Sumer, Sumerowie i Mitologia Sumeryjska

PDF wygenerowany przy uyciu narzdzi open source mwlib. Zobacz http://code.pediapress.com/ aby uzyska wicej informacji. PDF generated at: Mon, 17 Jan 2011 01:06:26 UTC

Tre
Artykuy
I
Sumer Sumerowie 1 1 6 8 Mitologia sumeryjska Anu Enlil Enki Nanna (bg) Anat Dumuzi (bg) Isztar Anunnaki 8 10 11 12 13 14 14 16 18 19 Potop 19

II

III

Przypisy
rda i autorzy artykuu rda, licencje i autorzy grafik 38 39

Licencje artykuu
Licencja 40

I
Sumer
Sumer (Szumer, Sumeria; sum. Ki-en-gir, hebr. Szinar [1] [2] - por. Gen 10:10) staroytna kraina leca w poudniowej czci Mezopotamii (dzisiaj poudniowy Irak). Zamieszkiwali j Sumerowie. Sumerowie stworzyli wysoko rozwinit cywilizacj, uznawan za kolebk kultur Bliskiego Wschodu i Europy. Wybudowali na terenie Mezopotamii szereg miast, z ktrych najwiksze to: Eridu, Ur, Lagasz, Umma, Uruk, Kisz, Sippar. Sumerowie prowadzili osiady tryb ycia. Trudnili si gwnie hodowl, rolnictwem i rzemiosem. Nie utworzyli jednak scentralizowanego pastwa, a jedynie system miast-pastw. Kade miasto-pastwo posiadao swojego krla, zarazem najwyszego kapana, w ktrego rkach spoczywaa wadza religijna, administracyjna, jak rwnie militarna.

Historia Sumeru
Pochodzenie Sumerw stanowi dla nauki zagadk. Jedynie nieliczne dane umoliwiaj wnioskowanie w tej kwestii. Wedle poda sumeryjskich twrcy cywilizacji mezopotamskiej przybyli drog morsk do poudniowego Midzyrzecza i osiedlili si nad Zatok Persk. Moliwe, e przybyli tu z gr Zagros. Cz jzykoznawcw skania si nawet widzie kolebk Sumerw w Tybecie, Azji Poudniowo-Wschodniej lub nawet na Malajach, udowadniajc rzekome pokrewiestwo jzyka Sumerw z jzykami ludw dzi zamieszkujcych te obszary. Jzyk Sumerw nie wykazuje jednak tak naprawd adnych podobiestw z innymi jzykami. Jego geneza (podobnie jak caego ludu) jest cakowicie nieznana. Mimo tych niewiadomych mona jednak postawi tez, i twrcami kultury Ubajd, Uruk i pierwszymi mieszkacami dolnego biegu Tygrysu i Eufratu byli przynajmniej po czci Sumerowie. Ostatnio coraz bardziej doszukuje si korzeni Sumerw z powstaniem kultury Indusu. Istniej rwnie teorie powizane z wierzeniami sumeryjskimi, jakoby twrcami kultury Sumeru jak i caej ludzkoci byy istoty pozaziemskie. Oprcz antropologii Sumerw nieznana jest rwnie ich infiltracja z pierwotnymi Semitami. Najprawdopodobniej przybysze pokojowo zasymilowali si z gospodarzami, a dziki znacznie wyszemu stopniowi kultury, atwo osignli przewag w dolnej Mezopotamii (zwanej przez Semitw Sumerem).

Okres Uruk (4300-3100 p.n.e.)

Sumerowie pojawiaj si w poudniowej Mezopotamii i rozpoczynaj budow kanaw oraz osuszanie rozlewisk w delcie Tygrysu i Eufratu. Powstaj pierwsze miasta, z ktrych najwikszym byo Uruk, majce okoo 10 tysicy mieszkacw. Okoo 3400 roku p.n.e. pojawio si pismo obrazkowe, a pod koniec IV tysiclecia p.n.e. brz. W pocztkowo zdominowanych przez rolnikw miastach pojawiao si coraz wicej rzemielnikw. Rozwija si handel.

Okres Demdet Nasr (3100-2900 p.n.e.)

Okres ten jest w prostej linii kontynuacj poprzedniego, a jego wyodrbnienie jest czysto arbitralne, oparte na niewielkich rnicach w stylu i jakoci, m.in. w rozplanowaniu wity, dekoracjach cian; jedynie w rzebie mona zauway wiksze rnice w stosunku do okresu Uruk, gwnie w zakresie jej wikszego rozwoju. Szerzej na ten temat w artykule Demdet Nasr. Sumerowie stworzyli pierwsze w wiecie formy pastwowoci. Kade ich miasto byo oddzielnym, niezalenym pastwem. Kade miao wasnego wadc. Spoeczestwo ich miao hierarchi i podzia rl. Jedni uprawiali ziemi,

Sumer czy budowali; inni rzdzili. Sumerowie zbudowali sztuczne kanay, ktre nawadniay suche tereny. Teraz rolnicy mogli uprawia ziemi tam, gdzie kiedy nie byo to moliwe. Sumerowie znali pismo. Pisali na glinianych tabliczkach o powierzchni najczciej 25 centymetrw kwadratowych. Znaki wyciskali w glinie za pomoc rylca. Pismo Sumerw byo obrazkowe, to znaczy kady znak by ideogramem oznacza cay wyraz. Pisane wwczas teksty miay przede wszystkim charakter praktyczny. Spisywano ywy inwentarz i narzdzia rolne, pisemnie ustalano podzia produktw rolnych i wytworw rzemiosa. Zapisywano liczby: kreski oznaczay jednoci, a koa dziesitki. Pisano rwnie listy. List dostarcza posaniec i odczytywa go, adresatowi. Zdarzao si, e na jednej tabliczce pisano kilka listw do rnych osb. List zaczyna si sowami: "Mw do tego a tego: oto co rzecze ten a ten." Religia Sumerw bya politeistyczna. Bogw widzieli w siach przyrody, czyli upersonifikowali je. Wierzyli, e bogowie tworz arystokracj Wszechwiata, a ludzie s niewolnikami pracujcymi dla nich. Sumerowie nieustannie byli nkani najazdami nomadw z zachodniej pustyni. Mniej wicej w tym okresie, na pnoc od Sumeru nad Tygrysem osiady plemiona koczownicze mwice w jzyku semickim. Wybudowali miasto Aszur, dajc pocztek pastwu asyryjskiemu. Jednak sabsza Asyria pozostawaa pod wpywem Sumeru. J. Laessoe "Ludy Asyrii", Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Wrocaw 1972

Okres wczesnodynastyczny (ok. 2900-2350 p.n.e.)

Okres wczesnodynastyczny w historii Sumeru podzieli moemy waciwie na trzy czci. O ile o pierwszym i drugim wiemy niewiele, to trzecia cz tego okresu jest nam znana cakiem dobrze dziki licznym inskrypcjom krlewskim. Opis historii tego okresu moemy zacz waciwie od pierwszego, historycznie potwierdzonego wadcy jakim by Enmebaragesi (ok. 2700 r. p.n.e.), wadca Kisz. Powszechnie uznaje si go zaoycielem I Dynastii z Kisz. Wszystkie dostpne rda potwierdzaj dominujc rol Kisz w wiecie Sumeryjskim w III tysicleciu przed Chrystusem. Warto wspomnie i pochodzi on z pierwszego, sabo znanego nam okresu. Enmebaragesi kontrolowa Nippur, ktre byo powszechnie uwaane za stolic wszystkich Sumerw ze wzgldu na liczne obiekty religijne znajdujce si w tym miecie takie jak witynia gwnego boga Sumerw Enlila. Ten kto kontrolowa Kisz, kontrolowa cay Sumer. Enme-baragesi toczy zwyciskie wojny z Elamem, jednak nie wiemy (z powodu niewielu inskrypcji) czy si tylko broni, czy wystpowa w roli agresora. Drugim gwnym orodkiem politycznym wczesnego Sumeru byo miasto Uruk. Rzdzia wtedy tam I Dynastia z Uruk a zdecydowanie jej najwspanialszym przedstawicielem by niejaki Gilgamesz. By to wadca ktry prowadzi liczne wojny z wspomnianym wyej miastem Kisz. Pokona syna Enmebaragesi o imieniu Agga. Jednoczenie przej kontrol nad Nippur przez co Uruk uroso w randze politycznej. Jednoczenie pokonanie Kisz spowodowao zatrzymanie ekspansji tego miasta. Mimo tego zwycistwa nie moemy mwi o jakiejkolwiek stabilizacji politycznej w tym okresie. Historycy argumentuj ten fakt tym, i wikszo pastw-miast budowao w tym czasie potne mury obronne. wiadczyo to o zagroeniu ze strony ssiadw lub barbarzyskich (cho w tym okresie nie znano jeszcze takiego sowa) ludach pnocy. W tym momencie koczy si sabo znajoma nam historia I i II czci okresu wczesnodynastycznego. Histori tego okresu warto zacz od miasta Lagasz, ktre doszo do swej potgi dziki dynastii Ur-Nansze. Naley doda tutaj, i Lagasz waciwie przez cay czas swego istnienia toczyo liczne boje z miastem Umma. Tematem sporw byy zapewne yzne gleby przygraniczne. Wprawdzie nie pierwszym ale najwybitniejszym przedstawicielem dynastii Ur-Nansze by niejaki Eanatum (ok. 2450 r. p.n.e.). Nie tylko rozgromi on Umm, ale podporzdkowa sobie wikszo terenw Sumeru nie wyczajc Nippur i samego Kisz. Jego wojska dotar nawet pod Marii. Z niewiadomych przyczyn (prawdopodobnie z powodu mierci wadcy) imperium Eanatuma rozpado si a rol hegemona sumeryjskiego przej przedstawiciel I dynastii z Ur Mesannepadda. Niestety jednak, ale ju w tym okresie moemy mwi o osabieniu kadej wadzy, za spraw umacniania si semickich ludw Akadw.

Sumer Prawdopodobnie fala najazdw tego ludu wstrzsna tamtejszymi strukturami pastwowymi. To oczywiste i bezporednie zagroenie zmusio wadcw poszczeglnych miast do zawarcia sojuszw. Zrobili to po raz pierwszy (w historii wiata) krlowie Entemena z Lagasz oraz Lugal-kinisze-dudu z Ur. Nie by to jednak zwyky sojusz militarny. Porozumienie to dzielio strefy wpyww oraz potwierdzao wzajemn pomoc wobec kadego agresora zewntrznego. Okoo 2370 r. p.n.e. hegemona Sumeru przej Ummyjski wadca Lugalzagesi (ok. 2375-2350 r. p.n.e.), ktry za wszelk cen chcia pokona odwiecznego wroga jakim by Lagasz rzdzone przez Urukagin. Mia jednak rwnie inny cel, znacznie ambitniejszy. Chcia zjednoczy wszystkie miasta Sumeru (pod wodz Ummy) by przeciwstawi si nowemu wrogowi jakim byli Akadowie. Niestety dozna katastrofalnej klski i ugi si pod naporem wojsk Akadysjkich Sargona. Zwycistwo Sargona Akadyjskiego (2350-2210 r. p.n.e.) byo cakowite. Lugalzagesi skoczy w pohabieniu, uwizany do bram wityni Enlila w Nippur. Zdobyte zostay Uruk, Ur, Lagasz, Umma a ich mury zniszczone. Inne miasta zapewne podday si bez walki. Stolic przeniesiono do nowo utworzonego miasta Akad, a Sumer od tego momentu sta si Sumero-Akadem. W ten sposb zakoczy si okres wczesnodynastyczny a rozpocz okres staroakadyjski.

Okres staroakadyjski i gutejski (2350-2120 p.n.e.)

Okres staroakadyjski (2350-2210 p.n.e.) Sargon po podbiciu Sumeru stworzy wielkie imperium, ktre rozcigao si od Zatoki Perskiej po pnocn Mezopotami. Mimo do rozpowszechnionej propagandzie, ktra ukazywaa go jako wielkiego, sprawiedliwego i miujcego pokj wadc, podbite tereny sumeryjskie tylko czekay na zrzucenie jarzma tyrana. Po jego mierci wadz przejli dwaj synowie Sargona Akadyjskiego o imionach Rimusza i Manisztusu. Jednak ich panowanie tylko kompromitowao pierwszego krla Sumero Akadu. Stracili wikszo dziedzictwa ojca za spraw licznych buntw miast sumeryjskich. Najpierw Rimusza utraci liczne tereny pnocne imperium, a po wstpieniu na tron jego brata, czyli Man-isztusu, odczy si rwnie podbity za Sargona Elam. Odrodzenia imperium dokona wnuk Sargona Akadyjskiego o imieniu Naram-Sin (2270-2235 r. p.n.e.). Jego panowaniu przypisywany jest wielki bunt, ktry wybuch w poudniowym Sumerze. Zbuntoway si prawie wszystkie miasta pod przywdztwem krla Uruk, jakim by w tym okresie Mamor-girida oraz krla Kisz noszcy imi Iphur-Kisz. Walki trway kilka lat, ale bunt stumiono. Naram-sin nie tylko ponownie podporzdkowa sobie tereny buntownicze, ale zdoby rwnie wany rejon jakim by Chabur. Ju za panowania Naram-sina powanym zagroeniem stay si ludy Gutejczykw i Lulubejw z gr Zagros, ktre pustoszyy pnocne tereny Sumero-Akadu. Mimo wielu zwycistw wielkiego wadcy, liczne bitwy zostay nierozstrzygnite i byy to pierwsze przejawy schyku pastwa. Wadz po Naram-sinie przej Szar-kali-szarri, ktry utrzyma tereny imperium tylko na pocztku swego panowania. Atakowany ze wszystkich stron przez Elamitw, koczownicze plemiona Amorytw oraz ludy Zagrosu, Gutejczykw i Lulubajw uleg potdze wroga a kraj pogry si w ruinie na blisko 100 lat. Miao to miejsce w roku 2210 p.n.e. Okres gutejski (2210-2120 p.n.e.) Okres gutejski to prawdziwe ciemne wieki w historii Sumero-Akadu. Wadz objli gwnie Gutejczycy i Lulubajowie, zachowujc typowo koczowniczy, lub pkoczowniczy tryb ycia. Zadowalali si gwnie daninami oraz upami ktre zdobywali podczas regularnych najazdw na miasta byego Sumero-Akadu. Sumeryjska Lista Krlw wspomina o 21 krlach barbarzyskich. Najszybciej odrodzio si miasto Lagasz, dziki swemu trudno dostpnemu pooeniu. Prawdopodobnie nigdy nie zaznao obecnoci Gutejczykw na swym terytorium. W poowie XXII w. p.n.e. do wadzy dosza tam lokalna II dynastia ktrej najwspanialszym przedstawicielem by niejaki Gudea (2144-2124 r. p.n.e.). Uzna on zwierzchnictwo Gutejczykw i za ich zgod zjednoczy poudniowy Sumer w tym Uruk, Ur, Eridu, Lars i Zabalam. Doprowadzi do rozkwitu gospodarczego podlegych mu terytoriw. Jego panowanie byo pierwszym przejawem "renesansu sumeryjskiego". Jednak to nie on ostatecznie wypdzi wrogie

Sumer ludy. Zrobi to Utuhengal, krl uniezalenionego Uruk, zaoyciel i jedyny przedstawiciel IV dynastii. Zebra wielk armi i stopniowo wypdza barbarzycw z Sumero-Akadu a do ostatecznego zwycistwa.

Okres neosumeryjski (2120-2005 p.n.e.)

W roku 2113 p.n.e. wadca z Uruk zosta obalony przez swojego gubernatora z Ur, niejakiego Urnammu, ktry nastpnie, gwnie drog dyplomatyczn, podporzdkowa sobie cay Sumero-Akad. Oficjalnym bogiem pastwa sta si bg ksiyca Suena. Odbudowano struktury administracyjne oraz system irygacyjny i prawo. Posta tego krla musiaa by bardzo istotna w czasach gutejskich, gdy dopiero w jego czasach sporzdzono pierwsz wersj Sumeryjskiej listy krlw jako programowego tekstu ideologicznego. Nie wiele wiemy o podbojach Ur-Nammu. Jednak pewne jest, e pokona Utuhengala oraz gwnego rywala, jakim by Nam-hani z Lagasz. Podporzdkowa sobie cay Sumero-Akad oraz przej wpywy i kontakty handlowe po nastpcach Gudei. Jednak prawdziwym twrc potgi III dynastii z Ur by Szulgi (2095-2048 r. p.n.e.). Podbi on ca Mezopotami oraz Elam. Dotar nawet do Zatoki Perskiej. Doprowadzi do perfekcji system zarzdzania prowincjami i ziemi. Rdzeniem pastwa by Sumer-Akad, a na terenach prowincji rzdzili namiestnicy (ensi) w imieniu krla. Armi dowodzili dostojnicy wojskowi (szagina). Za panowania Ur-Nammu pastwo uroso do roli wielkiego imperium, jednak ju jego nastpcy borykali si z wielkimi problemami, takimi jak rozwizo i kosztowno systemu administracyjnego. Do tego ogromnym problemem stao si utrzymanie odlegych prowincji, w ktrych lokalni namiestnicy uzurpowali sobie wadz starajc si odczy od rdzenia pastwa. Prawdziwym problemem jednak byy koczownicze ludy Amorytw, Hurytw i Elamitw regularnie atakujcych prowincje imperium. Katastrofalne apogeum osignito za panowania Ibbisina (2029-2005 r. p.n.e.). Ju na pocztku jego rzdw amoryccy najedcy przerwali gwny pas umocnie zwany "murem przeciw Amorytom" wdzierajc si do samego Sumero-Akadu. Chciano utrzyma wadz nadajc najedcom liczne tytuy z namiestnikami prowincji wcznie. Niestety nic to nie dao i barbarzyskie ludy spustoszyy wikszo miast imperium. Ostatni krl sumeryjski zosta prawdopodobnie uprowadzony, a wraz z nim w bezpowrotn przeszo odesza caa epoka w dziejach Mezopotamii. Skoczy si czas Sumerw. Wydaje si jednak, e nawet ju w tamtych czasach zdawano sobie spraw z dokonujcego si przeomu. wiadczy o tym spisany nieco pniej "Lament nad upadkiem Ur". Przemiany polityczne nie spowodoway upadku kulturalnego oraz ekonomicznego. Amoryci, w odrnieniu od barbarzycw z okresu gutejskiego, szybko zasymilowali si z ludnoci podbitego imperium. Przejli ich jzyk, pismo a wymieszawszy kultur sumeryjsk ze swoj przyczynili si do jej rozkwitu.

Okres starobabiloski (2005-1595 p.n.e.)

Po upadku Ur nastpi okres ostrej rywalizacji midzy pozostaymi miastami. W tym czasie w wielu sumeryjskich miastach dominowali Semici (np. Amoryci), a jzyk sumeryjski powoli stawa si jzykiem martwym i w roku 1800 p.n.e. by uywany ju tylko w literaturze i administracji. Pocztkowo najsilniejszym miastem byo sumeryjskie Isin, ktre opanowao Akad, a w roku 1931 p.n.e. wypdzio Elamitw z Ur. Jednak pod koniec XX w. p.n.e. na czoo wysuno si miasto Larsa i na przeomie XIX i XVIII w. p.n.e. ostatecznie podbio Isin. W roku 1763 p.n.e. potga Larsy zostaa zniszczona przez Hammurabiego amoryckiego wadc akadyjskiego Babilonu. Dwadziecia jeden lat pniej w Larsie wybucha rebelia przeciwko wadzy Babilonu. Po piciu latach walk mieszkacy Sumeru ulegli synowi Hammurabiego, Samsuilunowi. Na tym w zasadzie koczy si historia Sumerw. W roku 1595 p.n.e. Babilon zosta zupiony przez Hetytw, ale miasta sumeryjskie ju si nie podniosy, a sami Sumerowie roztopili wrd ludw semickich. Za potomkw Sumerw uznaj si Mad'an (tzw. Arabowie z bagien), ktrzy wci zamieszkuj mokrada w delcie Eufratu i Tygrysu.

Sumer

Gospodarka i przemiany spoeczne

W drugiej poowie IV tysiclecia nastpiy na Bliskim Wschodzie istotne przemiany w yciu ludzi, majce doprowadzi do powstania cywilizacji miejskiej. Wielu badaczy opierajc si na wynikach bada paleoklimatologicznych postuluje zmian klimatu z wilgotnego na bardziej suchy w omawianym okresie, co spowodowao ruchy ludnoci i jej grupowanie si w osiedlach. Cho ten czynnik na pewno mia due znaczenie, to jednak wydaje si, e nie byo ono decydujce. Silniejszym czynnikiem mg by autorytet religijnych sanktuariw istniejcych w tym okresie. Staway si one orodkami wyspecjalizowanego rzemiosa, a rolnicy potrzebowali przecie narzdzi pracy i ceramiki, ktrych nie mogli wytworzy wasnym sumptem. Wielu rolnikw musiao zamieszkiwa w ssiedztwie wity i oddawa jej swe plony w zamian za narzdzia pracy wytwarzane przez witynnych rzemielnikw. Z czasem kapani przejli kontrol nad gospodark i irygacj, co zapewne zwikszyo wydajno rolnictwa. Ziemi poczto uwaa za wasno bstw. Kontrola nad wsplnym wysikiem spoecznoci w dziedzinie irygacji miaa tu kluczowe znaczenie, poniewa ta wana dziedzina gwarantowaa kapanom kontrol nad ludmi i zasobami ywnoci. Dolny odcinek Niziny Mezopotamskiej to region gorcy i parny, o kontynentalnym klimacie, obfitujcy w bagna i mokrada. Tylko dziki wytonej pracy ludzi nad nawadnianiem za pomoc systemu irygacyjnego tutejsze ziemie mog da bardzo wysokie plony. Tygrys i Eufrat wylewaj na przeomie kwietnia i maja, tu przed upalnym latem. Wylewy te s gwatowne, albowiem zasilaj je topniejce niegi w grach Armenii. W szybkim czasie objto wody w rzekach wzrasta omiokrotnie zalewajc niemal zupenie paski teren. Wylew nanosi ogromn ilo muu skadajcego si w wikszoci z gliny i wapna. Dziki caorocznemu nawodnieniu wod kierowano na pola, gdzie ywia roliny, a mu uynia gleb. Niestety, kanay bardzo szybko si zamulay, a parujca woda pozostawiaa na polach sl, ktra szybko uniemoliwiaa uprawy. Kada spoeczno miaa odrbny system kanaw, tam i zbiornikw zapasowych, co prowadzio do utrwalenia si podziaw politycznych (system irygacji sprzyja tworzeniu si odrbnych miast-pastw). Taki system irygacyjny by dzieem caej spoecznoci kierowanej przez przedsibiorcze i ambitne jednostki kierujce caym przedsiwziciem, czyli przez wadcw kapanw nadzorujcych jednoczenie kult i gospodark oraz administracj. Podporzdkowali sobie oni mieszkacw wiosek i pierwszych miast. Z czasem kopanie kanaw zaczo by postrzegane jako wity religijny obowizek kapanw-krlw (en), tak samo jak odbudowa wity. Wadcy poczli si uwaa za namiestnikw bstw, rzdzcych w ich imieniu (w rozumieniu Sumerw kade miasto-pastwo byo domen odpowiedniego boga zamieszkujcego miejsk wityni). Odtd kady wadca stawa si namiestnikiem boskim, a wszelkie nieposuszestwo wobec niego stanowio zbrodni i witokradztwo. Krlowi zyskali naczeln rol w spoeczestwie. Powsta w ten sposb specyficzny ustrj pastw staroytnego Wschodu. Przemiany te miay miejsce w pnym okresie Uruk. Wtedy to wskutek zmiany biegu rzek osadnictwo skoncentrowao si nad dolnym Eufratem i Tygrysem, blisko ujcia do Zatoki Perskiej. Osiedla w tym rejonie znacznie powikszyy sw powierzchni. wiadectwem due roli irygacji jest wyrane usytuowanie osad wzdu gwnych kanaw i rzek. Powstaa wyrana hierarchia osad, z dominujcymi osiedlami, ktre ju wkrtce stan si miastami.

Sumer

Przypisy
[1] K. van der Toorn, P. W. van der Horst (Jan 1990). "Nimrod before and after the Bible". The Harvard Theological Review 83 (1). [2] Zdaniem niektrych biblistw nazwa Szinar odnosi si nie do Sumeru, lecz do caej Mezopotamii lub Babilonii (czyli terenw Sumeru i Akadu). Porwnaj: Wojna "Krlw ze Wschodu" z picioma krlami Pentapolis. Uprowadzenie Lota do niewoli. W: Alfred Tschirschnitz: Dzieje ludw biblijnych. Cz. VII: Dzieje staroytnego Izraela. Warszawa: M. Sadren i S-ka, 1994, s. 179. ISBN 83-86340-00-3.

Zobacz te
bala en ensi gun mada historia staroytna mitologia sumeryjska piecz cylindryczna pismo klinowe sztuka sumeryjska i akadyjska

Sumerowie
Sumerowie (sumeryjskie Sag-gi-ga co oznacza ciemnogowi) lud nieznanego pochodzenia, posugujcy si jzykiem sumeryjskim, ktry pod koniec IV tysiclecia p.n.e. stworzy wysoko rozwinit cywilizacj w dolnej Mezopotamii (Sumer). Istnieje wiele hipotez dotyczcych lokalizacji kolebki Sumerw oraz chronologii zasiedlenia przez nich poudniowej Mezopotamii. Prawdopodobnie nastpio to w okresie Uruk lub nawet ju w okresie Ubajd. Nie prowadzili jednolitej chronologii. Za punkty odniesienia suyy im wane wydarzenia: wstpienie na tron krla (np. "w pitym roku panowania Hammurabiego, syna Sin-muballita, Babilon zaj miasto Ur i Uruk"). wane wydarzenie (trzy lata po lubie krla zawarto sojusz). kadencja eponimosa by to wany urzdnik pastwowy jak konsul rzymski, czy archont w Atenach Zestawienie dat z Mezopotamii i Europy umoliwi nam Klaudiusz Ptolemeusz, yjcy w II w. n.e. w Aleksandrii. W swym dziele o yciu Aleksandra Wielkiego zamieci tablice porwnujce wydarzenia w Grecji i na Bliskim Wschodzie. Sumerowie stworzyli kultur, ktra najsilniej oddziaywaa na terytorium caego dzisiejszego Iraku, pnocnej Syrii, poudniowo-wschodniej Turcji i poudniowo-zachodniego Iranu. Prowadzili oni osiady tryb ycia, zajmujc si upraw ziemi, hodowl byda, rybowstwem, handlem i rzemiosem. Zorganizowani byli w strukturach rodowych i plemiennych. Utworzyli pierwsze miasta-pastwa ju w ok. 3000r.p.n.e., rda mwi o dwunastu sumeryjskich miastach: Eridu, Uruk i Ur, Akszak, Adab, Larsa, Umma, Sippar, Lagasz, Nippur, Szurupak, Kisz. Miasta byy orodkami niezalenymi, toczcymi midzy sob czste wojny. Zamieszkiwali w nich gwnie rolnicy, uprawiajcy okoliczne tereny, ale take rzemielnicy, zajmujcy si garncarstwem, budownictwem, tkactwem, odlewnictwem brzu, oraz kupcy, ktrzy prowadzili wymian towarw z Syri, Palestyn, Egiptem, a nawet drog morsk z mieszkacami doliny Indusu. Centralnym miejscem miasta by kompleks witynny, w ktrym oddawano hod bogu, opiekunowi miasta. Miasta byy rozlege. W Eridu zabudowania wzniesione na 10 hektarach powierzchni zamieszkiwao prawie 2000 ludzi. W najwikszych miastach wielko populacji dochodzia do 50000 mieszkacw. Spoeczestwa miast - pastw sumeryjskich miay struktur klasow, wadz w nich sprawowa krl-kapan, za na dole drabiny spoecznej znajdowali si niewolnicy. Zatrudniano ich gwnie do budowy kanaw nawadniajcych i

Sumerowie regulacji czsto wylewajcych rzek. Wadca pocztkowo nosi trzy tytuy oznaczajcego niezalenego wadc. Z biegiem czasu zmieniy czciowo swe znaczenie. en zarezerwowany dla szanowanego wadcy. Potem uywany przez wadcw Uruk mieszkajcych w wityni. lugal krl. Noszony przez wadcw Kisz mieszkajcych w paacu. ensi ksi. Krl rzdzi z ramienia lokalnego bstwa. Mia dba o pomylno swego ludu. Przejawiao si to w budownictwie, wyprawach wojennych, kasacj dugw itp. Co pewien czas w wityni zbiera si "sd bogw" reprezentowanych przez kapanw, aby oceni wadc. Nigdy adnego nie potpiono, lecz czyniono aluzje do pewnych spraw, ktre wadca zaniedbywa. Wierzenia Sumerw oparte byy na kulcie si przyrody i bstw astralnych, a wadcy sumeryjskich pastw opierali si na radach astrologwWikipedia:Weryfikowalno i wrbitw, bez ktrych nie podejmowali powaniejszych decyzji. Panteon Sumerw by bardzo rozlegy, a jego wpywy odcisny si na wierzeniach ludw na terenie Mezopotamii przez najblisze tysiclecia. Kade gwne bstwo miao sw gwn wityni w innym miecie. Do najwaniejszych naleeli: Anu bg nieba, wadca wszechwiata, ojciec wszystkich bogw. Uruk; Enlil syn Ana, brat Enkiego, wadca powietrza. Stworzy czowieka, lecz pozostawi go samemu sobie. Nippur; Enki syn Ana, bg podziemnego oceanu, patron magii, mdroci i rzemiosa. Podobnie jak Prometeusz zaopiekowa si porzuconym czowiekiem. Eridu; Nanna bg ksiyca. Decydowa o yciu i zdrowiu. Ur; Anat bogini wojny. Ma wiele imion, gdy kade miasto chciao mie wasnego boga wojny. Jest znana jako Nin-Girsu i Ninurta; Dumuzi bg pasterzy i podziemia, m Inany; Inana bogini mioci i walki, okrelana mianem Krlowej Niebios, najwaniejsza bogini sumeryjska. Prbowaa uwie Gilgamesza, lecz zostaa odtrcona. By moe to wanie Sumerowie wynaleli pismo klinowe zoone ze znakw, odciskanych w mikkiej glinie rylcem lub trzcin o trjktnym przekroju. Jednake w obliczu odkry najnowszych zabytkw pisma klinowego w Niniwie i na obszarach Iranu, kwestia wynalezienia tego pisma przez Sumerw zostaa podwaona, ale nie wykluczona. Sumerowie zaczli te stosowa matematyk, wprowadzajc midzy innymi: szedziesitny system pomiaru czasu 24 godziny, 60 minut, 60 sekund i 360 stopni w okrgu; system miar i wag: 1 talent = 30 min, 1 mina = 60 szekli; kalendarz ksiycowy.

Zobacz te
jzyk sumeryjski mitologia sumeryjska sztuka sumeryjska i akadyjska

II
Mitologia sumeryjska
Mitologia sumeryjska to mitologia z poudniowych terenw Mezopotamii z okresu, kiedy byy pod panowaniem Sumerw. Wiele przejy z niej mitologie Akadu, Babilonii i Asyrii. Najstarsze dokumenty pochodz z miasta Uruk, w ktrym znajdowa si kompleks witynny obejmujcy posiadoci ziemskie i dwie wielkie witynie (ziggurat), jedna boga nieba Anu i druga bogini podnoci, mioci i wojny Inanny, uosobienia Wielkiej Matki. Kade z wielkich miast Sumeru stanowio orodek kultu jakiego boga, w Nippur czczono Enlila, w Eridu czczono Enkiego. Zazwyczaj gwne bstwo nazywano "Panem miasta". Utu by Panem Larsy, Nanna Panem Ur, a Ninurta Panem Lagasz. Pomniejszym bstwom stawiano otarze w wityniach gwnych bogw i niewielkie kapliczki. Kultura Sumeru przeya swj okres wietnoci midzy III a II tysicleciem p.n.e., wtedy powstay pierwsze poematy opowiadajce o bogach, najstarsze z nich s datowane na okoo 2500 p.n.e., pniejsze na okoo 1700 p.n.e. W jednym z najstarszych mitw kosmologicznych stworzycielk ycia jest bogini Nammu (pierwotne wody), ktra przez partenogenez zrodzia pierwsz par bogw: Niebo (An) i Ziemi (Ki). Oni byli rodzicami boga powietrza Enlila. Wedug innego mitu, po oddzieleniu nieba i ziemi Enlil sporzdzi motyk i zrobi ni dziur w ziemi, a z tej dziury wyrs jak rolina pierwszy czowiek. Inny mit o tej samej tematyce przypisuje stworzenie pierwszego czowieka Enkiemu i Inannie. Poniewa bogowie byli zmczeni staraniem o zapewnienie sobie poywienia, Enki wpad na pomys ulepienia z gliny czowieka, ktremu daaby ycie Bogini Matka. Tak powstali ludzie i ich zasadniczym obowizkiem jest zapewni poywienie bogom. "Gdy krlestwo boe zstpio na ziemi, rozkwito w Eridu" tym tekstem otwiera si najstarsza lista sumeryjskich krlw, wiadczy to o przekonaniu Sumerw, e wadza zstpia z nieba i przez niebo jest usankcjonowana. Pierwszy krl Alilim panowa 28800 lat, a drugi Alagar 36000 lat, co przypomina dugowieczno Adama i jego potomkw w Starym Testamencie. Ta dugowieczno wadcw Sumeru koczy si wraz z potopem. Pierwsza triada najwaniejszych bogw obejmowaa: Anu, Enlila i Enki. Druga triada bogw astralnych skadaa si z: Nanny (Ksiyca), Utu (Soca) i Inanny bogini gwiazdy Wenus. Obok ziemi istnia jeszcze raj Dilmun, w ktrym nikt nie chorowa i nie umiera, oraz wiat podziemny Kur, w ktrym krlowaa starsza siostra Inanny Ereszkigal. Najwaniejszym witem religijnym Sumeru, byo wito Nowego Roku (a-ki-til), obchodzone przez Babiloczykw (akitu). Po czci mitologia sumeryjska jest znana z eposu o Gilgameszu i poematu kosmogonicznego Enuma Elisz.

Mitologia sumeryjska

Panteon bstw
Do waniejszych bstw zaliczaj si: Anu (An) bg nieba Abzu (Apsu) ocean sodkich wd Dumuzi (Tammuz) bg wiosny i urodzaju, opiekun pasterzy, kochanek Isztar Enki bg sodkich wd, czczony w Eridu Enlil bg powietrza, ojciec Nanna Ereszkigal bogini mierci i wiata podziemnego, siostra Isztar Inanna bogini mioci i wojny, czczona gwnie w Uruk, utosamiana z babilosko-asyryjsk Isztar Iszkur bg burzy Ki (Uras)- ziemia Nammu bogini pierwotnego morza Nanna (Enzu) bg ksiyca, syn Enlila i Ninlil, ojciec Utu Ningal ona Nanna Ninhursag bogini matka, symbol ycia i podnoci ziemi Ninlil ona Enlila, matka Nanna Nintur opiekunka ciarnych kobiet

Tiamat bogini sonego oceanu, matka bogw Utu bg soca, syn Nanna Asag

rda
(dla wymienionych bstw) M. Leach Leksykon bstw, wyd Atena, 1992 Pozna, ISBN 83-85414-30-4 K. McLeich Leksykon mitw i legend wiata wyd. Ksika i Wiedza, Warszawa 2001 ISBN 83-05-13168-8

Zobacz te
Akitu

Anu

10

Anu
Anu (sum. An, akad. Anu, Anum) - w mitologii mezopotamskiej "Bg-Niebo", "ojciec wszystkich bogw", "krl Anunnakw", bg stojcy formalnie na czele panteonu sumeryjskiego i babiloskiego, tworzcy wraz ze swym synem Enlilem "Panem Powietrza" i Enkim "Panem Ziemi" wielk trjc bogw. By pierwsz si sprawcz w dziele stworzenia. Uwaany za potomka boga Urasza, a pniej z nim identyfikowany. Jego on bya bogini ziemi, rwnie o imieniu Urasz. W pniejszej tradycji oeniony zosta z bogini Ki. Jako babiloski bg ma za on bogini Antu. Jego imi pisano za pomoc znaku klinowego w ksztacie gwiazdy, ktry oznacza zarwno niebo (sum. AN), jak i boga (sum. DINGIR, akad. ilu). Pan wszystkich bogw rozsdza ich ktnie, a jego wyroki s nieodwoalne; niewiele obchodz go jednak sprawy ludzkie. Majestatyczny, szanowany, ale zajmujcy najwysz sfer nieba pozostaje zawsze kim dalekim i w gruncie rzeczy dosy niewyranym. W trzech niebach, umieszczonych jedno nad drugim, zajmuje on najwysze. W sztuce by przedstawiany bardzo rzadko, jeli w ogle. Jego gwna witynia E-anna znajdowaa si w miecie Uruk. W Aszur dzieli witynie E-sza-an (Dom plan podwjnej wityni bogw Anu i Adada w miecie Aszur - rodek niebios) z bogiem burzy Adadem. Z kolei Hammurabi odnowi babilosk witynie E-tur-kalam-ma (Dom - obora kraju) powicona rwnie boginiom Isztar I Nanai. Renesans kultu Anu, mao popularnego w okresie nowobabiloskim, nastpi za panowania perskiego w V wieku przed Chrystusem. Okupacyjne wadze perskie traktoway kult Anu jako przeciwwag dla kultu bogini Isztar, gwnej patronki Uruk, ktrej kapani mieli powizania z buntami antyperskimi, jakie wybuchay w pnocnej

plan okrgu witynnego boga Anu w Uruk

Anu Babilonii za panowania Kserksesa. Dziaania wadz perskich spotkay si jednak z pozytywnym odzewem intelektualnych krgw w Uruk, dcych do powrotu do korzeni, dziki czemu kult Anu przetrwa take upadek Achemenidw. Dobudowano wwczas nowy ziggurat (najwikszy w Mezopotamii) do jego wityni Bit Re w Uruk. Za panowania Seleucydw Anu zdetronizowa Marduka na czele panteonu w poudniowej Mezopotamii, aczkolwiek nie doszo do podwaenia pozycji Marduka w samym Babilonie. Kult Anu zanik za panowania partyjskiej dynastii Arsacydw, kiedy ziggurat w Uruk zamieniono na obiekt militarny. "Drog Anu" nazywano poziomy pas horyzontu, rozcigajcy si midzy 30 nad i 30 pod rwnikiem, znajdujcy si midzy "Drog Enlila" a "Drog Enkiego". Imi O'n wystpujce w komiksie Szninkiel to znieksztacona wersja imienia Anu.

11

Enlil
Enlil (sum. - den-lil2, tum. "Pan Wiatru/Powietrza" ) w mitologii mezopotamskiej bg stojcy (jako nastpca Anu) faktycznie na czele panteonu sumeryjskiego i babiloskiego; syn Ziemi (Ki) i Nieba (Anu), maonek Ninlil, ojciec Nanny, Nergala, Ningirsu, Ninurty i Nisaby; gwnym orodkiem jego kultu bya witynia Ekur w miecie Nippur; razem z Anu i Enkim tworzy trjc wielkich bogw. Wedug jednego z mitw, Enlil stworzy pierwszego czowieka wykopujc motyk dziur w ziemi, z ktrej czowiek wyrs jak rolina. Inny mit opowiada, jak Enlil rozdziela swych rodzicw: Niebo (Anu) zostaje podniesiony w gr, a Matka Ziemia (Ki) pozostaje przy jego boku. Przyjazny w stosunku do ludzi, jednak potrafi by rwnie okrutny zsyajc na ludzko plagi. Nosi na gowie koron z rogami, ktra bya symbolem jego siy.

Bibliografia
Marek Stpie: Kodeks Hammurabiego. Warszawa: ALFA, 2000, s. 150.

Enki

12

Enki
Enki w mitologii sumeryjskiej (Ea w mitologii babiloskiej) bg sodkich wd, bg mdroci, stwrca czowieka, czczony w Eridu. Razem z bogiem nieba Anu i bogiem Enlilem tworzy wielk triad gwnych bstw. Jego on bya Damgalnuna bogini ziemi, natomiast crka Ninkasi bya bogini piwa. Wedug sumeryjskiego mitu Enki organizator wiata Enki pod postaci byka zapeni swoim nasieniem rzek Tygrys i przydzieli pomniejszym bogom ich role oraz powierzy opiek nad Ziemi bogu soca Utu. Ea mia te stworzy mdrca Adap.

Bibliografia
Praca zbiorowa, Mitologie wiata Ludy Mezopotamii, New Media Concept sp. z o.o., 2007, ss. 38-39, ISBN 978-83-89840-14-1.

Bg Enki

Nanna (bg)

13

Nanna (bg)
Nanna, Nannar sumeryjski bg Ksiyca. Nazywany te by Suen, Zuen (akad. Sin). Inne imiona: Aszimbabar, Namrasit, Inbu. Jego imi zapisywano rwnie liczb trzydzieci (tyle jest dni w miesicu ksiycowym). By synem Enlila i Ninlil. Jego on zostaa Ningal (Nikkal), z ktr mia dzieci: Utu (Szamasza) i Inann (Isztar). Gwnym miejscem kultu Nanny bya witynia E-hulhul (Dom radoci) w miecie Harran (dzisiejsza Turcja). Inne witynie zlokalizowane byy w Ur, Borsippie, Uruku, Aszur, Babilonie, Agade, Kalchu i Larsie, a take w oazie Tema na Pwyspie Arabskim.. W Ur kapanki tego boga byy wybierane spord rodziny krlewskiej, najsynniejsz kapank bya Enheduanna, poetka, crka Sargona Wielkiego. Babiloski krl Nabonid (555-539 p.n.e.) dy do wyniesienia boga Sina na gwnego boga panteonu, co spotkao si z oporem kapanw Marduka w Babilonie. Kult tego boga by ywy a do 382, kiedy cesarz Teodozjusz I Wielki rozkaza zburzy wityni w Harranie. Kult Nanny popularny by wrd mezopotamskich kupcw, ktrych karawany chtniej podroway w nocy przy blasku ksiyca ni w palcym wietle soca[1] . Symbol: sierp Ksiyca w pozycji lecej lub barka, ktr podrowa po nocnym niebie. Zwierz: byk lub lew-smok.

Przypisy
[1] Z Ur do Kanaanu (http:/ / www. luteranie. pl/ www/ biblioteka/ dbiblia/ st/ tschirschnitz4. htm). W: Alfred Tschirschnitz: Dzieje ludw biblijnych. Wyd. I. Cz. VII: Dzieje staroytnego Izraela. Warszawa: M. Sadren i S-ka, 1994, s. 170. ISBN 83-86340-00-3.

Bibliografia
1. Praca zbiorowa: Mitologie wiata Ludy Mezopotamii. New Media Concept sp. z o.o., 2007, ss. 50-51. ISBN 978-83-86840-14-1. (pol.)

Anat

14

Anat
Anat (gr. , fenic. , ugar. ) - Kananejska bogini, siostra i rwnoczenie ukochana Baala, pomimo to czsto tytuowana dziewic. W jednym z aspektw swej osobowoci jawi si nam jako zmysowa bogini mioci i podnoci, w innym - jako budzca groz wojowniczka. Wedug tekstw z Ugarit posiadaa zdolno wprowadzania si w sza bojowy, podczas ktrego w bitwach cinaa gowy "jak kosy" i caa zbryzgana krwi zawieszaa sobie odrbane rce pozabijanych wrogw wok pasa a ich gowy na swoich plecach. Z owego szau zabijania nieatwo byo si jej potem wyprowadzi. Pomoc Anat odegraa znaczn rol w zakoczonych sukcesem staraniach Baala, syna Dagona o uzyskanie dominujcej pozycji pord bogw. Dziki jej perswazjom a nawet grobom najwyszy bg El zdecydowa si przekaza wadz Baalowi, pomijajc przy tym wasne dzieci. Kiedy Baal ponis mier z rki swego wroga - boga Mot, Anat okrutnie rozprawia si z jego zabjc a nastpnie doprowadzia do powstania z martwych swojego ukochanego. W sztuce zwykle przedstawiano j nag, z symbolami podnoci - kwiatami lilii lub wami w rkach, czsto jadc na koniu. W czasie obrzdw ku czci Anat nierzadko skadano w ofierze mae dzieci.
Anat w hieroglifach

Kult Anat, podobnie jak kult bogini Astarte rozpowszechni si take w Egipcie od czasw Nowego Pastwa. Jako crka Re i wojowniczka posiadaa witynie w Tanis - rammesydzkiej stolicy we wschodniej Delcie Nilu.

Dumuzi (bg)
Dumuzi, Tammuz, Tamuz w mitologii mezopotamskiej bg-pasterz, maonek bogini Isztar (Inanny), skazany przez ni na pobyt w wiecie podziemnym. Czczony te jako bg wegetacji.

Opis
Dumuzi jako bstwo przyrody, wegetacji i plonw czczono pierwotnie w Babilonie a nastpnie w innych krajach staroytnej Mezopotamii. Jego symbolem bya mistyczna litera tau, ktra z czasem przeksztacia si w krzy. Tammuz przedstawiany by rwnie z kosami w rkach lub na ramionach. Co roku pod koniec niw schodzi do podziemi, by mc si ponownie powrci wraz z budzc si do ycia przyrod. Pod koniec niw, z ostatnich kosw, pleciono wachlarze albo koszyki. Miao to by symboliczne schronienie dla boga przed nastpnymi zbiorami. Pochodne tej tradycji przetrway do dzi wszdzie tam gdzie uprawia si zboa. Stary Testament wspomina o kulcie tego boga w czasach odstpienia Izraela od kultu Jahwe (Ksiga Ezechiela 8:13, 14). Tammuz utosamiany jest z egipskim Ozyrysem oraz grecko-rzymskimi Attisem, Adonisem, Bachusem i/lub persko(irasko)-indyjsko-rzymskim Mitr. Jego siostr bya Belet-seri, a za on przypisuje si mu bogini Isztar (Inann).

Dumuzi (bg)

15

Dumuzi i Inanna
Pewnego dnia Inanna zdecydowaa si zstpi do Kur-nu-gi-a, "Krainy bez powrotu", gdzie wadaa jej mroczna siostra Ereszkigal. Zawsze dna wadzy bogini zapragna obj swoim panowaniem rwnie to pospne, jaowe miejsce. Ubraa si w swe najlepsze szaty, woya najpikniejsze ozdoby, starannie umalowaa i wyposaona w boskie prawa me wyruszya w drog. Zdajc sobie spraw, e wyprawa do krainy zmarych jest skrajnie niebezpieczna przed odejciem nakazaa swej posance Ninszubur, by ta odprawia aobne obrzdy i prosia bogw Enlila, Nannara i Enki, by nie pozwolili umrze jej pani. Zstpujc do podziemnego wiata Inanna swoim zwyczajem zachowywaa si wadczo i wyniole, lecz wkrtce okazao si, e jest bezsilna wobec praw me Krainy bez powrotu. Przy kadej kolejnej z siedmiu bram wiodcych do Kur-nu-gi-a Inanna musiaa odda stranikom jak cz swego odzienia, a wreszcie stana naga przed obliczem Ereszkigal i siedmiu sdziw umarych. Na mocy ich decyzji bogini staa si martwym ciaem, ktre powieszono na supie. Gdy miny trzy dni i trzy noce Ninszubur zacza baga bogw o ratunek, Enlil i Nanna odrzekli jednak, e nie mona sprzeciwia si wyrokom podziemnego wiata. W kocu baganiom posanki uleg bg Enki, ktry stworzy dwie uskrzydlone, istoty Galaturra i Kurgarra. Przebiegy Enki nakaza swoim tworom, by wkrady si w aski Ereszkigal okazujc jej wspczucie w cierpieniu a wwczas ona poprzysignie speni ich yczenie. Wtedy maj zada wydania ciaa Inanny. I rzeczywicie, stao si dokadnie wedle jego sw. Galaturra i Kurgarra przystpiwszy do ciaa Inanny day jej pokarmu ycia i wody ycia, dziki czemu bogini zmartwychwstaa. Jednake gdy Inanna opucia krain mierci, wci bya eskortowana przez gromad straszliwych demonw Galla, ktre nie chciay jej opuci, pki nie wskae im nastpcy na oprnione przez siebie miejsce w Kur-nu-gi-a, gdy takie s prawa podziemnego wiata. Pierwsz osob, ktr spotkaa na swej drodze bya pogrona w aobie Ninszubura, lecz bogini ulitowaa si nad ni. Idc dalej napotykali kolejne bstwa, ubrane w aobne szaty, ale Inannie al byo wyda ich na mier. Tymczasem demony zaczynay si niecierpliwi. Bogini w eskorcie demonw wrcia do rodzinnego Uruk, gdzie odkrya, e jej maonek, Dumuzi, krl Kulab, wcale za ni nie rozpacza ani nie tskni. Wrcz przeciwnie, gdy Inanna wkroczya do paacu, wanie wesoo biesiadowa. Rozzoszczona bogini wskazaa na niego i ogosia, e odtd Dumuzi bdzie j zastpowa w Kur-nu-gi-a. Dumuzi po dwakro wyrywa si z elaznego ucisku demonw, lecz po dwakro przegrawszy, musia si uda do krainy mierci.

Bibliografia
1. Mity Sumeryjskie w tumaczeniu Krystyny Szarzyskiej, Agade, Warszawa 2000 2. Davies Norman, Europa rozprawa historyka z histori, (przek. Tabakowska Elbieta), Wydawnictwo ZNAK, Krakw 2003, ISBN 83-240-0004-6 3. Opracowanie Zbiorowe, Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1997, ISBN 83-01-11097-1

Isztar

16

Isztar
Inan(n)a (sum. dinana), Isztar (akad. ditar) - w mitologii mezopotamskiej bogini wojny i mioci, z czasem gwna i jedyna liczca si bogini panteonu mezopotamskiego; jej kult rozpowszechni si szeroko na caym obszarze staroytnego Bliskiego Wschodu - w Syrii i Fenicji (Asztarte) oraz Anatolii (Szauszka); w Babilonii czczona gwnie w Uruk w wityni E-anna ("Dom nieba"). Sumeryjskie imi bogini - "Inana" ("Inanna") - wywodzi si prawdopodobnie z domniemanego Nin-anna ("Pani Nieba") i wystpuje rwnie w formie Innin. Znak dla zapisania imienia Inany (wgar z piercieniem) znany jest ju z najstarszych tekstw pisanych. Imi Isztar (wczeniej Esztar) w jzyku akadyjskim jest spokrewnione z imieniem poudniowoarabskiego (mskiego) bstwa Attar oraz z imieniem syryjskiej bogini Astarte (biblijna Asztoret), z ktrymi to bstwami bya niewtpliwie czona. Gwne przekazy dotyczace Inany przedstawiaj j jako crk boga Ana, blisko zwizan z sumeryjskim miastem Uruk. Wedug innej tradycji bya uwaana za crk boga ksiyca Nanny (Sina) i siostr boga soca Utu (Szamasza). W odmiennych przekazach uchodzia za crk Enlila a nawet Enkiego. Siostr Inany bya bogini Ereszkigal, krlowa wiata podziemnego Kur. Jej wezyrem (posank) bya bogini Ninszubur. Inana nie ma staego maonka, ten fakt jest zwizany z tym, e jest bogini mioci cielesnej. Nawet z Dumuzim, ktry czsto jest okrelany jako jej "umiowany", cz j niejasne stosunki, a ostatecznie to ona ponosi odpowiedzialno za jego mier. Rwnie nie przypisywano jej dzieci (z jednym moliwym wyjtkiem - bogiem Szara).
tzw. "Waza Isztar" z wizerunkiem nagiej bogini w otoczeniu zwierzt (wielorona tiara na gowie jest symbolem boskoci); Larsa; pocz. II tys. p.n.e.; zbiory Luwru (AO 17000)

Wydaje si bardzo prawdopodobne, e w klasycznej postaci bogini Inanny/Isztar zsynkretyzowano pewn liczb pierwotnie niezalenych bogi lokalnych. Najwaniejsz z nich bya oczywicie Inanna z Uruk. W Uruk znajdowaa si gwna witynia Inanny (E-anna - "Dom nieba"). Jednake istniay te inne lokalne odmiany tej bogini, otoczone niezalenym kultem: Inanna z Zabalam (w pnocnej Babilonii), Inanna z Agade (szczeglnie czczona przez krlw dynastii z Agade), Inanna z Kisz oraz Isztar z Niniwy i Isztar z Arbeli w Asyrii. Inana bya rwnie po przyjacielsku czona z bogini Nanaj i wraz z ni czczona w Uruk i w Kisz. W "osobowoci" Inanny/Isztar mona wyodrbni 3 niezalene postaci (aspekty):

Isztar

17

bogini mioci cielesnej i zachowa seksualnych (jest ona szczeglnie zwizana z seksem pozamaeskim i z prostytucj - w sposb, ktry do tej pory nie zosta jeszcze w peni zbadany, pomimo uwag Herodota na ten temat. Tak zwane wite zalubiny , w ktrych uczestniczy Inana, nie nios ze sob adnych implikacji moralnych dla zwizkw mazeskich ludzi. Szsta tabliczka babiloskiego eposu o Gilgameszu, w ktrej Gilgamesz czyni wymwki bogini Isztar z powodu sposobu, w jaki traktowaa ca seri kochankw i nie chce sta si ostatnim na tej licie, jest wanym rdem informacji o tej cesze bogini Isztar, podobnie jak rne wersje poematw sumeryjskich o Inanie i jej mioci do Dumuziego). bogini wojny (rozmiowana w walce, metaforycznie okrelanej jako "plac zabawy bogini Isztar". Gwatowna i dna wadzy, staje w czasie walki u boku swoich ulubionych krlw. W jednym z poematw sumeryjskich Inana prowadzi wypraw wojenn przeciwko grze Ebih. Inny przedstawia jej podr do Eridu, aby uzyska me, a jeszcze inny - jej zejcie do wiata podziemnego. Wszystkie ukazuj denie bogini do poszerzenia wadzy. Dla Asyryjczykw bogini wojny bya zwaszcza Isztar z Arbeli). utosamienie bogini z planet Wenus ("jestem Inan wschodu soca" - mwi bogini o sobie w "Zejciu Inany do wiata podziemnego". W tej formie wystpowaa czasami pod imieniem Ninsianna. Jej transformacja w gwiazd porann jest sawiona w poemacie uoonym prawdopodobnie w okresie kasyckim). Bogini Inany dotycz take mity: "Inana i Bilulu" w ktrym Inana zmienia star kobiet Bilulu w wz skrzany, uwaajc j za winn mierci Dumuziego; "Inana i Szu-kale-tuda" - dotyczcy ogrodnika Szu-kale-tudy oraz "Gilgamesz, Enkidu i zawiaty" - w pierwszej czci tego mitu bogini Inana przesadza do Uruk wite drzewo halub, z ktrego drewna zostan pniej wykonane jej tron i ko). W sztuce Inana przedstawiana jest jako bogini-wojownik, czsto uskrzydlona, w penym uzbrojeniu, albo te otoczona nimbem z gwiazd.
detal z kudurru (steli) krla babiloskiego Meli-Szipaka, ukazujcy omioramienn gwiazd symbol bogini Isztar

terakotowa pytka z przedstawieniem Isztar; Esznunna; pocz. II tys. p.n.e.; zbiory Luwru (AO 12456)

Zwierzciem Isztar by lew, a jej symbolem gwiazda lub tarcza z gwiazd. W pewnym okresie symbolem moga by te rozeta.

zapis imienia Inanna w pimie klinowym (okres nowosumeryjski, XXI wiek p.n.e.)

Isztar

18

zapis imienia Inanna/Isztar w pimie klinowym (okres nowoasyryjski, VII wiek p.n.e.)

Bibliografia
Praca zbiorowa, Mitologie wiata Ludy Mezopotamii, New Media Concept sp. z o.o., 2007, ss. 46-47, ISBN 978-83-89840-14-1. Marek Stpie, Kodeks Hammurabiego, Wydawnictwo ALFA, Warszawa 2000, s. 153.

Zobacz te
Brama Isztar

Anunnaki
Anun(n)a, Anun(n)aki (sum. da/e4-nun-na[1] , tum. "ksice potomstwo"[2] ; akad. A/Ennak, A/Enukk[3] ) w mitologii mezopotamskiej oglna nazwa bstw jako dzieci boga Anu, zamieszkujcych niebo i ziemi; w odrnieniu od paralelnego okrelenia Igigi zwykle oznacza bstwa najstarsze i najznaczniejsze.

Przypisy
[1] D.O.Edzard obok tradycyjnego odczytu da-nun-na proponuje odczyt de4-nun-na w oparciu o pniej istniejce akadyjskie formy Ennak i Enukk; D.O.Edzard, Sumerian..., s.13. Sumeryjska piecz cylindryczna przedstawiajca Anunnaki

[2] tumaczenie w oparciu o dane zawarte w: John A. Halloran, Sumerian Lexicon (http:/ / www. sumerian. org/ sumerlex. htm) (dostp 23 sierpnia 2010): "a/e4" (= "potomstwo", ang. "offspring") + "nun" (= "ksi", ang. "prince") + "na" (forma tworzca genetyw/dopeniacz) = "a/e4-nun-na" ("ksice potomstwo", dos. "potomstwo ksicia") [3] D.O.Edzard proponuje zastpienie powszechnie przyjtej akadyjskiej formy A/Enunnak form A/Ennak. Na poparcie swej tezy podaje on wystpowanie skrconej formy A/Enukk, ktra powsta moga jedynie w wyniku przejcia oryginalnego -n(a)k- w -kk-, lecz nigdy -nn(a)k- w -kk-, D.O.Edzard, Sumerian..., s. 13.

Bibliografia
Dietz Otto Edzard, Sumerian Grammar, Brill Academic Publishers 2003, ISBN 90-04-12608-2 Marek Stpie, Kodeks Hammurabiego, Wydawnictwo ALFA, Warszawa 2000, s. 146, ISBN 83-7179-192-5.

Zobacz te
Igigi Anu Grigori Elohim Nefilim

19

III
Potop
Potop wystpujca w wielu dawno powstaych wierzeniach wielka powd zesana przez Boga lub bogw i obejmujca ca Ziemi. Najbardziej znana w Europie opowie o potopie pochodzi z Biblii. Istnieje wiele poda o potopie znajdujcych si w tradycji ludw ze wszystkich stale zamieszkaych kontynentw[1] [2] . Opowieci te niejednokrotnie rni si od siebie w opisie kataklizmu, ale maj i elementy wsplne.

Potop w kulturze europejskiej

W Europie znane s nastpujce podania o potopie: arkadyjskie, celtyckie, Cyganw transylwaskich, germaskie, rosyjskie, [3] rzymskie, samotrackie i walijskie .

Grecja

Potop ilustracja Gustave Dor

Potop

20

"Potop wiata". Rycina ze schrobenhausenowskiego warsztatu Carla Poellath

Potop ilustracja Adi Holzer (1975).

Mity greckie

Potop

21 Najbardziej bodaje znanym europejskim podaniem tego typu jest to pochodzce z Grecji, ktrego bohaterami s Deukalion i Pyrra. Wg tego podania krl Likaon (Lykaon), aby sprawdzi wszechwiedz bogw, nakarmi podrujcego po ziemi Zeusa ludzkim misem, a ten rozgniewany zesa na ziemi potop. Uratowali si tylko Deukalion i Pyrra, ktrzy z porady Prometeusza zbudowali sobie specjaln skrzyni. Pynli w niej przez 9 dni i przez 9 nocy, a przybili do gry Parnas w Fokidzie. Wszyscy inni ludzie zginli poza kilkoma, ktrzy schronili si w wysokich grach. Gry w Tesalii byy podzielone i cay Deukalion i Pyrra zaludniajcy ponownie Ziemi pozostay wiat poza Istmusem i Peloponezem by przykryty wod. Starsza wersja opowiedziana przez Hellanikusa okrela miejsce ldowania "arki" Deukaliona jako gr Othrys w Tesalii. Inne podanie mwi o osadzeniu na szczycie, prawdopodobnie Phouka, w Argolidzie, o pniejszej nazwie Nemea. Gdy deszcze ustay, Deukalion zoy ofiar Zeusowi. Po potopie Deukalion i Pyrra, przeraeni sw samotnoci, udali si do wyroczni bogini Temidy, ktra nakazaa rzuca im za siebie koci matki. Staruszkowie zaczli rzuca kamieniami - komi Ziemi-matki. Z kamieni rzuconych przez Deukaliona wyrastali mczyni, z kamieni za Pyrry kobiety. Inne stworzenia spodzia po obfitym deszczu sama yzna ziemia. Apollodoros z Aten podaje to jako etymologi dla greckiego laos (ludzie), ktre miao jakoby pochodzi od laas (kamie). Megaryci opowiadali, e Megaros, syn Zeusa, uciek przed powodzi Deukaliona dopywajc do szczytu gry Gerania, kierowany przez krzyk urawi[4] .

Ogyges, Ogygus Nazwa "potop ogygiaski" pochodzi std, e wystpi on w czasie Ogygesa[5] , mitycznego krla Attyki. Ogyges oznacza "pierwotny", "najwczeniejszy wit". Inni mwili, e by on zaoycielem i krlem Teb. Wada nad beockim ludem Hektenw. Jego ojcem mia by Bojotos lub Posejdon, wg mitw attyckich by ziciem Okeanosa a ojcem Eleusis. Za jego czasw wylao jezioro Kopais[6] . Potop ogygiaski pokry cay wiat i dokona tak wielkiego zniszczenia, e w kraju nie byo krlw a do panowania Kekropsa[7] . Platon w III ksidze Praw, szacowa, e potop ten wystpi 10000 lat przed jego czasami. Take w Timajosie (22) i w Kritiaszu (111-112) opisuje "wielki potop wszystkich" w czasie dziesitego millenium p.n.e. W tym ostatnim dziele dodatkowo pojawia si stwierdzenie, e "duo wielkich potopw miao miejsce w cigu dziewiciu tysicy lat" odkd Ateny i Atlantyda stay si znaczce[8] . Istnieje teoria, e powd w basenie morza Egejskiego wystpia pod koniec miocenu. Powd ta zbiega si w czasie z kocem ostatniego zlodowacenia, ktre szacuje si, e nastpio 10 000 lat temu. Poziom morza podnis si Hipotetyczna mapa wschodniego obszaru Morza rdziemnego i wtedy o 130 metrw. Mapa z prawej strony pokazuje Grecji w 10000 pne. jak ten region mg wyglda okoo 12 000 lat temu, kiedy poziom morza mg znajdowa si o 100 metrw niej ni dzisiaj. Inn greck wzmiank o potopie jest podanie o Dardanosie.

Potop

22

Irlandia
Irlandzka ksiga Lebor Gabla renn jest kompilujc podania, zmylenia i fakty "pseudohistori" Irlandii zawierajc m.in. informacje o potopie i opisujc kolonizacj Zielonej Wyspy przez potomkw Noego.

Skandynawia
Sagi[9] zawieraj mit o potopie, ktry nastpi w czasach, kiedy nie istniay jeszcze kary ani ludzie. Wedug tych mitw, synowie Borra (Odyn, Wili oraz We) postanowili zabi Ymira, swojego praojca, aby z jego krwi utworzy morza i jeziora, jednak krew (lub te zimna woda[10] ), ktra trysna gdy dokonali planowanego przez siebie czynu bya nadspodziewanie obfita i spowodowaa wielki potop, w ktrym zgino cae "Pierwsze Pokolenie Olbrzymw". Wszystkie olbrzymy uciekay w gry lub do jaski starajc si schroni przed niebezpieczestwem. Jedynie Bergelmir ("Mruczcy jak Niedwied" lub "Woajcy w Grach") syn Trudgelmera (rgelmir) a wnuk Aurgelmira lub Ymira ocala wraz z on i dziemi chronic si w statku - "ludrze" wykonanym z szuflady do przechowywania mki. Inna wersja mwi o tym, e wczogali si do dziury wydronego pnia drzewa[10] . Fale miotay nimi przez wiele dni, a w kocu dotarli do samotnej skay na rubieach wiata. Z ciaa Ymira powsta wiat, w ktrym obecnie yjemy, a z jego krwi powstay oceany[10] . Rodzina Bergelmira daa pocztek "Drugiemu Pokoleniu Olbrzymw", osiedlajc si w Jotunheimie. Od czasu tej zagady olbrzymy stay si zaciekymi nieprzyjacimi bogw[11] . Mitolog Brian Branston zwrci uwag na podobiestwo pomidzy mitem skandynawskim a wydarzeniem opisanym w anglosaskim poemacie Beowulf, ktry wedug tradycji by utosamiany z biblijnym potopem. Istnia zatem prawdopodobnie porwnywalny incydent zarwno w szerszej germaskiej mitologii jak i w mitologii anglosaskiej.

Potop w kulturze ludw azjatyckich

Bliski Wschd
Wersja sumeryjska Sumeryjska wersja opowieci o potopie zachowaa si na czterech fragmentach jednej uszkodzonej tabliczki[12] . Ocalaa jedynie jedna trzecia pierwotnego tekstu. Z powodu luk w utworze nie wiadomo, dlaczego na zgromadzeniu bogw podjto decyzj o wygubieniu ludzkoci przez zesanie potopu. Wiadomo jedynie, e niektrzy z bogw aowali tego, co zaplanowano. Przychylny ludziom bg Enki uda si do miasta Szuruppak, aby ostrzec oddanego mu bogobojnego krla Ziusudr o zbliajcym si kataklimie. Po kolejnej luce w tekcie nastpuje opis potopu: "Wszystkie niszczycielskie wichury i nawanice suny razem aw, potop przetoczy si wraz z nimi nad stolicami. Po siedmiu dniach i nocach, po potopie, ktry przeszed przez kraj Sumeru, a zy wicher zakoysa ark na wielkiej wodzie, (bg soca) Utu pojawi si roztaczajc wiato na niebo i ziemi. Ziusudra przebi otwr (w cianie) arki i da promieniom Utu zabysn w jej wntrzu. (Wwczas) krl Ziusudra pad na twarz przed Utu [...] Krl ubi liczne woy i wiele owiec (na ofiar dzikczynn)"[13] Utwr koczy epilog, w ktrym bogowie obdarzaj ocalonego z potopu Ziusudr yciem wiecznym.

Potop

23

wersja z "Eposu o Atra-hasisie" Kolejn wersj opowieci o potopie odnajdujemy w akadyjskim "Eposie o Atra-hasisie", pochodzcym z okresu starobabiloskiego (XVIII-XVII w. p.n.e.)[14] . Mit ten mwi o stworzeniu ludzi, ktrzy mieli wyrcza w cikiej pracy buntujcych si bogw, nastpnie o zesaniu na niesforn, nadmiernie rozmnaajc si ludzko potopu dla zmniejszenia populacji oraz o uratowaniu z tej katastrofy Atra-hasisa, jego rodziny i zwierzt. Opis potopu w "Eposie o Atra-hasisie" brzmi nastpujco: "Pogoda zmienia swe oblicze, naraz w chmurach Adad zagrzmia. Gdy tylko usyszeli gos boga, przynieli asfalt, by uszczelni wejcie [do statku]. Skoro tylko (Atra-hasis) zamkn wejcie, Adad zagrzmia w chmurach, wiatr zawy dziko w swoich porywach. (Atra-hasis) odci lin, statek uwolni. [tekst uszkodzony] [Nie] mg zobaczy brat brata, [nie] byli rozpoznawalni w katastrofie, [...] Przez siedem dni i siedem nocy szy wiatry, nawanica i (potop). [tekst uszkodzony] Bog[owie wchali] zapach, [jak muchy] nad ofiar (Atra-hasisa) si zebrali"[15]

jedna z tabliczek z "Eposem o Atra-hasisie"; zbiory British Museum

Potop

24

wersja z "Eposu o Gilgameszu" Najbardziej znany wariant pochodzi z XI tabliczki babiloskiego Eposu o Gilgameszu, gdzie bohater uratowany z potopu nosi imi Utnapisztim. Wraz z on byli jedynymi ludmi, ktrzy ocaleli z potopu sprowadzonego na wiat przez boga Enlila. Ostrzeony przez boga Ea (odpowiednika sumeryjskiego boga Enki) o zbliajcym si potopie, Utnapisztim zbudowa statek, na ktrym pomieci swoj rodzin i dobytek oraz roliny i zwierzta wszystkich gatunkw. W ten sposb znaleli schronienie w czasie potopu, ktry nastpi. Przyczyny potopu s nieznane ("do uczynienia potopu zachcio bogw ich serce"). Mona natomiast wnioskowa z gniewnej przemowy Ea do Enlila po ustaniu klski, e stao si tak wskutek nadmiernego rozmnoenia si ludzi, ktrzy zagraali XI tabliczka "Eposu o Gilgameszu" z opisem potopu; zbiory British Museum spokojowi bogw. Ponownie mamy przemow do cian chaty, podanie rodakom faszywych przyczyn budowy arki i siedmiodniowy potop. Ta wersja jest znacznie dramatyczniejsza i bardziej szczegowa ni znana nam z tabliczki sumeryjskiej. Po zalaniu ziemi przez wody potopu arka zatrzymuje si na grze Nisir, po siedmiu dniach Utnapisztim wypuszcza gobia, ktry powraca jednak wyczerpany, nie mogc znale miejsca na spoczynek. Jaskka take nie moe znale suchego ldu. Dopiero wypuszczony kruk znajduje ld ("jad, grzeba, fruwa i nie powrci"). Przybiwszy do ldu, zoy ofiary, wypuci wszystkie zwierzta i zasadzi wszystkie roliny. Po potopie bogowie aowali zniszczenia, ktrego si dopucili i dlatego obdarzyli Utnapisztima z on niemiertelnoci. Dali oni rwnie na nowo pocztek rodzajowi ludzkiemu.

wersja Berossosa Babiloski kapan Berossos, yjcy w III w. p.n.e., w swoim trzytomowym dziele "Babyloniaka" przytacza histori o potopie, ktrej bohaterem jest Ksisutros[16] . Bohater ten, ostrzeony o potopie przez boga Kronosa, ratuje swoj rodzin, przyjaci i zwierzta na statku, ktry sam zbudowa. Gdy wody potopu zaczynaj opada, wypuszcza ptaki, aby sprawdzi, na ile wody ustpiy. Trzecia grupa ptakw nie powraca. Ksisutros opuszcza statek wraz z on, crk i sternikiem, skada razem z nimi ofiary bogom, a nastpnie wszyscy oni znikaj. Pozostali pasaerowie statku rwnie go opuszczaj i udaj si pieszo do Babilonu, pozostawiajc statek spoczywajcy w grach Armenii.

Potop wersja biblijna Najbardziej znanym na wiecie opisem potopu jest biblijne podanie z Izraela zawarte w rozdziaach 6-9 Ksigi Rodzaju. Przyczyna potopu wraz z krtk ilustracj stosunkw panujcych przed tym wydarzeniem opisane s nastpujco: "A kiedy ludzie zaczli si mnoy na ziemi, rodziy im si crki. Synowie Boga, widzc, e crki czowiecze s pikne, brali je sobie za ony, wszystkie, jakie im si tylko podobay. Wtedy Bg rzek: Nie moe pozostawa duch mj w czowieku na zawsze, gdy czowiek jest istot cielesn; niechaj wic yje tylko sto dwadziecia lat. A w owych czasach byli na ziemi giganci" (Nefilim)[17] "; a take pniej, gdy synowie Boga zbliali si do crek czowieczych, te im rodziy. Byli Zwierzta wchodzce do Arki, obraz Edwarda Hicksa. to wic owi mocarze, majcy saw w owych dawnych czasach. Kiedy za Pan widzia, e wielka jest niegodziwo ludzi na ziemi i e usposobienie ich jest wci ze, aowa, e stworzy ludzi na ziemi, i zasmuci si. Wreszcie Pan rzek: Zgadz ludzi, ktrych stworzyem, z powierzchni ziemi: ludzi, bydo, zwierzta pezajce i ptaki powietrzne, bo al mi, e ich stworzyem. [Tylko] Noego Pan darzy yczliwoci. Oto dzieje Noego. Noe, czowiek prawy, wyrnia si nieskazitelnoci wrd wspczesnych sobie ludzi; w przyjani z Bogiem y Noe. A Noe by ojcem trzech synw: Sema, Chama i Jafeta. Ziemia zostaa skaona w oczach Boga. Gdy Bg widzia, i ziemia jest skaona, e wszyscy ludzie postpuj na ziemi niegodziwie, rzek do Noego: Postanowiem pooy kres istnieniu wszystkich ludzi, bo ziemia jest pena wykrocze przeciw mnie; zatem zniszcz ich wraz z ziemi." (Ks. Rodzaju 6:1-13, Biblia Tysiclecia) Dalej znajduje si opis tego, jak Bg nakaza Noemu przygotowanie arki: "Ty za zbuduj sobie ark z drzewa ywicznego, uczy w arce przegrody i powlecz j smo wewntrz i zewntrz. A oto, jak masz j wykona: dugo arki - trzysta okci, pidziesit okci jej szeroko i wysoko jej - trzydzieci okci. Nakrycie arki, przepuszczajce wiato, sporzdzisz na okie wysokie i zrobisz wejcie do arki w jej bocznej cianie; uczy przegrody: doln, drug i trzeci. Ja za sprowadz na ziemi potop, aby zniszczy wszelk istot pod niebem, w ktrej jest tchnienie ycia; wszystko, co istnieje na ziemi, wyginie, ale z tob zawr przymierze. Gra Ararat - jedno z miejsc zwizanych z podaniem o wielkim Wejd przeto do arki z synami twymi, z on i z onami potopie. twych synw. Spord wszystkich istot yjcych wprowad do arki po parze, samca i samic, aby ocalay wraz z tob od zagady. Z kadego gatunku ptactwa, byda i zwierzt pezajcych po ziemi po parze; niechaj wejd do ciebie, aby nie wyginy. A ty nabierz sobie wszelkiej ywnoci - wszystkiego, co nadaje si do jedzenia - i zgromad u siebie, aby bya na pokarm dla ciebie i na pasz dla zwierzt. I Noe wykona wszystko tak, jak Bg poleci mu uczyni." (Ks. Rodzaju 6:14-22, Biblia Tysiclecia) Noe - (hebr. )syn Lameka zgodnie z Boym nakazem zbudowa ark i schroni si w niej wraz z on, trzema synami oraz ich onami.

25

Potop Bg nakaza Noemu zabra na ni rwnie zwierzta ldowe i ptaki, by te mogy ocale. Zgodnie z tym nakazem Noe zgromadzi wszelkiego rodzaju ywno dla swej rodziny i dla zwierzt, z ktrych wzi po samcu i samicy z kadego rodzaju (przy czym zwierzt "czystych" wzi po siedem par)[18] . Gdy Arka zostaa ukoczona, Bg zesa na ziemi wielki potop. Nieustanny deszcz podnis poziom wody tak, e zakrya ona nawet najwysze gry. Po 40 dniach deszcz przesta pada. Noe wraz z rodzin przetrzyma opady deszczu na arce przez 40 dni i 40 nocy[19] (liczba 40 ma w Biblii znaczenie symboliczne) i dryfowa po oceanie przez nastpne 150 dni (Rdz 7,17-24 [20], Rdz 8,3 [21]. Miesica sidmego, siedemnastego dnia miesica arka osiada na grach Ararat. (Rdz 8,4). Woda nadal ustpowaa. Czterdzieci dni po tym, jak dziesitego miesica ukazay si szczyty gr, Noe wypuci najpierw kruka, aby sprawdzi czy woda ju opada. Pniej wypuszcza gobic, ktra przyniosa mu w dziobie gazk drzewa oliwnego, a nastpnie, gdy nie wrcia do arki, Noe stwierdzi, e wody ju opady[22] . Noe zszed na ld i zoy Panu ofiary z czystego byda i czystego ptactwa[23] . Po zakoczeniu potopu Pan powiedzia w swym sercu: "Ju nigdy nie bd przeklina ziemi z powodu czowieka, gdy myli serca ludzkiego s ze od modoci jego" (Genesis 8:21, Biblia Warszawska). Tak wic potop usun przedpotopow ludzko jako cao nie posiadajc perspektywy nawrcenia, cao ktra bya skaona cakowicie i dogbnie, ale sam potop nie rozwiza problemu grzechu w sercu czowieka. Bg jednak zapowiada rozwizanie take tego problemu[24] . Bg obieca nie sprowadza wicej potopu z powodu czowieka i na znak przymierza rozcign na niebie uk - tcz. Caa wczeniejsza ludzko zostaa zniszczona. Noe, jego rodzina i zwierzta z arki na nowo zapenili ziemi.

26

Noe po ocaleniu

Wedug tradycyjnej chronologii biblijnej Noe y w latach 2902 p.n.e.-1952 p.n.e. Tak jak w podaniach niektrych innych ludw, tak i w Biblii wspomina si o olbrzymach w kontekcie potopu. Niektrzy publicyci twierdzili, e wrak arki zosta zlokalizowany na podstawie zdj satelitarnych w grskim lodowcu, i podejmowane s prby dotarcia do niego, utrudnione przez niedostpno miejsca. Krytyka biblijna Wedug teorii rde opowie o potopie, ktr znamy z Biblii, jest najprawdopodobniej poczeniem wersji dwch rnych umownych[25] , nie znajcych si wzajemnie autorw, ktrym nadano imiona : Jahwista oraz Priester (niem. Kapan). Taka hipoteza stanowi wg tej teorii wiarygodne wyjanienie sprzecznoci, jakie maj si jakoby znajdowa w tym fragmencie Biblii do czsto. Wedug tej teorii rozbienoci wida we fragmencie mwicym o tym, e Noe mia wzi na Ark po parze wszystkich zwierzt a innym, mwicym, e mia wzi: po siedem zwierzt czystych kadego rodzaju i kadej pci (tak podaje widerkwna [26]), cho z niektrych tumacze mona take zrozumie, e po siedem zwierzt kadego rodzaju, w tym samce i samice. podobnie po siedem ptakw kadego rodzaju i kadej pci (znw - by moe po 7 kadego rodzaju, w tym samce i samice) po parze nieczystych. By moe rnica co do iloci zwierzt wzitych przez Noego wynika z tego, i wedug relacji jednego z autorw Biblii czowiek na tym etapie ywi si wycznie rolinami (Rdz 1:29 [27]), std Noemu wystarczyo po parze kadego zwierzcia. Drugi za autor wzi pod uwag to, e rodzina Noego bdzie zjadaa zwierzta czyste i w jego wersji Noe bierze po 14 (ewentualnie 7) zwierzt czystych. Jednak ten autor, w relacji ktrego Noe bierze po parze

Potop wszystkich zwierzt, rwnie zna podzia na zwierzta czyste i nieczyste, o czym wiadczy Genesis 7,8-9. Noe skada Panu ofiar caopaln, za Pan obiecuje sobie w sercu, i ju nigdy nie ukarze ziemi potopem (rdo jahwistyczne); Bg wygasza wane przemwienie, w ktrym m.in. przeznacza miso zwierzt na ywno czowieka (wczeniej u tego autora czowiek ywi si rolinami) i zawiera z Noem przymierze (rdo kapaskie). Inne ludy U innych ludw staroytnego Bliskiego Wschodu odpowiednikami Ziusudry-Utnapisztima byli amorejski Nuabu, hetycki Ullusz[1] oraz chaldejski Xisuthru (imi to stanowi transpozycj imienia Ziusudra)[1] .

27

rodkowy Wschd
Indie W Indiach zapis o potopie odnajdujemy w Matsja Purana (Matsja - sanskr. Ryba) - pierwszym i najstarszym tekcie hinduistycznym (opowiadajcym w gwnej mierze histori pierwszego wcielenia Wisznu w formie ryby) a take w innym starym tekcie Shatapatha Brahmana (I-8, 1-6). Pan Matsja stanowi wcielenie Wisznu, w ktrym ostrzeg on protoplast ludzkiego rodu, krla legendarnej Drawidy, ktry jest synem mdrca Wiwaswata lub albo zarazem synem "Boga Soca" Surji, pobonego Stayavat znanego pniej jako Manu przed zbliajcym si kataklizmem. Manu my rce w rzece, gdy maa rybka wpyna do jego doni i bagaa go, aby ocali jej ycie, chronic przed wikszymi rybami. Woy j do dzbana, ktry szybko sta si dla niej za may. Przenosi j kolejno do misy, zbiornika, rzeki i w kocu do oceanu. Wtedy ryba ostrzega go, e za tydzie nastpi potop, ktry zniszczy wszelkie ycie. Manu zwany "Ojcem wszystkich Ariw" schroni si wraz z rodzin i siedmioma mdrcami, synami Angirasa, do Inkarnacja Wisznu w rybie zbudowanego w popiechu okrtu. Przed zagad ocali nasiona wszelkich rolin, przedstawicieli wszystkich gatunkw ywych stworze oraz Wedy, wite ksigi hinduizmu objawione mu przez Matsj wraz z normami nowej aryjskiej lub wedyjskiej drogi ycia. Wisznu-Ryba powiz okrt, przytroczony do wasnego rogu, na bezpieczn wysp, czy tez gr Himalaja. [1] Inn inkarnacj Wisznu zwizan z potopem jest w Kurma.

Azja Poudniowo-Wschodnia
W tym regionie Azji podania te wystpuj na Filipinach, w Wietnamie, u ludu Miao[28] .

Chiny
Nwa () - Wedug mitologii chiskiej, w jednej z wersji mitu, w odlegej przeszoci w wyniku potyczki dwch z waniejszych bogw cztery filary wszechwiata zawaliy si po uderzeniach przegrywajcego wodnego boga Gonggonga i wiat pogry si w chaosie, firmament nie by w stanie duej przykrywa wszystkiego a ziemia nie bya w stanie duej podtrzymywa samej siebie. Rozgorza dziki ogie i nastpia wielka powd. Dzikie bestie poeray ludzi a okrutne ptaki atakoway starych i sabych. Nwa zaataa rozdzielone niebo roztapiajc kamienie o

Potop piciu (lub siedmiu) kolorach. ata staa si tcz. Bohaterka odcia te nog wielkiemu wiowi aby podeprze cztery filary i zabia czarnego smoka aby pomc ziemi. Zebraa rwnie popi z trzciny, aby zatrzyma powd. Odtworzya rwnie ludzko lepic pierwszych ludzi z gliny (lub tej ziemi)[29] .

28

Daleki Wschd
Mona wyrni co najmniej dwa rodzaje poda o potopie wystpujce w Korei. Wg jednego typu podania z potopu uratowao si rodzestwo - brat z siostr, ktrzy pync na pniu wielkiego drzewa dobili do szczytu wysokiej gry. Nie wspyli ze sob a do momentu otrzymania znaku z Nieba. Wydarzenie stanowice oczywisty znak polegao na tym, e gdy pewnego razu staczali z gry kamienie na arna to oba te kamienie spoczy na sobie u podstawy gry chocia jedno staczao kamie z zachodniego a drugie ze wschodniego zbocza. W wyniku tego stali si maestwem i mieli wiele potomstwa. Drugi typ podania jest bardziej rozbudowany. Bohaterem jest dobry chopiec Mok Dorjong, syn niebianki i wielkiego drzewa laurowego. Ojciec pomaga synowi uratowa si z potopu. Mok Dorjong pync na drzewie laurowym ratuje z wd mrwki, komary a take innego chopczyka. Potem dopywaj do szczytu gry, na ktrej mieszka kobieta wraz z rodzon i przybran crk. Poniewa z powodzi nie uratowa si ju nikt wicej kobieta postanawia wyda crki za chopcw. Dla swojej rodzonej crki chce jednak wybra lepszego ma. Mok Dorjongowi w zadaniu pomagaj uratowane przez niego mrwki, ktre oddzieliy dla niego proso od piasku oraz owady, ktre po ciemku doprowadzaj go do jego wybranki. Drugiemu chopcu mimo podstpu przypada przybrana crka. Obie pary doczekay si wielu potomkw oraz yy dugo i szczliwie[30] . Podania o potopie wystpuj take u innych ludw azjatyckich oprcz tych wymienionych powyej.

W Afryce
W Afryce podania o potopie odnotowano w Kamerunie oraz u ludw: Basonge, Kikuju z Kenii, Komililo Nandi, Masajw, Pigmejw, Kwaya z Tanzanii, Mandingo z Wybrzea Koci Soniowej oraz Ababua, Bakongo i Bena-Lulua z Zairu, Efik-Ibibio i Ekoi z Nigerii. Joruba z Nigerii opowiadaj t histori w nastpujcy sposb[31] : Po tym jak bg Ifa zmczony powrci do Obatali w niebie ludzie nie majc jego poucze nie potrafili rozpoznawa woli bogw. Olokun w przypywie gniewu zniszczya prawie wszystkich z pomoc powodzi. Bg Obatala stworzy ludzi i wszyscy inni bogowie oprcz bogini Olokun byli z tego powodu szczliwi. Olokun wadczyni wszystkiego pod niebem, nie podobao si to, e Obatala zawaszczy dla siebie tak du cz jej krlestwa i zalaa ziemi. Wielu ludzi utono a przetrwali tylko ci, ktrzy dotarli do najwyszych punktw ziemi. Tam spotkali boga Eszu, ktry akurat wizytowa ziemi. Bg w zgodzi si (pod warunkiem zoenia Obatali oraz jemu ofiar) zanie wie o tych wydarzeniach do nieba. Ludzie ofiarowali bogom kozy i Eszu dostarczy wiadomo. Usysza o tym Orunmila i po spuszczeniu zotego acucha i wypowiedzeniu wielu zakl spowodowa, e powd ustpia.

W Amerykach
Ameryka Pnocna
Atabaskowie Mit tego ludu opowiada o tym jak podczas srogiej zimy zwierzta chcc sie ogrza skrady worek z ciepem jaki znajdowa si w posiadaniu niedwiedzia (wczesnego pana nieba). Pewnego wieczora maa myszka przez swoj lekkomylno spowodowaa, e w worze powsta otwr, z ktrego wydostao si ciepo i roztopio niegi tak, e byskawicznie powstaa powd, ktra zakrya nawet najwysze gry. Przewidzia to stary Indianin o imieniu Etsie, ale nie chciano go sucha. Etsie namawia aby zbudowa wielk d, ale zosta wymiany. Uratowa si tylko Etsie oraz po parze wszelkich stworze, ktre ze sob zabra. Bdc w odzi Etsie wypuci gobia, ktry wracajc

Potop przynis w dziobie gazk jedliny[32] . Aztekowie Jedno z poda gosi, e piramida w Choluli zostaa wybudowana przez siedmiu gigantw, ktrzy uciekli przed potopem. Miaa posuy za ratunek przed mogcym si powtrzy kataklizmem. Przywdc tej grupy mia by Xelhua, ktry wraz z pozostaymi wspi si w tamtym czasie na gr deszczowego boga Tlaloca. W indiaskim jzyku nahutal miasto nosio nazw cholllan lub chol-l-tlan. Co oznacza "miejsce ucieczki, w ktrym spada woda". Wierzono, e wyamanie kamieni z piramidy doprowadzi do byskawicznej powodzi[33] . Kaddo W mitologii Kaddo cztery potwory wzrastay rozmiarem i potg tak e a dosigny nieba. W tym czasie czowiek usysza e ma wyhodowa pust w rodku trzcin. Uczyni tak a trzcina w bardzo krtkim czasie urosa ogromnie. Czowiek wkroczy do wntrza trzciny wraz ze swoj on i z parami ze wszystkich dobrych stworze. Wody podnosiy si i pokryy wszystko oprcz szczytu trzciny i oprcz gw potworw. Nastpnie w wodny zabi potwory podkopujc ziemi pod nimi. Wody opady a wiatry wysuszyy ziemi. Hopi W mitologii ludu Hopi ludzie raz za razem oddalali si od stworzyciela Sotuknanga. On zniszczy wiat za pomoc ognia a potem poprzez mrz i za kadym razem wywodzi ludzko na nowo od tych, ktrzy wci byli posuszni prawom stworzenia a ktrzy przetrwali kryjc si pod ziemi. Take za trzecim razem ludzie stali si zepsuci i skorzy do wojny. Dlatego Sotuknang poprowadzi ludzi do Kobiety - Pajka a ona ucia olbrzymie trzciny i ukrya ich w pustym wntrzu tych trzcin. Potem Sotuknang spowodowa wielk powd i ludzie unosili si na wierzchu wody w swoich trzcinach. Trzciny przybiy do maego skrawka ldu, na ktry ludzie wyszli z tak iloci jedzenia jak mieli na pocztku. Ludzie wdrowali w swoich kanoe kierowani swoj wewntrzna mdroci (ktra jak powiadaj przychodzi od Sotuknanga poprzez drzwi na czubku ich gowy). Podrowali na pnocny wschd mijajc wiksze wyspy a dotarli do czwartego wiata. Kiedy dotarli do niego wyspy zatony w oceanie.

29

Potop Mikmakowie W mitologii Mikmakw zo panujce pomidzy ludmi spowodowao, e zaczli si zabija nawzajem. To stao si powodem wielkiego smutku dla stworzyciela-soca-boga, ktry paczc zala zami Ziemi tak, e spowodowao to potop. Ludzie prbowali przetrwa unoszc si na barkach kanoe, ale przeya tylko para staruszkw, mczyzna i kobieta, ktrzy na nowo zaludnili Ziemi. Podanie to posiadaj take: Algonkini, Czejenowie, Czirokezi, Dakotowie, Inuici (Herschel-Eiland), Huroni, Lenape, Menomini,

30

Ameryka rodkowa
Majowie W Ameryce rodkowej jedn z najstarszych relacji na temat potopu znale mona w majaskiej ksidze Popol Vuh narodu Quiche. Kataklizm dotkn pierwszych ludzi stworzonych przez bogw. Byli oni drewnianymi kukami. Potrafili rozmnaa si, lecz nie mieli rozumu i nie oddawali czci swym bogom. Ci sprowadzili na nich wielk powd. Powd staa si kar za ich niedoskonao. Opowie ta wg Raphel Girard, jest symbolem zakoczenia pierwszego etapu ewolucji czowieka i jego przejcia z koczowniczego trybu ycia do zorganizowanych struktur spoecznych[34] . W innej majaskiej ksidze Chilam Balam z Jukatanu potop jest przyczyna zniszczenia pierwszego soca Nahui-Atl. Zalanie ziemi trwao 52 lata. W kodeksie Chimalpopoca czytamy:

Kiedy nadeszo Soce Nahui-Atl, mino czterysta lat, plus dwa wieki, plus siedemdziesit sze lat. Wwczas wszyscy ludzie zginli, potopili sie lub zostali zamienieni w ryby. Niebo zbliyo si do wody. W cigu jednego dnia wszystko zgino. Nawet gry pogryy si pod wodami. Woda za pozostaa spokojna przez pidziesit dwie wiosny, po czym wymkno si dwoje ludzi w pirodze

Inne plemiona Prcz Indian tworzcych amerykaskie cywilizacje, pami o potopie przetrwaa wrd mniejszych plemion. Indianie Cora, yjcy w wysokich grach Nayarit w Meksyku, wierzyli, i wiat otoczony jest wod, ktra zalaa ziemie zaraz po jej powstaniu. kataklizm spowodowa wielki w yjcy w zachodnim morzu, symbolizujcy nocne niebo. Po potopie pozostao jezioro w. Teresy, znajdujce si na jednym z paskowyw. Dzi Indianie Cora wierz, i W codziennie zabijany jest przez Gwiazd Porann a jego ciao ofiarowane jest bogu socu, ktry swe niszczycielskie promienie zamienia w ask w postaci rosy. Cora wierz, i moe nasta kolejny potop i z tego powodu w kade wito zwracaj si do Gwiazdy Porannej, by ta chronia ich przed wem. Wrd ludw karaibskich Arawaks, wiat zosta zniszczony przez potop wody i ognia wywoany przez trzy wielkie duchy Mokanaimy, Aimon-Kindi i Morereway, ktre walczyy midzy sob.

Potop

31

Ameryka Poudniowa
Obfito rnych poda o potopie przechowywanych zwaszcza przez plemiona grskie Ameryki Poudniowej zadziwia Hiszpanw, ktrzy podjli si gorliwego ich przebadania. Napisane na polecenie krla Francisco de Toledo Informaciones (ok. 1570 r.) zawieraj szczeglnie bogaty ich zbir[35] . Inkowie W Ameryce Poudniowej najwyej rozwinit cywilizacje tworzyli Inkowie. W ich mitologii bogiem, ktry zesa na ludzi, ktrzy nie odnosili si do niego waciwie, potop by Paricia (by moe inne imi Pacha Kamaqa)[36] . W inkaskich podaniach wywodzcych si od Indian Ajmara Wirakocza Paczajaczaczi ("Stwrca Wszystkiego") pierwotnie stworzy olbrzymw. Uczyni ich z pomalowanych kamieni. To pierwsze stworzenie byo niejako szkicem, nie posiadao soca ani gwiazd a olbrzymy przewyszay Wirakocz znacznie wzrostem oraz nie miay dobrych manier. Z tego powodu stworzy ludzi wzrostu podobnego do niego jak to jest i w obecnym czasie. Poniewa ludzie ci nie byli wierni nakazowi Wirakoczy by go czci, szanowa, suy mu oraz y moralnie i w zgodzie to zesa na nich klski. Niektrzy zostali przemienieni w kamienie inni w zwierzta; jednych pochono morze, innych za ziemia. W kocu nastpio uno pachacuti - "potop, ktry zgadzi Ziemi". Ocalaa tylko dwjka ludzi[37] . Po potopie Wirakocza stworzy na nowo zwierzta i ludzi z gliny oraz stworzy ksiyc i soce[38] . Inn wersj legendy podawali inkascy Kipokamajokowie. Wedug nich, potop przetrwao tylko trzech sug boga, ktry stworzy potem ludzko na nowo. Pozostae plemiona Rwnie wrd obecnie yjcych plemion Ameryki poudniowej istniej rne wersje potopu i jego konsekwencje. Przewanie z kataklizmu ratuje si przedstawiciel gatunku, mczyzna lub kobieta, rzadziej para, ktra daje pocztek nowej populacji. W podaniach Indian Botokudw podczas potopu wszyscy Botokudzi siedzieli na drzewach. Ci z nich, ktrzy zeszli po opadniciu wody stali si ludmi a pozostali zamienili si w mapy[39] . U Indian Chiriguano z potopu uratowaa si moda para, ktra w czasie kataklizmu przebywali w glinianym dzbanie. W naczyniu przechowali rwnie nasiona wszystkich rodzajw rolin. Podobna wersja znajduje si u Yaruro, gdzie z potopu uratowao si dwch mczyzn oraz dwie kobiety U Maina samotny uratowany mczyzna, zamieszka w chacie, gdzie co dzie dostarczay mu jedzenia, dwie papugi, ktre nastpnie zamieniy sie w dwie kobiety. Jedna z nich zostaa suc a druga pani. Przez to, e mczyzna wybra pani na swoj maonk, kobiety obecnie s leniwe. Rwnie i u Indian Patangoro z potopu uratowa si jeden mczyzna, ktremu duch dostarczy kobiet. W podaniu Nambicuara uratowaa si jedynie stara kobieta. Ludzie wywodzcy si od niej zasiedlili pniej ziemi[40] . Wedug tradycji kolumbijskich Indian Kagaba, ze wzgldu na rozwize zachowanie ludzi bogowie zniszczyli ziemi potopem. Jedynie prawy kapan Mulkueikai zosta ostrzeony przed potopem i ocala wraz ze swoj rodzin budujc ark, ktra osiada na szczytach Sierra Nevada de Santa Marta.

W Australii
Powiadczono istnienie poda o potopie u Aborygenw z: Arnhem Land (pnocne Terytorium Pnocne), Maung (Wyspy Goulburn, Arnhem Land), Gunwinggu (pnocne Arnhem Land), Gumaidj (Arnhem Land), Manger (Arnhem Land), obszaru rzeki Fitzroy (zachodnia Australia), Mount Elliot (wybrzee Queensland), zachodniej Australii, Andingari (Poudniowa Australia), Wiranggu (Poudniowa Australia), Narrinyeri (Poudniowa Australia), Wiktorii, okolic Jeziora Tyres (Wiktoria), Kurnai (Gippsland, Wiktoria), poudniowo-wschodniej Australii.

Potop

32

W Oceanii
W Oceanii podania o potopie odnotowano u Dajakw z Borneo, na Markizach, w Indonezji, na Nowej Zelandii, na Tahiti. Wg podania z Wysp Banksa melanezyjski bohater Quat zbudowa czno na wzniesieniu i na nim oczekiwa ustania potopu[41] . Wg podania z Fidi stwrca wiata, wowy bg Degei rozgniewa si na dwch braci z pierwszego pokolenia ludzi (ktrzy podobno mieli ogony) i postanowi ukara ich wielk powodzi za zabicie jego najlepszego przyjaciela jastrzbia Turukawy. Bracia prbowali ratunku wznoszc ostrok jednak morze wezbrao i pochono ich schronienie. Wtedy obydwaj ukorzyli si i zaczli baga o przebaczenie. Degei ulitowa si i zesa im olbrzymi pomaracz, ktra unosia ich na wodzie. W tym kataklizmie zgino cae pierwsze pokolenie ludzi (wg niektrych byy to wycznie kobiety). Po opadniciu wd pomaracza osiada na innej wyspie[42] . Podanie z Hawajw przekazuje, e dugo po mierci pierwszego czowieka wiat sta si przeraajcym i zym miejscem[43] . Jedynym dobrym czowiekiem jaki pozosta by Nu'u (Nu'u-pale "Nu'u modlcy si").Jego on bya Lili-noe. Uratowa si wraz z rodzin przed globaln powodzi budujc ogromne czno z nadbudwk na pokadzie. Nu'u zabra ze sob te psy, winie, korzenie kava i orzechy kokosowe. Wody rozlay si nad ca ziemi i wszyscy ludzie zginli; tylko Nu'u wraz z rodzin pozostali przy yciu. W czasie gdy potop zaczyna ustpowa wielka d wyldowaa na szczycie hawajskiej gry Mauna Kea. Nastpnie gdy omykowo zoy ofiar ksiycowi z kava, wini i orzechw kokosowych zszed do niego z tczy bg Kane i wytumaczy mu bd. Innym hawajskim podaniem odnoszcym sie do potopu jest to mwice o drzewie rosncym nad Ka-wai-o-ulu ("Wody Pokole"), ktre swoimi korzeniami skupia wody na jednym miejscu nie dopuszczajc aby zatopiy one doliny[44] . Na Polinezji podanie gosio, e "papa" - ziemia zostaa zalana w wyniku wojny jak w rozgniewaniu wytoczy bg burzy swoim boskim braciom - bogu lasw, bogu oceanw i innym, ktrzy tak jak on byli synami uranicznego boga Rangi. Podanie wspomina o "Ua-Roa" - dugim deszczu, ktry spowodowa zalanie ziemi. Potem potop usta i gdy woda opada ukazay si wyspy Polinezji[45] .

Historyczno potopu
"The First Fossil Hunters" ("Pierwsi owcy Skamielin") Adrienne Mayor, poprzedzony przez "Fossil Legends of the First Americans" ("Legendy o Skamieniaociach u Pierwszych Amerykanw"), spowodoway hipotezy, e podania o potopie zostay zainspirowane staroytnymi obserwacjami skamieniaych muszli i ryb w grach i na rwninach. Grecy, Egipcjanie, Rzymianie i Chiczycy - wszyscy komentowali w swoich Skamieniao trylobita pismach kwesti tych znalezisk. Grecy podejrzewali, e Ziemia zostaa zalana kilka razy i jako dowd podawali skamieniaoci znalezione na szczytach grskich. Rwnie Indianie wyraali to przekonanie wobec wczesnych osadnikw z Europy cho wczeniej nie spisali tych idei. Leonardo da Vinci postulowa, e natychmiastowy potop nie mg spowodowa uwarstwionych i systematycznie uoonych pokadw, ktre znalaz we woskich Apeninach.

Potop

33

Potop oglnowiatowy
Zaistnienie oglnowiatowego potopu w czasach wspczesnych czowiekowi wielu uznaje za sprzeczne z biologi (rozmieszczenie i ewolucja gatunkw) i geologi. Stanowisko wiata naukowego nie zawsze byo takie jak obecnie dawniej osady polodowcowe uwaano za lad biblijnego potopu, dlatego plejstocen nazywano Dyluwium. W chwili obecnej kreacjonici s grup, ktra najsilniej wspiera teori o potopie oglnowiatowym.

Teoria Ryana-Pitmana
Rni naukowcy uwaaj, e wydarzeniem, ktre przyczynio si do powstania mitu o potopie w rnych kulturach, byo zalanie terenw znajdujcych si w obszarze Morza Czarnego ponad 8 tys. lat temu. Wydarzenie to miao by spowodowane do szybkim roztopieniem si ogromnego lodowca Laurentide w Ameryce Pnocnej ok. 673 r. p.n.e. Uwolnio to wielkie masy sodkiej wody i podnioso poziom oceanw o okoo 1,4 m. W wyniku tego nastpio przerwanie naturalnej bariery znajdujcej si w miejscu obecnej cieniny Bosfor i zalanie sodkowodnego Morze Czarne obecnie (jasnoniebieskie) i w 5600 p.n.e. (ciemnoniebieskie) wg kontrowersyjnej teorii Ryana-Pitmana. zbiornika znajdujcego sie za t barier. Poziom wd w powstajcym w ten sposb (szacunkowo w okresie 34 lat) Morzu Czarnym podnis si o 155 metrw. W wyniku tego zdarzenia naukowcy podejrzewaj, e nastpi exodus mieszkajcych tam rolnikw i zasiedlenie Europy, ktra dotychczas miaa by zasiedlona przez ludy owiecko-zbierackie[46] .

Impakt
W 1932 r. Harry St. John Philby natrafi na krater meteorytu Wabar w Arabii Saudyjskiej. Pierwsze szacunki datoway uderzenie na 4000 p.n.e. Uznawano, e mogo ono by przyczyn fali potopu. Pniej wiek fragmentw meteorytu zosta oszacowany na 3500 lat. Ostatecznie uderzenie, ktre nastpio w okolicach staroytnego miasta Irem, przyjmuje si, e nastpio 300-500 lat temu. W zwizku z czym teoria jakoby meteoryt ten by przyczyn biblijnego potopu staa si bezpodstawna. Inn teori jest ta, e w czasach prehistorycznych (okoo 2800-3000 p.n.e.) kometa uderzya w Ocean Indyjski tworzc podmorski trzydziestokilometrowy krater Burckle i powodujc ogromn fal tsunami, ktra zalaa obszary przybrzene.

Zbieno poda
Z kolei liczne i w pewnym stopniu zbiene ze sob podania wystpujce na wszystkich kontynentach wskazuj na konkretne wydarzenie historyczne. Podobiestwa s nastpujce: 1. 2. 3. 4. 5. 6. gniew Boga lub bogw deszcz jako przyczyna potopu niewielka liczba osb uratowanych z potopu wraz z ludmi uratowane zostay zwierzta lub roliny przybicie do gry ofiary zoone przez ocalonych

7. pojawienie si tczy

Potop

34

Potopy lokalne
Niektrzy geologowie wierz, e przyczyn mitw mogy by dramatyczne, wiksze ni zwykle wylewy rzek. Jedn z ostatnich takich teorii jest teoria Ryana-Pitmana, ktra podlegaa znaczcej dyskusji oraz ktrej powicono artyku w National Geographic'u w 2009 r. W artykule tym pado stwierdzenie, e zatapianie mogo by "cakiem agodne". Mezopotamia Na obszarze Mezopotamii znaleziono grube warstwy osadw oddzielajcych znaleziska archeologiczne w poudniowych miastach Ur, Kish oraz Fara, jednak wg wspczesnych analiz archeologicznych i lingwistycznych owe powodzie nie s podstaw do uznania ich jako biblijnego potopu. Morze Czarne Zdarzeniem na duo wiksz skal byo wlanie si wd Morza rdziemnego w nieck dzisiejszego Morza Czarnego ok. 5600 p.n.e. (na tym zdarzeniu opiera si wspomniana powyej teoria Ryana-Pitmana). Tsunami na Morzu rdziemnym Ok 1800-1500 lat p.n.e. wybuch wulkan Thera na greckiej wyspie Santoryn powodujc wystpienie ogromnej fali tsunami, ktrej lady odkryto m.in. na Krecie. Datowanie geologiczne wskazuje na okres 1630-1600 p.n.e. a datowanie archeologiczne na ok. 1500 p.n.e. Mimo tego, e tsunami uderzyo na poudniowe Morze Egejskie i Kret nie dotkno ono miast pooonych w gbi Grecji, takich jak Mykeny, Ateny i Teby, dlatego wywaro ono raczej efekt lokalny a nie regionalny.

Dodatki
Cytaty biblijne dotyczce tekstu
Biblia_Nehilim duch Jahwe nie moe / nie bdzie pozostawa w czowieku Biblia Warszawsko-Praska (fragment [48] Biblia Tysiclecia (fragment ) [47] ) duch Jahwe nie bdzie walczy z czowiekiem duch Jahwe nie bdzie oddziaywa na czowieka Przekad Nowego wiata (r. 1997, fragment [59] )

Biblia gdaska (r. 1632, fragment

[53]

) [54] )

King James Version (r. 1611, fragment [49] ) [50]

Biblia Warszawska (r. 1975, fragment

Bible in Basic English (r. 1949, fragment

Tumaczenie Jewish Publication Society (fragment [51] ) [52] Revised Standard Version (r. 1952, fragment )

American Standard Version (r. 1901, fragment [55] ) [56] New American Standard Bible (fragment ) [57] World English Bible (fragment ) [58] Young's Literal Translation (fragment ) Tumaczenie Artura Sandauera

Artur Sandauer pisze o tumaczeniu tego fragmentu: "Sowo jadon (>>wadzi si<<) tumacz niektrzy biblici w oparciu o akadyjskie znaczenie sowa dananu jako >>przebywa<<. Byby to jedyny przykad takiego uycia tego wyrazu." [60]
1

Genesis 6,5-6 :

W serwisie Apologetyka: Biblia Tysiclecia [61] | Biblia Warszawska [62] | Bible in Basic English [63] W serwisie Biblii Tysiclecia: Rdz 6,5-6 [64]
2 3

Rdz 7,17:24 [65] Rdz 8,3 [66] 4 Genesis 1,29 :

W serwisie Apologetyka: Biblia Warszawska [67] | Biblia Tysiclecia [68] | Bible in Basic English [69]

Potop W serwisie Biblii Tysiclecia: Rdz 1,29 [70]

35

Zobacz te
Atlantyda Lemuria (fikcyjna kraina)

Przypisy
[1] [2] [3] [4] [5] Wadysaw Kopaliski: Sownik Mitw i Tradycji Kultury. Warszawa: Pastwowy Instytut Wydawniczy, 1988. (pol.) The Deluge Story in Stone, Appendix 11, Flood Traditions, B.C. Nelson, Augsburg, Minneapolis, 1931 Flood Stories from Around the World (http:/ / www. talkorigins. org/ faqs/ flood-myths. html) Deukalion, legenda o Dukalionie w wersji opowiedzianej przez Apollodorosa w Bibliotece, http:/ / bragus. republika. pl/ mity/ potop. html (http:/ / www. perseus. tufts. edu/ cgi-bin/ ptext?layout. reflang=greek;layout. refembed=2;layout. refwordcount=1;layout. refdoc=Perseus:text:1999. 01. 0159;layout. reflookup=*)wgugi/ as;layout. refcit=book=9:chapter=8:section=5;doc=Perseus:text:1999. 04. 0057:entry=#116049;layout. refabo=Perseus:abo:tlg,0525,001) w Liddell & Scott WIEM, darmowa encyklopedia: Ogygos (http:/ / 213. 180. 130. 202/ 45238,,,,ogygos,haslo. html) (pol.). [dostp 22 sty 2009]. Gaster, Theodor H. Myth, Legend, and Custom in the Old Testament, Harper & Row, New York, 1969. (http:/ / home. earthlink. net/ ~misaak/ floods. htm#Gaster) Luce, J.V. (1971), "The End of Atlantis: New Light on an Old Legend" (Harper Collins) MITOLOGIA GERMASKA Opowie o bogach mronej Pnocy, Artur Szrejter, Wydawnictwo L&L, Gdask 2006

[6] [7] [8] [9]

[10] Mark Isaac: Flood Stories from Around the World (http:/ / www. talkorigins. org/ faqs/ flood-myths. html) (ang.). W: The TalkOrigins Archive [on-line]. [dostp 22 sty 2009]. [11] Artur Szrejter: Mitologia germaska - Opowie o bogach mronej Pnocy. Gdask: Wydawnictwo L&L, 2006. (pol.) [12] K. Szarzyska, Mity..., s. 136 [13] K. Szarzyska, Mity..., s. 139-140. [14] Stephanie Dalley: Myths from Mesopotamia. Nowy Jork: Oxford University Press, 1991. (ang.) [15] Krystyna yczkowska i inni, Mity..., s. 138-140. [16] haso Ziusudra, [w:] Jeremy Black, Anthony Green, "Sownik mitologii Mezopotamii", Wydawnictwo "Ksinica", Katowice 1998, s. 232-233 [17] Ze wzgldu na problemy z tumaczeniem tego wyrazu wiele przekadw Biblii go nie tumaczy lub oddaje si to sowo jako mocarze, olbrzymi lub herosi. [18] Pismo wite: Rdz 7:2 (http:/ / online. biblia. pl/ rozdzial. php?id=6& werset1=8& werset2=22#W8) (pol.). [dostp 22 sty 2009]. Cytat: Z wszelkich zwierzt czystych we z sob siedem samcw i siedem samic, ze zwierzt za nieczystych po jednej parze: samca i samic; [19] Pismo wite: Rdz 7:4 (http:/ / online. biblia. pl/ rozdzial. php?id=6& werset1=8& werset2=22#W8) (pol.). [dostp 22 sty 2009]. Cytat: Bo za siedem dni spuszcz na ziemi deszcz, ktry bdzie pada czterdzieci dni i czterdzieci nocy, aby wyniszczy wszystko, co istnieje na powierzchni ziemi - cokolwiek stworzyem. [20] http:/ / en. wikipedia. org/ wiki/ Potop#endnote_2 [21] http:/ / en. wikipedia. org/ wiki/ Potop#endnote_3 [22] Pismo wite: Rdz 8:10-11 (http:/ / online. biblia. pl/ rozdzial. php?id=6& werset1=8& werset2=22#W8) (pol.). [dostp 22 sty 2009]. Cytat: Przeczekawszy za jeszcze siedem dni, znw wypuci z arki gobic i ta wrcia do niego pod wieczr, niosc w dziobie wiey listek z drzewa oliwnego. Pozna wic Noe, e woda na ziemi opada. [23] Pismo wite: Rdz 8:18-19 (http:/ / online. biblia. pl/ rozdzial. php?id=6& werset1=8& werset2=22#W8) (pol.). [dostp 22 sty 2009]. Cytat: Noe wyszed wic z arki wraz z synami, on i z onami swych synw. Wyszy te z arki wszelkie zwierzta: rne gatunki zwierzt pezajcych po ziemi i ptactwa, wszystko, co si porusza na ziemi. [24] Ksiga Jeremiasza 31:31-34: Oto nadchodz dni - wyrocznia Pana - kiedy zawr z domem Izraela i z domem judzkim nowe przymierze. Nie jak przymierze, ktre zawarem z ich przodkami, kiedy ujem ich za rk, by wyprowadzi z ziemi egipskiej. To moje przymierze zamali, mimo e byem ich Wadc - wyrocznia Pana. Lecz takie bdzie przymierze, jakie zawr z domem Izraela po tych dniach - wyrocznia Pana: Umieszcz swe prawo w gbi ich jestestwa i wypisz na ich sercu. Bd im Bogiem, oni za bd Mi narodem. I nie bd si musieli wzajemnie poucza jeden mwic do drugiego: Poznajcie Pana! Wszyscy bowiem od najmniejszego do najwikszego poznaj Mnie wyrocznia Pana, poniewa odpuszcz im wystpki, a o grzechach ich nie bd ju wspomina. [25] umownych autorw, poniewa uznaje si, e nie byy to pojedyncze osoby, ale raczej tradycje. [26] http:/ / en. wikipedia. org/ wiki/ Potop#endnote_wid [27] http:/ / en. wikipedia. org/ wiki/ Potop#endnote_4 [28] wg Edgara A. Truax [29] autor: Qu Yuan (), ksika: "Elegie Chu" (, lub Chuci), rdz. 3: "Proszc Niebo" (, lub Wentian), autor: Lie Yukou (), ksika: Liezi (), rdz. 5 ( ), paragraf 1, autor: Liu An (), ksika: Huainanzi (), rdz. 6: Lanmingxun () [30] Mitologia Korei, Halina Ogarek-Czoj, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1988, str. 92-93

Potop
[31] African Flood Myths (http:/ / www. mythome. org/ fludmyt5. html) [32] U rde cywilizacji Juliusz Lips za zbiorem mitw kanadyjskich E. Petitita z 1886 r. [33] Zmierzch Azteckich Bogw, W. Konrad Osterloff, Nasza Ksigarnia, Warszawa 1969, str. 129 i 135 [34] Loc Chortis ante el Probleme Maya. Histria de las Culturas indigenas de America, desde su origin hasta hoy Meksyk 1949 [35] Pastwo Inkw, Siegfried Huber, Biblioteka Problemw, PWN, Warszawa 1968 [36] Paricia: Information from Answers.com (http:/ / www. answers. com/ topic/ paricia) [37] Informacja ta znajduje sie w Parfleche Marka Cichomskiego (http:/ / www. huuskaluta. com. pl/ marekc/ parfleche25. php) wraz z opisem podania Indian Attacapa oraz Indian z wyspy Sitka [38] http:/ / www. meta-religion. com/ World_Religions/ Ancient_religions/ South_america/ flood_myth_of_the_incas. htm, http:/ / www. labyrinthina. com/ flood. htm [39] ladami Indian, Maria Paradowska, Ossolineum 1979 [40] Kobieta w yciu Indian, Rudolf H. Noco, Wydawnictwo 'lsk', Katowice 1967, str.119 [41] Arthur Cotterell, Wydawnictwo Ksinica, Katowice 1996 [42] Jan Knappert: Mitologia Pacyfiku, Dom Wydawniczy Rebis, Pozna 2001 [43] Flood Legends - Answers in Genesis (http:/ / www. answersingenesis. org/ articles/ am/ v2/ n2/ flood-legends) [44] Mitologia Pacyfiku, Jan Knappert, Dom Wydawniczy Rebis, Pozna 2006, Sownik mitw wiata, Arthur Coterell, Wydawnictwo Ksinica, Katowice 1996, str. 312 [45] Jan Knappert:Mitologia Pacyfiku, Dom Wydawniczy Rebis, Pozna 2001 [46] Biblijny potop wygna rolnikw do Europy - Nauka - Dziennik.pl (http:/ / www. dziennik. pl/ nauka/ article84731/ Biblijny_potop_wygnal_rolnikow_do_Europy. html) [47] http:/ / apologetyka. com/ biblia/ ?menu=show& language=pl& submitShow=WY%C5%9AWIETL& txt=Rdz+ 6%2C1-6& bible%5B%5D=Br& polish=on& numbered=on& format=1& strongs=0 [48] http:/ / apologetyka. com/ biblia/ ?menu=show& language=pl& submitShow=WY%C5%9AWIETL& txt=Rdz+ 6%2C1-6& bible%5B%5D=BT& polish=on& numbered=on& format=1& strongs=0 [49] http:/ / apologetyka. com/ biblia/ ?menu=show& language=pl& submitShow=WY%C5%9AWIETL& txt=Rdz+ 6%2C1-6& bible%5B%5D=Bw& polish=on& numbered=on& format=1& strongs=0 [50] http:/ / apologetyka. com/ biblia/ ?menu=show& language=pl& submitShow=WY%C5%9AWIETL& txt=Rdz+ 6%2C1-6& bible%5B%5D=BBE& polish=on& numbered=on& format=1& strongs=0 [51] http:/ / apologetyka. com/ biblia/ ?menu=show& language=pl& submitShow=WY%C5%9AWIETL& txt=Rdz+ 6%2C1-6& bible%5B%5D=JPS& polish=on& numbered=on& format=1& strongs=0 [52] http:/ / www. hti. umich. edu/ cgi/ r/ rsv/ rsv-idx?type=citation& book=Genesis& chapno=6& startverse=1& endverse=5 [53] http:/ / apologetyka. com/ biblia/ ?menu=show& language=pl& submitShow=WY%C5%9AWIETL& txt=Rdz+ 6%2C1-6& bible%5B%5D=Bg& polish=on& numbered=on& format=1& strongs=0 [54] http:/ / apologetyka. com/ biblia/ ?menu=show& language=pl& submitShow=WY%C5%9AWIETL& txt=Rdz+ 6%2C1-6& bible%5B%5D=KJV& polish=on& numbered=on& format=1& strongs=0 [55] http:/ / apologetyka. com/ biblia/ ?menu=show& language=pl& submitShow=WY%C5%9AWIETL& txt=Rdz+ 6%2C1-6& bible%5B%5D=ASV& polish=on& numbered=on& format=1& strongs=0 [56] http:/ / www. biblegateway. com/ passage/ ?search=Genesis%206;& version=49; [57] http:/ / apologetyka. com/ biblia/ ?menu=show& language=pl& submitShow=WY%C5%9AWIETL& txt=Rdz+ 6%2C1-6& bible%5B%5D=WEB& polish=on& numbered=on& format=1& strongs=0 [58] http:/ / apologetyka. com/ biblia/ ?menu=show& language=pl& submitShow=WY%C5%9AWIETL& txt=Rdz+ 6%2C1-6& bible%5B%5D=YLT& polish=on& numbered=on& format=1& strongs=0 [59] http:/ / apologetyka. com/ biblia/ ?menu=show& language=pl& submitShow=WY%C5%9AWIETL& txt=Rdz+ 6%2C1-6& bible%5B%5D=NS& polish=on& numbered=on& format=1& strongs=0 [60] http:/ / en. wikipedia. org/ wiki/ Potop#endnote_Sand [61] http:/ / apologetyka. com/ biblia/ ?menu=show& language=pl& submitShow=WY%C5%9AWIETL& txt=Rdz+ 6%2C5-6& bible%5B%5D=BT& polish=on& numbered=on& format=1& strongs=0 [62] http:/ / apologetyka. com/ biblia/ ?menu=show& language=pl& submitShow=WY%C5%9AWIETL& txt=Rdz+ 6%2C5-6& bible%5B%5D=Bw& polish=on& numbered=on& format=1& strongs=0, [63] http:/ / apologetyka. com/ biblia/ ?menu=show& language=pl& submitShow=WY%C5%9AWIETL& txt=Rdz+ 6%2C5-6& bible%5B%5D=BBE& polish=on& numbered=on& format=1& strongs=0, [64] http:/ / online. biblia. pl/ rozdzial. php?id=6& werset1=5& werset2=6#W5 [65] http:/ / online. biblia. pl/ rozdzial. php?id=7& werset1=17& werset2=24#W17 [66] http:/ / online. biblia. pl/ rozdzial. php?id=8& werset=3#W3 [67] http:/ / apologetyka. com/ biblia/ ?menu=show& language=pl& submitShow=WY%C5%9AWIETL& txt=Rdz+ 1%3A29& bible%5B%5D=Bw& polish=on& numbered=on& format=0& strongs=0 [68] http:/ / apologetyka. com/ biblia/ ?menu=show& language=pl& submitShow=WY%C5%9AWIETL& txt=Rdz+ 1%3A29& bible%5B%5D=BT& polish=on& numbered=on& format=0& strongs=0l

36

Potop
[69] http:/ / apologetyka. com/ biblia/ ?menu=show& language=pl& submitShow=WY%C5%9AWIETL& txt=Rdz+ 1%3A29& bible%5B%5D=BBE& polish=on& numbered=on& format=0& strongs=0 [70] http:/ / online. biblia. pl/ rozdzial. php?id=1& werset=29#W29

37

Bibliografia
Marian Bielicki, Zapomniany wiat Sumerw, PIW, Warszawa 1966 Fried Richard Elliott Friedman Ksiga ukryta w Biblii, Da Capo, 2000, ISBN 83-7157-554-8 Sand Artur Sandauer, "Bg, Szatan, Mesjasz i...?", WL, Krakw 1977 ISBN 08-01063-6 Krystyna Szarzyska, Mity sumeryjskie, seria Antologia Literatury Mezopotamskiej, Wydawnictwo AGADE, Warszawa 2000 ISBN 83-87111-13-4 Krystyna yczkowska i inni, Mity akadyjskie, seria Antologia Literatury Mezopotamskiej, Wydawnictwo AGADE, Warszawa 2000 ISBN 83-87111-16-3 Krystyna yczkowska, Krystyna Szarzyska, Mitologia Mezopotamii, WAiF, Warszawa 1981 ISBN 83-221-0132-5 Stiller Gilgamesz - epos babiloski i asyryjski ze szcztkw odczytany i uzupeniony take pieniami sumerskimi przez Roberta Stillera, vis-a-vis etiuda, Krakw 2004 ISBN 83-89640-20-1 wid Anna widerkwna, Rozmowy o Biblii, PWN, Warszawa 2004 ISBN 83-01-11474-6 Alexander i Edith Tollmanowie A jednak by potop: Od mitu do historycznej prawdy, prze.: Elbieta i Jzef Kamierczakowie, Prszyski i S-ka, Warszawa 1999, ss. 327, ISBN 83-7180-141-6

Linki zewntrzne

Zbir mitw z rnych stron wiata opisujcych potop (http://www.talkorigins.org/faqs/flood-myths.html) (ang.) Teksty o potopie z www.sacred-texts.com (http://www.google.com/custom?domains=www.sacred-texts. com&q=flood&sitesearch=www.sacred-texts.com& cof=GALT:#008000;GL:1;DIV:#336699;VLC:663399;AH:center;BGC:FFFFFF;LBGC:336699;ALC:000000;T:0000FF;GFNT:0 hl=en) (ang.) Artyku na temat potopu z portalu Racjonalista.pl (http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,2356) (pol.) Artyku na portalu kreacjonistycznym dotyczcy potopu i rnych poda na jego temat (http://www. answersingenesis.org/articles/am/v2/n2/flood-legends) (ang.)

rda i autorzy artykuu

38

rda i autorzy artykuu

Sumer rdo: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=22845356 Autorzy: &ry, A+a, Airwolf, Apophis, Azureus, Beno, Buldoer, Canaris, CiaPan, F14thetomcat, Fanalion, Gaj777, Galileo01, Gatorek, Gregul, Hashar, Holek, IMPERATOR, Jordi Polo, Katsy, Krzysiek10, Lcamtuf, Lucasse, Mir, Monika, Nolik, P, Pawelkg, Picus viridis, Pufacz, Radomil, Raz1el, Silthor, Smyru, Stoigniew, Stv, Tomekpe, Topory, Trismegistos, Turtlezzz, Yenidai, ukasz Kowalczyk, 39 anonimowych edycji Sumerowie rdo: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=24094578 Autorzy: Beau, Bonio, Burchix, CiaPan, Gdarin, Hairoth Spansey, Holek, IMPERATOR, Invisible kid, Jakubhal, Jersz, Katsy, Kazik, Krzysiek10, Lamashtu2006, Liburna, Louve, LukKot, Lzur, MTM, Monika, Monopol, Mzopw, Nolik, P, PMG, Picus viridis, Piott, Siaababamak, Silthor, Smyru, Steifer, Stepa, Tdudkowski, Trismegistos, Tsca, Ultra, Vuvar1, Wiosna35, Wkotwica, Wlk, Wojtalik, Yenidai, conversion script, ukasz Kowalczyk, 36 anonimowych edycji Mitologia sumeryjska rdo: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=21495533 Autorzy: Adamt, Airwolf, BartekChom, Brosen, Cancre, Chepry, CrowWoman, IMPERATOR, Janmad, Lingedolf, Lukasz Lukomski, Monika, Mozgulek, Nous, P, P100, Paradox, Picus viridis, Przykuta, Selena von Eichendorf, Steelrose, Stok, Tweety86, 8 anonimowych edycji Anu rdo: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=24570977 Autorzy: Adamt, CarlosPn, Ejdzej, Enkidu666, Jersz, Lamashtu2006, Marmale, Monika, Mozgulek, Mzopw, Olaf, Orlica, Pauba1, Pufacz, Semiramida, Silthor, Slaweks, Steelrose, Togo, Wames, Yarpen Zirgin, 10 anonimowych edycji Enlil rdo: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=22912197 Autorzy: Adamt, Alfons6669, DRB, Edi smooth, Felix 2007, Lamashtu2006, Malyadik, Monika, Pawelekj76, Pimke, Polinik, Slawomir D-K, Togo, Trismegistos, Wkotwica, 10 anonimowych edycji Enki rdo: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=24571018 Autorzy: Adamt, BartekChom, Chepry, Getoryk, Lukasz Lukomski, Maikking, Malarz pl, Masti, Monika, Mozgulek, Pawelekj76, Picus viridis, Pufacz, Skitof, Wkotwica, 9 anonimowych edycji Nanna (bg) rdo: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=24589302 Autorzy: Adamt, Ausir, CarlosPn, CiaPan, Felix 2007, IMPERATOR, Karol007, Krzysiek10, Likho On The Grave, Mozgulek, P, PMG, Pufacz, Steelrose, WTM, Wames, Wikipek, 3 anonimowych edycji Anat rdo: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=24527875 Autorzy: Adamt, Adrien, Basik07, Bon presage, Ethbaal, Gadka, Janmad, Kaszkawal, Madcap, Marcin Suwalczan, Mathel, Przykuta, Sidriel.13, Sobol, Togo, Wikipek, 3 anonimowych edycji Dumuzi (bg) rdo: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=23620919 Autorzy: Adamt, Chrumps, CrowWoman, Erud, Ethbaal, Gdarin, Ignasiak, Jarorox, Lamashtu2006, Maire, Pawe Zawada, Picus viridis, Pojdulos, Steelrose, Tilia Isztar rdo: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=24479887 Autorzy: Adamt, Ausir, Bukaj, Cancre, CrowWoman, Darked, Emiel73, Farary, Gdarin, Helaq, Kosiarz111, Lamashtu2006, Li-on, Malarz pl, Masti, Mozgulek, Panterka, Pawe ze Szczecina, Picus viridis, Pufacz, Siaababamak, Skalee, SpiderMum, Steelrose, Stepa, Thealx, 9 anonimowych edycji Anunnaki rdo: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=24451121 Autorzy: Adamt, Asfarer, CommonsDelinker, DRB, Gwiazdosaw, Lamashtu2006, MacFly, Mario58, Matis99, Mpfiz, Mpn, Mrug, Olaf, Rafostry, Roo72, Sathorn, Stepa, Stoigniew, Tashi, Tomac, Trismegistos, Trivelt, Turkusowy smok, Vril14, 20 anonimowych edycji Potop rdo: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=24965381 Autorzy: Adam Cuerden, Adamt, Belfer00, Beno, BibliotekaRoduJung, Birczanin, Bukaj, Buldoer, Cie, CommonsDelinker, D kuba, Delta 51, Derbeth, Ed88, Edk, Energo, Felis domestica, Galileo01, Gregok, Gadka, Hoa binh, IX0, Jadwiga, Janek37, Kala Nag, Koliat, Lamashtu2006, Lukasz Lukomski, Maria Nowak, Masur, Merdis, Micpol, Miggawka, Nolik, Ohtnim, Oreus, Omiornica, P100, Pablo000, Pawmak, Picus viridis, Piotr967, Red 81, Roo72, Sidriel.13, SolLuna, Stefeck, Stoigniew, Stok, Triskaidekafil, Turkusowy smok, WTM, Wicki, Wiggles007, Wiklol, 22 anonimowych edycji

rda, licencje i autorzy grafik

39

rda, licencje i autorzy grafik

File:Anu district.svg rdo: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Anu_district.svg Licencja: Creative Commons Attribution-Sharealike 3.0 Autorzy: Lamassu Design Gurdjieff (talk). Original uploader was Gurdjieff at en.wikipedia File:Assur anu adad temple.png rdo: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Assur_anu_adad_temple.png Licencja: Creative Commons Attribution-Sharealike 3.0 Autorzy: User:Zunkir File:Cuneiform sumer dingir.jpg rdo: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Cuneiform_sumer_dingir.jpg Licencja: Public Domain Autorzy: User:Enlil2 File:Cuneiform en-lil2.jpg rdo: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Cuneiform_en-lil2.jpg Licencja: Public Domain Autorzy: User:Enlil2 Plik:Copia de Enki.jpg rdo: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Copia_de_Enki.jpg Licencja: Public Domain Autorzy: Boricuaeddie, Deadstar, Gospodar svemira, Xalva, 2 anonimowych edycji Plik:Ishtar vase Louvre AO17000.jpg rdo: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Ishtar_vase_Louvre_AO17000.jpg Licencja: Creative Commons Attribution 2.5 Autorzy: User:Jastrow Plik:Ishtar Eshnunna Louvre AO12456.jpg rdo: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Ishtar_Eshnunna_Louvre_AO12456.jpg Licencja: Creative Commons Attribution 2.5 Autorzy: User:Jastrow Plik:Kudurru Melishipak Louvre Sb23 Ishtar-star.jpg rdo: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Kudurru_Melishipak_Louvre_Sb23_Ishtar-star.jpg Licencja: Public Domain Autorzy: unknown ancient artist, photographed by User:Jastrow Plik:Cuneiform sumer dingir.jpg rdo: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Cuneiform_sumer_dingir.jpg Licencja: Public Domain Autorzy: User:Enlil2 Plik:Cuneiform sumer inana.jpg rdo: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Cuneiform_sumer_inana.jpg Licencja: Public Domain Autorzy: User:Enlil2 Plik:B010ellst.png rdo: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:B010ellst.png Licencja: Public Domain Autorzy: Margret Studt Plik:B153ellst.png rdo: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:B153ellst.png Licencja: Creative Commons Attribution-Sharealike 2.5 Autorzy: Margret Studt Plik:Annunaki.jpg rdo: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Annunaki.jpg Licencja: nieznany Autorzy: Plik:Gustave Dor - The Holy Bible - Plate I, The Deluge.jpg rdo: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Gustave_Dor_-_The_Holy_Bible_-_Plate_I,_The_Deluge.jpg Licencja: Public Domain Autorzy: Gustave Dor (1832-1883) The "Pannemaker" in the lower right refers to Adolphe Franois Pannemaker (1822-1900) one of Dor's assistants in turning his art into a full-fledged engraving, and a reasonably notable engraver in his own right. Plik:Potop wiata (Carl Poellath).jpg rdo: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Potop_wiata_(Carl_Poellath).jpg Licencja: Public Domain Autorzy: unknown artist from Carl Poellath's atelier in Schrobenhausen. Original uploader was BibliotekaRoduJung at pl.wikipedia Plik:Adi Holzer Werksverzeichnis 260.jpg rdo: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Adi_Holzer_Werksverzeichnis_260.jpg Licencja: Attribution Autorzy: Adi Holzer Plik:Virgil Solis - Deucalion Pyrrha.jpg rdo: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Virgil_Solis_-_Deucalion_Pyrrha.jpg Licencja: Public Domain Autorzy: Scan by Hans-Jrgen Gnther Plik:Aegiis 2007 01.jpg rdo: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Aegiis_2007_01.jpg Licencja: GNU Free Documentation License Autorzy: Mmcannis, Odysses, Veliki Kategorizator, W!B: File:Bm-epic-g.jpg rdo: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Bm-epic-g.jpg Licencja: Public Domain Autorzy: Mmcannis, Popolon File:British Museum Flood Tablet 1.jpg rdo: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:British_Museum_Flood_Tablet_1.jpg Licencja: nieznany Autorzy: F, JMCC1, Mike Peel Plik:Noahs Ark.jpg rdo: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Noahs_Ark.jpg Licencja: Public Domain Autorzy: AnonMoos, Concord, MHM55, Raymond, Superm401, Wmpearl Plik:MountArarat.jpg rdo: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:MountArarat.jpg Licencja: GNU Free Documentation License Autorzy: Aivazovsky, Sardur, 1 anonimowych edycji Plik:Joseph Anton Koch 006.jpg rdo: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Joseph_Anton_Koch_006.jpg Licencja: Public Domain Autorzy: AndreasPraefcke, BeatrixBelibaste, Erikwkolstad, Goldfritha, Kersti Nebelsiek, Mattes, Melkom, Rsberzerker, Shakko, Skipjack, Wst, Xenophon, 3 anonimowych edycji Plik:Matsya painting.jpg rdo: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Matsya_painting.jpg Licencja: Public Domain Autorzy: Original uploader was BorgQueen Plik:Boundary Waters canoes minnesota.jpg rdo: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Boundary_Waters_canoes_minnesota.jpg Licencja: Creative Commons Attribution 2.0 Autorzy: Original uploader was BlueCanoe at en.wikipedia Plik:Quote-alpha.png rdo: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Quote-alpha.png Licencja: GNU Free Documentation License Autorzy: Aotake, Sanguinez Plik:Peronopsis.jpg rdo: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Peronopsis.jpg Licencja: GNU Free Documentation License Autorzy: DanielCD, Glenn, Kevmin, Saperaud, Snek01 Plik:Black-sea-hist.png rdo: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Black-sea-hist.png Licencja: GNU Free Documentation License Autorzy: Bogdan, Mmcannis, Predavatel, Wikiborg

Licencja

40

Licencja
Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported http:/ / creativecommons. org/ licenses/ by-sa/ 3. 0/