Humanizm Performatywny - Polemika Z Filozofią W Praktyce Literackiej Witolda Gombrowicza - Ebook

Alfred Gall
HUMANIZM PERFORMATYWNY
POLEMIKA Z FILOZOFI W PRAKTYCE LITERACKIEJ WITOLDA GOMBROWICZA
universitas
Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragment penej wersji caej publikacji. Aby przeczyta ten tytu w penej wersji kliknij tutaj. Niniejsza publikacja moe by kopiowana, oraz dowolnie rozprowadzana tylko i wycznie w formie dostarczonej przez NetPress Digital Sp. z o.o., operatora sklepu na ktrym mona naby niniejszy tytu w penej wersji. Zabronione s jakiekolwiek zmiany w zawartoci publikacji bez pisemnej zgody NetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania si jej od-sprzeday, zgodnie z regulaminem serwisu. Pena wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepie internetowym E-ksiazka24.pl.
12
polonica
leguntur
Komitet redakcyjny: Andreas Lawaty, German Ritz, Alois Woldan, Marek Zybura (przewodniczcy)
Seria TAiWPN Universitas Polonica leguntur: literatura polska w krajach j zyka niemieckiego po wicona jest prezentacji recepcji pi miennictwa polskiego (od literatury piknej po dokumentarn) w niemieckim krgu jzykowym. Monografie oraz zbiory prac polskich i t umaczonych, sk adajcych si na kolejne tomy tej serii, przedstawiaj proces translacyjnego przyswajania pi miennictwa polskiego w niemieckim krgu jzykowym na przestrzeni wiekw, adaptacyjnego wch aniania go przez tamtejszy krwioobieg kulturowy oraz towarzyszc temu refleksj krytyczn. Seria ukazuje si pod patronatem Centrum Studiw Niemieckich i Europejskich im. W . Brandta Uniwersytetu Wroc awskiego.
W przygotowaniu: Tom 13: German Ritz, Poeta romantyczny i nieromantyczne czasy. Juliusz S owacki w drodze do Europy pamitniki polskie na tropach narodowej tosamo ci Tom 14: Hans-Jrgen Bmelburg, Polska my l historyczna a humanistyczna historia narodowa (1500-1700)
Alfred Gall
POLEMIKA Z FILOZOFI W PRAKTYCE LITERACKIEJ WITOLDA GOMBROWICZA
przek ad
Grzegorz Sowinski
Krakw
Publikacja dofinansowana przez Centrum Studiw Niemieckich i Europejskich im. W . Brandta Uniwersytetu Wroc awskiego
Copyright by Alfred Gall and Towarzystwo Autorw i Wydawcw Prac Naukowych UNIVERSITAS, Krakw 2011
Copyright for the Polish translation by Towarzystwo Autorw i Wydawcw Prac Naukowych UNIVERSITAS, Krakw 2011
ISBN 9788324214914
TAiWPN UNIVERSITAS
Projekt logo serii Damian Pietrek
Projekt ok adki i stron tytu owych Ewa Gray
www.universitas.com.pl
SOWO OD AUTORA
Niemieckie wydanie niniejszej ksiki ukazao si w 2007 roku nakadem Thelem Verlag (Drezno) pod tytuem Performativer Humanismus: Die Auseinandersetzung mit Philosophie in der literarischen Praxis von Witold Gombrowicz jako pierwszy tom serii Mundus Polonicus. Podstaw tej publikacji bya rozprawa habilitacyjna, obroniona w 2005 roku na Uniwersytecie w Zurychu. Ksika skupia si na roli lozoi w twrczoci Witolda Gombrowicza. Praktyka literacka polskiego pisarza jest tu ujta z perspektywy myli neopragmatycznej oraz poststrukturalistycznej, przy czym twrczo ta jest ujmowana jako prba performatywnego przerobienia i podwaenie okrelonych koncepcji lozocznych. Okazuje si, e praktyka literacka Gombrowicza przez przewartociowanie oraz wrcz dekonstrukcj wybranych poj lozocznych dy do zrealizowania swoistego humanizmu, polegajcego na przekroczeniu rzeczywistoci zorganizowanej przez mylenie lozoczne i na dotarciu do innego wymiaru wymiaru pozaludzkiego, ktry zwaszcza przez pisanie jest przywoany i objawia si w tekstach w swoim specycznym ksztacie. Pisanie jest humanistyczne, poniewa umoliwia dotarcie do wymiaru pozaludzkiego, ktry wpisany jest w medium kulturowe tekstu 5
SOWO OD AUTORA
literackiego i uczowieczone (by uy Gombrowiczowskiej terminologii). Niniejsza ksika jest tumaczeniem z niemieckiego, dlatego oddane Czytelnikowi wydanie polskie jest skrconym powtrzeniem wersji oryginalnej. Nie zostaa ona uzupeniona o publikacje, ktre ukazay si w latach dzielcych nas od wydania niemieckiego. Wynika to std, e wywd ksiki Performativer Humanismus cznie z odpowiedni bibliogra pomylany zosta jako lektura tekstw Gombrowicza na tle wybranych tekstw lozocznych, ktre tworz si odniesie dla praktyki literackiej. Ksika nosi wic pitno autorskiego wyboru i kada aktualizacja w przekonaniu autora mogaby zaciemni podejcie do zagadnie poruszonych w pracy nad znaczeniem lozoi dla Gombrowicza oraz przysoni zastosowane w tym wyborze kryteria. Autor dzikuje wydawcom za przyjcie niniejszej pozycji do serii Polonica leguntur, a take Centrum Studiw Niemieckich i Europejskich im. Willy Brandta za snansowanie druku niniejszej publikacji. Alfred Gall Moguncja, 12 maja 2010
1 WPROWADZENIE
Ale chc by czytany jako artysta. Nienawidz tych zbyt lozocznych objanie mojej twrczoci... Witold Gombrowicz1
Witold Gombrowicz ju od dawna jest przez wielu uwaany za autora lozocznego.2 W dotychczasowych opracowaniach, zajmujcych si znaczeniem lozoi w twrczoci Gombrowicza, dominowaa tendencja, ktrej korzenie wyrastaj z jego koncepcji formy. Wiele nowszych prac rwnie trzyma si wspomnianej perspektywy, jakkolwiek od pewnego czasu mona zauway, e sia tego paradygmatu zaczyna si wyczerpywa.3 W obliczu wspczesnej sytuacji badawczej
1 Witold Gombrowicz, Dziea, t. XIV: Varia. Publicystyka, wywiady, teksty rne. 1963-1969, Krakw 1997, s. 342. 2 Zob. Czesaw Miosz, Historia literatury polskiej, Krakw 1997, s. 496. 3 Por. Birgit Harre, Die Dialektik der Form. Das mimetische Prinzip Witold Gombrowiczs, Heidelberger Publikationen zur Slavistik, Reihe B: Literaturwissenschaftliche Reihe, t. 17, Frankfurt a. MainBern i in. 2000; Jan Van der Meer, Form vs. Anti-Form: Das semantische Universum von Witold Gombrowicz, Amsterdam 1992. Anna Nasiowska krytykuje procedur Van der Meera jako jednostronn i przestarza: Pamitnik Literacki
1. WPROWADZENIE
moemy zrezygnowa z analizy Gombrowiczowskiej teorii formy.4 Widoczne u Gombrowicza zainteresowanie lozo pocztkowo byo przedmiotem publikacji naukowych, pisanych z perspektywy konkretnych dzie i autorw;5 publikacje te staray si te uporzdkowa rozproszone wypowiedzi Gombrowicza
1995/1, s. 208-211. Na temat wspczesnej gombrowiczologii por. debat midzy Jarzbskim, Margaskim i Markowskim: Jerzy Jarzbski, Janusz Margaski, Micha Pawe Markowski, Czarny nurt Gombrowicza, Kontrapunkt, Tygodnik Powszechny, nr 15, 9 maja 2004. 4 Za kamie milowy w badaniach uwzgldniajcych wtek zainteresowa lozocznych Gombrowicza mona uzna: Jerzy Jarzbski, Gra w Gombrowicza, Warszawa 1982; Zdzisaw apiski, Ja, Ferdydurke. Syntezy, analizy, zbiory, Krakw 1997; Jan Boski, Forma, miech i rzeczy ostateczne. Studia o Gombrowiczu, Krakw 1994; Micha Gowiski, Gombrowicz i nadliteratura, Krakw 2002. Jeli chodzi o teori formy, to wymieni naley zwaszcza: Jerzy Jarzbski, Pojcie formy u Gombrowicza, w: Gombrowicz i krytycy, wybr i oprac. Zdzisaw apiski, KrakwWrocaw 1984, s. 313-346. W kwestii (paraliujcego) wpywu Gombrowiczowskiego autokomentarza oraz groby, e literatura jedynie parafrazuje pogldy autora: Janusz Sawiski, Teksty i teksty, Warszawa 1990, s. 164 i nast. (diagnoza niebezpiecznej tautologii pochodzi z 1977 roku). W kwestii problemu dominacji prb o charakterze autointerpretacji: Micha Gowiski, Wprowadzenie (do: Wok recepcji Gombrowicza), Pamitnik Literacki 1973/4, s. 245-250. Zagadnienie to nadal jest oceniane jako aktualne: Jerzy Jarzbski, Podgldanie Gombrowicza, Krakw 2000, s. 5 i nast.; Wodzimierz Bolecki, Gombrowicz w tekstach drugich, Teksty Drugie 2002/3, s. 4 i nast. Za najdalej idce prby dystansu od form interpretacyjnych, ktre podlegaj dyktatowi Gombrowiczowskiej terminologii, naley uzna: Gombrowicz Grimaces: Modernism, Gender, Nationality, red. Ewa Ponowska Ziarek, New York 1998; Hanjo Berressem, Lines of Desire: Reading Gombrowiczs Fiction with Lacan, Evanston 1998; Micha Pawe Markowski, Czarny nurt. Gombrowicz, wiat, literatura, Krakw 2004. 5 Krzysztof Okopie, Dwie fenomenologie: Husserl i Gombrowicz, w: Wypowied literacka a wypowied lozoczna, red. M. Gowiski i J. Sawiski, Wrocaw 1982, s. 121-130; Renato Barilli, Sartre i Camus w Dzienniku, Pamitnik Literacki 1973/4, s. 311-322. Por. rozprawy w: Gombrowicz lozof, wybr i oprac. Francesco Cataluccio i Jerzy Illg, Krakw 1991.
1. WPROWADZENIE
w zwarty kompleks tematyczny.6 Wczeniejsze studia szczegowe s przez autorw nowszych opracowa sytuowane na szerszym tle i kondensowane w lozo zawart w dziele polskiego pisarza, przy czym czsto nie dokonuj wystarczajcej reeksji nad problemami metodologiczno-teoretycznymi translacji dyskursu literackiego na dyskurs lozoczny.7 Najnowsze studia, powicone roli lozoi w twrczoci Gombrowicza, wychodzc od zagadnienia mediacji midzy literatur i lozo, analizuj obecno lozoi w tekstach literackich jako fenomen okrelonej techniki cytowania.8 Nadal jednak znaczenie lozoi dla praktyki literackiej Witolda Gombrowicza pozostaje niewyjanione. Niniejsza praca stanowi teoretycznie zreektowane studium na temat obecnoci lozoi w tekstach polskiego pisarza. Po wstpnym ukazaniu stosunku autora do lozoi, bazujcym na egzemplarycznym ekscerpcie z Dziennika, systematycznie zrekonstruujemy list twrcw lozocznych, ktrych czytywa autor Trans-Atlantyku. Jego wypowiedzi w kwestiach lozocznych pozwalaj wykrystalizowa si pewnemu spojrzeniu na histori nowoczesnej lozoi: spojrzeniu pod znakiem wielkiej redukcji. Gombrowiczowska interpretacja nowoczesnej lozoi europejskiej stanowi punkt wyjcia analizy tekstw literackich. Szczegowa konfrontacja ze wspczesnymi stanowiskami literaturoznawczymi, a take lozocznymi, suca wzajemnej demarkacji
Magorzata Szpakowska, Gombrowicz uporzdkowany, Twrczo 1986/11-12, s. 70-110. Por. panoram zagadnienia: Francesco Cataluccio, Filozoa Gombrowicza, w: Witold Gombrowicz, Przewodnik po lozoi w sze godzin i kwadrans, Krakw 1997, s. 5-38. 7 Leszek Nowak, Gombrowicz. Czowiek wobec ludzi. Filozoa polska XX wieku, Warszawa 2000, s. 15i nast., 19i nast. (autor stara si problematyczny zamiar teksty literackie transponowa na pojcia lozoczne, by w ten sposb wydoby lozo z dziea Gombrowicza). 8 Przede wszystkim Janusz Margaski, Gombrowicz wieczny debiutant, Krakw 2001, s. 127-184; tene, Co robi z cytatami Gombrowicza, Pamitnik Literacki 1995/1, s. 85-110; tene, Filozof Gombrowicz, Teksty Drugie 1991/5, s. 106-118.
6
1. WPROWADZENIE
lozoi i literatury, ma umoliwi perspektyw, ktra rezygnuje z ontologizujcych zaoe, pojmujc granic midzy oboma obszarami dyskursu jako ruchom i pod kulturowym, i pod historycznym wzgldem. Krytycznie nawiemy w tej czci do wywodw Deleuzea, Guattariego i Derridy.9 Procedur t mona traktowa jako odpowied na zaskarone przez Greenblatta przeformuowanie literaturoznawczej pojciowoci, suc wyjanieniu procesw kulturowych.10 Zasadniczym przedmiotem niniejszej monograi s formy konfrontacji literackiej z lozo w poszczeglnych dzieach Witolda Gombrowicza. Dramat lub, powieci Pornograa i Kosmos, a take Dziennik stanowi lar analizy praktyki literackiej Gombrowicza. Powie Ferdydurke, dramat Iwona, ksiniczka Burgunda, opowiadania wchodzce w skad Pamitnika z okresu dojrzewania (pniej publikowane ze zmianami jako Bakakaj) czy dramat Operetka nie wykazuj porwnywalnych ladw podobnie intensywnej konfrontacji autora z lozo. Wychodzc od poszczeglnych tekstw, uwzgldniamy zmienny kontekst historii literatury.11 Mona przypuszcza, e dotychczas analiz systematyczn utrudniay sceptyczne i ironiczne aluzje do koncepcji lozocznych u Gombrowicza: groteskowy humor, na pierwszy rzut oka absurdalne wtki czy wychwalanie wasnej osoby przez autora, ktry przedstawia siebie jako egzystencjalist czy jako pierwszego strukturalist, zdaj si zbyt odlege od akademickiej lozoi.12 Najnowsze studia, poPor. Between Deleuze and Derrida, red. Paul Patton, John Protevi, LondonNew York 2003. 10 Stephen Greenblatt, Grundzge einer Poetik der Kultur, w: tego, Schmutzige Riten. Betrachtungen zwischen Weltbildern, Berlin 1991, s. 107-122, zwaszcza s. 120-121. 11 W metodologicznym sensie uznajemy niemoliwo zdeniowania kontekstu samego w sobie, przedstawion przez Ryszarda Nycza, ktry powouje si na rozwaania Jacquesa Derridy: Ryszard Nycz, Tekstowy wiat. Poststrukturalizm a wiedza o literaturze, Krakw 2000, s. 52-53, 192-193. 12 Witold Gombrowicz, Testament. Rozmowy z Dominique de Roux, Krakw 1996, s. 156. Por. rwnie: tene, Dziennik I, 1953-1956, Krakw 1997, s. 284-285; tene, Byem pierwszym strukturalist/Jtais structura9
10
1. WPROWADZENIE
wicone Gombrowiczowskim strategiom autointerpretacji, pokazay, w jaki sposb tego rodzaju autocharakterystyki pozwoliy autsajderowi na francuskiej glebie literackiej zaj korzystn pozycj dziki eksponowaniu powinowactw jego twrczoci ze wspczesnymi dyskusjami literackimi i lozocznymi.13 Omawiane teksty pochodz z czasw, gdy Gombrowicz y na wygnaniu w Argentynie, a pniej we Francji, po jednorocznym pobycie w Berlinie. Na okres ten przypadaj te pocztki intensywnej i samodzielnej konfrontacji z lozo. Od momentu lektury Sartreowskiego Ltre et le nant, okrelanej przez samego Gombrowicza jako wstrzs, bezporednio po drugiej wojnie wiatowej zaczyna on ze szczegln intensywnoci zajmowa si lozo. Jego zainteresowanie myl lozoczn, zwaszcza dorobkiem lozoi egzystencjalnej, przewysza obserwowan ju w latach midzywojennych adaptacj wtkw lozocznych i zaczyna ze wzmoon si oddziaywa na praktyk literack.14 Utwory powstae po lekturze rozprawy lozocznej Sartrea cile wi si z lozo, co odrnia je,
liste avant tout le monde, w: tego, Varia. Publicystyka, wywiady, teksty rne. 1963-1969, s. 320-329. 13 Z tego punktu widzenia autointerpretacjom Gombrowicza przyglda si: Joanna Peiron, Gombrowicz, crivain et stratge: un auteur excentrique face la France, Paris 2002, zwaszcza s. 26-34, 53i nast., 66i nast.; w kwestii stylizowania wasnej osoby na poprzednika egzystencjalistw czy strukturalistw por. tame, s. 72i nast. 14 Micha Januszkiewicz, Tropami egzystencjalizmu w literaturze polskiej XX wieku. O prozie Aleksandra Wata, Stanisawa Dygata i Edwarda Stachury, Pozna 1998, zwaszcza s. 28-34; Waleria Szydowska-Brykczyska, Egzystencjalizm w kontekstach polskich. Szkic o dowiadczeniu, myleniu i pisaniu powojennym, Warszawa 1997, s. 13 i nast., 20 i nast. (praca dotyczy przede wszystkim fazy po 1956 roku). Naley doda, e motywy egzystencjalistyczne daj si stwierdzi ju w polskiej literaturze midzywojennej: Stefan Morawski, Wtki egzystencjalistyczne w polskiej prozie lat trzydziestych, w: Problemy Literatury Polskiej 1890-1939, red. Hanna Kirchner, Zbigniew abicki, Seria I, Wrocaw 1972, s. 465-532, zwaszcza s. 473i nast. oraz 503i nast. (Gombrowicz).
11
1. WPROWADZENIE
na przykad, od satyrycznego zerwania z aspiracjami reeksji lozocznej, jakie nastpuje w powieci Ferdydurke.15 Parodystycznie zastosowany efekt obcoci opiera si w tej powieci na wymianiu lozoi i nie otwiera jako taki gbszego wymiaru semantycznego.16 Jeli chodzi o pniejszy dramat Operetka, to nie jest niezbdne, by posta profesora, ktry bez przerwy wymiotuje i zosta pomylany jako drastyczna aluzja do Sartrea, czy z koncepcjami lozocznymi francuskiego myliciela. W krgu lozoi egzystencjalnej i skoligaconych z ni nurtw lozocznych wyania si dla Gombrowicza wyzwanie, na ktre nie wystarczy odpowiedzie ju tylko rodkami parodystycznej deformacji czy satyrycznej demarkacji. Granice midzy lozo i literatur zostaj wymierzone na nowo, praktyka literacka integruje lozo z wasnym aktem, wytwarzajc przy tym hybrydalne teksty.17 Tym sposobem lozoa staje si przesank funkcjonaln tekstu literackiego, ktry sw autonomi ukazuje w kontakcie i w konfrontacji z lozo.
Chodzi o rozdzia Filidor dzieckiem podszyty: Witold Gombrowicz, Ferdydurke. Lekcja literatury z Jerzym Jarzbskim i Andrzejem Zawadzkim, Krakw 1997, s. 85-98. 16 Na temat parodystycznego wpisywania kluczowych poj lozocznych i uzyskiwanego w ten sposb dystansu od wyszydzanego mylenia lozocznego: Janusz Margaski, Gombrowicz wieczny debiutant, s. 156i nast. tutaj rwnie o Rabelaism jako antenacie despektujcego stosunku do lozoi. Por. rwnie, na temat parodystycznego dystansu wobec Kanta w wymienionym rozdziale Ferdydurke: Hanjo Berressem, The Laws of Deviation: Physical and Psychic Aberrations in the Novels of Witold Gombrowicz, w: Gombrowiczs Grimaces: Modernism, Gender, Nationality, s. 89-131, zwaszcza s. 94 i nast. o bezporedniej konfrontacji z podrozdziaem II (Antynomia czystego rozumu) Kantowskiej Krytyki czystego rozumu. 17 Na temat hybrydalnoci jzyka literackiego, ktry zosta przesycony lozo: Bernhard Waldenfels, Hybride Formen der Rede, w: Poststrukturalismus. Herausforderung an die Literaturwissenschaft, red. Gerhard Neumann, Germanistische Symposien Berichtsbnde, XVIII, Stuttgart Weimar 1997, s. 323-337.
15
12
2 FILOZOFIA JAKO OBSESJA: WITOLD GOMBROWICZ (19041969)
2.1. INTROITUS GOMBROWICZ JAKO PRZEDSTAWICIEL

OWIECONEGO SARMATYZMU
2.1.1. Gombrowicz i filozofia: midzy fascynacj i sceptycyzmem Bezceremonialno, z jak Gombrowicz wypowiada si na temat lozoi, jest uwaana za oznak negatywnego, sigajcego tylko po szyderstwa stosunku pisarza do zagadnie lozocznych. Egzemplarycznie ukazuje j epizod fabryczny z Dziennika. Gombrowicz porwnuje wspczesny obraz mylenia do widoku fabryki, w ktrej piece koksowe, urzdzenia hutnicze, koty i obrabiarki umoliwiaj, w warunkach zorganizowanego podziau pracy, masow produkcj przemysow szk mylowych i koncepcji lozocznych. Z nazwy odnosi si ta wizja do egzystencjalizmu i Sartrea, do Hegla, do katolicyzmu, do marksizmu, do psychoanalizy, do fenomenologii, do pragmatyzmu, a take do literackiego nurtu surrealizmu. Spogldajc na t napawajc 13
2. FILOZOFIA JAKO OBSESJA...
lkiem dynamik produkcji nowoczesnego mylenia, Gombrowicz nie traci jednak spokoju ducha. Na dziaanie si wytwrczych, ktre fabrykuj coraz to nowe teorie, patrzy z pozycji mieszkaca wsi, ktry zerka to tu, to tam i nie traci rezonu:
Ale ja przechadzam si pord tych maszyn i wytworw z min zamylon i zreszt bez wikszego zainteresowania, zupenie jak gdybym chodzi po sadzie tam u siebie, na wsi. I co pewien czas, prbujc tego lub owego wyrobu (jak gruszk lub liwk), mwi: Hm... hm... to jakie dla mnie za twarde. Albo: To, na moj miar, zbyt obte. Albo: Do diaba z tym, to niewygodne, za sztywne. Lub te: Ha, nie byoby to ze, gdyby nie byo takie rozpalone!1
Postawa niezaangaowanego widza jest te aktem indywidualnej autonomii, wywalczonym wbrew impetowi rozwibrowanej fabryki. Ten rodzaj indywidualnoci, umacniany przez Gombrowicza jako antidotum na nowoczesn dominacj nauki i teorii, czy si ze sztuk jako tym wymiarem, w ktrym moe si realizowa indywidualno jednostki.2 Interesujca jest przede wszystkim autodeskrypcja Gombrowicza, ktry nad dynamik mylenia przedkada stoicki spokj. Jak wiadomo, umiejscawianie wiedzy w konkretnym wiecie ycia stanowi cech dawnej mdroci europejskiej. W odniesieniu do Gombrowicza rnorako wyjania si t form domestykacji nadmiaru wiedzy: albo ideaem humanistycznym szlachcica z czasw polskiego renesansu (jaki w swych pismach rozwaj Jan Kochanowski i Mikoaj Rej3), albo sarmackim wzorcem krytycz1 2
Gombrowicz, Dziennik I, 1953-1956, s. 145-146. Tame, s. 134 i nast. Por. podobne wypowiedzi w: Gombrowicz, Dziennik II, 1957-1961, s. 207. 3 Ewidentne s aliacje literackie z opisem ywota szlachcica w Wizerunku wasnym ywota czowieka poczciwego, wersowanym dziele Mikoaja Reja z 1558 roku: Andrzej Stanisaw Kowalczyk, Gombrowicz
14
2.1. INTROITUS GOMBROWICZ JAKO PRZEDSTAWICIEL...
nie nastawionego szlachcica.4 Wskazuje si rwnie na zgodno z ideaem smaku i indywidualnoci u francuskich lozofw moralnych z XVII wieku.5 Z kolei Gombrowicz sam siebie widzia w orszaku nastpcw Rabelaisgo i Montaignea, ktrzy opowiadali si za humanizmem zorientowanym na wasn indywidualno, z jej konkretn cielesnoci.6 Swj sceptycyzm w stosunku do aspiracji teorii systematycznych zakorzenia w tradycji humanistycznej.7 Sceptycyzm, z jakim Gombrowicz odnosi si do lozoi, bywa wyjaniany przez badaczy 8
Husserl. O fenomenologicznych motywach w Dzienniku, w: Gombrowicz lozof, s. 224. 4 Tame, s. 206-226, zwaszcza s. 224: pokrewiestwa midzy Gombrowiczem i Rejem. 5 Margaski wymienia francuskich lozofw moralnych z XVII wieku, zwaszcza La Bruyrea, jako pierwowzr: Janusz Margaski, Gombrowicz wieczny debiutant, s. 134 i nast.; tene, Filozof Gombrowicz, Teksty Drugie 1991/5, s. 106-118, zwaszcza s. 110i nast. 6 W odniesieniu do tej kwestii por.: Gombrowicz, Dziennik I, 1953-1956, s. 46; Aniela Kowalska, Gombrowiczowskie Wywodz si z Montaignea, Prace Polonistyczne 1982/38, s. 201-209, zwaszcza s. 201 i nast. Lokalizowanie kulturowe krytykuje jako anachronizm: Bronisaw agowski, Inny Gombrowicz, w: Gombrowicz lozof, s. 168-176 (autor uwaa, e w kwestii indywidualizacji mylenia u Gombrowicza naley bra pod uwag raczej Nietzschego ni Montaignea ogranicza si jednak do kilku sugestywnych spostrzee, jeli chodzi o obecno wsplnych elementw u Nietzschego i Gombrowicza). 7 Z punktu widzenia dowartociowanej konkretnoci cielesnej, ktra jawi si jako elementarna przesanka genezy nowoczesnego podmiotu, ukazuj indywidualizacj jako form stosunku do wiedzy: Jean Starobinski, Montaigne. Denken und Existenz, Frankfurt a. Main 2001, s. 213-281, zwaszcza s. 217 i nast.; Michel Jeanneret, Perpetuum mobile. Mtamorphoses, des corps et des uvres de Vinci Montaigne, Paris 1997, s. 108-115. 8 Zob. Jarzbski, Podgldanie Gombrowicza, s. 35-50, zwaszcza s. 47 i nast.; Jan Boski, Gombrowicz a ethos szlachecki, Teksty 1974/4, s. 117-136; Franois Bondy, Witold Gombrowicz czyli szlachcica polskiego pojedynki cieniw, w: Gombrowicz i krytycy, s. 129-143.
15
czy pisarzy, na przykad przez Czesawa Miosza,9 jako nawizanie do sarmackiej kultury szlacheckiej.10 Lini graniczn, jak Gombrowicz przeciga, opisujc siebie jako artyst i jako lozofa, powtarza radykalne przeciwstawienie nauki i sztuki.11 Nowoczesn nauk z lozo wcznie Gombrowicz postrzega jako abstrakcyjn maszyneri pojciow, ktra chybia niedocieczonej indywidualnoci konkretnego czowieka. Literatura jak wszelka sztuka w ogle musi, bdc przeciwiestwem nauki, by zalena od konkretnej indywidualnoci jednostki. Otwiera przed ni moliwo autentycznej autoekspresji, wolnej od abstrahujcego sposobu mwienia, std wanie sztuce najlepiej udaje si unika wpywu nauki w ogle.12 Wobec rozptanej dynamiki nowoczesnej nauki i lozoi sztuka ma by gwarantem dowiadczenia konkretnoci, zakorzenionego w wiecie ycia dziki czemu funkcja sztuki polegaaby na amortyzowaniu ogromnego potencjau wyzwalanej ciekawoci teoretycznej. Wedug Gombrowicza pozycja artysty w procesie nowoczesnej produkcji idei stanowi odpowiednik pozycji konsumenta, ktry miesza si midzy producentw: Oto, wrd producentw, zjawi si konsument!13 Uzasadnienie sceptycznego stosunku do dynamiki wiedzy przywodzi na pami opisy sztuki, ktra z punktu widzenia
Czesaw Miosz wyraa opini: Gombrowicz to Jan Chryzostom Pasek, ktry uzyska samowiedz (w: Jak brzmi Gombrowiczowskie dzieo w 1999 roku?, Tygodnik Powszechny, nr 31, 1 sierpnia 1999); por. Czesaw Miosz, Zaczynajc od moich ulic, Wrocaw 1990, s. 333i nast. 10 Na temat sarmatyzmu: Stanisaw Cynarski, Sarmatyzm ideologia i styl ycia, w: Polska XVII wieku. Pastwo, spoeczestwo, kultura, red. Janusz Tazbir, Warszawa 1977, s. 247-271; Janusz Tazbir, Sarmatyzm a Barok, Kwartalnik Historyczny 1969/76, s. 815-830. 11 Gombrowicz, Testament, s. 56i nast. 12 Piero Sanavio, Gombrowicz: Formy i rytua, w: Gombrowicz lozof, s. 25-68, zwaszcza s. 33. 13 Gombrowicz, Dziennik I, 1953-1956, s. 146.
16
2.1. INTROITUS GOMBROWICZ JAKO PRZEDSTAWICIEL...
teorii kompensacji ma funkcjonalnie suy opanowywaniu nastpstw modernizacji spoecznej.14 Gombrowicz wszake nie tylko reprezentuje kompensacyjny model faworyzowania sztuki jako rodka sucego zwrotnemu powizaniu wyzwolonej innowacyjnoci teoretycznej z indywidualnym wiatem ycia, lecz take zarysowuje perspektyw wzajemnego umacniania si sztuki i indywidualnoci. Chodzi o sztuk, ktra do wspomnianego celu wykorzystuje lozo: Powiedziaem, e lozoa jest jednak potrzebna: w tym sensie, e proponuje pewn wizj wiata, punkty odniesienia, moliwoci spekulacji. Filozoa pomaga sztuce, ale nie jest sztuk.15 Wypowied Gombrowicza stanowi wyraz habitusu, ktry dba, by indywidualny wiat ycia nie pad oar aspiracji lozocznych obrazw wiata. Medium tego habitusu stanowi sztuka literatura; indywiduum, uwaa Gombrowicz, dysponuje w niej rodkiem, dziki ktremu moe stawi czoa presji lozoi, a jednoczenie nie musi rezygnowa z dokona nowoczesnej myli. Konfrontacja z lozo, ktra jako potga otwierajca dostp do wiata stanowi przesank sztuki, prowadzi poza paradygmat formalnej estetyki autonomii.
14 Na temat dynamiki kompensacji kulturowej, dziki ktrej sytuacj niedostatku usuwaj zastpcze funkcje (na przykad odparowaniu skutkw modernizacji su okrelone techniki kulturowe): Odo Marquard, Philosophie des Stattdessen. Studien, Stuttgart 2000, s. 11i nast., 34i nast., 60-65. 15 Sanavio, Gombrowicz: Formy i rytua, s. 25-68, cytat: s. 53.
17
2.2. LEKTURY FILOZOFICZNE: POSZUKIWANIE LADW

Wielu lozofw to mier poety. Elias Canetti16
Musimy bliej okreli zainteresowania lozoczne Gombrowicza i oznaczy pole moliwych wpyww.17 Jego recepcj dorobku lozoi pozwalaj zrekonstruowa dyskutowane przeze zagadnienia lozoczne. Wane pod tym wzgldem s Dziennik, zapiski autobiograczne,18 wypowiedzi publicystyczne (w tym wywiady), jak rwnie wykady opublikowane posthum pod tytuem Przewodnik po lozoi w sze godzin i kwadrans,19 ktre Gombrowicz w Vence wygosi krtko przed mierci i ktre zapewne maj zwizek z prelekcjami, jakie ju w latach pidziesitych wygasza w gronie swych argentyskich przyjaci i znajomych.20
16 Elias Canetti, Die Fliegenpein. Aufzeichnungen, Frankfurt a. Main 1995, s. 27. 17 Por. Hans-Joachim Pieper, Musils Philosophie: Essayismus und Dichtung im Spannungsfeld der Theorien Nietzsches und Machs, Wrzburg 2002, gdzie autor w subtelny sposb tropi lozoczne horyzonty odniesienia w powieci Der Mann ohne Eigenschaften Roberta Musila. 18 Witold Gombrowicz, Wspomnienia polskie. Wdrwki po Argentynie, Krakw 1999, s. 265-284. 19 Poszczeglne rozdziay autor okreli jako wykady. Wyimki z prelekcji, wygoszonych po francusku w maju i czerwcu 1969 roku, pierwszy raz ukazay si drukiem w: Gombrowicz, red. Constantin Jelenski, Dominique de Roux, Srie slave, Cahier de lHerne, Paris 1971, s. 390-417. Do penej publikacji doszo w 1989 roku: Witold Gombrowicz, Corso di losoa in sei ore e un quarto, oprac. Francesco Cataluccio, MicroMega 1989/2, s. 31-92. Polska wersja ukazaa si w 1991 roku: Gombrowicz lozof, s. 71-127. Cytujemy za wydaniem: Witold Gombrowicz, Przewodnik po lozoi w sze godzin i kwadrans, w: tego, Dziea, t. XIV: Varia. Publicystyka, wywiady, teksty rne. 1963-1969, s. 52-127. 20 W latach 1954/55 oraz 1959; por. Gombrowicz, Dziennik II, 19571961, s. 151 (dotyczy przegldu notatek o Heideggerze, stanowicego przygotowanie do pogadanki w klubie Amigos del Arte). O przygo-
18
Gombrowiczowskie zainteresowanie lozo dokumentuj rwnie ich wasnorczne notatki. Znajdujemy w nich nazwiska autorw, ktrych Gombrowicz czytywa: Martina Bubera, Alberta Camusa, Sigmunda Freuda, Hegla, Martina Heideggera, Edmunda Husserla, Immanuela Kanta, Srena Kierkegaarda, Friedricha Nietzschego, Jeana Paula Sartrea nota bene, nieco dyskredytowanego w porwnaniu z Heideggerem i Schopenhauera.21 Zajmowanie si zagadnieniami lozocznymi byo czym wicej ni kaprysem autora, ktry dba o wyksztacenie i ktry swych goci czsto poddawa egzaminowi, majcemu form swego rodzaju przesuchania: prezentacja wasnej znajomoci suya bezwzgldnemu obnaeniu ignorancji rozmwcy.22 Czesaw Miosz mwi o obsesji Gombrowicza na punkcie lozoi.23 W Ziemi Ulro wspomina, e rozmowy z Gombrowiczem dotykay przede wszystkim tematyki lozocznej.24 Wrd publikacji lozotowaniach do prelekcji na temat historii lozoi od Kanta po egzystencjalizm i marksizm Gombrowicz wspomina rwnie w korespondencji z Giedroyciem: Jerzy Giedroyc, Witold Gombrowicz, Listy 1950-1969, red. Andrzej Kowalczyk, Archiwum Kultury, t. 1, Warszawa 1993, s. 135 (list z 15 maja 1955). Por. wspomnienia jednej ze suchaczek: Rita Gombrowicz, Gombrowicz en Argentine. Tmoignages et documents 1939-1963, Paris 1984, s. 14, 25, 30, 112. 21 Por. Tango Gombrowicz, zebra, przeoy i wstpem opatrzy Rajmund Kalicki, KrakwWrocaw 1984, s. 95, 128, 184 (M. Buber); s. 184 (Camus); s. 179-182, 122, 251 (Hegel); s. 74, 316, 323 (Heidegger); s. 323 (Husserl); s. 122, 143, 251 (Kant); s. 122 (Kierkegaard); s. 122, 127 (Nietzsche); s. 322-323 (Sartre); s. 52 (Schopenhauer); s. 329 (Sigmund Freud). 22 Micha Gowiski opowiada, e Gombrowicz najpierw wypyta go w kwestii fenomenologii Husserla, zanim zacza si rozmowa o literaturze: Joanna Siedlecka, Janie Panicz, Warszawa 1997, s. 238-245. 23 Tame, s. 238-245, 303-307. Na temat pasji lozocznych Gombrowicza: Czesaw Miosz, Qui est Gombrowicz?, w: Gombrowicz, s. 137-149, zwaszcza s. 140i nast. 24 Czesaw Miosz, Ziemia Ulro, Dziea zebrane, Krakw 2000, s. 36 i nast.
19
cznych, ktre czytywa Gombrowicz,25 znajdoway si kompendia wspczesnej lozoi europejskiej,26 hiszpaski przekad Sein und Zeit Heideggera,27 Ltre et le nant Sartrea,28 monograe powicone dzieu Heideggera,29 Husserla30 i fenomenologii,31 jak rwnie studia traktujce o egzystencjalizmie.32 Zgodnie z jego wasnymi doniesieniami Gombrowicz ju jako gimnazjalista czytywa teksty lozoczne, midzy innymi prace Herberta Spencera. Obok Spencera wymienia Montaignea, Pascala, Schopenhauera, Nietzschego, jak rwnie Kanta, z ktrego Krytyki czystego rozumu mia dokona
Zob. Rita Gombrowicz, Gombrowicz w Europie. wiadectwa i dokumenty 1963-1969, Krakw 1993, s. 340i nast. 26 Midzy innymi: Manuel Garcia Morente, Lecciones preliminares de losoa, Buenos Aires 1948. 27 Martin Heidegger, El Ser y el Tiempo, Fondo de Cultura Economica, Mexico 1951; Ed. 2.: Fondo de Cultura Economica, Mexico 1962; porwnaj rwnie: Francesco Cataluccio, Gombrowicz lozof, w: Gombrowicz lozof, s. 5-21, zwaszcza s. 7. 28 Jean-Paul Sartre, LEtre et le Nant. Essai dontologie phnomnologique, Paris 1943. 29 Alphonse de Waelhens, Heidegger, Buenos Aires [Ediciones Losange] 1955. Ksika jest hiszpaskim przekadem: Alphonse de Waelhens, La philosophie de Martin Heidegger, Bibliothque philosophique de Louvain, t. 2, Louvain 1942. Studium to miao kilka wyda: 1946 (wyd. 2), 1948 (wyd. 3). 30 Marvin Faber, Husserl, Buenos Aires 1955. Ksika jest hiszpaskim przekadem: Marvin Faber, Edmund Husserl and the Quest for a Rigorous Science of Philosophy, New York 1943. 31 Mianowicie przekad Lyotardowskiego wprowadzenia do fenomenologii (Jean-Franois Lyotard, La phnomnologie. Que sais-je?, No. 625, Paris 1954): Jean-Franois Lyotard, La fenomenologia, Buenos Aires 1960. 32 Henri Lefebvre, Lexistentialisme, Paris 1946 (wyd. 2 Paris 2001); Jean Wahl, Historia del existencialismo, Buenos Aires 1954 (ksika jest hiszpaskim przekadem: Jean Wahl, Esquisse pour une histoire de lexistentialisme. Suivie de Kafka et Kierkegaard, Paris 1949; nowe, czciowe wydanie: Jean Wahl, Esquisse pour une histoire de lexistentialisme, Paris 2001).
25
20
zachowanych ekscerptw.33 Przekad Kantowskiej Krytyki czystego rozumu, by moe znany Gombrowiczowi, opublikowa Piotr Chmielowski w 1904 roku, z wprowadzeniem i szczegowym komentarzem.34 Lektur tekstw lozocznych potwierdza Tadeusz Kpiski, przyjaciel Gombrowicza z lat modoci, ktry pamita o zainteresowaniach literackich i intelektualnych polskiego pisarza, ale zarazem odnosi si do nich ze skrajnym sceptycyzmem.35 Retrospektywnie sam Gombrowicz z niejak ironi wypowiada si o swej lekturze pism Kanta. Jak czytamy, trzy Krytyki przekraczay jego wczesne zdolnoci recepcji intelektualnej, natomiast bardziej przystpne dzieo, Prolegomena zu einer jeden knftigen Metaphysik,36 nie sprawio mu wikszych trudnoci.37 By moe zainteresowanie lozo Kanta dodatkowo
Doniesienia na temat modzieczych lektur pochodz z: Gombrowicz, Testament, s. 31. 34 Immanuel Kant, Krytyka czystego rozumu, t. 1-2, z dodaniem wstpu i objanie tumacza [Piotra Chmielowskiego], Warszawa 1904. Znaczenie tego przekadu dla Gombrowicza podkrela: Janusz Margaski, Midzy powiastk a lozo. O Ferdydurke Witolda Gombrowicza, Pamitnik Literacki 2000/1, s. 125-139, zwaszcza s. 138. 35 Tadeusz Kpiski, Gombrowicz i wiat jego modoci, Krakw 1974, zwaszcza s. 186 i nast. (o zainteresowaniach lozocznych Gombrowicza autor wymienia rwnie Kanta); tene, Witold Gombrowicz. Studium portretowe, Krakw 1988; tene, Witold Gombrowicz. Studium portretowe drugie, Krakw 1992. Supozycje autora krytykuj Jerzy Jarzbski i Stanisaw Lem, Odwet profesora Pimka, Tygodnik Powszechny, nr 10, 5 marca 1989. Nie mniej szorstk krytyk formuuje: Stanisaw ak, Witold Gombrowicz. Autobiograa Autokreacja Legenda. Prba autoportretu Witolda Gombrowicza, Kielce 2000, s. 32-38. 36 Prolegomena do wszelkiej przyszej metazyki, ktra bdzie moga wystpi jako nauka, tumaczy oraz wstpem i przypisami opatrzy Benedykt Bornstein, Warszawa 1918. 37 Paul Beers, Wywiad z Witoldem Gombrowiczem (30 lipca 1967), w: Gombrowicz, Varia. Publicystyka, wywiady, teksty rne. 1963-1969, s. 340-348, zwaszcza s. 344. Do rozprawy tej Gombrowicz nawizuje rwnie we Wspomnieniach polskich, s. 25.
33
21
inspirowaa monograa Adama towskiego, dyskutowana w szerokich krgach.38 Z pewnoci za by znany Gombrowiczowi esej biograczny Bolesawa Miciskiego o Kancie cho dopiero po 1945 roku.39 Oprcz tego due znaczenie mieli Nietzsche, Hegel, Kierkegaard, a take Jean-Paul Sartre i jego Ltre et le nant, Martin Heidegger i jego Sein und Zeit oraz, w nieco mniejszym stopniu, Karl Jaspers.40 Schopenhauera i Nietzschego autor Ferdydurke okrela pniej jako mistrzw stylu i traktowa ich jako wzorcowe ucielenienie lozoi w szatach estetycznych.41 Ze wspczesnych mu lozofw wani dla Gombrowicza s przede wszystkim Jean-Paul Sartre i Martin Heidegger. Sartreowskie Ltre et le nant. Essai dontologie phnomnologique 42 (1943) Gombrowicz, jak sam podaje, przeczyta w Argentynie, dziesi lat po napisaniu Ferdydurke zatem tu po zakoczeniu drugiej wojny wiatowej; i wyraa si z wrcz hymnicznym zachwytem o tym dziele:
Uwaam, e Byt i nico jest dzieem wybitnym, wspaniale opisujcym struktury czowieka wspczesnego. Dziesi lat wczeniej, nim przeczytaem t ksik, napisaem Ferdy-
38 Zob. Adam towski, Filozoa Kanta. Jej dogmaty, zudzenia i zdobycze, Pozna 1923. 39 Zob. Bolesaw Miciski, Portret Kanta, w: tego, Pisma. Eseje, artykuy, listy, wybr i oprac. Anna Miciska, Krakw 1970, s. 93-128 (pierwodruk: Grenoble 1941; pniejsze wydanie ksikowe: 1947, wraz z innymi esejami, pod tytuem Portret Kanta i trzy eseje o wojnie). O recepcji tekstw lozocznych w latach trzydziestych informuje: Margaski, Gombrowicz wieczny debiutant, s. 139i nast. 40 Zob. Beers, Wywiad z Witoldem Gombrowiczem, s. 344. 41 Witold Gombrowicz, Wywiad (wywiad Bettiny Knapp), w: Gombrowicz, Varia. Publicystyka, wywiady, teksty rne. 1963-1969, s. 473476. 42 Jean-Paul Sartre, Ltre et le nant. Essai dontologie phnomnologique, Paris 2001.
22

durke. Lektura Bytu i nicoci bya dla mnie prawdziwym wstrzsem.43
W wywiadach czy w Dzienniku Gombrowicz czsto wspomina o Sartrze, zwaszcza o Ltre et le nant.44 Rwnie w swych prelekcjach lozocznych Gombrowicz eksponuje znaczenie Sartreowskiej rozprawy. Ponadto fascynowa si pracami Martina Heideggera, zwaszcza Sein und Zeit jak podaje Rita Gombrowicz, stanowio ono ulubion lektur lozoczn Witolda Gombrowicza.45 Autor Ferdydurke uwaa Heideggera za bardziej inspirujcego i waniejszego lozofa anieli Sartre.46 Gombrowicz posiada te francuski przekad zbioru rozpraw Vortrge und Aufstze, zawierajcego prace pnego Heideggera, midzy innymi odczyt Wer ist Nietzsches Zarathustra?, ktry Gombrowicz wspomina w swym Dzienniku.47 Jeli chodzi o pisma Kierkegaarda, Schopenhauera i Nietzschego, to naley zwrci uwag na intensywn recepcj tych mylicieli przez przedstawicieli polskiego modernizmu. Wybr pism Kierkegaarda ukaza si w serii Symposion, przePor. wywiad dla Le Figaro (7 lipca 1966), w: Gombrowicz, Varia. Publicystyka, wywiady, teksty rne. 1963-1969, s. 306314, zwaszcza s. 308. 44 Renato Barilli, Sartre i Camus w Dzienniku, Pamitnik Literacki 1973/4, s. 311-322. Na temat artykuu Barilliego: Kpiski, Witold Gombrowicz. Studium portretowe drugie, s. 106-111. 45 W kwestii szacunku, jaki autor Trans-Atlantyku ywi dla Heideggera, zob. Rita Gombrowicz, Gombrowicz w Europie, s. 340-341. 46 Zob. Gombrowicz, Przewodnik po lozoi w sze godzin i kwadrans, s. 88. 47 Zob. Martin Heidegger, Vortrge und Aufstze, Stuttgart 1954. Francuski przekad tej ksiki Martin Heidegger, Essais et confrences, Paris 1958 Gnther Neske podarowa Gombrowiczowi (wydawca ten publikowa midzy innymi dziea Heideggera i Gombrowicza). Zob. Gombrowicz, Dziennik II, 1957-1961, s. 191, gdzie autor nawizuje do tekstu Wer ist Nietzsches Zarathustra?
43
23
znaczonej dla szerszych krgw publicznoci.48 Ju w 1907 roku publikacji doczeka si Dziennik uwodziciela z Albo albo.49 Tytuem uzupenienia mona wskaza na intensywn aktywno translacyjn w Argentynie, gdzie w krtkim czasie po hiszpasku ukazay si waniejsze prace Kierkegaarda, jak Boja i drenie 50 czy Pojcie lku51 oraz (w wyborze) Choroba na mier.52 Maria wieczewska, wspominajc swe spotkania z Gombrowiczem, podkrela, e spord lozofw egzystencji wpyw na Gombrowicza wywar przede wszystkim Kierkegaard.53 Intensywna recepcja Nietzschego w Polsce rozpocza si stosunkowo wczenie.54 Jego pisma zostay udostpnione polskiej publicznoci na pocztku XX wieku dziki wielkiemu projektowi translacyjnemu, w ktrym wspuczestniczyli Leopold Sta i Wacaw Berent.55 Egzemplarycznie mona wskaza na konfrontacj lozo-
48 Sren Kierkegaard, Wybr pism, przek. i wstp Myriam Bienenstock, Symposion, t. 22, Lww 1914 (s. 1-75: wyimki z Albo albo; s. 77-201: Boja i drenie; s. 203229: wyimki z Chwili). 49 Sren Kierkegaard, Dziennik uwodziciela, tum. z duskiego Stanisaw Lack, Lww 1907. 50 Tene, Temor e tremblor, trad. de Jaime Grnberg, Buenos Aires 1947. 51 Tene, El concepto de la angustia. Una secuilla, Buenos AiresMexico 1940; wyd. 2 1943; wyd. 3 1946. 52 Tene, Tratado de la desesperacon, Buenos Aires 1941. 53 Zob. Krzysztof Miklaszewski, Distancia, Witoldo czyli Gombrowicz oczyma argentyskich przyjaci, Warszawa 2004, s. 42. 54 Zob. Friedrich Nietzsche i pisarze polscy, praca zbiorowa pod red. Wojciecha Kunickiego, przy wsppracy Krzysztofa Polechoskiego, Pozna 2002; Tomasz Weiss, Fryderyk Nietzsche w pimiennictwie polskim lat 1890-1914. Prace Komisji Historycznoliterackiej, nr 4, WrocawKrakw 1961. 55 Zob. Dziea Fryderyka Nietzschego w przekadzie Wacawa Berenta, Konrada Drzewieckiego, Leopolda Staa i Stanisawa Wyrzykowskiego, wyda Jakb Mortkowicz, WarszawaKrakw 1905-1912; wydanie to obejmuje trzynacie tomw i jednotomowy suplement. Zbiorowe wydanie
24
czn Stanisawa Brzozowskiego z Nietzschem.56 Czesaw Miosz kilkakrotnie zwraca uwag na blisko zapatrywa Nietzschego i Gombrowicza. U obu autorw dopatrywa si ucielenienia tendencji charakterystycznej dla postowieceniowej nowoczesnoci do subiektywizacji ateizmu.57 Sam Gombrowicz podkrela wpyw Nietzschego na jego twrczo; dla przykadu naley wskaza na obecno Nietzschego w Dzienniku, jak rwnie na krytyk Nietzscheaskiego Also sprach Zarathustra w prelekcjach o lozoi.58 Obok modzieczych lektur oraz recepcji na argentyskim wygnaniu gwn rol, po 1945 roku, odgryway kontakty z Jerzym Giedroyciem, a take z innymi osobistociami w krgu paryskiej Kultury, na przykad z Konstantym A. Jeleskim. Rwnie dziki tym kontaktom Gombrowicz by au courant z wanymi zjawiskami w rozwoju europejskiej kultury.59
dzie Nietzschego obejmowao rwnie aforyzmy ze spucizny, zebrane w tomie Wola mocy. 56 Zob. Marta Kop, Brzozowskiego obcowanie z Nietzschem, w: Friedrich Nietzsche i pisarze polscy, s. 107-127. Na temat pokrewiestw midzy Brzozowskim i Gombrowiczem, jak i wanych dla obu twrcw relacji do Nietzschego: Gowiski, Gombrowicz i nadliteratura, s. 160-183. 57 Czesaw Miosz, Rok myliwego, Krakw 2001, s. 278-281; tene, Ziemia Ulro, s. 36-39, 46i nast., 57-70. 58 Gombrowicz, Dziennik II, 1957-1961, s. 230i nast. W kwestii krytyki dziea Nietzschego zob. tene, Przewodnik po lozoi w sze godzin i kwadrans, s. 118-122. 59 Znaczenie ukierunkowania na francusk kultur omawia: Peiron, Gombrowicz, crivain et stratge: Un auteur excentrique face la France, zwaszcza s. 26-34, 53i nast.; wedug autorki Gombrowicz spodziewa si, e nawizania do francuskich zjawisk literackich i kulturowych zapewni mu we Francji i w Europie skuteczne placement wasnych dzie.
25
2.3. GOMBROWICZOWSKA INTERPRETACJA NOWOCZESNEJ FILOZOFII: WIELKA REDUKCJA

Jako podstawa prezentacji Gombrowiczowskiego odniesienia do dorobku lozocznego posu nam wykady zebrane w Przewodniku po lozoi. Praca ta zawiera jego indywidualn wizj historii europejskiej lozoi. Kady z wykadw jest powicony konkretnemu lozofowi bd okrelonemu nurtowi lozocznemu. Mimo ironicznej charakterystyki caego zamysu w nieco ponad sze godzin przedstawi wprowadzenie do lozoi wykady krel, przy wszystkich swych bdach i niecisociach,60 sensown histori lozoi, ktr Gombrowicz pojmuje jako proces wielkiej redukcji.61 Gombrowiczowska interpretacja pozwoli nam nastpnie zrozumie jego pojmowanie praktyki literackiej.
60 Najwaniejsz krytyk zawieraj dobrze udokumentowane i rozwanie argumentujce wywody Margaskiego: Margaski, Gombrowicz wieczny debiutant, s. 127-184, zwaszcza s. 129i nast., 135i nast., oraz tene, Filozof Gombrowicz, s. 106-118, zwaszcza s. 106i nast. (bdy i niecisoci), s. 109 i nast. (teza, e Dziennik czy Ferdydurke zawieraj wicej lozoi ni Przewodnik), s. 115i nast. (problem mediacji midzy tekstami lozocznymi i praktyk literack). Relatywizujemy twierdzenie Margaskiego, e lozoa nie ma znaczenia dla twrczoci literackiej: Margaski, Gombrowicz wieczny debiutant, s. 129i nast. Jednoczenie dowartociowujemy wykady lozoczne Gombrowicza poprzez ich powizanie z praktyk tekstualn, bynajmniej nie przeczc, e Przewodnik po lozoi nie jest wolny od susznie wytknitych przez Margaskiego saboci treciowych. 61 Wyraenie sensowna historia oznacza generowanie koherencji w badaniach historycznych dziki okrelonym zasadom strukturalnym sens mona w takim przypadku traktowa reeksyjnie jako kcj koherencji; por. Jan Assmann, gypten. Eine Sinngeschichte, Frankfurt a. Main 1996, s. 19.
26
2.3. GOMBROWICZOWSKA INTERPRETACJA NOWOCZESNEJ FILOZOFII...
2.3.1. Pierwsza redukcja: wtpienie w pewno istnienia wiata Kartezjusz i Kant Autor Przewodnika po lozoi podzieli go na trzynacie wykadw, z ktrych kady ma inn objto. Pierwszy wykad rozpoczyna si retrospektywnym spojrzeniem na pocztki nowoczesnej lozoi, ktr inauguruj Kartezjusz i Kant; Gombrowicz pojmuje nowoczesn lozo jako wielk redukcj mylenia, ktra uniewania wyjanianie wiata, oparte na substancjalistycznych czy dogmatycznych fundamentach. Autoreeksyjne upewnianie moliwoci poznania, polegajce na sprawdzaniu wszelkich pogldw, dotychczas przyjmowanych jako pewnik, Kartezjusz opiera na absolutnym wtpieniu; ma ono prowadzi do oczywistej pewnoci, dziki ktrej mona bdzie na powrt uzyska niepowtpiewaln wiedz. Kartezjaskie wtpienie uwaa Gombrowicz za pierwszy szczebel wielkiej redukcji, ktr z caym impetem rozpoczyna Kant.62 Termin redukcja, wedug Gombrowicza oznaczajcy podstawowy rys nowoczesnego konstytuowania wiedzy lozocznej, odnosi si do kwestionowania na pozr oczywistych pewnikw, fenomenologicznie rozumianego przez autora jako wzicie w nawias; kwestionowanie to dokonuje si w procesie reeksji, ktra podwaa bezporednie wpisywanie szczegu w upewnion rzeczywisto, tak jak pod znakiem zapytania stawia podejmowane przez podmiot prby samouzasadnienia siebie. Dialektyczny zwizek obu pl problemowych fascynuje Gombrowicza rwnie u Kanta, ktrego lozoa krytyczna autor Przewodnika wymienia Kritik der reinen Vernunft i Kritik der praktischen Vernunft jako systematyczny
Gombrowicz, Przewodnik po lozoi w sze godzin i kwadrans, s. 54 i nast.; autor eksponuje znaczenie Discours sur la mthode (1637). Na temat lozoi Kanta jako waciwego pocztku wielkiej redukcji mylenia zob. tame, s. 58.
62
27
sprawdzian moliwoci ludzkiej wiadomoci radykalizuje kartezjaskie wtpienie. Dziki Kantowskiej Kritik der reinen Vernunft dokona si zwrot kopernikaski w ludzkim dostpie do wiata.63 Mona zakada, cho nie sposb tego udowodni z cakowit pewnoci, e opracowujc koncepcj redukcji jako charakterystyki nowoczesnej lozoi, Gombrowicz pozostawa pod wpywem Sartrea. Pierwsze zdanie Ltre et le nant Sartrea przedstawia ewolucj nowoczesnej lozoi pod hasem redukcji istniejcego do zjawiska, ktra sprowadzia byt do rozmaitoci jego zjawisk: La pense moderne a ralis un progrs considrable en rduisant lexistant la srie des apparitions qui le manifestent.64 W drugim i trzecim ze swych wykadw Gombrowicz zajmuje si Kantowsk krytyk czystego rozumu. Ogniskuje przy tym uwag na epistemologicznym zwrocie kopernikaskim, jakiego dokona Kant, akcentujc zaporedniczenie wszelkich faktw empirycznych: czas i przestrze s formami, ktre poznajcy i dowiadczajcy podmiot docza do materiau percepcji zmysowej. Nie poznanie wic stosuje si do przedmiotw, lecz przedmioty stosuj si do formy poznania. Rzeczy nie jawi si same z siebie: ich zjawisko jest wytwarzane przez poznajcy podmiot.65 Trzeci miniwykad zaczyna si krtk prezentacj czterech antynomii czystego rozumu66, po czym koncentruje si na sformuowanej w tym samym dziele konfrontacji Kanta z trzema ideami rozumu, mianowicie z ide duszy, ide wiata i ide Boga, ktre autor Kritik der reinen Vernunft odrzuca jako przekroczenie ludzkich moliwoci poznawczych w wyniku niedopuszczalnego uyTame, s. 56i nast., 61i nast. Sartre, Ltre et le nant, s. 11. 65 Gombrowicz, Przewodnik po lozoi w sze godzin i kwadrans, s. 58i nast. 66 Tame, s. 64i nast.; zob. Immanuel Kant, Kritik der reinen Vernunft, w: tego, Werke in zehn Bnden, Darmstadt 1983, t. 3, A 405 i nast. / B 408 i nast.
64 63
28
wania zasad regulatywnych rozumu.67 Faszywe, uprzedmiotawiajce hipostazowanie idei rozumowej, ktre czyni z niej rzeczywisto sam w sobie, oznacza bd niwelujcy rnic, jaka zachodzi pomidzy jawic si rzecz dla siebie a rzecz w sobie, ktra znajduje si poza wszelkim zjawiskiem. Poznanie zawsze odnosi si do rzeczy dla siebie podczas gdy rzecz w sobie wymyka si wszelkiej kognicji i jako pojcie graniczne68 oznacza co, co nie moe stanowi przedmiotu wiedzy. Rzecz w sobie jako noumenon jest wprawdzie korelatem jawicej si rzeczy dla siebie (phainomenon); ale pozostaje niepoznawalna, poniewa czowiekowi brakuje zdolnoci pozazmysowego, intelektualnego ogldu.69 Przemieszczenie punktu cikoci reeksji epistemologicznej z rzeczywistoci zewntrznej na struktury samych procesw percepcji oznacza zerwanie z bezporednim dowiadczeniem wiata. Ta utrata bezporedniego zakorzenienia w rzeczywistoci oznacza zasadniczy pocztek wielkiej redukcji.70 Jako ograniczajca zasig ludzkiego poznawania koncepcja Kanta jest kamieniem milowym redukcji.71 Wedug Gombrowicza do jej skutkw nale utrata pewnoci istnienia wiata i zawenie ludzkich
Gombrowicz, Przewodnik po lozoi w sze godzin i kwadrans, s. 64 i nast. 68 Kant, Kritik der reinen Vernunft, A 250-251; Kant pisze tam o przedmiocie transcendentalnym, ktry jako jedynie odpowiednik jednoci apercepcji moe suy do zjednoczenia tego, co rnorodne w zmysowej naocznoci; za pomoc tego zjednoczenia intelekt czy to, co rnorodne, w pojcie [pewnego] przedmiotu. 69 Por. na przykad: Immanuel Kant, Prolegomena zu einer jeden knftigen Metaphysik, die als Wissenschaft wird auftreten knnen, w: tego, Werke in zehn Bnden, Bd. 5, 19, A 79/80; rwnie: Kant, Kritik der reinen Vernunft, B 294i nast. / A 236i nast. 70 Por. Wahl, Esquisse pour une histoire de lexistentialisme (dzieo znane Gombrowiczowi w hiszpaskim przekadzie); na s. 21 autor stwierdza, e Kant wyznacza pocztek nowej epoki w lozoi. 71 Zob. Gombrowicz, Przewodnik po lozoi w sze godzin i kwadrans, s. 66i nast.
67
29
de poznawczych. Uniezalenienie od absolutu umoliwio now denicj obcowania z rzeczywistoci. Gombrowicz wymienia na og sceptycznie ocenianego Marksa, ktry dziki swemu pytaniu, jak mona zmienia wiat, stanowi znamienity przykad odejcia od pyta o absolut: nie chodzi o poznawanie rzeczywistego wiata, lecz o jego zmienianie.72 Wywody na temat Krytyki praktycznego rozumu, stanowice dodatek do uwag o Krytyce czystego rozumu, pozostay lapidarne i powierzchowne. Gombrowicz chybia sensu deontologicznej lozoi moralnej Kanta, gdy wyraa opini, e dla autora Krytyki praktycznego rozumu moralna jest jedynie wola bycia moralnym.73
2.3.2. Redukcja u Schopenhauera: bezsilno rozumu w wirze woli W czwartym i pitym wykadzie Gombrowicz zahacza o lozo Schopenhauera, ktrego metazyka utosamia nieokrelon u Kanta r z e c z w s o b i e z wol; pod tym wzgldem Schopenhauer wydaje si anachroniczny,74 ale ma wybitne znaczenie dla wspczesnoci jako zwracajcy si ku yciu z jego irracjonalnym charakterem: elementarne dowiadczenia, takie jak mier i bl, u Schopenhauera wdzieraj si do systemu lozoi idealistycznej. Jej racjonalno zostaje przezwyciona przez Schopenhauerowsk ide lepej woli. Wedug Gombrowicza punkt ten zapowiada ju lozo72 Zob. tame, s. 67. Odwrt od idei poznawalnej rzeczywistoci interpretuje jako uniezalenienie i jako zdobycie wolnoci: Merab Mamardavili, Kantianskie variacii, Moskva 1997, s. 83-102, zwaszcza s. 100i nast. 73 Gombrowicz, Przewodnik po lozoi w sze godzin i kwadrans, s. 68; tam rwnie niecisa interpretacja Kantowskiej lozoi moralnej. 74 Zob. tame, s. 76 (autor uzasadnia tam tez, e metazyka woli jest podobnie przestarzaa jak elitarno-arystokratyczne aspekty myli Schopenhauera).
30
Nietzschego i pniejszy egzystencjalizm.75 Z trzech moliwoci przezwycienia woli, jakie rozwaa Schopenhauer, interesuje Gombrowicza przede wszystkim sztuka. Autor Ferdydurke ignoruje zarwno etyk, jak i zorientowane na dalekowschodnie doktryny przekraczanie woli dziki ascetycznemu wyrzeczeniu.76 Sztuka ukazuje si pod postaci kontemplacji estetycznej, ktra pociga za sob dystans od woli: jako geniusz czowiek syci si wiatem w suwerenny sposb, uwolniony od wszelkiej interesownoci. Takie obcowanie ze wiatem zasadza si na transcendowaniu woli, odsuwanej na dystans przez kontemplacj estetyczn.77 Wedug Gombrowicza estetyka Schopenhauera niesusznie popada w zapomnienie: nadal stanowi ona, niezalenie od anachronicznej metazyki woli, rdo impulsw dla nowoczesnej sztuki.78
Zob. tame, s. 69-72, zwaszcza s. 71. Zob. tame, s. 73i nast. 77 Gombrowicz odnosi si nie wspominajc o tym explicite do wywodw Schopenhauera na temat platoskiej idei: przedmiotu sztuk; zob. Arthur Schopenhauer, Die Welt als Wille und Vorstellung. Erster Band. Werke in fnf Bnden, t. 1, Zrich 1988, s. 231 i nast. ( 30 i nast.), zwaszcza s. 251 i nast. ( 36 pojcie geniusza); objaniajce uwagi do tych wywodw: Arthur Schopenhauer, Die Welt als Wille und Vorstellung. Zweiter Band. Werke in fnf Bnden, t. 2, Zrich 1988, s. 421 i nast. (o geniuszu: s. 437i nast. genialno jako doskonaa obiektywno i zdolno czystego ogldu). Geniusz wznosi si ponad sw indywidualno, aby sta si czysto poznajcym podmiotem, jasnym okiem wiata, ktre jako jasne zwierciado wiata dostrzega prawdziw istot rzeczy: Arthur Schopenhauer, Metaphysik des Schnen. Philosophische Vorlesungen, Teil III. Aus dem handschriftlichen Nachla hg. v. Volker Spierling, Mnchen Zrich 1988, s. 67-85, cytat s. 67-68. 78 Relewancj lozoi Schopenhauera dla Thomasa Manna, Marcela Prousta, Roberta Musila, Andr Gidea, Thomasa Bernharda i innych autorw nowoczesnoci wykazuj: Schopenhauer et la cration littraire en Europe, red. Anne Henry, Paris 1989; Karl Heinz Bohrer, sthetische Negativitt, Mnchen 2002, s. 332 i nast.: autor podkrela, e Schopenhauer i Nietzsche wywar wpyw na dwudziestowieczn literatur bardziej swymi imaginatywnymi symbolami ni systematyczn myl.
76 75
31
Autor Przewodnika nie wspomina o fundamentalnym przeciwiestwie, jakie dzieli go od Schopenhauerowskiej estetyki: przekonanie, e dziki kontemplacji estetycznej konkretna indywidualno, wca si w sidach woli, zostaje przezwyciona, tak i jednostka przeobraa si w czysty podmiot poznajcy, jako jasne oko wiata ogldajcy rzeczy same w sobie, pozostaje w sprzecznoci z Gombrowiczowskim indywidualizmem, ktry eksponuje znaczenie konkretnej cielesnoci.
2.3.3. Rzeczywisto jako stawanie si: dialektyka Hegla Myl Hegla stanowi temat szstego odczytu, w ktrym Gombrowicz omawia zwizek stajcej si rzeczywistoci i stajcej si wiadomoci.79 Rzeczywisto jest procesem, w trakcie ktrego realizuje si duch. Imponujca budowla Heglowskiego systemu robi wraenie jako projekt permanentnego stawania si, w ktrym poszczeglne wydarzenia uzyskuj znaczenie jako momenty drogi rozwoju. Droga ta jest teleologicznie ukierunkowana na realizacj ducha. Ludzka wiadomo jest czynnikiem w tym procesie realizacji, dziki ktremu duch jedna si z samym sob. Proces spotykania si ducha z samym sob obejmuje rwnie histori, ktra stanowi pole realizacji ducha, dokonujcej si dziki ludzkiemu dziaaniu.80 Heglowsk ide procesualnego charakteru rzeczywistoci czy dialektyk pana i niewolnika uwaa Gombrowicz za bliskie jego wasnym wyobraeniom; dystansuje si natomiast od Heglowskiej
Zob. Gombrowicz, Przewodnik po lozoi w sze godzin i kwadrans, s. 77-83. 80 Zob. Charles Taylor, Hegel, Frankfurt a. Main 1997, s. 191-192, 204-205, 226-227.
79
32
teleologii dziejw. Wedug Hegla pastwo jako ucielenienie ducha stanowi najwysze ucielenienie etycznoci. Zdaniem Gombrowicza koncepcja ta eliminuje jednak subiektywno pojmowan jako indywidualno subiektywno bowiem jawi si jedynie jako moment procesu spoecznego. W opozycji do Heglowskiego stanowiska podkrela Gombrowicz, za Kierkegaardem, znaczenie konkretnej egzystencji kadego indywiduum, ktrej z koniecznoci musi chybia caociowa myl dialektyczna ostatni z wielkich systemw lozocznych.81 Z punktu widzenia indywiduum system Heglowski wisi w powietrzu, podobnie jak systemy mylowe Arystotelesa, Tomasza z Akwinu, Kartezjusza czy Kanta.82
2.3.4. Niedocieczona indywidualno: Kierkegaardowski gos za jednostk Kierkegaardowska krytyka systemu Hegla z ktr narodzi si egzystencjalizm rozpoczyna w sidmym wykadzie prezentacj historyczn najwaniejszych etapw rozwoju tak istotnego dla Gombrowicza nurtu, do ktrego sam autor Podrcznika przypisuje siebie z niejak rezerw: Mczco niejasny i napity jest mj stosunek do egzystencjalizmu. Sam go uprawiam, a jednak nie wierz mu.83 W kontekcie Gombrowiczowskiej konfrontacji z nurtami lozoi egzystencjalnej istotne znaczenie maj rwnie Wdrwki po Argentynie.84 Dla Gombrowicza, podobnie jak dla Kierkegaarda, w okazaym rozwoju systemowej myli lozocznej nie ma miejsca na
81 Gombrowicz, Przewodnik po lozoi w sze godzin i kwadrans, s. 82 i nast. 82 Zob. tame, s. 83. 83 Tene, Dziennik I, 1953-1956, s. 287. 84 Zob. tene, Wdrwki po Argentynie, s. 265-284.
33
indywidualn odrbno.85 Gombrowicz, co prawda, przyznaje, e odrbno z jej niepowtarzalnoci rzeczywicie nie daje si uchwyci bez zaporedniczenia. Zawsze jawi si jako moment oglnoci, tak i indywidualno niepowtarzalno kartki papieru, jak powiada Hegel jest niepochwytna.86 Odrbno jako co niepochwytnego generuje nieprzerwany acuch opisw, ktre jednak odbaj si od konkretnoci indywiduum, niedajcej si uchwyci pojciowo. Dynamika wci nowych deskrypcji, usiujcych dosign odrbnoci, nigdy nie dochodzi do celu, poniewa wszelkie odniesienie pojciowe do indywidualnoci wprowadza w gr oglno, a tym samym, wedug Kierkegaarda i Gombrowicza musi chybia dynamiki wewntrznej aktu egzystencji.87 Indywidualna jednostka przeywa sw egzystencj wanie nie jako moment systemu: ycie wymyka si pojciom, jak woda przecieka przez palce.88
85 Zob. tene, Przewodnik po lozoi w sze godzin i kwadrans, s. 79-83. Zob. rwnie rsum egzystencjalizmu: tene, Wdrwki po Argentynie, s. 267-268, 271 i nast., 277i nast. Oglnie na temat przynalenoci Gombrowicza do kontekstu lozoi egzystencjalistycznej: Andrzej Mi, Egzystencjalizm, w: Nowak, Gombrowicz. Czowiek wobec ludzi. Filozoa polska XX wieku, s. 295-305. Egzystencjalizm jest przez Nowaka wspominany tylko dwa razy (s. 128 i 201). 86 Zob. Gombrowicz, Przewodnik po lozoi w sze godzin i kwadrans, s. 83. Heglowski przykad: Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Phnomenologie des Geistes, Philosophische Bibliothek, t. 414, Hamburg 1988, s. 77; oglnie na temat zasadniczego zaporedniczenia wszelkiej konkretnej indywidualnoci przez oglno: tame, s. 70i nast. 87 Zob. Taylor, Hegel, s. 198-199. 88 Gombrowicz, Wdrwki po Argentynie, s. 268. Por. Wahl, Esquisse pour une histoire de lexistentialisme, s. 13: On pourrait-dire, crit-il [Kierkegaard AG], que je suis le moment de lindividualit, mais je me refuse tre un paragraphe dans un systme.
34
2.3.5. Redukcja jako bunt przeciwko filozofii systemowej: egzystencjalizm W wykadach od smego do jedenastego Gombrowicz omawia genez nowoczesnego egzystencjalizmu.89 Nierozdzielna wi ze wiatem, ktry nie jest obiektem, odcitym od subiektywnoci, oraz radykalna temporalizacja indywidualnoci s dwoma momentami, ktre Gombrowicz uznaje za niezbywalny horyzont intelektualny XX wieku; temporalizacj t odrnia od dialektycznej temporalizacji, ktrej koncepcja rzeczywistoci zasadza si na spotkaniu ducha z samym sob i na autorealizacji absolutu w dziejach wiata: przejrzysto rozumu dla samego siebie, jak w tradycji idealistycznej implikowaa spekulacja lozoczna, znika w oczach Gombrowicza, ktry lozo jako doskona form wiadomoci kontemplatywnej90 wystawia na wszystko podmywajce dziaanie czasowoci. Tym sposobem podminowuje idealistyczne zapewnienia, e ludzki rozum pozostaje w stosunku odpowiednioci wobec wiata,91 i wcza widza w ruch rzeczywistoci:
Ale midzy dialektycznym ujciem ruchu a ujciem egzystencjalnym istnieje taka rnica, jak midzy wraeniami osoby przygldajcej si pdzcemu samochodowi a wraeniami kogo siedzcego w pdzcym samochodzie. Dialektyka pozwala nam do pewnego stopnia uchwyci ruch ale w egzystencjalizmie sami stajemy si ruchem.92
89 Gombrowicz, Przewodnik po lozoi w sze godzin i kwadrans, s. 84-108. 90 Taylor, Hegel, s. 675. 91 Zob. tame, s. 178 i 191. 92 Gombrowicz, Wdrwki po Argentynie, s. 270-271.
35
2.3.6. Redukcja fenomenologiczna Poniekd zaskakuje w tym kontekcie, e Gombrowicz wymienia Husserla jako cznika midzy Kierkegaardem a Sartreem i Heideggerem. Autor Podrcznika szczegowo omawia Husserlowsk fenomenologi przede wszystkim intencjonalno wiadomoci. Gombrowicz niezbyt zgodnie z wywodami samego Husserla interpretuje przeycie wiadomoci intencjonalnej jako indywidualne dowiadczenie. Husserl podkrela jednak na przykad w Ideen zu einer reinen Phnomenologie und phnomenologischen Philosophie fundamentaln rnic midzy ja empirycznym jako konkretnym ucielenieniem wiatowo-faktycznego podmiotu a czystym czy te transcendentalnym ja, ktre w akcie redukcji fenomenologicznej uwalnia si od ulokowania w rzeczywistoci. Biorc wiat w nawias, czyste ja zostawia za sob nastawienie naturalne.93 Z intencjonalnoci wiadomoci, ktra zawsze jest ukierunkowana na co, wynika, e wiat jawi si podmiotowi jako dany w okrelony sposb. Redukcja fenomenologiczna jako wzicie nastawienia naturalnego w nawias odsania dwa bieguny odniesienia: wiat jako fenomen i czyst wiadomo, ktrej wiat jawi si jako fenomen. Wzicie w nawias nie kwestionuje istnienia zewntrznej rzeczywistoci, lecz je uniewania.94 Gombrowicz wywodzi z Husserlowskiej fenomenologii indywidualizacj postrzegania rzeczywistoci. Podmiot transcendentalny nie jest jednak, wedug Husserla, tosamy z ja empirycznym, cho ja transcendentalne stanowi konkretyzacj ja empirycznego.95
93 Zob. Edmund Husserl, Ideen zu einer reinen Phnomenologie und phnomenologischen Philosophie. Allgemeine Einfhrung in die Phnomenologie, Tbingen 1993 (wyd. 1 1913), s. 69i nast. ( 39). 94 Zob. tame, na przykad s. 52-57 ( 30-32). 95 Zob. tame, s. 160i nast. ( 80).
36
Wedug Gombrowicza Husserlowska fenomenologia osigna kolejny szczebel redukcji. Rzeczywisto traci swj niepodwaalny czy milczco zakadany charakter czego substancjalnie danego. Autor Przewodnika uznaje to za istotny krok w kierunku egzystencjalistycznej koncepcji wzajemnego warunkowania pomidzy indywidualnym dowiadczaniem siebie i wolnym obcowaniem z rzeczywistoci.96 Gombrowiczowskie wykorzystanie fenomenologii dla celw wyjanienia subiektywizacji dostpu do wiata zapewne bazuje na lekturze Sartrea. W Ltre et le nant opisuje on ewolucj nowoczesnej lozoi pod hasem redukcji. Znosi ona tradycyjny dualizm bytu i zjawiska, poniewa byt czego istniejcego polega na jego jawieniu si: Car ltre dun existant, cest prcisment ce quil parat.97 Przekroczenie tego dualizmu Sartre czy przede wszystkim z fenomenologi Husserla, albowiem gosi ona, e zjawisko nie ukrywa istoty: Lapparence ne cache pas lessence, elle la rvle: elle est lessence.98 Poszczeglny przedmiot uzyskuje swe znaczenie jako skoczony twr, ktry w nieskoczonym cigu manifestacji moe jako fenomen jawi si w kadorazowo specyczny sposb.99 2.3.7. Egzystencjalizm jako filozofia subiektywnoci W kolejnych wykadach na pierwszy plan wysuwa si lozoa egzystencjalistyczna jako zwrot lozoi w stron istnienia jednostki.100 Autor Przewodnika szczegowo omawia
96 Zob. Gombrowicz, Przewodnik po lozoi w sze godzin i kwadrans, s. 85-86, 88. 97 Sartre, Ltre et le nant, s. 12. 98 Tame. 99 Zob. tame, s. 13. 100 Zob. Gombrowicz, Przewodnik po lozoi w sze godzin i kwadrans, s. 84 i nast. (Sartre, w szczeglnoci Ltre et le nant); na temat egzystencjalizmu, z przywoaniem nazwisk midzy innymi Heideggera i Sartrea: Gombrowicz, Wdrwki po Argentynie, s. 265-284.
37
dzieo Jeana Paula Sartrea przede wszystkim jego Ltre et le nant (1943) oraz Martina Heideggera, zainteresowany gwnie Sein und Zeit (1927). Przedstawia Sartreowskie rozrnienie bytu w sobie i bytu dla siebie, przy czym w drugim przypadku ma na myli cakowicie w duchu Sartrea stosunek czowieka do wasnego bytu. Przyswajajc sobie struktury stosunku jestestwa do samego siebie, ukazane przez Heideggera w Sein und Zeit, Sartre nada jego ontologii fundamentalnej pewien prol, do ktrego nawizuje Gombrowicz, gdy stwierdza, e egzystencjalizm jest nowoczesnym subiektywizmem.101 W tym punkcie Gombrowicz odchodzi od Heideggera, albowiem w Sein und Zeit jestestwo oznacza, co prawda, take sposb bycia czowieka,102 ale odrniany od subiektywnoci. Heidegger pojmuje jestestwo jako stosunek ontologiczny; jestestwo jest bytem, ktry nie tylko wystpuje pord innych bytw ktry zatem nie jest po prostu jednym z wielu co lecz pozostaje w stosunku do samego siebie. Jestestwu jako bytowi chodzi w jego byciu o samo to bycie.103 Sartre przekada niemieckie Dasein jako ralit-humaine, tym sposobem subiektywizujc pojcie, ktre u Heideggera nie jest tosame z pojciem subiektywnoci czy osoby.104 Heidegger podkrela, e Dasein oznacza nie tylko bycie czowieka.105
101
Gombrowicz, Przewodnik po lozoi w sze godzin i kwadrans,
s. 92. Martin Heidegger, Sein und Zeit, Tbingen 1993, s. 313: bytem, ktry nazywamy jestestwem, kadorazowo jestem ja sam, mianowicie jako mono bycia, ktrej chodzi o to, by by tym bytem [s. 394: przekad nieco zmieniony]. 103 Zob. tame, s. 12. 104 Zob. Sartre, Ltre et le nant, na przykad s. 51i nast. 105 Zob. Heidegger, Sein und Zeit, s. 12 i 440: autor koryguje swe utosamienie bycia czowieka z jestestwem; por. tame, s. 57, 441. Na temat interpretowania Sein und Zeit w kategoriach lozoi subiektywnoci: Gnter Figal, Martin Heidegger. Phnomenologie der Freiheit, Weinheim 2000, s. 72-73, 13-28; tam rwnie na temat pochodnego charakteru lozoi subiektywnoci u Heideggera, ktry pyta o struktury i warunki
102
38
Pojciem tym Heidegger przekracza antropologiczne okrelenie czowieka.106 Problematyka ontyczna obecnoci jakiego bytu wymaga, jak wywodzi Heidegger, analizy ontologicznej struktur, ktre konstytuuj w byt.107 Heidegger deniuje ten zwrot w stron pytania o bycie jako ontologi fundamentaln, ktra ma odsania zwizki strukturalne pomidzy bytem i jego byciem.108 Heideggerowski projekt ontologii fundamentalnej w Sein und Zeit Gombrowicz recypuje w stylu lozoi subiektywnoci.109 W swej wykadni, ktra orientuje si na Sartrea,
subiektywnoci. Recepcj Heideggera w kategoriach lozoi subiektywnoci podwaa rwnie: Jacques Derrida, Marges de la philosophie, Paris 1972, s. 139. Zasadnoci takiej recepcji Sein und Zeit broni: Dieter Henrich, Versuch ber Kunst und Leben. Subjektivitt Weltverstehen Kunst, MnchenWien 2001, s. 20i nast. 106 Zob. Heidegger, Sein und Zeit, s. 5i nast., 11i nast.; 45i nast. (odgraniczenie od antropologii, ktra zakada, e czowiek j e s t, a tym samym poma fundamenty ontologiczne czy to ycia, czy osoby, czy subiektywnoci); s. 49: Istotne dla tradycyjnej antropologii rda: grecka denicja i motyw teologiczny sygnalizuj, e na skutek pewnego okrelenia istoty bytu czowiek pytanie o jego bycie pozostaje zapomniane, a owo bycie jest, przeciwnie, pojmowane jako oczywiste w sensie o b e c n o c i pozostaych rzeczy stworzonych [s. 63: przekad nieco zmieniony]. 107 Na temat Heideggerowskiej pojciowoci: Jean Grondin, Die Wiedererweckung der Seinsfrage auf dem Weg einer phnomenologisch-hermeneutischen Destruktion, w: Martin Heidegger. Sein und Zeit, red. Thomas Rentsch, Klassiker Auslegen, t. 25, Berlin 2001, s. 1-27, zwaszcza s. 11i nast. 108 Na oznaczenie tego rozrnienia Heidegger uywa terminu rnica ontologiczna; por. Heidegger, Sein und Zeit, s. 442. W odniesieniu do tej kwestii: Figal, Martin Heidegger. Phnomenologie der Freiheit, s. 53, 335-336. 109 Heidegger odrzuca w Sein und Zeit okrelenie lozoa egzystencji. Pojciem egzystencja oznacza jedynie owo bycie, do ktrego ustosunkowuje si jestestwo: Heidegger, Sein und Zeit, s. 12 i 404. Dlatego rwnie jestestwo nie moe by pojmowane wycznie w duchu lozoi subiektywnoci jako akt i wymaga szerszego spojrzenia,
39
autor Przewodnika opisuje obecno bytw jako egzystencj ontyczn, podczas gdy egzystencja ontologiczna oznacza stosunek bytu do wasnego bycia.110 Ten dwupodzia pokrywa si z podziaem proponowanym przez Sartrea, ktry przeciga granic pomidzy byciem w sobie, deniowanym jako czysta obecno, i byciem dla siebie, oznaczajcym sposb bycia tego bytu, ktry ustosunkowuje si do wasnego bycia.111 Realizacja tego sposobu bycia przejawia si pod postaci permanentnego transcendowania wasnej bytowoci ku sensowi wasnego bycia, zatem pod postaci transcendowania od wymiaru ontycznego do wymiaru ontologicznego. To transcendujce odniesienie do samego siebie charakteryzuje czowieka. Sartre rekapituluje rnic midzy byciem w sobie i byciem dla siebie rwnie za pomoc przeciwstawienia dwu dywergujcych form bycia, przy czym bycie w sobie jest, czym jest, natomiast bycie dla siebie mona rozumie jako stale transcendujc siebie subiektywno, jako bdce tym, czym nie jest, oraz jako niebdcy tym, czym jest112. Interpretacj Heideggerowskiej rnicy ontologicznej w duchu teorii subiektywnoci mona znale take w monograi Waelhensa o Heideggerze, ktrej hiszpaski przekad by znany Gombrowiczowi.113 Czowiek jako jestestwo oznacza podwjnie ukonstytuowany sposb bycia, ktry jawi si, z jednej strony, ontycznie, jako obecny byt (tym byaby, wedug Gombrowicza, obiekobejmujcego rozwanie si jestestwa w zawsze wspdanym wiecie, stanowicym przedmiotow przestrze bycia, ktre jest okrelane jako moliwo [jestestwa]. W odniesieniu do tej kwestii zob. Figal, Martin Heidegger. Phnomenologie der Freiheit, s. 20i nast., 402-403. 110 Zob. Gombrowicz, Przewodnik po lozoi w sze godzin i kwadrans, s. 102-105. 111 Zob. Sartre, Ltre et le nant, s. 29i nast. 112 Tame, s. 32 (rnica midzy tre en soi i tre pour soi). 113 Zob. Alphonse de Waelhens, Heidegger, Buenos Aires 1955. Por. oryginalne wydanie: Alphonse de Waelhens, La philosophie de Martin Heidegger. Bibliothque philosophique de Louvain, t. 2, Louvain 1946, s. IX, 64i nast. (na temat rnicy ontologicznej).
40
tywna strona ludzkiej egzystencji), z drugiej za, ontologicznie, jako byt majcy stosunek do wasnego bycia (co u Gombrowicza odpowiada subiektywnej stronie ludzkiego istnienia).114 To nieprzezwycione rozszczepienie jest dla Sartrea warunkiem wolnoci, ktrej podstawy osadza on w zawsze danej moliwoci transcendowania bytu i ktr oddziela od autorezygnacji jestestwa w uprzedmiotowianiu. Uprzedmiotowianie jako wyraz mauvaise foi stanowi sposb bycia, ktry przez utosamienie z bytem zrwnuje bycie dla siebie z byciem w sobie.115 Ludzka egzystencja jako akt wolnoci opiera si na transcendowaniu bytu.116 W dziewitym wykadzie Gombrowicz podejmuje Sartreowskie pojcie wolnoci.117 Procesowo ludzkiej egzystencji, majca sw podstaw w wolnoci, stanowi waciwo, z ktrej Sartre wywodzi humanistyczny charakter egzystencjalizmu; egzystencjalizm odrzuca esencjalizujce opisy czowieka, dziki czemu pojmuje otwart i niezakoczon egzystencj ludzk jako co autentycznego, a w wolnoci dostrzega zaangaowanie, ktre deniuje czowieka.118 Sartreowsk analiz zaangaowania w konkretnej sytuacji Gombrowicz zajmuje si tylko w zwizym zarysie pojcia sytuacja oraz w krtkim wykadzie dziesitym, ktry traktuje o spojrzeniu innego zamazuje wic transindywidualne poszerzenie wolnoci w Ltre et le nant.119 Zwaszcza w Dzienniku,
Gombrowicz, Przewodnik po lozoi w sze godzin i kwadrans, s. 92i nast., 103-104. 115 Szczegowo traktuje o tej kwestii rozdzia La mauvaise foi: Sartre, Ltre et le nant, s. 81i nast. 116 Zob. Gombrowicz, Przewodnik po lozoi w sze godzin i kwadrans, s. 97i nast. 117 Tame, s. 95i nast. 118 Zob. Jean-Paul Sartre, Lexistentialisme est un humanisme, Paris 1946. 119 Zob. Gombrowicz, Przewodnik po lozoi w sze godzin i kwadrans, s. 90-91, 100-101; Sartre, Ltre et le nant, s. 453i nast., 477i nast., 526i nast., 598-602.
114
41
wskazujc na nieprzekraczalny dla wolnoci aspekt blu, Gombrowicz relatywizuje to ukierunkowanie, zakadajce wolno ludzkiej egzystencji, ktra poprzedza wszelk esencj.120 Bl rozba indywidualn wolno; zarysowuje si dziki niemu wymiar, ktry jako pozaludzkie wstrzsa ulokowaniem czowieka w otwartym ju wiecie. Gombrowicz podziela wszake pogld Sartrea, i ludzka egzystencja jest dynamicznym procesem, w trakcie ktrego wolno realizuje si dziki nieustannemu rozwaniu moliwoci.121
2.3.8. Jestestwo jako samostwarzanie siebie: uwagi do Heideggerowskiego Sein und Zeit Dynamik egzystencji Gombrowicz, ktry w jedenastym wykadzie Przewodnika szczegowo omawia myl Heideggera, zakotwicza w samostwarzaniu siebie. Czowiek jest w swym byciu odczepiony od ponadindywidualnych porzdkw normatywnych: Nie ma czowieka modelowego (jak to jest na przykad w lozoi katolickiej), czowiek bowiem to egzystencja w trakcie stwarzania siebie.122 Sens egzystencji rodzi si w procesie samostwarzania siebie. Gombrowicz referuje Heideggerowsk refutacj wycznie ontycznego okrelenia czowieka, ktre skutkuje zamazaniem okrelenia ontologicznego.123 Trafnie omawia takie aspekty, jak niewaciwo,
120 Na temat pojcia wolnoci u Sartrea, kontrastowanej z koncepcj Heideggera, zob. Krzysztof Michalski, Heidegger i lozoa wspczesna, Warszawa 1978, s. 120-126, zwaszcza s. 123 (duszy cytat z Dziennika autor przytoczeniem tym ilustruje dystans Gombrowicza do Sartreowskiej koncepcji wolnoci; por. Gombrowicz, Dziennik III, 1961-1969, s. 142-143). 121 Zob. Gombrowicz, Przewodnik po lozoi w sze godzin i kwadrans, s. 102i nast. 122 Tame, s. 104. 123 Zob. tame, s. 103.
42
autentyczno, troska, lk, bycie, byt, czas, nico.124 Niewaciwo analizuje na przykadzie Heideggerowskiego pojcia si; wedug Gombrowicza si stanowi szczebel zaniku egzystencji; na szczeblu tym samoprzekraczanie siebie dziki dynamicznemu samostwarzaniu siebie osiga stan bezruchu skutkiem esencjalizujcego utosamienia z okrelon konkretyzacj ludzkiej egzystencji.125 W horyzoncie Heideggerowskiego rozrnienia na bycie sob-si i waciwe bycie-tutaj dokonuje si rozproszenie jako akt zatraty w napierajcym wiecie, tak i jestestwo cakowicie zatraca si w wiecie.126 Heidegger charakteryzuje ludzkie bycie sob, kongruentne ze wiatem, jako subiektywno, ktra moe si rozszerzy, gdy explicite uchwytuje bycie sob i w ten sposb wyzwala si z rozproszenia w rzeczywistoci.127 W akcie tego uchwytywania ujawnia si waciwo.128 Autentyczno egzystencji dla Gombrowicza rwnie jest ugruntowana w konfrontacji z si-byciem. Zastrzeenia w stosunku do scjentystycznego ideau nauki omawia on w kontekcie postulatu waciwoZob. tame, s. 104 i nast. Zob. tame, s. 105-106. 126 Zob. Heidegger, Sein und Zeit, s. 113-130. 127 Tame, s. 128 i nast., zwaszcza s. 130. W odniesieniu do tej kwestii zob. Figal, Martin Heidegger. Phnomenologie der Freiheit, s. 146-153, zwaszcza s. 151. Na temat waciwoci jako (politycznie, spoecznie, etycznie) niedookrelonej i mocno sformalizowanej koncepcji: Martin Seel, Heidegger und die Ethik des Spiels, w: Martin Heidegger: Innen- und Aussenansichten, red. Forum fr Philosophie Bad Homburg, Frankfurt a. Main 1989, s. 244-272. Podobnie argumentowa Wahl, ktry w Heideggerowskim Sein und Zeit diagnozuje nieobecno problematyki moralnej: Wahl, Esquisse pour une histoire de lexistentialisme, s. 47: Tout au moins pouvons-nous garder de cette observation lide que la morale de Heidegger reste purement formelle, peut tre interprte de direntes faons, et nalement nest pas une morale. 128 Na temat waciwoci zob. Andreas Luckner, Wie es ist, selbst zu sein. Zum Begri der Eigentlichkeit, w: Martin Heidegger. Sein und Zeit, red. Thomas Rentsch, Klassiker Auslegen, t. 25, Berlin 2001, s. 149-168, zwaszcza s. 154-157.
125 124
43
ci. Pojciami troska i lk stara si wydoby podstawowe struktury istnienia. Odnosi si przy tym do Heideggerowskiego wykadu inauguracyjnego Was ist Metaphysik?129 (1929) i sformuowanego w nim pytania, ktre nawizuje do Leibniza130 i Schellinga,131 a ktre sam Heidegger okrela jako podstawowe pytanie metazyki:132 Dlaczego w ogle jest byt, a nie nico raczej?133 Gombrowicz tematyzuje dostrzegalne w Heideggerowskim wykadzie sprzenie midzy lkiem jako dowiadczeniem nicoci a pytaniem metazycznym o bycie bytu. W lku jako dowiadczeniu nicoci objawia si, wedug Heideggera, wychodzenie poza poszczeglny byt; dziki temu wychodzeniu nie tylko odsania si w swej caoci byt jako byt, lecz take wolno jako transcendowanie poza dany byt ku jeszcze nieokrelonemu horyzontowi moliwoci.134 By moe autor Przewodnika opiera si w swej prezentacji wykadu inauguraMartin Heidegger, Was ist Metaphysik?, Frankfurt a. Main 1992. Por. Gottfried Wilhelm Leibniz, Principes de la Nature et de la Grace fonds en Raison (1714). Monadologie. Philosophische Bibliothek, t. 253, Hamburg 1982, s. 12: pourquoi il y a plus tt quelque chose que rien. 131 Friedrich W.J. Schelling, Erstes Buch. Einleitung in die Philosophie der Oenbarung oder Begrndung der positiven Philosophie (berliski wykad, prawdopodobnie semestr zimowy 1842/43), w: tego, Ausgewhlte Schriften, red. Manfred Frank, t. 5, Frankfurt a. Main 1985, s. 603-776, zwaszcza s. 609: Wanie on, czowiek, skania mnie do najbardziej rozpaczliwego pytania: dlaczego w ogle jest co? dlaczego nie nic? 132 Heidegger, Was ist Metaphysik?, s. 22, zob. rwnie s. 42. 133 Tame, s. 42. 134 Zob. Gombrowicz, Przewodnik po lozoi w sze godzin i kwadrans, s. 105-106; por. Heidegger, Was ist Metaphysik, s. 42: Decydujce dla tego skoku s: po pierwsze, da przestrze bytowi w caoci; nastpnie, wypuci si w nico, to znaczy uwolni si od boyszcz, ktre kady ma i do ktrych zwyk si wymyka; na ostatek, pozwoli koysa si temu zawieszeniu, by stale dosigao podstawowego pytania metazyki, ktre wymusza sama nico: dlaczego jest w ogle byt, a nie nico raczej? [Martin Heidegger, Znaki drogi, s. 24: przekad nieco zmieniony].
129 130
44
cyjnego Heideggera rwnie na wyimkach, jakie Gaton Picon umieci w swej Panorama des ides contemporaines.135 W kadym razie Gombrowicz wspomina w Dzienniku o ksice Picona.136 W stosunku do pojciowoci Heideggera Gombrowicz zachowuje wyrany dystans. Zogniskowanie uwagi na codziennych dowiadczeniach, do ktrych naley rwnie lk, jest deniem, ktre podziela take autor Przewodnika; niemniej ze sceptycyzmem odnosi si on do tezy, e dowiadczenie metazyczne miaoby wystpowa tylko w tej sytuacji. Ekstremalny charakter takiego wstrzsu zwykle nie jest zgodny z rytmem ludzkiej egzystencji:
Jest niepodobiestwem podj wszystkie wymogi Daseinu, a zarazem pi kaw z rogalikami na podwieczorek. Lka si nicoci, ale bardziej ba si dentysty. By wiadomoci, ktra chodzi w spodniach i rozmawia przez telefon.137
Czowiek potrzebuje temperatury pokojowej i nie zosta stworzony ani dla makrokosmosu, ani dla mikrokosmosu. Ukierunkowanie ludzkiej egzystencji na idea rozlegego dowiadczenia metazycznego, ktre ujmuje cao bytu i staje przed pytaniem o bycie bytu, jest bazenad, ktra powoduje, e chybia si realnoci ludzkiego ycia.138 Gombrowicz nie formuuje oceny politycznej wywodw Heideggera, natomiast szydzi z Sartreowskich prb poczenia egzystencjalizmu i marksizmu.139 Wyranie widoczne natomiast s zastrzeenia moralne w stosunku do idei opartego na dowiadczeniu
135 Gaton Picon, Panorama des ides contemporaines, Paris 1957, s. 79-86. 136 Zob. Gombrowicz, Dziennik II, 1957-1961, s. 259. 137 Tene, Dziennik I, 1953-1956, s. 290. 138 Zob. tene, Przewodnik po lozoi w sze godzin i kwadrans, s. 106. 139 Zob. tame, s. 94-95, 100.
45
nicoci transcendowania poza byt.140 Rwnie w Berlinie, gdzie ze sw predylekcj do lozoi Heideggera znalaz ciekaw rozmwczyni w osobie Ingeborgi Bachmann, pisarz unika konfrontacji z problemem zaangaowania politycznego Heideggera w nazizm i cile oddziela polityk od lozoi.141 Zdaniem Gombrowicza tradycji egzystencjalistycznej udao si wyeksponowa subiektywno egzystencji jako proces, w ktrym jednostka ustosunkowuje si do swego bycia, nieustannie projektujc sam siebie, i uzyskuje spjno jako indywidualne bycie sob. Istnienie jednostki jawi si jako uczasowiony stosunek do samego siebie, ktry realizuje si jako samostwarzanie siebie w warunkach danej sytuacji. Pojmowalna jako samostwarzanie siebie egzystencja obywa si bez substancjalnych czy teleologicznych fundamentw.142 Gombrowicz ilustruje genez nowoczesnej lozoi subiektywnoci drzewem genealogicznym, ktre obejmuje Augustyna, Kartezjusza, Pascala, Kanta, lozo idealizmu, Husserlowsk fenomenologi, jak rwnie Sartrea i Heideggera.143 Wspomniana linia tradycji subiektywnoci swe apogeum osiga pod postaci lozoi egzystencjalnej, ktra
140 W kwestii tej interpretacji nicoci por. Heidegger, Was ist Metaphysik?, s. 38: Trzymanie si jestestwa w nicoci na gruncie skrywanego lku czyni czowieka tym, kto zajmuje miejsce dla nicoci. Trzymanie si jestestwa w nicoci na gruncie skrywanego lku jest wykraczaniem poza byt w caoci: transcendowaniem. Metazyka jest pytaniem wychodzcym poza byt, ktre chce go z powrotem otrzyma dla pojmowania jako taki i w caoci [Heidegger, Znaki drogi, s. 21: przekad nieco zmieniony]. 141 Zob. Gombrowicz, Dziennik III, 1961-1969, s. 159. 142 Gombrowicz podkrela to w swych argentyskich uwagach na temat egzystencjalizmu: Gombrowicz, Wdrwki po Argentynie, s. 278: ycie przeto jest nieustannym stwarzaniem siebie samego. 143 Rysunek ten mona znale na okadce ksiki: Gombrowicz lozof.
46
konfrontuje si w krgu katolicyzmu i marksizmu z myl obiektywistyczn, jaka wywodzi si od Arystotelesa.144 Marksizmowi autor Przewodnika powica uwag w dwunastym wykadzie.145
2.3.9. Redukcja socjologiczna: marksizm Materializm dialektyczny Gombrowicz uwaa za transformacj Heglowskiej lozoi dziejw.146 Marksizm stanowi kolejny krok wielkiej redukcji, ktra w tym przypadku odsania uwarunkowania spoeczne wiadomoci, a wic i kultury. Gombrowicz chwali redukcj socjologiczn jako poszerzenie wgldu w podstawy ludzkiej egzystencji, a tym samym jako wyzwalajc demistykacj.147 Marksistowsk krytyk czystego mylenia, ktre nie jest wiadome wasnych fundamentw materialnych, Gombrowicz docenia jako epokowy akt przezwycienia lozoi spekulatywnej. Natomiast zaoenia teleologiczne marksistowskiej lozoi dziejw poddaje krytyce. Jak wiadomo, marksizm jako materializm historyczny uwaa histori za proces napdzany przez dialektyczne sprzecznoci. Konstelacja stosunkw produkcji i si wytwrczych sw dynamik generuje proces historyczny, ktrego kocem bdzie spoeczestwo bezklasowe, przezwyciajce antagonizmy midzy klasami spoecznymi.148 Zastrzeenia Gombrowicza dotycz zaoe teoretycznych w kwestii historii urzeczywist-
W kwestii podziau na myl subiektywistyczn i obiektywistyczn zob. Gombrowicz, Dziennik III, 1961-1969, s. 281-282. 145 Zob. Gombrowicz, Przewodnik po lozoi w sze godzin i kwadrans, s. 108-118. 146 Zob. tame, s. 108, 111i nast. 147 Zob. tame, s. 109-110, 116i nast. 148 Zob. tame, s. 111-114.
144
47
niajcej si jako sensowna jedno.149 Impet moralny myli marksistowskiej rozma si ponadto z realiami ekonomicznymi XX wieku:150 krytyka marksizmu jest krytyk pastw realnego socjalizmu, ktrych represyjna polityka pozostaje w sprzecznoci z marksistowskim postulatem ludzkiego wyzwolenia i oznacza zdrad wobec zasady przezwyciania niesprawiedliwoci spoecznej.151 W swej historycznej konkretyzacji marksizm okazuje si pomyk, poniewa paradoksalnie w zbyt maym stopniu uwzgldnia strukturalne zalenoci ekonomiczne i spoeczne, kostniejc w doktrynalnej represyjnoci.152 Skonno do autorytaryzmu Gombrowicz dostrzega ju w Marksowskim sformuowaniu dyktatura proletariatu, ktra ma by konieczna dla urzeczywistnienia komunizmu.153 Jeli pamita o sceptycyzmie Gombrowicza wobec prb interpretowania historii jako procesu, to zaskakuje ufno, z jak autor Przewodnika widzi w technice szans na sprawiedliw przyszo, albowiem i tutaj argumentuje niemal jak marksista wanie technika ma umoliwia zarwno przyswajanie rzeczywistoci, jak i usuwa149 Krytyk zniesienia dialektycznego ruchu dziki nalnemu pogodzeniu przeciwiestw formuuje Gombrowicz rwnie w trakcie konfrontacji z Dionysosem Mascolo i jego ksiak Le Communisme. Relation et communication ou la dialectique des valeurs et des besoins, Paris 1953: Gombrowicz, Dziennik I, 1953-1956, s. 136-141, zwaszcza s. 141. Publikacja Mascolo, zdaniem Jeleskiego, jest reprezentatywna dla francuskich intelektualistw lewicowych powojennej epoki: Konstanty A. Jeleski, Od bosoci do nagoci. (O nieznanej sztuce Witolda Gombrowicza), w: Witold Gombrowicz, Dramaty. Dziea, t. VI, Krakw 1996, s. 335-371, zwaszcza s. 358; naley jednak zauway, e pod koniec lat czterdziestych Mascolo zosta wykluczony z Francuskiej Partii Komunistycznej i nie by wiernym ordownikiem doktryny partyjnej. 150 Zob. Gombrowicz, Przewodnik po lozoi w sze godzin i kwadrans, s. 113i nast. 151 Podobnie rwnie: tene, Dziennik I, 1953-1956, s. 130-134. 152 Zob. tene, Przewodnik po lozoi w sze godzin i kwadrans, s. 114-115. 153 Zob. tame, s. 116-117.
48
nie nierwnoci spoecznych.154 Za rarytas mona uzna wyraon w 1969 roku opini, e marksizm zostanie odrzucony za dwadziecia do trzydziestu lat; Gombrowicz zdumiewajco dokadnie przewidzia koniec realnego socjalizmu i uwid atrakcyjnoci intelektualnej marksistowskiego mylenia, przynajmniej t prognoz dowodzc wyczucia politycznego, ktrego czsto mu odmawiano.155
2.3.10. Redukcja fizjologiczna: Friedrich Nietzsche W wykadzie powiconym marksizmowi Gombrowicz umieci te zwize omwienie myli Nietzschego.156 Krytyczne uwagi na jego temat kontrastuj z licznymi cytatami i aluzjami Nietzscheaskimi, jakie mona znale w dzieach Gombrowicza.157 Wedug autora Przewodnika rwnie Nietzsche ma swj wkad w wielk redukcj. Odpowiada mianowicie, po redukcji fenomenologicznej Husserla i po redukcji socjologicznej Marksa, za redukcj zjologiczn. Gombrowicz redukuje lozo Nietzschego do spoeczno-darwinistycznej ideologii, ktrej korzeni naley szuka u Darwina, Spencera i Bismarcka; jako przezwycienie pesymistycznej metazyki woli u Schopenhauera uznaje ona ycie za idea. Nietzscheaskie zogniskowanie uwagi na yciu ukazao, uwaa Gombrowicz, uwikanie myli w procesy zjologiczne. We Frhliche Wissenschaft, ktr Gombrowicz zna,158 Nietzsche
Tame, s. 117i nast. Tame, s. 115: Przypuszczam, e w cigu najbliszych dwudziestu lub trzydziestu lat odrzucimy marksizm. 156 Zob. tame, s. 118-122. 157 W kwestii sceptycznej oceny Nietzschego zob. Sanavio, Gombrowicz: Formy i rytua, s. 67-68; por. take krytyk Nietzscheaskiej armacji ycia, ktr Gombrowicz uznaje za mieszn i niesmaczn: Gombrowicz, Dziennik I, 1953-1956, s. 227. 158 Zob. Gombrowicz, Dziennik II, 1957-1961, s. 230i nast.
154 155
49
Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragment penej wersji caej publikacji. Aby przeczyta ten tytu w penej wersji kliknij tutaj. Niniejsza publikacja moe by kopiowana, oraz dowolnie rozprowadzana tylko i wycznie w formie dostarczonej przez NetPress Digital Sp. z o.o., operatora sklepu na ktrym mona naby niniejszy tytu w penej wersji. Zabronione s jakiekolwiek zmiany w zawartoci publikacji bez pisemnej zgody NetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania si jej od-sprzeday, zgodnie z regulaminem serwisu. Pena wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepie internetowym E-ksiazka24.pl.

Humanizm Performatywny - Polemika Z Filozofią W Praktyce Literackiej Witolda Gombrowicza - Ebook

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Humanizm Performatywny - Polemika Z Filozofią W Praktyce Literackiej Witolda Gombrowicza - Ebook

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Alfred Gall

Projekt logo serii Damian Pietrek

Projekt ok adki i stron tytu owych Ewa Gray

2 FILOZOFIA JAKO OBSESJA: WITOLD GOMBROWICZ (19041969)

2.1. INTROITUS GOMBROWICZ JAKO PRZEDSTAWICIEL

2. FILOZOFIA JAKO OBSESJA...

2.1. INTROITUS GOMBROWICZ JAKO PRZEDSTAWICIEL...

2. FILOZOFIA JAKO OBSESJA...

2.1. INTROITUS GOMBROWICZ JAKO PRZEDSTAWICIEL...

2. FILOZOFIA JAKO OBSESJA...

2.2. LEKTURY FILOZOFICZNE: POSZUKIWANIE LADW

2.2. LEKTURY FILOZOFICZNE: POSZUKIWANIE LADW

2. FILOZOFIA JAKO OBSESJA...

2.2. LEKTURY FILOZOFICZNE: POSZUKIWANIE LADW

2. FILOZOFIA JAKO OBSESJA...

2.2. LEKTURY FILOZOFICZNE: POSZUKIWANIE LADW

2. FILOZOFIA JAKO OBSESJA...

2.2. LEKTURY FILOZOFICZNE: POSZUKIWANIE LADW

2. FILOZOFIA JAKO OBSESJA...

2.3. GOMBROWICZOWSKA INTERPRETACJA NOWOCZESNEJ FILOZOFII: WIELKA REDUKCJA

2.3. GOMBROWICZOWSKA INTERPRETACJA NOWOCZESNEJ FILOZOFII...

2. FILOZOFIA JAKO OBSESJA...

2.3. GOMBROWICZOWSKA INTERPRETACJA NOWOCZESNEJ FILOZOFII...

2. FILOZOFIA JAKO OBSESJA...

2.3. GOMBROWICZOWSKA INTERPRETACJA NOWOCZESNEJ FILOZOFII...

2. FILOZOFIA JAKO OBSESJA...

2.3. GOMBROWICZOWSKA INTERPRETACJA NOWOCZESNEJ FILOZOFII...

2. FILOZOFIA JAKO OBSESJA...

2.3. GOMBROWICZOWSKA INTERPRETACJA NOWOCZESNEJ FILOZOFII...

2. FILOZOFIA JAKO OBSESJA...

2.3. GOMBROWICZOWSKA INTERPRETACJA NOWOCZESNEJ FILOZOFII...

2. FILOZOFIA JAKO OBSESJA...

Gombrowicz, Przewodnik po lozoi w sze godzin i kwadrans,

2.3. GOMBROWICZOWSKA INTERPRETACJA NOWOCZESNEJ FILOZOFII...

2. FILOZOFIA JAKO OBSESJA...

2.3. GOMBROWICZOWSKA INTERPRETACJA NOWOCZESNEJ FILOZOFII...

2. FILOZOFIA JAKO OBSESJA...

2.3. GOMBROWICZOWSKA INTERPRETACJA NOWOCZESNEJ FILOZOFII...

2. FILOZOFIA JAKO OBSESJA...

2.3. GOMBROWICZOWSKA INTERPRETACJA NOWOCZESNEJ FILOZOFII...

2. FILOZOFIA JAKO OBSESJA...

2.3. GOMBROWICZOWSKA INTERPRETACJA NOWOCZESNEJ FILOZOFII...

2. FILOZOFIA JAKO OBSESJA...

2.3. GOMBROWICZOWSKA INTERPRETACJA NOWOCZESNEJ FILOZOFII...

You might also like