JAKUB ADAMSKI

HALE Z POLIGONALNYM CHREM ZINTEGROWANYM W ARCHITEKTURZE GOTYCKIEJ NA TERENIE POLSKI

ARS VETUS ET NOVA

universitas

HALE Z POLIGONALNYM CHREM ZINTEGROWANYM W ARCHITEKTURZE GOTYCKIEJ NA TERENIE POLSKI

INSTYTUT HISTORII SZTUKI UNIWERSYTETU JAGIELLOSKIEGO

ARS VETUS ET NOVA

REDAKTOR SERII

Wojciech Baus
TOM XXXII

JAKUB ADAMSKI

HALE Z POLIGONALNYM CHREM ZINTEGROWANYM W ARCHITEKTURZE GOTYCKIEJ NA TERENIE POLSKI

Krakw

 Copyright by Jakub Adamski and Towarzystwo Autorw i Wydawcw Prac Naukowych UNIVERSITAS, Krakw 2010

ISBN 97883-242-1455-6 TAiWPN UNIVERSITAS

Opracowanie redakcyjne
WANDA LOHMAN

Projekt okadki
STUDIO U

Na okadce Koci parafialny w Grze. Widok od poudniowego wschodu (fot. J. Adamski)

Moim Rodzicom

SPIS TRECI
WSTP.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Rozdzia I. DEFINICJA TERMINU HALA Z POLIGONALNYM CHREM ZINTEGROWANYM I STAN BADA. . . . . . . . . . . . . . . . 13 Rozdzia II. HALE Z POLIGONALNYM CHREM ZINTEGROWANYM NA TERENIE POLSKI .. . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
1. Koci parafialny wGrze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 A. Stan bada .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 B. historia .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 C. Opis architektury.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 D. Analiza architektury.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 2. Hale z poligonalnym chrem zintegrowanym wWielkopolsce .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 A. Stan bada .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 B. Historia i opis architektury poszczeglnych kociow.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Koci parafialny w Bninie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Koci parafialny w Dolsku .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Koci parafialny w Nowym Miecie nad Wart . . . . . . . . . . . . . . . . Koci parafialny w Osiecznej .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Koci parafialny w Skwierzynie .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Koci parafialny w Lwwku Wielkopolskim .. . . . . . . . . . . . . . . . . . Koci parafialny w Tucznie .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Koci parafialny w Kocianie .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

50 53 56 59 61 63 66 68

C. Analiza architektury hal zpoligonalnym chrem zintegrowanym w Wielkopolsce .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 3. Koci parafialny w Sawsku .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 A. Stan bada .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 B. Historia .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99

spis treci

C. Opis architektury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 D. Analiza architektury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 4. Koci parafialny w Mirsku .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 A. Stan bada .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 B. Historia .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 C. Opis architektury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

D. Analiza architektury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 Rozdzia III. PROBLEMATYKA ARTYSTYCZNA HAL Z POLIGONALNYM CHREM ZINTEGROWANYM .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
1. Zagadnienie genezy typu przestrzennego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
2. Dworsko i aspekt fundacyjny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Hale z poligonalnym chrem zintegrowanym

128

w Polsce na tle architektury rodkowej Europy. . . . . . . . . . . . 135

4. Problem waciwej nazwy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

137

Wnioski kocowe .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 Bibliografia.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 Zusammenfassung .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 Spis ilustracji .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 Indeks topograficzny .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173 Indeks nazwisk .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181

WSTP

Akademickie badania nad dziejami architektury gotyckiej w Europie mog pochwali si z gr ptorawiekow tradycj. Polska historia sztuki zaja si tym zagadnieniem niemal rwnoczenie z ukonstytuowaniem si tej dziedziny jako dyscypliny akademickiej, dziki czemu nasz dorobek naukowy na tym polu jest znaczcy. W efekcie umoliwio to badaczom zaprezentowanie w miar kompletnego obrazu dziejw architektury gotyckiej w Polsce, w cisym powizaniu z kontekstem sztuki rodkowoeuropejskiej. Pewne podsumowanie kilkudziesicioletnich bada przyniosa z pewnoci publikacja czterotomowego dziea Architektura gotycka w Polsce wr. 1995, ktre obok czci syntetycznej posiada te wnikliwie opracowany, cho jednak w zaoeniu niezbyt kompletny, katalog budowli gotyckich z terenu Polski (w granicach historycznych, z uwzgldnieniem Pomorza Zachodniego i ksistw lskich). Rzecz jasna wydanie choby najwikszej syntezy nie oznacza koca prac nad zgbianiem wiedzy o redniowiecznej architekturze, ktra chyba nigdy do koca nie odsoni przed nami wszystkich swych tajemnic. Tu rodzi si jednak pytanie, czy w dobie do licznie powstajcych rozpraw analitycznych, o nierzadko bardzo szczegowym temacie bada, maj jeszcze sens dociekania o charakterze typologicznym? Moe budzi wtpliwoci, czy przy obecnym stanie wiedzy taki sposb ujcia tematu pozwala jeszcze na wysnuwanie nowych, niezauwaonych jak dotd spostrzee i analogii. Co wicej, prace traktujce temat pod ktem typologii architektury byy zdecydowanie bardziej charakterystyczne dla wczeniejszego stadium bada nad budownictwem redniowiecznym, kiedy to badacze skupiali si w duej mierze na poprawnym uporzdkowaniu materiau zabytkowego.

Architektura gotycka..., passim.

10

WSTP

Mona jednak zauway, i liczba gotyckich wity na terenie Polski, ktre nie doczekay si jak dotd wystarczajco wnikliwego naukowego opracowania, jest w dalszym cigu znaczna. Nie jest jednoczenie prawd, e owe niewzbudzajce zainteresowania badaczy kocioy s we wszystkich przypadkach budowlami o tak niskiej klasie artystycznej, e nie daj znawcom zagadnienia pola do prowadzenia interesujcych studiw o charakterze historyczno-architektonicznym. W mojej opinii dobrym przykadem ilustrujcym powysze stwierdzenie mog sta si witynie, ktre uczyniem tematem niniejszej pracy. Miejskie fary w Grze (d. lskiej), Bninie, Dolsku, Nowym Miecie nad Wart, Osiecznej, Lwwku Wielkopolskim, Skwierzynie, Kocianie, Tucznie iMirsku, oraz wiejski koci parafialny w Sawsku, mimo wszelkich rnic zauwaalnych w ich architekturze, czy przede wszystkim jedna wsplna cecha s one mianowicie przykadami niezwykle specyficznego typu pnogotyckiego kocioa halowego, ktrego cz prezbiterialna okrelana jest w literaturze niemieckiej jako zredukowany halowy chr obejciowy (niem. reduzierter Hallenumgangschor). Typologiczne zestawienie tych wity nasuwa si zatem samoczynnie; o ile bowiem kolokwialnie mwic hala hali nierwna, i nie wydaje si susznym wyciganie zbyt daleko idcych wnioskw tylko na podstawie faktu, i dwie budowle wzniesiono wukadzie halowym, o tyle w tym przypadku przestrzenne rozwizanie partii chrowej jest do tego stopnia charakterystyczne, e w moim mniemaniu tylko czne rozpatrywanie architektury wyej wymienionych wity moe prowadzi do poprawnych obserwacji i wnioskw. Niewtpliwie wyjanienia wymagaj sformuowania zawarte przeze mnie w tytule niniejszej pracy. Termin zredukowany halowy chr obejciowy (lub w uproszczeniu zredukowana hala obejciowa) jest dosownym przekadem okrelenia niemieckiego. Sugeruje on jednak automatycznie, i interesujcy mnie wariant przestrzenny powsta w wyniku prostej redukcji wpeni wyksztaconego halowego chru obejciowego (niem. voll ausgebildeter Hallenumgangschor). Tymczasem geneza takiego uksztatowania partii prezbiterialnej jest nieporwnywalnie bardziej zoona i stanowi bdzie jedno z najistotniejszych zagadnie, ktre zostan poruszone przeze mnie w nastpnych czciach tej rozprawy. Dlatego te postanowiem posugiwa si nowym terminem, bardziej adekwatnie opisujcym interesujce mnie budowle hale z poligonalnym chrem zintegrowanym. Problem waciwej nazwy owego typu przestrzennego zostanie szerzej omwiony w kocowej czci pracy.
 W pocztkowym etapie bada nad problemem hal z poligonalnym chrem zintegrowanym posugiwaem si roboczo okreleniem zredukowana hala obejciowa.

WSTP

11

Osobnego wytumaczenia domaga si te uyty przeze mnie zwrot [...] w architekturze gotyckiej na terenie Polski. Biorc pod uwag granice Krlestwa Polskiego w XV wieku, kiedy to powstaa zdecydowana wikszo interesujcych mnie wity, na terenie pastwa (a cilej rzecz ujmujc Wielkopolski) znajdoway si: Bnin, Dolsk, Nowe Miasto nad Wart, Osieczna, Lwwek Wielkopolski, Kocian, Skwierzyna i wysunite najdalej na pnoc Tuczno. Tymczasem leca blisko granicy z Polsk Gra wchodzia do koca XIV w. w skad Ksistwa Gogowskiego, przejtego pniej we wadanie przez ksit cieszyskich, natomiast znajdujcy si ju na Grnych uycach Mirsk nalea do Ksistwa Jaworskiego, wczonego nastpnie wskad Krlestwa Czeskiego. Poza granicami pastwa polskiego znajdowao si te w omawianym okresie Sawsko, wadane przez ksit supskich. Takie ahistoryczne ujcie tematu, uwzgldniajce dzisiejszy podzia administracyjny, moe oczywicie wydawa si z metodologicznego punktu widzenia cokolwiek wtpliwe. Jednake przesanki, ktrymi kierowaem si przy takim wanie wyborze zakresu terytorialnego pracy, przekonay mnie o jego celowoci. Najwaniejszym czynnikiem wydaa mi si skpa ilo literatury naukowej, dotyczcej wyej wymienionych, a lecych ju poza granicami historycznej Polski wity. Jest to zatem dobra okazja, aby sprbowa poszerzy nieco wiedz o tych wydaje si zapomnianych, cho niezwykle ciekawych budowlach. Z drugiej strony w wietle dzisiejszego stanu wiedzy wrcz truizmem wydaje si stwierdzenie, i granice pastwowe nie stanowiy w redniowieczu bariery uniemoliwiajcej swobodny przepyw idei artystycznych, twrcw czy wrcz caych strzech budowlanych. Poza tym, ksistwa lskie ipomorskie pozostaway przez cae redniowiecze w do zayych kontaktach tak politycznych, jak i kulturowych z ziemiami Krlestwa Polskiego, dlatego te suszne wydaje si takie ponadregionalne spojrzenie na interesujcy mnie problem. Tylko bardzo poszerzone, obejmujce ca rodkow Europ pole architektonicznych odniesie i analogii moe umoliwi mi poprawne ustalenie genezy hal z poligonalnym chrem zintegrowanym, ze szczeglnym uwzgldnieniem budowli tego typu znajdujcych si na terenie dzisiejszej Polski.

il. 1

Aby jednak ten niezbyt waciwy termin nie upowszechni si w literaturze fachowej, postanowiem zaproponowa now nazw interesujcego mnie typu przestrzennego hala zchrem zintegrowanym o poligonalnym zamkniciu od wschodu. Ostateczne brzmienie tego okrelenia hala z poligonalnym chrem zintegrowanym zasugerowa mi profesor Jarosaw Jarzewicz, za co jestem Mu bardzo wdziczny.  Krzylak 1982, s. 13.

12

WSTP

Aby jednak tego dokona, musz przej w niniejszej rozprawie przez kilka podstawowych etapw pracy. Najpierw niezbdne bdzie przedstawienie poprawnej moim zdaniem definicji interesujcego mnie typu architektonicznego oraz dotychczasowych pogldw badaczy co do genezy, jak i wanie samej jego definicji. Nastpnie dokadnej analizie zostanie poddana architektura objtych tematem pracy kociow. Niezwykle wanym zagadnieniem okae si tu problem waciwego datowania budowli, tak w oparciu o zachowane rda pisane, jak i same formy ich architektury. Dopiero wwczas postaram si odpowiedzie na pytanie, jak moga wyglda geneza hal z poligonalnym chrem zintegrowanym w Polsce, a take w miar moich moliwoci w caej rodkowej Europie. Jak zaznaczyem ju wyej, dziki tym ustaleniom bd mg ustosunkowa si do niemieckiego okrelenia reduzierter Hallenumgangschor i wyjani zasadno uycia nowej terminologii. W tym miejscu pragn bardzo serdecznie podzikowa Panu dr. hab. Markowi Walczakowi za wszystkie niezwykle cenne merytoryczne uwagi, pozwalajce mi udoskonali naukow stron niniejszego opracowania. Nie mgbym nie wspomnie o nieustajcej, serdecznej zachcie do wytrwaoci w pracach nad tym tematem, za ktr jestem Mu bardzo wdziczny. Oprzyjcie sw podzikowania prosz Panw profesorw Jerzego Gadomskiego, Andrzeja Grzybkowskiego i Jarosawa Jarzewicza, ktrych wnikliwe recenzje uatwiy mi korekt niecisoci i uchybie teje rozprawy. Ponadto wyrazy wdzicznoci nale si te Panu dr. Marcinowi Szymie za wiele inspirujcych rozmw i wsparcie w moim niemal trzyletnim zmaganiu si z problemem hal z poligonalnym chrem zintegrowanym. Osobne podzikowania kieruj wreszcie w stron moich Rodzicw, bez ktrych wsparcia nie miabym moliwoci przeprowadzenia bada terenowych wopisywanych przeze mnie kocioach.

Rozdzia I

Definicja terminu hala zpoligonalnym chrem zintegrowanym i stan bada

Niezbdnym wprowadzeniem w problematyk hal z poligonalnym chrem zintegrowanym jest z pewnoci wyjanienie samego pojcia, jak i przedstawienie dotychczasowych pogldw na jego temat. Mimo e jak wspomniaem we wstpie, geneza tego rozwizania przestrzennego jest owiele bardziej skomplikowana, ni sugeruje to opisujcy je termin niemiecki, warto przywoa tu te definicj bazowego pojcia, jakim jest halowy chr obejciowy. Taki typ prezbiterium, nazywany w literaturze niemieckiej niekiedy w peni wyksztaconym (voll ausgebildeter Hallenumgangschor w odrnieniu od typu zredukowanego), wyrniaj przede wszystkim trzy podstawowe cechy, a mianowicie trjnawowo, ukad halowy oraz obecno obejcia. Zarwno zewntrzna ciana obwodowa ambitu, jak i zamknicie rodkowej nawy chru, zaoone s na rzucie wieloboku; wewntrz wityni te podstawowe elementy przestrzenne oddzielone s od siebie filarami, wyznaczajcymi granice poszczeglnych naw i obejcia. Wschodnie, poligonal-

 O definicji, genezie i rozwoju pnogotyckiego halowego chru obejciowego zob. Cobbers 2000, s. 1866; Gentz 2003, s. 1331, tam te dokadnie omwiona starsza literatura.

14

DEFINICJA TERMINU HALA ZPOLIGONALNYM CHREM

ne przso nawy gwnej, mieszczce otarz gwny, jest zatem wewntrzn apsyd prezbiterium, flankowan filarami i czsto wyniesion w stosunku do posadzki obejcia (niem. Binnenchor). Wan cech budowli o tego typu ukadzie jest daleko idca jednorodno architektoniczna korpusu i chru kocioa. W zdecydowanej wikszoci przypadkw prezbiterium nie jest w wyrany sposb oddzielone od czci zachodniej wityni, cechujc si tak sam szerokoci oraz proporcjami przse. Mury obwodowe budowli ujmuj j, biegnc po zwartym, nieprzerwanym zarysie, nazywanym czasem obrazowo wannowatym. Dodatkowo wszystkie trzy nawy wraz z obejciem przykryte s jednym, wielkim dachem, ujednolicajcym wygld zewntrzny kocioa. Granic chru i korpusu moe jedynie wyznacza, cho nie we wszystkich przypadkach, wyraniej zaakcentowana arkada tczowa, dziki ktrej para filarw na granicy obu czci kocioa zazwyczaj przybiera form zblion do krzyowej. Rnie moe si te przedstawia stosunek liczby bokw wewntrznego zamknicia nawy gwnej i zewntrznego wieloboku obejcia. We wczesnych oraz pnych przykadach hal obejciowych obserwowa mona zaoenie obu czci prezbiterium na rzucie o tej samej liczbie bokw, czyli zazwyczaj trzech lub piciu. Jednake zdecydowanie najczciej spotykanym rozwizaniem jest kombinacja trjbocznej wewntrznej apsydy z piciolub siedmiobocznym rzutem ciany obwodowej ambitu. Bardzo specyficz-

Por. Jarzewicz 1996, s. 149. Zamknicie na rzucie 3/3: Btzow, St. Elisabeth; Lubeka, katedra Grimmen, St. Marien; Dsseldorf, St. Lambrechtus; Heidelberg, Heilig-Geist; Bolzano/Bozen, katedra; Brno, koci w. Jakuba; Kempen, St. Marien; Peszt, koci Staromiejski; Unna, St. Clemens, Dyonisius und Nicodemus. Zamknicie 5/5 bokw: Verden an der Aller, katedra; Szczecin, koci w. Jakuba; Stendal, St. Marien.  Zamknicie 3/5: Amberg, St. Martin; Andechs, St. Marien; Budziszyn (Bautzen), St. Petri; Bernau, St. Marien; Brandenburg, St. Gothard, St. Katharinen; Calau, Stadt pfarrkirche; Chociebu (Cottbus), St. Nikolai; Dessau, St. Marien; Ingolstadt, Liebfrauenkirche; Jterbog, St. Marien; Krnik, kolegiata Wszystkich witych; Luckau, St. Marien; Mittelwalde, St. Moritz; Parchim, St. Georgen; Pozna, kolegiata NMP; Pritzwalk, St. Marien und St. Nikolai; Ribnitz, St. Marien; Schrobenhausen, St. Jakob; Schwbisch Hall, St. Michael; Sosk, koci Joannitw; wiebodzin, koci w. Michaa Archanioa; Szprotawa, koci Wniebowzicia NMP; Tangermnde, St. Stephan; Linkping, katedra. Zamknicie 3/7: Beeskow, St. Marien; Berlin-Mitte, St. Nikolai; Berlin-Spandau, St. Nikolai; Frankfurt/Oder, St. Marien; Frstenwalde, katedra; Chojna, koci Mariacki; Monachium, Heilig-Geist; Norymberga, St. Lorenz, St. Sebald; Rathenow, St. Marien und St. Andreas; Schwbisch Gmnd, Heilig-Kreuz; Zwettl, Stiftskirche.
 

DEFINICJA TERMINU HALA ZPOLIGONALNYM CHREM

15

ne jest te zastosowanie parzystej liczby bokw, tak w wewntrznym, jak i wzewntrznym zamkniciu prezbiterium, dziki czemu na osi kocioa znajduje si filar (w wewntrznej apsydzie) bd przypora (wcianie obwodowej obejcia); tu te spotyka si najwiksz liczb moliwych wariantw. A zatem dwu- lub czworobocznie zamknity Binnenchor moe by zestawiony zarwno z parzyst (cztery bd sze), jak i nieparzyst (pi bd siedem) liczb bokw zewntrznego, poligonalnego zarysu wityni. Podobnie, trj- lub piciobocznie zamknita nawa gwna chru moe te by ujta przez szecioboczny wielobok ambitu; wwczas to w tle za wschodni par skrajnych filarw prezbiterium widoczny jest fragment ciany obejcia, podparty na zewntrz przez przypor wyznaczajc o caego kocioa. Rozmaite stosunki bokw wewntrznej apsydy i muru lateralnego wschodniej czci wityni skutkuj w rzucie ambitu wystpowaniem przse o zrnicowanych ksztatach: kwadratowych, trapezo- i romboidalnych oraz wreszcie trjktnych. Dziki temu specyficzn cech sklepie obej halowych jest zastosowanie rozmaitych figuracji eber, opartych na podstawowym ukadzie trjpromiennym, przy czym komplikowanie si rysunku ebrowania w ambicie jest jedn z bardziej specyficznych cech w historycznym rozwoju omawianego typu przestrzennego. Dla odmiany hal z poligonalnym chrem zintegrowanym (niem. reduzierter lub verkmmerter Hallenumgangschor) zwyko si nazywa taki koci, ktry przy zachowaniu ukadu trjnawowego oraz jednolitego zarysu bryy zamknitej od wschodu wielobocznie, pozbawiony jest wydzielonej filarami wewntrznej apsydy (Binnenchor). Oznacza to, i we wntrzu wityni podzia na nawy przeprowadzony jest za pomoc dwch rzdw filarw, ktre biegn rwnolegle a do poligonalnej ciany wschodniego zamknicia budowli. Ostatnia para arkad midzynawowych wspiera si zatem od wschodu albo bezporednio na murze lateralnym, bd te na dostawionych do niego pfilarach. W takim ukadzie obejcie prezbiterium wsensie przestrzennym nie jest w aden sposb wydzielone; jedynie
 W literaturze niemieckiej rozwizanie to okrelane jest mianem zagrodzonego rodka gesperrte Mitte, zob. Gentz 2003, s. 5557.  Zamknicie 2/4: Lieberose, Stadtpfarrkirche; zamknicie 2/6: Gubin, koci w. Wawrzyca; zamknicie 4/6: Frstenberg (Eisenhttenstadt), St. Nikolai.  Zamknicie 2/5: Dingolfing, St. Johannes; Landshut, Spitalkirche; Meran, Spi talkirche; Salzburg, Franziskanerkirche; Eger, katerda; zamknicie 2/7: Rottenmann, St. Georg.  Zamknicie 3/6: Dinkelsbhl, St. Georg; Nysa, koci w. Jakuba; Templin, St. Marien und St. Magdalenen.

16

DEFINICJA TERMINU HALA ZPOLIGONALNYM CHREM

w niektrych przypadkach, zwaszcza w kocioach otoczonych wiecem kaplic, umieszczenie otarza gwnego na granicy midzy ostatnim i przedostatnim przsem od wschodu umoliwia ruch wiernych jak w klasycznej hali obejciowej. W rozumieniu architektonicznym to skrajne, wschodnie przso naley jednak do nawy gwnej, o czym zawiadcza nie tylko analiza rzutu poziomego budowli, ale take sklepienie tego kompartymentu wntrza, posiadajce tak sam figuracj eber jak w pozostaych partiach nawy gwnej. Ssiadujce z nim skrajne przsa naw bocznych, ograniczone od wschodu poligonaln cian lateraln kocioa, przybieraj zazwyczaj trjktny lub romboidalny ksztat, a co za tym idzie przykryte s sklepieniami orysunku eber opartym najczciej na rnych wariantach trjpromieni. Ze wzgldu na liczb bokw wschodniego zamknicia wityni oraz ksztat ostatniego przsa nawy gwnej znane mi z caej Europy przykady hal z poligonalnym chrem zintegrowanym podzieliem na kilka podstawowych wariantw uksztatowania rzutu10: Wariant Ia budowla zamknita jest trjbocznie, a dwa rwnolege rzdy filarw trafiaj prosto w zaamania wschodniego wieloboku wityni, ktrego ciana czoowa wyznacza jednoczenie szeroko nawy gwnej. Wszystkie jej przsa maj zatem ksztat prostokta (wzgldnie kwadratu), za skrajne przsa naw bocznych zaoone s na rzucie trjktw prostoktnych. Jest to najczciej wystpujcy typ hal z poligonalnym chrem zintegrowanym; w architekturze polskiej reprezentuj go fary w Nowym Miecie nad Wart, Lwwku Wielkopolskim, Osiecznej i Skwierzynie oraz koci w Sawsku. Poza Polsk budowlami tego typu s: Wallseerkapelle przy kociele Franciszkanw w Enns (wschodnia cz), koci pielgrzymkowy w Pllaubergu (wschodnia cz), koci w. Otmara w Mdling, koci w. Michaa Archanioa w Gumpoldskirchen, koci w. Marii Magdaleny w Scheibbs (Austria); koci Mariacki w Ambergu, koci Maria Sondheim koo Arnstein, koci Wniebowzicia NMP w Kemnath, koci w. Jerzego w Nrdlingen, koci w. Krzya w Sprembergu, koci w. Jakuba w Wasserburgu, koci w. Jana w Neumarkt in der Oberpfalz (Niemcy); katedra w Vsters, katedra (Storkyrkan) w Sztokholmie (Szwecja); Westerkerk w Enkhuizen (Holandia); koci parafialny w Sebe (niem. Mhlbach,
Por. definicj typu: Gentz 2003, s. 1718 i 179180. Ilustrujce t cz pracy rysunki s wykonane przez autora.

 10

DEFINICJA TERMINU HALA ZPOLIGONALNYM CHREM

17

Siedmiogrd, obecnie Rumunia); koci w. Andrzeja w Debreczynie (Wgry, obecnie nie istnieje); koci Zwiastowania NMP w Crngrobie (niem. Ehrengrube, Kraina, obecnie Sowenia); katedra w Pienzy (Wochy). Wariant Ib witynia zamknita jest trjbocznie, za ostatnie od wschodu przso nawy gwnej zaoone jest na rzucie trapezu. Tym samym rozstaw filarw jest szerszy ni dugo ciany czoowej wschodniego wieloboku kocioa. W Polsce przykadem tego schematu przestrzennego jest fara w Dolsku, na takim rzucie wzniesiona te bya rozebrana w 1942 r. fara w Bninie. Pozostae przykady to: koci w. Sebastiana w Baruth, koci w. Jerzego we Fryzyndze (Freising, Niemcy); kocioy w. Mikoaja i Wszystkich witych w Nykping (Szwecja). Wariant IIa budowla zamknita jest od wschodu piciobocznie; podobnie jak w typie I, nawa gwna skada si z przse prostoktnych (bd kwadratowych), a jej szeroko wyznacza ciana czoowa wschodniego wieloboku. Skrajne przsa naw bocznych przybieraj rzut nieregularnych czworobokw. Take i ten wariant hali z poligonalnym chrem zintegrowanym jest stosunkowo licznie reprezentowany; na terenie Polski s to kocioy parafialne wTucznie i Mirsku. Poza tym do tego typu zaliczaj si: kocioy Mariackie w Kemberg, Marienberg i Zwickau (Niemcy); katedra w Strngns (Szwecja); koci w. Stefana (Avasi Templom) w Miskolc (Wgry). Wariant IIb podobnie jak w typie IIa koci zamknity jest od wschodu piciobocznie, jednake ostatnie przso nawy gwnej zaoone jest w tym wariancie na rzucie trapezu. Tym samym nawa gwna jest szersza od ciany czoowej wieloboku wityni. Przykadami takiego rozwizania przestrzennego s: koci klasztorny w St. Lambrecht, fara w Schladming (Austria); koci w. Jana w Hoyerswerdzie, koci Mariacki w Monachium, koci parafialny w Lbben, koci w. Piotra i Pawa w Senftenbergu, koci Mariacki w Wittichenau (ten wyjtkowo pseudobazylikowy), koci w. Jakuba

18

DEFINICJA TERMINU HALA ZPOLIGONALNYM CHREM

w Straubing (Niemcy); koci p.w. Wniebowzicia NMP w Mocie (Czechy); koci p.w. Znalezienia Krzya w. w Doubravnku (Morawy). Wariant III budowla zamknita jest od wschodu siedmiobocznie. Ten rzadki wariant reprezentuje fara w Kocianie oraz tzw. Czarny Koci w Braovie (niem. Kronstadt, Siedmiogrd, obecnie Rumunia). Wariant IV budowla zamknita jest od wschodu czworobocznie, dziki czemu na osi kocioa znajduje si przypora. W takim schemacie skrajne przsa nawy gwnej i naw bocznych przykrywa wsplny system sklepienny o skomplikowanym rysunku ebrowania. Przykadami tego typu budowli s: koci w. Wolfganga w Schneeberg (Niemcy); koci parafialny w Pischelsdorf (Austria); koci w. Bartomieja w Gyngys (Wgry). Wariant V zamknicie budowli od wschodu jest szecioboczne; wprzeciwiestwie do typu IV, skrajne przso nawy gwnej oddzielone jest arkadami od zakocze naw bocznych. Ten rzadko wystpujcy schemat przestrzenny reprezentuj: fara w Grze oraz koci w. Filipa i Jakuba wAlttting (Niemcy). Hale z poligonalnym chrem zintegrowanym jako swoisty fenomen pnogotyckiej architektury sakralnej zwrciy ju dawno na siebie uwag badaczy, cho zasadniczo caociowe ujcia tematu nale do rzadkoci. Najczciej mona spotka si z prbami wyjanienia genezy pojedynczych budowli lub regionalnie wystpujcych grup wity o podobnym uksztatowaniu. Wrd tego typu docieka wymieni trzeba badania Richarda Kurta Donina powicone kocioom mendykanckim w Austrii. Analizujc architektur kaplicy rodu Wallsee przy kociele Minorytw w Enns w Grnej Austrii, prawdopodobnie najstarszej budowli interesujcego mnie typu, wysnu przypuszczenie, jakoby na jej form przestrzenn mogy wpyn obejcia kociow pielgrzymkowych Francji i Hiszpanii oraz uksztatowanie wczesnogotyckiej krypty kocioa parafialnego w Lieding w Karyntii.

DEFINICJA TERMINU HALA ZPOLIGONALNYM CHREM

19

Donin wskaza te na bezporedni zaleno kaplicy w Enns i wityni wPllaubergu, a do najbliszego krgu ich architektonicznego oddziaywania zaliczy te koci opactwa Benedyktynw w Sankt Lambrecht i wityni pielgrzymkow w Mariazell (w przypadku tej ostatniej rekonstruujc jej pierwotne zamknicie na ksztat wyej wymienionych budowli)11. Nie mniej wana w kontekcie omawianego problemu jest praca Waltera Buchowieckiego dotyczca dziejw budownictwa gotyckiego w Austrii. Opisujc warianty rzutw wystpujcych na tym terenie kociow, zwrci uwag na hale z poligonalnym chrem zintegrowanym jako na typ o wielobocznym zamkniciu dla wszystkich trzech naw (Vieleckiger Abschlu fr alle drei Schiffe). Poda te jego uproszczon definicj, kadc nacisk na ukone zamknicie bocznych partii kocioa oraz wystpowanie jak to okreli pozornego obejcia (Scheinumgang)12. Analizujc Wallseerkapelle w Enns stwierdzi, i moliwym pierwowzorem jej uksztatowania jest romaska, obejciowa krypta pobliskiego kocioa w St. Pantaleon13. Zkolei jako prawdopodobny powd zastosowania schematu hali z poligonalnym chrem zintegrowanym w kociele w Sankt Lambrecht w Styrii poda techniczne uproszczenie halowego obejcia wityni Cystersw wZwettl14. Rwnie Ernst Badstbner widzia w tej formie architektonicznej przede wszystkim redukcj w peni wyksztaconych obej halowych. Jak zaznaczy, wewntrzne wieloboki s usytuowane tak blisko ciany obejcia, e znikaj one wreszcie w sposb cakowity z obrazu wntrza, a arkady korpusu biegn a do ciany szczytowej [zewntrznego] wieloboku obejcia15. Zdaniem autora, ewolucj tego rodzaju kocioa mona wyranie zaobserwowa w miejskich wityniach parafialnych na Dolnych uycach (Calau, Forst, Senftenberg, Lbben, Spremberg)16. Norbert Nussbaum w swojej pracy o gotyckiej architekturze sakralnej w Niemczech okreli analizowane przeze mnie kocioy jako typ bez wieca

11 Donin 1935, s. 191201; najnowsze badania wykazay, i pierwotnie koci wMariazell mia jednonawowy chr na wzr kocioa Augustianw w Wiedniu, zob. Gerstenberg 2000, s. 269271. 12 Wg autora: je eine Abseite mit einer Schrgwand, das Mittelschiff mit der zur Lngsbewegung des Raumes senkrecht gestellten Stirnwand endigt, Buchowiecki 1952, s. 3334. 13 Ibidem, s. 236. 14 Ibidem, s. 244245. 15 Die Binnenpolygone sind so nahe an die Umgangswnde herangedrckt, da sie schlielich aus dem Raumbild gnzlich verschwinden und die Langhausarkaden bis an die Scheitelwand des Umgangspolygons durchlaufen, Badstbner 1980, s. 27. 16 Ibidem, s. 28.

20

DEFINICJA TERMINU HALA ZPOLIGONALNYM CHREM

podpr (Sttzenkranz), w ktrym wewntrzna apsyda zakoczona jest prostoktnie, a zatem obie wschodnie podpory nie wysuwaj si z rzdu filarw. Obszar wystpowania tego rodzaju wity ograniczy niemal zupenie do terenw na poudnie od Dunaju, za ich form architektoniczn uzna za spokrewnion z ukadem chru kocioa w Sankt Lambrecht17. Jako swoicie austriack opozycj wzgldem francuskiej zasady obejcia (Opposition zum franzsischen Umgangsprinzip) widzia w omawianym typie Gnter Brucher, opisujc w czterdzieci lat po Buchowiec kim architektur gotyck w Austrii. Podobnie jak jego poprzednik, wielkie znaczenie w rozwoju hal z poligonalnym chrem zintegrowanym (cho ta nazwa w ksice Bruchera nie pada) przyzna pierwszym wityniom z chrami trjnawowymi o wsplnym, trjbocznym zamkniciu, czyli Wallseerkapelle w Enns i kocioowi pielgrzymkowemu w Pllaubergu. Trjktne przsa na zakoczeniu naw bocznych (Zwickeljoche) uzna za cz obejcia, ktre w Enns podkrela centraln przestrze otarzow kaplicy, za w Pllaubergu suyo przede wszystkim jako miejsce dla ruchu ptnikw. Wbliskim powizaniu z tymi dwiema budowlami autor widzia te architektur kocioa w Sankt Lambrecht18. Dla odmiany zupenie inaczej na problem hal z poligonalnym chrem zintegrowanym zapatrywa si Klaus Jan Philipp w artykule powiconym w caoci temu zagadnieniu. Ju w tytule autor uy okrelenia poligonalne trjnawowe chry halowe bez obejcia, jako jego zdaniem najodpowiedniejszego terminu na opisanie tego typu budowli. W opozycji do dotychczasowych badaczy, zanegowa on jakiekolwiek bezporednie powizania midzy wzniesionymi na tym rzucie wityniami (z wyjtkiem kaplicy wEnns i kocioa w Pllaubergu), uznajc je za cakowicie od siebie niezalene. Zdaniem Philippa, dla powstania tego typu budowli (jak rwnie i dla klasycznych hal obejciowych) decydujce znaczenie mia wyksztacony wXIII w. typ wysokiego chru (Hochchor), najdoskonalej wcielony w ycie w grnej kaplicy Sainte-Chapelle w Paryu. Jak dowodzi autor, ten typ prezbiterium zawiera w sobie potencjaln moliwo wprowadzenia w jego wntrze podziaw nawowych, co w efekcie doprowadzio do pojawienia si tytuowych chrw halowych bez obejcia w rnych czciach Europy w sposb cakowicie od siebie niezaleny. A zatem dopatrywanie si

17 Hallenchre ohne Sttzenkranz konstruiert, in denen der Binnenchor rechtwink lig schliet, also die beiden stlichen Freisttzen nicht aus der Pfeilerreihe heraustreten. Diese Bauform ist fast ausschlielich auf den Raum sdlich der Donau begrenzt, Nussbaum 1994, s. 238. 18 Brucher 1990, s. 109120.

DEFINICJA TERMINU HALA ZPOLIGONALNYM CHREM

21

genetycznych powiza midzy rnymi budowlami wzniesionymi na tym rzucie jest wedug Philippa naduyciem19. Tak ostro zaznaczone stanowisko nie spotkao si jednak z szerszym oddwikiem w literaturze przedmiotu. Wrcz przeciwnie, Ulrike Gentz, autorka opublikowanego niedawno duego studium porwnawczego hal obejciowych w rodkowej Europie, uznaa wyksztacenie si zredukowanych hal obejciowych (jak je konsekwentnie okrela) jako wynik procesu bardzo intensywnej wymiany form midzy ssiadujcymi ze sob regionami architektury ceglanej. Co wicej, badaczka uznaa proces ten za w pewnym sensie rwnolegy z ksztatowaniem si rnych wariantw klasycznych hal obejciowych na uycach czy Dolnym lsku. To wanie uyce s zdaniem Gentz specjalnym terenem, gdzie dochodzio do stopniowej ewolucji tego typu przestrzennego, ktry z jednej strony zorientowany by na w peni wyksztacone hale obejciowe, a z drugiej na chry trjapsydowe wywodzce si z architektury lubeckiej (przede wszystkim z terenu Marchii Wkrzaskiej i Dolnego lska). Jak zaznaczya autorka, rwnie wBawarii, gdzie znajduje si drugie znaczne skupisko hal z poligonalnym chrem zintegrowanym, dochodzio do wielostronnych procesw wymiany idei architektonicznych, by moe rwnie ponadregionalnych. Dlatego te nie s wykluczone zwizki hal poudniowych z ceglanymi, pnocnymi. Jako moliwe przyczyny upraszczania si halowych obej Gentz podaa aspekty zarwno materiaowe i techniczne, jak i polityczne i gospodarcze, ksztatujce moliwoci fundacyjne miast budujcych takie, a nie inne typy wity20. I tak chociaby na Dolnych uycach proces ten miaby si wiza m.in. ze znacznym osabieniem gospodarczym i licznymi niepokojami spoecznymi, takimi jak raubritterstwo czy wojny husyckie21. Niestety w literaturze polskiej zauwaalny jest niemal cakowity brak zainteresowania badaczy problemem hal z poligonalnym chrem zintegrowanym. Nie brakuje oczywicie pozycji dotyczcych historii czy architektury poszczeglnych budowli, samo jednak zagadnienie genezy typu przestrzennego byo jak dotd traktowane wybitnie pobienie. W przypadku uksztatowanych w ten sposb wity pisao si zawsze o prymitywizacji, braku konsekwencji, niezrozumieniu i drastycznym uproszczeniu prestiowego modelu chru obejciowego, co miao by wynikiem dziaalnoci budowlanej lokalnych majstrw, jak to uj w Architekturze gotyckiej wPolsce Marian Kutzner22.
Philipp 1989, s. 5160. Gentz 2003, s. 179237, 373406, 410411; zob. te Gentz 2001, s. 238251. 21 Gentz 2003, s. 184. 22 Kutzner 1995, s. 162; zob. te Kutzner 1988, s. 103116.
19 20

22

DEFINICJA TERMINU HALA ZPOLIGONALNYM CHREM

W ostatnim czasie wielkopolskimi chrami obejciowymi zaj si Jacek Kowalski. W opublikowanym niedawno artykule postawi on pytanie, czy uzasadniona jest wyej wspomniana, wrcz druzgocco negatywna ocena poziomu architektury gotyckiej w Wielkopolsce pira Mariana Kutznera. Ponowne przeanalizowanie genezy i rde inspiracji tej specyficznej grupy kociow pozwolio mu wykaza, e powtarzanie ambitnych wzorcw nawet przez sabiej wykwalifikowane warsztaty nie zawsze musiao by bezrefleksyjne i pozbawione zrozumienia. Kowalski nie potraktowa jednak budowli w Bninie, Dolsku czy Nowym Miecie nad Wart jako przykadw odrbnego typu przestrzennego, odnoszc je za kadym razem do wzorcowych jego zdaniem hal obejciowych w Poznaniu (kolegiata NMP) iKrniku23. Na typologiczne pokrewiestwo wielkopolskich kociow wzniesionych w tym ukadzie jako pierwszy zwrci uwag jeszcze w XIX wieku Julius Kohte w swoim inwentarzu topograficznym prowincji poznaskiej wczesnych Niemiec24. Jego ustalenia powtrzy pniej Kutzner25, a ostatnio take Tomala, nie rozwijajc jednak szerzej tego zagadnienia i ograniczajc si jedynie do zestawienia typologicznego26. Jak zatem wida z powyszego zestawienia literatury, problem hal z poligonalnym chrem zintegrowanym wci oczekuje na wnikliwe opracowanie. Zwaszcza budowle tego typu znajdujce si na terenie Polski domagaj si dokadnej analizy na szerokim tle porwnawczym, gdy jak do tej pory nie byy one ujmowane w adnych ponadregionalnych studiach. Nie jest to jednak zadanie proste, gdy, jak susznie zauwaya Ulrike Gentz, omawiane zagadnienie jest niezwykle zoone i wieloaspektowe, i z pewnoci wymaga wielu dalszych, pogbionych bada27.

Kowalski 2006, s. 197211. Kohte 1898, s. 6364. 25 Kutzner 1995, s. 168. 26 Tomala 2007, s. 84. 27 Gentz 2003, s. 182.
23 24

Rozdzia II

Hale z poligonalnym chrem zintegrowanym na terenie Polski

Dla waciwego opracowania zagadnienia hal z poligonalnym chrem zintegrowanym na terenie Polski niezbdne jest w pierwszej kolejnoci szczegowe przedstawienie wity, zaliczanych do tego typu przestrzennego. Na omwienie budowli skada si tu bdzie prezentacja stanu dotychczasowych bada, historia w oparciu o rda pisane, opis architektury oraz jej analiza. W tym ostatnim punkcie bd si stara (czsto hipotetycznie) rekonstruowa proces wznoszenia kocioa i rozwarstwi fazy budowlane, tak w oparciu o wczeniej cytowane rda, jak i same formy architektoniczne. Rwnie istotnym aspektem bdzie te podkrelanie wyjtkowych cech omawianych tu wity oraz prba ustalenia genezy ich ukadw przestrzennych czy konkretnych rozwiza artystycznych.

1. KOCI PARAFIALNY W GRZE

A. Stan bada
Koci farny p.w. w. Katarzyny Aleksandryjskiej w Grze (d. lskiej, niem. Guhrau), nieco zapomnianej dzi miejscowoci lecej midzy Lesz Ta cz pracy bya ju publikowana w pierwotnej wersji, zob. Adamski 2008, s.183198.

24

HALE Z POLIGONALNYM CHREM ZINTEGROWANYM NA TERENIE POLSKI

nem a Gogowem, zajmuje szczeglne miejsce wrd polskich hal z poligonalnym chrem zintegrowanym. Jest nie tylko zdecydowanie najwikszy rozmiarami, ale cechuje si te najbardziej zoonym, ambitnym programem architektonicznym. Mimo i witynia ta, w porwnaniu z innymi kocioami parafialnymi miast pogranicza lska i Wielkopolski, wyrnia si znaczn monumentalnoci oraz nader ciekawym ukadem przestrzennym, nie doczekaa si jak dotd satysfakcjonujcej naukowej monografii. Wzmiankowana jest jednak w syntezach dziejw sztuki redniowiecznej na lsku oraz w opracowaniach o charakterze inwentaryzacyjnym i konserwatorskim, co jednak nie wyjania w sposb dostateczny problemw zwizanych z jej form artystyczn. Do dzi jedn z najszerszych publikacji dotyczcych growskiej fary jest opis zamieszczony w inwentarzu terenowym Hansa Lutscha z r. 1889. Badacz ten czas budowy kocioa okreli oglnie na wiek XV i XVI, za wystpujc na cegach chru dat 1552 uzna za moment ukoczenia prac. Specyficzny ukad rzutu okreli mianem Abkrzung des Grundrisses iuzna za typowy dla Brandenburgii i Pomorza, za w formie filarw midzynawowych zauway wpyw wielkich bazylik wrocawskich. W wydanym kilkanacie lat pniej dziele Bilderwerk schlesischer Kunstdenkmler opublikowa rzut fary z prb rozwarstwienia, za jej schemat przestrzenny okreli jako hal z uproszczonym obejciem, majc dotrze tu z Frauenkirche w Monachium za porednictwem Czech. W polskiej literaturze naukowej wzmianka o kociele w Grze pojawia si po raz pierwszy dopiero w r. 1950 w syntetycznym ujciu dziejw sztuki na Dolnym lsku pira Gwidona Chmarzyskiego. Stwierdzi on oglnikowo, i typ hali z obejciem w Grze charakterystyczny jest dla rodkowego Niu Batyckiego, a nadto ujawnia interesujce cho przez autora niesprecyzowane zwizki z Wielkopolsk. W wydanej rok pniej pracy o architekturze gotyckiej na lsku, Hans Tintelnot, powtarzajc hipotezy Lutscha co do datowania budowli, wskaza na koci w. Mikoaja w Greifswaldzie jako na najblisz analogi rzutu dla growskiej fary. Podkreli jednak brak bezporednich zwizkw warsztatowych obu budowli i wysun jednoczenie przypuszczenie, e koncepcja takiego schematu przestrzennego (nazwanego uproszczonym chrem halowym z obejciem verkmmerte Form des Hallenchores

Lutsch 1889, s. 258260. Lutsch 1903, kol. 7071.  Chmarzyski 1950, s. 148.
 

1. KOCI PARAFIALNY W GRZE

25

mit Umgang) miaa wywodzi si z krgu kociow Grnego Palatynatu iFrankonii, z kocioem w. Marcina w Ambergu na czele. Marian Kutzner, omawiajc problem tradycjonalizmu lskiej architektury pnogotyckiej, jedynie wzmiankowa koci w Grze wrd budowli halowych charakteryzujcych si percepcj wzorw tradycyjnych; zauway te w nim wpywy architektury marchijskiej i okreli czas powstania korpusu na 3 w. XV w. Prac jak dotd najpeniejsz, cho pozostajc w maszynopisie i przez to niefunkcjonujc w obiegu naukowym, jest studium historyczno-architektoniczne growskiej fary pira Bolesawy Krzylak, powstae na zlecenie Wojewdzkiego Konserwatora Zabytkw w Lesznie w r. 1984. Poza szczegowo ujtymi dziejami kocioa, autorka zaproponowaa rozwarstwienie faz budowlanych, zestawione z krytycznie opracowanymi, cho stosunkowo nielicznymi rdami odnoszcymi si do growskiej wityni. Za dat ukoczenia budowy przyja rok 1522, negujc znaczenie dotychczas podnoszonej daty 1552. Za dowd na zaleno od wzorw marchijskich ibrandenburskich uznaa fryzy w elewacji zachodniej, za redukcj schematu chru obejciowego zestawia z kocioami tego typu na Dolnych uycach. Wntrze fary jest wedug opinii autorki nawizaniem do najstarszych hal lskich, zwaszcza kocioa NMP na Piasku we Wrocawiu ikocioa w Namysowie. Pewne podsumowanie dotychczasowej wiedzy stanowi nota katalogowa autorstwa Andrzeja Wodarka, umieszczona w Architekturze gotyckiej wPolsce. Tymczasem w rozdziale pira Mieczysawa Zlata w tomie syntezy powyszego dziea, o farze w Grze dowiadujemy si tylko tyle, i jej halowe obejcie [], cho w stosunku do nyskiego prototypu uproszczone i mniejszej skali, mogo uchodzi za nowatorskie w momencie rozpoczynania budowy, ale ju nie przy jej koczeniu [] w sto lat pniej. Ostatnie lata przyniosy wreszcie publikacj wspomnianej dysertacji Ulrike Gentz, w ktrej nieco uwagi powicono omawianej budowli. Badaczka powtrzya za pozostaymi autorami uwagi o lskim charakterze filarw midzynawowych; analogi dla zewntrznego wieloboku wschodniej czci wityni odnotowaa w kociele w. Mikoaja w Frstenberg (ob. Eisenhttenstadt), a jednoczenie zauwaya wpywy czeskie w umieszczeniu na osi

Tintelnot 1951, s. 131132. Kutzner 1965, s. 228.  Krzylak 1982, s. 172.  Wodarek 1995, s. 8990.  Zlat 1995, s. 146147.
 

26

HALE Z POLIGONALNYM CHREM ZINTEGROWANYM NA TERENIE POLSKI

budowli przypory, podobnie jak w kociele w. Jakuba w Nysie. Wreszcie stwierdzia oglnikowo, i w dyspozycji rzutu i sklepie, jak i w proporcjach wntrza i jego poszczeglnych elementw [] miejski koci parafialny w Grze jawi si jako interesujce kompendium z wokabularza form rodkowolskich, czeskich i uyckich10. Za zupenie bdne trzeba uzna tymczasem informacje zamieszczone w niedawnej publikacji autorstwa Janusza Tomali. Uzna on bowiem, i obejcie w growskiej farze stanowi przystawione do prezbiterium kaplice, za kaplica Mariacka, wbrew formom jej architektury, jest starsza od caego kocioa i pochodzi jeszcze z XIV w.11 Jak zatem wida, dotychczasowi badacze zajmujcy si architektur growskiej fary nie ustalili w sposb precyzyjny i jednoznaczny genezy jej charakterystycznych form. Wynika to w duej mierze z zastosowania bardzo specyficznego ukadu przestrzennego, bdcego w zasadzie rozwizaniem jednostkowym, przynajmniej na terenie lska i regionw bezporednio znim ssiadujcych. Jednoczenie sytuacji nie uatwia brak w kociele oryginalnego gotyckiego detalu architektonicznego, nie liczc standardowych fryzw w fasadzie zachodniej.

B. Historia
Pierwsz wzmiank o growskiej farze odnajdujemy w dokumencie ksicia Jana cinawskiego z r. 1322 lub 1332, potwierdzajcym przekazanie przez Henryka ze Starej Gry Janowi von Donyn ius patronatus ecclesiae parochialis in Gora12. W marcu r. 1332 ksi potwierdzi take donacj Baltazara von Dohna na rzecz kocioa parafialnego. Prawdopodobnie uposaenie nowej wityni wizao si z przeniesieniem i inkorporacj parafii w. Jakuba w osadzie Stara Gra. Ju w r. 1335 utworzono archidia-

Folglich reprsentiert die Guhrauer Stadtpfarrkirche sowohl in der Disposition ihres Grundri- und Gewlbesystems als auch der Raumproportionierung und der Formulierung ihrer Einzelelemente, wie etwa der Pfeilergestaltung oder der Arkadenprofilierung, ein interessantes bauknstlerisches Kompendium aus mittelschlesischem, bhmischem und lausitzischem Formenvokabular, Gentz 2003, s. 210216. 11 Tomala 2007, s. 87, 172. 12 Fakty historyczne w tej czci pracy przytaczam na podstawie: Krzylak 1982, s.930. Autorka powouje si krytycznie na rda dotyczce fary w Grze, opracowane i wydane przez Josepha Jungnitza: Jungnitz 1902, s. 365387; Jungnitz 1907, s.102109, 172180, 458476.
10

1. KOCI PARAFIALNY W GRZE

27

konat growski. Z r. 1362 pochodzi zapis darowizny Ottona von Dohna na rzecz dwch otarzy jednego w farze i jednego w szpitalnym kociele w. Mikoaja. Nazwiska plebanw notowane s od 2 po. XIV w.; pod dat 1399 uchwytni s dwaj kapelani oraz dwaj altaryci. Rok pniej na mocy dokumentu biskupa wrocawskiego Konrada z Olenicy powoano do ycia przy kociele parafialnym bractwo N.P. Marii. Ten sam biskup w r. 1429 potwierdzi fundacj kaplicy unter dem neuen Chor gegen dem Marckte mit zweyen Fenster aufgerichtet. Z lat 1419 i 1439 pochodz informacje o fundacjach licznych altarii; rokiem 1439 opatrzone jest te nadanie na rzecz ambony. W kolejnych latach nastpuj liczne dalsze zapisy na rzecz otarzy dla growskiej fary: w r. 1440 na otarz Trzech Krli, w 1443 w. Katarzyny, w 1447 w. Zygmunta, za w r. 1455 miaa miejsce ksica fundacja otarza NMP. Wkrtce pniej, w r. 1457, miasto dotkn ogromny kataklizm poar zniszczy oppidum Gura totaliter cum ecclesia et campanae organa et alia. Zapewne niedugo po tej dacie rozpoczto odbudow zniszczonej fary, tymczasem funkcje parafialne peni zastpczo koci Boego Ciaa. Prace przy wznoszeniu nowej wityni w. Katarzyny musiay postpowa do szybko, bo ju z r. 1469 pochodz nadania na rzecz otarzy w. Magorzaty i w. Zygmunta, co moe sugerowa przynajmniej czciowe udostpnienie kocioa wiernym. Kolejne uposaenia pochodz z lat osiemdziesitych; w r. 1484 ufundowano otarz NMP, za z r. 1486 pochodzi zapis na otarz Matki Boskiej in der Pfarrkirchen zum Gohr, w tym te roku bracia Henryk i Konrad von Dohna dokonali darowizny na rzecz bractwa Najwitszej Marii Panny. Powysze informacje sugeruj, i w tym czasie budowa growskiej fary musiaa by ju na ukoczeniu, skoro moliwe byo wyposaanie wntrza, aprzy parafii dziaay ju rne konfraternie. W r. 1490 biskup wrocawski Jan IV Roth potwierdzi prawo patronatu rodziny Dohna nad kocioem parafialnym w Grze, przekazujc stosowny akt Abrahamowi von Dohna. Pierwsza wzmianka o wyposaeniu kaplic pochodzi z r. 1491, kiedy to uposaono altaryst z kaplicy w. Jana. Tymczasem w kwietniu roku 1500 nadano kocioowi 100 dni odpustu za ofiary imodlitwy w wyznaczone dni w roku. Uzyskane w ten sposb dochody miay by przeznaczone na renowacj i upikszenie kocioa. Wspomniany ju biskup Jan IV Roth w dwa lata pniej zatwierdzi fundacj altarii Boego Ciaa i witych Jana Chrzciciela i Jakuba Apostoa, dokonan w r. 1419 przez mieszczanina Jakuba Hellpetera. By moe wystawiony przez biskupa akt wiza si z wybudowaniem dwuprzsowej kaplicy poudniowej, skoro w r. 1508 doszo do darowizny proboszcza

28

HALE Z POLIGONALNYM CHREM ZINTEGROWANYM NA TERENIE POLSKI

Henryka von Dohna i jego krewnych, przeznaczonej na rzecz wzbogacenia now owybudowanej kaplicy Mariackiej o may chr dla pieww codziennych13. Ostatnie zapisy na rzecz growskiej fary zamykaj si zasadniczo wpierwszej tercji XVI w.: z r. 1511 pochodzi donacja dla altarystw otarza w. Katarzyny, z 1522 uposaenie otarza w. Jana, za nadania z lat 1511 i 1517 dotyczyy bractwa NMP. Uwieczeniem tych licznych fundacji by dokument oglnego uposaenia dla caego kocioa parafialnego, pochodzcy z r. 1535. Jak si wydaje, witynia w Grze nigdy nie przesza na stae w rce protestantw; od r. 1559 mieli oni jednak prawo odprawiania swoich naboestw pi razy w tygodniu we farze i w pozostaych kocioach podmiejskich. O ile magistrat growski by zdominowany przez zwolennikw nauki Lutra, o tyle posiadajca prawo patronatu nad wityni rodzina von Dohna pozostaa najprawdopodobniej katolicka; ponadto archidiakon gogowski Jan Briger pisa w r. 1580 o growskiej farze jako o ecclesia parochialis sub oboedientia catholicae et Romanae ecclesiae ac fidei adhuc constitutae. Cakowita rekatolicyzacja kocioa nastpia podczas wojny trzydziestoletniej w r. 1628, kiedy to wadze miejskie zostay zmuszone przez stacjonujce w Grze wojska cesarskie pod wodz ksicia Liechtensteina do wydania nakazu opuszczenia miasta przez wszystkich protestantw, ktrzy dobrowolnie nie przejd na wiar katolick. Jak o tym wiadczy opis wizytacyjny kocioa z r. 1670, musia on jeszcze podwczas posiada niemal pene gotyckie wyposaenie: multa sunt altaria in hac ecclesia tam in columnis quam in capellis; otarze te okrelane s jako dawne. W r. 1705 dobudowano kaplic w. Anny, ufundowan przez proboszcza Aleksego Abara ku pamici jego rodzicw, podczas gdy dwuprzsow kaplic poudniow, dedykowan do tej pory w. Annie, przemianowano na Boego Ciaa i w. Jana Chrzciciela. Tymczasem w r.1711 po mierci Karola Hannibala, ostatniego z rodu von Dohna, patronat nad far cakowicie przejo miasto. Do korpusu od strony pnocnej dostawiono barokow kaplic p.w. Matki Boej Wspomoycielki. Tragiczny dla miasta i fary okaza si epizod wojny siedmioletniej. 10padziernika 1759 r. Gra zostaa niemal doszcztnie zniszczona przez poar wzniecony przez Rosjan. Celowo podpalone zostao wntrze kocioa w. Katarzyny, zniszczeniu ulegy wiee wraz z dzwonami. Cz dawnego wyposaenia udao si jednak uratowa dziki przeniesieniu do kocika Boego Ciaa. Do ponownego uytku wiernym fara zostaa oddana w r. 1763;
13

Kaplica Boego Ciaa bywaa okresowo nazywana wanie kaplic Mariack.