zbudowano przetwrnie cukru. W owym czasie, a take wiele lat pniej, cukier suy wycznie za sodzik, ktrym dosadzano wyjtkowo gorzkie lekarstwa. Dopiero z czasem zastpi on mid w roli produktu kulinarnego. 1 Cukier dotar do Anglii w 1319 roku. W 1390 roku sta si bar dzo popularnym towarem w Szwecji. Stanowi drog, nowoczesn no wink, stosowan przede wszystkim w tradycyjnej medycynie. Dziki niemu mona byo nareszcie przekn dotychczas straszliwie gorzkie mieszanki lekarskie, sporzdzane na bazie zi czy wntrznoci. Pami tajmy, e w owych czasach nie znano jeszcze antybiotykw, w zwizku z czym cukrem czsto posypywano rany, by suy jako rodek wysusza jcy przed ich zaszyciem. Hiszpanie uprawiali trzcin cukrow na plantacjach karaibskich. Gd cukru zaprowadzi ich a do Nowego wiata, gdzie dla jego zaspo kojenia wprowadzili niewolnictwo: Mniej wicej do 1550 roku sprowadzono z pkuli zachodniej zaled wie cztery gowy cukru, ktre miay suy za dowd, e rwnie tam jest moliwa jego produkcja. We wczeniejszym okresie plantacje pooone na wyspach zachodnioatlantyckich oraz w Nowym wiecie nie miay wpywu na oglnowiatow produkcj, dystrybucj oraz ceny cukru. Sytuacja ta ulega zmianie koo 1650 roku, kiedy ich rola gwatownie wzrosa. 2 S P O Y W A N I E CUKRU J A K O N A G Mylicie, e rozwaania na temat cukru w kontekcie dziejw ludz kich uzalenie od narkotykw s cokolwiek nacigane? Jestecie w b dzie. Uzalenienie od cukru stanowi najmniej omawian, a zarazem naj-

188

11.

BOGO

BUDUARU: CUKIER,

KAWA,

HERBATA

CZEKOLADA

bardziej rozpowszechnion form naogu. Na dodatek, jest to nag, od ktrego stosunkowo najtrudniej jest si uwolni. Niektrzy posuguj si cukrem jako codzienn uywk, inni powanie si n i m upajaj. Najlep szym dowodem na to, e od cukru mona si powanie uzaleni, s bulimicy, upajajcy si sodzon ywnoci. Ludzie ci potrafi bra rodki przeczyszczajce lub wymiotowa tylko po to, by mc je wicej cukru. Zastanwmy si nad tym, co by byo, gdyby podobne objawy towarzyszy y uzalenieniu od heroiny. Wydawaoby si ono jeszcze straszniejsze. Jak to bywa w przypadku kadej substancji pobudzajcej, spoyciu cukru to warzyszy krtki zryw" euforii, po ktrym nastpuje depresja i poczucie winy. Uzalenienie od cukru rzadko wystpuje w pojedynk. Najczciej pojawia si w poczeniu z innym naogiem, np. kofeinowym. Temu naogowi towarzysz inne destrukcyjne wzory zachowa. Niektre jego ofiary posuguj si pigukami odchudzajcymi do ob niania masy swego ciaa, przez co musz rwnie korzysta ze rod kw uspokajajcych, ktre koj narastajcy w nich niepokj. Innym na ogiem towarzyszcym uzalenieniu od cukru jest alkoholizm. Istnieje cisy zwizek pomidzy wysokim spoyciem cukru a uzalenieniem od alkoholu. Wszystko to skania mnie do twierdzenia, e cukier zajmuje trzecie miejsce, po alkoholu i tytoniu, na licie najbardziej szkodliwych substancji. Kiedy nie kontroluje si jego konsumpcji, moe wytworzy bardzo powane uzalenienie. Oto, co mwi na temat osb uzalenionych od cukru, Janice K. Phelps: Wspomniani ludzie s naogowcami powanie uzalenionymi od jed nej z najpotniejszych substancji, jakie istniej na wiecie - cukru rafi nowanego. Ich nag jest rzeczywistym, szkodliwym, bardzo powanym problemem zdrowotnym. Potrafi by rwnie destrukcyjny jak pozostae uzalenienia. Ludzie ci, podobnie jak inni narkomani, strasznie cierpi, kiedy brakuje im sodkiego narkotyku. Wykazuj klasyczne syndromy uzalenienia. Tak jak w kadym naogu, wytwarzajca go substancja dziaa szkodliwie na organizm. W pewnym momencie uzalenienie moe sign takiego puapu, kiedy zaywanie danej substancji bdzie rwnie bolesne jak jej brak. Nie sposb wyj z tego zakltego krgu uzalenienia. Z kolei przebywanie w nim jest bardzo bolesne. 3

189

P O K A R M

B O G W

CUKIER I N I E W O L N I C T W O Spustoszenie, jakie w czasach wspczesnych sieje wrd instytu cji spoecznych uzalenienie od cracku, jest niczym, kiedy porwna si je do tego, co w siedemnastym i osiemnastym stuleciu wyrzdzia dza cukru. Mona, co prawda, twierdzi, e w pocztkowych stadiach pro dukcji kokainy mielimy do czynienia z czym na ksztat niewolnictwa, ale tego niewolnictwa oficjalnie nie popierali papiee i nie praktykoway zdeprawowane, lecz prawowite rzdy. Istnieje jeszcze jedna rnica: jak kolwiek wspczesny handel narkotykami bywa brutalny, hurtowe pory wanie, transportowanie i mordowanie caych populacji nie stanowi jego nieodcznej czci, tak jak to bywao podczas produkcji cukru. Prawd jest, e niewolnictwo posiada w Europie dug tradycj. Podczas zotego wieku Aten Peryklesa przeszo dwie trzecie mieszka cw miasta stanowili niewolnicy. Natomiast w Rzymie za czasw Cezara poowa ludnoci bya niewolnikami. Proceder ten by zreszt coraz trud niejszy do utrzymania w Cesarstwie Rzymskim, a to ze wzgldu na to, e aden z niewolnikw nie posiada praw obywatelskich, wic podczas rozpraw sdowych ich zeznania liczyy si tylko wtedy, jeli byy groma dzone pod wpywem tortur. Co wicej, w przypadku nagej lub podej rzanej mierci ich pana, wszyscy niewolnicy, niezalenie od stwierdzenia ich winy, byli byskawicznie umiercani. Jakkolwiek bymy wic aten cj nie darzyli twrcw wielkiej potgi Rzymu", warto pamita o tym, e imperium to zbudowano na niewolnictwie. Jego wielko jest zatem wielkoci chlewu udajcego dom publiczny dla wojakw. Niewolnictwo znikno dopiero wraz z upadkiem Cesarstwa. Roz pady si wwczas wszystkie instytucje spoeczne. Nastpi chaos Mrocz nych Wiekw. Pewn form substytucji niewolnictwa w gospodarce feu dalnej stanowia paszczyzna. Oczywicie, chopu paszczynianemu byo lepiej ni niewolnikowi. Mg przynajmniej mieszka we wasnym domu. Mia prawo do oenku, uprawiania roli i uczestnictwa w yciu lo kalnej spoecznoci. Lecz, co najwaniejsze, nie mona go byo oderwa lub wywie z jego ziemi. Kiedy dany majtek zostawa sprzedany, chop paszczyniany zazwyczaj pozostawa na swoim miejscu. Pierwsza komercyjna plantacja cukru powstaa w Madeirze w 1432 roku. Jej fundatorem by portugalski ksi, Henryk eglarz, znany ra190

11. BOGO B U D U A R U : CUKIER, KAWA, HERBATA I CZEKOLADA

czej ze

s w e

sm

y k a k i do handlu i rozrywki, anieli podry. Portugal

czycy zakadali plantacje cukru w innych posiadociach wschodnioatlantyckich ju na szedziesit lat przed ustanowieniem pierwszego kontaktu z Nowym wiatem. Zabrano na nie ponad tysic osb. Byli to gwnie dunicy, skazacy i nieochrzczeni ydzi. Pracowali prawie jak niewolnicy. Przypominali czonkw kolonii karnych i czeladnikw na umowie dwustronnej, ktrzy zaludniali Australi oraz niektre amery kaskie kolonie na rodkowym Atlantyku. Trzcina cukrowa bya take pierwsz rolin wprowadzon do uprawy przemysowej w Nowym wiecie. Na podstawie przyblionych szacunkw uznaje si, e koo 1530 roku, a wic w niecae czterdzieci lat po ustanowieniu pierwszych kontaktw z Europejczykami, w Indiach Zachodnich funkcjonowao ponad tuzin plantacji cukru. Henry Hobhouse opisuje w ksice Seeds of Change pocztki afry kaskiego niewolnictwa. Przytacza w niej wiadomo o zdobyciu statku z zaog zoon z samych czarnych arabw i muzumanw, jaki w 1443 roku przywiz jeden z kapitanw ksicia Henryka: Ludzie ci, cho byli czarnymi arabami i muzumanami, twierdzili e nale do dumnej rasy, wic nie powinni by niewolnikami. Pozwala li sobie nawet na tak stanowcze twierdzenia, e w gbi Afryki mieszkaj prawdziwi czarni synowie Chama, speniajcy si wymienicie w roli nie wolnikw. Byli gotowi zaprowadzi nas do nich w zamian za odzyskanie wolnoci. Tak oto narodzi si nowoczesny handel niewolnikami. Nie by to handel transatlantycki, praktykowany w pniejszym czasie, ale jego prekursor - handel pomidzy Afryk, a poudniow Europ. 4 Hobhouse nastpnie przechodzi do opisu procederu niewolnictwa na plantacjach cukru w Nowym wiecie: Zupenie inaczej wygldao niewolnictwo na plantacjach cukru. Po raz pierwszy od czasw rzymskich latyfundiw wykorzystywano na masow skal niewolnicz si robocz w celu wytwarzania dbr dla potrzeb han dlu (a nie gospodarki lokalnej). Poza tym, nigdy wczeniej nie zdarzyo si, by jedna rasa otrzymaa funkcj niewolnikw. Hiszpanie i Portugalczycy sami postanowili nie korzysta z Hindusw, Japoczykw i Europejczykw do pracy niewolniczej w Ameryce. 5

191

P O K A R M

B O G W

Z upywem czasu handel niewolnikami sta si czym w rodza ju przyzwyczajenia. Stosunkowo wczesne przetransportowanie siy ro boczej z Afryki do Nowego wiata miao tylko jeden cel - rozwj go spodarki rolnej opartej na cukrze. Sza na punkcie cukru osign taki poziom, e nijak nie bya w stanie mu si oprze nawet tysicletnia tra dycja etyki chrzecijaskiej. Majc do czynienia z przemon si nao gu, instytucje stojce na stray adu spoecznego nie miay nic przeciwko gwatownemu wybuchowi bestialstwa i okruciestwa. Powiedzmy sobie szczerze, cukier nie jest niezbdny w naszej die cie. Przed pojawieniem si przemysu cukrowego i burakw cukrowych ludzko dobrze sobie radzia bez cukru rafinowanego, ktry w gruncie rzeczy jest czyst sacharoz. W cukrze nie ma adnych wartoci odyw czych, ktrych nie mona by znale w innych dostpnych rdach po ywienia. Nie dostarcza nic wicej poza kopem". Ale to wanie dziki temu kopowi" kultura europejska bya gotowa zdradzi ideay Owie cenia i pogry si w szemranych ukadach z handlarzami niewolni kw. Zadziwiajce, w jakim stopniu kultura dominujca potrafia przy myka oczy na tak jawne barbarzystwo. By moe, moja sowa wydaj si niektrym troch przesadzone. Je li jednak wyraam si o cukrze do zjadliwie, czyni to z bardzo kon kretnego powodu. Mam bowiem gbokie przekonanie, e uzalenienie od cukru stanowi papierek lakmusowy, ktry pokazuje wszelkie bdy i pomyki w naszym myleniu o narkotykach. CUKIER A STYL K U L T U R O W Y O P A R T Y NA DOMINACJI Wraz ze zwikszaniem si dystansu czasowego dzielcego nas od partnerskiego raju pierworodnego i powolnym zapominaniu o naszym zwizku z kobiec/rolinn matryc ycia planetarnego, dochodz do gosu neurozy kulturowe i rosn w si dominacyjne teorie organizacji spoecznej. Niewolnictwo, prawie nieznane w epoce redniowiecza, kie dy to idea wasnoci prywatnej obdarzaa przywilejem wasnoci wskie elity, powrcio z hukiem, by zaspokoi ludzk dz cukru. T zmian jakoci bardzo dobrze wyraaa wizja Thomasa Hobbesa, postrzegaj ca system spoeczny jako nieuchronnie podporzdkowujcy osoby sab sze osobom silniejszym, oraz wiara Jeremy ego Benthama w gospodark

192

11.

BOGO

BUDUARU: CUKIER,

KAWA,

HERBATA I

CZEKOLADA

jako ostateczn wykadni wszelkich dbr spoecznych. Takie warto ci, jak zrwnowaona emocjonalnie troska o ziemi i ycie, zostay wyparte przez drapieny, mylcy tylko o sobie, faustyczny scjentyzm. Dusza planety, zgnieciona przez chrzecijaski monoteizm do wymiarw czowieka, utracia zupenie na znaczeniu pod ostrzaem kartezjaskiego racjonalizmu. Stworzono w ten sposb odpowiedni grunt pod wyksztacenie si cakowicie bezdusznego wizerunku czowieka, dryfujcego po martwym wiecie pozbawionym znaczenia i kompasu moralnego. Natur zaczto postrzega jako pole walki, znaczenie nabrao kontekstu", a kosmos po zbawiono wszelkiego sensu. Ten proces pogbiania kulturowej psycho zy (zapatrzenia w ego, pienidze i cukrowo-alkoholowy kompleks nar kotykowy) osign apoteoz w poowie dwudziestego wieku, czemu da wyraz Sartre w swoim synnym stwierdzeniu: natura jest niema". Francuski filozof myli si, natura nie jest niema, tylko wspczesny czowiek nie potrafi sucha. Jest guchy na wszystkie jej komunikaty mwice o trosce, harmonii i koniecznoci wsppracy. Wolimy udawa, e nic nie syszymy. Inaczej, mielibymy problem z wytumaczeniem so bie okropnych zbrodni, popenionych przez nas na naturze i nas samych. Nazici twierdzili, e ydzi nie s ludmi, dziki czemu mogli mordowa ich bez wyrzutw sumienia. Niektrzy politycy i przedsibiorcy posu guj si podobn argumentacj, tumaczc w ten sposb destrukcj pla nety, niszczenie matczynej matrycy niezbdnej do ycia. Jedynie skrajne przywizanie do ego i brutalnej dominacji mogo przyczyni si do powstania wszechobecnego rodowiska umysowego, w ktrym podobne twierdzenia spotykaj si z poklaskiem. Cukier to sub stancja, ktr mona by obarczy za to odpowiedzialnoci, poniewa tak jak kofeina kadzie nacisk na wydolno (cech niezbdn dla funkcjono wania cywilizacji przemysowej) kosztem archaicznych wartoci. NARKOTYKI OSB SZLACHETNIE U R O D Z O N Y C H Wallace Stevens, na samym pocztku swego wspaniaego poematu "Sunday Morning", kreli tak niezwykle przejrzysty i promienisty obraz codziennoci, e mgby on wyj spod pdzla Cezanne'a:
Niezmierzona bogo buduaru, poranna Kawa i pomaracze w blasku soca,

193

P O K A R M

B O G W

Ziele kakadu, wolna, rozanielajca Na tle dywanu szybko niknie Zoona w pospiesznej ofierze.
6

Wersy Stevensa przywouj aur dystyngowanej sytoci, ktra ota cza mionikw kolejnego narkotyku, kofeiny. Sunday Morning" przy pomina nam o tym, e nasze stereotypowe wyobraenia na temat tego, co jest narkotykiem, atwo zdemaskowa, gdy majc do czynienia z tak wykwintnymi przyjemnociami buruazyjnego ducha, jak herbata, kawa i kakao, zwrci si uwag, e przynale one do tej samej kategorii co heroina i kokaina. Nie zmienia to jednak faktu, e wszystkie te uyw ki s narkotykami. Nasza gboko skrywana tsknota za odtworzeniem prehistorycznego poziomu wraliwoci co i rusz skania nas do poszuki wa rozmaitych psychoaktywnych rolin. W przeszoci czowiek cht nie siga po delikatne stymulanty, nie posiadajce szkodliwego wpywu na organizm. Wiele z nich zawierao w sobie kofein. Znajduje si ona w herbacie, kawie i wielu innych rolinach, jak na przykad Ilex paraguayensis, z ktrego robi si mat, czy Paullinia yoco, amazoska liana tumica apetyt. Specyfiki te w dalekiej przeszoci posiaday okrelone miejsce w kulturze, byy wic spoywane w sposb rytualny. Kofeina sama w sobie jest gorzka. Dlatego dopiero wraz z odkry ciem, e przy pomocy cukru i miodu mona uczyni j jadaln, zacza si jej konsumpcja na masow skal, a przy okazji pojawi si synergiczny efekt wynikajcy z poczenia tych dwch substancji. Uzaleniajca moc cukru zwiksza si wtedy, gdy sodzi si nim pobudzajce alkaloidy, takie jak kofeina. Nasza kultura definiuje cukier jako zwyczajny pokarm, unikajc tym samym sklasyfikowania go jako narkotyku. Czyni si tak na przekr istniejcym dowodom. W rezultacie wiele dzieci i dorosych, uzalenio nych od tego produktu, przebywa w rodowisku targanym przez zmien ne nastroje, wywoane aknieniem cukru. KAWA I HERBATA: U Y W K I ZASTPUJCE A L K O H O L Wszystko wskazuje na to, e herbat, kaw i kakao sprowadzono do Anglii mniej wicej w tym samym czasie, czyli koo 1650 roku. Tak oto po raz pierwszy w dziejach chrzecijaskiej Europy znaleziono alterna-

194

11.

BOGO

BUDUARU: CUKIER,

KAWA,

HERBATA

CZEKOLADA

tywn uywk dla picia alkoholu. Wszystkie wspomniane uywki byy stymulantami. Wszystkie parzono uprzednio zagotowan wod, dziki czemu ich konsumenci nie ryzykowali zakaenia znajdujcymi si w wo dzie bakteriami. Wszystkie wymagay sodzenia cukrem. Cukier, dzi ki swej popularnoci, wypromowa picie kawy, herbaty i czekolady. Te z kolei przyczyniay si do stale rosncego zapotrzebowania na cukier. Nowe substancje pobudzajce rosy w tych samych posiadociach kolo nialnych, ktre wczeniej okazay si niezwykle skuteczne w zyskownej produkcji cukru. Okoo 1820 roku wiele tysicy ton herbaty importowano rokrocz nie do Europy, z czego mniej wicej trzynacie milionw kilogramw spoywano w samym Zjednoczonym Krlestwie. W okresie pomidzy poow siedemnastego a poow dziewitnastego wieku caa herbata, sprowadzana na rynek europejski, pochodzia z poudniowochiskiego miasta nadmorskiego, Kanton. Kupcom nie byo wolno wkracza w gb ldu. Nie dopuszczano ich rwnie do tajemnicy upraw i zbiorw herba ty. Jak pisze Hobhouse: Naley do zagadek historii fakt, e cho przez niemal dwa stulecia sprowadzano ten towar do Europy z odlegych za ktkw wiata, rozwijajc przy okazji olbrzymi przemys obejmujcy a pi procent angielskiego produktu krajowego brutto, m i m o to nikt nie wiedzia, jak uprawia si, przygotowuje i miesza herbat". 7 Niewiedza ta nie przeszkadzaa w tworzeniu z herbaty produktu na wskro komercyjnego. Pewien problem stanowio wszake zdobycie Konstantynopola przez Turkw w 1453 roku. Poniewa szlaki handlowe, wiodce przez wschodni obszar Morza rdziemnego, dostay si w ich
r

ce, Europejczycy musieli rozwin sztuk nawigacji i szkutnictwa ce

lem stworzenia drogi oceanicznej, prowadzcej na Wschd przez przyl dek Dobrej Nadziei. Drog t odkry w 1498 roku Vasco da Gama. Kiedy eglarzom holenderskim i portugalskim udao si w kocu dotrze na Moluki we wschodniej Indonezji, nazywane wwczas Wyspa mi Korzennymi, doszo do radykalnej obniki cen przypraw w Europie i walk pomidzy rozmaitymi stronami zainteresowanymi uzyskaniem monopolu nad tym lukratywnym towarem. Najprostszym sposobem na zmonopolizowanie rynku byo utworzenie kompanii handlowej, czyli spki rnych handlarzy majcej na celu zmniejszenie ryzyka kapita-

195

P O K A R M

B O G W

owego i wyeliminowanie konkurencji. Morskie szlaki handlowe wnet zdominoway uzbrojone po zby statki rozmaitych kompani wschodnioindyjskich, kadc kres podrom dowodzonym przez kapitanw-samotnikw. Najwaniejsza z nich, Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska, powstaa w 1600 roku. Od tego czasu a do 1834 roku, kiedy to na skutek liberalizacji han dlu otworzono biznes herbaciany dla wszystkich zainteresowanych nim graczy, Kompania czerpaa ogromne korzyci z kontroli sprawowanej nad handlem herbat: Szacuje si, e Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska pobieraa mar w wysokoci 1/3 ceny herbaty, wycigajc w ten sposb sto funtw za ton przy imporcie 375 tysicy ton w osiemnastym wieku. Na podstaw ie tej oglnej liczby trudno jest oszacowa jej rokroczne zyski. Podejrzewa si, e mogy one wynosi od siedemnastu milionw dolarw na pocztku stulecia do omiuset milionw w 1800 roku. Kompania Wschodnioindyjs ka bya wielkim przedsibiorstwem, wzbudzajcym niech tak u szmuglerw, jak i konsumentw, poniewa symbolizowaa skorumpowany, za dowolony z siebie monopol. 8 HERBATA Z G O T O W A A REWOLUCJ Pod koniec osiemnastego wieku nastay ze czasy dla handlu her bacianego. Rzd Lorda Northa wyda kilka nieprzemylanych decyzji, ktre nie tylko zrujnoway t dziedzin gospodarki, ale na dodatek przy czyniy si do utraty kolonii angielskich w Ameryce Pnocnej. Strategia Northa polegaa na sprzedawaniu herbaty w koloniach po obnionych cenach. Decyzja ta miaa przyczyni si do zlikwidowania jej nadwyek, a wic ukrcenia procederu przemytu. North zamierza take wprowa dzi drobny podatek na herbat eksportowan do niektrych kolonii, majcy na celu trzymanie w ryzach krnbrnych kolonistw. Tego jednak byo za wiele. Jak powszechnie wiadomo, to wanie podatek herbacia ny wywoa ferment, ktry poruszy amerykaskie kolonie. 16 grudnia 1773 roku wciekli radykaowie z Bostonu rzucili si na statki Jego Kr lewskiej Moci i zniszczyli ich adunek herbaty. Tej nocy naparzono so nej herbaty rewolucji. Kolonici urzdzili jeszcze kilka takich imprez herbacianych" - w Nowym Jorku, Charleston, Savannah i Filadelfii. By 196

11.

BOGO

B U D U A R U : CUKIER,

KAWA,

HERBATA

CZEKOLADA

moe, wszystko zdyoby z czasem przycichn, gdyby Brytyjczycy nie za reagowali na te rozrby zamkniciem portu w Bostonie. Nic ju nie mogo powstrzyma kolonistw przed ogoszeniem Deklaracji Niepodlegoci. Na pocztku XIX wieku rynek herbaciany zacz chyli si ku upad kowi. Na kontynencie europejskim wojny napoleoskie oprniy pa stwowe skarbce z kruszcw. Prbowano je wypeni drukowanymi pie nidzmi, niezabezpieczonymi zotem. Praktyka ta wywoaa gwatown inflacj. Ceny rosy nieproporcjonalnie do wartoci produktw. Bieda zacza zaglda ludziom w oczy. I wwczas znaleziono cudowny lek na ten ekonomiczny impas, ktrym byo opium. CYKLE EKSPLOATACJI Handel opium rozwin si dziki polityce terroru, stosowanej przez Brytyjczykw wobec mieszkacw Chin. Terroru uprawianego dopty dopki chiski rzd nie zgodzi si ostatecznie na zniesienie restrykcji przeciwko importowi opium. Mamy tu do czynienia z tym samym sche matem, ktry powielano w dwudziestym wieku. I tak jak dziewitnasto wieczne kompanie, czerpice zyski z handlu herbat, przerzuciy si na opium, kiedy skurczy si rynek ich odbiorcw, w rwnej mierze rozma ite zachodnie agencje wywiadu, na przykad CIA i francuska suba wy wiadowcza, zwrciy swj wzrok na import kokainy po tym, jak w latach osiemdziesitych dwudziestego wieku ich monopolowi na heroin po oyli kres heroinowi muowie iraskiej rewolucji. Historia cynicznego uprzywilejowania jednych narkotykw kosztem innych nie stanowi mi ej lektury, chocia jest bardzo ciekawym studium ludzkich interesw. By moe dlatego tak rzadko jest badana. Cykle eksploatacji narkotykw przez wielki biznes rozpoczy si wraz z handlem cukrem. Jak ju powiedzielimy, cukier, ktry zyska swo je miejsce na wiatowym rynku przy pomocy handlu niewolnikami, wyci sn pitno na szesnastym wieku. Wraz z pojawieniem si w siedemnastym wieku herbaty, kawy i czekolady jego popularno gwatownie wzrosa. Po jawia si w napojach kofeinowych i alkoholu destylowanym, penic istot n, cho poredni rol w pogarszaniu si kondycji spoecznej podklasy oraz wszystkich kobiet. Potocznie mwi si o zniewoleniu narkotykami", jed nak w przypadku cukru ta metafora jest a nadto namacalna.

197

P O K A R M

B O G W

Po upadku rynku herbacianego, utworzony przez Brytyjsk Kom pani Wschodnioindyjsk system dystrybucji przerzuci si na produk cj i sprzeda opium. Oznaczao to eksploatacj mieszkacw Chin, znajdujcych si poza sfer oddziaywa tradycyjnego systemu kolonial nego. Wynalezienie morfiny (1803 rok), potem za heroiny (1873 rok) zwiastowao nadejcie dwudziestego wieku. Zaalarmowani tym zjawi skiem reformatorzy, prbujcy podda stosowanie narkotykw sankcjom prawnym, sprowadzili je jedynie do podziemia, gdzie nadal funkcjonuje, generujc zyski ju nie dla baronw korporacyjnych dziaajcych z pu blicznego nadania, ale dla midzynarodowych karteli przestpczych, czsto ukrywajcych si pod paszczykiem agencji wywiadowczych. Niezbyt adny to obrazek", jak zwyk mawia William Burroughs. Od czasu epoki wielkich odkry narkotyki i produkty rolinne za czy odgrywa coraz bardziej istotn rol w rachubach midzynarodo wej dyplomacji. Odlege tropikalne krainy i zamieszkujce je ludy prze stay umyka drapienemu oku biaego czowieka. Zyskay znaczenie jako tereny obfitej produkcji, zaludnione przez tani si robocz. Biay czowiek zrozumia, e moe dziki nim pozyskiwa lukratywne surow ce i zaspokaja nimi rozbudzony rynek. Jak menady pogrone w dionizyjskim szale, otumanione cukrem gospodarki dominacyjnej miay w kocu pore wasne dzieci. KAWA Jednym z pierwszych piszcych o kawie by genialny naukowiec z Persji, Awicenna, ktry swoj drog w 1037 roku sta si pierwsz zna n w dziejach ofiar opium. Ale kawy uywano ju wczeniej w Etiopii i Arabii, gdzie rosa dziko. Na Pwyspie Arabskim od dawna wychwa lano jej niezwykle waciwoci. Jedna z apokryficznych opowieci na te mat Proroka powiadaa nawet, e kiedy pewnego razu Mahomet bardzo si rozchorowa, przyby do niego Archanio Gabriel, oferujc mu kaw, ktra przywrcia go do zdrowia. Ze wzgldu na dugie zwizki tej ro liny z Arabami, Linneusz, wielki duski przyrodnik i twrca wspcze snej naukowej taksonomii, nada jej nazw Coffea arabica. Po wprowadzeniu kawy do Europy stosowano j jako pokarm oraz rodzaj leku. Jej bogate w olej jagody proszkowano i mieszano z tusz-

198

11.

BOGO

BUDUARU: CUKIER,

KAWA,

HERBATA

CZEKOLADA

czem. Fusy mieszano te z winem i gotowano, otrzymujc w ten s p o s b , jak mona mniema, napj wyskokowy. Zwyczaj parzenia kawy p o j a w i si w Europie w 1100 roku. Natomiast sama praktyka praenia kawy n a rodzia si dopiero w trzynastym wieku w Syrii. Mimo e kawa rosa wczeniej w Europie i bya stosowana w niekt rych krgach towarzyskich na wiele lat przed pojawieniem si h e r b a t a , zyskaa popularno dziki tej wanie uywce. Silnie pobudzajca ko feina, zawarta w kawie, i jej bliska kuzynka, teobromina, wydaway si idealnymi substancjami w dobie rewolucji przemysowej. Dostarczay dodatkowej energii, potrzebnej do cikiej pracy, umoliwiay l u d z i o m wykonywanie powtarzajcych si zada przy zachowaniu koncentracji. Przerwa na herbat i przerwa na kaw to przecie jedyne rytuay n a r k o tykowe, akceptowane przez osoby czerpice zyski ze wspczesnego p a stwa przemysowego. Niezalenie od tego, pozostaje znanym nauce f a k tem, e kawa jest substancj uzaleniajca, powodujc wrzody o d k a , pogorszajca kondycj serca, wprawiajca w rozdranienie, p r o w a d z c a do bezsennoci, a w nadmiernych dawkach, do drgawek i konwulsji. PRZECIW KAWIE Oczywicie, kawa posiadaa rwnie swoich przeciwnikw. N a l e eli oni jednak do mniejszoci. Kawa jak uwaano spowodowaa m i e r francuskiego ministra, Colberta, zmarego na raka odka. Goethe o b winia sw sabo do caff latte za przewlek melancholi i n a p a d y lku. Mwiono te, e kawa wywouje co, co Lewin nazywa s t a n e m nadmiernego pobudzenia mzgu, przejawiajcym si niezwyk gada tliwoci, ktrej chwilami towarzysz przyspieszone skojarzenia. Mo na to zauway w zachowaniu kanapowych politykw, pijcych kaw za kaw i dziki temu majcych mnstwo pomysw na rozwizanie z i e m skich problemw". 9 Owa skonno do nadmiernego gadulstwa po wypiciu kawy bya przyczyn wydania przeciw niej w Europie w 1511 roku kilku edyktwr. Prekursorski pod tym wzgldem by ksi Waldeck, ktry ofiarowa dziesi talarw kademu, kto zoy donos na czowieka pijcego k a w . Nagradzano nawet sucych, jeli donosili na swych p r z e o o n y c h sprzedajcych im kaw. Jednak koo 1777 roku elity kontynentalnej Eu

199

P O K A R M

B O G W

ropy zorientoway si, e kawa moe by skutecznym rodkiem w umac nianiu dwch filarw dominacyjnego spoeczestwa: kleru i arystokra cji. Kar za spoycie kawy przez reprezentantw niszych stanw bya zwykle publiczna chosta oraz grzywna. Ten obraz nie byby kompletny, gdybymy nie dodali, e w dawnych czasach kaw obarczano odpowiedzialnoci za impotencj: Bardzo powszechne byo przekonanie, e picie kawy zmniejsza pod niecenie seksualne i przyczynia si do bezpodnoci. I cho jest to zwyka bajka, wierzono w ni w dawnych czasach. Olearius powiada w swoim dzienniku podry, e Persowie pij gorc, czarn wod Chawae", ktra ma wyjaawia naturalne cigoty i wycisza dze ciaa". Sutan tak bar dzo da si oczarowa kawie, e zmczy si swoj on. Ona za, widzc wy kastrowanego ogiera, miaa rzec, e lepiej by byo da mu kaw, a znalazby si w takim samym stanie jak jej maonek. Ksina Elbieta Szarlota Orleaska, matka rozpustnego regenta Filipa II, takimi sowy pisaa do swej siostry: Kawa na nic si zda pastorom, ju lepiej by zaznali jej ksia, ktrzy nie mog mie ony, zmuszeni do ycia w czystoci... Dziwi mnie, e tak wiele osb darzy kaw atencj. Jest przecie gorzka, nie ma adnych wa lorw smakowych. Mam wraenie, e smakuje jak niewiey oddech". 1 0 Rauwolf z Augsburga, lekarz i podrnik, ktry w pniejszym czasie zosta odkrywc pierwszego leku uspokajajcego, wycigu rolin nego z rauwolfii, podczas podry do Azji Mniejszej oraz Persji w po owie lat siedemdziesitych szesnastego wieku zauway, e miejscowa ludno uprawia kaw i ni handluje. Jego przygody z kaw opowiadano sobie w Europie. Kawa pojawia si w Paryu w 1643 roku i w cigu na stpnego trzydziestolecia powstao w nim dwiecie pidziesit kawiar ni. Szacuje si, e tu przed Rewolucj Francusk istniao dwa tysice podobnych przybytkw. Jeli sowotok jest zarzewiem rewolucji, kawiar nie musz by jej akuszerkami. CZEKOLADA Czekolada pojawia si w Europie na zasadzie dodatku do obsesji na punkcie kofeiny. Tej samej obsesji, ktra przyczynia si do rewolucji przemysowej. Uzyskuje si j z ziaren gruntowych drzewa pochodz cego z Amazonii, Theobroma cacao, zawierajcego ladowe iloci kofe-

200

1 1 . BOGO B U D U A R U : C U K I E R , K A W A , H E R B A T A I C Z E K O L A D A

iny, przy jednoczenie duych ilociach jej bliskiej kuzynki, teobrominy. Obie substancje maj podobn struktur chemiczn do substancji wystpujcych naturalnie w ludzkim metabolizmie. Podobnie jak kofeina, teobromina jest rodkiem pobudzajcym, sama za czekolada posiada silne waciwoci uzaleniajce. 11 Kakaowce przybyy z tropikalnej Ameryki Poudniowej do rodko wego Meksyku, na kilka stuleci przed pojawieniem si tam hiszpaskich konkwistadorw. Odgryway wan rol w religii Majw i Aztekw. Majowie posugiwali si take ziarnami kakaowymi jako ekwiwalentem pienidzy. Powiada si, e sam wadca Aztekw, Montezuma, by uzale niony od gruntowego kakao. Lubi pi nieosodzon czekolad rozpusz czon w zimnej wodzie. Z kolei w 1502 roku gociom uroczystoci koro nacyjnej Montezumy II podano mikstur zoon z czekolady i grzybw zawierajcych psylocybin. 12 O istnieniu kakao powiadomia Corteza jego kochanka, Indianka Doa Marina, podarowana mu przez Montezum wraz z osiemnastoma modymi kobietami. Cortez, zapewniony przez Don Marin, e kakao jest silnym afrodyzjakiem, poprzysig sobie rozpocz jego upraw. Tak o niej pisa cesarzowi Karolowi V: W jednym majtku posadzono dwa tysice drzewek. Ich owoce przypominaj migday. Sprzedaje sieje pod postaci proszku". 13 Wkrtce potem czekolad przetransportowano do Hiszpanii, gdzie szybko zdobya popularno. Ale nim do tego doszo, musiao upyn troch czasu, poniewa wiele stymulantw absorbowao ju europejsk uwag. Czekolada pojawia si we Woszech w 1606 roku, docierajc do Francji i Anglii dopiero w latach pidziesitych siedemnastego wieku. Tym niemniej, za wyjtkiem krtkiego okresu rzdw Frederyka II, kie dy to staa si ulubionym narzdziem zawodowych trucicieli, jej popu larno stale rosa, a wraz z ni roczny tona importu. Najbardziej zadziwiajcy w tym wszystkim jest fakt, e w cigu zale dwie dwch stuleci cztery substancje pobudzajce - cukier, herbata, kawa i czekolada - wyszy z zupenego cienia, stajc si podstaw dla funkcjo nowania olbrzymich imperiw handlowych, na ktrych stray stay jak dotd najsilniejsze armie, wspierane wieo co przywrcon praktyk nie wolnictwa. Taka jest sia kubka, co rozwesela, lecz nie upaja".

201

12. D Y M W O C Z Y : O P I U M I T Y T O

Niewiele rolin posiada tak skomplikowane i popltane relacje z ludmi jak mak opiumowy oraz tyto. Obie roliny peni zasadni cz funkcj w rozwoju bardzo silnych uzalenie, skracajcych ludziom ycie oraz narzucajcych spoeczestwu obcienia natury medycznej i finansowej. Tym niemniej, podejcie do nich jest skrajnie odmienne. Opium jest nielegalne prawie na caym wiecie. Satelity szpiegowskie monitoruj Ziemi w poszukiwaniu plantacji maku, z ktrego wytwarza si surowe opium. Rzdy bacznie obserwuj ruchy na wiatowym rynku tej substancji, by mc oszacowa, ile pienidzy z pastwowego bude tu trzeba bdzie wyoy na leczenie narkomanw, interwencje zagra niczne przeciwko jego producentom oraz walk na rynku wewntrznym z produktami przetworzonego opium, takimi jak morfina i heroina. Z kolei tyto jest przypuszczalnie najczciej spoywan rolin na wiecie. aden kraj nie uznaje jego palenia za czyn nielegalny. A jeli nawet chciaby, musiaby si zmierzy z najpotniejszym midzynaro dowym kartelem narkotykowym. Mimo to, nikt nie poddaje w wtpli wo statystyk mwicych o tym, e palenie papierosw odpowiada za przedwczesn mier milionw ludzi. Stanowi gwn przyczyn raka puc, rozedmy i chorb serca. Sam za tyto uzalenia w niemniejszym stopni ni jeden z pono najgroniejszych narkotykw - heroina. Kiedy w fakt przybliy opinii publicznej C. Everett Kopp, Naczelny Chirurg USA, zosta natychmiast zaguszony szumem medialnym, wywoanym przez gwne amerykaskie firmy tytoniowe. POSTAWY PARADOKSALNE Jak nauk wynosimy z porwnania tych dwch rolin? Obie czo wiek uywa od bardzo dawna. Obie uzaleniaj i siej zniszczenie. Ale Jedna z nich bardzo dobrze zintegrowaa si z naszym stylem ycia, ucho dzc za msk, wyrafinowan i przyjemn, podczas gdy druga jest nielegalna i ostro zwalczana jako samobjcza i rwnie okropna, co w daw nych czasach bolszewicy, sufraystki i seks oralny.

203

P O K A R M

B O G W

Mamy tu do czynienia z kolejnym przykadem hipokryzji kultury dominacyjnej, ktra wybiera arbitralnie pasujce jej prawdy i realia. Bo nawet jeli heroina faktycznie jest bardzo mocnym narkotykiem, ktrego najczstsza forma konsumpcji - dawkowanie doylne, sprzyja rozprze strzenianiu si bardzo niebezpiecznych chorb, pod adnym wzgldem nie mona jej uzna za bardziej niebezpieczn od jej legalnego, cenione go konkurenta, czyli tytoniu: Tomy bada naukowych... zdyy dowie, e heroina nie powoduje adnych nieodwracalnych szkd fizycznych. Co wicej, jej dziaanie jest dobroczynne, cho wysoce uzaleniajce".
14

Rnice w spoecznej percepcji tych dwch, wystpujcych ju na caym wiecie, narkotykw pochodzenia rolinnego, nie mog wynika z racjonalnych ocen ich szkodliwych skutkw spoecznych. Albowiem gdyby tylko je brano pod uwag, stosunek do tych dwch rolin byby identyczny. Dlatego, jeli chcemy zrozumie, czemu spoeczestwo do minacyjne uznaje jedn z nich, drug za delegalizuje, musimy przyjrze si ich skutkom nie majcym zwizku z ich naogotwrczymi cechami. WPROWADZENIE Z W Y C Z A J U PALENIA W EUROPIE Tyto pochodzi z Nowego wiata, podobnie jak zwyczaj palenia materiau rolinnego celem uzyskania efektw narkotycznych. Wrd naukowcw nie ma zgody co do tego, czy palenie znano w Starym wie cie w okresie neolitycznym. Jedno jest pewne, nie istniej adne dowody wiadczce o tym, e praktyka palenia tytoniu bya znana cywilizacjom historycznym ze Starego wiata przed sprowadzeniem go przez Kolum ba podczas jego drugiej podry do Ameryki. Niecae sto lat pniej sza mani z Laponii wkadali do grobw mae zawinitka z tytoniem! Wida na tym przykadzie bardzo wyranie, e tyto szybko zdoa zaj w kul turze swe tradycyjne miejsce, mimo e wczeniej miejsce to nie istnia o. Od tej pory tyto uto, wdychano i palono bezustannie. Okoo dzie witnastego wieku zaywanie tytoniu stao si rzecz msk". Tak rol wyznaczya mu kultura. Wanych mczyzn rozpoznawano po wieloci i jakoci palonych cygar. Sam za tyto dodano do dugiej listy mskich przywilejw, obok niemal wszystkich gatunkw alkoholu (z wyjtkiem brandy), kontroli nad finansami, dostpu do prostytutek i wadzy poli tycznej (pomylcie tylko o rzdowych gabinetach wypenionych dymem)-

204

12.

D Y M W OCZY:

O P I U M

I TYTO

Co ciekawe, nawet we wspczesnych czasach, nie tolerujcych za ywania narkotykw w sporcie, nikogo nie dziwi, jeli jaki wybitny za wodnik ma w zwyczaju ucie tytoniu. Czy eliminacja narkotykw ze sportowego wspzawodnictwa bdzie oznacza kres popularnego wi zerunku barczystego miniaka, ktrego twarz powikszaj wypenione czym policzki? Jako w to wtpi. W czasie, gdy tyto zyskiwa na popularnoci, opium rwnie sta wao si modne, cho z pewnoci nie na tak skal. Laudanum, czyli alkoholow nalewk z opium, traktowano jako lek na kolk u niemow lakw, kobiecy tonik" oraz lek na biegunk. Ale przed wszystkim ko rzystali z niej pisarze, podrnicy i inni przedstawiciele cyganerii jako substancj rozbudzajc twrcz wyobrani. Pierwszym alkaloidem, ktry udao si wyizolowa z opium, bya morfina - substancja zaywa na doylnie. To wydarzenie, do ktrego doszo w 1805 roku, kadzie si cieniem na senny wiat mionikw laudanum, co nie zmienia faktu, e cho Coleridge i De Quincey, posikujcy si w swej twrczoci opium, byli jak najbardziej narkomanami, to jednak w porwnaniu do wsp czesnych dowiadcze z przerbkami kokainy i nowymi syntetycznymi formami heroiny ich nag wydawa si cakiem niewinny. S T A R O Y T N Y POWAB OPIUM Nasiona maku s bardzo smaczne i, co moe powiadczy kady ich konsument, nie posiadaj cech psychoaktywnych. Wystarczy jednak, e natnie si makwk ostrzem lub paznokciem, a zgromadzi si na niej gsty mleczny materia, ktry z upywem czasu twardnieje i brzowieje. Tym materiaem jest surowe opium. Tak jak grzyby psylocybinowe to warzyszyy krowom, a sporysz pasoytowa na zbou, opium rwnie rozwijao si w zwizku z ludzkim zwyczajami ywieniowymi. Mak, Papaver somniferum, charakteryzuje si tym, e zawarte w n i m substancje psychoaktywne i substancje odywcze znajduj si w oddzielonych od siebie czciach roliny. Poczwszy od 1600 roku p.n.e. w instrumentarium medykw poja wiay si rozmaite przetwory z opium. Egipski traktat medyczny, pocho dzcy z tego okresu, zaleca podawanie opium paczcym dzieciom. Co ciekawe, podobn receptur stosoway wiktoriaskie niaki.

205

P O K A R M

B O G W

Przez wikszo dziejw opium nie palono tylko rozpuszczano jego lepk, czarn ywic w winie lub wodzie i pito. ywic opiumow spo ywano take pod postaci zrolowanych kulek. Mieszkacy Eurazji zna li opium od tysicy lat, uwaajc je za lek umierzajcy bl, rozweselaj cy i posiadajcy waciwoci afrodyzjakalne. W okresie zmierzchu tysicletniej cywilizacji minojskiej i jej archa icznego kultu religijnego Wielkiej Matki, ten pierwotny zwizek z bogi ni wiata natury zastpiono intoksykowaniem si opium. W tekstach minojskich znajdziemy informacje o tym, e mak powszechnie uprawia no na Krecie i Pylos w okresie pnominojskim. Natomiast ideogram z makwk widnia w poruszanych przez nich wykazach finansowych. Wspominane w nich zbiory opium byy tak olbrzymie, i niektrzy ba dacze podejrzewaj, e by moe dotyczyy zboa. W myleniu ze sob opium i zboa pewnie nie byoby nic dziwnego, jako e Demeter bya bogini obu rolin (Ilustracja 19). Zbadania wymaga wpyw poda lu dowych dotyczcych maku na misteria Demeter w gbi Grecji, tym bar dziej, e w pojawiajcej si ikonografii czsto myli si kwiat maku z gra natem, a wic rolin rwnie zwizan z Misteriami. Kernyi cytuje tu Bukoliki Teokryta VII. 157:
D e m e t e r zawsze p o z o s t a w a a d l a G r e k w b o g i n i m a k u . Snopy i m a k w obu trzymajc doniach".15

ILUSTRACJA 19. Demeter trzymajca jczmie, opium i we. Ilustracja zamieszczona dziki uprzejmoci Fitz Hugh Ludlow Library.

206

12.

D Y M W OCZY:

O P I U M

I TYTO

Cudowna ilustracja w ksice Ericha N e u m a n n a The Great Mother ukazuje Bogini w towarzystwie pszcz, trzymajc makwki i kosy w lewej rce, praw za kadc na niczym nie zdobion kolumn, odgry wajc gwn rol w minojskiej religii ziemi (zob. Ilustracja 20). Rzad ko si zdarza, by tyle elementw archaicznej technologii ekstazy zebrano ze sob w jednym miejscu i pokazano tak wyranie. Posta ta stanowi niemal alegori przemian, do jakich doszo w pnej fazie szamaskiej duchowoci minojskiej. Anikoniczna kolumna symbolizuje jej grzybo we korzenie. Bogini opiera na niej rk z wyczekiwaniem patrzc na ma kwki i zaraone sporyszem zboe. Rj pszcz wprowadza tematyk miodow, archetypowe wyobraenie ekstazy, kobiecej seksualnoci i za chowania zmiennych cech biologicznych sakramentw.

ILUSTRACJA 20. Bogini Spes ze snopkami i ulem. Ilustracja pochodzca z ksiki Erica N e u m a n n a The Great Mother, Pantheon, New York 1955, s. 263. 207

P O K A R M

B O G W

Staroytni Egipcjanie znali makwki i gum opiumow. Pojawia j si one w ich sztuce pogrzebowej oraz w najdawniejszych papirusach medycznych. Rne rodzaje makwek byy te znane Persom. Z kolei w Gre cji i wielu innych rejonach makwki nazywano niszczycielkami smutku": Teofrast pozna je okoo roku 300 p.n.e. jako rodek na sen. Jego obser wacje powtrzy Pliniusz w pierwszym wieku n.e., dodajc jednakowo, e opium bywa trujce. Grecy powicali makwk bogini nocy, Nyx, Morfeuszowi, bogowi snw i synowi Hypnosa oraz Thanatosowi, bogowi mierci, podkrelajc tym sposobem wszystkie ich cechy. Po sidmym wieku opium rozprzestrzenio si w wiecie islamskim. Posugiwano si nim jako lekiem na biegunk oraz rodkiem zaradczym na ludzki smutek i nadmiern trosk.16 Mimo e Heraklit z Tarentum wspomina o uzaleniajcych waci wociach opium ju w trzecim wieku p.n.e., lekarze dowiedzieli si o nich dopiero po niemal dwch tysicleciach. Wszyscy zdylimy ju oswoi si z przekonaniem, e nag jest chorob, dlatego z trudem dopuszczamy myl, e autorytety medyczne poznay i opisay ich cechy narkotyczne na pocztku XVII wieku. Samuel Purchas w 1613 roku zauway, e opium kiedy si raz spoyje, musi by codziennie zaywane pod grob mk miertelnych, chocia niektrzy staraj si mu uciec, sigajc po wino". Z kolei Alethea Hayter pozwala sobie na taki komentarz, e rzadko kiedy szybko odkrywa si waciwoci uzaleniajce opium".
17

Jak wida, dla wiata staroytnego opium po prostu usypiao i umierzao bl. Przepisywano je nazbyt chtnie w czasach zmierzchu Cesarstwa Rzymskiego. Potem na wiele stuleci niemal znikno z Eu ropy.18 Pierwsze anglosaskie zielniki wspominaj o soku wydobywanym z makwek jako leku na bl gowy i bezsenno, niemniej nic nie wska zuje na to, by opium odgrywao istotn rol w arsenale medycznym re dniowiecznej Europy. Wydany w 1612 roku Alchemical Lexicon Marti na Rulanda wspomina na marginesie sowo osoror", odwoujce si do opium, lecz pozostawia je bez komentarza.

208

12.

D Y M W OCZY:

O P I U M

I TYTO

OPIUM ALCHEMIKW Wspczesny renesans zainteresowania opium zawdziczamy ni komu innemu jak Paracelsusowi, synnemu ojcu chemioterapii". Ten szesnastowieczny szwajcarski alchemik, reformator medyczny i znachor zaleca stosowanie opium na masow skal. Podobnie jak to byo w przy padku alkoholu destylowanego, to wanie alchemik, wczeniej zaanga owany w poszukiwanie ducha rzekomo zamknitego w materii, odkry sposb na uwolnienie mocy zawartej w niewinnej rolinie. Paracelsus, jak przed n i m Lully, wierzy, e dziki temu odkry lek na wszystko: Po siadam tajemne remedium, zwane przeze mnie laudanum, ktremu ad ne inne heroiczne remedia nie s w stanie si rwna".
19

Niedugo po ukazaniu si pierwszych tekstw pochwalnych Paracelsusa na temat opium, lekarze z jego szkoy filozoficznej zaczli wy twarza leki wycznie na bazie olbrzymich iloci opium. Jeden z jego entuzjastycznych zwolennikw, alchemik van Helmant zyska przez to nawet miano opiatowego doktora", stajc si pierwowzorem dla przy szych lekarzy-punw. KRTKO O T Y T O N I U W czasach, gdy europejscy jatrochemicy pokroju Paracelsusa popu laryzowali korzystanie z opium, w Europie pierwsze kroki stawia nowy przybysz. Tyto stanowi pierwsz zyskown zdobycz, jak przywieziono z Nowego wiata. 2 listopada 1492 roku, w niecay miesic po swej pierw szej podry do Nowego wiata, Kolumb wyldowa na pnocnym wy brzeu Kuby. Po zacumowaniu Admira Mrz Oceanicznych wysa dwch czonkw swej zaogi z darami do krla wielu okolicznych wysepek, kt ry wedug jego mniemania musia mieszka gdzie w gbi ldu. Admira bez wtpienia marzy o tym, by jego podwadni wrcili z wieci o zocie, kamieniach szlachetnych, piknych drewnach i wykwintnych przypra wach, czyli o caym bogactwie Indii. Zamiast tego niewprawni majtkowie przybyli z mczyznami i kobietami majcymi w nozdrzach niedopalone zwitki lici. O tych poncych skrtach mwiono tobacos. Skaday si one z suszonych zi zawinitych w wyschnitym duym liciu. Zapalano je z jednej strony, a ssano z drugiej, spijajc dym" albo inhalowano, czego nigdy wczeniej nie robiono w Europie.

209

P O K A R M

B O G W

De las Casas, biskup z Chiapas, ktry spisa przygody Kolumba, poczyni nastpujce spostrzeenia: Znaem pewnych Hiszpanw, ktrzy naladowali ten zwyczaj. Gdy udzieliem im reprymendy w zwizku z t barbarzysk praktyk, odpo wiedzieli mi, e nie jest w ich mocy powstrzymanie si od tej przyjemnoci. I chocia dopiero zaczynali, tak bardzo w tym zasmakowali, e nie mogli ju oby si bez niej.
20

Cztery lata po tym pierwszym spotkaniu z mieszkacami niezna nego ldu eremita Romano Pane, ktrego Kolumb zostawi na Haiti na zakoczenie swej drugiej podry, opisa w swoim dzienniku tubylczy zwyczaj wdychania oparw tytoniu przy pomocy narzdzia z ptasiej ko ci wkadanego do nosa i trzymanego nad tytoniem lecym na roz arzonych wglach. Konsekwencji tej krtkiej notki etnograficznej nie sposb przeceni, poniewa wprowadzia ona do Europy niezwykle sku teczn metod zaywania narkotykw, w tym wielu bardzo niebezpiecz nych. Dziki niej palenie tytoniu zyskao popularno na caym wie cie. Umoliwiao szybkie i obfite wchanianie rwnie opium i haszyszu. Natomiast w dalekiej przyszoci miao sta si zacztkiem nowej, nisz czycielskiej mody, zwizanej z paleniem cracku, PCP i tym podobnych specyfikw. Nie wolno te zapomina o tym, e to dziki tej metodzie moliwe si staje przeywanie najsilniejszych stanw ekstatycznych, zwizanych z zaywaniem halucynogenw indolowych, a konkretnie, z paleniem dimetylotryptaminy. SZAMASKIE T Y T O N I E Kiedy Europejczycy po raz pierwszy przybyli do Ameryki Pnocnej, tamtejsi mieszkacy mieli ju w zwyczaju palenie tytoniu. I cho w rejo nie wysp karaibskich inhalowano w owym czasie substancje zawierajce DMT, przybysze nie opisali w swych dziennikach niczego poza tytoniem. Wysoce rozwinita kultura Majw, ktra rozkwita w poowie dzie witego wieku w Mezoameryce, posiadaa dug i skomplikowan tra dycj zwyczajw odnoszcych si do tytoniu i jego palenia. Tyto palo ny w okresie klasycznym Majw pochodzi od roliny Nicotiana rustica, ktr nadal uywaj niektre wspczesne rdzenne ludy Ameryki Po-

210

M.

D Y M W OCZY:

O P I U M

TYTO

udniowej. Ten gatunek jest znacznie mocniejszy i bardziej zoony pod wzgldem chemicznym ni dostpna w czasach wspczesnych na ryn ku komercyjnym Nicotiana tabacum, poza tym w przeciwiestwie do tej ostatniej jest rwnie potencjalnie halucynogenny. Midzy t y m tytoniem a tytoniem palonym w papierosach wystpuje istotna rnica. Dziki ty to suszono i zwijano w cygara, ktre nastpnie palono. Wywoywany przeze stan transowy, czciowo wspomagany przez obecno skadni kw zawierajcych inhibitory MAO, stanowi istotny element skadowy szamanizmu Majw. Niedawno wprowadzone do aptek rodki antyde presyjne na bazie inhibitorw MAO s dalekimi krewnymi tych natural nych substancji. Sporo na temat skomplikowanej struktury tytoniu i fa scynacji, jakim darzyli go Majowie pisa Francis Robicsek: Bardzo istotne wydaje si podkrelenie, e nikotyna w adnej

mierze nie jest jedyn bioaktywn substancj zawart w liciu tytoniu. Os tatnio naukowcom udao si wyizolowa z suszu tytoniowego powszech nie dostpnego na rynku alkaloidy z grupy harmala: h a r m a n i n o r h a r m a n . Tworz one grup chemiczn betakarbolinow, do ktrej nale harmina, harmalina, tetrahydroharmina i 6-methoxy harmina. Kada z tych sub stancji posiada waciwoci halucynogenne. I cho do dzisiaj nie przeanal izowano jeszcze rozmaitych gatunkw tytoniu palonych przez rdzennych mieszkacw Ameryki pod ktem zawartoci tych skadnikw chemicznych, naley przypuszcza, e niektre z nich mog zawiera wysokie ich stenia. 21 Tyto zawsze by nieodcznym towarzyszem bardziej potnych, halucynogennych rolin, spoywanych tradycyjnie podczas rytuaw szamaskich odprawianych przez mieszkacw Ameryki. Mg dla przykadu towarzyszy pierwszym prbom aplikowania sobie lewatywy. Dowodz tego badania Petera Fursta nad mezoamerykask medycyn i szamanizmem: Cakiem niedawno wyszo na jaw, e staroytni Majowie, podobnie jak staroytni Peruwiaczycy, korzystali z lewatyw. W sztuce Majw wystpuj przedstawienia ukazujce strzykawki do lewatyw, a nawet same rytuay robienia sobie lewatywy. Wybitnym tego przykadem jest wielka zdobio na waza z 600-800 roku n.e., na ktrej znajduje si wizerunek mczyzny trzymajcego strzykawk do lewatywy, aplikujcego sobie lewatyw oraz

211

P O K A R M

B O G W

pozwalajcego kobiecie na zrobienie sobie lewatywy. Jednym z nastpstw tego odkrycia byo rozpoznanie przez archeologa, M.D. Coea, dziwaczne go przedmiotu trzymanego przez jaguarowe bstwo na innej wazie Majw. Coe dowid, e jest to strzykawka do lewatywy. Jeli Majowie, podobnie jak Indianie peruwiascy, aplikowali sobie lewatywy z substancjami halu cynogennymi, istnieje due prawdopodobiestwo, e zawieray one balch (mid pitny). Balch to wity napj, ktry prawdopodobnie wzmacniano domieszkami tytoniu lub ziaren piounu. Niewykluczone, e w podobny sposb zaywano bielu, czy nawet grzyby halucynogenne. Rzecz jasna, lewatywa moga zawiera tylko czysty tyto. 2 2 T Y T O J A K O LEK Z N A C H O R W Kademu narkotykowi wprowadzonemu do szerokiego obiegu to warzyszy wiele podejrzanych teorii medycznych i zabiegw. Naduywa nie kokainy jako substancji narkotycznej byo poprzedzone szalestwem na punkcie toniku Vin de Mariani. Z kolei heroin zalecano jako lek na nag morfinowy. Lepiej nie wzdryga si przed opisami rytuaw lewatywowych uprawianych przez Majw, poniewa mielimy do czynienia z podobnymi praktykami w Europie. Duski lekarz, Thomas Bartholin, zaleca swoim pacjentom w 1661 roku nie tylko lewatywy z sokiem z ty toniu, ale i z tytoniowym dymem: Ludzie, ktrym zdarzyo si pokn tyto przez przypadek, zawiadczaj o jego oczyszczajcym dziaaniu. Wykorzystuje si je w le watywach z zawartoci tytoniu. Erazm, mj umiowany brat, objawi mi tajniki tej metody. Polega ona na wdmuchiwaniu dymu z dwch fajek [napenionych tytoniem] w jelita. Potrzebny do tego przyrzd opracowa pewien Anglik. 23 w zaradny Anglik nie przecign wszake Buchoza, francuskie go lekarza z osiemnastego wieku, ktry zaleca dopochwowe wdmuchi wanie dymu tytoniowego w celu leczenia histerii". Niezalenie od tych dziwacznych pomysw medykw i potpie ze strony kleru, nawyk palenia tytoniu szybko rozprzestrzeni si po Euro pie. Jak to zwykle bywa w przypadku nowych narkotykw, tyto by po cztkowo traktowany z entuzjazmem jako lek mioci". By moe, bya

212

12.

D Y M W OCZY:

O P I U M

I TYTO

to zwyka technika marketingowa, ktr wiczono pniej z rwnym powodzeniem na kokainie, LSD i MDMA. Grunt, e zawsze bya sku teczna. wiadczy o tym niesychany rozgos, jaki wok tytoniu zrobi li marynarze, przekonani o jego afrodyzjakalnych waciwociach. Roz gos, ktry przyczyni si do gwatownego wzrostu jego popularnoci: Marynarze opowiadali sobie o pewnej kobiecie z Nikaragui, ktra palia to zioo i wykazywaa si niewyobraaln namitnoci. Najpewniej to z tej przyczyny europejskie kobiety rozkochay si w paleniu tytoniu. Tak czy inaczej, Andr Thevet, byy franciszkanin, osign wielki sukces, gdy w 1579 roku wprowadzi na dwr francuski zwyczaj palenia tytoniu.
24

Intencj Theveta byo uczynienie z tytoniu najzwyczajniejszej uyw ki. Ju wczeniej francuski ambasador w Portugalii, Jean Nicot, prowadzi eksperymenty ze skruszonymi limi tytoniu, ktre wdycha, aby pozby si migreny. W 1560 roku Nicot przekaza porcj tego specyfiku Katarzy nie Medycejskiej, cierpicej na chroniczne ataki migreny. Krlowa zachwy cia si mocami roliny, w zwizku z czym przez pewien czas nazywano j Herba Medicea" lub Herba Catharinea". Specyfik Nicotta pochodzi z zazwyczaj bardziej toksycznego Nicotiana rustica, szamaskiego tytoniu Majw. Ale to Nicotiana tabacum podbi Europ, a w pniejszym czasie pod postaci papierosw sta si podstawowym rdem olbrzymich zy skw rozwinitego w Nowym wiecie przemysu tytoniowego. PRZECIW T Y T O N I O W I Nie wszyscy kochali tyto. Papie Urban VIII zarzdzi naoenie ekskomuniki na kadego, kto omieli si pali lub wdycha tyto w hisz paskich kocioach. Z kolei Innocenty X zabroni wdychania tytoniu w katedrze w. Piotra pod grob ekskomuniki. Protestanci rwnie zwalczali ten nowy nawyk. Prowadzi ich w tym nie kto inny jak krl Ja kub I, ktrego pomienna Riposta dla tytoniu ukazaa si w 1604 roku: Niechaj wic spytam was moi rodacy, jaki to honor czy polityka zmu sza nas do naladowania indiaskich niewolnikw i to w tak niewymow nie mierdzcym obyczaju... Powiadam to bez zawstydzenia, czemu tak bar dzo si pogramy, czemu postpujemy jak zezwierzceni Indianie, niewolnicy Hiszpanw, o ktrych wiat zapomnia wraz z samym Bogiem?

213

P O K A R M

B O G W

Jeli za pozwalamy sobie na takie wszeteczestwa, czemu nie rozbierzemy

si do naga tak jak to oni czyni?... Czemu nie zaprzemy si Boga, oddajc
dusz diabu, tak jak to oni uczynili? 2 5

Po wypowiedzeniu tej repliki", stanowicej pierwowzr dla wszel kich pniejszych postaw typu powiedz nie!", krl zaj si innymi sprawami. Tymczasem, osiem lat pniej w samym Londynie dziaao ju siedem tysicy sprzedawcw tytoniu! Ludzi ogarn sza na punkcie palenia i wdychania tytoniu. ZWYCISTWO TYTONIU Pod wzgldem komercyjnym tyto zacz odgrywa istotn rol pod koniec Wojny Trzydziestoletniej w 1648 roku. Dopiero wtedy ame rykaskie kolonie stay si zdolne do uczestniczenia w gospodarce mer kantylnej. W gruncie rzeczy, caa ta gospodarka opieraa si w duej mierze na tytoniu z kolonii pnocnoamerykaskich oraz alkoholu de stylowanym i czystym cukrze z bardziej tropikalnych placwek. Wielki przemys narkotykowy sta si zatem fundamentem epoki Owiecenia. Wprowadzeniu tytoniu do Europy towarzyszy niezwyky proces. Z racji tego, e Nicotiana tabacum, mniej toksyczny z dwch podstawo wych gatunkw tytoniu, posiada wikszy potencja rekreacyjny, tyto jako rolina utraci zwizek ze sw moc szamask i halucynogenn. Nie wie si to nawet z sam specyfik zaywania oraz wielkoci da wek. Na podstawie wasnego dowiadczenia wrd ludw Amazonii mog zawiadczy, e uywane przez nich gatunki tytoniu s wyjtkowo osza amiajce i cakiem toksyczne. Potrafi wywoywa odmienne stan wia domoci. W Europie preferowano traktowanie tytoniu jako wieckiej uywki, dlatego sukces rynkowy odniosy jego delikatniejsze szczepy. Bardzo czsto dzieje si tak, e po odkryciu jakiego narkotyku jest on rozcieczany, a osignie moc uznawan za rozsdn na zasadzie powszechnego konsensusu. Podobny proces dotyczy opium i haszy szu, dwch specyfikw, ktre kiedy jedzono, potem za zaczto pali, a take LSD, zaywanego w latach szedziesitych dwudziestego wie ku w olbrzymich dawkach, dzisiaj za stosowanego do celw rekreacyj nych w maych ilociach. W tym drugim przypadku moemy mie do czynienia z konsekwencj istnienia skromnego, lecz stale si utrzymu-

214

12.

D Y M W OCZY:

O P I U M

I TYTO

jcego odsetka ludzi, ktrzy po zayciu duych dawek LSD przeywaj zaamania psychotyczne. Tak czy inaczej, przekonanie o istnieniu od powiedniej" dawki narkotyku za kadym razem jest wytworem kultury. (Oczywicie, mona by tu przytoczy rwnie dowody wiadczce o za chodzeniu odwrotnego procesu. Pierwszym z brzegu tego rodzaju przy kadem na istnienie trendu preferujcego coraz wiksze dawki narko tyku bdzie zastpowanie zwyczaju wdychania sproszkowanej kokainy paleniem cracku.) W O J N Y OPIUMOWE Kiedy ostatni cesarz z dynastii Ming (1628-1644) zakaza w Chi nach palenia tytoniu, doprowadzio to sfrustrowanych palaczy do prze rzucenia si na eksperymenty z paleniem opium. Wczeniej by to zwy czaj nieznany. Wycigajc z tego przykadu daleko idcy wniosek, mona zauway, e kiedy jaki narkotyk zostaje zakazany, jego miejsce zajmuje nowy. Do 1793 roku w Chinach palono na przemian albo tyto albo opium. cisy zakaz importu i sprzeday opium wprowadzono w 1729 roku. Na przekr temu do Chin trafiay coraz wiksze iloci opium, przywoo ne przez Portugalczykw z plantacji na Goa. Do 1830 roku sprowadzono nielegalnie do Chin dwadziecia pi tysicy skrzynek z opium. Ponie wa prohibicja zagraaa angielskim interesom, Anglicy posugiwali si swoimi wpywami w Chinach tak dugo, a wybuchy tzw. Wojny Opiu mowe (1838-1842): Argumentacja Kompanii Wschodnioindyjskiej i rzdu brytyjskiego na rzecz handlu opium cechowaa si tak czyst hipokryzj, e przez ponad trzysta lat establishment brytyjski wystawia si na pomiewisko. Kompa nia Wschodnioindyjska nie angaowaa si bezporednio w handel opium, do 1834 roku zachowujc monopol na brytyjski handel herbat... Ale jej przedstawiciele sprzedawali opium na aukcji w Kalkucie, gdzie Kompania umywaa rce z wszelkiej dalszej odpowiedzialnoci. 2 6 Incydentem, ktry doprowadzi do dotychczas nieznanego w dzie jach wiata terroryzmu kapitalistycznego, byo zniszczenie dwudziestu tysicy skrzy z opium przez wadze chiskie. Wszystko zaczo si od
te

go, e w 1838 roku cesarz Tao-Kwang wysa do Kantonu swego ofi-

215

P O K A R M

B O G W

cjalnego emisariusza, pana Lin, w celu ukrcenia nielegalnego proce deru handlu opium. Oficjalny rozkaz nakazywa brytyjskim i chiskim handlarzom opium usunicie swego towaru, jednak zosta przez nich zignorowany. Wywoao to stanowcz reakcj komisarza Lina, ktry spali chiskie magazyny znajdujce si na ldzie oraz brytyjskie statki, czekajce na rozadowanie w porcie. Roczny zapas opium poszed z dy mem. Kronikarze bdcy wiadkami tego wydarzenia pisali, e unosz cego si w powietrzu zapachu nie mona byo z niczym porwna.
27

Pomimo licznych kontrowersji, w 1840 roku ogoszono wojn. Bry tyjczycy szybko zyskali w niej przewag. Majc do czynienia z potnie uzbrojon Marynark Krlewsk, Chiczycy nie mieli adnych szans. Wojna trwaa krtko. W 1840 roku zdobyto Chusan, a rok pniej Bry tyjczycy zbombardowali i zniszczyli forty na rzece Kanton. Miejscowy dowdca chiski, Ki Shen, nastpca komisarza Lina, zgodzi si odda Brytyjczykom Hong Kong i zapaci odszkodowanie w wysokoci sze ciu milionw chiskich srebrnych dolarw, czyli rwnowartoci ok. trzystu tysicy wczesnych funtw. Gdy wie o tym dotara do Peki nu, cesarz nie mia wyjcia, musia podpisa umow. Wojna kosztowaa wic Chiny sporo pienidzy i utrat terytorium. 2 8 Pitnacie lat pniej wybucha kolejna wojna, ktra rwnie za koczya si dla Chin niepomylnie. Wkrtce potem traktat podpisany w Tientsinie zalegalizowa chiski handel opium. Pod wieloma wzgldami wspomniany incydent stanowi wzr dla rozmaitych form mieszania si wadzy w midzynarodowy handel nar kotykw, szczeglnie widocznych w dwudziestym wieku. Uwidocz ni rwnie, e jakiekolwiek instytucyjne siy podejmujce prb walki z tym potnym rdem zyskw, s z gry skazane na porak. Wzorzec ustanowiony przez dziewitnastowieczn dyplomacj opiumow powta rzano wielokrotnie, cho wzbogacono go o nowe treci, jak si dzieje na przykad w przypadku udziau CIA w midzynarodowym obrocie hero in i kokain. OPIUM I KULTURA: DE QUINCEY Na pocztku dziewitnastego wieku opium miao wpyw nie tyl ko na dalekowschodni polityk imperiw handlowych. Oddziaywao

216

12.

D Y M W OCZY:

O P I U M

TYTO

rwnie na n u r t y estetyczne oraz europejskie prdy filozoficzne. W pew nym sensie mona powiedzie, e spoeczestwo europejskie budzio si z narcystycznego zainteresowania renesansowym klasycyzmem po tym, jak otrzymao zaproszenie na niezwykle kuszcy sw metafizyk i este tyk egzotyczny bankiet, organizowany przez Wielkiego Turka Otoman

w - bankiet, ktrego gwnym aperitifem bya opiumowa wizja. Nie sposb nie wspomnie w tym kontekcie o Thomasie De Quin-

ceyu. De Quincey, podobnie jak Timothy Leary w latach szedziesitych dwudziestego wieku, potrafi zachwyci innych ludzi wizjonersk moc swego dowiadczenia. Dla niego bya to moc uwiziona w labiryncie ma kwki. Opowiada o swoich przeyciach z typow dla romantykw pasj i melancholi. Jego dzieo Wyznania opiumisty stworzyo kulturowy wi zerunek, Zeitgeist, dowiadcze zwizanych z upojeniem opium. Udao mu si stworzy co w rodzaju narkotykowej spowiedzi", formy nalado wanej przez niemal wszystkich pniejszych autorw ksiek o narkoty kach. Ale nikt tak jak on nie celowa w opisach wiatopogldu opiumisty: Wiele lat temu, kiedy przygldaem si Staroytnociom rzymskim Piranesiego, stojcy obok mnie pan Coleridge opisa mi zestaw rycin tego malarza zatytuowany Sny, stanowicy zapis scenerii jego wizji, gdy mia halucynacje z powodu gorczki. Na niektrych z nich (daj opis, przypominajc sobie tylko sprawozdanie pana Coleridgea) widniay ogromne gotyckie sale, w ktrych wntrzu na pododze stay wszelkiego rodzaju maszyny i urzdzenia, koa, przewody, krki, lewary, wyrzutnie itd., majce uzmysowi nagromadzenie ogromnej siy oraz pokonywanie stawianego oporu. Jeli si powiodo wzrokiem po paszczyznach murw, mona byo dostrzec schody, a na nich idcego po omacku w gr samego Piranesiego. Przesunwszy wzrok nieco wyej, mona byo zobaczy, e schody si nagle urywaj, nie ma na ich kocu adnej porczy, a ten, kto dotrze na sam kraniec, nie moe ju postawi nastpnego kroku, chyba e w znajdujc si w dole przepa. Cokolwiek z nieszczsnym Piranesim si stanie, naley przynajmniej przypuszcza, e jego trud musi w jaki sposb w tym miejscu si zakoczy. Lecz unisszy wzrok, dostrzeesz jeszcze wyej drugie schody, na ktrych znw wida Piranesiego, stojcego tym razem na samym skraju przepaci. I unisszy wzrok jeszcze raz, ponown-

217

P O K A R M

B O G W

ie dostrzeesz jeszcze wyej w powietrzu nastpne schody i znowu ujrzysz nieszczsnego Piranesiego, pracowicie odbywajcego wdrwk w gr, i tak dalej, a nie koczce si schody wraz z Piranesim gin w grze tej ponurej sali. Ot architektura ukazujca mi si w snach miaa identyczn zdolno do cigego rozrastania si i samopowtarzania. We wczesnym okresie choroby najwspanialsze doprawdy rzeczy w mych snach czyy si przewanie z architektur i obejrzaem tak parad miast i paacw, jakiej moje oko nigdy jeszcze nie ogldao na jawie, chyba e patrzyo w chmury. 2 9 Opium dodaje ducha. Umie wyzwoli szalony potok myli i rapso dycznych spekulacji. W cigu nastpnego pidziesiciolecia po ukazaniu si Wyzna opiumisty artyci, w tym przede wszystkim pisarze, nie raz mocowali si z oddziaywaniem opium na swoj sztuk. De Quincey by pod tym wzgldem pionierem. Jako pierwszy pisarz bada bardzo wnikli wie, na podstawie wasnego dowiadczenia, przybieranie ksztatw przez sny i wizje. Ciekawi si tym, jak opium pomaga je ksztatowa i wzmac nia, a take jak si je pniej wykorzystuje w sztuce - w jego przypadku w namitnej prozie", cho moe to rwnie dotyczy poezji. Nauczy si swej wiadomej techniki pisarskiej wanie dziki przygldaniu si temu, jak umys pracuje w snach i szalestwach pod wpywem opium. By wicie przekonany, e zarwno sny, jak i szalestwa spowodo wane przez opium, mog by przydatne w procesie twrczym, choby w twrczoci literackiej, przyjmujcej podobn struktur. W swoim pi sarstwie posugiwa si snami. Nie byy to wszake dla niego ozdobniki, nie byy to metafory, nie byy to nawet narzdzia do tworzenia atmosfe ry ani budowania intrygi (cho tak rol rwnie mogy spenia), lecz czysta forma sztuki. Powica rwnie duo uwagi badaniom dzie wy obrani we nie, co niektrzy jego wspczeni wpywom wyobrani na twrczo poetyck. 30 POCZTKI PSYCHOFARMAKOLOGII Analityczne i psychologiczne zainteresowania takich ludzi jak De Quincey i francuski psychiatra J.J. Moreau de Tours, oraz ich podejcie do substancji, ktre pragnli poznawa, zwiastuj pocztek niezbyt uda nych wysikw nauki w celu zrozumienia natury tych materiaw. Lu-

12.

D Y M W OCZY:

O P I U M

TYTO

dziom tym przywiecao zaoenie, e intoksykacja potrafi naladowa szalestwo. Wizao si ono z siln wiar w to, e szalestwo, ta najbar dziej umysowa" spord wszystkich zaraz, posiada rdo cielesne. Sen opiumowy uznawano za swego rodzaju przebudzony teatr wyobrani. W tej fascynacji snami moemy dostrzec zapowied metod psychoanali tycznych Freuda i Junga. Czuje siej w dziewitnastowiecznej literaturze - u Goethego, Baudelaire'a, Mallarm'a, Huysmansa i Heinea. Jest syre nim piewem podwiadomoci, milczcej od czasw zniszczenia Eleusis, ale przebijajcej si przez romantyzm i pre-rafaelitw, objawiajcej si w postaci pogaskiej wylewnoci, a czsto zamiowania do opium. Opa se ladacznice z serajw Beardsleya i bardziej mroczne, pokrtne wizje Odilona Redona oraz Dantego Gabriela Rossettiego dobrze wyraaj t estetyk.

ILUSTRACJA 21. La Morphiniste Eugene'a Grassetta, 1893.

219

P O K A R M

B O G W

Podobnie jak estetyka, tak te i chemia zwizkw maku posiadaa swoj mroczniejsz stron, dostarczajc coraz to bardziej absorbujcych i uzaleniajcych rodkw W 1853 roku wynaleziono nowy typ strzy kawki do iniekcji podskrnych. Wraz z tym odkryciem niczym znak ostrzegawczy pojawi si w wiadomoci opiumisty obraz narkomana wstrzykujcego sobie morfin do yy. (zob. Ilustracja 21.) Dziewitnasty wiek by epok, w ktrej rozdano role szerokiej ga mie narkotykw i substancji pobudzajcych, odkrytych w cigu poprzed nich dwch stuleci penetracji i eksploatacji odlegych ldw. Rozmaite postacie zaywania tytoniu rozprzestrzeniy si we wszystkich klasach spoecznych, ze szczeglnym uwzgldnieniem mczyzn. Opium uy wao mniej ludzi, cho wci bya to spora grupa przedstawicieli wszyst kich klas spoecznych. Alkohol destylowany produkowano i spoywano w niespotykanych dotychczas ilociach. Kontekst ten zrodzi take wie le organizacji walczcych z pijastwem i narkomani, stwarzajc pod waliny pod wspczesn dyskusj na temat miejsca narkotykw w na szej kulturze. Jednak to dopiero dwudziesty wiek i napyw kolejnej fali syntetycznych narkotykw nada tej dyskusji wyjtkowo nieprzyjemn i niezbyt mdr posta.

220

3. S Y N T E T Y K I : H E R O I N A , K O K A I N A I TV

Morfin wyizolowa w 1805 roku mody niemiecki chemik, Frie drich Sertrner, ktry uwaa j za najczystsz esencj maku. Jej nazw zaczerpn od Morfeusza, greckiego boga snw. Sukces Sertrnera za inspirowa innych chemikw, ktrzy zakasali rkawy i wzili si za izo lowanie pozostaych czystych chemicznie skadnikw ze sprawdzone go arsenau materia medica. Leki na chorob wiecow wyizolowano z naparstnicy. Chinin wyekstrahowano z drzewa chinowego, a nastp nie oczyszczono i zaczto uywa w koloniach do walk z malari. Nato miast z lici poudniowoamerykaskiego krzaka wyekstrahowano nowy i obiecujcy rodek znieczulajcy - kokain. Na pocztku morfin posugiwano si z rzadka. Sytuacja zmienia si diametralnie w poowie dziewitnastego wieku. Najpierw jej gwny mi pozamedycznymi konsumentami byli samobjcy. Zapanowaa wrd nich burzliwa, acz krtkotrwaa moda na morfin. Przeom nastpi w 1853 roku, kiedy Alexander Wood wynalaz nowy rodzaj strzykawki. Wczeniej lekarze, chcc wprowadzi lek w krwioobieg, korzystali z pu stych odyg liliowych. Strzykawka pojawia si w odpowiednim czasie, gdy podczas amerykaskiej wojny domowej i wojny francusko-pruskiej trzeba byo robi rannym onierzom zastrzyki z morfiny. Wojna nie po raz pierwszy i ostatni wyznaczya kurs formowaniu si naogu. Pod wpywem toczcych si wojen i powszechnej na polach bitew obecnoci narkotykw do 1890 roku gwatownie wzrs odsetek narko manw w Europie i USA. Z racji powszechnoci procederu doylnego wstrzykiwania morfiny wrd weteranw rozmaitych wojen, dziennika rze prasy brukowej nazywali nag morfinowy oniersk chorob". TWARDE NARKOTYKI Przed wynalezieniem morfiny istniay ju bardzo czyste chemicz nie, a zarazem silnie uzaleniajce substancje: alkohol destylowany i bia y cukier. Ale to dopiero wraz z pojawieniem si morfiny wyksztaci si wspczesny wzorzec twardych narkotykw", czyli silnie uzaleniaj-

221

P O K A R M

B O G W

cych narkotykw doylnych. Na pocztku wywodziy si one z opiatw, ale z czasem doczya do nich kokaina. Kiedy na rynek trafia heroina, pocztkowo penica funkcj specyfiku leczcego z naogu morfinowego, szybko staa si ulubionym syntetycznym opiatem narkomanw. Udao jej si obroni t pozycj nawet w bardzo pomysowym dwudziestym wieku. Heroina zaja te miejsce innych narkotykw w zbiorowej wy obrani jako archetypowy wzorzec caego za zwizanego z naogiem. Co ciekawe, ten wzorzec funkcjonuje nadal w dzisiejszych czasach, kie dy ju na podstawie licznych danych wiemy, e alkohol zabija dziesi razy czciej ni heroina. Mimo to, wanie j obarcza si odpowiedzial noci za wszelkie za tego wiata. Wydaje si, e istniej ku temu kon kretne przyczyny. Po pierwsze, w gr wchodzi realna sia uzalenienia od heroiny. W zbiorowej wyobrani istnieje wizerunek narkomana, gotowego do po peniania zabronionych czynw dla zaspokojenia swego godu. Jednak gdyby si nad tym duej zastanowi, osoba uzaleniona od tytoniu mo gaby si dopuci podobnych czynw, ale nie jest do tego zmuszona, po niewa w kadej chwili moe uda si do kiosku i zaspokoi swj nag. Drug przyczyn, dla ktrej osoby uzalenione od heroiny darzy si wielk pogard, jest specyficzny nastrj zwizany ze spoyciem tego narkotyku. Heroinista jest na samym pocztku rozradowany, czy nawet pobudzony, ale z upywem czasu popada w stan sennoci i otumanienia. pun za kadym razem, kiedy wstrzykuje sobie kolejn dawk heroiny, prbuje odtworzy ten stan sennej obojtnoci, w ktrym nie czuje si blu, alu, niepokoju ani lku. Heroina jest doskonaym narkotykiem dla kadego, komu brak pewnoci siebie lub kto uczestniczy w trauma tycznych wydarzeniach historycznych. To specyficzny narkotyk pojawia jcy si na polach bitew, w obozach koncentracyjnych, na oddziaach on kologicznych, w wizieniach i gettach. Narkotyk osb zrezygnowanych i bezradnych, miertelnie chorych i nie potraficych wyj z opresji: Opiaty to produkt idealny... najwysza forma towaru. Nie potrzebuj reklamy. Klient bdzie si czoga w rynsztoku i ebra, eby kupi... Han dlarz maku nie sprzedaje produktu konsumentowi, tylko konsumenta produktowi. Nie ulepsza i nie upraszcza produktu. Degraduje i upraszcza klienta. Paci swoim pomocnikom makiem. 222

13. S Y N T E T Y K I :

H E R O I N A , K O K A I N A I TV

Wirus maku pozwala zrozumie istot za": algebr godu. Istota za tkwi w godzie totalnym. Narkoman to czowiek odczuwajcy totalny gd narkotyku. W pewnych warunkach gd nie zna absolutnie adnych granic ani nie podlega adnej kontroli. Motto godu totalnego brzmi: Nie bdziesz?" Ale bdziesz. Bdziesz kama, oszukiwa, donosi na przyjaci, krad, zrobisz wszystko, by zaspokoi gd. Bo znajdziesz si w stanie totalnej choroby, totalnego optania, i nie bdziesz mg postpowa inaczej. Wcieky pies nie moe nie ksa. KOKAINA: HORROR BIELI Podobnie jak heroina, kokaina jest wspczesnym, bardzo czystym narkotykiem, pochodzcym z roliny posiadajcej dug histori uy wania w tradycji ludowej. Przez tysiclecia ludy zamieszkujce poudnio woamerykaskie, grzyste lasy deszczowe wyznaway system wartoci, w ktrym istotne miejsce zajmowao rytualne i religijne stosowanie koki. Jeszcze do dzi, gdy pojedzie si w tereny synce z tradycyjnych upraw koki, mona usysze od miejscowych: Coca no es un droga, es comida , czyli Koka nie jest narkotykiem, tylko pokarmem". Tak naprawd, jest w tym co na rzeczy. Aplikowane sobie przez tubylcw dawki pyku z ko ki zawieraj spory procent dziennego zapotrzebowania na witaminy i mine ray.32 Na dodatek koka tumi apetyt. Wagi tych faktw nie sposb przeceni, jeli wemie si pod uwag sytuacj ludzi mieszkajcych w ubogich w po karm biakowy lasach amazoskich lub andyjskim Altipano. Niewprawionemu podrnikowi moe si wydawa, e bujne lasy tropikalne dostarczaj obfitoci owocw, jadalnych ziaren i korzeni. Tak jednak nie jest. Pomidzy yjcymi w nich gatunkami istnieje tak zajada walka o dostpne rda bia ka, e wystarczaj one prawie wycznie dla walczcych ze sob drapieni kw. Dlatego funkcjonujcy w tym rodowisku czowiek bardzo chtnie si ga po wszelkie rodki tumice apetyt. Oczywicie, dziaanie koki nie sprowadza si wycznie do ogra niczania apetytu. Peni ona rwnie rol roliny pobudzajcej. Wyst pujcy w lasach tropikalnych klimat nie jest atwy do ycia. Zbieranie ywnoci i budowanie domw wymaga czsto dwigania olbrzymich ciarw na cakiem due odlegoci. Zdarza si rwnie, e yjcy tam ludzie posiadaj tylko jedno narzdzie - maczet.
31

223

P O K A R M

B O G W

Nic wic dziwnego, e dla Inkw, dawnych mieszkacw staroyt nego Peru, a take pniejszych ludw i napywajcych kolonistw koka bya bogini, o cechach zblionych do Leucothei, biaej bogini Roberta Gravesa. W kontekcie naszych rozwaa wydaje si to znaczce. Mama Koka, pod postaci modej kobiety ofiarujcej zbawienn gazk koki hiszpaskiemu najedcy, pojawia si na frontyspisie klasycznego ju dziea W. Goldena Mortimera History of Coca: The Divine Plant of the Incas (zob. Ilustracja 22).

ILUSTRACJA 22. Mama Coca jako bogini Nowego wiata, witajca hiszpaskich przy byszw. Ilustracja pochodzca z frontyspisu History of Coca: The Divine Plant of the In cas W.G. Mortimera, And/Or Press, San Francisco 1974.

224

13.

SYNTETYKI:

HEROINA,

K O K A I N A

I TV

Kokain wyizolowano po raz pierwszy w 1859 roku. W owym cza sie farmakologia jako dziedzina nauki przeywaa swoisty renesans, dla tego w cigu kolejnych kilku dekad przeprowadzono sporo bada nad kokain. Na samym pocztku, co czytelnikom tej ksiki powinno wy dawa si oczywiste, kokain traktowano jako cudowny specyfik lecz cy z morfinizmu! Jedn z osb zafascynowanych tym odkryciem by nie kto inny jak mody Zygmunt Freud: W chwili obecnej trudno powiedzie z cakowit pewnoci, w ja kiej mierze koka bdzie sprzyja rozwojowi mocy ludzkiego umysu. Osobicie, mam wraenie, e przewleke jej stosowanie moe prowadzi do dugookresowej poprawy, jeli poprzednio okazywane zahamowania miay przyczyny fizyczne bd wizay si z wyczerpaniem organizmu. Na pewno nie mona porwna bezporedniego dziaania porcji koki do zastrzyku z morfiny. Ale, co przemawia na jej korzy, w przeciwiestwie do chroni cznego zaywania morfiny, stosowanie koki nie jest dla ciaa niszczce.33 Odkrycia Freuda, ktrych w pniejszym wieku sam si wypiera, nie doczekay si jednak szerokiego oddwiku ani pozytywnego przy jcia. Przeomu w badaniach nad kokain dokona za to jego szkolny ko lega, Carl Koller, ktry wykaza, e kokaina moe suy jako miejscowy rodek znieczulajcy. Jego rewolucyjne odkrycie dokonao prawdziwego przewrotu w chirurgii i ju w 1885 roku kokain wychwalano pod nie biosa jako cudowny rodek medyczny. Ale wraz z jej rosnc popular noci zauwaono rwnie jej waciwoci uzaleniajce. Pisarz, Robert Louis Stevenson, do tego stopnia zafascynowa si jej dziaaniem, e po traktowa j jako pierwowzr dla szalonego specyfiku przemieniajcego szanowanego dr. Jekylla w rozwcieczonego Mr. Hyde'a. Jego powie, Dziwny przypadek Dr. Jekyla i Mr. Hyde'a, gwatownie przyczynia si do popsucia si jej reputacji.
O POYTKACH KOKAINY

Nie wszystkie dziea literackie ukazyway kokain w tak zym wie tle. I tak na przykad w 1888 roku brytyjski lekarz, Sir A r t h u r Conan Doyle, napisa synn dzi krtk powie pt. Znak czterech. Wystpu jcy w niej detektyw, niepowtarzalny Sherlock Holmes, tak oto komen tuje stosowanie kokainy: Mam wasne przypuszczenia, e nie wpywa

225

P O K A R M

B O G W

ona zbyt dobrze na organizm. Wydaje mi si to jednak drugorzdnym faktem, skoro dziaa na umys niezwykle pobudzajco i oczyszcza go ze zbdnych myli".
34

Koka podaa szlakiem wczeniej wyznaczonym przez kaw, herbat i czekolad. Innym sowem, szybko zwrcia na siebie uwag pomysowych przedsibiorcw. Najwaniejsza spord nich rola przypada Francuzowi, M. Angelo Marianiemu, ktry w 1888 roku wypuci na rynek tonik opa trzony swoim nazwiskiem. Vin Mariani (zob. Ilustracja 23.) zapocztkowa o cay szereg sporzdzanych z koki nalewek, tonikw i eliksirw: Mariani by najwikszym na wiecie ordownikiem zalet koki. Gromadzi egzotyczne przedmioty zwizane z jej tradycyjnym folklorem. Uprawia kok we wasnym ogrodzie. Prowadzi te wielkie imperium han dlowe yjce z produkcji napojw alkoholowych z koki. Dziki swemu gen iuszowi reklamowemu jak nikt inny w jego czasach zwiastowa nadejcie nowej epoki. Krlowa Wiktoria, papie Leon XIII, Sarah Bernhardt, Tho mas Edison i wiele innych osobistoci ze wiata wadzy, nauki i medycyny wychwalao niezwyke zalety toniku w serii dwunastu tomw opubliko wanych przez jego firm.35

ILUSTRACJA 23. Reklamwka Vin Mariani.

226

13. S Y N T E T Y K I :

H E R O I N A , K O K A I N A I TV

WSPCZESNA HISTERIA A N T Y N A R K O T Y K O W A Na pocztku dwudziestego wieku wybucha w Stanach Zjednoczo nych zbiorowa histeria, podsycana przez rasistowskie pogoski, jakoby Czarni z poudnia mieli pod wpywem kokainy atakowa Biaych. Jed n z jej nastpstw byo wydanie w 1906 roku Ustawy o Czystej ywnoci i Lekach, delegalizujcej kokain i heroin, a przy okazji tworzcej grunt pod przysze prby tworzenia sankcji prawnych przeciwko syntetycz nym substancjom uzaleniajcym, znajdujcym si w m a k u opiumo wym i krzaku koki. Niemal w jaskrawym przeciwiestwie do tytoniu, herbaty i kofeiny, ktre z pocztku byy traktowane jako szkodliwe, lecz z czasem stay si legalne, morfina/heroina i kokaina rozpoczy swo j karier w nowoczesnym spoeczestwie jako substancje cakowicie legalne, by z czasem zyska miano narkotykw i trafi do spoecznego mietnika. Jak zawsze w tego rodzaju przypadkach, pojawia si pytanie, czemu te wanie narkotyki, a nie inne? Czy wie si z nimi bardziej zajade uzalenienie? Czy te moe ich specyficzny sposb wchaniania przy pomocy zastrzyku wydaje si po prostu nieestetyczny? A moe to z racji wywoywanych przez nie unikalnych skutkw spoecznych i psy chologicznych nadaj si one lepiej od alkoholu i tytoniu do roli koza ofiarnego? Na kade z tych pyta nie jest atwo odpowiedzie, ale przynajm niej warto podj taki wysiek, jeli chce si zrozumie, co zmienio si w po dejciu do narkotykw w dwudziestym wieku i jakie byy tego przyczyny. Czciowa odpowied narzuca si sama. W dwudziestym wieku mieszkacy wiata Zachodu mieli ju za sob przeszo stuletnie dowiad czenie, jeli chodzi o konsekwencje spoeczne zaywania syntetycznych rodkw uzaleniajcych. Zdylimy ju wykaza jak gupot popisy wali si entuzjaci, ktrzy po kadym takim wynalazku piali z zachwytu nad cnotami wieo odkrytej substancji. Ale to, co umykao uwadze lub byo celowo pomijane w osiemnastym i dziewitnastym wieku, nie mo na byo tak atwo przeoczy w dwudziestym wieku. Coraz lepiej rozwi jajca si sie przepywu komunikacji rozprzestrzeniaa wiadomoci na temat narkotykw z rwn szybkoci co same narkotyki. Te same technologie umoliwiy skuteczne organizowanie i prowa dzenie wielkich syndykatw zbrodni. Rozwj tych grup przestpczych

227

P O K A R M

B O G W

nie byby moliwy bez cichej aprobaty wadz pastwowych. Narkoma nia przyczynia si do mrocznej reputacji handlu narkotykami. Same za rzdy, na skutek presji spoecznej, znalazy si w niekomfortowej sytu acji, zmuszone do ukrcenia procederu, ktry przez kilka stuleci przy nosi im wymierne zyski. Delegalizacja narkotykw staa si koniecz noci chwili i tak oto pastwo zepchno do podziemia do niedawna bardzo dochodow dla siebie ga handlu. Wadza pastwowa nie mo ga ju oficjalnie angaowa si handel narkotykowy, zacza wic two rzy zason dymn, odwracajc wzrok od jej szemranych interesw.

ILUSTRACJA 24. Cocaine LU Johna Powysa.

228

13.

SYNTETYKI:

HEROINA,

K O K A I N A

TV

RZDY A N A R K O T Y K I Wraz z oficjalnym wycofaniem si rzdw z rynku narkotykw i przyjmowaniem apwek przez niektrych urzdnikw w zamian za przymykanie oka na gwatowny rozwj tego sektora gospodarki, ceny de taliczne narkotykw zaczy gwatownie rosn. Nowa struktura cen po zwalaa kadej ze stron - rzdom i syndykatom - solidnie si obowi. W rezultacie kartele narkotykowe zaczy peni funkcje poredni kw handlowych dla rzdw obawiajcych si bezporedniego udziau w obrocie narkotykami. Wadza pastwowa nie jest ju w stanie otwar cie uczestniczy w wiatowym handlu narkotykowym bez naraenia si na ostrza opinii publicznej. Wyjtkiem od tej reguy s junty wojskowe i autorytarne reimy, ktre dziaaj na tym polu bez zbdnej hipokryzji. Legalne rzdy wol, by brudn robot wykonywali za nie pracownicy sub wywiadowczych. Nastpstwem tego jest schizofreniczna sytuacja, kiedy agencje wywiadowcze prowadz interesy z mafiosami, natomiast dyplomaci staraj si rozwiza tzw. problem narkotykowy (co zresz t zazwyczaj przedstawia si jako problem nie do rozwizania). Nie bez znaczenia jest fakt, e wikszo narkotykw produkuje si na teryto riach plemiennych", co kae nam myle, e nasz cudowny rzd, wspar ty midzynarodowym kapitaem, nie jest w stanie kontrolowa takich obszarw, jak Pakistan i Birma, skd pochodzi wikszo opium. Zwie dzeni tego rodzaju retoryk w kocu zaczynamy myle, e za cae zo wiata s odpowiedzialni przywdcy plemienni o nieznanych twarzach i trudnych do wypowiedzenia nazwiskach. W okresie midzywojennym handlem narkotykami zajmowali si ci sami gangsterzy, ktrzy byli odpowiedzialni za inne dziedziny trady cyjnie zwizane z subkultur przestpcz: prostytucj, haracz i wyu dzenia. Wprowadzona w Stanach Zjednoczonych prohibicja alkoholowa przyczynia si do powstania olbrzymiego rynku dla twardych narkoty kw. Otworzya te furtk dla szybkich zyskw ze sprzeday produko wanego nielegalnie i nieopodatkowanego alkoholu. Rzecz jasna, nie tylko na Zachodzie rzdy czerpay zyski z manipu lowania rynkiem narkotykw. Dla przykadu, podczas II Wojny wiato wej japoscy okupanci Mandurii wycignli nauk z brytyjskich rz-

229

P O K A R M

B O G W

dw kolonialnych z poprzedniego stulecia i na masow skal zajmowali si produkcj opium i heroiny, ktre rozprowadzali po caych Chinach. Japoczycy, w przeciwiestwie do Brytyjczykw, nie czynili tego wy cznie z dzy zysku, poniewa zaleao im rwnie na tym, aby jak najwicej Chiczykw uzalenio si od narkotykw, a w rezultacie nie stawiao oporu. Podobn technik posugiwao si w latach szedzie sitych dwudziestego wieku CIA, prbujc zniszczy politycznych dy sydentw w amerykaskich czarnych gettach przy pomocy No. 4 China White - niezwykle czystej heroiny.
36

M I D Z Y N A R O D O W E AGENCJE W Y W I A D O W C Z E A N A R K O T Y K I Zjadliwo naogw narkotykowych zwizanych z takimi substan cjami syntetycznymi jak heroina i kokaina nie moga umkn uwadze prawdziwym spadkobiercom handlu narkotykw i wojen opiumowych midzynarodowym agencjom wywiadowczym i tajnym subom policji. Te dziaajce w cieniu grupy zawsze odczuway palc potrzeb posia dania trudnych do namierzenia rde gotwki, czyli specjalnych fun duszy niezbdnych dla sponsorowania ich prywatnych armii, komrek narkotykowych, przewrotw stanu i sucych im oddziaw specjal nych. Niektrym z tych grup, na przykad CIA, Opus Dei i francuskiej tajnej subie zdono ju udowodni podejrzane interesy z baronami narkotykowymi: Powizania rzdu amerykaskiego z przemysem narkotykowym sigaj, jak powszechnie wiadomo, czasw II Wojny wiatowej. W wyniku dwch kontrowersyjnych operacji wywiadowczych, przeprowadzonych wsplnie przez OSS (Biuro Sub Strategicznych) i ONI (Amerykaski Wywiad Marynarki Wojennej) subom udao si nawiza kontakt (za porednictwem Lucky'ego Luciano) z mafi sycylijsk oraz (przy pomocy Tai Li) z rozprowadzajcym narkotyki szanghajskim Zielonym Gangiem Tu Yueh-Shenga. Wspprac kontynuowano po wojnie. 37 Udzia legalnych instytucji w bezprawnym procederze jest sta y i niezmienny. Co najwyej, zmieniaj si stosowane metody. I tak na przykad w latach siedemdziesitych dwudziestego wieku ameryka ska kultura twardych narkotykw przerzucia si z heroiny na kokain.

230

13. S Y N T E T Y K I :

HEROINA,

K O K A I N A I TV

Wizao si to po czci z przegran Amerykanw w Wietnamie i wy cofaniem si z Azji Poudniowowschodniej, lecz w duej mierze rw nie z decyzj Reagana o poparciu dla contrasw i narkoterroryzmu, co otworzyo nowy front do prowadzenia tajnych operacji. Wydaje si jednak mao prawdopodobne, by ktokolwiek z macza jcych palce w tych operacjach uwiadamia sobie potencjalne konse kwencje spoeczne swych czynw. Prawdopodobnie nikt nie zada sobie pytania: Jakie bd skutki zachcenia spoeczestwa amerykaskiego do kokainy?" Podejrzewam, e mao kto spodziewa si tego, i wkrt ce na rynku pojawi si jej mocniejsza i znacznie groniejsza posta, czyli crack. Bardzo moliwe, e fenomen cracku to klasyczny przykad tech nologii, ktra wymkna si spod kontroli jej twrcw. Tak czy inaczej, dziki temu zbiegowi okolicznoci w latach osiemdziesitych dwudzie stego wieku kokaina staa si bardziej zabjcza ni si to kiedykolwiek wczeniej wydawao moliwe jej beneficjentom i ofiarom. Mamy tu do czynienia z cakiem nowym, niebezpiecznym schema tem w rozwoju relacji pomidzy czowiekiem a narkotykami - wzorcem, ktrego nie wolno nam ignorowa, bo jeli dzisiaj obcujemy z niezwykle uzaleniajc form kokainy, niewykluczone e jutro bdziemy musieli sprosta rwnie niebezpiecznej postaci heroiny. Tak naprawd, co takie go ju istnieje, cho, na szczcie, nie jest atwe do wyprodukowania. Ice, silnie uzaleniajca posta metaamfetaminy do palenia, zdya si ju pojawi w podziemiu narkotykowym. Przyszo przyniesie pewnie inne narkotyki - bardziej uzaleniajce, bardziej niszczce ni wszystko, z czym dane nam byo si dotychczas zmierzy. Pojawia si tu pytanie, jak pora dzi sobie z tym prawo i spoeczestwo? Miejmy nadziej, e nie zadowoli si prostackim wyklinaniem narkomanw jako osb godnych pogardy. Patrzc na to wszystko przez pryzmat historii, mona by stwierdzi, e ograniczanie dostpu do rodkw uzaleniajcych stanowi szczegl nie perwersyjny przykad typowego dla kalwinizmu dominacyjnego sty lu mylenia, gdzie grzesznik musi otrzyma kar na tym wiecie poprzez przeistoczenie si w bezradnego, wyzyskiwanego klienta, odzieranego z gotwki przez kryminalno-rzdowy kombinat, posiadajcy monopol na dostarczanie narkotykw. Obraz to w rzeczy samej gorszcy. Przypo mina bowiem wa zjadajcego wasny ogon. Gorzej, przynosi dionizyjskie skojarzenia z matk, co poera wasne dzieci.
231

P O K A R M

B O G W

NARKOTYKI ELEKTRONICZNE Philip K. Dick, w swojej powieci fantastyczno-naukowej Czo wiek z wysokiego zamku przedstawi wizj alternatywnego wiata po II Wojnie wiatowej wygranej przez Japoczykw i III Rzesz.
38

W fikcyj

nym wiecie Dicka jedn z pierwszych decyzji, majcych spacyfikowa Kalifornijczykw byo spopularyzowanie i zalegalizowanie marihuany. Jednake rzeczywisto rzadko kiedy bywa dziwniejsza od fikcji. Zwy ciska w naszym wiecie rasa panw" rwnie wymylia perswazyj ny, bardzo silny i potraficy ksztatowa spoeczestwo narkotyk. Jest to jeden z pierwszych wysoce zaawansowanych technologicznie narko tykw, wprowadzajcy konsumenta w odmienn rzeczywisto poprzez bezporednie oddziaywanie na jego zmysy. Na dodatek bez ingeren cji jakichkolwiek substancji chemicznych w ukad nerwowy czowieka! Mam tu, rzecz jasna, na myli telewizj. W dziejach ludzkoci nie byo jeszcze uywki, ktra by rozptaa wok siebie tak gwatown, religijn histeri. Nie byo te adnej religii, ktra w tak krtkim czasie zyskaa by tylu wiernych. Prawdopodobnie, najblisza telewizji, pod wzgldem mocy uzale nienia i umiejtnoci przeksztacania ludzkiego ycia, jest heroina. He roina spaszcza obraz wiata. Pod wpywem heroiny nic nie jest ani go rce ani zimne. pun przyglda si wiatu z cakowit obojtnoci. Nic go nie rusza. Zudzenie, e ma si kontrol nad biegiem rzeczy przypo mina wiar telewidza, e to, co widzi na ekranie, musi rzeczywicie" dzia si gdzie na wiecie. A przecie w rzeczy samej to, co widzimy w telewizji, to kosmetycznie ulepszane powierzchnie towarw. Telewi zja, cho nie uzalenia pod wzgldem chemicznym, jest rwnie uzale niajca i fizjologicznie niszczca jak wszystkie pozostae narkotyki: Tak jak narkotyki i alkohol, telewizja przenosi swego konsumenta poza wiat realny, w przyjemny i bierny stan umysu. Program telewizyjny, po dobnie jak trip" wywoany narkotykami czy alkoholem, odgania wszelkie smutki i niepokoje, cakowicie absorbujc uwag czowieka. Pomidzy alko holizmem i ogldaniem telewizji wystpuje jeszcze jedno podobiestwo... Alkoholik, podobnie jak widz, sdzi, e potrafi si opamita i dawkowa sobie picie... Najlepszym wiadectwem istnienia telewizyjnego naogu jest

232

13.

SYNTETYKI:

HEROINA,

K O K A I N A

TV

jego wpyw na ludzkie ycie. Telewizja znieksztaca poczucie upywajcego czasu. Sprawia, e wszystko poza ni wydaje si bahe i nierzeczywiste. Osabia zwizki spoeczne poprzez redukowanie, a czasem eliminowanie wszelkich okazji do mwienia i komunikacji. 3 9 U K R Y T Y PROPAGANDYSTA Najbardziej niepokojcym aspektem tego zjawiska jest fakt, e tre przedstawiana przez telewizj jest czsto wiadomie preparowana po to, by ochrania" lub narzuca dany system wartoci. Mamy wic do czynienia z bardzo przemylnym narkotykiem, wywoujcym takie przeycia, jakie s na rk jego producentom. Nie sposb wymyli lep szej uywki dla promowania takich ideologii jak faszyzm czy totalita ryzm. W Stanach Zjednoczonych na jedno mieszkanie przypada wicej ni jeden telewizor, ktry jest wczony przecitnie sze godzin dzien nie. Przecitny Amerykanin oglda telewizj przez pi godzin, a wic przez mniej wicej 1/3 swego wiadomego ycia. M i m o i znane s n a m te wszystkie fakty, niewiele sobie z nich robimy. Dopiero niedawno na ukowcy zaczli bada oddziaywanie telewizji na psychik i ycie spo eczne czowieka, a przecie nie znamy drugiego narkotyku, ktry by rwnie szybko pozbawi kontaktu z rzeczywistoci cae rzesze swych uytkownikw. Dotychczas nie wymylono rwnie innego narkotyku, ktremu udaoby si przerobi kultur na wasne podobiestwo. Telewizja jest ze swej natury narkotykiem dominacyjnym par excel lence. Dziki kontroli nad treci przekazw, ich jednorodnoci i po wtarzalnoci w sposb nieuchronny staje si narzdziem zniewolenia, manipulacji i prania mzgu. Telewidzowie s wprowadzani w trans, wa runek konieczny cho nie wystarczajcy prania mzgu. Tych podstawo wych cech telewizji, podobnie jak wszystkich technologii i narkotykw, nie sposb zmieni. Telewizja jest rwnie niereformowalna jak techno logia produkujca karabiny maszynowe. 4 0 Z perspektywy wartoci kulturowych, kadcych nacisk na domi nacj, telewizja pojawia si w idealnym momencie. Po stu pidziesiciu latach od wybuchu epidemii narkotykowej, ktr zapocztkowao od krycie w 1806 roku narkotykw syntetycznych, spoeczestwu zdy si zohydzi widok ludzkiego ponienia i kanibalizmu duchowego, od-

233

P O K A R M

B O G W

grywany przez zinstytucjonalizowany marketing narkotykowy Podob nie jak niewolnictwo, narkotyki stany na pierwszej linii ognia kryty ki ordynowanego przez te same instytucje, ktre w przeszoci czerpay z nich zyski. Twarde narkotyki zdelegalizowano i zepchnito do podzie mia. Pastwo nie mogo ju oficjalnie je promowa. Rzecz jasna, zdarza y si jeszcze wojny opiumowe i inne incydenty, w ktrych rzdy odgry way role rzecznikw narkotykw, niemniej jednak by to powszechnie pitnowany proceder. W przyszoci podobne transakcje musiay by aranowane potajemnie, w ukryciu. Sprzyjao temu pojawienie si telewizji po II Wojnie wiatowej, kt ra skutecznie odwracaa uwag obywateli od szemranych interesw i poktnych transakcji zawieranych gdzie w zaciszu gabinetw i w komplet nej dziczy przez agencje wywiadowcze na usugach pastwa. Telewizji udao si spaszczy kultur, wyzuwajc j z jakichkolwiek gbokich ko munikatw. Powojenna Ameryka zacza wic y w wiecie Kena i Bar bie nie troszczc si ani nawet nie mylc o powanych, cho ukrytych problemach. W poowie lat szedziesitych dzieci Kena i Barbie, pod wpywem halucynogenw, na chwil oderway si od przekazu telewi zyjnego. Zatrwoyo to ludzi z elit wadzy, ktrzy szybko zdelegalizowa li halucynogeny i zabronili dalszych nad nimi bada. Hippisom, ktrzy zbdzili z utartej cieki kultury, zaordynowano podwjn dawk tele wizji i kokainy, ktra skutecznie wyleczya ich z marze o lepszym wie cie i przerobia na wiecznie godnych konsumentw. Tylko nielicznym udao si wymkn temu procesowi ujednolicania wartoci. 41 Niemal wszyscy zaponli mioci do Wielkiego Brata. Pozostaym niedobit kom, kiedy tylko podnios gow, dostaje si od kultury dominacyjnej, stale dziwicej si temu, co dziao si w latach szedziesitych".

234

IV
RAJ PRZYWRCONY?

14. K R T K A H I S T O R I A P S Y C H O D E L I K W

Cywilizacja europejska najpierw wypieraa roliny psychodelicz ne, potem je ignorowaa, na kocu za o nich zapomniaa. W czwar tym wieku dokonao si stumienie religii misteryjnych: kultw Bachusa i Diany, Attisa i Rybele. Przemino charakterystyczne dla wiata hel lenistycznego synkretyczne bogactwo. Chrzecijastwo pokonao sek ty gnostyckie - walentynian, marcjonitw i innych heretykw - bdce ostatnim bastionem poganizmu. Te represyjne epizody w ewolucji za chodniej myli zamkny ludziom dostp do umysu Gai. Hierarchiczna religia, a w pniejszym okresie hierarchiczna wiedza naukowa zastpi y wszelki formy bezporedniego dowiadczania umysu rozporzdzaj cego wiatem natury. Intoksykantami chrzecijaskiej, dominacyjnej kultury w sposb nieuchronny stay si rolinne lub syntetyczne rodki pobudzajce i nar kotyczne - narkotyki dobrze sprawdzajce si w realiach cikiej pracy lub zwyczajnie otpiajce i przynoszce ukojenie. Niezalenie od tego, Zachd zachowa mglist pami o archaicznym, hierofantycznym, eks tatycznym potencjale niektrych rolin. wiadczy o tym fakt wystpowania rolin psychoaktywnych w cza rach i rytuaach uprawianych przez wielu Europejczykw. Nie wszyscy utracili wiedz o chemicznych rodkach przemiany umysu. Europejskie czarownice posugiway si, co prawda, rolinami nie zawierajcymi ha lucynogenw indolowych, takimi jak bielu dzidzierzawa, mandrago ra i wilcza jagoda. Niemniej, potrafiy z ich pomoc osiga odmienne stany wiadomoci. Oczywicie, redniowieczny Koci bardzo obawia si takiego powizania kobiecoci z magiczn moc: Jeszcze w czasach redniowiecza czarownica bya nadal hagazuss, kim kto siedzia na hagu, czyli pocie za ogrodami, oddzielajcym wiosk od dziczy. Jako jedyna ya w obu wiatach. W czasach wspczesnych moglibymy powiedzie, e posiadaa moce na poy demoniczne. Jed nak z upywem czasu ta jej dwoisto ustpia miejsca innej jej charak terystyce. Czarownica staa si kim wygnanym z kultury, kto powraca, w znieksztaconej postaci, tylko noc. 1 237

P O K A R M

B O G W

Czarownice nie posiaday obfitego arsenau rodkw psychoak tywnych, przy pomocy ktrych mogyby wstpowa w inne wymiary rzeczywistoci. Przyczyna tego bya prosta - w Europie brakowao ga tunkw zawierajcych halucynogeny. H A L U C Y N O G E N Y N O W E G O WIATA Roliny halucynogenne zawierajce indole wystpoway natomiast obficie w rejonach tropikalnych i subtropikalnych Nowego wiata. Tam rwnie rozprzestrzeniy si posugujce si nimi kulty. Jakkolwiek w Azji Poudniowowschodniej i Indonezji istnia podobny ekosystem, tereny te nie mogy si rwna z Ameryk pod wzgldem iloci gatun kw endemicznych posiadajcych indole psychoaktywne. Skd si bierze to dziwne zjawisko? Jak dotd nikt nie znalaz na to odpowiedzi. Tak czy inaczej, statystycznie rzecz biorc Nowy wiat wydaje si ulubion kra in potnych rolin psychoaktywnych. Mimo i wspczenie psylocy bina wystpuje w europejskich, malutkich grzybach z rodziny Psilocybe, nieznane s nam adne twarde dowody wiadczce o tym, e stanowiy one kiedy cz europejskiego szamanizmu i etnomedycyny. Tymcza sem w oaxacaskim Meksyku tradycja ich spoywania siga trzech ty sicleci. Na dodatek, funkcjonuj tam nadal kulty, koncentrujce swoj dziaalno religijn wok zaywania dimetylotryptaminy (DMT). Jednym z nastpstw koncentracji rolin psychoaktywnych w No wym wiecie byo odkrycie ich przez zachodni nauk dopiero w ostat nim okresie. Wyjania to brak psychodelikw w arsenale zachodnich lekw psychiatrycznych. Nasza nauka, napotykajc t dziwn materi bio chemiczn, z pocztku przygldaa si jej przez pryzmat naszych wasnych dowiadcze z haszyszem oraz opium. Nic wic dziwnego, e majc wie o w pamici szalestwa romantykw i osiemnastowiecznej cyganerii za klasyfikowaa je do kategorii rodkw naladujcych psychoz. Dopiero w dziewitnastym wieku pojawili si pierwsi przyrodnicy-podrnicy, dostarczajcy mao przekamanych sprawozda etno graficznych z dziaalnoci ludw pierwotnych. Botanicy Richard Spru ce i Alfred Russel Wallace pojechali do dorzecza Amazonki w latach pidziesitych dziewitnastego wieku. W grnych partiach Rio Ne gro Spruce zauway grup Indian zajmujcych si przygotowywaniem

238

14. K R T K A H I S T O R I A P S Y C H O D E L I K W

nieznanej mu substancji halucynogennej. Dowiedzia si ponadto, e gwnym skadnikiem tego intoksykanta bya liana z gatunku Barisfe ra caapi. Kilka lat pniej, podczas podry po zachodnim Ekwadorze, Spruce zobaczy t sam rolin stosowan w halucynogennym wywa rze nazywanym ayahuask.2 (zob. Ilustracja 25.)

ILUSTRACJA 25. Banisteriopsis caapi. Rysunek taksonomiczny autorstwa E.W. Smitha, pochodzcy z ksiki R.E. Schultesa The Botany and Chemistry of Hallucinogens, Char les Thomas, Springfield, MA 1972, ilustracja 27, s. 104.

Ayahuasca po dzi dzie stanowi nieodczny element ycia ducho wego wielu plemion mieszkajcych w grzystych rejonach lasw desz czowych Ameryki Poudniowej. Napywajcy do basenu Amazonki przybysze chtnie przejli bogosawiestwa ayahuaski, posikujc si wizjami psychodelicznymi w swych praktykach uzdrowicielskich.

239

P O K A R M

B O G W

Samo sowo ayahuasca pochodzi z jzyka Quechua. Mona je z grubsza przeoy jako winorol umarych" albo pncze dusz". Ter min ten odnosi si nie tylko do przygotowywanego wywaru, ale take do jego gwnego skadnika - drzewiastej liany. Wkna tej roliny s bo gate w alkaloidy typu betakarbolinowego. Najistotniejsz betakarbolin wystpujc w czym, co obecnie nosi nazw acisk Banisteriopsis ca api, jest harmina. Harmina jest indolem nie wywoujcym skutkw psy chodelicznych, chyba e przyjmie si j w dawkach uznawanych za tok syczne. Wystarczy jednak spoy jej drobne iloci, by przez krtki okres czasu dziaaa jak inhibitor enzymw MAO. C to oznacza w wymia rze praktycznym? A mianowicie to, e DMT, ktre normalnie jest neutra lizowane przez kwasy odkowe, w poczeniu z harmina staje si wysoce psychoaktywne. Ludy zamieszkujce od dawien dawna rejony Amazonii wykorzystyway t wiedz w praktyce, poszukujc najskuteczniejszych technik dostpu do magicznych wymiarw rzeczywistoci, tak bardzo wanych dla szamanizmu. 3 W wyniku poczenia rolin zawierajcych DMT z rolinami zawierajcymi inhibitory MAO od dawna posugiwano si mechanizmem farmakologicznym inhibicji MAO, odkrytym przez za chodni nauk dopiero w latach pidziesitych dwudziestego wieku. DMT, spoyte razem z harmina, staje si niezwykle siln substancj psychoaktywn, dostajc si byskawicznie z krwioobiegu do mzgu, gdzie bardzo skutecznie konkuruje z serotonin w miejscach pocze synaptycz nych. Stopniowe uwalnianie si DMT w organizmie moe trwa od czterech do szeciu godzin. Stanowi podstaw magicznego i szamaskiego wiato pogldu cechujcego ayahuasquero i krg jego wtajemniczonych. Niestety, tzw. obiektywni antropolodzy, nie angaujcy si w przedmiot swych ba da, wol nie dostrzega olbrzymiej roli, jak ayahuasca odgrywa w tworze niu si kultury amazoskich spoecznoci plemiennych. Spoyciu ayahuaski - naturalnego DMT wchanianego razem z pnczem Banisteriopsis - towarzysz rozmaite reakcje, jakie nie poja wiaj si podczas palenia surowego DMT. Ayahuasca jest agodniejsza. Dziaa te znacznie duej. Wywouje rolinne wizje, zwizane z bogac twem wiata biologicznego, jakich trudno uwiadczy w tytanicznych, obcych motywach, rodem z innej planety, ktre pojawiaj si po wypale niu DMT. Czemu tak wielkie rnice istniej midzy skadnikami, spra-

240

14.

KRTKA

HISTORIA

PSYCHODELIKW

ziajcymi wraenie niemal identycznych, to pytanie, na ktre nie znamy jeszcze odpowiedzi. Tak naprawd, nie wiemy nawet, czemu poszczegl ne substancje wywouj takie a nie inne wizje. Plemiona posugujce si ayahuask uwaaj j za eliksir zdrowia.. Std mwi si o niej, e jest la purga, oczyszczajca". Naukowcom udao si udowodni, e ayahuasca bywa bardzo skuteczna w zwalczaniu pasoytw. Obecnie, trwaj bada nia nad jej skutecznoci w walce z malari. Wielu badaczy, jak na przy kad Naranjo, Dobkin de Rios i Luna, powicio swe ycie badaniu jej roli w ludowej psychiatrii.
4

ILUSTRACJA 26. Rytua ayahuaskowy Indian Tukano z kolumbijskiej Amazonii.

AYAHUASCA Przeycia wywoane przez ayahuask obejmuj niezwykle wielo barwne wizje, wyranie podatne na jakiekolwiek, choby nawet najcich sze, dwiki. Std te uformowane przez nie ludy posiadaj niezwykle bogaty repertuar icaros czyli pieni magicznych (Ilustracja 26). Skutecz no, wyrafinowanie i powicenie kadego ayahuasuero sprawdza si po tym, jak wiele pieni magicznych potrafi zapamita. Pieni magicz ne peni istotn funkcj rwnie w sesjach uzdrowicielskich, podczas ktrych pacjent i uzdrowiciel zaywaj ayahuask, a nastpnie wsplnie piewaj, dzielc zazwyczaj te same, wielobarwne wizje.
241

P O K A R M

B O G W

Jak d o t d n i e z b a d a n y jest w p y w d u g o t r w a e g o zaywania i n d o li h a l u c y n o g e n n y c h na zdrowie psychiczne i fizyczne. Ale na podsta wie tego, co zobaczyem p o d c z a s wasnego p o b y t u w r d a m a z o s k i c h ludw Mestizo, m o g powiedzie, e s k u t k i e m u b o c z n y m dugotrwa ego zaywania ayahuaski jest niesychany h a r t d u c h a o r a z zdrowie. Ayahuasqueros posuguj si dwikiem i sugesti do kierowania ener gii ozdrowieczej w k o n k r e t n e czci ciaa i n i e z b a d a n e aspekty historii osobistej pacjenta, generujce napicia. Bardzo czsto ich techniki spra wiaj wraenie jakby byy ywcem wzite ze wspczesnej psychotera pii. Niemniej, zdarza si rwnie, e posuguj si wachlarzem rodkw jeszcze nieznanych zachodnim teoriom medycznym. Niezwykle interesujce, z punktu widzenia podjtych w tej ksice rozwaa, s stale powtarzajce si pogoski jakoby te sabo wykszta cone spoecznoci plemienne umiay posugiwa si telepati czy te posiaday dostp do zbiorowego umysu. Z racji naszego wychowania w tradycji sceptycyzmu i empiryzmu gotowi jestemy owe historie na tychmiast kwitowa miechem. Powinnimy jednak dwa razy si zasta nowi, zanim je odrzucimy. Gwn nauk, jak mona wycign z do wiadczenia psychodelicznego, jest fakt, e kady z nas, bezkrytycznie przyswajajc sobie wartoci kultury i ograniczenia jzyka, jest niewia domym winiem swoich zaoe. Trudno bowiem uzna za zwyczajny zbieg okolicznoci wystpowanie cudownych uzdrowie wszdzie tam, gdzie w gr wchodz halucynogenne indole. Niski odsetek chorb psy chicznych wystpujcych w tych populacjach jest rwnie faktem udo kumentowanym naukowo. OJCIEC PSYCHOFARMAKOLOGII Psychofarmakologia interesuje si korzystaniem z rolin halucyno gennych przez spoecznoci plemienne dopiero od niedawna, a konkret nie od serii wykadw, jakie odby w Stanach sto lat temu niemiecki far makolog, Lewis Lewin. Lewin, po powrocie do Niemiec w 1887 roku, przywiz ze sob spore iloci gaek pejotlu, czyli halucynogennego kaktusa, uywanego przez Indian Sonora. Otrzyma je podczas pobytu w Detroit od firmy Parke-Davis Company i szybko zabra si za ekstrahowanie, opisywanie

242

14.

KRTKA

HISTORIA

PSYCHODELIKW

i eksperymenty z nowo odkrytymi substancjami. W cigu nastpnego dzie siciolecia pejotl sta si wystarczajco sawny, by zwrci na siebie uwag filadelfijskiego pisarza i lekarza, Silasa Weira Mitchella, ktry w 1897 roku, jako pierwszy gringo, opisa wywoywane przez niego stany upojenia: Zaczarowane dwie godziny wyposayy mnie w tak nieprzebrane widoki, i nie jestem w stanie opisa jzykiem pikna i chway tego, co dane mi byo ujrze. Gwiazdy... delikatne barwne plamy... a potem nagle rj wietlistych punkcikw przelatujcych przed oczami, zupenie jakby to byy niewidoczne miliony Drg Mlecznych... zygzaki jaskrawych kolo rw... cudowne, porywajce barwy, rwnie pikne jak mige, umykajce sowom. Chwil potem barwom zaczynay towarzyszy bardziej konkretne obiekty. Z szarego kamienia wyrosa biaa, gigantyczna wcznia, stopnio wo przeksztacajc si w wysok, bogato zdobion wie gotyck, o bardzo konkretnym, wyszukanym wystroju, z wieloma zniszczonymi przez czas posgami, stojcymi w bramach lub na kamiennych podprkach. Kiedy tak przygldaem si wszystkim pojawiajcym si architektonicznym mo tywom, mogem w nich dostrzec co, co wydawao mi si olbrzymimi ka mieniami szlachetnymi, ale nie obrobionymi, tylko tworzcymi jakby jedn wielk mas przeroczystego owocu. 5 ROZKOSZE MESKALINY W 1897 roku Arthur Heffter, rywal Lewina, jako pierwszy wyizolo wa i zay czyst meskalin. Meskalina jest bardzo halucynogenn fenetylamin, wystpujc w kaktusie pejotla Lophophora williamsii. Od co najmniej kilkuset lat korzystaj z niej Indianie z pnocnego Meksyku. Tradycja jej spoywania w Peru jest znacznie dusza i przypuszczalnie siga kilku tysicleci, z t wszake rnic, e Peruwiaczycy posikuj si innym gatunkiem kaktusa. Havelock Ellis, synny psycholog i pionier seksuologii, wzi przy kad z Weira Mitchella i wkrtce przedstawi swj wasny opis meskalinowych rozkoszy: Pojawiajce si wizje w niczym nie przypominay mi znajomych przed miotw. Przyjmoway bardzo konkretn posta, ale zawsze byy dla mnie czym nowym. Ani na chwil nie zdoaem ich przerwa. Mimo to byy

243

P O K A R M

B O G W

cigle nieuchwytne, dziwnie nieznajome. Widziaem wic grube, cudowne pola klejnotw, wystpujce w pojedynk lub w zwartej masie, ktre cza sem byszczay, innym za razem wieciy tpym blaskiem. Przeksztacay si nastpnie w kwieciste formy, przepikne motyle lub zoone zwoje migoczcych opalem skrzyde cudownych insektw... przyjmujc czasem potworn posta lub przechodzc w zapierajce dech w piersi krajobrazy... Odnosz wraenie, e jakikolwiek schemat chciaoby si naoy kolejnym fazom wizji meskalinowych, musiaby by on cakowicie arbitralny. Jeli w ogle mona co powiedzie o nich z pewnoci, najpierw pojawiaj si wizje proste, potem za bardziej zoone. 6 Meskalina wprowadzaa eksperymentujce z ni postacie w sztucz ne raje, jakich nie mogy uwiadczy po cannabis czy opium. Rzecz jasna, opisy wizji meskalinowych nie umkny uwadze surrealistw i psycho logw, ktrzy rwnie darzyli namitnoci obrazy ukryte w gbiach ledwie co odkrytej niewiadomoci. Dr Kurt Beringer, ucze Lewina, a take wsppracownik Hermanna Hessego i Carla Junga, zosta ojcem psychiatrii psychodelicznej. Jego podejcie fenomenologiczne kado na cisk na sprawozdania z wewntrznych wizji. Beringer przeprowadzi set ki eksperymentw z aplikowaniem ludziom meskaliny. wiadectwa jego pacjentw byway fascynujce: Potem raz jeszcze ciemny pokj. Zawadny mn ponownie wizje przedstawiajce fantastyczn architektur, nie koczce si przejcia w stylu mauretaskim, poruszajce si niczym fale, na przemian ze zdumiewajcymi ksztatami dziwacznych postaci. Bardzo czsto dane mi byo ujrze mo del w ksztacie krzya, przyjmujcy rne formy. Ze rodka ornamentw emanoway zawsze proste linie, pezajc niczym we lub wystrzeliwujc jzyki na wszystkie boki. Nieustannie pojawiay si krysztay, zmieniajc w mgnieniu oka posta i barw. Jednak z upywem czasu staway si coraz bardziej solidne, a w kocu wyoniy si dwa ogromne ukady kosmiczne, oddzielajc czym na ksztat linii grn i doln powk. Rozlniewajc wasnym wiatem, objawiay si w niczym nie ograniczonej przestrzeni. Z ich rodka wyaniay si coraz bardziej wietliste kolory. Stopniowo doskonalc sw posta, staway si prostoktnymi supami. Na dodatek poruszay si. Z kolei ukady gwiezdne raz odpychay si, raz przycigay do siebie.7

244

14.

KRTKA

HISTORIA

PSYCHODELIKW

Beringer opublikowa w 1927 roku swoje opus m a g n u m Der Meskalinrausch. Przeoono je na hiszpaski, ale nigdy nie ukazao si w j zyku angielskim. To natchnione dzieo utorowao drog dla dalszych ba da farmakologicznych substancji psychoaktywnych. Rok pniej wydano w jzyku angielskim dzieo Heinricha Klvera Mescal, the Divine Plant and Its Psychological Effects. Klver posiko wa si w nim obserwacjami Weira Mitchella i Havelocka Ellisa, ale to dziki jego dzieu wiat anglojzyczny ponownie zainteresowa si far makologi halucynacji. Stao si to moliwe przede wszystkim dlate go, e Klver cakiem powanie podchodzi do treci pojawiajcych si podczas halucynacji, bdc prekursorem fenomenologicznego opisu do wiadczenia psychodelicznego: Pole optyczne przesaniaj chmury, cignc si od prawej do lewej strony. Ogon baanta (porodku pola) przeradza si w jasnot gwiazd, poruszajc si z roziskrzonymi obrotami; setk" obrotw. Sekwencja szybko si zmieniajcych, cho nie kccych si ze sob barw. Obracajce si koo (o rednicy ok. centymetra) w centrum srebrzystego gruntu. Nagle w samym kole obraz Boga, przedstawiony jak na starych malowidach chrzecijaskich. - Zamiar ujrzenia jednorodnie ciemnego pola wizji: ukazuje si but czerwono-zielony. Wikszo zjawisk wida bliej ni na odlego, w jakiej czyta si ksik. 8 WSPCZESNY RENESANS Badania nad indolami halucynogennymi rwnie rozpoczy si w latach dwudziestych dwudziestego wieku. Istny renesans psychofar makologii mia miejsce w Niemczech. Lewis i inni naukowcy, wykorzy stali sprzyjajcy klimat do prowadzenia bada nad harmina, indolem, ktrego jedynym rdem, jak sdzono, bya drzewiasta liana Baniste riopsis caapi, rozpoznana przez Richarda Sprucea prawie osiemdzie sit lat wczeniej. Prawd powiedziawszy, ostatnie wydane przez Lewina dzieo pt. Banisteria Caapi, Ein neues Rauschgift und Heilmittel, ktre pojawio si w 1929 roku, odzwierciedlao jego now fascynacj caapi. Nie trudno zrozumie podniecenie Lewina i jego wsppracownikw, jeli si wemie pod uwag fakt, e tacy etnografowie, jak Niemiec, The-

245

P O K A R M

B O G W

odore Koch-Grnberg wracali z Amazonii z opowieciami o plemio nach posugujcych si rolinami, ktre wywouj telepati. Chemikom E. Perrotowi i M. Raymond-Hametowi udao si w 1927 roku wyizo lowa aktywny skadnik Banisteriopsis caapi. Nazwali go telepatyn". Dopiero po wielu latach, w 1957 roku, naukowcy spostrzegli, e telepa tyn ma tak sam struktur chemiczn, jak ekstrahowana z Peganum harmala harmina. Badacze dali prymat tej wanie nazwie. Wraz z nadejciem lat trzydziestych do alkaloidw harmalowych przestano podchodzi z entuzjazmem. Ucich te szum wok etnofarmakologii. Istniay wszak chlubne wyjtki. Jednym z nich by austriacki ekspatriant mieszkajcy w Meksyku. Blas Pablo Reko, urodzony jako Blasius Paul Reko, posiada szero ki wachlarz zainteresowa. Wybra ycie wdrowca, spdzajc duo cza su w USA, Ekwadorze, a w kocu w oaxacaskim Meksyku. Po osiedle niu si w tym ostatnim kraju zainteresowa si etnobotanik oraz tym, co we wspczesnych czasach nazywa si archeo-astronomi, czyli nauk o podejciu staroytnych kultur do gwiazd i czynionych przez nie obser wacjach. Reko by uwanym obserwatorem zwyczajw miejscowych lu dzi dotyczcych rolin, a w 1919 roku napisa ripost na artyku Williama Safforda, dowodzc, e wspczeni szamani u Mixtekw i Mazatekw, kiedy zaley im na otrzymaniu wizji nie uywaj pejotlu, tylko grzybw halucynogennych. 9 W 1937 roku Reko wysa Henry'emu Wassnowi, an tropologowi i kustoszowi szwedzkiego muzeum etnograficznego w Gothenburgu, paczk zawierajc dwa okazy rolinne, ktre sam uzna za nie zwykle interesujce. Jednym z nich byy piule, czyli nasiona roliny wizyjnej Ipomea violacea, zawierajce halucynogeny indolowe pokrewne LSD. Druga prbka, poddana niestety zbyt zaawansowanym procesom gnilnym, by mc zosta rozpoznan, zawieraa fragment teonancatla, czyli pierwszego zawierajcego psylocybin grzyba, jaki zwrci na siebie uwag naukowcw. Tak oto Reko zapocztkowa badania nad halucyno gennymi indolami z Meksyku i dwa wtki badawcze, ktre ostatecznie ze szy si w jednym punkcie, kiedy to dr Albert Hofmann, szwajcarski che mik farmaceutyczny, opisa obie te substancje w swoim laboratorium.

246

14.

KRTKA

HISTORIA

PSYCHODELIKW

WIE O G R Z Y B A C H Z N O W E G O WIATA Reko pozyska swoj prbk grzybw od Roberto Weitlandera, eu ropejskiego inyniera pracujcego w Meksyku. Ju w nastpnym, 1938 roku, crka Weitlandera, antropolog Jean Basset Johnson i kilka innych osb jako pierwsi biali uczestniczyli w caonocnej ceremonii grzybowej, zwanej velanda. Wassn ostatecznie przekaza prbki Reka Uniwersytetowi Harvarda, gdzie zwrci na nie uwag mody etnobotanik, Richard Evans Schultes. Schultes by studentem medycyny, ale pewnego dnia natkn si na dzieo Klvera powicone meskalinie. By przekonany, e grzyby Reka mog by tajemniczym teonancatlem, opisanym przez hiszpa skich kronikarzy. Nie prnowa wic, tylko wraz ze studentem antro pologii z Yale, Westonem LeBarrem, opublikowa prac dowodzc, e teonancatl by grzybem psychoaktywnym. Nie min rok, a Schultes towarzyszy Reko w wyprawie do wio ski Huatla de Jimnez, pooonej na wzgrzach Sierra Mazateca. Obaj zapalecy zebrali tam prbki grzybw psychoaktywnych, ktre nastp nie przekazali Harvardowi. Ale lata trzydzieste wyzwoliy znacznie bar dziej potne siy. Niewielu mylao o etnobotanice, gdy trzeba byo szy kowa si do wojny. Reko wybra wic emerytur. Natomiast Schultes, po tym jak Japoczycy zajli malajskie plantacje kauczuku, podpisa umow z zorganizowanym podczas wojny przez rzd amerykaski Biurem Sub Strategicznych i pojecha w dorzecze Amazonki prowadzi badania nad ekstrakcj kauczuku. Jednak wczeniej, a konkretnie w 1939 roku, opubli kowa dzieo pt. The Identification of Teonancatl, a Narcotic Basidiomycete of the Aztecs.10 Zawar w nim rozwizanie zagadki, ktra w owym czasie gowia tylko najbardziej pieczoowitych mezoamerykanistw. WYNALEZIENIE LSD Nawet jeli w owym czasie nad Europ kbiy si ciemne chmu ry, zdarzay si czasem efektowne rozbyski. Byo nie byo, to wanie wtedy Albert Hofmann dokona fundamentalnego przeomu. Hofmann zatrudni si w 1938 roku do pracy w bazylejskim laboratorium badaw czym Sandoza. Jego intencj byo opracowywanie nowych lekw, dziki

247

POKARM

BOGW

ktrym praca i pord nie byyby takie cikie. Pracujc nad pochodz c ze sporyszu substancj obkurczajc naczynia, udao mu si zsyntetyzowa pierwszy kwas lizergowy - LSD-25. Jak przystao na skromne go czowieka, Hofmann po wykonaniu swej pracy wszystko dokadnie opisa, a niesprawdzone prbki umieci w magazynie. Pozostay w nim nietknite przez kolejnych pi lat, gdy w Europie szalaa rozptana przez nazistw zawierucha. A trudno sobie wyobrazi, co by si stao, gdyby odkrycie Hofmanna zostao w owym czasie odpowiednio nagonione. Tymczasem rozwj wydarze przebiega tak jakby zosta przenie siony z opowieci Alfreda Jarry'ego z 1894 roku, noszcej tytu The Pas sion Considered as an Uphill Bicycle Race".
11

W rzeczy samej, dadaici

i surrealici oraz ich poprzednicy, skupieni wok Jarryego w grupie Ecole du Pataphysique, poczynili bardzo wiele stara, by w sposb twr czy wykorzysta haszysz i meskalin. Przetarli szlak dla prawdziwie sur realistycznego objawienia si LSD wiadomoci spoecznej. Oczywicie, kady mionik LSD wie, co si zdarzyo 16 kwietnia 1943 roku, kiedy to Albert Hofmann, wracajc przedwczenie w pitek z pracy, po uprzed nim dotkniciu prbki LSD bez gumowej rkawicy, wyjecha rowerem na ulice Bazylei. Oddajmy mu jednak gos: Byem zmuszony przerwa prac w laboratorium i uda si do domu z powodu niezwykego uczucia niepokoju i lekkich zawrotw gowy. W domu pooyem si do ka i zapadem w cakiem przyjemny nastrj jakby odurze nia, charakteryzujcy si szczeglnym pobudzeniem wyobrani. W stanie podobnym do snu, z oczami zamknitymi, (blask dziennego wiata sprawia mi przykro), chonem zmysami nieprzerwany strumie fantastycznych obrazw i niezwykych ksztatw z mocn, kalejdoskopiczn gr kolorw. Po mniej wicej dwch godzinach doznanie to stopniowo zaniko. 1 2 OTWARCIE PUSZKI PANDORY Ostatecznie, wie o niezwykym odkryciu Hofmanna, megahalucynogenie aktywnym ju w mikroskopijnych dawkach, pojawia si w li teraturze naukowej w 1947 roku. Jak udowodniy to lata pidziesite, otwarto w ten sposb puszk Pandory. W 1954 roku Aldous Huxley napisa Drzwi percepcji, cudowny ze staw migawek przedstawiajcych umys europejskiego mczyzny, pr248

14.

KRTKA

HISTORIA

PSYCHODELIKW

bujcy okiezna nowe terytoria, roztaczajce si przed n i m po nagym otwarciu wrt wiadomoci i kosmosu: To, co pozostali widz tylko pod wpywem meskaliny, artysta dziki wrodzonym zdolnociom widzi cay czas. Jego spostrzeganie nie ogra nicza si do tego, co biologicznie czy spoecznie uyteczne. Czstka wiedzy nalecej do Wolnego Umysu przescza si obok redukujcego zaworu mzgu oraz ego i dociera do jego wiadomoci. Wiedza ta dotyczy istotowego sensu wszystkiego, co istnieje. Dla artysty, tak jak dla zaywajcego meskalin, draperie s ywymi hieroglifami, ktre w szczeglnie ekspresywny sposb wyraaj niezgbion tajemnic czystego istnienia. Bardziej nawet ni krzeso, chocia chyba w mniejszym stopniu ni te w peni nad przyrodzone kwiaty, fady moich szarych, flanelowych spodni byy nasy cone istotowoci". Nie potrafi powiedzie, czemu zawdziczay one swj uprzywilejowany status. 1 3 W 1956 roku czeski chemik Stefan Szara zsyntetyzowa dimetylotryptamin. DMT nadal pozostaje najpotniejszym halucynogenem, ktry zarazem posiada najkrtszy czas dziaania. Po wypaleniu DMT intoksykacja osiga swj p u n k t kulminacyjny w cigu dwch minut, by potem utrzymywa si jeszcze przez dziesi minut. Jednak wystarczy, e zayje si je doylnie, a znacznie wydua si jej okres trwania. Oto jak pisze o tym sam Szara: W trzeciej lub czwartej minucie po dokonanym zastrzyku pojawiaj si symptomy wegetatywne: uczucie mrowienia w ciele, drgawki, delikatne mdoci, mydriaza, wzrost cinienia i przyspieszenie pulsu. Towarzysz im zjawiska eidetyczne, zudzenia optyczne, pseudo-halucynacje, ktre z cza sem przyjmuj posta halucynacji z krwi i koci. Halucynacje te obejmuj poruszajce si, wielobarwne motywy orientalne. Zdarzaj si rwnie niezwykle cudowne, cho szybko przemykajce widoki. 1 4 Nieco pniej, w maju 1957 roku, Valentina i Gordon Wassonowie opublikowali w czasopimie Life swj sawetny artyku, ogaszajcy od krycie kompleksu grzybw psylocybinowych. Artyku w, a po nim ko lejne powicone temu zagadnieniu, przyczyni si do spopularyzowania wiary w to, e niektre roliny mog wywoywa egzotyczne, a nawet paranormalne wizje. Gordon Wasson, samemu bdc bankierem, do-

249

P O K A R M

B O G W

skonale wiedzia, jak poruszy i wstrzsn establishmentem. Nic wic dziwnego, e chcc nada rozgos swoim odkryciom, zwrci si do swe go przyjaciela, Henry'ego Luce'a, wydawcy Life'a. Ton tego artykuu wy ranie kontrastowa z atmosfer histerii, jak w pniejszych czasach rozptay wok halucynogenw media amerykaskie. By naukowy i otwarty, obfitowa w szczegy i wyczerpujco przedstawia ca kwesti. Poruszone przez Wassona tropy zebra do kupy nie kto inny, jak Albert Hofmann i trafi wprost do rzeczy sedna, w 1958 roku izolujc psylocybin. Dr Hofmann zapisa si w ten sposb po raz drugi w anna ach psychodelicznej farmakologii. Tak oto, na przestrzeni lat kilkunastu, midzy 1947 a 1960 rokiem, wyodrbniono, oczyszczono i zbadano gwne halucynogeny indolowe. Nic wic dziwnego, e kolejna dekada bya dla Ameryki najbardziej re wolucyjna w caym stuleciu. LSD A LATA SZEDZIESITE Aby zrozumie rol psychodelikw w latach szedziesitych, trze ba przywoa lekcj odrobion w prehistorii, kiedy to spoywane przez spoeczno roliny halucynogenne przyczyniay si do rozlunienia wystpujcych w niej zahamowa. Substancje, o ktrych mowa, oddzia ywuj na psychik i tylko w skromnej mierze bywaj formowane przez kultur. Zazwyczaj to wanie one przyczyniaj si do rozpadu uwarunko wa spoecznych i wpywaj na przemian wartoci dominujcych w da nej kulturze. Substancje te powinno si traktowa jak narzdzia deprogramowania wdrukw spoecznych, ktre, poprzez ukazywanie relatywnoci wszelkich konwencjonalnych wartoci, mog odgrywa istotn rol w wal ce politycznej o kontrol nad rozwojem spoecznych wyobrae. Nage pojawienie si tak potnej substancji deprogramujcej, jak jest LSD, przyczynio si wic do masowego zakwestionowania dominu jcych wartoci, szczeglnie tych, ktre zachcay do utrwalania hierar chii spoecznej i tumienia wiadomoci. LSD jest wyjtkowym narkotykiem, jeli chodzi o moc jego dawki. Potrafi oddziaywa na ludzk psychik ju po zaytych pidziesiciu mikrogramach. Nie jest nam znana adna substancja, ktrej dziaanie w tak maych ilociach byoby rwnie potne. W przypadku LSD z jed-

250

14. K R T K A H I S T O R I A P S Y C H O D E L I K W

nego czystego grama mona wyprodukowa dziesi tysicy cakiem mocnych dawek. Przekada si to, rzecz jasna, na jej warto rynkow i tumaczy, dlaczego w latach szedziesitych jej popularno gwatow nie rosa. LSD nie ma zapachu ani barwy. Mona je rozpuszcza w py nie. Kilkaset jej porcji zmieci si pod znaczkiem pocztowym. Ani mury wizienne ani pastwowe granice nie stanowi dla niego powanej prze szkody. Przy pomocy odpowiedniej technologii mona je wyproduko wa w jakimkolwiek miejscu i szybko gdzie przetransportowa. Jak wiemy z historii, wystarczy kilka pomysowych osb, aby na rynek trafi o kilka milionw porcji LSD. Nic wic dziwnego, e jego potencja ryn kowy przyciga do niego pospolitych kryminalistw, tworzc zaplecze dla przestpczych syndykatw i faszystw. Ale LSD to co wicej ni towar - to towar, ktry demontuje maszy neri spoeczn. To jego specyficzne dziaanie wprawio w zakopotanie rne niemie agencje, usiujce wykorzysta LSD do realizacji swych politycznych celw. Kada substancja, dziaajca deprogramujco, obraca si prze ciw temu, kto pragnie uczyni z niej narzdzie kontroli spoecznej. Gdy przekonay si o tym na wasnej skrze rozmaite siy polityczne, pod jy jedynie suszn dla siebie decyzj - postanowiy za wszelk cen pooy kres rozprzestrzenianiu si LSD. Jak tego prboway dokona, mona si dowiedzie z dwch bardzo interesujcych ksiek: Storming Heaven Jaya Stevensa oraz Acid Dreams Martina Lee i Bruce'a Shlaina.
15

W stosunku do LSD CIA prbowao zastosowa metody, wypracowa ne przez dziewitnastowieczne mocarstwa kolonialne podczas handlu opium. Okazay si one jednak nieskuteczne i cay eksperyment z pra niem mzgu trafi szlag. CIA ponioso sromotn klsk na froncie walki o rzd dusz amerykaskich podczas wojny wietnamskiej. Tak o tym pisali Lee i Shlain: LSD zdobyo najwiksz popularno wrd modych Amerykanw pod koniec lat szedziesitych, tu po szeregu tajnych operacji CIA zmierzajcych do tego, by rozbi, zdyskredytowa i zneutralizowa Now Lewic. Czy by to zwyky zbieg okolicznoci, czy te Agencja naprawd maczaa palce w nielegalnym handlu kwasem? Nie dowiemy si tego od

251

P O K A R M

B O G W

rzecznika CIA, ktry zbywa wszelkie tego rodzaju pytania machniciem rki. Nie dowiemy si tego rwnie od Richarda Helmsa, byego szefa CIA, ktry podczas spotkania z Amerykaskim Stowarzyszeniem Wydawcw Pracy w 1971 roku pozwoli sobie powiedzie te oto sowa: Naszym celem nie s amerykascy obywatele. Nard musi n a m zaufa i zrozumie, e w CIA pracuj ludzie honoru, bdcy wiernymi sugami narodu". Zapewnienia Helmsa nie robi jednak adnego wraenia, gdy zestawi si je z wiedz o jego wasnej roli w inicjowaniu Operacji MK-ULTRA, wykorzystujcej niczego niewiadomych Amerykanw jako krlikw dowiadczalnych w testach nad LSD i innymi substancjami zmieniajcymi umys. Jak si okazuje, niemal kady narkotyk, ktry w latach szedziesitych pojawi si na czarnym rynku - marihuana, kokaina, heroina, grzyby, DMT, barbiturany, gaz rozweselajcy, speed i wiele innych - by wczeniej testo wany, a w niektrych przypadkach udoskonalany przez CIA i jej armi nau kowcw. Tym niemniej, w caym wierwieczu walk CIA o kontrol nad ludzkim umysem, wspartych wielomilionowym budetem, adna inna sub stancja ani adna inna technika nie wywoaa wrd pracownikw Agencji takiego entuzjazmu, jak LSD-25. By taki czas, kiedy personel CIA znajdowa si na cigym odlocie. Jej pracownicy, ktrzy po raz pierwszy przetestowali LSD na pocztku lat pidziesitych, byli przekonani, e jest to rodek rewolu cyjny, jeli chodzi o wszelkie skrytobjcze dziaania. Za rzdw Helmsa CIA przeprowadzia masow, bezprawn kampani na terenach kraju, wycelowan w ruch antywojenny i pozostaych amerykaskich dysydentw.16 Nastpstwem udanej kampanii Helmsa byo zdziesitkowanie No wej Lewicy. Taki stan pozostawi po sobie pan dyrektor, kiedy odchodzi z CIA w 1973 roku. Wikszo oficjalnych notatek, dotyczcych zaan gaowania CIA w projekt prania mzgu, skrztnie zniszczono jeszcze za czasw Helmsa. Wedug dr. Sidneya Gottlieba, szefa Sub Technicz nych CIA, archiwa zutylizowano z racji zbyt wielkiego nagromadzenia papieru". Utracono w ten sposb liczne dokumenty dotyczce roli halu cynogenw w operacjach Agencji. Przepady te wszystkie egzemplarze podrcznika CIA o nazwie LSD: Some Un-Psychedelic Implications". 17 Bez dwch zda, lata szedziesite byy niezwyke. Cho nie tak niezwyke, jak to sobie wymarzyli pracownicy Agencji. Lata szedzie-

252

14. K R T K A H I S T O R I A P S Y C H O D E L I K W

site mona traktowa jako wielkie pole bitwy, na ktrym stary si dwa kompleksy farmakologiczne. Po jednej stronie znalazy si midzynaro dowe syndykaty heroinowe, usiujce znarkotyzowa amerykaskie czar ne getta, a jednoczenie zachca klas redni do udzielania poparcia to czcej si wojnie. Po drugiej stronie znalazy si oddolnie zorganizowane syndykaty przestpcze, wytwarzajce i rozprowadzajce dziesitki milio nw porcji LSD, rwnoczenie prowadzce bardzo widoczn podziemn kampani na rzecz ich wasnej, psychodelicznej kryptoanarchii. Nastpstwem tych zmaga byo jedno wielkie wycofanie, bo na wet jeli wojna w Azji Poudniowowschodniej stanowia katastrof dla amerykaskiego establishmentu, to jednak po tej zrnicowanej epoce pozostao bardzo niewiele psychodelicznego utopizmu. Zdelegalizowa no wszystkie substancje psychodeliczne, wcznie z tymi nieznanymi, jak ibogaina i bufotenina. Na zachodzie rozpocz si proces gruntow nego restrukturyzowania wartoci. W latach siedemdziesitych i osiem dziesitych wypieranie si dorobku lat szedziesitych stao si czym w rodzaju masowej obsesji. Nowa polityka wydawaa si oczywista. O ile nikt ju nie wierzy w cudowny blichtr heroiny, wymylano nowy po dzia dbr - telewizj dla biednych, a dla bogatych kokain. Wraz z kocem lat szedziesitych zaprzestano wszelkich bada nad psychodelikami - nie tylko w USA, ale na caym wiecie. Doszo do tego mimo rosncej fascynacji tymi zagadnieniami w krgu modych psychologw i studentw nauk spoecznych, przypominajcej podniece nie, jakie ogarno wiat fizykw na wie o rozszczepieniu atomu. O ile jednak z rozszczepienia atomu establishment mg czerpa wymierne zyski, psychodeliki wydaway si w tym zakresie bezuyteczne. Nastaa era represji i to wbrew oczywistym faktom, e niektrym z naukowcw, posugujcym si LSD w swojej pracy, udawao si osiga wczeniej nieprawdopodobne sukcesy. Dla przykadu, kanadyjscy psy chiatrzy, Abram HorTer i Humphrey Osmond przeprowadzili jedenacie studiw badawczych, w toku ktrych leczyli alkoholikw przy pomocy LSD. Ich badania wykazay, e 4 5 % pacjentw wyleczyo si z alkoho lizmu. 18 Obiecujce rezultaty osignito rwnie w leczeniu schizofrenikw, dzieci autystycznych i osb znajdujcych si w skrajnej depre sji. Wiele tych osigni prbowano pniej kwestionowa, kiedy LSD

253

P O K A R M

B O G W

stao si nielegalne. Pozostaje jednak faktem, e nikomu nie udao si osign w tym zakresie co lepszego. Na nic si nie zday obiecujce psychiatryczne zastosowania LSD w zakresie leczenia blu, naogu, al koholizmu i stanw depresji spowodowanych mierteln chorob. Na tychmiast zaprzestano wszystkich tych bada. wiedz na temat rolin halucynogennych. RICHARD SCHULTES I HALUCYNOGENY ROLINNE W samym centrum tej cichej rewolucji botanicznej sta jeden czo wiek, Richard Evans Schultes - ten sam Schultes, ktremu II Wojna wia towa przerwaa badania w Meksyku. Schultes spdzi ponad pitnacie lat w dorzeczu Amazonki, gdzie pisywa sprawozdania dla OSS na temat zbiorw naturalnego kauczuku, a w zwizku z wynalezieniem synte tycznego kauczuku stao si to zbyteczne. Przy okazji bada te i zbiera orchidee z lasw deszczowych Amazonii oraz altiplano. Podczas podr y Schultesa stao si oczywiste, e jego zainteresowania eksperymenta mi Klvera z meskalin i dawne fascynacje rolinami psychoaktywnymi w Meksyku, nie zmarnuj si w Ameryce Poudniowej. Schultes bardzo sobie ceni prac wrd szamanw z doliny Sibundoy w poudniowej Kolumbii, pozwalajc sobie na nastpujce stwier dzenie: Wystpujcy w tej dolinie szamanizm moe ucielenia naj wyej rozwinit wiadomo narkotykow na caej Ziemi". Dotyczy to w rwnej mierze caego obszaru grnej Amazonii. W cigu nastpnych kilku lat, wraz ze swymi asystentami, wciela w ycie i szerzy ewangeli wspczesnej etnobotaniki. Schultes od samego pocztku swej pracy badawczej koncentrowa si na rolinach psychoaktywnych. Doszed do waciwego wniosku, e rdzenne plemiona, ktre z trudem wypracoway wasny arsena rolin leczniczych i medycznych, s najlepszymi ekspertami w zakresie ich od dziaywania na ludzkie umysy. Po wczesnych badaniach, przeprowa dzonych nad pejotlem i grzybami, jego uwaga skupia si na kilku gatun kach piounu z rejonu Oaxaca, syncych z przynoszenia wizji. W 1954 roku opublikowa prac na temat rozmaitych sproszkowanych rolin amazoskich, objawiajc wiatu istnienie tradycyjnych obrzdw sza maskich posikujcych si rolin wytwarzajc DMT.
254
19

Paeczk po psychia

trach musieli wiec przej botanicy i to oni wanie poszerzyli nasz

14.

KRTKA

HISTORIA

PSYCHODELIKW

W cigu kolejnych trzydziestu piciu lat naukowcy z Harvardu pro wadzili drobiazgowe badania nad rolinami psychoaktywnymi, opisujc wszelkie tego rodzaju przypadki. Dziki ich skrupulatnej pracy, obejmuj cej dane z dziedziny taksonomii, etnografii, farmakologii i medycyny, dys ponujemy obfit wiedz na temat cudownych oddziaywa tych rolin. Pod czujnym okiem Richarda Evansa Schultes narodzia si na Harvardzie nowa nauka, etnopsychofarmakologia. Wszystko to dziao si mniej wicej w tym samym czasie, gdy inny pracownik Harvardu, Ti mothy Leary, skupi na sobie uwag mass mediw, forsujc inny styl pra cy z materiaem psychodelicznym. LEARY NA HARVARDZIE Wydaje si mao prawdopodobne, by Leary mg polubi Schultesa i vice versa. W istocie rzeczy, t r u d n o byoby znale dwch ludzi rwnie do siebie niepodobnych. Schultes by czowiekiem powcigli wym, brahminem, badaczem, botanikiem/naukowcem. Leary wola od grywa rol szamaskiego trickstera i naukowca spoecznego. Pierwsze dowiadczenie psychodeliczne Leary przey z grzybami. W pniej szym czasie twierdzi, e zosta powoany do planetarnej misji" dzi ki kontaktowi z psylocybina w Meksyku. Jego Harvardzki Program Psylocybinowy musia jednak korzysta z kadej sposobnoci, w zwizku z czym prace badawcze Leary'ego skupiay si wcale nie na psylocybinie, ale na znacznie taszym LSD. Odpowiedzialn za to osob by Michael Hollingshead. To on wprowadzi LSD na korytarze Harvardu: Leary polega na Hollingsheadzie jak na swoim guru. Poda za nim a do koca... Nie podobao si to jego najbliszym wsppracownikom, Ri chardowi Alpertowi i Ralphowi Metznerowi, ktrzy z alem przygldali si jego bezradnoci. Uwaali, e Leary postrada zmysy i obwiniali za to Hollingsheada. Jednak z upywem czasu oni sami zanurzyli swe jzyki w nak waszonym soju majonezu. Hollingshead udostpni narkotyk czonkom projektu psylocybinowego i od tej chwili LSD weszo do ich repertuaru. 2 0 PSYLOCYBINA: P S Y C H O D E L I K I W LATACH SIEDEMDZIESITYCH Po stumieniu subkultury psychodelicznej, do ktrego doszo wraz ze zdelegalizowaniem LSD w padzierniku 1966 roku, nastpio gwa-

255

P O K A R M

B O G W

towne zahamowanie, jeli chodzi o ewolucj substancji psychoaktyw nych. Najbardziej istotnym novum w latach siedemdziesitych, z punktu widzenia osb, ktre ju wczeniej zdyy wkroczy do krainy odmien nych stanw wiadomoci, byo odkrycie i spopularyzowanie domo wej techniki hodowli grzybw psylocybinowych. Poczwszy od k o c a 1975 roku, na r y n e k trafio wiele p o d o b n y c h publikacji. Najwczeniej sz z nich, Psilocybin: The Magic Mushroom Grower's Guide, n a p i s a e m na spk z b r a t e m i w y d a e m p o d p s e u d o n i m a m i O.T. Oss i O.N. Oeric. Ksika ta sprzedaa si w iloci stu tysicy egzemplarzy w cigu zale dwie piciu lat. Rwnie dobrze miaa si sprzeda jej licznych imitacji. W ten oto sposb psylocybina, rozsawiona przez ludzi pokroju Wassona i Leary ego, wesza pod strzechy, stajc si dostpna nie tylko dla wybra cw, ktrych sta byo na podr do Oaxaca, ale dla sporej rzeszy ludzi. Doznania przeywane pod wpywem psylocybiny rni si znacz nie od przey po LSD. W wikszym stopniu sprzyja ona halucynacjom oraz poczuciu, e nie mamy do czynienia z narzdziem introspekcji, lecz komunikatorem, ktry uatwia nam kontakt ze wiatem archaiczne go szamanizmu. Wok grzybw zdya wyrosn nietuzinkowa spo eczno terapeutw i astronautw przestrzeni wewntrznej. A po dzi dzie dziaajce po cichu grupy profesjonalistw tworz rdze spoecz noci, ktra uznaje za naturaln obecno substancji psychodelicznych w swym yciu. Ludzie ci staraj si wykorzystywa nauki pynce z wizji psychodelicznych do rozwizywania problemw naszego wiata. Na tym jednak koczy si nasza opowie o historii relacji czo wieka z rolinami sprowadzajcymi wizj, przynoszcymi upojenie lub doprowadzajcymi do szalestwa. Obecnie, nie wiemy na ich temat nic wicej, czego by nie wiedzieli nasi odlegli przodkowie. By moe, dyspo nujemy znacznie mniejsz wiedz. Co wicej, nie moemy mie nawet pewnoci co do tego, czy nauka, na ktrej zwyklimy polega w kwe stiach odnoszcych si do rzeczywistoci, jest najlepszym narzdziem do borykania si z tym zagadnieniem. Bo nawet jeli punktem wyjcia naszych bada jest archeologia, botanika czy neurofarmakologia, to kie dy przygldamy si wszelkim wakim kwestiom pod ktem psychode licznym, wydaj si one odnosi do wiata przeywanego w najgbszych pokadach naszego istnienia.

256

14. K R T K A H I S T O R I A P S Y C H O D E L I K W

PSYCHODELICZNE IMPLIKACJE

Jaki wniosek moemy wycign z faktu, e dziki wysikom far makologii, zmierzajcym do zredukowania ludzkiego umysu do mole kularnej machiny, zamknitej w mzgu, zaczlimy postrzega umys w cakiem odmienny sposb, jako co o niemal kosmicznych propor cjach? By moe jest tak, e za pomoc narkotykw potrafimy zarwno stoczy si do poziomu zwykego zwierzcia, jak i przeobrazi si w wy marzon, absolutnie doskona istot. Czowiek zachowuje si wobec drugiego czowieka jak dzikie zwierz" - pisa angielski filozof spoecz ny, Thomas Hobbes - a take jak bg". Moemy doda: szczeglnie, je li znajduje si pod wpywem narkotykw". Lata osiemdziesite przyniosy zastj i stagnacj w badaniach nad psychodelikami. Syntetyczne amfetaminy, takie jak MDA, mona ju byo dosta w latach siedemdziesitych. W latach osiemdziesitych poja wiy si natomiast due iloci MDMA, czyli ekstazy". Niektrzy bada cze wizali z MDMA szczeglne nadzieje, wierzc e moe by ona przy datna w prowadzeniu psychoterapii. 2 1 Ale zanim ich badania przyniosy jaki skutek, zostay niezwocznie zdelegalizowane. W MDMA wydaje si odbija dalekim echem odwieczne ludzkie pragnienie znalezienia we wntrznej harmonii, ktre od zawsze pobudzao czowieka do poszuki wania rozmaitych dozna psychodelicznych. Na lata osiemdziesite pad jednak przede wszystkim blady strach zwizany z zaywaniem crackowanej kokainy. Ta bowiem substancja, z racji swej zyskownoci i wysokiego ryzyka uzalenienia staa si ulubionym produktem wielkiego biznesu, do tychczas opierajcego si na produkcji i dystrybucji normalnej kokainy. Koszta zwizane z leczeniem narkomanii i edukacj antynarko tykow s stosunkowo mae w porwnaniu do wydatkw na zbrojenia, dlatego nie stanowi dla rzdw adnego problemu. Natomiast jest dla nich problemem potencjalny wpyw substancji psychodelicznych na for mowanie si kultury, std wol, by byy one nielegalne. To podstawowa przyczyna, dla ktrej rzdom nie w smak jest jakakolwiek dyskusja na temat ich legalizacji. Albowiem gdyby te wszystkie substancje nagle stay si legalne, mogyby w sposb istotny zagrozi wartociom hierarchicz nej, egocentrycznej kultury.

257

P O K A R M

B O G W

SPOECZNA WIADOMO PROBLEMU Jak dotd mamy do czynienia z bardzo nisk wiadomoci spo eczn zagadnie zwizanych z narkotykami. Opinia spoeczna jest przez to bardzo atwo manipulowana. Sytuacja ta musi ulec zmianie. Po winnimy nareszcie nauczy si postpowania z substancjami psychoak tywnymi. W tym celu ni wolno siga po nieludzkie standardy zachowa nia, usiujce za wszelk cen wbi do wiadomoci zbiorowej metafory dominacji. Nie mona po prostu mwi nie" narkotykom, poniewa wywouje to odwrotny skutek. Nie powinnimy take podda si po kusie rozmaitych rozkosznych wizji atwej pogoni za przyjemnociami, przedstawiajcych hedonizm jako wity Graal organizacji spoecznej. Jedynym sensownym sposobem na poradzenie sobie z tym zagadnie niem jest dekryminalizacja narkotykw, zbiorowa edukacja oraz kulty wowanie szamanizmu. Gdy naduywamy narkotykw, choruje nasza du sza, a to wanie szaman jest uzdrowicielem dusz. Zaproponowane tutaj rodki nie rozwi od razu problemu narkotykw, pozwol nam jednak dobrze dba o nasz dusz, co jest warunkiem koniecznym, jeli chcemy zmieni podejcie spoeczestwa do rolin i substancji psychoaktywnych. Przerwanie naszej dawnej relacji symbiotycznej ze wiatem ro lin przynoszcych wizje stanowi dotd nierozpoznan przyczyn na szej obecnej alienacji, ktrej konsekwencjami s kopoty trapice nasz cywilizacj. Powszechny na caym wiecie starch przed narkotykami jest podsycany i manipulowany przez kultur dominacyjn i jej orga ny propagandy. Dziki temu wanie rokrocznie kartele przestpcze zbi jaj olbrzymie fortuny, a rzdy mog udawa, e maj czyste rce. Na tym polega jedna z ostatnich strategii czerpania zyskw z frustracji, ja kie przeywa nasz gatunek, nie mogc w peni zaspokoi swej instynk townej potrzeby porozumiewania si z umysem Gai, umysem naszej ywej planety.

258

15. Z A P O W I E D P O W R O T U D O R A J U A R C H A I C Z N E G O ?

Przyjrzyjmy si obecnie perspektywom otwierajcym si przed ludmi, ktrzy pragn przywrci w sobie rwnowag zaburzon przez nadmiernie rozbudzone ego, otrzymane w spadku dziejowym. Posuy nam do tego krtki przegld rolin halucynogennych, dostpnych spo ecznociom funkcjonujcym poza naszym, zachodnim krgiem cywili zacyjnym. Zastanowimy si rwnie nad oferowanymi przez nie nowy mi moliwociami. DOSTPNE MOLIWOCI Nasza prezentacja nie byaby kompletna, gdybymy na wstpie nie wspomnieli o omawianych ju przez nas grzybach magicznych, odkry tych przez Valentine i Gordona Wassonw w rodkowym Meksyku. Nie pozostawia cienia wtpliwoci, e odegray one bardzo istotn rol w systemach religijnych cywilizacji Majw i Toltekw. Jeden z tych ga tunkw, Stropharia cubensis, pochodzi najprawdopodobniej z Tajlandii, cho obecnie wystpuje powszechnie w krajach tropikalnych. Na paskowyach mazatekaskiego Meksyku rosn dwa gatunki powoju: Ipomea purpura i Turbina (dawniej znana jako Rivea) corymbosa. Akuszerki zamieszkujce tereny Sierra Mazateca ju dawno temu odkryy te cechy sporyszu, ktre Albertowi Hofmannowi wydaway si szczeglnie interesujce i w rezultacie doprowadziy do odkrycia LSD. Rzecz jasna, m a m tu na myli jego waciwoci kurczenia mini gad kich, dziki ktrym bywa pomocny w cikiej pracy. Towarzyszcy spo ywaniu tych gatunkw efekt rozmycia granic ego oraz napyw treci wizyjnych sprawiay, e w czasach, gdy t r u d n o byo o grzyby psylocybi nowe, pioun stanowi ich idealny substytut. 2 2 Naley tu wspomnie o tym, e wszystkie szamaskie roliny wi zyjne, waciwie z jednym wyjtkiem, s indolami halucynogennymi. Tym wyjtkiem jest meskalina, bdca swego rodzaju fenetylamin. Wspomniane przez nas piouny i grzyby psylocybinowe nie wy czerpuj caego arsenau indoli halucynogennych. Nie wolno n a m bo-

259

P O K A R M

B O W

wiem zapomina o tryptaminach, posiadajcych krtki czas oddziay wania, oraz betakarbolinach. Tryptaminy mona zaywa oddzielnie lub w poczeniu z betakarbolinami. Zreszt, same beta-karboliny, cho posiadaj waciwoci halucynogenne, najlepiej sprawdzaj si w roli in hibitorw MAO. Wzmacniaj dziaanie tryptamin poprzez aktywizowa nie ich przy ich doustnym spoywaniu. Dotychczas nie podnosilimy kwestii substancji syntetycznych, po niewa zaley mi na nie mieszaniu rolin halucynogennych z popular nymi wyobraeniami na temat narkotykw. Problemy globalne, powo dowane przez narkotyki, wi si z czym cakowicie odmiennym, co naleaoby rozwaa w kontekcie dziejw pastwa i midzynarodo wych grup przestpczych. Osobicie, trzymam si z dala od narkotykw syntetycznych. Preferuj halucynogeny rolinne, poniewa wierz, e wielotysicletnia tradycja ich spoywania w kulturach szamaskich sta nowi gwarancj ich skutecznoci w procesach rozwoju osobistego. Mo na te powiedzie ze spor doz pewnoci, e jeli dan rolin stosuje si od kilku tysicy lat, nie powoduje ona raka, poronie czy innych szko dliwych nastpstw. Tak moliwo eliminuje sam mechanizm ewolu cji, oparty na wielu latach prb i bdw. Dziki niemu mona mie na dziej, e w praktyce szamaskiej stosuje si roliny najmniej toksyczne i najbardziej skuteczne. Przy ocenie danej substancji nie mniej istotne s inne kryteria. Naj waniejsze by jej dziaanie nie uszkadzao mzgu. Bo nawet jeli nie utosa mialibymy mzgu z umysem, od jego poprawnego funkcjonowania zaley waciwy metabolizm halucynogenw. Z tej wanie przyczyny naley uni ka substancji, ktrych mzg nie zna, a wic nie potrafi metabolizowa. Jedn z metod poznania stopnia zayoci ludzkoci z dan rolin jest obserwacja jej dobroczynnego wpywu na metabolizm. Jeli w przecigu czterdziestu omiu godzin od spoycia konkretnej roliny mamy problemy z akomodacj oczu, jeli po trzech dniach nadal trzs si nam nogi, ozna cza to, e nie tworzy ona harmonijnego zwizku z organizmem czowieka. T R Y P T A M I N Y HALUCYNOGENNE Wyej wymienione kryteria pozwalaj nam twierdzi o wyjtko wych cechach tryptamin jako substancji chemicznych oddziaywujcych

260

15.

ZAPOWIED

P O W R O T U

DO

R A J U

ARCHAICZNEGO?

na funkcjonowanie umysu ludzkiego. Dostarczaj te dodatkowych ar gumentw na rzecz mojej tezy, powiadajcej, e rolinami odpowie dzialnymi za wyonienie si ludzkiej wiadomoci w czasach archaicz nych byy grzyby psylocybinowe. Okazuje si bowiem, e tryptaminy, w tym psylocybina, posiadaj zaskakujco zbien struktur chemiczn ze zwizkami wystpujcymi w naszej budowie neurochemicznej. Nasz mzg, jak rwnie wikszo ukadu nerwowego, funkcjonuje w duej mierze dziki 5-hydroxytryptaminie, zwanej rwnie serotonin. DMT, blisko spokrewniona z serotonin, to halucynogenny zwizek, odgry wajcy gwn rol w amazoskim szamanizmie. Jest to zarazem naj potniejszy znany nam halucynogen, ktry wystarczy wypali, aby w przecigu pitnastu minut cakowicie wyczyci swj ukad nerwowy. Podobiestwo w strukturze tych zwizkw chemicznych moe wskazy wa na pradawno relacji pomidzy metabolizmem mzgu ludzkiego a tymi akurat substancjami. Skoro ju omwilimy roztaczajce si przed nami moliwoci, mo emy przedyskutowa zwizane z nimi techniki. Dawno temu Aldous Huxley nazwa dowiadczenie psychodeliczne dobrowoln ask". Cho dzio mu o to, e dowiadczenie psychodeliczne nie wystarcza, ani nawet nie jest potrzebne dla osobistego zbawienia. Ponadto moe by ucieczk przed czym, poniewa nie kady potrafi z niego korzysta. Ale nie na ley wyklucza, e z czasem, w wyniku nagromadzonego dowiadczenia moe pojawia si taka bezporednia zaleno pomidzy nadarzajcy mi si sposobnociami a umiejtnoci ich wykorzystywania. Tak czy inaczej, dobra technika narzuca si sama przez si: wy starczy usi w milczeniu i przystpi do uwanej obserwacji. Nie trze ba nic wicej. Do kadej takiej podry naley przystpowa z pustym odkiem. Bardzo istotne jest przyjcie wygodnej pozycji, najlepiej w ciemnoci. Ale najwaniejsze jest zapewnienie wszelkich warunkw, dziki ktrym bdziemy czuli si bezpiecznie. Istot tego procesu do skonale wyraaj dwa pojcia ukute w latach szedziesitych dwudzie stego wieku przez Timothyego Learyego i Ralpha Metznera: nastawie nie" i otoczenie". Na nastawienie" skadaj si uczucia, nadzieje, lki i oczekiwania przyszego psychonauty. Z kolei otoczenie" to warun ki zewntrzne podry - natenie dwikw, wiata i stopie oswo23

261

P O K A R M

B O G W

jenia si z danym terytorium. Przy sprzyjajcym nastawieniu" i oto czeniu" zwiksza si pewno siebie i poczucie bezpieczestwa. Warto wic zmniejszy ilo bodcw zewntrznych - wyczy telefony i ma szyny wydajce z siebie gone dwiki, a nastpnie zamkn oczy i bez jakichkolwiek oczekiwa pogry si w medytacji. W rezultacie dane nam bdzie przey co, co nie jest ot, tak sobie halucynacj ejdetyczn (zdarzajc si, gdy uciskamy gaki oczne), chocia z pocztku wydaje si j przypomina. Komfort, ciemno i cisza to trzy podstawowe para metry otoczenia sprzyjajce osigniciu przez szamana tego, co mistyk neoplatoski nazywa ucieczk przed samotnoci w Samotno". Natury tego rodzaju przey nie sposb przekaza, poniewa kady czowiek dysponuje inn siatk pojciow i lingwistyczn. Zakadam, e wikszo moich czytelnikw zetkna si w ktrym momencie swego ycia z czym, co da si okreli mianem dowiadczenia narkotykowe go". Jednak czy s one do siebie podobne? Wtpi. Przeycia im towa rzyszce mog obejmowa zarwno delikatne mrowienie w stopach, jak i podre po przytaczajcych, obcych wymiarach, ktrych nie sposb ogarn umysem ani wyrazi jzykiem. Zdarza si rwnie, e prowa dz do kontaktu z czym niewysowionym, czym cakowicie Innym. Te wizje przemijaj szybko. Zapomina si o nich jak o zeszorocznym nie gu. Pojawiaj si migawkowo. Jzyk nieustannie sam siebie stwarza. Nie toleruje hiperboli. I moe wanie dlatego warto o nich rozmawia. SEKRETNE PRZEYCIA Co czuli mieszkacy archaicznych wiatw? Jakich to wzniosych przey pozbawia nas historia? Halucynogeny indolowe w pierwszej chwili wyzwalaj wraenia cielesne. Dziaaj pobudzajco. Ich spoyciu towarzyszy naga ch walki lub ucieczki", bdca typowym komunika tem z tyomzgowia. Naley zdyscyplinowa tyomzgowie, okieza cha os zwizany z nasz zwierzcoci, aby wej w wiat kolorowych wizji. Substancje, ktre jak psylocybina, pozostaj czynne chemicznie po doustnym spoyciu, zaczynaj w peni dziaa mniej wicej po ptorej godzinie. Natomiast substancje wymagajce wypalenia, jak na przykad DMT, dziaaj ju po niecaej minucie. Ale niezalenie od sposobw ich spoycia, wszystkie halucynacje indolowe wywieraj niezatarte wrae-

262

15.

ZAPOWIED

P O W R O T U

DO

R A J U

ARCHAICZNEGO?

nie na psychice. Pojawiaj si wtedy dziwaczne pomysy, czsto przyjmujce bardzo zabawn posta. Dochodzi te do niezwykych wgldw, przebyskw pamici i swobodnych halucynacji. W tym specyficznym stanie upojenia nie dokonuje si aktw twrczych. Twrczo jedynie si obserwuje. Ju samo istnienie tego wymiaru zrozumiaej wiedzy, ktra wyda je si nie mie zwizku z nasz przeszoci ani nie wypywa z naszych aspiracji, moe wiadczy o tym, e kontaktujemy si z mylcym In nym, gbokimi pokadami naszej psychiki albo jednym i drugim, dzi ki czemu w powanym stopniu przebudowujemy swoj osobowo. A dziw bierze, e na przekr temu oczywistemu dziaaniu substancji psy chodelicznych nie traktuje si ich jako nieodcznego narzdzia prakty ki psychoterapeutycznej. Czym bowiem s marzenia senne, wolne sko jarzenia i materiay uzyskane w wyniku regresji hipnotycznej, jak nie przedsmakiem tego, co mona osign pod wpywem psychodelikw? STAWIANIE C Z O A ODPOWIEDZI Obecnie, ludzko nie potrzebuje szukania odpowiedzi na drczce j pytania. Przeciwnie, musimy zmierzy si z odpowiedzi, ktr zna my od dawna, cho umiecilimy j po zej stronie tolerancji spoecznej i systemu prawnego. Mamy wic do czynienia z dziwn ekwilibrystyk, kiedy to badacze zajmujcy si zagadnieniami ludzkiego umysu, m i m o i doceniaj rol, jak w ich poznawaniu mog peni psychodeliki, z ra cji swych ogranicze instytucjonalnych boj si z nich korzysta. Sytu acja ta przypomina powszechny w szesnastowiecznym rodowisku na ukowym strach przed teleskopem, narzdziem obnaajcym bdno starego paradygmatu kosmologicznego. Lata szedziesite bardzo bole nie pokazay, jakie zniszczenie mog sia w ludzkich umysach psycho deliki, kiedy ich spoywaniu nie towarzysz przemiany spoeczne i inte lektualne. Te transformacje naley zacz od siebie. Natura, dziki niezwykemu bogactwu ewolucyjnemu i morfogenetycznemu, dostarcza nam niezwykle kuszcego modelu, jeli chodzi o stojce przed nami wyzwanie przemiany wewntrznej i resakralizacji wiata. Idealnym prototypem zwierzcia totemicznego czowieka przy szoci jest omiornica, poniewa gowonogi - mtwy, kalmary i omior nice - jakkolwiek nie wydawayby si powolnymi stworzeniami, dopro-

263

P O K A R M

B O G W

wadziy do perfekcji psychodeliczne i telepatyczne formy komunikacji. Dostarczaj wic czowiekowi inspirujcego modelu komunikacji. A M I G W K A Z OMIORNIC Omiornica nie porozumiewa si za pomoc krtkich dwikw wydawanych przez usta, mimo e sygnay akustyczne wietnie rozcho dz si w wodzie. Posuguje si swoim wasnym kodem lingwistycznym. W zalenoci od tego, co ma do przekazania, zmienia barw skry, na jej ciele pojawiaj si kropki, prgi i rnego rodzaju wykwity. W zesta wieniu z niezwyk elastycznoci i zmiennoci jej postury fizycznej, umoliwia to jej przekazywanie cakiem zoonych komunikatw jzy kowych. Nie sposb odrni ciaa i umysu omiornicy. Jedno i dru gie jest tak samo widzialne. Omiornica obnosi si ze swym jzykiem jakby by on jej drug skr i z racji tej wanie cechy zmuszona jest do nieustannej komunikacji. Pozwala sobie na odrobin prywatnoci tylko w chwilach, gdy wypuszcza chmury atramentu. Innymi sowy, tego ro dzaju atramentowa zasona jest swego rodzaju korektorem umoliwia jcym omiornicy tuszowanie wasnych bdw. Martin Moyniham tak oto wypowiada si na temat skomplikowanych struktur komunikacyj nych gowonogw: System komunikacyjny gowonogw posiada w duej mierze charak ter wizualny. Obejmuje szerokie spektrum komrek pigmentowych, pos tur i ruchw. Mog przyjmowa one posta zrutualizowan lub swobodn. Jeli chodzi o zmian ubarwienia, niemal zawsze przebiega ona w zgodzie z wyznaczonym rytuaem. Skomplikowane wzory zmieniaj si na ciaach gowonogw w zawrotnym tempie. Poniewa jest o jzyk wizualny, mogoby si wydawa, e czowiek nie powinien mie problemu z jego rozszyfro waniem. A jednak tego rodzaju problem pojawia si nazbyt czsto... Niezalenie od ich poprawnego rozszyfrowania, wzory na ciaach gowonogw, tak jak u innych zwierzt, zawieraj konkretne informacje. Wykazuj si syntaks, a nawet uproszczon gramatyk. 2 4 Nasze przeznaczenie nieuchronnie zblia nas do modelu wyzna czonego przez omiornice. Nasze myli stan si naszymi ciaami, a cia a mylami. Powiada o tym helleski geniusz, Filon Judejczyk, traktuj-

264

15.

ZAPOWIED

P O W R O T U

DO

R A J U

ARCHAICZNEGO?

cy Logos, usadowiony w Bogini, jako co, czego si nie syszy lecz widzi. Jego koncepcj stara si przybliy wspczesnym Hans Jonas: Tego rodzaju udoskonalony logos, nie podlegajcy typowym dla czowieka dualistycznym zalenociom znaku i rzeczy, przeto za nie ograniczony formami mowy, nie wymagaby porednictwa suchu, lecz byby bezporednio postrzegany umysem jako kwintesencja prawdy. Inny mi sowy, wysuwana przez Filona antyteza patrzenia i suchania przynaley do krlestwa widzenia". Nie jest zatem prawdziw antytez, a rnic powsta w wyniku mniej lub bardziej rozwinitego bezporedniego od czuwania obiektu. To wanie z troski o ten idea przeciwstawia si tu taj syszenie" patrzeniu", jednak mamy tu do czynienia z czym tym czasowym, prowizorycznym, nie za samoistnym i realnie odrbnym od widzenia. W tej samej mierze zalecane przez Filona przejcie od suchania do patrzenia sprowadza si do postulatu porzucenia ograniczonej wiedzy i uzyskania wiedzy waciwej w ramach tego samego projektu wiedzy. S Z T U K A I REWOLUCJA Wieszczone w niniejszej ksice odrodzenie archaicznoci" ma inspirowa do tego, bymy wreszcie spenili nasze przeznaczenie, nie zalenie od tego, czy jest to dla nas wygodne. Nawouje nas do uwiado mienia sobie, e ycie pozbawione dowiadczenia psychodelicznego to ycie banalne, ycie bez ikry, zniewolone przez ego i strach przed roz puszczeniem si w tajemniczej macierzy otaczajcych nas uczu. Dziki odrodzeniu archaicznoci" moemy przezwyciy stojcy przed nami dylemat historyczny. To jednak nie wszystko. Obecnie wiadomo, e dziki takim nowym wynalazkom, jak maszyny bezporednio oddziaywujce na ludzkie umy sy, rozmaite syntetyczne leki oraz techniki przechowywania, opracowy wania i odzyskiwania danych moemy w niedugim czasie przeobrazi nasz kultur na mod anielsk lub diabelsk. Osoby zainteresowane de monicznym potencjaem tych innowacji maj tego doskona wiadomo i robi wszystko, by tylko przechyli szal procesw ewolucyjnych na swo j stron. Zaley im na produkcji idealnych konsumentw, bezwarunko wo poddajcych si skomasowanemu atakowi kuszcych obrazw.
25

265

P O K A R M

B O G W

Jedyn logiczn odpowiedzi ze strony szamaskiej, ze strony ar chaicznej, czysto ludzkiej powinno by znalezienie pedau sztuki i doci nicie go do oporu. Taka jest podstawowa funkcja szamanizmu. Funk cja, ktr mona spotgowa przy pomocy psychodelikw. Jeli bowiem uznamy, e psychodeliki s egzoferomonami rozpuszczajcymi domi natorskie ego, musimy rwnie przyj, e s one enzymami wzmacnia jcymi ludzk wyobrani i zdolnoci jzykowe. Dziki nim tworzymy nowe powizania pomidzy treciami zbiorowego umysu w jeszcze bar dziej przystpny, pikny, satysfakcjonujcy sposb. Jeli powanie mylimy o odrodzeniu archaicznoci, musimy zna le taki paradygmat, ktry uwznioli nas w naszych prbach przekrocze nia historycznych ogranicze, stojcych na przeszkodzie w realizacji bar dziej ludzkiego, bardziej troskliwego wiata. Nasze poczucie koniecznoci reformy zbiorowej duszy ludzkoci, nasze pragnienie powizania koca historii z jej pocztkiem nieuchronnie zwraca nas ku szamanizmowi jako temu modelowi, z ktrego moemy bra przykad. Mierzc si z obecnym wiatowym kryzysem, nie wolno nam pomija technik szamaskich, na wet tych, ktre mog na nas sprowadzi oddziay policji. R O Z W J WIADOMOCI W czasach poprzedzajcych pojawienie si wymylonego przez Humphreya Osmonda terminu psychodeliki" okrelano je przy po mocy opisu fenomenologicznego jako substancje poszerzajce wia domo". Osobicie, uwaam e jest to bardzo trafne okrelenie. Przyj rzyjcie si problemom naszego wiata. Mylenie o wietlanej przyszoci wydaje si czcz mrzonk, jeli nie dojdzie do radykalnej ekspansji wia domoci. wiatopogld propsychodeliczny zagraa establishmentowi wanie dlatego, e jego logiczn konsekwencj jest eliminacja naogw i narkotykw, a na tym rzdzcym wcale nie zaley. Caa rzecz koncen truje si wok pyta: W jak duym stopniu mona by wiadomym? Komu wolno by wiadomym? Oczywicie, wszystko rozbija si o nasze rozumienie narkotykw". Narkotyk to co, co wywouje nieprzemylane, obsesyjne, naogowe za chowanie. W przypadku tego rodzaju zachowa dziaamy bezrefleksyj nie. Kieruje nami automatyzm. A przecie system spoeczny, w ktrym

266

15.

ZAPOWIED

P O W R O T U

DO

R A J U

ARCHAICZNEGO?

yjemy, nie pragnie od nas niczego innego, jak tylko bezwiednego ogldania i wchaniania, ogldania i wchaniania. Jedyn rozsdn alternatyw wobec takiej postawy - wiatopogld psychodeliczny - spycha si do kta. Odma wia si ludziom prawa do kreowania wasnej rzeczywistoci, zmuszajc do ycia zaprojektowanego przez maklerw, wojskowych i finansistw. I nie mwi tu o jakiej metaforze, ale o czym, co naprawd ma miejsce. Gdy przygldam si Los Angeles z samolotu, m a m wraenie ob cowania z jakim tranzystorem, sieci poczonych ze sob drobnych moduw, ktrych mieszkacy tworz wspln cao, jeli tylko maj wczony telewizor lub subskrybuj magazyn Reader's Digest. Przemia na spoeczestwa w publiczno to koszmar przewidziany przez Mar shalla McLuhana i Wyndhama Lewisa. Publiczno nie posiada historii ani przyszoci, dziki czemu yje w wiecznej teraniejszoci pienidza, wspartej systemem kredytw, ktry zapewnia jej zudzenia, a przez to nie jest poddawany krytyce. Oto nastpstwo zerwania symbiotycznych relacji z macierz naszej planety. Oto konsekwencja braku zwizkw partnerskich. Oto dziedzictwo zaburzonej rwnowagi pomidzy pcia mi. Oto ostateczny etap dugiego procesu zstpowania w egzystencjalne bezhoowie wyprane z wszelkiego znaczenia. Oczywicie, z kadej sytuacji jest jaka droga wyjcia. Wskazuj j tacy botanicy i chemicy, jak Richard Schultes, Wassonowie i Albert Hof mann. Dziki nim nawet w tak chaotycznym stuleciu, jak nasze, dyspo nujemy rodkami umoliwiajcymi n a m decydowanie o przyszym lo sie. Co ciekawe, niewiele na ten temat ma do powiedzenia psychologia. Psychologowie od pidziesiciu lat zadowalaj si teoriami behawioral nymi, jednoczenie dobrze wiedzc o tym, e wyrzdzaj w ten sposb krzywd przyszym pokoleniom, poniewa skrywaj wiedz o bogac twie ludzkiej psychiki. WOJNA NARKOTYKOWA Najwyszy czas zabra si wic za te dugo zaniedbywane sprawy, majc wiadomo, e tzw. wojna z narkotykami stanowi tylko pre tekst do naruszania praw czowieka. Zastanwmy si nad tym, jak to si dzieje, e kwestie zwizane z narkotykami wywouj wikszy niepokj u publicznoci, anieli komunizm.

267

P O K A R M

B O W

Aby to zmieni, musimy sami radykalnie poprawi jako naszej retoryki. W przeciwnym razie sprzeniewierzymy nasze dziedzictwo i za przepacimy stojc przed nami moliwo eksplorowania tego tajemni czego wymiaru, jakim jest natura ludzka. A wtedy upadek kultury psy chodelicznej stanie si niczym wicej jak aneksem do ksigi zwycistw ludzi wadzy. Nie powinnimy pozwoli na upowszechnienie si tego przekamania. Kwestia swobodnego stosowania psychodelikw przyna ley bowiem do podstawowych praw czowieka, takich jak prawo do wy boru praktyki religijnej i prywatnoci umysu. Nie zapominajmy o tym, e do niedawna kobietom zabraniano udziau w wyborach, poniewa uwaano, e moe to doprowadzi do powszechnego upadku. A jeszcze wczeniej troszczono si o wadz ab solutn dla krla z obawy, e inaczej zapanuje wszdzie chaos. Obec nie, podobne dywagacje dotycz psychodelikw. Mamy tu do czynienia z czystym nonsensem. Jak ju to wczeniej wykazaem w niniejszej ksi ce, czowiek od niepamitnych czasw utrzymywa duchowe zwizki ze wiatem rolin. W ostatnich stuleciach przyjy one gwatown posta, o czym wiadczy wpyw cukru na rozwj merkantylizmu, wpyw kawy na obecn prac biurow, wymuszanie przez Brytyjczykw spoywania opium przez Chiczykw czy szmuglowanie przez CIA heroiny do gett murzyskich w celu tumienia ognisk oporu spoecznego. Cae nasze dzieje wypeniaj opowieci o relacjach ludzi z roli nami psychoaktywnymi. Jeli nie wycigniemy z nich wnioskw, kt re posu nam w stworzeniu bardziej troskliwego, znaczcego wiata, nadal bdziemy tkwi w niewiedzy, jaka otaczaa seksualno w czasach poprzedzajcych odkrycia Freuda. Celowo posuguj si tym porwna niem, poniewa rozbudzane przez halucynogeny rolinne moce poznaw cze w rwnej mierze co seksualno stanowi podstawowy skadnik na szego czowieczestwa. Tak wic jedynie od nas zaley, czy nabierzemy wystarczajcej dojrzaoci, aby potraktowa je powanie. HIPERPRZESTRZE A WOLNO CZOWIEKA Zwolennicy cakowitej penalizacji wszystkich narkotykw najbar dziej obawiaj si wiata, ktry pod nieobecno podstawowych, wspl nie wyznawanych wartoci bdzie szuka szybkiego spenienia w dzie-

268

15.

ZAPOWIED

P O W R O T U

DO

R A J U

ARCHAICZNEGO?

siatkach rnych substancji odurzajcych. Nie sposb wykluczy takiego scenariusza przyszych wydarze. Ale z pewnoci nie zapobiegnie mu polowanie na czarownice, tumienie bada naukowych i histeryczne rozprzestrzenianie dezinformacji oraz kamstw. Od niepamitnych czasw narkotyki nale do arsenau rodkw kul tury. Dopiero wraz z pojawieniem si technologii, ktre umoliwiy wyizo lowanie i skoncentrowanie aktywnych skadnikw rolin, narkotyki prze stay peni rol kulturotwrcz. Zaczto traktowa je jako zagroenie. Na podstawie powyszego moemy wic stwierdzi, e to, co na zywamy problemem narkotykowym, jest w gruncie rzeczy dylematem dotyczcym posugiwania si przez nas dostpnymi n a m technologia mi. Czy w niedalekiej przyszoci pojawi si substancja syntetyczna sto razy silniejsza od cracku i heroiny? Nie ma co do tego adnej wtpliwo ci. Moemy spodziewa si najgorszego, jeli nie uwiadomimy sobie skonnoci czowieka do popadania w naogi i nie nadamy tej potrze bie odpowiednich sankcji spoecznych. Pki co, z rwn trwog myli my o ludziach jako istotach posiadajcych skonno do naogw, co nasi przodkowie z epoki wiktoriaskiej, muszcy zmierzy si z myl o lu dziach jako istotach posiadajcych fantazje seksualne. Dopiero wtedy, gdy uzmysowimy sobie nasz konstrukcj psychiczn, bdziemy w sta nie stworzy lepszy porzdek spoeczny. Naley pamita o tym, e cay ten proces uzmysawiania sobie swojej istoty nie zacz si ani nie zako czy na Freudzie i Jungu. Jego kontynuacja jest moliwa, jeli doceni si typowo ludzk potrzeb ycia w rodowisku umoliwiajcym dostp do szerokiego spektrum stanw psychicznych, wyzwalanych za porednic twem woli. Pomocne w tym celu moe by ponowne przyjrzenie si na szym korzeniom. Sam wczeniej staraem si wykaza, e nasze obecne kopoty z histori sigaj czasw archaicznych, kiedy to stalimy si isto tami samorefleksyjnymi. NOWE PROPOZYCJE W niniejszej ksice te same indole halucynogenne, ktre podda je si sankcjom prawnym i wyrzuca poza obrb zainteresowa badaw czych, pozwoliem sobie przedstawi jako czynniki umoliwiajce ewo lucj. Owe substancje biochemiczne wpywaj nie tyle na sam wiat

269

P O K A R M

B O W

przey zaywajcych je jednostek, co na struktur genetyczn nasze go gatunku. W poprzednich rozdziaach wykazaem, e dziki poja wieniu si psylocybiny w diecie pierwszego czowieka ludzie rozwinli zmys wzroku, poprawili sw rozrodczo i rozbudowali funkcje jzy kowe umysu. Gdyby jeszcze udao si nam dowie, e to dziki indolom doszo do wyonienia si ludzkiej wiadomoci, gruntownej zmianie ulegby obraz nas samych oraz nasz zwizek ze wiatem natury. Tak dugo bowiem poszukiwanie jakichkolwiek rozwiza pro blemu narkotykowego", kryzysu ekologicznego" i zagroenia atomo wego" bdzie czyst mrzonk, jak dugo nie zmienimy swojego podej cia do nas samych i nie zaczniemy postrzega siebie jako nieodcznego elementu rodowiska ziemskiego. Aby do tego doszo, musimy przede wszystkim uwanie przeanalizowa wyjtkowy zbieg okolicznoci, kt ry przyczyni si do wyonienia si samorefleksyjnego, wiadomego mo delu ycia w wiecie zwierzcym. Kiedy wreszcie zrozumiemy, e istot n rol odegray w tym procesie halucynogeny rolinne, zaczniemy dostrzega rdo obecnej neurozy. Dziki przyswojeniu sobie tej lekcji z przeszoci, opowiadajcej o formowaniu si ludzkiego spoeczestwa, bdzie nam atwiej rozsdnie gospodarowa dostpnymi nam substan cjami i zaspokaja stale rosncy gd ycia duchowego. DOWIADCZENIA Z DMT Kilka stron wczeniej wspomniaem o tym, e jedn z najciekaw szych ostatnio odkrytych substancji psychodelicznych jest DMT. Czy w jakim stopniu wywoane przy jej pomocy przeycia mog wypeni nasz pustk duchow? Czy dostarczaj nam odpowiedzi na nurtujce nas pytania? Czy tryptaminy o krtkim okresie dziaania nie przypomi naj nam epoki spoeczestw partnerskich, ktra przemina, pozosta wiajc po sobie lad jedynie w opowieciach o raju utraconym? A nawet jeli, jaki pynie z tego wniosek? Obcujc wielokrotnie z indolami halucynogennym, nie mogem oprze si wraeniu, e w wyranym stopniu ksztatuj one nasz jzyk i sposb narracji. Co ciekawe, ta ich wyrana cecha zazwyczaj umyka uwadze badaczy. Przelizgujc si po powierzchni dowiadczenia z DMT odczuwa si ekstaz przypominajc przebijanie bony, kiedy to jak na

270

15.

ZAPOWIED

P O W R O T U

DO

R A J U

ARCHAICZNEGO?

doni wida, co si dzieje z naszym ja" i umysem. Czujemy wtedy, jakby my si nagle odmodzili, mimo e w gruncie rzeczy nic nie ulega zmianie. Nasz oddech jest w normie, serce bije spokojne, umys jest spokojny. Co jed nak dzieje si ze wiatem? Jakie nowe informacje pyn ze zmysw? Pod wpywem DMT wiat staje si arabskim labiryntem, paacem, niezwykym kosmicznym klejnotem, zdobionym motywami, ktre za lewaj umys bogactwem swej symboliki, nastpstwem czego jest zauro czenie i oszoomienie. Kolory nabieraj niezwykej intensywnoci. Rze czywisto ujawnia swe tajemnice. Ma si poczucie odwiedzania innych czasw, powrotu do wczesnego dziecistwa. Nie sposb wyj ze zdu mienia. Zupenie jakby obcowao si z jakim kosmicznym nuncjuszem, ktry w wirze oglnowiatowej zawieruchy otwiera pilnie strzeone bra my, stojce u kresu ludzkoci, prowadzc nas ku temu, co niewysowione, ku Eonowi, pustce sigajcej za gwiazdy. Heraklit, w chwili niezwykego olnienia, dostrzeg w Eonie dziec ko bawice si kolorowymi kulkami. I rzeczywicie, pod wpywem DMT dowiadcza si wizji wielu malutkich istot, mechanicznych, samoprzeksztacajcych si elfw hiperprzestrzeni. Czy s to te dzieci, ktre wedug licznych legend bd ojcowa czowiekowi? Tego nie dane n a m jest rozstrzygn. Jedno jest pewne, podczas tego rodzaju dowiadcze odnosi si wraenie wkraczania do krainy dusz znajdujcej si poza tym, co w swej naiwnoci nazywamy bramami mierci. A moe mamy tu do czynienia z synestetycznymi ucielenieniami nas samych pod postaci Obcych albo Obcymi wcielonymi w nas samych? Kto wie? Rwnie do brze mog by to elfy, ktre znikny ze wiata naszej wyobrani wraz ze zmierzchem bani. Niezalenie od przyjtej przez nas interpretacji owych wydarze, zawsze wywouj one przeraenie i zdziwienie. Prze rastaj nasze wyobraenia na temat tego, co moemy spotka po drugiej stronie. Kusz wiecznie yw tajemnic, jaka bya ju dostpna naszym przodkom yjcych pitnacie tysicy lat temu. Istoty tryptaminowe ob darzaj nas nowym rodzajem jzyka. piewaj perlistym gosem, przyj mujcym posta wielobarwnych patkw i unoszcym si w powietrzu jak iskierki, by chwil potem sta si zabawk, ktr bogowie obdarzaj swe dzieci. Odczuwa si z nimi bardzo silny, do przeraajcy zwizek. Odnosi si wraenie obcowania z prawdziwymi misteriami, ktre kom pletnie zdruzgotayby nasz may, kiepski wiat, gdyby je w peni ujawniono. 271

P O K A R M

B O G W

DMT nie odwouje si jednak do naszych tsknot za tym co ir racjonalne. Nie mamy tu wcale do czynienia z ekspresj powszechnej potrzeby zudzenia. To nie rozgorczkowany wiat UFO, przywoy wany z odludnych wzgrz. To nie syreni piew, dochodzcy z zagubio nej Atlantydy gdzie pomidzy przyczepy amerykaskich wyrzutkw z wielkich miast. Jestem szczerze przekonany, e pod wpywem DMT dane nam jest obcowa z autentycznymi informacjami pochodzcymi z pobliskiego wymiaru. S to informacje przeraajce, z ktrymi ciko jest nam si zmierzy, ale warto podj ten trud, poniewa umoliwia on gruntown przemian. Wysyajmy wic miakw do tej cudownej kra iny, aby donosili nam o swych odkryciach. Jak ju zdyem wspomnie, DMT wystpuje na co dzie w ludz kim neurometabolizmie, stanowic najpotniejszy naturalny halucynogen indolowy. Niesychana lekko z jak niszczy ona wszelkie nasze ogra niczenia, przenoszc nas ku temu, co inne, zniewalajce, niewysowione jest jednym z cudw ycia. Temu cudowi towarzyszy jeszcze jedno nie zwyke zjawisko. Oto bowiem ukad enzymatyczny mzgu ludzkiego z a twoci rozpoznaje molekuy DMT. Cakowita dezaktywacja DMT przez te enzymy zajmuje wic zaledwie kilkaset sekund. Po tym okresie staje si ono zwyczajnym produktem ubocznym ludzkiego metabolizmu. To szyb kie przywrcenie dawnej rwnowagi aminowej mzgu zdaje si wskazy wa na dugotrwae zwizki ludzi z tryptaminami halucynogennymi. Jakkolwiek w wietle aktualnej wiedzy naukowej psylocybina i psylocyna, dwa indole halucynogenne znajdujce si w grzybach Stropharia cubensis, wystpujcych w rodowisku zdominowanym przez bydo, nie metabolizuj si w DMT zanim zaczn oddziaywa na struktury m zgu, to jednak ich sposb dziaania w najwyszym stopniu przypomina aktywno DMT. Co wicej, zdarza si, e wpywaj na te same synapsy co DMT, cho ich dziaanie jest bardziej reaktywne. Najprawdopodobniej mamy tu do czynienia z rnic o charakterze farmakokinetycznym innymi sowy, DMT atwiej przekracza barier pomidzy krwioobiegiem a mzgiem, dziki czemu wiksze jej iloci oddziaywuj bezporednio na mzg w krtszym okresie czasu. Natomiast relatywna moc oddziay wania tych dwch substancji chemicznych jest mniej wicej taka sama.

272

15.

ZAPOWIED

P O W R O T U

DO

R A J U

ARCHAICZNEGO?

Mwilimy wczeniej o tym, e dotychczasowe badania nad DMT, szczeglnie w odniesieniu do ludzi, miay przebieg daleki od oczekiwa nego. Popeniano powany bd metodologiczny, wstrzykujc je osobom poddawanym eksperymentom. Tego rodzaju procedura bywa preferowa na przez naukowcw, poniewa umoliwia do precyzyjne okrelanie da wek, ale nie uwzgldnia charakterystycznego dla DMT efektu zawrotu czasowego", ktry nastpuje po jej wypaleniu. Po dominiowym zastrzy ku z DMT halucynacje trwaj prawie godzin. W przypadku wypalenia tej substancji ich kulminacja nastpuje w cigu niecaej minuty. Niektre ludy zamieszkujce dorzecze Amazonki posiadaj tradycj spoywania ro lin zawierajcych DMT. Uywaj soku z drzew Virola, spokrewnionych z gak muszkatoow lub zmielonych i praonych ziaren Anadenanthera peregrina, wielkiego drzewa strczkowego. Powszechnym sposobem akty wizacji indolu jest wdychanie sproszkowanego materiau rolinnego. Za zwyczaj jedna osoba wdmuchuje drugiej proszek do nosa przez wydron trzcin, (zob. Ilustracja 27) Fakt istnienia tej bolesnej ceremonii wskazuje na to, e amazoscy szamani poznali pewn tajemnic, niedostpn zachod nim badaczom DMT. Okazuje si bowiem, e najskuteczniejszym sposo bem wchaniania tego specyfiku jest jego absorpcja przez luzwk nosa.

ILUSTRACJA 27. Indianie wdychajcy DMT. Ilustracja z ksiki R.E. Schultesa Where the Gods Reign, Synergetic Press, London 1988, s. 195.

273

P O K A R M

B O G W

PRAWO A HIPERPRZESTRZE W tej chwili pewnie niejeden z was si obruszy: Zaraz, zaraz, czy przypadkiem DMT nie jest nielegalne?" To prawda, w Stanach Zjednoczonych DMT znajduje si obecnie na indeksie substancji zakazanych. Trafiaj tam takie substancje, ktre nie znalazy swego medycznego zastosowania. Co ciekawe, widnieje na nim zarwno DMT jak i psylocybina, chocia dotychczas nie dostarczo no adnych dowodw naukowych wiadczcych przeciwko lub na rzecz ich uywania. Pod wpywem paranoicznej atmosfery, jaka wytworzya si w latach szedziesitych, osawiona halucynogenno tych substan cji wystarczya, e skazano je na wygnanie ze wiata nauki. Obecne pra wo nie zezwala nawet na prowadzenie nad nimi bada medycznych. Majc do czynienia z tak bardzo zaawansowan ignorancj, war to sobie przypomnie, e w przeszoci zakazywano sekcji zwok, ktre Koci uwaa za przejaw praktyk czarnoksiskich. Do powstania cze go takiego jak wspczesna nauka o anatomii doszo wic jedynie dzi ki tym studentom medycyny, ktrzy nie obawiali si wypadw na pola bitew lub posuwali si do kradziey zwok z szubienicy. Ci niepokorni mionicy nauki ryzykowali areszt i wizienie. Czy powinnimy wyka zywa si mniejsz od nich odwag w poszerzaniu przestrzeni wiedzy oraz naszych moliwoci? Osoby posiadajce mentalno dominatorsk zawsze podchodz do wszelkich zmian z niechci, zupenie jakby przeczuway, e mog utraci przez nie wadz. I rzeczywicie maj si czego obawia, ponie wa ten, kto zje owoc z Drzewa ycia, staje si rwny bogom, co w oczy wisty sposb moe powodowa zagad stylu ycia dominatorw i odro dzenie si wiata archaicznego. SPOTKANIA Z N I E Z W Y K Y M NADUMYSEM Obcujc z literatur powicon najnowszym odkryciom z zakresu kosmologii i fizyki kwantowej nietrudno zauway, e racjonalizm znaj duje si obecnie w odwrocie. Nie zamierzam go przywoywa. Przeciw nie, pozwol sobie dola oliwy do ognia upierajc si przy twierdzeniu, e od dawien dawna ludzie nawizywali swego rodzaju wi midzywy-

21A

15.

ZAPOWIED

P O W R O T U

DO

R A J U

ARCHAICZNEGO?

miarow przy pomocy indoli halucynogennych. Najwyraniej wszystkie te substancje peni rol regulatorw zmian kulturowych. Dziki nim mona uzyska wgld w zamiary jakiego wielkiego, samoregulujcego si systemu. By moe jest to co na ksztat gatunkowego Nadumysu czy te umysu caej planety". Nie mona te wykluczy, e nasze prby poszukiwania inteligencji pozaziemskiej byy mizerne i rzeczywicie tu obok nas yj jakie skrajnie odmienne, inteligentne istoty. Oczywicie, posuguj si tutaj czystymi domysami, poniewa nie posiadam osobistego wgldu w to, co naprawd ma miejsce. Zamiast tego dysponuj podstawow wiedz o czowieku, jego zwyczajach i oczekiwa niach, ktra umoliwia mi twierdzenie, e fenomenologia dowiadcze nia z DMT ma si nijak do tego, co zwyklimy nazywa odurzeniem". Umys pod wpywem DMT obcuje bowiem z niezwykle przekonujcym, cho zupenie obcym wiatem, dodatkowo przeczuwajc, e ten wiat jest tu obok. Nie jest to wiat naszych myli, nadziei i lkw. Ju prdzej przynaley do obcych istot. Jest ich snem, radoci, poezj. Nie m a m po jcia, czemu tak si dzieje, ale taka jest istota tego dowiadczenia. Na tle dwudziestowiecznych szk filozoficznych psychologia jungowska bya osamotniona w swoich prbach mierzenia si z niektry mi zjawiskami przynalecymi do wiata szamanizmu. Jung bardzo uwanie przyglda si alchemii - prawowitej dziedziczce staroytnych praktyk szamaskich i magicznych, jak rwnie bardziej praktycznych procedur: metalurgii i balsamowania. Lektura pism alchemicznych za pewnia nas o tym, e w cieczach gorejcych w naczyniach alchemikw odbijaa si zawarto przednaukowego umysu. Jung twierdzi, e ale gorie i symbole alchemiczne pochodz z niewiadomoci i mona je analizowa jak marzenia senne. Doszukiwa si tych samych motyww w fantastycznie brzmicych spekulacjach alchemikw i marzeniach sen nych swych pacjentw. Jedne i drugie miay stanowi powane wsparcie dla jego tezy o istnieniu niewiadomoci zbiorowej i powszechnym od dziaywaniu archetypw. Jung w trakcie swych studiw alchemicznych natkn si na za piski o kabirach, duchach ognia pojawiajcych si w ostatnich fazach dziea alchemicznego. 2 6 Te drobne istoty przypominaj sprzymierze cw przywoywanych przez szamana ze wiata duchw. Jung dostrze-

275

P O K A R M

B O G W

ga w nich te autonomiczne czci psyche, ktre chwilowo wymkny si kontroli ego. Trzeba tu jednak stwierdzi wyranie, e mwienie o tych alchemicznych geniuszach jako autonomicznych czciach psyche" nie jest adnym wyjanieniem. Rwnie dobrze moglibymy mwi o elfach jako drobnych, bezcielesnych istotach niewiadomego ojcostwa. Tego ro dzaju wyjanienia su jedynie uchylaniu si od konfrontacji z gbok natur tych przey. Nauka jako nie potrafi zmierzy si z zagadnieniem ludzkich kon taktw z tego rodzaju istotami. Woli kierowa swoj uwag gdzie indziej, podkrelajc, e zjawiska natury subiektywnej, jakkolwiek by nie byy osobliwe, nie nale do jej dominium. To niepowetowana strata, gdy do wiadczenie subiektywne jest jedynym, ktre tak naprawd posiadamy. Tak czy inaczej, spora cz tego olbrzymiego wiata, dostpnego nam w dowiadczeniu subiektywnym, jest obecnie zajmowana przez fizyk. Nowa fizyka w sposb nieuchronny wika subiektywnego obserwato ra w postrzegane przez niego zjawiska. O ironio, mamy tu do czynienia z powrotem do wiatopogldu szamaskiego. By moe, prawdziwym dziedzictwem intelektualnym fizyki kwantowej jest dowartociowanie i wyrane wzmocnienie subiektywnoci. w krok w stron rewaluacji dowiadczenia subiektywnego jako nonika prawdy o wiecie nadaje dodatkowe znaczenie naszemu jzykowi, poniewa to wanie jzyk jest materiaem, z ktrego lepi si wiat subiektywny. Dziki substancjom psychodelicznym moemy sobie uzmysowi, e Bg nie jest ide, ale kontynentem zagubionym gdzie pord wd oceanu umysu. w kontynent udao nam si odkry w czasie, gdy czy ha na nas wiele zagroe. Czy mamy tu do czynienia ze szczeglnym zbiegiem okolicznoci czy okrutnie bezsensownym zestawieniem ze sob nadziei i klski? Wiele lat temu postanowiem powici swe dzie o ycia zrozumieniu tajemnicy spowijajcej dowiadczenia wywoywa ne halucynogenami tryptaminowymi. Teraz ju wiem, e nauka nie jest w stanie jej wyjani. Naturalnie, zdaj sobie spraw, e w tego rodzaju przeyciach niezwykle atwo da si wodzi za nos wasnym obsesjom. Tym niemniej, jak sdz, udao mi si odnale w zdarzeniach towarzy szcych wyonieniu si gospodarki pasterskiej i ludzkiego jzyka dalekie echo spraw, ktrych sam byem wiadkiem.

276

15.

ZAPOWIED

P O W R O T U

DO

R A J U

ARCHAICZNEGO?

Naley si z tym wszystkim zmierzy, poniewa tu obok nas ist nieje wymiar, ktry z racji swej przepastnoci i niesamowitoci z trudem jest przyswajany przez nasze umysy. ycie na ziemi powoli chyli si ku upadkowi. Proces wymierania kolejnych gatunkw ju si rozpocz. Jest kwesti czasu, abymy my sami jako gatunek przestali si liczy w ewo lucyjnej walce o przetrwanie. Zapobiec temu moemy przy pomocy na szego umysu. Drzemi w nim siy, ktre mog przynie oywcz moc naszej znuonej planecie i poprowadzi nas ku gwiazdom. Jeli zdoamy je wyzwoli, czeka nas wielka przemiana, jakiej nie jestemy w stanie sobie wyobrazi. Jeszcze do niedawna wiedza ta spoczywaa w rkach wskiej grupy szamanw. Obecnie przyjmuje posta globaln. Trudno oszacowa, jakie mog by tego nastpstwa. Rzecz jasna, nie oczekuj, e moje sowa zostan przyjte z caym dobrodziejstwem inwentarza. Aby je doceni, trzeba samemu przepro wadzi badania nad DMT. w eksperyment trwa ledwie pitnacie mi nut. Byoby wic z mojej strony szalestwem, gdybym traktowa powa nie sowa krytyki pynce z ust osb, ktre nie powiciy choby chwili na osobiste poznanie tego fenomenu. Powszechno gbokich dowiadcze psychodelicznych sprzyja nie tylko wyonieniu si nowego modelu spoecznego, w ktrym ludzie bd yli ze sob w zgodzie, ale dodatkowo stanowi zapowied wielkiej przygody. Oznacza bowiem kontakt z cakowicie nieoczekiwan krain - pobliskim lecz obcym wiatem, ttnicym yciem i pulsujcym pik nem. Nie pytajcie mnie, gdzie ley ta kraina, poniewa w chwili obecnej mog wam tylko powiedzie, e nie tu i nie tam. Jestemy winni sobie szczero. Najwyszy czas, abymy przyznali jak bardzo niewiele wie my na temat natury umysu oraz tego czym jest wiat. Bo cho od kilku tysicleciu marzylimy o poznaniu tej tajemnicy, ponielimy sromotn klsk. Tym niemniej, jeszcze nie wszystko przegrane. Moemy podnie si z klczek niemocy, jeli przypomnimy sobie, e istnieje przed nami inna moliwo - moliwo obcowania z czym cakowicie Innym. Niektre zagubione duszyczki skanuj niebiosa w poszukiwaniu przyjacielskich latajcych spodkw, ktre wcz si w nasz bieg dzie jw i unios nas do raju. Inne gosz wszem i wobec moliwo zbawie nia u stp rozmaitych riszich, roszich i guru. Poszukiwacze ci lepiej by

277

P O K A R M

B O G W

zrobili, gdyby przyjrzeli si pracy badawczej botanikw, antropologw i chemikw, ktrzy zlokalizowali, wyodrbnili i opisali rozmaite sza maskie halucynogeny. Albowiem dziki ich wysikom dysponujemy rodkami, ktre mog nam pomoc posprzta nasz ludzki baagan. War to jednak pamita o tym, e s to tylko narzdzia i trzeba nauczy si nimi posugiwa. Od lat bkalimy si od naogu do naogu w poszuki waniu przyczyny naszego wygnania z raju - od przywizania do cukru po przywizanie do kokainy i telewizji. A w kocu j znalelimy. Wy pada wic zakoczy nasz tuaczk i zaj si praktycznym spoytko waniem naszej wiedzy. POWRT DO KORZENI Jeli zaczniemy stosowa opisane przeze mnie substancje z myl o naszej teraniejszoci i przyszoci, moemy przywoa ducha prze szoci - ducha spoeczestw partnerskich, o ktrym zapomnielimy u zarania dziejw. We wspczesnych czasach wielu ludzi marzy o tym, by pozna sw prawdziw tosamo. Wbrew pozorom, nie jest to takie trudne. Wystarczy sign po wiedz zawart w wiecie rolin halucy nogennych. Ten bowiem, kto nie zna swej prawdziwej istoty, jest niczym innym jak bezduszn rzecz - golemem. w wizerunek zdaje si jednak idealnie obrazowa wikszo mieszkacw stechnicyzowanych cywi lizacji przemysowych, ktrzy opieraj swoj tosamo na zmiennych modach i stylach ycia popularyzowanych przez mass media. Ich wiat zoony z jaowej ywnoci, brukowych rodkw przekazu i kryptofaszystowskiej polityki, skazuje ich na toksyczne ycie w stanie obnionej wiadomoci. Znieczuleni przez codzienny program telewizyjny, s y wymi trupami, ktrych utrzymuje w ruchu wycznie konsumpcja. Jestem szczerze przekonany, e nieumiejtno radzenia sobie przez nasz cywilizacj z kwesti narkotykw i zachowa obsesyjnych skazuje nas na wieczne ycie w nieszczciu. Jeeli jednak uda nam si odbudo wa nasz wizerunek siebie i wiata, bdziemy mogli w oparciu o psychofarmakologi zbudowa wiat naszych marze i tsknot. Pki co, to wa nie farmakologia przyprawia nas o boja i drenie, bdc straszakiem w batalii o umniejszanie naszych swobd obywatelskich.

278

15.

ZAPOWIED

P O W R O T U

DO

R A J U

ARCHAICZNEGO?

Wikszo z nas posiada jaki nag, a niemal kady jest zakadni kiem jakich wzorw zachowa. Czynienie rozrnie midzy naogami a przywizaniami wyrzdza szkod naszemu rozumieniu istoty ludzkiej, w ktrej energie fizyczne i psychiczne nawzajem si przeplataj, skutku jc tym, co nazywamy zachowaniami. Osoby nie szukajce stymulacji w pokarmie/rolinach nale do wyjtkw. Zazwyczaj wynika to z ich przywizania do z gry narzuconych dogmatw, na skutek ktrego nie potrafi zaproponowa solidnej alternatywy dla zwizkw z wymienio nymi w niniejszej ksice substancjami. W toku kolejnych pisanych przeze mnie rozdziaw prbowaem uwiadomi czytelnikom istnienie podstawowej relacji midzy czowie kiem i rolin, ktra wymyka si ich uwadze. Jestem bowiem przekona ny, e nasze harmonijne lub dysharmonijne relacje ze wiatem rolinnym w powanym stopniu ksztatuj nasz tosamo jako istot obdarzonych samorefleksyjnoci. Wpywaj na nasz jzyk, wartoci naszej kultury, zachowania seksualne oraz dobr zapamitywanych lub zapominanych przez nas treci. Roliny stanowi brakujce ogniwo w naszym rozumie niu wasnej umysowoci i jej miejsca w naturze.
Z G U B N Y WPYW F U N D A M E N T A L I S T W RELIGIJNYCH

Rzd federalny Stanw Zjednoczonych z wielkim zapaem usiuje wyrugowa substancje psychoaktywne z przestrzeni spoecznej, ponie wa kieruj n i m pobudki natury czysto religijnej. Jakkolwiek bymy nie ywili zudze co do rozdziau pastwa od kocioa, rzd ameryka scy tworz fundamentalici religijni. Kiedy wic mielimy do czynienia z prohibicj alkoholow, obostrzeniami w kwestiach preferencji seksual nych, zakazem stosowania pejotlu w indiaskich rytuaach religijnych, czy nierozsdn regulacj pokarmw przeznaczonych do konsumpcji, za kadym razem rzd amerykaski okazywa swe prawdziwe oblicze. Nie m a m wtpliwoci, e kiedy prawo do swobodnego wybo ru naszej diety, a wic i substancji psychoaktywnych, zacznie by po strzegane jako naturalna konsekwencja poszanowania ludzkiej godno ci. Przynajmniej w tej mierze, jak nie szkodzi innym. Historia zna ju takie przypadki, kiedy skostniae prawo, uksztatowane od wpywem fundamentalistycznej wiary, zmieniao si smagane wiatrami wolnoci.

279

P O K A R M

B O G W

wiadczy o tym chociaby podpisanie Magna Carta, zniesienie niewol nictwa czy uzyskanie praw obywatelskich przez kobiety. Obecna woj na narkotykowa stanowi przejaw okrutnej hipokryzji ze strony rzdw, ktre prowadzc polityk wymierzon przeciwko ich konsumentom, jednoczenie bywaj patronami i gwarantami bezkarnoci midzynaro dowych karteli narkotykowych. Ta wojna z gry bya skazana na porak. Ale nie skoczy si do pki bdzie przynosi wymierne zyski rozmaitym agencjom wywia dowczym, zawsze gotowym do wysysania kolejnych milionw z czarne go rynku pod paszczykiem tajnych operacji. Z pewnoci istotn rol w przerwaniu tego procederu odegra presja rodkw masowego przeka zu i opinii publicznej, kiedy to, jak to byo podczas wojny w Wietnamie, wyjd na jaw prawdziwe sprawki establishmentu. Wspczesne rzdy, prowadzc cyniczn gr ze swoim spoeczestwem, w ktrej stawk jest wolno, a narzdziem uzalenienie, wczeniej czy pniej ska si na sromotn porak, porwnywaln do katastrof etycznych, jakie stay si udziaem osiemnastowiecznego niewolnictwa czy niedawnych marksi stowsko-leninowskich ekscesw. KWESTIA LEGALIZACJI Konkluzja naszej ksiki wydaje si oczywista: naley jak najszyb ciej doprowadzi do legalizacji narkotykw, aby zminimalizowa ne gatywne skutki spoeczne dotychczasowej polityki. Mimo i opini t podziela coraz wicej bezstronnych komentatorw naszego ycia spo ecznego, jej polityczne konsekwencje bardzo powoli przedzieraj si przez m u r u p r z e d z e . O s t a t n i o u k a z a a si m d r a ksika A r n o l d a Treb a c h a The Great Drug War, w ktrej padaj midzy innymi takie oto ar gumenty na rzecz radykalnych zmian w polityce narkotykowej: Ameryka mogaby poradzi sobie z problemem narkotykowym, tak jak to uczynia z rnymi czsto skonfliktowanymi wyznaniami, przyznajc swoim obywatelom prawo do ich wolnego wyboru, a zatem umoliwiajc wszelkie opcje moralne ludziom skonnym w nie wierzy. Podobnie naleaoby uczyni w odniesieniu do narkotykw, poniewa nag przy pomina bardziej religi, anieli nauk. ywi nadziej, e prawo i medy cyna dostrzeg wreszcie nienaukowy i czysto indywidualny charakter

280

15.

ZAPOWIED

P O W R O T U

DO

R A J U

ARCHAICZNEGO?

uzalenienia, formuujc co w rodzaju pierwszej poprawki do Konstytucji, umoliwiajcej swobodny wybr osobistej strategii uzalenienia, rzecz jasna nieco zawony przez jasno owiecone reguy medycyny.
27

Nie trudno zauway, e Trebach pomija milczeniem rol, jaka przy padnie halucynogenom w tym post-restrykcyjnym scenariuszu. Bo oczy wicie, jeli miar wpywu spoecznego danej substancji psychoaktywnej jest szacowana wielko jej obrotu, psychodeliki wypadaj raczej mizer nie w tych statystykach. Spord psychodelikw tylko LSD sprzedaje si w duych ilociach. Ponadto, same te statystyki naley traktowa z doz podejrzliwoci, poniewa opracowuje si je dla potrzeb biecej polityki. Nazbyt czsto zapominamy o cakiem innym aspekcie psychode likw, mogcym by rzetelnym miernikiem ich potencjalnego wpy wu spoecznego. Nie umyka on wszake uwadze CIA i wywiadu woj skowego. Obie te instytucje zaangaoway w latach szedziesitych spore rodki w rozwj dwch dotyczcych go programw: MK (skrt od pojcia mind control" - kontrola umysu") i MK-ULTRA. Jak kolwiek powszechnie przyjo si uznawa, e oba te programy badaw cze uzmysowiy subom specjalnym, i telewizja jest form spoecznie akceptowanego narkotyku, wywoujcego zbiorow hipnoz, chodzio w nich o co wicej. Midzy innymi o to, e strach zwizany z moliwy mi nastpstwami legalizacji narkotykw jest cakowicie bezpodstawny. Nie istniej adne racjonalne przesanki, ktre kazayby n a m twierdzi, e wraz z zalegalizowaniem narkotykw wzrosoby spoycie kokainy i heroiny. Sdz e wrcz przeciwnie. Skd zatem bierze si strach esta blishmentu przed doprowadzeniem do takiej sytuacji? Mianowicie z te go, e zwikszyaby ona zainteresowanie psychodelikami. Jak wida, jest to strach przed radykaln zmian spoeczn. Zmian, ktrej kon sekwencj byoby nie tylko rozpowszechnienie si w naszym spoecze stwie wartoci partnerskich, ale rozwj budowanych w oparciu o nie in stytucji edukacyjnych. Nie ma co ukrywa, yjemy w czasach wyaniania si nowego kon sensusu. Do gosu dochodz wczeniej nie uwiadamiane potrzeby, kt rym nadaje si bardziej ustrukturyzowan posta. W obliczu upad ku marksistowskiej alternatywy dla stechnicyzowanego spoeczestwa

281

POKARM

BOGW

konsumpcyjnego, po raz pierwszy w dziejach ludzkoci istnieje niemal powszechna zgoda co do wsplnie podzielanych demokratycznych wartoci". Oczywicie, atwo sobie wyobrazi, e w najbliszej przyszo ci w trend, zwizany gwnie z fenomenem poszerzonej wiadomoci na skutek eksplozji informacji, napotka powany opr ze strony rozmaitych form monoteistycznego, religijnego fundamentalizmu. Nie naley si jed nak tym zraa. Demokracja to nic innego jak artykulacja egalitaryzmu pojawiajcego si ju w archaicznych grupach koczowniczych. Jej czysta forma jest do gbi psychodeliczna, a ostateczny triumf uzasadniony. Przygldajc si w tym kontekcie tak zwanej wojnie z narkotyka mi", mona j rozpatrywa jako kontrtendencj, wymierzon przeciwko ekspansji wiadomoci, towarzyszcej rozpowszechnianiu si wartoci demokratycznych. Byo nie byo, spoeczestwo, ktre roci sobie pre tensj do ustalania czyjej diety, znajduje si na prostej drodze do tota litaryzmu. Wojna ta musi za sob pociga angaowanie coraz to wik szych si policji, coraz to powszechniejszego nadzoru i coraz czstego mieszania si aparatu represji w ycie osobiste obywateli. Oczywicie, aden z tych rodkw sam w sobie nie rozwie problemu narkotykowe go. Ale gdy w gr wchodzi strach instytucji pastwowych przed wasn zmian oraz strach otumanionych obywateli przed urojonym zagroe niem, nikt ju nie myli o prawdziwym rozwizaniu tego problemu. SENSOWNA PROPOZYCJA Polityka narkotykowa szanujca wartoci demokratyczne powinna opiera si na edukacji, na przekazywaniu ludziom informacji co do wy borw, jakie mog dokona w oparciu o swe potrzeby i ideay. Wydaje si to proste i banalne. Poniej przedstawiam swj wasny zestaw opcji, kt re, jak mniemam, po wdroeniu w ycie w znaczny sposb pomogyby rozwiza problem naduywania narkotykw w Ameryce: 1. Tyto i alkohol powinno si oboy dwustuprocentowym podat kiem federalnym. Naleaoby te skoczy z pastwowymi subsydiami dla producentw tytoniu. Ostrzeenia na temat skutkw zdrowotnych palenia tytoniu powinny by jeszcze bardziej widoczne na paczkach papierosw. Cukier i jego substytuty powinno si oboy dwudziestoprocentowym podatkiem federalnym i, podobnie jak w przypadku tytoniu, pastwo

282

15.

ZAPOWIED

P O W R O T U

DO

R A J U

ARCHAICZNEGO?

powinno wycofa si ze wspierania jego produkcji. Na opakowaniach sodyczy naleaoby umieci ostrzeenia dotyczce skutkw zdrowotnych ich spoywania. Ta elementarna wiedza powinna by przekazywana na wszystkich kursach ywieniowych. 2. Naleaoby zalegalizowa wszelkie formy cannabis i naoy na nie dwustuprocentowy podatek federalny. Na ich opakowaniach powinno si umieci szczegowe informacje dotyczce zawartoci T H C oraz biecej wiedzy naukowej co do skutkw zdrowotnych jego palenia. 3. Midzynarodowy Fundusz Walutowy i Bank wiatowy powinny zaprzesta operacji finansowych z krajami produkujcymi twarde narko tyki. Mona by do nich powrci po dokadnej kontroli przeprowadzonej przez niezalene midzynarodowe grupy ekspertw. 4. Sprzeda i posiadanie broni powinny zosta poddane cisej kontroli. Wikszo przestpstw pod wpywem narkotykw oraz brutalnych zbrod ni wie si bowiem z niekontrolowanym handlem broni. 5. Naleaoby wreszcie nada status prawny naturze tak, aby wszelkie roliny mogy rosn swobodnie i by spoywane. 6. Powinno si zalegalizowa terapi psychodeliczn i opaca jej koszty z funduszw ubezpieczeniowych. 7. Naleaoby wzmocni kontrol bankw i instytucji finansowych, poniewa w chwili obecnej wiele z nich pierze brudne pienidze midzynarodowym grupom przestpczym. 8. Istnieje palca potrzeba rozwoju bada naukowych dotyczcych wszelkich aspektw uywania i naduywania substancji psychoakty wnych. Rwnie duy nacisk powinno pooy si na edukacj, ktra by przekazywaa rzetelne informacje na ten temat. 9. Rok po wprowadzeniu wyej wymienionych zmian prawnych wszystkie dotychczas nielegalne w USA substancje psychoaktywne powin no si podda procedurze dekryminalizacji. Kiedy wyeliminuje si czarny rynek porednikw, rzd bdzie mg sprzedawa wszystkie te substancje z dwustuprocentowym narzutem, a uzyskane w ten sposb rodki bdzie

283

P O K A R M

B O G W

mg przeznaczy na opacenie spoecznych, medycznych i edukacyjnych kosztw programu legalizacyjnego. Pienidze pochodzce z podatkw naoonych na alkohol, tyto, cukier i cannabis bd rwnie mogy trafia do tego funduszu. 10. Dodatkowo, po upyniciu tego jednorocznego okresu powinno si obj amnesti wszystkie osoby skazane za przestpstwa zwizane z narko tykami, ktre nie byy oskarone o rabunek lub uycie broni palnej. Jeli przedstawione przeze mnie postulaty wydaj si radykalne, to tylko dlatego, e daleko odeszlimy od pierwotnych ideaw, ktre ukon stytuoway Ameryk. Bo przecie u samych podstaw amerykaskiej teo rii polityki spoecznej znajduje si niezaprzeczalne prawo obywateli do ycia, wolnoci i poszukiwania szczcia". Udawanie, e prawo do po szukiwania szczcia nie obejmuje prawa do eksperymentowania z ro linami i substancjami psychoaktywnymi jest co najmniej naiwne, jeli nie gupie i prymitywne. Jedynymi religiami, ktre posiadaj w sobie co wicej, anieli kodeks moralny, s religie transu, tanecznej ekstazy i nar kotykowego upojenia. Przekazuj one prawd o ywym rdle ycia. Pra wo do ich praktykowania powinno by zatem powszechne i niezaprze czalne w kadym spoeczestwie, ktre mieni si by cywilizowanym.

284

EPILOG

EPILOG: SPOGLDAJC W MORZE GWIAZD

Doszlimy do takiego miejsca w naszej historii, gdzie bieg dzie jw styka si z polityczn energi teraniejszoci. Oznacza to koniecz no rozstrzygnicia obecnego sporu, jaki wzbudza kwestia narkotykw, w poczeniu z towarzyszcymi mu zjawiskami: bied i przeludnieniem, zniszczeniem rodowiska i zawiedzionymi oczekiwaniami polityczny mi. Wszystkie te elementy stanowi nieuchronny produkt uboczny kul tury opartej na dominacji. Dlatego te, jeli mamy stawi czoa nkaj cym nas problemom spoecznym, musimy sobie uzmysowi, e rdo naszego czowieczestwa ley gdzie indziej - w mocach umysu uwol nionych przez nasz gatunek dziesitki tysicy lat temu. M a m tu na myli przede wszystkim wyjtkow nam umiejtno nazywania, klasyfikowa nia, porwnywania i zapamitywania danych zmysowych. Wszystkie te funkcje wyksztaciy si w naszej zamierzchej, afrykaskiej przeszoci, w spoeczestwach partnerskich cieszcych si quasi-symbiotycznym zwizkiem z grzybami psylocybinowymi. W toku historii zerwalimy ten zwizek, stajc si podatnymi na wszelkiego rodzaju neurozy. Nabralimy podejrzliwoci wobec siebie i wiata, co w rezultacie uczynio z nas niemal psychotycznych wadcw planety, gotowych zniszczy j przy pomocy toksycznych odpadw na ukowego industrializmu. JELI NIE MY, TO KTO? JELI NIE T E R A Z , TO KIEDY? Najwyszy czas rozpocz dyskusj na temat caoksztatu naszej kultury i jej implikacji, poniewa jeli przez kolejne sto lat bdziemy po stpowa w rwnie nieodpowiedzialny sposb jak dotychczas, skaemy si na zagad. Podstawowym warunkiem dla rozpoczcia takiej dysputy jest porzucenie wszelkich ideologii i dogmatw, ktre przesaniaj nam wgld w istot naszej destrukcyjnoci. Jeli tego nie uczynimy, wydamy wyrok na przysze pokolenia. Nasze zabawki nas nie bawi, nasze religie s jedynie wyrazem naszych obsesji, a systemy polityczne czyst parodi tego, czym miay by w zamierzeniach swych twrcw. Skd wic nadzieja na popraw? Ostatnie zmiany w Europie Wschodniej zniosy lk przed zagad nuklearn, tym niemniej wiat

285

P O K A R M

B O G W

nadal jest nkany godem, przeludnieniem, rasizmem, seksizmem oraz religijnym i politycznym fundamentalizmem. Pod wzgldem finanso wym, naukowym i przemysowym nie brakuje nam niczego, by zapro wadzi w naszym wiecie daleko idce zmiany. Pozostaje jednak pyta nie, czy potrafimy zmieni siebie? Osobicie, wierz e jest to moliwe, ale potrzeba nam do tego pomocy ze strony natury. Gdyby samo chwale nie cnoty starczao dla jej urzeczywistnienia, ludzie ju dawno temu sta liby si anioami. Gdyby majestatem prawa mona byo j gwarantowa, nie odczuwalibymy obecnie adnych problemw. Co rozumiem przez pomoc ze strony natury? Docenienie faktu, e zaspokojenie potrzeb religijnych nie musi si dokonywa za porednic twem dogmatw i rytuaw, tylko dowiadcze o bardziej fundamen talnej naturze - dowiadcze symbiozy z rolinami halucynogennymi, ktre umoliwiaj symbioz z caym yciem na naszej planecie. Jakkol wiek radykaln mogaby si wydawa moja propozycja, nie rni si ona znacznie od sformuowa zdroworozsdkowego badacza kultury Za chodu, Arthura Koestlera: Natura daa nam kosza. Bg poszed na urlop. Nasz czas powoli do biega koca. Wiara w to, e da si szuka drg zbawienia w laboratorium moe wydawa si gupia i naiwna, jednak nie jestemy w niej odosobnieni, podamy tropem Junga. Odbija si w niej staroytne marzenie alchemikw o sporzdzeniu elixir vitae. Jednak w przeciwiestwie do alchemikw nie oczekujemy od niego wiecznego ycia ani przemiany metali w zoto, tylko transformacji homo maniacus w homo sapiens. Wszystko to stanie si moliwe, kiedy czowiek wreszcie zdecyduje si wzi sprawy w swoje rce.
1

Koestler wyciga proste wnioski z historii zinstytucjonalizowanej przemocy. Jego zdaniem, jeli mamy co w niej zmieni, musimy sign po pomoc farmakologiczn. Sam opowiada si za przeprowadzeniem ta kiej wiadomej, naukowej interwencji psychofarmakologicznej w ycie spoeczne, ktra by przysuya si zachowaniu ideaw ludzkiej nieza lenoci i wolnoci. Rozumowaniu Koestlera nie sposb zarzuci uom noci, cho wida, e autor ten nie uwiadamia sobie istnienia starej tradycji szamaskiej posiadajcej w swym repertuarze obfito dowiad cze psychodelicznych. Dlatego te nie wiedzia, i mona przywrci

286

EPILOG

ludzkoci szczcie i harmoni poprzez zapoznanie jej z wewntrznym dowiadczeniem transcendencji. SZUKANIE DRG WYJCIA Jeli nie signiemy do transcendentalnej i transpersonalnej skarb nicy mdroci, otwieranej przy pomocy halucynogenw indolowych, niewiele osigniemy w naszej przyszoci. Utracilimy bowiem moc czerpan dawniej z mitw i, jak pokazuje historia, pogrylimy si w szkodzcych nam dogmatach. Musimy wic otworzy si na nowy wy miar jednostkowego i zbiorowego dowiadczenia, ktry bdzie uprawo mocnia demokratyczne formy spoeczne i pomaga n a m w sprawnym i godnym dogldaniu naszego skromnego wycinka wiata. Rzecz jasna, odkrywanie takiego nowego wymiaru wie si z po dejmowaniem ryzyka i wykorzystywaniem nadarzajcych si okazji. Ten, kto wiecznie szuka odpowiedzi, bywa najczciej gupcem albo oso b niedowiadczon. Naley wic skoczy z takim podejciem i zmie rzy si z narzucajc si n a m odpowiedzi. Oznacza to powiedzenie sobie raz na zawsze, e wiat, ktry w chwili obecnej przekazujemy przy szym pokoleniom jest niczym wicej jak rozbitym garnkiem. Jeli wic kto na tym wiecie znajduje si w aosnym pooeniu, nie s to wcale ludy zamieszkujce zdewastowane lasy deszczowe i nie s to stoiccy far merzy z Birmy, czerpicy zyski z opium. Tym kim jestemy my sami. Z PASTWISK KU G W I A Z D O M Ludzka historia rozpociera si midzy harmonijnym bogostanem naszej afrykaskiej kolebki sprzed pitnastu tysicleci po dwudziesto wieczn apoteoz iluzji, dewaluacji i masowej zagady. Obecnie tylko je den krok nas dzieli od podry kosmicznych, penego wykorzystania technologii wirtualnych i odnowionego szamanizmu, ktry zwiastuje porzucenie ogranicze mapiego ciaa i grup plemiennych dotychczas stanowicych nasz punkt odniesienia. Wiele wskazuje na to, e znajdu jemy si u progu ery wyobrani. Ju wkrtce, jeli tylko uda n a m si od nale swj wewntrzny jzyk i przeksztaci siebie, dostpimy wiatw, ktrych wietlisto i pikno moglimy jak dotd odnale tylko w licz nych religijnych opisach. Droga do tych wiatw wiedzie przez roliny.

287

P O K A R M

B O G W

Mwic o odnalezieniu swego wewntrznego jzyka mam na myli porzucenie ograniczajcego nas jzyka kultury opartej na wartociach dominacyjnych, czyli takiej, ktra czyni z nas grzeszne istoty, skazane na wygnanie z raju. Najwyszy czas porzuci ten model kultury. Raj nie jest czym utraconym na zawsze i moe w kadej chwili zosta przy wrcony. Przyroda nie jest naszym wrogiem, ktrego naley zniewala i podbija. Sami jestemy jej czci i choby dlatego powinnimy trosz czy si o ni i lepiej j poznawa. Wiedza o tym wszystkim przetrwa a w szamanizmie. Tradycja ta nigdy nie obawiaa si szukania dla ludzi sprzymierzecw. S nimi roliny halucynogenne oraz tajemnicze, wie tliste istoty, zamieszkujce pobliski nam wymiar peen pikna i ekstazy. Wymiar wymagajcy zrozumienia, a nie cigego wypierania ze wiado moci. Jeli go bowiem nie poznamy, nasza przygoda na Ziemi moe za koczy si katastrof. OCZEKIWANIE NA PRZEBUDZENIE Musimy zatem postara si o now wizj nas samych i naszego miej sca w wiecie natury. Jestemy w kocu istotami, ktre potrafi si przy stosowa do nowych, jeszcze bardziej wymagajcych warunkw. Jeste my rwnie dobrzy w wymylaniu, jak i rozwizywaniu problemw, co czyni z nas prawdziwych mylicieli. Pod tym wzgldem nie posiadamy sobie rwnych. Jeeli jednak mamy ju ten dar, nie powinnimy korzy sta z niego wycznie dla swojej wygody, satysfakcji czy wikszej chwa y. Moemy posuy si nim dla dobra caego ycia, ktre mimo swej kruchoci nadal rozkwita na naszej planecie. Kiedy to zrozumiemy, sta niemy si jej godnymi gospodarzami i patronami przyszych pokole. Oto wielka tajemnica, pogrzebana gdzie na pustkowiu idei. Jestemy niezwykle barwnymi, wyjtkowymi istotami we wszechwiecie, posiada jcymi marzenia i idee. Zbyt dugo bylimy pogreni we nie, oddajc wadz nad tym wiatem najgorszym pokadom swojej psychiki i najmniej szlachetnym przedstawicielom naszego gatunku. Ju czas obudzi si i zmierzy z tym faktem. Ju czas dokona wielkiej przemiany umysu. Duga noc dziejw ludzkich zdaje si dobiega koca. Dobiega nas oywczy zapach poranka i wiea bryza nadchodzca ze wschodu. Do niedawna bylimy tak bardzo przyzwyczajeni do mrokw nocy, e nie

288

EPILOG

widzielimy dla niej adnej alternatywy. Ale kady sen, nawet sen gu piej mapy, musi kiedy si zakoczy. Musimy w kocu si przebudzi i sprosta swemu przeznaczeniu - sobie samemu, swoim rodzicom, ko chankom i dzieciom. Musimy wszystko na nowo ogarn i obdarzy no wym poziomem zrozumienia. Takim, ktry pochodzi z danego nam u zarania ludzkoci krlestwa wizji. Dopiero wtedy uwolnimy oywcze moce wyobrani i powrcimy na yzne poacie krainy Edenu.

289

PRZYPISY

K O C O W E

0.

WPROWADZENIE: MANIFEST
1

NA

RZECZ

NOWEGO

SPOSOBU

MYLENIA

NARKOTYKACH

Zob. Alfred W. McCoy, The Politics of Heroin in Southeast Asia, Harper Colophon Books, New York 1972. Na stronie 16 tej ksiki znajduje si nastpujca uwaga: W cigu pidziesiciu lat systematycznie spadao zapotrzebowanie amerykaskich konsumentw na hero in, co w powanym stopniu osabio midzynarodowe grupy przestpcze. Rzd amerykaski mia zatem do skona okazj do zadania miertelnego ciosu kartelom narkotykowym, lecz zamiast tego- za porednictwem Centralnej Agencji Wywiadowczej i jej poprzedniczki, OSS - doprowadzi do sytuacji umoliwiajcej amerykasko-sycylijskiej mafii i korsykaskiemu wiatkowi przestpczemu oywienie midzynarodowego handlu narkotykami.
2

Zob. Victor Marchetti i John D. Marks, The CIA and the Cult of the Intelligence, Knopf, New York 1974, s. 256. Zob. rwnie H. Kruger (1980) i A.W. McCoy (1972).
3 4

Ron K. Siegel, Intoxication, E.P. Dutton, New York 1989, s. 119. Riane Eisler, The Chalice and the Blade, Harper & Row, San Francisco 1987.

I. R A J
1

Zob. Mircea Eliade, Szamanizm i archaiczne techniki ekstazy, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994. Dennis McKenna i Terence McKenna, The Invisible Landscape, Seabury Press, New York 1975, s. 10. Eliade (1999). Cyt. w: Roger Lewin, In the Age of Mankind, Smithsonian Institution, New York 1988, s. 180. Por. William Burroughs i A. Ginsberg, The Yag Letters, City Lights Books, San Francisco 1963.

2 3 4 5 6

E. Rodriguez, M. Aregullin, S. Uehara, T. Nishida, R. Wrangham, Z. Abramowski, A. Finlayson i G.H.N. Towers, Thiarubine-A, A Bioactive Constituent of Aspilia (Asteraceae) Consumed By Wild Chimpanzees", Experientia 41 (1985), s. 419-420.
7 8

Edward O. Wilson, Biophilia, Harvard University Press, Cambridge 1984, s. 33.

Charles J. Lumsden i Edward O. Wilson, Promethean Fire: Reflections on the Origin of Mind, Harvard Uni versity Press, Cambridge 1983, s. 12.
9

Ibid. s. 15.

10

Roland Fischer i in., Psilocibin-Induced Contraction of Nearby Visual Space", Agents and Actions 1, no. 4 (1970), s. 190-197.
11 Dennis McKenna, ..Hallucinogens and Evolution". Abstrakt wystpienia seminaryjnego, wygoszonego w Esalen w 1984 roku, s. 2. 12 13 14

A. Hoffer i H. Osmond, New Hope for Alcoholics, University Books, New York, 1968. Carl Saur, Man's Impact on the Earth, Academic Press, New York 1973.

James W. Fernandez, Bwiti: An Ethnography of the Religious Imagination in Africa, Princeton University Press, Princeton 1982.
15 16 17 18

Gracie i Zarkov, An Indo-European Plant Teacher", Notes from Underground 10, Berkeley. O.T. Oss i O.N. Oeric, Psilocybin: The Magic Mushroom Grower's Guide, Lux Natura Press, Berkeley 1986. Herbert V. Guenther, Tibetan Buddhism without Mystification, E.J. Brill, Leiden, Netherlands 1986, s. 66.

Francisco J. Vrela i A. Coutinho, The Body Thinks: How and Why the Immune System Is Cognitive", w: The Reality Club, ed. John Brockman, vol. 2, Phoenix Press, New York 1988.
19 A. Huxley, Drzwi percepcji. Niebo i pieko, tum. Piotr Koyszko, s. 14-15, Wydawnictwo Przedwit, War szawa 1991. 20

Julian Jaynes, The Origin of Consciousness in the Breakdown of Bicameral Mind, Houghton Mifflin, Bo ston 1977.
21

Henry Munn, The Mushroom of Language", w: Michael J. Harner, ed., Shamanism and Hallucinogens, Oxford University Press, London 1973, s. 88.

22

K.F. Jindrak i H. Jindrak, ..Mechanical Effect of Vocalization of Human Brain and Meninges", Medical Hypotheses 25 (1988), s. 17-20.
23

R. Gordon Wasson, Albert Hofmann i Carl Ruck, The Road to Eleusis, Harcourt Brace Jovanovich, New York 1978, s. 23.

291

P O K A R M

B O G W

24 25

C.H, Waddington, The Nature of Life, Allen & Unwin, London 1961.

M. Eliade, Joga. Niemiertelno i wolno, tum. Bolesaw Baranowski, s. 330, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997.
26 27

R. Gordon Wasson, The Wondrous Mushroom: Mycolatry in Mesoamerica, McGraw-Hill, New York 1980, s. 225.

R. Gordon Wasson rozwija swoj teori w dziele Soma: Divine Mushroom of Immortality, Harcourt Brace Jovanovich, New York 1971, s. 326-334.
28

James W. Fernandez, Bwiti: An Ethnography of the Religious Imagination in Africa, Princeton University Press, Prin ceton 1982, s. 311.
29

Christian Rtsch i Claudia Mller-Ebeling, Isoldens Liebestrank Aphrodisiaka in Geschichte und Gegenwart, Kindler Verlag, Munich 1986.
29 30

Jean Baker Miller, Toward a New Psychology of Women, Beacon Press, Boston 1986.

Osob, ktra zwrcia moj uwag na t szczegln zaleno, wystpujc midzy sztuk z paskowyu Tas sili a spoywaniem grzybw, by Jeff Gaines, etnomykolog mieszkajcy w Boulder, w stanie Colorado. To wa nie Gaines jako pierwszy zauway, e dziki drobiazgowej analizie tych malowide moemy zrozumie rol, jak odgryway grzyby w diecie prehistorycznego czowieka. Dopiero teraz, gdy oddaj niniejsza ksik do druku, usyszaem, e nie jestem odosobniony w swoich pogldach na temat stosowania grzybw w Cywiliza cji Okrgej Gowy z paskowyu Tassili. Podobne pogldy gosi woski badacz, Giorgio Samorini, ktry z racji szczeglnej ornamentyki malowide naskalnych w Tassili uwaa, e w zamierzchej staroytnoci musiano na tym terenie oddawa cze grzybom. Por. G. Samorini, 1989, s. 18-22, zob. bibliografia. Zob. rwnie Roger Le win, Stone Age Psychedelia", w: New Scientist, 8 June 1991, s. 30-34.
31 32 33

Lionel Balout, Algrie Prhistorique, Arts et Metiers Graphiques, Paris 1958. Pismo wite Starego i Nowego Testamentu. Biblia Tysiclecia, Wydawnictwo Pallottinum, Pozna-Warszawa 1990.

John E. Pfeiffer, The Creative Explosion: An Inquiry into the Origins of Art. And Religion, Cornell Univer sity Press, Ithaca, N.Y. 1982, s. 213.
34 35

James Mellaart, Earliest Civilizations of Near East, McGraw-Hill, New York 1965, s. 29. Mary Settegast, Plato Prehistorian, Rotenberg Press, Cambridge 1987, s. 154.

36 Donald Owen Henry, The Natufian Palestine: Its Material Culture and Ecology, University Microfilms, Ann Arbor 1973, p.v. 37

D.A.E. Garrod, The Natufian Culture: The Life and Economy of a Mesolithic People in Near East", Proce edings of the British Academy 43 (1957), s. 211-227.
38 39 40 41

Settegast, op. cit., s. 2. Mellaart, op. cit.; Mellaart, atal Hyk: A Neolithic Town in Anatolia, McGraw-Hill, New York 1967, s. 221-222. Ibid., s. 226. Mellaart, Earliest Civilizations, s. 79. Settegast, op. cit., s. 180. Mellaart, Earliest Civilizations, s. 77. Marija Gimbutas, The Goddesses and Gods of Old Europe, University of California Press, Berkeley 1982.

Settegast, op. cit., s. 166-167.

42 43 44 45 46

Colin Renfrew, Archeology and Language: The Puzzle of Indo-European Origins, Cambridge University Press, Lon don 1988, s. 171. Vitaly Shevoroshkin, The Mother Tongue", The Sciences, May/June 1990, s. 20-27. R. Gordon Wasson, Albert Hofmann i Carl Ruck, The Road to Eleusis, Harcourt Brace Jovanovich, New York 1978. Hans Peter Duerr, Dreamtime: Concerning the Boundary between Wilderness and Civilization, Basil Blackwell, Oxford 1985, s. 4.

47 48 49 so

II. RAJ UTRACONY At AnuvakaV.X, 5,1.

2 3 4

Rig-Veda Sanhita, tum. H. H. Wilson, Ashtekar, Poona, Indie 1928, s. 287. Adolf Kaegi, The Rig Veda: The Oldest Literature of the Indians, Ginn, Boston 1886, s. 72-73. R. C. Zahner, The Dawn and Twilight of Zoroastrianism, Putnam, New York 1961, s. 86.

292

PRZYPISY

K O C O W E

H. D. Griswold, The Religion of the Rigveda, Oxford University Press, London 1923.
6 7 8

Zahner, op. cit., s. 86. George W. Cox, The Mythology of Aryan Nations, C. Kegan Paul, London 1878, s. 387-388.

Zob. Ernest Bender, ed., R. Gordon Wasson on Soma and Daniel H. H. Ingalls' Response (Publication #7), American Oriental Society, New Haven 1971.
9

David Flattery i Martin Schwartz, Haoma and Harmaline, Near Eastern Studies, vol. 21, University of Cali fornia Press, Berkeley 1989.
10 11 12 13

Ibid., section 31. R. Gordon Wasson, Soma: Divine Mushroom of Immortality, Harcourt Brace Jovanovich, New York 1971, s. 75. Martha Windholz, ed., The Merck Index, 9th ed., Merck, Rahway, N.J. 1976. Rozmowa osobista, 1988 rok.

14 R. Gordon Wasson, Persephone's Quest: Entheogens and the Origins of Religion, Yale University Press, New Haven 1986, s. 135. 15 16 17 18 19

Ibid., s. 134. R. Gordon Wasson, The Wondrous Mushroom: Mycolatry in Mesoamerica, McGraw-Hill, New York 1980, s. xvi. Flattery i Schwartz, op. cit. S. H. Hooke, Babylonian and Assyrian Religion, University of Oklahoma Press, Norman 1963, s. 19.

Gaston Maspero, The Dawn of Civilization - Egypt and Chaldea, Society for Promoting Christian Knowledge, London 1894, s. 655.
20 21

Wasson, Soma, s. 256.

Carl Ruck, wspautor, The Road to Eleusis, Harcourt Brace Jovanovich, New York 1978, w: Wasson, Persepho ne's Quest, s. 256.
22 23

R. Gordon Wasson, rozmowa osobista, 1977 rok.

Por. Marija Gimbutas, The Goddesses and Gods of Old Europe, 6500-3500 B.C.: Myths and Cult Images, Uni versity of California Press, Berkeley 1982, s. 219.
24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37

Riane Eisler, The Chalice and the Blade: Our History, Our Future, Harper 8t Row, San Francisco 1987, s. 30-31. Martin P. Nilsson, A History of Greek Religion, WW. Norton, New York 1965, s. 13. Karl Kernyi, Dionizos, tum. Ireneusz Kania, Wydawnictwo Baran i Suszczyski, Krakw 1997, s. 31. Por. Elmer G. Suhr, Before Olympos, Helios Books, New York 1967. W Likofronie, 811; Tzetes, Scholia o Likofronie, 798; i Eustathios, Scholia o Homerze, 369, 20 i 894, 42. Bibliotheke II, 3 f. Axel W. Persson, The Religion of Greece in Prehistoric Times, University of California Press, Berkeley 1942, s. 10. R. Gordon Wasson, Soma: Divine Mushroom of Immortality, Harcourt Brace Jovanovich, New York 1971, s. 16. Kernyi, op. cit., s. 38. Walter F. Otto, Dionysus Myth and Cult, Indiana University Press, Bloomington 1965, s. 65. Robert Graves, Mity greckie, Persson, op. cit., s. 150. Le Clerc de Septchenes, The Religion of the Ancient Greeks, Elliot and T. Kay, London 1788, s. 180.

Walter F. Otto, The Meaning of the Eleusinian Mysteries", w: Joseph Campbell, Eranos Yearbook Number Two: The Mysteries, Pantheon, New York 1955, s. 23.
38 39

Robert Graves, Difficult Questions, Easy Answers, Doubleday, Garden City, N.Y. 1964, s. 106-107.

R. Gordon Wasson, Albert Hofmann i Carl Ruck, The Road to Eleusis, Harcourt Brace Jovanovich, New York 1978.
40 41

Kernyi, op. cit., s. 53.

Mary Allerton Kilbourne Matossian, Poisons of the Past: Molds, Epidemics, and History, Yale University Press, New Haven 1989. A. Hoffer i H. Osmond, The Hallucinogens, Academic Press, New York 1967, s. 84.

42

293

P O K A R M

B O G W

43

Aldous Huxley, Moksha: Writings on Psychedelic and the Visionary Experience, Michael Horowitz i Cynthia Palmer, eds., Tarcher Fasti III 736. Karl Kerenyi, Dionizos, tum. Ireneusz Kania, Wydawnictwo Baran i Suszczyski, Krakw 1997, s. 94. E. S. Drower, Water into Wine, John Murray, London 1956, s. 7. Ronald K. Siegel, Intoxication, E. P. Dutton, New York 1989, s. 119.

44 45 46 47 48

James R. Ware, Alchemy, Medicine, Religion in the China of. AD. 320: The Nei Pien of Ko Hung, MIT Press, Cambridge, Mass., s. 7 Richard R. Matheson, The Eternal Search: The Story of Man and His Drugs, G. P. Putnam's Sons, New York 1958. Charles H. La Wall, TheCurious Lore of Drugs and Medicines through the Ages, J. B. Lippincott, Philadelphia 1927, s. 158. Lewis Lewin, Phantastica: Narcotic and Stimulating Drugs, E. P. Dutton, New York 1931, s. 190. Zob. Robert P. Walton, Marijuana: America's New Drug Problem, J. B. Lippincott, Philadelphia 1938, s. 188-195. Herodotus, Works, H. Cary, trans., George Bell and Sons, London 1901, Book IV, Chapter 74. Herodotus, op. cit., Book I, Chapter 202. Julian, cyt. w: Walton, op. cit., s. 3. J. Campbell Oman, The Mystics, Ascetics, and Saints of India, T. Fischer Unwin, London 1903. Cyt. w: Walton, op. cit., s. 8. J. F. De Lacroix, Anecdotes Arabes et Musulmanes, Depuis l'An de J. C. 614, Vincent, Paris 1772. Bayard Taylor, The Lands of the Saracen, G. P. Putnam, New York 1855, s. 137-139.

49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60

Fitz Hugh Ludlow, The Hasheesh Eater: Being Passages from the Life of a Pythagorean, Harper & Brothers, New York 1857, s. 86.
61 62

Ibid., s. 288-289. Jack Herer, The Emperor Wears No Clothes, Business Alliance for Commerce in Hemp [BACH], 1990.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

De Lacy O'Leary, How Greek Science Passed to Arabs, Routledge & Kegan Paul, London 1949, s. 71. Henry Hobhouse, Seeds of Change: Five Plants That Transformed Mankind, Harper & Row, New York 1985, s. 46. Janice Keller Phelps i Alan E. Nourse, Tfie Hidden Addiction and How to Get Free, Little, Brown, Boston 1986, s. 75. Hobhouse, op. cit., s. 54. Hobhouse, op. cit, s. 63. Wallace Stevens, The Collected Poems of Wallace Stevens, Alfred A. Knopf, New York 1981. Hobhouse, op. cit., s. 96-97. Hobhouse, op. cit., s. 108. Lewis Lewin, Phantastica: Narcotic and Stimulating Drugs, E. P. Dutton, New York 1931, s. 256-257. Ibid., s. 257-258.

Jonathan Ott, The Cacahuatl Eater: Ruminations of an Unabashed Chocolate Eater, Natural Products Co., Vashon, Washington 1985, s. 12-22.
12 13 14 15 16 17 18

O. T. Oss i O.N. Oeric, Psilocybin: The Magic Mushroom Grower's Guide, Lux Natura Press, Berkeley 1986, s. 73. Lewin, op. cit., s. 283. Arnold S. Trebach, The Great Drug War, Macmillan, New York 1987, s. 291. Karl Kerenyi, Dionizos, tum. Ireneusz Kania, Wydawnictwo Baran i Suszczyski, Krakw 1997, s. 37-38. William Emboden, Narcotic Plants, Macmillan, New York 1979, s. 27-28. Alethea Hayter, Opium and the Romantic Imagination, University of California Press, Berkeley 1968, s. 22.

W Dictionary of Occult, Hermetic, and Alchemical Sigils Freda Gettingsa (Routledge & Kegan Paul, London 1981) nie znajdziemy adnego sigila opium, cho setki innych substancji i materiaw posiada przypisane sobie znaki.
19 20

Cyt. w: Lewin, s. 38. Lewis Lewin, Phantastica: Narcotic and Stimulating Drugs, E. P. Dutton, New York 1931, s. 288.

294

P R Z Y P I S Y

K O C O W E

21

Francis Robicsek, The Smoking Gods: Tobacco in Maya Art., History and Religion, University of Oklahoma Press, N o r m a n 1978, s. 46. Hallucinogens and Culture, Chandler & Sharp, San Francisco 1978, s. 28.

23

Peter

Furst,
23

Thomas Bartholin, Historiarum anatomicarum et medicarum rariorum, Copenhagen 1661. Emboden, op. cit., s. 38. Robicsek, op. cit., s. 8. H e n r y Hobhouse, Seeds of Change: Five Plants That Transformed Mankind, H a r p e r & Row, New York 1985, s. 117. A r t h u r Waley, TJie Opium War Through Chinese Eyes, Stanford University Press, Stanford 1958, s. 11-157. Peter Ward Fay, The Opium War, W. W. N o r t o n , New York 1975, s. 249-260. Zob. rwnie Jack Beeching, The Chi

24

25

26

27

28

nese Opium Wars, H a r c o u r t Brace Jovanovich, New York 1975.

29

Thomas De Quincey, Wyznania angielskiego opiumisty, t u m . Mirosaw Bielewicz, Czytelnik, Warszawa 2002, s. 140-141. Hayter, op. cit., s. 103. William S. Burroughs, Nagi Lunch, t u m . Edward Arden, P r i m a , Warszawa 1995, s. 8-9.

50

31

32

James A. Duke, David Aulik i Timothy Plowman, Nutritional Value of Coca", Botanical Museum Leaflets of Harvard University 24:6(1975). Sigmund Freud, The Cocaine papers, D u n q u i n Press, Vienna 1963, s. 14. A r t h u r C o n a n Doyle, Znak czterech, Prszyski i S-ka, t u m . Krystyna Jurasz-Dmbska, Warszawa 1997.

33

34

35

Wprowadzenie Michaela Horowitza, w: W. Golden Mortimer, History of Coca, the Divine Plant of the Incas, Fitz H u g h Ludlow Library, San Francisco 1974.
36

Alfred McCoy, The Politics of Heroin in Southeast Asia, H a r p e r C o l o p h o n Books, New York 1972.

37

Henrik Krger, The Great Heroin Coup: Drugs, Intelligence and International Fascism, South E n d Press, Boston 1980, s. 14. Philip K. Dick, Czowiek z wysokiego zamku, t u m . Lech Jczmyk, Zysk i S-ka, Pozna 1999. Marie W i n n , ThePlug-In Drug, Penguin, New York 1977, s. 24-25. Jerry Mander, Four Arguments for the Elimnation of Television, Quill, New York 1978, s. 197.

38

39

40

41

M a r t i n A. Lee i Bruce Shlain ,Acid Dreams: The CIA, LSD, and the Sixties Rebellion, Grove Press, New York 1985, s. 27-35. IV. RAJ PRZYWRCONY?
1 H a n s Peter Duerr, Dreamtime: Oxford 1985. 2

Concerning the Boundary Between

Wilderness

and Civilization,

Basil Blackwell,

Richard Spruce, Notes of a Botanist on the Amazon and Rio Negro, A. R. Wallace, ed., Macmillan, London 1980.

Richard Evans Schultes, The Beta-Carboline Hallucinogens of South America", Journal of Psychoactive Drugs 14, no. 3 (1982), s. 205-220.

Claudio Naranjo, The Healing Journey: New Approaches to Consciousness, Ballantine, New York 1973; Marlene Dobkin de Rios, Visionary Vine: Psychedelic Healing in the Peruvian Amazon, Chandler, San Francisco 1972; Luis Eduardo Luna, Vegetalismo: Shamanism among the Mestizo Population of the Peruvian Amazon, Alquist & Wiksell, Stockholm 1986.
5

Cyt. w: A. Hoffer i H. Osmond, The Hallucinogens, Academic Press, New York 1967, s. 8. Ibid., s. 9. Ibid., s. 7. Heinrich Klver, Mescal, the Divine Plant and Its Psychological Effects, Kegan Paul, London 1928, s. 28. Por. Victor A. Reko, Magische Gife, Rausch-und Betaubungsmittel der neuen Welt, Express Edition, Berlin 1987.

10 Richard Evans Schultes, Plantae Mexicanae, II: The Identification of Teonancatl, a Narcotic Basidiomycete of the Aztecs", Botanical Museum Leaflets of Harvard University (1939) 7:37-54. 11

Alfred Jarry, Selected Works of Alfred Jarry, Roger Shattuck i Simon Watson Taylor, eds., Grove Press, New York Albert Hofmann, LSD ...moje trudne dziecko, t u m . Krzysztof Lewandowski, Wydawnictwo Latawiec, Warsza

1965.
12

wa 2001, s. 30.

295

13

Aldous Huxley, Drzwi percepcji. Niebo i pieko, tum. Piotr Koyszko, Wydawnictwo Przedwit, Warszawa 1991, s. 21. Steven Szara, w: Psychotropic Drugs, S. Garattini i V. Ghetti, eds., Elsevier, Amsterdam 1957, s. 460.

14

Jay Stevens, Storming Heaven: LSD and the American Dream, Atlantic Monthly Press, New York 1987; M a r t i n A. Lee i Bruce Shlain, Acid Dreams: The CIA, LSD, and the Sixties Rebellion, Grove Press, New York 1985.
16

15

Lee i Shlain, op. cit., s. xxi. Ibid., s. 286.. A. Hoffer i H. Osmond, New Hope for Alcoholics, University Books, New York 1968. Lester Grinspoon i James R. Bakalar, Psychedelic Drugs Reconsidered, Basic Books, New York 1979, s. 216.

17

18

20

Lee i Shlain, op. cit., s. 84. Sophia Adamson, Through the Gateway of Heart, Four Tree Press, San Francisco.

21

22

Jan G.R. Elferink, Some Little-Known Hallucinogenic Plants of the Aztecs", w: Journal of Psychoactive Drugs 20, n r 4 .
23

Timothy Leary i Ralph Metzner, The Psychedelic Experience: A Manual Based on the Tibetan Book of the Dead, University Books, New York Hyde Park, N.Y. 1964.
24

M a r t i n Moyniham, omington 1985.

25

Communication and Noncommunication

by Cephalopods, I n d i a n a University Press, Blo-

H a n s Jonas, The Phenomenon of Life, Dell, New York 1966, s. 238. Carl Gustav Jung, Psychologia i alchemia, t u m . Robert Reszke, Wrota, Warszawa 1999. Arnold S. Trebach, The Great Drug War, Macmillan, New York 1987, s. 363.

26

27

EPILOG
1

A r t h u r Koestler, The Ghost in the Machine, M a c m i l l a n , New York 1967, s. 339.

GLOSARIUSZ

Alkaloid:

Zasadowy

zwizek

organiczny,

zawierajcy

atom

azo

tu w piercieniu i wykazujcy silne dziaanie fizjologiczne na organizm czowieka, ze szczeglnym uwzgldnieniem nerek i centralnego ukadu nerwowego. Do alkaloidw nale kokaina, morfina, psylocybina, kofeina, nikotyna i atropina. Amanita muscaria: Muchomor czerwony. Grzyb posiadajcy

czerwony, pokryty biaymi plamkami kapelusz, spoywany przez sza manw syberyjskich, odgrywajcy take istotn rol w europejskim folk lorze. Utosamiany z Som przez R. Gordona i Valentine Wassonw. Ayahuasca: Sowo pochodzce z jzyka Indian Keczua , oznaczajce winorol zmarych" lub winorol dusz". Terminem t y m okrela si nie tylko sporzdzony napj halucynogenny, ale te jeden z jego gwnych skadnikw, lian Banisteriopsis caapi. To niezwykle trwae pncze potrafi mierzy nawet sto metrw, a jego dorosy osobnik moe way ponad ton. Jego wkna, w szczeglnoci miazga wewntrzna, obfituj w alkaloidy betakarbolinowe. Najistotniejsz betakarbolin wystpujc w Banisteriopsis caapi jest harmina. Betakarboliny: Podklasa indoli. Niektre betakarboliny wykazuj

cechy halucynogenne, na przykad harmina, harmalina, tetrahydroharmina i 6-methoxyharmina. Bwiti: Kult religijny uprawiany przez lud Fang w Gabonie i Zairze, w ktrym centraln rol odgrywa rytualne spoywanie kory z korzenia kr zaka Tabernanthe iboga. atal Hyk: Stanowisko archeologiczne na rwninie anatolij-

skiej w Azji Mniejszej. O atal Hyk mwio si, e byo to opywajce w przepych i bogactwo, niezwykle zoone miasto". Jego pocztki datu je si na rodek dziewitego tysiclecia p.n.e. Archeolodzy s zgodni, e zamieszkujca j kultura przeywaa swj gwatowny rozwj w poowie sidmego tysiclecia p.n.e.

297

P O K A R M

B O G W

Egzoferomony: Zwizki chemiczne nie suce do komunikacji pomidzy osobnikami nalecymi do tego samego gatunku, jak to si dzieje w przypadku niektrych gatunkw owadw, ale do komunikowania si pomidzy przedstawicielami rnych gatunkw i wzajemnego na sie bie wpywania. Niektre egzoferomony umoliwiaj danemu gatunkowi oddziaywanie na cae biomy. Egzogeniczny: Istniejcy poza ciaem, pochodzcy z zewntrz. Emetyk: rodek na przeczyszczenie, powodujcy m.in. wymioty. Endogeniczny: Zachodzcy w ciele, stanowicy nieodczny skadnik poprawnie funkcjonujcego metabolizmu. Entheogen: Pojcie ukute przez R. Gordona Wassona dla opisu uczucia wewntrznej boskoci, pojawiajcego si po zayciu psylocybiny. Wasson stworzy je ze wzgldu na niech, jak darzy termin psychodelik". Epoka Okrgej Gowy: Okrelenie dla stylu malarskiego z Tassili-nAjjer z racji jego unikalnej przewagi wizerunkw ludzkiej postaci. Szacuje si, e malowida te pochodziy z zamierzchej epoki, ktra zakoczya si przed sidmym tysicleciem p.n.e. Etnomykologia: Dziedzina zainicjowana przez R. Gordona i Valentine Wassonw. Etnomykologia to nauka o kulturowych i historycznych inter akcjach ludzi z grzybami. Etnofarmakologia: Nauka o uywaniu rolin i sporzdzaniu narkotykw rolinnych w krajach spoza euroamerykaskiego obszaru kulturowego. Feromony: Zwizki chemiczne wydzielane przez organizm w celu komunikowania si midzy osobnikami tego samego gatunku. Gaja: Wielka Bogini, wadczyni zwierzt wystpujca powszechnie w sztuce Grnego Paleolitu. Utosamia si j z Ge, bogini Ziemi. Glosolalia: Spontaniczne wybuchy sowotoku uporzdkowanego syntaktycznie, zdarzajce si w chwilach uniesie religijnych lub pod wpywem ekstazy halucynogennej. Halucynogeny indolowe: LSD, psylocybina, dimetylotryptamina, ibogai na i betakarboliny to gwne halucynogeny indolowe. (zob. Ilustracja 28)

298

GLOSARIUSZ

Haoma: Okrelenie Somy w jzyku Zend, w ktrym zostaa spisana zaratusztriaska Awesta. Heiros gamos: W jzyku jungowskim alchemiczne zalubiny czyli zjednoczenie przeciwiestw, transcendujce doczesno. Holizm: Postawa wynikajca z przekonania o zasadniczej jednoci natury. Przyjmuje ona, e czowiek stanowi nieodczn cz wiata natu ry, znajdujcego si w stanie dynamicznej rwnowagi. Jest to spojrzenie rolinne, umiejscawiajce ludzkie ja" w szerszym kontekcie ewolucji i ycia planetarnego. Kataliza: Przyspieszenie dziejcych si ju procesw. Koprofilny: Lubicy ajno". Pojciem tym okrela si te gatunki grzy bw, ktre lubi rosn na krowim ajnie. Menog: W Zend Awecie zawiaty czyli niewidzialny wiat duchowy. Mutagen: Kady z czynnikw wywoujcych mutacj. Promieniowanie kosmiczne, odpady chemiczne i niektre substancje psychoaktywne mog peni rol mutagenw. Natufska kultura: Kultura mezolitu (ok. 9000 r. p.n.e.) wystpujca na Bliskim Wschodzie, synca z niezwykle naturalistycznych, eleganckich wyrobw z koci. Odrodzenie archaicznoci: Zwrcenie uwagi spoecznej na kwestie zwizane z tematyk i wartociami prahistorii czowieka. Istniej powane przesanki ku temu, by sdzi, e takie zjawiska, wystpujce w dwu dziestym wieku, jak psychoanaliza, rock and roli, permisywizm seksualny i kult narkotykw wskazuj na odradzanie si archaicznoci. Pandemiczny: Wystpujcy na caym wiecie lub na duych obszarach geograficznych. Partnerstwo: Termin wprowadzony przez Riane Eisler, odnoszcy si do systemu spoecznego, w ktrym relacje midzyludzkie polegaj na pomocy wzajemnej, a nie hierarchii. W modelu partnerskim rnorodno nie wie si z nieuchronnym poczuciem wyszoci lub niszoci. Przeciwiestwem tego rodzaju organizacji ycia spoecznego jest model dominacyjny, ktrego przykad stanowi spoeczestwa patriarchalne i matriarchalne. 299

P O K A R M

B O G W

Pasterstwo: Styl organizacji spoecznej cechujcy si nomadyzmem oraz wypasaniem udomowionych zwierzt na pastwiskach. Kultura pas terska moe opiera si na modelu partnerskim lub dominacyjnym. Indoeuropejscy jedcy z okresu tzw. fali kurhanw z pewnoci podzielali wartoci dominacyjne. Ale ju afrykascy pasterze z okresu archaicznego, posugujcy si bydem a nie komi, tworzyli spoeczestwo partnerskie. Peganum harmala: Gigantyczna ruta syryjska, rosnca dziko w suchych rejonach pasma grskiego rozcigajcego si od Maroka po Manduri. Rolina ta zawiera psychoaktywne indole betakarbolinowe. Paskowy Tassili-n-Ajjer: Dziwaczna formacja geologiczna znajdujca si na poudniu Algierii. Przypomina labirynt. Tworz j wielkie skarpy ka mieni, ktre wiatr ociosa wten sposb, e formujliczne prostopade korytarze. Tassili-n-Ajjer z lotu ptaka sprawia zowieszcze wraenie opuszczonego mias ta. Paskowy ten synie z malowide naskalnych pochodzcych z pnego ne olitu, jak rwnie ze znacznie pniejszej epoki (sprzed dwch tysicleci). Psylocybina: Substancja halucynogenna wystpujca w grzybach z ga tunku Stropharia cubensis i w wielu innych gatunkach. Rzeczywisto wirtualna: Stale rozwijajca si technologia, posugujca si komputerami, trjwymiarow optyk i obrazem ciaa w celu wytworze nia wirtualnego otoczenia", kiedy to jej uytkownik ma wraenie poru szania si w realnym, cho alternatywnym, trjwymiarowym wiecie. Scytowie: Azjatyckie plemi koczownicze, ktre ok. 700 roku p.n.e. przybyo do Europy i wprowadzio zwyczaj uywania cannabis. Stropharia cubensis: Popularne grzyby magiczne" kultywowane przez entuzjastw psylocybiny, nazywane rwnie terminem Psilocybe cubensis. Symbioza: Relacja polegajca na wzajemnej cisej zalenoci pomidzy dwoma lub wicej gatunkami. Tego rodzaju silna zaleno moe skutkowa koewolucj gatunkw. Szamanizm: Wystpujca powszechnie w Grnym Paleolicie tradycja magii naturalnej, ktr Mircea Eliade piknie okreli mianem archaicznych technik ekstazy". Szamanizm funkcjonuje nadal w wielu rejonach wiatach.

300

LOSARIUSZ

Tabernanthe iboga: Drobny krzak o tych liciach, znany gwnie ze swych waciwoci afrodyzjakalnych, ale stosowany te jako halucynogen w krajach tropikalnych Afryki Zachodniej. Zob. Bwiti. Tryptaminowe halucynogeny: Psylocybina, psylocyna, dimetylotryp-

tamina i spokrewnione z nimi substancje psychoaktywne. Zmiana epigenetyczna: Zmiana, ktrej podoe nie jest genetyczne. Tego rodzaju wyuczone zachowania jak pisanie s epigenetyczne. Ksiki i elektroniczne bazy danych to epigenetyczne formy przechowywania infor macji. Kultura posiada rwnie posta wyuczon, a wic epigenetyczna.

301

ILUSTRACJA 28. Halucynogeny indolowe. Ilustracja pochodzca z ksiki Dennisa McKenny i Terence'a McKenny The Invisible Landscape, Seabury Press, New York 1975, s. 56-57.

BIBLIOGRAFIA
ADAMSON, Sophia, Through the Gateway of the Heart, Four Trees Press, San Francisco 1985. ALLEGRO, John M., The Sacred Mushroom and the Cross, Doubleday, Garden City, NY. 1970. AMMERMAN, Albert J. I CAVALLI-SFORZA, Luiga Lucca, The Neolithic Transition and the Ge netics of Populations in Europe, Princeton University Press, Princeton 1984. BARTHOLIN, Thomas, Historiarum anatomicarum et medicarum rariorum, Copenhagen 1661. BEECHING, Jack, The Chinese Opium Wars, Harcourt Brace Jovanovich, New York 1975. BENDER, Ernest, red., R. Gordon Wasson on Soma and Daniel H.H. Ingalls' Response", American Oriental Society, Publication #7, New Haven. BURROUGHS, William S., Nagi Lunch, tum. Edward Arden, Prima, Warszawa 1995. BURROUGHS, William S. i GINSBERG, A., The Yag Letters, City Light Books, San Francisco 1963. COX, George W., The Mythology of Aryan Nations, C. Kegan Paul, London 1878. DE QUINCEY, Thomas, Wyznania angielskiego opiumisty, tum. Mirosaw Bielewicz, Czytelnik, Warszawa 2002. DE SEPTCHENES, Le Clerc, The Religion of the Ancient Greeks, Elliot and T. Kay, London 1788. DICK, Philip K, Czowiek z wysokiego zamku, tum. Lech Jczmyk, Zysk i S-ka, Pozna 1996. DOBKIN de ROS, Marlene, Visionary Vine: Psychedelic Healing in the Peruvian Amazon, C h a n dler, San Francisco 1972. DOYLE, Arthur Conan, The Complete Sherlock Holmes, Doubleday, New York 1905. DROWER, E.S., Water into Wine, John Murray, London 1956. DUERR, Hans Peter, Dreamtime: Concerning the Boundary between Wilderness and Civilizaticon, Basil Blackwell, Oxford 1985. DUKE, James A., AULIK, David i PLOWMAN, Timothy, ..Nutritional Value of Coca", Botanical Museum Leaflets of Harvard University, vol. 24, no. 6, 1975. EISLER, Riane, The Chalice and the Blade: Our History, Our Future, Harper&Row, San Francisco 198^7. ELFERINK, Jan G.R., Some Little-Known Hallucinogenic Plants of the Aztecs", Journal of Psy choactive Drugs, vol. 20, no. 4, 1988. ELIADE, Mircea, Joga - niemiertelno i wolno, tum. Bolesaw Baranowski, PWN, Warszawa 1997. ELIADE, Mircea, Sacrum iprofanum, tum. Robert Reszke, KR, Warszawa 1999. ELIADE, Mircea, Szamanizm i archaiczne techniki ekstazy, tum. Krzysztof Kocjan, P W N , Warszawa 1994. EMBODEN, William, Narcotic Plants, Macmillan, New York 1979. FAY, Peter Ward, The Opium War, W.W. Norton, New York 1975. FERNANDEZ, James W., Bwiti: An Ethnography of the Religious Imagination in Africa, Princeton University Press, Princeton 1982.

303

POKARM

BOGW

FISCHER, Roland, HILL, Richard, THATCHER, Karen i SCHLIEB, James, Psilocybin-Induced Contraction of Nearby Visual Space", Agents And Actions, vol. 1, no. 4, 1970. FLATTERY, David i SCHWARTZ, Martin, Haoma and Harmaline, Near Eastern Studies, vol. 21, University of California Press, Berkeley 1989. FREUD, Sigmund, Cocaine Papers, Dunquin Press, Vienna 1963. FURST, Peter, Hallucinogens and Culture, Chandler8Sharp, San Francisco 1978. GARROD, D.A.E., The Natufian Culture: The Life and Economy of a Mesolithic People in the Near East, Proceedings of the British Academy 43:211-227,1957. GETTINGS, Fred, Dictionary of Occult, Hermetic, and Alchemical Sigils, Routledge&Kegan Paul, London 1981. GIMBUTAS, Marija, The Goddesses and Gods of Old Europe, 6500-3500 B.C.: Myths and Cult Im ages, University of California Press, Berkeley 1982. GRACIE i ZARKOV, An Indo-European Plant Teacher", Notes from Underground 10, Berkeley. GRAVES, Robert, Biaa bogini, tum. Ireneusz Kania, Alfa-Wero, Warszawa 2000. GRAVES, Robert, Mity greckie, tum. Henryk Krzeczkowski, PIW, Warszawa 1982. GRAVES, Robert, Food for Centaurs, Doubleday, Garden City, N.Y, 1960. GRAVES, Robert, Difficult Questions, Easy Answers, Doubleday, Garden City, N.Y, 1964. GRINSPOON, Lester i BAKALAR, James B., Psychedelic Drugs Reconsidered, Basic Books, New York 1979. GRISWOLD, H.D., The Religion of the Rigveda, Oxford University Press, London 1923. GROF, Stanislav, LSD Psychotherapy, Hunter House, Pomona, CA 1980. GROF, Stanislav, Poza mzg, tum. Ilona Szewczyk, Wydawnictwo A, Krakw 1999. GUENTHER, Herbert V, Tibetan Buddhism without Mystification, EJ. Brill, Leiden, Netherlands 1966. HAYTER, Alethea, Opium and the Romantic Imagination, University of California Press, Berkeley 1968. HENRY, Donald Owen, The Natufian of Palestine: Its Material Culture and Ecology, University Microfilms, Ann Arbor 1973. HERER, Jack, The Emperor Wears No Clothes, Hemp Publishing, Van Nuys, CA 1990. HERODOTUS, Works, H. Cary trans., George Bell and Sons, London 1901. HOBHOUSE, Henry, Seeds of Change: Five Plants That Transformed Mankind, Harper&Row, New York 1985. HOFFER, A. i OSMOND, H., The Hallucinogens, Academic Press, New York 1967. HOFFER, A. i OSMOND, H., New Hope for Alcoholics, University Books, New York 1968. HOFMANN, Albert, LSD... moje trudne dziecko, tum. Krzysztof Lewandowski, Wydawnictwo Latawiec, Warszawa 2001. HOOKE, S.H., Babylonian and Assyrian Religion, University of Oklahoma Press, Norman 1963.

304

BIBLIOGRAFIA

HUXLEY, Aldous, Drzwi percepcji. Niebo i pieko, tum. Piotr Koyszko, Wydawnictwo Przed wit, Warszawa 1991. HUXLEY, Aldous, Moksha: Writings on Psychedelics and the Visionary Experience, Michael Horowitz i Cynthia Palmer, eds., Stonehill, New York 1977. JACOBS, Barry L., Hallucinogens: Neurochemical, Behavioral, and Clinical Perspectives, Raven Press, New York 1984. JARRY, Alfred, Selected Works of Alfred Jarry, Roger Shattuck i Simon Watson Taylor, eds., Grove Press, New York 1965. JAYNES, Julian, The Origin of Consciousness in the Breakdown of Bicameral Mind, Houghton Mif flin, Boston 1977. JINDRAK, K.F. i JINDRAK, H., ..Mechanical Effect of Vocalization of Human Brain and Menin ges", w: Medical Hypotheses, 25, s. 17-20,1988. JONAS, Hans, The Phenomenon of Life, Dell, New York 1966. JUDD, Elizabeth, Hallucinogens and the Origin of Language", Sociolinguistic Newsletter, vol. II s. 7-12, 1980. KAEGI, Adolf, The Rig Veda: The Oldest Literature of the Indians, Ginn, Boston 1886. KERNYI, Karl, Dionizos, tum. Ireneusz Kania, Wydawnictwo Baran i Suszyski, Krakw 1997. KLVER, Heinrich, Mescal, the Divine Plant and Its Psychological Effects, Kegan Paul, London 1928. KOESTLER, Arthur, The Ghost in the Machine, Macmillan, New York 1967. KRIPPNER S. i DAVIDSON R., Paranormal Ervents Occuring during Chemically Induced Psy chedelic Experience and Their Implications for Religion", Journal of Altered States of Conscious ness 1:175, 1974. KRGER, Henrik, The Great Heroin Coup: Drugs, Intelligence, and International Fascism, South End Press, Boston 1980. LA BARRE, Weston, The Ghost Dance: Origins of Religion, Delta Press, New York 1972. LA WALL, Charles H, The Curious Lore of Drugs and Medicines through the Ages, J.B. Lippincott, Philadelphia 1927. LACROIX, J.F. de, Anecdotes Arabes et Musulmanes, Depuis l'An de J.C. 614, Vincent, Paris 1772. LAJOUX, Jean-Dominique, The Rock Paintings of Tassili, World, Cleveland 1963. LEARY, Timothy i METZNER, Ralph, The Psychedelic Experience: A Manual Based on the Tibetan Book of Dead, University Books, New Hyde Park, N.Y 1964. LEE, Martin A. i SHLAIN, Bruce, Acid Dreams: THE CIA, LSD, and the Sixties Rebellion, Grove Press, New York 1985. LEWIN, Lewis, Phantastica: Narcotic and Stimulating Drugs, E.P. Dutton, New York 1931. LEWIN, Roger, In the Age of Mankins, Smithsonian Institution, New York 1988.

305

POKARM

BOGW

LEWIN, Roger, Stone Age Psychodelia", New Scientist, 8 June, s. 30-34, 1991. LHOTE, Henri, The Search for the Tassili Frescoes, E.P. Dutton, New York 1959. LUDLOW, Fitz Hugh, The Hasheesh Eater: Being Passages from the Life of a Pythagorean, Harper&Brothers, New York 1857. LUMSDEN, Charles J. I WILSON, Edward O., Promethean Fire: Reflections on the Origin of Mind, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1983. LUNA, Luis Eduardo, Vegetalismo: Shamanism among the Mestizo Population of the Peruvian Amazon, Almquist&Wiksell, Stockholm 1986. LUNA, Luis Eduardo i AMARINGO, Pablo, Ayahuasca Visions: The Religious Iconography of a Peruvian Shaman, North Atlantic Books, Berkeley 1991. MANDER, Jerry, Four Arguments for the Elimination of Television, Quill, New York 1978. MARCHETTI, Victor i MARKS, John D., The CIA and the Cult of Intelligence, Albert A. Knopf, New York 1974. MASPERO, Gaston, The Dawn of Civilization: Egypt and Chaldea, Society for Promoting Christian Knowledge, London 1894. MATHESON, Richard R., The Eternal Search: The Story of Man and His Drugs, G.P. Putnam's Sons, New York 1958. MATOSSIAN, Mary Allerton Kilbourne, Poisons of the Past: Molds, Epidemics, and History, Yale University Press, New Haven 1989. MCCOY, Alfred W., The Politics of Heroin in Southeast Asia, Harper Colophon Books, New York 1972. MCKENNA, Dennis i MCKENNA Terence, The Invisible Landscape, Seabury Press, New York 1975. MCKENNA, Dennis, TOWERS, G.H.S. i ABBOTT, F.S., Monoamine Oxidase Inhibitors in South American Hallucinogenic Plants, Part I: Tryptamine and Beta-carboline Constituents of Ayahuasca", Journal of Ethnopharmacology 10:195-223, 1984a. MCKENNA, Dennis, TOWERS, G.H.S. i ABBOTT, F.S., Monoamine Oxidase Inhibitors in South American Hallucinogenic Plants, Part II: Tryptamine and Beta-carboline Constituents of Orally-Active Myristicaceous Hallucinogens", Journal of Ethnopharmacology 12:179-211, 1984b. MELLAART, James, Ealiest Civilizations of the Near East, McGraw-Hill, New York 1965. MELLAART, James, atal Hyk: A Neolithic Town in Anatolia, McGraw-Hill, New York 1967. MILLER, Jean Baker, Toward a New Psychology of Women, Beacon Press, Boston 1986. MOYNIHAM, Martin, Communication and Noncommunication by Cephalopods, Indiana University Press, Bloomington 1985. MORTIMER, W. Golden, History of Coca: The Divine Plant of the Incas, Fitz Hugh Ludlow Library Edition, San Francisco 1974. MUNN, Henry, The Mushrooms of Language", w: Michael J. Harner, ed., Shamanism and Hallucinogens, Oxford University Press, London 1973.

306

BIBLIOGRAFIA

MYLONAS, George E., Eleusis and the Eleusinian Mysteries, Princeton University Press, Princeton 1961. NARANJO, Claudio, The Healing Journey: New Approaches to Consciousness, Ballantine, New York 1973. NILSSON, Martin P., A History of Greek Religion, W.W. Norton, New York 1964. NEUMANN, Erich, The Great Mother: An Analysis of the Archetype, Pantheon, New York 1955. O'LEARY, De Lacy, How Greek Science Passed to the Arabs, Routledge&Kegan Paul, London 1949. OMAN, J. Campbell, The Mystics, Ascetics, and Saints of India, T. Fischer Unwin, London 1903. OSS, O.T., i OERIC, O.N., Psilocybin: The Magic Mushroom Grower's Guide, Lux Natura Press, Berkeley 1976. OTT, Jonathan, The Cacahuatl Eater: Ruminations of an Unabashed Chocolate Eater, Natural Products Co., Vashon, W.A. 1985. OTT, Jonathan i BIGWOOD, Jeremy, eds., Teonanacatl Hallucinogenic Mushrooms of North America, Madrona Publishers, Seattle 1978. OTTO, Walter F., The Meaning of the Eleusinian Mysteries", w: Joseph Campbell, Eranos Yearbook Number Two: The Mysteries, Pantheon, New York 1955. OTTO, Walter F., Dionysus Myth and Cult, Indiana University Press, Bloomington 1965. PERSSON, Axel W., The Religion of Greece in Prehistoric Times, University of California Press, Berkeley 1942. PFEIFFER, John E., The Creative Explosion: An Inquiry into the Origins of Art. And Religion, Cornell University Press, Ithaca, NY. 1982. PHELPS, Janice Keller i NOURSE, Alan E., The Hidden Addiction and How to Get Free, Little, Brown, Boston 1986. RTSCH, Christian, Ein Kosmos im Regenwald, Eugen Diederichs Verlag, Cologne 1984. RTSCH, Christian, Ethnopharmakologie und Parapsychologie, Express Edition GmbH, Berlin 1986. RTSCH, Christian i MLLER-EBELING, Claudia, Isoldens Liebestrank Aphrodisiaka in Geschichte und Gegenwart, Kindler Verlag, Munich 1986. REKO, Victor A., Magische Gife, Rausch-und Betubungsmittel der neuen Welt, Express Edition GmbH, Berlin 1988. RENFREW, A. Collin, Archeology and Language: The Puzzle of Indo-European Origins, Cambridge University Press, London 1988. ROBICSEK, Francis, The Smoking Gods: Tobacco in Maya Art., History and Religion, Cambridge University Press, Norman 1978. RODRIGUES, E., AREGULLIN, M., UEHARA, S., NISHIDA, T., WRANGHAM, R., ABRAMOWSKI, Z., FINLAYSON, A. i TOWERS, G.H.N., Thiarubrine-A, A Bioactive Constituent of Aspilia (Asteraceae) Consumed by Wild Chimpanzees", Experientia 41:419-420, 1985.

307

P O K A R M

B O G W

RULANDUS, Martinus, A Lexicon of Alchemy or Alchemical Dictionary, Zachariah Palthenus, Frankfurt 1612. SAMORINI, Giorgio, Etnomicologia nell'arte rupestre Sahariana (Periodo delie 'Teste Rotonde')", Boll. Camuno Notizie, vol. 6(2):18-22,1989. SAUR, Carl, Man's Impact on the Earth, Academic Press, New York 1973. SCHULTES, Richard Evans, Plantae Mexicanae, II; The Identification of Teonancatl, a Narcotic Basidiomycete of the Aztecs", Botanical Museum Leaflets of Harvard University 7:37-54,1939. SCHULTES, Richard Evans, The Botany and Chemistry of Hallucinogens, Charles C. Thomas, Springfield, Mass. 1973. SCHULTES, Richard Evans, The Beta-Carboline Hallucinogens of South America", Journal of Psychoactive Drugs 14:205-220, 1982.

SCHULTES, Richard Evans i RAFFAUF, Robert F., The Healing Forest: Medicinal and Toxic Plants of Northwest Amazonia, D SETTEGAST, Mary, Plato Prehistorian, Rotenberg Press, Cambridge 1987. SHEVOROSHKIN, Vitaly, The Mother Tongue", The Sciences, May/June, s. 20-27,1990. SIEGEL, Ronald K., Religious Behavior in Animals and Man: Drug-Induced Effects", Journal of Druglssues, s. 219-236,1977. SIEGEL, Ronald K., Intoxication, E.P. Dutton, New York 1989. SPRUCE, Richard, Notes of a Botanist on the Amazon and Andes (2 vols.), A.R. Wallace, ed., 1908. STAHL, Peter W., Identification of Hallucinatory Themes in the Late Neolithic Art. Of Hungary", Journal of Psychoactive Drugs 21(1):101-112,1989.. STEVENS, Jay, Storming Heaven: LSD and the American Dream, Atlantic Monthly Press, New York 1987. STEVENS, Wallace, The Collected Poems of Wallace Stevens, Alfred A. Knopf, New York 1981. SUHR, Elmer G., Before Olympos, Helios Books.New York 1967. SZARA, Steven, Psychotropic Drugs, S. Garattini i V. Ghetti, eds., Elsevier, A m s t e r d a m 1957. TAYLOR, Bayard, The Lands of the Saracen, G P . P u t n a m , New York 1855. TREBACH, Arnold S., The Great Drug War, Macmillan, New York 1987. VARELA, Francisco J. I C O U T I N H O , A., The Body Thinks: How and W h y the I m m u n e System Is Cognitive", The Reality Club, vo. 2, John Brickman, ed., Phoenix Press, New York 1988. WADDINGTON, C.H., The Nature of Life, George Allen 8t Unwin, London 1961. WALEY, Arthur, The Opium War Through Chinese Eyes, Stanford University Press, Stanford 1958. WALTON, Robert P., Marijuana: America's New Drug Problem, J.B. Lippincott, Philadelphia 1938. WARE, James R., Alchemz, Medicine, Religion in the China of A.D. 320: The Nei Pien of Ko Hung, M I T Press, Cambridge, Mass. 1966.

308

BIBLIOGRAFA

WASSON, R. Gordon, Soma: Divine Mushroom of Immortality, H a r c o u r t Brace Jovanovich, New York 1971. WASSON, R. Gordon, The Wondrous Mushroom: Mycolatry in Mesoamerica, McGraw-Hill, New York 1980. WASSON, R. Gordon, Persephone's Quest: Entheogens and the Origins of Religion, Yale University Press, New Haven 1986. WASSON, R. Gordon i HEIM, Roger, Les Champignons Hallucinognes du Mexique, Editions du Muse National d'Histoire Naturelle, Paris 1958. WASSON, R. Gordon, Soma i HEIM, Roger, Nouvelles Investigations sur les Champihnons

Hallucinognes, Editions du Muse National d'Histoire Naturelle, Paris 1967. WASSON, R. Gordon, H O F M A N N , Albert i RUCK, Carl, The Road to Eleusis, H a r c o u r t Brace Jovanovich, New York 1978. WILSON, Edward O., Biophilia, Harvard University Press, Dambridge, Mass 1984. WILSON, H.H., trans., Rig-Veda Sanhita (5 vols.), Ashtekar, Poona, India 1928. W I N D H O L Z , Martha, ed., The Merck Index (9 ed.), Merck, Rahway, N.J. 1976. W I N N , Marie, The Plug-In Drug, Penguin, New York 1977. ZAHNER, R.C., The Dawn and Twilight of Zoroastrianism, G.P. Putnam's Sons, New York 1961.
th

309

INDEKS

N A Z W

OSB

A Acid Dreams ( L e e & S h l a i n ) , 2 5 1 , 2 9 5 , 305 A h u r a M a z d a , 120, 143 A l c h e m i a , 8, 152, 155, 157-159, 1 6 1 , 163, 275, 289 Alchemical Lexicon (Ruland), 208 A l k a l o i d y , 4 6 , 5 1 , 5 8 , 6 2 , 8 2 , 110, 132, 144, 149, 1 5 1 , 1 5 8 , 194, 2 0 5 , 2 1 1 , 2 4 0 , 246, 297 A l k o h o l , 8 , 5 4 , 1 2 5 , 137, 149, 1 5 4 - 1 5 9 , 161-164, 1 6 8 , 169, 1 7 1 , 180, 187, 189, 193-197, 2 0 4 , 2 0 5 , 2 0 9 , 2 1 4 , 2 2 0 - 2 2 2 , 2 2 6 , 227, 2 2 9 , 2 3 2 , 2 5 3 , 2 5 4 , 279, 2 8 2 , 284 Amanita muscaria (muchomor

Basidiomycete ( g r z y b ) , 247, 2 8 9 , 3 0 8 B a u d e l a i r e , C h a r l e s , 173, 219 B e a t G e n e r a t i o n , 177 B e l l a d o n n a , 156 Bengal 174 B e n t h a m , J e r e m y 192 Beringer, Kurt, 244, 245 B e t a k a r b o l i n y , 297, 298 Blake, W i l l i a m Botany and Chemistry 124 124 of Hallucinogens, Pharmacopeia (O'Shaughnessy),

The ( S c h u l t e s ) , 2 3 9 , 3 0 8 Brugmansia, Brunfelsia,

Brytyjska K o m p a n i a W s c h o d n i o i n d y j s k a , 196 Buddyzm, 84 Bufotenina, 303 B w i t i r e l i g i a , 57, 5 8 , 8 6 , 87, 2 8 5 , 297, peregrina, 273 C Cannabis, 8, 1 2 1 , 1 6 5 - 1 7 5 , 177, 179, 2 4 4 , 283, 284, 300 Castaeda, Carlos, 32 a t a l H y k , 7 , 8 , 7 8 , 1 0 2 - 1 0 8 , 130, 132, 1 3 8 , 139, 1 5 4 , 2 8 6 , 2 9 7 atal H y k , A Neolithic T o w n in A n a t o l i a ( M e l l a a r t ) , 102, 104, 2 8 6 , 306 C a v a l l i - S f o r z a , L u i g i , 107, 3 0 3 Centralna Agencja Wywiadowcza (CIA), 320, 251, 252, 285, 289 Chalice and the Blade, The ( E i s l e r ) , 19, 108, 285, 291,293, 303 Choukoutien jaskinia, Afryka Poudniowa, 44 C h r z e c i j a s t w o , 18, 8 4 , 8 5 , 87, 8 8 , 110, 111, 145, 152, 185, 186, 192-194, 237, 245 Claviceps paspali, Claviceps ein neues 245 Rauschgift (Lewin), purpurea, 151 149 301, 303 253 B u r r o u g h s , W i l l i a m , 178, 1 9 8 , 2 8 5 , 2 8 8 ,

c z e r w o n y ) , 122, 124, 125, 132, 1 3 3 , 136, 148, 2 9 7 A m a z o n i a , 2 3 , 2 4 , 2 8 , 3 0 , 5 5 , 67, 109, 171, 185, 2 0 0 , 2 1 4 , 2 3 9 , 2 4 0 , 2 4 1 , 2 4 6 , 254, 308 Anadenanthera A n a t o l i a , 7 8 , 1 0 2 - 1 0 4 , 1 0 6 - 1 0 8 , 119, 129, 130, 1 3 3 - 1 3 5 , 139, 2 8 6 , 2 9 2 , 3 0 6 Anatolia: Anima Immagini mundi, 111 di civilta ( M o n d a d o r i ) , 119 A n s l i n g e r , H a r r y J., 179 A n t y b i o t y k i , 188 Anu, 84 A f r o d y z j a k , 1 3 , 5 5 , 57, 5 8 , 87, 2 0 1 , 2 0 6 , 213, 301 A p o l l o d o r u s , 141, 145 Aspilia, 37, 2 8 5 , 3 0 7 A w i c e n n a , 198 Ayahuasca, 8, 2 8 , 3 0 , 3 1 , 5 5 , 67, 87, 130, 2 3 9 - 2 4 2 , 297, 3 0 6 B B a c h u s , 156, 2 3 7 B a l d u n g , H a n s , 109, 110 B a l z a c , H o n o r d e , 173 Banisteriopsis caapi, 246, 297 Banisteria Caapi, und Heilmittel 130, 2 3 9 , 2 4 0 , 2 4 5 ,

C l u b d e s H a c h i s c h i n s , 173 C o l e r i d g e , S a m u e l T a y l o r , 175, 2 0 5 , 217

311

P O K A R M

B O G W

Compounding the Witches' Unguent" ( B a l d u n g ) , 109, C o r t e s , H e r n a n d o , 201 C r a n a c h , Lucas, 97 C z e k o l a d a , 8, 185-189, 191, 193, 195, 197, 199, 2 0 0 , 2 0 1 , 2 2 6 Czowiek D D a r w i n i z m , 49, 6 2 Datura ( b i e l u ) , 110, 124, 156, 2 1 2 , 2 3 7 Dawamesc, Dawn 173 The: Egypt and of Civilization, z wysokiego zamku (Dick), 232, 295, 303

Eliade, M i r c e a , 24, 25, 32, 81, 82, 291, 292, 300, 303 Ellis, H a v e l o c k , 2 4 3 , 2 4 5 Emetyk, 298 Entheogeny, 293, 298, 309 Ephedra, 123 E t n o f a r m a k o l o g i a , 130, 2 4 6 , 2 9 8 E t n o m y k o l o g i a , 122, 2 9 2 , 2 9 8 F F a n g o w i e , 7, 57, 5 8 , 8 6 , 87, 2 9 7 F e r o m o n y , 50, 5 1 , 57, 2 9 8 F i s c h e r , R o l a n d , 4 6 , 47, 2 9 1 , 3 0 4 F l a t t e r y , D a v i d , 121, 122, 130, 2 8 6 , 2 9 3 , 304 F r e u d , Z y g m u n t , 219, 2 2 5 , 2 6 8 , 269, 295, 304 F u r s t , Peter, 211, 288, 304 G Gaja, 98, 298 Ganja. Zob. te C a n n a b i s . , 165 G a u t i e r , T h o p h i l e , 173 G i m b u t a s , M a r i j a , 106, 107, 135, 155, 292, 293, 304 G l a u k o s , 8, 141-143 G l o s o l a l i a , 75, 2 9 8 Goddesses and Gods of Old Europe, The ( G i m b u t a s ) , 135, 155, 2 9 2 , 2 9 3 , 3 0 4 G o e t h e , W o l f g a n g v o n , 199, 219 G o t t l i e b , Sidney, 252 Graniczna jaskinia, Afryka Poudniowa, 44 G r a s s e t t , E u g e n e , 219

Chaldea ( M a s p e r o ) , 131, 287, 3 0 6 D e Q u i n c e y , T h o m a s , 8 , 175, 2 0 5 , 216, 217, 218, 2 9 5 , 3 0 3 D e m e t e r , 146-149, 2 0 6 Der Meskalinrausch, 245 D i a b e , 110 D i c k , P h i l i p K., 2 3 2 , 2 9 5 , 3 0 3 D i m e t y l o t r y p t a m i n a . Zob. D M T , 4 6 , 298,301 Dionizyjskie misteria / Dionizos, 88, 140, 145, 148, 149, 155, 156, 198, 2 3 1 , 293, 294, 305 Dioscorides, 308 D M T , 9, 4 6 , 5 4 , 5 5 , 5 8 , 59, 210, 2 3 8 , 2 4 0 , 249, 252, 254, 261, 262, 270-275, 277 D o l g o p o l s k y , A r o n , 107 D o y l e , Sir A r t h u r C o n a n , 2 2 5 , 2 9 5 , 3 0 3 Drzwi percepcji. Du Hachisch {Hashish et and Niebo de i pieko I'Alienation Illness), Mentale (Huxley), 248, 291, 296, 305 Mental

G r a v e s , R o b e r t , 8 , 146, 148, 151, 2 2 4 , 293, 304 Great Drug War, The ( T r e b a c h ) , 2 8 0 , 294, 296, 308 Great Mother, H H a o m a , 7, 117, 120, 1 2 1 , 156, 2 9 3 , 2 9 9 , 304 Haoma and Harmaline (Flattery i S c h w a r t z ) , 121, 3 0 4 H a r m a l i n a , 7 , 4 6 , 55, 121, 130, 2 1 1 , 2 9 7 H a r m i n a , 55, 130, 2 1 1 , 2 4 0 , 2 4 6 , 2 9 7 The ( N e u m a n n ) , 207, 3 0 7

( M o r e a u d e T o u r s ) , 174 D u m a s , A l e x a n d r e , 173 E E d e n , 15, 8 6 , 9 3 , 9 5 - 9 9 , 101, 103, 105, 107, 109, 111, 139, 141, 143, 145, 147, 149, 151, 155, 2 8 9 E g z o f e r o m o n y , 6 2 , 8 2 , 111, 2 6 6 , 2 9 8 Eisler, R i a n e , 19, 106, 108, 152, 2 9 1 , 2 9 3 , 299, 303 E k s t a z a , 7, 2 4 , 27, 8 0 - 8 2 E l e u z y j s k i e m i s t e r i a , 110, ,139, 140, 141, 143, 145-152

312

INDEKS

N A Z W

OSB

H a r r a n , 131, 132 H a s z y s z , 8, 156, 165, 166, 168, 171,-178, 210, 214, 2 3 8 , 2 4 8 H e a r s t , W i l l i a m R a n d o l p h , 179 Heffter, A r t h u r , 2 4 3 H e i m , R o g e r , 129, 133, 3 0 3 Heiros gamos, 299 H e l m s , R i c h a r d , 252 H e n r y k e g l a r z , 190 H e r a k l i t , 2 0 8 , 271 H e r b a t a , 8, 185, 187, 189, 191, 193-197, 199, 2 0 1 , 2 1 5 , 2 2 6 , 2 2 7 H e r m e t y z m , 152 H e r o d o t , 143, 166, 167, 188 H e r o i n a , 157, 189, 194, 197-198, 2 0 3 2 0 5 , 2 1 2 , 216, 2 2 2 , 2 2 3 , 2 2 5 , 227, 229-233, 252, 253, 268, 269, 281, 291, 294, 295, 305 H i n d u i z m , 8 4 , 111, 172 History of Coca: The Divine Plant of the Incas ( M o r t i m e r ) , 2 2 4 , 2 8 8 , 3 0 6 H o b b e s , T h o m a s , 192, 2 5 7 H o b h o u s e , H e n r y , 191, 195, 2 9 4 , 3 0 4 Hoffer, A b r a m , 2 5 3 , 2 9 1 , 2 9 3 , 2 9 5 , 2 9 6 , 304 H o f m a n n , A l b e r t , 132, 149-151, 2 4 6 5 6 0 , 259, 267, 291-295, 3 0 4 , 3 0 9 Hollingshead, Michael, 255 Hopi Indianie, 28 H u x l e y Aldous, 71, 73, 248, 261, 291, 294, 296, 305 I I b o g a i n a , 7, 5 5 , 57, 5 8 , 8 6 , 87, 2 5 3 , 297, 2 9 8 , 301 Icaro ( p i e l e c z n i c z a ) , 3 1 , 2 4 1 Identification Narcotic Inanna, 84 I n d o e u r o p e j c z y c y , 7, 106, 107, 116, 118, 119, 127, 129-132, 134-136 I n k w i z y c j a , 110 I n u i c i , 24, 28 Invisible Landscape, The (McKenna i M c K e n n a ) , 24, 25, 285, 306 of Teonancatl, a Aztecs Basidiomycete of the

Ipomea

violcea,

246, 259

I s z t a r , 131 I z y d a , 9 5 , 131
J

J a k u b 1,213 Jarry, Alfred, 248, 295, 305 J a y n e s , J u l i a n , 7 3 , 74, 2 9 1 , 3 0 5 Jehowa, 97 J e r y c h o , 7 8 , 9 9 , 148 J o h n s o n , Jean Basset, 247 J o g a , 2 4 , 168 Joga Sutry Patadaliego, 84 Jonas, H a n s , 265, 296, 305 J o n e s , Sir W i l l i a m , 122 J o y c e , J a m e s , 77, 8 5 J u n g , C a r l , 219, 2 4 4 , 2 6 9 , 2 7 5 , 2 8 6 , 2 9 6 , 299 K K a k a o , 194, 2 0 1 K a w a , 8, 3 6 , 170, 173, 185-187, 194, 195, 198-201, 226, 2 6 8 K e r n y i , C a r l , 143, 150, 155, 2 0 6 , 2 9 3 , 305 K l v e r , H e i n r i c h , 2 4 5 , 247, 2 5 4 , 2 9 5 , 305 K o H u n g , 158, 2 9 4 , 3 0 8 K o c h - G r n b e r g , Theodore, 246 Koestler, A r t h u r , 286, 296, 305 K o f e i n a , 189, 193, 1 9 4 , 197, 199, 2 0 0 , 2 0 1 , 227, 2 9 7 Koka, 223, 224-227 K o k a i n a , 8, 11, 13, 1 6 1 , 190, 194, 197, 2 0 5 , 2 1 2 , 2 1 3 , 2 1 5 , 216, 2 2 1 - 2 2 3 , 2 2 5 , 2 2 7 , 2 3 0 , 2 3 1 , 2 3 4 , 2 5 2 , 2 5 3 , 257, 2 7 8 , 281, 297 Roller, Carl, 225 K o l u m b , K r z y s z t o f , 166, 2 0 4 , 2 0 9 , 210 Kopp, C. Everett, 203 Kreod, 80 !Kung, 77 L La Barre, Weston, 305 L a j o u x , J e a n - D o m i n i q u e , 9 3 , 9 4 , 105, 305 Lamarckizm, 48

( S c h u l t e s ) , 247, 2 9 5 , 3 0 8

313

P O K A R M

B O G W

Landau, Misia, 26 L a u d a n u m , 173, 2 0 5 , 2 0 9 L e a r y , T i m o t h y , 177, 217, 2 5 5 , 2 5 6 , 2 6 1 , 296,305 Lee, M a r t i n , 251, 295, 305 Les Champignons Hallucinognes du Mexique ( W a s s o n i H e i m ) , 129, 3 0 9 L e w i n , L e w i s , 162, 199, 2 4 2 - 2 4 9 , 287, 294, 305 Lhote, H e n r i , 92, 95, 306 L i n n e u s z , 198 Lophophora williamsii, 243 L S D , 8, 5 4 , 5 8 , 123, 213-215, 2 4 6 - 2 4 8 , 2 5 8 , 251-256, 2 5 6 , 2 8 1 , 2 9 6 , 2 9 8 , 3 0 4 , 305, 308 L u d l o w , F i t z H u d h , 5 , 8 , 178, 2 0 6 , 2 9 6 , 306 Lully, R a y m o n d , 158, 159, 2 0 9 L u m s d e n , C h a r l e s J., 4 4 , 4 5 , 2 9 1 , 3 0 6 M M a m a Coca, 224 M a n d r a g o r a , 237 M a r i a n i , M . A n g e l o , 212, 2 2 6 M a s p e r o , G a s t o n , 131, 2 9 3 , 3 0 6 M a t o s s i a n , M a r y K i l b o u r n e , 150, 2 9 3 , 306 M a j o w i e , 2 0 1 , 210, 211, 212, 213, 2 5 9 M c K e n n a , D e n n i s , 306 M c K e n n a , Terence, 291, 306 M c L u h a n , M a r s h a l l , 112, 2 6 7 M DA, 257 M D M A , 13, 2 1 3 , 2 5 7 M e l l a a r t , J a m e s , 99, 100, 102-104, 106, 138, 292, 306 Menog, 122, 2 9 9 Mescal, the Divine Plant and Its (Klver), 245, Psychological Effects 295, 305 M e s k a l i n a , 8 , 7 1 , 2 4 3 , 2 4 4 , 247-249, 254, 259 M e t a a m f e t a m i n a , 231 M e t z n e r , R a l p h , 5 , 177, 2 5 5 , 2 6 1 , 2 9 6 , 305 M i l l e r , J e a n B a k e r , 89, 2 9 2 , 3 0 6 M i d , 8, 108, 121, 137, 141-143, 154-156, 159, 188, 194, 207, 212

M K / M K - U L T R A , 252, 281 M o n d a d o r i , A r n o l d o , 119 M o n o t e i z m , 7 , 8 3 , 8 5 , 152, 1 7 1 , 1 9 3 , 2 8 2 M o n t e z u m a , 201 M o r e a u d e T o u r s , J.J., 173, 174, 2 1 8 M o r f i n a , 161, 198, 2 0 3 , 2 0 5 , 2 1 2 , 2 2 0 2 2 0 , 2 2 5 , 227, 2 9 7 Mortimer, W.G., 224, 295, 306 M o y n i h a m , M a r t i n , 264, 296, 3 0 6 Muchomor 134, 2 9 7 M u n n , Henry, 75, 291, 306 Mushrooms 306 M u s k a r y n a , 125 M u s c i m o l , 125, 126 of Language, The (Munn), czerwony. Zob. Amanita muscaria, 7, 1 2 2 , 1 2 4 , 1 2 5 - 1 2 8 , 132-

N
N a b o k o v , V l a d i m i r , 178 N a p o l e o n , 173, 187 N a t u f s k a k u l t u r a , 100, 2 9 9 N e a n d e r t a l c z y c y , 76 N e r v a l , G e r a r d d e , 173 N e u m a n n , E r i c h , 207, 3 0 7 Nicot, Jean, 213 Nicotiana Nicotiana O O a x a c a , 128, 2 3 8 , 2 4 6 , 2 5 4 , 2 5 6 Oeric, O.N., 60, 93, 94, 256, 291, 294, 307 O k r g e j G o w y E p o k a , 7 , 9 4 , 9 5 , 100, 102, 103, 2 9 2 , 2 9 8 O m a n , J . C a m p b e l l , 168, 287, 3 0 7 O p i u m , 8, 13, 142-144, 157, 167, 173176, 186, 187, 197, 198, 2 0 3 , 2 0 5 , 2 0 6 , 2 0 8 , 209, 210, 214-220, 227, 229, 2 3 0 , 234, 238, 244, 251, 268, 294, 303, 304, 308 Origin of Consciousness The in the Bicameral Mind, 291, 305 O s m o n d , H u m p h r e y , 2 5 3 , 266, 291, 2 9 3 O s s , O.T., 6 0 , 9 3 , 9 4 , 2 5 6 , 2 9 1 , 294, 3 0 7 (Jaynes), 73, rustica, tabacum, 210, 2 1 3 211, 213, 214

314

INDEKS

N A Z W

O S B

P P a n e , R o m a n o , 210 Paracelsus, 209 P C P , 210 Peganum harmala, 7, 5 8 , 121, 129, 130, 246, 300 Pejotl, 242, 243, 246, 254, 279 Periploca, 121, 123 P e r r o t , E., 2 4 6 P e r s e f o n a , 139, 146 Pfeiffer, J o h n , 9 8 , 99, 2 9 2 , 3 0 7 P h e l p s , J a n i c e K., 189, 2 9 4 , 3 0 7 P i w o , 8, 149-151, 154, 155, 157, 161, 185 P i n d a r , 152 P l i n i u s z , 156, 170, 2 0 8 P o l o , M a r c o , 172, 174 P o l y i d o s , 141, 142 P o w j , 5 4 , 151, 2 5 9 Psilocybin: The Magic Mushroom Grower's Guide ( O s s i O e r i c ) , 6 0 , 9 3 , 94, 256, 285, 294, 307 P s y l o c y b i n a , 8 , 4 1 , 4 6 - 5 0 , 5 4 , 5 5 , 59, 6 3 , 7 5 , 9 6 , 9 8 , 105, 1 2 3 - 1 2 5 , 127-130, 1 3 5 - 1 3 8 , 140, 142, 143, 151-153, 2 0 1 , 205, 238, 246, 249, 250, 255, 256, 259, 2 6 1 , 2 6 2 , 270, 2 7 2 , 274, 2 8 5 , 297, 2 9 8 , 300, 301 P s y l o c y n a , 5 5 , 59, 2 7 2 , 3 0 1 P u r c h a s , Samuel, 208 R Rauwolf z Augsbergu, 200 Rauwolfia, 200 R a y m o n d - H a m e t , M., 246 Reko, Blas Pablo, 246, 247 R e n f r e w , C o l i n , , 107, 2 9 2 , 3 0 7 Retsina, 156 Rigweda, 116, 117, 130, 1 3 2 , 140, 142 Road to Eleusis ( W a s s o n , H o f m a n n 8c R u c k ) , 7 9 , 151, 2 9 1 - 2 9 3 , 3 0 9 Rock Paintings of Tassili, The (Lajoux), 93, 94, 105, 305 R o d r i g u e z , Eloy, 37, 291 R u c k , C a r l A . P . , 132, 149, 2 9 1 - 2 9 3 , 3 0 9 Ruland, M a r t i n , 208, 308 Ruta syryjska. Zob. Peganum hermala, 58, 121, 122, 3 0 0

S S a b i n a , M a r i a , 143 S a h a r a Z a c h o d n i a , 9 1 , 101 Saturnalia, 88 S a u r , C a r l , 5 6 , 57, 2 9 1 , 3 0 8 S c h l i e m a n n , H e i n r i c h , 118 S c h u l t e s , R i c h a r d E., 8 , 239, 247, 2 5 4 , 2 5 5 , 267, 2 7 3 , 2 9 5 , 3 0 8 S c h w a r t z , M a r t i n , 1 2 1 , 130, 2 9 3 , 2 9 4 , 304 S c y t o w i e , 8 , 166, 167, 3 0 0 Search for the Tassili Frescoes, The 191, 2 9 4 , (Lhote), 92, 95, 306 Seeds of Change ( H o b h o u s e ) , 295, 304 S e m e l e , 144, 145 S e p t c h e n e s , L e C l e r c d e , 146, 2 9 3 , 3 0 3 S e r t r n e r , F r i e d r i c h , 221 S e t t e g a s t , M a r y , 1 0 0 , 104, 105, 2 9 2 , 3 0 8 S h e n - N u n g , 167 Shlain, Bruce, 251, 295, 296, 305 S i n ( N a n n a r ) , 131 S o m a . Zob. te H a o m a , 7, 116-124, 127130, 132-135, 140, 142, 151, 153, 156, 2 9 2 - 2 9 4 , 297, 2 9 9 , 3 0 3 , 3 0 9 Soma: Sophora 259 S p r u c e , R i c h a r d , 2 3 8 , 239, 245, 295, 308 S t a r o s t i n , S e r g e i , 107 S t e v e n s , Jay, 2 5 1 , 2 9 6 , 3 0 8 S t e v e n s , W a l l a c e , 1 9 3 , 194, 2 9 4 , 3 0 8 Storming Heaven 308 Stropharia 300 S z a m a n i z m , 7, 14, 23-27, 29, 3 0 , 3 2 - 3 4 , 5 5 , 69, 8 0 - 8 2 , 115, 124, 134, 139, 2 1 1 , 238, 240, 254, 256, 258, 261, 266, 275, 287, 2 8 8 , 300 Szamanizm archaiczne techniki ekstazy ( E l i a d e ) , 2 4 , 2 9 1 , 3 0 3 cubensis, 59-61, 98, 127-129, 132, 133, 1 3 6 - 1 3 8 , 142, 151, 259, 2 7 2 , (Stevens), 251, 296, Divine Mushroom 124 of Immortality ( W a s s o n ) , 123, 124, 292-294, 309 secundifolia, S p o r y s z , 8 , 5 4 , 1 4 9 - 1 5 1 , 2 0 5 , 207, 2 4 8 ,

315

P O K A R M

B O G W

Szara, Steven, 249, 296, 308

W e i r M i t c h e l l , Silas, 2 4 3 , 2 4 5 Weitlander, Robert, 247 Where the Gods Reign (Schultes), 273 W h i t e h e a d , Alfred N o r t h , 71 W i l c z a j a g o d a , 110, 2 3 7 W i l s o n , A l l a n C , 107 W i l s o n , E d w a r d O., 4 0 , 4 1 , 4 4 , 4 5 , 2 9 1 , 306, 309 W i n o , 8, 145, 150, 155-159, 161, 162, 167, 170, 199, 2 0 6 , 2 0 8 W o o d , A l e x a n d e r , 221 Wyznania Y Yag, 2 8 , 55, 2 9 1 , 3 0 3 Z Z a h n e r , R . C . , 120, 2 9 3 , 3 0 9 Zend Awesta, 122, 299 Z e u s , 8 4 , 133, 144 Z a r a t u s z t r a , 7, 120 angielskiego opiumisty (De Q u i n c e y ) , 217, 2 8 8 , 3 0 3

T
Tao, 73, 83 Tassili-n-Ajjer p a s k o w y , 9 2 - 9 4 , 9 6 , 9 9 - 1 0 1 , 103, 2 9 8 , 3 0 0 T a y l o r , B a y a r d , 175, 176, 178, 2 9 4 , 3 0 8 Telepatyna, 246, Telepatia, 242, 246 Telewizja, 232-234, 253, 278, 281 Teofrast, 208 Teonancatl, 2 4 6 , 247, 2 9 5 , 307, 3 0 8 Theobroma 200 T h i a r u b r i n a - A , 37, 3 0 8 T h o m p s o n , H u n t e r S., 178 T i - n - T o r h a , 100 T o w e r s N e i l , 37, 291 Trebach, A r n o l d , 280, 281, 294, 296, 308 T r y p t a m i n o w e h a l u c y n o g e n y , 55, 59, 2 7 6 , 301 Turbina corymbosa, 259 T y t o , 8, 3 6 , 166, 173, 176, 189, 2 0 3 2 0 5 , 2 0 9 - 2 1 5 , 217, 219, 2 2 0 , 2 2 2 , 227, 282, 284 U U m m ez Zuweitina (jaskinia), 99 V V i l l a n o v a , A r n o l d u s d e , 158, 159 Vin M a r i a n i , 226 V i n c a , 135 Virola, 124, 2 7 3 W W a d d i n g t o n , C . H . , 80, 292, 308 Wallace, Alfred Russel, 238, 295, 308 Wassn, Henry, 246, 247 W a s s o n , R . G o r d o n , 7 , 79, 8 1 , 8 2 , 122125, 127-129, 132, 133, 142, 148-151, 2 4 9 , 2 5 0 , 2 5 6 , 259, 267, 291-293, 297, 298, 303, 309 W a s s o n , V a l e n t i n a , 7, 122, 148, 2 4 9 , 259, 267, 297, 2 9 8 W e d y , 8 2 , 116, 117, 119-122, 127, 1 2 8 , 130, 134, 135 W e i e r , J o h a n n u s , 110, 174 cacao. Zob. te C z e k o l a d a ,

316