E-Podręcznik Dostępny Dla Wszystkich

E-podrcznik dostpny dla wszystkich
Poradnik dla twrcw elektronicznych materiaw edukacyjnych
Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego

Poradnik dla twrcw elektronicznych materiaw edukacyjnych
Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego

Warszawa, czerwiec 2013

Wydawca Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego 31-261 Krakw, ul. Wybickiego 3A, tel.: 12 629 85 14, faks: 12 629 85 15 e-mail: biuro@firr.org.pl http://www.firr.org.pl Organizacja Poytku Publicznego KRS: 0000170802 Nr konta 77 2130 0004 2001 0255 9953 0005 Autorzy Grzegorz Kozowski Marcin Laskowski Monika Marciniak Barbara Szymaska Czesaw lusarczyk Piotr Witek Jacek Zadrony Monika Zaniewska Marta aczkiewicz Redakcja Jolanta Piwowoska Opracowanie graficzne i skad: More Concept Marcin de Lehenstein Werndl ISBN 978-83-61170-88-4 Warszawa, czerwiec 2013
Publikacja wydana w ramach Projektu Forum Dostpnej Cyberprzestrzeni, finansowanego przez Uni Europejsk

w ramach Europejskiego Funduszu Spoecznego.

Publikacja rozpowszechniana nieodpatnie.

Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego udostpnia publikacje na licencji Creative Commons. Uznanie autorstwa

3.0. Oznacza to, i przy zachowaniu informacji o autorstwie utwr ten mona publikowa bd rozpowszechnia w caoci lub we fragmentach na dowolnym noniku oraz tworzy z niego utwory zalene. Szczegowa licencja dostpna jest pod adresem: http;//creativecommons.org/licenses/by/3.0/pl
Spis treci
Wprowadzenie................................................................................................................................................................4
Dostpno warstwy tekstowej wdokumentach elektronicznych..............................................................7
Tworzenie tekstw alternatywnych dla grafiki..................................................................................................14
Dobre praktyki udostpniania multimedialnych materiaw edukacyjnych ........................................ 23
Technologie asystujce dla osb zniesprawnoci sensoryczn ...............................................................35
Technologie asystujce dla osb zdysfunkcjami manualnymi....................................................................41
Wprowadzenie
Czesaw lusarczyk Niezwykle dynamiczny rozwj technologii informacyjno-komunikacyjnych powoduje ogromne przeobraenia we wszystkich sferach ycia idziaalnoci czowieka (gospodarka, kontakty spoeczne, kultura, polityka itd). Ogromn rol odgrywa dzi informacja imoliwoci dostpu doniej, wzwizku zczym na tym etapie rozwoju cywilizacyjnego, naktrym obecnie znajduje si ludzko, przyjo si nazywa populacj mianem spoeczestwa informacyjnego. Procesy ksztatujce spoeczestwo informacyjne powoduj wielkie zmiany m.in. wdziedzinie edukacji. Przejawia si totym, enowoczesne technologie informacyjno-komunikacyjne odgrywaj coraz wiksz rol wksztaceniu obywateli wspczesnych spoeczestw. Stwierdzenie toodnosi si nie tylko dozastosowania komputerw, ktrych rola edukacyjna stale wzrasta, ale take dowykorzystania wnauczaniu rodkw multimedialnych jako formy prezentacji wiedzy oraz Internetu jako miejsca gromadzenia, narzdzia przekazywania irda pozyskiwania informacji. Rozszerza si stosowanie komputerowych programw edukacyjnych iegzaminacyjnych. Sprzyja topoprawie efektywnoci ksztacenia iuatwia weryfikacj stanu posiadanej przez uczniw wiedzy. Nowe moliwoci techniczne powoduj due zmiany wmetodach oraz formach ksztacenia, aich celem jest zwikszenie skutecznoci iatrakcyjnoci procesu nauczania. Gbokim przeobraeniom podlegaj rwnie istniejce systemy edukacji. Odnosi si toprzede wszystkim doksztacenia zdalnego, opartego nae-learningu. Mwic owykorzystaniu technologii informacyjno-komunikacyjnych wedukacji, naley przyjrze si bliej kwestii e-podrcznikw, ktre prawdopodobnie zastpi wkrtce tradycyjne podrczniki drukowane napapierze. Za wany krok wtym kierunku naley uzna wieloletni program rzdowy, majcy nacelu rozwijanie kompetencji uczniw inauczycieli wzakresie stosowania technologii informacyjno-komunikacyjnych wedukacji. Wjego ramach realizowany jest projekt pt. E-podrczniki doksztacenia oglnego. Przyjmuje si, eefektem projektu bdzie powstanie podrcznikw elektronicznych przeznaczonych dla uczniw klas IV-VI. Podkreli naley, isygnalizowane zjawiska zachodz nie tylko wpowszechnym systemie nauczania, ale take wedukacji osb niepenosprawnych. Rozwj elektroniki, informatyki itelekomunikacji stwarza dla tej grupy ogromne szanse na dostp doinformacji iwiedzy, atym samym otwiera przed ni nowe moliwoci wzakresie edukacji. Zdrugiej jednak strony ogromny postp technologiczny rodzi nowe ograniczenia ibariery, ktre wznacznym stopniu utrudniaj ksztacenie osb niepenosprawnych, zwaszcza zdysfunkcj wzroku, suchu inarzdu ruchu. Chodzi oniedostpno lub sab dostpno stron internetowych oraz niedostpno informacji prezentowanych przy uyciu technik multimedialnych. Dla przykadu fakt, eanimacje komputerowe szupenie niedostpne dla niewidomych uczniw, powoduje konieczno stosowania wprocesie nauczania innych rodkw dydaktycznych, tzn. takich, ktre zostay dostosowane domoliwoci percepcji tej grupy, aprzede wszystkim sdostpne dla narzdzi, jakimi si ona posuguje. Chodzi m.in. otzw. screenreadery, czyli programy odczytujce
4 | Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego
informacje zekranu komputera oraz oprogramy powikszajce, ktre umoliwiaj powikszenie komunikatw ekranowych osobom sabowidzcym. Zkolei dla osb zdysfunkcj suchu trudnoci wodbiorze informacji zawartych wmateriaach edukacyjnych mog wynika zuycia zbyt skomplikowanego jzyka albo zfaktu, einformacje przekazywane swycznie werbalnie (np. tylko wformie plikw dwikowych). Uwzgldniajc powysze uwagi, jako cel niniejszej publikacji przyjto omwienie zastosowania technologii informacyjno-komunikacyjnych wnowoczesnej edukacji osb niepenosprawnych, aprzede wszystkim przedstawienie sposobw nawyeliminowanie barier iogranicze, najakie mona napotka wtym obszarze. Oddajemy dodyspozycji Czytelnikw poradnik, ktry jak mamy nadziej uatwi przygotowanie e-podrcznikw oraz rozmaitych elektronicznych materiaw edukacyjnych, wtaki sposb, by byy one dostpne dla wszystkich, tzn. take dla osb niepenosprawnych. Poradnik przeznaczony jest przede wszystkim dla nauczycieli oraz innych osb tworzcych elektroniczne materiay edukacyjne. Jest onprzyczynkiem dorealizacji wpraktyce idei edukacji wczajcej. Gwne przesanie poradnika sprowadza si dosugestii, by wtrakcie tworzenia e-podrcznikw oraz innych materiaw edukacyjnych kierowa si zasadami projektowania uniwersalnego. Wtym miejscu warto przypomnie, ezgodnie zdefinicj sformuowan przez Ronalda Mace (jednego ztwrcw omawianej koncepcji): Projektowanie uniwersalne toprojektowanie produktw iotoczenia tak, by byy uyteczne dla wszystkich ludzi, wmoliwie najwikszym zakresie, bez potrzeby stosowania adaptacji lub specjalnego projektowania1. Naley podkreli, iprojektowanie uniwersalne nie jest zestawem cile zdefiniowanych standardw, lecz pewn filozofi projektowania, ktrej zasadniczym celem jest maksymalna uyteczno ielastyczno efektu kocowego. Ponadto warto wiedzie, iuwzgldnienie zasad projektowania uniwersalnego ogranicza potrzeb stosowania indywidualnych uatwie, ale umoliwia ich wprowadzenie, jeli jest toniezbdne. Majc nauwadze powysze stwierdzenia, wporadniku przedstawiono m.in. zagadnienia zwizane zdostpnoci stron internetowych oraz rnorakich materiaw elektronicznych dla: osb niewidomych isabowidzcych, osb zdysfunkcj suchu, osb niepenosprawnych ruchowo.
Nakoniec warto zauway, izapewnienie dostpnoci e-podrcznikw oraz wszelkiego rodzaju elektronicznych materiaw edukacyjnych dla osb niepenosprawnych, nie moe by jedynie wynikiem empatii idobrej woli twrcw owych materiaw, ale musi uwzgldnia istniejce uregulowania prawne. Istotn rol wtym zakresie odgrywa Konwencja oPrawach Osb Niepenosprawnych, przyjta przez Zgromadzenie Oglne ONZ 13 grudnia 2006 roku iratyfikowana przez polskie wadze wroku 2012.
1 Tumaczenie: Uniwersalne projektowanie zaj dydaktycznych, P. Wdwik (red.), Biuro ds. Osb Niepenosprawnych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2010, s. 8.
Dla szkolnictwa wyszego szczeglnie due znaczenie wtej kwestii ma, znowelizowana w2011 roku, ustawa Prawo oszkolnictwie wyszym. Nakada ona nauczelnie wysze obowizek tworzenia warunkw dostudiowania iprowadzenia bada naukowych przez osoby niepenosprawne.
Dostpno warstwy tekstowej wdokumentach elektronicznych

Piotr Witek Klasyczna ksika, drukowana odwiekw praktycznie wniezmienionej formie, bardzo mocno zakorzenia si wnaszej wiadomoci. Tocodla nas jest codziennoci, stulecia temu wywoywao podobne kontrowersje jak wdraane obecnie e-podrczniki. Wynalezienie druku sprawio, ipapierowe ksiki opuciy budynki bibliotek, stay si dostpne dla znacznie wikszej czci populacji. Dzi mamy szans obserwowa podobne zjawisko. E-publikacje nie stanowi rewolucji atylko kolejny krok nadrodze ewolucji wdostpie dowiedzy. Naley jednak pamita, idostp dowiedzy nie jest tosamy zjej dostpnoci. Dostpno informacji dla wszystkich uytkownikw mona efektywnie zwiksza, conaley uzna za zadanie osb redagujcych tre.
Ukad, formatowanie, struktura

Ukad, formatowanie istruktura treci stanowi skadowe kadego dokumentu. Tesame zasady dotycz publikacji elektronicznych. Za spraw prawidowego sposobu prezentowania treci, dokumenty sbardziej przejrzyste, zrozumiae, czytelnikom atwiej jest si znimi zapozna, aprzez tostaj si one bardziej dostpne. Ukad dokumentu powinien by starannie zaplanowany, acao treci, dla lepszego jej zrozumienia, podzielona nalogiczne czci, ktre, odpowiednio oznakowane, bd stanowiy struktur dokumentu.
Akapit
Za elementarn cz kadej treci uzna naley akapit. Jest ontake podstawow jednostk struktury dokumentu. Akapit stanowi ma pewn logiczn, zamknit cao myli lub wtku. Tre podzielona naakapity jest owiele atwiejsza doprzyswojenia ni zwarty blok tekstu. Kady zakapitw powinien by wyranie oddzielony odpozostaych elementw treci. Jeli stanowi odrbn cz merytoryczn, powinny zosta odpowiednio oznaczone tytuem lub podtytuem. Taki sposb prezentowania treci uatwia szybkie zlokalizowanie wzrokiem lub przy uyciu technologii asystujcych szukanego fragmentu. Dodatkowo, rdtytuy powinny zosta umieszczone wznacznikach nagwka okrelonego poziomu.
Nagwki
Nagwki iich poziomy precyzyjnie okrelaj struktur oraz hierarchi informacji ujtych wdokumencie elektronicznym. Uyteczno nagwkw najatwiej porwna dostruktury wykorzystywanej przy skadzie tradycyjnych publikacji. Tytu dokumentu elektronicznego, jako najwaniejsza informacja, powinien znale si wznaczniku nagwka poziomu pierwszego.
Poszczeglne tytuy akapitw, okrelajce zawarto merytoryczn, stanowi swoiste rozdziay, ktre powinny zosta objte nagwkami poziomu drugiego. rdtytuy odnoszce si dowszych zagadnie otrzymuj nagwki poziomu trzeciego itd. Stosowanie nagwkw wymaga zachowania ich prawidowej hierarchii. Takie postpowanie zapewnia utrzymanie logicznej struktury informacji. Wdokumencie elektronicznym powinien wystpowa tylko jeden nagwek poziomu pierwszego. Bezporednio pod nagwkiem drugiego poziomu nie moe pojawi si nagwek np. poziomu czwartego. Wtakim ukadzie hierarchia informacji zostaaby zaburzona. Dziki nagwkom osoby niepenosprawne, korzystajce ztechnologii wspierajcych takich jak programy odczytu ekranu, swstanie rwnie atwo iszybko jak osoby sprawne przeglda zawarto dokumentw elektronicznych. Wzalenoci odurzdze, jakimi dysponuj, uywajc jednego skrtu klawiszowego lub gestu naekranie dotykowym poruszaj si wobrbie treci, przenoszc si odakapitu doakapitu, odnagwka donagwka itp. Struktura nagwkw umoliwia im przemieszczanie si midzy caymi blokami. Przeskakujc ponagwkach poziomu drugiego, poznaj rozdziay publikacji. Poruszajc si ponagwkach poziomu trzeciego poznaj merytoryczn zawarto rozdziau. Wsytuacji gdy hierarchia nagwkw zostanie zaburzona, np. dany tytu zamiast nagwka poziomu drugiego otrzyma nagwek poziomu czwartego, istotna informacja moe pozosta niezauwaona przez niepenosprawnego ucznia. Stosowanie nagwkw nie wymaga odosoby sporzdzajcej materiay elektroniczne posiadania ani specjalistycznej wiedzy, ani specjalistycznego oprogramowania. Praktycznie wszystkie popularne edytory tekstu czy kodu HTML-aoraz CMS-y, umoliwiajce zapis dornych formatw dokumentw, pozwalaj nauywanie nagwkw. Mona je atwo odnale wopcjach formatowania lub styli. Dodatkow zalet stosowania prawidowej struktury nagwkw jest moliwo stworzenia naich podstawie automatycznego spisu treci caego dokumentu.
Formatowanie treci
Przedstawiajc wdokumencie elektronicznym tre wformie innej ni liniowa, naley pamita ostosowaniu odpowiedniego formatowania iznacznikw. Przykadowo, osadzajc wpublikacji informacje, ktre powinny posiada posta tabelaryczn, naley skorzysta zeznacznikw tabel. Dziki znacznikom, podczas formatowania dokumentu, zmiany czcionek czy kopiowania jego fragmentu, struktura informacji pozostanie niezaburzona. Dodatkowo, osoby niepenosprawne, korzystajce ztechnologii asystujcych, ktre np. zpowodu wady wzroku swstanie jednorazowo zapozna si tylko zniewielkim fragmentem publikacji, bd posiaday dostp doinformacji, wktrym wierszu ikolumnie aktualnie si znajduj. Identyczna sytuacja dotyczy pozostaych elementw formatowania, m.in. wszelkiego rodzaju list, przypisw itp. Stosowanie charakterystycznych znacznikw, podobnie jak wprzypadku nagwkw, umoliwia niepenosprawnym uytkownikom technologii asystujcych byskawiczne odnalezienie wdokumencie elektronicznym wybranej tabeli, listy czy innego szukanego elementu.
Tytu dokumentu
Kady dokument elektroniczny powinien posiada kompletne informacje tytuowe (autora publikacji, nazw dokumentu, dat stworzenia itp.) Wszystkie tedane, za wyjtkiem nazwy samego pliku zawierajcego publikacj, mona wprowadzi korzystajc zopcji waciwoci dokumentu. Wsytuacji, gdy dokument elektroniczny ma posta strony internetowej, jego nazwa, wraz zpozostaymi informacjami, powinna zosta umieszczona wsekcji meta.
Jzyk dokumentu
Sekcja meta zawiera take informacje natemat jzyka dokumentu. Tobardzo wany element, zktrego korzystaj rne automaty przetwarzajce tre. Przykadowo, powysaniu doautomatycznego translatora dokumentu elektronicznego, jzyk wejciowy okrelany jest bardzo czsto wanie napodstawie informacji znajdujcych si wmetadanych dokumentu. Jeli informacja ojzyku nie bdzie tosama zjzykiem dokumentu, automatyczne tumaczenie przyniesie opakany skutek. Natej samej zasadzie prowadzone wbd mog zosta technologie asystujce, wykorzystywane przez osoby zdysfunkcj wzroku. Powczytaniu dokumentu zawierajcego tre wnaszym ojczystym jzyku, lecz zadeklarowanym jako jzyk np. angielski, polski tekst moe zosta odczytany angielsk syntez mowy. Taki odczyt jest kompletnie niezrozumiay dla niepenosprawnego uytkownika.
Posta treci
Publikacje elektroniczne, zuwagi naswoj form ifunkcjonalno, pozostaj niezwykle wygodnym, ergonomicznym iwydajnym nonikiem informacji. Niestety nierzadko publikowane materiay posiadaj posta, ktra bardzo utrudnia lub wrcz uniemoliwia zapoznanie si zich zawartoci. Obok struktury, ukadu iformatowania treci, bardzo czsto nonikiem informacji pozostaje jej wygld. Dokumenty elektroniczne, jak adne inne medium dotychczas, oferuj ogromne moliwoci wtym zakresie.
Wyrnienia
Redagujc dokumenty elektroniczne, naley pamita, iwszelkiego rodzaju wyrnienia informacji powinny by sporzdzone wtaki sposb, aby byy moliwe dozauwaenia przez wszystkich uytkownikw. Oznacza towykorzystywanie wpublikacji zarwno znacznikw formatujcych, jak isemantycznych. Znaczniki formatujce uywane sdozmiany wygldu tekstu. Uwypuklajc jak tre, naley pamita, by dokona tego naconajmniej dwa rne sposoby. Przykadowo, jeli osoba sporzdzajca publikacj wyrni jak istotn informacj tylko poprzez zmian koloru czcionki, todla osb majcych problemy zrozpoznawaniem kolorw moe ona pozosta niezauwaona. Jeli jednak obok zmiany koloru wprowadzi si zmian typograficzn, polegajc np. napogrubieniu bd pochyleniu czcionki, wyrnienie napewno zostanie zauwaone.
Zadaniem znacznikw semantycznych jest okrelenie charakteru znajdujcego si midzy nimi fragmentu informacji. Nale donich m.in. znacznik nagwka, cytatu itp. Stosowanie tych znacznikw nie tylko powoduje zmian wygldu zawartej midzy nimi treci, ale take pozwala naszerok wspprac ztechnologiami asystujcymi, wykorzystywanymi przez osoby niepenosprawne. Przykadowo, uycie dla danego fragmentu informacji znacznika okrelajcego jego jzyk spowoduje, isyntezator mowy, zktrego korzystaj osoby niewidome, wdanym miejscu publikacji automatycznie przeczy si zgosu polskiego najzyk wskazany wznaczniku dokumentu. Uywajc wyrnie, naley zachowa umiar przy ich stosowaniu. Jeli rnego rodzaju uwypukle bdzie wtreci zbyt wiele, toalbo tre przestanie by czytelna, albo wyrnienia utrac sw funkcj. Dodatkowo, odmienna forma prezentacji, spowodowana zmianami typograficznymi, moe sprawi, idusze fragmenty tekstu bd nieczytelne dla np. dyslektykw.
Wyrwnywanie tekstu
Wyrwnywanie tekstu dolewej iprawej krawdzi dokumentu uznawane jest za najbardziej estetyczne rozwizanie. Niestety, stwarza ono kilka problemw, ktre utrudniaj zapoznanie si ztreci wielu osobom. Blok tekstu wyrwnany dokrawdzi napierwszy rzut oka jest moe bardzo efektowny, lecz napewno nie bardzo efektywny wkontekcie atwoci zapoznania si zjego treci. Jeli uwaga czytelnika zostanie rozproszona inachwil oderwie onwzrok odtekstu, popowrocie doczytania ma problem zlokalizacj miejsca, wktrym zakoczy lektur. Tekst dosunity dolewej strony automatycznie tworzy nierwn praw krawd treci. Wanie dziki tym nierwnociom czytelnikowi znacznie atwiej jest odnale miejsce, wktrym skoczy czyta. Wyrwnywanie treci wdokumentach elektronicznych dolewej iprawej strony wie si zkoniecznoci zmiany szerokoci odstpw zarwno midzy poszczeglnymi literami tekstu, jak ikolejnymi wyrazami. Tedrobne rnice, praktycznie niezauwaane przez wikszo czytelnikw, stanowi ogromn trudno dla dyslektykw. Charakterystyka dysleksji sprawia, iosoba posiadajca ten rodzaj zaburzenia, widzc znane jej sowo, zuwagi naodmienn szeroko odstpw midzy literami, moe nie by wstanie rozpozna danego wyrazu. Dodatkowy problem stanowi ukad kolumnowy treci. Wykorzystanie dwch lub wicej szpalt tekstu prawie zawsze zwizane jest zobustronnym wyrwnaniem treci dokrawdzi szpalty, dziki czemu ukad zyskuje nawyrazistoci. Naley pamita, eoprcz wspomnianych trudnoci, jakie obustronne wyrwnanie sprawia dyslektykom, zapoznanie si zinformacj zamieszczon wkilku szpaltach jest bardzo trudne rwnie dla osb zdysfunkcj wzroku. Sabowidzcy, korzystajcy zaplikacji powikszajcych, czsto nie swstanie okreli czy dana linia tekstu jest nastpn wszpalcie czy naley ju dokolejnej kolumny. Jeli dokument przygotowany zostanie wprymitywny sposb, bez uycia odpowiedniego formatowania, identyczne problemy bd miay osoby niewidome, ktrym programy odczytu ekranu automatycznie bd odczytywa tre jak wukadzie blokowym, bez podziau naszpalty.
Czcionki ito
Wdokumentach elektronicznych wielko czcionki ma podstawowe znaczenie. Przyjmuje si, iczcionka bazowa powinna mie rozmiar 14 pkt. Wielko dla drobnej czcionki to12 pkt. Rozmiar znakw dla nagwka najniszego poziomu powinien by o2 pkt. wikszy odwielkoci bazowej. Analogicznie, kady nagwek wyszego stopnia powinien by wikszy o2 pkt. WCAG 2.0 zaleca zachowanie moliwoci powikszenia czcionki do200% jej podstawowego rozmiaru zzachowaniem pierwotnego ukadu treci. Kolejnym elementem, ktry ma duy wpyw naczytelno dokumentu elektronicznego, jest rodzaj uytych czcionek. Szeryfy, wystpujce wczci czcionek ozdobne, krtkie kreski, bardzo czsto utrudniaj osobom sabowidzcym prawidow interpretacj poszczeglnych liter iznakw. Tworzc dokumenty elektroniczne, naley wykorzystywa czcionki gadkie, bezszeryfowe jak np. Arial czy Verdana. Pomimo rnic wwygldzie poszczeglnych krojw bezszeryfowych, zachowuj one jednolit posta, ktra nie utrudnia identyfikacji ich poszczeglnych znakw. Zgodnie ztsam zasad naley unika opcji cieniowania czcionek. Aby tekst pozostawa widoczny iczytelny, przy wyborze kolorw zarwno czcionek, jak ita, naley pamita oich jasnoci istosowaniu prawidowego kontrastu midzy tekstem atem. Standard WCAG 2.0 bardzo precyzyjnie okrela wartoci minimalnego kontrastu. Dla czcionki bazowej jest tokontrast napoziomie od4,5 do1. Zalecana minimalna warto to7 do1. Wspomniane wskaniki wylicza si matematycznie napodstawie rnic jasnoci midzy kolorem czcionki ita. Oczywicie wInternecie znajduje si wiele stron umoliwiajcych sprawdzenie, czy dany kontrast jest wystarczajcy izgodny zestandardem WCAG 2.0. Niewaciwie dobrany kontrast stanowi problem dla wielu uytkownikw. Zjednej strony zbyt may kontrast moe utrudni lub nawet uniemoliwi zapoznanie si ztreci dokumentu elektronicznego zarwno osobom zdysfunkcj wzroku, jak iwacicielom mobilnych urzdze, uywanych wbardzo jasnym, dziennym wietle. Zdrugiej strony, zbyt duy kontrast sprawia, ikorzystanie przez duszy czas ztakiego dokumentu elektronicznego wywouje bl ipieczenie oczu. Optymalnym rozwizaniem jest pozostawienie zarwno koloru czcionek, jak ita wwersji automatycznej, domylnie oferowanej przez edytory. Takie postpowanie posiada dwie zalety. Popierwsze, zaproponowane rodzaje kolorw czcionek ita napewno bd posiaday prawidowy poziom kontrastu. Drug zalet stanowi moliwo automatycznego tzw. dziedziczenia kolorw systemowych. Oznacza to, idany dokument elektroniczny wywietli si wkolorystyce, ktra zostaa zdefiniowana jako domylna wdanym systemie operacyjnym. Bardzo czsto osoby sabowidzce definiuj odpowiadajc im kolorystyk dla caego rodowiska systemowego. Sprawia to, idokumenty elektroniczne czy strony internetowe prezentowane im swoptymalny sposb. Ustawienie kolorystyki dokumentu elektronicznego nasztywno moe skutecznie uniemoliwi osobom zdysfunkcj wzroku zapoznanie si zjego treci.
Obraz tekstu
Wdokumentach elektronicznych naley unika stosowania obrazw tekstu zamiast samego tekstu. Przykadowo, chcc przybliy uczniom brzmienie traktatu historycznego, nie wystarczy opublikowa wdokumencie elektronicznym tylko zdjcia, naktrym widoczny jest sam starodruk ijego tre. Taka informacja pozostanie niedostpna dla wszystkich osb zdysfunkcj
11
wzroku, korzystajcych zprogramw odczytu ekranu iniebdcych wstanie odczyta tekstu znajdujcego si naosadzonej wdokumencie elektronicznym fotografii. Obok zdjcia powinna znale si tre traktatu wpostaci zwykego tekstu. Wicej naten temat wrozdziale: Tworzenie tekstw alternatywnych dla grafiki.
Zrozumiao tekstu
Wszystkie teksty powinny by przygotowywane iredagowane wtaki sposb, aby ich tre bya zrozumiaa przez jak najwiksz grup czytelnikw. Redagujc tre, naley unika zda wielokrotnie zoonych oraz nadmiernie rozbudowanych. Zdania proste satwiejsze doprzyswojenia izrozumienia dla wszystkich, awszczeglnoci dla osb majcych problemy zkoncentracj. Najwiksze trudnoci wzrozumieniu treci stwarzaj wyraenia izwroty fachowe, argonowe. Wmiar moliwoci naley ich unika lub stosowa oglnie znane iuywane synonimy. Przykadowo, zamiast opisywa zjawisko spiralnej dyslokacji efemerydy Kuperwajzera, mona opisa zjawisko spadajcej gwiazdy. Stosowanie powszechnie zrozumiaych sw czy zwrotw sprawi, izdanym tekstem bd mogli zapozna si wszyscy odbiorcy, anie tylko osoby zodpowiednim, merytorycznym przygotowaniem. Podobne trudnoci wzrozumieniu treci mog wywoywa stosowane wtekcie skrty iakronimy. Wtrakcie redagowania materiau, przy pierwszym uyciu danego skrtu lub akronimu, naley wyjani wnawiasach lub przypisie jego pene znaczenie. Dziki temu tre pozostanie zrozumiaa dla odbiorcy, aosoba redagujca bdzie moga swobodnie korzysta zdanego skrtu wpozostaej czci dokumentu. Innym, nieco mniej ergonomicznym rozwizaniem jest stworzenie sowniczka skrtw iakronimw, ktry powinien zosta umieszczony nakocu dokumentu. Standard WCAG 2.0 zaleca, aby sporzdzane treci byy zrozumiae dla osb zwyksztaceniem gimnazjalnym. Przygotowujc tekst dla grupy odbiorcw okonkretnym poziomie wyksztacenia, naley sprawdzi, czy dana tre pozostanie dla niej zrozumiaa. Wtym celu mona odwiedzi stron internetow eksperymentalnego projektu Politechniki wrocawskiej - http://www.logios. pl. Pod podanym adresem, powklejeniu redagowanego tekstu wpole edycyjne inaciniciu przycisku Diagnoza, pojawia si informacja, okrelajca minimalny poziom wyksztacenia wymagany dopenego zrozumienia analizowanej treci.
Elementy aktywne
Dokumenty elektroniczne umoliwiaj osadzenie wich treci rnego rodzaju elementw aktywnych. Aby wszyscy uytkownicy mogli znich korzysta, musz one by dostpne ispenia wymogi standardu WCAG 2.0. Donajpopularniejszych inajczciej wykorzystywanych elementw aktywnych nale hipercza. Osadzone wdokumentach elektronicznych odnoniki mog spenia wiele funkcji, m.in. stanowi
elementy spisu treci, umoliwiajc szybkie przejcie doposzukiwanego fragmentu dokumentu, wywoywa konkretne strony internetowe, zawierajce informacje lub materiay multimedialne szerzej opisujce lub obrazujce dane zagadnienie. Stosujc hipercza wdokumentach elektronicznych, naley jednak pamita okilku podstawowych zasadach ich implementacji. Przede wszystkim odnonik powinien znajdowa si wznacznikach hipercza. Dziki temu nie bdzie ontylko kolejnym cigiem znakw wtreci, lecz aktywnym elementem, zktrym uytkownik bdzie mg wej winterakcj. Dotyczy togwnie adresw internetowych, zamieszczanych wtreci dokumentu. Hipercza powinny posiada indywidualn nazw, ktra jasno okrela ich przeznaczenie lub akcj, jak wywouj. Odnoniki wywietlajce si jako dugi cig znakw, liter icyfr, nie nios zesob adnej informacji. Podobnie wsytuacji, gdy hipercza nosz nazwy wrodzaju Wicej, Kliknij tutaj, Pobierz czy Czytaj dalej. Nieprawidowo opisane odnoniki stanowi najwikszy problem dla osb sabowidzcych. Korzystajc zprogramw powikszajcych, prezentujcych wduym powikszeniu niewielki fragment ekranu, czsto nie swstanie okreli przeznaczenia hipercza opisanego wten sposb.
13
Tworzenie tekstw alternatywnych dla grafiki

Jacek Zadrony Tekst alternatywny jest sposobem naprzekazanie informacji wizualnej osobie niewidomej. Wpewnym uproszczeniu oznacza to, enaley go tworzy tak, jakby si opisywao obraz przez telefon. Jednak przedstawianie takiego opisu nabieco jest czym innym, ni przygotowywanie go dowykorzystania napniej. Wsytuacji bezporedniej znamy kontekst sytuacyjny, poziom percepcyjny osoby, doktrej si zwracamy imoemy uzyska informacj zwrotn opoziomie zrozumienia lub zakresie opisu. Przygotowujc tekst alternatywny domateriau edukacyjnego, by by onwnajwyszym moliwym stopniu uyteczny, trzeba wiele elementw przewidzie iprzemyle.
Podstawowe zasady tworzenia tekstw alternatywnych

Tworzenie prawidowych tekstw alternatywnych opiera si nakilku podstawowych zasadach. Wiedza. Osoba opisujca powinna mie odpowiedni wiedz natemat opisywanego obiektu. Jej brak moe skutkowa bdnym opisem lub niewaciwym rozoeniem wagi informacji. Kontekst. Osoba opisujca powinna wiedzie, wjakim kontekcie informacyjnym bdzie wykorzystywany dany obiekt. Zwizo. Tekst alternatywny powinien by napisany zwile, chocia rwnoczenie musi zawiera niezbdny zasb informacyjny. Wiedza oobiekcie niekoniecznie musi oznacza wiedz eksperck, chocia taka jest wskazana. Jednak osoba tworzca opis nie moe go robi wycznie napodstawie wygldu, ktry moe myli. Nawiecie wybudowano wiele mostw, ale tylko jeden znich toMost Gdaski wWarszawie itrzeba skorzysta ztej wiedzy, by prawidowo opisa obiekt. Gbsza wiedza jest potrzebna wwypadku, gdy Most Gdaski opisywa trzeba pod ktem architektonicznym lub historycznym. Wtworzeniu tekstw alternatywnych istotny jest kontekst, wjakim dany obraz zostanie wykorzystany. Jak wspomniano, tasama fotografia moe mie kontekst historyczny, architektoniczny, krajobrazowy czy geograficzny. Tekst alternatywny naley wic tworzy wkonkretnym kontekcie. Teksty alternatywne powinny by zwize, ale zawiera wszystkie niezbdne informacje. Nie da si dokadnie okreli dugoci wznakach lub sowach, cho naley przyj, ekrtki opis nie powinien liczy wicej ni 100 znakw, adugi wicej ni 4000 znakw. Jednak dotych wskanikw nie mona si przywizywa. Teksty alternatywne dzielimy na: Krtkie teksty alternatywne dajce ogln informacj oopisywanym obiekcie. Stanowi pojedynczy cig tekstu (bez adnego formatowania).
Rozszerzone teksty alternatywne przekazujce informacj rozbudowan. Taki rozszerzony tekst moe posiada wasne formatowanie, naprzykad tabele, listy numerowane ipunktowane, nagwki, cytaty ilinki.
Wartykule pojcia tekst alternatywny iopis alternatywny stosowane swymiennie.
Typy ilustracji
Wmateriaach edukacyjnych spotka mona kilka rodzajw grafik iilustracji, ktre wymagaj stosowania rnego podejcia dotworzenia tekstw alternatywnych, astanowi je np.: elementy dekoracyjne, proste grafiki informacyjne, fotografie ireprodukcje, diagramy, wykresy, schematy, symboliczne zapisy przestrzenne.
Elementy dekoracyjne
Elementami dekoracyjnymi stakie obrazy, ktrych jedynym celem jest ozdobienie treci tekstowej, awic rnego rodzaju szlaczki, linie, kropki itp. Takie elementy powinny posiada pusty tekst alternatywny wcelu zapewnienia zgodnoci zestandardem. Nie naley stosowa tekstw alternatywnych wrodzaju pasek, bullet lub naronik, poniewa stoinformacje zbdne, ajednoczenie zakcajce odbir.
Proste grafiki informacyjne

Proste grafiki informacyjne su najczciej dopodkrelania innych informacji. Jedyn informacj, jak nios zesob, jest graficzne wzmocnienie informacji tekstowej. Przykad 1
Znak zapytania
15
Grafika przedstawiajca duy znak zapytania moe poprzedza pytanie sprawdzajce lub zadanie. Wwypadku tego typu grafik naley zdekodowa informacj, jak maj przekazywa ipoczy j zwygldem. Przekazanie informacji owygldzie moe uatwi komunikacj pomidzy osobami widzcymi iniewidzcymi, naprzykad wsytuacji , gdy nalekcji nauczyciel karze przygotowa uczniom odpowiedzi nawszystkie pytania zduym pytajnikiem. Jeeli zatem wmateriale znak pytajnika oznacza pytanie sprawdzajce, totekst alternatywny mona sformuowa naprzykad nastpujco: Duy pytajnik - zadanie
Fotografie ireprodukcje
Podrczniki zawieraj wiele reprodukcji ifotografii, czyli ilustracji odwzorowujcych rzeczywiste obiekty. Wwypadku tego typu grafik najwaniejsze jest odczytanie kontekstu, wjakim dana grafika jest osadzana. Tasama ilustracja zostanie umieszczona wpodrczniku historii, jzyka polskiego, architektury, fotografii iwielu innych inie mona zaproponowa dla nich jedynie susznego opisu alternatywnego, poniewa kady kontekst wymusza zastosowanie innego rodzaju okrele. Przykad 2
Reprodukcja obrazu Jana Matejki Staczyk Wprzykadzie posuymy si znanym obrazem Jana Matejki, przedstawiajcym Staczyka.

Tsam reprodukcj mona wykorzysta wpodrczniku dohistorii, plastyki lub katalogu dzie

sztuki. Wkadym zkontekstw opis alternatywny bdzie brzmia nieco inaczej.

Obraz Jana Matejki przedstawia bazna krlewskiego - Staczyka. Napierwszym planie dziea znajduje si Staczyk. Wida, enad czym rozmyla. Zdawnego tytuu brzmicego Staczyk wczasie balu nadworze krlowej Bony wobec straconego Smoleska moemy si domyla, iStaczyk myli oprzyszoci Polski. Naznajdujcym si naobrazie stole ley list zdat 1514 r., donoszcy outracie Smoleska przez Rzeczpospolit. Smolesk zosta odbity Polsce przez Rosj.
Obraz przedstawia Staczyka - krlewskiego bazna. Posta jest bardzo dobrze owietlona. Znajduje si zdala odzgieku zabawy toczcej si wkrlewskich komnatach. Twarz bazna toautoportret autora (Jana Matejki). Maluje si naniej niepokj, jakby Staczyk przewidywa, costanie si zjego Ojczyzn. Jego splecione rce wyraaj dezaprobat dla dziaalnoci wadcw. Za oknem wida wie oraz komet, ktra symbolizuje zniszczenie Polski. Kontrastem, azarazem tem ubrania bazna wkolorze gorcej czerwieni sciany paacu zdobione tkaninami wodcieniach ciemnej zieleni. Drugi plan tospoeczno dworska, zgromadzona nabalu. Wnikliwy obserwator moe dostrzec szczliwe miny goci. Obraz malowany wwskiej, ciemnionej gamie barw, zktrej odznacza si gorca czerwie. Przewaaj umbry, wszelkiego rodzaju brzy, ciemne zielenie oraz czernie. Kompozycja naobrazie jest statyczna, posta bazna zdaje si nie porusza, trwa wsmutku imelancholii, permanentnym zamyle. Efekt cigoci czasowej autor uzyska dziki wprowadzeniu doobrazu cz zabawy balowej. Obraz Staczyk wczasie balu nadworze krlowej Bony wobec straconego Smoleska. Autor: Jan Matejko, namalowany wroku 1862. Olej naptnie, wymiary: 88 120 cm. Aktualna lokalizacja: Muzeum Narodowe wWarszawie. Opisy snieco zmodyfikowanymi fragmentami informacji pochodzcych zpolskiej Wikipedii. Pewnym rozwizaniem, upraszczajcym prac redaktorsk, moe by podlinkowanie hasa zWikipedii, ktre zawiera wszystkie niezbdne elementy, chocia informacja bdzie wwczas bardzo oglna iszeroka, anie kontekstowa. Wopisie nie naley powtarza informacji, ktre zawarte swtekcie otaczajcym reprodukcj, wic prawdopodobnie materia alternatywny wkatalogu dzie sztuki bdzie mona ograniczy dokrtkiego opisu. Przykad 3
Most Brooklyski Fotografia przedstawia Most Brooklyski imoe pojawi si wpublikacjach edukacyjnych wrnych kontekstach, np. jako ilustracja dotekstu oNowym Jorku, prezentujca jeden zbardziej charakterystycznych obiektw architektonicznych. Wtakiej sytuacji tekst alternatywny moe brzmie nastpujco:
17
Most Brooklyski przebiega ponad rzek East River iczy dwie dzielnice Nowego Jorku: Manhattan iBrooklyn. Zosta wybudowany wstylu neogotyckim zcharakterystycznymi wysokimi ukami. Posiada sze pasw ruchu (potrzy wkadym kierunku) dla samochodw. Porodku (powyej pasw ruchu dla samochodw) znajduje si chodnik dla pieszych. Jeeli jednak ilustracja ma prezentowa bardziej sam most jako konstrukcj inynieryjn, toopis musi si skupia nanieco innych elementach: Most podwieszony podtrzymuj kable, ktre naobu brzegach snawinite nabbnach. Tezkolei znajduj sie wbetonowych zakotwiczeniach, tworzcych przeciwwage dla mostu. Poniewa most jest nadzwyczaj dugi iciki, wybudowano te dwie 82-metrowe, neogotyckie wiee, wyoone granitem,zktrych kada tworzy dwa portale ukowe. Wiee osadzone snaolbrzymich zakotwiczeniach. Pionowe, ciesze kable podtrzymuj go dodatkowo,asam most jest odspodu wzmocniony stalowymi podkadami. Drugi zopisw jest przygotowan przeze mnie kompilacj informacji odnalezionych wInternecie, jednak nie jestem inynierem idlatego wopisie mogy znale si bdy merytoryczne. Jest totake przykad nato, etakich opisw nie powinny przygotowywa osoby nieposiadajce odpowiedniej wiedzy.
Diagramy, wykresy, schematy

Wedukacji czsto stosuje si obrazy, ktre silustracj danych liczbowych lub zjawisk fizycznych. Nale donich naprzykad: wykresy funkcji, schematy organizacyjne, wykresy iilustracje danych statystycznych, wizualizacje zjawisk fizycznych, chemicznych ibiologicznych, schematy blokowe algorytmw.
Tworzc tekst alternatywny, naley bardzo mocno skupi si nainformacjach kluczowych zpunktu widzenia uytecznoci informacji. Wwypadku obrazw tego rodzaju niemal zawsze konieczne okazuje si przygotowanie krtkiego tekstu alternatywnego, zawierajcego podstawowe informacje ografice oraz tekstu rozszerzonego. Przykad 4
Sinusoida
Wykres funkcji tworzony jest wcelu prezentacji przebiegu zmiennoci funkcji. Mona zniego odczyta miejsca zerowe (przecicie osi X); maksima iminima funkcji; stromo iewentualnie okresowo. Taka ilo danych wymaga obszernego opisu, azwerbalizowanie wcale nie musi by proste. Wprzykadzie posuymy si sinusoid, czyli wykresem funkcji sinus. Krtki opis alternatywny moe brzmie naprzykad nastpujco: Sinusoida wykres funkcji y=sin(x) Rozszerzony opis alternatywny stanowi ju pewnego rodzaju wyzwanie imoe brzmie naprzykad tak: Funkcja y=sin(x) jest funkcj okresow ookresie wynoszcym 180 stopni. Warto maksymalna wynosi 1, aminimalna -1. Miejsca zerowe funkcji wystpuj co180 stopni, poczynajc od0 donieskoczonoci wobu kierunkach. Wprzedziale - 90 stopni - 90 stopni funkcja jest rosnca. Wprzedziale 90 - 270 stopni jest malejca. Przykad 5
Wykres koowy prezentujcy dane natemat zainteresowania matematyk wrd pitoklasistw Wwypadku wykresu prezentujcego dane liczbowe wpostaci graficznej naley przekaza je winny sposb. Mona zastosowa dwa rozwizania: tabel lub opis sowny. Zazwyczaj takie dane nie zmieszcz si wkrtkim opisie alternatywnym. Moe onzatem przyj brzmienie: Wykres koowy prezentujcy poziom akceptacji matematyki przez pitoklasistw Zkolei opis rozszerzony, ktry dodatkowo przekazuje informacje kolorystyczne, moe brzmie: Najasnobkitnym tle wykres koowy, naktrym wpostaci wycinkw koa wrnych kolorach prezentowane sodsetki odpowiedzi napytanie Czy klasa pita lubi matematyk? Odsetki odpowiedzi wynosz odpowiednio: TAK, lubi (niebieski) - 60%; NIE, nie lubi (rowy) - 25%; NIE WIEM (biay) - 15%. Jeeli wopisie sam wygld nie jest wany, naley ogranicza si doinformacji: Pytanie: Czy klasa pita lubi matematyk? Odpowiedzi: TAK, lubi - 60%; NIE, nie lubi - 25%; NIE WIEM - 15%.
19
Wwypadku tego opisu mona zrezygnowa zrozszerzonego opisu iumieci cao wkrtkim opisie: Wykres koowy - odpowiedzi napytanie: Czy klasa pita lubi matematyk? Odpowiedzi: TAK, lubi 60%; NIE, nie lubi - 25%; NIE WIEM - 15%. Jest tojednak sytuacja szczeglna izazwyczaj tego typu dane, prezentowane nawykresach, snatyle obszerne, enie powinno si ich umieszcza wkrtkim opisie alternatywnym. Przykad 6
Schemat blokowy Innego rodzaju wyzwaniem jest zaproponowanie opisu alternatywnego dla obrazu przedstawiajcego schemat dziaania. Narysunku przedstawiono wformie graficznej schemat blokowy pewnego algorytmu, ktry mona przeksztaci naprogram komputerowy wdowolnym jzyku. Naley sobie odpowiedzie napytanie, czy wtym rysunku istotny jest wygld poszczeglnych elementw czy tylko schemat dziaania. Wpierwszym wypadku podchodzimy doschematu jak doobrazu, ktry naley precyzyjnie opisa, aby niewidomy uytkownik zna sposb graficznej prezentacji algorytmw. Wdrugim wypadku wystarczy utworzy sown wersj algorytmu, ktra umoliwi przeksztacenie go naprogram komputerowy. Wobu wypadkach taki opis bdzie opisem rozszerzonym. Krtki opis moe brzmie za poprostu: Schemat blokowy prezentujcy algorytm Azatem mona zaproponowa dwa rodzaje rozszerzonych tekstw alternatywnych: Schemat odczytywany jest odgry dodou. Nasamej grze, wowalnym ksztacie znajduje si sowo start. Wd prowadzi strzaka dorwnolegoboku, wktrym znajduje si tekst Podaj warto a. Kolejna strzaka wd prowadzi donastpnego rwnolegoboku ztekstem Podaj warto h. Odniego strzaka wd wiedzie dorombu ztekstem a>0 and h>0. Romb jest uoony wtaki sposb, erogi skierowane swgr, wd oraz wlewo iprawo. Odbocznych rogw prowadz kolejne strzaki.
Strzaka wprawo zliter n kieruje doowalu zesowem Stop. Strzaka wlewo zliter t prowadzi doprostokta ztekstem p:=(a*h)/2. Odprostokta strzaka wd wiedzie dorwnolegoboku ztekstem Poka p, aodniego strzaka wd doowalu znapisem Stop. lub Start. Wczytaj zmienn a. Wczytaj zmienn h. Jeeli warunek a>0 ih>0 nie jest speniony, tozakocz. Przypisz zmiennej p warto (a*h)/2. Wypisz warto p. Zakocz.
Pierwszy zopisw ma nacelu przekazanie informacji osposobie rysowania schematw blokowych, aby osoba zaznajamiajca si znim wiedziaa, jak one wygldaj. Jest toopis rozbudowany, zktrego mona take wycign informacje natemat samego algorytmu. Zkolei drugi opis jest bardzo instrumentalny istanowi liniowy zapis algorytmu, przeksztacanego naprogram napisany wdowolnym jzyku programowania.
Symboliczne zapisy przestrzenne

Wmateriaach edukacyjnych dosy czsto spotykane sgrafiki oparte oznaki (litery, cyfry, symbole), ktre tworz przestrzenny obraz bdcy nonikiem informacji. Nale donich midzy innymi: wzory matematyczne, chemiczne ifizyczne, zapisy nutowe, ukady czsteczkowe.
Wwypadku tego typu elementw zazwyczaj zawodz standardowe metody wpostaci tekstw alternatywnych. Trzeba szuka innych rozwiza, ktrych dostarczaj naprzykad LaTeX, MathML, notacje brajlowskie ipodobne, wyspecjalizowane narzdzia. Odpowiednio przygotowany materia mona osadzi analogicznie dostandardowych opisw alternatywnych, ale sposb jego przygotowania iwybr narzdzia wykracza poza tokrtkie opracowanie.
Podsumowanie
Tworzenie tekstw alternatywnych jest umiejtnoci, ktr trzeba wywiczy. Jestemy spoeczestwem obrazkowym iraczej przeksztacamy informacje tekstowe iliczbowe nagrafik ni odwrotnie. Werbalizowanie obrazu moe by jednak fascynujcym wyzwaniem
21
intelektualnym, zapewniajcym jednoczenie dostp doinformacji tym, ktrzy nie mog jej odebra wsposb bezporedni. Wszystkie ilustracje wykorzystane wartykule pochodz zzasobw Wikimedia Commons (http://commons.wikimedia.org).
Dobre praktyki udostpniania multimedialnych materiaw edukacyjnych

Marcin Laskowski, Monika Marciniak, Barbara Szymaska, Marta aczkiewicz
Wprowadzenie
Wnowoczesnej edukacji nauczyciele coraz czciej wykorzystuj pomoce multimedialne dorealizacji celw dydaktycznych. Materiay te, bez odpowiedniej adaptacji, wznacznym stopniu ograniczaj uczestnictwo wzajciach uczniw zniepenosprawnoci wzroku isuchu. Doczane dopodrcznikw pyty zmateriaami dwikowymi ifilmami oraz transkrypcje nagra odnosz si dotreci wizualnych. Dzieci niewidome maj wtej sytuacji bardzo utrudnione zadanie, jeeli chodzi oprawidowe odczytanie izrozumienie wypowiedzi narratora. Zalecenia Konwencji ONZ oprawach osb niepenosprawnych, ratyfikowanej przez Polsk 6 wrzenia 2012 r., wskazuj tymczasem, edostp doedukacji powinni mie wszyscy, bez wzgldu naswoje ograniczenia wmobilnoci ipercepcji. Wcelu zapewnienia uniwersalnego dostpu doedukacyjnych pomocy multimedialnych, ju wfazie ich projektowania naley zatem przewidzie zastosowanie usug dostpu takich jak audiodeskrypcja czy audiotekst, adresowanych doosb zniepenosprawnoci wzroku, oraz napisw dla niesyszcych ijzyka migowego, adresowanych doosb zniepenosprawnoci suchu, jako integralnego inieodcznego elementu audio iwizualnych pomocy dydaktycznych. Dobre praktyki udostpniania multimedialnych materiaw edukacyjnych ukazuj istotne aspekty tworzenia iimplementowania domultimediw usug dostpu (audiodeskrypcji, audiotekstu, napisw dla niesyszcych) isczci strategii wdraania narzdzi umoliwiajcych rwny dostp doe-podrcznikw.
Przydatne definicje
Audiodeskrypcja tousuga dedykowana osobom zniepenosprawnoci wzroku, polegajca nawerbalnym opisywaniu kluczowych elementw wizualnych form przekazu takich jak klipy filmowe, fotografie, diagramy, wykresy, schematy, rysunki. Dotychczasowa praktyka iprowadzone badania wykazuj, ezaudiodeskrypcji bardzo chtnie korzystaj take osoby ztrudnociami wnauce oraz osoby starsze. Coiwjaki sposb naley opisywa, reguluj standardy iwytyczne tworzenia audiodeskrypcji. Skrypt audiodeskrypcji topocztkowa, tekstowa forma przed nagraniem lub odczytaniem audiodeskrypcji. Deskryptor toosoba tworzca skrypt. Audiodeskryptor toosoba tworzca iodczytujca skrypt. Lektor toosoba odczytujca skrypt. Audiotekst tousuga dedykowana osobom zniepenosprawnoci wzroku, bdca werbalnym, dwikowym ekwiwalentem tekstw inapisw wywietlanych wmateriaach filmowych.
23
Napisy dla niesyszcych tonapisy wrodzimym jzyku, bdce tekstowym ekwiwalentem werbalnych dialogw lub narracji towarzyszcych osadzonym multimediom, oraz opisy tekstowe efektw dwikowych imuzyki. Ilo linii tekstu naekranie, czas ich wygaszania, zasady ich rozmieszczania, zestaw czcionek ikolorw jest regulowany przez standardy, wytyczne redagowania napisw dla niesyszcych. Napisy naywo tousuga umoliwiajca osobom zniepenosprawnoci suchu dostp doform dwikowych, zsynchronizowanych zmultimediami wczasie niemal rzeczywistym. Przekazywane mog by za pomoc metod tzw. re-speakingu oraz stenografii. PJM tonaturalny wizualno-przestrzenny Polski Jzyk Migowy, ktrym posuguj si osoby niesyszce. Posiada wasn struktur gramatyczn, odmienn odpolskiej. WPJM istotne szarwno ruchy artykulacyjne mowy werbalnej, jak iruchy mimiczne, ruchy gowy ituowia, kontakt wzrokowy, kierunek patrzenia. Du grup odbiorcw Polskiego Jzyka Migowego stanowi niesyszce dzieci wwieku dolat 10, nieposiadajce umiejtnoci szybkiego czytania napisw dla niesyszcych. Opis znakw migowych mona odnale wLeksykonie Jzyka Migowego oraz Multimedialnym Sowniku Jzyka Migowego. SJM tosztuczny System Jzykowo-Migowy, ktrego podstaw stanowi polszczyzna foniczna. Oznacza to, eposiada zasady gramatyczne jzyka polskiego, aznaki migowe jedynie uzupeniaj wypowied ustn. Pena ilustracja mowy fonicznej poprzez znaki ideograficzne jest wykorzystywana wnauczaniu.
Udostpnianie materiaw multimedialnych osobom zniepenosprawnoci sensoryczn

Usugi dostpu tonarzdzia, dziki ktrym osoby zniepenosprawnoci sensoryczn uzyskuj moliwo zaznajomienia si z informacjami iaudiowizualnymi formami komunikatw, ktrych nie mog przyswaja zpowodu oczywistych ogranicze poznawczych, wynikajcych zposiadanej niepenosprawnoci. Wdroenie usug dostpu domateriaw multimedialnych wogromnym stopniu przyczynia si dopokonywania barier poznawczych wprzyswajaniu treci przekazywanych za porednictwem tekstw, dwikw, grafik iklipw video. Ju wfazie projektowania materiaw multimedialnych warto wzi pod uwag ich uniwersaln dostpno.
Przygotowanie
Wtrakcie przygotowywania tre materiau multimedialnego, uwzgldniany jest cel iefekty ksztacenia, ktre chcemy osign. Poziom materiaw jest dostosowywany dowieku odbiorcw oraz ich kompetencji poznawczych. Chcc zapewni uniwersaln dostpno multimedialnych materiaw osadzonych we-podrcznikach, warto rozpisa jej tre idobra formy przekazu, umoliwiajce zastosowanie usug dostpu, tj. audiodeskrypcji, audiotekstu, napisw dla niesyszcych, jzyka migowego. Wymaga tozapoznania si zarwno ztreci materiaw tekstowych, audialnych, wizualnych iaudiowizualnych, jak izpotrzebami odbiorcw, ich moliwociami iograniczeniami poznawczymi.
Wybr form przekazu

Wybierajc teksty, zwrmy uwag nato, czy dzieci niesyszce bd wstanie go odczyta, czy konieczne bdzie zastosowanie tumacza jzyka migowego.
Wprzypadku dzieci niewidomych itekstu osadzonego wmateriaach filmowych, moemy zastosowa audiotekst odczytywany przez lektora lub stworzony za pomoc oprogramowania wykorzystujcego gos syntetyczny doprzeksztacania tekstu namow. Wmateriaach filmowych adaptacja tekstu pod ktem dzieci sabowidzcych wymaga zastosowania prostego ta ikontrastujcego znim koloru prostych czcionek.
Zapoznanie si zmateriaem
Udostpnianie wybranych materiaw audiowizualnych rozpoczynamy odzapoznania si zich treci poprzez odsuch jedynie cieki dwikowej wprzypadku audiodeskrypcji, oraz poprzez wyczenie dwiku iogldanie jedynie obrazu wprzypadku napisw dla niesyszcych. Dziki takim praktykom atwiej moemy okreli kluczowe elementy wizualne doopisania oraz ustali dwiki, ktre wznaczcy sposb wpywaj nazrozumienie materiau audiowizualnego.
Audiodeskrypcja iaudiotekst, czyli jak sprawi, by obraz itekst naekranie stay si czytelne dla osb niewidomych
Zadaniem audiodeskrypcji jest wywoanie za pomoc sw wyobraenia konkretnych elementw wizualnych, penicych funkcj pomocnicz wprzekazywaniu okrelonego celu nauki.
Obserwacja iodsuch materiau

Zanim rozpocznie si pisanie skryptu naley obejrze cay materia, doktrego audiodeskrypcja ma zosta przygotowana. Pocztkujcym audiodeskryptorom zaleca si wykonywanie wicze zwikszajcych umiejtnoci obserwacji, koncentracji oraz wstpne ogldanie materiau bez obrazu, corozwija umiejtno dokonywania waciwej selekcji istotnych elementw doopisu. Odsuchujc ciek dwikow poraz pierwszy, naley zwrci uwag m.in. natre narracji, dialogw, dugo przerw pomidzy nimi, ton gosu oraz rodzaj efektw dwikowych. Natej podstawie moemy zauway, jakie informacje osoby niewidome mog czerpa zecieki dwikowej, acomusi zosta opisane, aby odbiorca zdysfunkcj wzroku nie czu si zdezorientowany img prawidowo odczyta klipy filmowe.
Tworzenie skryptu irodzaj audiodeskrypcji

Audiodeskrypcja moe by stosowana wprodukcjach audiowizualnych, sztukach plastycznych, scenicznych oraz wydarzeniach widowiskowych. Wmultimediach stosowanych doe-podrcznikw powinna by umieszczana jako dodatkowa cieka dwikowa. Przy filmach zudziaem lektora lub kilku aktorw audiodeskrypcja uzupenia pauzy pomidzy narracj lub dialogami, lecz nie musi, anawet nie powinna wypenia kadej dostpnej przerwy. Wskrypcie domateriaw audiowizualnych tre audiodeskrypcji poprzedzana jest kodem czasowym, wktrym okrelony opis ma zosta odczytany. Skrypt, wzalenoci odzastosowanej grafiki isposobu jej prezentacji, zawiera nastpujce elementy:
25
etykieta: tytu, autor, wprzypadku dzie plastycznych take rodzaj dziea, rok powstania, technika wykonania, kolekcja staa; opis oglny: opis podstawowego tematu wraz zpodaniem dominujcej kolorystyki; opis szczegowy: rozwinicie opisu oglnego; ciekawostki: dodatkowe informacje, ktre wzbogacaj zrozumienie iodbir obrazu.
Jzyk idwik waudiodeskrypcji

Opisy waudiodeskrypcji przybieraj posta prostych zda, krtkich fraz, awprzypadku materiaw audiowizualnych nawet pojedynczych sw, co wynika z ogranicze czasowych. Stosujc zasad Minimum sw, maksimum treci, unikamy przeadowania, aosoba niewidoma czerpie wiksz przyjemno zodbioru materiau zaudiodeskrypcj. Opis tworzony jest wczasie teraniejszym iwosobie trzeciej, wedug gradacji informacji odogu doszczegu iklucza: kiedy, gdzie, kto ico. Przestrzenna natura filmu jest odzwierciedlana poprzez charakterystyczne odczytywanie audiodeskrypcji, np. zawieszenia gosu. Wscenie, wktrej trzy osoby wykonuj tsam czynno wkilkusekundowych odstpach, audiodeskrypcja jest tak synchronizowana, by osoba niewidoma moga samodzielnie okreli, kto pokim wykonuje dan czynno. Taki efekt osiga si poprzez akcentowanie znakw przestankowych, zawieszenia gosu np. dwusekundowe pauzy. Zawieszenia gosu pozwalaj take uzyska efekt zaskoczenia iunikn sytuacji, wktrej poodczytaniu audiodeskrypcji nastpuje duga pauza, aniewidomy odbiorca czuje si zdezorientowany. Zarwno tre, jak igono, szybko oraz ton gosu audiodeskryptora lub lektora powinny by dostosowane dogatunku materiau. Gos lekki, umiechnity moe wzmocni odbir skocznego taca czy komedii. Ten sam gos zadziaa jednak odwrotnie, gdy pragniemy odzwierciedli powag lub dramaturgi sceny. Naley unika gosu monotonnego. Sowa waudiodeskrypcji sodpowiednikiem pdzla wdoni malarza, za gos audiodeskryptora jest niczym odcienie farb napalecie malarskiej.
Rodzaj opisu waudiodeskrypcji

Waudiodeskrypcji zaleca si opisywanie stanu faktycznego, tego cowida naekranie, bez subiektywnej, emocjonalnej interpretacji (np. pikny, odraajcy). Opisujemy tecechy, napodstawie ktrych dane emocje sodczuwane, teelementy wizualne, ktre pozwalaj zinterpretowa czynno wykonywan przez posta wokrelonej scenie, np. zamiast: Mczyzna stara si czyta ksik Mczyzna pochylony nad ksik kciukami zatyka uszy. cieka dwikowa towarzyszca tej scenie tohaas dobiegajcy zza okna, cojeszcze lepiej pozwala zrozumie sens czynnoci wykonywanej przez posta. Wten sposb pozostawia si uczniom moliwo dokonywania samodzielnej analizy treci oraz jej interpretacji. Audiodeskrypcja przekazuje opis istotnych elementw wizualnych, umoliwiajc poczenie narracji, dialogw zdwikami iwydarzeniami ukazywanymi wpostaci zmieniajcych si, ruchomych obrazw. Wybr istotnych doopisania treci umoliwia take zwrcenie uwagi nacel nauki, ktremu maj suy udostpniane materiay multimedialne. Jeli materia ukazuje temat przemocy wszkole, towaudiodeskrypcji powinny znale si elementy wizualne wzmacniajce przekaz. Ton gosu narratora lub bohaterw filmu przenosi informacj ostanie emocjonalnym, dlatego audiodeskrypcja nie powinna zagusza istotnych dialogw idwikw. Dwiki opisujemy tylko wtedy, gdy identyfikacja ich rda moe sprawia problemy.
Terminologia waudiodeskrypcji
Udostpniajc materia audiowizualny naley zwrci uwag nanowe pojcia ilustrowane fotografiami lub fragmentami filmw. Wszystkie wprowadzane terminy, jeli tomoliwe, powinny zosta opisane np. Cietrzew rozkada ogon wwachlarz, tak zwan lir. Jeli natomiast tonarrator podaje informacj np. Cietrzew rozkada ogon wlir, totre audiodeskrypcji odzwierciedla ksztat liry - oksztacie wachlarza. Wprzypadku filmw ilustrujcych styl wsztuce, okrelenia styl np. barokowy powinny zosta wzbogacone audiodeskrypcj tych elementw wizualnych, ktre odzwierciedlaj jego przepych ibogactwo. Dziki temu osoba niewidoma jest wstanie napodstawie filmu wskaza cechy baroku. Jzyk audiodeskrypcji wmultimediach edukacyjnych powinien by zgodny zarwno ztreci udostpnianych materiaw multimedialnych, jak iznomenklatur stosowan podczas zaj. Nowe pojcia mog zosta wczone dopogadanki zudziaem uczniw, dziki czemu wzbogacone zostan take ich kompetencje poznawcze.
Gatunek materiau
Wmateriaach majcych charakter poradnika wane jest ustalenie przebiegu poszczeglnych czynnoci idziaa. Wtreci, ktrej gwnym tematem jest jzyk filmu, liczy si wskazanie cech ielementw, ktre uka czas imiejsce akcji, przedstawi wygld bohaterw, czynnoci, jakie wykonuj iich relacje zotoczeniem. Struktura audiodeskrypcji odzwierciedla konkretny plan, scen, ujcie. Napodstawie audiodeskrypcji inabytej za jej porednictwem wiedzy ucze niewidomy powinien by wstanie samodzielnie okreli izdefiniowa plany filmowe, zktrymi spotka si winnych materiaach audiowizualnych (np. plan peny, zblienie, detal).
Czas trwania audiodeskrypcji iopisy szczegowe

Obiekty statyczne wmateriaach video wymuszaj okrelony czas naodczytanie audiodeskrypcji, najlepiej jednak by audiodeskrypcja nie doprowadzaa dospadku koncentracji. Intensyfikacja uwagi wodsuchu audiodeskrypcji oraz mentalnej rekonstrukcji treci wizualnej jednej zkilkunastu grafik zamieszczonych wmateriaach multimedialnych zawiera si wgranicach okoo trzech minut. Aby umoliwi bardziej szczegowy opis wodniesieniu dografiki wklipach video, mona zastosowa dodatkowy tekst wprowadzajcy.
Audiotekst wpoczeniu zaudiodeskrypcj

Podpisy przy fotografiach osadzonych wmateriaach filmowych wymagaj zastosowania audiotekstu. Wcelu wyrnienia treci audiodeskrypcji odtreci napisw stosowane srne tony gosw, np. gos kobiecy lub mski wodczytywaniu audiodeskrypcji, syntezator mowy przy odczytywaniu tekstu.
Napisy dla niesyszcych, czyli wydobywanie dwikw zmilczcego ekranu

Napisy dla osb niesyszcych tospecjalny rodzaj napisw, ktry moe by wykorzystywany doprodukcji audiowizualnych, przedstawie teatralnych, relacji wydarze sportowych. Obecnie stosuje si dwa rodzaje napisw dla niesyszcych: napisy skrcone oraz napisy dosowne. Napisy skrcone dedykowane sdla osb guchych (odurodzenia), ktre nie znaj jzyka polskiego lub znaj go wstopniu podstawowym. Napisy dosowne dedykowane sdla osb niesyszcych,
27
ktre znaj jzyk polski. Cechy charakterystyczne, zarwno jednej, jak idrugiej formy napisw, czciowo si pokrywaj.
Budowa napisw
Charakter wypowiedzi: Tworzc zapis wypowiedzi ustnych, poza treci wypowiadanego zdania, wersalikami zaznaczamy charakterystyczny sposb mwienia (np. ZIRONI). Dialog: Dla wyranego oznaczenia wypowiedzi okrelonych osb stosujemy kolory1, etykietki imion zapisane wersalikami bd okrelenia oglne (np. KOBIETA, MCZYZNA. KOBIETA: Coty robisz?). Zapis dwikw: Opisujemy dwiki, ktre maj znaczenie dla zrozumienia treci fabuy, narracji oraz te, ktrych nie wida (SZCZEKANIE PUKANIE). Informacja opodkadzie muzycznym: Jeli utwr jest znany, podajemy rdo, np. tytu, autora bd kompozytora utworu (np. PODKAD MUZYCZNY: (Toccata ifuga d-moll, Jan Sebastian Bach)). Tumaczenie napisw wjzyku obcym, pojawiajcych si naekranie lub tumaczenie monologw/dialogw wzalenoci odintencji autora.
Napisy - rozmieszczanie ikwestie techniczne

Napisy umieszczamy nadole ekranu. Napisy bdce ekwiwalentem monologu umieszczamy narodku. Dialogi poprzedzamy mylnikiem ispacj oraz wyrwnujemy dolewej strony ekranu. Zapisujc krtkie dialogi, moemy umieci tekst bezporednio pod postaci wypowiadajc konkretn kwesti, np. poprawej, bd polewej stronie ekranu. Jeli naekranie pojawiaj si inne podpisy, teksty, napisy dla niesyszcych umieszczamy nad nimi lub wgrnej czci ekranu. Pojedynczy napis powinien skada si znie wicej ni dwch wersw i38 znakw wkadym wersie. Jeli tomoliwe grny wers powinien by krtszy. Prdko czytania powinna wynosi 12 znakw na1 sekund, wtym spacje. Przerwa pomidzy wywietlaniem si napisw powinna wynosi 4 sekundy. Opracowujc napisy dla niesyszcych naley pamita osynchronizacji wywietlania napisw zwypowiadanymi kwestiami bohaterw. Zdania powinny by poprawne pod wzgldem gramatycznym istylistycznym, atake odpowiednio dzielone wprzypadku dwch linii monologu. Zdania konstruujemy wzalenoci odrodzaju napisw (skrcone/dosowne) zuwzgldnieniem poprawnej interpunkcji, kolorw iczcionek.
1 KOLORY CZCIONEK: biay-podstawowy, niebieski, rowy, ty, zielony, biay naniebieskim tle.
Przykady
Tekst
Tekst wmateriale filmowym przeksztacony zosta naaudiotekst. Wtym celu wykorzystano program umoliwiajcy konwersj tekstu namow syntetyczn.
29
Tekst igrafika wmateriaach filmowych

Tekst wmateriale filmowym przeksztacony zosta naaudiotekst. Wykorzystano dotego program umoliwiajcy konwersj tekstu namow syntetyczn. Tekst wzbogaca izarazem ilustruje fotografia, dlatego najpierw pojawia si audiotekst, ktry nastpnie przechodzi waudiodeskrypcj. Audiodeskrypcj odczytuje lektor. Przypisanie syntezatora mowy dotekstw igosu ludzkiego (posiadajcego wiksze moliwoci emisji gosu) doaudiodeskrypcji moe prowadzi dowypracowania skojarze iatwiejszego rozpoznawania zastosowanej formy przekazu. Waudiodeskrypcji fotografii odzwierciedlono cechy przypisane doplanu penego: Posta ukazana wcaoci, naczytelnym tle.
Grafika ipodpis wmateriaach filmowych

Fotografia jest gwnym elementem materiau filmowego. Waudiodeskrypcji zostay przekazane istotne cechy pzblienia: Widoczne popiersie postaci. Wyrana mimika. To nierozpoznawalne, podrzdne wobec postaci. Audiodeskrypcja, odczytywana przez lektora, pojawia si przed audiotekstem odzwierciedlajcym tre podpisu.
31
Film niemy
Film jest przykadem planu penego. Nawizuje dopierwszych komedii. Byy toproste gagi, czyli komediowe efekty takie jak ucieczki czy obrzucanie si tortami. Audiodeskrypcj rozpoczyna informacja ogatunku filmu: Film czarno-biay. Zastosowano klucz: gdzie, kto, co: Nazanieonym poboczu chopak idziewczyna. Obracaj si. Domi krc mynki. Wnapisach zostaa zawarta informacja otym, efilm jest niemy, bez podkadu muzycznego. Syszalne odgosy oznaczono wersalikami wkolorze niebieskim, np.: GONY SZELEST
Film zdialogami
Waudiodeskrypcji wykorzystano moliwo dodania krtkiego wprowadzenia wedug klucza: gdzie, kto, co: Dziewczca szatnia. Wok, przy cianach naawkach siedz dziewczyny. Chcc ukaza ruch kamery iwywoa wraenie bycia wrodku szatni, wykorzystano sowo wok. Ilo idobr sw waudiodeskrypcji warunkowany jest czsto przez ograniczenia czasowe. Opisy scen rozpoczynajcych si oddialogw, apoprzedzane scenami pozostawiajcymi wolny czas naopis, mog zosta wykorzystane dowprowadzenia krtkiego opisu dosceny, ktra ma si pojawi. Audiodeskrypcja nigdy nie nakada si nadialogi. Wyjtkiem ssceny, wktrych odwypowiedzi postaci waniejsze jest to wizualne (np. czynno, ktr wykonuje). Audiodeskrypcja wydarze powinna by zsynchronizowana zobrazem, cho wniektrych przypadkach moe je nieco wyprzedza. Audiodeskrypcja nie powinna zagusza efektw dwikowych. Jej gono winna zosta dostosowana docieki dwikowej wtaki sposb, by wspgraa zoryginaln ciek audio.
Audiodeskrypcja ukazuje wykorzystany wfilmie monta wewntrzujciowy, umoliwiajcy zmian planw poprzez ruch kamery: Wok, przy cianach naawkach siedz dziewczyny. Obserwuj jedn, siedzc samotnie wkcie. Monta cigy, ukazujcy czenie filmu napodstawie nastpstwa zdarze waudiodeskrypcji, zosta ukazany m.in wscenie:
33
00:26 00:27 Wysypuje rzeczy. 00:29 00:31 Iza zbiera ksiki. Waudiodeskrypcji unikamy technicznych sformuowa. Jzyk filmu odzwierciedlamy wjzyku audiodeskrypcji. Kiedy naobrazie pojawia si detal, zblienie nafragment istotny dla narracji, rwnie waudiodeskrypcji pojawia si opis jedynie tego detalu: Wdoni telefon zklawiszami Wskazanie rodzaju telefonu jest niezbdne, by podkreli ironi oraz dwuznaczno sw wypowiadanych przez dziewczyn. Wnapisach dooznaczenia wypowiedzi poszczeglnych osb uyto trzech kolorw: biaego, zielonego itego. Dooznaczenia dwikw, reakcji emocjonalnych, wykorzystano biae wersaliki naniebieskim tle. By zachowa oryginalny charakter iodzwierciedli temat filmu, wnapisach zachowano oryginalne brzmienie wyrae pochodzcych zeslangu modzieowego (laczki, fejs). Jest tozgodne zwol autorw filmu, ale take lepiej odzwierciedla kontekst spoeczny, ktry wtym przykadzie zawiera si zarwno wsferze obrazu, jak idwiku. Moliwoci zastosowania wyrae nalecych doslangu, gwary, ekwiwalentnych wzgldem oryginau, powinno si konsultowa zosobami niesyszcymi, ktre sdocelow grup odbiorcw. Slang jakim posuguje si modzie, moe zosta take wyjaniony wpostaci tekstu uzupeniajcego.
Zakoczenie
Zaprezentowane dobre praktyki udostpniania multimedialnych materiaw edukacyjnych odbiorcom zniepenosprawnoci wzroku isuchu mog by aplikowane dowszystkich rodzajw multimediw. Wytyczne maj pomc osobom tworzcym usugi dostpu. Naley pamita, epeni one rol drogowskazw inie naley ich stosowa jako jednego wzorca dokadej treci multimedialnej. Multimedia zawsze wymagaj indywidualnego podejcia, acelem usug dostpu jest zapewnienie, by byy one przyjazne wszystkim odbiorcom, azatem take osobom zniepenosprawnoci wzroku iosobom zniepenosprawnoci suchu.
Bibliografia:
Bobiski W., Id dokina, czyli comody kinoman wiedzie powinien, Krakw 1995 r. Paewski J., Historia filmu, Warszawa 1995 r. Szymaska B, Strzymiski T., Standardy audiodeskrypcji doprodukcji audiowizualnych, Biaystok 2010 r. Materiay audio iwizualne: Wprezentacji wykorzystano prace uczniw V Liceum Oglnoksztaccego im. Jana III Sobieskiego wBiaymstoku fotografie autorstwa Joanny Sieczko oraz filmiki Szatnia (scenariusz: uczniowie V LO, realizacja: Jacek Winiewski) ifilm nieg Joanny Sieczko.
Technologie asystujce dla osb zniesprawnoci sensoryczn

Grzegorz Kozowski Komputer, tablet, smartfon czy telefon komrkowy tourzdzenia, bez ktrych trudno dzi wyobrazi sobie nasze normalne funkcjonowanie. Daj dostp doinformacji, wiedzy, uatwiaj komunikowanie si (szczeglnie naodlego), umoliwiaj zaatwianie wielu codziennych spraw. Todziki nim moemy korzysta zwszelkiego rodzaju materiaw dostpnych wpostaci elektronicznej. Aby jednak osoba zniesprawnoci sensoryczn rzeczywicie moga korzysta zmateriaw elektronicznych, uywajc wspomnianych urzdze, musi by ona wstanie owe narzdzia obsugiwa samodzielnie. Aby tobyo moliwe, konieczne jest pokonanie ogranicze iutrudnie bdcych konsekwencj uszkodzenia wzroku, suchu lub obydwu tych zmysw.
Rodzaje utrudnie iogranicze

Rodzaje utrudnie uzalenione sodstanu wzroku isuchu. Naley pamita otym, ewystpowanie rnych schorze oraz wad wzroku przekada si bezporednio napreferencje odnonie kolorystyki, kontrastu, wielkoci czcionki. Np. wprzypadku dobrej ostroci wzroku, lecz wskiego pola widzenia niewskazane, anawet traktowane jako utrudnienie, jest stosowanie zbyt duej czcionki. Iodwrotnie gdy ostro wzroku jest maa wanie powikszenie czcionki okazuje si bardzo pomocne. Wikszo osb zdysfunkcj wzroku preferuje ciemne to ijaniejszy odniego kolor czcionki, ale ste tacy, dla ktrych lepszy wydaje si by ukad tradycyjny, tj. jasne to iciemny tekst. Istotne znaczenie ma odpowiedni kontrast, ale nie naley znim przesadza, poniewa przy duszej pracy zkomputerem moe wywoywa ble oczu igowy. Tak wic dla niektrych osb lepsze okazuje si stosowanie tej czcionki nagranatowym tle zamiast biaej naczarnym. Niezy zestaw stanowi take np. brzowe to ibiae litery. Ogromnym uatwieniem jest stosowanie zrnicowanej kolorystyki dla poszczeglnych elementw ekranu takich jak: pulpit, ikony, obramowanie oraz wntrze okna aplikacji (tutake pomocne jest proste rozrnienie okien aktywnych odnieaktywnych), okna dialogowe, menu, paski przewijania itp. Dziki temu atwiej mona zidentyfikowa konkretny, potrzebny wdanym momencie element spord nieraz kilkunastu innych, znajdujcych si naekranie. Bardzo wana jest moliwo atwej lokalizacji pooenia kursora lub elementu aktywnego bd wskazywanego wdanej chwili. Warto wic zadba oto, aby wskanik myszki wyrnia si spord pozostaych obiektw, pomocne okazuje si te takie skonfigurowanie aplikacji, aby np. kolor elementu, naktry najedzie wskanik myszy, zmienia si nazgry okrelony (dotyczy tonp. linkw nastronach internetowych, przyciskw nawigacyjnych waplikacjach czy dokumentach interaktywnych np. e-podrcznikach).
35
Wprzypadku hiperczy przydatne jest take przypisanie rnych kolorw linkom odwiedzonym inieodwiedzonym. Uatwia toszybkie lokalizowanie odnonikw prowadzcych dostron, ktre kiedy ogldalimy. Dla osb zdysfunkcj wzroku, szczeglnie przy powaniejszych wadach, duym utrudnieniem okazuje si stosowanie efektownego ta np. wybieranie jako ta pulpitu zdj czy zrnicowanej kolorystycznie grafiki, gdy ikony iinne mae elementy ekranu gin wtedy wowym tle. Najlepiej sprawdza si wic pulpit bez adnego ta graficznego poprostu pusty, naktrym dobrze widoczne sikony ipodpisy pod nimi. Niesychanie wane jest, aby projektanci itwrcy systemw operacyjnych oraz aplikacji, autorzy dokumentw interaktywnych (e-podrcznikw) udostpniali uytkownikom jak najwiksze moliwoci personalizacji wygldu interfejsu idostosowania jego wygldu doindywidualnych potrzeb imoliwoci. Nie wystarczy tudostarczanie nawet kilkudziesiciu gotowych schematw czy skrek (cho jest tote bardzo pomocne). Zawsze znajd si nietypowi uytkownicy, dla ktrych adna zoferowanych skrek nie bdzie dokoca odpowiednia, zawsze moe te istnie konieczno jakiej modyfikacji, lepszego dopasowania inaley toumoliwi wimi wikszej dostpnoci produktu. Wane jest rwnie, aby wtrakcie projektowania aplikacji przeznaczonej dopracy pod konkretnym systemem operacyjnym nie zakada zgry, euytkownik pracuje, wykorzystujc standardowe ustawienia parametrw systemu wrcz przeciwnie, naley liczy si ztym, euywa onindywidualnej personalizacji systemu iwane jest, aby tworzona aplikacja przewidywaa tak moliwo iaby jej personalizacja nie kolidowaa, ajedynie uzupeniaa si zpersonalizacj ustawie systemu. Uwaga tadotyczy oczywicie rwnie e-podrcznikw trzeba zadba oto, aby uytkownik e-podrcznika mia moliwo jego dostosowania doindywidualnych moliwoci oraz preferencji wzakresie kolorystyki, wielkoci czcionki itp. Wprzypadku osb cakowicie lub praktycznie niewidomych wygld obrazu nie ma najmniejszego znaczenia mog one pracowa nawet przy wyczonym monitorze. Podstawow form udostpnienia komputera staje si wtakim przypadku stosowanie syntezy mowy. Skadaj si nani dwa podstawowe elementy. Pierwszy tosyntezator mowy odpowiedzialny za generowanie mowy ludzkiej. Jeszcze kilka lat temu byy tourzdzenia zewntrzne, podczane dokomputera. Obecnie dominuj syntezatory programowe, wykorzystujce kart dwikow zainstalowan wkomputerze. Dostpnych jest wiele gosw zarwno mskich, jak ieskich, np. Jacek, Jan, Krzysztof, Maja, Agata itp. Sgosy mwice wjzyku polskim oraz gosy dla poszczeglnych jzykw: angielskiego, niemieckiego, francuskiego itp. Wsystemie moe by zainstalowanych wiele gosw dla danego jzyka, jak idla rnych jzykw, coumoliwia prac zdokumentami czy aplikacjami, ktre nie posiadaj tumaczenia, cowicej moliwa jest praca zdokumentami zawierajcymi tekst wrnych jzykach. Drugim skadnikiem sprogramy odczytu ekranu, tzw. screenreadery. Stoaplikacje, ktre ledz prac komputera (awic to, cojest wpisywane za pomoc klawiatury oraz to, copojawia si naekranie) i, wykorzystujc syntezatory mowy, informuj uytkownika, cosi dzieje, np. powtarzaj naciskane klawisze, odczytuj tekst, jaki pojawia si naekranie, informuj ornych zdarzeniach. Dodyspozycji mamy kilka screenreaderw, wtym bezpatny NVDA (oktrym dalej kilka sw) oraz patne: Jaws, Window-Eyes. Wprzypadku urzdze firmy Apple, dziki
implementacji zasad uniwersalnego projektowania, wietnie sprawdza si wbudowany wsystem asystent gosowy VoiceOver. Syntezatory umoliwiaj nie tylko ustawienie szybkoci mowy, barwy gosu, sposobu odczytywania znakw interpunkcyjnych itp., ale take poziomu szczegowoci pracy screenreadera. Przykadowo, moe onodczytywa wszystkie znaki interpunkcyjne albo tylko niektre znich, moe te wogle ich nie ogasza. Uytkownik ma take moliwo ustawienia sposobu odczytywania atrybutw tekstu takich jak kolor ta iczcionki, pogrubienie, pochylenie itp. Ijeszcze jedna bardzo wana uwaga pod adresem twrcw oprogramowania oraz dokumentw interaktywnych naley pamita otym, ewprzypadku cakowitego braku wzroku oraz bardzo duego jego ubytku duo atwiej jest sterowa prac programu czy te nawigowa podokumencie iwykonywa nanim rne operacje przy uyciu rnych kombinacji klawiszy tzw. skrtw klawiszowych oznacza to, ekada czynno, ktr mona wykona za pomoc myszki musi da si wykona rwnie przy uyciu jednoznacznego skrtu klawiszowego. Dysfunkcja suchu nie jest generalnie rdem wikszych problemw, jeli chodzi odostpno komputera czy aplikacji. Naley przede wszystkim zadba oto, aby wszelkie komunikaty czy sygnay ornych zdarzeniach, ktre zwyczajowo pojawiaj si wformie dwikowej, miay swoje odpowiedniki wizualne najlepiej tekstowe wyskakujce okienka, dymki itp. Wane jest, aby zwracay nasiebie uwag np. poprzez wyran, kontrastow kolorystyk, migotanie itp. Specyficzn, cho naszczcie nieliczn grup uytkownikw komputera stanowi osoby zjednoczesn dysfunkcj suchu iwzroku, awic osoby guchoniewidome. Ich rwnie dotycz wszystkie uwagi czy sugestie przytoczone wczeniej. Dodatkowo jednak naley zwrci uwag nato, ejeli osoba guchoniewidoma ma natyle uyteczne zdolnoci syszenia, ekorzysta zudwikowienia komputera, bardziej starannie ni wprzypadku osoby niewidomej, lecz normalnie syszcej, naley dobra syntezator mowy ispersonalizowa parametry jego pracy. Charakter uszkodzenia suchu bywa rny uposzczeglnych guchoniewidomych, cooznacza, esyntezator, ktry znakomicie sprawdza si wprzypadku jednej osoby, moe okaza si zupenie bezuyteczny wprzypadku innej.
Narzdzia udostpniane przez system operacyjny

System Windows oferuje narzdzie, ktre umoliwia ustawienie podstawowych parametrw pracy komputera wsposb czciowo automatyczny jest towprzypadku Windows XP Kreator Uatwie Dostpu (docieramy doniego poprzez Menu Start/Programy/Akcesoria/Uatwienia dostpu) za wprzypadku Windows 7 Centrum Uatwie Dostpu (doktrego docieramy poprzez Menu Start/Panel Sterowania/Centrum Uatwie Dostpu). Kreator wWindows XP wkilku kolejnych krokach daje moliwo wyboru wielkoci czcionki, pozwala okreli, czy mamy problemy zewzrokiem i/lub suchem, umoliwia wybr gruboci paskw przewijania, wielkoci ikon czy ustawienia schematu kolorw, atake wybrania postaci irozmiaru wskanika myszy, czstotliwo migania igrubo kursora, pozwala wreszcie wczy wizualn sygnalizacj dwikw systemowych.
37
Centrum Uatwie Dostpu wWindows 7 daje natomiast dodyspozycji kilka narzdzi, umoliwiajcych dostosowanie ustawie pracy komputera woptymalny sposb. Wprzypadku systemu Windows wcelu ustawienia wspomnianych parametrw pracy komputera mona take skorzysta zPanelu sterowania. Znajdziemy tuelementy takie jak: Dwiki, Ekran, Klawiatura, Mysz. Wybranie ktregokolwiek znich powoduje otwarcie okna zawierajcego zwykle kilka zakadek, wktrych pogrupowane sposzczeglne parametry. Sposb organizacji (ukadu) poszczeglnych parametrw jest odmienny wrnych wersjach systemu Windows. Skorzystanie zPanelu sterowania daje wiksz precyzj wustawieniu poszczeglnych parametrw. Oprcz narzdzi umoliwiajcych uytkownikom zdysfunkcjami sensorycznymi ustawianie indywidualnych, preferowanych parametrw pracy, istniejrwnie narzdzia wyspecjalizowane. Jednym znich jest Lupa. Jak sama nazwa wskazuje umoliwia uzyskiwanie powikszenia wybranego fragmentu lub caego ekranu. Uytkownik sam moe zdefiniowa parametry narzdzia, awic stopie powikszenia obrazu, zmian kolorystyki, moe okreli, czy Lupa ma zajmowa cile okrelony rejon ekranu czy te poda za kursorem np. wskanikiem myszy. Tobardzo proste, niedorwnujce funkcjonalnoci programom powikszajcym narzdzie. Innym prostym narzdziem wspomagajcym prac tym razem osoby niewidomej jest wWindows 7 Narrator, jednak tonarzdzie nie dorwnuje programom udwikawiajcym. Znacznie dalej odfirmy Microsoft poszli twrcy kilku ostatnich wersji systemw operacyjnych iOS, instalowanych wtradycyjnych komputerach, atake mobilnych urzdzeniach firmy Apple wtym rwnie wsmartfonach iPhone oraz tabletach iPad. Integraln czci kolejnych wersji tych systemw jest oprogramowanie czynice je dostpnymi dla osb zdysfunkcj wzroku udwikawiajce ipowikszajce, cosprawia, iich uytkownicy nie musz boryka si zkoniecznoci zakupu oraz instalowania dodatkowego oprogramowania.
Dostosowywanie aplikacji oglnodostpnych dopotrzeb osb zdysfunkcj sensoryczn

Wiele popularnych aplikacji pakietw biurowych, przegldarek internetowych itp. posiada mniej lub bardziej rozbudowane opcje konfiguracji ipersonalizacji, ktre pozwalaj nadostosowanie ich dopotrzeb imoliwoci osb zdysfunkcjami sensorycznymi. Chwil uwagi warto powici przegldarkom internetowym, jako eprzy ich uyciu mona przeglda nie tylko strony internetowe opublikowane wsieci, ale rwnie inne dokumenty przygotowane np. wformacie HTML. Produkt Microsoftu Internet Explorer daje moliwo wyczenia zarwno kolorystyki, jak irodzaju iwielkoci czcionek zaprojektowanych przez twrcw serwisw internetowych. Dziki temu, jeeli informacja tekstowa wserwisie internetowym jest sabo czytelna, np. zewzgldu nama czcionk isabo kontrastowe kolory, mona ratowa si, wyczajc prezentowanie oryginalnych kolorw irozmiarw tekstu ioglda tekst wwybranej konfiguracji, np. zawsze jako jasny naciemnym tle. Wtym celu naley zmenu Narzdzia wybra ostatni pozycj Opcje internetowe, awoknie, jakie si pojawi, wybra przycisk Dostpno izaznaczy
pierwsz odgry opcj Ignoruj kolory okrelone nastronach sieci Web. Mona te zaznaczy Ignorowanie stylw oraz rozmiaru czcionek. Wybierajc woknie Opcje internetowe przycisk Kolory moemy zdefiniowa, jaki ma by kolor ta, napisw oraz linkw. Podobnie druga darmowa ipopularna przegldarka internetowa Mozilla Firefox pozwala zablokowa kolorystyk oraz rozmiar czcionki zdefiniowany przez twrc serwisu. Konfiguracja opcji uatwie przebiega wsposb zbliony dotego, jaki wdroono wprzypadku aplikacji Internet Explorer. Podejmujc prac zjakkolwiek aplikacj imajc doczynienia zuytkownikiem zdysfunkcj sensoryczn, warto powici troch czasu narozpoznanie, czy aplikacja tadaje moliwoci spersonalizowania wygldu ekranu ijeli tak warto touczyni. Nierzadko okazuje si, epersonalizacja systemu operacyjnego czy konkretnej aplikacji moe bardzo pomc szczeglnie osobom ostosunkowo nieduych ubytkach wzroku. Wtakiej sytuacji wogle nie ma potrzeby uywania oprogramowania specjalistycznego.
Oprogramowanie wspierajce niebdce elementem systemu operacyjnego

Omwione dotej pory narzdzia wwielu sytuacjach okazuj si niewystarczajce szczeglnie wwczas, gdy uszkodzenie wzroku czy suchu jest znaczne. Zpomoc przychodz wtedy specjalistyczne aplikacje udwikawiajce lub powikszajce. Donajpopularniejszych, najczciej spotykanych wnaszym kraju nale: Jaws program typu screenreader udwikawiajcy prac komputera, WindowEyes program typu screenreader udwikawiajcy prac komputera, Magic program powikszajcy, ZoomText program powikszajcy, SuperNova kombajn dwa wjednym, czyli program powikszajcy iudwikawiajcy.
Stoprodukty komercyjne, patne. Mona nanie coprawda otrzyma dofinansowanie wramach rnych programw celowych PFRON ale nie wszyscy mog znich skorzysta, aifundusz nie zawsze przekazuje rodki finansowe naten cel. Warto wic zwrci uwag narozwizania darmowe. Sztandarowym produktem jest tuniewtpliwie bezpatny program udwikawiajcy NVDA. Mona go pobra zestrony www.nvda.pl iinstalowa zarwno nastae nadanym komputerze, jak iuruchamia wtrybie doranym najednostce, naktrej nie ma adnego specjalistycznego oprogramowania dla niewidomych. Wystarczy uruchomi program NVDA zpendrivea powyczeniu gocinnego komputera nie bdzie ladu pouytkowaniu NVDA. Tobardzo uyteczna cecha. NVDA wsppracuje zsyntezatorami mowy zainstalowanymi nadanym komputerze. Jeli nakomputerze brak zainstalowanych syntezatorw korzysta zwasnej syntezy. Bardzo dobrze radzi sobie zwszelkiego rodzaju aplikacjami. Jest elastyczny, bowiem jego twrcy dopucili
39
moliwo ustawienia wielu parametrw m.in. przeczania jzykw, wybierania konkretnego syntezatora igosu, regulowania szybkoci ibarwy mowy, okrelania sposobu ledzenia kursora, atake dokadnoci odczytywania interpunkcji iwiele innych. Bardzo uyteczn funkcj NVDA jest np. wypowiadanie nazw obiektw, nad ktrymi przesuwa si wskanik myszki. Dotyczy torwnie odczytywania tekstu. Wustawieniach programu NVDA mona okreli, czy ma by wypowiadana pojedyncza litera, sowo, zdanie czy te akapit tekstu, gdy znajdzie si nad nim wskanik myszy.
Podsumowanie
Planujc wykorzystywanie komputera oraz urzdze pokrewnych wprocesie edukacji osb zniepenosprawnoci sensoryczn, warto bra pod uwag rozwizania jak najprostsze, niegenerujce zbdnych kosztw. Naley dokadnie rozezna si codosytuacji osoby lub osb, ktre bd objte procesem edukacji, ustali, jakie moliwoci dostosowawcze pod ktem ich potrzeb imoliwoci ma system operacyjny oraz poszczeglne aplikacje. Nierzadko okae si wtedy, ewzupenoci wystarcz narzdzia zawarte wsystemie operacyjnym isamych programach, emona ograniczy si dozastosowania darmowych aplikacji wspomagajcych (np. programu NVDA). Dopiero gdy takie rodki oka si niewystarczajce, trzeba decydowa si nazakup specjalistycznego oprogramowania wspomagajcego (powikszajcego lub czytajcego). Jednak rwnie wwczas naley dokadnie rozezna moliwoci poszczeglnych aplikacji, nie tylko pod wzgldem cenowym, ale nade wszystko pod wzgldem funkcjonalnym.
Technologie asystujce dla osb zdysfunkcjami manualnymi

Monika Zaniewska Osoby niesprawne ruchowo borykaj si zrnorodnymi problemami podczas korzystania zkomputera, spowodowanymi midzy innymi brakiem koczyn grnych lub ich czci, ograniczon ruchomoci rk, nadgarstkw, doni lub palcw, przykurczem mini, paraliem czy osabieniem ich siy miniowej, wystpowaniem drtwienia, nieskoordynowanych ruchw lub drenia. Tradycyjne urzdzenia podczone dokomputera zreguy nie sdostosowane dopotrzeb osb zdysfunkcjami narzdu ruchu. Podstawowa konfiguracja systemu operacyjnego iprogramw czsto wymaga czynnoci, ktre sdla nich trudne lub wrcz niemoliwe dowykonania. Zpomoc przychodzi wtedy specjalistyczny sprzt komputerowy oraz oprogramowanie skierowane doosb majcych trudnoci zkorzystaniem zestandardowych rozwiza.
Narzdzia systemu Microsoft Windows

System Windows oferuje wbudowane narzdzia, pozwalajce dostosowa dziaanie urzdze wejcia, takich jak mysz iklawiatura, lub wrcz zmieni sposb ich dziaania. Mona naprzykad cakowicie wyeliminowa konieczno korzystania zmyszy, zastpujc jej funkcje klawiszami klawiatury.
Ustawienia myszy iklawiatury

Ustawienia myszy Wustawieniach myszy znajdujcych si wPanelu sterowania zmieni mona prdko, zjak wskanik myszy bdzie porusza si poekranie oraz jego przypieszenie. Przy odpowiednich ustawieniach nawet niewielki ruch mysz sprawi, ewskanik bdzie pokonywa znaczne odlegoci. Uatwi toprac zwaszcza osobom oograniczonej ruchowoci koczyn grnych. Osoby, uktrych wystpuj mimowolne, gwatowne ruchy rk, powinny zmniejszy prdko ruchu wskanika myszy oraz wyczy funkcj akceleracji (Zwiksz precyzj wskanika). Funkcja taodpowiada za przypieszenie ruchu wskanika przy szybszym poruszaniu mysz. Aby zmniejszy ilo ruchw wykonywanych mysz mona te skorzysta zopcji automatycznego przycigania wskanika myszy doprzyciskw pojawiajcych si obok okien dialogowych. Ustawienia myszy umoliwiaj rwnie dostosowanie szybkoci dwukrotnego kliknicia oraz wczenie funkcji Blokada kliknicia. Pozwala ona naprzenoszenie elementw bez przytrzymywania wcinitego przycisku myszy. Pomoe toszczeglnie uytkownikom oograniczonej ruchowoci palcw lub zosabieniem siy miniowej.
41
Ustawienia klawiatury Ustawienia klawiatury wPanelu sterowania systemu Windows oferuj moliwo okrelenia, zjakim opnieniem iczstotliwoci wystpi ma powtarzanie wpisywania znaku klawisza nacinitego naklawiaturze. Odpowiednia konfiguracja pozwala ograniczy liczb przypadkowo wstawionych powtrze znakw, wszczeglnoci uuytkownikw oograniczonej ruchowoci, zprzykurczami mini czy oduszym czasie reakcji, ktrym zdarza si za dugo przytrzymywa wcinite klawisze.
Centrum uatwie dostpu

Dodatkowe narzdzia usprawniajce prac osb zograniczon sprawnoci manualn mona znale wCentrum uatwie dostpu systemu Windows, znajdujcym si wPanelu sterowania. Ustawienia uatwienia korzystania zmyszy Dla osb, ktrym dysfunkcje ruchu uniemoliwiaj korzystanie zmyszy komputerowej, szczeglnie przydatna bdzie funkcja sterowania wskanikiem za pomoc klawiatury numerycznej. Pojej wczeniu klawisze 1, 2, 3, 4, 6, 7, 8, 9 teje klawiatury wok klawisza 5 zostaj funkcjonalnie zamienione wstrzaki sterujce ruchem wskanika, natomiast kliknicia przyciskami myszy realizowane spoprzez nacinicie klawiszy 5, /, *, -, +, 0 i,. Dodatkowo Centrum uatwie umoliwia wczenie opcji aktywowania okien poprzez umieszczenie nanich wskanika myszy oraz dostarcza narzdzie Zapobiegaj automatycznemu rozmieszczaniu okien przeniesionych nakrawd ekranu, chronic przed niechcianym zachowaniem okien. Ustawienia uatwienia korzystania zklawiatury System Windows oferuje udogodnienia dla osb, ktrym trudno sprawia pisanie naklawiaturze, wszczeglnoci niemogcym naciska kilku klawiszy klawiatury jednoczenie oraz takim, ktrym zdarza si niecelowe, kilkukrotne wciskanie klawiszy. Szczeglnie przydatn funkcj sKlawisze trwae, umoliwiajce uywanie klawiszy modyfikujcych (CTRL, ALT, SHIFT ) jeden podrugim, bez koniecznoci przytrzymywania ich wcinitych. Uatwia towpisywanie wielkich ipolskich liter, znakw specjalnych (takich jak: @ czy!) oraz korzystanie zeskrtw klawiaturowych. Osobom, ktrym zdarza si przypadkowe dwukrotne nacinicie klawiszy przydadz si rwnie funkcje Klawisze filtru oraz Klawisze odbijajce, umoliwiajce ignorowanie nieumylnych, szybkich kilkukrotnych nacini klawiszy oraz ich przytrzymywania. Uytkownicy przypadkowo naciskajcy klawisze mog skorzysta zfunkcji Klawisze powtrzenia iKlawisze wolne. Pozwalaj one ustali limity czasu, wjakich komputer bdzie ignorowa krtkie nacinicia klawiszy. Klawiatura ekranowa Osoby, ktre nie mog korzysta zklawiatury, ale posuguj si mysz komputerow lub innym urzdzeniem wskazujcym, mog skorzysta zklawiatury ekranowej systemu Windows.
Umoliwia ona wprowadzanie znakw ikorzystanie zeskrtw klawiaturowych poprzez klikanie wprzyciski reprezentujce klawisze klawiatury. Wprzypadku problemw zklikaniem mona skorzysta zopcji aktywowania przycisku przez przytrzymanie nanim wskanika myszy. Uytkownikom oograniczonej ruchowoci rk przyda si szczeglnie opcja Przegldaj klawisze. Umoliwia ona obsug klawiatury ekranowej jednym klawiszem klawiatury lub klikniciami wdowolnym miejscu ekranu.
Opcje folderw
Inne opcje, uatwiajce korzystanie zkomputera osobom zdysfunkcjami manualnymi, znale mona woknie Opcje folderw, znajdujcym si wPanelu sterowania wgrupie Wygld ipersonalizacja. Dziki nim mona zmieni sposb wskazywania iotwierania elementw, zmieniajc domylne podwjne kliknicie napojedyncze nacinicie lewego przycisku myszy, przez coelementy wywietlane naekranie zachowuj si jak odnoniki sieci Web. Pozwalaj one rwnie, dziki zaznaczeniu opcji Uyj pl wyboru dozaznaczania elementw, wyeliminowa konieczno przytrzymywania lewego klawisza myszy lub korzystania zeskrtw klawiaturowych przy zaznaczaniu elementw wfolderach.
Oprogramowanie asystujce
Wspomaganie myszy
Clikka Mouse Free (Elefant Software) http://elefantsoftware-en.weebly.com/clikka-mouse.html Clikka Mouse Free todarmowy program umoliwiajcy obsug systemu Windows bez koniecznoci uywania przyciskw myszy. Pouruchomieniu program wywietla zlewej strony ekranu pasek narzdziowy, zktrego mona wybra przyciski reprezentujce tradycyjne operacje wykonywane przyciskami myszy, np. podwjne ipojedyncze kliknicie, kliknicie lewym, prawym lub rodkowym przyciskiem myszy oraz przytrzymanie lewego przycisku myszy. Aby wybra jedn znich, wystarczy zatrzyma wskanik myszy naodpowiedniej ikonie. Wybrana akcja bdzie wykonana za kadym razem, gdy uytkownik zatrzyma wskanik myszy naelemencie. Wopcjach programu mona dodatkowo ustali, pojakim czasie odzatrzymania ruchu myszy akcja zostanie wykonana, oraz zmieni tolerancj ruchu myszy. Poprzez zmian tego parametru uytkownik decyduje, czy program bdzie reagowa nawet naniewielkie poruszenia myszy, czy bdzie je ignorowa.
43
ClickAid (Polital Enterprises) http://www.polital.com/ca/ ClickAid jest darmowym programem majcym pomc osobom, ktrym trudno sprawia naciskanie klawiszy myszy oraz przytrzymywanie klawiszy modyfikujcych naklawiaturze (CTRL, ALT, SHIFT). Wywietla onokno przedstawiajce wpostaci przyciskw najpopularniejsze akcje wykonywane zpomoc myszy, np. pojedyncze ipodwjne kliknicie, atake przyciski odpowiadajce klawiszom SHIFT, ALT iCTRL. Aby skorzysta zdostosowania, wystarczy klikn lub najecha naprzycisk iprzytrzyma nanim wskanik myszy. Potej operacji kliknicie welement naekranie spowoduje wywoanie wybranej akcji. Dodatkowym uatwieniem jest moliwo dowolnego powikszenia okna programu, ktre pociga za sob powikszenie przyciskw akcji. Angle Mouse (University of Washington) http://depts.washington.edu/aimgroup/proj/angle/ Angle Mouse todarmowa aplikacja uatwiajca prac zmyszk osobom, ktrym trudno sprawia trafianie welementy wywietlane naekranie. Pracuje ona wtle, korygujc ruch wskanika naekranie wzalenoci odzmian kierunku poruszania mysz. Jeli mysz porusza si prosto, przypieszenie wskanika myszy pozostaje nanormalnym poziomie. Wmomencie, kiedy mysz gwatownie zmienia kierunek, dry lub wystpuj znaczne odchylenia odkierunku ruchu polinii prostej, program zmniejsza prdko poruszania si wskanika myszy. Dziki temu drenie doni iprzypadkowe poruszenia mysz skutkuj tylko niewielkimi odchyleniami pooenia wskanika. Trafianie welementy wywietlane naekranie staje si duo atwiejsze. Pointing Magnifier (University of Washington) http://depts.washington.edu/aimgroup/proj/ptgmag/ Pointing Magnifier todarmowy program uatwiajcy wskazywanie mysz elementw naekranie. Jest onskierowany doosb ztrudnociami wprecyzyjnym poruszaniu mysz. Ma za zadanie zminimalizowanie koniecznoci dokadnego umiejscawiania wskanika myszy naelementach. Aplikacja zamienia tradycyjny wskanik myszy naokrgy, podwietlony obszar. Poklikniciu dowolnym przyciskiem myszy, wskazany obszar zostaje powikszony, aruch wskanika dodatkowo spowolniony. Powikszenie izmniejszenie prdkoci wskanika uatwia precyzyjne trafienie wdocelowy element. Mouse Wrap (QD Wares) http://mouse-wrap.en.softonic.com/ Mouse Wrap todarmowa aplikacja modyfikujca dziaanie wskanika myszy. Skierowana jest doosb oograniczonej ruchowoci doni, ktrym trudno sprawia przesuwanie myszy
wpewnym kierunku, np. wgr. Dziki aplikacji wskanik myszy poprzesuniciu go poza krawd ekranu, pojawia si najego przeciwnej krawdzi. SteadyMouse (Benjamin Gottemoller) http://www.steadymouse.com/ SteadyMouse jest darmowym oprogramowaniem zaprojektowanym zmyl oosobach, uktrych wystpuje drenie rk, przykurcze mini lub nieskoordynowane ruchy doni. Umoliwia ono, dziki cigej analizie kierunku iprdkoci ruchu wskanika myszy, odfiltrowanie chaotycznych, drcych ruchw mysz oraz przypadkowych klikni. Dodatkowo wspomaga ono, dziki technologii namierzania ikon, trafianie welementy wywietlane naekranie.
Zastpowanie myszy iklawiatury

Joy ToMouse Free (Elefant software) http://elefantsoftware.weebly.com/joy-to-mouse.html Joy ToMouse Free todarmowa aplikacja skierowana doosb, ktre zpowodu dysfunkcji koczyn grnych nie mog korzysta zmyszy komputerowej. Zmienia ona dziaanie systemu Windows, tumaczc ruchy joysticka lub joypada nazwyke ruchy ikliknicia myszy, dodatkowo umoliwiajc pen konfiguracj zachowania przyciskw oraz prdkoci iprzypieszenia ruchu wskanika myszy. MouseFighter (Martin Friis Nielsen Kjaer) http://www.mousefighter.com/ MouseFighter jest darmow aplikacj pozwalajc nasterowanie wskanikiem myszy za pomoc klawiszy klawiatury. Oferuje ona wicej opcji ustawie ni systemowa funkcja sterowania wskanikiem za pomoc klawiatury numerycznej. Klawisze sterujce ruchem iklikniciami mona wybra dowolnie. Prdko iprzyspieszenie ruchu srwnie wpeni konfigurowalne. Dodatkowo program oferuje moliwo jego atwej aktywacji idezaktywacji, umoliwiajc szybkie przeczanie si pomidzy przesuwaniem wskanika myszy awprowadzaniem znakw zklawiatury. CameraMouse (Boston College) http://www.cameramouse.org/ Camera Mouse todarmowy program, skierowany doosb, ktre nie mog precyzyjnie kontrolowa ruchw rk idoni, ale swobodnie poruszaj gow. Dojego dziaania potrzebna jest standardowa kamera internetowa, podczona dokomputera iskierowana natwarz uytkownika. Program pozwala kontrolowa ruch wskanika myszy poekranie za pomoc ruchw gowy poprzez biece ledzenie wybranego punktu twarzy uytkownika. Kliknicia odbywaj si poprzez najechanie wskanikiem myszy nawybrany element izatrzymanie go wtym miejscu przez wybrany okres czasu. Camera Mouse wsppracuje rwnie zinnymi aplikacjami zastpujcymi przyciski myszy np. ClickAid.
45
b-link http://b-link.sourceforge.net/ b-link jest darmowym oprogramowaniem pozwalajcym nasterowanie komputerem za pomoc mrugni. Za pomoc kamery wykrywa pooenie twarzy ioczu, rozpoznajc mrugnicia, przy czym potrafi odrni mrugnicia odruchowe odsterujcych napodstawie czasu ich trwania. Aplikacja dostarcza wasny interfejs, przedstawiajcy wformie graficznej przyciski klawiatury, oraz przyciski pozwalajce sterowa ruchem wskanika myszy. Dodatkowo zawiera atwo dostpne menu ulubionych stron internetowych oraz menu zamykania systemu Windows. Spikit (Aluco Software) http://www.spikit.pl/ Spikit topatny program komputerowy wykorzystujcy technologi rozpoznawania mowy dosterowania komputerem. Aplikacja umoliwia bezdotykow obsug komputera poprzez wydawanie prostych izoonych polece gosowych wjzyku polskim. Dodatkowo Spikit pozwala narozbudowywanie bazy polece lub dostosowanie ju istniejcych komend doindywidualnych potrzeb. Nastronie programu dostpna jest wpeni funkcjonalna wersja demo douytku niekomercyjnego, rnica si odpenej wersji jedynie wbudowanymi opnieniami wrealizowaniu wydawanych polece. Dasher (David MacKay) http://www.inference.phy.cam.ac.uk/dasher/ Dasher jest darmow aplikacj pozwalajc nawprowadzanie tekstu za pomoc dowolnego urzdzenia wskazujcego, np. myszy czy joysticka. Uytkownik nie musi nawet klika, znaki wywietlane swtakim ukadzie, aby mona byo je wybiera jedynie poprzez najechanie nanie wskanikiem myszy. Program wykorzystuje system przewidywania kolejnych znakw napodstawie prawdopodobiestwa ich wystpowania wsowach wybranego jzyka, powikszajc czciej wystpujce posobie litery. Dodatkowo Dasher uczy si wtrakcie pracy, rozbudowujc swj sownik, awkonsekwencji umoliwiajc jeszcze lepsze przewidywanie nastpnych znakw.
Sprzt specjalistyczny
Narynku dostpnych jest wiele urzdze uatwiajcych obsug komputera osobom niesprawnym ruchowo. Mysz komputerow zastpi mona atwiejszymi wobsudze touchpadami, trackballami lub joystickami, ktre nie wymagaj przesuwania urzdzenia popaskiej powierzchni. Istniej te urzdzenia umoliwiajce obsug komputera za pomoc ust lub ruchw gowy oraz ledzce ruchy gaek ocznych.
Dostpne jest rwnie wiele dostosowanych klawiatur takich jak klawiatury dotykowe, niewymagajce naciskania klawiszy, klawiatury zpowikszonymi klawiszami, klawiatury jednorczne czy te klawiatury zespecjalnymi nakadkami, zabezpieczajcymi przed zelizgiwaniem si palcw zklawiszy.
Dostosowywanie e-podrcznikw dopotrzeb osb niesprawnych ruchowo

Podczas przygotowywania e-podrcznika zmyl oosobach zdysfunkcjami, szczeglnie wane staje si rozplanowanie elementw aktywnych tak, aby byy one przejrzyste inie zleway si ztreci bd zesob nawzajem. Elementy nawigacyjne, takie jak przyciski iodnoniki, powinny by atwo rozpoznawalne, powikszone iodsunite odinnych elementw, couatwi trafianie wnie wskanikiem. Nawigacja wobrbie podrcznika nie moe wymaga wielu czynnoci, np. przewijania dokumentu dopocztku. Dobrym rozwizaniem jest dodanie staego elementu nawigacyjnego, znajdujcego si nawybranej krawdzi okna. Dodatkowo naley unika stosowania menu rozwijanych, zmuszajcych uytkownika doprecyzyjnego przesuwania wskanika wich obrbie. Umieszczajc zawarto interaktywn, warto zrezygnowa zaktywowania jej za pomoc dwukrotnego kliknicia lub kliknicia prawym przyciskiem myszy oraz wyeliminowa konieczno przecigania elementw poprzez przytrzymywanie wcinitego przycisku myszy. Przygotowujc e-podrcznik, powinno si rwnie zadba omoliwo jego obsugi za pomoc klawiatury, np. przewijanie zawartoci za pomoc strzaek, przeczanie pomidzy elementami klawiszem TAB czy aktywowanie ich za pomoc klawisza ENTER.
47
Forum Dostpnej Cyberprzestrzeni zrzesza organizacje, ktrych misj jest dziaanie wobszarze wczenia cyfrowego osb zniepenosprawnoci iinnych grup zagroo nych wykluczeniem cyfrowym. Wskad Forum Dostpnej Cyberprzestrzeni (www.fdc.org.pl) wchodz: Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego Fundacja Pomocy Matematykom iInformatykom Niesprawnym Ruchowo Towarzystwo Pomocy Guchoniewidomym Wielkopolskie Stowarzyszenie Niewidomych Fundacja Widzialni Organizacja Niesyszcych Sabosyszcych Internautw Polskie Forum Osb Niepenosprawnych Akces Lab Fundacja Audiodeskrypcja Polska Fundacja Osb Sabosyszcych Fundacja narzecz rozwoju audiodeskrypcji Katarynka Dostpni.eu
ISBN: 978-83-61170-88-4

E-Podręcznik Dostępny Dla Wszystkich

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

E-Podręcznik Dostępny Dla Wszystkich

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

E-podrcznik dostpny dla wszystkich

Poradnik dla twrcw elektronicznych materiaw edukacyjnych

Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego

E-podrcznik dostpny dla wszystkich

Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego

Warszawa, czerwiec 2013

Dostpno warstwy tekstowej wdokumentach elektronicznych..............................................................7

Tworzenie tekstw alternatywnych dla grafiki..................................................................................................14

Dobre praktyki udostpniania multimedialnych materiaw edukacyjnych ........................................ 23

Technologie asystujce dla osb zniesprawnoci sensoryczn ...............................................................35

Technologie asystujce dla osb zdysfunkcjami manualnymi....................................................................41

4 | Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego

6 | Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego

Dostpno warstwy tekstowej wdokumentach elektronicznych

Ukad, formatowanie, struktura

8 | Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego

E-podrcznik dostpny dla wszystkich

10 | Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego

E-podrcznik dostpny dla wszystkich

Tworzenie tekstw alternatywnych dla grafiki

Podstawowe zasady tworzenia tekstw alternatywnych

14 | Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego

Wartykule pojcia tekst alternatywny iopis alternatywny stosowane swymiennie.

Proste grafiki informacyjne

16 | Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego

E-podrcznik dostpny dla wszystkich

Diagramy, wykresy, schematy

18 | Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego

E-podrcznik dostpny dla wszystkich

Symboliczne zapisy przestrzenne

22 | Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego

Dobre praktyki udostpniania multimedialnych materiaw edukacyjnych

Udostpnianie materiaw multimedialnych osobom zniepenosprawnoci sensoryczn

Wybr form przekazu

Obserwacja iodsuch materiau

Tworzenie skryptu irodzaj audiodeskrypcji

E-podrcznik dostpny dla wszystkich

Jzyk idwik waudiodeskrypcji

Rodzaj opisu waudiodeskrypcji

26 | Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego

Czas trwania audiodeskrypcji iopisy szczegowe

Audiotekst wpoczeniu zaudiodeskrypcj

Napisy dla niesyszcych, czyli wydobywanie dwikw zmilczcego ekranu

E-podrcznik dostpny dla wszystkich

Napisy - rozmieszczanie ikwestie techniczne

28 | Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego

E-podrcznik dostpny dla wszystkich

Tekst igrafika wmateriaach filmowych

30 | Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego

Grafika ipodpis wmateriaach filmowych

E-podrcznik dostpny dla wszystkich

32 | Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego

34 | Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego

Technologie asystujce dla osb zniesprawnoci sensoryczn

Rodzaje utrudnie iogranicze

E-podrcznik dostpny dla wszystkich

Narzdzia udostpniane przez system operacyjny

E-podrcznik dostpny dla wszystkich

Dostosowywanie aplikacji oglnodostpnych dopotrzeb osb zdysfunkcj sensoryczn

Oprogramowanie wspierajce niebdce elementem systemu operacyjnego

40 | Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego

Technologie asystujce dla osb zdysfunkcjami manualnymi

Narzdzia systemu Microsoft Windows