Maria Dzielska

HYPATIA Z ALEKSANDRII

universitas

Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragment penej wersji caej publikacji. Aby przeczyta ten tytu w penej wersji kliknij tutaj. Niniejsza publikacja moe by kopiowana, oraz dowolnie rozprowadzana tylko i wycznie w formie dostarczonej przez NetPress Digital Sp. z o.o., operatora sklepu na ktrym mona naby niniejszy tytu w penej wersji. Zabronione s jakiekolwiek zmiany w zawartoci publikacji bez pisemnej zgody NetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania si jej od-sprzeday, zgodnie z regulaminem serwisu. Pena wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepie internetowym E-ksiazka24.pl.

ISBN 978-83-242-1138-8

Piis manibus Miroslai

Spis treci

Wykaz skrtw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . WPROWADZENIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdzia I. HYPATIA W LITERACKIEJ LEGENDZIE Tradycja nowoytna . . . . . . . . . . . . . . . . . U rde tradycji literackiej . . . . . . . . . . . . . .

9 11 29 29 63

Rozdzia II. HYPATIA I JEJ KRG INTELEKTUALNY 74 Uczniowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 Drogi poznania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 Rozdzia III. YCIE I MIER 128 Crka Teona w rodowisku aleksandryjskim . . . . . 128 Okolicznoci mierci . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 WNIOSKI KOCOWE . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174 PRZYPISY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181 BIBLIOGRAFIA (od 1860) . . . . . . . . . . . . . . . . 219 SUMMARY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231 INDEKS NAZWISK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235

Wykaz skrtw

AG AP BZ BIFAO CCAG CH CSEL

C.Th. Dam. frag.; Epit. Phot.

D.L. DPhA Ep.70 (e.g.)

GCS GRBS HSCPh HE

Anthologia Graeca Anthologia Palatina Byzantinische Zeitschrift Bulletin de lInstitut Franais darchologie orientale Catalogus Codicum Astrologorum Graecorum Corpus Hermeticum Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum Codex Theodosianus Damascius; fragmenty i Epitome Photiana, wg Damascii, Vitae Isidorii Reliquiae, ed. C. Zintzen (Hildesheim 1967). Bibliotheca graeca et latina suppletoria I Diogenes Laertios, Vitae Philosophorum Dictionnaire des philosophes antiques, dir. R. Goulet (Paris 1989) Synesii Cyrenensis Epistolae, ed. A. Garzya (Roma 1979); powtrzone w: Opere di Sinesio di Cirene, Epistole, Operette, Inni, a cura di A. Garzya (Torino 1989). Classici Greci. Autori della tarda antichit e dellet bizantina (direz. di I. Lana e A. Garzya). Std cytaty z innych utworw Synezjusza Die griechischen christlichen Schriftsteller Greek, Roman and Byzantine Studies Harvard Studies in Classical Philology Historia Ecclesiastica (autorzy Sokrates, Sozomen, Filostorgiusz, Teodoret, Kasjodor s wymieniani w kadym przypadku)

10

Wprowadzenie

JHS JRS JTS LN L.S.J. LThK PG PH

PLRE RE REG TAPhA S

Journal of Hellenic Studies Journal of Roman Studies Journal of Theological Studies Leges Novellae H.G. Lidell, R. Scott, H.S. Jones (eds.), Greek-English Lexicon Lexicon fr Theologie und Kirche Patrologia Graeca Damascius, The Philosophical History, Text with Translation and Notes by P. Athanassiadi (Athens 1999) The Prosopography of the Later Roman Empire Paulys Realencyklopdie der klassischen Altertumswissenschaft Revue des tudes grecques Transactions and Proceedings of the America Eunapius, Vitae Sophistarum

Biedna Hypatia, z ktrej zdarli suknie na placu Aleksandrii Czesaw Miosz, Traktat moralny

Wprowadzenie
Praca niniejsza nie bya wczeniejszym, niezalenym zamierzeniem monograficznym. Pomys jej napisania narodzi si do nieoczekiwanie w czasie moich bada nad yciem i twrczoci literack Synezjusza z Cyreny, wczesnobizantyjskiego polityka i humanisty z przeomu IV i V wieku, jednego z bardziej interesujcych pisarzy pnego hellenizmu. Spord pism tego neoplatoskiego filozofa, eseisty politycznego, poety opiewajcego pikno bytu najwyszego, pod koniec ycia biskupa Ptolemais libijskiej, jego obfita korespondencja miaa decydujcy wpyw na wybr tematu ksiki. To wanie podczas czytania penych podziwu nad dusz i umysem Hypatii listw Synezjusza zrodzia si we mnie potrzeba bliszego poznania tej ciekawej aleksandryjskiej uczonej i filozofki, ktrej ycie i osobowo duchowa od wiekw niezmiennie wzbudzaj zainteresowanie. W syntezach historii pnego cesarstwa rzymskiego czy w zarysach dziejw Kocioa chrzecijaskiego po Konstantynie Wielkim nie pisze si o Hypatii zbyt obszernie. Rozdziay jej powicone s barwne, ale powtarzaj te same, szablonowe treci. Opisuje si w nich bowiem przede wszystkim okolicznoci i przebieg jej tragicznej mierci, ktra miaa miejsce w czasie rozruchw ludu aleksandryjskiego w 415 roku po Chr.,

12

Wprowadzenie

wywoanych konfliktem midzy wadz kocieln i wieck1. We wszystkich tych pracach umieszcza si owo wydarzenie w szerokiej perspektywie zmaga ideowych, w jakie obfitowaa epoka przemian wieloreligijnego cesarstwa w pastwo chrzecijaskie. Ten, kto pragnie dowiedzie si czego wicej na temat realiw zwizanych z Hypati, o jej yciu i dziaalnoci, musi sign oczywicie do powiconych jej naukowych prac monograficznych. Wikszo opracowa tego typu pochodzi z drugiej poowy XIX wieku2 i pomimo e mona w nich znale i ciekawe analizy, i interesujce argumenty, s to prace ju przestarzae. Dochodzi do tego jeszcze subiektywny sposb interpretowania materiau historycznego dotyczcego filozofki, zaleny w duym stopniu od rozwijajcej si w tym okresie w literaturze piknej legendy Hypatii. Czytajc te monografie odnosi si rwnie wraenie, e zawieraj one zbyt wiele materiau oglnego dotyczcego historii i kultury aleksandryjskiej, za mao za traktujcego o samej Hypatii. W czasach nam wspczesnych ukazay si na temat Hypatii, przed i po publikacji mojej pracy w 1993 roku, liczne artykuy, rozprawy i hasa encyklopedyczne3. Naley tutaj wspomnie o opracowaniach takich autorw, jak J.M. Rist4, Ch. Lacombrade5, E. vrard6, V. Lambropoulou7, R.J. Penella8, D. Shanzer9, G. Arrigoni10, E. Livrea11, D. Roques12, H.D. Saffrey13. Na specjaln uwag zasuguj badania W. R. Knorra 14 i A. Camerona15, ktrzy dodaj nowe, oryginalne spostrzeenia, do dotychczasowych ustale, na temat komentarzy Hypatii (i jej ojca Teona) do Almagestu Ptolemeusza i prac innych matematykw aleksandryjskich. Wiele nowych pogldw i refleksji nad yciem i myl Hypatii wprowadza Cameron (wspautorka J. Long) rwnie do swojej najnowszej ksiki powiconej Synezjuszowi z Cyreny pt. Barbarians and Politics at the Court of Arcadius16. S to prace, ktrym wiele zawdziczam i dlatego te czsto si do nich odwouj. Jeli natomiast chodzi o interpretacj wypadkw zwizanych ze mierci Hypatii, to znalaza ona swoje najnowsze ujcie w artykule J. Rouggo17. Jest jednak rzecz zauwaaln, e pomimo duego zainteresowania postaci Hypatii obszerniejsze ksiki, jakie powstaj

Wprowadzenie

13

na jej temat, maj charakter popularnonaukowy. Poza moj monografi, od ponad wieku, a wic od chwili opublikowania niewielkiej monografii W.A. Meyera: Hypatia von Alexandria. Ein Beitrag zur Geschichte des Neuplatonismus (Heidelberg 1886), ukazaa si tylko na poy naukowa, na poy beletrystyczna ksika G. Beretty: Ipazia dAlessandria (Roma 1993)18. Przyczyna tego faktu ley w bardzo niezadowalajcym stanie naszych rde, w ich wyjtkowym ubstwie. Nie chc przez to powiedzie, e brakuje nam danych na temat Hypatii u autorw jej wspczesnych, jak ma to miejsce np. w przypadku Apolloniusza z Tiany 19. O Hypatii bowiem wspominaj i historycy jej czasw, i pisarze pniejsi. Trudnoci z odtworzeniem biografii Hypatii polegaj mianowicie na tym, e wszystkie teksty rdowe, z ktrych czerpiemy o niej wiadomoci (tak wczesne, jak pniejsze), s niewystarczajce do odtworzenia penego obrazu jej osoby. Zawieraj skpe informacje, s czsto niejasne i niewielkie objtociowo. Skadaj si zwykle z kilku zda, a najduszy z nich, po ktrym mona by oczekiwa wielu ciekawych uzupenie, jest niejednorodn kompilacj danych o rnej wartoci, czasem bardzo wanych, czasem tendencyjnych i trudnych do zinterpretowania. Najpowaniejsze i najbardziej wartociowe informacje o jej yciu znajdujemy w dziele, ktre wyszo spod pira autora jej wspczesnego, tzn. w Historii Kocioa Sokratesa Scholastyka (ok. 379440)20. Ten historyk Kocioa i adwokat z Konstantynopola, kontynuujcy Histori Kocioa Euzebiusza z Cezarei, powici Hypatii jeden rozdzia w swoim obszernym dziele21. Pomimo e Sokrates (jak i inni autorzy wspominajcy Hypati) pisze o niej zwile i krtko, jego dane odznaczaj si rzetelnoci historyczn i stanowi bardzo pomocny dokument w rekonstrukcji jej biografii. Posiada on bowiem, jak wskazuj badacze jego dziea, szerok i ugruntowan wiedz na temat wydarze politycznych i kocielnych w cesarstwie, a o osobie Hypatii i jej dziaalnoci w Aleksandrii sysza zapewne od naocznych wiadkw. Jednymi z nich byli nauczyciele retoryki: Ammoniusz i Helladiusz, ktrzy nim przybyli do Konstantynopola byli nauczycielami literatury i kapanami kultw po gaskich w Aleksandrii22. W Konstantynopolu pojawili si po

14

Wprowadzenie

opuszczeniu Aleksandrii w czasie wszcztych przez patriarch Teofila przeladowa pogan i tutaj otworzyli swoj szko. Moemy by przekonani, e dobrze pamitali znan ju na przeomie lat osiemdziesitych i dziewidziesitych IV wieku w miecie aleksandryjsk nauczycielk filozofii i opowiadali o niej w Konstantynopolu. Take od innych wiadkw wydarze mg sysze Sokrates o zabjstwie Hypatii. Wielk zalet jego sprawozdania jest to, e umieszcza morderstwo Hypatii w szerokim kontekcie wydarze aleksandryjskich lat 412415, umoliwiajc nam dociekania nad przyczynami jej mierci. Sam nie obcia jednoznacznie win biskupa Cyryla, ale nie ukrywa faktu, e Koci aleksandryjski mia w tym zabjstwie powany udzia. Opisujc bowiem drobiazgowo przebieg morderstwa wskazuje na winowajcw, zwizanych z Kocioem. A take, w rnych miejscach swego dziea, objawia niech do polityki kocielnej i religijnej Cyryla. Jeli nawet wzi pod uwag, jak si czasem sdzi, e Sokrates pisa o Cyrylu ze stronnicz niechci, poniewa by nowacjaninem (lub kryptonowacjaninem)23, to w sprawie Hypatii jeden fakt pozostaje pewny. Ten mianowicie, e Sokrates nie rzuca bezpodstawnych oskare i stara si przedstawi to wydarzenie w sposb wywaony, powstrzymujc si od ostatecznych sdw. Drugim, rwnie wspczesnym Hypatii autorem, ktry w kilkuzdaniowym przekazie wspomnia o niej w swoim dziele, by Filostorgiusz z Kapadocji (ur. ok. 368). Wprowadzi on t wiadomo do swojej Historii Kocioa, bdcej rwnie kontynuacj dziea Euzebiusza z Cezarei24. Filostorgiusz, ktrego dzieo znamy ze streszcze Focjusza, by arianinem, zwolennikiem Eunomiusza25 i patrzy na opisywane przez siebie wydarzenia w sposb tendencyjny, z pozycji swojego wyznania. Wplt wic losy Hypatii w dzieje walk midzy arianami i ortodoksami, a win za jej mier obciy tylko homouzjastw wyznawcw credo nicejskiego26. Poza t niezwykle kontrowersyjn wiadomoci podaje nam Filostorgiusz kilka cennych danych o wyksztaceniu Hypatii i jej biegoci w naukach cisych. Wielce interesujce s dla nas dwa zdania dotyczce Hypatii, zapisane w Kronice historyka antiocheskiego Jana Malalasa, obejmujcej dzieje ludzkoci od stworzenia wiata do okoo 565

Wprowadzenie

15

roku27. Znajdujemy u niego bardzo wan dla nas informacj na temat dugoci ycia Hypatii, uwagi o jej sawie i popularnoci w miecie i pewne wskazwki uzupeniajce nasze dociekania na temat sprawcw jej morderstwa. Pochodz one od autora wanego rda do dziejw antyku i Bizancjum, historyka stosunkowo bliskiego wydarzeniom. Malalas y bowiem od ok. 491 do ok. 578 roku28. Na szczegln uwag zasuguj rwnie dane Malalasa dotyczce ojca Hypatii, ktre stanowi wany element w badaniach nad jego postaci. Z VI wieku rwnie pochodzi krciutki biogram Hypatii, wprowadzony przez Hezychiusza z Miletu (zw. Illustrius) do jego leksykonu pisarzy greckich. Nosi on nazw Onomatologos i nie dotar do nas w oryginalnej postaci. Rekonstruuje si go na podstawie ekscerptw zachowanych u pniejszych autorw29. Znajdujemy tutaj dane o tytuach prac naukowych Hypatii, czytamy o jej talentach matematycznych i wiedzy astronomicznej. Dla kontrastu z tymi rzeczowymi informacjami wplata Hezychiusz w swj biogram zadziwiajc informacj o maestwie Hypatii. Miaa je zawrze z filozofem aleksandryjskim Izydorem, pniejszym scholarch Szkoy Ateskiej. Ta nierealistyczna ploteczka, do ktrej powrcimy dalej, bya chtnie powtarzana nawet przez historykw nowoytnych (np. M. Le Nain de Tillement czy badacz rde do dziejw Hypatii P. Tannery). Z VI wieku pochodzi take Historia Kocioa powstaa w krgu Aureliusza Kasjodora senatora i polityka cesarstwa zachodniego, znanego pisarza i autora pism historycznych30. Jest to kompilacja historii kocielnych Sokratesa i Teodoreta z Cyru dokonana na podstawie tumacze tych dzie na acin przez Epifaniusza Scholastyka. Zamieszczona tutaj relacja o yciu i mierci Hypatii jest powtrzona za opowieci Sokratesa31. Niezwykle wanym natomiast dla nas rdem, pochodzcym z VII wieku, jest Kronika Jana z Nikiu. Ten biskup Nikiu w Dolnym Egipcie, urodzony w czasie podboju Egiptu przez Arabw, napisa kronik dziejw wiata od Adama do wydarze mu wspczesnych32. Jan z Nikiu korzysta z rnych rde i poda ladem innych tego typu kronikarzy historii uniwersalnej. Jego kronika, ktra stanowi cenione rdo do dziejw

16

Wprowadzenie

Egiptu bizantyjskiego, nie dotara do nas w oryginale greckim. Przetrwao jedynie wydanie etiopskie przepisane z tekstu arabskiego. Nie umniejsza to jednak jej zalet, gdy wysza spod pira autora miejscowego, majcego dostp do przekazw ju dla nas niedostpnych, powstaych w krgu Kocioa aleksandryjskiego. Jest to nasze jedyne rdo, ktre przedstawia Hypati wycznie w niekorzystnym wietle. Spotykamy j tutaj jako filozofk i pogank cakowicie oddan praktykom magicznym: astrologii, czarom i wrbom. Jest ona zwizana z najgroniejszym rodzajem magii, tej zej i wrogiej wiatu, bo pochodzcej od mocy diabelskich. To wanie jej zaklcia stay si rdem wszystkich konfliktw w Aleksandrii w latach 414415 i doprowadziy do zrewoltowania caego miasta. Jan z Nikiu nie ma adnych wtpliwoci, e dla wprowadzenia pokoju w miecie zlikwidowanie Hypatii byo rzecz konieczn i dzieem boym. Ci, ktrzy to uczynili, unicestwili bardzo jeszcze grone, ostatnie elementy pogastwa w miecie33. Informacje Jana z Nikiu stanowi dla nas, obok danych Sokratesa, najcenniejsze i najbardziej spjne rdo do odtworzenia wypadkw zwizanych z dziaalnoci Hypatii w Aleksandrii i okolicznoci jej mierci. Wraz z tekstem Hezychiusza plotka o maestwie Hypatii z filozofem Izydorem dostaa si do Suda znanego bizantyjskiego leksykonu z X wieku34. Piszc bowiem haso powicone Hypatii autor Suda opar si w jego pierwszej czci gwnie na Hezychiuszu, w drugiej na ywocie Izydora Damascjusza35. W przeciwiestwie jednak do starszych historykw dziewitnastowiecznych i z przeomu stuleci, ktrzy chcc si dowiedzie, co Damascjusz pisa o Hypatii, musieli sign do Suda, my opieramy si na rekonstrukcji ywotu Izydora i z niego czerpiemy wiadomoci o Hypatii36. Co wicej, w ostatnich latach jeszcze raz zrekonstruowaa dzieo Damascjusza P. Athanassiadi nadajc mu tytu Historia filozofii (alias Historia filozoficzna), susznie uznajc, e poniewa jest to nasze unikatowe, najobszerniejsze rdo do dziejw helleskich profesorw i ycia uniwersyteckiego w V wieku, ten wanie tytu, zgodnie zreszt z sugesti zawart w Suda, merytorycznie mu odpowiada37. Wiadomo dotyczca maestwa Hypatii wpleciona (moe przez pniejszego interpolatora)38 do tekstu Hezychiusza nie

Wprowadzenie

17

powtarza si w ywocie Izydora. Znajdujemy tutaj natomiast inn informacj o Hypatii i Izydorze. Odnosi si ona do znamiennego faktu: wyszoci intelektualnej Izydora nad Hypati. Przewaga ta wypywa, zdaniem Damascjusza, nie tylko z oczywistej, naturalnej wyszoci mczyzny nad kobiet, lecz rwnie z tego faktu, e Izydor by boskim mem zajmujcym si teurgi, Hypatia filozofem i uczon parajc si geometri39. Nie ma zupenie mowy o maestwie Izydora z Hypati, a wprost przeciwnie dowiadujemy si, e filozof Izydor polubi pewn Domn40. Faszerstwo, ktre si wkrado do przeksztaconego przez wieki Onomatologu Hezychiusza (czy moe ju raczej Pseudo-Hezychiusza), a za nim do pierwszej czci hasa Hypatia w Suda, jest zbyt widoczne, by mona je byo powtarza bez susznych wtpliwoci. Izydor bowiem pnoplatoski filozof pochodzcy z Aleksandrii, w latach 70. V wieku ucze Proklosa w Atenach, urodzi si ok. 450 roku po Chr.41 Mniej wicej w roku jego mierci, a wic ok. 526, jego ucze Damascjusz, ostatni scholarcha Szkoy Platoskiej w Atenach, opisa ywot swojego nauczyciela42. Dziel wic Izydora od czasu mierci Hypatii prawie dwa pokolenia. Nie dziel go natomiast rnice rodowiskowe. Wychowywa si i studiowa w Aleksandrii, w krgach filozofw neoplatoskich, u znanych boskich mw V wieku Heraiskosa i Asklepiadesa. Ich ojciec Herapollon Starszy y za czasw Teodozjusza II i by wspczesny Hypatii. A jego rodzina moga ju w V wieku, jak niegdy rodzina Hypatii w IV, chlubi si dug tradycj nauczycielsk w Aleksandrii43. To wanie w synnej tutaj, w V wieku, szkole retorycznej Horapollona Modszego, syna Asklepiadesa, Izydor rozpocz, w latach 80. V wieku, swoj nauczycielsk karier, zyskujc uwielbienie uczniw nie tylko z racji wiedzy filozoficznej, ale i za znajomo praktyk teurgicznych i zwizanych z nimi przymiotw duchowych i nadprzyrodzonych mocy, waciwych dla pnoplatoskiego boskiego ma44. Po mierci Proklosa Izydor naucza rwnie w Atenach i ok. 493 r. peni nawet, przez krtki czas, funkcj diadocha Szkoy Platoskiej. Zawsze jednak najbardziej czu si zwizany z Aleksandri, ze swoj szko, ktr tu prowadzi, i z aleksandryjskim rodowiskiem intelektualnym.

18

Wprowadzenie

W ywocie Izydora (alias Historii filozofii) dedykowanym uczonej neoplatonce Teodorze45, wiernej uczennicy Izydora, pokazane jest wanie z ca intensywnoci i w caej gamie kolorw pogaskie i filozoficzne rodowisko Aleksandrii, w ktrym y i odgrywa przewodni rol Izydor. Ta historyczna i biograficzna opowie Damascjusza, ktr z tych powodw uwaa si za najlepsze rdo do dziejw pogastwa w Aleksandrii V i pocztkw VI wieku46, jest zarazem pismem apologetycznym, stanowicym obron gasncej cywilizacji helleskiej, jej systemu wierze i mylenia. Mona by si spodziewa, e rdo tak fundamentalne dla rekonstrukcji rodowiska pogaskiego w Aleksandrii, z ktrym wiek wczeniej zwizana bya Hypatia, dostarczy nam bogatych wreszcie i oryginalnych wiadomoci na jej temat. Rzeczywicie, nadzieja ta nie okazuje si cakiem zudna. Aczkolwiek nie znajdujemy tutaj pogbionej charakterystyki jej osoby, wnikliwego opisu jej filozofowania czy charakterystyki prac naukowych, to jednak do istotne wartoci poznawcze zawieraj pochway jej cnt, wiedzy, nauczania, umiejtnoci politycznych i doradczych. Dotyczy to rwnie danych Damascjusza na temat mierci Hypatii wiodcych do ciekawych wnioskw badawczych. aowa tylko naley, e s tak zwize i wymagaj wnikliwego wczytania si w nie, zestawie z innymi rdami (rwnie archeologicznymi) i indywidualnych spekulacji, by uzyska widzenie caoci. rdo to jednak, ktre Cameron47 uwaa za nieyczliwe Hypatii, bowiem, jego zdaniem, czyni z niej pospolit, wdrujc po miecie filozofk-kaznodziejk, po dokadniejszej analizie okazuje si bardzo wobec niej przychylne i pene rzeczywistej wartoci historycznej. Damascjusz jest te jedynym autorem, ktry obcia win za mier Hypatii patriarch Cyryla. Przyczyny niechci Cyryla do filozofki, ktre wydaj si na pierwszy rzut oka niepowane, w istocie ujawniaj racje, ktre podaj te inne rda. Jest to wreszcie nasz najduszy tekst na temat Hypatii, na ktry musimy si zawsze powoywa i stale wykorzystywa. Poza wymienionymi, jeszcze dwch autorw bizantyjskich pamita Hypati. W epoce redniobizantyjskiej znajdujemy krtk wzmiank na temat mierci Hypatii u Teofanesa Wyznawcy

Wprowadzenie

19

(okoo 752818)48. I wreszcie z epoki pnobizantyjskiej posiadamy niezbyt oryginalny opis ycia i mierci filozofki, bdcy kompilacj starych rde (przede wszystkim Sokratesa) w Historii Kocioa Nikefora Kallistosa Ksantopulosa (okoo 1253 1335)49. Tak wic wyranie wida, e portret Hypatii zachowany w naszym pimiennictwie rdowym nie wykazuje bogactwa form i odcieni. Zdziwienie budzi fakt, e nikt nigdy z autorw pnohelleskich czy bizantyjskich nie napisa jej biografii czy chocia krtkiego, ale koherentnego yciorysu. Te sprawozdania o yciu Hypatii, ktre posiadamy, nawet z tak wyrniajcymi si wyjtkami jak Sokrates, Damascjusz, Jan z Nikiu, nie mogyby wystarczy nikomu do odtworzenia jej ycia, gdybymy nie posiadali znamiennych informacji o niej i jej uczniach w pismach Synezjusza z Cyreny, a szczeglnie w jego korespondencji. Poytek pyncy z listw Synezjusza skierowanych do Hypatii i przyjaci z awy szkolnej poka w caej rozcigoci w niniejszej pracy. Mona oczywicie znowu narzeka, i Synezjusz rwnie nie napisa rzeczywicie wartociowych wspomnie o swojej nauczycielce i e jego informacje zawieraj wiele niedomwie. Ale nawet w tej formie posiadaj niekwestionowan warto, gdy Synezjusz zna bardzo dobrze, osobicie Hypati i przez cae dojrzae ycie by z ni zwizany. Posya jej rwnie swoje pisma do oceny (Ep. 154), w ktrych take mona znale troch materiau do naszego tematu. Dziki temu pisarzowi, filozofowi, politykowi i biskupowi Hypatia wkracza na scen historii w znacznie peniejszym wymiarze50. Nie jest to tylko ofiara bezlitosnego mordu, posta o dekoracyjnych cnotach, ale heroiczna w postawie moralnej i w filozoficznym powoaniu mistrzyni, widziana oczami rzeczywicie znajcego j i wielbicego ucznia. To ona pierwsza wprowadzia Synezjusza w tajemnice filozoficznej mdroci i ona nauczya go dowiadcza wiat od strony sensu ostatecznego. Od Hypatii jak si sam przyznawa otrzyma w yciu najwicej. Od momentu bowiem spotkania z ni ycie jego stao si ju poszukiwaniem mdroci nawet wwczas, gdy uwikany w pragmatyzm codziennoci, odczuwa sprzeczno midzy pra-

20

Wprowadzenie

gnieniami duszy a powierzchownoci tego, co wypeniao jego egzystencj. Ten podstawowy do rekonstrukcji historycznej postaci Hypatii materia rdowy musi by wzbogacony i uzupeniony take wiadectwami drugoplanowymi. Trzeba wic siga po te rda, po ktrych mona si spodziewa, e speni nasze oczekiwania poznawcze zwizane z osob Hypatii. Naley tutaj jednak mocno podkreli, e posuguj si tymi drugorzdnymi danymi tylko po to, by osignity zosta zasadniczy cel pracy, jakim jest ukazanie samej Hypatii w dynamice zdarze wypeniajcych jej ycie. Zainteresowani szerszymi problemami epoki, w ktrej ya Hypatia, znajd odpowiedni literatur wzmiankowan w tekcie i w przypisach. Praca skada si trzech rozdziaw, poprzedzonych Wprowadzeniem i zamknitych przez Wnioski kocowe. Wprowadzenie w gwnej czci zawiera: charakterystyk rde, a we Wnioskach kocowych rekapituluje si zasadnicze tezy pracy. W pierwszym rozdziale (Hypatia w literackiej legendzie) spotykamy si z nasz bohaterk w barwnych kadrach fikcji literackiej stworzonej przez pisarzy i poetw rnych epok i krajw. Nie bez przyczyny tropi si w nim literackie wcielenia Hypatii. W heroizujcych tendencjach literatury piknej, w odbijajcych si w niej prdach umysowych rnych epok, tkwi bowiem klucz do rozwizania zagadki staej obecnoci Hypatii w wiadomoci powszechnej i rdo naszych wyobrae o niej. Fikcyjny obraz filozofki, powoywany do ycia przez kolejne epoki literackie, odcisn si w utartych, popularnych wyobraeniach i mimo wysiku uczonych zmierzajcych do jego rewizji, istnieje nadal i przesania nam posta Hypatii historycznej. W drugiej czci tego rozdziau wskazuje si najwaniejsze rda legendy Hypatii, a take wpyw owej legendy na nowoytne prace jej powicone. W rozdziale drugim (Hypatia i jej krg intelektualny) podejmuje si prb odtworzenia krgu intelektualnego utworzonego wok Hypatii przez jej uczniw i zwolennikw. Rozdzia ten ma charakter spekulatywny i odtwrczy. Reinterpretujc i odczytujc na nowo stare rda udaje nam si znale grup ludzi, ktra tworzya rodzaj wsplnoty duchowej, zwizku filo-

Wprowadzenie

21

zoficzno-religijnego skupionego wok Mistrza, jakim bya Hypatia. Jest to dotd mao dostrzegany aspekt aktywnoci i powoania Hypatii, ktry ukazuje j w zupenie innym wietle ni zwizana z ni legenda. Papierowa i uprzedmiotowiona przez literatur pikn posta pogaskiej mczennicy daje si nam uchwyci jako ywa, rzeczywista, pena duchowych potrzeb i emocji osoba, obdarzona powoaniem do nauczania i przycigajca uczniw do Aleksandrii z Egiptu i krajw ssiadujcych z nim. W trakcie tych rozwaa ukazuje si rwnie pozycja i znaczenie Hypatii w miecie, w ktrym dziki swojej wiedzy, autorytetowi moralnemu i umiejtnoci wpywania na ludzi staa si z czasem liczcym si, demonstrujcym wasne koncepcje politykiem. Tematem trzeciego rozdziau (ycie i mier) s wydarzenia z ycia osobistego Hypatii (w pierwszej jego czci) i analiza okolicznoci i wypadkw politycznych zwizanych z jej niefortunn mierci (w drugiej czci). Nie chodzi tutaj o przedstawienie kolei jej ycia w chronologicznym porzdku, gdy z powodu brakw rdowych nie jest to moliwe. Udaje si nam tutaj w przyblieniu odtworzy daty jej ycia, opisa dom rodzinny, w ktrym wiodc postaci by jej ojciec Teon, pierwszy nauczyciel Hypatii, pniej wsppracujcy z crk przy wydawaniu tekstw synnych matematykw. Piszc o naukowej dziaalnoci ojca i crki i wskazujc na tematyk ich prac nie wdaj si w rozwaania nad ich zawartoci merytoryczn i nie prezentuj ich scjentystycznych treci. S one omawiane w starszych i nowszych pracach, tak powiconych dziejom matematyki, jak i Teonowi oraz Hypatii51. Komentarze Teona do Ptolemeusza s obecnie ponownie wydawane i nowoczenie interpretowane52. Rozwaania dotyczce upadku kultw publicznych w Aleksandrii i stosunku Hypatii do tych wydarze prowadz do koczcych ca prac ustale na temat przyczyn mierci Hypatii. Stanowi one logiczne i adekwatne zwieczenie naszych dotychczasowych dowodw na temat Hypatii. Wszystkie bowiem precyzyjne dociekania zawarte w drugim i trzecim rozdziale dotyczce jej uczniw, jej pozycji w miecie, sposobu filozofowania, stosunku do religii pogaskiej, innych filozofw etc. pozostaj w zalenoci z wyjanieniem zagadki jej mierci. W przypad-

22

Wprowadzenie

ku jednak tego wydarzenia jeden aspekt jej dziaalnoci staje si pierwszoplanowy: udzia w yciu publicznym i politycznym Aleksandrii (wynikajcy z wpywu na politykw i autorytetu moralnego, jakim si cieszya). Wskazujc sprawcw jej mierci analizuje si w tym rozdziale kierunki polityki kocielnej w pocztkach wadzy biskupiej Cyryla, pozostajcej w konflikcie z praktyk polityczn wadzy cywilnej. Byo wiele kobiet w staroytnoci i we wczesnym Bizancjum, ktre odznaczay si czym niezwykym i zajmoway si filozofi. Pisze si o nich i wspomina w licznych pracach53. Wiele interesujcych kobiet, oddanych filozofii, przyniosa epoka neoplatonizmu. Znamy ich imiona, cho nie wiemy o nich zbyt wiele. Naleay do nich m.in. matrony rzymskie Gemina i jej crka, o tym samym imieniu, ktre gociy w swoim domu w Rzymie Plotyna i byy jego opiekunkami i suchaczkami W tym domu mieszkay te inne kobiety uczennice Plotyna, jak wdowa Chione z dziemi czy Amfikleja, ktra polubia Aristiona, syna filozofa Jamblicha54; zamiowanie do filozofii wykazywaa rwnie ona filozofa Porfiriusza Marcella55. Do krgu Jamblicha naleaa filozofka Arete, do ktrej Jamblich skierowa filozofujcy list, powicony cnocie powcigliwoci56. Wierni nauce Platona zawartej w Pastwie, gdzie kobiety zostay wczone do klasy rzdzcych, zrwnane z mczyznami w cnotach, uzdolnieniach, umiejtnociach politycznych, filozofowie pnoplatoscy, jak Jamblich, Proklos, Teodor z Asine, bronili platoskiej idei podobiestwa obu pci, ich rwnego dostpu do edukacji i obowizkw publicznych57. Najlepiej nam znan filozofk, oryginaln i wywierajc pokany wpyw, bya Sozypatra. ya i dziaaa jako nauczyciel filozofii w Pergamonie w poowie IV wieku. Wizerunek Sozypatry przekaza w ywotach sofistw58 zachwycony jej mdroci Eunapiusz. W sposb nowoczesny, trafnie ukazujc ortodoksyjny hellenizm tego rda, interpretuje przekaz Eunapiusza Penella w swojej ksice mu powiconej59. Za Eunapiuszem kadzie on nacisk na sposb filozofowania Sozypatry, polegajcy na czeniu filozofii z teurgi (Jeourga), misteryjnego platonizmu z wiedz o boskich dzieach w wiecie. Opowiada przecie Eunapiusz, e Sozypatra zostaa w dziecistwie wprowadzona przez dwch

Wprowadzenie

23

obcych przybyszw, ekspertw wiedzy chaldejskiej, w praktyki teurgiczne i dziki temu posiada zdolno jasnowidzenia, prorokowania i nawizywania bezporedniego kontaktu z bytami boskimi. W tego typu nauki, bdce kontynuacj teurgicznego neoplatonizmu Jamblicha z Chalcis, wprowadzaa te Sozypatra swoich studentw w kierowanej przez siebie od ok. 340 r. prywatnej szkole filozoficznej w Pergamonie. Cieszya si ona wikszym powodzeniem ni ssiadujca z ni szkoa synnego Edezjusza, ucznia Jamblicha. Jej natchnione wykady, pene dionizyjskiego aru, boskiego natchnienia (enthousiasmos), powicone filozofii Platona, poezji starogreckiej i teologii Wyroczni chaldejskich, teurgii i jej zbawczemu dziaaniu dla duszy, w poczeniu z demonstracj jej ponadnaturalnych mocy, byy dla studentw czym godnym najwyszej czci i zachwytu i prowadziy ich dusze do stanu olnienia i zjednoczenia z boskoci (systasis; henosis). Sozypatra zdobya sobie miejsce w dziejach filozofii greckiej, w historii teurgicznego neoplatonizmu w Azji Mniejszej w okresie pnego hellenizmu. Jej syn Antoninos obdarzony jak matka nadnaturalnymi darami kontynuowa jej dzieo krzewic teurgiczny platonizm w Kanopos koo Aleksandrii, czujc si jej ladem powoanym do ratowania tradycyjnej religii i filozofii. Znan filozofka bya rwnie Asklepigeneia 60 crka Plutarcha, wspczesnego Hypatii scholarchy Szkoy Platoskiej w Atenach. To dziad Nestoriusz i ojciec wprowadzili j w tajemnice technik i obrzdw teurgicznych, a ona przekazaa pniej t umiejtno wybitnemu filozofowi V wieku Proklosowi, kolejnemu, po Syrianosie, kierownikowi Szkoy w latach 435485. Asklepigeneia pokazaa mu, jak naley posugiwa si rnymi znakami i symbolami, rozmieszczonymi, zgodnie z teologi Wyroczni chaldejskich, w wiecie materialnym przez najwyszego Boga-Ojca, owymi znakami bstw niszych i wyszych, przez ktre nawizuje si rytualny kontakt ze wiatem boskim. I boski Proklos nauczy si wada tymi przedmiotami, pozna sposoby nawizywania systasis z bogami, modlitwy i sekretne formuy chaldejskie, posiad teurgiczne moce. Niektrzy starsi autorzy, jak H. Druon61, wyraali przekonanie, e Hypatia bya uczennic Asklepigenei. Oczywicie czyo si to z zaoeniem, e Hypatia odbywaa studia filozoficzne w Atenach.

Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragment penej wersji caej publikacji. Aby przeczyta ten tytu w penej wersji kliknij tutaj. Niniejsza publikacja moe by kopiowana, oraz dowolnie rozprowadzana tylko i wycznie w formie dostarczonej przez NetPress Digital Sp. z o.o., operatora sklepu na ktrym mona naby niniejszy tytu w penej wersji. Zabronione s jakiekolwiek zmiany w zawartoci publikacji bez pisemnej zgody NetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania si jej od-sprzeday, zgodnie z regulaminem serwisu. Pena wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepie internetowym E-ksiazka24.pl.