Kabsch Szewczyk - Mechanika Płynów

KRYSTYNA JEOWIECKA-KABSCH HENRYK SZEWCZYK
MECHANIKA PYNW
OFICYNA WYDAWNICZA POLITECHNIKI WROCAWSKIEJ WROCAW 2001
Wydanie podrcznika jest dotowane przez Ministra Edukacji Narodowej
Recenzenci ALICJA JARA ZDZISAW KABZA
Opracowanie redakcyjne ALICJA KORDAS Korekta ALEKSANDRA WAWRZYNKOWSKA-DWOJAK
Projekt okadki ZOFIA i DARIUSZ GODLEWSCY
Copyright by Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocawskiej, Wrocaw 2001
ISBN 83-7085-597-0
OFICYNA WYDAWNICZA POLITECHNIKI WROCAWSKIEJ Wybrzee Wyspiaskiego 27, 50-370 Wrocaw

Drukarnia Oficyny Wydawniczej Politechniki Wrocawskiej. Zam. nr 896/2001.
W podrczniku przedstawiono podstawowe wiadomoci z mechaniki pynw oraz omwiono problemy wane z punktu widzenia potrzeb zarwno studentw, jak i inynierw zajmujcych si zagadnieniami przepyww w maszynach, instalacjach, urzdzeniach cieplno-przepywowych oraz ich elementach. Materia zawarty w podrczniku podzielono na dwie czci: cz pierwsza Podstawy mechaniki pynw obejmuje rozdziay 1.5., cz druga Przepywy pynw lepkich obejmuje rozdziay 6.9.; rozdzia 10. zawiera natomiast waniejsze tabele i wykresy do oblicze z mechaniki pynw. Taki ukad umoliwia poznanie zaoe teoretycznych, rwna i metod stosowanych w mechanice pynw oraz podstawowych bada dowiadczalnych parametrw hydrodynamicznych. Starano si wykaza, e wszystkie zagadnienia mechaniki pynw wywodz si z podstawowych zasad zachowania masy, pdu i energii. Omwione zastosowania poznanej teorii do konkretnych zagadnie wskazuj, i umoliwia ona ilociowy opis zjawisk przepywowych zachodzcych w urzdzeniach, systemach i maszynach stosowanych w praktyce inynierskiej. Ksika jest przeznaczona przede wszystkim dla studentw wydziaw: mechaniczno-energetycznych i inynierii rodowiska oraz inynierwprojektantw instalacji i urzdze cieplno-przepywowych.
Wydawnictwa Politechniki Wrocawskiej s do nabycia w nastpujcych ksigarniach: Politechnika Wybrzee Wyspiaskiego 27, 50-370 Wrocaw budynek A-1 PWr., tel. (0-71) 320-25-34, Tech plac Grunwaldzki 13, 50-377 Wrocaw budynek D-1 PWr., tel. (0-71) 320-32-52 Prowadzimy sprzeda wysykow
ISBN 83-7085-597-0
SPIS RZECZY
PRZEDMOWA ........................................................................................................... 9 ZESTAWIENIE WANIEJSZYCH OZNACZE ..................................................... 10 CZ PIERWSZA. PODSTAWY MECHANIKI PYNW ............................ 13 1. PODSTAWOWE POJCIA I ZAOENIA. PYNY I NIEKTRE ICH WACIWOCI..................................................................................................... 13 1.1. Okrelenie i podzia mechaniki pynw ........................................................... 13 1.1.1. Przedmiot mechaniki pynw................................................................. 13 1.1.2. Okrelenie pynu .................................................................................... 13 1.1.3. Pyny jako orodek cigy ...................................................................... 14 1.2. Waciwoci pynw......................................................................................... 14 1.2.1. Gsto, ciar waciwy, objto waciwa ........................................ 14 1.2.2. ciliwo ............................................................................................... 16 1.2.3. Rozszerzalno cieplna .......................................................................... 18 1.2.4. Lepko .................................................................................................. 18 1.2.5. Rozpuszczalno gazw w cieczach oraz parowanie cieczy.................. 21 1.3. Siy dziaajce w pynach ................................................................................. 22 1.3.1. Siy masowe ........................................................................................... 23 1.3.2. Siy powierzchniowe .............................................................................. 24 1.3.3. Stan napre w punkcie........................................................................ 25 1.3.4. Cinienie jako wielko skalarowa......................................................... 27 1.3.5. Rodzaje i jednostki cinienia.................................................................. 29 1.4. Koncepcje podstawowe .................................................................................... 30 1.4.1. Pola fizyczne i ich klasyfikacja .............................................................. 30 1.4.2. Opis przepywu i jego klasyfikacja ........................................................ 31 1.4.3. Rodzaje przepyww .............................................................................. 32 1.4.4. Podzia mechaniki pynw ..................................................................... 35 2. PODSTAWOWE POJCIA I TWIERDZENIA KINEMATYKI PYNW ........ 36 2.1. Metody bada ruchu pynu............................................................................... 36
4 2.1.1. Metoda Lagrangea ................................................................................ 36 2.1.2. Metoda Eulera ........................................................................................ 38 2.2. Tor elementu pynu i linia prdu ...................................................................... 40 2.3. Strumie objtoci i strumie masy ................................................................. 42 2.4. Cyrkulacja wektora prdkoci. Twierdzenie Stokesa....................................... 43 2.5. Ruch lokalny pynu. Pierwsze twierdzenie Helmholtza ................................... 45 2.5.1. Ruch elementu pynu.............................................................................. 45 2.5.2. Prdko ktowa i prdko deformacji elementu pynu ....................... 48 2.6. Przepyw potencjalny (bezwirowy) pynu........................................................ 53 2.6.1. Przestrzenny przepyw potencjalny........................................................ 53 2.6.2. Przykady przestrzennych pl potencjalnych ......................................... 55 2.6.3. Paski ruch potencjalny .......................................................................... 58 2.6.4. Przykady paskich pl potencjalnych.................................................... 60 2.7. Ruch wirowy pynu. Drugie twierdzenie Helmholtza ...................................... 63 3. PODSTAWOWE RWNANIA MECHANIKI PYNW.................................... 67 3.1. Zasada zachowania masy ................................................................................. 67 3.1.1. Oglna posta rwnania cigoci.......................................................... 67 3.1.2. Rwnanie cigoci ruchu jednowymiarowego...................................... 69 3.1.3. Strumie przepywu i prdko rednia ................................................. 71 3.2. Zasada zachowania pdu .................................................................................. 72 3.2.1. Oglna posta zasady zachowania pdu ................................................ 72 3.2.2. Rwnanie zachowania pdu pynu nielepkiego i nieciliwego (cieczy doskonaej) ................................................................................. 73 3.3. Zasada zachowania momentu pdu .................................................................. 74 3.4. Zasada zachowania energii............................................................................... 76 3.4.1. Oglna posta zasady zachowania energii cakowitej ........................... 76 3.4.2. Rwnanie zachowania energii pynu nielepkiego i nieprzewodzcego ciepa ...................................................................... 77 4. STATYKA PYNW ............................................................................................ 80 4.1. Rwnowaga pynu............................................................................................ 80 4.1.1. Warunki rwnowagi pynw. Prawo Pascala......................................... 80 4.1.2. Rwnowaga w potencjalnym polu si masowych .................................. 82 4.1.3. Rwnowaga cieczy w ziemskim polu grawitacyjnym ........................... 82 4.1.4. Rwnowaga cieczy w naczyniach poczonych..................................... 85 4.1.5. Zasada pomiaru cinie statycznych. Manometry cieczowe.................. 86 4.1.6. Rwnowaga atmosfery ziemskiej........................................................... 89 4.1.7. Rwnowaga wzgldna cieczy podczas postpowego i obrotowego ruchu naczynia ........................................................................................ 93 4.2. Napr pynw na ciany naczy ....................................................................... 98 4.2.1. Napr hydrostatyczny na ciany paskie ................................................ 98
5 4.2.2. Wyznaczanie naporu metod wykreln .............................................. 101 4.2.3. Napr hydrostatyczny na ciany zakrzywione ..................................... 102 4.2.4. Napr gazu ........................................................................................... 104 4.3. Napr pynw na ciaa w nich zanurzone....................................................... 104 4.3.1. Wypr hydrostatyczny. Prawo Archimedesa ....................................... 104 4.3.2. Rwnowaga cia zanurzonych.............................................................. 106 4.3.3. Stateczno rwnowagi cia pywajcych ............................................ 107 5. DYNAMIKA PYNU NIELEPKIEGO I NIEPRZEWODZCEGO CIEPA ... 111 5.1. Podstawowe rwnanie ruchu pynu doskonaego........................................... 111 5.1.1. Rwnanie Eulera w postaci oglnej ..................................................... 112 5.1.2. Rwnanie Eulera w formie Lamba i Gromeki ..................................... 112 5.2. Cakowanie rwna Eulera............................................................................. 113 5.2.1. Caka CauchyegoLagrangea ............................................................ 114 5.2.2. Caka Bernoulliego............................................................................... 116 5.3. Niektre zastosowania rwnania Bernoulliego ............................................. 118 5.3.1. Graficzna interpretacja rwnania Bernoulliego ................................... 118 5.3.2. Zastosowanie rwnania Bernoulliego w zagadnieniach pomiaru prdkoci i strumienia objtoci........................................................... 120 5.3.3. Zastosowanie rwnania Bernoulliego w zagadnieniach wypywu przez otwory i przystawki.................................................................... 129 5.3.4. Zjawiska towarzyszce przepywowi przez przewenia .................... 140 5.3.5. Opyw walca o przekroju koowym. Sia nona................................... 145 5.4. Zastosowanie zasady zachowania pdu i momentu pdu............................... 152 5.4.1. Reakcja hydrodynamiczna w przewodach ........................................... 153 5.4.2. Reakcja pynu wypywajcego............................................................. 155 5.4.3. Reakcja strugi swobodnej na przegrod nieruchom ........................... 155 5.4.4. Reakcja strugi swobodnej na przegrod ruchom ................................ 159 5.4.5. Zmiana momentu pdu strugi............................................................... 160 CZ DRUGA. PRZEPYWY PYNW LEPKICH .................................... 163 6. DYNAMIKA PYNW LEPKICH ..................................................................... 163 6.1. Zwizek midzy odksztaceniami elementu pynu i napreniami ................ 163 6.1.1. Zwizki midzy odksztaceniami a napreniami stycznymi .............. 163 6.1.2. Zwizki midzy odksztaceniami a napreniami normalnymi ........... 165 6.2. Rwnanie NavieraStokesa............................................................................ 166 6.3. Podobiestwo i modelowanie przepyww .................................................... 168 6.3.1. Podstawowe pojcia analizy wymiarowej............................................ 168 6.3.2. Przestrze liniowa, przestrze wymiarowa i przestrze wymiarw .... 170 6.3.3. Funkcje wymiarowe ............................................................................. 179 6.3.4. Posta funkcji wymiarowej .................................................................. 180
6 6.3.5. Podobiestwo modelowe...................................................................... 189 6.4. Przepyw laminarny........................................................................................ 196 6.4.1. Istota przepywu laminarnego .............................................................. 196 6.4.2. Dokadne rozwizania rwnania NavieraStokesa .............................. 200 6.5. Podstawy teorii warstwy przyciennej ........................................................... 207 6.5.1. Pojcie warstwy przyciennej .............................................................. 207 6.5.2. Rwnania przepywu w laminarnej warstwie przyciennej ................. 209 6.5.3. Zmiana pdu w warstwie przyciennej ................................................ 213 6.6. Przejcie przepywu laminarnego w turbulentny. Dowiadczenie Reynoldsa ... 214 6.7. Elementy teorii przepywu turbulentnego ...................................................... 217 6.7.1. Istota przepywu turbulentnego i definicje parametrw urednionych 217 6.7.2. Rwnania ruchu w przepywie turbulentnym ...................................... 220 6.7.3. Naprenia turbulentne ........................................................................ 224 6.8. Pempiryczne metody obliczania przepyww turbulentnych...................... 227 6.8.1. Turbulentna warstwa przycienna ........................................................ 227 6.8.2. Przepywy swobodne............................................................................ 230 6.8.3. Przepywy przycienne......................................................................... 237 6.9. Oderwanie warstwy przyciennej................................................................. 243 6.10. Opyw ciaa staego pynem. Czynniki wpywajce na opr cia ............... 245 7. PRZEPYW PYNW W PRZEWODACH POD CINIENIEM...................... 251 7.1. Przepyw w przewodzie zamknitym o przekroju koowym.......................... 251 7.1.1. Przepyw turbulentny w przewodzie zamknitym profil prdkoci .. 251 7.1.2. Rwnanie ustalonego ruchu pynu nieciliwego ................................ 255 7.2. Straty hydrauliczne wywoane tarciem .......................................................... 258 7.2.1. Opory liniowe podczas przepywu pynw ......................................... 258 7.2.2. Straty energii w przepywie nieizotermicznym ................................... 264 7.2.3. Zmniejszanie liniowych strat hydraulicznych w przepywie turbulentnym........................................................................................ 264 7.3. Straty hydrauliczne wywoane oporami miejscowymi................................... 266 7.3.1. Przepyw przez przewd prosty rozszerzajcy si ............................... 267 7.3.2. Przepyw przez przewd prosty zwajcy si .................................... 271 7.3.3. Przepyw ze zmian kierunku .............................................................. 273 7.3.4. Przepyw przez urzdzenia dawice.................................................... 276 7.3.5. czenie i dzielenie si strug ............................................................... 278 7.3.6. Przepyw przez przewody spawane...................................................... 279 7.3.7. Zaleno wspczynnika oporu miejscowego od liczby Reynoldsa... 280 7.3.8. Wzajemne oddziaywanie oporw miejscowych ................................. 282 7.4. Ustalony przepyw pynw w systemach hydraulicznych.............................. 283 7.4.1. Przepyw pynu nieciliwego w systemie szeregowym ...................... 283 7.4.2. Charakterystyka przepywu przewodu (szeregowego systemu hydraulicznego).................................................................................... 287
7 7.4.3. Wykres Ancony.................................................................................... 290 7.4.4. Przepyw pynu nieciliwego w systemach z wzami ....................... 292 7.5. Nieustalony przepyw pynw w przewodach................................................ 301 7.5.1. Nieustalony przepyw lepkiej cieczy nieciliwej................................ 302 7.5.2. Uderzenie hydrauliczne........................................................................ 306 8. PRZEPYW CIECZY W PRZEWODACH OTWARTYCH............................... 317 8.1. Podstawowe pojcia ....................................................................................... 317 8.2. Klasyfikacja ruchu cieczy w kanaach otwartych........................................... 318 8.2.1. Ruchy rwnomierne i nierwnomierne................................................ 318 8.2.2. Przepywy spokojne i rwce................................................................. 318 8.3. Ruch rwnomierny w przewodach otwartych ................................................ 318 8.3.1. Rwnanie Bernoulliego........................................................................ 318 8.3.2. Rwnanie hydrodynamiczne ruchu rwnomiernego............................ 320 8.3.3. Formuy okrelajce prdko i wspczynnik oporu .......................... 321 8.3.4. Rozkad prdkoci w przekrojach: poziomym i pionowym ................. 321 8.3.5. Najkorzystniejszy przekrj poprzeczny kanau.................................... 323 8.3.6. Przepyw w rurach niecakowicie wypenionych ciecz ...................... 324 8.4. Ruch nierwnomierny w przewodach otwartych ........................................... 325 8.4.1. Rwnanie nierwnomiernego ruchu ustalonego .................................. 325 8.4.2. Energia rozporzdzalna w przekroju przepywowym kanau .............. 327 8.4.3. Przepyw spokojny i rwcy .................................................................. 329 8.4.4. Prg wodny .......................................................................................... 330 9. RUCH PYNW W ORODKACH POROWATYCH ...................................... 334 9.1. Opis przepywu w orodku porowatym.......................................................... 334 9.1.1. Podstawowe pojcia ............................................................................. 334 9.1.2. Filtracja wd gruntowych..................................................................... 335 9.1.3. Podstawowe zagadnienie filtracji. Dowiadczenie Darcyego............. 336 9.2. Rwnania ruchu wd gruntowych.................................................................. 339 9.2.1. Rwnanie zachowania pdu w ruchu filtracyjnym .............................. 339 9.2.2. Rwnanie cigoci przepywu w orodku porowatym........................ 341 9.3. Niektre rozwizania rwna filtracji wd gruntowych ................................ 343 9.3.1. Warunki brzegowe w zagadnieniach filtracji wd gruntowych ........... 343 9.3.2. Rwnomierna filtracja wd gruntowych.............................................. 344 9.3.3. Dopyw wody gruntowej do rowu........................................................ 345 9.3.4. Dopyw wody gruntowej do studni ...................................................... 347 9.3.5. Wspdziaanie zespou studni ............................................................. 352 9.3.6. Wspczynnik filtracji .......................................................................... 354 10. WANIEJSZE TABELE I WYKRESY DO OBLICZE Z MECHANIKI PYNW............................................................................................................ 356
8 10.1. Dane pomocnicze ......................................................................................... 356 10.2. Waciwoci fizyczne cieczy ........................................................................ 357 10.3. Waciwoci fizyczne gazw........................................................................ 363 10.4. Tabele wspczynnikw przepywu i liczb ekspansji.............................. 366 10.5. Wypyw przez otwory i przystawki.............................................................. 369 10.6. Straty liniowe i miejscowe ........................................................................... 371 LITERATURA .......................................................................................................... 385
PRZEDMOWA
W podrczniku przedstawiono podstawowe wiadomoci z mechaniki pynw oraz omwiono problemy wane z punktu widzenia potrzeb zarwno studentw, jak i inynierw zajmujcych si zagadnieniami przepyww w maszynach, instalacjach, urzdzeniach cieplno-przepywowych oraz ich elementach. Ksika jest przeznaczona przede wszystkim dla studentw wydziaw: mechaniczno-energetycznych i inynierii rodowiska oraz inynierw-projektantw instalacji i urzdze cieplno-przepywowych. Zostaa ona opracowana na podstawie prowadzonych przez nas wykadw, rozwaa wasnych oraz treci zawartych w skryptach (ktrych wspautorami byli dr in. Zdzisaw Bechtold i mgr in.Wadysaw Siuta) wydanych przez Wydawnictwo Politechniki Wrocawskiej. Materia zawarty w podrczniku podzielono na dwie czci: cz pierwsza Podstawy mechaniki pynw obejmuje rozdziay 1.5., cz druga Przepywy pynw lepkich obejmuje rozdziay 6.9.; rozdzia 10. zawiera natomiast waniejsze tabele i wykresy do oblicze z mechaniki pynw. Taki ukad umoliwia poznanie zaoe teoretycznych, rwna i metod stosowanych w mechanice pynw oraz podstawowych bada dowiadczalnych parametrw hydrodynamicznych. Starano si wykaza, e wszystkie zagadnienia mechaniki pynw wywodz si z podstawowych zasad zachowania masy, pdu i energii. Omwione zastosowania poznanej teorii do konkretnych zagadnie wskazuj, i umoliwia ona ilociowy opis zjawisk przepywowych zachodzcych w urzdzeniach, systemach i maszynach stosowanych w praktyce inynierskiej. Autorzy dzikuj Recenzentom za wnikliwe uwagi, ktre umoliwiy lepsz prezentacj omawianych zagadnie. Dzikuj rwnie Ministerstwu Edukacji Narodowej za przyznan dotacj i wadzom Politechniki Wrocawskiej za dofinansowanie wydania pozycji. Serdecznie sowa podzikowania przekazuj take swoim wsppracownikom za yczliwe uwagi, a mgr. in. Jarosawowi Fydrychowi za komputerowe opracowanie rysunkw.
Wrocaw, listopad 2001 Krystyna Jeowiecka-Kabsch Henryk Szewczyk
ZESTAWIENIE WANIEJSZYCH OZNACZE

a b c cx d ep f g h h h s i k l m p pb pn pst pv pw p p i p s q qm qV r s t v pole powierzchni elementarnej, przypieszenie szeroko szybko rozchodzenia si fal cinienia wspczynnik oporu rednica wysoko energii potencjalnej (jednostkowej) jednostkowa sia masowa przypieszenie ziemskie wysoko cinienia, wysoko napenienia, wysoko pooenia wysoko spadku cinienia, wysoko rnicy cinienia wysoko straty hydraulicznej entalpia chropowatoci bezwzgldna, wspczynnik filtracji dugo masa, wysoko metacentryczna, wspczynnik porowatoci cinienie cinienie barometryczne (atmosferyczne) nadcinienie cinienie statyczne podcinienie cinienie wrzenia rnica cinie, cinienie dynamiczne cinienie bezwadnoci strata cinienia strumie przepywu, jednostkowy strumie objtoci strumie masy strumie objtoci promie dugo uku krzywej, droga czas, temperatura prdko, objto waciwa
11 x, y, z z z A B C D E E0 Ep Ev Fr Eu G H I L M N P Q R Re Rh S St T U W V X, Y , Z wsprzdne ukadu prostoktnego wysoko niwelacyjna, wysoko pooenia rnica wysokoci supa cieczy pole przekroju, powierzchnia szeroko kanau staa, wspczynnik de Chezyego rednica wysoko energii, modu sprystoci modu sprystoci cieczy wysoko energii potencjalnej wysoko energii kinetycznej liczba Froudea liczba Eulera ciar wielko fizyczna, wysoko rozporzdzalna spadek hydrauliczny, moment bezwadnoci dugo moment siy napr sia sia masowa promie, staa gazowa liczba Reynoldsa promie hydrauliczny kontur liczba Strouhala sia tarcia, temperatura bezwzgldna obwd; obwd zwilony, potencja jednostkowych si masowych opory ruchu; wirowo, wypr hydrostatyczny objto wsprzdne jednostkowej siy masowej kt, wspczynnik Coriolisa kt, przewenie zwki, wspczynnik rozszerzalnoci objtociowej, wspczynnik Boussinesqua grubo warstwy przyciennej liczba ekspansji, chropowato wzgldna wspczynnik oporw miejscowych kt, wspczynnik prdkoci napicie powierzchniowe, wspczynnik kontrakcji (zwenia); wspczynnik przesczalnoci gruntu, wykadnik adiabaty wspczynnik oporw liniowych
12
dynamiczny wspczynnik lepkoci, wspczynnik wypywu lub przepywu kinematyczny wspczynnik lepkoci wspczynnik ciliwoci gsto naprenie naprenie styczne prdko ktowa potencja prdkoci cyrkulacja wektora prdkoci funkcja prdu
CZ PIERWSZA
PODSTAWY MECHANIKI PYNW

We wszystkich swych ruchach woda ma wielkie podobiestwo z powietrzem. Leonardo da Vinci
(prze. L. Staff)
1. PODSTAWOWE POJCIA I ZAOENIA. PYNY I NIEKTRE ICH WACIWOCI

1.1. OKRELENIE I PODZIA MECHANIKI PYNW
1.1.1. PRZEDMIOT MECHANIKI PYNW
Mechanika pynw jest dziaem fizyki orodkw cigych obejmujcym zagadnienia rwnowagi i ruchu pynw, a take dziaanie pynw na ciany ograniczajce oraz na zanurzone w nich ciaa. Jako dyscyplin teoretyczn, mechanik pynw rzdz te same prawa co mechanik ciaa staego. Zagadnienia ruchu i rwnowagi pynw s jednak bardziej zoone ni zagadnienia mechaniki ciaa staego. Wynika to przede wszystkim z waciwoci pynw rzeczywistych. W tym przypadku metody teoretyczne musz by uzupenione metodami dowiadczalnymi. Dowiadczenie odgrywa zatem w mechanice pynw donios rol, poniewa analiza matematyczna opisujca przepyw pynw rzeczywistych umoliwia jedynie bardzo oglne poznanie ich natury. Zakres zastosowa teoretycznej i dowiadczalnej mechaniki pynw w wielu dziedzinach techniki jest bardzo szeroki. Z przepywami takich czynnikw, jak gaz, woda, olej, para, spotykamy si w energetyce, maszynach energetycznych, inynierii chemicznej i rodowiska (wodocigi, kanalizacja, ogrzewnictwo, wentylacja, klimatyzacja, odpylanie i in.), lotnictwie, okrtownictwie, przepywowej aparaturze przemysowej, urzdzeniach chodniczych, transporcie rurowym cieczy i gazw, ukadach hydraulicznych. Mechanika pynw tworzy podstawy teoretyczne i dowiadczalne wymienionych dziedzin specjalistycznych.
1.1.2. OKRELENIE PYNU

Pojciem pynu obejmujemy zarwno ciecze, jak i gazy. S to ciaa o wsplnej cesze niezdolnoci utrzymania ksztatu (majce bardzo ma sprysto postaciow), a wic wielk atwo zmiany wzajemnego pooenia poszczeglnych elementw pynu
14
Cz pierwsza Podstawy mechaniki pynw
w obrbie jego rozpatrywanej masy. Cecha ta odrnia pyny od cia staych, ktre mog zmienia swj ksztat jedynie pod dziaaniem duych si zewntrznych (charakteryzuj si zarwno sprystoci postaciow, jak i objtociow). Ciecze rni si od gazw tym, e nie przejawiaj tendencji do nieograniczonego rozszerzania si; maj zatem samoistn objto, nieznacznie zmieniajc si pod wpywem si zewntrznych, charakteryzuj si wic sprystoci objtociow. Ciecze s bardzo mao ciliwe, gazy natomiast odznaczaj si du ciliwoci i w zwykych warunkach zajmuj ca przestrze, w ktrej si znajduj (brak zarwno sprystoci postaciowej, jak i objtociowej). Czasami mona rwnie i gazy uwaa za pyny nieciliwe, a mianowicie podczas przepyww gazw z maymi i umiarkowanymi prdkociami w stosunku do prdkoci dwiku. W tym przypadku zachodz niewielkie zmiany cinie w odniesieniu do redniej wartoci, zmiany za objtoci, a zatem i gstoci, s tak mae, e zwykle si je pomija. Zawsze, kiedy nie wystpuje swobodna powierzchnia cieczy i mona nie uwzgldnia ciliwoci gazu, rwnania mechaniki pynw rzdzce ich ruchem i rwnowag s te same dla cieczy i gazw.
1.1.3. PYNY JAKO ORODEK CIGY

W mechanice pynw, podobnie jak w mechanice ciaa staego, pyn rzeczywisty zastpuje si modelem teoretycznym. Przez nieuwzgldnianie struktury czsteczkowej i nieuporzdkowanych ruchw czsteczek przyjmuje si, e model teoretyczny pynu jest orodkiem cigym (continuum). Rozumie si przez to, e pyn ten jest materi cig, wypeniajc przestrze w sposb doskonale cigy (tzn. dowolnie mae otoczenie punktu w tej przestrzeni zachowuje jej waciwoci). Zaoenie cigoci wprowadza jednak pewne ograniczenia dotyczce najmniejszej masy pynu (dopuszczalnie maego otoczenia), w ktrej obowizuj oglne prawa mechaniki. Najmniejsza objto musi by dostatecznie wielka w stosunku do dugoci swobodnych drg midzyczsteczkowych, a rwnoczenie duo mniejsza w stosunku do wymiarw liniowych cia staych ograniczajcych rozpatrywan mas pynu lub poruszajcych si w pynie. Objto ta bdzie nazywana elementem pynu. Przy zaoeniu makroskopowego modelu pynu jako orodka cigego ustalono podstawowe rwnania klasycznej mechaniki pynw.
1.2. WACIWOCI PYNW

1.2.1. GSTO, CIAR WACIWY, OBJTO WACIWA
Gstoci redni elementu pynu, o masie m, ograniczonej objtoci V, zawierajcego punkt M (x, y, z) w chwili t (rys. 1.1), nazywa si iloraz
m . V
(1.1)
1. Podstawowe pojcia i zaoenia. Pyny i niektre ich waciwoci
15
Gstoci pynu w punkcie M (x, y, z) w chwili t nazywa si granic ilorazu m/V, gdy objto V dy do zera,
= lim
czyli
V 0
m , V
=
z
dm . dV
(1.1)
M(x,y,z)
V
Q
z 0 x y x y
Rys. 1.1. Obszar przestrzenny i element pynu
W oglnym przypadku gsto pynu zaley od czasu, temperatury i cinienia. Pyn poddany temu samemu cinieniu ma gsto w kadym punkcie jednakow i rwn m = . (1.1) V Rzadziej uywane jest pojcie ciaru waciwego, ktry jest ilorazem gstoci i przypieszenia ziemskiego = g. (1.2) Podstawow jednostk gstoci jest kg /m3, natomiast ciaru waciwego N/m3. Odwrotno gstoci, czyli 1 dV (1.3) = , v = dm
jest nazywana objtoci waciw i podawana w m3/ kg. Gsto zmniejsza si zwykle ze wzrostem temperatury (dla wody poniej 4 C zaleno ta jest anormalna), a zwiksza z podwyszeniem cinienia. Zaleno ta dla gazu doskonaego jest okrelona rwnaniem stanu
p
= RT ,
(1.4)
16
a dla cieczy ukadem rwna empirycznych
= 0 1 + a ( p p0 ) + b ( p p0 )2 ,
= 0 (1 r (T T0 ))1 ,
(1.5') (1.5'')1)
w ktrych: a, b i r stae dowiadczalne, zalene od budowy molekularnej cieczy, 0 gsto cieczy w temperaturze T0 = 273 K, p0 pb = 0,1013 MPa. Na rysunku 1.2 przedstawiono jakociowe zmiany gstoci pynw w zalenoci od cinienia i temperatury.
a) ciecz
b) ciecz
gaz gaz p T
Rys. 1.2. Jakociowe zmiany gstoci pynw w zalenoci od cinienia (a) i temperatury (b)
Gsto cieczy w szerokim zakresie wartoci cinienia i temperatury zmienia si nieznacznie, co w wielu przypadkach pozwala przyjmowa = const. Gsto gazu jest funkcj cinienia i temperatury oraz dodatkowo zaley od prdkoci gazu, lecz wpyw ten uwidacznia si dopiero przy duych prdkociach. Przy maych prdkociach i niewielkich jej zmianach = const przyjmuje si rwnie w przypadku gazu. Pyn, ktrego gsto jest staa lub zalena tylko od cinienia, czyli = ( p), jest nazywany pynem barotropowym, jego przeciwiestwem jest pyn baroklinowy. Gsto niektrych pynw przedstawiono w tabelach 10.2.110.2.6 oraz 10.3.110.3.2.
1.2.2. CILIWO
ciliwo pynu charakteryzuje jego podatno na odksztacenie objtociowe przy zmianie cinienia. Niech masa pynu o objtoci V, w temperaturze T, znajduje si pod cinieniem p. Zmiana cinienia o warto p powoduje zmian objtoci pynu o V.
____________
1)
Zaleno (1.5") jest suszna tylko dla niezbyt duych zmian temperatury.
17
rednim wspczynnikiem ciliwoci jest nazywany iloraz wzgldnej zmiany objtoci do zmiany cinienia, czyli
V 1 . V p
(1.6)
Po przejciu granicznym wspczynnik ciliwoci pynu znajdujcego si pod cinieniem p wynosi 1 dV = . (1.7)1) V dp
Jednostk wspczynnika ciliwoci jest 1/Pa (Pa1). Odwrotno wspczynnika ciliwoci jest nazywana moduem sprystoci pynu 1 dp (1.8) E= = V . dV Wspczynnik ciliwoci mona rwnie przedstawi w postaci zwizku midzy gstoci i cinieniem. Rozpatrzmy okrelon mas m cieczy poddan cinieniu p. Poniewa = m/V, wic V = m/ i dV = m d /2, a std, po podstawieniu do (1.7),
1 d . dp
(1.9)
Po uwzgldnieniu rwna (1.4) lub (1.5') wyznacza si zaleno wspczynnika ciliwoci od cinienia: dla gazw ( przy ciskaniu izotermicznym) 1 , = p dla cieczy a + 2b ( p p0 ) = . 2 1 + a ( p p 0 ) + b ( p p0 ) Jak wida, istnieje zwizek midzy wartoci cinienia i wartoci wspczynnika ciliwoci. ciliwo cieczy jest tak maa, e w wikszoci przypadkw technicznych moe by pominita. W tabelach 10.2.7 i 10.2.8 przedstawiono wartoci wspczynnikw ciliwoci niektrych cieczy, a w tabeli 10.3.3 wartoci dla powietrza. ____________
Objto maleje ze wzrostem cinienia, dlatego: V = V1 V2, p = ( p1 p2) (zob. def. pochodnej funkcji w zastosowaniu do funkcji nieujemnej malejcej).
1)
18
1.2.3. ROZSZERZALNO CIEPLNA

Rozszerzalno cieplna pynu charakteryzuje jego podatno na odksztacenie objtociowe przy zmianie temperatury. Miar tej odksztacalnoci jest wspczynnik rozszerzalnoci cieplnej, wyraajcy wzgldn zmian objtoci przy zmianie temperatury o 1 K
=
lub po przejciu do granicy przy T 0
V 1 V T
(1.10)
1 dV . V dT
(1.11)
Wspczynnik rozszerzalnoci cieplnej jest funkcj temperatury, jednak gdy zmiany temperatury nie s zbyt due, przyjmuje si = r = const w rozpatrywanym przedziale wartoci temperatury. Po wprowadzeniu do wzoru (1.11), w miejsce wzgldnej zmiany objtoci, wzgldnej zmiany gstoci ( podobnie jak to zrobiono w przypadku zalenoci (1.7) i (1.9)) otrzymuje si 1 d (1.12) = dT lub zaleno przyblion 1 . T
(1.13)
Wynika std, e przyrostowi temperatury towarzyszy zmniejszenie gstoci1). Ta waciwo pynw jest czsto wykorzystywana w technice, np. do wywoania cyrkulacji w instalacjach c.o., usuwania produktw spalania, wietrzenia. W tabeli 10.2.9 przedstawiono wspczynniki rozszerzalnoci cieplnej wody.
1.2.4. LEPKO
Jedn z istotnych waciwoci kadego pynu rzeczywistego jest lepko, ktra wystpuje tylko w czasie ruchu wzgldnego ssiednich warstw pynu i zanika wraz z ustaniem ruchu. Lepko jest to zdolno pynw do przenoszenia napre stycznych przy wzajemnym przemieszczaniu elementw poruszajcych si z rnymi prdkociami. Powstaj przy tym siy styczne, ktre mona traktowa jako siy tarcia podczas wzajemnego przesuwania warstw pynu po sobie. ____________
1)
Nie dotyczy cieczy w przedziale temperatury [0,4] C.
19
Rozpatrujc przepyw pynu lepkiego wzdu nieruchomej paskiej ciany, zakadamy, e prdko elementw pynu znajdujcych si bezporednio na cianie jest rwna zeru (zasada przylegania, braku polizgu na cianie). Przy oddalaniu si od ciany w kierunku normalnym (n) obserwuje si wzrost prdkoci (rys. 1.3), przy czym na skutek lepkoci kada warstwa pynu w tym obszarze ma inn prdko. Oznaczajc przez dn odlego dwu ssiednich warstw o polu dA, z ktrych jedna porusza si z prdkoci v, a druga z prdkoci v + dv, okrelono (zgodnie z hipotez Newtona) warto siy stycznej dT przeciwdziaajcej postaciowemu odksztaceniu elementarnego prostopadocianu o polu podstawy dA
dT =
a) n v + dv v dn v + dv C C' D D'
dv dA . dn
b)
(1.14)
dn
Rys. 1.3. Przepyw pynu lepkiego w pobliu paskiej pytki: a) rozkad prdkoci, b) odksztacenie prostopadociennego elementu pynu
Naprenie styczne
= dT dv = dA dn
(1.15)
jest wic proporcjonalne do gradientu prdkoci. Pyny, dla ktrych suszna jest powysza relacja, s nazwane niutonowskimi, natomiast pyny, w ktrych naprenia styczne nie s liniow funkcj gradientu prdkoci nieniutonowskimi. Wiele pynw, szczeglnie w zakresie niezbyt duych prdkoci, mona z duym przyblieniem uwaa za pyny niutonowskie. Wystpujcy we wzorze (1.15) wspczynnik proporcjonalnoci jest nazywany dynamicznym wspczynnikiem lepkoci lub krtko lepkoci dynamiczn. Jest to miara lepkoci pynu w przepywie, podczas ktrego wystpuje pewien gradient prdkoci. W ukadzie SI jednostk dynamicznego wspczynnika lepkoci jest Pas lub kg /(ms). Praktyczne zastosowanie znajduj jeszcze jednostki: 1 poise 1 P = 0,1 Pas, poise ( puaz) centipoise 1 cP = 102 P.
20
Iloraz dynamicznego wspczynnika lepkoci przez gsto nazywa si kinematycznym wspczynnikiem lepkoci (krtko lepkoci kinematyczn)
(1.16)
Jednostk kinematycznego wspczynnika lepkoci jest m2/s. W praktyce spotyka si te jednostki: stokes 1 stokes 1 St = 1 cm2/s = 104m2/s, centistokes 1 cSt = 102 St. Lepko zaley od rodzaju pynu, jego temperatury i nieznacznie od cinienia, nie zaley natomiast (dla pynu niutonowskiego) od prdkoci ani od gradientu prdkoci. Z bada wynika, e dla cieczy ze wzrostem temperatury lepko maleje, natomiast dla gazw ronie. W cieczach wzrost temperatury powoduje powikszenie si odlegoci pomidzy czsteczkami, wskutek czego malej siy spjnoci, czemu towarzyszy zmniejszenie si si tarcia wewntrznego. Wzrost temperatury gazu zmniejsza redni drog swobodn czstek i powiksza liczb zderze pomidzy czsteczkami, co prowadzi do zwikszenia si tarcia wewntrznego. Na rysunku 1.4 podano wykres zalenoci kinematycznego wspczynnika lepkoci wody i powietrza od temperatury.
2,0 m2/s 1,6 woda, 106 1,2
p t rz 1 10 ( e 3 hP a)
22 m2/s 20 18 16
woda
ie ow
0,8 0,4 0 20 40 60
14
80 oC
Rys. 1.4. Lepko wody i powietrza w zalenoci od temperatury
W tabelach 10.2.1010.2.12 oraz 10.3.4 i 10.3.5 przedstawiono wartoci lepkoci niektrych pynw. Wspczynniki lepkoci wyznacza si dowiadczalnie za pomoc lepkociomierzy (wiskozymetrw). Najbardziej s rozpowszechnione lepkociomierze nastpujcych systemw:
powietrze, 10 6
21
wypywowe, dziaajce na zasadzie pomiaru czasu laminarnego wypywu cieczy lepkiej z pojemnika o okrelonej objtoci przez pionow rurk woskowat i porwnanie tego czasu z czasem wypywu tej samej objtoci wody destylowanej (lepkociomierz Englera). Znajc lepko cieczy w stopniach Englera, mona okreli kinematyczny wspczynnik lepkoci ( w St) z dowiadczalnego wzoru 0 ,0631 = 0 ,0731 E ; (1.17) E rotacyjne, dziaajce na zasadzie pomiaru momentu oporu wystpujcego przy obrocie jednego z dwch wsposiowych cylindrw, midzy ktrymi znajduje si warstwa cieczy lepkiej (lepkociomierz Couettea, Hatscheka), bd midzy obracajcym si stokiem a paszczyzn. Mierzc warto siy oporu cieczy znajdujcej si w szczelinie midzy tymi cylindrami albo stokiem i paszczyzn, okrela si warto wspczynnika lepkoci; kulkowe, ktrych zasada dziaania polega na pomiarze czasu opadania kulki o znanej rednicy i gstoci w cieczy o wyznaczanej lepkoci (lepkociomierz Hopplera). Czas opadania zaley od oporu stawianego przez ciecz; kapilarne, ktrych zasada dziaania jest oparta na pomiarze spadku cinienia na okrelonej dugoci przewodu o znanej rednicy i znanym laminarnym przepywie. Warto tego spadku cinienia zaley (zgodnie z zalenoci podan przez Poiseuillea) od lepkoci pynu.
1.2.5. ROZPUSZCZALNO GAZW W CIECZACH ORAZ PAROWANIE CIECZY

Ciecze, stykajc si z gazami, maj zdolno pochaniania gazw. Ilo rozpuszczonego w cieczy gazu zaley od temperatury i cinienia; wysze cinienie gazu oraz nisza temperatura cieczy intensyfikuj proces wnikania czstek gazu w obszar cieczy. Podczas przepywu cieczy nasyconej ga120 zem, np. wody o pewnej zawartoci powie- hPa trza, moe wystpi zjawisko wyzwalania si 100 czstek powietrza w tych miejscach, gdzie zachodzi spadek cinienia, spowodowany np. 80 nag zmian przekroju przepywowego.
60 pw 40 20
Rys. 1.5. Cinienie wrzenia (parowania) wody w zalenoci od temperatury
10
20
30
40
50 C
22
Zjawisko wytwarzania pary na powierzchni swobodnej cieczy, zachodzce niezalenie od temperatury i cinienia, jest nazywane parowaniem. Gwatowne parowanie, zwane wrzeniem, polegajce na ustawicznym przechodzeniu czstek cieczy przez powierzchni swobodn cieczy z prdkociami zwrconymi na zewntrz obszaru ciekego, moe zachodzi tylko przy okrelonym cinieniu i temperaturze, nazywanych cinieniem wrzenia pw i temperatur wrzenia tw. Im wysze jest cinienie, tym wysza jest temperatura wrzenia i odwrotnie. Szczegowe informacje na ten temat czytelnik moe znale w podrcznikach termodynamiki. Na rysunku 1.5 przedstawiono zaleno cinienia wrzenia wody od jej temperatury, a wartoci cinienia wrzenia wody dla rnych temperatur podano w tabeli 10.2.13.
1.3. SIY DZIAAJCE W PYNACH

W obszarze wypenionym pynem wydziela si pewn jego cz o objtoci V (t) ograniczon powierzchni A(t) i rozpatruje dziaajce na siy (rys. 1.6). Zalenie od rda ich pochodzenia mog to by siy wewntrzne lub zewntrzne.
V(t) A(t) W
V A
n M
(n )
f
R
0 x
Rys. 1.6. Elementarna sia masowa i powierzchniowa
Siy wewntrzne s wywoane wzajemnym oddziaywaniem elementw mas lecych wewntrz wydzielonej czci obszaru i bezporednio ssiadujcych ze sob. Wystpuj one parami jako dwie siy o wsplnej linii dziaania i przeciwnych zwrotach. Siy wewntrzne s siami powierzchniowymi, s bowiem przyoone bezporednio do powierzchni oddzielajcej dwa ssiednie elementy pynu.
23
Siy zewntrzne s wynikiem dziaania mas nie nalecych do wydzielonego obszaru na poszczeglne masy tego obszaru. Siy zewntrzne mog by: masowe lub powierzchniowe.
Siy wewntrzne zewntrzne
powierzchniowe
masowe
powierzchniowe
1.3.1. SIY MASOWE

Siy masowe albo objtociowe s to siy wywierane bezporednio na pyn zawarty w rozwaanym obszarze pynnym nie zwizane z powierzchni ograniczajc ten obszar. Do si masowych zalicza si (na przykad): si grawitacyjn wystpujc, gdy pyn porusza si w polu grawitacyjnym, si magnetoelektryczn wystpujc m.in. wwczas, gdy pyn bdcy przewodnikiem elektrycznoci ( pynny metal, gaz zjonizowany) porusza si w polu elektrycznym, si bezwadnoci wystpujc przy ruchu zmiennym. Siy masowe dziaaniem swoim obejmuj kady element pynu i s proporcjonalne do masy elementu m, na ktry dziaaj. Jednostkow si masow f w punkcie W (x, y, z) obszaru pynnego nazywa si granic, do ktrej dy stosunek siy masowej Q (dziaajcej na mas m = V, zawart w elemencie objtociowym V ) do masy elementu, gdy wymiary (a zatem i masa) d do 0 (rys. 1.6), a zatem
f ( x, y, z , t ) = lim
m0
Q = X i + Y j + Zk , m
(1.18)
gdzie: X, Y, Z wsprzdne siy f, i, j, k wektory jednostkowe. Dalej oddzielnie bd rozwaane siy bezwadnoci, a nazwa si masowych zostanie zachowana dla wszystkich pozostaych rodzajw si czynnych, zwizanych z mas elementu. Ponadto rozwaania ograniczy si do takich si masowych jednostkowych, ktre tworz pole f = f (x, y, z, t) (1.19) niezalenie od ruchu pynu. Pominite zatem bdzie np. oddziaywanie pola magnetycznego na poruszajcy si nieobojtny elektrycznie pyn, w tym bowiem przypadku
24
sia zaleaaby dodatkowo od ruchu elementu wzgldem pola magnetycznego, a nie tylko od jego natenia. Wektor f jednostkowej czynnej siy masowej ma wymiar przypieszenia [ f ] = LT2 m/s2.
Wektor gwny si masowych dziaajcych na rozpatrywan objto jest okrelony cak objtociow dv (1.20) f dV . dt V
Drugi jej skadnik przedstawia si bezwadnoci. Gdy jednostkowa sia masowa f nie zaley od czasu, pole si nazywa si konserwatywnym. Jeeli istnieje funkcja skalarna U, nazwana potencjaem pola si masowych, speniajca warunek f = grad U, to pole si masowych nazywane jest potencjalnym.
1.3.2. SIY POWIERZCHNIOWE

Siy powierzchniowe s to siy przyoone na powierzchni pynnej1) (zmiennej w czasie) i wywierane przez pyn znajdujcy si na zewntrz obszaru pynnego V(t) ograniczonego t powierzchni (np. reakcje hydro- czy aerodynamiczne midzy pynem a poruszajcym si w nim ciaem staym). Cech charakterystyczn si powierzchniowych jest to, e ich natenie w danym punkcie jest wprost proporcjonalne do pola danej powierzchni, na ktr dziaaj. Niech P oznacza wektor gwny si dziaajcych na element powierzchni o polu A, znajdujcy si w punkcie M (x, y, z) na powierzchni A(t) (rys. 1.6). Granic stosunku P/A, gdy A 0, nazywa si jednostkow si powierzchniow lub napreniem i oznacza przez P = lim . (1.21) A 0 A Naley zwrci uwag na istotn rnic midzy wektorami f i . Jeli f jest jednoznaczn funkcj wektorow wsprzdnych punktu M (x, y, z) oraz czasu t, to naprenie w pynie moe przybiera w kadym punkcie orodka nieskoczenie wiele wartoci ( gdy przez punkt M mona przeprowadzi nieskoczenie wiele powierzchni). Kierunek elementu powierzchniowego otaczajcego punkt M okrelony jest przez jednostkowy wektor normalny zewntrzny n = nx i + ny j + nz k, czyli = (x, y, z, nx , ny, nz, t), (1.22)
2 2 przy czym nx, ny, nz s wsprzdnymi wektora n + n2 = n = 1 nx . y + nz
____________
1)
Powierzchni pynn tworz zawsze te same elementy pynu.
25
1.3.3. STAN NAPRE W PUNKCIE

Celem rozwaa jest okrelenie zalenoci wektora naprenia (wektora jednostkowej siy powierzchniowej) od jednostkowego wektora n normalnego do powierzchni A(t) w punkcie M (x, y, z) i w chwili t 1) (rys. 1.6). W tym celu z objtoci V(t) wyodrbnia si elementarny czworocian zawierajcy, w chwili t, punkt M (rys. 1.7). Wektorami normalnymi zewntrznymi orientujcymi ciany tego czworocianu bd: n, i, j, k.
a) z
V(t)
b)
n
W
f k j i x
-j y
A 0 M
-i
x
B
-k
z
Rys. 1.7. Jednostkowe siy w otoczeniu punktu M: a) sia powierzchniowa i masowa, b) siy powierzchniowe
Sn
Na element pynu dziaaj nastpujce siy: powierzchniowe ( proporcjonalne do pola powierzchni) a (n ), ar ( m ) (r {x, y, z}, m {i , j , k}) ,
masowe ( proporcjonalne do masy)
f dV i
dv dV , dt
gdzie: a pole elementu nalecego do powierzchni A(t) (trjkta ABC), ax, ay, az odpowiednio pola powierzchni trjktw BCD, ACD, ABD, ktre s rzutami pola a na paszczyzny yz, xz, xy (rys. 1.7). Poniewa element o polu a i cay czworocian s mae, mona przyj, e siy przypadajce na jednostk pola oraz , f i v mona w nim uwaa za stae. ____________
Badany jest zwizek napre z wektorem n w ustalonym punkcie i chwili t, dlatego zastosowano skrcony zapis ( n), ( m ) ( m = i , j , k ) .
1)
26
Drug zasad Newtona odniesion do pynu zawartego w czworocianie mona wic zapisa w postaci rwnoci wektorowej dv dV . (1.23) dt Jak wiadomo jednak z geometrii, wsprzdne nx, ny, nz wektora n s rwne kosinusom kierunkowym odpowiednich osi ukadu wsprzdnych, std a (n) + a x (i ) + a y ( j ) + a z (k ) + f dV = a x = a n x, a y = a n y, az = a nz. (1.24) Gdy objto czworocianu dy do zera (otoczenie punktu M jest dowolnie mae), dugoci krawdzi rozpatrywanego czworocianu elementarnego malej rwnie do zera, wwczas siy masowe, cznie z si bezwadnoci, staj si nieskoczenie maymi trzeciego rzdu ( jako proporcjonalne do objtoci), a siy powierzchniowe nieskoczenie maymi drugiego rzdu ( jako proporcjonalne do pola powierzchni). Po pominiciu si masowych i uproszczeniu rwnanie (1.23) ma posta ( n) + n x ( i ) + n y ( j ) + n z ( k ) = 0 . (1.25) Wynika std, e siy powierzchniowe s w lokalnej1) rwnowadze. Ta lokalna rwnowaga jest zachowana dla wszystkich moliwych wektorw n, a wic i wektorw: n = i (wtedy nx = 1), n = j (wtedy ny = 1, n = k (nz = 1), zatem
(i ) + ( i ) = 0,
( j ) + ( j ) = 0,
(k ) + (k ) = 0 . (1.25)
(1.25)
Wzr (1.25) mona wobec tego zapisa w postaci
( n) = n x ( i ) + n y ( j ) + n z ( k ) ,
co, wobec n = nx i + ny j + nz k, oznacza, e jest liniow funkcj wektora n, ktra nazywa si tensorem. Wektory ( m ) (m {i , j , k}) nie musz by prostopade do cian elementu pynu, a zatem (rys. 1.8) mona je rozoy na skadowe w kierunkach i, j, k (i ) = xx i + xy j + xz k x ,
( j ) = yx i + yy j + yz k y , (k ) = zx i + zy j + zz k z .
Stan napre w punkcie M jest cierz xx xy xz ____________
1)
(1.26)
wic okrelony, gdy znana jest nastpujca ma-
yx zx yy zy = S . yz zz
(1.27)
To znaczy w dowolnie maym otoczeniu punktu M.
1. Podstawowe pojcia i zaoenia. Pyny i niektre ich waciwoci Rys. 1.8. Skadowe naprenia dziaajcego na cian elementu pynu
27
z C
Wsprzdne wektorw napre, zawarte w macierzy S z jednakowymi wskanikami s napreniami normalnymi, a dalej bd nazywane cinieniami (xx pxx, yy pyy, zz pzz), wsprzdne o wskanikach rnych s napreniami stycznymi (xy xy, yx yx, xz xz, zx zx, yz yz, zy zy). Std stan naprenia (wzr (1.25)), w zapisie macierzowym, jest teraz napisany nastpujco p xx (n) = [i j k ] xy xz
y yy
yz
yx
x A
yx
p yy
yz
zx nx = [i j k ] S [n n n ]T . n zy y x y z
p zz nz
(1.28)
Si powierzchniow otrzymuje si po scakowaniu funkcji (n) po caym polu powierzchni A(t)
A( t )
(n) dA = i (n
x A( t )
xx
+ n y yx + nz zx dA
+j
A( t )
(n
x
xy
+ n y yy + nz zy dA + k
A( t )
(n
x
xz
+ n y yz + nz zz dA .
(1.29)
Wyraenia podcakowe s iloczynami skalarnymi pewnych wektorw i wektora n. Mona wic zastosowa do nich twierdzenie Gaussa o dywergencji; po przeksztaceniach otrzymuje si
A( t )
(n) dA = [i j k ] S n dA =
df A(t )
[Div S ] dV ,
(1.30)
V (t )
gdzie wyraenie zawarte w nawiasie jest nazywane dywergencj tensorow tensora o macierzy S i definiowane analogicznie do dywergencji wektora Div S = x + y + z . x y z (1.31)
1.3.4. CINIENIE JAKO WIELKO SKALAROWA

Niech obszar pynny bdzie w spoczynku wzgldem pewnego ukadu odniesienia. Wskutek braku odksztace postaciowych, w pynie nie bd wystpoway naprenia
28
styczne, wobec czego naprenie (n) jest normalne do powierzchni, czyli jest wspliniowe z wektorem n, ale o kierunku przeciwnym do niego (rys. 1.9). Najczciej jest to naprenie ciskajce, wwczas macierz (1.27) przybiera posta p xx S= 0 0 natomiast 0 p yy 0 0 0 , p zz
(1.32)
(n) = p n ,
(1.33)
gdzie skalar p jest nazywany cinieniem (statycznym).

z C
p
n
dz pyy A dx pzz M 0
p xx
dy B
y x
Rys. 1.9. Jednostkowe siy powierzchniowe dziaajce na element pynu doskonaego
Po uwzgldnieniu zalenoci (1.28), (1.32) i (1.33) p xx p n = p nx i + n y j + nz k = [i j k ] 0 0
0 p yy 0
0 nx 0 n y , p zz nz
(1.33')
skd, na podstawie definicji rwnoci wektorw, otrzyma si p = pxx, p = pyy , p = pzz (1.34)
0 p 0 1 0 0 S= 0 p 0 = p 0 1 0 = pI , 0 p 0 0 0 1 gdzie I macierz jednostkowa.
29
Oznacza to, e cinienie p dziaajce w dowolnym punkcie pynu ( przy braku napre stycznych) nie zaley od orientacji elementu powierzchniowego przechodzcego przez ten punkt. Z treci tego prawa, sformuowanego przez Eulera, wynika, e cinienie jest skalarow funkcj (cig i rniczkowaln) miejsca i czasu, czyli p = p (R, t). Prawo to jest suszne w przypadku pynu idealnego, bdcego zarwno w ruchu, jak i w spoczynku, w przypadku natomiast pynu rzeczywistego tylko wwczas, gdy pozostaje on w spoczynku lub porusza si jak ciao sztywne.
1.3.5. RODZAJE I JEDNOSTKI CINIENIA

Cinienie wywierane przez atmosfer ziemsk nazywane jest cinieniem atmosferycznym lub barometrycznym i oznaczane symbolem pb. W zalenoci od tego, wzgldem jakiego cinienia mierzone jest dane cinienie, rozrnia si (rys. 1.10) cinienie (absolutne lub bezwzgldne) p, mierzone wzgldem prni, oraz cinienia wzgldne, mierzone w odniesieniu do cinienia barometrycznego.
p a)
cinienie p > p b cisnienie bezwzgledne p
b)
pn
cisnienie bezwzgledne p
cinienie barometryczne pb cinienie wzgldne (nadcinienie)
cinienie barometryczne pb
pv
cinienie p < p b cinienie wzgldne (podcinienie) prnia
prnia
Rys. 1.10. Ilustracja do okrelenia cinie bezwzgldnych i wzgldnych: a) cinienie wiksze od barometrycznego, b) cinienie mniejsze od barometrycznego
Cinienie wzgldne to: nadcinienie pn, bdce nadwyk cinienia absolutnego ponad cinienie barometryczne (1.35) pn = p pb,
podcinienie pv, stanowice rnic midzy cinieniem barometrycznym a cinieniem absolutnym
pv = pb p.
(1.36)
30
Jednostk cinienia jest paskal (Pa = N/m2) lub jednostki krotne (hPa = 102 Pa, kPa = 103 Pa, MPa = 106 Pa, dPa = 101 Pa, ...).
1.4. KONCEPCJE PODSTAWOWE

1.4.1. POLA FIZYCZNE I ICH KLASYFIKACJA
Polem nazywany jest w fizyce obszar, w ktrym kademu punktowi odpowiada pewna wielko fizyczna H, bdca funkcj czasu i miejsca. Zalenie od tego, czy H jest wielkoci skalarow, wektorow lub tensorow, w mechanice pynw mog wystpowa odpowiednio pola skalarowe, wektorowe i tensorowe. Mona zatem mwi np. o skalarowym polu temperatur, wektorowym polu prdkoci, tensorowym polu napre.
Pola ustalone i nieustalone Jeeli w kadym punkcie pola wielko fizyczna H zaley tylko od wsprzdnych pooenia x, y, z, a nie zaley od czasu t, pole nazywa si ustalonym lub stacjonarnym, wwczas H = 0 H = H (x, y, z). (1.37) t Pole nieustalone (niestacjonarne) istnieje wwczas, gdy H 0 H = H (x, y, z, t). (1.38) t Pola jednorodne i niejednorodne Pole jest jednorodne, jeeli wielko fizyczna H nie zaley od pooenia x, y, z, choby nawet zaleaa od czasu. Jeeli wielko H zaley od pooenia, to pole tej wielkoci jest polem niejednorodnym. Pola trj-, dwu- i jednowymiarowe Jeeli wielko H jest funkcj wsprzdnych przestrzennych w ukadach: prostoktnym H = H (x, y, z, t), cylindrycznym H = H (r, , z, t), kulistym H = H (r, , , t), naturalnym H = H (s, n, b, t), to takie pole jest nazwane trjwymiarowym lub przestrzennym. Jeeli wielko H jest funkcj tylko dwu spord wymienionych wsprzdnych przestrzennych, pole nazywa si dwuwymiarowym. Pola dwuwymiarowe dziel si na paskie i osiowo-symetryczne. Gdy
H / z = 0 H = H (x, y, t),
pole jest paskie,
31
jeeli natomiast
H / = 0 H = H (r, z, t),
to jest polem osiowo-symetrycznym. Pole jest jednowymiarowe wwczas, gdy wielko H jest funkcj tylko jednej wsprzdnej przestrzennej, np.
H H = = 0 H = H (x, t) y z
lub
H H = = 0 H = H (r, t).
Wszystkie wymienione pola mog by oczywicie ustalone lub nieustalone.
1.4.2. OPIS PRZEPYWU I JEGO KLASYFIKACJA

Poniewa odtworzenie za pomoc rwna matematycznych zjawisk ruchu pynw rzeczywistych jest niezwykle trudne, a niekiedy wrcz niemoliwe, starano si zatem uproci je przez pominicie w ich opisie niektrych waciwoci fizycznych, ale takich, ktre nie maj istotnego wpywu na przebieg zjawiska. Ograniczenia te, wprowadzone w mechanice pynw, dotycz przede wszystkim ciliwoci i lepkoci pynw. Z rozwaa przedstawionych w p. 1.2.2 wynika, e w opisie przepyww cieczy (bez adnych ogranicze) oraz gazw, pod warunkiem wystpowania umiarkowanych prdkoci, mona przyj sta warto gstoci. Wynika z tego, e pominicie ciliwoci (analogia doskonaej sztywnoci), a zatem przyjcie modelu pynu nieciliwego, pozwoli na ustalenie pewnych praw obowizujcych zarwno dla cieczy, jak i gazw. Wszystkie pyny rzeczywiste wykazuj zdolno przenoszenia napre stycznych przy ruchu wzgldnym ssiednich warstw pynu ( p. 1.2.4). Wynika z tego, e w zagadnieniach ruchu jednostajnego caej masy oraz spoczynku pynu przyjcie modelu pynu nielepkiego zupenie odpowiada rzeczywistoci. Prawa i rwnania wyprowadzone jednak na podstawie tego modelu mog wymaga uzupenie wwczas, kiedy poszczeglne warstwy pynu rzeczywistego bd si porusza z rnymi prdkociami. Naley jednak podkreli, e ograniczenia rzeczywistych waciwoci fizycznych pynw s dopuszczalne jedynie w okrelonych warunkach i zalenoci ustalone na ich podstawie s uwarunkowane okrelonym zakresem zastosowa. Z przedstawionych rozwaa wynika klasyczny podzia mechaniki pynw na mechanik pynw doskonaych (nieciliwych i nielepkich) i mechanik pynw rzeczywistych. Zasadniczy podzia mechaniki pynw wynika jednak z przyjtego modelu pynu, ktry mona dobra w zalenoci od wystpujcych warunkw przepywu.
32
Wyrnia si nastpujce modele pynu: pyn nielepki i nieciliwy, zwany ciecz doskona, pyn nielepki i ciliwy, pyn lepki i nieciliwy, pyn lepki i ciliwy, czyli pyn rzeczywisty. W mechanice pynw wszystkie zagadnienia rwnowagi i ruchu pynw s rozpatrywane po przyjciu jednego z wymienionych modeli i z tego wynika istotny podzia mechaniki pynw. Jako umowny moe by zatem traktowany historyczny podzia na hydromechanik mechanik cieczy i aeromechanik mechanik gazw. Mechanika orodkw ciliwych (dynamika gazw, aerodynamika duych prdkoci) zazbia si z termodynamik poprzez zagadnienia przemian cieplnych zachodzcych w przepywajcym gazie, a hydromechanika i aeromechanika umiarkowanych prdkoci czy si z modelem pynu nieciliwego i w tych zagadnieniach zjawiska cieplne odgrywaj rol drugorzdn. Obecnie, mwic o hydromechanice mamy na myli mechanik nieciliwych pynw nielepkich i lepkich. Naley jeszcze wspomnie o hydraulice, ktra pocztkowo stanowia zbir formu dowiadczalnych oraz teorii hydraulicznych dotyczcych gwnie przepywu w rurach i kanaach otwartych, a take podstawowych wiadomoci z hydrostatyki; obecnie tym mianem okrelane s raczej tzw. przepywy jednowymiarowe przez przewody zamknite i otwarte.
1.4.3. RODZAJE PRZEPYWW

Wstpnie zostan omwione pewne rodzaje przepyww, ktrych analityczny opis podano w dalszych rozdziaach.
Przepyw laminarny i turbulentny Przepyw jest laminarny (uwarstwiony), gdy elementy pynu poruszaj si w warstwach. W przepywie turbulentnym (burzliwym), oprcz ruchu gwnego (w kierunku przepywu), wystpuj fluktuacje parametrw hydrodynamicznych (prdkoci, cinienia). Te dwa rodzaje przepyww mog by obserwowane np. przy wypywie struki wody przez wylewk z zaworem. Kiedy prdko wypywu jest niewielka, wypyw jest uporzdkowany (laminarny), po zwikszeniu prdkoci wypywu zauwaa si fluktuacje wypywajcej struki wok pooenia redniego, a przepyw jest nieregularny (turbulentny). Dobrze znane jest rwnie zjawisko konwekcji swobodnej wok smugi dymu papierosowego. Dym unoszcy si z papierosa wizualizuje charakter jego ruchu; smugi dymu s najpierw laminarne, pniej trac sw stabilno, a wreszcie przechodz w nieregularny ruch turbulentny. Analiz przejcia przepywu laminarnego w turbulentny przeprowadzi Reynolds (1883), obserwujc przepyw w przewodzie koowym. Reynolds bada waciwoci przepywu laminarnego i turbulentnego, wprowadzajc strug barwnika (aniliny)
33
wzdu osi rury, ktr przepywaa woda z niewielk prdkoci. W przepywie laminarnym nierozmyta struga barwnika poruszaa si wzdu osi, natomiast w przepywie turbulentnym barwnik by szybko rozpraszany. Pomiary skadowych prdkoci osiowej (wykonane np. termoanemometrem) wykazuj, e zmieniaj si one w czasie i przestrzeni (rys. 1.11). Reynolds zauway, e na charakter przepywu wpywaj nastpujce parametry: prdko rednia (v ), gsto ( ) i lepko ( ) cieczy oraz rednica rury (d ). Kryterium decydujcym o rodzaju ruchu jest bezwymiarowa liczba vd/ utworzona z tych parametrw i nazwana pniej liczb Reynoldsa (Re). Ta liczba pozwala scharakteryzowa przepyw w przewodzie koowym. Jeeli Re < 2300, przepyw pozostaje laminarny, a zatem s tumione ewentualne lokalne niestabilnoci przepywu. Szczegowo oba rodzaje przepyww omwiono i analitycznie opisano w dalszych rozdziaach.
v
0
Rys. 1.11. Zaleno prdkoci chwilowej od czasu
Przepyw ustalony i nieustalony Przepyw jest ustalony, jeli wszystkie parametry ruchu s niezalene od czasu. Oznacza to, e cinienie, prdko, gsto przepywu ustalonego w dowolnym punkcie przestrzeni nie zmieniaj si z upywem czasu. W przepywie nieustalonym parametry ruchu zale od czasu. Do tej kategorii przepyww nale wszystkie zjawiska rozprzestrzeniania si fal w pynie oraz przepywy w atmosferze. Rwnie przepywy turbulentne s w swej istocie przepywami nieustalonymi, ale przyjmuje si, e ruch turbulentny jest quasi-ustalony, gdy tzw. rednie czasowe obliczone w ustalonym punkcie przestrzeni nie zmieniaj si z upywem czasu. Przepyw jednowymiarowy Przepyw okrela si jako jednowymiarowy, gdy w przekroju poprzecznym strugi charakteryzujce go parametry s stae. Oznacza to, e wartoci tych parametrw zale tylko od jednej wsprzdnej pooenia. Koncepcja przepywu jednowymiarowego, umoliwiajca uproszczenie wielu opisw przepywu, jest koncepcj bardzo uyteczn w zagadnieniach technicznych. Na rysunku 1.12 przedstawiono schematycznie profile prdkoci przy jednowymiarowym przepywie przez przewd koowy o promieniu R.
34
a)
b)
c)
Rys. 1.12. Schematy profili prdkoci w przepywie przez przewd koowy: a) rwnomierny, b) paraboliczny, c) w peni turbulentny
Przedstawione profile dotycz przepyww jednowymiarowych: a) o paskim rozkadzie prdkoci ( jak w modelu pynu nielepkiego, przyjmowany najczciej w koncepcji przepywu jednowymiarowego), b) o parabolicznym rozkadzie prdkoci ( przy przepywie laminarnym), c) o w peni uformowanym profilu turbulentnym. Koncepcja przepywu jednowymiarowego jest do dobrze weryfikowalna przy w peni rozwinitym przepywie turbulentnym, poniewa wwczas profil prdkoci jest stosunkowo paski i wielkoci globalne, jak strumie masy, objtoci, energii kinetycznej praktycznie nie zale od rozkadu prdkoci. Dokadne wyjanienia i opis rozkadu prdkoci w rurze przedstawiono dalej.
Warstwa przycienna Rozwaajc w peni rozwinity przepyw pynu w rurocigu (kanale), naley zwrci uwag na rozkad ( profil) prdkoci w dowolnym przekroju poprzecznym (rys. 1.12c). Na skutek dziaania si przylegania (adhezji) prdkoci na powierzchni ciany s rwne zeru. Oddalajc si od ciany w gb strugi prdkoci te gwatownie rosn, a w czci rodkowej zmieniaj si one agodnie. Wobec tego w analizowanym przepywie mona wydzieli dwa charakterystyczne obszary: obszar warstw przyciennych, charakteryzujcy si duym gradientem prdkoci, obszar lecy poza warstwami przyciennymi, w ktrym gradient prdkoci jest zdecydowanie mniejszy.
35
Biorc pod uwag wzr (1.15), okrelajcy naprenia styczne, mona sformuowa nastpujce wnioski: w obszarze warstwy przyciennej naprenia styczne, ze wzgldu na due wartoci gradientu prdkoci, uzyskuj zawsze znaczne wartoci, niezalenie od tego, jaki jest wspczynnik lepkoci pynu, poza zasigiem warstwy przyciennej, jeeli lepko przepywajcego pynu nie jest dua ( jak powietrze, woda), to ze wzgldu na wystpujce niewielkie gradienty prdkoci naprenia styczne s mae i czsto mona je pomin. W przepywach pynw o niewielkiej lepkoci w obszarach poza warstwami przyciennymi, gdy gradienty prdkoci v/ n s niewielkie, mona zatem przyj, e pyn jest nielepki, co jest bliskie przepywowi rzeczywistemu.
1.4.4. PODZIA MECHANIKI PYNW

Mechanik pynw mona dzieli w zalenoci od rodzaju uytych kryteriw. Podzia na teoretyczn, dowiadczaln i numeryczn mechanik pynw ustalono na podstawie kryterium metody badania. Do mechaniki pynw mona zastosowa kryteria podziau obowizujce w mechanice cia staych. Wyrnia si zatem: kinematyk zajmujc si badaniem ruchu cia bez uwzgldnienia si wystpujcych podczas ruchu, dynamik badajc stan spoczynku lub ruchu cia, bdc wynikiem oddziaywania si na ciao. Czci dynamiki, dotyczc stanu spoczynku cia, jest statyka. Inny podzia mechaniki pynw wynika z przyjtego modelu pynu, ktrego kryterium s waciwoci pynw. Uwzgldniajc spord cech fizycznych pynw ciliwo i lepko, mona wyodrbni rne modele pynu. Mechanika pynu doskonaego wykorzystuje model pynu nielepkiego i nieciliwego, a mechanika pynu rzeczywistego model pynu lepkiego i ciliwego. Model pynu lepkiego i nieciliwego jest zbliony do waciwoci cieczy, model pynu nielepkiego i ciliwego odpowiada natomiast warunkom przepywu gazu z duymi prdkociami. Rnica pomidzy pynem doskonaym i rzeczywistym wystpuje tylko w ruchu, a wic w kinematyce i w dynamice ( poza statyk) pynu. W zagadnieniach statyki rwnania rwnowagi w odniesieniu do pynu doskonaego i rzeczywistego s jednakowe. Istnieje wiele innych kryteriw podziau, jak zakres prdkoci przepywu, charakter przepywu itd. Omwiono je w dalszych rozdziaach, po wprowadzeniu niezbdnych do tego poj.
2. PODSTAWOWE POJCIA I TWIERDZENIA KINEMATYKI PYNW

2.1. METODY BADA RUCHU PYNU
Ruch pynu wzgldem ukadu odniesienia bdzie opisany, jeeli znane bd pooenia kadego elementu pynu wzgldem tego ukadu w dowolnej chwili t oraz zmiany rnych wielkoci wektorowych i skalarnych, charakteryzujcych ruch elementu pynu (np. prdko, przypieszenie, gsto). Zmiany tych wielkoci mog zachodzi z biegiem czasu i wraz ze zmian pooenia danego elementu w przestrzeni (ruch nieustalony), mog te by niezalene od czasu (ruch ustalony). Ruch pynu mona bada i opisywa pod dwoma, zasadniczo rnymi, ktami widzenia; w zwizku z tym rozrnia si dwie metody badania ruchu, zwane od nazwisk ich twrcw metod Lagrangea i metod Eulera.
2.1.1. METODA LAGRANGEA

Metoda Lagrangea opisuje zmian rnych wielkoci hydrodynamicznych zachodzc podczas przepywu indywidualnie dla kadego elementu pynu; w metodzie tej bada si ich histori. Jeeli w chwili t0 element pynu zajmuje pooenie okrelone promieniem wektorem r0 (x0, y0, z0), to z czasem pooenie to bdzie ulegao zmianie. Podobnie bd si zmieniay inne parametry zwizane z wybranym elementem pynu. Mona to zapisa nastpujco: r = r (r0, t), lub oglnie H = H (r0, t), (2.2) gdzie H jest rozpatrywan wielkoci, natomiast (r0, t) s wsprzdnymi albo zmiennymi Lagrangea. Zmiana samego tylko t w tych wyraeniach okrela zmian wielkoci H w elemencie pynu podczas jego ruchu, natomiast zmiana r0 odpowiada przejciu do innego elementu pynu i okrela zwizan z takim przejciem zmian wielkoci H. p = p (r0, t),
= (r0, t), ...
(2.1)
2. Podstawowe pojcia i twierdzenia kinematyki pynw
37
W dowolnej chwili t wsprzdne wybranego elementu pynu bd zaleay (zgodnie z (2.1)) od wsprzdnych pocztkowych i czasu, czyli: x = x (x0, y0, z0, t), y = y (x0, y0, z0, t), z = z (x0, y0, z0, t). Znajc rwnania toru danego elementu, mona wyznaczy jego prdkoci i przypieszenia. Niech v oznacza wektor prdkoci, wwczas
v=
(2.3)
r ( x0 , y0 , z0 , t ) , t
(2.4)
(x0, y0, z0 dla danego elementu s ustalone) lub w postaci wsprzdnych prdkoci
vx =
y ( x0 , y0 , z0 , t ) x( x0 , y0 , z0 , t ) z ( x0 , y0 , z0 , t ) , vy = , vz = . t t t
(2.5)
Po zrniczkowaniu prdkoci wzgldem czasu otrzyma si przypieszenie danego elementu
a= lub jego wsprzdne

ax =
v 2 r ( x0 , y0 , z0 , t ) = t t2
v x 2 x ( x0 , y0 , z0 , t ) = , t t2
(2.6)
ay = az =
v y 2 y ( x0 , y0 , z0 , t ) , = t t2 vz 2 z ( x0 , y0 , z0 , t ) = . t t2
(2.7)
Jak wida, metoda Lagrangea opisuje zmiany rnych wielkoci H (np. prdkoci, przypieszenia, cinienia, gstoci), ktre zachodz dla poszczeglnych elementw podczas ich ruchu i dlatego metoda ta zwana jest analiz wdrown pynw. Z metod Lagrangea jest zwizane pojcie powierzchni pynnej, czyli dowolnej (otwartej lub zamknitej) powierzchni ruchomej, utworzonej z tych samych poruszajcych si elementw pynu, traktowanych jako punkty materialne. Ksztat tej powierzchni moe zmienia si z biegiem czasu. Obszar ograniczony zamknit powierzchni pynn jest nazywany obszarem pynnym. Przedstawiona metoda w prak-
38
tycznych zastosowaniach nadaje si do badania tylko niewielu szczeglnych przypadkw ruchu.
2.1.2. METODA EULERA

W praktyce wiksze zastosowanie znalaza druga metoda bada ruchu pynu, zwana metod Eulera. Polega ona na tym, e w staym ukadzie wsprzdnych wydziela si pewien obszar wypeniony pynem i bada si zmian wielkoci charakteryzujcych przepyw w zadanym punkcie. W metodzie tej rozpatruje si wic zmian wielkoci charakteryzujcych przepyw w zalenoci od czasu t i od pooenia punktu. Pole prdkoci przepywu w metodzie Eulera opisuje funkcja
v (r , t ) =
dr dt
(2.8)
lub vx =
vy =
dx = v x ( x, y, z , t ), dt
dy = v y ( x, y, z , t ), dt
(2.9)
vz =
dz = v z ( x, y , z , t ). dt
Jeeli w tych rwnaniach czas t jest ustalony, a wsprzdne x, y, z bd zmienne, to rwnania (2.9) okrel prdkoci elementw pynu znajdujcych si w przestrzeni w danej chwili t. Jeeli za przyjmie si wsprzdne x, y, z za ustalone, a czas t za zmienny, to rwnania (2.9) bd okrelay prdkoci elementw pynu przechodzcych przez dany punkt w chwili t. Podobnie i inne wielkoci okrelajce przepyw bd funkcjami czterech zmiennych x, y, z, t, np. cinienie i gsto p = p (x, y, z, t);
= (x, y, z, t).
Przypieszenie elementu pynu, traktowanego jako punkt, jest pochodn prdkoci elementu wzgldem czasu i moe by okrelone wzorem
a=
dv ( x , y , z , t ) . dt
(2.10)
Zmian prdkoci elementw przepywajcych w czasie przez punkt M (rys. 2.1) z prdkoci v (x, y, z, t) okrelaj pochodne czstkowe prdkoci wzgldem czasu t:
v , t
vx , t
vy vz , . t t
39
N
v + dv
S to zmiany lokalne prdkoci w czasie i dlatego te pochodne nazywa si pochodnymi lokalnymi lub miejscowymi. Jakie bdzie przypieszenie elementu pynu przechodzcego przez punkt M (x, y, z) do punktu N (x + dx, y + dy, z + dz)? W czasie dt element pynu przemieci si o vx dt, vy dy, vz dt odpowiednio w kierunkach osi x, y, z, a zarazem prdko tej czstki po czasie (t + dt) bdzie wynosia v (x + dx, y + dy, z + dz, t + dt), przy czym dx = vx dt, dy = vy dt, dz = vz dt. Po rozwiniciu funkcji v w szereg potgowy v (x + vx dt, y + vy dt, z + vz dt, t + dt) wok punktu (x, y, z) (wyrazy zawierajce potgi wysze od pierwszej odrzucono, gdy vx dt, ..., vz dt s wielkociami dowolnie maymi) v ( x + v x dt , y + v y dt , z + v z dt , t + dt )
t vd
= v ( x, y , z , t ) +
v v v v dt. v x dt + v y dt + v z dt + x y z t
R
Rys. 2.1. Element toru czstki
(2.11)
Przypieszenie a, ktre jest przyrostem prdkoci w czasie dt wyniesie v (x + v x dt ,..., z + v z dt , t + dt ) v (x, y , z ) a= dt v v v v =vx +vy +vz + . x y z t Zwizek mona zapisa w postaci operatorowej v a = (v ) v + , t gdzie przez rozumie si operator rniczkowy Hamiltona
(2.12)
(2.13)
i+ j+ k. x y z
(2.14)
Wsprzdne wektora przypieszenia, w zmiennych Eulera, bd zatem nastpujce:
ax =
ay =
vx vx vx vx dv x =vx +vy +vz + , x y z t dt

dv y dt =vx
vy vy vy vy +vy +vz + , x y z t
(2.15)
az =
vz vz vz vz dv z =vx +vy +vz + . x y z t dt
40
Jak wida, przypieszenie a jest pochodn zupen prdkoci wzgldem czasu dv/dt. Bdzie ona nazywana pochodn substancjaln. Ma to okrelony sens fizyczny, gdy pochodna d/dt oznacza zmiany dla tego samego poruszajcego si elementu pynu, czyli zmiany zwizane z jego substancj. Przypieszenie a jest sum czci, ktra wynika z zalenoci wektora v od czasu ( v/ t) i czci wynikajcej ze zmiany wektora v w przestrzeni (v )v. Pochodna / t okrela zmiany zachodzce z upywem czasu w ustalonym punkcie przestrzeni i stanowi, omwion ju poprzednio, pochodn lokaln. Zaleno (v )v okrela zmiany wektora prdkoci v po przejciu z punktu o wsprzdnych x, y, z do jego najbliszego otoczenia, co jest zwizane z polem prdkoci w otoczeniu tego punktu. Std nazwa tej pochodnej konwekcyjna (dotyczca przesunicia elementu pynu w inne pooenie). Pojcia pochodnej substancjalnej, lokalnej i konwekcyjnej zostay podane powyej w odniesieniu do prdkoci pynu. S to jednak pojcia oglne i mog by odniesione do dowolnej funkcji H (skalarowej lub wektorowej). Analogicznie do (2.13) pochodna substancjalna funkcji H moe by okrelona
H dH = (v ) H + . dt t
(2.16)
Znikanie pochodnej lokalnej wiadczy o stacjonarnoci pola H, zerowa za warto pochodnej konwekcyjnej o jego jednorodnoci. Jeeli H jest skalarem, to pochodna substancjalna dH H = v grad H + . (2.17) dt t Z metod Eulera jest zwizane pojcie powierzchni kontrolnej, czyli otwartej lub zamknitej nieruchomej powierzchni, utworzonej przez te same nieruchome punkty przestrzeni. Obszar ograniczony zamknit powierzchni kontroln nazywamy obszarem kontrolnym. W dalszych rozwaaniach ruch pynu bdzie opisywany metod Eulera. Prdko czstek pynu jest pojciem podstawowym w metodzie Eulera, gdy okrelenie wielkoci H wymaga znajomoci wektora prdkoci v. Wszystkie wielkoci hydrodynamiczne s wic opisywane na tle pola prdkoci.
2.2. TOR ELEMENTU PYNU I LINIA PRDU

Torem elementu pynu nazywa si krzyw opisywan przez poruszajc si czstk. Po oznaczeniu elementu toru przez dr (dx, dy, dz)1), a czasu potrzebnego na przebycie drogi dr przez dt otrzyma si rwnanie toru przez scakowanie nastpujcego rwnania rniczkowego ____________
1)
Jest to krtko zapisany wektor dr = dxi + dyj + dzk .
41 (2.18)
dr = v ( x, y , z , t ) . dt
Po wprowadzeniu wsprzdnych elementu toru rwnanie (2.18) mona przedstawi w postaci dx dy dz = = = dt . (2.19) v x ( x, y , z , t ) v y ( x, y , z , t ) v z ( x, y , z , t ) Lini prdu nazywa si lini wektorowego pola prdkoci, a zatem lini, ktra w kadym swym punkcie jest styczna do wektora prdkoci odpowiadajcego temu punktowi. Niech wektorowe pole prdkoci
v = v (x, y, z, t)
(2.20) (2.21)
ma skadowe, odpowiednio
v x = v x (x, y, z, t), v y = v y (x, y, z, t), v z = v z (x, y, z, t),
a element linii prdu d r wsprzdne dx, dy, dz. Rwnanie linii prdu, wyraajce warunek rwnolegoci wektorw v i dr1) w kadym punkcie pola dla dowolnej chwili, mona zapisa w postaci (rys. 2.2)
i j k v dr = v x v y v z = 0 ,
(2.22)
dx
v dr = 0
dy
dz
dx dy dz = = . vx vy vz
(2.23)
vC W rwnaniu tym czas wystpuje vD jako parametr, od ktrego zale warvB D toci v x, v y, v z, ale nie jest zmienn nieC dr zalen. Istotna rnica midzy rwnaniami vA B toru i linii prdu polega na tym, e czas w rwnaniu (2.19) jest zmienn niezalen tak sam, jak x, y, z, a w rwnaniu A (2.23) tylko parametrem. W oglnym zatem przypadku ruchu tory i linie prdu Rys. 2.2. Linia prdu nie pokrywaj si. Kady tor jest zwizany z jednym elementem pynu, natomiast linia prdu wskazuje prdkoci rnych czstek w tej samej chwili. Jedynie w przypadku przepywu stacjonarnego (ustalone-
____________
1)
Wektory s rwnolege, gdy ich iloczyn wektorowy rwna si zeru.
42
go) linie prdu i tory elementw pynu s identyczne. Rwnie w ruchu po liniach prostych rwnolegych tor elementu pokrywa si z lini prdu. Linie prdu nie powinny si przecina, w punkcie przecicia bowiem prdko nie jest okrelona jednoznacznie. Moe si zdarzy, e przez jeden punkt przechodzi kilka (a nawet nieskoczenie duo) linii prdu. Jest to tzw. punkt osobliwy. Punkt na linii prdu, w ktrym czstka ma prdko rwn zeru, nazywa si punktem stagnacji (krytycznym) pola prdkoci. Jeeli przez zamknity kontur poprowadzi si linie prdu, to w rezultacie otrzyma si powierzchni prdu zwan rurk prdu (rys. 2.3). Zbir linii prdu wypeniajcych w sposb cigy rurk pr du nazywa si strug. v Elementarn strug bdzie nazywana taka struga, ktrej pole przekroju poprzecznego jest nieskoczenie mae.
Rys. 2.3. Rurka prdu
2.3. STRUMIE OBJTOCI I STRUMIE MASY

Strumie objtoci qV (nazywany jeszcze objtociowym nateniem przepywu) jest to strumie wektora prdkoci v przechodzcy przez powierzchni A. Jest to wic caka z iloczynu skalarnego wektora v i wektora zorientowanego wycinka pola przekroju dA, a zatem
qV = v d A .
A
(2.24)
Zgodnie z oznaczeniami podanymi na rysunku 2.4 oraz po uwzgldnieniu, e dA = n dA, strumie objtoci
qV = v dA = v n dA = v n dA
A
= v x dAx + v y dAy + v z dAz ,
(2.25)
gdzie: vn modu skadowej prdkoci w kierunku wektora jednostkowego, dAx, dAy, dAz rzuty powierzchni dA na paszczyzny odpowiednio prostopade do x, y, z. Na podstawie twierdzenia GaussaOstrogradskiego mona napisa
v
A
n dA = div v dV .
V
(2.26)
43
n vn
Oznacza to, e strumie wektora prdkoci (strumie objtoci) przez zamknit powierzchni A jest rwny cace objtociowej z div v. Jeeli zamiast strumienia v rozpatrzy si strumie v, to wyraenie
v A
qm = v n dA
A
(2.27)
M dA
okrela strumie masy (dawniej masowe natenie przepywu), przy czym
v n dA = div ( v ) dV .
A V
(2.28)
Rys. 2.4. Ilustracja pojcia elementarnego strumienia objtoci
2.4. CYRKULACJA WEKTORA PRDKOCI. TWIERDZENIE STOKESA

W poruszajcym si pynie rozpatrywany jest odcinek krzywej C, nie bdcej lini prdu. Kady element pynu znajdujcy si na nim ma prdko v. Cyrkulacj AB wektora prdkoci wzdu uku AB krzywej C nazywa si cak
AB = v ds ,
A
(2.29)
w ktrej: ds oznacza skierowany element uku AB, przy czym jest ktem zawartym midzy wektorem prdkoci v a styczn do odcinka AB w rozpatrywanym punkcie (rys. 2.5), a zatem
C
B vt P A ds
Rys. 2.5. Cyrkulacja prdkoci
44
AB = v ds = v cos ds = vt ds
A A A
(v
A
dx + v y dy + v z dz ,
(2.30)
gdzie: vt (vx, vy, vz) rzut wektora v na kierunek ds (dx, dy, dz). W przypadku caki krzywoliniowej po krzywej zamknitej C, czyli caki kulacja prdkoci , cyr(2.31)
v ds =
vt d s .
Gdy warto cyrkulacji (2.31) jest dodatnia, elementy pynu, znajdujce si na konturze C, wykazuj tendencj do ruchu zgodnego z kierunkiem cakowania i na odwrt, gdy cyrkulacja (2.31) jest ujemna, tendencja jest przeciwna do kierunku cakowania. Do caki okrelajcej cyrkulacj mona zastosowa poznane w teorii pola twierdzenie Stokesa, ktre dotyczy zwizku midzy cak liniow i powierzchniow. Dla rniczkowalnych pl wektorowych v ma ono posta
v ds =
(rot v n) dA .
A
(2.32)
Inaczej twierdzenie Stokesa mona zapisa
v ds =
rot v dA .
n A
(2.33)
Prawa strona wzoru (2.33) okrela natenia strumienia wirowoci (rotacji) przechodzcego przez powierzchni A, ktrej brzegiem jest krzywa C, std mona sformuowa nastpujce twierdzenie: Cyrkulacja prdkoci wzdu zewntrznej linii n konturowej rwna si sumie cyrkulacji wzdu rot v zewntrznych bokw konturw skadowych (cyrkulacje wzdu przylegajcych do siebie bokw rot nv konturw elementarnych maj znaki przeciwne dA rys. 2.6). Suma cyrkulacji elementarnych rwna si zatem cyrkulacji wzdu konturu C, ograniczajcego poletka brzegowe.
C
Rys. 2.6. Ilustracja do twierdzenia Stokesa
45
2.5. RUCH LOKALNY PYNU. PIERWSZE TWIERDZENIE HELMHOLTZA

2.5.1. RUCH ELEMENTU PYNU
Ruchem lokalnym pynu nazywa si ruch punktw elementu pynu wzgldem dowolnie wybranego bieguna zawartego w tym elemencie. W obszarze wypenionym pynem poruszajcym si z prdkoci v (x, y, z, t) wprowadza si ortogonalny ukad odniesienia o osiach x, y, z (rys. 2.7). Zakada si, e prdko jest funkcj cig i rniczkowaln zmiennych x, y, z. W pooeniu, oznaczonym cyfr I, w chwili t = t1 w obszarze przepywu wybiera si pynny element objtociowy orodka (speniajcy warunki omwione w p. 1.1.3), w ktrym wyrnia si punkt P biegun o promieniu wodzcym R oraz dowolny punkt M, o promieniu wodzcym R + r R. Pyn jest w ruchu, element przesuwa si zatem wzgldem ukadu odniesienia, rwnoczenie zmieniajc swj ksztat. W chwili t = t2, tj. po upywie czasu t, element znajdzie si w pooeniu oznaczonym cyfr II, w ktrym biegun znajdzie si w punkcie P', a punkt M zajmie pooenie M'.
I z M r r + R R k j i x
v(R+ r ) t P v (R) t P'
II
M' r'
Rys. 2.7. Ruch lokalny elementu pynu
Zgodnie z definicj ruchu lokalnego, w celu zbadania przemieszcze i prdkoci poszczeglnych punktw poruszajcego si pynu, zajmiemy si ruchem punktu M wzgldem bieguna P.
46
Prdko punktu M wzgldem przyjtego ukadu odniesienia traktujemy jako sum prdkoci bieguna P oraz prdkoci punktu M wzgldem tego bieguna. Mona j zatem okreli wzorem1)
d ( R + r ) dR dr = + . dt dt dt
(2.34)
Oznacza to, e wystarczy okreli ruch punktu M wzgldem ukadu wsprzdnych poruszajcego si wraz z punktem P i rwnolegego do przyjtego uprzednio ukadu odniesienia. Wwczas, w chwili t = t1 (pooenie I), promieniem wodzcym punktu M bdzie wektor r (, , ), a omawiany ruch wzgldny okrela prdko zmian tego wektora w czasie. Prdkoci wybranych punktw wybranego elementu pynu s w kadej chwili funkcjami promienia wodzcego, a zatem
v ( R) =
dR , dt
v (R + r) =
d (R + r ) . dt
(2.35)
Zakadajc, e przyrost czasu t = t2 t1 = dt jest nieskoczenie may, drogi przebyte przez oba punkty s nastpujce MM' = v (R + r) dt, PP' = v (R) dt. Wobec tego przesunicie punktu M wzgldem punktu P (2.36) dr = v (R + r) dt v (R) dt, gdzie w przyjtym ukadzie odniesienia i ruchomym ukadzie wsprzdnych wsprzdne wektorw pooenia punktw R i r oraz prdkoci v i dr/dt s okrelone nastpujco:
R = x i + y j + z k,
v = vx i + v y j + v z k ,
r = i + j + k,
d r d d d = i+ j+ k. dt dt dt dt
(2.37)
Prdko dr/dt punktu M wzgldem bieguna P w ustalonej chwili t wyniesie zatem
dr = v ( R + r ) v ( R) dt = v (( x i + y j + z k ) + ( i + j + k )) v (x i + y j + z k ) v (x + , y + , z + ) v (x, y , z ),
a jej wsprzdne ____________
1)
(2.38)
Chwila t jest ustalona, dlatego stosuje si zapis skrtowy R, v (R), zamiast R(t), v (R, t),
47
d = vx (x + , y + , z + ) vx (x, y, z), dt d (2.39) = vy (x + , y + , z + ) vy (x, y, z), dt d = vz (x + , y + , z + ) vz (x, y, z). dt Z definicji elementu pynu wynika, e jego wymiary liniowe s dopuszczalnie mae w porwnaniu z wymiarami obszaru, w ktrym zachodzi przepyw, wobec tego (w tym sensie) modu wektora r jest te may. Rozwija si zatem pierwsze wyrazy prawej strony rwna (2.39) w szereg Taylora wok punktu o wsprzdnych (x, y, z), pomijajc skadniki zawierajce , , w potdze wyszej ni pierwsza, jako mae wyszych rzdw. Po redukcji i uproszczeniu rwnania (2.39) mona przedstawi w formie nastpujcego rwnania macierzowego d v x v x v x dt x y z d v y v y v y . = (2.40) dt x y z d v z v z v z dt y z x
Oznacza to, e wektor prdkoci wzgldnej dr/dt o wsprzdnych (d /dt, d/dt, d /dt) jest w danej chwili t wartoci pewnego przeksztacenia liniowego, zwanego tensorem prdkoci wzgldnej. Mona zatem napisa dr d d d = i+ j+ k. (2.41) dt dt dt dt Wzr ten mona zapisa, po wykorzystaniu zwizku (2.40), nastpujco v x v x v x d x dt y z d v y v y v y dr = [i j k ] = [i j k ] (2.42) x y z dt dt v d v z v z z dt y z x Macierz tego przeksztacenia jest nastpujca vx vx vx x y z v y v y v y = G (2.43) x y z v vz vz z y z x
48
i mona j jednoznacznie rozoy na macierze: symetryczn

1 D= 2 1 2
vx x
vy vx x + y v v z x + x z
1 vx v y + 2 x y vy
y
1 vz vy + 2 z y
1 2 1 2
v x v z + x z v y v z z + y , vz z
(2.44)
antysymetryczn 0 1 v y vx = y 2 x 1 vz vx z 2 x
1 2
vx vy y x 0
1 2 1 2
1 2
vz v y y z
v x v z x z v y v z . z y 0
(2.45)
Wyraenie (2.42) mona zatem zapisa w postaci zwykle stosowanej dr = G r = ( D + ) r = D r + r . dt
(2.46)
2.5.2. PRDKO KTOWA I PRDKO DEFORMACJI ELEMENTU PYNU

W celu wyjanienia kinematycznego znaczenia podanych elementw macierzy rozwaa si elementarny obszar pynu w ksztacie prostopadocianu (rys. 2.8) w chwili t = t0. Dugoci jego krawdzi wynosz , , . Znaczenie poszczeglnych skadowych wyraenia (2.46) mona okreli na podstawie badania ruchu dowolnej ciany rozwaanego obszaru pynnego. Zbadamy najpierw sens kinematyczny czci antysymetrycznej tensora prdkoci wzgldnej, zwracajc uwag, e elementy macierzy s rwne poowie skadowych wektora rot v. Wiadomo bowiem, e i rot v = x vx
y
vy
, z
vz
49
skd wsprzdne rot v = i rotxv + j rotyv + k rotzv s nastpujce: vy vy vz vx vx vz , rotzv = rotxv = , rotyv = . (2.47) z x x y y z Mona zatem napisa drugi skadnik sumy (2.46) w postaci iloczynu nastpujcych trzech macierzy: 0 1 r = [ijk ] rot zv 2 1 rot v y 2 = = 1 rot zv 2 0 1 rot xv 2 1 rot yv 2 1 rot xv 2 0
1 (( rotzv + rotyv) i + ( rotzv rotxv) j + ( rotyv + rotxv) k) 2
1 (2.48) rot v r = r, 2 co oznacza prdko, z jak poruszaby si punkt M, gdyby cay element objtociowy obraca si jako ciao sztywne z prdkoci ktow . Otrzymane wyraenie jest iloczynem wektorowym wektorw (i rotxv + j rotyv + k rotzv)/2 = rot v/2 oraz
i + j + k = r,
natomiast prdko ktowa elementu poruszajcego si jako ciao sztywne jest rwna poowie rotacji prdkoci. Na przykad podczas obrotu elementu wok osi nieruchomego ukadu prostoktnego z prdkoci ktow , wsprzdne prdkoci w dowolnym punkcie elementu, okrelonym w rozpatrywanej chwili wsprzdnymi x, y, wynosz vx = y, vy = x, wobec czego jedyna rna od zera wsprzdna wektora rotacji vy vx rotzv = = () = 2. x y Objaniono w ten sposb sens kinematyczny czci antysymetrycznej tensora prdkoci wzgldnej; teraz naley omwi jego cz symetryczn. Dla zwizoci zapisu wprowadza si nastpujce oznaczenia elementw macierzy D: vy vz vx xx , zz , yy , x z y
vy 1 vx xy = yx , + x 2 y
vz 1 vx + xz = zx , x 2 z
(2.49)
vz 1 vy yz = zy , + y 2 z
50
a nastpnie oblicza si D r : xx D r = [i j k ] xy xz xx = [i j k ] 0 0 xy yy yz 0 yy 0 xz yz zz 0 0 zz 0 + [i j k ] xy xz xy 0 yz xz yz 0 (2.50)
= [xx i + yy j + zz k] + [(xy + xz ) i + (xy + yz ) j + (xz + yz ) k] vdo + vdp = vd.. Otrzymany wektor pewnej prdkoci vd, ktry jest przedstawiony w postaci dwch skadowych vdo i vdp, pomnoony przez przyrost czasu dt daje przesunicie punktu M, powstae na skutek odksztacenia (deformacji) rozpatrywanego elementu. Dlatego wyraenie Dr = vd jest nazwane prdkoci odksztacenia (deformacji), a jej skadowe (we wzorze (2.50) podane w nawiasach prostoktnych) kolejno: vdo prdkoci odksztacenia objtociowego, vdp prdkoci odksztacenia postaciowego. Elementy macierzy D tensora deformacji, oznaczone xx, yy, zz, odnosz si do odksztacenia objtociowego, natomiast elementy xy, xz, yz dotycz odksztacenia postaciowego. Interpretacj fizyczn poszczeglnym skadnikom wzoru (2.50) mona nada, rozpatrujc odksztacenie prostopadociennego elementu o pocztkowych wymiarach , , (rys. 2.8), gdzie dla prostoty narysowano tylko odksztacenie w paszczynie yz.
vy + z D
d vy dz C
C'
D'
d d d vz dy B'
vz
vy
Rys. 2.8. Odksztacenie postaciowe elementu pynu
vz +
51
Na skutek rnic prdkoci prostoktny element pynu (PBCD) odksztaca si, przyjmujc po upywie czasu dt ksztat rwnolegoboku PB'C'D'. Na rysunku 2.8 naniesiono ksztat ciany elementu pynnego w chwili pocztkowej (PBCD) oraz po czasie dt (PB'C'D' )1). Bok PB (odpowiadajcy cianie o dugoci elementarnej ) obrci si wok chwilowej osi przechodzcej przez punkt P i rwnolegej do osi x, o kt d; bok PD o dugoci obrci si wok tej samej osi o kt d. W zwizku z tym kt prosty DPB po odksztaceniu elementu zmniejszy si o (d + d ). W celu wyznaczenia ktw d i d naley okreli przesunicia BB' i DD'. W mierze ukowej warto przesunicia BB' = d. Odcinek BB' jest rwny rnicy drg, jakie w czasie dt przemierz punkty B i P w kierunku rwnolegym do osi z
vz vz BB' = v z + y dt v z dt = y dt ,
czyli kt utworzony midzy odcinkami PB i PB' wynosi
d =
Analogicznie
vz dt . y vy z
d =
dt ,
wobec tego kt utworzony midzy bokami PB i PD zmienia si z prdkoci

vy vz d + d = . + y z dt
Otrzymane wyraenie stanowi podwojon wsprzdn prdkoci odksztacenia postaciowego w paszczynie prostopadej do osi x. Wsprzdne te s natomiast nastpujce:
yz =
1 2
v y vz y + z , (2.51)
zx =
1 vx v z + , 2 z x 1 2 vy vx x + y .
xy = ____________
1)
Element jest obserwowany w ukadzie (, , ) poruszajcym si z punktem P (rys. 2.8).
52
Sze skadowych macierzy D tensora prdkoci odksztacenia (wzory (2.50) i (2.51)) przedstawia odksztacenie postaciowe elementu pynu. Oprcz odksztacenia postaciowego elementu pynu wystpuje rwnie jego odksztacenie objtociowe (zmiana dugoci bokw elementu rys. 2.9). Na skutek rnicy prdkoci ( vy / y) midzy punktami P i B, punkt B przesunie si do punktu B'. Odksztacenie elementu bdzie zaleao od dugoci tego przesunicia. Zmiana dugoci elementu w kierunku y wynosi vy y
z
dt.
D D' vy
C C' vy + d vy dy
P 0
B' y
Rys. 2.9. Odksztacenie objtociowe elementu pynu
Wzgldna zmiana dugoci w stosunku do dugoci pierwotnej wynosi (v y /y ) dt , natomiast prdko tej zmiany v y /y yy. Po podobnych rozwaaniach dla pozostaych kierunkw otrzymuje si vx , x v y y vz . z
xx =
yy =
zz =
(2.52)
S to miary prdkoci wzgldnego odksztacenia dugoci bokw elementu. Suma skadowych tensora prdkoci deformacji (2.50) lecych na przektnej gwnej wynosi zatem
xx + yy + zz =
vy vx vz = div v. + + x y z
(2.53)
Po uwzgldnieniu tego wzoru stwierdzamy, e prdko vdo odksztacenia objtociowego wyraa si dywergencj prdkoci. Odksztacenie objtociowe jest rwne zeru wwczas, gdy suma skadowych prdkoci deformacji objtociowej rwna si zeru, czyli gdy div v = 0.
53
Z przedstawionych rozwaa wynika, e prdko punktu M mona ostatecznie zapisa v M = v + r + v d , (2.54) gdzie: vM prdko punktu M wzgldem ukadu odniesienia (nieruchomego), v prdko bieguna wzgldem ukadu odniesienia, czyli prdko ruchu translacyjnego, vd = vdo + vdp prdko deformacji (odksztacenia), r + vd prdko ruchu lokalnego. Wzr (2.54) wyraa pierwsze twierdzenie Helmholtza (zwane te twierdzeniem CauchyegoHelmholtza) o rozoeniu ruchu pynu: ruch elementu pynu skada si z ruchw: translacyjnego, obrotowego i deformacji elementu. Jest to najwaniejsze twierdzenie kinematyki pynw. Dalej istotne znaczenie bdzie mia tensor deformacji, ktry jest zwizany z tensorem napre wystpujcych w pynie lepkim.
2.6. PRZEPYW POTENCJALNY (BEZWIROWY) PYNU

2.6.1. PRZESTRZENNY PRZEPYW POTENCJALNY
W trakcie rozwaa dotyczcych ruchu pynu wyodrbnia si t skadow ruchu elementu pynu, ktra wynika z jego obrotu dookoa chwilowej osi przechodzcej przez biegun P. W ten sposb kademu punktowi obszaru objtego przepywem pynu mona przyporzdkowa wektor prdkoci ktowej ruchu obrotowego
1 rot v 2
(2.55)
lub wektor wiru (wirowoci). Wirem pola nazywa si rotacj wektora prdkoci i W = rot v = x vx Wsprzdne wektora wiru s rwne
y
vy
k . z vz
(2.56)
vy vz Wx = y z ,
vz vx Wy = , x z
W = 2.
vy vx Wz = x y . (2.57)
Po porwnaniu zalenoci (2.55) z wzorem ( 2.47) stwierdza si, e (2.58)
54
Wektor wiru jest zatem rwny podwojonemu wektorowi prdkoci ktowej obrotu elementu pynu i podobnie jak jest wektorem lecym stale na chwilowej osi obrotu elementu. Jeeli podczas przepywu elementy pynu doznaj tylko przesunicia i odksztacenia, nie doznaj natomiast obrotw, tzn. jeeli w kadym punkcie obszaru zajtego przez pyn speniony jest warunek rot v = W = 2 = 0, (2.59)
to przepyw taki jest niewirowy. Przepywy takie, nazwane przepywami potencjalnymi, ze wzgldu na moliwo stosunkowo prostego ujcia matematycznego, znajduj do obszerne zastosowania. Analitycznie warunek (2.59) mona zapisa
vy vz ; = y z
vx vz = ; z x
vy vx . = x y
(2.60)
Warunki te powoduj istnienie w obszarze bezwirowego przepywu pewnej funkcji (x, y, z) lub (x, y, z, t) dla przepyww nieustalonych, takiej e
vx =
, x
vy =
, y
vz =
, z
(2.61)
czyli v = grad . Funkcja o takich wasnociach nazywana jest potencjaem prdkoci, a taki bezwirowy przepyw jest potencjalny. Jeeli pole prdkoci jest polem bezrdowym, czyli gdy div v = 0, to potencja spenia rwnanie Laplacea 2 = 0, czyli
2 2 2 + + = 0. x2 y2 z2
(2.62)
W kadym punkcie pola potencja prdkoci ma zazwyczaj inn warto. Cakowita zmiana potencjau dwch ssiednich czstek jest okrelona rniczk zupen d, czyli
d =
dx + dy + dz . x y z
(2.63)
Miejsce geometryczne punktw, w ktrych ma warto sta, nazywa si powierzchni jednakowego potencjau. Na niej = const, czyli d = 0. Rwnanie dx + dy + dz = 0 (2.64) x y z lub, po uwzgldnieniu zwizkw (2.61),
55 (2.65)
vx dx + vy dy + vz dz = 0
jest rwnaniem powierzchni jednakowego potencjau. Stanowi ono rwnoczenie warunek prostopadoci wektora v do powierzchni jednakowego potencjau w danym miejscu. Jak zatem wida, linie prdu tworz z powierzchniami ekwipotencjalnymi ukad ortogonalny. Jaka jest warto cyrkulacji prdkoci w ruchu potencjalnym? Jak wida, funkcja podcakowa w rwnaniu (2.30) stanowi rniczk zupen potencjau
d = vx dx + vy dy + vz dz,
czyli cyrkulacja
=
C
d = rot v n dA = 0 n dA = 0,
A A
a zatem: w ruchu potencjalnym cyrkulacja prdkoci nie istnieje. Opisywanie ruchu potencjalnego sprowadza si w zasadzie do wyznaczenia funkcji , ktra jednoznacznie okrela pole prdu.
2.6.2. PRZYKADY PRZESTRZENNYCH PL POTENCJALNYCH

Podamy kilka typowych przykadw przestrzennych ruchw potencjalnych.
1. Ruch pasko-rwnolegy Tak nazywany jest przepyw strugi ze sta prdkoci v0, rwnolegle do pewnej prostej, np. osi 0x (rys. 2.10). Pole prdkoci jest okrelone rwnaniami
v x = v0 , vy = 0, vz = 0.
0 x
y v0
Ruch jest potencjalny, gdy skadowe wektora wiru s rwne zeru. Z zalenoci (2.61) otrzymuje si
Rys. 2.10. Ruch pasko-rwnolegy
= v0 , x
czyli
= 0, y
d = v0 , dx
= 0, z
std
= v0 x.
56
Powierzchnie jednakowego potencjau s paszczyznami prostopadymi do osi 0x. Linie prdu s liniami rwnolegymi do tej osi.
2. rdo (upust) Tak nazywa si punkt w przestrzeni, z ktrego stale wypywa (rdo) lub do ktrego stale wpywa (upust) pyn. Dla rda przyjmuje si strumie objtoci qV, a dla upustu (qV). Prdko czstek na powierzchni kuli o promiez niu r (rys. 2.11) jest rwna v
v v y 0 x r
v=
qV 4 r 2
C , r2
lub
v=
v
Rys. 2.11. rdo pojedyncze (upust)
przy czym staa C =
qV jest nazywana nateniem 4
rda. Potencja prdkoci okrelimy z rwnania
d C dr = v = 2 d = C 2 , dr r r
czyli1) 1 . r Powierzchnie jednakowego potencjau prdkoci = const s powierzchniami kulistymi, linie prdu natomiast prostymi przechodzcymi przez rdo. Wsprzdne prdkoci wynosz x x x vx = v = C 3 = C , 3 r r 2 2 2 x +y +z y y y vy = v = C 3 = C , 3 r r 2 2 2 x +y +z
= C
vz = v
z z z =C 3 =C 3 , r r 2 2 2 x +y +z
____________
1)
Sta cakowania przyjto rwn 0, gdy wobec tego, e v = grad nie ma ona znaczenia.
57
gdzie: x, y, z wsprzdne dowolnego punktu na powierzchni kuli o promieniu r = x2 + y2 + z 2 . Mona sprawdzi, e ruch ten jest potencjalny, gdy skadowe wektora wiru s rwne zeru.
3. Para: rdoupust Rozpatrywany jest ruch spowodowany jednoczenie rdem i upustem o jednakowych strumieniach objtoci. Z powodu symetrii wzgldem osi 0x, wystarczy wyjani to zagadnienie w paszczynie 0xy (rys. 2.12).
Jeeli a jest odlegoci rda i upustu od pocztku ukadu, to dla rda

r1 =
(x + a )2
+ y2 ,
0
r1 r2 x
upustu
r2 =
(x
a) + y2 .
2
Rys. 2.12. Para: rdoupust
Potencja przepywu bdzie sum potencjau rda i upustu, a wic

1 1 =C , r r 1 2
czyli
= C
(x
a) + y2
2
(x + a )2
. 2 +y
Skadowe prdkoci bd rwne
vx =
= x
C (x a )
C (x + a )
(x
a)
+y
2
(x + a )
+y
2
vy =
= y
Cy
(x
a)
+y
2
Cy
(x + a )
+y
2
i mona wwczas atwo sprawdzi, e wektor wiru jest rwny zeru. Rozkad linii prdu tego przepywu przedstawiono na rysunku 2.12.
58
2.6.3. PASKI RUCH POTENCJALNY

W ruchu paskim wszystkie elementy pynu lece na normalnej do pewnej nieruchomej paszczyzny poruszaj si jednakowo. Do okrelenia tego ruchu wystarczy opisa ruch nieskoczenie cienkiej warstwy pynu po staej paszczynie (np. 0xy). Wszystkie poznane dotychczas zwizki uproszcz si, gdy z = 0 oraz vz = 0. Warunkiem istnienia paskiego ruchu potencjalnego jest znikanie wektora wiru. Dwie skadowe wektora wiru (wzr (2.57)) s w tym ruchu stale rwne zeru (Wx = 0 i Wy = 0), czyli w paskim ruchu potencjalnym stale musi by speniona zaleno
vy vx Wz = x y = 0.
(2.66)
Potencjaem prdkoci ruchu paskiego nazywa si skalarn funkcj speniajc zalenoci
= vx , x
= vy . y
(2.67)
Miejsce geometryczne punktw, w ktrym potencja jest jednakowy, nazywa si lini jednakowego potencjau. Dla przepywu paskiego rwnanie linii prdu (2.23) przyjmuje posta dx dy = , vx vy czyli vy dx + vx dy = 0. Lewa strona tego rwnania przedstawia rniczk zupen pewnej funkcji (x, y), speniajcej zalenoci v y = , . (2.68) vx= x y Funkcj (x, y) charakteryzujc lini prdu (funkcja ta jest staa dla kadej linii prdu) nazywa si funkcj prdu. Wemy pod uwag dwie linie prdu, dla ktrych funkcja prdu ma odpowiednio wartoci C1 i C2, oraz obliczmy strumie objtoci przez odcinek czcy dwa dowolne punkty lece na tych liniach prdu A i B (w ruchu paskim jest to objto pynu przepywajca w jednostce czasu przypadajca na jednostk dugoci). Strumie objtoci wynosi wic (rys. 2.13)
qV = v n ds = v n ds ,
A A
59
co mona rwnie przedstawi w postaci
qV =
lub
( v
A
dx + v x dy =
) x
B A
dx +
dy y
qV = d = C2 C1 .
A
Rnica wartoci funkcji prdu w dwch dowolnych punktach pola prdkoci jest wic rwna jednostkowemu strumieniowi objtoci pynu midzy dwiema liniami prdu przechodzcymi przez obrane punkty. Biorc pod uwag zalenoci (2.67) i (2.68), mona znale zwizek pomidzy potencjaem prdkoci i funkcj prdu. Bdzie wic
y vn vx dy dx vy
= C1 = C2
v n ds
= , x y
(2.69)
= . x y
0
Rys. 2.13. Interpretacja przepywowa funkcji prdu
Po pomnoeniu tych rwna stronami przez siebie, dochodzi si do zwizku
= = 0. x x y y
Zwizki (2.69) s nazywane zalenociami CauchyegoRiemanna. Wiadomo, e jeeli dwie funkcje speniaj zwizki CauchyegoRiemanna, to mona je przedstawi w postaci funkcji zmiennej zespolonej f (z), w ktrej jedna z nich jest czci rzeczywist, a druga urojon
f (z) = + i ,
(2.70)
przy czym
z = x + yi = r (cos + i sin ) = r e i.
Funkcj f (z) nazywa si potencjaem zespolonym. Suszne jest rwnie twierdzenie odwrotne, e kada funkcja zmiennej zespolonej przedstawia pewien ruch paski potencjalny, jej cz rzeczywista i urojona oznaczaj kolejno potencja prdkoci i funkcj prdu. Kademu ruchowi paskiemu odpowiada wic pewna funkcja f (z) i kadej funkcji f (z) odpowiada pewien ruch paski. Znajc wic t funkcj, mona atwo okreli wszystkie wielkoci kinematyczne charakteryzujce dany ruch.
60
Pochodna funkcji f (z) jest rwna
d f ( z) = + i= i, x x x y dz
a wic
d f ( z) = v x v y i. dz
(2.71)
Pochodna ta nosi nazw prdkoci zespolonej. Modu prdkoci zespolonej jest rwny moduowi prdkoci v
d f ( z) 2 = vx + v2 y = v. dz
2.6.4. PRZYKADY PASKICH PL POTENCJALNYCH

Rozpatrzmy kilka najprostszych przypadkw paskiego ruchu potencjalnego. Z przepyww tych nastpnie mona skada przepywy bardziej zoone.
1. Ruch rwnolegy Rozpatrywany jest ruch okrelony nastpujc funkcj charakterystyczn
f (z) = a z,
w ktrej a = const. Bdzie kolejno

f (z) = a (x + yi) = ax + ayi,
std
= ax
y
= ay, =a, x
vy =
vx =
= 0. y
v 0 x
Warto prdkoci mona rwnie okreli za pomoc prdkoci zespolonej

d f ( z) = vx vy i = a , dz
std vx = a , vy = 0. Linie = a x = const oraz = a y = const tworz siatk hydrodynamiczn przedstawion na rysunku 2.14.
Rys. 2.14. Przepyw rwnolegy
61
2. rdo paskie Przyjmijmy potencja zespolony

f (z) = C ln z,
w ktrym C = const. Podstawmy z = r ei

f (z) = C ln (r e i), f (z) = C ln r + C i,
std
= C ln r
oraz
vr =
=C = 0. r
1 =C , r r
v =
Skadowe prdkoci w ukadzie kartezjaskim mona okreli za pomoc prdkoci zespolonej. Bdzie wtedy 1 d f ( z) x y =C =C 2 i , 2 2 2 dz z x +y x +y a wic vx = C
x , x + y2
2
vy = C
y . x + y2
2
Liniami jednakowego potencjau = C ln r = const s okrgi, liniami prdu = C = const jest pk prostych wychodzcych ze rda (rys. 2.15). Samo rdo (punkt pocztkowy ukadu wsprzdnych) jest punktem osobliwym, w ktrym prdko staje si nieskoczenie dua.
Rys. 2.15. rdo paskie
v
r
3. rdo wirowe (wir paski) Dana jest funkcja charakterystyczna

f ( z) = C ln z . i
62
Po przeksztaceniu otrzymuje si kolejno

+i= C ln r e i = C C i ln r , i
std oraz vr =
=C =0 r
= C ln r
C 1 = . r r
v =
Linie prdu s okrgami, linie potencjau tworz pk prostych (rys. 2.16).

y v
r
Skadowe prdkoci w ukadzie kartezjaskim otrzyma si z prdkoci zespolonej d f ( z) C 1 = , dz i z
skd, po przeksztaceniu,
vx = C
y , x + y2
2
vy = C
x . x + y2
2
Rys. 2.16. rdo wirowe (wir paski)
4. Dipol paski Rozpatruje si nastpujc funkcj charakterystyczn

C . z Postpujc podobnie jak w poprzednich przykadach, otrzymuje si f ( z) =
+i=
C x yi , =C 2 x+yi x + y2
= Cy . x + y2
2
tak wic
= Cx , x + y2
2
Skadowe prdkoci
vx = y 2 x2 , = 2 x x2 + y 2
vy =
2xy = y x2 + y2
63
Linie prdu przedstawiaj okrgi styczne do osi x w pocztku ukadu. Linie jednakowego potencjau s rwnie okrgami stycznymi, ale do osi y w pocztku ukadu (rys. 2.17).
5. Superpozycja pl przestrzennych Omwiono potencjay i funkcje prdu kilku typowych ruchw paskich. Po zoeniu ich mona otrzyma opis ruchw bardziej zoonych, ilustrujcych niektre wane w technice przepywy. Skadajc na przykad przepyw rwnolegy i rdo, otrzymuje si przepyw jak na rysunku 2.18a. Potencja tego ruchu ma posta = a x + C ln r,
y v
x 0
Rys. 2.17. Dipol paski
gdzie r =
a)
x2 + y2 .
b) c)
Rys. 2.18. Superpozycja przepyww: a) przepyw rwnolegy i rdo, b) ruch rwnolegy i para: rdoupust, c) przepyw rwnolegy i dipol
Ruch rwnolegy i para rdoupust opisuj przepyw pokazany na rysunku 2.18b. Potencja takiego ruchu jest nastpujcy = a x + C (ln r1 ln r2). Po zoeniu przepywu rwnolegego i dipolu otrzyma si opyw przekroju koowego (rys. 2.18c). Potencja tego przepywu x . =ax+C 2 x + y2
2.7. RUCH WIROWY PYNU. DRUGIE TWIERDZENIE HELMHOLTZA

Przepyw wirowy jest przypadkiem najoglniejszej formy ruchu okrelonego pierwszym twierdzeniem Helmholtza (2.54). Charakteryzuje si tym, e wektor prdkoci ktowej chwilowego obrotu jest rny od zera, a zatem 0.
64
Ruch wirowy jest okrelony polem wektorowym prdkoci ktowej chwilowego obrotu , zwanym polem wirowym. Z polem wirowym cz si pojcia linii wirowej i rurki wirowej. Lini wirow nazywa si lini pola wektorowego rotacji. Poniewa rot v = 2 = W, (2.72) jest ona lini, do ktrej w kadym jej punkcie styczny jest wektor wirowoci (rys. 2.19). W3 Rwnanie linii wirowej ma posta W dr = 01) lub W2 dx dy dz = = . (2.73) ds Wx Wy Wz Podobnie jak linie prdu tworz powierzchni pr du, linie wirowe tworz powierzchni wirow. W1 Jeeli przez kady punkt krzywej zamknitej poprowadzi si linie wirowe, to linie te utworz rurk Rys. 2.19. Linia pola wektorowego wirow (rys. 2.20). W przypadku nieskoczenie marotacji prdkoci ego pola przekroju rurki wirowej nazywa si j elementarn rurk wirow lub wknem wirowym. Rurk wirow wraz z liniami wirowymi znajdujcymi si wewntrz niej nazywa si strug wirow. Jeeli krzywa jest zamknita nieskoczenie maym konturem, linie wirowe przechodzce przez ten kontur tworz elementarn strug wirow (rys. 2.21).
W2
dA 2
W1 dA 1
Rys. 2.20. Rurka wirowa Rys. 2.21. Elementarna struga wirowa
Strumieniem wiru nazywa si strumie wektora wiru przechodzcy przez powierzchni A. Jest to caka z iloczynu skalarnego wektora wiru W i zorientowanego wycinka pola przekroju dA (rys. 2.22). Elementarny strumie wiru dqW = W n dA = W cos dA.
(2.74)
____________
1)
dr = dxi + dyj + dzk (dx, dy, dz), |dr | = ds.
65
W przypadku dowolnej powierzchni skoczonej A, strumie wektora wiru przez t powierzchni

qW = W n dA .
A
(2.75)
Zgodnie z twierdzeniem GaussaOstrogradskiego
W n dA = div W dV .
A V
(2.76)
Omwimy teraz drugie twierdzenie Helmholtza, ktre mwi, e strumie wiru w cieczy doskonaej zachowuje niezmienn warto wzdu caej dugoci strugi wirowej. W celu jego udowodnienia zauwamy, e zgodnie z (2.76) strumie wiru W qW = div W dV .
V
dA
Rys. 2.22. Ilustracja pojcia elementarnego strumienia wirowoci
Pochodne czstkowe wsprzdnych Wx, Wy, Wz wektora wiru (wzr (2.57)) kolejno po x, y, z s nastpujce
2 vy Wx 2 vz , = x yx zx Wy 2 vx 2 vz , = y zy xy 2 vy Wz 2 vx . = z xz yz
Po dodaniu ich stronami otrzymuje si (2.77)
Wy Wx Wz + + =0 x y z
lub poniewa W = rot v div (rot v) = 0.
(2.78)
(2.79)
Oznacza to, e w ustalonym ruchu wirowym dywergencja (rozbieno linii wirowych) w caym obszarze pynu rwna jest zeru, a zatem strumie wiru pozostaje stay. Stanowi to tre drugiego twierdzenia Helmholtza.
66
W szczeglnym przypadku dla elementarnej rurki wirowej twierdzenie to przyjmuje posta W dA = const. (2.80) Zwizek (2.80) mwi, e strumie wirowoci przez dowolny przekrj elementarnej rurki wirowej jest stay. Dla rurki o przekroju skoczonym natomiast ~ (2.81) W A = const,
~ std wniosek, e rednia warto wirowoci W jest odwrotnie proporcjonalna do pola powierzchni przekroju poprzecznego. Z zastosowania drugiego twierdzenia Helmholtza do pl prdkoci pynu wynikaj nastpujce wnioski: przekrj strugi wirowej nie moe sta si zerem w obrbie rozpatrywanego obszaru pynu (wwczas W ), a zatem strugi wirowe tworz piercienie zamknite w obszarze pynu, w postaci niezamknitej strugi wirowe wystpuj jedynie przy zetkniciu z powierzchniami ograniczajcymi obszar pynu (rys. 2.23).
Rys. 2.23. Interpretacja drugiego twierdzenia Helmholtza
3. PODSTAWOWE RWNANIA MECHANIKI PYNW

3.1. ZASADA ZACHOWANIA MASY
3.1.1. OGLNA POSTA RWNANIA CIGOCI
Zgodnie z zasad zachowania masy, w adnym punkcie pola masa nie moe si tworzy ani znika. W pynie nieciliwym ( = const) tylko takie pole prdkoci bdzie speniao t zasad, w ktrym w kadej chwili do obszaru ograniczonego powierzchni kontroln bdzie wpywao tyle pynu, ile w tej samej chwili wypywa. Warunek ten jest zatem identyczny dla przepyww ustalonych i nieustalonych. Podczas przepywu pynu ciliwego ( const) w ruchu ustalonym musi by zachowany powyszy warunek, bo masa zawarta wez n wntrz powierzchni kontrolnej jest niezmienna A vn w czasie. W przepywie nieustalonym, z upyv V wem czasu gsto moe ulega lokalnym zmianom, co moe wywoa zmian masy pyM dA nu objtej powierzchni kontroln. W przestrzeni wypenionej poruszajcym si pynem wyodrbnijmy obszar o objtoci V y ograniczony powierzchni kontroln A (rys. 0 x 3.1) o normalnej zewntrznej n w punkcie M. Zmiana masy w objtoci V moe by wywoana: Rys. 3.1. Ilustracja do zasady zachowania dopywem poprzez cian powierzchni masy. Obszar przestrzenny V o brzegu A kontrolnej, lokaln zmian gstoci. W czasie dt przez powierzchni A przepynie
R
vn dA dt = v
A A
dA dt .
(3.1)
68
W tym samym czasie przyrost masy wywoany zmian gstoci pynu w objtoci V wyniesie
V
dt dV ,
(3.2)
przy czym = (x, y, z, t). Masa nie moe powstawa ani zanika w obszarze kontrolnym, dlatego bilans dopywu i przyrostu masy musi by rwny zeru, a zatem
dV +
v
A
dA = 0 .
(3.3)
Jest to cakowa posta rwnania wynikajcego z zasady zachowania masy, zwanego rwnaniem cigoci. Na mocy twierdzenia GaussaOstrogradskiego druga caka we wzorze (3.3) moe by przedstawiona w postaci
v
A
dA =
( v )
A
dA = div ( v ) dV .
V
Po podstawieniu otrzymuje si
+ div ( v ) dV = 0 .
(3.4)
Poniewa caka we wzorze (3.4) ma by rwna zeru dla dowolnie wybranej objtoci V, std wniosek, e funkcja podcakowa musi by rwna zeru w kadym punkcie rozpatrywanego obszaru, a wic
+ div ( v ) = 0 t
(3.5)
lub w postaci rozwinitej
( v x ) ( v y ) ( v z ) = 0. + + + t x y z
(3.6)
Rwnania (3.5) i (3.6) s rniczkow postaci rwnania cigoci. Po wykonaniu rniczkowania otrzyma si rwnanie (3.5) w postaci
+ v grad + div v = 0 , t
d + div v = 0 . dt
(3.7)
a nastpnie, po uwzgldnieniu pojcia pochodnej substancjalnej (2.16), otrzymuje si (3.8)
3. Podstawowe rwnania mechaniki pynw
69
Jeeli ruch jest ustalony, to rwnanie cigoci (3.5) uproci si do postaci div ( v) = 0. Dla pynu nieciliwego ( = const) rwnanie to przybiera posta div v = 0.
(3.9) (3.10)
W ruchu potencjalnym pynu, kiedy istnieje potencja prdkoci , rwnanie cigoci pynu nieciliwego przybiera posta
2 2 2 + + = 2 = 0 . 2 2 2 x y z
(3.11)
Jak wida, tylko takie potencjay prdkoci mog przedstawia przepywy cige pynw nieciliwych, ktre speniaj rwnanie Laplacea. Odwrotnie, kada funkcja speniajca rwnanie Laplacea przedstawia potencja jakiego pola prdkoci pynu nieciliwego z zachowaniem postulatu cigoci.
3.1.2. RWNANIE CIGOCI RUCHU JEDNOWYMIAROWEGO

Wemy pod uwag cz strugi zawart pomidzy dwoma przekrojami A A i A+ ds normalnymi do osi strugi, oddalonymi od siebie o element ds (rys. s 3.2). Przyjmijmy, e w obrbie elementu pynu o podstawie A i wysokoci ds prdkoci podczas przejcia od przekroju A do przekroju ssiedniego A zmieniaj si tylko w kierunku ds. Dlatego taki A+ A ds s przepyw, w ktrym mona przyj, e prdko v (ktra w strudze nieelementarnej jest prdkoci v redni) zaley tylko od jednego wymiaru, nazywa ds si przepywem jednowymiarowym. Rozpatrzmy mas pynu wpywajc i wypywajc z elementu, ograniczonego przekrojami A A v+ v s ds i A+ ds 1), w czasie dt. s Rys. 3.2. Objto kontrolna Masa pynu dopywajcego z prdkoci v ograniczona rurk prdu przez przekrj A w czasie dt wynosi
i powierzchniami czoowymi
A v dt,
____________
Przez pobocznic elementu ciecz nie przenika, bo tworz j linie prdu, skadowe normalne do nich s wic rwne zeru.
1)
70
v A a wypywajcego z prdkoci v + ds przez przekrj A+ ds w tym s s samym czasie A v ds A+ ds v + ds dt. + s s s Rnica mas pynu wpywajcego i wypywajcego z elementu rwna si przyrostowi masy w czasie dt A v dt +
A v dt A ds. ds A+ ds v + ds dt = s s s t
(3.12)
Po wykonaniu mnoenia, uproszczeniach i pominiciu wielkoci maych, rzdu wyszego od pierwszego, otrzymuje si A v A +v +Av =0 (3.13) +A t s s s lub po uwzgldnieniu zasady rniczkowania iloczynu ( Av ) A + = 0. (3.14) t s Dla pynu nieciliwego ( = const) rwnanie to przybiera posta (A v) = 0. s Rwnanie (3.14) mona zapisa w postaci A
(3.15)
( v) A + A + v = 0. t s s
(3.16)
W przypadku ruchu ustalonego (adna wielko nie zaley od czasu) rwnania powysze przechodz w nastpujce: dla pynu ciliwego A v = const, (3.17) dla pynu nieciliwego A v = const, (3.18) ktre mona rwnie napisa w postaci: dla pynu ciliwego 1 A1 v 1 = 2 A2 v 2, (3.19) dla pynu nieciliwego (3.20) A1 v 1 = A2 v 2 , gdzie: v1 prdko wpywu przez powierzchni o polu A1, v2 prdko wypywu przez powierzchni o polu A2.
71
Poniewa z zasady zachowania masy wynika, e gsto pynu nie moe sta si zerem, a rwnoczenie prdko nie moe osign wartoci nieskoczenie wielkiej, zatem z rwnania (3.17) wypywa nastpujcy wniosek: Wewntrz pynu ciliwego, poruszajcego si ruchem ustalonym, struga nie moe zaczyna si ani koczy, a wic albo jest zamknita, albo zaczyna si i koczy w nieskoczonoci lub na cianach ruchomych ograniczajcych ten pyn.
3.1.3. STRUMIE PRZEPYWU I PRDKO REDNIA

Z rwna (3.17)(3.20) wynika, e w przepywie ustalonym strumie masy (lub strumie objtoci pynu nieciliwego) przepywajcy w jednostce czasu przez dowolny przekrj poprzeczny rurki prdu jest jednakowy. Wystpujcy w tych rwnaniach iloczyn Av przedstawia objto pynu przepywajcego przez pole przekroju A w jednostce czasu. Iloczyn ten bdziemy nazywali strumieniem objtoci (objtociowym nateniem przepywu) patrz p. 2.3. Jeli w polu A prdko nie jest jednakowa1), to strumie objtoci wyniesie
qV = v dA = Av r ,
A
(3.21)
przy czym wykorzystano tu twierdzenie o wartoci redniej caki, wprowadzajc pojcie prdkoci redniej przepywu vr. Po pomnoeniu strumienia objtoci przez gsto pynu otrzymuje si strumie masy (masowe natenie przepywu)
qm = v dA = Ar v r .
A
(3.22)
Prdko redni mona wic obliczy z zalenoci

v r = qV q = m . A r A
(3.23)
Strumie objtoci lub masy, zwany oglnie strumieniem przepywu (dawniej byo to objtociowe lub masowe natenie przepywu lub krtko natenie przepywu), i rednia prdko przepywu nale do najczciej wystpujcych wielkoci hydromechanicznych. W obliczeniach inynierskich najczciej operuje si wanie prdkoci redni, sprowadzajc ruch w rurach i kanaach do przepywu jednowymiarowego i wtedy w p. 3.1.2 prdko v bdzie utosamiana z vr. ____________
1)
Wystpuje nierwnomierny rozkad prdkoci.
72
3.2. ZASADA ZACHOWANIA PDU

3.2.1. OGLNA POSTA ZASADY ZACHOWANIA PDU
Rozpatruje si ruch pewnej masy pynnej ograniczonej zamknit powierzchni pynn wycit (mylowo) z caej jego masy ( p. rys. 1.6). Objto tej masy pynu w chwili t niech wynosi V(t), a pole powierzchni, stanowice brzeg bryy pynnej, A(t). Zgodnie z zasad zachowania pdu: prdko zmiany pdu pynu zawartego w poruszajcej si objtoci V(t) rwna si wypadkowej si zewntrznych dziaajcych na ten pyn. Przypomnijmy najpierw znane z fizyki rwnania ruchu ukadu wielu punktw materialnych zawartych w obszarze V odcitym od reszty otoczenia powierzchni A. Rwnania ruchu jednej (i-tej) czstki mona zapisa nastpujco
mi ai = Pio +
P
j
ij
(3.24)
gdzie: Pio sia zewntrzna dziaajca na i-t czstk o masie mi i przypieszenie ai, Pij sia wewntrzna, z jak j-ta czstka dziaa na i-t. Wybierzmy teraz czstki, ktre znajduj si w obszarze V i zsumujmy rwnania (3.24), ktrych jest tyle, ile czstek zawiera obszar V, wtedy
m a = P + P
i i io i i i, j
ij
(3.25)
Zamy teraz, e speniona jest III zasada dynamiki (zasada akcji i reakcji), wtedy we wzorze (3.25) znikaj siy oddziaywania czstek lecych wewntrz obszaru V, a powstaj te siy Pij , ktre odpowiadaj oddziaywaniu czstek spoza obszaru V. Wracajc do obszaru V(t), ograniczonego powierzchni pynn A(t), napiszemy rwnanie ruchu orodka cigego analogiczne do rwnania (3.25), ale tutaj sumy zostan zastpione cakami, gdy zamiast zbioru punktw materialnych wystpuje orodek cigy, zatem dv dV = f dV + dA , (3.26) dt V (t ) V (t ) A( t )
gdzie: dv/dt przypieszenie elementu o masie dV, f i jednostkowe siy: masowa i powierzchniowa (p. 1.3). Elementarna sia powierzchniowa dA wyraa tutaj oddziaywanie orodka spoza obszaru V(t) na element dA powierzchni A(t) otaczajcej badany obszar. Rwnanie (3.26) przedstawia zasad zachowania pdu w niutonowskiej mechanice orodkw cigych, ktre orzeka, e zmiana pdu w czasie jest spowodowana przez siy masowe i powierzchniowe.
73
Do wyprowadzenia rwnania (3.26) mona zastosowa rwnie zasad dAlemberta, ktra wymaga, aby w kadej chwili suma si czynnych (masowych oraz powierzchniowych) i si bezwadnoci bya rwna zeru. Sia bezwadnoci wyniesie dv (3.27) a dV = dV , dt V (t ) V (t ) gdzie a przypieszenie masy elementarnej dV, po odpowiednich podstawieniach otrzymuje si zatem rwnanie rwnowane wyraeniu (3.26) dv dV + f dV + dA = 0 . (3.28) dt V (t ) V (t ) A( t )
Ale, zgodnie z zalenoci (1.30),

A( t )
dA
(n) dA =
A( t )
V (t )
Div S dV .
(3.29)
Po uwzgldnieniu tej zalenoci bdzie najpierw dv dV f dV Div S dV = 0 , dt V (t ) V (t ) V (t )
(3.30)
a nastpnie
V (t )
dv f Div S dV = 0. dt
dv = f + Div S dt
(3.31)
Std, wobec prawdziwoci (3.31) dla kadego V(t), mona napisa
lub w postaci rozwinitej
(3.32)
dv = f + x + y + . x y z z dt
(3.33)
W przedstawionych rwnaniach (3.32) oraz (3.33) opisany jest ruch dowolnego orodka cigego, ktrego rodzaj okrela macierz S tensora napre. Za pomoc tych rwna przedstawiono najoglniejsz rniczkow posta rwnania wynikajcego z zasady zachowania pdu.
3.2.2. RWNANIE ZACHOWANIA PDU PYNU NIELEPKIEGO I NIECILIWEGO (CIECZY DOSKONAEJ)

Ciecz doskonaa jest nieciliwa i nielepka, a zatem nie wystpuj w niej naprenia styczne (zob. p. 1.4.2). Wobec tego naprenie (n) jest normalne do powierzch-
74
ni, czyli jest wspliniowe z wektorem n, ale o kierunku przeciwnym do niego ( p. 1.3.4). Wwczas, dla stanu naprenia okrelonego zalenoci (1.34), rwnanie zachowania pdu ma posta
dv = f grad p , dt
(3.34)
ktra jest rwnaniem ruchu cieczy doskonaej, zwanym rwnaniem Eulera. Naley zwrci uwag, e rwnie w nieruchomym pynie macierz napre jest w takiej samej postaci, gdy wtedy take nie wystpuj naprenia styczne, ale ponadto dv/dt = 0.
3.3. ZASADA ZACHOWANIA MOMENTU PDU

Do masy orodka cigego zawartej w zamknitej powierzchni pynnej A(t) (rys. 1.6) zastosujmy zasad zachowania momentu pdu (krtu). Mwi ona, e prdko zmiany momentu pdu rwna si sumie momentw wszystkich si dziaajcych na ciao. Zachowujc zasad akcji i reakcji w odniesieniu do bryy ograniczonej powierzchni pynn, zauwamy, e wyraenia podcakowe we wzorze (3.26) przedstawiaj kolejno: prdko zmiany pdu elementarnej masy dV, elementarn si masow dziaajc na t mas elementarn oraz elementarn si powierzchniow dziaajc na element dA powierzchni pynnej. Po wektorowym pomnoeniu (lewostronnym) tych wyrae przez promie wodzcy R otrzymamy odpowiednie momenty elementarne, dlatego
V (t )
dv dV dt
(3.35)
jest prdkoci zmiany momentu pdu bryy ciekej V(t),
V (t )
R f dV R dA
(3.36)
to moment si masowych bryy ciekej, (3.37)
A( t )
jest momentem si powierzchniowych. Zgodnie z zasad zachowania momentu pdu napiszemy
V (t )
R dt dV = R f dV + R dA .
V (t ) A( t )
dv
(3.38)
75
Obliczajc moment si powierzchniowych, uwzgldnimy wzr (1.25) (przy czym oznaczymy: (i ) x , ( j ) y , (k ) z , (n ) )
A( t )
(R ) dA = R (n
x A( t )
+ n y y + nz z dA (3.39)
y z z
A( t )
(n (R ) + n (R ) + n (R )) dA.
x x y
Zauwamy, e wektory R x , R y , R z mona przedstawi za pomoc wektorw bazy i, j, k przyjtego ukadu odniesienia. Otrzymamy wwczas wyraenia analogiczne do (1.29) (wystpoway tam wektory x , y , z oraz ich skadowe, tu za s one mnoone przez R). Postpujc zatem podobnie jak w (1.29), po zastosowaniu wzoru Gaussa (zob. (1.30), (1.31)), a nastpnie wykonaniu rniczkowania, otrzymujemy kolejno
x ( R ) + y (R ) + z ( R ) dV (R ) dA =
x y z V (t )
A( t )
= =
V (t )
V (t )
(i
y R R R x + R y + z + R z dV + dV y z x y z V (t )
+ j y + k z dV +
V (t )
(R Div S ) dV ,
R = (x i + y j + z k ) = j, y x
(3.40)
gdy
(x i + y j + z k ) = i , R = x x (x i + y j + z k ) = k. R = z x
Po uwzgldnieniu wzoru (3.40) napiszemy w miejsce (3.38)
V (t )
R dt
dv
f Div S i x + j y + k z
) dV
= 0 . (3.41)
Na mocy (3.32) wyraenie w nawiasie kwadratowym jest zerem, czyli i x + j y + k z = 0 , skd, po uwzgldnieniu (1.25) i wymnoeniu, (3.42)
(k
xy
j xz + k yx + i yz + j zx i zy = 0 .
) (
) (
(3.43)
76
Na podstawie za definicji rwnoci wektorw xy = yx , xz = zx , yz = zy ,
(3.44)
co oznacza, e macierz (1.27) jest symetryczna i mwimy wwczas, e tensor napre jest symetryczny. Dowiedlimy zatem, e przy zachowaniu rwnania ruchu (3.32) z zasady zachowania momentu pdu wynika symetria tensora napre. Mona rwnie udowodni twierdzenie odwrotne: z symetrii tensora napre, spenienia rwnania cigoci (3.5) i rwnania ruchu (3.32), wynika, e zasada zachowania momentu pdu jest prawdziwa.
3.4. ZASADA ZACHOWANIA ENERGII

3.4.1. OGLNA POSTA ZASADY ZACHOWANIA ENERGII CAKOWITEJ
Energia przypadajca na jednostk masy jest sum energii kinetycznej v2/2 oraz energii wewntrznej e. Energia cakowita pynu zawartego w obszarze pynnym V(t) jest zatem w danej chwili rwna v2 dV . + e (3.45) 2 V (t ) Zmiana tej energii w czasie moe nastpi na skutek dziaania si zewntrznych (powierzchniowych i masowych) podczas przemieszczania si obszaru pynnego oraz wskutek doprowadzenia z zewntrz do obszaru energii cieplnej (np. przez przewodnictwo cieplne). Praca si zewntrznych w czasie dt bdzie rwna v dA + f v dV dt . (3.46) A ( t ) V ( t ) Energia cieplna doprowadzona do powierzchni A(t) w tym czasie ( grad T ) n dA dt , (3.47) A ( t ) gdzie: T temperatura pynu, przewodno cieplna. Zasad zachowania energii mona wic zapisa nastpujco v2 d + e dV = v dA + f v dV + ( grad T ) n dA . (3.48) dt V (t ) 2 A( t ) V ( t )) A( t )
77
Przeksztamy poszczeglne caki wystpujce w rwnaniu (3.48)

v2 d d v2 d v2 dV = + e dV + + e dV , + e + div v dt V (t ) 2 dt 2 dt 2 V (t ) V (t )
a po uwzgldnieniu wzoru (3.8)

v2 d d v2 dV = + e + e dV . dt V (t ) 2 dt 2 V (t )
(3.49)
Korzystajc z twierdzenia GaussaOstrogradskiego, zamiemy caki powierzchniowe na objtociowe (uwzgldniajc zaleno (1.28))
A( t )
v dA = S n v dA = Div (S v ) dV ,
A( t ) V (t )
(3.50)
A( t )
( grad T ) n dA = Div ( grad T ) dV .

V (t )
(3.51)
Rwnanie zachowania energii (3.48) da si zatem sprowadzi do postaci d v2 Div (S v ) f v Div ( grad T ) dV = 0 , + e dt 2 V (t )
(3.52)
z czego wynika, e funkcja podcakowa (w nawiasie kwadratowym) powinna by rwna zeru w kadym punkcie rozpatrywanego obszaru (ze wzgldu na dowolno obszaru cakowania), a zatem d v2 + e (3.53) = Div (S v ) + f v + Div ( grad T ) . dt 2 Jest to rniczkowa forma rwnania wynikajcego z zasady zachowania energii cakowitej.
3.4.2. RWNANIE ZACHOWANIA ENERGII PYNU NIELEPKIEGO I NIEPRZEWODZCEGO CIEPA

Wyprowadzimy dwie szczeglne postacie rwnania (3.53) wyraajce zasad zachowania energii, odpowiednio: gazu doskonaego i cieczy doskonaej. Dla gazu doskonaego w sensie termodynamicznym, tzn. speniajcego rwnanie stanu (Clapeyrona), e = cV T, cV = const, (3.54) gdzie: cV ciepo waciwe w staej objtoci, T temperatura gazu.
78
W przypadku cieczy doskonaej bdziemy zakada t sam, co dla gazu doskonaego, zaleno (3.54) dotyczc energii wewntrznej. Gdy zaoy si, e pyn jest nielepki i nie przewodzi ciepa oraz uwzgldni si zaleno (3.54), rwnanie zachowania energii (3.53) przyjmie posta
Zauwamy, e
d dt
v2 2 + cV T = Div ( p v ) + f v.
(3.55)
div ( p v) = p div v + v grad p oraz
d p dp p d = , dt dt dt
d p dp = dt + p div v . dt
a po uwzgldnieniu zalenoci (3.8)
Wynika std, e
div ( p v ) +
d p dp p = v grad p = . dt dt t
(3.56)
Rwnanie energii mona zatem przedstawi w postaci
d dt
v2 p p 2 + cV T + = f v t .
(3.57)
Jeli zaoymy, e energia wewntrzna elementu cieczy nielepkiej i nieprzewodzcej ciepa jest niezmienna
d (cV T ) = 0 , dt
to rwnanie (3.57) przyjmie posta
(3.58)
d dt
v2 p p 2 + = f v t .
(3.59)
W przypadku gazu doskonaego (w sensie termodynamicznym), ale nielepkiego i nieprzewodzcego ciepa, energia wewntrzna elementu gazu moe ulega zmianom.
79
Zmiany te s wywoane prac si powierzchniowych pochodzcych od cinienia i uwarunkowane ciliwoci gazu, a zatem
d (cV T ) 0 . dt
Po wprowadzeniu entalpii gazu
(3.60)
i = cV T +
otrzymamy rwnanie energii w postaci
(3.61)
d dt
v2 p 2 + i = f v t .
(3.62)
4. STATYKA PYNW
4.1. RWNOWAGA PYNU
Statyka pynw to dzia mechaniki pynw obejmujcy prawa rwnowagi pynw znajdujcych si w spoczynku oraz zagadnienia praktycznego zastosowania tych praw. Rwnowaga pynu moe mie charakter bezwzgldny i wzgldny. W obu przypadkach poszczeglne elementy pynu nie zmieniaj swego pooenia wzgldem siebie i wzgldem otaczajcych cian. W przypadku rwnowagi bezwzgldnej nie zmieniaj rwnie swego pooenia wzgldem Ziemi.
4.1.1. WARUNKI RWNOWAGI PYNW. PRAWO PASCALA

Rwnanie rwnowagi pynu otrzymuje si bezporednio z rwna ruchu (3.33) lub (3.34) po uwzgldnieniu, e w rozpatrywanych zagadnieniach prdko jest rwna zeru (v = 0), a pozostae wielkoci nie zale od czasu ( H/ t = 0). Rwnanie rwnowagi pynu przyjmuje zatem posta
f = grad p
lub w formie trzech rwna
(4.1)
X=
p , x
Y=
p , y
Z=
p . z
(4.2)
Rwnanie to jest podstawowym rwnaniem rwnowagi pynw i nosi nazw rwnania rwnowagi Eulera. Mnoc poszczeglne rwnania ukadu (4.2) kolejno przez dx, dy, dz i dodajc stronami, otrzymamy p p p ( X dx + Y dy + Z dz ) = dx + dy + dz . x y z Poniewa cinienie nie zaley od czasu, prawa strona tego rwnania jest zatem rniczk zupen funkcji p = p (x, y, z):
4. Statyka pynw
81
dp =
czyli
p p p dz , dy + dx + x y z
dp = (X dx + Y dy + Z dz).
(4.3)
Jest to tak zwane podstawowe rwnanie hydrostatyki, okrelajce zaleno midzy cinieniem i jednostkowymi siami masowymi dziaajcymi na pyn znajdujcy si w spoczynku. Gdy na pyn nie dziaaj siy masowe, z rwnania rwnowagi (4.2) wynika, e
f=0
grad p = 0
p = const,
(4.4)
a zatem gdyby na pyn dziaay wycznie siy powierzchniowe, cinienie miaoby wwczas jednakow warto w kadym punkcie pynu. Stanowi to tre prawa Pascala, zwanego prawem rwnomiernego rozchodzenia si cinienia w pynie. Brak si masowych oznacza, e pyn jest niewaki. Ten warunek w polu si cikoci speniaj w przyblieniu gazy i wszystkie pyny w stanie niewakoci. Prawo Pascala stosuje si rwnie w przyblieniu do pynw znajdujcych si pod dziaaniem pola si masowych, jeeli s one pomijalnie mae w porwnaniu z siami pochodzcymi od cinie. Warunki te zachodz w urzdzeniach zawierajcych pyny pod duymi cinieniami (sprarki tokowe, akumulatory wodne, prasy hydrauliczne itp.). Podczas rozwizywania podstawowego rwnania hydrostatyki (4.3), oprcz okrelonych warunkw brzegowych, naley wzi pod uwag rwnanie stanu pynu
= ( p, T )
(4.5)
opisujce zmian gstoci w zalenoci od cinienia i temperatury. Okrelenie zwizku midzy cinieniem i jednostkowymi siami masowymi jest jednym z dwu charakterystycznych zagadnie statyki pynw. Drugim jest znalezienie rwnania powierzchni izobarycznej
p = const
dp = 0,
rwnanie rniczkowe powierzchni izobarycznej ma wic posta
X dx + Y dy + Z dz = 0.
(4.6)
Lewa strona tego rwnania jest iloczynem skalarnym wektorw f (X, Y, Z ) i dr (dx, dy, dz), wobec tego wynika z niego, e wektor siy masowej, w kadym punkcie obszaru pynnego, jest prostopady do powierzchni izobarycznej przechodzcej przez ten punkt. Powierzchnie izobaryczne w jednorodnym polu si masowych s wic paszczyznami.
82
4.1.2. RWNOWAGA W POTENCJALNYM POLU SI MASOWYCH

Jeeli lewa strona rwnania (4.3) jest rniczk zupen, to wyraenie w nawiasie po prawej stronie tego rwnania rwnie jest rniczk zupen pewnej funkcji U wsprzdnych przestrzennych, a wic
X dx + Y dy + Z dz = dU,
z czego wynika, e
(4.7)
X=
U , x
Y=
U , y
Z=
U . z
(4.8)
Funkcj U speniajc te warunki nazywamy potencjaem si masowych. Po podstawieniu zalenoci (4.7) do rwnania rwnowagi (4.3) otrzymamy
dp = dU.
Wobec tego rwnowaga pynu jest moliwa tylko w potencjalnym polu si. Z rwnania powierzchni izobarycznych wynika
(4.9)
dp = 0
dU = 0
U = const,
powierzchnia izobaryczna jest zatem zarazem powierzchni jednakowego potencjau ( powierzchni ekwipotencjaln). Powierzchnie ekwipotencjalne charakteryzuj si rwnie sta gstoci, a zatem s powierzchniami izosterycznymi w pynach ciliwych. Gsto bowiem mona okreli z rwnania (4.9)
dp , dU
(4.10)
z ktrego wynika, e gsto w pynie ciliwym jest funkcj potencjau si masowych U, a zatem gsto pynu bdzie jednakowa na powierzchni U = const. Ma to istotne znaczenie, gdy niespenienie tego warunku wiadczy o braku rwnowagi pynu. Wypywa std wniosek, e powierzchnie rozdziau dwu nie mieszajcych si cieczy o rnych gstociach s powierzchniami ekwipotencjalnymi.
4.1.3. RWNOWAGA CIECZY W ZIEMSKIM POLU GRAWITACYJNYM

Rozpatrzmy rwnowag cieczy w ziemskim polu grawitacyjnym. Ciecz ta wypenia ograniczon przestrze o wymiarach maych w porwnaniu z promieniem Ziemi. Pole grawitacyjne mona w takim przypadku uwaa za jednorodne, a linie tego pola za rwnolege i pionowe.
4. Statyka pynw
83
x z0 h M z g
Rys. 4.1. Ciecz w ziemskim polu grawitacyjnym
W prostoktnym ukadzie wsprzdnych, zorientowanym w ten sposb, e paszczyzna 0xy jest pozioma, a o z skierowana pionowo w d (rys. 4.1), wsprzdne jednostkowej siy masowej s nastpujce: X = 0, Y = 0, Z = g. (4.11) Po podstawieniu tych wartoci do rwnania powierzchni izobarycznej (4.6) otrzymamy g dz = 0 dz = 0 z = C. (4.12)
Wynika std, e powierzchnie izobaryczne s paszczyznami poziomymi. Jedn z powierzchni izobarycznych jest powierzchnia zetknicia cieczy i gazu, nazywana powierzchni swobodn lub zwierciadem cieczy, ktrej rwnanie ma posta z = z0. (4.13) Rozkad cinienia w cieczy wyznaczymy po podstawieniu warunkw (4.11) do rwnania (4.3) dp = g dz. (4.14) Po scakowaniu tego rwnania, przy zaoeniu nieciliwoci cieczy ( = const), otrzymamy (4.15) p = g z + C. Staa cakowania wynika z warunku, e na powierzchni swobodnej (z = z0) panuje cinienie p = p0, skd C = p0 g z0. Cinienie w dowolnym punkcie M p = p0 + g(z z0) = p0 + g h. (4.16)1) Rnica z z0 = h jest gbokoci zanurzenia punktu M, a zatem cinienie w dowolnym punkcie cieczy rwna si cinieniu na powierzchni swobodnej, powikszonemu o cinienie supa cieczy o wysokoci odpowiadajcej gbokoci zanurzenia tego punktu. Rnic cinie p p0 = g h nazywamy cinieniem hydrostatycznym. ____________
1) Zauwamy, e prawo Pascala (4.4) podane w formie warunkowej mona zapisa w postaci oglniejszej po przeksztaceniu wzoru (4.16): p0 = p gh i wtedy rnica midzy cinieniem i cinieniem hydrostatycznym w nieruchomej cieczy ma warto sta, wynoszc p0.
(4.17)
84
Cinienie hydrostatyczne w jednorodnym polu grawitacyjnym jest wic liniow funkcj gbokoci zanurzenia pod zwierciadem cieczy. Po przeksztaceniu wzoru (4.17) otrzymamy p p0 =h, g (4.18)
a zatem wysoko cinienia hydrostatycznego jest rwna gbokoci. Wynika std, e w punktach pooonych na jednakowej gbokoci panuje jednakowe cinienie. Rwnanie (4.14) scakowano przy zaoeniu, e = const. Stosowalno otrzymanych zalenoci jest wic ograniczona do jednej warstwy cieczy o staej gstoci. W przypadku przestrzeni wypenionych kilkoma warstwami cieczy nie mieszajcych si, o gstociach speniajcych warunek
1 < 2 < ... < n < ...

cakowanie rwnania (4.14) przeprowadzamy dla kadej warstwy oddzielnie, a stae cakowania dla kolejnych rozwiza wyznaczamy z warunkw na powierzchniach rozdziau dwu cieczy. W wyniku otrzymujemy p = p0 + 1 g h1 + ... + i g h i + ... + n g zn lub p = p0 + (4.19) (4.20)
i=1
n-1
g hi + n g zn,
gdzie: hi cakowita grubo warstwy, zn gboko zanurzenia w n-tej warstwie. Wysoko cinienia hydrostatycznego jest czsto odnoszona do gstoci wody, a wic p p0 = 1 h1 + ... + i hi + ... + n z n . (4.21) w g w w w Zaleno (4.20) stanowi podstaw do sporzdzania wykresw cinie, obrazujcych rozkad cinienia wzdu osi pionowej z (rys. 4.2). Kt nachylenia linii wykresu ronie wraz z gstoci cieczy. Jak wynika z wzoru (4.21), w najoglniejszym przypadku wykres wysokoci cinienia jest lini aman skadajc si z odcinkw prostych o wspczynnikach kierunkowych okrelonych stosunkiem i/w. Na rysunku 4.3 przedstawiono przykad rozkadu wysokoci cinienia wywieranego na cian zbiornika wypenionego dwoma nie mieszajcymi si cieczami o gstociach speniajcych warunek 1 < 2. Kty nachylenia poszczeglnych odcinkw okrelaj zalenoci:
1 = arc tg (1/w),
2 = arc tg (2/w).
4. Statyka pynw
85
0
w g
0 pb g pb
pb
pb z
pb
A
w g
pb
A
1
h1
B h2
2
B p z
z
Rys. 4.2. Rozkad cinienia w cieczy jednorodnej znajdujcej si w ziemskim polu grawitacyjnym Rys. 4.3. Rozkad cinienia wywieranego na cian zbiornika wypenionego dwiema nie mieszajcymi si cieczami
4.1.4. RWNOWAGA CIECZY W NACZYNIACH POCZONYCH

Naczyniami poczonymi nazywamy dwa lub wicej naczy poczonych ze sob przewodem lub przewodami. Przekroje naczy powinny by tak due, by siy adhezyjne, dziaajce midzy ich cianami przewodw a czstkami cieczy, nie odgryway wyczuwalnej roli. Rozpatrzymy kilka przypadkw rwnowagi cieczy w naczyniach poczonych. Najprostszym przypadkiem jest naczynie poczone otwarte, w ktrym znajduje si ciecz jednorodna (rys. 4.4). Poziom cieczy w naczyniach znajduje si na tej samej wysokoci, poniewa powierzchnie izobaryczne s paszczyznami poziomymi.
pb pb
p2 p1
z2 = z 1
z1
z1
Rys. 4.4. Naczynia poczone otwarte
Rys. 4.5. Naczynia poczone zamknite
Gdy ciecz jednorodna znajduje si w zamknitych naczyniach poczonych (rys. 4.5), wwczas poziom cieczy zaley od cinie na powierzchniach swobodnych. Cinienie na dowolnym poziomie wynosi pA = p1 + g z1, pB = p2 + g z2. (4.22)
z2
86
Poniewa cinienie pA = pB, rnic cinie panujcych na powierzchniach swobodnych mierzymy rnic poziomw cieczy w naczyniach p1 p2 = g (z2 z1).
pb pb
(4.23)
Jeeli otwarte naczynia poczone zawieraj dwie rnorodne, nie mieszajce si ciecze o gstociach 1 > 2, to powierzchnie swobodne tych cieczy znajduj si na 2 rnych poziomach (rys. 4.6). Prawo wynikajce z zalenoci (4.17) i (4.18), mwice, e w punktach pooonych A B na jednakowej gbokoci panuje jednakowe cinienie, 1 naley w przypadku naczy poczonych ucili. Ucilone brzmienie tego prawa, noszcego nazw prawa naczy poczonych, jest nastpujce: Rys. 4.6. Rwnowaga dwch w punktach nalecych do jednej i tej samej nieprzerwanej cieczy nie mieszajcych si w naczyniach poczonych masy ciekej i znajdujcych si na tej samej paszczynie poziomej panuje jednakowe cinienie. Powierzchni ekwipotencjaln izobaryczn wspln w obu naczyniach bdzie paszczyzna zetknicia si obu cieczy oraz wszystkie paszczyzny lece poniej, poniewa przechodz one przez t sam ciecz jednorodn, a zatem pA = pB, czyli pb + 1 g z1 = pb + 2 g z2, std z1 = 2 , (4.24) 1 z2 a wic w naczyniach poczonych stosunek wysokoci supw dwu nie mieszajcych si z sob cieczy ponad paszczyzn ich zetknicia jest rwny odwrotnemu stosunkowi ich gstoci.
z1 z2
4.1.5. ZASADA POMIARU CINIE STATYCZNYCH. MANOMETRY CIECZOWE

Prawo rwnowagi cieczy w naczyniach poczonych jest stosowane do pomiaru cinie za pomoc manometrw hydrostatycznych (cieczowych). Manometry cieczowe budowane s najczciej w ksztacie litery U z przezroczystych rurek o niezbyt maych rednicach. Cechuje je prosta konstrukcja i dobra dokadno pomiarw. Gwn zalet manometrw hydrostatycznych jest to, e nie trzeba ich wzorcowa. Mierzone cinienia s obliczane na podstawie praw fizycznych i rwna matematycznych. Za pomoc manometrw cieczowych mona mierzy cinienie bezwzgldne oraz cinienia wzgldne (nadcinienia i podcinienia).
1. Zasada pomiaru cinie bezwzgldnych Jeeli jedna z rurek manometru U (rys. 4.7) jest tak poczona z atmosfer, e panuje w niej cinienie atmosferyczne p1 = pb, a druga jest rurk zamknit, wypenion par
4. Statyka pynw
87
nasycon cieczy manometrycznej pod cinieniem p2, to po zastosowaniu rwnania (4.16) dla paszczyzny przechodzcej przez doln powierzchni swobodn cieczy otrzymujemy pb = g z p2. (4.25) Wysoko z supa cieczy wypeniajcej manometr (najczciej rtci) jest wysokoci cinienia atmosferycznego, pod warunkiem, e p2 0. Manometr sucy do pomiaru cinienia atmosferycznego nosi nazw barometru. Jeeli lewe rami nie bdzie poczone z atmosfer, to wysoko z jest wysokoci cinienia bezwzgldnego.
2. Zasada pomiaru cinie wzgldnych Zamy, e ramiona manometru wykonanego w ksztacie litery U, napenionego ciecz manometryczn o gstoci m, s poczone ze zbiornikami zawierajcymi ciecz o gstoci . Po poczeniu manometru z obszarem mierzonych cinie ustali si stan rwnowagi jak na rysunku 4.8. Zgodnie z prawem naczy poczonych pA = pB, czyli (4.26) p1 + 1 g z1 = p2 + 2 g z2 + m g z.
Jeli z1 z2 = z i 1 = 2 = , to p1 p2 p = ( m ) g z.
p2 0 p2 0
p1
1
(4.26)
p2
2
p1 = pb
p1 = p b
z1
B
m
Rys. 4.7. Schematy barometru
Rys. 4.8. Schemat manometru rnicowego dwuramiennego
Miar rnicy cinie w takim manometrze jest rnica wysokoci supw cieczy manometrycznej w jego ramionach std nazwa przyrzdu manometr rnicowy dwuramienny. Jeeli jedno z ramion manometru jest poczone z atmosfer, to na podstawie rwnania (4.26) mona wyznaczy cinienie wzgldne w jednym ze zbiornikw. Gdy jest ono wiksze od atmosferycznego, nazywamy je nadcinieniem, jeli za nisze podcinieniem.
z2
88
Jeeli m >> , tzn. kiedy zbiorniki wypenia gaz, to
p m g z.
(4.27)
Zalet manometrw wykonanych w ksztacie litery U jest prostota konstrukcji. Zamiast manometrw dwuramiennych stosowane s manometry jednoramienne, w ktrych jedna z rurek manometru U jest zastpiona naczyniem o duym przekroju w porwnaniu z wewntrznym przekrojem rurki (rys. 4.9). Posugujc si takim manometrem, odczytujemy dugo supa cieczy tylko w rurce i obliczamy rnic cinie z zalenoci (4.26)1)
2 d p = g ( m ) ( z + z ) = g m 1 z. 1+ D m
(4.28)
p1
p2
Rys. 4.9. Schemat manometru jednoramiennego (naczyniowego)
D z
W pomiarach technicznych, gdy stosunek rednicy naczynia D do rednicy rurki d jest dostatecznie duy (d/D )2 0 i mierzymy rnic cinie gazw, moemy korzysta z uproszczonej zalenoci
p = m g z.
z m
(4.29)
Do dokadnych pomiarw maej rnicy cinie gazw stosujemy mikromanometr. Najprostszym mikromanometrem jest manometr jednoramienny z pochy rurk mikromanometr Recknagla (rys. 4.10).
d
p2 d
z
p1
m
D
Rys. 4.10. Schemat mikromanometru z rurk pochy
____________
1)
Uwzgldniamy, e z (D 2/4) = z (d 2/4).
4. Statyka pynw
89
Rnic cinie, mierzon za pomoc manometru z rurk pochy, okrela zaleno p = m g (l sin + z), przy czym, z bilansu objtoci cieczy manometrycznej, otrzymamy
d z = l, D a zatem
2 d p = m g l sin + . D
(4.30)
pb
Jeeli (d/D)2/sin << 1, to p = m g l sin . Dziki dobraniu odpowiedniego pochylenia rurki moemy uzyska dan dokadno odczytu. We wszystkich przedstawionych typach manometrw ciecz manometryczna jest dobierana zalenie od wartoci mierzonych cinie. Przy duych cinieniach jest stosowana rt, przy maych ciecz o gstoci nieznacznie wikszej lub mniejszej od wody (np. czterochlorek wgla, alkohol). Manometry, w ktrych ciecz manometryczn jest ciecz podlegajca pomiarowi cinienia nazywamy piezometrami (rys. 4.11). Mierzc wysoko z2 supa cieczy w piezometrze, obliczymy np. nadwyk cinienia p1 w zbiorniku ponad cinienie barometryczne z zalenoci p1 pb = g ( z2 z1).
z1
Rys. 4.11. Schemat piezometru
(4.31)
Piezometry s uywane do pomiaru niewielkich cinie wzgldnych, poniewa stosowanie zbyt dugiej rurki manometrycznej jest niedogodne.
4.1.6. RWNOWAGA ATMOSFERY ZIEMSKIEJ

Rwnanie rniczkowe rwnowagi w polu potencjalnym mona rwnie stosowa do pynw ciliwych, podlegajcych rwnaniu stanu gazu (4.32) p = RT. Rozwaanie to ograniczymy do rozpatrzenia rwnowagi pynu ciliwego, jakim jest powietrze atmosferyczne znajdujce si w jednorodnym ziemskim polu grawitacyjnym. W wielu przypadkach, gdy masa gazu zajmuje przestrze o niewielkiej wysokoci, mona jej gsto przyj za sta ( = 0 = const). Wwczas stosuje si rwnanie (4.14), tzn. e powietrze moe by traktowane jako orodek jednorodny zwany atmosfer jednorodn. Nie odnosi si to jednak do przypadkw, gdy warstwa powietrza ma
z2
p1
90
znaczn grubo. Rnice cinie na rnych wysokociach s tak due, e wskutek ciliwoci wystpi znaczne rnice gstoci w grnych i dolnych warstwach. Powan rol czsto odgrywaj take rnice temperatury na rnych wysokociach. Wyprowadzimy zalenoci midzy cinieniem p i temperatur T a wzniesieniem z ponad powierzchni Ziemi w przypadku nastpujcych modeli: 1. atmosfery jednorodnej ( = const), 2. atmosfery izotermicznej (T = const), 3. atmosfery adiabatycznej ( p/ = const). Przyjmiemy, e osie x i y prostoktnego ukadu wsprzdnych wyznaczaj powierzchni poziom, a o z jest skierowana ku grze, wwczas wsprzdne jednostkowej siy masowej s nastpujce: X = 0, Y = 0, Z = g. (4.33) Po podstawieniu tych zalenoci do rwnania (4.3) otrzymamy dp = g dz. (4.34) Jest to rniczkowe rwnanie rwnowagi gazu w ziemskim polu grawitacyjnym.
1. Atmosfera jednorodna; = const Po rozwizaniu rwnania (4.34) z warunkiem brzegowym p = p0 , z = z0, otrzymamy rwnanie analogiczne do (4.16) (4.35) p = p0 g (z z0). Jak wida, cinienie maleje liniowo ze wzrostem wysokoci. Taka zmiana cinienia z wysokoci bdzie wystpowaa w dwch przypadkach: a) jeeli w pewnym przedziale wysokoci powietrze moe by uwaane za pyn nieciliwy, b) jeeli wraz ze wzrostem wysokoci maleje temperatura; z tym e temperatura maleje zgodnie z rwnaniem przemiany izochorycznej p/RT = = const, a zatem g ( z z0 ) . T = T0 (4.36) R 2. Atmosfera izotermiczna; T = const, p/ = RT = const Po uwzgldnieniu podanych zalenoci rniczkowe rwnanie rwnowagi (4.34) przyjmuje posta
dp =
p g dz RT
lub Po scakowaniu
dp g = dz. p RT
ln p = g z + C. RT
4. Statyka pynw
91
Z warunku brzegowego (z = z0 p = p0) a wic

p g (z z0 ). = p0 RT Zaleno ta moe by rwnie przedstawiona w postaci ln
g
C = ln p0 +
g z0 , RT
(4.37)
p = p0 e RT , (4.38) z ktrej wynika, e ze wzrostem wysokoci cinienie maleje wykadniczo i na wysokoci (z z0) cinienie p 0. Jeeli zmiany wysokoci nie s zbyt due, czsto zamiast wzoru (4.38) jest stosowany wzr (4.35); popeniany przy tym bd jest niewielki. Moemy przekona si o tym, rozkadajc zaleno (4.38) w szereg Taylora
2 3 1 g 1 g g 2 3 ( ( ( p = p0 1 z z0 ) + z z0 ) z z0 ) + .... 2 RT 6 RT RT
( z z0 )
Dwa pierwsze skadniki sumy szeregu tworz rwnanie o postaci (4.35), a mianowicie p p = p0 0 g (z z0 ) = p0 0 g ( z z0 ). RT Wobec tego, podczas wyznaczania zmian cinienia w gazie ciliwym za pomoc zalenoci (4.35), popeniany bd bezwzgldny nie przewysza trzeciego skadnika sumy szeregu 1 g 2 p0 ( z z0 ) , 2 RT dlatego bezwymiarowa1) rnica midzy cinieniem wedug wzorw (4.35) i (4.38) spenia relacj 2 p 1 g 2 < (z z0 ) . p0 2 RT Jeli na przykad dopucimy w obliczeniu ( p/p0) = 1%, to dla powietrza o temperaturze T = 293 K, pod cinieniem normalnym ( p0 = 101,3 kPa), do wysokoci
z z0 = 2 p RT p0 g 1210 m ,
2
mona oblicza rozkad cinienia w powietrzu za pomoc wzoru (4.35). ____________

1)
p/p0 to cinienie bezwymiarowe na wysokoci z z0.
92
Dlatego powszechne stosowanie zalenoci (4.35) w wielu zagadnieniach technicznych, takich jak: zaopatrzenie w gaz, wentylacja czy ochrona rodowiska, w ktrych mamy do czynienia ze znacznie mniejszymi wysokociami, jest w peni uzasadnione.
3. Atmosfera adiabatyczna; p/ = const W tym przypadku rniczkowe rwnanie rwnowagi (4.34) przyjmuje posta
dp =
a po przeksztaceniu
0 1/ p g dz, / p1 0
1 / p 1/ dp = o po g dz.
Po rozwizaniu tego rwnania rniczkowego, z warunkiem z = z0 p = p 0,
otrzymamy 1 / 1 / 1 / p11 / = 0 p0 gz + p1 + 0 p0 gz0 , 0 1 1 a std 1 0 g (z z0 ) p = p0 1 1 p0 lub po uwzgldnieniu, e / p1 p1/ 0 = 0 i przeksztaceniach

p p0 + gz = + gz0 . 1 1 0
(4.39)
(4.40)
Po podstawieniu do rwnania (4.40) zalenoci wynikajcych z rwnania stanu gazu p p0 = RT i = RT0 , 0 otrzymamy RT + gz = RT0 + gz0 , 1 1
a nastpnie
T = T0
1 g ( z z0 ) . R
(4.41)
4. Statyka pynw
93
Jest to prawo rozkadu temperatury w atmosferze adiabatycznej. Jak wida, ze wzrostem wysokoci temperatura liniowo maleje. Warto zwrci uwag, e spadek temperatury jest wolniejszy ni przy przemianie izochorycznej ( p. (4.36)). Podobnie jak w przypadku atmosfery izotermicznej, przy niezbyt duych zmianach wysokoci, do wyznaczenia rozkadu cinienia mona stosowa zaleno (4.35). Bezwymiarowa rnica midzy wynikami wedug wzorw (4.35) i (4.39) spenia relacj1)
g 2 RT (z z0 ) . 0 Dla danych jak w p. 2., wysoko, przy ktrej ( p/p0) nie przekracza 1%, wynosi p 1 < p0 2
2
z z0 1440 m.
W celu zobrazowania zmiany cinienia z wysokoci, w przypadku rozpatrzonych modeli atmosfery, na rysunku 4.12 przedstawiono krzywe p/p0 w zalenoci od wysokoci z nad Ziemi (z0 = 0) obliczone na podstawie zalenoci (4.35), (4.38) i (4.39) dla nastpujcych danych: wysoko odniesienia z0 = 0, cinienie na poziomie odniesienia p0 = 101,3 kPa, gsto powietrza na poziomie odniesienia 0 = 1,2 kg/m3, temperatura powietrza na poziomie odniesienia T0 = 293 K, staa gazowa powietrza R = 287 J/(kg K), wykadnik adiabaty = 1,41.
1,0
p p0
0,9 wg wzoru (4.38) 0,8 wg wzoru (4.39) 0,7 wg wzoru (4.35) 0,6 0,5 0,4 0,0
1,0
2,0
3,0
4,0
5,0
z, km
Rys. 4.12. Rozkad cinienia w atmosferze ziemskiej
4.1.7. RWNOWAGA WZGLDNA CIECZY PODCZAS POSTPOWEGO I OBROTOWEGO RUCHU NACZYNIA

Rwnowag wzgldn cieczy nazywamy taki przypadek jej ruchu, podczas ktrego poszczeglne elementy cieczy s nieruchome wzgldem siebie i naczynia, czyli caa masa cieczy wraz z naczyniem porusza si jak ciao stae. Podstawowymi zagadnieniami wymagajcymi rozwizania w przypadku rwnowagi wzgldnej s: ____________
1)
Otrzymuje si j po rozoeniu prawej strony rwnania (4.39) w szereg Taylora.
94
okrelenie rwnania powierzchni izobarycznej, w szczeglnoci rwnania powierzchni swobodnej, wyznaczenie rozkadu cinienia w caej objtoci cieczy. Rozpatrzmy trzy przypadki rwnowagi wzgldnej cieczy: 1. w ruchu postpowym jednostajnie przypieszonym; 2. w ruchu obrotowym wok osi pionowej; 3. w ruchu obrotowym wok osi poziomej, w ktrym przy dostatecznie duej prdkoci ktowej wystpuje stan zbliony do stanu rwnowagi wzgldnej. Wymienione zagadnienia rozwizuje si przez cakowanie rwna (4.3) i (4.6), po uprzednim okreleniu wsprzdnych jednostkowej siy masowej dziaajcej na element pynu znajdujcy si w poruszajcym si naczyniu. 1. Postpowy ruch naczynia Niech naczynie zawierajce ciecz o gstoci porusza si ruchem postpowym jednostajnie przypieszonym z przypieszeniem a (rys. 4.13). Ukad wsprzdnych prostoktnych z przyjto tak, by paszczyzna x0y bya pozioma, a o z skierowana do gry. Rozpatry x wany ukad znajduje si w polu si cikoci i bezwadnoci, skadowe jednostkowej siy a -a M h masowej s zatem okrelone nastpujcymi zalenociami X = a, Y = 0, Z = g. (4.42)
f g
Z rwnania (4.6) otrzymamy rwnanie powierzchni izobarycznej a dx g dz = 0, a po scakowaniu (4.43)
Rys. 4.13. Ciecz w naczyniu poruszajcym si z przypieszeniem a
a x + g z = C.
Jest to rwnanie paszczyzny nachylonej do poziomu pod ktem
= arc tg (a/g).
(4.44)
Wszystkie powierzchnie ekwipotencjalne s paszczyznami rwnolegymi do powierzchni swobodnej, a jednostkowa sia masowa f jest do nich prostopada. Analogicznie mona okreli rwnanie powierzchni swobodnej dla dowolnego kierunku przyspieszenia a i takiego samego kta pochylenia paszczyzny, po ktrej porusza si zbiornik. Rozkad cinienia w rozwaanej objtoci cieczy obliczymy po podstawieniu zalenoci (4.42) do rwnania rwnowagi pynu (4.3)
dp = (a dx + g dz).
4. Statyka pynw
95
Po scakowaniu otrzymamy
p = (a x + g z) + C,
a po uwzgldnieniu warunku brzegowego: dla x = 0 i z = 0, p = pb
p = pb (a x g z).
(4.45)
Jest to rwnanie okrelajce cinienie w dowolnym punkcie M cieczy w naczyniu poruszajcym si ze staym przypieszeniem poziomym a.
2. Obrt wok osi pionowej Niech ciecz znajdujca si w naczyniu cylindrycznym o promieniu R obraca si wraz z nim ruchem jednostajnym z prdkoci ktow wok pionowej osi (rys. 4.14). Na dowolny element pynu dziaa jednostkowa sia masowa, ktra jest sum wektorow przypieszenia ziemskiego i odrodkowego. Wsprzdne jednostkowej siy masowej maj wic posta:
h
R r
X = 2 x,
Y = 2 y,
Z = g.
(4.46)
Rwnanie powierzchni izobarycznej otrzymamy z rwnania (4.6)
z0
2 y
g
2 x dx + 2 y dy g dz = 0.
Po scakowaniu
2 x
2 x 2 2 y 2 + gz=C, 2 2
a poniewa
Rys. 4.14. Ciecz w naczyniu obracajcym si wok osi pionowej
x2 + y2 = r2,
wic ostatecznie
(4.47)
2 r 2 g z = C. 2
(4.48)
Powierzchnie izobaryczne s paraboloidami obrotowymi o osiach pokrywajcych si z osi obrotu naczynia. Rwnanie powierzchni swobodnej wyznaczymy, dobierajc sta C tak, aby dla r = 0 byo z = z0, zatem C = g z0 i
z = z0 +
2 r 2 . 2g
(4.49)
96
Odlego z0 wierzchoka paraboloidy od dna naczynia wyznaczymy z warunku jednakowej objtoci cieczy w spoczynku i w ruchu
R 2 h = 2 r z dr .
0
Gdy podstawimy w miejsce z wyraenie (4.49), wwczas po scakowaniu otrzymamy R 2 h = z0 R 2 + a std z0 = h 2 R 2 . 4g 2 R 4 , 4g
Rwnanie powierzchni swobodnej ma zatem ostatecznie posta
z=h+
2 2g
2 R2 r . 2
(4.50)
Cinienie w dowolnym punkcie wyznaczymy po podstawieniu zalenoci (4.46) do rwnania (4.3)
dp = 2 (x dx + y d y ) g dz .
Po scakowaniu
p= 2 2 x + y2 g z + C , 2
i po uwzgldnieniu zwizku (4.47) p= 2 r 2 g z + C. 2
Sta cakowania obliczamy z warunku, e dla r = 0 i z = z0 cinienie p = p0, std C = p0 + g z0. Po podstawieniu otrzymamy rwnanie
p = p0 +
2 r 2 + g ( z0 z ) 2
(4.51)
umoliwiajce obliczenie cinienia w dowolnym punkcie cieczy. Wida, e w paszczynie poziomej cinienie wzrasta proporcjonalnie do kwadratu odlegoci od osi obrotu, a najwiksz warto osiga w paszczynie dna na obwodzie (tzn. dla z = 0 i r = R).
4. Statyka pynw
97
3. Obrt wok osi poziomej Niech naczynie cylindryczne o promieniu R wypenione ciecz obraca si ze sta prdkoci ktow wok wasnej poziomej osi. Na rysunku 4.15a wida, e sia masowa, dziaajca na element pynu umieszczony w punkcie M, zaley od pooenia tego punktu i zmienia si okresowo, co 2/, przechodzc przez dwa ekstrema minimum o wartoci g 2 r i maksimum o wartoci g + 2 r. W takim przypadku rwnowaga wzgldna nie jest moliwa.
z
M 0
R
r
x p0 f g 0
r0
Rys. 4.15. Ciecz w naczyniu obracajcym si wok osi poziomej
Rozpatrzmy jednak chwilowy warunek rwnowagi. W dowolnej chwili t na element pynu znajdujcy si w punkcie M dziaa jednostkowa sia masowa o wsprzdnych X = 2 x, Y = 0, Z = 2 z g . (4.52) Po podstawieniu do (4.6) otrzymamy rwnanie powierzchni izobarycznej
2 x dx + (2 z g) dz = 0 ,
ktre po scakowaniu przyjmuje posta
2 x 2 2 z 2 + gz=C 2 2
(4.53)
lub
x2 + z 2
2g z=C, 2
(4.53)
98
a po sprowadzeniu do postaci kanonicznej

g x 2 + z 2 = C1 .
2
(4.53)
Jest to rwnanie powierzchni cylindrycznych wsposiowych, przy czym o tych walcw jest przesunita wzgldem osi obrotu rwnolegle w gr osi z o odlego g / 2. Odlego midzy osiami jest wycznie funkcj prdkoci ktowej i wraz ze wzrostem prdkoci ktowej odlego ta maleje. Przy g / 2 0 powierzchnie izobaryczne s walcami o osi pokrywajcej si z osi obrotu naczynia (rys. 4.15). I tylko w takim przypadku mona mwi o rwnowadze wzgldnej w naczyniu wirujcym wok osi poziomej. Jeeli 2 r >> g, to jednostkowa sia masowa dziaajca na dowolny element pynu jest w przyblieniu rwna przypieszeniu odrodkowemu i jest prawie niezalena od czasu; rozwizanie rwnania (4.3) z warunkiem brzegowym r = r0, p = p0 ma wic posta p = p0 + 2 2 r r02 . 2
(4.54)
4.2. NAPR PYNW NA CIANY NACZY

Znajc rozkad cinienia w cieczy bdcej w spoczynku, moemy okreli siy hydrostatyczne dziaajce na cian zbiornika zawierajcego ciecz lub te na powierzchni ciaa staego zanurzonego w cieczy. Zagadnienie to w oglnym przypadku sprowadza si do wyznaczenia siy wypadkowej, zwanej dalej naporem hydrostatycznym ( jej wartoci, kierunku dziaania, wsprzdnych punktu przyoenia), oraz jej momentu.
4.2.1. NAPR HYDROSTATYCZNY NA CIANY PASKIE

Niech ciecz jednorodna o gstoci wypenia naczynie o dowolnych cianach paskich. W celu wyznaczenia naporu hydrostatycznego na jedn ze cian tego naczynia bierzemy pod uwag cz ciany o polu A, lec na paszczynie nachylonej do powierzchni swobodnej cieczy pod ktem (rys. 4.16). Przyjmijmy nastpujcy ukad wsprzdnych ukonoktnych: o x wzdu krawdzi przecicia ciany z powierzchni swobodn cieczy, o y wzdu linii najwikszego spadku ciany, o z pionowo w d. Obracajc cian pask dookoa osi y, wykonamy kad rozwaanej powierzchni na paszczyzn rysunku. Zamy dla uproszczenia, e zbiornik jest otwarty, a cinienie na powierzchni swobodnej cieczy w zbiorniku i na zewntrznej, nie zwilonej ciecz stronie ciany
4. Statyka pynw
99
zbiornika, jest jednakowe. Cinienie hydrostatyczne w dowolnym punkcie cieczy, znajdujcym si na gbokoci z, okrelimy z rwnania (4.17) p = g z.

dN
zs
z
x
dA
xs
y
Rys. 4.16. Napr cieczy na cian pask
dN = g z dA, a modu naporu hydrostatycznego prostopadego do ciany o polu A N = g z dA = g z s A ,

A
Modu naporu elementarnego
ys
(4.55) (4.56)
poniewa
z dA =
A
zs A ,
przy czym zs gboko zanurzenia rodka cikoci rozpatrywanej ciany A. Ze wzoru (4.56) wynika, e napr hydrostatyczny na cian pask o dowolnym konturze i dowolnie nachylon do paszczyzny poziomej ma bezwzgldn warto rwn ciarowi supa cieczy, ktrego podstaw jest dana ciana, a wysokoci gboko jej rodka geometrycznego pod zwierciadem cieczy. Twierdzenie to jest rwnie suszne wtedy, gdy napr pynu dziaa na cian od dou ku grze. Z twierdzenia tego wynika tzw. paradoks hydrostatyczny Stevina, odnoszcy si do naporu na poziome dno zbiornika: napr na poziome dno zbiornika zaley tylko od pola powierzchni dna i od odlegoci od zwierciada cieczy, nie zaley zupenie od ksztatu naczynia ani od iloci zawartej w nim cieczy. Napr na dno we wszystkich naczyniach przedstawionych na rysunku 4.17, napenionych ciecz o jednakowej gstoci, bdzie zatem taki sam, jeeli wysoko napenienia i powierzchnie den bd jednakowe.
100
A A A
Rys. 4.17. Napr cieczy na dno naczynia
Majc wyznaczon warto i kierunek naporu hydrostatycznego, okrelimy teraz pooenie rodka naporu, tzn. punktu , w ktrym linia dziaania naporu przebija pole ciany A. Wsprzdne (, , ) rodka naporu wyznaczymy z warunku rwnoci momentw siy wypadkowej i si skadowych wzgldem osi przyjtego ukadu. Z warunku rwnoci momentu naporu N i sumy momentw naporw elementarnych dN wzgldem osi x wynika, e N =
g z dA
A
y.
Rwnanie to, po uwzgldnieniu zalenoci (4.56) oraz z = y sin , przyjmuje posta
g sin
skd
y dA
A
= g sin
y
A
dA ,
y
A A
dA = Ix , Mx (4.57)
y dA
gdzie: Ix moment bezwadnoci pola A wzgldem osi x, Mx moment statyczny pola A wzgldem osi x. Z wzoru Steinera okrelajcego transformacj rwnoleg momentu bezwadnoci I x = I s + A ys2 , w ktrym Is moment bezwadnoci pola A wzgldem osi przechodzcej przez rodek cikoci S i rwnolegej do osi x, oraz zalenoci M x = y dA = ys A
otrzymamy
= ys +
Is . ys A
(4.58)
4. Statyka pynw
101
Wsprzdn wyznaczymy podobnie jak poprzednio. Z warunku momentw wzgldem osi y N = g z dA x .
Po podobnych przeksztaceniach otrzymamy
x y dA
A
y dA
A
Dxy Mx
(4.59)
przy czym Dxy moment dewiacji pola A wzgldem osi x, y. Z wzoru okrelajcego transformacj rwnoleg momentu dewiacji Dxy = Dx s y s + A xs y s otrzymamy
= xs +
Dx s y s ys A
(4.60)
Trzeci wsprzdn rodka naporu (gboko rodka naporu) wyznaczymy z zalenoci = sin . Po podstawieniu rwnania (4.58) oraz ys sin = zs otrzymamy
= zs +
Is sin 2 . zs A
(4.61)
Z zalenoci tej wynika, e rodek naporu na cian pochy lub pionow ley zawsze poniej rodka cikoci ( > zs). W przypadku powierzchni poziomych ( = 0) pooenie rodka naporu pokrywa si z pooeniem rodka cikoci. W przypadku cian pionowych = 90 Is . (4.61) = zs + zs A
4.2.2. WYZNACZANIE NAPORU METOD WYKRELN

Rozkad nadcinienia panujcego na cianie paskiej, na ktr dziaa napr hydrostatyczny, mona przedstawi graficznie w postaci wykresu cinienia, ktre zmienia si liniowo od zera na powierzchni swobodnej cieczy, do p = g z na gbokoci z (rys. 4.18a). Wykres wysokoci cinienia (rys. 4.18b) panujcego na rozwaanym polu A stanowi podstaw do obliczania zarwno wartoci naporu hydrostatycznego, jak i poo-
102
enia rodka naporu. Wyraenie z dA jest elementem objtociowym dV wykresu wysokoci cinie, zbudowanego na polu A. Jak wida, ciar elementu objtoci wykresu g z dA jest rwny moduowi naporu elementarnego dN (4.55), czyli N = g z dA .
a)
g
b)
z
N dA A
Rys. 4.18. Ilustracja do wyznaczania naporu metod wykreln
Napr hydrostatyczny N na cian pask jest co do wartoci rwny ciarowi objtoci V wykresu wysokoci cinie (zwanego objtoci zastpcz) zbudowanego na rozwaanej powierzchni A. Napr wypadkowy przechodzi przez rodek cikoci bryy wykresu wysokoci cinie, ktrego rzut na powierzchni A wyznacza rodek naporu. Metoda objtoci zastpczej naporu pozwala na geometryczne rozwizanie zada z tego zakresu.
4.2.3. NAPR HYDROSTATYCZNY NA CIANY ZAKRZYWIONE

Napr na element powierzchni ciany zakrzywionej mona przedstawi jako sum geometryczn wektorw naporw elementarnych dziaajcych w wybranych kierunkach. Najczciej obliczenie naporu sprowadza si do okrelenia jego skadowych dziaajcych w kierunkach poziomym i pionowym. Rozwamy lad KL powierzchni walcowej, ktrej tworzce s prostopade do paszczyzny xz (rys. 4.19). Skierujmy ukad wsprzdnych tak, e osie x i y le na powierzchni swobodnej, a o z jest zwrcona pionowo ku doowi. Na gbokoci z pod zwierciadem cieczy obierzmy element powierzchni dA, pooony na powierzchni walcowej A. Napr elementarny w kierunku prostopadym do powierzchni elementu ma warto (4.62) dN = g z dA, a jego wsprzdne w kierunku osi x i z dNx = g z dA cos , dNy = g z dA sin . (4.63)
dN
dV
4. Statyka pynw
103
Rzuty elementu powierzchniowego dA na paszczyzn pionow i poziom s rwne dA cos = dAz otrzymamy wic oraz A sin = dAx, (4.64)
dNx = g z dAz,
dA x 0
dNy = g z dAx.
Ax x
dV z
dNz
Az dA z
dN
dA
dNx
z
Rys. 4.19. Napr cieczy na powierzchni walcow
Po scakowaniu wsprzdne ( pozioma Nx oraz pionowa Nz) naporu N na cian zakrzywion, bdc pod dziaaniem si cikoci, wynios: Nx = g
Az
z dA
= g z s Az ,
(4.65) (4.66)
N z = g z dAx = g dV = g V ,
Ax V
gdzie: z dAz = z s Az moment statyczny pola Az wzgldem zwierciada cieczy,

Az
gboko pooenia rodka cikoci pola Az, elementarna objto cieczy ograniczonej od dou powierzchni dA, tworzcymi pionowymi i poziomem, V cakowita objto cieczy nad rozwaan powierzchni. Stwierdzamy zatem, e skadowa pozioma naporu na cian zakrzywion jest rwna naporowi na cian pask, ktrej pole jest rwne rzutowi pola rozpatrywanej ciany zakrzywionej na paszczyzn prostopad do obranego kierunku lub krtko jest rwna naporowi na rzut pionowy ciany. Obliczenie tej skadowej sprowadza si zatem do obliczenia naporu na figur pask o polu powierzchni Az. zs dV
104
Skadowa pionowa naporu na cian zakrzywion jest rwna ciarowi cieczy ograniczonej od dou rozpatrywan powierzchni, tworzcymi pionowymi i powierzchni swobodn (niezalenie od tego, czy sup cieczy jest realny czy fikcyjny). Gdy powierzchnia zakrzywiona ma pionow paszczyzn symetrii lub gdy jest powierzchni walcow o tworzcej poziomej, skadowe naporu obliczamy z wzorw (4.65) i (4.66), a jej modu i kierunek dziaania z zalenoci
N =
2 Nx + N z2 ,
tg = N z N x .
(4.67)
rodek naporu znajduje si w punkcie przecicia linii dziaania wektorw Nx i Nz (rys. 4.20).
Nz Nx L K Nx K
Nz
Rys. 4.20. Wykres skadowych naporu na powierzchnie zakrzywione
4.2.4. NAPR GAZU

Podczas obliczania naporu gazu na ciany stae korzysta si rwnie z oglnych wzorw (4.55) i (4.56). Poniewa gsto gazu jest znacznie mniejsza od gstoci cieczy, zmiany cinienia w gazach, spowodowane jednostkowymi siami masowymi, mona wic pomin. Skadowa naporu w dowolnym kierunku jest wwczas iloczynem cinienia i rzutu powierzchni na paszczyzn prostopad, poniewa cinienie gazu przyjmuje si niezmienne w caym rozpatrywanym obszarze.
4.3. NAPR PYNW NA CIAA W NICH ZANURZONE

4.3.1. WYPR HYDROSTATYCZNY. PRAWO ARCHIMEDESA
Rozpatrzmy rwnowag ciaa sztywnego o dowolnych ksztatach, cakowicie zanurzonego w pynie, ktre znajduje si w stanie spoczynku. Na ciao to dziaa sia objtociowa (ciar G ) oraz sia powierzchniowa. Przeanalizujmy najpierw si powierzchniow, ktra jest naporem na powierzchni zakrzywion, a zatem mona j obliczy na podstawie rwna (4.65) i (4.66).
4. Statyka pynw
105
Ukad osi wsprzdnych 0xyz obieramy tak, e osie 0y i 0x s zorientowane dowolnie w paszczynie zwierciada, o 0z jest pionowo skierowana w d (rys. 4.21).
0 N zg C kx kz Nzd A z
Rys. 4.21. Napr cieczy na ciao stae cakowicie zanurzone
Nxl D
B N xp
Do wyznaczenia skadowej poziomej wektora naporu hydrostatycznego wykrelmy na powierzchni ciaa tzw. lini stycznoci kx, ktra jest lini zetknicia ciaa z walcem o tworzcych poziomych, rwnolegych do 0x i stycznych do konturu ciaa. Wartoci bezwzgldne poziomych skadowych naporu na powierzchni ABC i ADC o tym samym konturze s rwne, a ich zwroty przeciwne, poniewa pola rzutw na paszczyzny pionowe s jednakowe i pooone s na jednakowych gbokociach, a zatem Nxl = Nxp Nx = 0, czyli skadowa pozioma naporu na ciao zanurzone w pynie nie istnieje. W celu obliczenia skadowej pionowej naporu poprowadmy na powierzchni ciaa odpowiedni krzyw stycznoci kz, ktra rozgranicza pyn znajdujcy si ponad ciaem od pynu znajdujcego si pod ciaem zanurzonym. Skadowa pionowa naporu Nz jest rwna rnicy dwch naporw pionowych dziaajcych na dwie czci powierzchni: doln BAD i grn BCD, czyli N zg = g Vg ,
N zd = g Vd ,
przy czym Vg i Vd objtoci pynu ograniczonego odpowiednio przez grn powierzchni BCD (lec powyej kz) i doln BAD (lec poniej kz), przez tworzce pionowe oraz zwierciado cieczy. Rnica objtoci Vd Vg jest objtoci ciaa V lub objtoci pynu wypartego przez to ciao. Kierunki tych naporw s przeciwne, a wic wypr wypadkowy ma warto N z = N zg N zd = g Vd Vg = g V ,
(4.68)
106
a zatem wektor naporu hydrostatycznego dziaajcego na ciao zanurzone w pynie jest si, ktrej modu jest rwny ciarowi cieczy wypartej przez to ciao. Linia dziaania jest pionowa i przechodzi przez rodek cikoci pynu wypartego przez ciao, nazwany rodkiem wyporu. Zwrot jego jest przeciwny do zwrotu siy cikoci (rys. 4.22). T wypadkow si powierzchniow nazywamy wyporem hydrostatycznym W, czyli W = Nz . (4.69)
N zg Nzd Nx l N xp
N zg Nx l Nzd N xp
Rys. 4.22. Wykresy skadowych naporu na ciao zanurzone
Oprcz wyporu dziaa na ciao jego ciar G, ktrego punktem zaczepienia jest rodek masy S, zatem sia wypadkowa dziaajca na ciao zanurzone w pynie jest rwna sile G1 = G + W, (4.70) bdcej ciarem pozornym ciaa. Wzr ten wyraa prawo (zasad) Archimedesa: ciao zanurzone w pynie traci pozornie tyle na ciarze, ile way pyn wyparty przez to ciao.
4.3.2. RWNOWAGA CIA ZANURZONYCH

Na podstawie prawa Archimedesa mona wyprowadzi warunki opadania i unoszenia si cia swobodnych zanurzonych w pynie. W zalenoci od wartoci siy G w porwnaniu z przeciwdziaajcym wyporem W mona rozway trzy przypadki: 1. Jeeli wypr W = g V jest rwny ciarowi ciaa G = c g Vc, przy czym i c oznaczaj gstoci waciwe pynu i ciaa (rednie), a V i Vc ich objtoci, to z rwnania (4.70) otrzymujemy c V G1 = 0 . (4.71) g V = c g Vc = Vc
4. Statyka pynw
107
Z zalenoci tej wynikaj nastpujce wnioski: jeeli c = , to Vc = V, a zatem ciao pywa cakowicie zanurzone; jeeli c < , to Vc > V, a zatem ciao pywa, wynurzajc si czciowo ponad powierzchni swobodn cieczy. 2. Jeeli G < W, to sia wypadkowa W + G wypiera ciao w gr do osignicia stanu rwnowagi okrelonego zalenoci (4.71), tj. gdy wypr zanurzonej czci ciaa bdzie rwny jego ciarowi. 3. Jeeli G > W, to ciao tonie. Mwimy, e ciao pywa w cieczy, gdy pozostawione swobodnie wynurza si czciowo nad jej swobodn powierzchni lub gdy zanurzone cakowicie utrzymuje okrelone pooenie.
4.3.3. STATECZNO RWNOWAGI CIA PYWAJCYCH

Pojcie statecznoci pywania obejmuje zdolno powrotu ciaa pywajcego, wychylonego ze stanu rwnowagi, do pooenia pierwotnego. Przy analizowaniu statecznoci cia pywajcych wprowadzamy nastpujce pojcia: osi pywania nazywamy prost przechodzc przez rodek masy S i rodek wyporu ; lini pywania nazywamy lini przecicia zwierciada cieczy z powierzchni ciaa w niej czciowo zanurzonego; polem pywania nazywamy paskie pole ograniczone lini pywania.
1. Stateczno cia cakowicie zanurzonych Niech ciao o dowolnym ksztacie, nieruchome wzgldem cieczy, znajduje si na dowolnej gbokoci pod powierzchni swobodn. Aby zachodzia rwnowaga powinien by speniony warunek W = G, a wic siy te musz mie: jednakowe moduy W = G , wspln lini dziaania. Linia ta, zwana osi pywania, powinna przechodzi przez rodek masy ciaa S i wyporu . Rozpatrzmy zachowanie statecznoci pywania ciaa w trzech przypadkach pocztkowego pooenia ukadu si G i W (rys. 4.23): 1. Jeeli rodek cikoci S ley powyej rodka wyporu , to po wychyleniu ciaa o niewielki kt powstaje moment pary si Mp, ktry przeciwdziaa wychyleniu i przywraca pierwotne pooenie. W tym przypadku ciao zanurzone jest stateczne (rwnowaga trwaa). 2. Jeeli rodek cikoci S ley powyej rodka wyporu , to po wychyleniu ciaa z pooenia ukad si G i W wywoa moment Mp o zwrocie zgodnym z wychyleniem, a zatem uniemoliwiajcym powrt do pierwotnego pooenia. W tym przypadku ciao jest niestateczne (rwnowaga chwiejna).
108
3. Jeeli rodek cikoci ley w rodku wyporu (punkty S i pokrywaj si), to w kadym pooeniu po wychyleniu ze stanu rwnowagi moment Mp = 0 i ciao nie bdzie miao tendencji powrotu do pocztkowego stanu rwnowagi. Jest to przypadek rwnowagi obojtnej.
W G S '
'
G S S
l Mp = 0
M p = W l = Gl
M p = W l = Gl
Rys. 4.23. Rwnowaga ciaa pywajcego cakowicie zanurzonego
Podczas rozpatrywania statecznoci ciaa w odniesieniu do przesuni wzgldem zwierciada cieczy oraz w odniesieniu do obrotu dookoa dowolnej osi pionowej (w przypadku traktowania tych przesuni i obrotw jako niezmiernie powolnych stateczno statyczna) nie zmienia si wzajemne pooenie wektorw W i G. W tych przypadkach, niezalenie od pooenia rodka cikoci wzgldem rodka wyporu, rwnowaga ciaa jest obojtna.
2. Stateczno cia pywajcych na powierzchni swobodnej Rozpatrzmy stateczno ciaa pywajcego na powierzchni w odniesieniu do elementarnie maych wychyle ze stanu rwnowagi (rys. 4.24). Niech rodek cikoci S ley nad rodkiem wyporu . Przyjmijmy prostoktny ukad osi wsprzdnych, ktrego pocztek znajduje si w geometrycznym rodku pola pywania tak, e o pionowa pokrywa si z osi pywania, a osie x, y wyznaczaj paszczyzn pokrywajc si z powierzchni swobodn cieczy. Dowolne wychylenie ciaa jest wypadkow trzech przesuni i trzech obrotw wzgldem osi x, y, z. Zarwno przesunicie ciaa w kierunku poziomym (x i y), jak i obrt dookoa osi pionowej (z) nie wpywaj na zmian rwnowagi ciaa jest to wic rwnowaga obojtna. Ciao jest rwnie stateczne wzgldem przesuni normalnych do zwierciada cieczy (wzdu osi z), poniewa przy wymuszonej zmianie gbokoci zanurzenia zostaje naruszona rwnowaga pomidzy ciarem ciaa G i wyporem W. Wywouje to zmian zanurzenia i powrt do stanu pocztkowego po wykonaniu wielu zanikajcych wahnie.
4. Statyka pynw
109
Rozwamy stateczno ciaa w odniesieniu do obrotu wok osi poziomej przy zaoeniu, e objto zanurzonej czci ciaa pozostaa nie zmieniona po wychyleniu (rys. 4.24).
d A A G a 0 S
A'
M S
dW
B' B x
G
a
'
W W' z z
Rys. 4.24. Rwnowaga ciaa pywajcego na powierzchni swobodnej
Wychylmy ciao z pooenia pocztkowego przez obrt o kt d wzgldem osi poziomej. Poniewa objto zanurzonej czci nie ulega zmianie (objtoci klinw OAA' i OBB' s rwne z zaoenia), zatem wypr w pooeniu pywania jest rwny wyporowi po odchyleniu: |W | = |W ' |. Zmienia si jednak ksztat czci zanurzonej, co powoduje zmian pooenia rodka wyporu do pooenia ', a zatem zmian pooenia linii dziaania wyporu. Wypr W' tworzy wraz z ciarem G par si. Jeeli moment ten, zwany momentem prostujcym, ma zwrot przeciwny do kta obrotu, to ciao jest stateczne. Jeeli moment ma zwrot zgodny z ktem obrotu, to ciao jest niestateczne. Gdy moment jest rwny zeru ciao znajduje si w rwnowadze obojtnej. Po wychyleniu ciaa z pooenia rwnowagi wektor W' przecina o pywania w punkcie M, zwanym metacentrum. Odlego punktu M od rodka cikoci ciaa S oznaczamy m i nazywamy wysokoci metacentryczn. Pooenie punktu M w stosunku do rodka cikoci S wskazuje na znak momentu prostujcego. Jeeli jako dodatni warto wysokoci metacentrycznej m przyjmiemy pooenie M ponad S, to: m>0 => ciao stateczne, m<0 => ciao niestateczne, m=0 => rwnowaga obojtna, a zatem stateczno ciaa pywajcego wymaga, aby metacentrum leao powyej rodka cikoci. Sprbujmy okreli warto m w zalenoci od parametrw geometrycznych ciaa pywajcego, zakadajc, e rodek cikoci S ley powyej rodka wyporu . Po
110
wychyleniu ciaa o kt d pojawia si moment chwilowego wyporu wzgldem rodka wyporu odpowiadajcego pooeniu rwnowagi M = W' (m + a) sin d. (4.72) Moment ten mona przedstawi jako cak momentw od naporw elementarnych dW = g x sin d dA wywoanych zmian ksztatu czci zanurzonej1) M =
x dW
A
= g sin d x 2 dA ,
A
(4.73)
przy czym dA jest elementem pola pywania. Po uwzgldnieniu, e: W' = W = g V i otrzymamy m = Iy V a. (4.74)
x
A
dA = I y ,
Iy oznacza moment bezwadnoci pola pywania wzgldem poziomej osi pywania. Poniewa istniej dwie takie osie, ciao bdzie stateczne wtedy, gdy wysoko metacentryczna bdzie dodatnia dla minimalnego momentu bezwadnoci Imin. Warunek statecznoci jest podawany z tego wzgldu w postaci m = Iy V a > 0. (4.75)
Z warunku tego wynika midzy innymi, e ciao pywajce na powierzchni jest zawsze stateczne, w zakresie maych wychyle, gdy jego rodek cikoci ley poniej rodka wyporu, poniewa wtedy a < 0.
____________
1)
Kt d jest elementarny, dlatego rami siy elementarnej dW jest prawie rwne x.
5. DYNAMIKA PYNU NIELEPKIEGO I NIEPRZEWODZCEGO CIEPA

5.1. PODSTAWOWE RWNANIE RUCHU PYNU DOSKONAEGO
Rwnania dynamiki maj na celu okrelenie ruchu pynw, bd wic uwzgldniay dziaanie na pyn si masowych i powierzchniowych. Podstawowym zadaniem dynamiki jest ustalenie zwizkw zachodzcych pomidzy dziaajcymi siami a wielkociami charakteryzujcymi ruch pynu. W niniejszym rozdziale rozpatrzymy przepywy cieczy i gazw nielepkich i nieprzewodzcych ciepa. Podstawowe zasady zachowania (omwione w rozdz. 3.) sprowadzaj si do ukadu nastpujcych rwna: rwnanie zachowania masy (3.5)
+ div ( v ) = 0 ; t
rwnanie zachowania pdu (3.33), ktre dla pynu nielepkiego i nieciliwego ma posta (3.34), nazywan rwnaniem Eulera
dv = f grad p ; dt
rwnanie zachowania energii (3.52), ktre dla pynu nielepkiego i nieprzewodzcego ciepa ma posta (3.55) lub (3.62)
p d v2 + i =f v . dt 2 t
Do powyszego ukadu, w celu jego zamknicia, trzeba doczy odpowiednie rwnanie stanu = ( p, T ), (5.1) zakadajc, e f = f (x, y, z, t) jest funkcj zadan.
112
5.1.1. RWNANIE EULERA W POSTACI OGLNEJ

Rwnanie (3.34), noszce nazw rwnania Eulera, jest podstawowym rwnaniem okrelajcym ruch pynu nielepkiego. Mona je przedstawi w postaci wektorowej 1 v dv f grad p = + (v ) v , (5.2) t dt
lub w postaci trzech rwna skalarowych

X
Y Z
vx vx vx vx 1 p = + vx + vy + vz , x t x y z
vy vy vy vy 1 p , = + vx + vy + vz y t x y z
1 p vz vz vz vz , = + vx + vy + vz z t x y z 1 p vi vi = +vj xi t xj (5.3)
albo w zapisie wskanikowym (Einsteina) fi (i = 1, 2, 3). (5.4)
5.1.2. RWNANIE EULERA W FORMIE LAMBA I GROMEKI

Rniczkowe rwnania Eulera, bdce bilansem si bezwadnoci, cinienia i si masowych, mona stosowa zarwno do ruchu potencjalnego, jak i wirowego. Przydatne jest zatem przeksztacenie ich do takiej postaci, w jakiej wystpuj wyranie skadowe wektora wiru. Jeeli skadowe te przyrwnamy do zera, otrzymamy rwnanie ruchu potencjalnego, jeeli za bd one rne od zera, otrzymujemy rwnanie ruchu wirowego. Korzystajc z tosamoci wektorowej (a ) a = grad (a2/2) + rot a a, rwnanie Eulera (5.2) moemy przeksztaci do postaci v2 1 v + rot v v = f + grad grad p , (5.5) t 2 ktr nazywa si postaci Lamba i Gromeki. T sam posta rwnania Eulera mona uzyska, jeeli do prawej strony ukadu rwna (5.3) dodamy i rwnoczenie odejmiemy1) kolejno nastpujce wyraenia: vy vy vx vz vx vz , v v , v v v vy y z z x x x , x y z y z ____________
1)
Czyli dodamy zero.
5. Dynamika pynu nielepkiego i nieprzewodzcego ciepa
113
a zatem
vx vx vx vx dv x = vx + vy + vz + x y z t dt
vy vy vz vz + x vy x vz x vy x vz .
Po przeksztaceniu i uwzgldnieniu (2.57) otrzymamy
vy vy vx vx dv x vz vz vx + vz + vy + vz = vx vy x x x x y dt z x
+
vx = t x
v2 vx + v zW y v yWz + , 2 t
przy czym
2 2 vx + v2 v2 y + vz = . 2 2
Podobnie mona obliczy pozostae skadowe pochodnej substancjalnej prdkoci v i wwczas v2 dv v v W + , = grad dt t 2 co jest rwne lewej stronie rwnania (5.5) (W rot v p. 2.7).
5.2. CAKOWANIE RWNA EULERA

Nieliniowo rwna Eulera jest powodem, dla ktrego nie daj si one scakowa w postaci oglnej. W nastpujcych dwch przypadkach mona jednak wyznaczy caki tych rwna: gdy przepyw jest potencjalny lub gdy przepyw jest wirowy, ale ustalony. W pierwszym przypadku otrzymujemy tzw. cak CauchyegoLagrangea, w drugim cak lub rwnanie Bernoulliego. Obie caki okrelaj zwizki midzy prdkoci, cinieniem i gstoci pynu i mona je znale po zaoeniu, e: 1. Pole jednostkowych si masowych jest potencjalne, czyli istnieje potencja U (x, y, z, t) speniajcy rwnanie f (x, y, z, t) = grad U (x, y, z, t), (5.6) a zatem U U U X= , Z= . Y= , x z y 2. Pyn jest barotropowy, czyli istnieje zwizek midzy gstoci pynu i cinieniem
114
= ( p),
mona zatem wprowadzi tzw. funkcj cinienia dp 1) df P = , ( p) ktrej dP 1 grad P = grad p = grad p . dp
(5.7)
(5.8)
(5.9)
Po scakowaniu zalenoci (5.8) funkcja cinienia ma posta: dla cieczy nieciliwej ( = const) p P( p) = ,
(5.10)
dla gazw przemiana izotermiczna p = p0 0 p P ( p ) = ln p ,
(5.11)
dla gazw przemiana adiabatyczna p = p0 0 p . P( p) = 1
(5.12)
5.2.1. CAKA CAUCHYEGOLAGRANGEA

Jeeli W = 0, to ruch pynu jest potencjalny i pole prdkoci jest okrelone zalenoci v = grad (p. 2.6), a zatem
v (grad ) = grad = . t t t
Wwczas, po uwzgldnieniu zaoe 1. i 2., z rwnania Eulera w formie Lamba i Gromeki (5.5), otrzymamy v2 grad + grad (5.13) 2 = grad U grad P , t ____________
1)
P = P ( p(x, y, z, t))
P=
dP p dP 1 ,..., = . dp x dp
115
czyli
v2 = 0. grad + + U + P t 2
(5.13)
Jeeli gradient pewnej funkcji znika, to funkcja ta moe zalee tylko od czasu
v2 + + U + P = F (t ) . t 2
(5.14)
Funkcja F(t) musi by wyznaczona z warunkw pocztkowych zagadnienia. Rwnanie (5.14) nazywa si cak CauchyegoLagrangea rwnania Eulera. Po doczeniu do rwnania (5.14) rwnania cigoci w postaci (3.11)
2 2 2 + + =0 x2 y2 z2
otrzymujemy ukad dwch rwna, umoliwiajcy okrelenie potencjau prdkoci i cinienia przy znanym potencjale si masowych i gstoci. Jest to wyjciowy ukad rwna w teorii opyww i w teorii ruchu falowego cieczy. Do oznaczenia funkcji potrzebne s warunki brzegowe. Na cianie nieruchomej skadowa normalna prdkoci musi by rwna zeru, czyli vn = 0, a wic / n = 0. Na ruchomej cianie granicznej / n = v (x, y, z, t), gdzie v prdko na danej powierzchni. Po obliczeniu znajdujemy rozkad cinie, uwzgldniajc rwnie inne warunki brzegowe, np. cinienie na powierzchni nieruchomej, na powierzchni swobodnej itp. Napiszmy jeszcze rwnanie (5.13), ale odniesione do ruchu jednowymiarowego w kierunku wsprzdnej krzywoliniowej s, uwzgldniajc zaleno (2.61)
p v2 v U = s 2 t
lub po pomnoeniu przez ds v p v2 U ds ds = 0 . 2 s t Po scakowaniu (dla pynu nieciliwego) otrzymamy
U+ p
(5.15)
v v2 + ds = C , 2 t
(5.16)
uwzgldniajc za, e U = gz, moemy napisa

z+ p v2 1 v + + ds = c = const . g g t 2g
(5.16)
116
Jest to caka CauchyegoLagrangea jednowymiarowego ruchu nieustalonego. Staa c w tym rwnaniu jest jednakowa w caym obszarze poruszajcego si pynu.
5.2.2. CAKA BERNOULLIEGO

Jeeli ruch pynu jest ustalony, czyli v/ t = 0 i obowizuj zaoenia 1. i 2., to rwnanie Eulera w formie Lamba i Gromeki (5.5) przyjmuje posta
v2 = v rot v U P grad 2
(5.17)
lub, po uwzgldnieniu zalenoci (2.57),
v2 U P = v z W y v y Wz , x 2
v2 U P = v x Wz v z Wx , y 2 v2 U P = v y Wx v x W y . z 2
(5.17)
Po skalarnym pomnoeniu rwnania (5.17) przez element linii prdu dr (dx, dy, dz) i dodaniu stronami otrzymamy
v2 dr (v rot v ) dr U P grad 2 (5.18) = v zW y v yWz dx + (v xWz v zWx ) dy + v yWx v x W y dz
lub te w postaci
dx dy dz v2 grad U P dr = Wx W y Wz . 2 vx vy vz
(5.18)
Praw stron rwnania (5.18) przedstawiono tu w postaci wyznacznika, a rwnanie to mona scakowa, jeeli
dx
vx
dy
vy
dz Wz = 0 .
vz
Wx W y
(5.19)
117
Otrzymamy wwczas
v2 = 0, grad U P 2 skd, biorc pod uwag definicj operacji grad, wynika, e
v2 = const. (5.20) 2 Rwnanie (5.20), ktre jest cak rwnania Eulera zwan rwnaniem (cak) Bernoulliego, wyraa zasad zachowania energii. Naley przypomnie, e rwnanie Bernoulliego (5.20) otrzymalimy po scakowaniu rwnania (5.18), przy zaoeniu, e wyznacznik (5.19) jest rwny zeru. To zaoenie ogranicza zakres stosowalnoci rwnania (5.20) do takich przepyww, gdy speniony bdzie jeden z nastpujcych warunkw1): W x = W y = Wz = 0 ,
U+P+ dx dy dz , = = vx vy vz dx dy dz = = , Wx Wy Wz Wy Wx W = = z. vx vy vz
(5.21)
Warunek Wx = Wy = Wz = 0 okrela przepyw potencjalny (niewirowy), a zatem staa w rwnaniu Bernoulliego jest staa dla caego pola przepywu i rwnanie (5.20) moe by stosowane dla ustalonego przepywu potencjalnego w caej rozcigoci po uwzgldnieniu zaoe 1. i 2. dx dy dz dx dy dz Warunki oraz przedstawiaj kolejno rwnanie = = = = vx vy vz Wx Wy Wz linii prdu (2.23) i rwnanie linii wirowej (2.73). Staa w rwnaniu Bernoulliego bdzie zatem inna dla kadej linii prdu (lub linii wirowej), zachowujc t sam warto jedynie wzdu danej linii. Wy W W Zgodnie z warunkiem x = = z rwnanie Bernoulliego mona stosowa vx vy vz dla caego pola przepywu wwczas, gdy kierunek linii wirowej jest zgodny z kierunkiem linii prdu (linie te si pokrywaj), a zatem w ruchu rubowym. ____________
Wyznacznik jest rwny zeru, gdy w wierszu lub kolumnie wyrazy s zerami albo gdy dwa wiersze s proporcjonalne.
1)
118
W polu si cikoci (U = g z) dla adiabatycznego przepywu gazu, zgodnie z (5.12), rwnanie (5.20) przyjmuje posta p v2 + + g z = const (5.22) 1 2 lub po pominiciu si masowych1) v2 p = const . (5.23) + 2 1 Dla cieczy ( = const) w polu si cikoci v2 p + + g z = const . (5.24) 2 Jak wida, wystpujce w tych rwnaniach poszczeglne wyrazy przedstawiaj rne rodzaje energii poruszajcego si pynu, odniesione do jednostki masy. Pierwszy wyraz v 2/2 oznacza energi kinetyczn jednostki masy pynu, drugi p / energi cinienia (wewntrzn), trzeci za g z energi potencjaln pola zewntrznych si masowych (rwnie odniesione do jednostki masy). A zatem: w ruchu ustalonym pynu nielepkiego i nieprzewodzcego ciepa, odbywajcym si w jednorodnym polu si cikoci, cakowita energia jednostki masy pynu, skadajca si z energii kinetycznej, energii cinienia (wewntrznej) i energii potencjalnej, jest staa w kadym punkcie danej linii prdu. Twierdzenie to jest szczegln postaci oglnej zasady zachowania energii mechanicznej.
5.3. NIEKTRE ZASTOSOWANIA RWNANIA BERNOULLIEGO

5.3.1. GRAFICZNA INTERPRETACJA RWNANIA BERNOULLIEGO
Najczciej rwnanie Bernoulliego, odniesione do strugi cieczy doskonaej, jest przedstawiane w postaci
p v2 + + z = H = const, 2g g
(5.25)
ktr otrzymujemy po podzieleniu zalenoci (5.24) przez przypieszenie ziemskie g. Poniewa kady ze skadnikw rwnania (5.25) ma wymiar dugoci, nosz one odpowiednio nazw wysokoci prdkoci, wysokoci cinienia i wysokoci pooenia. Sum wspomnianych wysokoci nazywamy wysokoci rozporzdzaln. ____________
1)
W gazach zwykle gz/p << 1.
119
Na rysunku 5.1 przedstawiono wykres obrazujcy zmian wysokoci pooenia, wysokoci cinienia i wysokoci prdkoci w strudze o zmiennym przekroju. Wykres ten stanowi trzy linie: o strugi leca na wysokoci z ponad poziomem odniesienia, linia cinie leca o p/ g ponad osi strugi, linia energii leca o v 2/2g ponad lini cinie.
linia energii v2 2g v22 2g
g
a lin i e i c i n
g
2 v1 2g
p2
p1 g
o strugi 2
z1
poziom odniesienia
Rys. 5.1. Graficzna interpretacja rwnania Bernoulliego
Linia energii, zgodnie z zalenoci (5.25), jest prost poziom, przebieg osi strugi i linii cinie zaley natomiast od pooenia strugi wzgldem poziomu odniesienia oraz ksztatu strugi. Rwnanie (5.25) odniesione do dwu przekrojw poprzecznych jednej i tej samej strugi ma posta
2 p p v1 v2 + 1 + z1 = 2 + 2 + z2 , 2g g 2g g
z2
(5.26)
stosowan najczciej do rozwizywania konkretnych zada. Rwnanie Bernoulliego okrela przemiany energetyczne wzdu strugi elementarnej o przekroju poprzecznym nieskoczenie maym i jest szczeglnym przypadkiem zasady zachowania energii w przepywie pynu nielepkiego. Mimo wyranej rozbienoci tego twierdzenia z dowiadczeniem, stwierdzajcym powstawanie strat energetycznych podczas przepyww pynw rzeczywistych, znaczenie i zakres zastosowa rwnania Bernoulliego s rozlege. Mona je stosowa z przyblieniem do zjawisk ruchu swobodnego cieczy rzeczywistych, w ktrych poruszajca si masa cieka graniczy z powietrzem (np. wypywy przez otwory).
120
W przepywach pynw rzeczywistych ograniczonych cianami staymi (przepywy przez przewody pod cinieniem, kanay otwarte itd.) twierdzenie Bernoulliego prowadzi natomiast do wynikw niezgodnych z dowiadczeniem. Ale i w tych przypadkach posugujemy si tym rwnaniem, powikszonym o skadnik, ktrego warto liczbowa odpowiada wysokoci strat energetycznych. Uoglnione w ten sposb rwnanie Bernoulliego stanowi jedno z podstawowych rwna hydrauliki ( p. 7.1.2). W zagadnieniach praktycznych, gdy odlego midzy przekrojami strugi jest niewielka i nie ma znacznego rozpraszania energii na drodze przepywu, pojawiajce si rozbienoci midzy wynikami teoretycznymi i dowiadczalnymi korygujemy, wprowadzajc odpowiednie wspczynniki. Wiele tych zagadnie wymaga rwnoczesnego zastosowania rwnania Bernoulliego i rwnania cigoci, ktre w odniesieniu do jednowymiarowych ustalonych przepyww pynw ma nastpujce postacie: w przypadku pynu ciliwego (3.17) v A = const, w przypadku pynu nieciliwego (3.18) v A = const.
5.3.2. ZASTOSOWANIE RWNANIA BERNOULLIEGO W ZAGADNIENIACH POMIARU PRDKOCI I STRUMIENIA OBJTOCI

1. Pomiar prdkoci miejscowej W obszarze przepywu mog znajdowa si punkty, w ktrych prdko przepywu v = 0. W punktach tych wystpujcych przy opywie cia od strony napywajcej cieczy lub gazu i nazywanych punktami spitrzenia (stagnacji), cinienie statyczne przybiera wartoci cinienia cakowitego, zwanego cinieniem spitrzenia. W celu okrelenia cinienia spitrzenia rozwamy opyw bryy (rys. 5.2). Jeeli pyn poruszajcy si ruchem jednostajnym z prdkoci v pod cinieniem p1) napov S tyka na przeszkod w postaci ciaa zanurzonego, to p przed przeszkod (wobec istniejcej symetrii przepywu) nastpuje spitrzenie w punkcie S oraz punkt spitrzenia opyw rozdzielonych strug dookoa tej przeszkody. (v1 = 0, p1 > p ) Rwnanie Bernoulliego dla poziomej linii prdu przechodzcej przez ten punkt ma posta
8 8
Rys. 5.2. Punkt spitrzenia
v2 p p + = 1 , 2g g g
____________
Prdko v i cinienie p s nazywane odpowiednio prdkoci i cinieniem przepywu niezakconego.
1)
121
std
p1 = p +
2 v . 2
(5.27)
2 Sum cinienia statycznego p i cinienia dynamicznego v 2 nazywamy cinieniem cakowitym. Wynika std, e cinienie spitrzenia jest rwne cinieniu cakowitemu w przepywie niezakconym. Jeeli w punkcie spitrzenia przeszkody wywiercony zostanie niewielki otwr o osi rwnolegej do kierunku przepywu, to wewntrz tego otworu bdzie panowao cinienie spitrzenia p1. Wyznaczenie prdkoci miejscowej (lokalnej) mona zatem sprowadzi do zagadnienia pomiaru cinienia spitrzenia oraz cinienia statycznego w obszarze przepywu niezakconego lub rnicy tych cinie, poniewa z wzoru (5.27) wynika 2 ( p1 p ) . v = (5.28)
Rurka Pitota Najprostszym przyrzdem sucym do pomiaru prdkoci miejscowej jest tzw. rurka Pitota. Jest to rurka zagita pod ktem 90 i zwrcona wlotem pod prd. Pionowe rami rurki jest otwarte lub poczone z manometrem. W przypadku pomiaru miejscowych prdkoci przepywu wody w przewodach otwartych (rys. 5.3) wzr (5.28) przyjmuje posta
v = 2 gh ,
(5.29)
v p
w ktrej: h wysoko spitrzenia cieczy ponad powierzchni swobodn, poniewa cinienie w punkcie spitrzenia p1 = pb + g (h + z),
a cinienie statyczne przepywu niezakconego na gbokoci z p = pb + g z. Podczas pomiaru miejscowej prdkoci przepywu powietrza w tzw. otwartej przestrzeni pomiarowej (rys. 5.4) o cinieniu p = pb na najniszym poziomie cieczy w manometrze ustali si cinienie spitrzenia p1 = pb + m g z, a zatem v = 2 g z
Rys. 5.3. Pomiar prdkoci miejscowej w przewodzie otwartym
m .
z poziom odniesienia
(5.30)
122
pb
pb
m z
Rys. 5.4. Pomiar prdkoci w otwartej przestrzeni pomiarowej
We wszystkich przypadkach, gdy p pb, w celu okrelenia prdkoci przepywu v naley oprcz cinienia spitrzenia p1 zmierzy cinienie statyczne p w obszarze przepywu niezakconego.
Rurka Prandtla Przyrzdem pomiarowym umoliwiajcym bezporedni pomiar rnicy cinienia spitrzenia i cinienia statycznego przepywu niezakconego jest rurka Prandtla (rys. 5.5). Odbir cinienia statycznego p odbywa si na pobocznicy rurki za porednictwem otworkw, ktrych pooenie zaley od rozkadu cinienia wzdu poziomej gazi rurki. Jak wynika z wykresu (rys. 5.5), cinienie przed rurk wzrasta, osigajc maksimum bezporednio u wlotu do rurki, potem raptownie maleje nieco poniej wartoci p, a nastpnie agodnie wzrasta, osigajc w odlegoci (68)d od wlotu1) warto p. W tym przekroju powinien nastpowa odbir cinienia statycznego. Jeeli rnica cinie jest mierzona za pomoc manometru rnicowego, to
p1 p = g zm (m ) i zaleno (5.28) przyjmie posta

v = m 2 g zm 1 . (5.31)
Pomiary prdkoci miejscowej wykonywane za pomoc rurki Prandtla s do dokadne. Zastosowanie do pomiaru rnicy cinienia dokadnego przyrzdu, np. mikromanometru z rurk pochy, zapewnia niedokadno pomiaru nie wiksz ni 1%. ____________
1)
Odlego podana zgodnie z PN-81/M-42364.
123
Jeeli ksztat i proporcje rurki rni si od podanych na rysunku, naley wykona wzorcowanie rurki. W wyniku tego otrzymuje si wspczynnik wzorcowania . Ostatecznie v = 2 p
(5.32)
lub w przypadku pomiarw prdkoci pynw ciliwych v = (1 ) 2 p
(5.32')
gdzie: wspczynnik ekspansji1) (rozprania) dla gazw zaleny od wykadnika adiabaty oraz stosunku cinienia dynamicznego do cinienia statycznego p/p.
p1
0,3 d
, p
(6 8) d
10 d
Rys. 5.5. Rurka Prandtla
Rurki Prandtla s przeznaczone do pomiaru prdkoci miejscowej w strudze jednowymiarowej o znanym kierunku przepywu. W praktyce s stosowane do pomiaru prdkoci miejscowych przepywu cieczy i gazw w rurocigach. Przekrj pomiarowy powinien si znajdowa na prostym odcinku, gdzie kierunek przepywu jest zgodny z kierunkiem osi przewodu. Nie mona natomiast stosowa rurki Prandtla do pomiarw prdkoci za takimi elementami, jak: kolana, zawory, nage zmiany rednicy rurocigu itp. ____________
1)
Warto wspczynnika rozprania podaje PN-81/M-42367.
zm
124
20 %
Niezbdnym warunkiem uzyskania wysokiej dokadnoci pomiarw jest waciwe ustawienie 0 r rurki Prandtla wzgldem kierunku przepywu. Na rysunku 5.6 pokazano, w jaki sposb zmieniaj si s -20 wskazania rurki Prandtla (r), sondy do pomiaru cinienia statycznego (s) oraz rurki Pitota (t) t -40 w zalenoci od kta zawartego midzy osi przyrzdu a kierunkiem prdkoci strugi nieza-60 kconej. Jak z niego wynika, odchylenia rurki Prandtla od kierunku strugi (o staej prdkoci o o o o o w caym jej przekroju poprzecznym) o 10 nie-40 -20 0 40 40 znacznie wpywaj na dokadno pomiarw. Nie naley sdzi, e mona ustawia rurki pitrzce Rys. 5.6. Krzywa bdu rurki Prandtla niedbale rwnie w strugach o silnie zmienia(r), sondy do pomiaru cinienia jcym si profilu prdkoci. Kade odchylenie rurstatycznego (s) i rurki Pitota (t) ki od kierunku osi strugi powoduje, e pomierzona zostanie prdko w innym miejscu ni przewidywano, nosy normalnych rurek pitrzcych s bowiem stosunkowo dugie. Podczas pomiarw, ktrych celem jest nie tylko wyznaczenie wartoci miejscowej prdkoci przepywu, lecz rwnie jej kierunku, stosuje si cylindry pitrzce (w przepywie dwuwymiarowym) oraz kule pitrzce (w przepywie trjwymiarowym).
2. Pomiar prdkoci redniej i strumienia objtoci metod prdkociomierzow Bry przepywu lub prdkoci nazywamy bry ograniczon przekrojem hydrometrycznym przewodu oraz powierzchni bdc obwiedni kocw wektorw prdkoci miejscowych. W przepywach przez prostoosiowe rury o koowym przekroju (o rednicy R) brya prdkoci jest bry obrotow o osi pokrywajcej si z osi przewodu i wwczas strumie objtoci
qV = 2 v (r ) dr ,
0
(5.33)
gdzie: v (r) miejscowa prdko przepywu prostopada do elementu dA = 2 r dr przekroju poprzecznego przewodu w odlegoci r od osi. W prostoosiowym kanale prostoktnym o polu powierzchni A objto bryy przepywu, a zatem strumie objtoci qV = v dA ,
A
(5.33)
gdzie: v prdko miejscowa w polu elementarnym dA = 2dr przekroju hydrometrycznego A ( prostopada do dA).
125
Prdko rednia w tym przekroju jest ilorazem strumienia objtoci i pola przekroju poprzecznego q 1 v r = V v dA . (5.34) A A A
W praktyce bry prdkoci wyznaczamy nastpujco: dzielimy przekrj hydrometryczny na pola czstkowe, mierzymy za pomoc prdkociomierzy (np. rurek pitrzcych) miejscowe prdkoci przepywu w odpowiednich miejscach tych pl v = v (x, y), a nastpnie wyznaczamy metod rachunkow lub wykreln objto bryy przepywu. Na rysunku 5.7 pokazano schemat pomiaru rozkadu prdkoci w przewodzie o przekroju prostoktnym (np. wentylacyjnym) za pomoc rurki Prandtla.
A y A-A
x A
zm m
Rys. 5.7. Schemat pomiaru rozkadu prdkoci strugi w przewodzie o przekroju prostoktnym za pomoc rurki Prandtla
3. Pomiar strumienia objtoci metod zwkow Przeledmy ustalony ruch pynu nielepkiego i nieciliwego w poziomej rurze, w ktrej pewien odcinek zastpiono przeweniem zwk (rys. 5.8). Rwnanie Bernoulliego dla przekrojw 1. i 2. ma posta (5.26 )
2 p p v1 v2 + 1 = 2 + 2 . g g 2g 2g
Z rwnania cigoci (3.19) wiadomo, e v1 = v 2 (d D ) = 2 v 2 .

2
Stosunek rednicy otworu ( gardzieli) zwki (d) do rednicy wewntrznej rurocigu (D) nazywamy przeweniem = d/D.
126
Rys. 5.8. Odbir cinie w zwce pomiarowej
Po rozwizaniu ukadu rwna wzgldem v2, otrzymamy p1 p2 2g v2 = , 4 g 1
zm
(5.35)
a zatem: miar redniej prdkoci przepywu przez zwk jest spadek cinienia ( p = p1 p2) midzy jej przekrojami mierniczymi, zwany cinieniem rnicowym. W przypadku pomiaru cinienia rnicowego za pomoc manometru rnicowego zaleno (5.35) przyjmuje posta v2 = 2g 1 4
m z 1 .
(5.36)
Na podstawie wartoci prdkoci redniej obliczamy strumie objtoci przy znanych wartociach bezwzgldnych cinie statycznych w obu przekrojach (lub ich rnicy) 1 2 p d2 , (5.37) qV ' = A2 v 2 = 4 4 1 lub strumie masy
qm' = A2 v 2 =
d2 4
1 1 4
2p .
(5.38)
127
Zalenoci te nie uwzgldniaj zjawisk wystpujcych podczas przepywu pynw lepkich, konieczne jest zatem wprowadzenie wspczynnika korygujcego C, zwanego wspczynnikiem przepywu, charakteryzujcego zaleno midzy rzeczywistym a teoretycznym strumieniem objtoci lub masy. Wspczynnik ten zaley jedynie od liczby Reynoldsa C = C(ReD)1) dla danego typu zwki pomiarowej. Jeli ponadto pyn jest ciliwy, to trzeba wprowadzi nastpny wspczynnik 1 (wyznaczony dowiadczalnie i podany w normie), zwany liczb ekspansji. Liczba ta (odniesiona do przekroju przepywowego przed zwk) uwzgldnia zmian gstoci przepywajcego pynu wskutek spadku cinienia w przeweniu. Liczba ekspansji nie zaley od liczby Reynoldsa, a dla danego przewenia zwki pomiarowej zaley wycznie od ilorazu cinienia rnicowego i cinienia absolutnego przed zwk p/p1 oraz od wykadnika izentropy danego gazu. Dla praktycznie nieciliwych cieczy 1 = 1; dla pynw ciliwych 1 < 1. Ostatecznie strumie objtoci pynw rzeczywistych okrela wzr C d 2 2 p qV = 1 , (5.39) 1 1 4 4 gdzie: p p 12 jest cinieniem rnicowym pomierzonym przed i za zwk w miejscach ustalonych odpowiedni norm (PN-93/M-53950/01) rys. 5.8, 1 gsto pynu w przekroju mierniczym przed zwk (dla cieczy 1 = 2 = ), 1 liczba ekspansji odniesiona do warunkw przed zwk. Zaleno qV = qV ( p) okrelona wzorem (5.39) jest zwana charakterystyk zwki. Na rysunkach 5.9 i 5.10 przedstawiono schematy dwch rodzajw zwek pomiarowych: kryzy pomiarowej i klasycznej zwki Venturiego oraz pokazano rozkad cinienia wzdu osi przewodu (lini przerywan) i w pobliu cian (lini cig).
D p p1 d
Rys. 5.9. Rozkad cinienia podczas przepywu przez rur z kryz pomiarow
____________
1)
ReD = vD/v.
p2
128
Przepywowi pynu rzeczywistego przez zwk towarzyszy strata energii. Warto tej straty zaley przede wszystkim od przewenia zwki ( ) oraz od sposobu dawienia strugi przepywajcego czynnika, czyli od rodzaju zwki. Najmniejszymi stratami energii charakteryzuje si zwka Venturiego, w ktrej nie ma gwatownych zmian pola przekroju przepywowego. Najwiksze straty wywouje wbudowanie kryzy.
p1
Rys. 5.10. Rozkad cinienia wzdu klasycznej zwki Venturiego
(iloraz straty cinienia i cinienia rnicowego p) od przewenia przedstawionych typw zwek.

1,0 0,8 0,6
Na rysunku 5.11 podano orientacyjne zalenoci wzgldnej trwaej straty cinienia
kryza
0,4 0,2 0 0 0,2

2
zw ka Venturiego
Rys. 5.11. Zaleno wzgldnej trwaej straty cinienia od przewenia dla kryzy i zwki Venturiego
0,4
0,6
W praktyce s stosowane zwki pomiarowe znormalizowane o ksztatach i wymiarach okrelonych w PN-93/M-53950/01. Norma podaje tok obliczenia zwek, okrela warunki wbudowania, podaje wartoci wspczynnikw C i 1.
p2
129
5.3.3. ZASTOSOWANIE RWNANIA BERNOULLIEGO W ZAGADNIENIACH WYPYWU PRZEZ OTWORY I PRZYSTAWKI

1. Wypyw ustalony przez may otwr
Rozpatrzmy przepyw cieczy przez may otwr1), znajdujcy si w pionowej cianie oddzielajcej dwa zbiorniki wypenione cieczami o gstociach i oraz j przy wysokociach cieczy hi oraz hj (rys. 5.12). Nad cieczami znajduj si gazy o cinieniach odpowiednio pi oraz pj. Zakadamy, e przepyw jest ustalony, tzn. wysokoci hi oraz hj i cinienia pi oraz pj podczas przepywu nie ulegaj zmianie.
Rys. 5.12. Wypyw przez may otwr
pi A0 v0 hi
j
pj
v A1
W przypadku dowolnej strugi o gstoci i, zaczynajcej si na powierzchni cieczy i koczcej w otworze, po przyjciu poziomu odniesienia w osi otworu, rwnanie Bernoulliego ma posta 2 p j + j g hj pi v0 v2 + + hi = + . (5.40) i g i g 2g 2g W przypadku otworu maego (A0 >> A1) (A1/A0) 0 v0 0, prdko wypywu (przepywu) ze zbiornika (i) okrela zaleno
pi j pj v = 2g + h + h i g . i j i g i Jeeli wprowadzimy oznaczenia pi + hi = H i ; i g pj
j g
j hj = H j , i
gdzie Hi oraz Hj nazywamy wysokociami rozporzdzalnymi, wzr (5.41) przyjmie posta v = 2 g (H 1 H 2 ) , (5.42)
____________
May otwr to taki, ktrego pole jest znacznie mniejsze od pola przekroju zbiornika (A1/A0 << 1), a wysoko otworu mniejsza od 0,1 gbokoci jego zanurzenia.
1)
hj
(5.41)
130
a zatem prdko przepywu (wypywu) cieczy nielepkiej zaley od rnicy wysokoci rozporzdzalnych w obu zbiornikach. Przeanalizujmy szczeglne przypadki wypyww: a) (i = j) ( pi = pj = pb) Hi Hj = hi hj, a zatem prdko przepywu cieczy v = 2 g (h1 h2 ) (5.43)
zaley tylko od rnicy poziomw zwierciada cieczy w obu zbiornikach; p p n + pb p b) (i >> j) ( pj = pb) H i = i + hi = i + hi , Hj = b , i g i g i g a zatem prdko wypywu cieczy ze zbiornika (w ktrym nad powierzchni cieczy panuje nadcinienie pin ) do atmosfery v = 2 g H in , pin + hi ; i g c) (i >> j) ( pi = pj = pb) Hi Hj = hi, a zatem prdko wypywu ze zbiornika otwartego o napenieniu hi = h przy czym H in = v = 2g h . (5.45) (5.44)
Zaleno ta jest znana pod nazw wzoru Torricellego. Prdko wypywu cieczy ze zbiornika przez may otwr okrelalimy z rwnania Bernoulliego, pomijajc opory w pynie lepkim oraz straty przy wypywie pynu z otworu. Rzeczywista prdko wypywu jest wic mniejsza od teoretycznej. Wyznaczony dowiadczalnie wspczynnik , nazwany wspczynnikiem prdkoci (zaleny przede wszystkim od lepkoci i prdkoci wypywajcego pynu oraz od wymiarw otworu, a wic od liczby Reynoldsa Re = vd/v p. 6.3.5), jest stosunkiem prdkoci rzeczywistej do teoretycznej v = r . (5.46) v Obserwujc strug wypywajc przez otwr ostrobrzeny (rys. 5.13), stwierdzamy, e pole przekroju strugi Ac w pewnej odlegoci (na og rwnej poowie rednicy) od otworu wylotowego jest mniejsze od pola otworu A. Zjawisko to, spowodowane siami bezwadnoci, nosi nazw kontrakcji strugi. Stosunek pola przekroju strugi w miejscu przewenia do pola otworu nazywamy wspczynnikiem kontrakcji (zwenia) A = c . (5.47) A
131
Warto tego wspczynnika zaley przede wszystkim od liczby Reynoldsa, a take od ksztatu i usytuowania otworu wypywowego. Rzeczywisty strumie objtoci obliczamy z zalenoci
qV = v r Ac = v A = v A ,
(5.48)
A Ac
w ktrej = jest wspczynnikiem wypywu.
Rys. 5.13. Wypyw strugi przez otwr ostrobrzeny
Na rysunku 5.14 przedstawiono wyznaczone dowiadczalnie zalenoci wspczynnikw prdkoci , kontrakcji oraz wypywu otworw koowych ostrobrzenych od liczby Reynoldsa.
1,0
0,8

0,6
0,4 10 10
2
10
10 Re
10
10
Rys. 5.14. Zalenoci wspczynnika prdkoci , kontrakcji i wypywu od liczby Reynoldsa
2. Wypyw ustalony przez przystawki W celu uzyskania spoistej struktury strugi wypywajcej cieczy, nadania jej kierunku oraz zwikszenia iloci wypywajcej cieczy stosuje si przystawki. S to krce rurowe, tworzce obramowanie otworu wypywowego lub zakoczenia przewodu. Mog by umieszczone na zewntrz lub wewntrz zbiornika. Przekrj przepywowy wzdu osi przystawki moe by zmienny lub stay, ich o moe by pozioma, pionowa lub ukona. Rozpatrzmy przepyw przez zewntrzn przystawk poziom o przekroju koowym (rys. 5.15). Wskutek kontrakcji struga odrywa si na wlocie od cian przystawki, a nastpnie, jeeli l 2d i H < Hkr, struga rozszerza si i pynie caym przekrojem przystawki. Pole przekroju strugi wypywajcej z przystawki jest wic rwne polu
132
1
Rys. 5.15. Przepyw przez zewntrzn przystawk cylindryczn
otworu; zatem = 1, a = , czyli w czasie wypywu cieczy przez przystawk wspczynnik wypywu jest rwny wspczynnikowi prdkoci. Oczywicie wspczynnik prdkoci przystawki jest mniejszy (z powodu wikszych strat energii) od wspczynnika prdkoci otworu, np. w rozpatrywanym przypadku = 0,82. Wobec tego, dla jednakowych wartoci H oraz d, prdko wypywu z przystawki zmniejsza si, strumie przepywu natomiast wzrasta. W przekroju 3. wytwarza si podcinienie, ktrego warto mona obliczy z rwnania Bernoulliego i rwnania cigoci odniesionych do przekrojw przewenia 3. i wylotowego 2.
4 2 v2 d
d3
pb p3 =
, 1 d 3
(5.49)
ale prdko wypywu z przystawki v = 2 gH , a stosunek (d3/d )2 = 1 jest rwny kontrakcji we wntrzu przystawki, wic zaleno (5.49) przyjmuje posta
1 pb p3 = 2 2 1 g H . 1
(5.49)
Podcinienie powstajce w przystawce jest wobec tego wprost proporcjonalne do wysokoci rozporzdzalnej w zbiorniku. Dla pewnej wartoci wysokoci rozporzdzalnej H = Hkr cinienie w obszarze przewenia obniy si do cinienia parowania i wystpi zjawisko kawitacji ( p. 5.3.4), prowadzce do zmiany charakteru wypywu. Po wystpieniu kawitacji przystawka przestaje spenia swoje zadanie, gdy struga wypywa tak, jak z maego otworu. Warto krytyczn wysokoci rozporzdzalnej dla przystawki walcowej moemy wyznaczy z zalenoci (5.49), przyjmujc p3 = pw ( pw cinienie parowania cieczy)
H kr = pb pw
g 2 1 12 1
(5.50)
Wartoci wspczynnika wypywu , prdkoci i kontrakcji rnych przystawek stosowanych w praktyce podano w tabeli 10.5.3. Porwnujc wartoci wspczynnikw wypywu przystawek o rnych ksztatach, mona zauway, e dla tych samych wartoci d i H najwikszy strumie wypywu zapewnia przystawka z wlotem zaokrglonym, w ktrej straty przepywu s najmniejsze. W przystawkach stokowych rozbienych przy znacznych ktach ich roz-
133
warcia moliwe jest oderwanie strugi od cian i wypyw bezporednio z otworu. Optymalny kt rozwarcia przystawek wynosi = 57. Stokowe przystawki rozbiene stosuje si wtedy, gdy wymagane jest zmniejszenie prdkoci wypywu cieczy (rury ssce turbin, dyfuzory pomp itp.). Przystawki stokowe zbiene umoliwiaj uzyskiwanie spoistej struktury strugi na znacznej dugoci. Zwiksza si dziki temu zasig strugi i dlatego s stosowane jako kocwki wy straackich (np. prdownice). Optymalny kt zbienoci, przy ktrym wspczynnik wypywu osiga maksimum wynosi = 1314.
3. Wypyw ustalony przez duy otwr Jeeli wymiary otworu (wymiar pionowy) s wielkociami tego samego rzdu co gboko zanurzenia jego rodka, to prdkoci wypywu strug na rnych gbokociach s rozmaite. Niech A oznacza pole otworu (o dowolnym konturze) znajdujcego si z w paskiej cianie nachylonej do poA x ziomu pod ktem (rys. 5.16).
h2 z h1 dz
y
dA
b (z )
Rys. 5.16. Wypyw przez duy otwr w bocznej cianie
Ukad wsprzdnych przyjmujemy jak na rysunku. Prdko wypywu przez powierzchni elementarn dA na gbokoci z wynosi
v = 2 g z ,
pole powierzchni elementarnej dA = b(z) dy = b(z) a zatem elementarny strumie objtoci
d qV = b ( z) sin 2 g z dz .
dz , sin
dy
(5.51)
Cakowity rzeczywisty strumie objtoci
2g qV = d qV = sin A
h2
h1
b( z )
z dz .
(5.52)
134
Przeanalizujmy niektre przypadki wypyww przez due otwory. W otworze prostoktnym umieszczonym w cianie pionowej: a) (b(z) = b = const) (sin = 1)
qV = b 2 g
h2
h1
z dz =
2 3/ 2 b 2 g h2 h13/ 2 , 3
(5.53)
b)
(b(z) = b = const) (sin = 1) (h1 = 0) (h2 = h)

qV =
2 b h 2 g h , 3
(5.54)
a zatem strumie objtoci wypywajcej cieczy zaley od wysokoci jej spitrzenia nad doln krawdzi otworu. Gdy powierzchnia swobodna cieczy znajduje si poniej grnej krawdzi otworu, otwr staje si przelewem. Przelewy s stosowane jako przyrzdy do pomiaru strumienia objtoci wody w przewodach otwartych. Przelewy miernicze (rys. 5.17) charakteryzuj si: ostroci krawdzi przelewowej (korony przelewu), odrywaniem si strugi przepywajcej od przegrody (niezatopieniem przelewu), przepywem nad przegrod ca jej szerokoci, rozmaitymi ksztatami wycicia przelewu (moliwie proste geometrycznie ksztaty).
Rys. 5.17. Przelew mierniczy prostoktny ze zweniem bocznym
Dla kadego przelewu moe by sporzdzona krzywa okrelajca zaleno strumienia objtoci od wysokoci spitrzenia qV = f (h), zwana charakterystyk przepywu, tradycyjnie rysowana w postaci h = f 1(qV ). (5.55) Na rysunku 5.18 przedstawiono bezwymiarowe charakterystyki przepywu kilku najczciej stosowanych w przelewach mierniczych ksztatw otworw, w ktrych
135
wspczynniki A, B i C s staymi zalenymi od rozmiarw przelewu, ostroci krawdzi przelewowej oraz kta, jaki tworz boki przelewu z jego osi symetrii: a) przelew o liniowej charakterystyce przepywu, w ktrym jest zachowana proporcjonalno strumienia objtoci od wysokoci spitrzenia qV = A h; b) przelew trapezowy o charakterystyce okrelonej rwnaniem qV = B h3 / 2 + C h5 / 2 ; c) przelew prostoktny o charakterystyce qV = B h3 / 2 , wynikajcej z rwnania (5.54); d) przelew trjktny o charakterystyce qV = C h5 / 2 .
a) 1 h h max 0 0 qV q Vmax 1 1 h h max 0 0 qV q Vmax 1 b) 1 h h max 0 0 qV q Vmax 1 c) 1 h h max 0 0 qV q Vmax 1 d)
Rys. 5.18. Charakterystyki przepywu przeleww: a) przelew o liniowej charakterystyce przepywu, b) przelew trapezowy, c) przelew prostoktny, d) przelew trjktny
4. Wypyw przez may otwr dla zmiennej wysokoci napenienia (wypyw quasi-ustalony) Rozpatrzmy wypyw cieczy przez may otwr ze zbiornika o zmiennym polu powierzchni przekroju poziomego A = A(z), podczas ktrego poziom zwierciada cieczy w zbiorniku zmienia si (rys. 5.19). W tym przypadku wysoko napenienia oraz prdko i strumie objtoci wypywajcej cieczy s zalene od czasu. Do rozwizania tego zagadnienia naleaoby zastosowa rwnanie ruchu nieustalonego, poniewa jednak przy maej prdkoci zmiany poziomu cieczy przypieszenia s pomijalnie mae, mona przyj, e ruch jest prawie z ustalony (quasi-ustalony). q
V
dz
A(z) h1
h2
A0
Rys. 5.19. Wypyw quasi-ustalony przez may otwr
136
Przyjmujc ukad wsprzdnych i oznaczenia jak na rysunku 5.19, zakadamy, e w chwili pocztkowej oprniania zwierciado cieczy znajdowao si na wysokoci h1 nad otworem. Po upywie pewnego czasu opado ono do wysokoci z, a odpowiadajcy tej wysokoci strumie objtoci (wypywu) wynosi
qV (z ) = A0 2 gz .
(5.56)
W czasie dt przez otwr wypywa ciecz o elementarnej objtoci dV1 = = A0 2 gz dt , do zbiornika dopywa przewodem zasilajcym dV2 = qV dt, poziom cieczy natomiast opada o dz, a zatem ubywa ze zbiornika dV3 = A(z) dz. Rnica midzy iloci wypywajc i dopywajc jest rwna ubytkowi cieczy ze zbiornika. Bilans objtoci przyjmuje wic posta rwnania
A0 2 g z dt qV dt = A( z ) dz,
a std dt = A( z ) dz . A0 2 gz qV
h1
(5.57) (5.58)
Czas wypywu (oprniania) zbiornika

h2
t=
h1
A( z ) dz = A0 2 gz qV
h2
A( z ) dz . 2 gz qV 0
(5.59)
Przeanalizujmy kilka przypadkw szczeglnych zmiany pooenia zwierciada cieczy w zbiorniku: a) qV > A0 2 gh1 napenianie zbiornika; zwierciado cieczy w czasie t, okre2 2 lonym zalenoci (5.59), podniesie si od poziomu h1 do h = qV 2 g 2 A0 ;
b) qV = A0
2 gh1 zwierciado cieczy nie zmienia pooenia;
c) qV < A0 2 gh1 oprnianie zbiornika; zwierciado cieczy opada do chwili, gdy strumie dopywu i wypywu osign tak sam warto, tzn. do chwili, gdy po2 2 2 g 2 A0 ; ziom cieczy z = h2 = qV d) qV = 0 moliwe jest cakowite oprnienie zbiornika; czas cakowitego oprnienia zbiornika
h1
t=
A
0
A( z ) dz . 2 gz 0
(5.60)
5. Wypyw przez duy otwr przy zmiennej wysokoci napenienia (wypyw quasi-ustalony) Rozpatrzmy wypyw quasi-ustalony cieczy przez duy otwr prostoktny o wymiarach a b, znajdujcy si w pionowej cianie zbiornika (rys. 5.20).
137
Na czas opadania zwierciada od pooenia pocztkowego z = 0 do dolnej krawdzi otworu z = h skada si czas opadania od z = 0 do z = h a, a zatem do grnej krawdzi otworu oraz czas opadania od z = h a do z = h (opadanie zwierciada podczas wypywu przez przelew).
x dz A(z) z b z
Rys. 5.20. Wypyw quasi-ustalony przez duy otwr
Chwilowy strumie wypywu przy dowolnym pooeniu powierzchni zwierciada A(z), obliczony ze wzoru (5.53), wynosi
qV = 2 b 2 g (h z )3 2 (h a z )3 2 . 3
(5.61)
Zamy, e w czasie dt nastpio obnienie zwierciada cieczy A(z) o dz, co odpowiada wypywowi objtoci qV dt, a zatem qV dt = A(z) dz , po podstawieniu (5.61)
2 b 2 g (h z )3 2 (h a z )3 2 dt = A( z ) dz , 3
std po scakowaniu otrzymamy czas oprniania zbiornika do poziomu grnej krawdzi otworu
t1 =
1 2 b 2g 3
h-a
(h z )
0
32
A( z ) dz . 32 (h a z )
(5.62)
Chwilowy strumie wypywu (objtoci) w przypadku przelewu prostoktnego obliczony ze wzoru (5.54)
qV = 2 b 2 g (h z )3 2 , 3
(5.63)
a zatem
2 b 2 g (h z )3 2 dt = A( z ) dz , 3
std
t2 = 1 2 b 2g 3
h-a
(h-z )
A( z ) dz
32
(5.64)
jest czasem potrzebnym na obnienie si poziomu cieczy od grnej do dolnej krawdzi.
138
6. Wypyw gazu przez otwr zaokrglony (dysz zbien) Rozwamy wypyw gazu (pynu ciliwego) ze zbiornika, w ktrym panuje wysokie cinienie, do obszaru o niszym cinieniu przez otwr zaokrglony, w przypadku ktrego wspczynnik kontrakcji ma warto 1 (rys. 5.21). Zakadamy, e wypyw przebiega zgodnie z przemian adiabatyczn o rwnaniu
p0
0
(5.65)
wtedy rwnanie Bernoulliego przyjmuje posta (5.23)

p 0 ,0 , T0
p v2 + =C, 2 1 (w ktrej pominito ju siy masowe, przyjmujc, e cinienie hydrostatyczne wywierane przez gaz jest pop , , T mijalnie mae w stosunku do cinienia statycznego p).
Rys. 5.21. Wypyw gazu przez otwr zaokrglony
Otwr jest may, mona wic przyj, e gaz w zbiorniku jest nieruchomy, przy czym parametry stanu nieruchomego gazu (cinienie p0, temperatura T0) nazywamy parametrami spitrzenia. Rwnanie (5.23) dla przekrojw pooonych wewntrz zbiornika i tu za wylotem przyjmuje wwczas posta p0 v2 p , = + 2 1 0 1 std prdko wypywu ze zbiornika (5.66)
v=
Z zalenoci (5.65)
2 1
p0 p . 0
1
(5.67)
p = 0 p 0
a zatem p p0 = p p0
1
p 0 p 0
p p = 0 0 p0
139
Po uwzgldnieniu tego we wzorze (5.67), otrzymamy wzr Saint-Venanta i Wantzela w postaci

1 p 2 p0 1 . 1 0 p0
v=
(5.68)
Strumie masy gazu wypywajcego przez dysz z zaokrglonym wlotem rozprajcego si bez wymiany ciepa w dyszy (przemiana adiabatyczna ) wynosi
p qm = A v = 0 p 0
1
Av= A
2 +1 p p 2 p0 0 . (5.69) p 1 0 p0
Zmian strumienia masy wypywajcego gazu w zalenoci od cinienia p, w ukadzie wsprzdnych bezwymiarowych p/p0, qm /q* m , przedstawiono na wykresie (rys. 5.22). Zaleno (5.69) przedstawia tzw. elips przepywu, przy czym q* m oznacza maksymalny strumie masy, odpowiadajcy przepywowi gazu z prdkoci dwiku a*. Zjawisko to, zwane paradoksem Saint-VenantaWantzela, wynika ze zmiany charakteru przepywu z chwil osi1,0 gnicia w wylocie cinienia p = p*. Gaz M wypywa wwczas z prdkoci dwiku 0,8 i adne zmiany cinienia zewntrznego, rozchodzce si z prdkoci dwiku, a wic z prdkoci zerow wzgldem gazu w wy0,6 locie, nie mog wpyn na przepyw. Po q m * zmniejszeniu p poniej p* prdko wypy- q m 0,4 wu nie ulega zmianie i zachowuje stale warto krytyczn obrazem tego na wykresie 0,2 (rys. 5.22) jest prosta pozioma.
0
Rys. 5.22. Zaleno strumienia masy od cinienia przy wypywie przez dysz zbien
*
0,2
0,4 p p0
0,6
0,8
1,0
Gdy oznaczymy p/p0 = oraz (2 /( 1)) p0 0 = B2, wwczas rwnanie (5.69) przyjmie posta qm = q'm = B A
2
+1
(5.70)
140
gdzie: q'm jednostkowy strumie masy, B warto staa dla danych warunkw pocztkowych. Funkcja q'm osiga warto maksymaln, gdy wyraenie
+1
osignie rwnie warto maksymaln, co z kolei zostanie spenione, gdy d /d = 0. Z warunku tego wynika, e osiga maksimum, gdy
p 2 1 p* = = = = +1 . p p0 0
* *
(5.71)
Stosunek *, zaleny tylko od wykadnika izentropy , nazywamy krytycznym stosunkiem cinie. W przypadku powietrza o wykadniku izentropy = 1,4, * = 0,528. Punkt M jest punktem charakterystycznym odpowiadajcym krytycznemu stosun* kowi cinie * = p*/p0, przy ktrym qm / q* m = 1. W zakresie cinie p/p0 1 gaz rozpra si w dyszy do cinienia p = pzewn.. Odpowiada temu prdko wypywu * a* v 0 oraz strumie masy q* m qm 0. W zakresie cinie 0 p/p0 gaz rozpra si w dyszy tylko do cinienia p = p*, dalsze rozprenie do cinienia pzewn zachodzi natomiast poza dysz, co jest poczone z duymi stratami. Prdko wypywu z dyszy jest staa i rwna prdkoci v = a*, a strumie masy wynosi q* m.
5.3.4. ZJAWISKA TOWARZYSZCE PRZEPYWOWI PRZEZ PRZEWENIA

1. Kawitacja Podczas przepywu cieczy przez zwk (rys. 5.8) cinienie w przekroju przewenia moe teoretycznie przyjmowa dowolnie mae wartoci, praktycznie jednak warto cinienia jest ograniczona i nie moe spa poniej cinienia parowania (wrzenia) odpowiadajcego temperaturze przepywajcej cieczy. Obnieniu cinienia do wartoci bliskich cinieniu parowania towarzyszy wydzielanie si gazw i par z cieczy, czyli zjawisko kawitacji. Na og kawitacja wystpuje wwczas, gdy cinienie absolutne, w jakim obszarze cieczy, spadnie poniej pewnej krytycznej wartoci cinienia pcav, przy ktrym pojawiaj si przerwania cigoci cieczy i tworz si obszary (tzw. kawerny) zapenione gazami lub parami wydzielonymi z cieczy (rys. 5.23a). Czsto cinienie pcav pokrywa si z cinieniem parowania pw w danej temperaturze i pojawienie si kawitacji mona traktowa jako zjawisko wrzenia cieczy wywoane wzrostem temperatury lub zmniejszeniem cinienia.
141
Oglnie biorc, kawitacji sprzyjaj nastpujce okolicznoci: zbyt niskie cinienie w stosunku do cinienia parowania cieczy w danej temperaturze, nadmierny wzrost prdkoci przepywu a) i zwizany z tym spadek cinienia, raptowne zmiany kierunku i prdkoci przepywu. Przyblione zalenoci wice cinienie i strumie przepywu w warunkach kawitacji mo- b) p 1 na okreli za pomoc rwnania Bernoulliego 2 (5.24) i rwnania cigoci przepywu (3.20).
3
Rys. 5.23. Zjawisko kawitacji; a) przekrj przez przewd, b) wykresy cinienia
pw
5 6 x
Rozpatrzmy przepyw przez przewd z przeweniem (rys. 5.24). Rwnanie Bernoulliego dla przekrojw 1. i 2. ma posta
p1
2 p v1 v2 = 2 + 2, 2 2
skd, po uwzgldnieniu, e
v1
D2 d2 = v2 = qV 4 4
2 8 qV 2 d 4 4 d 1 D
otrzymujemy
p2 = p1
(5.72)
lub
qV = d2 p1 p2 . 1 (d D )4
(5.73)
Jeli dla przepywajcej cieczy znana jest warto pcav, to z rwnania (5.73) okrelimy strumie objtoci
qV = d2 p1 pcav , 1 (d D )4
(5.74)
przy ktrym w przeweniu przewodu wystpi kawitacja.
142
1 p 1 , v1
2 p 2, v2
Rys. 5.24. Przepyw przez przewd z przeweniem
Bezporednio za przeweniem podstawowa masa cieczy pynie w postaci strugi swobodnej otoczonej mieszanin pcherzykw pary i cieczy. Po przejciu w obszar wyszego cinienia pcherzyki pary skraplaj si i w pewnej odlegoci za przeweniem ciecz znw zapenia cay przekrj przewodu. Dugo strefy kawitacji zaley od cinienia w czci odpywowej przewodu, czyli tzw. przeciwcinienia. Na rysunku 5.23b przedstawiono cinienie na cianach przewodu z rysunku 5.23a w przypadku, gdy strumie objtoci jest stay, lecz zmienia si cinienie statyczne nastawiane za pomoc zaworu. Dla cinienia przedstawionego krzywymi 1 i 2 kawitacja nie wystpuje; dla tych dostatecznie duych przeciwcinie w najmniejszym przekroju zwki cinienie osiga minimaln warto, po czym wzrasta do wartoci bliskiej wartoci pocztkowej. Zjawisko kawitacji pojawia si podczas przepywu o rozkadzie cinienia 3, lecz ma wwczas zasig lokalny. Dalsze zmiany oporu zaworu nie powoduj zmniejszania cinienia w gardzieli zwki, gdzie p = pw, lecz zwikszaj zasig kawerny (krzywe 4, 5, 6), a cinienia na wlocie i wylocie rni si do znacznie. Oglna strata energii cieczy, wyraona spadkiem cinienia wzdu przewenia, a nazywana kawitacyjn strat cinienia, jest tumaczona niedwracalnoci przemian energetycznych wystpujcych podczas parowania i skraplania cieczy oraz wydzielania si i ponownego rozpuszczania gazu w cieczy. Znalezione dowiadczalnie (rzeczywiste) wartoci cinienia kawitacji ( pcav) rni si od wartoci cinienia pw wzitych z tablic wasnoci fizycznych cieczy. Mierzone cinienie jest wiksze od cinienia pw z tablic, bo pomiarowi podlega (zgodnie z prawem Daltona) suma cinie pary nasyconej cieczy i gazw zawsze w niej rozpuszczonych. Cinienie pw musi by mniejsze od cinienia pcav, gdy jest cinieniem tylko parowania cieczy w okrelonej temperaturze. Kawitacja powstaje nie tylko w przepywie cieczy przez przewody, ale i podczas opywu cia, a zwaszcza na opatkach rub okrtowych, wirnikw turbin i pomp. W wyniku duych prdkoci obrotowych wirnikw i rub, w niektrych obszarach, prdkoci przepywu cieczy osigaj takie wartoci, e cinienie spada do wartoci pcav i pojawia si kawitacja. Z wystpowaniem kawitacji jest zwizany zawsze wzrost strat energii, niszczenie materiau (tzw. erozja kawitacyjna) oraz pojawienie si charakterystycznych efektw dwikowych (tzw. szum kawitacyjny). Erozja kawitacyjna najintensywniej wystpuje w kocowej czci kawerny, w obszarze podwyszonego cinienia, gdzie zanikowi kadego pcherzyka pary towarzyszy wypromieniowanie impulsu kompresji ( podobnie jak podczas implozji). S to mi-
143
krouderzenia o duej czstotliwoci i duej jednostkowej energii zdolne do niszczenia nawet bardzo gadkich powierzchni. Oczywicie, ze wzrostem chropowatoci lub porowatoci powierzchni efekt dziaania erozji kawitacyjnej ronie. Gwatowne zmniejszenie objtoci pcherzykw w obszarze wyszego cinienia jest rwnie rdem szumu kawitacyjnego (o zakresie czstotliwoci od kilkuset hercw do kilkuset kilohercw), ktry z kolei moe by przyczyn wibracji oddzielnych elementw urzdze, prowadzcych do ich niestabilnej pracy, a nawet zniszczenia. W technice kawitacja zmniejsza sprawno maszyn i urzdze, w medycynie ujemnie dziaa na ukad krenia, w biologii powoduje rozkad czerwonych ciaek krwi i bakterii. Nie mona w zasadzie zapobiec tym niekorzystnym zjawiskom zwizanym z wystpieniem kawitacji; jedyn rad jest niedopuszczenie do jej pojawienia si, tzn. utrzymanie
pmin > pcav.
(5.75)
Mona tego dokona nastpujcymi sposobami: tak uksztatowa przewd, aby nie wystpowao w nim zbyt mae cinienie, podwyszy poziom cinienia statycznego, zmniejszy cinienie wrzenia cieczy przez obnienie jej temperatury. Kryterium oceny moliwoci lokalnego wystpienia kawitacji jest okrelone stosunkiem rnicy cinie p pw ( p cinienie w obszarze niezakconym przez zwenie, pw cinienie wrzenia odpowiadajce danej temperaturze cieczy) do cinienia dynamicznego v2/2. Stosunek ten
p pw v2 2
(5.76)
nosi nazw wspczynnika (liczby) kawitacji. Ostatnio prbuje si rwnie wykorzysta kawitacj do celw poytecznych, jak np. mieszanie, odgazowanie, wytwarzanie emulsji, rozdrabnianie cia staych, cicie materiaw staych strug cieczy.
2. Ejekcja Z analizy przepywu przez przewd z przeweniem wynika, e na odcinku, na ktrym przekrj przewodu zmniejsza si, cinienie rwnie maleje, osigajc najmniejsz warto w minimalnym przekroju przewenia. Gdy dobierze si odpowiednio prdko przepywu oraz stosunek przekrojw zwki, mona wytworzy w przeweniu dowolne (ale wysze od pcav) cinienie okrelone zalenoci analogiczn do (5.72)
p2 = p1
v2
2
d 1 D
144
Po poczeniu obszaru obnionego cinienia z obszarem o cinieniu wyszym zaobserwujemy zjawisko zasysania pynu. Zjawisko to, zwane efektem sscego dziaania strugi, jest podstaw dziaania strumienic (ejektorw), sucych do wytwarzania podcinienia w kondensatorach turbin, podnoszenia i przenoszenia cieczy, odwadniania szybw grniczych itp. Na rysunku 5.25 przedstawiono schemat strumienicy. Struga zasilajca (robocza) o parametrach oznaczonych indeksami e, wypywajca przez dysz o polu przekroju wypywowego Ae do komory mieszania (wywoujc w zwce podcinienie), porywa czstki pynu dopywajce do komory mieszania przez przekrj o polu As (parametry tej strugi s oznaczone indeksami s). W komorze mieszania nastpuje poczenie si obu strug, w trakcie ktrego zachodzi wymiana energii oraz wyrwnanie prdkoci, cinienia, gstoci, temperatury. Przebieg wyrwnywania si profilu prdkoci pokazano na rysunku 5.26.
p s , Ts , vs , s p e , Te , ve , e vso veo dyfuzor komora mieszania
Ae As
Rys. 5.25. Schemat strumienicy
A3
At
vso veo
Rys. 5.26. Wyrwnywanie si profilu prdkoci w komorze mieszania strumienicy
Obliczanie strumienic jest zoone ze wzgldu na trudny do analitycznego ujcia proces mieszania. Wszystkie obliczenia, ktrych celem jest na og okrelenie parametrw w przekroju wylotowym (t) strumienicy przy znajomoci parametrw po-
145
cztkowych obu pynw (e i s) wykonujemy, korzystajc z rwnania cigoci przepywu e qVe + s qVs = t qVt , (5.77) rwnania zachowania pdu
e qVe v eo+ s qVs v so t qVt v 3 = p3 A3 po ( Ae+As )

oraz rwnania zachowania energii
(5.78)
e qVe ee+ s qVs es= t qVt et ,

w ktrym e = gz +
p +
(5.79)
0,4 v2 . 2 0,3 Badania dowiadczalne strumienic sprowadzaj m = 0,36 si najczciej do ilociowego okrelenia przemian 0,2 energetycznych, zachodzcych w strumienicy, trak- 0,2 towanej jako cao i w poszczeglnych jej elemen0,1 tach. Na podstawie pomiaru rednic, strumieni obj0,1 toci i cinie mona sporzdzi charakterystyki (rys. 5.27), ujmujc zalenoci midzy stopniem 0 1 2 4 3 wykorzystania cinienia = ( pt ps)/( pe ps), u stopniem zasysania (ejekcji) u = s qVs/ e qVe i wyrnikiem konstrukcyjnym (moduem) strumienicy Rys. 5.27. Charakterystyki strumienicy m = Aeo/A3.
5.3.5. OPYW WALCA O PRZEKROJU KOOWYM. SIA NONA

Siy dziaajce na ciao, poruszajce si w pynie, s spowodowane przede wszystkim cinieniem i tarciem. W przypadku ruchu ciaa w pynie doskonaym zjawisko tarcia nie wystpuje.
1. Opyw bezcyrkulacyjny Opyw walca koowego jest przykadem paskiego opywu ciaa osiowosymetrycznego, o osi normalnej do kierunku strugi. Rozpatrzmy zatem opyw takiego nieskoczenie dugiego walca (R/l << 1) o promieniu R, paskorwnoleg strug pynu nielepkiego poruszajcego si z prdkoci v. Przepyw taki otrzymuje si przez superpozycj przepywu rwnolegego o staej prdkoci v = const i dipola znajdujcego si w pocztku ukadu (p. 2.6.4, przy czym C m cecha rda podwjnego o strumieniu objtoci qV). Potencja prdkoci i funkcja prdu tego ruchu bd rwne x (5.80) = v x + m 2 2 , x +y
146
= v y m
y . x +y 2
2
(5.81)
Rwnanie linii prdu (x, y) = C ma posta

v y m
y =C x 2+y 2
(5.82)
lub
m 1 v y = C. 1 v x 2+y 2
(5.82)
Rwnanie to jest spenione dla a) y = 0, m 1 m b) 1 = 0 lub x 2+y 2 = . 2 2 v x +y v Wwczas warunek (a) wyznacza o x, a (b) okrg ze rodkiem w pocztku ukadu o promieniu R = m v (rys. 5.28). W rozwaanym ruchu pynu istnieje y wic struga przepywajca wzdu osi x, natomiast w punkcie A struga rozdziela si v C na dwa odgazienia opywajce okrg v o promieniu R. Wszystkie linie prdu znajdujce si w pobliu dipola s zawarte weM wntrz okrgu AMBN. Obraz ruchu na ze x wntrz okrgu traktowany jest jako opyw v A B dookoa walca o promieniu R.
8
N
Rys. 5.28. Linie prdu w ruchu zoonym z przepywu rwnolegego i dipola
Znajc promie R = m v , moemy wyznaczy m = v R2. Po uwzgldnieniu tego zwizku okrelimy we wsprzdnych biegunowych potencja prdkoci i funkcj prdu
R2 = v = v x 1 + x2 + y2 R2 = v = v y 1 x2 + y2 R2 1 + 2 r cos , r R2 1 2 r sin . r
vr
(5.83)
(5.84)
147
Wsprzdne prdkoci w kierunku promienia wodzcego r i w kierunku do niego prostopadym s rwne

vr =
2 2 v 1 + R r cos = v 1 R cos , = 2 2 r r r r
(5.85)
v =
1 1 = r r
R2 R2 v = v 1+ 2 sin . (5.86) v r cos + cos r r
Na powierzchni walca (r = R), zgodnie z (5.85) i (5.86),

vr = 0, v = 2 v sin .
Z zalenoci tych wynika, e prdko pynu nielepkiego na powierzchni walca jest zawsze skierowana stycznie
v = v = 2 v sin .
(5.87)
Punkty, w ktrych prdko przyjmuje wartoci zerowe, tzn. punkty spitrzenia, odpowiadaj ktom = 0 i = (punkty A i B) na rysunku 5.28. Maksymaln warto v = 2v osiga prdko w punktach o wsprzdnej ktowej = /2 i = 3/2, tzn. w przekroju prostopadym do osi strugi. Znajc pole prdkoci, obliczymy rozkad cinienia na powierzchni walca o promieniu R, wok ktrego istnieje bezcyrkulacyjny przepyw pynu nieciliwego. Z rwnania Bernoulliego (5.24) napisanego dla dwch przekrojw strugi pynu: w strudze niezakconej i na powierzchni walca obliczymy cinienie na powierzchni walca
p = p +
2 v
v2
2
(5.88)
skd, po uwzgldnieniu zalenoci (5.87),

p p =
2 v 1 4 sin 2 . 2
(5.89)
Stosunek rnicy cinie do cinienia dynamicznego strugi niezakconej

p= p p = 1 4 sin 2 , 2 v 2
(5.90)
nazywany wspczynnikiem cinienia, jest wycznie funkcj kta , nie zaley natomiast od gstoci, cinienia i prdkoci strugi niezakconej oraz od promienia walca.
148
Okrelimy teraz rozkad cinienia na powierzchni walca. Dla = i = 0 caa energia strugi zamienia si w energi potencjaln cinienia statycznego, cinienie jest wwczas maksymalne, a wspczynnik cinienia rwny 1. Przy zmniejszaniu si kta od do /2 zmniejsza si rwnie cinienie, ktre przy = (5/6) osiga warto cinienia barometrycznego, a wyrnik cinienia warto 0. Dla wszystkich wartoci pomidzy (5/6) i /2 wystpuje podcinienie. Dla = /2 maksymalna warto pod2 cinienia wynosi 3 v 2 , a odpowiadajcy mu wspczynnik cinienia 3. Bezwzgldna warto podcinienia jest zatem 3-krotnie wiksza ni nadcinienia w punkcie A. Poniewa p p jest zalene tylko od sin2 i wystpuje symetria wzgldem osi poziomej i pionowej, rozkad cinienia w pozostaych wiartkach przekroju poprzecznego walca jest taki sam jak dla omwionej czci. Omawiany bezcyrkulacyjny opyw pynem doskonaym jest symetryczny wzgldem obu osi. Taka symetria rozkadu prdkoci i cinienia wskazuje na brak oddziaywania pynu na ciao opywane, a zatem wypadkowa sia dziaajca na walec pochodzca od cinie jest rwna zeru, czyli opr dziaajcy na ciao jest rwny zeru ( paradoks dAlemberta). W rzeczywistoci nie istnieje symetria opywu wzgldem osi pionowej, gdy za ciaem przebieg linii prdu zostaje zmieniony wskutek istnienia lepkoci. Na rysunku 5.29 przedstawiono rozkad cinienia obliczony z wzoru (5.89) oraz rozkad uzyskany z dowiadcze przy opywie pynem rzeczywistym (lepkim). Jak wida, wyniki dowiadcze zgadzaj si do dobrze w przedniej czci walca, natomiast w tylnej jego czci rzeczywiste wartoci cinie s mniejsze od obliczonych. Ta rnica jest spowodowana gwnie oderwaniem strug od powierzchni walca i powstawaniem wirw.
a b
M
60
8
o
90 o 12
0o
0o
Rys. 5.29. Teoretyczny (a) i rzeczywisty (b) rozkad cinie na walcu o przekroju koowym
149
2. Opyw cyrkulacyjny Rozpatrzmy opyw walca koowego pynem nielepkim bdcy przepywem wypadkowym powstaym z naoenia dotychczas rozpatrywanego opywu bezcyrkulacyjnego i wiru paskiego, ktrego o znajduje si w osi walca. Taki przepyw bdziemy nazywali opywem walca z cyrkulacj (rys. 5.30). Potencja prdkoci dla takiego opywu (przy zaoeniu ruchu w polu wiru w kierunku zgodnym z ruchem wskazwek zegara) bdzie rwny (p. 2.6.4)
R2 r cos = v 1 + , 2 2 r
(5.91)
gdzie cyrkulacja prdkoci ( p. 2.4).

a) b) y
A A'
B B'
Rys. 5.30. Opyw walca z cyrkulacj; a) pole prdkoci i punkt spitrzenia, b) rozkad nad- i podcinie na powierzchni walca
Wsprzdne prdkoci w kierunku promienia wodzcego r i w kierunku do niego prostopadym s rwne

vr =
R2 = v 1 r 2 cos , r
(5.92)
v =
1 R2 sin 1 . = v + 2 2 r r r
(5.93)
Na powierzchni walca, gdy r = R, otrzymamy

vr = 0, v = 2 v sin
. 2 R
(5.94)
150
Jak wida, prdko jest sum prdkoci przepywu bezcyrkulacyjnego oraz prdkoci wywoanej wirem. Naruszona zostaa wic symetria strugi wzgldem osi poziomej, bowiem po dodaniu prdkoci przepywu cyrkulacyjnego nad walcem powstanie obszar prdkoci zwikszonych, natomiast pod walcem obszar prdkoci zmniejszonych (prdkoci te si odejmuj). Punkty krytyczne A' i B' bd leay na powierzchni walca poniej osi poziomej w wiartce trzeciej i czwartej ( przy > 0). Pooenie punktw krytycznych mona okreli, przyrwnujc prdko na konturze do zera. Wskutek symetrii rozkadu prdkoci i cinienia wzgldem osi pionowej skadowa siy pochodzcej od cinie w kierunku poziomym jest rwna zeru. Natomiast wzgldem osi poziomej nie ma symetrii rozkadw prdkoci i cinienia, a zatem istnieje skadowa siy w kierunku pionowym (prostopadym do wektora prdkoci), ktr nazywamy si non. W przypadku cyrkulacyjnego opywu dowolnego ksztatu si P, z jak pyn dziaa na ciao, mona rozoy na si oporu czoowego Px, skierowan wzdu wektora prdkoci v oraz si non PV, skierowan prostopadle do wektora v. Sia oporu czoowego jest definiowana jako
Px = cx
2 v
A,
(5.95)
gdzie: cx bezwymiarowy wspczynnik oporu profilowego (czoowego), A pole powierzchni rzutu ciaa na paszczyzn prostopad do wektora v. W celu obliczenia siy nonej Py, dziaajcej na opywany walec koowy o osi prostopadej do kierunku prdkoci v, zakadamy, e pyn jest nielepki i nieciliwy (doskonay), a opyw profilu nastpuje bez oderwania strugi. Sia dP, dziaajca na element powierzchni (rys. 5.31), pochodzca od rozkadu cinienia ma warto
dP = ( p p) z dl, gdzie z dugo walca. Wsprzdna pionowa siy dP wynosi dPy = dP cos (P, y) = ( p p) z dl cos .
(5.96)
(5.97)
Sia nona dziaajca na ca powierzchni walca

Py =
K
( p p) z dl cos ,
(5.98)
gdzie K oznacza kontur poprowadzony wok przekroju poprzecznego walca. Po podstawieniu do wzoru (5.98) wartoci p p z zalenoci (5.88) otrzymamy
2 v Py = z p + 2
cos dl
K
z
2
K
v2 cos dl.
(5.99)
151
Przy obliczaniu caki zgodnie z kierunkiem wskazwek zegara dl cos = dx. Pierwszy zatem skadnik, zawierajcy x, czyli cak po konturze zamknitym z rniczki zupenej funkcji cigej, jest rwny zeru, y std
Py = z 2
cos dl.
(5.100)
d Py dl
dP
x d Px
Rys. 5.31. Sia elementarna dziaajca na profil
Powstanie siy nonej jest uwarunkowane asymetri opywu. Dla cia przedstawionych na rysunkach 5.30 i 5.31 cinienie w grnej czci jest nisze ni w dolnej. Podobna sytuacja wystpuje wtedy, gdy na okrgy walec napywa struga pynu lepkiego (rys. 5.32), a walec zosta wprawiony w ruch obrotowy i przez ruch z coraz wiksz prdkoci obrotu oddziauje na pyn (rys. 5.32b, c, d).
a) b)
Py A
=0 B
=0 B
c) Py
=0
d)
Py
AB
=0
A, B
Rys. 5.32. Opyw obracajcego si walca koowego: a) walec nieruchomy, b, c, d) walec obracajcy si z rnymi prdkociami obrotowymi
152
Opyw obracajcego si walca jest asymetryczny i pojawia si cyrkulacja1) niezerowa. Na walec dziaa sia nona Py, skierowana od dou ku grze ( przy obrocie walca i kierunku napywu jak na rysunku 5.32). Warto siy nonej moe by obliczona na podstawie twierdzenia ukowskiego, wedug ktrego sia ta jest proporcjonalna do gstoci pynu, prdkoci przepywu niezakconego oraz do cyrkulacji wok tego profilu. Ostatecznie
Py = v .
(5.101)
Warto cyrkulacji zaley od ksztatu i wymiarw profilu, a take od kta jego ustawienia wzgldem przepywu (jest to tzw. kt natarcia). Twierdzenie ukowskiego ma podstawowe znaczenie w lotnictwie (aerodynamice pata nonego). Znajduje ono rwnie zastosowanie w teorii przepywu przez palisad opatek w turbinie lub sprarce osiowej. Umoliwia ono rwnie wyznaczenie cyrkulacji, ktra odpowiada zadanej sile nonej, a wic umoliwia okrelenie strumienia (natenia) wirowoci. Warto siy nonej otrzymana za pomoc pomiarw okazuje si mniejsza od wartoci teoretycznej. Rnica wynika std, e ruch cyrkulacyjny w pynie rzeczywistym, spowodowany obrotem walca, nie jest identyczny z cyrkulacyjnym opywem walca pynem doskonaym, a zatem wystpuj rnice w wartociach siy nonej. Poza tym inne rozkady cinienia na powierzchni walca opywanego pynem rzeczywistym, w porwnaniu z teoretycznym opywem bezcyrkulacyjnym (rys. 5.29), s rdem pojawienia si rwnie skadowej poziomej siy P, zwanej si oporu czoowego (Px), ktra przy zaoeniu nielepkoci pynu i symetrii rozkadu cinie po stronie napywowej i odpywowej walca jest rwna zeru (paradoks dAlemberta). Efekt dziaania siy nonej obserwowano ju w osiemnastym wieku. Kule wystrzeliwane z gadkolufowych modzierzy obracay si wok swojej osi poziomej i zbaczay z toru. Zjawisko to, wyjanione w 1852 roku przez Magnusa, nosi nazw efektu Magnusa. Na podstawie tego efektu prbowano wykorzysta si wiatru bocznego do napdu statku, na ktrym zamiast agli ustawiono szybko wirujce pionowe walce (rotory Flettnera); ten rodzaj napdu okaza si jednak mniej efektywny od napdu rub podwodn.
5.4. ZASTOSOWANIE ZASADY ZACHOWANIA PDU I MOMENTU PDU

Zajmiemy si obecnie niektrymi zagadnieniami zwizanymi ze zmian pdu i momentu pdu pyncej strugi. W szczeglnoci omwimy reakcj pynu przepywajcego przez przewd, reakcj pynu wypywajcego ze zbiornika, reakcj strugi swo____________
1)
Caka okrna
(...) ds jest rwna cyrkulacji prdkoci (2.31).

K K
153
bodnej uderzajcej o przegrod sta i ruchom oraz przepyw strugi przez opatki obracajcego si wirnika. Reakcje, o ktrych bdzie mowa, s tylko siami dynamicznymi wywoanymi zmian pdu strugi pynu.
5.4.1. REAKCJA HYDRODYNAMICZNA W PRZEWODACH

Wemiemy pod uwag dowolny odcinek nieruchomego zakrzywionego przewodu i okrelimy reakcj dynamiczn, jak przepywajcy R pyn wywiera na ciany przewodu. Oznaczymy przez A1 v1 1 i A2 pola powierzchni poprzecznych przekrojw na dopywie i wypywie pynu, przez v1 i v2 rednie prdA1 koci przepywu w tych przekrojach, przez qV strumie objtoci, a przez gsto pynu (rys. 5.33). Pd masy elementarnej w przekroju dopywowym wynosi qV v1 dt, a w przekroju wypywowym qV v2 dt.
2
Rys. 5.33. Schemat do obliczania reakcji hydrodynamicznej w przewodzie
A2
Z zasady zachowania pdu wynika, e zmiana wektora pdu w czasie jest rwna sile dziaajcej (w naszym przypadku reakcji hydrodynamicznej), czyli
R = qV (v1 v2).
v2
(5.102)
Jest to sia, z jak struga pynu dziaa na ciany przewodu. Po zmianie w nawiasie kolejnoci prdkoci otrzymamy reakcj, z jak ciany przewodu oddziauj na pyn. Z przeprowadzonego rozumowania wynika, e reakcja hydrodynamiczna zaley tylko od zmiany wektora prdkoci na dopywie i odpywie z rozwaanego odcinka przewodu. Warto i punkt przyoenia reakcji moemy okreli wykrelnie lub analitycznie. Wykrelnie moemy znale t reakcj za pomoc wieloboku si, jej punkt pooenia (jako wektora zwizanego) okrela punkt przecicia si linii dziaania prdkoci na dopywie i wypywie z przewodu (rys. 5.34). Analitycznie moemy okreli t reakcj za pomoc zasady redukcji si. Najpierw naley znale skadowe wektora gwnego i moment gwny ukadu si ( qV v1; qV v2; R)
R cos = qV v1 cos 1 qV v2 cos 2, R sin = qV v1 sin 1 + qV v2 sin 2.
Moment M, bdcy sum momentw si skadowych wzgldem dowolnego punktu 0, ma warto M = qV v2 a R x = 0,
154
gdzie: 1, 2, kty nachylenia poszczeglnych si do poziomu, aix odlegoci si od obranego bieguna. Z tych trzech rwna mona okreli warto i pooenie reakcji hydrodynamicznej. W omawianym zagadnieniu wystpowaa zmiana wartoci i kierunku pdu strugi.
qV
q Vv
v2
q Vv
1
v1
2
v2
Rys. 5.34. Wykrelne wyznaczenie reakcji hydrodynamicznej w przewodzie o zmiennej wielkoci i kierunku pdu strugi
Na rysunku 5.35 przedstawiono takie przypadki, kiedy zmienia si tylko kierunek pdu (rys. 5.35a) lub tylko jego warto (rys. 5.35b) i dla nich wykrelnie wyznaczono reakcje hydrodynamiczne.
a) 1
q
V q
v2
b) R 1 v1 2 v2
Vv 1
R
q V v2
R
q
Vv 1
R
qV v2
qV v1
Rys. 5.35. Wykrelne wyznaczenie reakcji hydrodynamicznej w przewodzie o zmiennym kierunku (a) oraz zmiennej wielkoci (b) pdu strugi
q V v2
155
5.4.2. REAKCJA PYNU WYPYWAJCEGO

Wemy pod uwag zbiornik o polu przekroju poziomego A wypeniony ciecz. Na gbokoci h pod zwierciadem cieczy znajduje si otwr o polu przekroju a (rys. 5.36). Przyrost pdu strugi wypywajcej bdzie rwny
qV v0 dt qV v dt,
R = qV (v0 v).
Pocztkowa prdko v0 = 01), a zatem
(5.103)
ale zmiana pdu w czasie jest rwna sile dziaajcej. Oznaczmy j przez R, wwczas (5.104)
R = qV v.
Si t nazywamy reakcj hydrodynamiczn strugi wypywajcej. Znak minus wskazuje, e zwrot tej siy jest przeciwny do prdkoci wypywu. Jest to wic sia, z jak masa cieczy wypywajca ze zbiornika dziaa na cian zbiornika przeciwleg do otworu.
Rys. 5.36. Schemat do wyznaczenia reakcji pynu wypywajcego
(5.105)
A
h R a v
5.4.3. REAKCJA STRUGI SWOBODNEJ NA PRZEGROD NIERUCHOM

Omwimy teraz uderzenie strugi o sta przegrod. Pd masy elementarnej strugi swobodnej jest rwny qV v dt. Po uderzeniu struga rozdziela si, a jej czci maj pdy rwne odpowiednio qV v1 dt i qV v2 dt (rys. 5.37). Bilans strumieni objtoci qV = qV1 + qV2, (5.106) pola przekrojw tych strug niech speniaj warunek
A = A1 + A2 ,
(5.107)
wtedy dochodzimy do wniosku, e prdkoci wszystkich strug s jednakowe, czyli

v = v1 = v2 .
(5.108)
Wedug zasady zachowania pdu, zmiana pdu w czasie rwna si szukanej reakcji strugi na nieruchom przegrod. ____________
1)
v 0 to prdko opadania zwierciada, wic a/A << 1 v0 /v 0.
156
Matematycznym wyrazem tej zasady w odniesieniu do osi x (normalnej do przegrody w rodku uderzenia) jest rwnanie
qV v dt cos qV 1 v dt cos 1 qV 2 v dt cos 2

dt
= R,
(5.109)
std reakcja hydrodynamiczna ma warto

R = qV v cos qV1 v cos 1 qV2 v cos 2.
1v 1
(5.110)
v1
A1
V q
R
2
A2
v
V q 2v 2
v2
Rys. 5.37. Schemat do wyznaczenia reakcji strugi swobodnej na przegrod nieruchom
Rozpatrzmy kilka przypadkw szczeglnych. Za kadym razem bdziemy przyjmowa, e nieruchoma przegroda (ciana) jest gadka, a w zwizku z tym reakcja bdzie miaa zawsze kierunek prostopady do przegrody.
1. Dua paska przegroda ustawiona prostopadle do strugi W tym przypadku we wzorze (5.110) naley podstawi (rys. 5.38)
= 0 oraz
W wyniku otrzymujemy
1 = 2 = 90.
R = q V v.
v
(5.111)
Rys. 5.38. Reakcja na du nieruchom przegrod prostopad do osi strugi
157
2. Maa paska przegroda ustawiona prostopadle do strugi (rys. 5.39) We wzorze (5.110) podstawimy
1 = 2 =
Reakcja strugi bdzie rwna
oraz
= 0.
(5.112)
R = qV v (1 cos ).
v
Rys. 5.39. Reakcja na ma nieruchom przegrod prostopad do osi strugi
3. Przegroda paska, nachylona pod pewnym ktem do osi strugi (rys. 5.40) Do wzoru (5.110) podstawiamy
1 = 2 = 90
i otrzymujemy
R = qV v cos .
v
(5.113)
Rys. 5.40. Reakcja na pask przegrod, nachylon pod pewnym ktem do osi strugi
4. Przegroda walcowa zwrcona wypukoci w stron strugi (rys. 5.41) W tym przypadku
1 = 2 =
oraz = 0,
158 za
qV1 = qV2 = qV/2,
wtedy reakcja strugi bdzie rwna

R = qV v (1 cos ).
(5.114)
W przypadku gdy = 0 (czasza pkolista), otrzymamy

R = 0.
v
(5.115)
v
Rys. 5.41. Reakcja na przegrod walcow zwrcon wypukoci w stron strugi
5. Przegroda walcowa zwrcona wklsoci w stron strugi (rys. 5.42) Do wzoru (5.110) podstawimy
1 = 2 = (180 )
natomiast bdzie wic
oraz
= 0,
qV1 = qV2 = qV/2, R = qV v (1 + cos ).

v
(5.116)
180o
v
Rys. 5.42. Reakcja na przegrod walcow zwrcon wklsoci w stron strugi
159
W przypadku czaszy pkolistej 1 = 2 = 180, czyli = 0, otrzymamy

R = 2 q V v.
(5.117)
6. Reakcja strugi na nieruchom opatk (rys. 5.43) Po podstawieniu 1 = 2 = (180 ) oraz qV1 = qV2 = qV, otrzymamy R = 2 qV v cos .
v
(5.118)
180o
v
Rys. 5.43. Reakcja strugi na nieruchom opatk
5.4.4. REAKCJA STRUGI SWOBODNEJ NA PRZEGROD RUCHOM

Rozwamy dwa przypadki. 1. Przegroda porusza si ruchem postpowym wzdu strugi ze sta prdkoci vw W tym przypadku prdko strugi wzgldem przegrody jest rwna (v vw). Znak , gdy zwroty wektorw v i vw s jednakowe, a znak +, gdy ich zwroty s przeciwne. Strumie objtoci strugi przepywajcej wzgldem ruchomej przegrody jest rwny
qV = A (v vw),
(5.119)
gdzie A pole przekroju strugi przed uderzeniem o przegrod. Gdy przegroda porusza si wzdu strugi, do wzorw podanych w poprzednim punkcie naley wic, zamiast iloczynu qV v, podstawi A (v vw)2.
2. Przegroda porusza si w dowolnym kierunku Na rysunku 5.44 przedstawiono przegrod poruszajc si z prdkoci vw w kierunku nachylonym pod ktem do osi x.
160
v
A cos
vw
Z zasady zachowania pdu mona okreli reakcj strugi na ciank (wzr (5.110)) R = qV (v cos vw cos ). (5.120) x Strumie objtoci wzgldem ruchomej przegrody A (v cos vw cos ). (5.121) qV = cos
Rys. 5.44. Reakcja strugi na przegrod poruszajc si w dowolnym kierunku
Po podstawieniu do zalenoci (5.121) otrzymamy

R= A (v cos vw cos )2. cos
(5.122)
Jeeli przyjmiemy, e vw = 0, to otrzymamy poprzednio wyprowadzony wzr (5.113). Jeeli kt = ( przegroda porusza si wzdu strugi), reakcja jest rwna
R = A (v vw)2 cos .
(5.123)
5.4.5. ZMIANA MOMENTU PDU STRUGI

Omwimy przepyw strugi przez opatki wirnika maszyny przepywowej. Pyn jest doprowadzony rwnolegle do osi wirnika i tu przed nim zmienia kierunek przepywu o /2, wpadajc w kanay utworzone przez opatki, ktre przekazuj pynowi energi ruchu obrotowego wirnika. Zgodnie z zasad zachowania momentu pdu, pochodna momentu pdu po czasie przepywajcej strugi jest rwna momentowi obrotowemu wau wirnika. Na rysunku 5.45 przedstawiono schematycznie przepyw pynu przez kana utworzony przez ssiednie opatki wirnika. Oznaczmy przez: vu1 i vu2 prdkoci unoszenia na pocztku i kocu opatki, gdzie
vu1 = r1
oraz
vu2 = r2 ,
(5.124)
prdko ktowa wirnika,

przy czym
vb1 = vu1 + vw1 oraz vb2 = vu2 + vw2,
(5.125)
vb1 i vb2 prdkoci bezwzgldne przy wejciu i zejciu z opatki. Kty nachylenia prdkoci bezwzgldnych do prdkoci unoszenia oznaczymy przez 1 i 2 (rys. 5.45).
161
vb2
2
v w2
vu2 vw1
vb1
1
r2
r1
v u1
Rys. 5.45. Przepyw przez wirnik maszyny przepywowej
Wsprzdna wektora momentu pdu (zrzutowana na kierunek normalny do promienia r1) pynu wpywajcego, wzgldem osi wirnika, wynosi
K1 = r1 qV vb1 cos 1 dt,
(5.126)
a pynu wypywajcego z kanau opatki odpowiednio

K2 = r2 qV vb2 cos 2 dt.
(5.127)
Skadowe prdkoci bezwzgldnych w kierunku promieniowym nie wpywaj na warto momentu pdu, gdy ich moment jest rwny zeru (linie dziaania przechodz przez 0). Zgodnie z zasad zachowania momentu pdu
M= K 2 K1 , dt
(5.128)
std moment obrotowy wau wirnika

M = qV (r2 vb2 cos 2 r1vb1 cos 1).
(5.129) (5.130)
Moc maszyny bdzie rwna
N = M .
W przypadku silnika (np. turbiny) mamy do czynienia z zagadnieniem odwrotnym. Energia przepywajcej strugi pynu zostaje wwczas przekazana poprzez wirnik na wa silnika. Moment na wale wynosi wic
M = qV (r1 vb1 cos 1 r2 vb2 cos 2).
(5.131)
162
W wirnikowych maszynach przepywowych moment obrotowy na wale powiksza moment pdu przepywajcego przez opatki pynu. W silniku moment pdu pynu powoduje powstanie momentu obrotowego na wale silnika. W obu przypadkach zmiana momentu pdu przepywajcego pynu jest rwna momentowi obrotowemu.
CZ DRUGA
PRZEPYWY PYNW LEPKICH
6. DYNAMIKA PYNW LEPKICH

6.1. ZWIZEK MIDZY ODKSZTACENIAMI ELEMENTU PYNU I NAPRENIAMI
Podczas ruchu pynu lepkiego powstaj naprenia styczne, jako opory odksztace jego elementw. Warto tych oporw zaley od prdkoci zmiany ksztatw elementw pynu i jego rodzaju. Wiadomo, e podczas ruchu pynu nielepkiego, a take podczas spoczynku zarwno pynu nielepkiego, jak i lepkiego, wystpuj jedynie naprenia normalne. Jeeli nastpi ruch wzgldny elementw pynu lepkiego, to w miejscach, gdzie bdzie istniaa rnica prdkoci ssiednich elementw, pojawi si naprenia styczne, bdce rdem tarcia wewntrznego w pynie. Inaczej mona powiedzie, e na element pynu lepkiego w ruchu, oprcz si objtociowych, dziaaj siy powierzchniowe, ktre maj skadow normaln i styczn. Naley podkreli, e wpyw lepkoci przejawia si nie tylko w powstawaniu napre stycznych, ale rwnie w zmianie wartoci napre normalnych (cinie) w porwnaniu do ich wartoci wystpujcych w przypadku ruchu pynu nielepkiego, a zatem zarwno naprenia styczne, jak i normalne zale od lepkoci pynu. Uwzgldnienie lepkoci w pynie spowoduje pojawienie si dodatkowego skadnika, ktrego posta ustalimy na drodze uproszczonych rozwaa.
6.1.1. ZWIZKI MIDZY ODKSZTACENIAMI A NAPRENIAMI STYCZNYMI

Rozpatrzmy dwa modele odksztacenia elementu pynu lepkiego, nazwane odpowiednio: oglnym (rys. 2.8), gdy przepyw ma charakter przestrzenny, oraz niutonowskim (rys. 1.3) podczas ruchu dwch warstw przesuwajcych si wzgldem siebie rwnolegle ze sta prdkoci. Zamy, e naprenia styczne w poruszajcym si pynie lepkim s zwizane z odksztaceniami postaciowymi (ktowymi) elementu pynu ( p. 2.5.2, rys. 2.8).
164
Cz druga Przepywy pynw lepkich
Model oglny Wsprzdne prdkoci odksztacenia postaciowego (2.51) wynosz: vy 1 vz , yz = + z 2 y
zx =
xy =
vz 1 vx + , x 2 z
1 2 vy vx x + y .
Model niutonowski W modelu Newtona

v z=v x=
vy vy = =0, x y
a zatem wszystkie wsprzdne tensora prdkoci deformacji sprowadzaj si zgodnie ze wzorami (2.51) do postaci 1 vy . 2 z Zgodnie z hipotez Newtona naprenie styczne wynosi w tym przypadku vy yz = . z Jest ono proporcjonalne do prdkoci odksztacenia o wspczynniku proporcjonalnoci rwnym 2 (podwojony dynamiczny wspczynnik lepkoci) 1 vy (6.1) yz = , 2 z gdzie = 2. W trjwymiarowym stanie naprenia, w przypadku pynw niutonowskich, macierz napre S (1.27) jest liniowo zalena od macierzy deformacji D (2.44) ze wspczynnikiem proporcjonalnoci = 2. Zalenoci okrelajce zwizki naprenia stycznego z polem prdkoci s wic nastpujce: vy vz yz = zy = y + z ,
vz vx xz = zx = + , x z
vy vx xy = yx = x + y .
(6.2)
6. Dynamika pynw lepkich
165
6.1.2. ZWIZKI MIDZY ODKSZTACENIAMI A NAPRENIAMI NORMALNYMI

Przyjmijmy, e naprenie normalne w pynie lepkim mona przedstawi w postaci sumy dwch skadnikw: cinienia p1), jakie panowaoby w danym punkcie, gdyby pyn by nielepki i nieciliwy, oraz dodatkowych cinie spowodowanych lepkoci i ciliwoci, czyli p xx = p + p xx , p yy = p + pyy , p zz = p + p zz . (6.3)
Zamy, e naprenia normalne spowodowane lepkoci s proporcjonalne do prdkoci odksztace postaciowych (2.52), spowodowane za ciliwoci (zmian objtoci) s proporcjonalne do prdkoci zmiany objtoci (2.53), czyli do div v, a zatem
p xx = p + p yy = p +
vx + div v , x vy + div v , y vz + div v , z

(6.4)
p zz = p +
i s wspczynnikami proporcjonalnoci.
Z rwna tych, po ich dodaniu stronami, otrzymamy
vy vx vz p xx + p yy + p zz = 3 p + x + y + z + 3 div v .
Przyjmijmy, e rednia arytmetyczna napre normalnych jest rwna cinieniu (1.33), czyli p xx + p yy + p zz 3 = p.
Po podstawieniu i uproszczeniu bdzie wic + 3 = 0. Jeeli przyjmiemy = 2, to = (2/3) . Ostatecznie zwizki napre normalnych z cinieniem i polem prdkoci s nastpujce: ____________
Minus bierze si std, e cinienie jest wsprzdn naprenia normalnego w kierunku n (rys. 1.9), ktry jest wektorem normalnym zewntrznym; cinienie jest zawsze skierowane do powierzchni.
1)
166
p xx = p + 2
vx 2 div v , x 3
p yy = p + 2
p zz = p + 2
vy 2 div v , 3 y
(6.5)
vz 2 div v . z 3
6.2. RWNANIE NAVIERASTOKESA

Przy wyprowadzeniu rwna ruchu pynu lepkiego postpujemy podobnie jak przy wyprowadzeniu rwna Eulera (5.3), z tym e oprcz napre normalnych musimy uwzgldni naprenia styczne wystpujce na cianach elementu pynu lepkiego. Rwnanie ruchu, ktre otrzymamy z podstawowego rwnania (3.34), po uwzgldnieniu zalenoci (6.2) i (6.5), nazywa si rwnaniem NavieraStokesa (NS). Rozpatrzmy przepyw izotermiczny (wwczas = idem w caym obszarze pynu) pynu rzeczywistego. Poniewa stan naprenia w takim pynie jest okrelony zalenoci (1.28), rniczkowe rwnanie ruchu pynu (3.34) przyjmie wic posta: X
zx dv x 1 p xx 1 yx = + + , x y z dt xy dv y 1 p yy 1 zy = + + , y z x dt
yz dv z 1 p zz 1 xz = + + . dt z x y
(6.6)
Podstawmy do niego zwizki napre z polem prdkoci i cinie (6.2) i (6.5). Dla pierwszego z rwna (6.6) w wyniku drobnych przeksztace otrzymujemy X +
2 vx 2 vx 2 vx 1 p + + + 2 2 2 x x y z
2 vx 2 vy 2 vz 2 div v = dv x , + + x x xy xz dt 3 x
std po zredukowaniu i uporzdkowaniu
2 dv x 1 p 1 vx + div v = . + x dt 3 x
(6.7)
167
Analogicznie, dla pozostaych kierunkw, rwnania mona zapisa w postaci:

Y dv y 1 p 1 2 + vy + div v = , 3 y y dt
(6.7)
(6.7)
2 dv z 1 p 1 + vz + div v = . z dt 3 z A w formie wektorowej napiszemy:

Z
f
gdzie:
2
dv 1 1 grad div v = , grad p + 2 v + dt 3
(6.8)
2 2 2 operator Laplacea, + + x2 y 2 z 2 v dv + (v ) v pochodna substancjalna (2.13). t dt
W przypadku zastosowania zapisu wskanikowego (p. 5.1) rwnanie NavieraStokesa przyjmie posta fi 1 p 2v i 1 vj vi vi , + = +vj + 2 xi xj 3 xi x j t xj (2) (3) (4) (5) (6) (6.9)
(1)
gdzie: i, j = 1, 2, 3 dla przepywu trjwymiarowego, i, j = 1, 2 dla przepywu dwuwymiarowego. Poszczeglne wyrazy rwnania NS oznaczaj siy jednostkowe ( przypadajce na jednostk masy): (1) masow czynn, (2) powierzchniow normaln, (3) powierzchniow styczn wywoan lepkoci pynu, (4) powierzchniow styczn wywoan ciliwoci pynu, (5) i (6) masow biern (bezwadnoci). Rwnanie NavieraStokesa stosuje si podczas badania przepyww pynw rzeczywistych. Ze wzgldu na nieliniowo tych rwna dokadne rozwizanie mona znale jedynie w niewielu prostszych przypadkach. W wikszoci konkretnych zagadnie konieczne jest stosowanie metod przyblionych. Zaoenia przyjte w takich przypadkach prowadz zwykle do pomijania niektrych skadnikw w rwnaniu NS. Jeeli wemiemy pod uwag np. przepyw pynu nieciliwego, gdzie div v = 0, to otrzymamy rwnanie (6.8) w postaci
168
grad p +
2 dv v = . dt
(6.10)
Z otrzymanych rwna, atwiejszych do rozwizania, otrzymuje si nie zawsze dokadne wyniki.
6.3. PODOBIESTWO I MODELOWANIE PRZEPYWW

Zoono problemw mechaniki pynw powoduje, e wiele praktycznych zagadnie nie moe znale rozwizania analitycznego. Dowiadczenie pozostaje inspirujcym i skutecznym narzdziem badawczym weryfikujcym wyniki rachunkowe. W dodatku nie istnieje dotychczas wystarczajco oglny i jednoznaczny teoretyczny opis przepyww turbulentnych; tutaj te dowiadczenie pozostaje jedynym wiarygodnym narzdziem badawczym. Rozwizania numeryczne rwna przepywu turbulentnego s dotychczas pracochonne i niepewne. Dlatego konieczne jest prowadzenie bada modelowych, ktrych istota polega na dowiadczalnym zbadaniu przebiegu zjawiska modelowego i przeniesieniu wynikw bada na zjawisko podstawowe (zjawisko rzeczywiste lub orygina). Do tego potrzebna jest znajomo kryteriw podobiestwa, z ktrych wyznacza si skale podobiestwa modelu do oryginau. Problemami tymi zajmuje si teoria podobiestwa. Ustalenie kryteriw i skal podobiestwa jest moliwe, gdy znane s rwnania opisujce badane zjawisko albo tylko argumenty funkcji opisujcej to zjawisko i wtedy posugujemy si analiz wymiarow.
6.3.1. PODSTAWOWE POJCIA ANALIZY WYMIAROWEJ

Warto okrelonej wielkoci fizycznej jest iloczynem liczby przez jednostk miary. Cinienie p = 105 paskali jest wic iloczynem liczby 105 i jednostki miary, ktr jest paskal, czyli p = 105 Pa. Oglnie zapiszemy to w postaci
W = {W}[ W ]
df
(6.11)
gdzie: {W} R1) warto liczbowa, [W] jednostka miary wielkoci fizycznej W, przestrze wymiarowa. Symbol w nawiasie {} oznacza wic tylko warto liczbow wielkoci fizycznej W, [] tylko jednostk miary, dopiero ich iloczyn staje si wartoci wielkoci fizycznej W. Wielkoci we wzorze (6.11) bdziemy nazywali wielkociami wymiarowymi. Zbir wielkoci wymiarowych postaci (6.11) stanowi przestrze wymiarow . ____________
1)
R zbir liczb rzeczywistych.
169
Wielko wymiarowa W pozostaje ta sama niezalenie od przyjtej jednostki miary; zmienia si tylko jej warto liczbowa {W}. Dlatego, w oglnoci, operacji [] nie musimy ogranicza do okrelonego systemu jednostek miar, rozszerzajc j do pojcia wymiaru wielkoci nalecych do przestrzeni . Wymiar [] okrelamy wic nastpujco W, V , (6.12) [W] = [V] WV1 R, przy czym dla W, V , a, b R postulujemy, e [W V] = [W] [V], [Wa] = [W]a, (6.13) std i z (6.11) wynika [b [W]] = [W] [b] = 1. Wielko o wymiarze rwnym 1 jest nazywana wielkoci bezwymiarow. Dodawa i odejmowa mona, oczywicie, tylko wielkoci o tym samym wymiarze. W przestrzeni wymiarowej zawsze znany jest ukad jednostek miar podstawowych wielkoci fizycznych. W ukadzie SI s to: {m, kg, s, A, K, cd}1) (jednostki: dugoci, masy, czasu, natenia prdu, temperatury termodynamicznej i wiatoci), ale w mechanice ograniczaj si do zbioru {m, kg, s}. Wszystkie inne wielkoci maj jednostki utworzone z iloczynw potgowych ukadu jednostek podstawowych. Wymiary wielkoci podstawowych s zwyczajowo oznaczane symbolami, mianowicie: L wymiar dugoci, M wymiar masy, T wymiar czasu, I wymiar natenia prdu, wymiar temperatury, J wymiar wiatoci. Na przykad wymiarem 2 lb, 11 dag, 5,1 Mg jest wymiar masy M. W miejsce symboli mona podstawi symbole jednostek miar dowolnego, spjnego ukadu jednostek miar (np. SI, anglosaskiego), ktry skada si z tej samej liczby podstawowych jednostek wielkoci fizycznych. Kad warto W dowolnej wielkoci mechanicznej mona zapisa w ukadzie SI nastpujco , a, b, c R , (6.14) W = ma kgb sc 2), w dowolnym ukadzie spjnych jednostek miar natomiast W = L a M b T c, ____________
Uzupeniaj je: rad, sr (jednostki kta paskiego i bryowego). Nie wolno std wyciga faszywego wniosku, e poprawnie zapisana warto wielkoci musi by wyraona w jednostkach podstawowych. Naley stosowa krotnoci jednostek podstawowych waciwie dobranych do wartoci liczbowej. Na przykad zapis qV = 0,000012 m3/s jest zupenie nieczytelny, lepiej napisa qV = 12 cm3/s.
2) 1)
, a, b, c R.
(6.15)
170
Spjny ukad jednostek miary to taki, ktrego jednostki pochodne tworz wycznie iloczyny potgowe jednostek podstawowych wielkoci fizycznych bez mnonikw liczbowych.
6.3.2. PRZESTRZE LINIOWA, PRZESTRZE WYMIAROWA I PRZESTRZE WYMIARW

Elementy przestrzeni wymiarowej , zgodnie ze wzorami (6.11), (6.14), (6.15), s iloczynami liczby i jednostki miary, a te s potgami jednostek miary podstawowych wielkoci fizycznych. Powiemy wic (bez precyzowania ukadu jednostek miary), e przestrze wymiarow stanowi zbir elementw, ktre s iloczynem liczby przez wymiar. Utwrzmy zbir [] wszystkich wielkoci wymiarowych o wartoci liczbowej rwnej 1. Wobec tego, zgodnie ze wzorem (6.11), napiszemy (6.16) [] = {[W] : W } . Jak wida, warunkiem koniecznym i wystarczajcym do utworzenia przestrzeni wymiarowej jest znajomo zbioru []1), gdy relacja midzy nimi jest prosto okrelona wzorem (6.11). W algebrze rozpatruje si zbiory abstrakcyjne niczego nie zakadajc o naturze ich elementw. W zbiorach tych rozpatruje si dziaania na elementach speniajcych pewne aksjomaty (postulaty, pewniki) i bada odwzorowania takich zbiorw w powizaniu z tymi dziaaniami. W ten sposb twierdzenia otrzymane dla zbiorw abstrakcyjnych pozostaj suszne w kadej realizacji, w ktrej spenione s wymagane aksjomaty. Rzecz w tym, e przestrze liniowa to jedno z najbardziej udanych poj algebry abstrakcyjnej, dlatego warto przypomnie znane czytelnikowi podstawowe definicje i twierdzenia dotyczce abstrakcyjnej przestrzeni liniowej, ktr oznaczymy M. Wykaemy, e jej realizacj jest zbir [], czyli e struktura ([], , ^) tworzy przestrze liniow podobnie jak struktura (M, +, ); rni je tylko dziaania, ktrymi w M s dodawanie i mnoenie (+, ), w [] za mnoenie i potgowanie (, ^). Wszystkie pary uporzdkowane (v, w), (a, v) i pary uporzdkowane ([V], [W]), (a, [V]) s wic odwzorowywane przez dziaania +, lub , ^ odpowiednio w przestrzeniach M i []: + M M (v , w ) (v + w ) M,
R M ( a, v ) av M,
(6.17)
[V] [W] [] [] [] ([V], [W])
[V] a []. R [] (a, [])

____________
1)
Zbir ten mona nazwa przestrzeni wymiarw.
171
W algebrze abstrakcyjnej dziaanie oznaczone + nie musi by rozumiane jako zwyke dodawanie, podobnie jak dziaanie nie musi by zwykym mnoeniem. Wane jest, by byy zdefiniowane dwa dziaania, ktre speni wymagane postulaty. Dlatego dziaania +, w przestrzeni M zamienilimy na , ^ w przestrzeni []; pozostaje tylko sprawdzi, czy przestrze [] z tymi dziaaniami spenia aksjomaty przestrzeni liniowej. W tabeli 6.1 zestawiono postulaty przestrzeni liniowej M z dziaaniami oznaczonymi +, , tak jak w literaturze oraz z dziaaniami , ^ w przestrzeni [], ktrymi s zwyke mnoenie i potgowanie.
Tabela 6.1. Aksjomaty przestrzeni liniowej M z dziaaniami +, i [] z dziaaniami , ^ (znak mnoenia pominito tam, gdzie nie ma wtpliwoci, ^ zastpiono notacj tradycyjn)
Lp. 1 2 3 4 5 61) 7 8
(M, +, )
v , w , z M, a, b R
([], , ^) [V], [W], [Z] [], a, b R [V] [W] = [W] [V] [V] ([W] [Z]) = ([V] [W]) [Z] [V] 1 = [V] [V] [V]1 = 1 ([V] [W])a = [V]a [W]a [V](a+b) = [V]a [V]b ([V]b)a = [V]ab [V]1 = [V]
v+w=w+v v + (w + z) = (v + w) + z v+0=v v + (v) = 0 a(v + w) = av + aw (a + b)v = av + bv a(bv) = (ab)v 1v = v
Jak wida, [] jest przestrzeni liniow z dziaaniami , ^ o wspczynnikach liczbowych (wic nad ciaem R), gdy spenia wszystkie wymagane postulaty. Elementem neutralnym i jednoci jest w niej liczba 1; w przestrzeni abstrakcyjnej M odpowiednio wektor zerowy 0 i liczba 1 (postulaty 3, 4, 8). Wemy pod uwag dwa zbiory elementw
BM = {v1, , vk} M, B[] = {[V1], , [Vk]} []
(6.18)
oraz k liczb a1, , ak R. Mwimy, e wektory ze zbioru BM s liniowo niezalene, a ze zbioru B[] wymiarowo niezalene, jeli speniona jest implikacja
a1v 1 + K + a k v k = 0 a1 = K = ak 0, [V1 ]a1 K[Vk ]a k = 1 a1 = K = ak 0, ____________

Dodawanie (+) w M zastpimy mnoeniem () w [], ale tylko elementw nalecych odpowiednio do M i []; dodawanie elementw a, b R pozostaje nie zmienione w M i [] (bo odbywa si w R).
1)
(6.19)
172
przy czym 0 w przestrzeni M zostao zastpione przez 1 w [], gdy s one elementami neutralnymi tych przestrzeni. Kady ukad n wektorw liniowo (w M) albo wymiarowo (w []) niezalenych tworzy baz przestrzeni, ktr w [] nazwiemy baz wymiarow. Jeli, odpowiednio, ukad {v1, , vn, v}, {[V1], , [Vn], [V]} (6.20) jest liniowo albo wymiarowo zaleny (jest wic przeciwiestwem ukadu liniowo albo wymiarowo niezalenego), implikacja (6.19) jest za prawdziwa dla k = n, to przestrze ma wymiar rwny n. Jeli ukad wektorw odpowiednio BM i B[] BM = {v1, , vn} M, B[] = {[V1], , [Vn]} [] (6.21)
jest baz przestrzeni M lub [], to dla kadego v M, [V] [] istnieje dokadnie jeden ukad liczb a1, , an R, ktrego kombinacja liniowa w M albo iloczyn potgowy w [] rwna si wektorowi v lub [V], czyli a1v1 + + anvn = v M, [V1 ]a1 K[Vn ]a n = [V] []. (6.22)
Wszystkie kombinacje (6.22) skadaj si na elementy wypeniajce cakowicie przestrze liniow M lub []. Przestrze liniowa moe mie wiele baz, ktre tworz zbiory n liniowo (wymiarowo) niezalenych elementw przestrzeni, ale wszystkie te bazy s rwnoliczne. Przy czym jeli zbir BM lub B[] (wzr (6.21)) jest baz, to rwnie baz jest {1v1, , nvn} lub [V1 ]1 ,K, [Vn ] n , 1, , n R \{0}. Zbir m < n wektorw liniowo (wymiarowo) niezalenych tworzy podprzestrze m-wymiarow (tab. 6.1, wzr (6.22)).
Przykad 1. W przestrzeni liniowej R3 powszechnie stosowan baz stanowi wektory jednostkowe {i, j, k}, w mechanice trzy wymiary {L, M, T} tworz baz przestrzeni wymiarw []3 [] (jeli ograniczymy si do ukadu SI, to s to: {m, kg, s}). Podprzestrzenie dwuwymiarowe mona rozpi np. na wektorach {i, k}, {i, 2k}, , a w zagadnieniach kinematyki zbiory {L, T}, {L1, T2}, s bazami podprzestrzeni wymiarw []2, a wic o wymiarze rwnym 2. Dalej jako oznaczenie podprzestrzeni wymiarw bdzie uywany symbol []r, gdzie r jest wymiarem tej podprzestrzeni. Niech M, N z dziaaniami +, , a []m, []n z dziaaniami , ^ bd przestrzeniami liniowymi nad ciaem R (wymiary przestrzeni M, N to m, n, a []m i []n rwnie m i n) f : M N, f : []m []n
173
jest przeksztaceniem liniowym, jeli: 1. f (v + w) = f (v) + f (w), f ([V] [W]) = f ([V]) f ([W]), 2. f (av) = a f (v), f ([V]a) = (f ([V]))a, v, w M, a R, [V], [W] []m, a R, (6.23) jeli ponadto: 3. f 11 (f jest rnowartociowe), 4. f (M ) = N, f ([]m) = []n 1), to f jest izomorfizmem. Pokaemy, e istnieje izomorfizm : [] M, dziki czemu dowody dotyczce dziaa liniowych przeprowadzane w przestrzeni M mona od razu przenie do przestrzeni [] i odwrotnie. Niech bazami obydwu przestrzeni bd odpowiednio zbiory: {[V1], ,[Vm]}, {v1, , vm}, wtedy, jak wiemy, dla dowolnych wektorw v M, [V] []m istnieje dokadnie jeden ukad a1, , am R taki, e: v = a1v1 + + amvm (a1, , am) 2) , [V] = [V1 ]a1 K[Vm ]a m . Definiujemy przeksztacenie : []m M nastpujco
([V]) = ([V1 ]a1 K[Vm ]a m ) = (a1 ,K, am ) M .

Funkcja jest izomorfizmem, bowiem: a +b a +b 1. ([V][ W ]) = (([V1 ]a1 K[Vn ]a m )([V1 ]b1 K[Vn ]bm )) = (V1 1 1 K Vn m m ) = (a1 + b1 ,K, am + bm ) = (a1 ,K, am ) + (b1 ,K, bm ) = ([V]) + ([ W ]) M ,
df
(6.24)
2. ([V]a ) = (([V1 ]a1 K[Vn ]a m ) a ) = ([V1 ]aa1 K[Vn ]aa m ) = ( aa1 ,K, aam ) = a (a1 ,K, am ) = a ([V]) M . Nietrudno spostrzec, e rwnie: 3. ([])m = M, 4. 11. W przypadkach 1. i 2. zastosowano definicj (6.24), reguy dodawania i mnoenia wektorw w M oraz mnoenie wektora przez liczb (tab. 6.1). Z definicji izomorfizmu wynika, e kada przestrze liniowa nad ciaem R wymiaru n jest izomorficzna z dowoln przestrzeni liniow (nad ciaem R) tego samego wymiaru. Wystarczy bowiem zdefiniowa przeksztacenie podobnie jak w (6.24), gdzie [V] []m trzeba zastpi elementem dowolnej przestrzeni liniowej. Wniosek ____________
f (M) = {f (v) : v M} (odpowiednio w []m) jest obrazem przeksztacenia f, dlatego p. 4. oznacza, e f jest przeksztaceniem przestrzeni M na przestrze N. 2) Wektor v = a1v1 + + amvm, w danej bazie, jest czsto zapisywany w krtszej formie jako v = (a1, , am), z czego tu skorzystalimy.
1)
174
std, e dobrze znana przestrze Rn jest izomorficzna z kad przestrzeni liniow o wymiarze n. Bdziemy wic odtd bada przestrze Rn, ktrej baz kanoniczn jest {(1,0,,0), (0,1,,0),, (0,0,,1)} = {e1, e2, , en} En, a zwaszcza {(1,0,0), (0,1,0), (0,0,1)} {i, j, k} E3 R3. Inne bazy w Rn mona wic zapisa w bazie kanonicznej. Za baz kanoniczn w [] bdziemy uwaali zbir {L, M, T, I, , J, R, S} [E]8, a w mechanice wystarczy zbir {L, M, T} [E]3, ktry w termodynamice trzeba rozszerzy do {L, M, T, } [E]4 1) (oznaczenia objaniono w p. 6.3.1 i 6.3.2). Opierajc si na izomorfizmie przestrzeni Rn z kad przestrzeni liniow wymiaru n, rozstrzygniemy wan kwesti zalenoci albo niezalenoci wymiarowej zbioru {[V1], , [Vm]} []n, [Vi] 1, i = 1, , m, m n, badajc zaleno albo niezaleno liniow zbioru wektorw
B = {v1, , vm} Rn,
vi 0,
i = 1, , m, m n.
Utwrzmy kombinacj liniow wektorw ze zbioru B ze wspczynnikami b1, , bm R i przedstawmy te wektory w bazie kanonicznej {e1, , en}, wtedy otrzymamy
b1v 1 + b2v 2 + K + bmv m
= b1 (a11e1 + a21e2 + K + an1en ) + b2 (a12e1 + a22e2 + K + an 2en )

KKKKKKKKKKKK
+ bm (a1m e1 + a2 m e2 + K + anm en ) = (a11b1 + a12b2 + K + a1mbm )e1 + (a21b1 + a22b2 + K + a2 mbm )e2
KKKKKKKKKKKK
(6.25)
+ (an1b1 + an 2b2 + K + anmbm )en ,

aij R, i {1, , n}, j {1, , m}.
Powrmy do definicji (6.19) liniowej niezalenoci wektorw i zamy, e kombinacja (6.25) jest wektorem zerowym, czyli ma wszystkie wsprzdne, a wic wspczynniki przy wektorach bazy {e1, , en} rwne zeru. Fakt ten zapiszemy w postaci rwnania macierzowego ____________
W ukadzie SI bd to: {m, kg, s, A, K, cd, rad, sr}, {m, kg, s}, {m, kg, s, K}, ale nie oznacza to, e wartoci wielkoci fizycznych musz by zapisywane w tych jednostkach. Konieczne jest stosowanie krotnoci jednostek podstawowych dobranych do wartoci liczbowej.
1)
175
a11 a12 L a1m b1 0 a 21 a22 L a2 m b2 = 0 . M M M M M an1 an 2 L anm bm 0
(6.26)
Po oznaczeniu symbolami Anm, b i o macierzy w kolejnoci ich wystpowania we wzorze (6.26), mona krtko napisa
Anm b = o.
(6.27)
Rwnanie (6.26) jest ukadem n m jednorodnych rwna liniowych ze wzgldu na b1,,bm. Definicja (6.19) liniowej niezalenoci wektorw wymaga, by rozwizanie ukadu (6.26) byo tosamociowo zerowe. Zachodzi to wtedy i tylko wtedy, gdy rzd macierzy Anm wynosi m, co wiadomo z algebry od dawna (wzory Cramera, twierdzenie KroneckeraCapelli z XIX w.). Poniewa, jak mona sprawdzi (wzory (6.23)), operacje (6.25) s liniowe, natychmiast sformuujemy warunek wymiarowej niezalenoci elementw zbioru {[V1], , [Vm]} []n: ([]n [V1], , [Vm] wymiarowo niezalene) rz Anm = m. (6.28) Trzeba tylko pamita, e i-t kolumn macierzy Anm tworz wykadniki potgowe aij w iloczynie a a [Vi] = D1 1i K D n ni , i = 1, , m, n 8, (6.29) przy czym Di, i = 1, , n nale do bazy kanonicznej {L, M, T, , S} [E]8 (8 = n m jest wymiarem przestrzeni []).
Przykad 2. Zbada, czy wymiary wielkoci p, qV (rnica cinienia i strumie objtoci) s wymiarowo niezalene. Tworzymy macierz A32 w bazie kanonicznej {m, kg, s}1) (wic: n = 3, m = 2), zatem
[p] = [Pa ] = [ N/m 2 ] = m 1kg1s 2 A32 = 3 3 0 1 = m kg s [qV ] = m /s = 1 3 1 0 . 2 1 (i)
atwo ju obliczy rzd macierzy A32 (czyli najwyszy stopie niezerowego wyznacznika macierzy kwadratowej utworzonej z A32), ktry wynosi ____________
W mechanice oglnie baz jest {L, M, T}, ale operowanie jednostkami z ukadu SI jest praktyczniejsze, gdy wymiary wielkoci s konkretne, a nie abstrakcyjne.
1)
176
1 3 rz A32 = rz 0 1 = 2, 2 1
(ii)
tzn., e [p], [qV] s wymiarowo niezalene i mona na nich rozpi podprzestrze []2 (a wic wymiaru 2) przestrzeni wymiarw o wymiarze 3.
Przykad 3. Postawiono hipotez, e: naprenie styczne t w przepywie turbulentnym zaley od gstoci pynu , gradientu prdkoci dv/dy, odlegoci od ciany y. Naley sprawdzi, czy [], [dv/dy], [y] s wymiarowo niezalene. Tutaj, jak poprzednio, zagadnienie pochodzi z dziedziny mechaniki, wic n = 3 oraz m = n = 3.
Macierz A33 jest nastpujca: = m 3kg1s 0 3 0 1 0 0 1 [dv/dy ] = (m/s)/m = m kg s A33 = 1 0 0 , 0 1 0 = m1kg 0 s0 [ y] = m [ ] = kg/m 3 std 3 0 1 0 0 rzA33 = rz 1 = 3. 0 1 0 Zbir {[], [dv/dy], [y]} jest wic jedn z trjwymiarowych baz przestrzeni []3. Jak wida na przykadach, sprawdzenie wymiarowej niezalenoci elementw przestrzeni wymiarw jest nieskomplikowane i sprowadza si do utworzenia macierzy Anm i obliczenia wyznacznikw. Przestrze wymiarw ma wiele baz. Dlatego potrzebna jest znajomo wzorw przejcia od dowolnej bazy B = {[V1], , [Vn]} do innej bazy, a szczeglnie do bazy zoonej z podzbiorw bazy kanonicznej {L, M, T, }. W tym przypadku take wykorzystamy izomorfizm : []n Rn, gdy obliczenia w Rn wydaj si atwiejsze z uwagi na ich powszechne stosowanie. (iv)
(iii)
177
Wemy wektor v = b1v1 + + bnvn Rn, przy czym {v1, , vn} jest baz w Rn. Zapiszemy ten wektor kolejno w bazie {v1, , vn} i w bazie kanonicznej {e1, , en} En (analogicznie do wzoru (6.25), ale tutaj zastosowano oszczdniejsz form zapisu):
v = b1v 1 + K + bnv n
= b1 (a11e1 + K + an1en ) + KKKKKKKKK + bn (a1n e1 + K + ann en ) = (a11b1 + K + a1nbn )e1 + KKKKKKKKK + ( an1b1 + K + annbm )en = c1e1 + K + cn en Ostatnia z cigu rwnoci wynika tylko z oznaczenia (ai1b1 ++ ainbn) ci, ci R, i =1, , n. W postaci macierzowej rwno (6.30) bdzie nastpujca (6.30)
v = [v 1 K v n ]
b1 M = [e K e ] n 1 b n
a11 L a1n M M a a L nn n1
b1 M = [e K e ] 1 n b n
c1 M (6.31) cn
Z ostatnich dwch rwna cigu rwnoci (6.31) wynika od razu rwnanie macierzowe
Ann b = c,
(6.31a)
rwnowane z przeksztaceniem liniowym f wektora v na ten sam wektor, ale zapisany w bazie kanonicznej En, zatem f (v) = f (b1v1 + + bnvn) = En Ann b = En c = v, gdzie: c = [c1, , cn]T 1), b = [b1, , bn]T, En = [e1, , en]. ____________
1)
(6.31b)
T oznacza transpozycj macierzy; tej formy zapisu uyto ze wzgldu na jego zwizo.
178
Macierz Ann jest ju natomiast znana ze wzoru (6.26), (tam jej rozmiar wynosi n m, m n) i jest macierz przeksztacenia liniowego f, ktre tutaj oznacza zmian bazy z {v1, , vn} na {e1, , en} En. Poniewa operacja wedug wzoru (6.31) jest liniowa (w []n mona j nazwa przeksztaceniem wymiarowym), co wnioskujemy z definicji przeksztacenia liniowego f (wzr (6.23)) i cigu przeksztace (6.30), wzr (6.31) przenosimy wic na przestrze []n. Elementy aij, i, j{1, , n} macierzy Ann okrela wzr (6.29). Rwnanie (6.31a) wyznacza potgi c1, , cn, przedstawiajce wektor [V] []n w bazie kanonicznej {L, M, T, }, jeli jego wsprzdnymi w innej bazie byy liczby b1, , bn, przy czym kolumny macierzy Ann przeksztacenia wymiarowego f skadaj si ze wsprzdnych wektorw bazy [V1], , [Vn] zapisanych w bazie kanonicznej.
Przykad 4. Postawiono hipotez, e

dv b3 , t = y dy
2 b1 b2
bi R, i = 1, 2, 3,
(v)
gdzie 2 R stay wspczynnik, pozostae oznaczenia jak w przykadzie 3. Zbir {[], [dv/dy], [y]} []3 stanowi baz w []3 (przykad 3., wzory (iii) i (iv)). Zapisa b1 ( dv/dy )b2 y b 3 w bazie {m, kg, s}, a wic w postaci m c1 kg c 2 s c3 . Z przykadu 3. znana jest ju macierz A33 , dlatego
c1 3 0 1 b1 3b1 + b3 c = 1 . 0 0 2 b2 = b1 0 1 b b 0 c 2 3 3 Rwnanie
(vi)
[ t ] = m 3b + b kg b s b
1 3 1
(vii)
jest wic rozwizaniem zadania. Wartoci liczbowe wykadnikw we wzorze (v) mona ustali, gdy jednostka naprenia turbulentnego jest znana bezporednio w bazie kanonicznej ukadu SI: [t] = [Pa] = [N/m2] = m1 kg1 s2, zatem m 1kg1s 2 = m 3b1 + b3 kg b1 s b2 , (viii)
skd, po przyrwnaniu potg przy m, kg, s, lewej do prawej strony rwnania dostaje si ukad trzech rwna z trzema niewiadomymi b1, b2, b3 atwy nawet do rcznego rozwizania.
179
6.3.3. FUNKCJE WYMIAROWE

Wartoci wielkoci fizycznych w otaczajcej nas rzeczywistoci udaje si zwykle przedstawi jako wartoci funkcji argumentw stanowicych zbir wartoci innych wielkoci fizycznych. Wobec tego wszystkie te wielkoci s elementami przestrzeni wymiarowej (wzr (6.11)), jej podzbiorem za jest przestrze wymiarw [] opisana w poprzednich punktach. Funkcj : (6.32) argumentw wymiarowych Z1, , Zs o wartociach (Z1, , Zs) nazywamy funkcj wymiarow, jeli spenia nastpujce warunki: (6.33a) 1. ( f (Z1), , f (Zs)) = f ( (Z1, , Zs)), (6.33b) 2. (1Z1, , sZs) = (Z1, , Zs), gdzie f jest przeksztaceniem wymiarowym (wzr (6.31)) , 1, , s R. Warunek 1. to niezmienniczo wymiarowa funkcji , ktrej wartoci, dla tych samych argumentw, musz by sobie rwne w rnych bazach; te za mona zmienia w argumentach albo wartociach funkcji. Warunek 2. to jednorodno wymiarowa, dziki ktrej zmiana wartoci liczbowej argumentw skutkuje tylko zmian jej wartoci liczbowej; posta i wymiar pozostaj takie same. Funkcja wymiarowa speniajca postulaty 1. i 2. nie obejmuje wic zalenoci opisanych tzw. wzorami liczbowymi, ktre s wane tylko dla okrelonych jednostek. Przykadem jest tu wzr okrelajcy prdko liniow v ciaa poruszajcego si po okrgu o rednicy d z prdkoci obrotow n, zapisany w postaci dn v= . (ix) 6000 Wzr (ix) jest suszny wycznie dla d w centymetrach i prdkoci obrotowej n w obrotach na minut. Prdko v otrzyma si wtedy w metrach na sekund. Tego rodzaju wzory uznajemy za niepoprawne, bo dobry wzr to taki, w ktrym w miejsca symbolu mona wstawi wartoci odpowiadajcej mu wielkoci w dowolnych ale spjnych jednostkach, otrzymujc wynik w jednostkach tego ukadu i to bez stosowania mnonikw liczbowych. Jeli warto wielkoci Z jest wyraona przez warto funkcji wymiarowej argumentw wymiarowych Z1, , Zs, to Z = (Z1, , Zs), Z, Z1, , Zs , (6.34) wwczas wymiar lewej strony rwnania, czyli wielkoci Z, jest znany i okrelony w kanonicznej bazie wymiarowej1) [E]n [E]8 = {L, M, T, }. Prawa strona rwno____________
Wymiar n przestrzeni w badanym problemie okrela liczba jednostek podstawowych wielkoci fizycznych ze zbioru: {m, kg, s, A, K, cd, rad, sr}, za pomoc ktrych s wyraone jednostki miary wielkoci Z, Z1, , Zs (oglnie bd to odpowiednie wymiary).
1)
180
ci moe by natomiast zapisana w rnych bazach. Czsto w obliczeniach trzeba wic przedstawi warto funkcji (Z1, , Zs) w bazie kanonicznej, stosujc przeksztacenie wymiarowe f okrelone wzorami (6.31).
6.3.4. POSTA FUNKCJI WYMIAROWEJ

Rozwaamy funkcj wymiarow argumentw Z1, , Zs . Niech wymiar przestrzeni wymiarw []n [] (wzr (6.16)) wynosi n, wtedy wrd wymiarw argumentw funkcji znajdzie si m n elementw wymiarowo niezalenych. Rozpatrzymy wic dwa przypadki, gdy: 1. []n {[Z1], , [Zm]}, m n zbir wymiarowo niezaleny, 2. []n {[Z1], , [Zm], [V1], , [Vr]}, m n , r 1, {[Z1], , [Zm]} zbir argumentw wymiarowo niezalenych, {[V1], , [Vr]} zbir argumentw wymiarowo zalenych. PRZYPADEK 1. Szukamy postaci funkcji o m n argumentach Z1, , Zm, ktrych zbir {[Z1], , [Zm]} = [B]m jest wymiarowo niezaleny. Na podstawie definicji (6.11), wzorw (6.12), (6.13)(6.16) i (6.22) przewidujemy, e warto funkcji jest postaci (Z1, , Zm) = Z1 1 K Z m m X1 1 K X r r ,
b b x x
r + m = n,
(6.35)
gdzie: , b1, , bm, x1, , xr R, zbir {[X1], , [Xr]} = [B]r jest z zaoenia wymiarowo niezaleny i dobrany tak, aby uzupenia zbir [B]m do bazy w []n. Rzeczywicie tak jest, bo stosujc do (6.35) operacj [], uzyskuje si []n [ (Z1, , Zm)] = [ Z1 ]b1 K [ Z m ]bm [ X1 ]x1 K [X r ]x r []n , (6.36)
co nie budzi wtpliwoci, bowiem zbir {[Z1], , [Zm], [X1], , [Xr]} = [B] stanowi n-elementow baz przestrzeni []n, przy czym {[X1], , [Xr]} = [B]r to zbir relementowy uzupeniajcy baz do n elementw (gdyby byo m < n). Z tego wynika, e istnieje dokadnie jeden zbir {b1, , bm, x1, , xr} R wykadnikw potgowych (wzr (6.21) i komentarz). Zauwamy przy okazji, e {b1, , bm, x1, , xr} nie mog zalee od wartoci liczbowej argumentw, gdy operacja [] znosi warto liczbow, wic w []n nie ma ona adnego znaczenia. Poniewa funkcja ma by niezmiennicza wymiarowo (wzr (6.33a)), zmienimy wic baz [B] na [B] = [B]m {[X1 ]1 ,K, [X r ] r } , , 1, , r R\{0,1}. Wolno utworzy tak baz, bowiem potgi elementw zbioru wymiarowo niezalenego s dalej wymiarowo niezalene (komentarz do wzoru (6.22)). Wprowadzimy teraz przeksztacenie f zmieniajce baz w argumentach funkcji, wtedy
181 (6.37)
[ (( f (Z1), , f (Zm))] = [ Z1 ]b1 K[ Z m ]bm [X1 ]x1 K[X r ]x r L, gdy [Z1], , [Zm] nie zostay zmienione. Obliczmy teraz
[f (((Z1, , Zm))] = [f Z1 1 K Z m m X1 1 K X r
b b x
xr
)]
(6.38)
= [ Z1 ]b1 K[ Z m ]bm [X1 ]x1/1 K[X r ]xr / r P. Wobec tego, e L = P: x1 = x1/1, , xr = xr /r x1 = = xr 0, czyli wzr (6.35) przyjmie posta (Z1, , Zm) = Z1 1 K Z m
b bm
(6.39)
(6.40)
Nie mona jeszcze mie pewnoci, e ma warto sta. Zamy nie wprost, e:
= (d1Z1, , dmZm, g1X1, , grXr),
d1, , dm, g1, , gr R ,
(6.41)
zatem jako funkcja wymiarowa musi mie posta (6.35), ale e jest liczb, to jej wymiar wynosi 1. Std wniosek, e wszystkie potgi wymiarw argumentw funkcji musz by rwne zeru, co jest rwnowane ze stwierdzeniem, e nie zaley od d1Z1, , dmZm, g1X1, , grXr, przeczc zaoeniu. Zwrmy uwag, e posta (6.40) mona byo przewidzie od razu, poniewa [Z1], , [Zm] tworz baz podprzestrzeni []m []n. Ostatecznie warto funkcji wymiarowej , argumentw Z1, , Zm, gdzie {[Z1], , [Zm]}, baza podprzestrzeni wymiarw []m []n, m n, jest postaci (Z1, , Zm) = Z1 1 K Z m
b bm
R , b1, , bm stae.
(6.42)
Wzr (6.42) spenia postulat jednorodnoci wymiarowej, poniewa (1Z1, , 1Zm) = (1Z1 )b1 K ( m Z m )bm = 1 1 K m m Z1 1 K Z m
b b b bm
= Z1 1 K Z m
b
bm
= ( Z1 ,K, Z m ) ,
(6.43)
ale pod warunkiem wykonalnoci potgowania liczb 1, , m R. Zajmiemy si teraz sposobem obliczania wykadnikw b1, , bm. Niech wic warto funkcji wedug wzoru (6.42) stanowi zwizek wielkoci Z ze zmiennymi wymiarowymi Z1, , Zm, m n, ktrych wymiary [Z1], , [Zm] tworz baz podprzestrzeni []m []n (s bowiem wymiarowo niezalene). Wobec tego, zgodnie z zalenoci (6.42), napiszemy Z = Z1 1 K Z m
b bm
, b1, , bm R.
(6.44)
182
Lewa strona tego rwnania jest znan wielkoci fizyczn, a wic jej jednostki miary oraz wymiar jest rwnie znany. Dlatego, podobnie jak we wzorze (6.15) i zgodnie z oznaczeniami w rwnaniu (6.29), napiszemy Z = D1 1 K D n n ,
c c
= {Z},
c1, , cn R,
(6.45)
{D1, , Dn} {L, M, T, I, , J, R, S}1), k = 1, , n 8, przy czym liczby c1, , cn s znane ({} jak w (6.11). Prawa strona rwnania (6.44) moe by, na razie, zapisana jedynie w bazie {[Z1], , [Zm]}, m n, czyli
Z1b1 K Z m bm = {Z1}b1K {Z m }bm [Z1 ]b1 K [Z m ] bm = [Z1 ] b1K [Z m ] bm , , , b1, , bm R, (6.46)

ale tutaj wanie liczby b1, , bm s niewiadomymi. Rozwizanie zadania bdzie moliwe dopiero po przedstawieniu wyraenia (6.46) w bazie {D1, , Dn}, z zastosowaniem znanych ju przeksztace wymiarowych, tak jak to robilimy poprzednio (wzory (6.30)(6.30b), przykad 4.). Skonstruujemy wic macierz Anm, ktrej kolumny tworz wykadniki w iloczynach potgowych
[Z1 ] = D1a
11
K Dn
a n1
, (6.47) .
KKKKKKKKK
[Zm ] = D1a
1m
K Dn
a nm
Zauwamy, e liczby aij, i = 1, , n, j = 1, , m s znane, gdy znamy jednostki wielkoci Z1, , Zm, i zale tylko od {Z1, ..., Zm}. Poniewa wszystkie wymiary argumentw funkcji tworz baz, wic w tym zagadnieniu macierz Anm przeksztacenia wymiarowego jest jedyna a11 L a1m M Anm = M an1 L anm (6.48)
Postpowanie jest takie samo jak we wzorach (6.30)(6.31b) i w przykadzie 4., ale tutaj macierz moe by prostoktna, gdy m n. Jeli oznaczy b1 b= M , bm ____________
Jest to baza kanoniczna w [], ktr oznaczylimy [E]8 (R, S wymiary kta i kta bryowego, inne symbole jak poprzednio); w SI symbole zastpi jednostki {m, kg, s, A, K, cd, rad, sr}.
1)
c1 c= M, cn
(6.49)
183
to, z porwnania (6.45) z (6.46), otrzymamy nastpujce rwnanie macierzowe o m n niewiadomych wspczynnikach b1, , bm c = Anm b. To samo rwnanie w formie rozwinitej wyglda nastpujco c1 a11 L a1m M = M M c a L a nm n n1 b1 M bm (6.51) (6.50)
Wiemy ju, e istnieje dokadnie jedno rozwizanie tego rwnania, gdy rzd Anm = m, pod warunkiem, e ukad rwna opisany wzorami (6.48)(6.51) jest niesprzeczny. Jeli za ukad rwna (6.51) jest sprzeczny, to zadanie zostao le postawione. Wynika std cenna informacja dla eksperymentatora, ktry podj si znalezienia zwizku Z = (Z1, , Zm). Postawiona przez niego hipoteza o zwizku funkcyjnym Z z Z1, , Zm nie jest bowiem prawdziwa, gdy ukad (6.51) jest sprzeczny. Ale niesprzeczno ukadu (6.51) nie dowodzi poprawnoci zaoenia, e Z = (Z1, , Zm). Jeli natomiast eksperymentator trafnie wybra zbir argumentw poszukiwanej funkcji, ich wymiary s za wymiarowo niezalene, to dziki zastosowaniu analizy wymiarowej dowiadczenie sprowadzi si do wyznaczenia staej wartoci z rwnania (6.44). Natomiast eksperymentator, ktry nie zastosuje analizy wymiarowej, jest skazany na identyfikacj funkcji m zmiennych wymiarowych, co jest zadaniem jeli nie skomplikowanym, to na pewno kosztownym i pracochonnym. W dodatku tak otrzymana funkcja jest zwykle opisana wzorem liczbowym wanym tylko dla okrelonych jednostek miary, czyli zwizkiem niepoprawnie okrelonym. Wyprowadzone wzory i metodyk obliczania wykadnikw b1, , bm najlepiej jest zilustrowa przykadami.
Przykad 5. Ustali posta wzoru okrelajcego strat cinienia spowodowan umieszczeniem w przewodzie kryzy dawicej o okrelonej rednicy. Zaoono, e strata cinienia ps zaley od redniej prdkoci przepywu v przez rur i gstoci pynu . Poszukiwana funkcja to zwizek
ps = (v, ). 1. Okrelimy najpierw wymiar przestrzeni wymiarw, wic [ p s ] = [Pa] = m 1 kg1s 2 [v ] = m 1 kg 0 s 1 n =3. 3 1 0 [] = m kg s (x)
(xi)
184
Przestrze ma wymiar n = 3 (bo uyto jednostek m, kg, s) wobec liczby argumentw m = 2. 2. Konstruujemy macierz przeksztacenia wymiarowego i sprawdzamy jej rzd 1 3 [v ] = m1kg 0s 1 1 0 A32 = rz A32 = 2 {[v], []} baza. (xii) 3 1 0 [ ] = m kg s 1 0 3. Ustalamy ogln posta funkcji wymiarowej 2 argumentw wymiarowych p s = v b1 b2 . 4. Ukadamy rwnanie macierzowe z niewiadomymi wykadnikami b1, b2. Zgodnie z (6.51) i (xi), (xii) napiszemy 1 1 3 1 = 0 b1 . 1 b 2 2 1 0 5. Obliczamy wykadniki b1, b2; w tym przypadku zadanie jest bardzo atwe 1 = b1 3b2 1 = 23, 1 = b2 b2 = 1, 2 = b1 b1 = 2. Ukad (xiv) jest niesprzeczny, wic ps = v 2 . Wzr ten jest znany w postaci ps =
v2 , 2
(xiii)
(xiv)
(xv)
(xvi)
(xvii)
gdzie to wspczynnik oporu miejscowego. Wnikliwy eksperymentator, badajc problem w szerokim zakresie prdkoci, wykryje niestao . Trzeba wtedy zwikszy zbir argumentw funkcji wymiarowej, uwzgldniajc wpyw lepkoci (v) i rednic (D, d).
Przykad 6. Ustalimy posta wzoru z przykadw 3. i 4.
t = (, dv/dy, y).
(xviii)
185
Znamy ju wymiar przestrzeni, ktry wynosi n = 3 oraz wiemy, e [], [dv/dy], [y] s wymiarowo niezalene, wic m = 3, a macierz przeksztacenia wymiarowego jest nastpujca (wzr (iii)) 3 0 1 A33 = 0 0 1 . 0 1 0 Oglna posta poszukiwanego wzoru dv b3 t = y , dy
b1 b2
(iii)
przy czym [t] take znamy (wzr (viii)). Dlatego
1 3 0 1 b1 1 = 1 0 0 b2 , 2 0 1 0 b3
(xix)
std: b1 = 1, b2 = 2, b3 = 2. Poszukiwany wzr, zapisany z zastosowaniem tradycyjnej symboliki ( 2), zapiszemy w postaci dv t = 2 y 2 . dy
2
(xx)
PRZYPADEK 2. Szukamy postaci funkcji o s argumentach, wrd ktrych jest co najwyej m n (n wymiar przestrzeni) argumentw o wymiarach wymiarowo niezalenych i r wymiarowo zalenych od poprzednich, a wic s = m + r. Chcemy wic ustali posta zwizku (Z1, , Zm, V1, , Vr), m n, r 1, (6.52)
gdzie: {[Z1], , [Zm]} = [B] baza podprzestrzeni wymiarw, gdy s to wymiary wielkoci niezalene wymiarowo, [V1], , [Vr] elementy wymiarowo zalene od wektorw bazy. W zwizku z tym, korzystajc z wywodw 1. przypadku, napiszemy od razu (Z1, , Zm, V1, , Vr) = Z1 1 K Z m
b bm
, b1, , bm R,
(6.53)
ale liczba moe zalee od wszystkich argumentw, wic
= (Z1, , Zm, V1, , Vr).
(6.54)
186
Skorzystamy z tego, e jest to funkcja wymiarowa i jej warto mona zapisa tak samo jak (6.53), wic [ (Z1, , Zm, V1, , Vr)] = [Z1 ]k1K [Z m ]k m k1 = = km = 0, bowiem to liczba, ma wic wymiar rwny 1. Znaczy to, e moe by tylko (6.55)
= (V1, , Vr).
Wielkoci V1, , Vr s wymiarowo zalene od Z1, , Zm, napiszemy wic d d V1 = 1Z1 11 K Z m m1 , 1, d11, , dm1 R,
(6.56)
KKKKKKKKKKKKKKKKKKK
Vr = r Z1 a std i z (6.56) wynika
d 1r
(6.57)
K Zm
d mr
r, d1r, , dmr R,
(6.58)
= (V1, , Vr) = (Z1, , Zm, 1, , r),

ale nie jest funkcj wymiarow Z1, , Zm, co ju wykazalimy, wic
= (1, , r).
(6.59)
Posta funkcji , m + r argumentw, z ktrych m ma wymiary niezalene wymiarowo, jest wic nastpujca (Z1, , Zm, V1, , Vr) = (1, , i) Z1 1 K Z m
b bm
(6.60)
gdzie liczby 1, , r s zwizane z argumentami Z1, , Zm, V1, , Vr przez rwnania (6.57). Wzr (6.60) wyraa tzw. zasadnicze twierdzenie analizy wymiarowej sformuowane przez Buckinghama, zwane krtko twierdzeniem pi. Wzr (6.60) ma doniose znaczenie dla eksperymentatorw, ktrzy zamiast bada funkcj m + r zmiennych wymiarowych identyfikuj funkcj tylko r zmiennych bezwymiarowych 1, , r, ktrych posta wynika z (6.57). Trzeba podkreli, e warto argumentu i (i = 1, , r) moe by zmieniona przez zmian nawet jednego spord argumentw Vi, Z1, , Zm, co istotnie uatwia badania dowiadczalne. Sposb wyznaczania wykadnikw potgowych we wzorach (6.60), (6.57) jest taki sam jak w przypadku funkcji o wymiarach niezalenych wymiarowo. Najlepiej zilustrujemy go wyprowadzajc wzr DarcyegoWeisbacha. Przy okazji poruszony zostanie problem wyboru bazy przestrzeni wymiarw. Musimy bowiem pamita, e w zbiorze {Z1, , Zm,V1,,Vr} argumentw funkcji wymiarowej moe by wiele baz, wtedy uzyska si wiele wzorw postaci (6.60) i wiele bezwymiarowych zbiorw liczb 1, , r. Wyboru waciwego zestawu dokonuj eksperymentatorzy, kierujc si kryteriami, ktre narzucaj swoim dowiadczeniom. Mog wic wybra baz, ktra
187
bdzie optymalna ze wzgldu na dokadno aproksymacji funkcji argumentw 1, , r, ale kryteria takie mog by rne, zalene od konkretnej potrzeby.
Przykad 7. Wyznaczy strat energii przypadajc na jednostk dugoci rury o rednicy d podczas przepywu pynu o gstoci i kinematycznym wspczynniku lepkoci . rednia prdko pynu wynosi v, a rura ma chropowato k. Rozwaymy wic funkcj wymiarow piciu zmiennych wymiarowych
ps = ( , , v , d , k ) , l gdzie p s strata cinienia na rurze dugoci l. 1. Jednostki wszystkich wystpujcych tu wielkoci daj si przedstawi jako iloczyny potgowe m, kg, s, wic wymiar przestrzeni n = 3. Bazy bd wic miay nie wicej ni n = 3 elementy. 2. Tworzymy macierz przeksztacenia wymiarowego. Wybierzemy dwa podzbiory ze zbioru wymiarw argumentw ( po trzy elementy w kadym) i sprawdzimy, czy tworz one bazy. Dalsze obliczenia przeprowadzimy rwnolegle dla dwch baz: ps = ( , v , , d , k ) l {[], [d], [v]} baza?
[ ] = m 3kg1s 0 [d ] = m1kg 0s 0 rz [v ] = m1kg 0 s 1
3 1 1 1 0 0 = rz A = 3; 33 0 0 1
ps = ( , v , , d , k ) l {[], [d], []} baza?

[ = m 3 kg1s 0 3 1 2 1 0 0 [d ] = m kg s rz 1 0 0 = rz A33 = 3 [ ] = m 2 kg 0 s 1 0 0 1 {[], [d], [v]} , {[], [d], []} bazy.
188
3. Oglna posta wzoru ps = (1 , 2 ) b1 d b2 v b3 , l
ps = (1 , 2 ) b1 d b2 b3 , l
b = [b1 b2 b3]T. 4. Wymiar wielkoci ps/l: [ ps/l] = m2 kg1 s2, std c = [2 1 2]T, rwnanie macierzowe o niewiadomej macierzy kolumnowej b c = A33 b 2 3 1 1 1 = 1 0 0 0 1 2 0 b1 b , 2 b3 2 3 1 1 1 = 1 0 0 0 1 2 0 b = [1 3 2]T, ps = (1 , 2 ) 1d 3 2 . l b1 b , 2 b3
skd po obliczeniach b = [1 1 2]T , ps = (1 , 2 ) 1d 1v 2 , l 5. Liczby 1, 2 k = 2 d12 d d 22 v d 32 d 2 = [d12 d 22 d 32 ] ,

T
= 1 d11 d d 21v d 31 d1 = [d11d 21d 31 ]T ,

[ ] = m 2 kg 0s 1 e1 = [2 0 1] ,
T
k = 2 d12 d d 22 d 32 d 2 = [d12 d 22 d 32 ] ,
T
v = 1 d11 d d 21 d 31 d1 = [d11d 21d 31 ] ,

T
[k ] = m1kg 0s 0 e2 = [1 0 0] ,
T
[v ] = m1kg 0s 1 e1 = [1 0 1] ,
T
[k ] = m1kg 0s 0 e2 = [1 0 0] .
T
Rwnania na niewiadome dij ei = A33 di, 2 0 1 1 0 0 3 1 1 d11 1 0 0 = d , 21 0 0 1 d 31 3 1 1 d12 1 0 0 = d , 22 0 1 0 d 32 i = 1, 2 1 0 1 1 0 0 3 1 2 d11 1 0 0 = d , 21 0 0 1 d 31 3 1 2 d12 1 0 0 = d . 22 0 1 0 d 32
189
skd
d 2 = [0 1 0] T ,
1 =
d1 = [0 1 1] T ,
d1 = [0 1 1] T , d 2 = [0 1 0] T , v 1 = 0 1 1 , d k 2 = 0 1 0 . d
dv
0 1
0 1 1
2 =
k , d v0
Po podstawieniach i uporzdkowaniu
2 ps k v = , , l vd d d 2 ps vd k = , 3 . l dd
Obydwa wzory s formalnie poprawne, ale na uwag zasuguje tylko ten z nich, w ktrym jawnie wystpuje zaleno strat energetycznych od prdkoci. Z codziennych obserwacji wynika, e straty energetyczne rosn z prdkoci ruchu, wic wzr, ktry t prost prawd odzwierciedla, wybieramy jako wynik poszukiwania postaci wzoru okrelajcego straty energetyczne. Jest to powszechnie stosowany wzr DarcyegoWeisbacha, ktry zapiszemy z zastosowaniem tradycyjnej symboliki w postaci l v2 ps = , = (Re, ), 1) (6.61) d 2 gdzie: Re = vd/ liczba Reynoldsa, liniowy wspczynnik oporu, = k/d chropowato wzgldna rurocigu. W miejsce wic funkcji o piciu zmiennych wymiarowych pozostaa do wyznaczenia dowiadczalnego funkcja zaledwie dwu zmiennych bezwymiarowych.
6.3.5. PODOBIESTWO MODELOWE

Przepywy nazywamy dynamicznie podobnymi, jeli w odpowiadajcych sobie punktach obu zjawisk (rzeczywistego i modelowego) oraz odpowiadajcych sobie chwilach dowolna warto okrelonego parametru fizycznego w przepywie rzeczywistym jest proporcjonalna do analogicznego parametru w przepywie modelowym. Zjawiska uwaamy za podobne, gdy: przebiegaj w obszarach geometrycznie podobnych, ____________
1)
Zauwamy, e byo: ( /dv, k/d) = (1/Re, k/d), std: (1/Re, k/d) = (Re, k/d).
190
pola wszystkich wielkoci fizycznych, opisujcych dane zjawisko, s do siebie podobne. Najistotniejsza jest sprawa wykorzystania wynikw bada modelowych i tutaj niezwykle pomocna jest teoria podobiestwa przepyww, na podstawie ktrej mona ustali warunki podobiestwa, jakie musz by spenione dla zachowania podobiestwa zjawisk przepywowych. Warunki te maj charakter geometryczny, kinematyczny i dynamiczny. Podobiestwo geometryczne polega na podobiestwie wymiarw i ksztatw obiektu rzeczywistego i modelowego. Gdy orygina i jego model s geometrycznie podobne, wwczas odpowiadajce sobie wymiary liniowe s proporcjonalne. Stosunek tych wymiarw nazywamy skal podobiestwa liniowego l. Podobiestwo kinematyczne polega przede wszystkim na podobiestwie pl prdkoci. Zachodzi ono wtedy, gdy przebieg linii prdu w przepywie rzeczywistym i modelowym jest podobny. Ten warunek jest najczciej speniony wraz ze spenieniem odpowiednich warunkw podobiestwa dynamicznego. Problem podobiestwa dynamicznego zjawisk mona rozwiza dwoma sposobami: 1. Za pomoc analizy wymiarowej opartej na twierdzeniu Buckinghama (pi); podejcie to opiera si na znajomoci zbioru wielkoci fizycznych koniecznych i dostatecznych do penego opisu przebiegu zjawisk. Znajomo rwna okrelajcych zjawisko nie jest tu potrzebna. 2. Na podstawie analizy rwna okrelajcych zjawisko (nie ich rozwizania, lecz posta) w przepywie rzeczywistym i modelowym. W wyniku kadego z tych sposobw otrzymuje si bezwymiarowe liczby podobiestwa (zwane niekiedy liczbami kryterialnymi), ktre mog mie znaczenie fizyczne.
1. Modelowanie zjawiska opisanego za pomoc funkcji wymiarowych Rozpatrzmy zjawisko rzeczywiste opisane za pomoc funkcji wymiarowej, wymiarowo niezmienniczej i jednorodnej (wzr (6.52)) Z = (Z1 , ..., Z m , V1 , ..., Vr ) , (6.62)
w ktrej: Zi (i = 1, ..., m) argumenty wymiarowo niezalene, Vj ( j = 1, ..., r) argumenty wymiarowo zalene od Zi. Analogiczne zjawisko modelowe opisane jest t sam funkcj , ale o argumen , ..., Zm , V1, ..., Vr , ktrych wymiary s odpowiednio rwne wymiarom argutach Z1 mentw ze wzoru (6.62), rni si natomiast wartociami liczbowymi. Napiszmy zatem Zi = i Z i V j = j V j (i = 1, ..., m; j = 1, ..., r), (6.63)
i, j liczby dodatnie zwane skalami.
191
W odniesieniu do modelu mona wic napisa , ..., Zm , V1, ..., Vr ). Z = (Z1 (6.64)
Wzory (6.62) i (6.64) okrelaj dwie wersje tego samego zjawiska; pierwsz z nich (Z) bdziemy nazywa zjawiskiem rzeczywistym (oryginaem), drug (Z ) zjawiskiem modelowym (modelem). Zgodnie z twierdzeniem pi (wzr (6.60)) i po skorzystaniu z zalenoci (6.63) napiszemy
) b1 ... ( m Zm ) bm Z = (1 , ..., r ) (1 Z1
bm ) b1 ... (Zm ) m , (Z1 = (1 , ..., r ) 1b1 ... m b
(6.65)
,..., r ) (Z1 ) b1 ... (Zm ) bm , Z = (1 przy czym (wzory (6.57), (6.63))
(6.66)
i =
Vi d1i d mi Z1 ... Z m .
i =
(Z1 )
d1i
Vi , )d mi ... (Z m
i = 1, ..., r.
(6.67)
Interesuje nas skala przejcia od oryginau do modelu Z (1 , ..., r ) z = = , ..., r ) Z ( 1

1 Zm Z1 Z ... . Z 1 m
bm
(6.68)
Jeli model i dowiadczenie bdzie zaprojektowane tak, e moliwe bdzie spenienie warunkw
i = i ,
(i = 1, ..., r),
(6.69)
to z (6.65)(6.68) wynika, e skala z przejcia od oryginau do modelu nie zaley od postaci funkcji i wynosi
bm z = 1b1 ... m .
(6.70)
Z rwna (6.67), (6.69) i po uwzgldnieniu wzoru (6.63) wynika, e skale 1, ..., m oraz j musz spenia nastpujcy ukad rwna
j = 1 1 j ... m mj
d d
( j = 1, ..., r).
(6.71)
Dwa zjawiska rzeczywiste (orygina) i modelowe (model) bdziemy uwaa za podobne, jeli wielkoci bezwymiarowe i (w zjawisku rzeczywistym) i i (w zjawisku modelowym) s sobie rwne. Liczby bezwymiarowe i, i bdziemy nazywa liczbami podobiestwa, a warunki (6.69) kryteriami podobiestwa.
192
W praktyce nie zawsze udaje si stworzy model, ktry zapewni rwno wszystkich liczb podobiestwa i zmuszeni jestemy zadowoli si podobiestwem czciowym, speniajcym rwno tylko waniejszych, w danym zjawisku, liczb podobiestwa. Warto zwrci uwag, e do opisania zjawiska jest potrzebna znajomo funkcji . Dowiadczenie trzeba zatem tak zorganizowa, aby zmieniajc argumenty i funkcji , w moliwie szerokich granicach otrzyma tak liczb wynikw pomiarw, ktra pozwoli na dostatecznie dokadn aproksymacj funkcji Z : Rr R . (6.72) b1 ) ... (Zm )bm (Z1 Powrmy teraz do przykadu 7. z p. 6.3.4 i wyprowadzonego wzoru Darcyego Weisbacha, ktry zapiszemy w postaci k l v2 p s = Re, . dd 2 Oznaczmy poszczeglne skale:
v d k d , d = , v = , = , k = = d l 1) . = v d k d
Skala przejcia od oryginau do modelu bdzie nastpujca
p s
p s l v , = = l p s' l
2
pod warunkiem, e s spenione nastpujce kryteria podobiestwa k k v d vd v d = = Re = = 1 k = 1. d d d We wzorze tym otrzymalimy warunek podobiestwa geometrycznego, wyraony przez to, e skale k i d musz by sobie rwne (zakadamy podobiestwo ksztatw nierwnoci). Jak wida, podobiestwo geometryczne nie wymaga zachowania skali dugoci rur l i l', poniewa strata cinienia jest odniesiona do jednostki dugoci. W badaniach modelowych wpyw wymiarw liniowych uwzgldniamy, podajc we wzorze (6.62) najczciej jeden wymiar charakterystyczny, a wyniki pomiarw na modelu przenosimy na geometrycznie podobne obiekty rzeczywiste zgodnie z wzorami (6.68) i (6.69).
2. Modelowanie zjawiska opisanego za pomoc rwna W wielu zagadnieniach przepywowych dysponujemy rwnaniami opisujcymi zjawisko, ale wystpuj trudnoci z ich rozwizaniem albo pojawia si potrzeba wery-
____________
1)
Jest to skala liniowa, std oznaczenie l.
193
fikacji poprawnoci rozwiza (zwykle numerycznych). Wwczas rwnie odwoujemy si do bada modelowych. Kryteria podobiestwa i skale mona otrzyma z rwna opisujcych rozwaane zjawisko. W celu pokazania sposobu wyznaczania kryteriw podobiestwa na podstawie rwnania rniczkowego, rozwamy rwnanie NavieraStokesa (6.7), okrelajce przepyw pynu o gstoci = const, w obiekcie rzeczywistym i jego modelu. Zakadamy, e podobiestwo warunkw brzegowych dla tego zagadnienia jest spenione. Napiszmy zatem rwnanie NS dla zjawiska rzeczywistego ( poniewa rwnania (6.7) s formalnie takie same wic tylko dla wsprzdnej x) X 1 p 2 vx vx v x vx vx = . + vy + vz + vx + x t x y z (6.73)
Przepyw w modelu musi okrela takie samo rwnanie, poniewa zjawiska maj by podobne (mog si rni tylko wartoci liczbowe w oryginale i modelu) X 1 p 2 v x v x v x v x v . + v y + v + v + x = x z x t x y z (6.74)
Podobnie jak we wzorze (6.63), wprowadmy odpowiednie skale wielkoci wystpujcych w rwnaniach NS. S to skale: si masowych f = X X = ... = a a = a , gstoci liniowa cinienia lepkoci prdkoci czasu = , x = x x = K l/l l (l liniowy wymiar charakterystyczny), p = p/p, = = = , v = v x v x = ... = v v , t = t t .
Skale wszystkich skadowych wektorw musz by sobie rwne, co jest konieczne dla zachowania podobiestwa pl wektorowych. Skal liniow przyjmujemy dla caego obiektu, std rwno skal dla dowolnego wymiaru liniowego i dla kadej wsprzdnej. Po podstawieniu w miejsce wielkoci wystpujcych w modelu wartoci z oryginau podzielonych przez odpowiednie skale otrzymamy
l2 2 l p + vx p x v
1 vx vx vx v x x + v y y + v z z .
vx = t + l2 v t v
(6.75)
194
Rwnanie (6.75), ktre okrela przepyw w modelu, rni si od rwnania (6.79), opisujcego przepyw w oryginale tylko wspczynnikami liczbowymi, zoonymi z iloczynw potgowych skal, przy poszczeglnych skadnikach sumy. Jeli przyj
1
l2 l = = t = l2 = const , p v v v
(6.76)
to rwnania (6.73) i (6.75) staj si rwnowane1), opisuj wic te same zjawiska. Jak wida, w celu uzyskania penego podobiestwa fizycznego siedem skal poszczeglnych wielkoci nie moe by dowolnych, lecz musz by tak dobrane, by speniay rwno (6.76). Porwnujc midzy sob poszczeglne wielkoci (tradycyjnie kady 2 wyraz przyrwnuje si do l v ), otrzymuje si nastpujce zwizki midzy skalami: 1
l a 2 l = 1, 2 v v
2 l l v = 2 = 1, p p v
l2 l = 2 v l = 1, v v
t l = 2 v t = 1. v v l
(6.77)
Po uwzgldnieniu wyrae definiujcych skale, zalenoci (6.77) atwo sprowadzi do postaci bezwymiarowych, zwanych liczbami podobiestwa: v2 v 2 = = Fr liczba Froudea, al al
v2
p
v 2
p
= Eu liczba Eulera, (6.78)
vl v l = = Re liczba Reynoldsa,
vt v t = St liczba Strouhala. = l l
____________
1)
Kade rwnanie wolno pomnoy przez liczb rn od zera.
195
Kryteria podobiestwa zjawisk opisanych rwnaniem NavieraStokesa s wic rwnociami liczb Froudea, Eulera, Reynoldsa i Strouhala w przepywie rzeczywistym i modelowym. Kada z tych liczb ma okrelone znaczenie fizyczne. Liczba Froudea Fr okrela stosunek siy bezwadnoci do siy cikoci Fr = v2 . gl (6.79)
Kryterium to dotyczy zjawisk odbywajcych si pod przewaajcym wpywem si cikoci (przepywy w kanaach otwartych, ruch falowy itp). Liczba Eulera Eu okrela stosunek siy bezwadnoci do siy wywoanej dziaaniem cinienia (zwykle rnicy cinie). Liczba ta moe wyraa rwnie stosunek cinienia dynamicznego do rnicy cinie midzy dwoma punktami Eu =
v2
p
(6.80)
Kryterium to jest najczciej stosowane w przepywach gazw z duymi prdkociami (w dynamice gazw). W tych zagadnieniach ciliwo gazu wpywa na zmiany gstoci, a zatem istotn rol odgrywa ten wyraz rwnoci (6.76). Liczba Reynoldsa Re wyraa stosunek siy bezwadnoci do siy lepkoci (tarcia) vl Re = . (6.81) W przepywach, w ktrych gwn rol odgrywa lepko (przepywy w przewodach zamknitych, opywy itp.) nabieraj znaczenia te wyrazy rwnoci (6.76), ktre okrelaj si lepkoci. Gdy wymiary modelu s mniejsze od obiektu rzeczywistego, wwczas w przypadku stosowania tego samego pynu, dla zachowania rwnoci liczb Re, naley odpowiednio zwikszy prdko. Maym wartociom liczb Reynoldsa odpowiadaj przepywy, w ktrych dominuj siy lepkoci, nazwane przepywami laminarnymi. Due wartoci liczby Re s natomiast zwizane z przepywami, w ktrych siy lepkoci s mae w porwnaniu z siami bezwadnoci nazwanymi przepywami turbulentnymi. Liczba Strouhala St jest parametrem charakteryzujcym przepywy nieustalone, w ktrych dominujc rol odgrywaj przypieszenia lokalne vt St = . (6.82) l Liczba ta, interpretowana jako bezwymiarowy czas (St = t/(l/v)), jest parametrem w zjawiskach zalenych od czasu. Rwnoczesne spenienie rwna choby dwch liczb kryterialnych nie zawsze jest moliwe. Uwzgldniajc tylko liczby Fr i Re, otrzymamy
v 2 v 2 v l v l ^ = , = g l a l
(6.83)
196
skd wynika nastpujca zaleno midzy skalami l = 3 a ,

2
(6.84)
ktra dla obiektu i modelu znajdujcego si w polu przycigania ziemskiego (a = 1) przyjmuje posta l = 2 3 , (6.85) wobec tego, w wielu przypadkach gdy l 1, nie mona zrealizowa bada modelowych, posugujc si pynem wystpujcym w oryginale. Dobranie odpowiedniego pynu modelowego moe by trudne, poniewa pyny nadajce si do bada modelowych maj okrelone waciwoci, ktre nie jest atwo zmienia. W badaniach modelowych na og nie udaje si uzyska podobiestwa zupenego. Zachowuje si tylko niektre kryteria podobiestwa, kierujc si interpretacj fizyczn liczb kryterialnych. Mwimy wwczas o podobiestwie czciowym. Naley zaznaczy, e omwione liczby kryterialne wywodz si z rwnania NavieraStokesa, a wic dotycz warunkw podobiestwa przepyww bez wymiany ciepa. W przypadku ruchu ciepa w gr wchodz dalsze liczby, np. liczba Prandtla Pr czy liczba Nusselta Nu, ktre omwiono w innych podrcznikach.
6.4. PRZEPYW LAMINARNY

6.4.1. ISTOTA PRZEPYWU LAMINARNEGO
W ruchu laminarnym elementy pynu poruszaj si po torach prostych lub agodnie zakrzywionych, w zalenoci od ksztatu cian sztywnych, ktre nadaj ksztat wszystkim liniom prdu. Sprawia to wraenie, jakby pyn porusza si warstwami, miedzy ktrymi nie odbywa si wymiana pynu (std nazwa przepyw uwarstwiony). W rzeczywistoci wymiana taka nie odbywa si tylko w skali makroskopowej, wiadomo natomiast, e poszczeglne molekuy pynu wykonuj bezadny ruch, dziki ktremu zmieniaj swoje pooenie (dyfuzja molekularna). W ruchu laminarnym mamy zatem do czynienia z wymian masy, a z ni i pdu w skali mikroskopowej, co jest przyczyn wystpowania napre stycznych, okrelonych wzorem Newtona (1.15). Podczas przepywu laminarnego, charakteryzujcego si przewag si lepkoci nad siami bezwadnoci, wszelkie powstajce przypadkowo zaburzenia s tumione, zatem przepyw ten jest stateczny (stabilny). Jednym z najprostszych przypadkw ruchu pynu lepkiego nieciliwego jest ustalony ruch laminarny w rurze o staym przekroju, podczas ktrego linie prdu s prostymi rwnolegymi do osi rury. Liczne dowiadczenia wskazuj, e ruch taki moe zachodzi, jeli tylko liczba Reynoldsa nie przekracza krytycznej wartoci
197 (6.86)
Re kr =
v dz 2300 ,
gdzie: v rednia prdko pynu w przewodzie, dz rednica lub rednica zastpcza obliczana z zalenoci dz = 4 A/U (A przekrj przepywowy, U obwd zwilony), kinematyczny wspczynnik lepkoci. Gdy przekroczona zostanie warto Rekr, przepyw moe utraci stateczno i prowadzone tu rozwaania go nie obejmuj. Analizowane w dalszym cigu przypadki przepywu mog znale praktyczne zastosowanie podczas rozpatrywania przepyww pynw z maymi prdkociami, przepyww w kapilarach lub te przepyww cieczy o duej lepkoci. Rozpatrzmy ustalony, laminarny przepyw izotermiczny pynu nieciliwego przewodem walcowym1) w kierunku osi . Przekrj przewodu nie zmienia si wic wzdu osi, a przewd jest nachylony do poziomu pod ktem . Pocztek ukadu wsprzdnych , , ley w przekroju poprzecznym 1. i w odlegoci l za nim (idc w kierunku ruchu) umiecimy przekrj 2. (rys. 6.1). Rwnanie NavieraStokesa (6.8) w postaci wektorowej jest nastpujce dv 1 = f grad p + 2v . dt (6.87)
Po uwzgldnieniu przyjtych zaoe poszczeglne wektory skadowe (w ukadzie , , ) bd nastpujce: dv = (0,0,0), dt

f = (g sin , 0, g cos ),
p p p grad p = , , , 2v 2v 2v = + , 0, 0 . 2 2
(6.88)
Uwzgldniono wic, e ruch jest ustalony ( H/ t = 0 (H{v, p})), prdko nie zmienia si wzdu ( v/ 0), istnieje tylko skadowa prdkoci v rwnolega do ciany rury, ruch odbywa si w polu si cikoci ( f g), jest izotermiczny ( = const), a pyn jest nieciliwy ( = const). ____________
Walec jest powierzchni o tworzcych rwnolegych. Rury s walcami, np. rura o przekroju koowym to rura cylindryczna, s rury prostoktne, eliptyczne itd.
1)
198
z
z2 z

( ,
dz
dx
2
z1
dA
x x
Rys. 6.1. Przepyw laminarny w przewodzie
Odpowiadajcy rwnaniu (6.87) ukad trzech rwna skalarnych bdzie mia form 0 = g sin 2v 2v 1 p + + 2 2 0= 1 p ,
1 p .
, (6.89)
0 = g cos
Poniewa p/ = 0, p pozostaje funkcj tylko zmiennych , , wic p = p (, ), zatem g sin 2v 2v p + + 2 2 p = 0. =0, (6.90)
(6.91)
g cos
199
Oznaczmy energi potencjaln pynu w punkcie o wsprzdnych , albo x, z, przypadajc na jednostk objtoci, symbolem ep, wtedy ep = p + g z. (6.92) Po uwzgldnieniu prostych zalenoci geometrycznych midzy wsprzdnymi , i x, z, a wynikajcych wprost z rysunku, bdzie ep = p + (z1 + sin + cos ) g = ep (, ),
e p p = + g sin ,
(6.93)
skd, po obliczeniu pochodnych czstkowych p (, ) wzgldem , otrzyma si:
p = + g cos .
e p
(6.94)
Podstawienie tego wyniku do (6.91) daje 2v 2v + + 2 2 e p e p = 0. =0,
(6.95)
Z ostatniego rwnania wynika bardzo wany wniosek. Mianowicie ep = ep ( ) e p = de p d , (6.96)
co oznacza, e w caym przekroju poprzecznym przewodu jednostkowa energia potencjalna ep = p + g z jest ustalona. Mona j wic obliczy w dowolnym punkcie przekroju poprzecznego rury, prostopadego do osi , gdy jej zmiany zachodz tylko wzdu kierunku ruchu. Zmiany te, wynikajce ze strat energetycznych, s skutkiem tarcia lepkiego midzy rwnolegymi warstwami pynu poruszajcego si ruchem laminarnym. Energia ta musi wic spada w kierunku ruchu, tzn. de p d < 0. (6.97)
Dwa rwnania (6.95) redukuj si zatem do jednego de p 2v 2v + = 2 d 2 , (6.98)
200
w ktrym lewa strona jest funkcj , prawa pozostaych zmiennych i . Std wniosek, e lewa i prawa strona tego rwnania s rwne tej samej staej, czyli spadek energii nastpuje liniowo wzdu . Pochodn energii ep wzgldem mona wic zastpi ilorazem rnicowym, ale trzeba pamita o warunku (6.97), wtedy
de p d
( p1 p2 ) + g (z1 z2 ) ,
l
(6.99)
przy czym
p1 p2 + (z1 z 2 ) g I l
(6.100)
jest nazywany spadkiem hydraulicznym. Obliczylimy go, biorc rzdne z1, z2 i cinienie p1, p2 na osi rury, gdy energia w kadym punkcie przekroju poprzecznego jest jednakowa. Ostatecznie poszukiwane rwnanie ruchu jest postaci
I = 2v 2v 2 + 2, g
(6.101)
gdzie jedyn wsprzdn prdkoci oznaczono w skrcie liter v (zamiast v). Jak wida, prdko v v = v (, ) zaley od spadku hydraulicznego I (wzr (6.100)), czyli dla okrelonego spadku hydraulicznego; danej rury i pynu, brya prdkoci bdzie taka sama w rurze poziomej, jak i pochylonej czy pionowej. W dalszym cigu mona ograniczy rozwaania do rur poziomych, nie umniejszajc ich oglnoci1). Zaoenia o pomijaniu si masowych, spotykane powszechnie w literaturze, sprowadzajce zastosowanie takich rozwiza do nierealnych w praktyce (z wyjtkiem statkw kosmicznych) przypadkw niewakoci, nie s wic potrzebne.
6.4.2. DOKADNE ROZWIZANIA RWNANIA NAVIERA-STOKESA

Laminarny przepyw paski Rozpatrzmy laminarny, ustalony przepyw cieczy nieciliwej midzy dwiema nieruchomymi, rwnolegymi cianami, oddalonymi od siebie o 2h (rys. 6.2). Jest to szczeglny przypadek przepywu przez przewd o przekroju prostoktnym o bokach odpowiednio rwnych 2h oraz , ale jest on take przepywem przez szczeglny walec, ktrego kierownic s dwie proste rwnolege (a wic przecinajce si w niesko____________
W rwnaniu (6.101) liczy si tylko I, niezalenie od tego czy uzyskane w wyniku rnicy cinie, pochylenia rury, czy obydwu tych przyczyn cznie.
1)
201
czonoci)1). Taki przepyw jest nazywany paskim przepywem Poiseuillea. Wwczas v/ = 0 i rwnanie (6.101) staje si zwyczajnym rwnaniem rniczkowym drugiego rzdu, w ktrym przyjto tradycyjnie oznaczenia osi: x, y
d 2v = I . g dy 2
y
(6.102)
Po dwukrotnym scakowaniu rwnania (6.102) otrzymamy

v =
Ig 2 y + C1 y + C2 . 2
2h
(6.103)
0
p1
p2
Rys. 6.2. Paski przepyw laminarny Poiseuillea
Z warunku zanikania prdkoci na cianie ( y = h v = 0) wyznaczamy stae cakowania

C1 = 0 ,
C2 = Ig 2 h . 2
Rwnanie (6.103) przyjmuje wic ostatecznie posta

v=
2 I g 2 y h 1 , h 2
(6.104)
okrelajc rozkad prdkoci w szczelinie paskiej podczas przepywu laminarnego. Krzywa rozkadu prdkoci jest parabol kwadratow. Maksymalna prdko wystpuje w paszczynie symetrii ( y = 0) i wynosi
v max =
I g h2 . 2
(6.105)
Znajc rozkad prdkoci w przekroju poprzecznym, moemy okreli strumie objtoci przypadajcy na jednostk szerokoci szczeliny
+h
qV = v dy =
h
2 I g h3 , 3
(6.106)
____________
Nie tracimy na oglnoci, rozwaajc kana poziomy, gdy po prawej stronie rwnania wystpuje spadek hydrauliczny I wedug wzoru (6.100).
1)
202
a nastpnie redni prdko przepywu v r = qV I g h2 2 = = v max . 2h 3 3 (6.107)
W zagadnieniach technicznych czsto jest potrzebna znajomo zalenoci spadku cinienia od strumienia objtoci lub prdkoci redniej. Moemy j wyznaczy, przeksztacajc wzr (6.107)
p =
3 l v r , h2
(6.108)
przy czym tutaj I = p/ g l. A zatem: spadek cinienia jest wprost proporcjonalny do pierwszej potgi prdkoci redniej, dynamicznego wspczynnika lepkoci i dugoci, na ktrej wystpuje ten spadek oraz odwrotnie proporcjonalny do drugiej potgi wysokoci szczeliny. Po wprowadzeniu wspczynnika (nazywanego wspczynnikiem strat liniowych) oraz rednicy zastpczej dz moemy okreli spadek cinienia wzdu szczeliny wedug formuy DarcyegoWeisbacha p= l v 2r , dz 2 (6.109)
w ktrej dz = 4(2h b)/(2h + 2b) = 4h/(h/b + 1) = 4h, wobec h/b 0. Liczba Reynoldsa natomiast Re = vr dz / i wtedy liniowy wspczynnik oporu = 96/Re. W dalszym cigu rozpatrzymy ustalony przepyw midzy dwiema poziomymi rwnolegymi paszczyznami oddalonymi od siebie o 2h, z ktrych jedna jest nieruchoma, a druga porusza si ze sta prdkoci u (rys. 6.3) pod dziaaniem zewntrznej siy stycznej T, ktra pokonuje opory y ruchu. W ruchu tym (nazywanym paskim przeu pywem Couettea) nie wystpuje spadek cinienia ( p = p1 p2 0), a zatem dp/dx = 0 (I = 0), rw2h p2 p1 x nanie (6.101) sprowadza si wic do
0
d 2v =0. dy 2
l
Rys. 6.3. Paski przepyw laminarny Couettea
(6.110)
W wyniku cakowania otrzymamy v = C1 y + C2 . Stae cakowania wyznaczone z warunkw przylegania:
203
y = h v = 0, wynosz C1 = u , 2h
y = h v = u1), C2 = u , 2
a zatem rozkad prdkoci w szczelinie y 1 v = u + 2 h 2 (6.111)
jest liniowy. Gdy w przepywie midzy dwiema poziomymi paskimi cianami jest u 0 oraz I 0 (a wic dp/dx 0 i p 0), to przepyw jest superpozycj obu omwionych przepyww. Profil prdkoci okrela zaleno y p h2 1 v= 2 l h
2
y 1 + u + . 2 h 2
(6.112)
Profile prdkoci w paszczynie pionowej, okrelone wzorem (6.112), przedstawiono na rysunku 6.4 dla nastpujcych przypadkw: a) p = 0, u > 0, a) b) u = 0, b) p > 0, y y u c) p > 0, u > 0, d) p < 0, u > 0.
x x
c)
Rys. 6.4. Profile prdkoci w laminarnym przepywie midzy cianami: a) p = 0, u > 0, b) p > 0, u = 0, c) p > 0, u > 0, d) p < 0, u > 0
y u x
d)
y u x
Jednostkowy strumie objtoci oraz redni prdko przepywu mona obliczy wedug wzoru (6.106), uwzgldniajc jednak rozkad prdkoci okrelony zalenoci (6.112). ____________
1)
Czstki przylegajce do cian maj prdko ciany, czyli u.
204
Laminarny przepyw osiowo-symetryczny Rozwamy teraz ustalony przepyw pynu lepkiego nieciliwego przez rur dugoci l i staym przekroju koowym o promieniu R (rys. 6.5) pod dziaaniem rnicy cinie p = p1 p21), wystpujcej na dugoci rury l (przepyw Hagena-Poiseuillea).
Rys. 6.5. Osiowo-symetryczny przepyw laminarny HagenaPoiseuillea
v (r) 0 p1
x p2
Poniewa v = v (x, y), przepyw ten jest okrelony rwnaniem (6.101), ktre zapiszemy jako 2v 2v p (6.113) x 2 + y 2 = l . Jest to przepyw osiowo-symetryczny, zatem wsprzdne prostoktne zastpujemy cylindrycznymi. Ze wzgldu na osiow symetri ruchu (prdko zaley tylko od wsprzdnej r), lewa strona wzoru (6.113) bdzie nastpujca

zatem
2v 1 v 1 v = + r , 2 r r r r r r
1 d dv p . = r r dr dr l
(6.114)
Po dwukrotnym cakowaniu zaleno (6.114), zapiszemy jako v = r2 p + C1 ln r + C2 . 4 l (6.115)
Stae cakowania C1 i C2 okrelimy tak, aby rwnanie (6.115) speniao warunek symetrii (na osi) i przylegania (na cianie rury), zatem
dv dr
r =0
= 0
C1 = 0 ,
v ____________
r=R
= 0
C2 =
R2 p , 4 l
Na rozkad prdkoci nie wpywa pochylenie rury, lecz tylko spadek hydrauliczny (wzr (6.101)). W przypadku oglnym trzeba wstawi: p = Igl.
1)
205
wobec tego v=
1 p 2 R r2 . 4 l
(6.116)
Rozkad prdkoci w ustalonym przepywie osiowo-symetrycznym mona take wyznaczy, rozpatrujc rwnowag dwu si powierzchniowych wystpujcych w tym przepywie, a mianowicie si cinieniowych wywoujcych przepyw i si tarcia, ktre je rwnowa. Rozpatrzmy wic rwnowag ciekego walca o promieniu r i dugoci l (rys. 6.6).
r vr
r r d
l vmax
Rys. 6.6. Rwnowaga si powierzchniowych w osiowo-symetrycznym przepywie laminarnym
Siy tarcia to
2 r dz =
dv 2 r dz , dr
a siy cinieniowe wynosz ( p1 p2) r2 = r2 p. Suma tych si wynosi zero (rwnowa si), po uporzdkowaniu otrzymamy wic dv r p . = dr 2 l Po scakowaniu i uwzgldnieniu warunku przylegania otrzymuje si zaleno (6.116). Rozkad prdkoci w rurze o przekroju koowym jest wic paraboliczny (rys. 6.6). Maksymalna prdko wystpuje w osi rury (r = 0) v max = 1 p 2 R . 4 l (6.117)
Objto paraboloidy, ktrej przekrj pokazano na rysunku 6.6, jest strumieniem objtoci. Wemy pod uwag element powierzchniowy przekroju poprzecznego
206
w ksztacie piercienia o promieniach r i r + dr. Elementarny strumie objtoci okrelimy rwnaniem dqV = v 2 r dr , a wic cakowity strumie objtoci wyniesie p qV = r R 2 r 2 dr , 2 l 0 skd qV = p 4 R . 8l (6.120) (6.118)
(
R
(6.119)
Jest to tzw. prawo Hagena-Poiseuillea: w ustalonym ruchu laminarnym nieciliwego pynu lepkiego strumie objtoci jest wprost proporcjonalny do jednostkowego spadku cinienia i do czwartej potgi promienia rury, a odwrotnie proporcjonalny do lepkoci. Na podstawie strumienia objtoci mona okreli redni prdko przepywu w rurze z zalenoci q p 2 v r = V = (6.121) R , A 8 l a po uwzgldnieniu (6.117) dochodzimy do wniosku, e 1 v r = v max . 2
(6.122)
W wyniku przeksztacenia rwnania (6.120) otrzymamy wzr okrelajcy spadek cinienia w przepywie laminarnym (d = 2R) p= 8 qV l 128 qV l = 4 R d4 (6.123)
lub, na podstawie wzorw (6.121) i (6.109), 8 v r l 32 v r l l v 2r = = , (6.124) d 2 R2 d2 przy czym, wobec Re = vr d/, wspczynnik strat liniowych = 64/Re. Po uwzgldnieniu, e p = g h otrzymamy wzr na wysoko h spadku cinienia 128 v qV l 32 v r l l v 2r h = = = . (6.125) d 2g g d4 g d2 p= Wzory te wskazuj, e strata cinienia (wysokoci cinienia) w przypadku przepywu laminarnego jest proporcjonalna do pierwszej potgi prdkoci redniej.
207
Liczne dowiadczenia, dotyczce przepyww w rurach o maych przekrojach i o niewielkich prdkociach przepywu, bardzo dobrze potwierdziy poprawno wzoru (6.123). Wzr ten umoliwia rwnie okrelenie wspczynnika lepkoci na podstawie pomiaru strumienia objtoci qV cieczy przepywajcej przez rurk o znanej rednicy d i znanej rnicy cinie p na okrelonej dugoci l. Naley jednak pamita, e wszystkie wyprowadzone w tym punkcie wzory dotycz tzw. w peni uformowanego przepywu laminarnego, tzn. takiego, w ktrym prawdziwa jest zaleno dp/dx = p/l = C. W rzeczywistoci na pewnym odcinku pocztkowym, zwanym odcinkiem wstpnym, spadek cinienia nie jest liniowy. Na odcinku tym obserwujemy zjawisko formowania si profilu prdkoci (rys. 6.7). Na wlocie do przewodu rozkad prdkoci jest prostoktny (rwnomierny), a dopiero wzdu odcinka wstpnego, wskutek dziaania si stycznych pochodzcych od warstw pynu pooonych w bezporedniej bliskoci cian, przenoszonego na warstwy lece bliej osi przewodu, formuje si typowy dla ruchu laminarnego rozkad paraboliczny. Wzory (6.116), (6.117) i (6.120)(6.125) mona wic stosowa z wyczeniem odcinka wstpnego o dugoci okrelonej wzorem empirycznym lw = 0,03 Re d 1). (6.126)
lw
Rys. 6.7. Odcinek wstpny przewodu
6.5. PODSTAWY TEORII WARSTWY PRZYCIENNEJ

6.5.1. POJCIE WARSTWY PRZYCIENNEJ
Wystpujce w technice przepywy pynw lepkich s przepywami, w ktrych siy tarcia s mae w porwnaniu z siami bezwadnoci. Woda i powietrze pyny, z ktrymi najczciej spotykamy si w rnych zagadnieniach technicznych odznaczaj si ma lepkoci, a zatem ju przy stosunkowo niewielkich prdkociach ____________
1)
PN-76/M-34034 podaje lw = (0,029...0,06)d Re.
208
otrzymujemy podczas ich przepyww due wartoci liczby Reynoldsa. W rwnaniach NavieraStokesa (6.7), w miar zwikszania si liczby Reynoldsa, wyrazy zalene od lepkoci staj si coraz mniejsze w porwnaniu z wyrazami bezwadnociowymi, a dla liczb Reynoldsa Re , wyrazy te d do zera, a rwnania ruchu nie rni si ju od rwna dotyczcych pynu doskonaego. W odrnieniu od pynu doskonaego (a wic nielepkiego), w ktrym tylko skadowa normalna prdkoci musi znika na nieprzepuszczalnej cianie, w pynie lepkim rwnie skadowe styczne prdkoci znikaj na tego rodzaju cianie. Warunki te nie zale od prdkoci pynu w punktach odlegych od granicy. Oznacza to, e podczas przepywu pynu pseudodoskonaego (tzn. z du prdkoci) siy lepkoci s dominujce w pobliu ciany sztywnej (lub granicy rnych pynw), chocia w gwnej masie pynu dominuj siy bezwadnoci. Rozwizanie tego problemu polega na podzieleniu caego obszaru poruszajcego si pynu na dwa nierwne podobszary (rys. 6.8) i prowadzeniu rozwaa osobno dla kadego z nich. Podzia ten zaproponowany przez Prandtla polega na wprowadzeniu podobszaru, w ktrym siy lepkoci s cakowicie pomijalne, oraz drugiego, w ktrym ich wpyw jest decydujcy.
y v v v v
8 8 8 8
(x)
Rys. 6.8. Obraz warstwy przyciennej
Warstw pynu poruszajc si blisko granicy orodkw (np. ciany) nazywa si warstw przycienn. Przez to pojcie rozumiemy zarwno warstw przycienn tworzc si na opywanej nieprzenikliwej powierzchni, jak i warstw graniczn tworzc si w przepywie swobodnym otoczonym przepywem potencjalnym (struga zatopiona, lad za opywanym ciaem). W warstwie przyciennej wystpuj intensywne zmiany prdkoci od zera na cianie do wartoci rwnej prdkoci pynu poza ni. Midzy warstw przycienn a gwn mas pynu nie ma wyranego rozgraniczenia, tote nie mona cile zdefiniowa zasigu warstwy. Zwykle przyjmuje si, e warstwa przycienna siga do miejsca, w ktrym prdko jest o 1% mniejsza od prdkoci przepywu potencjalnego, tj. prdkoci, jaka ustaliaby si w tym punkcie podczas przepywu pynu doskonaego. Gruboci warstwy przyciennej nazywa si tak odlego od powierzchni ciaa, dla ktrej zmiana prdkoci przepywu w kierunku prostopadym do powierzchni ciany jest w przyblieniu rwna zeru. Grubo tej warstwy narasta stopniowo w mia-
209
r oddalania si (w kierunku przepywu) od krawdzi natarcia (miejsca podziau strug opywajcych ciao) rys. 6.8. Poza warstw przycienn ley podobszar, w ktrym siy masowe (bezwadnoci) dominuj nad siami lepkoci i w zwizku z tym pyn uwaa si za doskonay. Podczas rozwaania przepywu wok cian o ksztatach regularnych przyjmuje si, e poza warstw przycienn przepyw ksztatuje si tak jak w ruchu potencjalnym.
6.5.2. RWNANIA PRZEPYWU W LAMINARNEJ WARSTWIE PRZYCIENNEJ

W celu wyznaczenia parametrw przepywu w pobliu cian naley uwzgldni lepko pynu i rozwiza rwnanie ruchu w postaci NavieraStokesa. Wobec maej gruboci warstwy przyciennej, w porwnaniu z dugoci opywanej ciany ( /l << 1), rwnania NavieraStokesa sprowadza si w rozwaanym przypadku do uproszczonej postaci, zwanej rwnaniami Prandtla. Zakada si paski ustalony przepyw pynu nieciliwego wok gadkiej nieruchomej ciany, opywanej przez pyn z prdkoci v. Pomija si siy cikoci, a przepyw poza warstw traktuje jako potencjalny. Rozwamy opyw paskiej poziomej ciany o skoczonej dugoci l w kierunku osi x (rys. 6.8), bdcym kierunkiem przepywu swobodnego i nieskoczonej, w poprzecznym kierunku z, tzn. < z < +. Wtedy dla x < 0 przepyw nie jest zaburzony obecnoci ciany. Rwnania NavieraStokesa (6.7) oraz cigoci przepywu (3.10) przybieraj posta 2v x 1 p v x v x 2v x , vx +vy = + + x 2 x x y y 2 vx v y x +vy v y y = 2v y 2v y 1 p , + + 2 x2 y y (6.127)
v y v x + = 0, x y gdy prdko nie zmienia si w kierunku osi z. Oszacujemy rzd wielkoci poszczeglnych skadnikw w tych rwnaniach, w podobszarze warstwy przyciennej, zakadajc ma grubo warstwy /l << 1. Zakresy zmiennoci: y [0, ], x [0, l], a zatem vx jest rzdu co najwyej v, czyli vx = 0 (v). (6.128)
210
Rzdy wielkoci pochodnych1) prdkoci vx s nastpujce:

v x v = 0 , x l v x v = 0 . y
(6.129)
Z rwnania cigoci wynika, e

v y y = v x , x
a zatem
v y y
v = 0 . l
Obliczamy std wsprzdn vy prdkoci przepywu v (vx, vy) na granicy warstwy przyciennej v y vy = (6.130) dy , y 0
a zatem
v v y = 0 << v x , l
(6.131)
gdy /l << 1, a vx jest rzdu v, a wic wynosi on 0(v). Po uwzgldnieniu zalenoci (6.128), (6.129) i (6.131) moemy okreli rzd wielkoci kadego z wyrazw w rwnaniach NavieraStokesa (6.127). W pierwszym z rwna ukadu po lewej stronie wszystkie skadniki sumy s tego samego rzdu 0(vv/l ), po prawej za stronie wyraz 2vx / y2 = 0(v /2) przewysza swoim rzdem 2vx / x2 = 0(v /l2), moemy zatem przyj, e wyrazy reprezentujce siy bezwadnoci s tego samego rzdu, co siy lepkoci, a wic v
2 v 2v x v x . 0 v 0 = = x 2 x y l
(6.132)
Stanowi to, omwione ju na wstpie, podstawowe zaoenie teorii warstwy przyciennej. Na podstawie rwnania Eulera (3.34) i po przyjciu zaoe omawianego zagadnienia otrzymamy
2 v 1 p . = 0 x l
(6.133)
____________
1)
Zobacz definicj pochodnej funkcji.
211
Po oszacowaniu wyrazw drugiego rwnania ukadu (6.127), ze wzgldu na ma 2 / l , a zawarto vy, okazuje si, e wszystkie czony s mae w porwnaniu z 0 v tem ukad rwna po odrzuceniu czonw niszego rzdu przyjmie posta
vx
v x v x 2v x 1 p +vy = +v , x y x y 2 0 = 1 p , y (6.134)
v y v x + = 0. x y
Drugie z rwna ukadu (6.134) umoliwia sformuowanie wniosku, e cinienie w warstwie przyciennej jest stae wzdu normalnej do opywanej powierzchni, ma wic t sam warto na powierzchni, co i na granicy warstwy. Wynika std dalszy wniosek, e w podobszarze warstwy przyciennej cinienie jest wycznie funkcj zmiennej x, identyczn z funkcj okrelajc cinienie na powierzchni opywanej pynem doskonaym. Wnioski te, sformuowane na podstawie rozwaa teoretycznych, zostay potwierdzone licznymi dowiadczeniami. Po uwzgldnieniu drugiego rwnania ukadu (6.127) otrzymamy ostatecznie vx v x v x 2v x 1 dp +vy = + , x y dx y 2
v y v x + = 0. x y
(6.135)
S to wanie rwnania Prandtla. Rwnania te, cho wyprowadzono je jako odnoszce si do paskiej pyty, s suszne i w bardziej oglnych przypadkach dwuwymiarowych przepyww, z tym jednak, e promie krzywizny ciany w kadym jej punkcie jest wielokrotnie wikszy od gruboci warstwy przyciennej w tym punkcie. Z drugiego rwnania (6.134) wynika, e cinienie nie zmienia si w poprzek warstwy przyciennej, a zatem, mimo jej istnienia, cinienie statyczne mona mierzy bezporednio na opywanej powierzchni. Metoda rozwizywania zagadnie przepyww pynw lepkich, z wykorzystaniem koncepcji warstwy przyciennej i rwnania Prandtla, polega na: 1. Wyznaczeniu przepywu pynu nielepkiego wok ciaa, a szczeglnie rozkadu cinienia p(x) na cianie. 2. Rozwizaniu rwna Prandtla z uwzgldnieniem wyznaczonego rozkadu cinienia i odpowiednich warunkw brzegowych. Taka droga postpowania jest wprawdzie dokadna, ale do uciliwa. Nie bdzie zatem przedstawione rozwizanie ukadu rwna Prandtla, a jedynie zostan naszkicowane tylko gwne wyniki tego rozwizania. Rozwizanie ukadu rwna (6.135) umoliwia znalezienie rozkadu prdkoci w warstwie przyciennej, a std naprenia stycznego
212

x lam = y , y =0
(6.136)
ktrego znajomo umoliwia obliczenie oporu przepywu. Jest to wzgldnie atwe wtedy, kiedy p/ x = 0 (rys. 6.9), tj. w przypadku opywu ciany paskiej (lub o niewielkiej krzywinie). Wwczas grubo laminarnej warstwy przyciennej, obliczona dla biecej wartoci liczby Reynoldsa Re x = wynosi
v x x , Re x
(6.137)
=5
laminarne za naprenie styczne na cianie
(6.138)
lam = 0,332
3 v
(6.139)
Przebieg zmian i lam pokazano na rysunku 6.9, przy czym dla x = 0 istnieje punkt osobliwy przebiegu krzywejlam.
y
~ 1/ x
~ x
(x)
l
Rys. 6.9. Laminarna warstwa przycienna na paskiej pycie
Naprenie styczne w warstwie laminarnej dla ustalonego x jest stae, wobec czego po scakowaniu rwnania (6.138) wzgldem y otrzymuje si liniow zaleno midzy vx i y.
213
6.5.3. ZMIANY PDU W WARSTWIE PRZYCIENNEJ

Istniej rwnie inne metody przyblionego rozwizania zagadnie dotyczcych warstwy przyciennej. Metody te wykorzystuj tzw. zwizki cakowe i staj si uyteczne, gdy znane s (np. z pomiarw) wielkoci * i **, suce do bilansowych charakterystyk warstw przyciennych. Wielko *, y zwana liniow miar zmniejszenia strumienia masy v (przedstawiona na rys. 6.10), jest miar gruboci warstwy przyciennej (odlegoci przesunicia). Oznacza vx ona, e wskutek tarcia pynu o cian maleje prdko i zmniejsza si strumie masy, przy czym miar tego x zmniejszenia jest umowna grubo *. Gdyby opywana powierzchnia bya pogrubiona o *, a pole prdkoci nie byoby zmienione przez naprenia styczne, Rys. 6.10. Liniowa miara wwczas strumie masy byby taki sam. Bilans struzmniejszenia strumienia masy mienia masy1) wynosi zatem
* v =
a
(v
0
v x ) dy
* =
1
0
vx dy . v
(6.140)
Podobnie mona zdefiniowa wielko **, nazywan liniow miar zmniejszenia strumienia pdu. Strat pdu pynu w warstwie przyciennej w jednostce czasu, wywoan przepywem ze zmniejszon prdkoci, rwnoway si cakowit utrat pdu warstwy pynu o gruboci ** poruszajcego si z prdkoci v. Zachodzi zatem rwno
2 v ** =
v (v
x 0
v x ) dy ,
z ktrej wynika ** =
vx vx 1 v dy . 0
(6.141)
Po scakowaniu rwnania Prandtla (6.135) dla 0 y i zastosowaniu zalenoci (6.140) i (6.141) otrzymuje si wzr cakowy Krmna ____________
Dokadnie jest to bilans strumienia objtoci przypadajcy na jednostk szerokoci szczeliny, ale wobec = const jest on rwnowany ze strumieniem masy.
1)
214

2 lam =
d dv ** + v (* + 2* ) . dx dx
(6.142)
Umoliwia on przy znanej prdkoci przepywu potencjalnego v, jeeli znane s * i **, okrelenie wartoci naprenia stycznego lam na cianie. Przedstawiona metoda jest, jak ju wspomniano, metod przyblion, gdy w celu okrelenia * i ** niezbdne jest zaoenie rozkadu prdkoci vx( y) w warstwie przyciennej. Ze wzgldu na ma grubo warstwy przyciennej moe to by dowolna funkcja speniajca jedynie odpowiednie warunki brzegowe, a mianowicie: a) dla y = 0; vx = vy = 0 (na podstawie (6.135))
b) dla y = ; vx = v
2v x 1 p = , 2 x y
(6.143)
v x 2v x = = = 0. y y 2 Otrzymane wyniki s tym bardziej cise, im zaoona funkcja rozkadu prdkoci jest blisza rzeczywistemu rozkadowi prdkoci w warstwie przyciennej.
6.6. PRZEJCIE PRZEPYWU LAMINARNEGO W TURBULENTNY. DOWIADCZENIE REYNOLDSA

Obserwacje przepyww pynw lepkich wskazuj na moliwo istnienia w przepywach (wewntrznych i opywach) dwch odmiennych struktur pola prdkoci: jednej o regularnym przebiegu torw czstek i drugiej o przebiegu chaotycznie nieregularnym. Charakter ruchu pynw lepkich wyranie nawietliy badania Reynoldsa przeprowadzone w 1883 roku na stanowisku pokazanym schematycznie na rysunku 6.11. Obserwujc przepyw cieczy w rurze (1) Reynolds stwierdzi, e podczas maych prdkoci przepywu wody (regulowanych zaworem (2)), barwnik doprowadzany cienk rurk (3) pynie wzdu osi rury, tworzc prostoliniow smug (rys. 6.11a). Przy wikszych prdkociach barwna smuga zaczyna oscylowa (fluktuowa), tworzc lini falist (rys. 6.11b). Na pewnych odcinkach pojawiaj si rozproszenia, barwna struga traci swoj wyran form i ostatecznie przy pewnej prdkoci, zwanej prdkoci krytyczn, miesza si cakowicie ze strug gwn (rys. 6.11c). Na podstawie opisanego dowiadczenia Reynolds wprowadzi podzia na dwa zasadnicze rodzaje przepyww: laminarne (uwarstwione), turbulentne (burzliwe).
215
barwnik
a)
b) 3 1 2
c)
Rys. 6.11. Dowiadczenie Reynoldsa: a) przepyw laminarny, b) przepyw przejciowy, c) przepyw turbulentny
Przejcie ruchu laminarnego w turbulentny nastpuje wskutek utraty statecznoci przepywu laminarnego. Drobne wszechobecne zaburzenia generujce fluktuacje elementw pynu wystpuj zawsze podczas przepywu. W przepywie laminarnym, w ktrym siy bezwadnoci s mae w porwnaniu z siami lepkoci, s one jednak tumione przez te ostatnie. Wzrost si bezwadnoci, np. wskutek przyrostu prdkoci przepywu, powoduje, e tumice dziaanie lepkoci jest niewystarczajce, co wywouje utrat statecznoci ruchu laminarnego i jego przejcie w ruch turbulentny. Zmieniajc rednic d rury oraz prdko v, Reynolds stwierdzi, e stan krytyczny wystpuje na og dla tej samej wartoci wyraenia vd/ = Re (obecnie nazywanego liczb Reynoldsa). Jeli t warto oznaczymy Rekr, to przepyw laminarny wystpuje w przypadku Re < Rekr. Zagadnienie okrelenia konkretnych wartoci Rekr komplikuje fakt, e przejcie przepywu laminarnego w turbulentny nastpuje przy wikszej wartoci liczby Reynoldsa ni proces odwrotny. W zwizku z tym rozrnia si doln warto krytyczn liczby Reynoldsa Rekr d ( poniej ktrej nigdy nie wystpuje ruch turbulentny) i grn warto krytyczn liczby Reynoldsa Rekr g ( powyej ktrej nie wystpuje ruch laminarny), przy czym tylko pierwsza z nich jest do dokadnie okrelona, np. w przypadku przepywu przez dug cylindryczn rur o przekroju koowym Rekr d 2300. Grna warto krytyczna liczby Reynoldsa zaley od wielu czynnikw ubocznych, jak np. ksztatu wlotu do przewodu, wstpnych zaburze mechanicznych pynu wpywajcego do przewodu, stopnia gadkoci cian przewodu, drga przewodu. Wszystkie te czynniki mog spowodowa, e przejcie przepywu laminarnego w turbulentny moe nastpi przy rnych wartociach liczby Reynoldsa. Dziki daleko posunitej starannoci w zachowaniu odpowiednich warunkw przepywu udao si utrzyma przepyw laminarny nawet do wartoci Re = 80 000 (Fortier). Ta warto jest nazywana grn wartoci Rekr g. Najczciej midzy Rekr d i Rekr g istnieje wstpna faza roz-
216
woju ruchu turbulentnego (przepyw przejciowy), a przepyw powyej Rekr g jest czsto nazywany w peni rozwinitym ruchem turbulentnym. Z rozwaa tych wynika, e jedynie dolna warto krytyczna liczby Reynoldsa moe by kryterium przejcia ruchu laminarnego w turbulentny. Tez t potwierdzaj w caej rozcigoci badania eksperymentalne, z ktrych wynika, i poniej dolnej wartoci krytycznej liczby Reynoldsa przepyw turbulentny nie moe si utrzyma. Wprowadzenie sztucznych zaburze przez jakiekolwiek elementy zakcajce przepyw lub przez nadawanie cianom rury drga wymuszonych nie spowodowao powstania przepywu turbulentnego poniej dolnej wartoci krytycznej liczby Reynoldsa. W miar jak zwikszamy redni prdko przepywu, utrzymanie ruchu laminarnego jest coraz trudniejsze. Gdy liczba Reynoldsa przekroczy znacznie warto Rekr d przejcie z ruchu laminarnego w turbulentny wystpuje nagle i obejmuje ca mas pynu. Fakt ten przypomina zjawiska przekroczenia znane z innych dziaw fizyki, jak np. zjawiska przechodzenia lub przegrzania. Naley jednak podkreli, e w zagadnieniach technicznych przyjmuje si, i w zakresie Re > Rekr d istnieje zawsze przepyw turbulentny, a zatem dla przewodw o przekroju koowym przepyw taki zachodzi dla Re > 2300. Podobn sytuacj obserwujemy w podobszarze warstwy przyciennej. Jeeli bdziemy mierzyli skadow prdkoci vx w odlegoci h od ciany, to otrzymamy obraz pokazany na rysunku 6.12.
vx vx 1 4 5 2 6 3 h y h
Rys. 6.12. Rozkady prdkoci w warstwie przyciennej
dla y =h 1 4 5 2 3 warstwa laminarna obszar przejciowy warstwa turbulentna x 6
Profile prdkoci w obszarze przepywu turbulentnego (krzywe 46) s bardziej wypenione. Pocztkowo laminarny odcinek warstwy przyciennej przechodzi poprzez obszar przejciowy w turbulentn warstw przycienn. Dugo odcinka przejcia jest zalena od stopnia turbulencji strugi na zewntrz warstwy. Okazuje si, e minimalna liczba Reynoldsa w warstwie przyciennej (obliczana na podstawie gruboci warstwy Re = v /v), ktra gwarantuje stabiln laminarn warstw przycienn, jest tego
217
samego rzdu co i dla rury o koowym przekroju. Przy maych zaburzeniach zewntrznego przepywu moliwe jest i tutaj przekroczenie wartoci krytycznej Re.
6.7. ELEMENTY TEORII PRZEPYWU TURBULENTNEGO

6.7.1. ISTOTA PRZEPYWU TURBULENTNEGO I DEFINICJE PARAMETRW UREDNIONYCH
Wikszo wystpujcych w przyrodzie i interesujcych nas pod wzgldem technicznym typw przepyww stanowi przepywy turbulentne. Najbardziej znamienn i dominujc cech tych przepyww jest chaotyczny i nieregularny ruch elementw pynu, wskutek czego wszystkie wielkoci, charakteryzujce dany przepyw, wykazuj zmienno zarwno w czasie, jak i w przestrzeni. Elementy pynu przemieszczaj si zgodnie z gwnym kierunkiem transportu masy, wykonujc rwnoczenie nieuporzdkowane ruchy fluktuacyjne, poprzeczne w stosunku do kierunku ruchu gwnego, wywoujce wymian masy i pdu midzy poszczeglnymi rurkami prdu. Zachodzi tutaj, w skali makroskopowej, wymiana elementw pynu zjawisko podobne do mechanizmu tarcia wewntrznego. Turbulencja jest zatem zjawiskiem charakteryzujcym si wystpowaniem w przepywajcym pynie chaotycznych fluktuacji parametrw hydro- i termodynamicznych (prdkoci przepywu, cinienia, gstoci, temperatury). Dua intensywno procesw transportu wynika ze zoonego ruchu wirw o rnej skali i energii. Najwiksze wiry, charakteryzujce si najnisz czstotliwoci, pobieraj energi od przepywu redniego, a nastpnie przekazuj j wirom coraz mniejszym (kaskady energii). W wirach o najmniejszych rozmiarach wystpuj najwiksze zmiany prdkoci oraz najwiksze naprenia styczne. Badanie ruchu turbulentnego opiera si zwykle na hipotezie Reynoldsa, wedug ktrej przepyw turbulentny moe by przedstawiony jako superpozycja przepywu urednionego i fluktuacyjnego. Jeeli f (x, y, z, t) jest dowolnym chwilowym parametrem ruchu (np. prdkoci, cinieniem), to jego warto urednion w przedziale czasu t okrelamy jako
f = 1 t
t + t
f ( x, y, z, t ) dt = f ( x, y, z) ,
t
(6.144)
przy czym t jest przedziaem czasu duym w porwnaniu ze rednim okresem fluktuacji, a maym w porwnaniu z zakresem zmiennoci funkcji urednianej (rys. 6.13). Kreska nad symbolem funkcji bdzie oznacza operacj uredniania zdefiniowan zalenoci (6.144). W szczeglnym przypadku, gdy pole wielkoci fizycznej f jest jednorodne, a proces losowy jest ustalony (stacjonarny), warto oczekiwana obliczona przez
218
urednianie czasowe (6.144) jest wwczas rwna wartoci otrzymanej przez urednianie przestrzenne Dowolny parametr f (x, y, z, t) ruchu turbulentnego mona przedstawi w postaci sumy f (x, y, z, t) = f (x, y, z) + f (x, y, z, t), w ktrej: f (x, y, z) f (x, y, z, t) (6.145)
warto uredniona funkcji f, fluktuacja bdca wielkoci ma i szybkozmienn w porwnaniu z f .

f' f f f
t t t + t
Rys. 6.13. Przebieg wielkoci f w tym samym punkcie przestrzeni ( pojedyncza realizacja)
Dla turbulentnego przepywu pynu nieciliwego moemy wic zapisa v = v + v , p = p + p . (6.146)
Powtrne urednianie funkcji f , zgodnie z definicj (6.144), nie zmienia funkcji urednianej
f = f,
wobec czego
(6.147) (6.148)
f = 0.
Odnosi si to do wszystkich parametrw, a wic v = 0,
p = 0.
(6.149)
219
Wobec tego miar fluktuacji np. prdkoci mog by urednione czasowo kwadraty prdkoci pobocznych (rys. 6.14)
v x ,
2
2 v y ,
v z .
2
(6.150)
Jeeli w danym punkcie przestrzeni

v y =v x = v z = const,
2
(6.151)
to taki przepyw turbulentny nazywamy izotropowym. Jeeli w caym rozpatrywanym obszarze warto ta jest jednakowa, to taka turbulencja izotropowa jest homogeniczna.
v x'
t v x' 2
v x' 2
Rys. 6.14. Przebieg skadowej fluktuacji prdkoci oraz jej kwadratu od czasu
Miar wielkoci fluktuacji jest stosunek pierwiastka kwadratowego ze redniej arytmetycznej urednionych czasowo kwadratw prdkoci fluktuacyjnej do prdkoci ruchu gwnego, zwany intensywnoci (stopniem) turbulencji
1 2 2 v' x + v' y + v' z2 3 , v
(6.152)
ktrej skadowe w kierunkach osi x, y, z wynosz x =

2 v x , vx
y =
v y2 vy
z =
v' z2 . vz
(6.153)
W przypadku wystpowania turbulencji izotropowej wzr (6.152) sprowadzi si do postaci =

2 2 v y v v x z = = . v v v 2
(6.154)
220
Na og istniej zwizki midzy fluktuacjami prdkoci i innych parametrw turbulentnego przepywu pynu. Skadowe fluktuacyjne wyznacza si w rnych punktach strugi oraz w rnych jego chwilach. W badaniach wewntrznej struktury turbulencji stosowane s przestrzenno-czasowe korelacje prdkoci, okrelajce statystyczn zaleno poszczeglnych skadowych wektora fluktuacji prdkoci, mierzonych na og w rnych chwilach i rnych miejscach obszaru przepywu. Analizuje si rwnie inne wielkoci fizyczne i korelacje midzy nimi (jak korelacje pulsacji prdkoci, cinienia, gstoci) okrelane w jednym miejscu, na podstawie przebiegw fluktuacji zachodzcych w czasie. Struktury wirowe w przepywie turbulentnym opisuje si za pomoc mikro- () i makroskali () przestrzennej turbulencji. Wielkoci te charakteryzuj poprzeczny rozmiar struktur wirowych wystpujcych w przepywie. Dla orientacji naley poda, e prdkoci ruchu fluktuacyjnego wystpuj w granicach od 0,01 m/s do 10 m/s, intensywno turbulencji w warunkach naturalnych nie przekracza zazwyczaj 10% ( < 0,1). W przepywie laminarnym stopie turbulencji jest rwny zeru. W przepywie turbulentnym stopie turbulencji nie jest wielkoci sta, lecz zaley od pooenia. Wprowadzenie pojcia ruchu gwnego znacznie uprocio rozwaania dotyczce przepyww turbulentnych, poniewa w przedziale czasu t wielkoci nalece do przepywu gwnego mona uwaa za stae, dlatego zamiast rozpatrywa w przepywie turbulentnym pole wielkoci chwilowych, rozpatrujemy pole wielkoci rednich czasowych1). Cho wic ruch turbulentny jest w swej istocie nieustalony, to gdy pochodna lokalna prdkoci ruchu gwnego jest rwna zeru, mwimy o ustalonym ruchu turbulentnym (czasem nazywanym quasiustalonym). Jak ju wspomniano, w ruchu turbulentnym zachodzi intensywna wymiana masy i pdu. Powoduj j w gwnej mierze ruchy poboczne (fluktuacyjne), a ponadto ruchy molekularne. Wskutek tego midzy ssiednimi rurkami prdu wystpi znaczne naprenia styczne
=t +l ,
(6.155)
gdzie: t naprenia spowodowane wymian pdu pod wpywem ruchu pobocznego, l naprenia spowodowane wymian pdu pod wpywem ruchu molekularnego. Wzrostowi napre stycznych towarzyszy zmiana rozkadu prdkoci w przekroju przepywowym oraz zwikszenie oporw ruchu.
6.7.2. RWNANIA RUCHU W PRZEPYWIE TURBULENTNYM

Rwnanie NavieraStokesa (6.7) i rwnanie cigoci (3.10) odnosz si zarwno do ruchu laminarnego, jak i turbulentnego. Chcc jednak wyznaczy rozwizanie ____________
1)
Zwanych dalej urednionymi.
221
ukadu rwna przepywu turbulentnego (6.7) i (3.10), nie moemy wprowadzi adnego zaoenia upraszczajcego, prowadzcego do zmniejszenia liczby zmiennych niezalenych, ktrymi zawsze s trzy wsprzdne przestrzenne i czas. Nie mona wic znale analitycznego rozwizania ukadu rwna opisujcego ruch turbulentny. Pewne uproszczenia rwnania NavieraStokesa otrzymujemy, rezygnujc z okrelenia chwilowych parametrw przepywu, a zadowalajc si okreleniem ich wartoci urednionych. Podstawowym postulatem, umoliwiajcym wyprowadzenie rniczkowych rwna urednionego ruchu turbulentnego, jest rozkad dowolnego parametru na skadow ruchu gwnego i skadow ruchu fluktuacyjnego. Naley stosowa nastpujce reguy uredniania:
f f = , s s f = f,
f f = , t t f = 0,
f + = f + , f = f + f ,
(6.156)
ktre wynikaj z definicji (6.144), zaoenia (6.148) i waciwoci caki. Zastosujemy teraz podane reguy uredniania do ukadu rwna (6.7) i (3.10). W celu uproszczenia rozwaa zaoymy, e = const i = const, a ukad rwna przyjmie posta
1 p v x v x v x v x + 2v x , = X + vz +vy + vx x z y x t
v y t + vx v y x +vy v y y +vz v y z = Y 1 p + 2v y , y
(6.157)
v z v z v z v z 1 p +vx +vy +vz = Z + 2v z , t x y z z

v y v x v z + + = 0. x y z Dodajc do lewej strony pierwszego z rwna powyszego ukadu rwnanie cigoci pomnoone przez vx1), moemy nada mu posta v x (v x v x ) v x v y (v x v z ) 1 p + + + = X + 2v x . (6.158) t y x z x ____________
1)
div v = 0 vx div v =0, zero mona doda do kadego rwnania.
222
Wykonujc po obydwu stronach tego rwnania urednianie, po wykorzystaniu regu (6.156), otrzymamy vx vx v + x t
vx vy y
) + (v
vz 1 p = X + 2v x . x z
x
(6.159)
Okrelmy teraz wartoci rednie poszczeglnych skadnikw rwnania (6.159). Zastpimy w tym celu wsprzdne prdkoci vx, vy i vz oraz cinienie p sum ich wartoci urednionych i fluktuacyjnych zgodnie z (6.146). Uwzgldnijmy reguy uredniania (6.156), z ktrych wynika v x = v x + v x = v x + v x = vx , v v x v x = v x v x + vx x = v
2 x 2 + v x ,
v x v y = v x v y + v x v y , v x v z = v x v z + v x v z ,
p = p + p = p + p = p . Po wstawieniu tych zalenoci do rwnania (6.159) otrzymamy
2 v xv y vx v x v xv z + + + t x y z 2 v v v 1 p xv y x xv z =X + 2v x . x x y z
(6.160)
Urednienie rwnania cigoci prowadzi do wyraenia
v y v x v z + + =0 x y z
(6.161)
(co atwo sprawdzi po zastosowaniu regu (6.156)), wobec czego rwnanie (6.160) mona przedstawi w postaci
vx vx vx vx + vx + vy + vz t x y z
2 v v v 1 p xv y x xv z . =X + 2v x x z y x
(6.162)
223
Powtarzajc analogiczne operacje i przeksztacenia w przypadku dwch pozostaych rwna ukadu (6.157), otrzymamy poszukiwany ukad rniczkowych rwna urednionego ruchu turbulentnego (nazywanych rwnaniami Reynoldsa)
vx vx vx vx p + vx + vy + vz = X + 2 v x x y z x t + 2 v + v v x xv y + xv z , x y z
vy vy vy vy p + vx + vy + vz = Y + 2 v y t x y z y (6.163) 2 + v v y + v yv xv y + z , x y z
vz vz vz vz p + vx + vy + vz = Z + 2 v z x y z z t + 2 v v yv v xv z + z + z , x y z vy vx vz + + = 0. x y z
Jeli wprowadzimy wskanikowe oznaczenia osi i wsprzdnych prdkoci, czyli x = x1, y = x2, z = x3, vx = v1, vy = v2, vz = v3 oraz zastosujemy umow sumacyjn, to ukad rwna (6.163) moemy zapisa w postaci vi vi 1 p 1 + vj = fi + 2 vi + v iv j , t x j xi x j rwnanie cigoci natomiast
(6.164)
vj xj
= 0.
(6.165)
Z porwnania ukadu rwna Reynoldsa (6.164) z ukadem rwna Naviera Stokesa (6.9), okrelajcym ruch pynu nieciliwego, zapisanym rwnie z zastosowaniem umowy sumacyjnej v i v i 1 p + vj = fi + 2v i t x j xi (6.166)
widzimy, e ruch uredniony okrelaj rwnania formalnie bardzo podobne do opisujcych ruch chwilowy, z t jednak rnic, e w rwnaniach ruchu urednionego wy-
224
stpuj pewne dodatkowe naprenia, zwane napreniami turbulentnymi, okrelone ostatnim skadnikiem prawej strony rwnania (6.164). Naprenia te, spowodowane przekazywaniem pdu w ruchu fluktuacyjnym, mog by okrelone nastpujc macierz T napre turbulentnych
2 xx yx zx v x T = xy yy zy = v xv y xz yz zz v v x z
v xv y v y2 v yv z
v xv z v yv z . 2 v z
(6.167)
Jest ona symetryczna, podobnie jak macierz napre S (p. 1.3.3). Ukad rwna Reynoldsa moemy zatem zapisa w postaci wektorowej v 1 + v grad v = f grad p + 2 v Div T , t w ktrej wielkoci v i p s urednione lub te (6.168)
gdzie
vi vi = f i p + ij , + vj t x x j xi j ij = ij
(6.169)
( )
( ) ,
ij t
(6.170)
przy czym
( )
ij l
v v j , = i + x j x i
ij t
(6.171)
( )
= v iv j .
(6.172)
6.7.3. NAPRENIA TURBULENTNE

Rwnania Reynoldsa nie stanowi ukadu zamknitego, brak jest bowiem do jego zamknicia szeciu rwna, okrelajcych elementy macierzy T, bdce wsprzdnymi tensora napre turbulentnych, w postaci v iv j = f ij (v , p, xi ) . (6.173)
Dotychczas brak jest racjonalnych przesanek, ktre umoliwiyby konstrukcj zalenoci (6.173), a zwizki spotykane w literaturze opieraj si na hipotezach.
225
Z historycznego punktu widzenia jedn z pierwszych jest hipoteza Boussinesqa (1877). Przez analogi do hipotezy Newtona (1.14), Boussinesq zaproponowa t = v iv j = t v , y (6.174)
gdzie t nazwa wspczynnikiem lepkoci turbulentnej. Wielko ta charakteryzuje stan ruchu turbulentnego w danym punkcie, nie charakteryzuje natomiast pynu. W pobliu ciany, na ktrej fluktuacje turbulentne s rwne zeru, wspczynnik t = 0, w pewnej odlegoci od ciany moe natomiast przybiera wartoci wielokrotnie wiksze od dynamicznego wspczynnika lepkoci. W przypadku ruchu paskiego w paszczynie xy, podczas przepywu pynu w kierunku osi x z prdkoci urednion v , prawo tarcia Newtona (1.14) mona rozszerzy nastpujco xy = dv dv = v iv j = ( l + t ) . dy dy (6.175)
Przyjmujc koncepcj lepkoci turbulentnej, Reynolds zaproponowa zaleno

vi v iv j = t x j + vj , xi
(6.176)
w ktrej t const. Na podstawie kinetycznej teorii gazw Prandtl wysun propozycj okrelania lepkoci turbulentnej zalenoci t = l 2 vx , y (6.177)
w ktrej l jest drog mieszania. Koncepcja Prandtla okrela turbulencj jako rezultat przemieszczenia poprzecznego czstki pynu, podczas ktrego czstka zachowuje swoj prdko oraz pd. Dugo l przemieszczenia poprzecznego zostaa nazwana drog mieszania. W celu wyjanienia tej koncepcji rozpatrzymy przepyw, w ktrym prdko zmienia si w kierunku poprzecznym do gwnego kierunku ruchu (rys. 6.15). Zamy, e czstka pynu pooona w punkcie A, poruszajca si z prdkoci v x ( y1 ) , przemieszcza si do punktu B, a zatem do warstwy, w ktrej uredniona prdko jest rwna v x ( y1 + l ) . Przypumy, e rozpatrywana jednostkowa masa pynu podczas przemieszczania zachowuje swoj prdko v x ( y1 ) oraz pd v x . Uredniona w czasie zmiana pdu wzdu osi x, wywoana odsuniciem czstki o odlego l (od pooenia y1 do y2) jest wywoana wzdun skadow prdkoci fluktuacyjnej, a zatem
v x = (v x ( y1 ) v x ( y2 )) ,
226 czyli
v x =
( y1
y2 )
d ( v x ) = l d ( v x ) . dy dy
(6.178)
Gdy pomnoy si (6.178) przez vy (chwilow skadow poprzeczn prdkoci fluktuacyjnej) oraz uredni w krtkim przedziale czasu, otrzymamy iloczyn okrelajcy naprenia turbulentne w postaci
t = v xv y = v y l
y
d ( v x ) . dy
(6.179)
vx (y)
B y2 = y1 + l
vx (y2 ) = vx (y +l ) 1 vx (y1 ) l
y1
d vx (y) dy 1 x
Rys. 6.15. Ilustracja drogi mieszania
W celu okrelenia skadowej vy prdkoci fluktuacyjnej rozpatrzymy nastpujcy schemat: dwie pynne czstki, wchodzce do rozpatrywanej warstwy z dwu stron (od gry i od dou), bd si porusza w tej warstwie, zbliajc si lub oddalajc wzajemnie z prdkoci wzgldn 2 l (dv x dy ) . Daje to podstaw do zaoenia, e skadowa vy powinna rwnie mie warto rzdu l (dv x dy ) . Gdy przystpujemy wreszcie do okrelenia redniej wartoci iloczynu v xv y , naley ustali, jakie znaki maj pary wartoci vx i vy. atwo zauway, e elementy pynu podczas przejcia przez powierzchni kontroln rwnoleg do ciany, wykonujc przejcie w kierunku od ciany, spniaj si w stosunku do otaczajcych elementw, i odwrotnie elementy wykonujce przejcie w kierunku do ciany wyprzedzaj otaczajce elementy. Wynika z tego, e dodatniej skadowej fluktuacji vy odpowiada ujemna skadowa vx i odwrotnie. Teoria Prandtla pozwala zatem przypuszcza, e istnieje korelacja midzy skadowymi prdkoci fluktuacyjnej w postaci
2 v = v y2 . xv y = v x
(6.180)
227
Uwzgldniajc zaleno (6.178) oraz (6.179), otrzymamy v xv y = czyli

2 t = v xv y = l 2 v x
= ( y2 y1 )
dv x dy , (6.181)
dv x dv x . dy dy
Wzr (6.181) przybliony wskazuje, e dodatkowe naprenia, pojawiajce si w ruchu turbulentnym, zmieniaj si proporcjonalnie do kwadratu prdkoci. Z porwnania zalenoci (6.174) i (6.181) wynika, e lepko turbulentna moe by okrelona zalenoci dv x t = l 2 . (6.182) dy Doczenie zalenoci (6.181) do ukadu rwna Reynoldsa (6.163) lub (6.164) daje zamknity ukad rwna, ale pod warunkiem, e wprowadzi si zaoenia dotyczce drogi mieszania l. W literaturze dotyczcej dynamiki przepyww turbulentnych, a cilej zagadnie turbulencji, spotykamy te inne hipotezy umoliwiajce okrelenie napre turbulentnych na podstawie koncepcji lepkoci turbulentnej (von Karmana, Taylora, PrandtlaReicharda, Komogorowa, Spaldinga, Hinzego), jak rwnie tzw. modele turbulencji, ktrych celem jest bezporednie wyznaczenie napre Reynoldsa v iv j . Modele te (np. Bradshawa, Laundera, Rotta, Harlowa i innych), umoliwiajce okrelenie v iv j w wyniku numerycznego rozwizania ukadw rwna zachowania, opieraj si na koncepcji, e w ruchu turbulentnym energia ruchu makroskopowego jest przepompowywana dziki wirom makroskopowym przez proces ich rozpadu do wirw o skali mikroskopowej, okrelonej skal turbulencji, ktrych energia z kolei ulega dyssypacji (kaskady energii).
6.8. PEMPIRYCZNE METODY OBLICZANIA PRZEPYWW TURBULENTNYCH

6.8.1. TURBULENTNA WARSTWA PRZYCIENNA
Obecnie teoria turbulencji jest jeszcze daleka od formalnej doskonaoci. Dotychczas opracowane hipotezy i modele nie zawsze s w peni zgodne z dowiadczeniem, dlatego te nie bdziemy zajmowa si cisymi rozwizaniami rwna Reynoldsa (6.163) nawet w takim zakresie, jak zajmowalimy si rozwizaniami rwna NavieraStokesa ( p. 6.4.2). Opracowywane s zatem pempiryczne metody obliczania
228
przepyww turbulentnych, ktre daj dostatecznie dokadne rozwizania potwierdzone wynikami pomiarw. Poniewa wikszo spotykanych przepyww ma pewien uprzywilejowany kierunek, parametry charakteryzujce ich ruch mog by wyznaczone z uproszczonych rwna ruchu w warstwie przyciennej, przy czym rozpatrywana tutaj warstwa przycienna jest paska i turbulentna. Warunki brzegowe ukadu rwna, dotyczce wielkoci urednionych, s takie same, jak dla laminarnej warstwy przyciennej. W szczeglnoci stawiamy warunek, aby wielkoci urednione przybieray na granicy warstwy wartoci odpowiadajce potencjalnemu przepywowi pynu nielepkiego. Warunki te uzupeniamy postulatem znikania fluktuacji turbulentnych zarwno na cianie v x ( x, 0 ) = v y ( x, 0 ) = v z ( x, 0 ) = 0 , jak i na granicy warstwy przyciennej v x ( x, ) = v y ( x, ) = v z ( x, ) = 0 . Paski, ustalony ruch uredniony pynu nieciliwego ( przy zaoeniu, e f = 0) mona opisa rwnaniami Reynoldsa (6.163) w nastpujcej postaci vx
2 v 2v x 1 p vx vx v 2v x xv y x , + vy + + + = +v 2 x x x y x y y 2
vx
vy x
+ vy
vy y
v xv y x
v y2 y
2v y 2v y 1 p + 2 + 2 x y y
(6.183)
oraz rwnaniem cigoci
vy vx + = 0. x y
(6.184)
Ocemy poszczeglne skadniki sumy w rwnaniach (6.183), podobnie jak podczas wyprowadzania rwna Prandtla (6.135), przyjmujc dodatkowe zaoenie dotyczce rzdu skadowych prdkoci fluktuacyjnych
2 v y2 v v v xv y x = = = 0 . vx vx vx l
Drugie z rwna (6.183) jest nastpujce vx vy x +vy vy y + v x v y x + v y2 y = 2v y 2v y 1 p + + , y x 2 y 2 (6.185)
a rzdy wielkoci poszczeglnych skadnikw rwnaj si kolejno

2 2 2 2 v v v v 0 0 0 0 l2 l2 l2 l 2 v v v 0 . (6.186) l 0 l3 0 l
229
2 Po odrzuceniu czonw niszego rzdu w stosunku do 0 (v l) , rwnanie (6.185) przyjmie posta v y2 1 p = , (6.187) y y
std, po scakowaniu wzgldem y, bdzie
p + v y2 = p0 (x ) .
(6.188)
Staa cakowania p0(x) jest cinieniem na zewntrz warstwy przyciennej. Po uwzgldnieniu zalenoci (6.188) pierwsze z rwna ruchu (6.183) przyjmuje posta
vx v v x v x 2v x 2v x 1 p0 xv y 2 2 +vy v v + + = + + , x y x y x y x x 2 y 2
(6.189)
a oszacowania kolejnych skadnikw sumy (6.189)

2 v v2 v 2 0 0 0 l l l2 I II III
2 v v2 v v 0 0 v 2 0 l l l 0 v 2 . (6.190) IV V VI VII
Std wida, e wyrazy I, II, IV i V maj ten sam rzd wielkoci. Spord dwch wyrazw, w ktrych wystpuje lepko, ostatni VII jest wikszy (naley zwrci jednak uwag, e poza warstw przycienn jego warto byaby maa). Przyjmiemy zatem nastpujc przyblion posta rwnania (6.189) vx lub vx gdzie vx vx + vy x y xy = 1 p0 1 + , x y (6.192) vx vx + vy x y = vx 1 p0 + v xv y y y x (6.191)
v x v xv y . y
(6.193)
Okrelone w ten sposb naprenia styczne mog by wywoane obecnoci ciany, jak rwnie pojawi si na skutek mieszania jednego pynu z innym otaczajcym go.
230
W celu omwienia metod obliczania wielkoci charakteryzujcych przepyw turbulentny naley wyodrbni dwie klasy przepyww: swobodne, zachodzce w do znacznej odlegoci od cian i podlegajce prawom tzw. turbulencji swobodnej, przycienne, rozwijajce si w pobliu cian ograniczajcych je i podlegajce prawom tzw. turbulencji przyciennej.
6.8.2. PRZEPYWY SWOBODNE

Pojcie turbulencja swobodna odnosi si do tych przepyww, ktre nie s ograniczone adn cian oraz w ktrych istniej naprenia styczne powstae na skutek mieszania si jednego pynu z innym otaczajcym go. Dwoma zasadniczymi rodzajami tych przepyww s: strugi swobodne oraz lady pojawiajce si za opywanymi przeszkodami. Praktyczne zastosowania teorii strug turbulentnych w technice s tak rozlege (komory spalania, ukady cieplne i wentylacyjne, aparatura chemiczna), e stanowi ona oddzielny dzia stosowanej mechaniki pynw i zostaa opracowana w wielu monografiach. Problemami interesujcymi technik s: szybko rozprzestrzeniania si jako funkcja odlegoci, ewolucja maksymalnej prdkoci, profile prdkoci w przekrojach poprzecznych oraz sposb, w jaki mieszaj si inne wielkoci przenoszone. Badania dowiadczalne wskazuj, e struktura przepyww swobodnych jest niezalena od lepkoci, jeli nie jest ona zbyt dua, a zatem przepywy podobne geometrycznie s hydrodynamicznie podobne przy dostatecznie duych wartociach liczb Reynoldsa. Rozpatrzmy uredniony przepyw turbulentny w warstwie granicznej tworzcej obszar mieszania strugi paskiej z otaczajcym pynem o tej samej gstoci. Z obserwacji dowiadczalnych wynika, e izotermiczna struga paska rozprzestrzenia si w orodku bdcym w spoczynku poprzez obszary wirowe wychodzce ze rde A i B oraz czce si w punkcie C na osi strugi (rys. 6.16). Te dwa obszary, stanowice obszar mieszania strugi, charakteryzuj si: przekazywaniem energii i transportem pdu midzy strukturami fluktuacji turbulentnych i wielkoci urednionych, porywaniem czstek pynu otaczajcego, rozpraszaniem energii strugi w miar oddalania si od wylotu. Obszar mieszania strugi obejmuje trzy strefy podstawowe: 1. Stref rdzenia potencjalnego, w ktrej prdko wewntrz ABC = vo = const. Tworzce stoka ograniczaj obszary zawirowa, w ktrych 0 < v x < v xo , a profile prdkoci fluktuacyjnej (skadowej wzdunej tryczne wzgldem osi wylotu.
2 v x ) maj dwie wypukoci syme-
231
vx2 vx A h vo B vo C vxa
2
vx
vx2 vx b D x
vx
strefa rdzenia potencjalnego
strefa przejciowa
strefa podobie stwa
Rys. 6.16. Turbulentna struga swobodna
2. Stref przejciow (ograniczon przekrojami poprzecznymi przechodzcymi przez punkty C i D), w ktrej prdko va w osi strugi szybko spada v xa 1 x . W tej strefie profile prdkoci urednionej mona sprowadzi do profilu uniwersalnego, w wyniku doboru odpowiedniej skali prdkoci i dugoci, ale profile skadowej wzdunej prdkoci fluktuacyjnej nadal nie s podobne. 3. Strefa podobiestwa, zwana te stref przepywu uporzdkowanego ( poza przekrojem przechodzcym przez punkt D), charakteryzujca si tym, e krzywe prdkoci, fluktuacji i napre turbulentnych mona zastpi ich profilami zredukowanymi1). Zostaje wobec tego osignita w tym przypadku rwnowaga dynamiczna. Jeli w dowolnym przekroju poprzecznym wemiemy pod uwag pprofil prdkoci miejscowych o szerokoci b, to stanem rwnowagi przepywu nazwiemy taki stan, dla ktrego moemy napisa
____________
Pole prdkoci zarwno urednionej, jak i fluktuacyjnej moe by okrelone za pomoc jednej skali prdkoci v*, jednej skali dugoci l* oraz odpowiednich, uniwersalnych funkcji bezwymiarowych wsprzdnej = y l* ( x ) . Jako skal prdkoci wybiera si w strudze z reguy v max , za skal za
1)
dugoci w przepywach z symetri osiow przyjmuje si z zasady tzw. powkow szeroko strugi y1/2, okrelajc wsprzdn poprzeczn, przy ktrej prdko v rwna jest poowie odpowiedniej wartoci maksymalnej, czyli v ( y1 / 2 ) = 1 2 (v max ) .
232
vx y = f = f ( ) , v xa b
(6.194)
gdzie funkcja f () jest jednakowa dla wszystkich przekrojw, v xa i b zmieniaj si natomiast w kolejnych przekrojach. Stan taki mona uwaa przynajmniej za asymptotyczn posta zachowania si przepywu w okrelonych warunkach. Wystpowanie takiego stanu powoduje uporzdkowanie zjawiska w wyniku pominicia wpyww warunkw w pocztkowym obszarze przepywu oraz ustala quasi-rwnowag scharakteryzowan lokalnymi skalami. W strefie podobiestwa ekspansja strugi jest odwrotnie proporcjonalna do prdkoci w osi v xa 1/x . Jak wida, na granicy strugi i otaczajcego pynu tworzy si przepyw typu warstwy przyciennej. Przyjmujc wypyw ustalony ( v x /t = 0 ) oraz p/x = 0 i pomijajc dziaanie si masowych ( f 0), otrzymamy rwnanie ruchu (6.192) w postaci
vx vx v x 1 + vy = x y y vx vy + =0 . x y
(6.195)
oraz rwnanie cigoci
(6.196)
Po scakowaniu rwnania (6.195) po przekroju poprzecznym strugi swobodnej i przyjciu, e na granicy strugi naprenie znika, otrzymujemy (dla strugi paskiej) wyraenie
dJ d = const , v x2 dy = const lub dx dx
+
(6.197)
gdzie J =
2 x
dy .
Zaleno (6.197) stanowi zasad zachowania pdu pd (odniesiony do jednostkowej szerokoci b) jest stay i rwny pdowi pynu w przekroju wylotowym
2 J = J o = v xo h.
(6.198)
Oczywicie, ta staa warto J charakteryzuje ruch strugi w strefie podobiestwa. Rozwamy ten obszar strugi stref przejciow w ktrym zachodzi podobiestwo profili prdkoci urednionych. Dla dowolnego przekroju poprzecznego moemy okreli stosunek skadowej v x urednionej prdkoci miejscowej do prdkoci w osi v xa w zalenoci od stosunku wsprzdnej y (ortogonalnej do osi wylotu) do szerokoci charakterystycznej danego profilu b w postaci (6.194)
233
vx = f ( ) , v xa
gdzie = y/b. Sprawdzamy, czy istnieje takie rozwizanie rwnania (6.194), ktre ma niezmienny profil zredukowany f (), podczas gdy wielkoci v xa oraz b ulegaj zmianom wraz z odlegoci od wylotu z dyszy. Po zamianie zmiennych, uwzgldnieniu zalenoci (6.194) i (6.196) oraz scakowaniu w granicach od osi do otrzymamy rwnanie weryfikujce t stref w postaci 2 (v xa b ) F f , b v xa 2 (6.199) f d = + 2 2 v xa v xa v xa 0
gdzie: F = F ( ) =
f ( ) d ,
0
(...)
rniczkowanie po x. Po scakowaniu rozcignitym poza obszar strugi, na skutek zanikania tarcia,
(v b) = 0 ,
2 xa
(6.200)
co jest zgodne z zalenoci (6.197). Wobec tego rwnanie (6.199) uproci si do postaci (v b ) F f , = xa (6.201) 2 v xa v xa z ktrej gdy uwzgldni si (6.200) wynika b' = F f 2 v xa 2 lub F f = . 2 2 v xa b' (6.202)
Profile napre mog wic by sprowadzone do profilu uniwersalnego, a podobiestwo napre mona sprowadzi do podobiestwa profili prdkoci. Po ponownym scakowaniu zalenoci (6.202) otrzymamy
v
0
2 xa
d =
b' 2 F . 4
(6.203)
Dokonujemy wyboru szerokoci charakterystycznej b tak, by struga o zastpczej prdkoci v x = v xa miaa ten sam strumie objtoci, co struga rzeczywista:
v x dy = v xa b
lub
f d
0
= F() = 1 .
(6.204)
234
Przy takim wyborze b oraz zaoeniu, e
v
0
2 xa
d =
b' , 4
(6.205)
otrzymamy rwnanie (6.203) w postaci b = 4 . Po przyjciu (6.206)
v vx y = = ( y/b) = ( ) , 2 2 v xa v xa
(6.207)
co dla strugi turbulentnej jest zaoeniem dokadniejszym ni wymagane przez podobiestwo profili prdkoci, otrzymamy
=
0
d = ( ) d . 2 v xa 0
(6.208)
Poniewa zredukowane profile napre stycznych s podobne, powysza caka jest wic sta i ekspansja strugi jest liniowa, zgodnie z zalenoci (6.205) albo nawet (6.203), a zatem b=4x. (6.209) Wspczynnik , reprezentujcy warto redni tarcia jednostkowego wewntrz strugi, nazwano wspczynnikiem tarcia. Jego warto w strefie przejciowej zaley od x, wobec czego w tym obszarze funkcja rozprzestrzeniania si strugi jest nieliniowa. W strefie podobiestwa natomiast, w ktrej zostaa osignita rwnowaga dynamiczna, wspczynnik tarcia ma warto sta, w wyniku czego ekspansja strugi jest liniowa. Wnioski powysze w peni potwierdzaj omwione ju obserwacje dowiadczalne. Znajc pd strugi
+
J = 2
+
v
0
2 x
2 dy = 2 k1v xa b ,
(6.210)
gdzie k1 =
f
0
d ,
prdko w osi moemy okreli nastpujco v xa 1 = 8 k 1 J 1 2 , x

1
(6.211)
235
a jednostkowy jednostronny strumie objtoci qV = v xa 2 b= k 1 1 2 . x J

1
(6.212)
Badania dowiadczalne turbulentnej strugi swobodnej wskazuj, e naprenia Reynoldsa w strefie podobiestwa s zwizane z ruchem urednionym. Hipoteza bardziej szczegowa polega na zaoeniu, e lub te
v xv y f', = = 2 2 v xa b v xa v xa
= v xv y =
vx v = xa f ' b y
(6.213)
(6.214)
gdzie wspczynnik lepkoci turbulentnej = t . W tym przypadku powinna by speniona rwno = = ( ) . 2 v xa v x b (6.215)
Jeeli funkcja () jest staa, to v xa b , lub po uwzgldnieniu zalenoci (6.205) = v xa b . (6.216) Wspczynnik odgrywa rol pozornego wspczynnika lepkoci, moe on zmienia si wraz z v xa oraz b wraz ze zmian odcitej. Badania dowiadczalne wykazuj, e mao zmienia si w centralnym obszarze strugi, zmniejsza si natomiast ku jej brzegowi. W wyniku cakowania zalenoci (6.214) otrzymano
v
0
2 xa
d =
v xa b
( f ( ) f (0)) ,
(6.217)
poniewa f (0) = 1, wic
v
0
2 xa
d =
v xa b
(1 f ) .
(6.218)
Ale f () = 0, a zatem wzr (6.205) przyjmuje posta
=
0
b' d = = . 2 4 v xa b v xa
(6.219)
236
Po uwzgldnieniu zalenoci (6.219) rwnanie (6.203) przyjmuje posta

v xa b
(1 f ) =
v xa b
F2 .
(6.220)
Profil prdkoci moe by zatem okrelony rwnaniem F' + F 2 = 1 , ktrego rozwizanie po uwzgldnieniu warunku F(0) = 1 przyjmuje posta vx 1 = f ( ) = . v xa cos h 2 (6.222) (6.221)
Rozwizanie to, podane przez Grtlera, daje prdkoci nieco zawyone, poniewa wartoci wspczynnika zmniejszaj si ku brzegowi strugi. Rozwizanie bardziej zgodne z dowiadczeniem moe by opisane krzyw Gaussa 1 1 + cos f = exp 2 lub krzyw kosinusw f = przykadowo przed 2 2 4 stawionymi na rysunku 6.17 lub te zalenoci f = exp 2 ln 2 .
1,0 exp 0,75

1
vx vxa 0,50
(1 + cos ( 2 ))
0,25
0,0 0 5 10
15
20
25
Rys. 6.17. Bezwymiarowe profile prdkoci urednionych w strefach ich podobiestwa w strudze swobodnej
237
Miar procesu mieszania jest przyrost strumienia objtoci w kolejnych przekrojach poprzecznych strugi. Rozpatrzmy dwa przekroje oddalone od siebie o dx (rys. 6.18). Prdko wnikania vb czstek pynu otaczajcego w wypywajc strug mona okreli zalenoci
vb = dqV dq = , 1 dx dx
(6.223)
w ktrej q jednostkowy strumie objtoci. Taylor wysun hipotez, i przy y liniowej ekspansji strugi prdko wnikania vb powinna by proporcjonalna do prdkoci redniej charakterystycznej dla danej strefy mieszania.
q
Rys. 6.18. Schemat zasysajcego dziaania strugi swobodnej
vb q+ dq x
x + dx
Zakadajc, e szeroko strugi rwna jest 2b, moemy tak dobra prdko w osi v xa /2 , by iloczyn obu wielkoci by rwny strumieniowi objtoci qV w odlegoci x od wylotu strugi. Korzystajc z tego zaoenia, moemy okreli stosunek prdkoci wnikania vb do prdkoci v xa /2 , ktry definiuje wspczynnik wnikania E= vb v xa 2 = 4 , (6.224)
a zatem: w strefie podobiestwa, w ktrej wspczynnik tarcia ma warto sta, niezmienna jest rwnie warto wspczynnika wnikania; w strefach, w ktrych rwnowaga dynamiczna nie jest zachowana, wspczynnik wnikania E jest zmienny.
6.8.3. PRZEPYWY PRZYCIENNE

Zagadnienia przepyww przyciennych znacznie rni si od omwionych poprzednio przepyww swobodnych. Nie mona tutaj pomija wpywu lepkoci molekularnej, przede wszystkim w pobliu cian. Aby omwi zasadnicze wasnoci tego typu przepyww, rozpatrzymy paski przepyw turbulentny, ustalony w odniesieniu do parametrw urednionych. Linie prdu urednionego przepywu stanowi rodzin prostych, rwnolegych do paskiej nieograniczonej ciany (rys. 6.19), na ktrej ley o x. Zakadamy, e przepyw nie zaley ju od zmiennej x, a zatem v x = v x ( y ), v y = 0, p = p (y) .
238
Rwnanie paskiej ustalonej warstwy przyciennej (6.192) przyjmuje wwczas posta = 0 ( y ) = const = 0 , y gdzie 0 naprenie na cianie.
)
(6.225)
y P - punkt zszycia
~ l n (y
vx(y)
rdze turbulentny podwarstwa laminarna obszar przejciowy
P
) (y ~y
vx
vx
Rys. 6.19. Rozkad prdkoci w turbulentnej warstwie przyciennej
Jeli ( y) okrelimy jako sum naprenia wywoanego lepkoci molekularn, zwanego dalej laminarnym, oraz naprenia wynikajcego z fluktuacji prdkoci turbulentnego
0 = l + t
(6.226)
i uwzgldnimy hipotezy Newtona (1.15) oraz drogi mieszania Prandtla ((6.177), (6.181)), otrzymamy, zgodnie z (6.225),
0 =
v x y
v x + l2 y .
(6.227)
Skadniki prawej strony zmieniaj si z odlegoci y od ciany. ciana tumi bowiem fluktuacje turbulentne, w zwizku z czym drugi skadnik, reprezentujcy naprenia turbulentne, jest w jej pobliu may. W wikszej odlegoci od ciany odwrotnie turbulencja jest w peni rozwinita i naprenia laminarne s mae w porwnaniu z turbulentnymi. Powstaa zatem koncepcja (zaproponowana przez Prandtla) rozbicia ostatniego rwnania na prostsze, z ktrych jedno bdzie okrela ruch pynu w pobliu ciany, drugie w pewnej odlegoci od niej.
239
Rwnania te bd miay posta:
v x = 0 y
2
(6.228)
obszar, w ktrym obowizuje, nazwano podwarstw (stref) laminarn (lepk);
l2
v x y
= 0
(6.229)
obszar jego obowizywania nazwano rdzeniem turbulentnym. Pomidzy podwarstw lepk i rdzeniem turbulentnym jest obszar przejciowy, w ktrym naprenie laminarne jest tego samego rzdu co turbulentne. W pierwszym przyblieniu pominiemy istnienie tego obszaru, a ruch pynu okrelimy funkcj, bdc rezultatem poczenia rozwiza rwna (6.228) i (6.229). W podwarstwie lepkiej, gdy v x (0) = 0 , rozwizaniem rwnania (6.228) jest vx v =
0 y,
(6.230)
czyli rozkad prdkoci jest liniowy. Rozwizanie rwnania (6.229) w rdzeniu turbulentnym wymaga wprowadzenia okrelenia drogi mieszania l. Prandtl zaoy, e w warstwie przyciennej l=y. (6.231) Oznacza to, e stosunek skadowej poprzecznej fluktuacji prdkoci v y do przyrostu prdkoci urednionej v x y ronie liniowo wraz z y, co wynika z omwionej hipotezy Prandtla. Wspczynnik naley wyznaczy dowiadczalnie. Po podstawieniu rwnania (6.231) do zalenoci (6.229), otrzymamy dv x 1 0 = . dy y (6.232)
Taki sam wzr otrzymano rwnie w wyniku zastosowania analizy wymiarowej ( por. p. 6.3.4), ale t = 0. Wprowadzajc oznaczenie 0 = v , nazwane prdkoci tarcia lub prdkoci dynamiczn, otrzymamy w wyniku cakowania
v x (y) = v ln y + C .
(6.233)
Sta C wyznaczamy z warunku zszycia; damy, aby prawe strony wyrae okrelajcych rozkady prdkoci w obszarze podwarstwy lepkiej (6.230) i rdzenia turbulentnego (6.233) byy sobie rwne w punkcie P o rzdnej , stanowicej grubo podwarstwy. Grubo ta moe by wyznaczona metod analizy wymiarowej,
240
pod warunkiem, e jest ona funkcj wymiarow dynamicznego wspczynnika lepkoci , gstoci pynu oraz naprenia stycznego 0 w podwarstwie laminarnej, czyli = ( , , 0 ) . Wobec tego, e wymiary wielkoci wymiarowych {[], [], [0]} s wymiarowo niezalene, atwo uzyskuje si wzr na grubo podwarstwy (p. 6.3.4) = = = , (6.234) v 0 0 w ktrym jest liczb, a zatem
v ln y + C dla y , v2 v = 0 y = 0 y = y dla 0 y , v =
=
czyli w punkcie P dla y =
v v2 ln + C = v v
, v
v ln + v . v
C =
Wzr okrelajcy rozkad prdkoci w rdzeniu turbulentnym przyjmuje wic posta 1 1 v y (6.235) v = v ln + ln . Stae i mog by wyznaczone tylko dowiadczalnie. Pomiary przepyww typu turbulentnej warstwy przyciennej wykazuj, e posta wzorw (6.235) jest uniwersalna dla tych przepyww. Zmieniaj si tylko wartoci staych dowiadczalnych. Wyrniamy zawsze cienk podwarstw lepk (laminarn) o gruboci i rdze turbulentny o logarytmicznym rozkadzie prdkoci v x ( y ) . Nowsze badania dowiadczalne doprowadziy do wyrnienia kilku subwarstw (podwarstw, stref) turbulentnej warstwy przyciennej. Zwykle rozwaa si je w ukadzie wsprzdnych, w ktrym na osi odcitych nanosi si bezwymiarow wsprzdn prostopad do powierzchni ciany
v y ,
(6.236)
w ktrej, jak poprzednio, v oznacza prdko tarcia v = 0 . Zgodnie z rysunkiem 6.20, w turbulentnej warstwie przyciennej na paskiej, gadkiej powierzchni wyrnia si nastpujce podwarstwy:
241
v y 35 , v y stref poredni (buforow) 3 5 30 40 , v y stref logarytmicznego profilu prdkoci 30 40 10 2 103 , v y stref prawa ladu 10 2 103 2 103 , v y stref intermittencji > 2 103 .
stref lepk
30 25 20 vx v* 15 10 5 0 10
strefa
vx v* = A ln y + B
v* y
102
103
strefa prawa ladu
10
lepka
strefa strefa buforowa logarytmiczna
strefa
intermittencji
Rys. 6.20. Struktura turbulentnej warstwy przyciennej
Strefy lepk i buforow okrela si czsto wspln nazw strefa lepka, poniewa w obszarze tym naprenia lepkie stanowi znaczn cz cakowitych napre stycznych i lepko molekularna odgrywa tu decydujc rol. Ta subwarstwa lepka wsplnie z subwarstw logarytmicznego profilu prdkoci tworz wewntrzny obszar turbulentnej warstwy przyciennej, a strefy prawa ladu i intermittencji skadaj si na jej obszar zewntrzny. Charakter przepywu w wewntrznym obszarze warstwy zaley od odlegoci od ciany ( y), od naprenia na cianie (0) oraz od waciwoci fizycznych pynu (, ). Warunki zewntrzne, jak wzduny gradient cinienia statycznego lub intensywno
242
turbulencji przepywu poza obrbem warstwy, nie odgrywaj tutaj roli. Wewntrzny obszar warstwy, zwany niekiedy stref staej wartoci napre, zajmuje w przyblieniu 20% cakowitej gruboci warstwy. Zewntrzne strefy (logarytmiczna, prawa ladu i intermittencji) obszaru turbulentnej warstwy przyciennej charakteryzuj si znacznie wiksz gruboci cznie okoo 80% udziau gruboci warstwy przyciennej. T cz obszaru warstwy charakteryzuje obecno struktur wirowych o rozmiarach znacznie wikszych ni w obszarze wewntrznym, pooonym bliej ciany. Profil prdkoci urednionej w obszarze zewntrznym warstwy przyciennej, ktry mona okreli zalenoci
v v x y = f , v
(6.237)
przypomina ksztatem odpowiedni profil w przepywie swobodnym (ladzie), std te pochodzi nazwa tego podobszaru jako strefy prawa ladu. Tego typu opis rozkadu prdkoci moe by rwnie rozszerzony i na przycienny obszar warstwy (z wyjtkiem warstwy lepkiej). W obszarze obu zewntrznych stref warstwy przyciennej stosuje si rne wzory aproksymujce profil prdkoci, np.:
vx y = v
1n
(6.238)
gdzie n = 7,0 7,7

v v x y = D 1 , v
2
(6.239)
gdzie D = 9,6. Podzia penej gruboci warstwy w stosunku: cz wewntrzna 20% i zewntrzna 80% moe si zmieni w przepywach o znacznej wartoci wzdunego gradientu cinienia statycznego. W przepywach tych, w miar zbliania si do tzw. punktu oderwania ( p. 6.9), udzia obszaru oderwania zmniejsza si przede wszystkim kosztem strefy logarytmicznego rozkadu prdkoci. Chropowato wystpujca na cianie istotnie wpywa na przepyw w obszarze warstwy przyciennej, a take poza ni. Wyniki bada dowiadczalnych, ze wzgldu na istnienie geometrycznych rnych form chropowatoci (wysokoci nierwnoci i ich rozmieszczenia), znacznie si rni midzy sob. Oglne rozwaania mog zatem dotyczy szczeglnego rodzaju tzw. chropowatoci piaskowej, ktra zostaa uzyskana w sposb sztuczny przez przyklejanie do powierzchni ziaren piasku o w miar jednorodnej granulacji. Oddziaywanie chropowatoci na warstw przycienn mona scharakteryzowa liczb k v ( podobn do liczby Reynoldsa), w ktrej k jest redni wysokoci mikronierwnoci na cianie.
243
Jeeli k v < 5, ciana jest hydraulicznie gadka; nierwnomiernoci jej pokryte s przez subwarstw lepk i nie wpywaj na przepyw w obszarze rozwinitego przepywu turbulentnego. Gdy 5 < k v < (5070), wtedy, w zakresie przejciowym, nierwnoci powierzchni ciany przenikaj przez stref buforow i zakcaj przepyw w subwarstwie o logarytmicznym profilu prdkoci. Jeli natomiast k v > (5070), to przy cianie o w peni rozwinitej chropowatoci powierzchni zanika subwarstwa lepka i nie ma wyranego podziau warstwy na obszar przepywu lepkiego i turbulentnego. Dowiadczalnie wyznaczono rwnie rozkady urednionych fluktuacji prdkoci, turbulentnych napre stycznych i innych wielkoci turbulentnych w poprzecznym przekroju warstwy. Z przeprowadzonych bada wynika, e w obszarze wewntrznym turbulentnej warstwy przyciennej istnieje anizotropia turbulencji. W zwizku z tym, e energia turbulencji jest przekazywana z przepywu redniego bezporednio do podunej skadowej prdkoci fluktuacyjnej, a dopiero pniej do pozostaych skadowych, najwiksz warto maj urednione fluktuacje prdkoci w kierunku przepywu. Maksymalne wartoci fluktuacji turbulentnych wystpuj w strefie buforowej, a minimalne w kierunku prostopadym w pobliu ciany. Turbulentne naprenia styczne rosn wraz z odlegoci od ciany i osigaj warto sta w subwarstwie buforowej. W obszarze zewntrznej czci warstwy przyciennej malej one monotonicznie wraz z odlegoci i na granicy warstwy naprenia styczne znikaj.
6.9. ODERWANIE WARSTWY PRZYCIENNEJ

Podczas ustalonego rwnolegego opywu paskiej pytki, w tworzcej si na takiej cianie warstwie przyciennej nie obserwujemy ani przepywu wstecznego, ani oderwania warstwy. Wynika to z tego, e w obszarze poza warstw przycienn w przepywie potencjalnym cinienie jest stae, a zatem nie zmienia si rwnie w poprzek warstwy ( p. wzr (6.134)). Rwno cinie w przepywie zewntrznym i w poprzek warstwy przyciennej wystpuje take podczas opywu cian zakrzywionych, z tym e wtedy w przepywie potencjalnym bd panoway rne wartoci cinienia. Gradient cinienia p/ x istniejcy poza warstw przycienn bdzie zatem decydowa o charakterze przepywu w niej i o jej oderwaniu. W celu okrelenia wpywu wzdunego gradientu cinienia na charakter rozkadu prdkoci w warstwie przyciennej przeanalizujemy rwnanie Prandtla (6.135). Poniewa na opywanej powierzchni ( y = 0) obie skadowe prdkoci znikaj, a pierwsze z rwna (6.135) przybiera posta 2v x 1 p = (6.240) y 2 , x y =0 znak drugiej pochodnej na cianie i profil prdkoci przy niej zale zatem od znaku gradientu cinienia. Dla ujemnego gradientu cinienia ( p/ x < 0) profil prdkoci
244
y v
w pobliu ciany jest wypuky (rys. 6.21a), a w przypadku dodatniego wklsy (rys. 6.21b), przy czym zmienia si on na wypuky w poprzek warstwy przyciennej. W tym drugim przypadku pierwsza pochodna prdkoci przy cianie ( y = 0) mo e by dodatnia, rwna zeru lub ujemvx vx na. Dla ujemnej wartoci tej pochodnej, Rys. 6.21. Profil prdkoci w pobliu ciany: prdkoci vx w obszarze profilu wklsego a) wypuky dla p/ x < 0, maj kierunek przeciwny do kierunku b) wklsy dla p/ x > 0 przepywu potencjalnego (gwnego) nastpio zatem oderwanie warstwy przyciennej. Z przedstawionych rozwaa wynikaj wic kryteria oderwania warstwy przyciennej. Punkt oderwania charakteryzuje si warunkiem vx (6.241) y > 0, y =0
y v
8
a oderwanie strugi jest spowodowane odwrceniem kierunku przepywu w pobliu ciany bez zmiany kierunku przepywu gwnego. Zjawisko oderwania nie tylko powoduje zniszczenie rozkadu prdkoci, charakterystycznego dla warstwy przyciennej, ale wywouje rwnie wystpienie powikszajcej si strefy zawirowa (rys. 6.22).
y y
vx
A >0
y=0
( )
vx y
x =0
( vy )
x
y=0
( vy )
x
<0
y= 0
Rys. 6.22. Oderwanie warstwy przyciennej
Oderwanie warstwy wystpi, gdy energia kinetyczna elementw pynu w pobliu ciany zmaleje do zera. Na prdko elementu pynu w warstwie przyciennej (dla y 0) wpywaj dwie siy: sia wywoana rnic cinie dziaajcych na przedni i tyln cz elementu oraz sia tarcia. Gdy obie te siy s zwrcone w kierunku prze-
245
ciwnym do kierunku przepywu, element si zatrzymuje; wwczas nie tylko vx = 0, ale rwnie vx = 0. (6.242) y y =0 W tym punkcie, zwanym punktem oderwania, pojawia si linia prdu oddzielajca stref przepywu, ktrego kierunek jest zgodny z kierunkiem ruchu gwnego (potencjalnego), od strefy przepywu wstecznego (lini przerywan zaznaczono granic warstwy przyciennej). Zjawisku oderwania towarzyszy wic powstawanie wirw formujcych si okresowo i spywajcych z powierzchni ciaa. Zjawisko oderwania zaley rwnie od charakteru ruchu w warstwie przyciennej. W ruchu turbulentnym, podczas intensywnej wymiany elementw pynu, warstw bezporednio przylegajc do powierzchni opywanego ciaa zasilaj elementy pynu o wikszej energii kinetycznej z warstw bardziej odlegych, dziki czemu wyczerpanie tej energii na pokonanie si tarcia nastpuje wolniej. Naley podkreli, e w tym ruchu caa warstwa przycienna wymienia ponadto elementy o mniejszej energii kinetycznej na elementy o energii wikszej, przenikajce spoza obszaru tej warstwy. Dlatego te w tym przypadku zjawisko oderwania nastpuje pniej. Dodatni gradient cinienia statycznego, czyli jego wzrost, i zwizane z tym oderwanie strugi moe wystpi w przepywie z malejc prdkoci, a zatem w odcinkach przewodw zwanych dyfuzorami (prostkami rozbienymi) lub po stronie spywu z opywanego elementu. Dla przepyww z ujemnym gradientem cinienia p/ x < 0, kiedy jego prdkoci wzrastaj, a wystpuje to w tzw. konfuzorach ( prostkach zbienych) lub po stronie napywu, oderwanie warstwy przyciennej nie wystpuje.
6.10. OPYW CIAA STAEGO PYNEM. CZYNNIKI WPYWAJCE NA OPR CIA

Na ciao (opywane lub poruszajce si w pynie lepkim) dziaaj siy cinienia i napre stycznych. Podczas opywu pynem nielepkim naprenia styczne nie wystpuj. Opyw walca jest przykadem paskiego opywu osiowo-symetrycznego, o osi normalnej do kierunku strugi. W celu porwnania zakadamy pocztkowo potencjalny opyw walca o promieniu R i dugoci l (przy czym l/R >> 1) pasko-rwnoleg strug pynu nielepkiego. Przepyw taki otrzymuje si przez superpozycj przepywu rwnolegego i dipola ( p. 5.3.5). Prdko pynu nielepkiego na powierzchni walca, zgodnie z (5.87), v = 2 v sin jest zawsze skierowana stycznie. Prdko przepywu jest rna od zera we wszystkich punktach powierzchni walca, oprcz tzw. punktw krytycznych, ktre odpowia-
246
daj ktom = 0 i = ( punkty K1 i K2 na rys. 6.23). Po stronie napywowej prdko przepywu wzrasta, a cinienie maleje, po spywowej odwrotnie. Gdy znane jest pole prdkoci, mona y na podstawie rwnania Bernoulliego wyznaczy pole cinie i otrzymujemy wwczas zaleno (5.89)
r
K3 K1 K4 K2 x
p p =
2 v 1 4sin 2 , 2
w ktrej p, v s wartociami odnoszcymi si do przepywu niezakconego.
Rys. 6.23. Potencjalny opyw profilu koowego
Stosunek rnicy cinie do cinienia dynamicznego (5.90) strugi niezakconej, zwany wspczynnikiem cinienia p p p = = 1 4 sin 2 , 2 v /2 nie zaley zatem od wymiarw geometrycznych walca ani parametrw przepywu strugi, a jedynie jest funkcj kta (rys. 6.24a linia przerywana). Osiga on warto maksymaln w punktach krytycznych K1 i K2, a minimaln w punktach K3 i K4. Symetryczny rozkad cinie wzgldem obu osi, wzdunej i poprzecznej do kierunku przepywu powoduje, e wypadkowa sia dziaajca na opywane ciao jest rwna zeru (wzr (5.98)). Jeeli walec opywany jest pynem lepkim, pola prdkoci i cinie w napywowej (przedniej) stronie walca s na og zblione do pl obliczanych dla opywu potencjalnego, ale po stronie spywowej (tylnej) wystpuje wyrana rozbieno midzy opywem nielepkim i lepkim (rys. 6.23 i 6.24). Rwnie dowiadczenia wskazuj, e kade ciao opywane strug pynu lepkiego znajduje si pod dziaaniem znacznych si oporu. Te rozbienoci mona wyjani na podstawie teorii warstwy przyciennej ( p. 6.9). Z analizy wzoru (5.90) wynika, e w przedziale 0 < < /2 gradient cinienia jest ujemny, natomiast w przedziale /2 < < dodatni. Ten rozkad cinienia sugeruje, e po stronie spywowej walca moe wystpi oderwanie strugi w przekroju OO (rys. 6.25). Pooenie przekroju OO zaley od charakteru przepywu w warstwie przyciennej. Dla laminarnej warstwy przyciennej to oderwanie, zwane dalej oderwaniem laminarnym, wystpuje wczeniej (rys. 6.25a), a dla warstwy turbulentnej zwane oderwaniem turbulentnym pniej (rys. 6.25b). Linie prdu rzeczywistego (lepkiego) opywu walca do przekroju oderwania pokrywaj si w przyblieniu z liniami prdu przepywu potencjalnego, a od przekroju oderwania biegn rwnolegle do
247
kierunku prdkoci strugi napywajcej. Na liniach rozgraniczajcych obszar oderwania od przepywu potencjalnego panuje w przyblieniu staa prdko, a zatem cinienia te bd stae. Rwnie w warstwie przyciennej, w kierunku normalnym do powierzchni opywanej, cinienia na tych liniach nie ulegaj zmianie, a zatem w caym obszarze panuje stae cinienie.
1
v 0
c) O O b) O O a)
-1 p
-2
-3
/2
Rys. 6.24. Rozkad wspczynnika cinienia na obwodzie walca: a) opyw potencjalny, b) opyw z oderwaniem laminarnej warstwy przyciennej, c) opyw z oderwaniem turbulentnej warstwy przyciennej
a) O
8 8
b) O v
Rys. 6.25. Rzeczywisty opyw walca: a) z oderwaniem laminarnym, b) z oderwaniem turbulentnym
248
Jeeli, w przypadku rzeczywistych rozkadw cinienia, obliczymy si dziaajc w kierunku osi x, to przekonamy si, e sia oporu cinieniowego
P =
2R p cos
0
(6.243)
jest wiksza od zera. Wynika to z tego, e w tylnej czci walca, zwaszcza w obszarze oderwania, cinienia s duo mniejsze ni w czci przedniej i wobec tego nie rwnowa si one tak, jak w przepywie potencjalnym. Z analizy rozkadw cinienia wynika, e opr cinieniowy jest tym wikszy, im wikszy jest obszar oderwania, a wic w przepywie z oderwaniem laminarnym opr ten jest wikszy ni w przepywie z oderwaniem turbulentnym. Cakowita sia oporu skada si z oporu cinieniowego i oporu tarcia
P = Pc + Pt .
(6.244)
2 Odnoszc poszczeglne skadniki powyszego rwnania do 1 2 v A , przy czym A jest polem przekroju charakterystycznego ciaa opywanego, otrzymamy zaleno cx = cxp + cxt , (6.245) w ktrej: 1 2 c x = P v A wspczynnik oporu profilowego, 2 1 2 c xp = Pc v A wspczynnik oporu cinieniowego, 2 1 2 c xt = Pt v A wspczynnik oporu tarcia. 2
Opr tarcia jest proporcjonalny do gradientu prdkoci w kierunku normalnym do opywanej powierzchni; jest wic stosunkowo may w przepywie laminarnym, a znacznie wikszy w turbulentnym. Zmiana charakteru przepywu wywouje wic znaczne zmiany wartoci oporu cinieniowego i oporu tarcia. W opywach cia, w ktrych wystpuj wyrane obszary oderwania, decydujcy wpyw na opr cakowity wywiera opr cinieniowy i przeciwnie, w opywach tzw. cia aerodynamicznych, w ktrych nie ma oderwania albo wystpuje na znikomej powierzchni, decydujc rol odgrywaj opory tarcia. Powysze rozwaania, dotyczce oporu cinieniowego i oporu tarcia, przeprowadzone w odniesieniu do opywu walca, maj znaczenie oglne. Potwierdzaj to zalenoci podane na rysunku 6.26. Przedstawiaj one wspczynniki oporu profilowego rodziny elipsoid obrotowych (o rnych stosunkach ich rednic d do dugoci l ) w zalenoci od liczby Reynoldsa. W takich opywach rwnie w jego przednich czciach przepyw jest przyspieszany, a w tylnych opniany, przy czym stopie tego
249
opniania zaley od smukoci profilu, tj. stosunku l/d. Najmniejszy zatem obszar oderwania, i tym samym najmniejszy opr cinieniowy, wystpi podczas opywu elipsoidy najbardziej wysmukej (l/d = 3) i bdzie on stopniowo rs w miar zmniejszania si parametru l/d. Najmniejsze opory tarcia s natomiast w przypadku opywu elipsoidy o smukoci l/d = 0, poniewa wwczas jest najmniejsza powierzchnia, na ktr dziaaj naprenia styczne. Wspczynniki oporu profilowego, przedstawione na rysunku 6.26 przebiegaj tak, jak wspczynniki oporu cinieniowego, naley zatem sdzi, e w omawianej grupie przepyww, w ktrych wystpuje oderwanie strugi, decydujc rol odgrywaj opory cinieniowe.
1,2 1,1 1,0 0,6 0,5 cx 0,4 0,3 0,2 0,1 0 3d d 0 0,4 1,2 10 Re
-5
3 4
4 3
2,0
2,8
3,4
Rys. 6.26. Zaleno wspczynnika oporu profilowego rodziny elipsoid obrotowych od liczby Reynoldsa
Przeanalizujemy teraz wpyw liczby Reynoldsa na wartoci wspczynnika oporu profilowego. Podobnie jak w przypadku opywu pytki, wystpuje nastpujca zaleno: im wiksza liczba Reynoldsa, tym mniejsza powierzchnia ciaa jest pokryta laminarn warstw przycienn i tym mniejsza jest grubo tej warstwy. W opywach z oderwaniem pojawienie si turbulencji powoduje zasilanie warstwy przyciennej w energi kinetyczn i w konsekwencji przesunicie si punktu oderwania do tyu. Ze wzrostem wic liczby Reynoldsa, w zakresie, w jakim wzrasta rwnie turbulencja, maleje wspczynnik oporu profilowego. Analizujc przebieg linii cx(Re) (rys. 6.26), dotyczcy kuli (l/d = 1), widzimy, e w zakresie Re < 2,4105 nastpuje oderwanie
250
laminarne i wspczynnik oporu ma due wartoci. W zakresie 2,4105 < Re < 3,0105, w jakim turbulencja rozwija si stopniowo, obszar oderwania zmniejsza si i wspczynnik oporu maleje oraz w zakresie Re > 3,0105, w jakim turbulencja w warstwie przyciennej jest w peni rozwinita, warto wspczynnika cx nieznacznie ronie i dalej ustala si. Zjawiska oderwania i powstawania turbulencji w pewnych warunkach oddziauj na siebie, jeli mianowicie w laminarnej warstwie przyciennej nastpi oderwanie, to zaburzenia spowodowane oderwaniem mog przyczyni si do powstania warstwy turbulentnej, a wtedy dziki transportowi energii kinetycznej do tej warstwy moe ona ponownie przylgn do powierzchni opywanego ciaa. Podczas opywu cia o ksztatach nieaerodynamicznych, np. krka ustawionego poprzecznie wzgldem pyncej strugi, oderwanie wystpi zawsze na jego krawdzi, niezalenie od wartoci Re. Dlatego te wartoci wspczynnikw cx, w przypadku elipsoid o smukociach l/d = 0 i l/d = 3/4 (rys. 6.26), s stae, niezalene od Re. Inaczej wygldaj opywy bry o tzw. ksztatach opywowych (aerodynamicznych). Na rysunku 6.27 przedstawiono rodzin symetrycznych profili opywowych o rnych grubociach wzgldnych. Okrelmy v zaleno udziau oporu tarcia w oporze cakol witym, ktrego miar jest stosunek cxt/cx, od grubo ci wzgldnej bryy (rys. 6.28). W opywie v pytki ( g/l 0) opr cinieniowy jest rwny l zeru, zatem warto analizowanego stosunku cxt/cx = 1. W miar zwikszania gruboci v wzgldnej profilu ronie udzia oporu cinieniol wego i dlatego stosunek cxt/cx maleje.
8 8 8 8
1,0 c xt cx 0,5
Re = 4 10
Rys. 6.27. Rodzina symetrycznych profili opywowych o rnych grubociach wzgldnych
Rys. 6.28. Zaleno udziau oporu tarcia w oporze cakowitym (stosunku cxt /cx) od gruboci wzgldnej ( g/l ) bry o ksztatach aerodynamicznych
0,2
g/l
0,4
7. PRZEPYW PYNW W PRZEWODACH POD CINIENIEM

7.1. PRZEPYW W PRZEWODZIE ZAMKNITYM O PRZEKROJU KOOWYM
7.1.1. PRZEPYW TURBULENTNY W PRZEWODZIE ZAMKNITYM PROFIL PRDKOCI
Przepywy turbulentne w przewodach o dowolnym ksztacie, ktre najczciej wystpuj w praktyce inynierskiej, zaliczamy do grupy przepyww przyciennych. Na ich charakter, i wynikajce z tego ksztaty profili prdkoci urednionych i fluktuacyjnych, wywiera decydujcy wpyw obecno cian ograniczajcych strug. Podstawowym zadaniem technicznym tego rodzaju przepyww, zwanym hydraulik, jest ustalenie zalenoci umoliwiajcych wyznaczenie rozkadu prdkoci urednionych (rednioczasowych), prdkoci maksymalnych i rednich, strumienia przepywu (objtoci lub masy) oraz spadku cinienia w przewodzie podczas transportu przepywajcego czynnika. Rozwaa si rednio ustalony turbulentny przepyw pynu lepkiego, nieciliwego w przewodzie prostoosiowym, daleko od przekroju wlotowego. Przepyw (w kierunku osi x) jest wywoany gradientem cinienia p/ x 0. Strumie objtoci oraz prdko rednia s stae w czasie, a pole prdkoci zaley od pooenia i czasu. Zgodnie z przyjtym modelem ruchu
v y = 0,
v y2 = 0 , y
( )
v x 2v x = v x2 = v x v y = 2 x x x x
( )
) = 0,
a zatem v x = v x ( y ) . Jest to wic przepyw typu turbulentnej warstwy przyciennej (omwiony ju w p. 6.8.1), przy czym stae empiryczne zale od warunkw przepywu.
252
Drugie z rwna Reynoldsa (6.183) redukuje si zatem do postaci p = 0, y wobec czego cay ukad sprowadza si do rwnania dp (x ) d ( y ) = , dx dy w ktrym
= v x + l2 y vx y .
2
(7.1)
Poniewa kada ze stron rwnania (7.1) zaley od innej zmiennej dp d = C, = C, dx dy a cinienie spada liniowo wzdu rury, czyli dp p , = dx l gdzie l dugo odcinka rury, na ktrym wystpuje rnica cinie p. W celu uzyskania zalenoci midzy spadkiem cinienia i wielkociami, ktre rzdz tym przepywem, zastosowano twierdzenie pi ( przykad 7. z p. 6.3.4), z ktrego wynika k l v2 . (7.2) p = Re, d d 2
Liczba (Re, k/d) nosi nazw wspczynnika oporw liniowych lub wspczynnika tarcia, przy czym dla rury gadkiej k/d = 0. Warto wspczynnika oporw liniowych dla przepywu laminarnego 64 64 = = (7.3) vd Re wynika z prawa HagenaPoiseuillea ( por. wzory (6.124) i (7.2)). Warto dla ruchu turbulentnego jest natomiast wspczynnikiem empirycznym tego samego rodzaju, co oraz wystpujce w p. 6.8.3. Jeeli zaoy, e wzr logarytmiczny (6.235) stosuje si do przepywu przewodem osiowo-symetrycznym, to w wyniku szczegowej analizy pomiarw przepyww turbulentnych przez rury o przekroju koowym otrzyma si = 0,40 i = 11,5 w szerokim zakresie liczb Reynoldsa. Ostatecznie wic w przedziale y R otrzymujemy v y (7.4) v = v 2,5 ln + 5,5 .
7. Przepyw pynw w przewodach pod cinieniem
253
Fakt, e stae i maj warto uniwersaln, w sensie niezalenoci od liczby Reynoldsa, jest bardzo istotny i korzystnie odrnia logarytmiczny profil prdkoci od wielu innych profili zaproponowanych przez rozmaitych badaczy. Z tego powodu bywa on take nazywany uniwersalnym profilem prdkoci. Naley jednak podkreli, i rzeczywiste profile prdkoci w przepywach turbulentnych przez rur zale od liczby Reynoldsa. Znajduje to swj wyraz rwnie we wzorze (7.4), w ktrym prdko tarcia v zaley od liczby Reynoldsa. Na rysunku 7.1 s przedstawione profile prdkoci zmierzone przez Nikuradsego w przepywach turbulentnych w rurach gadkich dla 4103 Re 3,24106 oraz obliczony z wzoru (6.116) profil dla przepywu laminarnego. Na osi odcitych naniesione s promienie bezwymiarowe r/R, a na osi rzdnych odpowiadajce im wartoci bezwymiarowych prdkoci v/vmax. Ze wzrostem liczby Reynoldsa profil prdkoci staje si, jak wida, bardziej paski i bardziej wypenia przekrj ni podczas przepywu laminarnego.
1
przep yw t urb u
3 4
lent ny
5 6
0,8
0,6 v vmax 0,4 1 -- Re Re = =4 4 10 1 2 -- Re Re = =23,3 23,3 10 1033 2 3 -- Re Re = = 105 105 10 1033 3 4 -- Re Re =1110 =1110 10 1033 4 3 3 5 Re= 2350 10 5 - Re= 2350 10 3 6 -- Re= Re= 3240 3240 10 103 6 0 0,2 0,4 r/R 0,6
3 3 10
1 2
yw ep prz
lam
0,2
rny ina
0 0,8 1
Rys. 7.1. Rozkad prdkoci w gadkim przewodzie przy rnych liczbach Reynoldsa (wedug bada Nikuradsego)
W przyblieniu rozkad prdkoci miejscowych w turbulentnym przepywie w rurze mona okreli wzorem potgowym Prandtla
r n v = v max 1 , R
1
(7.5)
w ktrym: R promie rury, r [0, R), n wspczynnik zaleny od liczby Reynoldsa.
254
Zaleno wspczynnika n od liczby Reynoldsa przedstawiono na rysunku 7.2. Badania Nikuradsego wykazay dobr zgodno midzy profilami obliczonymi wedug zalenoci (7.5) i profilami otrzymanymi na podstawie pomiarw.
11 10 9 n 8 7 6 5 10 4 10 5 Re
Rys. 7.2. Zaleno n od liczby Reynoldsa
10 6
Strumie objtoci obliczamy tylko w odniesieniu do rdzenia przepywu, a wic z pominiciem znikomo maego przepywu w podwarstwie lepkiej. Postpujc podobnie jak podczas wyprowadzania wzoru (6.119) oraz uwzgldniajc, e r = R y, otrzymamy
v y qV = 2 r v (r ) dr = 2 ( R y ) v ( y ) dy = 2v 2,5 ln + 5,5 ( R y ) dy. 0
Po scakowaniu i pominiciu wyrazw maych ( proporcjonalnych do )

v R qV = R 2 v 2,5 ln + 1,75 .
(7.6)
Znajc strumie objtoci, moemy okreli prdko redni

v r = qV v R = v 2,5 ln + 1,75 . A
(7.7)
Prdko za maksymaln obliczymy z wzoru (7.4) dla y = R

v R v max = v 2,5 ln + 5,5 . (7.8)
Po odjciu stronami (7.7) od (7.8) otrzymujemy, po uporzdkowaniu, zaleno
v r = v max 3,75 v . We wstpnych obliczeniach przyjmujemy vr = (0,80 0,88) vmax.
(7.9)
(7.10)
255
Na wykresie (rys. 7.3) porwnano wyniki uzyskane na podstawie pomiarw przeprowadzonych przez Stantona i Pannella oraz Nikuradsego. Dla przepywu laminarnego vr /vmax = 0,5, co jest zgodne z wynikami rozwaa teoretycznych (p. 6.4.2). Przy wzrocie liczby Reynoldsa stosunek ten gwatownie si zwiksza, a nastpnie stopniowo zblia si do wartoci 0,9. Krzywa obliczona dla maych liczb Re ley ponad krzyw pomiarow, a przy wikszych ich wartociach obie krzywe si pokrywaj.
0,9 0,8 vr 0,7 vmax 0,6 0,5 3,5 4,0 Re kr = 2300 krzywa teoretyczna Nikuradse ( lg Re = 3,5 Stanton i Pannell ( lg Re = 3,0 6,5 )
5,25 )
obszar turbulentny 4,5 5,0 5,5 6,0 lg Re 6,5 7,0 7,5 8,0 8,5
Rys. 7.3. Zaleno vr /vmax od liczby Reynoldsa
Podobnie jak w przypadku przepywu laminarnego, rwnie podczas przepywu turbulentnego wystpuje zjawisko formowania si profilu prdkoci na odcinku wstpnym. Na odcinku tym (schematycznie przedstawionym na rys. 6.7) trac wano podane wyej zalenoci. Dugo odcinka wstpnego w przepywie turbulentnym jest znacznie krtsza ni w przepywie laminarnym i wynosi wedug pomiarw Kirstena (50100)d, a wedug bada Nikuradsego (2540)d 1).
7.1.2. RWNANIE USTALONEGO RUCHU PYNU NIECILIWEGO

Przepywy w przewodach pod cinieniem (w przewodach zamknitych) omawianych w dalszych czciach tego rozdziau bdziemy traktowa jako jednowymiarowe i ustalone przepywy pynu lepkiego i nieciliwego. Do okrelenia takiego przepywu wystarczaj dwie podstawowe zalenoci: a) rwnanie cigoci (3.20) w postaci qV = vA = const, b) rwnanie okrelajce przemiany energetyczne w pynie, uwzgldniajce dodatkowe rozpraszanie energii spowodowane lepkoci oraz zmienno prdkoci w po____________
1)
PN-76/M-34034 podaje lw = (7,88 lg Re 4,35) d.
256
przecznym przekroju przewodu. Rwnanie to, ktrego posta okrelimy w dalszych rozwaaniach, nosi nazw rwnania Bernoulliego dla pynu rzeczywistego lub uoglnionego rwnania Bernoulliego. Rwnanie Bernoulliego (5.26), odnoszce si do pynu nielepkiego i nieciliwego, charakteryzuje si tym, e warto energii cakowitej wzdu dowolnej linii prdu jest staa. Wysoko prdkoci v 2/2g jest miar energii kinetycznej w odpowiednich przekrojach, co przy zaoeniu rwnomiernego rozkadu prdkoci jest jednoznaczne z jednakow wartoci energii kinetycznej wszystkich elementw pynu w danym przekroju. Podczas przepywu pynu lepkiego prdko w przekroju poprzecznym zmienia si, natomiast jednostkowa energia potencjalna w caym przekroju poprzecznym jest taka sama (podobnie jak wykazano w p. 6.4.1 wzr (6.96)). Dlatego te w dalszych rozwaaniach jako prdko przepywu jednowymiarowego przyjmujemy prdko redni okrelon zalenoci q q 1 v r = V = m = v dA , (7.11) A AA A
a zatem rzeczywist strug (zoon ze strug elementarnych) zastpujemy strug urednion. r obliczona dla prdkoci redniej jest jednak na og Energia kinetyczna pynu Ek rna od energii kinetycznej rzeczywistej Ekrz , bdcej cak energii kinetycznej strug elementarnych. Energia kinetyczna masy qm t poruszajcej si z prdkoci vr
r Ek = qm t
v 2r v3 = A r t , 2 2
(7.12)
gdzie t to czas. Energia kinetyczna strugi elementarnej

rz dEk = v dA t
v2 v3 = t dA , 2 2
skd
rz Ek = t
v3 dA . 2 A
3
(7.13)
Stosunek
rz Ek r Ek
v 1
A
dA (7.14)
3 v r
nazywany jest wspczynnikiem Coriolisa. Dla przepywu laminarnego przez przewody o koowym przekroju, dla ktrych rozkad prdkoci w przekroju poprzecznym jest okrelony wzorem (6.116)

R 2 r 1 2 r dr R 16 = 2 3 v r R 3
257
8 v 2r = R2
2 r 1 r dr = 2 . R
(7.15)
W przypadku ruchu turbulentnego, o profilu prdkoci okrelonym zalenoci (7.5) 1 = R2 v max v r

3
(n + 1) (2n + 1) . r n 1 2 r dr = R 4 n 4 (n + 3) (2 n + 3)
3 3
(7.16)
Mona zatem stwierdzi, e w przepywach turbulentnych warto maleje wraz ze zwikszeniem n, a wic ze wzrostem liczby Reynoldsa. Zaleno (7.16) pozwala wyznaczy wartoci wspczynnika . Mieszcz si one w przedziale wartoci = 1,11,3, przy czym dla w peni uformowanego profilu prdkoci przepywu turbulentnego nie przekracza wartoci 1,1. Najczciej przyjmowanej wartoci n = 7 odpowiada = 1,06. Rzeczywist energi kinetyczn w przekrojach przepywowych moemy zatem okreli nastpujco
rz r Ek = Ek ,
(7.17)
a jej wysoko wyraeniem v 2r 2 g . Podczas przepywu pynu lepkiego w wyniku dziaania si tarcia (wywoanych lepkoci) nastpuje nieodwracalna przemiana czci energii mechanicznej w ciepo, a zatem zgodnie z rysunkiem 7.41) H1 =
1v12r
2g
v2 p1 p + z1 > 2 2r + 2 + z 2 = H 2 , g g 2g
gdzie H1, H2 odpowiednie wysokoci rozporzdzalne. s Wysoko strat cinienia h12 (rys. 7.4), bdca rnic lewej i prawej strony nierwnoci, nazywamy wysokoci strat hydraulicznych (energetycznych) w przepywie s do prawej strony nierwnoci otrzyod przekroju 1. do przekroju 2. Po dodaniu h12 mamy uoglnione rwnanie Bernoulliego w postaci
1v12r
2g ____________
1)
p1 p v2 s + z1 = 2 2r + 2 + z 2 + h12 . 2g g g
(7.18)
Przyjmujemy zawsze kierunek przepywu od przekroju 1. do przekroju 2.
258
2 1 v1 r
2g
h g
s
pb
2 2 v2 r
2g
g
p1 g H1
p n1 g
pb
g
p2
1 z1 poziom odniesienia 2
p n2 g
H2
z2
Rys. 7.4. Przebiegi linii energii i cinie w ustalonym przepywie cieczy lepkiej
Wysoko strat cinienia

s h12 = s p12 sl sm = h12 + h12 g
(7.19)
sl i strat jest sum wysokoci strat cinienia wywoanych tarciem na dugoci h12 sm wskutek oporw miejscowych h12 . Spadek hydrauliczny (redni) okrelimy ( podobnie jak poprzednio w p. 6.4.1) jako stosunek straconej wysokoci cinienia do dugoci l przewodu s h12 . (7.20) l Gdy energia kinetyczna przepywajcego pynu jest maa w porwnaniu ze stratami energii przepywu (szczeglnie w przypadku dugich przewodw) we wzorze (7.18) z wystarczajc w praktyce dokadnoci moemy przyj = 1. Poniewa w zagadnieniach, w ktrych przepyw jest traktowany jako jednowymiarowy, wystpuje tylko prdko rednia, w dalszej czci tego rozdziau bdziemy pomijali indeks r i pisali v zamiast vr.
I =
7.2. STRATY HYDRAULICZNE WYWOANE TARCIEM

7.2.1. OPORY LINIOWE PODCZAS PRZEPYWU PYNW
W rozdziale 6. ( p. 6.3.4) wykazano, e warto strat energii wywoanych tarciem (liniowych strat energii) okrela zaleno
259
p sl = ktr mona rwnie przedstawi w postaci h sl =
l v2 , d 2
l v2 , d 2g
(7.21)
znanej pod nazw wzoru DarcyegoWeisbacha, w ktrej: l dugo przewodu, d rednica przewodu, v rednia prdko przepywu, wspczynnik oporu liniowego (strat tarcia). Wspczynnik oporu liniowego jest w oglnym przypadku funkcj liczby Reynoldsa Re i chropowatoci wzgldnej k/d (k rednia wysoko nierwnoci na cianie rury). Warto tego wspczynnika bywa najczciej wyznaczana z wykresw opracowanych na podstawie bada dowiadczalnych, z formu empirycznych lub pempirycznych. Jedynie w przypadku przepywu laminarnego mona teoretycznie (ze wzoru (7.3)) wyznaczy zaleno midzy i Re. Wynika std, e w przepywie laminarnym przez przewody o przekroju koowym wspczynnik oporu liniowego jest odwrotnie proporcjonalny do liczby Reynoldsa. Zaleno (7.3) zostaa potwierdzona licznymi wynikami dowiadczalnymi. Zaleno okrelajc wspczynnik oporu liniowego w przypadku przepywu turbulentnego mona wyznaczy, jeeli znane jest prawo rozkadu prdkoci. Korzystajc zatem ze wzorw (7.4) i (7.7) oraz ze zwizku midzy rnic cinienia w dwu przekrojach a napreniem stycznym na cianie, wyprowadzimy zaleno = f (Re) dla przepywu turbulentnego. W przypadku ustalonego przepywu przez przewd prostoliniowy o staym przekroju sia pochodzca od rnicy cinienia jest rwnowaona si tarcia na cianie p std p = 4 0 l . d
(7.23)
d 2 = 0l d , 4
(7.22)
2 Uwzgldniajc zaleno (7.2) i pamitajc, e 0 / = v ( p. 6.8.3), otrzymamy
v = , v 2 2
gdzie v jest prdkoci redni.
(7.24)
260
Porwnujc powysz zaleno z (7.7), otrzymamy po przeksztaceniach 1
= 2 lg Re 0,9 .
(7.25)
Na podstawie wynikw bada dowiadczalnych zaleno ta zostaa skorygowana i wynosi 1 = 2 lg Re 0,8 . (7.26)
Jest to poszukiwana zaleno = f (Re), z tym e ze wzgldu na uwikan posta nie zawsze dogodna w zastosowaniach. Dlatego rwnolegle z pempirycznymi zalenociami logarytmicznymi powszechnie s stosowane empiryczne zalenoci potgowe. Jedn z najbardziej rozpowszechnionych jest tzw. formua Blasiusa
0,3164 1 / 4 (100 Re ) , Re 105 , 4 Re
(7.27)
bdca szczeglnym przypadkiem oglnej zalenoci potgowej
= A/Rem,
(7.28)
przy czym m < 1 ze wzrostem liczby Reynoldsa maleje. Warto m = 1/4, wystpujca w formule Blasiusa, odpowiada empirycznemu potgowemu rozkadowi prdkoci okrelonemu wzorem (7.5). Przytoczone wzory dotycz wspczynnika oporu liniowego w przewodach gadkich. Przewody stosowane w praktyce maj czsto ciany wewntrzne chropowate. Nie znaczy to jednak, e podane wzory nie maj praktycznego znaczenia. Chropowato jest bowiem, w hydraulice, pojciem wzgldnym. Wie si to z istnieniem podwarstwy laminarnej, ktra wygadza wewntrzne nierwnoci przewodu. Ale jak wynika z zalenoci (6.234)
= v v
2 2d , Re
(7.29)
grubo podwarstwy zaley od redniej prdkoci przepywu, a cilej od liczby Reynoldsa. Ze wzrostem liczby Reynoldsa grubo podwarstwy laminarnej maleje. Dopki grubo ta jest wiksza od chropowatoci bezwzgldnej k, dopty przewd ma cechy gadkoci, mwimy wwczas, e przewd jest hydraulicznie gadki. Warunek > k bdzie speniony, gdy v *k < 5 1). ____________
Warto = 5 (a nie = 11,5) wynika z tego, i przejcie od jednego obszaru do drugiego odbywa si stopniowo (rys. 6.19), a nie nagle w punkcie P.
1)
261
W praktyce posugujemy si pojciem chropowatoci wzgldnej k/d. Na podstawie wzorw (7.27) i (7.29) (w ktrych przyjmiemy = 5) oszacujemy graniczn warto chropowatoci wzgldnej, poniej ktrej przewd moe by traktowany jako hydraulicznie gadki. Ot w przypadku granicznym dla = kgr
4 10 2 k Re = = Re d gr d 0,3164 1/ 2
25 . Re 7 / 8
(7.30)
Obszerne badania dotyczce wpywu chropowatoci wzgldnej i liczby Reynoldsa na opory przepywu przeprowadzi Nikuradse (we Wrocawiu w latach trzydziestych ubiegego wieku). Poniewa nierwnoci wewntrznej powierzchni przewodw tworzce chropowato naturaln maj zarys nieregularnej powierzchni falistej, w badaniach stosowana bya tzw. chropowato sztuczna (regularna) wytwarzana przez nalepianie ziaren piasku o okrelonej granulacji. W tym przypadku mona byo chropowato okreli bardziej precyzyjnie ni chropowato naturaln. Wyniki bada przedstawiono na rysunku 7.5, nazywanym wykresem (harf) Nikuradsego.
0,08 1 0,06 0,05
3 64 Re
strefa kwadratowej zale no ci oporw d/k = 30 61,2 120
0,04 0,03 0,02 d 2
strefa przej ciowa k 0,316 wedug = 4 wzoru Blasiusa Re
252 504 1014

2660
r=
2
2 4
0,01 10 2
rura g
adka
6 8 10 3
6 8 10 4
6 8 10 5
6 8 10 6
Re kr 2300
przep yw laminarny
Re
przep yw turbulentny
Rys. 7.5. Zaleno wspczynnika oporu liniowego od liczby Reynoldsa wykres (harfa) Nikuradsego
Na wykresie sporzdzonym w logarytmicznym ukadzie wsprzdnych Re przepywowi laminarnemu odpowiada prosta 1. o rwnaniu = 64/Re (a waciwie lg = lg 64lg Re dlatego prosta). Przepywowi turbulentnemu w przewodzie hydraulicznie gadkim odpowiada prosta 2., poprowadzona zgodnie ze wzorem Blasiusa (7.27) (lg = lg 0,3164(1/4)lg Re). Wpyw chropowatoci staje si zauwaalny do-
262
piero przy liczbach Reynoldsa na tyle duych, e < k. Pocztkowo liczba Reynoldsa jeszcze wpywa na warto , wwczas, gdy 5 v k 70. Na wykresie Re odpowiada temu obszar zawarty midzy prost 2., a krzyw graniczn 3. Kadej chropowatoci wzgldnej odpowiada tu inna krzywa, wychodzca z prostej 2. Wida zatem, e podzia przewodw na chropowate i gadkie jest wzgldny, bo uzaleniony od wartoci liczby Reynoldsa. Im wiksza jest ta liczba, tym mniejsze nierwnoci powierzchni wewntrznej przewodu s objte zasigiem rdzenia przepywu, a do osignicia stanu w peni rozwinitego wpywu chropowatoci. Nastpuje to wtedy, gdy v k > 70. Na wykresie Nikuradsego punkty wyznaczone dowiadczalnie ukadaj si wwczas na prostych poziomych, co oznacza zanik wpywu liczby Reynoldsa na warto wspczynnika oporu. Jest to obszar lecy na prawo od krzywej granicznej 3. Wspczynnik zaley w tym obszarze wycznie od chropowatoci wzgldnej k/d, a wic wysoko straty energii jest proporcjonalna do kwadratu redniej prdkoci. Dlatego obszar ten czsto jest nazywany stref kwadratowej zalenoci oporw od prdkoci. Z przedstawionych rozwaa wynika, e na wykresie Nikuradsego mona wyodrbni trzy strefy: 1. hydraulicznej gadkoci przewodw, w ktrej = f (Re), 2. czciowego wpywu chropowatoci na opory przepywu, w ktrej = f (Re, k/d), 3. w peni rozwinitego wpywu chropowatoci, w ktrej = f (k/d). Wyniki pomiarw wspczynnika odnoszcych si do przewodw o chropowatoci naturalnej rni si nieznacznie od omwionych. Wszechstronne badania wspczynnika w rurach stalowych i eliwnych o rednicach 20600 mm, przy rnych chropowatociach naturalnych cian, zostay wykonane przez Colebrooka i Whitea i maj przebieg zgodny z formu 1 2,5 k = 2 lg + , Re 3,7 d (7.31)
ktra dla k/d = 0 przechodzi w formu (7.26). Zaleno (7.31) przedstawiono wykrelnie na rysunku 7.6. Na prawo od krzywej granicznej, wartoci nie zale od liczby Re, co odpowiada strefie kwadratowej zalenoci oporw od prdkoci. W zagadnieniach technicznych dogodniejsza do stosowania jest formua empiryczna Altula 68 k = 0,11 + Re d
0 , 25
(7.32)
Wartoci chropowatoci bezwzgldnej k w formuach (7.31) i (7.32) zale od materiau i stanu powierzchni rury i wynosz od k = 0,005 mm (w przypadku rur szklanych) do k = 9 mm (dla przewodw betonowych chropowatych).

0,045 krzywa graniczna 0,040 d k 100 0,035 120 140 160 0,030
263
200 250 300 350 400 500 600 700 800 1000 1250 1500 2000 2500 4000 6000 10000 15000
2 4 6 810 6 2 4 6 8
0,025
r ur
0,020
ag ad ka
0,015
0,010 4
6 810 4
6 810 5
Re
Rys. 7.6. Zaleno wspczynnika oporu liniowego od liczby Reynoldsa wykres ColebrookaWhitea
Omwione wartoci wspczynnika odnosz si do przepyww tylko w tych przewodach, w ktrych rozkad prdkoci jest ju w peni uformowany. Uformowanie rozkadu prdkoci nastpuje na pewnej dugoci przewodu lw, zwanej dugoci wstpn, okrelon w ruchu laminarnym zalenoci (6.126), a w przypadku ruchu turbulentnego zalenociami Kirstena lub Nikuradsego ( p. 7.1.1). Na dugoci wstpnej warto wspczynnika ulega zmianie, ale w zagadnieniach technicznych t zmian si pomija. Podczas obliczania wysokoci strat hydraulicznych przez przewody o niekoowym przekroju korzysta si rwnie z zalenoci (7.21) oraz z podanych wykresw, podstawiajc d = dz , gdzie dz nazwana rednic zastpcz jest poczwrn wartoci stosunku przekroju przepywowego A do obwodu zwilonego U, czyli dz = 4A/U. Zaleno (7.21) przyjmuje wic posta
k l v2 h sl = Re, , dz d z 2g przy czym Re = v dz /. (7.33)
264
7.2.2. STRATY ENERGII W PRZEPYWIE NIEIZOTERMICZNYM

Podane w poprzednim punkcie zalenoci s suszne tylko w przypadku przepyww izotermicznych, w ktrych temperatura pynu, a zatem i jego lepko oraz gsto w caej strudze s takie same. Jeeli przepywowi towarzyszy wymiana ciepa1), to temperatura zmienia si zarwno w przekroju poprzecznym, jak i wzdu przewodu. Zmiana temperatury pociga za sob zmian gstoci i lepkoci, co prowadzi do zmiany profilu prdkoci i ostatecznie do zmiany wspczynnika oporu liniowego. Najbardziej rozpowszechniona metoda obliczania strat hydraulicznych w przepywach nieizotermicznych polega na wprowadzeniu mnonika poprawkowego do wartoci wspczynnika oporu liniowego okrelonego dla przepywu izotermicznego. Dla cieczy stosowana jest zaleno n /o = ( s/c)0,14 , (7.34) w ktrej: n i o odpowiednio wspczynniki oporu liniowego, w przepywie nieizotermicznym i izotermicznym2), s i c dynamiczne wspczynniki lepkoci cieczy odpowiadajce temperaturze ciany przewodu Ts i redniej temperaturze cieczy Tc. Podczas chodzenia cieczy Ts < Tc s/c > 1 i z zalenoci (7.34) wynika, e wspczynnik oporu liniowego wzrasta w porwnaniu z przepywem izotermicznym. Odwrotnie podczas nagrzewania cieczy Ts > Tc s/c < 1 i wspczynnik oporu maleje w porwnaniu z przepywem izotermicznym. Do okrelenia wspczynnika tarcia w nieizotermicznym turbulentnym przepywie cieczy w przewodach hydraulicznie gadkich stosuje si te formu
n = 1,82 lg
s / c 1,64
(7.35)
Wyniki oblicze wedug tej formuy w zakresie 2,8104 Re 4,5105 oraz 0,83 s/c 2,5 rni si od danych dowiadczalnych rednio o 23%. Do obliczania wspczynnika oporu liniowego w turbulentnym przepywie nieizotermicznym gazu mona stosowa przyblion zaleno podan przez Kutateadze n / o = Tc / Ts . (7.36)
7.2.3. ZMNIEJSZANIE LINIOWYCH STRAT HYDRAULICZNYCH W PRZEPYWIE TURBULENTNYM

Badania prowadzone w ostatnich dziesicioleciach wskazuj na moliwo znacznego zmniejszenia liniowych strat energii w przewodach w wyniku praktycznego za____________
Zagadnienia takie w praktyce wystpuj bardzo czsto, np. przepywy w wymiennikach ciepa, w instalacjach c.o. i c.w., w urzdzeniach energetycznych. 2) Przy okrelaniu o gsto i lepko cieczy przyjmuje si dla redniej temperatury cieczy.
1)
265
stosowania tzw. efektu Tomsa. Efekt ten polega na tym, e po dodaniu do wody (a take innych cieczy) niewielkiej iloci (koncentracja objtociowa rzdu 104105) niektrych polimerw makromolekularnych, rozpuszczalnych w wodzie (np. poliakryloamid, polioksyetylen), straty tarcia w przepywie turbulentnym zmniejszaj si kilkakrotnie (o 6080%)1). Mechanizm tego zjawiska nie jest jeszcze w peni wyjaniony. Przypuszcza si, e dodatki polimerw o duej masie molekularnej zmieniaj struktur strugi (szczeglnie w pobliu ciany), wpywajc tumico na fluktuacje turbulentne. Malej wic naprenia turbulentne t = v ' x v ' y , co prowadzi do zmniejszenia strat tarcia. Na rysunku 7.7 przedstawiono wyniki bada przeprowadzonych dla rnych koncentracji rozpuszczonego w wodzie poliakryloamidu. Wida, e dodanie polimeru wpywa na obnienie wartoci wspczynnika oporu liniowego od punktw Pi, ktrym odpowiada tzw. warto progowa liczby Reynoldsa. Ze wzrostem koncentracji warto progowa liczby Reynoldsa maleje, a stopie obnienia wspczynnika oporu ronie.
0,040
Pi
0,316
4
Re 0,020
=
Rys. 7.7. Zaleno wspczynnika oporu liniowego od liczby Reynoldsa dla rnych koncentracji poliakryloamidu rozpuszczonego w wodzie
64 Re 6 8 10 4 2 4
0,005 % 0,001 % 0,025 % 6 8 10 5
0,010 0,0802
Re
Istnieje jednak pewna optymalna koncentracja polimeru (rzdu 104), po przekroczeniu ktrej obserwuje si ponowny wzrost oporu tarcia. Warto wspczynnika oporu liniowego w rurach w przypadku przepywu wody z dodatkiem polimeru mona wyznaczy z formuy 1 v / 5,75 2,5 k pr = 2 lg + , v 3 , 7 d Re (7.37)
w ktrej: v pr warto prdkoci tarcia (tzw. warto progowa, zalena od rodzaju polime-
1)
ru), po przekroczeniu ktrej opr tarcia maleje, wspczynnik zaleny od rodzaju polimeru i jego koncentracji.
____________
Podobny efekt uzyskuje si rwnie po dodaniu niektrych substancji powierzchniowoczynnych do cieczy lub czstek staych do gazu.
266
Dla poliakryloamidu (najczciej obecnie stosowanego polimeru) przyjmuje si v pr = 0,05 m/s i = 1000 c przy koncentracji objtociowej polimeru 5105 < c < 1,2104. Jeeli koncentracja polimeru c = 0, to formua (7.37) przyjmuje posta (7.31).
7.3. STRATY HYDRAULICZNE WYWOANE OPORAMI MIEJSCOWYMI

Oprcz strat wywoanych tarciem wystpujcych w przewodach prostoliniowych lub agodnie zakrzywionych, o niezmiennym przekroju, podczas przepywu spotykamy si z dodatkowymi stratami powstaymi wskutek zmiany pola przekroju poprzecznego przewodu, zmiany kierunku przepywu lub wbudowania urzdze dawicych przepyw. Straty te, spowodowane przez lokalne przeszkody, znajdujce si na drodze przepywajcej strugi, nazywamy stratami miejscowymi lub lokalnymi, a elementy wywoujce te straty oporami miejscowymi. Wysoko spadku cinienia moemy okreli ze wzoru DarcyegoWeisbacha (7.21). Poniewa stosunek dugoci l do rednicy d jest wielkoci sta dla danego rda straty, wic (Re, k/d ) l/d = (Re), a wzr (7.21) przyjmuje posta h s = h sm = (Re )
v2 , 2g
(7.38)
w ktrej wspczynnik strat miejscowych, zaleny od rodzaju przeszkody i od liczby Reynoldsa, odniesiony najczciej do redniej prdkoci za przeszkod. Warto wspczynnika tylko w niektrych przypadkach przepyww zostaa wyznaczona teoretycznie. Na og jego wartoci s okrelane dowiadczalnie. Niekiedy podczas okrelania miejscowych strat przepywu wprowadza si tzw. rwnowan (ekwiwalentn) dugo danego oporu miejscowego le. Jest to dugo odcinka prostoosiowej rury o oporze rwnym oporowi danej przeszkody miejscowej, a zatem v2 l v2 = e , (7.39) 2g d 2g std le =
d.
(7.40)
Wspczynnik oporu liniowego zaley jednak od liczby Reynoldsa i chropowatoci wzgldnej, wobec tego jednej wartoci w oglnym przypadku odpowiadaj rne dugoci ekwiwalentne. Dopiero kiedy (Re), tzn. w obszarze kwadratowej zalenoci oporu tarcia od prdkoci, dugo ekwiwalentna okrelonego oporu miejscowego jest staa.
267
7.3.1. PRZEPYW PRZEZ PRZEWD PROSTY ROZSZERZAJCY SI

Rozpatrzmy najpierw przepyw przez przewd z gwatownym rozszerzeniem przekroju (rys. 7.8). Struga wypywajca z przewodu wszego o polu przekroju A1 z prdkoci v1 stopniowo rozszerza si i w pewnej odlegoci od miejsca gwatownej zmiany przekroju obejmuje cay przekrj rurocigu o polu A2. Podczas przepywu pojawiaj si obszary oderwania strugi oraz zwizane z tym obszary przepyww powrotnych (strefy recyrkulacji). Poniewa energia kinetyczna przepyww powrotnych jest czerpana z energii strugi gwnej, przepywy takie zwizane s ze znacznymi stratami energii.
v1 1 2
v2 D
2
Rys. 7.8. Nage rozszerzenie przewodu
Straty te mona dostatecznie dokadnie okreli, traktujc przepyw jako jednowymiarowy. W tym celu wydzielimy powierzchni kontroln ograniczajc obszar midzy przekrojami 1. oraz 2. i wyznaczymy warto straty energii strugi przepywajcej przez te przekroje. Z uoglnionego rwnania Bernoulliego ( przy zaoeniu 1 = 2 = 1) dla przekrojw 1. i 2. otrzymamy hs = p1 p2 v1 v 2 + . g 2g
2
(7.41)
Z zasady zachowania pdu (zmiana pdu w czasie rwna si sumie si w objtoci kontrolnej) wynika natomiast d qV dt (v 2 v1 ) = p1 A1 p2 A2 1), dt ____________
Ze wzgldu na ma odlego midzy przekrojami 1. i 2. si tarcia na cianach pominito. Pd obliczono, podobnie jak w literaturze, przyjmujc jednakow prdko w przekroju poprzecznym. Aby uwzgldni zmienno rozkadu prdkoci, trzeba wprowadzi wspczynnik analogiczny do wspczynnika Coriolisa (wzr (7.14)), zwany wspczynnikiem pdu (Boussinesqa)
1)
(7.42)
1 A
v v dA . A r
268 skd po przeksztaceniach
p1 p2 =
qV (v 2 v1 ) = v 2 (v 2 v1 ) . A2
(7.43)
Po podstawieniu zalenoci (7.43) do rwnania (7.41) otrzymamy hs =
(v1 v 2 )2 .
2g
(7.44)
Wzr ten nosi nazw wzoru Bordy i jest podobny do wzoru okrelajcego strat energii kinetycznej przy niesprystym zderzeniu cia staych. Dlatego strata podczas nagego rozszerzenia jest czsto mylnie nazywana strat uderzenia. Po uwzgldnieniu rwnania cigoci wzr (7.44) mona przedstawi w postaci
v1 v 2 2 A2 v 2 2 h = = 1 , v 1 2 2 g A1 2 g
s 2 2
(7.45)
z ktrej wynika, e wspczynnik oporu miejscowego odniesiony do prdkoci za przeszkod wynosi

2 = A 1 . 1
(7.46)
Jeli odnie go do prdkoci przed rozszerzeniem, to A1 = 1 A . 2

2
(7.47)
Wzr (7.46) wykazuje wystarczajc zgodno z wynikami dowiadczalnymi w zakresie przepywu turbulentnego. Oprcz elementw, w ktrych nastpuje gwatowne rozszerzenie przekroju, czsto stosuje si elementy z pynn zmian przekroju. S to tzw. dyfuzory (rys. 7.9). Strat energii w dyfuzorze mona rozpatrywa jako sum straty miejscowej spowodowanej zmian przekroju strugi i straty liniowej wynikajcej z tarcia cieczy o ciany dyfuzora.
v1
v2 D l
Rys. 7.9. Dyfuzor stokowy
269
Warto wspczynnika oporu miejscowego dyfuzora zaley od ksztatu tworzcych, od kta rozwarcia , od smukoci dyfuzora l/d, od chropowatoci jego cian oraz od liczby Reynoldsa, a zatem l k = , , , Re . (7.48) d d Z dowiadcze wynika, e wspczynniki oporu zale od Re do jej granicznej wartoci (Regr 3105), a powyej ju nie. W przypadku dyfuzorw krtkich strat miejscow okrela wzr (7.45) po wprowadzeniu do niego wspczynnika poprawkowego zalenego od kta rozwarcia dyfuzora, okrelonego na podstawie dowiadcze, a zatem
A2 v 22 1 h sm = A 2g , 1
2
(7.49)
= 0,30.
w ktrym dla kta rozwarcia = 7, = 0,14, dla = 10, = 0,20, a dla = 14,
W przypadku ktw rozwarcia dyfuzora > 25 straty energii w przepywie przez dyfuzor s rwne stratom wynikym z nagego rozszerzenia rury. W przypadku dyfuzorw dugich, o niewielkich ktach rozwarcia 10, oprcz strat wywoanych zmian /2 pdu (7.49), naley rwnie uwzgldni straty spowododx wane tarciem. Zgodnie z zalenoci (7.21) strata liniowa na elementarnym odcinku o dugoci dx (rys. 7.10)
Rys. 7.10. Schemat do oblicze
d h sl = poniewa dr dx = tg / 2 gdzie r2 = D/2, otrzymamy d h
dx v 2 , 2r 2 g
2
(7.50)
r oraz v = v 2 2 , r
4
sl
2 v2 r2 = dr , 2r tg ( 2) 2g r
(7.51)
a po scakowaniu w granicach od r1 = d/2 do r2 = D/2 i uwzgldnieniu rwnania cigoci A 2 v 2 2 1 2 , (7.52) h sl = 2g 8r tg / 2 A1
dr
270
przyjto sta warto wspczynnika oporu liniowego = (1 + 2)/2, gdzie 1 , 2 odpowiadaj rednicom d i D. Sumaryczny wspczynnik oporu dyfuzorw, o ktach rozwarcia 14 mona zatem okreli wzorem
2 A 2 A2 2 = 1 + sin A 1 , 8r tg / 2 A1 1
(7.53)
w ktrym dla 20 przyjmuje si sin . W dyfuzorach stokowych kt rozwarcia nie powinien by wikszy ni 14; przy wikszych bowiem ktach moe zaj zjawisko oderwania strugi od cian, powodujce znaczny wzrost oporw. Im wikszy jest przyrost cinienia wzdu dyfuzora, czyli im wikszy jest gradient cinienia dp/dx, tym bliej przekroju wlotowego nastpuje oderwanie warstwy przyciennej. Podczas projektowania ukadw hydraulicznych dy si do takiego ksztatu dyfuzora, aby zmniejszy straty wywoane oderwaniem strugi od ciany. Przy danym stosunku przekrojw: wypywowego do dopywowego A2/A1 warto gradientu dp/dx zaley przede wszystkim od dugoci dyfuzora, a zatem od kta . Gradient cinienia dp/dx, dla zadanego stopnia rozwarcia A2/A1 i kta , a zatem dla zadanej smukoci dyfuzora, mona regulowa ksztatem jego cian. Z dowiadcze wynika, e przy ustalonej optymalnej smukoci l/d = 57 najmniejsze straty cinienia wystpuj w dyfuzorach stokowych o ktach rozwarcia < 14, a zatem w przypadkach wikszych gradientw cinienia w pocztkowej czci dyfuzora. Dla wikszych wartoci kta rozwarcia > 14 najmniejsze straty wywouje wbudowanie dyfuzorw o tworzcych krzywoliniowych (izogradientowych), opisanych rwnaniami dp/dx = const lub dv/dx = const (rys. 7.11), w ktrych wystpuje rwnomierny przyrost cinienia lub prdkoci. Dziki takiemu uksztatowaniu cian dyfuzora straty ulegaj zmniejszeniu, gdy miejsce oderwania przemieszcza si do przodu (bliej przekroju wypywowego). Chropowato cian wewntrznych dyfuzora podczas przepywu bez oderwania zwiksza opory przepywu, zmniejsza je natomiast w przepywie przez dyfuzory o wikszych ktach rozwarcia, gdy przesuwa punkt oderwania dalej od przekroju wlotowego.
dv = const dx dp = const dx l
Rys. 7.11. Dyfuzor izogradientowy
271
7.3.2. PRZEPYW PRZEZ PRZEWD PROSTY ZWAJCY SI

Podczas przepywu przez gwatowne zwenie przekroju (rys. 7.12) struga, wpywajc do przewodu o mniejszym przekroju, ulega dodatkowemu przeweniu (kontrakcji)1), a nastpnie rozszerza si, wypeniajc cay przekrj przewodu. Dowiadczenia wykazuj, e straty energii w przepywie przez zwenia s znacznie mniejsze ni podczas przepywu przez rozszerzenie v1 v2 vC o tym samym stosunku powierzchni pl C 1 2 przekrojw.
D
Rys. 7.12. Nage zwenie przewodu
Struga midzy przekrojami 1. i 2. moe by podzielona na dwa odcinki 1C i C2 (w przekroju C wystpuje najwiksza kontrakcja strugi; prdko vC jest najwiksza, bo jej rednica dC jest najmniejsza). s Strata energetyczna hC na odcinku C2 moe by obliczona wedug wzoru Bordy (7.44) 2 ( vC v2 ) s hC = , 2g gdy struga jest tam przypieszana podobnie jak w przypadku rozwaanym w punkcie 7.3.1 (rys. 7.8). Po zastosowaniu rwnania cigoci i oznaczeniu = (dC /d )2
2 1 1 v s hC = 1 2 C = 1 . 2g 2 2
(7.54)
Po zdefiniowaniu caej wysokoci strat energetycznych jako hs = mona obliczy strat na odcinku 1C
2 2 1 v h1sC = 1 2 . 2g 2 v2 2g
(7.55)
Z dowiadcze wiadomo, e (1/ 1)2 ma przewaajcy udzia w caym wspczynniku oporu, czyli straty energetyczne na odcinku C2, gdzie struga jest opnia____________
Ciecz wypenia cay przekrj poprzeczny przewodu, ale na pewnym odcinku transport masy wzdu osi strugi odbywa si czci przekroju poprzecznego; reszt zajmuj strefy recyrkulacji, w ktrych strumie objtoci jest zerowy.
1)
272
na, przewaaj nad stratami na odcinku, w ktrym przypiesza. Oznacza to, e sposobem istotnego obnienia strat energetycznych na nagym zweniu przewodu jest zlikwidowanie strefy recyrkulacji za zweniem. Wedug bada Hamiltona, zaokrglenie ostrych krawdzi promieniem duszym ni 0,12d sprowadza wspczynnik oporu do wartoci 0,1. W tabeli podano wartoci wspczynnikw kontrakcji , (1/ 1)2 = C, w zalenoci od stosunku A2 /A1 wedug bada Weisbacha.
A1/A2 0 0,617 (1/ 1)2 0,38 0,50 0,5(1 A2/A1) 0,50 0,1 0,624 0,36 0,46 0,45 0,2 0,632 0,34 0,41 0,40 0,3 0,643 0,34 0,36 0,35 0,4 0,659 0,27 0,30 0,30 0,5 0,681 0,22 0,24 0,25 0,6 0,712 0,16 0,18 0,20 0,7 0,755 0,10 0,12 0,15 0,8 0,813 0,05 0,06 0,10 0,9 0,892 0,02 0,02 0,05 1,0 1,00 0 0 0
Wynika std, e dla A2/A1 = 0 (ostrokrawdziowy wlot do rury ze zbiornika rys. 7.13a) wspczynnik oporu wynosi 0,5. W przypadku dobrze zaokrglonego wlotu ze zbiornika do rury jest moliwe teoretyczne obliczenie wspczynnika oporu na podstawie teorii warstwy przyciennej. Niektre rda (np. polska norma) podaj wzr na wspczynnik oporu nagego zwenia w postaci
= 0,5
A2 1 , A1
(7.56)
ktry, jak wynika z tabeli, moe by stosowany w praktycznych obliczeniach, gdy wystarczajco dokadnie zgadza si z wynikiem dowiadcze.
c)
a)
b)
Rys. 7.13. Rne ksztaty wlotu ze zbiornika do przewodu: a) wlot zewntrzny, b) wlot wewntrzny, c) wlot pod ktem
Jeeli wlot do przewodu nie pokrywa si z powierzchni ciany zbiornika (rys. 7.13b), to opr wzrasta i dla 1/d > 0,5 wspczynnik oporu osiga warto = 1.
273
W przypadku poczenia przewodu ze zbiornikiem pod ktem (rys. 7.13c) wspczynnik oporu miejscowego okrela si z zalenoci
= 0,5 + 0,3 cos + 0,2 cos2 .
(7.57)
W przepywie przez stokowe zwajce si odcinki przewodu, tzw. konfuzory (rys. 7.14), wystpuj tylko niewielkie straty energii wywoane tarciem na dugoci, ktre moemy obliczy z zalenoci1) h sl =
2 2 A2 1 v2 . 8 tg / 2 A1 2 g
(7.58)
v1
v2 d l
Rys. 7.14. Konfuzor stokowy
7.3.3. PRZEPYW ZE ZMIAN KIERUNKU

Podczas przepywu pynu przez elementy zakrzywione (kolana, uki, zaamania), oprcz strat wywoanych tarciem i oderwaniem strugi, wystpuj dodatkowe straty wynikajce z powstawania wirw indukowanych. Struktura przepywu (a zatem rozkady prdkoci i cinie) w kanale zakrzywionym jest podobna do rozkadu prdkoci i cinie w wirze swobodnym. W przekroju poprzecznym (rys. 7.15), lecym poza obrbem warstw przyciennych, cinienie w pobliu wewntrznej ciany zakrzywionej ( punkt A) jest mniejsze ni cinienie w pobliu ciany zewntrznej ( punkt B). Rnic cinie pB pA rwnowa siy odrodkowe przepywajcego czynnika. Zgodnie z rwnaniem Bernoulliego
( pB > p A ) v A > v B .
W warstwach przyciennych prdkoci przepywu malej do zera i siy odrodkowe nie rwnowa rnicy pB pA, a zatem wzdu ciany przewodu powstaje ruch w kierunku od B do A, wywoujcy powstanie dwch wirw (rys. 7.15). Wiry indukowane zwikszaj straty w przewodach zakrzywionych. Cakowite straty wysokoci energii w przepywie przez przewd zakrzywiony okrela zaleno ____________
1)
Wyprowadzenie jak dla dyfuzora.
274
hsm = hsf + hsz , w ktrej: hsf =

f
(7.59)
v2 straty tarcia, 2g v2 straty wywoane powstaniem wiru i oderwaniem. 2g

B d v
hsz = z
Rys. 7.15. Przepyw w kolanie
Wspczynnik oporu cakowitego jest sum
=f+z
i zaley od nastpujcych parametrw
d k = , , Re, , R d
przy czym: d rednica rury, R promie krzywizny, kt zmiany kierunku przepywu, Re liczba Reynoldsa, k chropowato bezwzgldna. Jeli zakrzywienie przewodu jest zbyt gwatowne (mae R/d), to powstaj oderwania strugi, co zwiksza warto z. Dla agodnych zakrzywie (due R/d) oderwania mog nie wystpi, zwiksz si natomiast straty tarcia. Istnieje wic optymalne, ze wzgldu na minimalizacj strat, zakrzywienie przewodu. Na rysunku 7.16 przedstawiono = (R/d) dla gadkiej rury zgitej pod ktem = 90 (kolano). Wartoci w przypadku rur bardzo chropowatych s dwukrotnie wiksze ni rur gadkich. Dla Re>1,5105 wartoci nie zale od Re. Naley zwrci uwag, e uksztatowanie si profilu prdkoci nastpuje dopiero w odlegoci (5070)d za kolanem i tylko w takich przypadkach dozwolone jest sumowanie dowiadczalnie wyznaczonych wartoci wspczynnikw .
275
0,5 0,4
0,3 0,2 0,1 0 2 6 10 R 14 d 18 22
Rys. 7.16. Zaleno wspczynnika od R/d w przepywie przez kolano
Przewd zakrzywiony, w ktrym R/d = 0, nazywamy zaamaniem (rys. 7.17a). Przepyw przez zaamanie jest podobny do przepywu przez kolano, z tym e straty wywoane oderwaniem s wiksze. Dla zaama = z . Wartoci wspczynnika zale od kta zaomu i liczby Re. Na rysunku 7.17b przedstawiono = (Re) podczas przepywu przez zaamanie pod ktem prostym, w przypadku zwykej rury stalowej o d = 50 mm. Wartoci wspczynnika s wiksze ni w przypadku kolana. Dla Re > 6105 warto prawie nie zaley od Re.
a) 1,4 d v

b)
1,3 1,2
4,8
5,2
5,6 lg Re
6,0
6,4
Rys. 7.17. Przepyw przez przewd z zaamaniem: a) schemat, b) zaleno wspczynnika od liczby Reynoldsa
Znaczne zmniejszenie strat przepywu w zaomie i w przewodzie zakrzywionym o maym R/d uzyskuje si przez wprowadzenie wzdu przev ktnej naroa palisady opatek (rys. 7.18). Powoduje to zmniejszenie wspczynnika od wartoci 1,2 w przypadku przepywu bezopatkowego do wartoci 0,20,3.
Rys. 7.18. Palisada opatek (kierownica) zmniejszajca straty przepywu w zaamaniu rury
276
7.3.4. PRZEPYW PRZEZ URZDZENIA DAWICE

Zasuwy, zawory, przepustnice itp. zaliczamy do urzdze dawicych przepyw. Wartoci hs, zalene od uksztatowania czci przepywowej urzdzenia, wyznaczamy dowiadczalnie. Odnosimy je do prdkoci za przeszkod.
Zasuwa (rys. 7.19). Warto wspczynnika strat zaley od stosunku h/d, tj. od stopnia otwarcia zasuwy.
Rys. 7.19. Schemat zasuwy
Wartoci wynosz:
h/d 1 0,00 7/8 0,07 6/8 0,26 5/8 0,81 4/8 2,06 3/8 5,52 2/8 17,0 1/8 97,8
Zawr. Wartoci wspczynnikw strat energetycznych w zaworach przepywowych w zalenoci od konstrukcji s nastpujce: 1. W przypadku zaworu prostego, przedstawionego na rysunku 7.20a dla otwarcia cakowitego = 35,5. 2. W przypadku zaworu skonego (rys. 7.20b) = 23.
a) b)
Rys. 7.20. Schemat przepywu przez zawr: a) prosty, b) skony
277
Na rysunku 7.21 podano charakter zmiennoci = (Re) typowych zaworw w obszarze przepywu turbulentnego.
6,0 2 3,0 3 1
1,0 0,7 0,5 10

5
4 10
6
Re
Rys. 7.21. Zaleno wspczynnika od liczby Reynoldsa w przepywie przez zawory: 1, 2 zawory zwyke, 3 zawr z ukonym zamkniciem, 4 zawr o przepywie prostoliniowym
Przepustnica. Wspczynnik strat w przepywie przez przepustnic (rys. 7.22a) zaley od stopnia jej otwarcia, a zatem od kta .
a)
b) a
d
Rys. 7.22. Schemat przepustnicy: a) uchylonej, b) otwartej
Wartoci = () wynosz:
5 10 15 20 25
0,24 0,52 0,90 1,54 2,51
30 35 40 45 50
3,91 6,22 10,8 18,7 32,6
55 60 65 70 90
58,8 118 256 751
278
Dla cakowitego otwarcia (rys. 7.22b), w zalenoci od stosunku a/d, wartoci s nastpujce:
a/d
0,10 0,050,10
0,15 0,100,16
0,20 0,170,24
0,25 0,250,35
Kurek. Wspczynnik oporu przy przepywie przez kurek (rys. 7.23) zaley od kta okrelajcego stopie otwarcia kurka.
Rys. 7.23. Schemat kurka
Wspczynnik oporu przyjmuje wartoci:
5 10 15 20
0,05 0,29 0,75 1,56
25 30 35 40
3,10 5,47 9,68 17,3
45 50 55
31,2 52,6 106,0
7.3.5. CZENIE I DZIELENIE SI STRUG

Miejsca, w ktrych przewd rozgazia si albo przewody cz si w jeden przewd zbiorczy, nazywamy wzami. W ukadach najczciej wystpuj zagadnienia czenia dwch strug lub rozdzielania jednej strugi na dwie. Ksztatki, w ktrych zachodz te zjawiska, nazywamy trjnikami. Kady trjnik zastosowany do podziau strugi, a nastpnie, przy zachowaniu tych samych strumieni objtoci w przewodzie gwnym i odgazieniach, do czenia si strug w obydwu przypadkach spowoduje inn strat energii. Dlatego te wspczynniki oporw miejscowych naley wyznacza oddzielnie 1, 2, , n dla kadego odgazienia. Wspczynnik oporu miejscowego przy czeniu i dzieleniu si strug
V1 V2 Vn n 1 2 = , q , q , K , q , A , A , K , A , 1 , 2 , K , n VC C C C VC VC
(7.60)
przy czym: qV1, qV2, , qVn strumie objtoci w odgazieniach, qVC strumie objtoci w przewodzie gwnym,
279
A1, A2, , An pole powierzchni przekroju odgazie, AC pole powierzchni przekroju przewodu gwnego, 1, 2, , n kty zawarte midzy osiami poszczeglnych odgazie i osi przewodu gwnego. Straty przepywu naley liczy oddzielnie dla kadej z dwu strug o strumieniach objtoci qV1 i qV2 na podstawie wzorw v2 v2 s h1s = 1 , h2 =2 , (7.61) 2g 2g w ktrych v prdko w przewodzie gwnym okrelona zalenoci 4(qV 1 + qV 2 ) v= . d2 Wspczynniki 1 i 2 s zwykle wyznaczane dowiadczalnie. Orientacyjne wartoci podano na wykresach (rys. 7.24).
q V1
qV
= 90
o
0,8 q V2 0,4
1 60 45
o o
1,0 0,5
2
= 90
0 0
60
o o
45
-0,4 q V2 qV
-0,5 1 0 q V2 qV 1
qV
q V1 0,4
1
1,0
= 45 o 90
o
= 90
o o
q V2
0,2 0 0
2 0,8
60 45
0,4 0 q V2 qV 1 0 q V2 qV
Rys. 7.24. Zalenoci wspczynnikw 1 i 2 od liczby Reynoldsa w przepywie przez trjniki
Ujemna warto wspczynnika wskazuje, e wystpuje ejekcja strugi.
7.3.6. PRZEPYW PRZEZ PRZEWODY SPAWANE

W praktycznych obliczeniach rurocigw wystpuje potrzeba uwzgldnienia strat powstajcych w miejscach pocze (zwaszcza spawanych) poszczeglnych odcin-
280
kw rurocigu. Badania oporw odcinkw ze spoinami wykazay wzrost strat hydraulicznych w stosunku do strat na takich samych odcinkach, ale bez spoin, z tym e krzywe = (Re, k/d) zachoway swoj posta. Na rysunku 7.25 przedstawiono wpyw pocze spawanych na wspczynnik oporu liniowego. Krzywa 1. dotyczy przewodu bez spoin, krzywa 4. przewodu hydraulicznie gadkiego, a pozostae przewodw z poczeniami spawanymi co 2 m (krzywa 2.) i co 4 m (krzywa 3.). Wzrost oporu spowodowany poczeniami spawanymi mona okreli z zalenoci d K =1+ s , (7.62) l w ktrej: K = s / wzgldny przyrost wartoci wspczynnika oporu liniowego przewodu ze spoinami w stosunku do przewodu bez spoin, l odlego midzy poczeniami spawanymi, d rednica przewodu, wspczynnik oporu liniowego przewodu bez spoin.
0,4 lg( 100 ) 2 0,3 0,2 0,1 3 1 4 5,0 lg Re 5,5
Rys. 7.25. Zaleno wspczynnika od liczby Reynoldsa w przepywie przez przewody ze spoinami: 1 bez spoin, 2 spoiny co 2 m, 3 spoiny co 4 m, 4 hydraulicznie gadki
Warto wspczynnika s wyznaczamy, korzystajc z empirycznej formuy
s = 13,8
w ktrej s wysoko spoiny.
s d
3/ 2
(7.63)
7.3.7. ZALENO WSPCZYNNIKA OPORU MIEJSCOWEGO OD LICZBY REYNOLDSA

Podane dotychczas informacje o wspczynnikach oporw miejscowych dotycz przepyww turbulentnych z duymi liczbami Reynoldsa. W przepywach pynu z maymi liczbami Reynoldsa wspczynniki oporw miejscowych zale nie tylko od parametrw geometrycznych oporu miejscowego, ale rwnie od liczby Reynoldsa. Na rysunku 7.26 przedstawiono zalenoci wspczynnika kilku oporw miejscowych (1 zawr, 2 zasuwa, 3 trjnik) od liczby Reynoldsa. W wikszoci przypadkw ze wzrostem Re warto wspczynnika oporu maleje.
281
Dla maych liczb Reynoldsa straty energii s zwizane bezporednio z siami tarcia lepkiego i wobec tego proporcjonalne do prdkoci w pierwszej potdze. Wspczynnik oporu miejscowego, w tym przypadku, jest zwizany z liczb Reynoldsa zalenoci 100 C 50 = , (7.64) 1 Re w ktrej C wspczynnik zaleny od rodzaju oporu miejscowego i jego parametrw geometrycznych.
Rys. 7.26. Zaleno wspczynnika od liczby Reynoldsa w przepywie przez zawr (1), zasuw (2) i trjnik (3)
5
10 2
1 0,5 10 2 10 3 Re 10 4
3 10 5
10
Opr miejscowy Gwatowne rozszerzenie Kolano Trjnik Zawr prosty Zawr ktowy Kryza 2 = 0,64 2 = 0,40 2 = 0,16 2 = 0,05
C 30 130 150 3000 400 70 120 500 3200
Ze wzrostem liczby Reynoldsa pojawiaj si straty energii wywoane oderwaniem warstwy przyciennej i powstaniem obszarw przepyww powrotnych; im wiksza warto Re, tym wikszy wpyw tych efektw na cakowit strat. Przy dostatecznie duych liczbach Reynoldsa zjawiska oder4 wania, tworzenia si wirw i przepyww 10 powrotnych odgrywaj decydujc rol; 2 3 = 0,05 straty energii staj si wtedy proporcjo- 10 nalne do kwadratu prdkoci, poniewa 2 0,16 wspczynnik oporu przestaje zalee od 10 Re i zaley tylko od geometrii strugi.
10 1
Rys. 7.27. Zaleno wspczynnika od liczby Reynoldsa w przepywie przez kryzy o rnym przeweniu
0,40 0,64
10
10 2 Re
10 3
10 4
10 5
282
Charakterystyczne strefy zalenoci strat od prdkoci (I liniowa, II zmienna, III kwadratowa) i odpowiadajce im strefy zmiany wspczynnika w zalenoci od liczby Reynoldsa mona zaobserwowa na rysunku 7.27, na ktrym przedstawiono wykresy = (Re) dla kryz o rnym przeweniu. Warto zwrci uwag, e jakociowo krzywe te s podobne do krzywych = (Re) dla przewodw prostych. Przebieg krzywych = (Re) jest zdeterminowany momentem oderwania strugi od ciany przewodu i tworzenia si wirw. Im wiksza jest deformacja strugi w oporze miejscowym, tym krtsze s strefy, w ktrych = (Re) i = (Re, geometria), tzn. przy mniejszych liczbach Reynoldsa zaczyna si strefa kwadratowej zalenoci oporu od prdkoci.
7.3.8. WZAJEMNE ODDZIAYWANIE OPORW MIEJSCOWYCH

Wbudowanie oporu miejscowego w przewd powoduje zmiany rozkadw cinienia, napre statycznych, prdkoci i intensywnoci turbulencji w gr i w d strugi w porwnaniu z rozkadami powyszych parametrw na tym samym odcinku przewodu bez oporu miejscowego. Odcinek, na ktrym rozkady parametrw zmieniy si, nazywamy dugoci oddziaywania oporu miejscowego. Warto tej dugoci (lo) zaley od charakterystyk hydraulicznych oporu miejscowego oraz przewodu i moe by w przyblieniu wyznaczona ze wzoru lo = 0,5
d = 0,5le ,
(7.65)
w ktrym le dugo ekwiwalentna oporu miejscowego. Dowiadczalne wartoci wspczynnikw oporw miejscowych s podawane dla przypadku w peni uformowanego przepywu1) na wlocie do rozpatrywanego oporu. W praktyce opory miejscowe czsto s umieszczone w niewielkich odlegociach od siebie tak, e struga midzy nimi nie zdoa si na powrt w peni uformowa. W takim przypadku sumaryczny wspczynnik oporu nie jest rwny sumie prostej poszczeglnych wspczynnikw. Na rysunku 7.28 pokazano zmian sumarycznej wartoci wspczynnika oporu dwch kolan segmentowych o kcie 45 w zalenoci od odlegoci midzy nimi. Dla l/d = 0 sumaryczna warto jest rwna wartoci wspczynnika oporu zaamania o kcie 90. Ze zwikszeniem dugoci odcinka czcego oba kolana sumaryczna warto zmniejsza si, osigajc minimum przy l/d 2, a nastpnie wzrasta, dochodzc do wartoci odpowiadajcej podwojonej wartoci dla jednego kolana o kcie 45. ____________
Przepyw w peni uformowany jest to przepyw przez przewd prosty za odcinkiem wstpnym (p. 6.4.2).
1)
283
1,1
45 o
0,9 d
l
45
o
0,7
0,5 0,3
2 l
3 d
Rys. 7.28. Zaleno wspczynnika od wzgldnej odlegoci midzy kolanami segmentowymi
Zoono zjawiska zmian struktury strugi wywoanych wbudowaniem oporu miejscowego oraz zaleno tego zjawiska od charakterystyk hydraulicznych oporu i przewodu s przyczyn, e cigle jeszcze brak konkretnych wytycznych do okrelania wzajemnego oddziaywania midzy oporami miejscowymi. W praktyce przyjmuje si nastpujcy tok postpowania: 1. Odlego midzy rozpatrywanymi oporami miejscowymi porwnuje si z wartoci dugoci oddziaywania obliczon ze wzoru (7.65). 2. Jeeli odlego jest wiksza od dugoci oddziaywania, to sumaryczna warto jest rwna sumie wartoci wspczynnikw poszczeglnych oporw miejscowych. 3. Gdy odlego midzy oporami jest mniejsza od dugoci oddziaywania, sumaryczny wspczynnik oporu naley okreli na podstawie bada dowiadczalnych.
7.4. USTALONY PRZEPYW PYNW W SYSTEMACH HYDRAULICZNYCH

7.4.1. PRZEPYW PYNU NIECILIWEGO W SYSTEMIE SZEREGOWYM
Rozpatrzmy ukad (system) hydrauliczny zoony ze zbiornikw 1. i 2., poczonych przewodem wykonanym z n odcinkw rur o rednicach d1, d2, , dn i dugociach odpowiednio l1, 12, , ln, poczonych szeregowo. Przewd moe by wyposaony w armatur (np. zawory, zasuwy), mie uki, kolana, zaamania, zwki i inne opory miejscowe. Przypominamy, e wspczynniki oporw miejscowych s zwykle odnoszone do prdkoci za przeszkod ( jeli jest inaczej jest to specjalnie zaznaczo-
284
ne). Na rurze o jednej rednicy moe znajdowa si kilka takich oporw, wobec tego zakadamy, e s one tak rozmieszczone, i mona je sumowa, otrzymujc dla k-tej rury sumaryczny wspczynnik oporw miejscowych k. Na przykad na rysunku 7.29 midzy przekrojami k1, k s dwa opory miejscowe: k1 (nage zwenie przewodu) oraz k2 (zawr), znajdujce si na k-tej rurze (tj. o rednicy dk i dugoci lk). Sumaryczny wspczynnik oporu wynosi zatem k = k1 + k2. Przystpujc do oblicze, zaoymy, e poziomy cieczy w zbiornikach i cinienia nad jej powierzchniami s stae1). Przyjmujemy zatem dowolny poziom porwnawczy oraz dwa przekroje 0 i n strugi cieczy, zlokalizowane jak na rysunku 7.29, zakadajc tymczasem, e przepyw odbywa si w kierunku zbiornika 2.
1
0
22 21 11 l 1 , d 1
p1
l 2, d 2
k1
1 k k2
z1
2
p2
n vn
k
l k, d k
h2 z2
poziom porwnawczy
Rys. 7.29. Schemat szeregowego systemu przepywu midzy dwoma zbiornikami
Uoglnione rwnanie Bernoulliego (7.18) w tym przypadku przyjmie nastpujc posta n li v i2 p1 p +h g v2 + z1 = 2 2 + (z2 h2 ) + n n + + (7.66) i i 2g , 2 g i =1 g g di
gdzie vi prdko rednia w i-tej rurze. Z zaoenia o staych poziomach cieczy w zbiornikach wynika, e prdko opadania zwierciada cieczy w zbiorniku 1. wynosi 0. Straty na odcinku midzy przekrojami 0 i n wyraaj si wic sum strat liniowych i miejscowych na poszczeglnych rurach (wzr (7.19)). ____________
Zbiorniki mog by cigle uzupeniane lub maj tak due rozmiary, e prdko opadania (wznoszenia) zwierciade cieczy jest niewielka.
1)
285
Rwnanie cigoci zapiszemy w postaci 2 di qV = vi (i = 1, 2, , n), (7.67) 4 gdzie qV strumie objtoci. Po uporzdkowaniu rwnania (7.66) i podstawieniu w miejsce vi, ze wzoru (7.67) 4 4 2 n li 1 1 1 4 p1 p2 2 + (z1 z 2 ) = i + i + n qV , (7.68) g 2 g i =1 d i di dn skd
p1 p2 2g g + z1 z 2 . qV = (7.69) 4 n 4 li dn i d + i + n i di i =1 Trzeba zwrci uwag, e i i i zale od Rei = vidi/v = 4qV/div (v kinematyczny wspczynnik lepkoci), a wic wzr (7.69) jest zwizkiem uwikanym. Gdy oblicza si strumie objtoci qV, mona stosowa metod kolejnych przyblie lub metod graficzn. Zwrmy uwag, e wzr (7.69) ma sens fizyczny dla h = (p1 p2)/ g + + (z1 z2) > 0 (dla h = 0 system jest ukadem naczy poczonych), skd atwo sprawdzi, czy zaoony kierunek przepywu jest waciwy. Jeli zapiszemy wzr (7.69) w postaci p1 p2 + z1 z 2 g qV = (7.70) 4 n l 8 1 i + + n i i 4 i =1 di 2 g di d n i oznaczymy p1 p2 + (z1 z2 ) h , g (7.71) 4 n l 1 n 8 * i + i i d + d 4 2 g R , i =1 di i n to otrzymamy h (7.72) qV = R* lub 2 h = R*qV , (7.73) gdzie R* nazwiemy opornoci hydrauliczn ukadu (systemu).
2 dn
286
Wzr (7.73) jest charakterystyk przepywu szeregowego systemu hydraulicznego przedstawionego na rysunku 7.29. Powracajc do wzoru (7.69), zwrmy uwag, e strumie objtoci zaley od: wysokoci rnicy cinie w zbiornikach i rnicy poziomw zwierciade cieczy, wymiarw geometrycznych przewodw, oraz w mniejszym stopniu od parametrw fizycznych przepywajcego pynu (i, i zale od Rei = vi di /v). Strumie objtoci nie zaley natomiast od gbokoci zanurzenia wlotu i wylotu pod zwierciadem cieczy.
1
p
h=
p pb g + h
2
h m
1
h m m h
h=
1
H
2
h =h
h = H
2 1
p1
H
p2
h=
p1 pb g + H
h=
p 1 p2 g h
Rys. 7.30. Przykady przepyww midzy zbiornikami i wypyww ze zbiornikw
287
Nietrudno zauway, e wzory (7.69)(7.73) s wane rwnie dla zbiornikw otwartych. Trzeba wtedy wstawi w miejsce pi , i {1, 2} cinienie atmosferyczne pb. Wzr dla wypywu pynu do atmosfery bdzie rwnie taki sam, ale wtedy p2 = pb. Przepyw gazu o staej ( prawie) gstoci moe by rwnie okrelony wzorem (7.69), ale wwczas z1 z2 = 0. Przykady przepyww midzy zbiornikami i wypyww ze zbiornikw przedstawiono na rysunku 7.30.
7.4.2. CHARAKTERYSTYKA PRZEPYWU PRZEWODU (SZEREGOWEGO SYSTEMU HYDRAULICZNEGO)

Napiszemy teraz rwnanie (7.66) dla przekrojw k1, k strugi cieczy przepywajcej przez ukad pokazany na rysunku 7.29
2 vk v2 v 2 lk pk 1 p + z k 1 + k 1 k 1 = k + z k + k k + + k k 2g , 2g 2g g g dk
(7.74)
gdzie indeksy k1, k odnosz si do wielkoci odpowiednio w przekrojach k1 i k, a k jest sumarycznym wspczynnikiem oporw miejscowych odcinka rury o dugoci lk odniesionych do prdkoci vk (na rys. 7.29 przedstawiono przykadowo sytuacj, kiedy k =k1 + k2). Po uporzdkowaniu rwnania (7.74) i wykorzystaniu rwnania cigoci analogicznie do (7.66) otrzymujemy pk 1 pk 8 lk 1 k k 1 2 qV + . + (z k 1 zk ) = 2 + 4 k k 5 4 4 g g d k d k d k d k 1 p0 p n 8 n li 1 n 0 2 1 5 + i 4 + ( z0 z n ) h = 2 + d 4 d 4 qV , g g d d 0 i i n i =1 (7.75)
Obustronne zsumowanie tego rwnania wzgldem k w granicach od 1 do n daje
(7.76)
gdzie 0 wspczynnik Coriolisa w przekroju poprzedzajcym wlot do systemu. W przypadku przepywu midzy zbiornikami 0 = 01) (przy zaoeniu, e v0 = 0), za (p0 pn)/ g + (z0 zn) = (p1 p2)/ g + (z1 z2) (rys. 7.29), wobec czego (7.76) przechodzi w (7.70)(7.73). Opierajc si na wzorach (7.75) i (7.76), podamy sposb graficznego konstruowania zalenoci postaci (7.73), jeli moemy opisa zalenoci hk = 8 lk 1 2 5 + k 4 qV 2 k g d k dk (k = 1, 2, , n) (7.77)
i znane s wspczynniki Coriolisa 0 i n . Napiszemy wzr (7.76) w postaci ____________

1)
W oglnoci moe by 0 0.
288 h=
(7.78) ln 1 1 ln 1 n 2 * 2 + n 1 d 5 + n 1 d 4 + n d 5 + n d 4 + d 4 qV R qV , n 1 n 1 n n n gdzie R* oporno hydrauliczna przewodu zoonego z n poczonych szeregowo odcinkw rur (systemu szeregowego) o rednicach dk i dugociach lk (k = 1, 2, , n). Zaleno (7.78) bdziemy nazywa charakterystyk przepywu tego systemu (przewodu). Poszczeglne skadniki sumy oznaczymy nastpujco: 8 l1 1 1 2 2 + 1 4 0 4 qV R1qV , 2 1 5 g d1 d1 d0 8 1 2 l 2 m + m 4 qV Rm qV , 2 m 5 g d m dm (m = 2, , n1), (7.79)
8 l1 1 l2 1 + +K + 1 4 0 +2 4 4 2 5 2 1 5 g d1 d1 d 0 d 2 d2
8 ln 1 1 2 2 5 + n 4 + n 4 qV Rn qV , 2 n g d n dn dn gdzie Rk (k = 1, 2, , n) oporno hydrauliczna k-tego odcinka systemu (rys. 7.29), wwczas zwizek
* 2 h = Rk qV , k = 1, 2, ..., n (7.80) nazwiemy charakterystyk przepywu k-tego odcinka przewodu. Zwrmy uwag, e zaleno funkcyjna dana wzorem (7.80) wyznacza, dla k = 2, , n1 i okrelonego qV, straty energetyczne na dowolnej k-tej rurze tworzcej przewd. Dla k = 1 straty te s pomniejszone o warto energii kinetycznej tu przed wejciem do systemu, * 2 h = Rk qV jest zatem wartoci mniejsz od strat energetycznych na pierwszej rurze * 2 o warto prdkoci przed wlotem do systemu. Dla k = n, h = Rk qV jest wiksza od straty energetycznej o warto prdkoci na wylocie z n-tej rury systemu. Dla przepywu midzy zbiornikami (rys. 7.29) i dla wypywu ze zbiornikw (rys. 7.30) wzory (7.79) okrelaj straty energetyczne na k-tej rurze dla k = 1, 2, , n, gdy 4 2 0 = 0, 8 n 2 gd n qV naley zaliczy do strat, bowiem energia ta zostaje rozproszona (bezuytecznie) w zbiorniku. Na og w przypadku przepywu cieczy (prdko jest wtedy maa), prawdziwa jest implikacja n 0 4 4 d n li l 1 1 n d0 * * i 5 + i 4 Rk << 1 = k k5 + k 4 , (7.81) R n li d d d d 1 i =1 i i k k i 5 + i 4 d di i =1 i k = 1, 2, , n.
289
Jeli rozwaymy charakterystyk przepywu przewodu zoonego z jednej rury pozbawionej oporw miejscowych, to przedstawia j krzywa pokazana na rysunku 7.31, ktr mona podzieli na trzy czci. Pierwsza z nich obejmuje przedzia ruchu laminarnego (wzr (6.125)) straty energetyczne s liniowo zalene od strumienia objtoci i maj wysoko (l/d)v2/2g = 128 vlqV/gd 4 dla qV (0, qVkr] (qVkr = = dvRekr/4, Rekr krytyczna liczba Reynoldsa, v kinematyczny wspczynnik lepkoci). W przedziale (qVkr, qVgr] zaleno ta jest bardziej skomplikowana i straty rosn szybciej ni poprzednio ze wzrostem qV, aby dla qV > qVgr rosn proporcjonalnie do kwadratu prdkoci (qV > qVgr R* = idem). Podobny przebieg ma charakterystyka przepywu przewodu zawierajcego opory miejscowe, z tym e przedzia liniowej zalenoci oporw jest krtszy, a nawet ( praktyczh nie) znika. W technice ruch laminarny wystpuje R*q 2 V rzadko, dlatego na rzeczywistych charakterystykach przepywu odcinek prostej, zaznaczony wyranie na a C qV rysunku 7.31, nie jest praktycznie widoczny i krzywe maj ksztat zbliony do paraboli kwadratowej.
c qV a [1,2) q kr V q gr V qV
Rys. 7.31. Charakterystyka przepywu przewodu pojedynczego
Powracajc do wzorw (7.78), (7.79) widzimy, e majc poszczeglne charakterystyki * 2 h = Rk qV , k = 1, 2, , n, (7.82) atwo uzyska charakterystyk systemu szeregowego
2 h = R*qV .
h q R* Sposb skonstruowania tej cha1 V rakterystyki przedstawiono (na przykadzie dwch przewodw) na rysunku 7.32, skd dla danego qV mona okreli h 1) lub od- h 1 + h 2 wrotnie. h2 h1
Rys. 7.32. Charakterystyka dwch przewodw poczonych szeregowo
R* 2
* h = R* q2 = (R*1+ R2 ) q2 V V
h = R* q2 2 V
h = R* q2 1 V qV
p1 p2
qV
+ ( z1 z 2 ) (zob. rwnie
____________
1)
Dla przepywu midzy zbiornikami (rys. 7.29), jak wiemy, h =
rys. 7.30) .
290
7.4.3. WYKRES ANCONY

Wykresem Ancony nazywamy graficznie przedstawione przebiegi wysokoci: energii rozporzdzalnej, cinienia (absolutnego) i cinienia piezometrycznego wzdu strugi przepywajcego pynu. Jak wiadomo, wysoko energii rozporzdzalnej maleje1) w kierunku przepywu wzdu strugi cieczy na skutek strat energetycznych. Wobec tego w dwch jej przekrojach i oraz j (rys. 7.33) oddalonych od siebie o lij > 0, z ktrych idc w kierunku przepywu i poprzedza j, wysoko energii rozporzdzalnej spenia nierwno
jv 2 pi v2 pj j + zi + i i > + zj + , 2g 2g g g
ktra przechodzi w rwnanie
(7.83)
jv 2 pi iv i2 p j j s + zi + = + zj + + hij , 2g 2g g g
s jest wysokoci strat energetycznych na drodze lij. jeli hij
2 l 1 v1 d1 2 g
(7.84)
2 v1 2g
11
21
2 2 v2 dn 4 vn = 2 2g d2 2 g
2 v2 2g
2 dn 4 vn d1 2 g
p 1 g
( )
( )
2 dn 4 vn dk 2 g
p b g
p b g
piezometr
2 vn 2g
p1
> pw g
2 vn 2g
p2
Rys. 7.33. Przebiegi linii energii, cinie bezwzgldnych i piezometrycznych (wykres Ancony) wzdu szeregowego systemu hydraulicznego wedug rys. 7.29
____________
1)
Dla cieczy doskonaej jest ona staa.
p 2 g
(
n
i
i=1
li vi2 v2 + n n +i 2g di 2g
( )
p b g
291
Znajc zatem warto energii w pewnym przekroju strugi, moemy znale t warto w dowolnym jej przekroju, jeli potrafimy obliczy straty energetyczne midzy tymi przekrojami. Pozwoli to uzyska lini energii, ktra nie moe nigdzie wznosi si w kierunku przepywu pynu. Przeciwnie, podczas przepywu pynw lepkich linia energii zawsze opada w kierunku przepywu. Wysoko cinienia (absolutnego) w dowolnym przekroju strugi otrzymujemy, odejmujc od wysokoci energii wysoko prdkoci. Znajc wysoko cinienia w kadym przekroju strugi, moemy wykreli lini cinie i lini cinie piezometrycznych, ktra przebiega rwnolegle do linii cinie, ale niej od niej o wysoko cinienia barometrycznego pb / g. Linie cinie i cinie piezometrycznych ksztatuj si w zalenoci od wymiarw geometrycznych przewodu i strumienia objtoci, ale nie musz opada w kierunku ruchu. Na rysunku 7.33 przedstawiono wykres Ancony ilustrujcy przebieg wysokoci energii i cinie midzy zbiornikami rozwaanymi w poprzednich punktach. atwo spostrzec, e linie energii i cinie nie mog przecina rurocigu1), a dla zapobieenia odparowaniu cieczy cinienie w rurze musi przekracza cinienie parowania pw. Wynika std, e linia cinie piezometrycznych nie moe przebiega pod rurocigiem niej ni ( pb pw) / g. Przykady wykresw Ancony naszkicowano na rysunku 7.34.
p g p
pb g pb g
g g
pb
pb
p b - h m mg g
g h m m
p1
p2
pb
p1
g
p2 < p b
pb - p 2 g
pb
Rys. 7.34. Przykady wykresw Ancony dla ukadw jak na rys. 7.30
____________
1)
Cinienie jest nieujemne.
292
7.4.4. PRZEPYW PYNU NIECILIWEGO W SYSTEMACH Z WZAMI

Zajmiemy si teraz przepywem ustalonym lepkich pynw nieciliwych przez systemy hydrauliczne zoone z przewodw (systemw szeregowych) zawierajcych wzy. Rozpatrzymy ukad zoony z trzech zbiornikw poczonych trzema przewodami w ten sposb, e zbiegaj si one w wle (zagadnienie trzech zbiornikw) oraz ukad n 2 przewodw wychodzcych ze wsplnego wza i zbiegajcych si w innym wle (rwnolege poczenia przewodw). Zagadnienie trzech zbiornikw Rozpatrzmy ukad hydrauliczny przedstawiony na rysunku 7.35a, przy czym atwo zauway, e przedstawiony schemat obejmuje zbiorniki zamknite i otwarte, gdy wtedy przyjmiemy pi = pb (i {1, 2, 3}).
a) e h1 ex p1 e0 h2 h 2 + R* 2 qV R h2 e0 R h 3 + R* 3 qV
2 2
b) h 1 - R*1 q V X
2
e h 3 + R*3 q V h1
2
c) h 1 - R*1 q V
2
h 2 - R* 2 qV
h1 1
d1
d 2, l 2
,l
2 p3
h3
ex h3
z1 z0
d3
,l
z3 qV2 qV3 qV1 qV qV1 qV2 qV3 qV
Rys. 7.35. Zagadnienie trzech zbiornikw: a) schemat ukadu i przebiegi linii energii (dla uproszczenia rysunku strat w wle nie zaznaczono), b), c) ilustracje rozwiza zagadnienia
Zamy, e wysokoci rozporzdzalne na poziomie zwierciade cieczy s rne1), tak e zachodzi ____________
Moe zachodzi jeszcze tylko rwno energii rozporzdzalnych w dwch z trzech rozwaanych zbiornikw. Rozwizanie takiego ukadu hydraulicznego moemy atwo znale, znajc sposb rozwizania (7.85).
1)
293 (7.85)
p1/ g + z1 = h1 > p2 / g + z2 = h2 > p3/ g + z3 = h3,
czym nie ograniczamy oglnoci rozwaa, gdy zawsze mona odpowiednio ponumerowa zbiorniki tak, aby zachodzia relacja (7.85). Zamy ponadto, e poziomy cieczy i cinienia w zbiornikach nie ulegaj zmianie. Z zalenoci (7.85) wynika, e ciecz wypywa ze zbiornika 1., poniewa wysoko rozporzdzalna jest w nim najwiksza i dopywa do zbiornika 3., ktry ma najmniejsz wysoko rozporzdzaln. Na odcinku 10 wystpuj straty energetyczne i cinienie w wle moe by takie, e ciecz wypywa ze zbiornika 2., dopywa do niego lub te w przewodzie l2 nie ma przepywu i wwczas zbiornik 2. zachowuje si jak manometr hydrostatyczny. Przyjmijmy najpierw, e ciecz dopywa do zbiornikw 2. i 3. Umy zatem rwnanie Bernoulliego dla przekroju lecego na poziomie zwierciada w zbiorniku 1. i przekroju pooonego tu przed wzem, a nastpnie dla tego przekroju i przekrojw wlotowych w zbiornikach 2. i 3. Otrzymamy kolejno:
z1 +
2 v1 p1 p v 2 l1 = z 0 + 0 + 1 1 + + 1 1 2g g g d1 2g
2 v1 p p l1 v2 z0 + 0 + 1 1 = z1 + 1 + 1 1 2g g g d1 2g
2 l2 v2 p0 p v2 + 1 1 = z 2 + 2 + + + , 2 2 2 2g g g d2 2g
(7.86)
z0 + z0 +
2 l3 v3 p0 p v2 + 1 1 = z3 + 3 + + + 3 3 3 2g , 2g g g d3 gdzie i (i = 1, 2, 3) sumaryczny wspczynnik oporw miejscowych na poszczeglnych przewodach. Po zastosowaniu wzoru
qVi =
d i2 vi 4
i = 1, 2, 3,
(7.87)
wprowadzeniu opornoci hydraulicznej

R1* = 8 l1 1 , + 1 4 2 1 5 g d1 d1 Ri* = 8 g 2 li 1 i 5 + ( i + i ) 4 , d di i i = 2, 31), (7.88)
____________
W oglnoci przewodami o opornoci Rj* ( j = 1, 2, 3) mog by szeregowe ukady (systemy) hydrauliczne.
1)
294 i oznaczeniu
e0 = z0 +
81 2 p0 + 2 4 q , g d1 g V 1
(7.89)
napiszemy nastpujcy ukad rwna

e0 = z1 + p1 2 R1*qV 1, g p2 * 2 + R2 qV 2 , g
e0 = z 2 +
(7.90)
e0 = z3 +
p3 * 2 + R3 qV 3 . g
Rwnania (7.90) uzupenimy bilansem strumieni objtoci w wle 0, ktry w rozwaanym przypadku dopywu do zbiornikw 2. i 3. jest nastpujcy
qV 1 = qV 2 + qV 3 .
(7.91)
Jeli celem oblicze jest wyznaczenie strumieni objtoci qVi (i = 1, 2, 3), to trzeba rozwiza ukad czterech rwna (7.90) i (7.91), posugujc si np. metod kolejnych przyblie. W pierwszym przyblieniu zakada si wartoci wspczynnikw strat liniowych i miejscowych, przy czym wspczynniki strat miejscowych na odgazieniach zale od stosunkw przepyww w przewodzie gwnym i odgazieniach, a tego nie znamy. Poniewa straty energetyczne podczas podziau strugi s zazwyczaj mae w porwnaniu z pozostaymi stratami, mona je w pierwszym przyblieniu, a nawet w ogle, pomin. Nie zawsze jest to jednak do przyjcia, gdy zdarza si (np. w ukadach wentylacyjnych), e straty miejscowe stanowi istotny procent strat energetycznych. Na rysunku 7.35a przedstawiono przebiegi linii energii. Linia ciga odnosi si do przypadku, gdy do wza dopywa ciecz tylko przewodem l1, linia przerywana dotyczy przypadku, gdy do wza dopywa ciecz przewodami l1 i l2. Zastosujemy wykrelno-rachunkowy sposb rozwizania problemu, ktry uatwi ponadto zrozumienie wzajemnych powiza midzy charakterystykami przewodw, cinieniami i wysokociami pooe zwierciade cieczy a strumieniami objtoci w przewodach. Zauwamy, e wzory (7.90) okrelaj wartoci e0 trzech funkcji strumienia objtoci qV, odpowiednio dla qV = qV1, qV = qV2 i qV = qV3, przy czym qV1, qV2, qV3 speniaj warunek (7.91). Wobec tego dla dowolnego qV (rnego od qV1, qV2, qV3) funkcje te bd miay warto e rn od e0, przy czym dla uproszczenia powiemy, e e0 okrela warto energii w wle, mimo i w rzeczywistoci jest to energia tu przed wzem. Mona zatem wykreli kad z krzywych obrazujcych przebieg e w zale-
295
noci od qV i znale rozwizanie problemu wiedzc, e qV1, qV2, qV3 musz speni (7.90) i (7.91). Napiszemy zatem nastpujce rwnania:
e = z1 + p1 * 2 * 2 R1 qV = h1 R1 qV , g
p2 * 2 * 2 + R2 qV = h2 + R2 qV , g p3 * 2 * 2 + R3 qV = h3 + R3 qV , g
e = z2 +
(7.92)
e = z3 +
ktrych obrazem s odpowiednie krzywe pokazane na rysunku 7.35b. Jeli teraz energia e osignie warto e0, to strumie wypywu ze zbiornika 1. wyniesie qV1, przy czym musi zachodzi warunek (7.91)1). Oznacza to, e punkt o wsp* 2 qV . Z drugiej strony punkt ten ley na rzdnych (qV1, e0) ley na krzywej e = h1 R1 krzywej, ktra czyni zado warunkowi qV1 = qV2 + qV3. Krzyw t otrzymujemy po * 2 * 2 zsumowaniu krzywych e = h3 + R3 qV i e = h2 + R2 qV w ten sposb, e biorc dowoln warto e dodajemy odpowiadajcy jej strumie objtoci qV2 w rurze l2 i qV3 w rurze l3 (operacj t zaznaczono na rys. 7.35b, posugujc si cienk lini kreskowan). Dodawanie to, wykonane dla odpowiedniej liczby punktw, pozwoli uzyska krzyw, ktr oznaczono grubsz lini przerywan, a ktra dla e h2 pokrywa si z krzyw * 2 * 2 e = h3 + R3 qV . Punkt R przecicia si tej krzywej z krzyw e = h1 R1 qV ma wsprzdne (qV1, e0), skd atwo znale punkty (qV2, e0), (qV3, e0). Jak wida z rysunku 7.35b, jeli h2 > ex, to krzywa otrzymana w wyniku opisanego sumowania nigdy nie * 2 przetnie si z krzyw e = h1 R1 qV . Oznacza to, e warunkiem tego, aby zbiornik 1. zasila zbiorniki 2. i 3. jest
h2 = z2 + p2/ g < ex.
(7.93)
2 oraz Wsprzdne (qVx, ex) za punktu X przecicia si krzywych h1 R1*qV * 2 h3 + R3 qV wyznaczymy, porwnujc pierwsze i trzecie rwnanie ukadu (7.92). Otrzymamy wwczas
qVx =
(z1 z3 ) + ( p1 p3 )/ g
* R1* + R3
(7.94)
____________
Przyjmiemy tymczasem, e parametry systemu zapewniaj przyjty rozdzia strumienia objtoci dany wzorem (7.91). Dla uproszczenia straty w wzach pominito.
1)
296
* R* i oznacza opor(co jest zgodne z wzorami uzyskanymi w p. 7.4.2, gdy R1* + R2 no odcinka 103, poniewa wtedy qV1 = qV3 = qVx, za qV2 = 0). Nastpnie
ex = Jeli natomiast
* (z1 + p1/ g ) . R1* (z3 + p3 / g ) + R3 * * R1 + R3
(7.95)
h2 = z2 + p2/ g = ex,
(7.96)
to zbiornik 2. spenia rol naczynia wzbiorczego i przepyw przewodem l2 nie zachodzi, a gdy (7.97) h2 = z2 + p2/ g > ex, to zbiorniki 1. i 2. zasilaj zbiornik 3. Przypadek (7.97) pokazano na rysunku 7.35a lini przerywan, a rozwizanie zilustrowano na rysunku 7.35c. Poniewa ze zbiornikw 1. i 2. ciecz wypywa, warto energii w wle jest mniejsza od wartoci rozporzdzalnej w zbiornikach (na skutek strat na drodze zbiornikwze), a krzywe s wypuke do gry. Do zbiornika 3. ciecz dopywa, zatem energia w wle musi by wiksza ni warto rozporzdzalna w zbiorniku 3., dlatego odpowiednia krzywa jest wypuka do dou. Ukad rwna (7.92) bdzie teraz nastpujcy: p * 2 * 2 qV = h1 R1 qV , e = z1 + 1 R1 g e = z2 +
e = z3 +
p2 * 2 * 2 qV = h2 R2 qV , R2 g
p3 * 2 * 2 + R3 qV = h3 + R3 qV . g
(7.98)
Bilans strumieni objtoci wyrazimy wzorem qV1 + qV2 = qV3 qV1 = qV3 qV2 , ukady natomiast (7.91) i (7.92), (7.98) i (7.99) zastpimy nastpujcymi: (7.99)
e = z1 +
e = z2 +
p1 2 R1* qV , g
(7.100)
p2 * 2 qV , R2 g p * 2 e = z3 + 3 + R3 qV , g oraz qV1 = qV3 qV2 ,
(7.101)
297
* 2 przy czym znakowi plus przy R2 qV odpowiada rwnie znak plus przy qV2. We wzorach (7.100) i (7.101) wstawiamy znak plus, gdy zachodzi zaleno (7.93), minus za, gdy spenione jest rwnanie (7.97). Jeli przystpuje si do rozwizania zagadnienia trzech zbiornikw, najlepiej przyj nastpujcy tok postpowania: p * 2 wykreli krzyw e = z1 + 1 R1 qV (charakterystyka przewodu 1.), g
p3 * 2 + R3 qV (charakterystyka przewodu 3.), g wyznaczy rzdn punktu X przecicia si tych krzywych i okreli, ktra relacja jest prawdziwa: z2 + p2/ g < ex, z2 + p2/ g = ex lub z2 + p2/ g > ex, p p * 2 * 2 wykreli krzyw e = z2 + 2 + R2 qV lub e = z2 + 2 R2 qV (charakterystyka g g przewodu 2.) w zalenoci od tego, czy ciecz do zbiornika 2. dopywa lub z niego wypywa, wykreli charakterystyk zastpcz przewodw 2. i 3. lub 1. i 3. przez odpowiednie dodawanie (rwnolege) charakterystyk i znale rozwizanie jak na rysunkach 7.35. Jeli przedmiotem zadania jest znalezienie parametrw hydrodynamicznych rozpatrywanego ukadu hydraulicznego, a wic cinie pi i wysokoci pooenia zi (i = 1, 2, 3) zwierciade (lub niektrych z nich), to postpowanie musi by wtedy inne. Mianowicie, znajc strumienie objtoci qVi (i = 1, 2, 3), ktre musi zapewni ukad, dobieramy sie rurocigw, wychodzc z rnych kryteriw (np. ekonomicznego, techno2 (i = 1, 2, 3), logicznego). Moliwe jest wwczas znalezienie charakterystyk Ri*qV a nastpnie ustalenie poszukiwanych parametrw w wyniku skonstruowania wykresw przedstawionych na rysunkach 7.35 i poprowadzenia charakterystyk przez punkty o znanych odcitych qVi (i = 1, 2, 3) oraz ustalenia odpowiednio pocztku osi wsprzdnych. Dziki temu mona ju okreli brakujce parametry ukadu. rednic przewodu najodpowiedniejsz ze wzgldw ekonomicznych dla danego strumienia objtoci moemy dobra, wyznaczajc roczne koszty (k) budowy systemu hydraulicznego i jego eksploatacji w zalenoci od k k = k1 + k 2 rednicy d 1) rurocigu, a nastpnie biorc minimum tych kosztw po d. Koszty roczne k1 budowy s wiksze dla wikszej rednicy, roczne za koszty eksploatacji k2 s wiksze dla mniejszej rednicy (rys. 7.36, na ktrym min k2 k(d ) = k(dek), a dek rednica ekonomiczna).
wykreli krzyw e = z3 +
Rys. 7.36. Zaleno kosztw budowy i eksploatacji systemu hydraulicznego od rednicy rury
k1 d ek d
____________
Moe to by rwnie rednica zastpcza, tj. taka, ktrej oporno jest taka sama jak oporno szeregowego ukadu hydraulicznego (wzr (7.78)) o dugoci l = l1 + l2 + ...+ ln.
1)
298
Rwnolege poczenie przewodw Omwimy teraz system hydrauliczny otrzymany przez rwnolege poczenie n przewodw o rednicach dk i dugociach lk (k = 1, 2, , n). Przewody te wychodz ze wsplnego wza i zbiegaj si w innym wsplnym wle (rys. 7.37). Ukadajc rwnanie Bernoulliego dla przekrojw I i II napisane dla i-tego odgazienia i po wykorzystaniu wzoru qVi = v i d i2 4 , otrzymamy
(z1 z2 ) + ( p1 p2 )
i = 1, ..., n,
qV p1 I d 1 , l1
2 1 8 II I 2 8 li = 2 4 qV + +i 4 4 2 i qVi , (7.102) g g d II d I gd i d i gdzie indeksy I i II odnosz si do wielkoci w przekrojach I i II.

d 2 , l2
z1
d n , ln
p2 II qV z2
Rys. 7.37. Schemat rwnolegego poczenia przewodw
Bilans strumieni objtoci w wle (prawo wzw) bdzie postaci
qV =
q
i =1
Vi
(7.103)
4 2 I d I4 g 2 qV jest may w stosunku do (z1 z2) + Zwykle wyraz 8 II d II + ( p1 p2)/ g i mona go pomin, wwczas oporno i-tego przewodu
Ri* =
wzr (7.102) zapiszemy za jako
8 li +i 4 2 i , g di di
(7.104)
(z1 z2 ) + ( p1 p2 )
1 2 h = Ri*qVi . g
(7.105)
Jeli rnicy wysokoci prdkoci w wzach (cile tu przed wzem I i za wzem II) nie mona pomin, to rwnanie (7.102) rwnie sprowadzimy do postaci (7.105), przyjmujc qVi = i qV, (7.106) gdzie i jest wzgldnym udziaem strumienia objtoci qVi w stosunku do strumienia przepywu przez cay ukad (system),
299
wobec tego otrzymamy
(z1 z2 ) + ( p1 p2 )
8 = 2 g
h li 2 * 2 i d + i qVi = Ri qVi , i (7.107)
II I 1 2 8 4 4 2 qVi + d g d i4 2 II d I i
gdzie oporno Ri* wynika z wzoru (7.88). Strumienie objtoci (dla danych zj, pj ( j = 1, 2)) mona wobec tego analitycznie obliczy za pomoc metody kolejnych przyblie, ktrej pocztkiem jest zaoenie we wzorze (7.105) i, i (lub i, i, i w (7.106)), zalecych, jak wiadomo, od Rei = 4 qVi / di v. Rozwizanie omawianego problemu zilustrowano na rysunku 7.38. Przedsta* * oraz R2 wiono na nim rwnolege poczenie dwch przewodw o opornociach R1 (h = (z1 z2) + ( p1 p2)/ g). Sposb konstrukcji wynika ze wzorw (7.105) (lub (7.107)1)) oraz (7.103) i na rysunku 7.38 pokazano j dla dowolnej wartoci h. W wyniku dziaania, ktre nazwiemy dodawaniem rwnolegym, otrzymalimy charaktery2 2 )qV , przedstawiajc zaleno (z1 z2) + (p1 p2)/ g od styk zastpcz ( R12 = R2
* jest opornoci zastpcz, strumienia objtoci qV, wchodzcego do wza I. R1* = R2 ktr uzyskamy w wyniku rwnolegego dodawania opornoci ( = symbolizuje 2 dziaanie zwane rwnolegym dodawaniem) (rys. 7.38). Dysponujc krzywymi R1*qV , * 2 * 2 R2 qV oraz R1* = R2 qV , atwo znale qV, qV1, qV2 lub dla danego qV wyznaczy * * * * (z1 z2) + (p1 p2)/ g. Majc R1 i R2 , moemy wyznaczy R1 = R2 rachunkowo, opierajc si na wzorach (7.107) i (7.103). Mamy mianowicie * 2 * 2 h = R1 qV 1 = R2 qV 2 ,
(7.108) (7.109) (7.110)
qV = qV1 + qV2 , a po oznaczeniu bdziemy mie skd
= qV 1 qV ,
* 2 2 * (1 ) qV2 , h = R1 qV = R2 2 * 2 * (1 ) . R1 = R2 2
(7.111) (7.112)
____________
Nie znamy z gry i, dlatego charakterystyk wg wzoru (7.105) mona wykreli dla zaoonych wartoci i i traktowa uzyskane wykrelnie rozwizanie jako pierwsze przyblienie. Nastpne wykresy wykonamy dla tak obliczonych wartoci, powtarzajc proces a do uzyskania dostatecznej dokadnoci.
1)
300
h h

2 h = R* 1 qV 2 h = R* 2 qV
* 2 h = (R* 1 = R 2) q V
q V1
q V2
q V1+ q V2
qV
Rys. 7.38. Charakterystyka dwch przewodw poczonych rwnolegle
Po obustronnym wycigniciu pierwiastka atwo ju obliczy , ktre po wstawieniu z powrotem do (7.111) daje
h=
* * R1 R2 * * + R2 R1 2
2 2 qV = R*qV ,
(7.113)
gdzie oporno R*, nazwan opornoci zastpcz, mona uwaa za wynik dziaa* * i R2 . nia, zwanego rwnolegym dodawaniem opornoci ( = ) wykonanego na R1
* R* R1* = R2 = * * R1 R2
* R1
* R2
* 2 qV h = R1* = R2 .
(7.114)
atwo sprawdzi, e dziaanie to jest czne (rwnie przemienne) i mona je zastosowa do systemu rwnolegego zoonego z n przewodw, a pokazanego na rysunku 7.37. Wyprowadzone wzory moemy zastosowa do zaprojektowania systemu o z gry zaoonym rozdziale strumienia objtoci w wzach, dobierajc odpowiednio opornoci poszczeglnych przewodw. Opornoci te musz by czsto sztucznie zwikszane w wyniku wprowadzania specjalnych elementw regulacyjnych o zmiennej (zawory) lub staej opornoci (kryzy dawice, stosowane np. w instalacjach centralnego ogrzewania), gdy nie zawsze istniej potrzebne rednice rur. Nietrudno spostrzec, e ukad (system) szeregowo-rwnolegy, ktrego przykad pokazano na rysunku 7.39, daje si sprowadzi do systemu szeregowego po wprowadzeniu opornoci zastpczej wedug (7.114) lub rysunku 7.38. Warto podkreli, e wprowadzenie do systemu szeregowego przewodu dodatkowego, jako odgazienia * na rys. 7.39), spowoduje, e strumie objtoci dla ustalorwnolegego (ga R2 nego h = (z0 z1) + ( p0 p1)/ g, zwikszy si z qV do qVu. Cz pynu przepywa
301
bowiem przewodem dodatkowym, w zwizku z czym prdko w przewodzie o * bdzie mniejsza, straty energetyczne rwnie mniejsze, a zatem struopornoci R1 mie objtoci zwikszy si, gdy charakterystyka wypadkowa bdzie bardziej paska. Doczenie przewodu dodatkowego do ju istniejcego jest stosowane w technice, gdy chcemy uzyska wikszy przepyw bez zwikszenia rnicy wysokoci rozporzdzalnych w zbiornikach h = (z0 z1) + ( p0 p1)/ g, a wybudowanie takiego rurocigu jest bardziej opacalne w porwnaniu ze zwikszeniem h (wie si to z dodatkowymi nakadami energetycznymi).
h
2 R* 1 qV 2 R* 0 qV
* 2 (R 0 + R* ) qV 1
2 R* 2 qV
h
g
2 * ( R* 1 = R2 ) q V
p0
* R* 1 = R2
R2
R1
*
p1
qV
q Vu
qV
z0
R0
z1
Rys. 7.39. Szeregowo-rwnolege poczenie przewodw
7.5. NIEUSTALONY PRZEPYW PYNW W PRZEWODACH

Obliczenia hydrauliczne nieustalonego przepywu pynw w przewodach s bez porwnania trudniejsze od takich oblicze dla przepyww ustalonych. Mimo znacznych uproszcze rwna NavieraStokesa i cigoci ruchu nie mona osign rwnie prostych zwizkw, jak rwnanie Bernoulliego dla pynw lepkich, stosowane w poprzednich podrozdziaach. W badaniu przepyww nieustalonych w przewodach
302
zakada si jednowymiarowo ruchu1), a w przypadku gazw pomija si skadnik reprezentujcy siy cikoci, jako nieistotny ze wzgldu na ma gsto gazw. Nie uwzgldnia si ponadto si bezwadnoci reprezentowanych przez pochodn czstkow v/ t, rwnie z wymienionych przyczyn. Nastpne uproszczenia wprowadza si w zalenoci od charakteru zjawiska i rodzaju ukadu (systemu) hydraulicznego. W odniesieniu zatem do systemw o niewielkich wymiarach i nieduej prdkoci zmian parametrw hydrodynamicznych przyjmuje si model cieczy nieciliwej, ktrej ruch okrela caka CauchyegoLagrangea ( p. 5.2.1) uzupeniona o czon reprezentujcy straty energetyczne. Do ukadw wikszych lub o duej szybkoci zmian parametrw hydrodynamicznych model ten nie moe by uywany, gdy propagacja fali cinienia odbywa si z okrelon prdkoci, a zatem czas jej przebiegu moe nie by dostatecznie may w porwnaniu z okresem zmian. Naley zatem uwzgldni ciliwo cieczy, gdy fale rozchodz si tylko w orodku sprystym, ale wtedy model zjawiska znacznie si skomplikuje. Czsto jest dopuszczalne pominicie strat energetycznych przy uwzgldnieniu tylko sprystoci cieczy, jak w badaniach zjawiska uderzenia hydraulicznego. Dalej zajmiemy si krtko ruchem nieustalonym cieczy nieciliwej, a nastpnie omwimy zjawisko sprystego (tzn. z uwzgldnieniem ciliwoci) uderzenia hydraulicznego cieczy nielepkiej.
7.5.1. NIEUSTALONY PRZEPYW LEPKIEJ CIECZY NIECILIWEJ

Rwnanie jednowymiarowego ruchu nieustalonego cieczy doskonaej (5.16 ) mona napisa w postaci p 1 v v2 + +z+ ds = const , (7.115) 2g g g s t
gdzie s jest wsprzdn biegnc wzdu linii prdu. Jeli pod uwag wemiemy strug cieczy lepkiej, ale nieciliwej, pokazan na rysunku 7.40, to dla przekrojw 1. i 2. napiszemy rwnanie p p v2 v2 1 v s 1 1 + 1 + z1 = 2 2 + 2 + z2 + ds + h12 , (7.116) g s t 2g g 2g g
ktre rni si od rwnania dla ruchu ustalonego (7.18) tylko skadnikiem wyraajcym zmienno prdkoci w czasie, a przedstawiajcym cinienie bezwadnoci o wysokoci 1 v h i12 = ds . (7.117) g s t
____________
Straty energetyczne s najczciej liczone jak dla przepywu ustalonego (wzr DarcyegoWeisbacha (7.21)).
1)
303
s p12 g
1 g
s
v ds t
2 1 v1
p1
2g
2 2 v2
1 z1
ds
v2 2 z2
poziom odniesienia
Rys. 7.40. Przebiegi linii energii i cinie w nieustalonym przepywie strugi cieczy lepkiej
Rwnanie (7.116) uzupenimy jeszcze rwnaniem cigoci Av = A1v1 = A2v2, gdzie Ai, A pola powierzchni przekroju poprzecznego strugi. Dalej przyjmiemy, e: 1. A zaley tylko od miejsca i nie zmienia si w czasie. s strat energetycznych wyraa si za pomoc takich samych za2. Wysoko h12 lenoci jak w przepywie ustalonym. Na podstawie tych zaoe i po wprowadzeniu pojcia opornoci hydraulicznej R*, analogicznie do wzoru (7.78), po uporzdkowaniu, moemy rwnanie (7.116) zapisa w postaci p1 p2 * 2 * dqV (z1 z2 ) + = R qV sgn qV + I
p2
v1
2g
dt
(7.118)
gdzie: 1 ds staa charakterystyczna przewodu, ktr bdziemy nazywa bezwadI* = gs A
noci, sgn qV znak qV. 2 sgn qV R*qV qV wynika std, e kierunek przePojawienie si wielkoci R*qV pywu moe zmienia si w czasie, dlatego w przyjtym ukadzie wsprzdnych bdziemy przypisywa strumieniowi objtoci znak plus dla przepywu zgodnego
304
z dodatnim kierunkiem osi s, minus dla kierunku odwrotnego. Wyraz okrelajcy straty bdzie si zatem pojawia po prawej lub lewej stronie rwnania (7.116), (co odpowiada wartoci sgn qV = 1 lub sgn qV = 1 w rwnaniu (7.118)). Bezwadno hydrauliczna przewodu o dugoci l i rednicy d wyniesie I* = 1 dl 1 4 4l = dl = , 2 g l A g d l gd 2
(7.119)
dla n szeregowo poczonych przewodw (rys. 7.29) natomiast I* = 4 g
d
i =1
li
2 i
(7.120)
Znalezienie qV z rwnania (7.118), nawet przy zaoeniu R* = idem ( przy danym przebiegu (z1 z2 ) + ( p1 p2 ) g = h(t ) , t czas) nie jest atwe ze wzgldu na nieliniowo tego rwnania. Mona uzyska rozwizanie przyblione lub numeryczne. Matematyczny model przebiegu zjawiska nieustalonego ruchu cieczy okrelony rwnaniem (7.118) moe by z powodzeniem zastosowany do opisu ruchu cieczy w ukadach pokazanych na rysunkach 7.41 i 7.42. Na rysunku 7.41 przedstawiono schemat pompy nurnikowej zasysajcej rurocigiem ssawnym Rs ciecz ze zbiornika. Poniewa ruch nurnika jest harmoniczny ( prawie), ciecz w tym rurocigu bdzie poruszaa si ruchem nieustalonym ze strumieniem objtoci proporcjonalnym do prdkoci nurnika, ale tylko w czasie Rs jego wysuwania si z komory ssawnej (zmiana kierunku ruchu na przeciwny powoduje zamknicie si zaworu ssawnego).
Rys. 7.41. Pompa nurnikowa
Na rysunku 7.42 pokazano ukad pompowy, w ktrym pompa odrodkowa P zasysa ciecz ze zbiornika dolnego Zd za porednictwem rury ssawnej Rs i toczy j przez rurocig toczny Rt do zbiornika grnego Zg. Na rurze tocznej, za zaworem zwrotnym Vz, znajduje si zbiornik Zp, zwany powietrznikiem, gdy jest on zawsze czciowo wypeniony powietrzem (rzadziej innym gazem). W warunkach normalnej pracy 2 * pompy cinienie w powietrzniku wynosi p0 = pb + h0 + R *qV 0 g (R oporno hydrauliczna rury Rt, qV0 strumie objtoci, h0 zob. rys. 7.42), co wynika natychmiast z przebiegu linii energii wzdu Rt. Po raptownym zatrzymaniu pompy ciecz w przewodzie tocznym porusza si na skutek rozprania si powietrza w powietrzniku i bezwadnoci masy ciekej dopty, dopki energia cinienia i energia kinetyczna cieczy nie zuyje si na prac podnoszenia i pokonanie oporw hydraulicznych w rurze Rt. Poniewa na skutek zatrzymania si pompy zostaje zamknity zawr
305
zwrotny Vz, pynca ciecz jest pobierana z powietrznika, wobec czego cinienie powietrza zmniejsza si, aby w chwili zatrzymania si supa cieczy w rurze Rt osign warto pmin < p0. Nastpnie ciecz zaczyna pyn w kierunku powietrznika, powodujc zmniejszanie si objtoci wypenionej powietrzem, czyli wzrost cinienia, ktre po pewnym czasie jest tak due, e ruch cieczy zostanie zahamowany (cinienie ma wtedy warto pmax > p0). Ruch cieczy powtarza si cyklicznie, a do cakowitego wytumienia drga w rurocigu tocznym. Przepyw taki mona dostatecznie dobrze opisa rwnaniem Zg postaci (7.118)1), poniewa dziki sprystemu dziaaniu poduszki powietrznej Vz nie zachodz gwatowne zmiany cid, l p0 R s nienia, a tym samym uwzgldnianie Rt ciliwoci cieczy jest niepotrzebne.
g
p0
Rys. 7.42. Ukad pompowy z powietrznikiem
Zd
Obliczenie hydrauliczne przepyww nieustalonych cieczy nieciliwej przez ukady hydrauliczne z wzami jest jeszcze trudniejsze. Pewne przypadki szczeglne systemw rozgazionych daj si jednak sprowadzi do rwnania postaci (7.118). S to systemy szeregowo-rwnolege o niezmiennym w czasie rozdziale cieczy w wzach. Przykad takiego systemu przedstawiono na rysunku 7.43. Jest to podstawowy element duej stacji uzdatniania wody. Woda surowa ma by rwnomiernie rozprowadzona do zbiornika 7 za porednictwem rusztu 5. Nieustalony przepyw tej cieczy jest generowany za pomoc pompy prniowej 2, ktra obnia cinienie w komorze 1 oraz cyklicznie otwieranych i zamykanych zaworw motylkowych 3 i 4. Powoduje to okresowy wzrost i spadek cinienia w komorze 1, a w konsekwencji nieustalony wypyw cieczy przez krce 6 do zbiornika 7. Celem tego zabiegu jest poprawienie warunkw wytrcania si zanieczyszcze. Jak wida, krce 6 maj dugoci malejce wraz z odlegoci od wlotu do rusztu 5, gdy w celu zapewnienia jednakowego przepywu przez wszystkie krce musz one mie odpowiednio dobrane, zmieniajce si, bezwadnoci. W nieustalonym ruchu cieczy rwnomierny rozdzia przepywu przez ruszt nie moe by zrealizowany przez odpowiednie dobranie rednic otworw nawierconych w ruszcie 6, jak w przepywie ustalonym, gdy bezwadno rusztu wzrasta wraz z odlegoci od wlotu do niego. ____________
Cinienie w zbiorniku, w ustalonej chwili t, obliczamy z rwnania stanu gazu, wykorzystujc przy tym fakt, e objto wody wypywajca (wpywajca) do powietrznika rwna si przyrostowi (ubytkowi) objtoci powietrza.
1)
h0
pb
Zp
2 R* q V
306
W celu wyrwnania tej bezwadnoci wypyw musi odbywa si przez krce o dugoci malejcej wraz z odlegoci od wlotu do rusztu.
4 1 2 3
7 qV
6 5
q V= const
Rys. 7.43. System szeregowo-rwnolegy o niezmiennym w czasie rozdziale cieczy w wzach
7.5.2. UDERZENIE HYDRAULICZNE

Opis zjawiska Przez uderzenie hydrauliczne rozumiemy zjawisko nieustalonego ruchu cieczy w przewodzie zamknitym, ktremu towarzyszy gwatowna przemiana energii kinetycznej zawartej w pyncej cieczy na energi cinienia. Uderzenie hydrauliczne (wodne) wystpuje np. w przewodach wodocigowych w razie raptownego zamknicia zaworu lub nagego wstrzymania ruchu pompy. Przebieg zjawiska uderzenia hydraulicznego przeanalizujemy na przykadzie prostego ukadu hydraulicznego pokazanego na rysunku 7.44. W normalnych warunkach przepyw cieczy przez rur o rednicy d i dugoci l, zaopatrzon u wylotu w zawr, odbywa si ruchem ustalonym ze redni prdkoci v0. Jeli zawr zostanie nagle zamknity (czas zamykania tz 0), to ruch czstek wody przylegajcych do zaworu zostanie nagle wstrzymany. Gdyby ciecz pynca przez rurocig bya nieciliwa, a jego ciany sztywne, wwczas caa masa wody w rurze zostaaby zahamowana w czasie tz 0, a cinienie jak wynika to z wzoru (7.118) wzrosoby do nieskoczonoci. Z dowiadczenia wiadomo jednak, e w takich przypadkach cinienie osiga wartoci skoczone, model ruchu nieustalonego opisany wzorem (7.118) nie moe zatem by tutaj stosowany. Naley wobec tego uwzgldni ciliwo cieczy i sprysto cian rury. W celu jakociowego wytumaczenia wpywu ciliwoci cieczy i sprystoci cian rury na przebieg uderzenia hydraulicznego podzielimy w myli ciecz zawart w rurze na elementarne warstewki o jednakowej masie i rozpatrzymy ich zachowanie si po nagym zahamowaniu przepywu. Przebieg zjawiska mona podzieli na dwa okresy.
307
z h
l
x d=2 r x v0 x dp dx t + dt x v0 x
(dx
v=0 dr
) dx
v=0
dx d dx d
2r
Rys. 7.44. Ukad do analizy uderzenia hydraulicznego
Okres pierwszy rozpoczyna si w chwili zamknicia zaworu, kiedy pierwsza warstewka zostanie cinita na skutek przejcia wasnej energii kinetycznej w cinienie1), a grubo jej si zmniejszy. Przyrost cinienia spowoduje rozszerzenie si czci rury otaczajcej warstewk, ponownie zmniejszajc jej grubo. W rezultacie warstewka zostanie zahamowana, grubo zmniejszona, ciana rury za rozcignita. Zmniejszenie gruboci warstewki zaley od moduw sprystoci E ciany rury i E0 cieczy. Za pierwsz warstewk podaj nastpne, ktre rwnie zostan cinite i zatrzymane, a ciany rury sprycie odksztacone (rozcignite). W ten sposb w miar upywu czasu przyrasta dugo supa zatrzymanej cieczy, znajdujcej si pod zwikszonym cinieniem i otoczonej rur o rozszerzonej rednicy, spowodowanej przez przyrost tego cinienia. Szybko, z jak przyrasta dugo zatrzymanego supa cieczy, jest rwna prdkoci rozprzestrzeniania si fali cinienia w rurze i jest ona przeciwna do kierunku przepywu cieczy, ktra w nierozszerzonej czci rury ma nadal prdko v0. Gdy ostatnia warstewka u wlotu zostanie cinita, caa rura jest wypeniona ciecz w spoczynku i pod cinieniem wyszym od cinienia statycznego w pyncej cieczy (przyrost cinienia, jak ju wspomnielimy, wystpi w wyniku zamiany energii kine____________
Jest to jedyna moliwo zamiany energii kinetycznej, gdy prdko warstewki staje si zerowa, wysoko pooenia nie zmienia si; pozostaje zatem wzrost cinienia.
1)
2 r dx
2r
308
tycznej na cinienie). Ten przyrost cinienia powoduje cinicie cieczy i rozcignicie cian rury. Okres drugi rozpoczyna si w chwili, gdy wystpi ruch cieczy z rury do zbiornika, spowodowany tym, e energia potencjalna zgromadzona w cieczy i cianach rury zostaje zamieniona na energi kinetyczn. Fala cinienia rozprzestrzenia si teraz w kierunku zaworu, ale jest to cinienie nisze od panujcego w cieczy podczas przepywu ustalonego. Po dojciu do zaworu fala zmienia kierunek, a cykl powtarza si, a do wytumienia drga. Zwrmy uwag, e zawr znajduje si pod zwikszonym cinieniem przez czas potrzebny do przebycia przez fal cinienia drogi 2l (l dugo rury) i jeli prdko fali wynosi vp, to czas ten bdzie nastpujcy
T=
2l . vp
(7.121)
Celem dalszych rozwaa bdzie obliczenie prdkoci rozchodzenia si fali cinienia i przyrostu cinienia w rurze na skutek nagego zamknicia zaworu.
Pierwsze podstawowe rwnanie ruchu Wyprowadzajc rwnanie nieustalonego ruchu cieczy podczas uderzenia hydraulicznego, zaoymy e: ruch jest jednowymiarowy, ciecz jest nielepka. O ile zaoenie jednowymiarowoci ruchu jest powszechne w hydraulice i nie budzi wikszych sprzeciww, o tyle pominicie lepkoci moe sugerowa nieprzydatno uzyskanego rozwizania w praktyce. Tak jednak nie jest, gdy pominicie strat energetycznych powoduje, e obliczony przyrost cinienia jest wikszy od rzeczywistego, tj. wystpujcego w cieczy lepkiej1), dziki czemu rurocig jest obliczany na cinienie wysze od faktycznego. Naley zdawa sobie rwnie spraw, e uwzgldnienie strat energetycznych tak znacznie komplikuje rwnanie ruchu, e jest wtpliwe uzyskanie jego rozwizania analitycznego. Wemy pod uwag ukad hydrauliczny przedstawiony na rysunku 7.44. Pocztek ukadu wsprzdnych x (krzywoliniowa) i z umiecimy na kocu rurocigu tu przed zaworem, przy czym wsprzdna x jest skierowana przeciwnie do kierunku prdkoci przepywu v0 ruchu ustalonego. Ruch cieczy w rurze opiszemy rwnaniem Eulera (5.2), ktre zgodnie z przyjtymi zaoeniami bdzie nastpujce
dv 1 p =X , dt x ____________
(7.122)
Wynika to z pewnych twierdze o nierwnociach rniczkowych i jest niesprzeczne z intuicj, gdy naley si spodziewa mniejszego przyrostu cinienia w cieczy lepkiej, bo cz energii prdkoci moe by zuyta na pokonanie oporw tarcia wewntrznego.
1)
309
przy czym cinienie p w odlegoci x od pocztku ukadu wsprzdnych wyrazimy nastpujco p = pb + (h z ) g , (7.123) gdzie: h rzdna wysokoci cinienia piezometrycznego w tym przekroju, pb cinienie barometryczne. Poniewa, jak wynika z rysunku 7.44, dz X = g sin = g , (7.124) dx po dokonaniu podstawie do rwnania (7.122) otrzymamy
g h dv + =0, x dt
(7.125)
ale dv v v v v t v t = = +v = +v 1 + v , t x t t x t x dt przy czym x =vp (7.127) t jest prdkoci rozchodzenia si fali cinienia w rurze wypenionej ciecz. Oznacza to, e v (7.128) << 1 , vp gdy z dowiadczenia wiadomo, e prdko vp jest wielokrotnie wiksza od prdkoci przepywu cieczy w rurach. Zwrmy uwag, e v v0, gdy w ruchu ustalonym ciecz ma prdko v0, ktra po zamkniciu zaworu spada do zera. Rwnania (7.122) (7.127) odnosz si do strefy ruchu nieustalonego, ktra ley midzy nieruchom ciecz w rozszerzonej czci rury a ciecz pync jeszcze z prdkoci v0 (w pozostaej czci rury rwnanie (7.122) jest trywialne, gdy v/ t = 0, v/ x = 0). Ostatecznie (7.126)
dv v 1 + v v . = dt t v p t Rwnanie (7.125) napiszemy zatem teraz w formie g 1 p v h v =0 + =0 + x t x t
(7.129)
(7.130)
i nazwiemy pierwszym podstawowym rwnaniem ruchu, podanym przez woskiego hydraulika Lorenza Allieviego (1903).
310
Drugie podstawowe rwnanie ruchu Rwnanie to uzyskamy na podstawie rwnania cigoci ruchu, ktre bdziemy rwnie rozpatrywa w strefie midzy ciecz nieruchom a ciecz pync jeszcze z prdkoci v0. Rwnanie cigoci ruchu jednowymiarowego (3.5), napisane dla przyjtego na rysunku ukadu wsprzdnych, ma posta
+ ( v A) = 0 . t x
(7.131)
Zmiana rednicy rury pod wpywem wzrostu cinienia jest maa w rurach nieelastycznych, ale sprystych i przyjmiemy, e pole przekroju jest praktycznie stae. Dlatego rwnanie (7.131) napiszemy jako v + (v ) = + +v =0. t x t x x (7.132)
Jak wiemy jednak, ciecze s mao ciliwe i nawet bardzo due wartoci cinienia niewiele zmieniaj objto ustalonej masy cieczy. Przyjmiemy zatem, e w dowolnej chwili czasu gsto wzdu rurocigu jest prawie staa, czyli / x 0 . Wwczas zaleno (7.132) uprocimy do postaci 1 v . = t x (7.133)
Zauwamy, e / t nie musi mie maej wartoci, mimo niewielkiego bezwzgldnego przyrostu gstoci, poniewa jest to prdko zmian tej wielkoci. Prdko ta jest zerowa tylko w przedziale, gdzie sup cieczy jest zatrzymany i tam, gdzie prdko ruchu jeszcze wynosi v0. W dwch otrzymanych dotychczas rwnaniach (7.130) i (7.133) wystpuj trzy nieznane wielkoci p, v, zalene od miejsca x i czasu t, dlatego w celu zmniejszenia ich liczby wyrugujemy z rwnania (7.133) gsto , korzystajc z jej zwizku z cinieniem1) p, z ktrym zwizane jest odksztacenie rury. Niech zatem, w ustalonej chwili czasu t, dugo zatrzymanego supa cieczy wynosi x. Inaczej mwic, po czasie t czoo fali cinienia przebiego drog x i na tej drodze rednica rury jest powikszona na skutek przyrostu cinienia. Po czasie t + dt cinienie, dziaajce na element o dugoci dx w chwili t, wzronie o dp, w zwizku z czym element ten skrci si o warto (dx) na skutek sprystoci cieczy i cian rury. Obliczymy teraz skrcenie tego elementu, zakadajc, e odksztacenie zaley wycznie od cinienia. Skrcona cz elementu bdzie skadaa si z dwch czci 1(dx) (wynik sprystej deformacji elementu) i 2(dx) (wynik ____________
1)
Zaoymy, e ciecz jest barotropowa.
311
sprystej deformacji rury). W celu obliczenia 1(dx) wykorzystamy wzr (1.8) przeksztacony do postaci
dp dV d , = = E0 V
(7.134)
gdzie E0 modu sprystoci cieczy. Przyjmiemy, e E0 = idem, czyli modu sprystoci cieczy jest niezmienny w przedziale cinie wystpujcym w rozpatrywanym zjawisku. Wielkoci dV i V wystpujce we wzorze (7.134) s nastpujce: dV = d 2 1 (dx ) , 4 d 2 V= dx . 4 (7.135)
Po podstawieniu daj
1 (dx ) =
dp dx . E0
(7.136)
Do obliczenia 2(dx) zastosujemy prawo Hookea1), wedug ktrego obliczymy przyrost rednicy rury rozcignitej pod wpywem przyrostu cinienia wynoszcego dp; naprenie w kierunku stycznym do obwodu rury wzronie wwczas o d, tak wic 2(r + dr ) 2r dr d = E= E, (7.137) 2r r gdzie E modu Younga (sprystoci) materiau rury. Naprenie d w cianie rury zaley od si powodujcych jego wystpienie, czyli przyrostu cinienia dp. W celu znalezienia zwizku midzy tymi wielkociami rozpatrzymy warunki rwnowagi si powierzchniowych (cinienie) i si wewntrznych (naprenie). Jeli zatem rozetniemy (w myli) rur wzdu osi, to dla uniknicia rozdzielania si przecitych czci naleaoby przyoy odpowiednie siy, jak to pokazano na rysunku 7.44. Musi zatem by spenione rwnanie
(2r dx ) dp = 2 ( dx ) d ,
(7.138)
gdzie grubo ciany rury. Rwnanie (7.138) jest prawdziwe dla zwykle uywanych rur cienkociennych, tj. takich, e /d < 1/10 (dla rur grubociennych dochodzi jeszcze rwnanie rwnowagi momentw). ____________
Prawo Hookea dla prta rozciganego (ciskanego) = E ( naprenie w prcie, wyduenie (skrcenie) wzgldne, E modu sprystoci).
1)
312
Przypominamy, e upraszczajc rwnanie (7.131) zaoylimy, i zwikszenie rednicy rury na skutek wzrostu cinienia w zatrzymanej czci supa cieczy w rurze jest pomijalne w stosunku do 2r, zaoenie to konsekwentnie stosowalimy we wzorach (7.135)(7.138) (rwnie na rys. 7.44) i bdzie ono stosowane dalej. Z wzoru (7.138) wida, e r d = dp , (7.139)
a po uwzgldnieniu wzoru (7.137)

dr = r2 dp . E
(7.140)
Przed rozcigniciem rury element mia rednic 2r i dugo dx1), po rozcigniciu natomiast rednica jego wyniesie 2(r + dr), a dugo dx + 2(dx), zatem
(r + dr)2 (dx + 2(dx)) = r2dx ,
(7.141)
skd, po odrzuceniu maych wyszych rzdw, otrzymamy

2 (dx ) =
2drdx . r
(7.142)
Ostatecznie, po podstawieniu w miejsce dr wyraenia (7.140), mamy

2 (dx ) = 2r dp d dp dx . dx = E E
(7.143)
Skrcenie (dx) elementu cieczy jest sum 1(dx) i 2(dx), wobec tego
1 d (dx ) = E + E dp dx , 0
(7.144)
co po oznaczeniu
d 1 1 , + k E0 E
(7.145)
zapiszemy w postaci
1 (dx ) = dp dx , k
(7.146)
gdzie k zastpczy modu sprystoci ukadu zoonego z rury napenionej ciecz. Skrcenie elementu dx o warto (dx) odbyo si w czasie dt. W chwili t prdko przepywu w przekroju rury o odcitej x bya rwna zeru, gdy zatrzymany sup ____________
Zmiany dugoci 1(dx) nie uwzgldniamy, gdy jest to wielko maa w stosunku do dx (wzr (7.136)).
1)
313
cieczy mia dugo x. Natomiast w przekroju o odcitej x + dx prdko ta miaa warto v, wobec tego w czasie dt 0 przekrj x+dx przeby drog dv dt = (dx), skd (dx ) v = . (7.147) dt Z drugiej strony rnica prdkoci na drodze dx, w chwili t, wyniesie
v dx = v . x
(7.148)
Uwzgldniajc zatem wzory (7.146)(7.148), otrzymamy (po uproszczeniu) nastpujcy wzr v 1 p = , (7.149) x k t przy czym pochodna czstkowa pojawia si tutaj ze wzgldu na zaleno p od x i t. Lewe strony rwna (7.149) i (7.133) s identyczne, skd wynika identyczno ich prawych stron. Wobec tego wyraenie
1 d p v t + x = 0 , E + E 0
(7.150)
rwnowane z rwnaniem cigoci uproszczonym do postaci (7.133)1) nazywamy drugim podstawowym rwnaniem ruchu sprystego uderzenia hydraulicznego. Powrmy jeszcze do zjawiska skracania elementu dx i zauwamy, e rwnoczenie z przesuwaniem si przekroju x+dx z prdkoci v w ujemnym kierunku osi x, fala cinienia przesuwaa si w kierunku przeciwnym (tzn. nastpowa przyrost dugoci zatrzymanego supa cieczy). Mona wic dobra taki czas dt bliski zeru2), e fala ta przebiegnie drog dx (dx) (rys. 7.44) rwn dugoci supa cieczy zatrzymanego w czasie dt. Prdko fali cinienia wyniesie zatem
vp = dx (dx ) dt = dx x 3) , = dt t
(7.151)
przy czym (dx) jest wielkoci ma w stosunku do dx (wzr (7.146)) i dlatego zostao pominite. Ze wzoru (7.151) wynika wic, e wielko x/t jest rzeczywicie prdkoci fali cinienia, jak to napisalimy w (7.127). ____________
1)
Wzr (7.150) mona napisa w postaci v p p
v t t x
1 p k t
, skd po uwzgldnieniu (7.127) mamy
v t
(zob. (7.133)). k t 2) Poniewa dx 0 i prdko fali vp < . 3) x jest funkcj tylko czasu, std rwno pochodnych.
314
Prdko rozchodzenia si fali cinieniowej w przewodzie Prdko t obliczamy, piszc rwnania ruchu (7.130) i (7.150) w postaci
1 p v x =0, + x x t
1 d p x v x t + x = 0 , E + E 0
(7.152)
co po wykorzystaniu (7.151) przedstawimy jako 1 p v =0, + v p x x

1 p v d v p x + x = 0 , E + E 0
(7.153)
skd, po porwnaniu wspczynnikw przy p/x w obydwu rwnaniach, mamy

E0 vp =
, d E0 1+ E
(7.154)
gdzie
E0 / c prdko rozchodzenia si fali cinienia (prdko dwiku) w nie-
ograniczonym orodku o gstoci i module sprystoci E0. Dla wody i rur cienkociennych ( /d < 1/10), zwykle stosowanych w technice, vp > 1000 m/s, wobec czego zaoenie (7.127) jest w peni uzasadnione (v v0, przy czym v0 jest rzdu pojedynczych metrw na sekund i nie przekracza w normalnych warunkach 5 m/s). Prdko rozprzestrzeniania si dwiku w wodzie o praktycznie nieograniczonych rozmiarach zbiornika (np. w jeziorze) c = 1435m/s.
Cinienie bezwadnoci Zapiszmy drugi z wzorw (7.153) w postaci
p + k v = 0. vp x
(7.155)
k/vp jest wielkoci sta dla danej rury i cieczy ((7.145), (7.154)). Po scakowaniu rwnania (7.155) i wiedzc, e przed zamkniciem zaworu cinienie w rurze wynosio p0 1) , a prdko przepywu v0, otrzymamy zaleno p = p0 + vp (v0 v), (7.156) ktra wyznacza cinienie p w chwili t i w odlegoci 0 x x0 od zaworu, przy czym x0 odlego od zaworu, gdzie prdko wynosi jeszcze v0. ____________
1)
Rozkad cinienia p0 wzdu rury wyznaczymy, posugujc si np. wykresem Ancony.
315
Zauwamy, e dla x vp t prdko v = 0, gdy w tej odlegoci sup cieczy jest zatrzymany. W przedziale vp t x x0 prdko przepywu spenia relacj 0 v v0. Cinienie dane wzorem (7.156) nazywa si cinieniem bezwadnoci; jest ono najwiksze na czole fali cinieniowej i wynosi pmax = p0 + vp v0. pmax = pmax p0 = vp v0, wysoko przyrostu cinienia wyniesie wobec tego hmax = pmax p0 v pv 0 . = g g (7.159) (7.157)
Przyrost cinienia po nagym zamkniciu zaworu1) obliczymy zatem z wzoru (7.158)
Std wynika wniosek, e cinienie bezwadnoci jest proporcjonalne do prdkoci v0 przepywu cieczy w rurocigu. Na jego warto nie wpywa natomiast dugo rurocigu, ale jego rednica d, grubo ciany i materia, z jakiego jest wykonany (E), a ponadto gsto i modu sprystoci cieczy E0. Zauwamy, e hmax moe osign znaczne wartoci zagraajce wytrzymaoci rurocigu, poniewa vp > 1000 m/s, co przy v0 < 5 m/s moe da przyrost wysokoci cinienia okoo 500 m supa cieczy.
Przebieg cinienia przy zaworze po jego nagym zamkniciu Przyrost cinienia po nagym zamkniciu zaworu wyznacza wzr (7.158). Czas dziaania zwikszonego cinienia na zawr wyniesie
T=
2l , vp
(7.160)
gdzie l dugo rury. Skada si on z czasu T/2 potrzebnego na dotarcie fali cinienia do zbiornika oraz z czasu T/2 przebiegu fali obnionego cinienia od zbiornika do zaworu, podczas gdy ciecz przylegajca do zaworu jest zatrzymana, a wic cigle pod zwikszonym cinieniem. Jak wspominalimy wczeniej, po dotarciu fali cinienia do zbiornika caa ciecz zawarta w rurze jest nieruchoma, ale zawiera energi zmagazynowan w spronej cieczy i rozcignitych cianach rury. Energia ta jest wiksza od energii potencjalnej cieczy w zbiorniku, co powoduje wypyw cieczy do zbiornika i obnienie cinienia w rurze. Fala tego obnionego cinienia biegnie od zbiornika do zaworu, ktry po czasie T znajduje si pod obnionym cinieniem znw na okres T. Nastpnie cay cykl ____________
1)
W zatrzymanej czci supa cieczy, tj. dla x vp t.
316
si powtarza. W cieczy rzeczywistej wystpuje rozpraszanie energii i amplituda cinienia maleje z upywem czasu, a do zupenego wytumienia drga. Na rysunku 7.45 przedstawiono przep bieg zmian cinienia na zaworze po na p max gym jego zamkniciu i przy zaoeniu, e ciecz jest nielepka.
p max
po
2T
3T
Rys. 7.45. Przebieg zmian cinienia na zaworze po nagym jego zamkniciu
Jak ju wspomnielimy poprzednio, mimo takiego uproszczenia otrzymane wyniki maj znaczenie praktyczne, poniewa przyrost cinienia vpv0 jest nie mniejszy od rzeczywistego. Umoliwia to znalezienie rodkw zapobiegawczych przeciwko uszkodzeniom rurocigw, jak np. monta specjalnych zaworw upustowych otwierajcych si po przekroczeniu cinienia dopuszczalnego dla danego rurocigu. Stosuje si rwnie urzdzenia zapobiegajce wystpieniu zjawiska uderzenia hydraulicznego, jak np. opisany w p. 7.5.1 powietrznik (rys. 7.42). Rozwaany przypadek uderzenia hydraulicznego, dla czasu zamknicia zaworu tz = 0, jest prostym uderzeniem hydraulicznym, ktre wystpuje rwnie, gdy tz < 2l /vp. Tak zwane nieproste uderzenie hydrauliczne wystpuje wtedy, gdy tz > 2l/vp. Na podstawie bada ukowski ustali w tym przypadku nastpujc zaleno midzy czasem zamykania zaworu tz a przyrostem cinienia p w stosunku do pmax = vpv0 p 2l / v p = . pmax tz Istniej inne wzory lepiej ujmujce istot zjawiska, np. wzr Morozowa
p 2 H, = g 2
(7.161)
(7.162)
w ktrym H rnica poziomw midzy zwierciadem cieczy a osi wylotu, przy czym v l = 0 . gtz H Wzr (7.162) daje dobre wyniki dla < 0,5. Z wzorw (7.161) i (7.162) wynika rwnie sposb zapobiegania nadmiernemu wzrostowi cinienia. Jest nim odpowiednio dugi czas zamykania zaworu. Nie mona go jednak zastosowa, gdy uderzenie hydrauliczne moe powsta na skutek zatrzymania pomp. Stosuje si wtedy zwykle specjalne zawory lub powietrzniki.
8. PRZEPYW CIECZY W PRZEWODACH OTWARTYCH

8.1. PODSTAWOWE POJCIA
Pync ciecz w przewodach otwartych ograniczaj czciowo ciany kanau, a czciowo styka si ona z powietrzem, tworzc z nim powierzchni swobodn. Do przewodw otwartych zaliczamy zatem rwnie rurocigi wypenione czciowo pync ciecz. Przewody otwarte dzielimy na naturalne (rzeki, strumienie, potoki) i sztuczne (kanay komunikacyjne, melioracyjne itp.). Dna i ciany boczne przewodu otwartego, ktre s lub mog by zwilone pync ciecz, tworz oysko. oyskiem zwilonym jest dolna cz przewodu, przez ktr aktualnie pynie ciecz. Cz przekroju poprzecznego przewodu (tzn. przekroju prostopadego do linii rodkowej), przez ktr przepywa ciecz, nazywamy przekrojem przepywowym. Jest on zarazem przekrojem hydrometrycznym. Promie hydrauliczny Rh okrelamy nastpujco A (8.1) Rh = , U gdzie: A pole powierzchni przekroju przepywowego, U obwd zwilony, tj. dugo krzywej przecicia przekroju poprzecznego ze cianami zwilonymi oyska. Obwiedni kocw wektorw prdkoci, ktrych pocztki le na jednej prostej, nazywamy krzyw rozkadu prdkoci wzdu tej prostej. Istotne znaczenia maj pionowa i pozioma krzywa rozkadu prdkoci. Punkty przekroju przepywowego, charakteryzujce si t sam prdkoci, tworz na powierzchni prdkoci (tj. obwiedni kocw wektorw prdkoci) linie jednakowej prdkoci, zwane izotachami (rys. 8.1). Izotach nurt zerow jest obwd zwilony, inne izotachy mog by dowolnymi krzywymi paskimi, ktrych ksztat, w miar zbliania si do obwodu zwilonego, upodabnia si do niego.
Rys. 8.1. Linie jednakowej prdkoci (izotachy) w kanale otwartym
318
Czstki cieczy poruszajce si najszybciej tworz strug, zwan nurtem. Objto ograniczona przekrojem przepywowym, powierzchni swobodn i powierzchni prdkoci, wyznacza strumie objtoci. Lini czc rodki cikoci przekrojw przepywowych nazywamy osi geometryczn. Linia czca rzuty na przekrj zwilony rodkw cikoci bry, ograniczonych powierzchni prdkoci, powierzchni swobodn i przekrojem zwilonym, jest osi dynamiczn (hydrauliczn). W przypadku kanaw prostoliniowych o staym przekroju poprzecznym osie te le w jednej paszczynie pionowej.
8.2. KLASYFIKACJA RUCHU CIECZY W KANAACH OTWARTYCH

8.2.1. RUCHY RWNOMIERNE I NIERWNOMIERNE
Ruch cieczy w przewodzie otwartym jest rwnomierny, jeeli powierzchnia prdkoci wzdu osi dynamicznej przewodu nie ulega zmianie. W ruchu rwnomiernym przekrj przepywowy i gboko kanau nie ulegaj zmianie (powierzchnia swobodna jest rwnolega do dna). Musi on by zatem ruchem ustalonym. W ruchu nierwnomiernym przekrj przepywowy zmienia si wzdu osi hydraulicznej zalenie albo niezalenie od czasu. Ruch nierwnomierny moe wic by ruchem ustalonym lub nieustalonym.
8.2.2. PRZEPYWY SPOKOJNE I RWCE

Obserwacja przepywu wody przez kanay otwarte prowadzi do wniosku, e charakter przepywu zaley od tego, czy rednia prdko przekracza szybko c rozprzestrzeniania si fal paskich powstajcych na powierzchni swobodnej cieczy pyncej przez kana o redniej gbokoci ts c = g ts . (8.2) Wzr ten, wyprowadzony przez Lagrangea, jest podstaw podziau ruchw cieczy w kanaach otwartych na: a) przepywy spokojne (agodne), odbywajce si z prdkociami rednimi v < c, b) przepywy rwce, odbywajce si z prdkociami rednimi v > c.
8.3. RUCH RWNOMIERNY W PRZEWODACH OTWARTYCH

8.3.1. RWNANIE BERNOULLIEGO
W przypadku ruchu ustalonego rwnanie Bernoulliego napisane dla przekrojw 1. i 2., oddalonych od siebie o l (rys. 8.2), przybiera posta
8. Przepyw cieczy w przewodach otwartych
319
H1 + gdzie: i (i = 1, 2) vi (i = 1, 2) pi (i = 1, 2) Hi (i = 1, 2) s h12
2 2 p1 + po 1v1 p + po 2v 2 s + = H2 + 2 + + h12 , g 2g g 2g
(8.3)
wspczynnik Coriolisa wedug wzoru (7.14), rednia prdko przepywu, nadcinienie1) w rodku pola przekroju, wysoko niwelacyjna rodka pola przekroju, wysoko strat energetycznych na odcinku midzy przekrojami 1. i 2.
h12
2 2 v2 s
2 1 v1
2g
v2
2g
i
g
2g p2 2
p1 g
1 H1
Rys. 8.2. Ruch cieczy w kanale otwartym
Jeli teraz rozwaania ograniczymy do ruchu rwnomiernego, to na podstawie jego definicji ( p. 8.2.1) otrzymamy
s v1 = v 2 1 = 2 p1 = p2 h12 = H1 H 2 .
H2
id
(8.4)
Spadek hydrauliczny natomiast

I= H1 H 2 = id = i = sin l (8.5)
jest wic rwny spadkowi niwelacyjnemu dna i zwierciada swobodnego. ____________

Poniewa w kanale otwartym nad powierzchni swobodn panuje takie samo cinienie po, na rys. 8.2 lini cinie tradycyjnie rysuje si na wysokoci zwierciada cieczy.
1)
320
8.3.2. RWNANIE HYDRODYNAMICZNE RUCHU RWNOMIERNEGO

Za punkt wyjcia do rozwaa obierzemy rwnanie NavieraStokesa (6.7). Jeeli przyjmiemy ukad wsprzdnych, ktrego jedna z osi przebiega przez rodki geometryczne przekrojw strugi cieczy pokazanej na rysunku 8.2, to w przypadku cieczy nieciliwej 1 p v v , (8.6) g sin +v W = s s t przy czym: g przyspieszenie ziemskie, W jednostkowa sia oporw ruchu. W ruchu rwnomiernym g sin = g I, cinienie nad powierzchni swobodn nie ulega zmianie i jego rozkad w strudze jest hydrostatyczny, czyli p/s = 0, a ponadto v/t = 0 v/s = 0, gdy ruch jest ustalony, a struga ma niezmienne pole przekroju przepywowego. Uzaleniajc opory ruchu od promienia hydraulicznego Rh i redniej prdkoci przepywu v, po zastosowaniu analizy wymiarowej ( p. 6.3.4) otrzymamy
1 2 W = Rh v ,
(8.7)
a po wprowadzeniu bezwymiarowego wspczynnika oporu oyska = 2 bdzie W = v2 1 , 2 Rh (8.8)
a zatem rwnanie ruchu (8.6) przyjmie posta gI std rednia prdko przepywu
v= Oznaczajc 2g
v2 1 =0 , 2 Rh
(8.9)
IRh .
(8.10)
2 g = C, otrzymamy zaleno znan pod nazw formuy de Che-
zyego
v = C IRh .
(8.11)
Jest to wzr pempiryczny, poniewa wystpujcy w nim wspczynnik C zaley od promienia hydraulicznego i chropowatoci oyska, a zwizku tego nie udao si opisa analitycznie.
321
8.3.3. FORMUY OKRELAJCE PRDKO I WSPCZYNNIK OPORU

redni prdko przepywu v mona wyznaczy ze wzorw (8.10) lub (8.11), w ktrych wspczynniki i C obliczamy za pomoc nastpujcych, przykadowo podanych, empirycznych formu: Formua Misesa okrela wspczynnik oporu wystpujcy we wzorze (8.10)
= 0 ,0024 + 2 Rh ,
(8.12)
gdzie wspczynnik chropowatoci, ktrego warto zaley od rodzaju cian oyska, majcy wartoci (0,2200 m), przy czym dolna warto dotyczy cian wykoczonych gadk wypraw cementow, grna natomiast cian z ziemi. Formua Bazina C= 87 1+ c Rh , (8.13)
w ktrej wspczynnik c zaley od rodzaju cian oyska. cianom wykoczonym gadk wypraw cementow przypisuje si liczb c = 0,06, natomiast cianom z gazw c = 1,75. Formua Manninga C= 1 16 Rh , n (8.14)
w ktrej n jest wspczynnikiem zalenym od rodzaju i chropowatoci cian kanau. Wspczynnik n moe mie wartoci 0,0090,03. Dolna warto dotyczy wyjtkowo gadkich powierzchni pokrytych emali lub glazur. Warto grna odnosi si do kanaw wyjtkowo le utrzymanych o znacznych wyrwach i osypiskach, zaronitych szuwarami z duymi kamieniami na dnie itp. Formua Matakiewicza pozwala obliczy prdko redni w oysku naturalnym
v = 35,4 t s0 ,7 I 0 ,493 +10 I ,
(8.15)
gdzie ts rednia gboko cieczy w kanale.
8.3.4. ROZKAD PRDKOCI W PRZEKROJACH: POZIOMYM I PIONOWYM

Rozkad prdkoci w przekroju poziomym prostoosiowego kanau o niezmiennym polu przekroju poprzecznego A i szerokoci B moemy okreli wzorem przyblionym
322
y 0 B y
B 2y 7 v = v max (8.16) , B w ktrym: vmax prdko maksymalna w osi przewodu, y odlego od osi. Na rysunku 8.3 przedstawiono krzyw rozkadu prdkoci w przekroju poziomym.
vmax
Rys. 8.3. Krzywa rozkadu prdkoci w prostoktnym kanale otwartym w przekroju poziomym
Rozkad w dowolnym przekroju pionowym rwnolegym do osi hydraulicznej oyska okrela formua Bazina (rys. 8.4). v = v max z 2 , (8.17) w ktrej: v miejscowa prdko przepywu na gbokoci z pod zwierciadem, wspczynnik zaleny od gbokoci kanau h i spadku hydraulicznego I. Jeeli C C Rh h = 2 I h v = v max 2 I h z 2 . (8.18) h h Wzr (8.18) jest zatem przydatny, gdy szeroko kanau jest dua w stosunku do gbokoci (Rh h). Wspczynnik C zaley od chropowatoci przewodu i wyznacza si go dowiadczalnie. Jeli prawdziwe jest (8.18), to napiszemy
C v s h = v dz = v max 2 h 0 0
I h z 2 dz ,
(8.19)
gdzie vs prdko rednia wzdu prostej pionowej (rys. 8.4). Po obliczeniu caki we wzorze (8.19), oznaczeniu przez hu gbokoci, na ktrej 2 v = vs i wobec v s = v max C I h (hu h ) , otrzymamy
v t h max vmax vs h hu 0
hu =
3 h 0,58h . 3
(8.20)
Rys. 8.4. Rozkad prdkoci w przekroju pionowym rwnolegym do osi hydraulicznej kanau
323
Zaleno (8.20) jest stosowana w jednopunktowej metodzie pomiaru redniej prdkoci przepywu w szerokim kanale. Zwrmy uwag, e przytoczone wzory do wyznaczania prdkoci redniej i rozkadu prdkoci s formuami empirycznymi ((8.15), (8.16)) albo pempirycznymi ((8.10), (8.11), (8.18)). Istniej jeszcze inne formuy do wyznaczania wspczynnikw proporcjonalnoci we wzorach (8.10), (8.11) w zalenoci od chropowatoci i Rh. Zwraca uwag mao precyzyjne ujcie wpywu chropowatoci na wspczynnik C w przytoczonych formuach empirycznych. Poszczeglne wzory mog dawa znacznie rnice si wyniki.
8.3.5. NAJKORZYSTNIEJSZY PRZEKRJ POPRZECZNY KANAU

Hydraulicznie najkorzystniejszy jest taki przekrj, przez ktry przy danych: spadku hydraulicznym I i polu powierzchni przekroju A, strumie objtoci qV cieczy pyncej ruchem jednostajnym jest maksymalny. Z formuy de Chezyego (8.11) i wzorw (8.13), (8.14) wynika, e najwiksz prdko redni uzyskamy przy najwikszym Rh. Dla okrelonego pola powierzchni przekroju poprzecznego strugi maksymalny strumie objtoci wystpi wic przy minimalnym obwodzie zwilonym (zob. (8.11)). Ze wzgldw technologicznych czsto stosuje si przekrj trapezowy. Rozpatrzmy wic, jaki warunek musi spenia najkorzystniejszy przekrj trapezowy (rys. 8.5). Niech bdzie dany kana trapezowy o kcie pochylenia skarp i polu powierzchni przekroju A. Zatem A = h (b + h ctg ) . Obwd zwilony U =b+ Warunek na minimum U
2 dU A = 2 + ctg = 0 , sin dh h
(8.21)
2h A 2 = +h ctg . sin h sin
(8.22)
(8.23)
ale z rwnania (8.21) uzyskamy A b = + ctg , h2 h co po podstawieniu do (8.23) daje b 1 2 (1 cos ) =2 ctg = = 2 tg . sin 2 h sin (8.24)
324
Warunek (8.23) spenia trapez opisany na pkolu (rys. 8.5b). Std przy = /2 ( prostokt) otrzymamy h = b/2. Oznacza to, e kana o przekroju prostoktnym i polu A = bh jest hydraulicznie najkorzystniejszy, gdy h = b/2. Promie hydrauliczny, ktry odpowiada stosunkowi b/h, danemu wzorem (8.24), wynosi A h Rh = = , (8.25) U 2 co otrzymamy ze wzorw (8.21), (8.22) oraz (8.24).
a) b)
2
Rys. 8.5. Przekrj poprzeczny kanau otwartego: a) trapezowy, b) trapezowy najkorzystniejszy
Najkorzystniejszy kt pochylenia skarp obliczamy ze wzoru (8.22), do ktrego wprowadzimy warunek (8.25) i otrzymamy U= Uh 2 A 2 2 ctg U 2 = 4 A ctg . 2h U sin sin d 2 ctg = 0 , d sin skd 1 cos = , = rad. 3 2 (8.27)
Warunek na minimum U (8.26)
Najdogodniejszym spord przekrojw trapezowych jest trapez opisany na pkolu o skarpach pochylonych pod ktem /3 rad wzgldem poziomu.
8.3.6. PRZEPYW W RURACH NIECAKOWICIE WYPENIONYCH CIECZ

Z tego rodzaju ruchem spotykamy si najczciej w urzdzeniach kanalizacyjnych, ktrych przewody s zazwyczaj rurami o przekroju koowym, jajowym, gruszkowym. Bywaj take budowane przewody kanalizacyjne z rur o innych przekrojach.
325
Strumie objtoci wyznaczamy na podstawie wzoru de Chezyego (8.11) z zalenoci qV = A C I Rh . (8.28) Jeli gboko cieczy bdzie wynosi h < d, to stosunek a = h/d nazwiemy stopniem napenienia. Nietrudno spostrzec, e A i Rh zale od a, zatem qV oraz v zale rwnie od a. Oznaczajc przez qV0, v0 strumie objtoci i prdko obliczon dla cakowicie napenionej rury, moemy wyznaczy qV/qV0 , v/v0 w zalenoci od stopnia napenienia h/d posugujc si formu de 1,0 Chezyego, w ktrej C mona obliczy ze wzorw (8.13), (8.14). Zalenoci te w przy0,8 V0 padku przekroju koowego przedstawiono na /q qV rysunku 8.6. Wartoci qV0 mona wyznaczy 0,6 ze wzoru (8.28) dla rnych rednic d i spada 0,4 kw hydraulicznych I, ktre w tym przypadku v0 s rwne spadkom dna (wzr (8.5)). v/
0,2 0
Rys. 8.6. Zalenoci bezwymiarowej prdkoci i strumienia objtoci od stopnia napenienia kanau otwartego o przekroju koowym
0,2
0,4 0,6 0,8 1,0 v / v0 , qV / q V0
1,2
8.4. RUCH NIERWNOMIERNY W PRZEWODACH OTWARTYCH

8.4.1. RWNANIE NIERWNOMIERNEGO RUCHU USTALONEGO
Wemy pod uwag dwa przekroje poprzeczne prostoliniowego kanau o niezmiennym przekroju oyska i pochyleniu dna i = const odlege od siebie o ds (rys. 8.7). Ruch w kanale bdziemy traktowali jako wolnozmienny, tzn. taki, w ktrym krzywizna linii zwierciada jest maa, a prdkoci elementw cieczy s prawie prostopade do przekroju przepywowego i przy tym zaoeniu napiszemy rwnanie Bernoulliego dla przekrojw 1. i 2.
(h + i ds ) + v
2g
= ( h + d h) +
(v + dv ) 2
2g
s . + d h12
(8.29)
We wzorze (8.29) zaoylimy jednakowy wspczynnik Coriolisa w obydwu przekrojach. s na drodze 12 wyznaczymy ze wzoru de Chezyego Straty hydrauliczne dh12 (8.11) i definicji spadku hydraulicznego (8.5). Po pominiciu wyrazw nieskoczenie maych rzdu wyszego ni pierwszy otrzymamy
326

(v + dv)
2
h12
v2
2g
2g
dh h v 1 2 i i ds s ds v +dv h
Rys. 8.7. Ruch nierwnomierny w kanale otwartym
i ds = dh + Poniewa v= wic
v dv
g
v2 ds . C 2 Rh
(8.30)
qV q dv = 2V dA , A A
2 qV
(8.31)
i ds = dh
g A3
dA +
2 qV ds . C 2 Rh A2
(8.32)
Uwzgldniajc fakt, e dA = b dh (b szeroko zwierciada cieczy w przekroju 2. rys. 8.8), otrzymamy

2 dh i qV /C 2 A2 Rh = . 2 ds 1 b qV /g A3
(8.33)
b dA dh ts
Rwnanie (8.33) jest rwnaniem ustalonego ruchu nierwnomiernego, wolnozmiennego w kanaach otwartych. Po scakowaniu rwnanie to daje moliwo okrelenia ksztatu linii zwierciada cieczy.
h
Rys. 8.8. Przyrost pola przekroju przepywowego na drodze ds
Zauwamy, e: 2 /C 2 A2 Rh = 0 a) (ds/dh = 0) ruch jest rwnomierny, wwczas i qV
v = C IRh ,
327
2 2 b) ( i qV /C 2 A2 Rh )>0 1 bqV /gA3 =0 dh/ds = powierzchnia swobodna tworzy pionowy prg wodny, zwany progiem Bidonea, 2 /C 2 A2 Rh ) > 0 powierzchnia swobodna cieczy wznosi si, tworzc tzw. c) ( i qV krzyw spitrzenia, 2 d) ( i qV /C 2 A2 Rh ) < 0 gboko strugi maleje w kierunku przepywu.
8.4.2. ENERGIA ROZPORZDZALNA W PRZEKROJU PRZEPYWOWYM KANAU

Wemy pod uwag prostoosiowy kana o niezmiennym przekroju oyska. Linia energii jest wzniesiona ponad zwierciado swobodne na wysoko v 2/2g. Cinienia statycznego nie bierzemy pod uwag, poniewa jest ono jednakowe wzdu caej strugi i rwne cinieniu atmosferycznemu. Jeli gboko strugi oznaczymy przez h, to linia energii ley na wysokoci 2 v /2g + h ponad dnem kanau. Wysoko energii rozporzdzalnej E w rozpatrywanym przekroju wynosi zatem E=h +
v 2
2g
(8.34)
Po wykorzystaniu rwnania cigoci otrzymamy E=h +

2 1 qV . A2 2 g
(8.35)
Poniewa pole przekroju strugi zaley wycznie od napenienia, wic A = A(h) , a zatem E = E ( h) . Zwrmy uwag, e h 0 A 0 E ,
h (0, ) E (0, ) , h A E . (8.36)
Z (8.36) wynika wniosek, e istnieje h hkr (0, ), dla ktrego E = Emin (hkr wysoko krytyczna). Warunek na minimum E ma posta dE A' q2 = 0 = 1 3 V . g dh A Uzyskalimy go przez obliczenie pochodnej po h z (8.35). (8.37)
328
Wzr (8.37) napiszemy w prostszej postaci, mianowicie 0 =1

2 b qV , g A3
(8.38)
gdzie b = dA/dh = A jest szerokoci swobodnego zwierciada cieczy (rys. 8.8). Niech E = idem, parametrami za niech bd h i qV. Zbadamy, jak zmienia si qV podczas zmiany napenienia, ktre moe przybiera wartoci h (0, E) (zob. (8.34)). Po przeksztaceniu rwnania (8.35) do postaci
2 qV =
2g
A 2 ( E h) ,
widzimy, e
h 0 A 0 qV 0, h (0 ,E ) qV (0, ), h E qV 0. Z (8.39) wnioskujemy, e qV musi mie w (0, E) maksimum. Warunek na maksimum qV jest nastpujcy 2 A A' (E h ) A2 = 0 . (8.40) (8.39)
Po wprowadzeniu szerokoci zwierciada swobodnego b i skorzystaniu z rwnania (8.35) otrzymujemy wzr (8.38) w postaci
2 1 qV A = . 2 2g 2b A
Poniewa A = A(h), istnieje wic gboko h = hkr, dla ktrej warunek (8.38) jest speniony. Std wniosek, e gboko krytyczna hkr to taka, e dla qV = idem energia strugi osiga minimum, a dla E = idem strumie objtoci qV osiga maksimum. Zapiszmy warunek (8.38) w postaci q b 1= V A gA i zauwaymy, e
v2 qV b = = Fr , g ts A gA
2
(8.41)
(8.42)
przy czym: ts = A/b rednia gboko cieczy, Fr liczba Froudea (zob. wzr (6.79)), w ktrej charakterystycznym wymiarem liniowym jest l = ts;
329
std wynika zwizek midzy krytyczn liczb Froudea Frkr i odpowiadajc jej redni gbokoci tskr v2 q 1 = V = = Frkr . A g tskr g tskr 1
2
(8.43)
Oznacza to, e gboko krytyczna wystpuje wtedy i tylko wtedy, gdy liczba Froudea wynosi 1/. Z krytyczn wartoci liczby Froudea wie si prdko krytyczna, ktr wyznaczamy ze wzoru (8.43) v = gt skr = v kr dla 1 . (8.44) Ruch krytyczny wystpuje w przyrodzie tam, gdzie struga musi gromadzi energi do przekroczenia pewnej przeszkody. Nastpuje wtedy spitrzenie wody do minimalnego poziomu, wystarczajcego do wywoania zadanego przepywu. Na przykad, gdy kana jest zwony na pewnym odcinku, a jego energia nie wystarcza do wywoania koniecznych prdkoci w przeweniu, nastpuje pitrzenie przed przeszkod i akumulacja energii dopty, dopki nie wystarczy ona do zapewnienia waciwego przepywu. Z definicji bdzie to ruch krytyczny, jako wymagajcy najmniejszej energii. Druga waciwo ruchu krytycznego wynika ze wzoru (8.44). Wyraenie gt s okrela prdko rozchodzenia si fal i innych zaburze w kanaach o swobodnej powierzchni. W ruchu krytycznym i przepywach szybszych wszelkie zaburzenia nie mog si wic przenosi w gr kanau. Znaczy to, e w tych przepywach przeszkody maj wpyw tylko na ruch w czci kanau pooonej poniej.
8.4.3. PRZEPYW SPOKOJNY I RWCY

Rozpatrzmy ruch cieczy w kanale prostoktnym o szerokoci b. Energia rozporzdzalna w pewnym przekroju tego kanau jest przedstawiona wzorem (8.34). Niech bdzie dany pewien przepyw o strumieniu objtoci qV = idem, wwczas, korzystajc ze wzoru (8.35), energi E w kanale prostoktnym wyrazimy nastpujco E =h+ . 2 g b h
qV
(8.45)
Interpretacj geometryczn wzoru (8.45) przedstawiono na rysunku 8.9. Powyej punktu krytycznego K wystpuje obszar przepyww spokojnych, poniej obszar przepyww rwcych. Przepywy rwce charakteryzuj si du wysokoci energii kinetycznej Ev i mog wywiera silne dziaanie erozyjne na kana. W celu stwierdzenia, czy okrelony ruch jest spokojny, czy rwcy skorzystamy ze wzoru (8.41), ktry zapiszemy w postaci 1= v2 2 . 2 g ts
330
h

v2 E V = 2g
E = Ep + E V ruch spokojny ruch rwcy
h kr
E min
Rys. 8.9. Zaleno wysokoci jednostkowej energii rozporzdzalnej od gbokoci strugi: E energia cakowita, Ep energia potencjalna, Ev energia kinetyczna
Poniewa v 2 /2g = Ev jest energi kinetyczn, ruch krytyczny wystpuje wwczas, gdy ts=tskr=2Ev , natomiast t s < 2 Ev ruch rwcy, t s > 2 Ev ruch spokojny. (8.46)
Zwrmy uwag, e (8.46) jest rwnowane nastpujcemu kryterium podziau na przepyw spokojny i rwcy, wynikajcemu z (8.44) ( por. take p. 8.2.1):
v > gt s ruch rwcy, v < gt s ruch spokojny, przy czym: v rednia prdko przepywu, g t s prdko rozchodzenia si fali powierzchniowej na powierzchni cieczy o redniej gbokoci wynoszcej ts.
8.4.4. PRG WODNY

Rozwamy zjawiska przechodzenia przepywu spokojnego w rwcy i rwcego w spokojny. Zjawiska wystpujce podczas takiego przejcia najatwiej jest zaobserwowa, gdy na pewnym odcinku kana ma zmienny spadek (rys. 8.10) lub wystpuje wypyw cieczy spod zasuwy przedstawionej schematycznie na rysunku 8.11. Podczas przepywu przez kana o zmiennym spadku, jak na rysunku 8.10, ruch jednostajny byby odpowiednio spokojny, rwcy i znw spokojny. Po pierwszej zmianie spadku przejcie jest agodne, prdko wzrasta rwnomiernie, a zwierciado pynnie zmienia swoje pooenie. Inaczej przedstawia si sytuacja podczas przejcia
331
z ruchu rwcego w spokojny. Obserwuje si tu stref bardzo silnych zaburze, w ktrej gboko gwatownie wzrasta, tworzc prg albo odskok hydrauliczny (Bidonea). Rwnie rozpatrujc wypyw cieczy spod zasuwy (rys. 8.11) umieszczonej w prostoktnym, szerokim kanale (Rh h) o maym spadku dna, zauwaamy, e przy wypywie z prdkoci redni vo istnieje przekrj (na rysunku jest to 2.), w ktrym prdko jest maksymalna i wynosi vc. Nastpnie prdko maleje, aby osign warto vk (przekrj 4.) rwn prdkoci ruchu rwnomiernego w rozwaanym przewodzie. Midzy przekrojami 2. i 4. powstaje odskok hydrauliczny, gdzie prdko maleje z v3 do vk. Przyczyn tego zjawiska jest stwierdzony dowiadczalnie fakt, i strata energii jest proporcjonalna do kwadratu prdkoci (v 2), a wzrost gbokoci do prdkoci v.
ruch spokojny
ruch rw cy h1
l h2
ruch spokojny v2
i < i kr i > i kr 1 v1
i < i kr
Rys. 8.10. Przejcie z ruchu spokojnego w rwcy i z rwcego w spokojny
Zjawisko to obserwujemy rwnie w innych przypadkach, np. w przepywie przez kana mierniczy Venturiego o ruchu rwcym, poniej jazw, zapr.
prg wodny ruch spokojny
vo 1 2
vc
4 3
Rys. 8.11. Ksztatowanie si odskoku hydraulicznego w wypywie spod zasuwy
Progiem (odskokiem) hydraulicznym bdziemy zatem nazywa gwatowne zwikszenie si gbokoci strugi przy jednoczesnym zmniejszeniu prdkoci. W celu wyprowadzenia rwnania odskoku hydraulicznego wydzielimy objto kontroln strugi zawart midzy dwoma przekrojami 1. i 2. ( patrz rys. 8.10).
hk
vk
332
W rozwaaniach zaoymy, e: 1. Skadowa si cikoci, rwnolega do dna, ma w porwnaniu z innymi siami na tyle ma warto, e mona j pomin (spadki dna s mae). 2. Przekroje le blisko siebie, pomijamy wic siy tarcia. 3. Rozkady prdkoci w rozpatrywanych przekrojach s podobne, a wspczynnik pdu 11). Przyjmujc zatem zaoenia 1.3., zastosujemy do rozwaanego przypadku zasad zachowania pdu ( p. 3.2), skd otrzymamy
2 1 q (v1 v 2 ) = g 2 2 ,
h2
h2
(8.47)
przy czym: q = qV/b (b szeroko kanau), v1, v2 prdko w przekrojach 1. i 2., h1, h2 gboko w przekrojach 1. i 2. 2 Wyraenia gh12 / 2, gh2 / 2 to siy powierzchniowe dziaajce w przekrojach 1. i 2., odniesione do jednostki szerokoci i otrzymane przy zaoeniu hydrostatycznego rozkadu cinienia wzdu prostej pionowej. S to wic napory na cian pask odpowiednio o wysokoci h1 i h2 i jednostkowej szerokoci dziaajce na pionowe paszczyzny objtoci kontrolnej (std ich znaki s przeciwne). Poniewa vi = otrzymamy
2 h12 q 2 h2 q2 + = + . 2 gh1 2 gh2
q , hi
i = 1, 2,
(8.48)
(8.49)
Jeeli gboko h w kanale za odskokiem jest rna od gbokoci h2 sprzonej z h1, to nastpuje przesunicie odskoku. Gdy: h > h2 odskok przesuwa si w kierunku zasuwy, h < h2 odskok przesuwa si w d kanau dopty, dopki gboko h1, rosnca wskutek strat energii, nie osignie wartoci sprzonej z h. Dla danego przepywu q mona okreli funkcj ( h) = ____________
1)
h2 q 2 + , 2 gh
(8.50)
Zob. odsyacz do wzoru (7.42).
333
ktrej wykres przedstawiono na rysunku 8.12. Dla obu gbokoci sprzonych wartoci (h) s jednakowe i mona je dobra bezporednio z wykresu. Na rysunku tym przedstawiono rwnie krzyw E = E(h). Pozwala to na odczytanie wysokoci energii straconej na odskoku. Jak wida z wykresu, obie krzywe E = E(h) oraz = (h) maj minimum przy tej samej gbokoci h = hkr.
h E=h+
v2
2g
2 h + q2 2 gh
Es h1
ruch spokojny za odskokiem ruch rwcy przed odskokiem
h2
E,
Rys. 8.12. Zaleno krzywej wysokoci jednostkowej energii rozporzdzalnej E oraz funkcji od gbokoci strugi
Dugo odskoku, istotn ze wzgldu na konieczno umocnienia dna kanau, mona wyznaczy ze wzorw dowiadczalnych. Systematyczne badania nad dugoci l progu wodnego prowadzi Bachmietiew, a wyniki swych bada poda w postaci wykresu przedstawiajcego zaleno stosunku 2 l/h2 od liczby Fr = v1 g h1 . Z przebiegu krzywej dowiadczalnej wynika, i dugo progu wodnego jest zawarta w granicach
l = (4,3 5,2) h2 .
Dugo progu wodnego okrela rwnie wzr Wycickiego
h2 l = 8 0,05 h (h2 h1 ) . 1
(8.51)
(8.52)
9. RUCH PYNW W ORODKACH POROWATYCH

9.1. OPIS PRZEPYWU W ORODKU POROWATYM
9.1.1. PODSTAWOWE POJCIA
Grunty naturalne lub sztuczne materiay ziarniste, a zatem ciaa o duej liczbie kanalikw, otworw i szczelin, nazywamy orodkiem porowatym. W porach, tworzcych nieregularny i rozgaziony ukad wielu kanalikw o zmiennych wymiarach, moe odbywa si ruch pynu (cieczy lub gazu) nazywany filtracj. Analiza teoretyczna takiego przepywu jest moliwa pod warunkiem, e czstki bd jednakowe, zwykle kuliste i regularnie upakowane. Wtedy mona obliczy ich porowato m. W rzeczywistoci, ze wzgldu na moliw rnorodno zarwno ksztatw ziaren, jak i ich rozmieszczenia, orodki porowate z dokadnoci wystarczajc do zastosowa praktycznych wystarczy scharakteryzowa: wspczynnikami porowatoci i jednorodnoci. Podstawowym wskanikiem wasnoci orodka filtracyjnego jest wspczynnik porowatoci, definiowany jako stosunek objtoci porw Vp zajmowanej przez materia warstwy ziarnistej do cakowitej objtoci warstwy V Vp m= . (9.1) V Jest to porowato objtociowa. Porowato m orodka zbudowanego z kulistych ziaren o tej samej rednicy zmienia si w zakresie od okoo 25 do 50% (w zalenoci od sposobu upakowania), ale w przypadku torfu siga 80%. Niekiedy stosowany jest wspczynnik porowatoci powierzchniowej, definiowany jako stosunek pola powierzchni Ap zajmowanej przez pory do pola powierzchni caego przekroju zoa Ap Ap , mA = = (9.2) A Ap + Az
gdzie Az pole powierzchni ziaren w danym przekroju. Dla przypadkowo uoonych ziaren porowato powierzchniowa jest prawie rwna porowatoci objtociowej (mA m).
9. Ruch pynw w orodkach porowatych
335
Rozmaito form i wielkoci ziaren z filtracyjnych wskazuje na ich niejednorodno, przy czym w celu jej scharakteryzowania konieczne jest okrelenie jednej zastpczej rednicy dla danego orodka porowatego. Wprowadza si zatem pojcie rednicy miarodajnej, ktra charakteryzuje si tym, e jednorodne zoe filtracyjne zoone z ziaren o tej rednicy ma takie same waciwoci filtracyjne jak orodek naturalny. Rozkad wielkoci ziaren w pewnej objtoci orodka porowatego, a wic jego uziarnienie, uzyskuje si przez wykonanie analizy sitowej1). Na podstawie dowiadcze przyjto, e za miarodajn rednic orodka porowatego mona przyj rednic d10, czyli rednic odpowiadajc 10% na krzywej przesiewu. Oznacza to, e gdyby grunt skada si z kulek o rednicy d10, wspczynnik filtracji byby taki sam jak dla rozpatrywanego zoa. W zalenoci od struktury mona umownie traktowa zoa filtracyjne o zblionej wszdzie strukturze jako jednorodne, ich przeciwiestwem s zoa niejednorodne.
9.1.2. FILTRACJA WD GRUNTOWYCH

Ruch wd gruntowych jest szczeglnym przypadkiem ruchu cieczy w orodku porowatym. Odbywa si on w porach utworzonych przez przylegajce do siebie ziarenka gruntu (np. piasku, wiru). Grunty mog by niejednorodne lub jednorodne (w zalenoci od ich struktury), a ponadto anizotropowe ( gdy ich waciwoci filtracyjne zale od kierunku ruchu wody) lub izotropowe ( jeeli nie zale). Woda moe wystpowa w gruncie jako: para wodna wypeniajca szczeliny, woda higroskopijna, utrzymujca si w szczelinach wskutek si midzyczsteczkowych, woda kapilarna, utrzymujca si midzy ziarnami na skutek dziaania napicia powierzchniowego, woda gruntowa, wypeniajca pory i szczeliny, ktra moe porusza si w tym orodku pod wpywem si cikoci. W dalszym cigu zajmiemy si filtracj wd gruntowych pod wpywem siy cikoci. Z uwagi na zoony ksztat i zmienne przekroje kanalikw okrelenie miejscowych prdkoci cieczy w zou filtracyjnym jest niemoliwe i bezcelowe z punktu widzenia praktycznego. W opisie i obliczeniach zagadnie filtracji wprowadza si model, zwany przepywem filtracyjnym, zakadajc, e ten przepyw zachodzi w umownym obszarze filtracji nie zawierajcym ziaren. W obszarze tym umowna prdko filtracji v jest obliczana z zalenoci q v= V , (9.3) A w ktrej: qV strumie objtoci, A pole przekroju poprzecznego zoa (cznie ziaren i porw). ____________
1)
Na podstawie przesiewu badanej prbki przez zestaw sit kalibrowanych.
336
Tak obliczona prdko filtracji jest mniejsza od redniej prdkoci rzeczywistej, ktra w rozwaanym zou filtracyjnym o cakowitym polu przekroju A wynosi q Av 1 v rz = V = = v. (9.4) Ap A p m A
Prdko filtracji jest wic zwizana ze redni fizyczn prdkoci pynu (w wolnych przestrzeniach) za porednictwem wspczynnika porowatoci zoa. Wprowadzenie niefizycznej prdkoci filtracji upraszcza sposb obliczania objtoci pynu filtrowanego przez zoe. Przepywy wd gruntowych, ze wzgldu na ich niewielk prdko oraz mae przekroje kanalikw, maj charakter laminarny (z wyjtkiem przepywu przez grunt z grubego wiru, zoe z kamieni itp.). Stan ruchu charakteryzuje liczba Reynoldsa, odniesiona do miarodajnej rednicy ziarna, v d10 Re = , w ktrej: v prdko filtracji, d10 miarodajna rednica ziarna, v kinematyczny wspczynnik lepkoci pynu filtrujcego. Dowiadczalnie stwierdzono, e v d10 1 przepyw laminarny1).
9.1.3. PODSTAWOWE ZAGADNIENIE FILTRACJI. DOWIADCZENIE DARCYEGO

Opiszmy przepyw cieczy w jednorodnym orodku porowatym, ktrym moe by na przykad warstwa gruntu. Na rysunku 9.1 przedstawiono cylinder o polu przekroju poprzecznego warstwy A, wypeniony badanym gruntem, lecym midzy dwiema siatkami S. Do cylindra od gry przewodem P doprowadzana jest ciecz, ktrej zwierciado jest utrzymywane na staym poziomie ( przelew B). W dolnej czci kolumny ( poniej dolnej siatki) ciecz jest odprowadzana przewodem C do naczynia w celu pomiaru filtrujcego strumienia objtoci qV. Piezometry umieszczone w przekrojach 1. i 2. odlegych o l mierz spadek wysokoci cinienia na tym odcinku zoa filtracyjnego. Dowiadczenia, wykonane w 1856 r. przez Darcyego, pokazay, e strumie objtoci2) qV jest proporcjonalny do pola powierzchni cylindra A i do spadku hydraulicznego I ____________
1) 2)
Niektrzy autorzy dopuszczaj Re < 5. Nazywany niekiedy wydatkiem filtracyjnym.
337 (9.5)
qV = k A I ,
gdzie k jest wspczynnikiem filtracji zalenym od waciwoci gruntu i przepywajcej cieczy.

P B
g g
p1 1 p2
2 z1 S C z2 h2
Rys. 9.1. Dowiadczenie Darcyego
Wartoci wspczynnika filtracji w oglnym przypadku mog zalee od kierunku przepywu w zou filtracyjnym, dlatego waciwoci filtracyjne gruntu w danym miejscu s okrelane przez wspczynniki kx, ky, kz. Dla orodka izotropowego wspczynniki te s jednakowe, a w przypadku gruntu jednorodnego s sobie rwne w poszczeglnych punktach obszaru, zatem w caej przestrzeni orodka porowatego kx = ky = kz = k = const. Z uoglnionego rwnania Bernoulliego (7.18) wynika, e wysoko spadku cinienia midzy przekrojami 1. i 2. jest rnic wskaza piezometrw
h = h1 h2 = (z1 + p1/ g ) (z2 + p2 / g ) , gdzie p1 i p2 s nadcinieniami w tych przekrojach1). Spadek hydrauliczny na dugoci l (zgodnie z p. 6.4.1) wynosi
I= h , l
h1
(9.6)
(9.7)
a wyraenie ____________
1)
Wysokoci prdkoci redukuj si, gdy w obu przekrojach prdko jest taka sama.
338
h=z+
p g
(9.8)
nazywamy wysokoci rozporzdzaln strugi. Po podstawieniu zwizkw (9.3) i (9.7) do zalenoci (9.5) otrzymamy
v =k h =k I . l
(9.9)
Wzr ten, podany przez Darcyego, nazywamy prawem filtracji ruchu rwnomiernego. W przypadku staego spadku hydraulicznego przekroje 1. i 2. mona obra dowolnie (rys. 9.1). Gdy zaleno ta jest nieliniowa, naley uwzgldni miejscowy spadek hydrauliczny
I= dh , dl dh . dl
(9.10)
a zaleno (9.9) bdzie teraz postaci

v =k
(9.11)
Wzr ten, podany przez Dupuita, nazywamy prawem filtracji wolnozmiennego ruchu nierwnomiernego. Na rysunku 9.2 pokazano wielkoci charakterystyczne wchodzce do rwnania Darcyego w przypadku warstwy wody gruntowej ograniczonej od dou i gry powierzchniami nieprzepuszczalnymi dnem i powa.
p1
h1
linia dep resji
warstwa wodonona z1 dno
h2
l
Rys. 9.2. Warstwa wodonona
z2
powa a
p2
339
Linia przechodzca przez wierzchoki cieczy w rurkach piezometrycznych nazywa si lini depresji. W ukadzie przestrzennym zamiast linii otrzymamy powierzchnie depresji wd gruntowych.
9.2. RWNANIA RUCHU WD GRUNTOWYCH

9.2.1. RWNANIE ZACHOWANIA PDU W RUCHU FILTRACYJNYM
Ruch poszczeglnych czstek wody gruntowej jest na tyle skomplikowany, e nie mamy moliwoci opisania go za pomoc rwna matematycznych. Mona natomiast, z pewnym przyblieniem, opisa umowny ruch filtracyjny w sensie makroskopowym. W tym celu wemiemy pod uwag rwnanie Eulera (5.2), ktre uzupenimy skadnikiem uwzgldniajcym siy oporu, ale odrzucimy z niego pochodne wzgldem czasu. Jest to uzasadnione tym, e ruch filtracyjny jest z natury wolnozmienny, wic przyspieszenia bd znikome. Poprawione rwnanie Eulera napiszemy wic w postaci f + R grad p = 0, gdzie R sia oporw ruchu filtracyjnego odniesiona do jednostki masy ( podobnie jak pozostae skadniki rwnania). Na podstawie prawa Darcyego wyznaczymy jednostkow si oporu R. Wemy pod uwag pewne otoczenie punktu zlokalizowanego wewntrz objtoci kontrolnej, w ktrej odbywa si ruch filtracyjny, scharakteryzowany wspczynnikiem filtracji k. Jest to wic umowny orodek jednorodny, w ktrym mona umieci umowne linie prdu i tory czstek poruszajcych si z fikcyjn prdkoci filtracji. Przez rozpatrywany punkt przeprowadzamy najpierw lini prdu elementarnej dugoci dl, ktr nastpnie otaczamy walcow powierzchni prdu (rurk prdu) o elementarnym polu przekroju poprzecznego dA. Poniewa otrzymana objto elementarna otacza element linii prdu, wektor v prdkoci filtracji jest wic normalny do elementarnych pl dA. Mona zatem zastosowa prawo Darcyego, ktre tutaj odniesiemy do elementarnego walca o dugoci dl (i pola podstawy dA), przez ktry (wzdu dl ) filtruje pyn z umown miejscow prdkoci filtracji v. W dowiadczeniu Darcyego pole filtracji nie byo elementarne, a walec mia nieelementarn wysoko l, objto A l wypenia natomiast materia jednorodny, czyli o staym wszdzie wspczynniku k. Uoglnieniem prawa Darcyego jest wic przyjcie, e w otoczeniu punktu lecego wewntrz obszaru filtracji materia jest izotropowy i ma wspczynnik k. Std, zgodnie ze wzorem (9.9), obliczymy spadek hydrauliczny I i dalej z zalenoci (9.11) spadek cinienia dp s na drodze dl
I= v v dp s = g dl 1). k k
____________
1)
dp = g dh.
340
Elementarna sia oporu dziaajca na element wyniesie wobec tego
v dl dA . k
Jednostkow si R obliczymy, dzielc to wyraenie przez mas g dA dl rozwaanego elementu, zatem g R = v. k

Zwrmy uwag na znak minus wynikajcy std, e wektor siy oporu jest przeciwnie skierowany do wektora prdkoci v. Wektorowe rwnanie ruchu bdzie teraz nastpujce g f v grad p = 0 , (9.12) k przy czym w polu si cikoci mamy f = (0, 0, g ) , za
v = (v x , v y , v z ) ,
p p p grad p = x , y , z , czyli w miejsce wzoru (9.12) napiszmy ukad trzech rwna skalarnych 1 p g vx = 0, x k 1 p g vy = 0, y k 1 p g g vz = 0. z k
(9.13)
Zauwamy, e rwnanie (9.13) mona zapisa w nastpujcej, rwnowanej postaci p , v x = k z+ g x

v y = k v z = k p , z+ g y p , z+ g z (9.14)
341
ktra, po wprowadzeniu wysokoci rozporzdzalnej z + patrywanym punkcie otrzymuje form
p = h strugi cieczy w rozg
h = ( kh ), x x h v y = k (9.15) = ( kh ), y y h v z = k = ( kh ), z z pod warunkiem, e k nie jest funkcj miejsca. Wobec tego jednak, e wsprzdne vx, vy, vz wektora prdkoci filtracji v s pochodnymi funkcji kh = stwierdzamy, e funkcja jest potencjaem prdkoci ruchu filtracyjnego. Ruch wd gruntowych, w granicach stosowalnoci prawa Darcyego i dla wspczynnika filtracji jednakowego w caym obszarze, jest wic przepywem potencjalnym. Tym samym potencja tego ruchu musi spenia rwnanie Laplacea v x = k
2h 2h 2h + 2 + 2 = 0 2 h = 0. 2 x y z W przypadku filtracji dwuwymiarowej bdzie

h = , x x h = v y = k y y v x = k i wtedy 2h 2h 2 2 + = 0 + = 0. x 2 y 2 x 2 y 2
(9.16)
(9.17)
(9.18)
Rozwizanie zagadnienia filtracji wd gruntowych (Re = v d10 /v 1, k = const) sprowadza si do rozwizania rwnania Laplacea, do czego s potrzebne warunki brzegowe specyficzne dla danego problemu.
9.2.2. RWNANIE CIGOCI PRZEPYWU W ORODKU POROWATYM

Zamy, e warstwa wodonona o zmiennej wysokoci h spoczywa na nieprzepuszczalnym podou (dnie), lecym w paszczynie 0xy ukadu wsprzdnych (rys. 9.3). Wydzielimy w tej warstwie prostopadocian o bokach dx, dy, h. Z zaoenia
342
przepyw jest moliwy tylko w kierunkach osi x i y, czyli vz = 0. Przez cian ABCD, prostopad do osi x, w czasie dt, do wydzielonego prostopadocianu dopywa masa h dy v x dt , przez cian do niej rwnoleg, w tym samym czasie, wypywa masa
h +
h v dx dy v x + x dx dt . x x
Rnica midzy wypywem i wpywem w kierunku osi x wynosi (v x h ) dx dy dt. x Podobnie, rnica midzy wypywem i wpywem w kierunku osi y v y h dx dy dt. y
( )
Ich suma rwna si zeru, czyli
a wic
(v x h ) dx dy dt + v y h dx dy dt = 0 , x y
( )
(v x h ) v y h + =0. x y
z A
dx
( )
dy
B
vx
vy
vx dx + x x
vy vy + y dy h D C y
Rys. 9.3. Elementarna objto warstwy wodononej gruboci h
Jak wynika z (9.15) i zaoenia vz = 0, mona napisa

v x = k h h , v y = k , x y
std
h h k h =0. k h + x x y y
(9.19)
343
Poniewa, wobec k = const, bdzie
h kh 2 h kh 2 , , = k h = x x y y 2 2 otrzymamy w miejsce (9.19) 2 2 2 2 h + 2 h = 0. x 2 y kh
(9.20)
Rwnanie to, w postaci wyprowadzonej przez Boussinesqa, jest rwnaniem cigoci poziomej filtracji cieczy w jednorodnym, izotropowym orodku porowatym. Znajduje ono najczciej zastosowanie w rozwizywaniu zagadnie filtracji bezcinieniowej.
9.3. NIEKTRE ROZWIZANIA RWNA FILTRACJI WD GRUNTOWYCH

9.3.1. WARUNKI BRZEGOWE W ZAGADNIENIACH FILTRACJI WD GRUNTOWYCH
Rwnanie Laplacea w postaci (9.16) ma wiele rozwiza i w celu otrzymania waciwego rozwizania naley uwzgldni warunki brzegowe tego zadania. Powierzchnie ograniczajce ruch wd gruntowych mog by nastpujce: 1. Powierzchnia nieprzepuszczalna (AC na rys. 9.4). Prdko filtracji w kadym punkcie jest styczna do niej, a wic /n = 0, przy czym n kierunek normalnej do powierzchni.
z
B h1 grobla A D C x h2 E
Rys. 9.4. Powierzchnie ograniczajce obszar filtracji
2. Powierzchnia przepuszczalna (skarpy grobli AB i DC na rys. 9.4). W zwizku z tym, e prdkoci filtracji s mae, zakadamy hydrostatyczny rozkad cinienia:
344
na odcinku AB: h = h1 i = k h1, na odcinku CD: h = h2 i = k h2. 3. Powierzchnie swobodne (BE i ED na rys. 9.4). Na tych powierzchniach wysoko nadcinienia jest rwna zeru oraz = k z. Przy ustalaniu warunkw brzegowych naley odrni dwa rodzaje filtracji: 1. Jeeli na powierzchni ograniczajcej obszar filtracji istniej obszary, gdzie panuje cinienie atmosferyczne, to mamy do czynienia z filtracj bezcinieniow. 2. Jeeli w kadym punkcie powierzchni ograniczajcej obszar filtracji cinienie jest rne od atmosferycznego, jest to filtracja pod cinieniem. Wielu zagadnie praktycznych zwizanych z filtracj nie da si rozstrzygn przez rozwizanie rwnania Laplacea. Szukamy wtedy innych metod rozwizania, np. przez bezporednie cakowanie rwna filtracji lub przez tzw. odwzorowania konforemne. Zagadnienia te s obszernie omawiane w pracach specjalistycznych.
9.3.2. RWNOMIERNA FILTRACJA WD GRUNTOWYCH

Rwnomiern filtracj nazywamy taki ruch wd gruntowych, kiedy linie prdu w obszarze filtracji s prostymi rwnolegymi. Podczas takiej filtracji pola przekrojw poprzecznych strugi cieczy s jednakowe na caej jej dugoci. Wemy pod uwag rwnomiern filtracj cinieniow w kierunku osi 0x rwnolegej do linii prdu (rys. 9.5).
1 h1
v
2
l
Rys. 9.5. Przepyw rwnomierny wd gruntowych
Rwnanie Laplacea ruchu jednowymiarowego ma posta
d 2h =0, dx 2
po scakowaniu za
h = C1x + C2.
Przyjmiemy warunki brzegowe (dotyczce wysokoci rozporzdzalnych):
h2
(9.21)
345
h = h1 C2 = h1, h h x = l, h = h2 C1 = 2 1 , l a wic rwnanie linii depresji ma posta x = 0,

h= h2 h1 x + h1 . l
(9.22)
Powierzchnie jednakowych wysokoci rozporzdzalnych dla x = const s paszczyznami przekrojw poprzecznych strugi. Uwzgldniajc, e dh h1 h2 = I = , l dx moemy okreli prdko filtracji v = kI = k a nastpnie strumie objtoci
h1 h2 , l h1 h2 . l
(9.23)
qV = A v = k A
(9.24)
W przypadku rwnomiernej filtracji bezcinieniowej spadek hydrauliczny I rwna si spadkowi nieprzepuszczalnego podoa, a zatem
I = i = sin .
Prdko filtracji v = k i, strumie objtoci natomiast
(9.25) (9.26) (9.27)
qV = A v = k A i.
9.3.3. DOPYW WODY GRUNTOWEJ DO ROWU

W warstwie wodononej o powierzchni swobodnej (filtracja bezcinieniowa) znajduje si rw (dren) sigajcy poziomo pokadu nieprzepuszczalnego (rys. 9.6). Dugo rowu (mierzon prostopadle do rysunku) oznaczymy przez b. Wskutek dopywu wody do rowu powierzchnia swobodna wody gruntowej opada w kierunku przepywu, a jej lad na paszczynie rysunku jest krzyw depresji. Zamy jednowymiarowy przepyw ustalony, czyli przyjmiemy, e dopyw strugi do rowu (drenu) jest rwny odpywowi wody z rowu. Z rwnania (9.20) jednowymiarowej filtracji bezcinieniowej otrzymamy d2 2 h =0. (9.28) dx 2
346 Cak tego rwnania jest
h 2 = C1 x + C2 .
Przyjmujemy nastpujce warunki brzegowe: x = 0, h = h0, x = L0, h = H0, przy czym L0 zasig depresji. Stae cakowania
(9.29)
C1 =
2 2 H0 h0 , L0
2 C2 = h0 .
Ostatecznie otrzymujemy rozwizanie
h2 =
Krzywa depresji jest wic parabol.
2 2 H0 h0 2 x + h0 . L0
(9.30)
krzywa depresji
h0
H0
0 x L0
Rys. 9.6. Dopyw wody gruntowej do rowu
Strumie objtoci wyznaczymy z rwnania Dupuita (9.11)
qV = A k
w ktrym A = bh, a wic
dh , dx
(9.31)
qV = b h k
dh bk dh 2 = . dx 2 dx
(9.32)
Po wyznaczeniu z rwnania (9.30) dh2/dx, otrzymamy
qV =
2 2 bk H 0 h0 . 2 L0
(9.33)
347
Omawialimy dopyw wody gruntowej do rowu, znajdujcej si po jednej stronie rowu. Obustronny dopyw wd gruntowych do rowu lub drenu 2qV = b k
2 2 H0 h0 . L0
(9.34)
9.3.4. DOPYW WODY GRUNTOWEJ DO STUDNI

Omwmy kilka praktycznych przykadw dotyczcych dopywu wd gruntowych do rnych typw studni. Zagadnienie polega na okreleniu rozkadu prdkoci i cinienia, a przede wszystkim na wyznaczeniu strumienia objtoci wd gruntowych. Wiele zagadnie mona interpretowa jako przepywy dwuwymiarowe, a te z kolei czsto atwiej mona opisa w ukadzie wsprzdnych biegunowych. W ukadzie biegunowym wsprzdne prdkoci filtracji
vr = , r
v =
1 , r
(9.35)
natomiast rwnanie Laplacea (9.18) mona przedstawi w postaci 1 1 2 = 0, r + r r r r 2 2 w przypadku za filtracji bezcinieniowej (9.20) 1 h 2 1 2 h r + 2 = 0. 2 r r r r (9.37) (9.36)
Zajmiemy si przepywem osiowo-symetrycznym i takim, e prdko filtracji zaley tylko od promienia, a wic v = v (r), wwczas v = 0 i z rwna (9.35) oraz (9.36) otrzymamy
vr = d dr v = 0
(9.38)
oraz
1 d d r =0 r dr dr
(9.39)
lub dla filtracji bezcinieniowej 1 d d 2 r h = 0. r dr dr (9.40)
348
Studnia zwyka Rozpatrzmy warstw wodonon o wysokoci H0 nad poziom paszczyzn nieprzepuszczaln (rys. 9.7). W warstwie tej znajduje si studnia o rednicy 2r0, sigajca do pokadu nieprzepuszczalnego. Wskutek filtracji woda gruntowa przedostaje si do studni, powierzchnia swobodna wd gruntowych obnia si, jednoczenie tworzc wok studni powierzchni depresji w ksztacie leja. Przekrj tej powierzchni paszczyzn pionow, przechodzc przez o studni, przedstawia krzyw depresji.
z r0 H0
krzywa depresji
h0
0 r R0
Rys. 9.7. Dopyw wody gruntowej do studni zwykej
Zamy, e filtracja jest ustalona (strumie filtracji jest rwny strumieniowi objtoci wypompowywanej wody). Po jednokrotnym scakowaniu rwnania Laplacea filtracji bezcinieniowej (9.40) otrzymamy
r
czyli a po kolejnym cakowaniu
d 2 h = C1 , dr
d 2 1 h = C1 , r dr
h 2 = C1 ln r + C2 .
Przyjmujemy warunki brzegowe: 2 r = r0, h2 = h0 ,
2 r = R0, h = H 0 . Po podstawieniu do (9.41) otrzymujemy stae cakowania
(9.41)
C1 =
2 2 H0 h0 , R ln 0 r0
C2 =
2 2 h0 ln R0 H 0 ln r0 . R ln 0 r0
349
Stae te wstawiamy do rwnania (9.41)
h2 =
2 2 2 H0 h0 h 2 ln R0 H 0 ln r0 ln r + 0 , R0 R0 ln ln r0 r0 2 2 H0 h0 r 2 ln + h0 . R0 r 0 ln r0
czyli
h2 =
(9.42)
Jest to rwnanie krzywej depresji. Odlego R0, w ktrej zwierciado wody gruntowej jest praktycznie niezmienione, nazywamy zasigiem depresji. W przypadku kiedy nie mamy moliwoci dowiadczalnego okrelenia zasigu depresji, stosujemy formu empiryczn Sichardta
R0 = 3000 h k ,
(9.43)
z ktrej dla h = H0 h0 (depresji zwierciada wody w studni podanej w metrach) oraz wspczynnika filtracji k (w metrach na sekund) otrzymujemy zasig depresji w metrach. Z rwna (9.3) i (9.11) obliczymy strumie objtoci
qV = A k dh dh = Ak , dl dr
(9.44)
ktry dla
A = 2 r h qV = 2 r h k dh dh 2 =k r . dr dr
wynosi (9.45)
Po uwzgldnieniu zalenoci (9.42) otrzymamy strumie dopywu wody gruntowej do studni

qV = k
2 2 h0 H0 . R ln 0 r0
(9.46)
Studnia chonna Moe si zdarzy, e gboko wody w studni h0 jest wiksza od gruboci warstwy wodononej H0. Mamy wtedy do czynienia ze studni chonn, suc do wprowadzania wd powierzchniowych do gruntu (rys. 9.8). Podobnie jak w przypadku studni zwykej, otrzymamy rwnanie krzywej depresji w postaci analogicznej do przedstawionej w poprzednim punkcie (9.42). Ze wzgldu
350
2 2 na to, e h0 > H0 , krzywa depresji jest obrcona o kt okoo osi poziomej w porwnaniu z krzyw depresji na rysunku 9.7.
krzywa depresji
h0
r0 0 r R0 H0 h r
Rys. 9.8. Dopyw wody gruntowej do studni chonnej
Przyjmujc rwnanie Dupuita (9.11) i uwzgldniajc, e dh qV = Ak dr ( gdy dodatnim wartociom dr odpowiadaj ujemne dh), otrzymamy wyraenie, z ktrego obliczymy strumie dopywu do studni chonnej
qV = k
2 2 h0 H0 . R ln 0 r0
(9.47)
Studnia artezyjska Zamy, e midzy dwoma poziomymi nieprzepuszczalnymi pokadami oddalonymi od siebie o wielko a znajduje si warstwa wodonona pod cinieniem wikszym od atmosferycznego. Tak zasilan studni nazywamy studni artezyjsk (rys. 9.9). Wskutek pobierania wody ze studni obnia si jej zwierciado od poziomu NN, a jednoczenie powierzchnia piezometryczna tworzy wok studni powierzchni w ksztacie leja. lad tej powierzchni na paszczynie przechodzcej przez o studni jest krzyw depresji. W punkcie 9.2.1 okrelilimy potencja prdkoci ruchu filtracyjnego = k h.
Z zalenoci (9.35) i (9.39) otrzymamy

v r = k h dh = k , r dr
(9.48)
gdy h zaley tylko od r.
351
Rwnanie Laplacea dla h = h(r) zapiszemy jako

1 d dh r = 0. r dr dr
krzywa depresji
(9.49)
r0 a h0 0 r
H0
r R0
Rys. 9.9. Dopyw wody gruntowej do studni artezyjskiej
Po scakowaniu rwnania Laplacea ( podobnie jak dla studni zwykej, lecz zamiast h2 wystpi wysoko rozporzdzalna h) otrzymamy
r dh = C1 , dr h = C1 ln r + C2 .
(9.50)
Przyjmiemy nastpujce warunki brzegowe: r = r0, h = h0, r = R0, h = H0 , z ktrych wyznaczymy stae cakowania
C1 = H 0 h0 , R0 ln r0 C2 = h0 ln R0 H 0 ln r0 . R0 ln r0
Cak rwnania (9.49) jest wic rwnanie h= H 0 h0 r ln + h0 , R0 r0 ln r0 (9.51)
przedstawiajce krzyw depresji. Podobnie jak w przypadku studni zwykej, mona okreli strumie objtoci (wydatek) studni artezyjskiej
352
qV = A k
dh , dr
(9.52)
przy czym A = 2 ra, czyli dh . dr Z rwnania (9.51) wyznaczamy dh/dr i po podstawieniu otrzymujemy qV = 2ra k (9.53)
qV = 2a k
H 0 h0 . R0 ln r0
(9.54)
9.3.5. WSPDZIAANIE ZESPOU STUDNI

W celu poprawienia zaopatrzenia w wod lub do odwodnienia terenu stosujemy czsto zesp studni. Taki zesp dostatecznie blisko siebie pooonych studni oddziauje na siebie wzajemnie. Rozpatrzmy to zagadnienie na przykadzie studni zwykych. Z rwnania (9.46) wynika, e 2 2 H0 h0 q = V . R k ln 0 r0 Po podstawieniu do (9.42) otrzymamy rwnanie krzywej depresji wody gruntowej h2 = qV r 2 ln + h0 , k r0 (9.55)
w ktrym h rzdna zwierciada wody gruntowej w odlegoci r od osi studni. Zamy ukad n studni o promieniach r0i , dopywach qVi, odlegych od przyjtego punktu A o ri (rys. 9.10). Rozpatrzmy, jaka bdzie rzdna h wody gruntowej w przyjtym punkcie A. W przypadku kadej studni oddzielnie rzdna ta spenia rwnanie h12 = qV 1 r1 2 ln + h01 , k r01
......... q r 2 hi2 = Vi ln i + h0 i, k r0i ......... q r 2 2 = Vn ln n + h0 hn n. k r0 n
353
2r 0n
A
r1
rn
ri
2 r 01
Rys. 9.10. Grupa studni
2r 0i
W przytoczonych rwnaniach h0i jest gbokoci wody w poszczeglnych studniach. Na zasadzie superpozycji h2 =
k ln r
qVi
1
ri
0i
+ C,
(9.56)
przy czym C staa, ktr naley wyznaczy z warunkw brzegowych. Upraszczajc zagadnienie, przyjmiemy, e strumienie objtoci wody dopywajcej do wszystkich studni s jednakowe
qV 1 = qV 2 = ....... = qVn = qV 0 , n
przy czym qV 0 czny strumie objtoci wszystkich studni, wtedy z (9.56) otrzymamy qV 0 r r ....r0 h2 = ln 1 2 + C. nk r01r02 ....r0 n Jeeli jeszcze przyjmiemy, e punkt A znajduje si w duej odlegoci od zespou studni i wszystkie studnie maj rednice jednakowe, to r1 = r2 = ... = rn = r , r01 = r02 = ... = r0 n = r0 , a wymienione rwnanie mona zapisa h2 = qV 0 (ln r ln r0 ) + C. k (9.57)
Przyjmujemy nastpujcy warunek brzegowy: r = R0 , h = H0, przy czym: R0 zasig depresji ukadu studni, H0 pocztkowa grubo warstwy wodononej.
354
Po podstawieniu do (9.57) otrzymamy q 2 V 0 (ln R0 ln r0 ) C = H0 k oraz q R 2 h2 = H 0 V 0 ln 0 . k r
(9.58)
Z zalenoci tej, znajc czny strumie objtoci wszystkich studni, mona wyznaczy gboko wody gruntowej w dowolnym punkcie. Zasig depresji okrelamy dowiadczalnie lub ze wzoru empirycznego Kusakina
R0 = 575 h kH 0 , w ktrym: h depresja zwierciada wody w rodku cikoci zespou studni, m, k wspczynnik filtracji, m/s, R0, H0 w metrach.
9.3.6. WSPCZYNNIK FILTRACJI

Wystpujcy w rwnaniach wspczynnik filtracji k (podawany w jednostkach prdkoci) jest wielkoci charakterystyczn dla danego gruntu i przepywajcej cieczy. Wspczynnik ten zaley od struktury gruntu (od wielkoci i orientacji ziaren oraz porowatoci), a take od lepkoci cieczy. Nawet w punktach lecych blisko siebie w gruncie, wspczynnik ten moe by rny, tote najlepiej wyznaczy go przez bezporedni pomiar w potrzebnym miejscu warstwy wodononej. Wspczynnik k mona wyznaczy, wzorujc si na dowiadczeniu Darcyego, omwionym w p. 9.1.3. Polega to na pomierzeniu wysokoci piezometrycznej h i strumienia objtoci qV. Znajc te wielkoci oraz odlego midzy piezometrami l i pole przekroju cylindra A, obliczamy wspczynnik filtracji z zalenoci v q l k= = V . I A h Bezporednio w terenie okrelamy wspczynnik filtracji za pomoc studni badawczej, np. studni zwykej o ustalonym zwierciadle wody. Mierzymy depresje zwierciada h1 i h2 w dwch miejscach oddalonych od osi studni o r1 i r2 (rys. 9.11). Z rwnania (9.42) po uwzgldnieniu wzoru (9.46) bdzie h12 = oraz
2 h2 =
qV r 2 ln 1 + h0 k r0 qV r 2 ln 2 + h0 . k r0
355
Po odjciu stronami tych rwna otrzymamy

2 h12 h2 =
qV r ln 1 , k r2
przy czym: h1 = H0 h1, h2 = H0 h2.

h1 h2
H0
h0
0 r1 r2
Rys. 9.11. Wyznaczanie wspczynnika filtracji w terenie
h1
h2
Wspczynnik filtracji moemy wic okreli za pomoc wzoru

r1 q r k= V 2 22. h1 h2 ln
(9.59)
Warto zaznaczy, e prbowano wyznaczy wspczynnik filtracji teoretycznie, wykorzystujc analiz granulometryczn i porowato gruntu.
10. WANIEJSZE TABELE I WYKRESY DO OBLICZE Z MECHANIKI PYNW

10.1. DANE POMOCNICZE
Tabela 10.1.1. Alfabet grecki alpha jota rho beta kappa sigma gamma lambda tau delta mi ypsilon epsilon ni phi dzeta ksi chi eta omikron psi theta pi omega
Tabela 10.2. Nazwy przedrostkw do tworzenia nazw jednostek wielokrotnych w ukadzie SI i ich oznaczenia Przedrostek eksa peta tera giga mega kilo hekto deka decy centy mili mikro nano piko femto atto Oznaczenie E P T G M k h da d c m n p f a Mnonik 1018 1015 1012 109 106 103 102 10 101 102 103 106 109 1012 1015 1018
10. Waniejsze tabele i wykresy do oblicze z mechaniki pynw
357
10.2. WACIWOCI FIZYCZNE CIECZY

Tabela 10.2.1. Gsto cieczy w kg/m3 pod cinieniem normalnym (1013 hPa)
K Lp. Ciecz C
273
288
293
15
20
1 2 3 4 5 6 7 8 9
Alkohol etylowy (C2H5OH) Alkohol metylowy (CH3OH) Gliceryna (C3H8O3) Terpentyna Benzyna Nafta Ropa naftowa Woda morska Cika woda
806,3 810,2 *
793,6 795,8 1264,1 875,0 680800 680720 830910 10101030
789,5 791,5 1260,9 870,0
1110
* W temperaturze 273 K (0 C) gliceryna (100%) ma konsystencj pasty.
Tabela 10.2.2. Gsto wody w temperaturze 277 K (4 C) w zalenoci od cinienia Cinienie Gsto Cinienie Gsto MPa kg/m
3
0,1 999,97 20 1010,02
1,0 1000,42 30 1015,15
5,0 1002,43 40 1020,33
10 1004,94 50 1025,59
MPa kg/m
3
358
Mechanika pynw
Tabela 10.2.3. Gsto wody (czystej pozbawionej powietrza) w kg/m3 w zakresie temperatury 273305 K (w odstpach co 0,1 K) pod normalnym cinieniem atmosferycznym Temperatura C K 273 0 274 1 275 2 276 3 277 4 278 5 279 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 280 281 282 283 284 285 286 287 288 289 290 291 292 293 294 295 296 297 298 299 300 301 302 303 304 305 0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9
999,841 999,847 999,854 999,860 999,866 999,872 999,878 999,884 999,889 999,895 934 905 918 930 900 914 927 938 909 923 962 944 953 960 941 950 958 964 947 955 973 967 970 972 965 969 972 973 968 971 973 972 969 973 972 970 966 973 972 968 963 957 950 965 959 952 944 961 955 947 938 927 916 941 931 920 907 935 924 911 999,902 999,898 999,893 999,888 999,883 999,877 999,872 999,866 999,861 999,855 843 824 803 849 830 810 789 837 817 796 774 751 726 781 758 734 709 766 742 717 691 664 635 700 673 645 615 682 654 625 595 564 531 605 574 542 509 585 553 520 486 451 415 498 463 427 390 475 439 402 364 326 285 377 339 299 258 352 312 727 230 188 144 244 202 159 114 216 173 129 804 038 099 054 007 998,991 998,975 998,959 069 023 826 998,946 998,926 998,910 998,893 998,877 998,860 998,843 792 809 998,774 998,757 998,739 998,722 998,704 998,686 998,668 998,650 998,632 998,613 576 520 463 595 393 482 424 558 501 444 385 325 265 405 345 285 224 365 305 244 120 056 203 141 078 013 162 099 035 183 997,992 997,970 997,948 997,926 997,904 997,882 997,860 997,837 997,815 997,792 678 608 770 701 632 561 724 655 505 747 442 369 538 466 394 320 490 418 345 514 196 120 296 221 146 069 246 171 095 271 044 019 996,992 996,967 996,941 996,914 996,888 996,862 996,836 996,809 676 594 996,783 996,756 703 621 540 729 649 567 996,512 996,485 996,457 996,429 996,401 996,373 996,345 996,317 996,289 996,261 031 232 147 060 175 089 002 995,973 204 118 995,944 995,914 995,885 995,855 995,826 995,796 995,766 995,736 995,706 676 433 646 555 464 371 586 494 402 616 525 119 340 246 151 055 278 183 087 309 215 023 994,991 994,959 994,926 994,894 994,861 994,829 994,796 994,763 994,730
Uwaga: gsto wody mona obliczy wedug wzoru
= 4 / 4,074 10 6 (t 4 )
2
0,0104
cos ( (t 4 ) / 104 ) + 1,0033),
4 = 1000 kg/m 3 .
359
Tabela 10.2.4. Gsto wody w kg/m3 w zakresie temperatury 270370 K (w odstpach co 1 K) pod normalnym cinieniem atmosferycznym (w zakresie temperatury 273373 K) lub minimalnym, koniecznym do utrzymania wody w stanie ciekym (w pozostaym zakresie temperatury) Temperatura K C 270 3 280 7 290 17 300 27 310 37 320 47 330 57 340 67 350 77 360 87 370 97 0 999,55 999,90 998,77 996,51 993,33 989,37 984,8 979,5 973,7 967,4 960,5 1 999,67 999,85 998,59 996,23 992,96 988,93 984,3 978,9 973,1 966,7 959,8 2 999,76 999,78 998,40 995,94 992,21 988,49 983,8 978,4 972,5 966,0 959,0 3 999,84 999,70 998,20 995,64 992,21 988,04 983,2 977,8 971,8 965,3 958,3 4 999,90 999,60 997,99 995,34 991,83 987,59 982,7 977,3 971,2 964,7 5 999,94 999,50 997,77 995,02 991,44 987,12 982,2 976,7 970,6 964,0 6 999,96 999,37 997,53 994,70 991,04 986,66 981,7 976,1 970,0 963,3 7 999,97 999,24 997,29 994,37 990,63 986,18 981,1 975,5 969,3 962,6 8 999,96 999,10 997,04 994,03 990,22 985,70 980,5 974,9 968,6 961,9 9 999,94 998,94 996,78 993,68 989,79 985,30 980,1 974,3 968,0 961,2
Tabela 10.2.5. Gsto wody w kg/m3 w zalenoci od temperatury Temperatura K C 300 27 400 127 500 227 0 996,5 937,6 826,8 10 993,3 929,3 812,7 20 989,4 920,4 798,3 30 984,8 910,8 783,0 40 979,5 900,8 50 973,7 890,0 60 967,4 878,3 70 960,5 866,2 706,0 80 953,2 853,2 90 945,6 840,3
Tabela 10.2.6. Gsto w kg/m3 niektrych cieczy manometrycznych w zalenoci od temperatury pod normalnym cinieniem atmosferycznym Ciecz K C 273 0 1627 13595 883 275 2 1624 13590 881 280 7 2925 1615 13578 877 285 12 2911 1606 13565 873 290 17 2898 1597 13553 868 300 27 2871 1579 13529 860 310 37 2845 1561 13504 851
Bromoform Czterochlorek wgla Rt Toluen
Tabela 10.2.7. Wspczynnik ciliwoci wody w zalenoci od cinienia i temperatury Cinienie MPa 1 0,12,5 Temperatura C 2 0 10 20 K 3 273 283 293 Wspczynnik ciliwoci 1/GPa 4 53,54 50,99 50,07
360
1 2,55,0 2 0 10 20 0 5 10 15 20
Mechanika pynw 3 273 283 293 273 278 283 288 293 4 52,62 50,17 48,54 52,11 50,27 49,25 48,23 47,72
0,110,0
Tabela 10.2.8. Wspczynnik ciliwoci niektrych cieczy w zalenoci od cinienia i temperatury Cinienie MPa 0,15,0 0,150,0 0,110,0 0,11,0 0,150,0 0,10,5 Temperatura K 273 273 291 288 296 283 C 0 0 18 15 23 10 Wspczynnik ciliwoci 1/GPa 97,89 80,97 112,68 22,43 38,75 80,56
Pyn Alkohol etylowy Alkohol metylowy Czterochlorek wgla Gliceryna Rt Toluen
Tabela 10.2.9. Wspczynnik rozszerzalnoci cieplnej wody w zalenoci od cinienia i temperatury Cinienie MPa 0,10 10 20 50 90 Temperatura, C 4050 0,000422 0,000422 0,000426 0,000429 0,000439
410 0,000014 0,000043 0,000072 0,000149 0,000229
1020 0,000150 0,000165 0,000183 0,000236 0,000289
6070 0,000556 0,000548 0,000539 0,000523 0,000514
90100 0,000719 0,000704 0,000661 0,000621
Tabela 10.2.10. Dynamiczny wspczynnik lepkoci niektrych cieczy w zalenoci od temperatury Lp. 1 Ciecz 2 Temperatura K C 3 4 270 3 273 0 280 7 290 17 57 330 Dynamiczny wspczynnik lepkoci mPas 5 1,870 1,773 1,555 1,288 0,621
Alkohol etylowy (C2H5OH)
10. Waniejsze tabele i wykresy do oblicze z mechaniki pynw 1 2 2 Alkohol metylowy (CH3OH) 3 270 273 290 330 273 293 273 288 293 250 270 273 290 370 270 273 280 290 300 273 280 290 4 3 0 17 57 0 20 0 15 20 23 3 0 17 97 3 0 7 17 27 0 7 17 5 0,842 0,813 0,622 0,363 1,329 0,969 12110 2323 1490 1,886 1,707 1,685 1,570 1,249 2,420 2,248 1,898 1,560 1,335 0,772 0,687 0,607
361
3 4
Czterochlorek wgla (CCl4) Gliceryna (C3H8O3)
Rt ( Hg )
Terpentyna
Toluen ( C6H5CH3 )
Tabela 10.2.11. Dynamiczny wspczynnik lepkoci wody w zalenoci od temperatury Temperatura C K 0 273 10 283 20 293 30 303 40 313 50 323 60 333 70 343 80 353 90 363 100 373 mPas 0 1,791 1,309 1,003 0,7975 6,531 5,477 4,680 4,059 3,563 3,158 2,823 1 17,32 12,72 9,788 7,808 6,411 5,388 4,611 4,005 3,519 3,122 2,793 2 16,75 12,37 9,555 0,7646 6,295 5,300 4,544 3,952 3,476 3,086 2,763 3 16,21 12,03 9,330 7,490 6,182 5,216 4,478 3,899 3,433 3,051 2,734 4 15,70 11,71 9,115 7,339 6,072 5,133 4,414 3,848 3,392 3,017 2,705 5 15,21 11,40 8,908 7,193 5,965 5,053 4,352 3,798 3,351 2,983 2,676 6 14,75 11,10 8,708 7,052 5,862 4,974 4,290 3,749 3,311 2,950 2,649 7 14,31 10,82 8,514 6,916 5,762 4,898 4,231 3,701 3,272 2,917 2,621 8 13,88 10,55 8,327 6,784 5,664 4,824 4,172 3,654 3,233 2,885 2,595 9 13,48 10,28 8,148 6,655 5,569 4,751 4,115 3,608 3,195 2,854 2,658
= 0 exp 479 / (t + 118,6 ) + 2,6 10 t t sin (t/100 ) 4,0388 , 0 = 1,791 10 Pa s.

3
362
Mechanika pynw Tabela 10.2.12. Kinematyczny wspczynnik lepkoci wody w zalenoci od temperatury
Temperatura K C 270 3 280 7 290 17 300 27 310 37 320 47 330 57 340 67 350 77 360 87 370 97 380 107 390 117 400 127 410 137 420 147 430 157
0 1,425 1,086 0,8602 0,6994 0,5844 0,5000 0,4328 0,3798 0,3374 0,3037
1 1,385 1,060 0,8419 0,6862 0,5747 0,4927 0,4270 0,3752 0,3335 0,3005
2 1,345 1,033 0,8236 0,6735 0,5653 0,4854 0,4212 0,3705 0,3297 0,2974
3 1,789 1,306 1,006 0,8054 0,6610 0,5560 0,4781 0,4154 0,3659 0,3259 0,2942 0,266 0,244 0,2265 0,212 0,200 0,189
106 m2 / s 4 5 1,725 1,670 1,272 1,239 0,9850 0,9650 0,7876 0,7717 0,6492 0,6376 0,5480 0,5396 0,4713 0,4646 0,4101 0,4049 0,3617 0,3575 0,3227 0,3195
6 1,615 1,206 0,9350 0,7563 0,6263 0,5313 0,4579 0,3996 0,3534 0,3164
7 1,565 1,172 0,9160 0,7413 0,6155 0,5229 0,4512 0,3944 0,3492 0,3132
8 1,516 1,142 0,8986 0,7268 0,6047 0,5146 0,4445 0,3892 0,3451 0,3100 0,272 0,255 0,235 0,218 0,2055 0,195 0,185
9 1,486 1,112 0,8685 0,7131 0,5944 0,5073 0,4386 0,3845 0,3412 0,3069
v = v0 exp (486 / (t + 118,6 ) 3,948) , v0 = 1,791 10 6 m 2 /s .
Tabela 10.2.13. Kinematyczny wspczynnik lepkoci niektrych cieczy Ciecz Woda Aceton Alkohol etylowy Alkohol etylowy Alkohol metylowy Benzen Benzyna Brom Chloroform Gliceryna Gliceryna Nafta Olej maszynowy Olej rycynowy Olej rycynowy Oliwa Oliwa Terpentyna 106 m2/s 1,00 0,420 2,24 1,58 0,780 0,743 0,830 3,20 0,381 1430 1200 2,20 60,0 2500 1020 150 91,3 1,71 Temperatura C 20 18 0 18 18 20 20 16 20 18 20 20 40 10 20 10 20 20 K 293 291 273 291 291 293 293 289 293 291 293 293 313 283 293 283 293 293
10. Waniejsze tabele i wykresy do oblicze z mechaniki pynw Tabela 10.2.14. Cinienie wrzenia ( parowania ) wody w zalenoci od temperatury Temperatura C K 0 0 273 6,108 10 283 12,28 20 293 23,38 30 303 42,44 40 313 73,76 50 323 123,4 60 333 199,2 70 343 311,6 80 353 473,6 90 363 701,0 100 373 1013 hPa 4 5 8,133 8,723 15,99 17,05 29,84 31,68 53,20 56,23 91,01 95,83 150,0 157,4 239,1 250,1 369,6 385,5 555,7 578,0 814,6 845,2 1167 1208
363
1 6,567 13,13 24,87 44,93 77,79 129,6 208,6 325,3 493,1 728,1 1050
2 7,056 14,03 26,44 47,55 82,00 136,1 128,4 339,6 513,3 756,0 1088
3 7,578 14,98 28,10 50,31 86,40 142,9 228,5 354,3 534,1 784,8 1127
6 9,351 18,18 33,62 59,42 100,9 165,1 261,5 401,9 601,0 876,8 1251
7 10,02 19,38 35,66 62,76 106,1 173,1 273,3 418,9 624,8 909,4 1294
8 10,73 20,64 37,80 66,26 111,6 181,5 285,6 436,5 649,4 943,0 1339
9 11,48 21,97 40,06 69,92 117,4 190,1 298,4 454,7 674,8 977,6 1385
pw = pw0 exp 17,174 4053,06 / (236 + t ) + 6 10 5 t sin (t/100 ) pw0 = 610,8 Pa .
),
10.3. WACIWOCI FIZYCZNE GAZW

Tabela 10.3.1. Podstawowe waciwoci fizyczne gazw rzeczywistych Staa gazowa Gsto 0,1013 MPa, 273 K Wykadnik adiabaty (izentropy)
Parametry krytyczne Temperatura Cinienie
Lp.
Gaz
Symbol chemiczny
J kg K 4 319,60 488,18 208,20 296,75 188,78 143,18 164,65 228,00 129,84 276,74 296,65 2078,00 518,67 461,50 287,04 188,88
K 5 308,7 140,6 150,6 125,9 304,0 425,0 416,1 324,4 430,3 308,0 282,2 5,1 190,5 236,5 132,3 176,2
MPa 6 6,34 11,30 4,86 3,28 7,36 3,49 6,68 8,40 7,88 4,96 5,14 0,228 4,63 7,25 3,77 4,26
kg/m3 7 1,17 0,7714 1,7606 1,2505 1,9768 2,703 2,227 1,6178 2,888 1,356 1,2440 0,1768 0,7168 0,768 1,2928 2,004
8 1,260 1,310 1,650 1,40 1,300 1,14 1,29 1,40 1,270 1,200 1,25 1,660 1,320 1,3301,260*) 1,400 1,140
1 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16
2 Acetylen Amoniak Argon Azot Bezwodnik wglowy n-Butan Chlorometyl Chlorowodr Dwutlenek siarki Etan Etylen Hel Metan Para wodna Powietrze suche Propan
3 C2H2 NH3 Ar N2 CO2 C4H10 CH3Cl HCl SO2 C2H6 C2H4 He CH4 H2O C3H8
364
1 17 18 19 20 2 Tlen Tlenek wgla Wodr Gaz ziemny Jarosaw 3 O2 CO H2
Mechanika pynw 4 259,78 296,95 4124,70 510,10 5 154,2 132,8 33,1 191,0 6 5,04 3,49 1,29 4,616 7 1,4289 1,2500 0,0898 0,7178 8 1,400 1,400 1,410 1,319
*) Wartoci zmieniaj si w zalenoci od stanu pary. Tabela 10.3.2. Gsto powietrza suchego pod cinieniem normalnym (1013 hPa) w zalenoci od temperatury Temperatura Gsto K C kg/m3 273 0 1,2930 293 20 1,2045 373 100 0,9458 473 200 0,7457 773 500 0,4564
Tabela 10.3.3. Wspczynnik ciliwoci powietrza w zalenoci od temperatury i cinienia Cinienie MPa 0,1 2,0 4,0 5,0 8,0 10,0 Temperatura K 273 323 273 323 273 323 273 323 273 323 273 323 Wspczynnik ciliwoci 1/Pa 1,000 1,000 0,990 0,998 0,981 0,998 0,978 0,999 0,971 1,002 0,978 1,006
Tabela 10.3.4. Dynamiczny wspczynnik lepkoci gazw w zalenoci od temperatury Amoniak Lp. Temperatura C = 503 1 1 2 3 4 5 6 7 8 K 2 250 255 260 265 270 273 275 280 C 3 25 18 13 8 3 0 2 7 4 8,272 8,466 8,659 8,851 9,044 9,160 9,237 9,429 C = 104 5 15,418 15,661 15,903 16,142 16,379 16,520 16,614 16,847 C = 164 6 9,457 9,622 9,790 9,956 10,122 10,220 10,285 10,448 C = 112 106 Pas 7 15,919 16,175 16,429 16,681 16,931 17,080 17,179 17,424 C = 125 8 17,774 18,069 18,361 18,651 18,939 19,110 19,224 19,507 Azot Metan Powietrze Tlen Tlenek wgla C = 101,2 9 15,490 15,733 15,974 16,213 16,449 16,590 16,484 16,916 Wodr C = 84,4 10 7,821 7,938 8,054 8,169 8,282 8,350 8,395 8,507
365
9 17,146 17,283 17,374 17,510 17,600 17,825 18,048 18,268 18,487 18,704 18,920 19,134 19,346 19,556 19,765 19,973 20,383 20,778 20,908 21,186 21,508 21,968 10 8,617 8,683 8,727 8,792 8,836 8,943 9,050 9,156 9,261 9,365 9,468 9,571 9,672 9,773 9,873 9,973 10,169 10,362 10,420 10,553 10,741 10,927
1 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30
2 285 288 290 293 295 300 305 310 315 320 325 330 335 340 345 350 360 370 373 380 390 400
3 12 15 17 20 22 27 32 37 42 47 52 57 62 67 72 77 87 97 100 107 117 127
4 9,622 9,737 9,814 9,929 10,006 10,197 10,386 10,580 10,770 10,961 11,151 11,341 11,530 11,719 11,908 12,097 12,473 12,847 12,959 13,220 13,591 13,406
5 17,078 17,215 17,307 17,443 17,534 17,759 17,908 18,203 18,423 18,641 18,857 19,072 19,285 19,496 19,706 19,914 20,326 20,732 20,852 21,132 21,527 21,916
6 10,610 10,706 10,770 10,866 10,929 11,088 11,245 11,401 11,556 11,710 11,863 12,015 12,166 12,316 12,465 12,613 12,907 13,196 13,282 13,482 13,765 14,044
7 17,668 17,813 17,909 18,053 18,149 18,386 18,622 18,856 19,087 19,317 19,546 19,772 19,997 20,220 20,442 20,662 21,097 21,526 21,653 21,949 22,367 22,779
3/ 2
8 19,707 19,954 20,065 20,231 20,342 20,615 20,887 21,157 21,425 21,690 21,954 22,216 22,476 22,733 22,990 23,244 23,747 24,244 24,391 24,733 25,217 25,694
Wartoci obliczono ze wzoru Sutherlanda
= 0
273 + C T T + C 273
w ktrym: 0 dynamiczny wspczynnik lepkoci w temperaturze 273 K (0 C), C staa Sutherlanda, T temperatura, K. Tabela 10.3.5. Kinematyczny wspczynnik lepkoci powietrza pod cinieniem normalnym (1013 hPa) Temperatura C K 0 273 10 283 20 293 30 303 40 313 50 323 60 333 70 343 80 353 90 363 100 373 106 m2/s 4 5 13,56 13,65 14,45 14,54 15,35 15,44 16,28 16,37 17,23 17,32 18,19 18,29 19,18 19,28 20,18 20,29 21,21 21,31 22,25 22,36 23,31 23,42
0 13,21 14,09 14,99 15,91 16,85 17,80 18,78 19,78 20,80 21,83 22,88
1 13,3 14,18 15,08 16,00 16,94 17,90 18,88 19,88 20,90 21,94 22,99
2 13,39 14,27 15,17 16,09 17,04 18,00 18,98 19,98 21,00 22,04 23,10
3 13,47 14,36 15,26 16,19 17,13 18,10 19,08 20,08 21,11 22,15 23,20
6 13,74 14,63 15,54 16,47 17,42 18,39 19,38 20,39 21,42 22,46 23,52
7 13,82 14,72 15,63 16,56 17,51 18,49 19,48 20,49 21,52 22,57 23,63
8 13,91 14,81 15,72 16,66 17,61 18,59 19,58 20,59 21,62 22,67 23,74
9 14,00 14,90 15,81 16,75 17,71 18,68 19,68 20,69 21,73 22,78 23,85
366
Mechanika pynw
10.4. TABELE WSPCZYNNIKW PRZEPYWU I LICZB EKSPANSJI

Tabela 10.4.1. Kryza z przytarczowym odbiorem cinienia wspczynnik przepywu C
Przewenie 0,20 0,22 0,24 0,26 0,28 0,30 0,32 0,34 0,36 0,38 0,40 0,42 0,44 0,46 0,48 0,50 0,51 0,52 0,53 0,54 0,55 0,56 0,57 0,58 0,59 0,60 0,61 0,62 0,63 0,64 0,65 0,66 0,67 0,68 0,69 0,70 0,71 0,72 0,73 0,74 0,75 510 0,5997 0,6006 0,6018 0,6031 0,6044
3
Wspczynnik przepywu C dla ReD wynoszcej 110 0,5986 0,5993 0,6000 0,6009 0,6019
4
210 0,5979 0,5984 0,5990 0,5996 0,6003

4
3104 0,5977 0,5981 0,5986 0,5991 0,5997 0,6004 0,6011 0,6018 0,6026 0,6035 0,6044 0,6054 0,6064 0,6074 0,6085 0,6096 0,6101 0,6107 0,6112 0,6117 0,6123 0,6128 0,6133 0,6138 0,6143 0,6147 0,6151 0,6155 0,6158 0,6161 0,6164 0,6165 0,6167 0,6167 0,6167 0,6165 0,6163 0,6160 0,6155 0,6149
5104 0,5975 0,5978 0,5982 0,5987 0,5992 0,5997 0,6003 0,6010 0,6016 0,6024 0,6031 0,6039 0,6047 0,6056 0,6064 0,6073 0,6077 0,6082 0,6086 0,6090 0,6094 0,6098 0,6102 0,6105 0,6108 0,6111 0,6114 0,6116 0,6118 0,6119 0,6120 0,6120 0,6120 0,6118 0,6116 0,6113 0,6109 0,6103 0,6097 0,6089
7104 0,5973 0,5977 0,5981 0,5985 0,5989 0,5994 0,6000 0,6005 0,6012 0,6018 0,6025 0,6032 0,6039 0,6047 0,6055 0,6062 0,6066 0,6070 0,6073 0,6077 0,6080 0,6084 0,6087 0,6089 0,6092 0,6094 0,6096 0,6098 0,6099 0,6099 0,6099 0,6099 0,6097 0,6095 0,6092 0,6088 0,6083 0,6076 0,6069 0,6060
1105 0,5973 0,5976 0,5979 0,5983 0,5987 0,5992 0,5997 0,6002 0,6008 0,6014 0,6020 0,6026 0,6033 0,6040 0,6047 0,6053 0,6057 0,6060 0,6063 0,6066 0,6069 0,6072 0,6074 0,6077 0,6079 0,6080 0,6082 0,6083 0,6083 0,6083 0,6082 0,6081 0,6079 0,6076 0,6072 0,6067 0,6061 0,6054 0,6046 0,6036
3105 0,5971 0,5974 0,5977 0,5980 0,5983 0,5987 0,5991 0,5996 0,6001 0,6005 0,6011 0,6016 0,6021 0,6027 0,6032 0,6037 0,6040 0,6042 0,6044 0,6047 0,6049 0,6050 0,6052 0,6053 0,6054 0,6055 0,6055 0,6055 0,6054 0,6053 0,6051 0,6048 0,6045 0,6041 0,6036 0,6030 0,6023 0,6014 0,6004 0,5993
1106 0,5970 0,5973 0,5975 0,5978 0,5982 0,5985 0,5989 0,5993 0,5997 0,6002 0,6006 0,6011 0,6016 0,6021 0,6025 0,6030 0,6032 0,6034 0,6036 0,6037 0,6039 0,6040 0,6041 0,6042 0,6043 0,6043 0,6043 0,6042 0,6041 0,6039 0,6037 0,6033 0,6029 0,6025 0,6019 0,6012 0,6004 0,5995 0,5985 0,5973
1107 0,5970 0,5972 0,5975 0,5978 0,5981 0,5984 0,5988 0,5991 0,5995 0,6000 0,6004 0,6008 0,6013 0,6017 0,6021 0,6026 0,6027 0,6029 0,6031 0,6032 0,6034 0,6035 0,6036 0,6036 0,6036 0,6036 0,6036 0,6035 0,6033 0,6031 0,6028 0,6025 0,6021 0,6016 0,6010 0,6003 0,5994 0,5985 0,5974 0,5962
1108 0,5970 0,5972 0,5975 0,5977 0,5981 0,5984 0,5987 0,5991 0,5995 0,5999 0,6003 0,6008 0,6012 0,6017 0,6021 0,6025 0,6027 0,6028 0,6030 0,6031 0,6033 0,6034 0,6035 0,6035 0,6035 0,6035 0,6034 0,6033 0,6032 0,6030 0,6027 0,6023 0,6019 0,6014 0,6008 0,6001 0,5993 0,5983 0,5972 0,5960
0,5970 0,5972 0,5975 0,5977 0,5980 0,5984 0,5987 0,5991 0,5995 0,5999 0,6003 0,6008 0,6012 0,6016 0,6021 0,6025 0,6026 0,6028 0,6030 0,6031 0,6032 0,6034 0,6034 0,6035 0,6035 0,6035 0,6034 0,6033 0,6032 0,6029 0,6027 0,6023 0,6019 0,6014 0,6008 0,6000 0,5992 0,5983 0,5972 0,5959
0,6060 0,6077 0,6095 0,6115 0,6136 0,6159 0,6184 0,6110 0,6138
0,6029 0,6040 0,6053 0,6066 0,6081 0,6096 0,6113 0,6130 0,6148 0,6167 0,6187 0,6197 0,6207 0,6217 0,6228 0,6238 0,6249 0,6259 0,6270 0,6280 0,6291 0,6301 0,6311 0,6320 0,6330 0,6339 0,6348 0,6356 0,6363 0,6370 0,6376 0,6382 0,6386 0,6389 0,6391
0,6011 0,6019 0,6028 0,6037 0,6048 0,6059 0,6070 0,6082 0,6095 0,6108 0,6121 0,6128 0,6135 0,6141 0,6148 0,6155 0,6162 0,6168 0,6175 0,6181 0,6187 0,6193 0,6198 0,6203 0,6208 0,6212 0,6216 0,6219 0,6222 0,6223 0,6224 0,6224 0,6222 0,6220 0,6216
0,6392 0,6211 0,6141 0,6079 0,6049 0,6025 0,5980 0,5959 0,5948 0,5946 0,5945
367
Tabela 10.4.2. Kryza z odbiorem cinienia typu D i D/2 wspczynnik przepywu C

Przewenie 0,20 0,22 0,24 0,26 0,28 0,30 0,32 0,34 0,36 0,38 0,40 0,42 0,44 0,46 0,48 0,50 0,51 0,52 0,53 0,54 0,55 0,56 0,57 0,58 0,59 0,60 0,61 0,62 0,63 0,64 0,65 0,66 0,67 0,68 0,69 0,70 0,71 0,72 0,73 0,74 0,75 5103 0,5997 0,6006 0,6017 0,6030 0,6043 1104 0,5985 0,5992 0,6000 0,6008 0,6017 0,6028 0,6039 0,6052 0,6066 0,6080 0,6096 2104 0,5979 0,5984 0,5989 0,5995 0,6002 0,6010 0,6018 0,6027 0,6037 0,6047 0,6059 0,6071 0,6084 0,6098 0,6112 0,6127 0,6135 0,6143 0,6151 0,6159 0,6168 0,6174 Wspczynnik przepywu C dla 3104 5104 7104 1105 0,5976 0,5974 0,5973 0,5972 0,5980 0,5977 0,5976 0,5975 0,5985 0,5981 0,5980 0,5978 0,5990 0,5986 0,5984 0,5982 0,5996 0,5991 0,5988 0,5986 0,6003 0,6010 0,6017 0,6026 0,6035 0,6044 0,6054 0,6065 0,6077 0,6189 0,6102 0,6108 0,6115 0,6122 0,6129 0,6136 0,6143 0,6150 0,6157 0,6164 0,6171 0,6178 0,6185 0,6192 0,6198 0,6205 0,6211 0,6217 0,6223 0,6229 0,5996 0,6002 0,6009 0,6016 0,6023 0,6031 0,6040 0,6049 0,6059 0,6069 0,6079 0,6085 0,6090 0,6096 0,6101 0,6107 0,6113 0,6118 0,6124 0,6130 0,6135 0,6141 0,6146 0,6151 0,6156 0,6161 0,6166 0,6170 0,6175 0,6178 0,6182 0,6185 0,6187 0,6190 0,6191 0,5993 0,5999 0,6004 0,6011 0,6018 0,6025 0,6033 0,6041 0,6050 0,6059 0,6068 0,6073 0,6078 0,6083 0,6088 0,6093 0,6098 0,6103 0,6108 0,6113 0,6118 0,6123 0,6128 0,6132 0,6136 0,6140 0,6144 0,6148 0,6151 0,6154 0,6157 0,6159 0,6161 0,6162 0,6163 0,5991 0,5996 0,6001 0,6007 0,6013 0,6020 0,6027 0,6035 0,6043 0,6051 0,6060 0,6064 0,6068 0,6073 0,6077 0,6082 0,6087 0,6091 0,6095 0,6000 0,6004 0,6008 0,6012 0,6016 0,6020 0,6023 0,6027 0,6030 0,6032 0,6034 0,6036 0,6038 0,6039 0,6039 0,6039 ReD wynoszcej 3105 1106 0,5970 0,5969 0,5973 0,5972 0,5976 0,5974 0,5979 0,5977 0,5982 0,5981 0,5986 0,5990 0,5995 0,6000 0,6005 0,6011 0,6017 0,6023 0,6030 0,6036 0,6043 0,6047 0,6051 0,6054 0,6058 0,6061 0,6065 0,6069 0,6072 0,6075 0,6079 0,6082 0,6085 0,6087 0,6090 0,6092 0,6094 0,6096 0,6097 0,6098 0,6099 0,6099 0,6098 0,6097 0,6096 0,5984 0,5988 0,5992 0,5997 0,6001 0,6006 0,6012 0,6017 0,6023 0,6030 0,6036 0,6039 0,6042 0,6046 0,6049 0,6052 0,6055 0,6058 0,6061 0,6064 0,6067 0,6069 0,6072 0,6074 0,6076 0,6078 0,6079 0,6080 0,6081 0,6081 0,6081 0,6081 0,6080 0,6078 0,6076 1107 0,5969 0,5971 0,5974 0,5977 0,5980 0,5983 0,5987 0,5990 0,5995 0,5999 0,6004 0,6009 0,6014 0,6020 0,6026 0,6032 0,6035 0,6038 0,6041 0,6044 0,6047 0,6049 0,6052 0,6055 0,6058 0,6060 0,6062 0,6065 0,6067 0,6068 0,6070 0,6071 0,6072 0,6072 0,6072 0,6071 0,6071 0,6069 0,6067 0,6065 1108 0,5969 0,5971 0,5974 0,5976 0,5979 0,5983 0,5986 0,5990 0,5994 0,5999 0,6004 0,6009 0,6014 0,6019 0,6025 0,6031 0,6034 0,6037 0,6040 0,6043 0,6046 0,6048 0,6051 0,6054 0,6056 0,6059 0,6061 0,6063 0,6065 0,6067 0,6068 0,6069 0,6070 0,6070 0,6070 0,6070 0,6069 0,6067 0,6065 0,6063 0,5969 0,5971 0,5974 0,5976 0,5979 0,5983 0,5986 0,5990 0,5994 0,5999 0,6003 0,6008 0,6014 0,6019 0,6025 0,6031 0,6034 0,6037 0,6040 0,6043 0,6045 0,6048 0,6051 0,6054 0,6056 0,6059 0,6061 0,6063 0,6065 0,6067 0,6068 0,6069 0,6070 0,6070 0,6070 0,6069 0,6068 0,6067 0,6065 0,6062
0,6193 0,6163 0,6038 0,6094 0,6073 0,6062 0,6059 0,6059
368
Mechanika pynw Tabela 10.4.3. Kryzy liczba ekspansji 1

Przewenie Liczba ekspansji 1 dla p2 /p1 wynoszcego 0,98 0,96 0,94 0,92 0,90 0,85 0,80 0,75
= 1,2
0,000 0,562 0,669 0,740 0,750 0,000 0,100 0,200 0,300 0,316 0,993 0,993 0,992 0,991 0,991 0,986 0,985 0,984 0,983 0,983 0,980 0,978 0,976 0,974 0,974 0,973 0,970 0,968 0,966 0,965 0,966 0,963 0,960 0,957 0,957 0,949 0,944 0,940 0,936 0,935 0,932 0,926 0,920 0,914 0,913 0,915 0,907 0,900 0,993 0,992
= 1,3
0,000 0,562 0,669 0,740 0,750 0,000 0,100 0,200 0,300 0,316 0,994 0,993 0,993 0,992 0,992 0,987 0,986 0,985 0,984 0,984 0,981 0,979 0,978 0,976 0,976 0,975 0,973 0,970 0,968 0,968 0,968 0,966 0,963 0,960 0,960 0,953 0,949 0,945 0,941 0,940 0,937 0,932 0,926 0,921 0,920 0,921 0,914 0,908 0,901 0,900
= 1,4
0,000 0,562 0,669 0,740 0,750 0,000 0,100 0,200 0,300 0,316 0,994 0,994 0,993 0,993 0,993 0,988 0,987 0,986 0,985 0,985 0,982 0,981 0,979 0,978 0,978 0,977 0,975 0,973 0,971 0,970 0,971 0,968 0,966 0,963 0,963 0,956 0,952 0,949 0,945 0,944 0,941 0,936 0,931 0,926 0,926 0,927 0,921 0,914 0,908 0,907
= 1,66
0,000 0,562 0,669 0,740 0,750 0,000 0,100 0,200 0,300 0,316 0,995 0,995 0,994 0,994 0,994 0,990 0,989 0,988 0,988 0,987 0,985 0,984 0,983 0,981 0,981 0,980 0,979 0,977 0,975 0,975 0,975 0,973 0,971 0,969 0,969 0,963 0,960 0,957 0,953 0,953 0,951 0,946 0,942 0,938 0,937 0,938 0,933 0,928 0,922 0,922
Uwaga: Ta tabela moe by udogodnieniem. Nie jest ona przeznaczona do dokadnej interpolacji. Ekstrapolacja jest niedopuszczalna.
369
10.5. WYPYW PRZEZ OTWORY I PRZYSTAWKI

Tabela 10.5.1. Wspczynniki wypywu przez mae, okrge otwory niezatopione
d, mm H, m
6 2 0,652 0,644 0,638 0,635 0,632 0,625 0,620 0,618 0,611 0,601 0,597 0,593
10 3 0,636 0,630 0,625 0,622 0,620 0,615 0,613 0,610 0,605 0,600 0,596 0,593
15 4 0,627 0,622 0,617 0,613 0,611 0,610 0,609 0,606 0,604 0,602 0,598 0,595 0,593
20 5 0,618 0,614 0,611 0,609 0,608 0,605 0,604 0,603 0,600 0,597 0,595 0,592
30 6 0,615 0,611 0,608 0,606 0,605 0,604 0,603 0,601 0,600 0,598 0,596 0,594 0,592
60 7 0,600 0,601 0,600 0,600 0,600 0,599 0,599 0,598 0,598 0,597 0,596 0,594 0,592
180 8 0,529 0,594 0,595 0,596 0,596 0,597 0,597 0,597 0,597 0,596 0,596 0,594 0,592
300 9 0,590 0,591 0,593 0,594 0,595 0,596 0,596 0,596 0,595 0,594 0,593 0,592
1 0,15 0,20 0,30 0,40 0,50 0,60 1,00 1,50 2,00 3,00 6,00 15,00 30,00
Tabela 10.5.2. Wspczynniki wypywu duych otworw Lp. 1 2 3 4 5 6 Rodzaj otworu Otwory o rednich rozmiarach z rwnomiernym dawieniem ze wszystkich stron Otwory o duych rozmiarach z nierwnomiernym dawieniem, ale ze wszystkich stron Otwory przydenne (bez dawienia przy dnie ) ze znacznym dawieniem przez krawdzie boczne Otwory przydenne z niewielkim dawieniem przez krawdzie boczne Otwory przydenne ze znacznym dawieniem od gry i agodnym wprowadzeniem strug z bokw Otwory przydenne z agodnym wprowadzeniem strug ze wszystkich stron
0,65 0,70 0,650,70 0,700,75 0,800,85 0,90
370
Mechanika pynw Tabela 10.5.3. Wartoci wspczynnikw przepywu przystawek przy wysokich liczbach Reynoldsa wedug Altula
Typ przystawki i warunki wypywu a) Przystawka walcowa zewntrzna a) krawd wlotowa ostra b) krawd wlotowa zaokrglona b) c) krawd wlotowa ostra przy kcie odchylenia osi przystawki o
Wspczynniki
0,82 0,95
0,82 0,95
1,00 1,00
= 10 = 20
c)
0,80 0,78 0,75 0,72
= 40 = 60
Przystawka z wlotem zaokrglonym przy profilu jak na rysunku
0,97
0,97
1,00
Przystawka stokowa rozbiena: a) o kcie rozwarcia rednio 57 a) b) b) o ksztacie i wymiarach jak na rysunku i = 5
0,450,50 0,483
0,450,50 0,483
1,00 1,00
371
10.6. STRATY LINIOWE I MIEJSCOWE

Tabela 10.6.1. Orientacyjne zalecane prdkoci przepywu wody w wybranych rurocigach wg PN-76/M-34034 Rodzaj rurocigu oglne, w zalenoci od wysokoci ssania, dugoci, temperatury Ssawny pompy dla pomp wirowych, przy niskiej temperaturze dla pomp specjalnych dla wody gorcej, pracujcych z napywem wodny, zapowietrzony, korodujcy zasilajcy koty zasilajcy, awaryjny, obejciowy magistrali ciepowniczej Toczny pompy sieci ciepowniczej odgazionej sieci ciepowniczej przyczeniowej magistrali wodocigowej miejskiej sieci wodocigowej
v, m/s 0,51,0 do 2,0 do 3,0 do 4,0 1,33,0 do 5,0 2,03,0 1,02,0 do 1,0 1,33,0 0,51,0
Tabela 10.6.2. Orientacyjne chropowatoci zastpcze k rur wedug PN-76/M-34034

Materia i rury 1 Stan powierzchni i warunki eksploatacji 2 nowe, nie uywane oczyszczone, eksploatowane kilka lat bituminizowane przewody ciepownicze przewody naftowe dla rednich warunkw eksploatacji przewody nieznacznie skorodowane przewody z nieduymi osadami kamienia przewody po kilku latach eksploatacji, skorodowane lub z nieduymi osadami przewody wody grzewczej, dla wody nieodgazowanej i niezmikczonej przewody wodocigowe w eksploatacji przewody z wikszymi osadami kamienia przewody z powierzchni w zym stanie nowe lub stare w dobrym stanie nowe, bituminizowane w eksploatacji, z powok czciowo usunit, skorodowane w eksploatacji, rwnomiernie skorodowane bez wgbie w miejscach pocze, pokryte powok, dobry stan powierzchni zanieczyszczone podczas eksploatacji z wod, lecz nie skorodowane z podwjnym szwem poprzecznym, nieskorodowane, zanieczyszczone mae osady z podwjnym, poprzecznym szwem, silnie skorodowane znaczne osady powierzchnie w zym stanie, nierwnomiernie uoone poczenia k mm 3 0,020,10 do 0,04 do 0,04 0,2 0,2 0,4 0,4 0,151,0 1,0 1,21,5 3,0 > 5,0 0,040,10 0,05 0,10 0,15 0,30,4 0,951,00 1,21,5 1,5 2,0 2,04,0 > 5,0
Rury stalowe walcowane
Rury stalowe spawane
372
Mechanika pynw
3 0,070,10 0,100,15 0,251,00 0,100,15 0,120,30 1,4 1,01,5 1,01,5 2,04,0 0,31,5 do 3,0 0,30,8 2,5 3,0 1,02,5 0,025 0,05 0,01
1 2 Rury czyste ocynkowane, nowe stalowe zwyczajne ocynkowane ocynkowane nowe nowe bituminizowane asfaltowane wodocigowe, w eksploatacji Rury w eksploatacji, skorodowane eliwne z osadami ze znacznymi osadami oczyszczone, po kilku latach eksploatacji silnie skorodowane dobrze wygadzone powierzchnie Rury rednia gadko powierzchni betonowe szorstka powierzchnia Rury elbetowe Rury z twardego PVC* Rury z polietylenu PE* Rury HOBAS z piasku kwarcowego, wkna szklanego i ywicy poliestrowej*
* Uwaga: dane wedug katalogw producentw rur.
Tabela 10.6.3. Wartoci liczbowe wspczynnika oporu miejscowego ksztatek wodocigowych (wedug E. Mielcarzewicza, Obliczenia hydrauliczne ukadw wodocigowych, Warszawa 1965; zob. rwnie PN-76/ M-34034) Schemat i nazwa ksztatki 1 1. uki gite Wartoci liczbowe wspczynnika 2 wartoci wg bada A. Hofmanna i A. Wasilewskiego
R=d R = 2d R = 4d R = 6d R = 10d
ciany gadkie 15 22,5 45 60 90 0,03 0,045 0,14 0,19 0,21 0,03 0,045 0,09 0,12 0,14 0,03 0,045 0,08 0,10 0,11 0,03 0,045 0,075 0,09 0,09 0,03 0,045 0,07 0,07 0,11 Wartoci dla = 90 wg bada Weisbacha
chropowate 90 0,51 0,30 0,23 0,18 0,20
= 0,0131 + 0,163
R
R d
3, 5
90
0,5d 0,75d d 1,25d 1,5d 2d 5d 1,978 0,577 0,294 0,205 0,170 0,145 0,132 dla 90 powysze wartoci naley mnoy przez /90
373
1 2. Kolana eliwne
d
50
100
200
300
400
500
3. Kolana podwjne
1,3
1,5
1,8
2,1
2,2
= 290
4. Kolana podwjne
= 390
5. Kolana podwjne
= 490
6. uk przemienny

dla R = 15d
30 0,12
45 0,17
60 0,20
90 0,26
7. uki segmentowe
10
15
22,5 0,07 0,11
30 0,11 0,17
45 0,24 0,32
60 0,47 0,68
90 1,13 1,27
ciany 0,016 0,034 0,042 gadkie ciany 0,024 0,044 0,062 chropowate 8. uki segmentowe
l/d
0,71 0,51 0,51
0,943 1,174 0,35 0,41 0,33 0,38
1,42 0,28 0,38
1,86 0,29 0,39
2,56 0,36 0,43
3,72 0,36 0,44
6,28 0,40 0,46
ciany gadkie ciany chropowate
374
1 9. uki segmentowe
l/d
Mechanika pynw 2 1,23 0,20 0,35 1,44 0,20 0,32 1,67 0,15 0,30 1,91 0,15 0,31 2,37 0,17 0,34 2,96 0,17 0,34 4,11 0,19 0,35 6,10 0,21 0,36
ciany gadkie ciany chropowate
10. uki segmentowe
l/d
1,186 0,12 0,29 1,23 0,16 0,30
1,40 0,13 0,25
1,63 0,12 0,27
2,33 0,10 0,32
2,91 0,11 0,32
11. uki segmentowe
ciany gadkie ciany chropowate l/d ciany gadkie ciany chropowate
3,4 9 0,1 3 0,3 2
4,65 0,15 0,31 3,77 0,16 0,24
6,05 0,14 0,31
1,67 0,16 0,28
2,37 0,14 0,26
12. Trjniki rozbiene
qV0/qV
0 0,95 0,04
0,2 0,88 -0,08
0,4 0,98 -0,05
0,6 0,95 0,07
0,8 1,10 0,21
1,0 1,28 0,35
0 p
13. Trjniki rozbiene
0 p
0,90
0,68
0,50
0,38
0,35
0,48
0,04
-0,06
-0,04
0,07
0,20
0,33
14. Trjniki zbiene
qV0/qV
0 1,20 0,04
0,2 0,4 0,17
0,4 0,08 0,30
0,6 0,47 0,411
0,8 0,72 0,51
1,0 0,91 0,60
0 p
375
1 15. Trjniki zbiene
0,92
0,38
0,00
0,22
0,37
0,37
0,04
0,17
0,19
0,09
0,17
0,57
16. Trjniki symetryczne ostrokrawdziowe
10
30
45
60
90
0,1
0,4
0,7
1,0
1,4
17. Trjniki symetryczne

R/d
0,5
0,75
1,5
1,1
0,6
0,4
0,25
0,2
18. Trjniki rozdzielcze o krawdziach ostrych
= 1,3
19. Trjniki rozdzielcze z szyjk wyoblon
= 0,73
376
1 20. Trjniki rozdzielcze kulowe
Mechanika pynw 2
= 4,87
21. Trjniki rozdzielcze kulowe z wyoblon szyjk
= 0,87
22. Poczenia spawane rurocigw
= 2,02,5
= 3,0
= 45
377
25. Nage rozszerzenie przekroju

d
d 2 Wzory Bordy: 1 = 1 , D
D 2 2 = 1 d
Wartoci 1 podane przez A. Lencastra
~0,0
0,1
0,2
0,3
0,4
0,5
0,6
0,7
0,8
0,9
v1 m/s
0,6 1,5 3,0
1,00 0,96 0,93
1,00 0,96 0,86 0,95 0,89 0,80 0,91 0,86 0,77
0,74 0,60 0,44 0,69 0,56 0,41 0,67 0,54 0,40
0,29 0,15 0,04 0,27 0,14 0,04 0,26 0,13 0,04
26. Nage zwenie przekroju
d/D
0,316 0,447 0,548 0,632 0,707 0,775 0,837 0,894 1,000
0,45
0,42
0,375 0,330 0,29
0,25
0,20
0,15
0,00
Wartoci 1 podane przez A. Lencastra

D/d 1,1 1,2 1,4 1,6 1,8 2,0 2,5 3,0 3,5 2o 0,01 0,02 0,02 0,03 0,03 0,03 0,03 0,03 0,03 6o 0,01 0,02 0,03 0,04 0,04 0,04 0,04 0,04 0,05 10o 0,03 0,04 0,06 0,07 0,07 0,07 0,08 0,08 0,08 15o 0,05 0,09 0,12 0,14 0,15 0,16 0,16 0,16 0,16 20o 0,10 0,16 0,23 0,26 0,28 0,29 0,30 0,31 0,31 25o 0,13 0,21 0,30 0,35 0,37 0,38 0,39 0,40 0,40 30o 0,16 0,25 0,36 0,42 0,44 0,46 0,48 0,48 0,49 35o 0,18 0,29 0,41 0,47 0,50 0,52 0,54 0,55 0,56 40o 0,19 0,31 0,44 0,51 0,54 0,56 0,58 0,59 0,60 45o 0,20 0,33 0,47 0,54 0,58 0,60 0,62 0,63 0,64
2
50o 0,21 0,35 0,50 0,57 0,61 0,63 0,65 0,66 0,67
60o 0,23 0,37 0,53 0,61 0,65 0,68 0,70 0,71 0,72
27. Dyfuzor
uproszczony wzr Fliegnera 1 = k

/2
k 2,5 0,13 5 0,17 7,5 0,26 10 0,41 15 0,71 20 0,90 25 1,03
d 2 1 D
35 1,13
30 1,12
40 1,10
45 1,07
60 1,05
378
1
Mechanika pynw 2
28. Konfuzor
1 =
l0
4d
1+
D d
D D + d d

20 1,8 1,3 0,8 0,7
wartoci K do wzoru 2 = K
D/d 1,2 1,4 1,8 2,0 4 9,3 6,7 4,1 3,4 6 6,2 4,5 2,7 2,3 8 4,6 3,3 2,0 1,7
b/d s/d
0,00 0,50 0,50 0,50 0,50 0,50 0,50 0,50 0,050
0,002 0,57 0,53 0,51 0,50 0,50 0,50 0,50 0,075 0,84 0,72 0,63 0,57 0,53 0,52 0,51
0,005 0,63 0,55 0,52 0,52 0,50 0,50 0,50 0,10 0,86 0,74 0,64 0,58 0,54 0,52 0,51
0,0075 0,66 0,57 0,53 0,51 0,51 0,50 0,50 0,15 0,90 0,78 0,68 0,60 0,55 0,52 0,51
0,010 0,68 0,58 0,53 0,52 0,51 0,50 0,50 0,20 0,93 0,81 0,70 0,62 0,56 0,53 0,51
0,015 0,71 0,60 0,54 0,52 0,51 0,51 0,50 0,30 0,96 0,84 0,73 0,64 0,57 0,53 0,51
0,020 0,73 0,62 0,55 0,53 0,52 0,51 0,50 0,40 0,98 0,86 0,75 0,66 0,58 0,53 0,51
0,030 0,77 0,64 0,56 0,53 0,52 0,51 0,50 0,50 1,00 0,89 0,77 0,67 0,59 0,54 0,51
29. Wloty do rurocigw
0 0,008 0,016 0,024 0,032 0,040 0,048
0 0,008 0,016 0,024 0,032 0,040 0,048
0,81 0,68 0,58 0,54 0,52 0,52 0,51
= 0,25
= 0,0050,1; dla R = 0,1d = 0,1; z siatk o wolnym przekroju = 0,2
379
1 32. Wloty do rurocigw
= 0,5 + 0,3 cos + 0,22 cos2
33. Wyloty ze swobodnym wypywem
= 1,0
D/d
0,95
0,90
0,85
0,80
0,70
0,60
0,50
1,43
1,92
2,25
2,54
3,20
4,14
5,51
D/d
1,05 0,84 0,85 0,94 1,00
1,10 0,70 0,73 0,82 0,86
1,20 0,51 0,57 0,73 0,81
1,30 0,39 0,46 0,65 0,76
1,50 0,29 0,33 0,61 0,75
2,0 0,11 0,22 0,52 0,64
3,0 0,06 0,17 0,49 0,61
= 8 = 15 = 30 = 45
36. Kompensatory soczewkowe
= 2,0
380
1 37. Kompensatory lirowe
Mechanika pynw 2
z rury gadkiej = 0,7 z rury falistej = 1,4
Tabela 10.6.4. Wartoci liczbowe wspczynnika oporu miejscowego armatury wodocigowej (wedug E. Mielcarzewicza, Obliczenia hydrauliczne ukadw wodocigowych, Warszawa 1965; zob. rwnie PN-76/M-34034 oraz katalogi producentw) Schemat i nazwa elementu 1 1. Zasuwa
x /d
Wartoci liczbowe wspczynnika 2
1/8
1/4
3/8
1/2
5/8
3/4
7/8
0,07
0,26
0,81
2,06
5,52
17,00 97,80
2. Zasuwa paska
x /d
0,10
0,20
0,30
0,40
0,50
0,60
0,70
0,75
0,15
0,30
0,80
1,50
2,80
5,30
12,0
22,0
30,0
3. Zasuwa przewona
D/d
1,2
1,3
1,4
1,5
1,6
1,7
1,8
1,9
2,0
0,35
0,5
0,75
1,15
1,55
2,2
2,95
3,8
4,75
381
1 4. Zawr stokowy
10 0,29
20 1,56
30 5,47
40 17,3
50 52,6
60 206
65 486
82,5
5. Zawr przepywowy zwyky
dn
80
100
150
200
250
300
350
4,0
4,1
4,4
4,7
5,1
5,4
5,5
6. Zawr pprzelotowy
dn
60
80
100
150
200
250
300
350
2,7
2,4
2,2
1,86
1,65
1,50
1,40
1,30
7. Zawr przelotowy
dn
25
50
65
75
100
125
150
200
250
11,0
0,73
0,65
0,60
0,50
0,46
0,42
0,36
0,32
8. Zawr odchylny klapowy
15
20
30
45
60
70
90
62
30
9,5
3,2
1,7
382
1 9. Klapa zwrotna
Mechanika pynw 2
dn
40
70
100
200
300
500
700
800
1,3
1,4
1,5
1,9
2,1
2,5
2,65
3,5
10. Kosz ssawny z klap zwrotn

dn
40
70
100
150
200
300
500
750
12,0
8,5
7,0
6,0
5,2
3,7
2,5
1,6
11. Kosz ssawny eliwny bez klapy zwrotnej
A = (0,675 + 1,575 ) A 0
A= d
2
; 4 A0 sumaryczna powierzchnia otworw smoka
Tabela 10.6.5. Wartoci liczbowe wspczynnika oporu miejscowego urzdze mierniczych Nazwa elementu 1 1. Kryza Wartoci liczbowe wspczynnika 2
0,1
0,15
0,20
0,25
0,30
0,40
0,50
2 = d 2/D 2
249
102
53
31
19
10. Waniejsze tabele i wykresy do oblicze z mechaniki pynw 1 2
383
2. Krtka rura Venturiego
0,1
0,15
0,20
0,25
0,30
0,40
0,50
2 = d 2/D 2
17
0,5
0,3
3. Wodomierz skrzydekowy
dla rednic dn = 15, 20, 25, 30, 40, 50 mm = 810
4. Wodomierz rubowy o osi poziomej (przyblione wartoci wspczynnika )
dn
80
100
125
150
200
250
300
1,01
0,98
0,77
0,80
0,74
0,66
0,52
dn 5. Wodomierz studzienny (przyblione wartoci wspczynnika )
80
100
150
200
260
300
2,01
1,94
1,64
1,88
1,87
1,28
LITERATURA
[1] Altul A.D., Kiselev P.G., Gidravlika i aerodynamika, Stroizdat, Moskva 1975. [2] Batchelor G.K., An Introduction to Fluid Dynamics, Cambridge University Press, Cambridge 2000. [3] Bechtold Z. (red.), Mechanika pynw. Zbir zada, Wyd. PWr., Wrocaw 1979. [4] Baejewski R., 100 prostych dowiadcze z wod i powietrzem, WNT, Warszawa 1991. [5] Bukowski J., Kijkowski P., Kurs mechaniki pynw, PWN, Warszawa 1980. [6] Burka E.S., Nacz T.J., Mechanika pynw w przykadach, PWN, Warszawa 1994. [7] Cheremisinoff N.P., Encyclopedia of Fluid Mechanics, Vol. 1, Flow Phenomena and Measurement, Houston 1986. [8] Czetwertyski E., Utrysko B., Hydraulika i hydromechanika, PWN, Warszawa 1969. [9] Duckworth R.A., Mechanika pynw, WNT, Warszawa 1983. [10] Dziubiski I., witkowski T. (red.), Poradnik matematyczny, cz. I, II, wyd. III, PWN, Warszawa 1982. [11] Elsner J., Turbulencja przepyww, PWN, Warszawa 1987. [12] Grabarczyk Cz., Przepywy cieczy w przewodach. Metody obliczeniowe, Envirotech, Pozna 1997. [13] Grybo R., Mechanika pynw z hydraulik, Wyd. Politechniki lskiej, Gliwice 1977. [14] Ideliik I.E., Sprawonik po gidravlieskim soprotivlenijam, Mainostroenie, Moskva 1975. [15] Jeowiecka-Kabsch K. (red.), Mechanika pynw, Wyd. PWr., Wrocaw 1976. [16] Jeowiecka-Kabsch K. (red.), Mechanika pynw. Teoria i zastosowanie, Wyd. PWr., Wrocaw 1984. [17] Jeowiecka-Kabsch K., Wpyw ksztatw dyfuzorw na wysoko strat hydraulicznych, Pr. Nauk. Inst. Tech. Ciepl. i Aparatury Przemys. nr 3, seria Monografie nr 2, Wrocaw 1971. [18] Kasprzak W., Lysik B., Analiza wymiarowa w projektowaniu eksperymentu, Wyd. PWr., Wrocaw 1974. [19] Kordos M., Skwarzyski M., Zawadowski W. (red.), Leksykon matematyczny, wyd. II, Wiedza Powszechna, Warszawa 1995. [20] Landau L.D., Lifszyc E.M., Hydrodynamika, PWN, Warszawa 1994. [21] Laudaski L., 15 wykadw aeromechaniki. Wstp do specjalnoci lotniczych, Ofic. Wyd. Politechniki Rzeszowskiej, Rzeszw 1999. [22] Leroux J.P., Bauduin Ph., Mcanique des fluides, Dunod, Paris 1972. [23] Lojcjanskij L.G., Mechanika idkosti i gaza, Nauka, Moskva 1978. [24] Mathieu J., Kilka zagadnie turbulencji swobodnej i przyciennej w powizaniu z przenoszeniem ciepa, PAN, Biuro Ksztacenia i Doskonalenia Kadr Naukowych, Warszawa 1962.
386
Mechanika pynw
[25] Mielcarzewicz E., Obliczenia hydrauliczne ukadw wodocigowych, Arkady, Warszawa 1965. [26] Mitosek M., Mechanika pynw w inynierii rodowiska, Ofic. Wyd. Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1997. [27] Munson B.R., Young D.F., Okiiski T.H., Fundamentals of Fluid Mechanics, Wiley, NY, 1998. [28] Orzechowski Z., Prywer J., Zarzycki R., Mechanika pynw w inynierii rodowiska, WNT, Warszawa 1997. [29] Ouziaux R., Perrier J., Mcanique des fluides applique, Dunod, Paris 1978. [30] PN-EN 24006, PN-ISO 4006, Pomiar strumienia pynu i objtoci przepywajcego pynu w przewodach. Terminologia i symbole, PKNiM, Wyd. Normalizacyjne, Warszawa 1997. [31] PN-76/M-34034, Rurocigi. Zasady oblicze strat cinienia, PKNiM, Wyd. Normalizacyjne, Warszawa 1976. [32] PN-93/M-53950/01, Pomiar strumienia masy i strumienia objtoci pynw za pomoc zwek pomiarowych, Wyd. Normalizacyjne Alfa-Wero sp. z o.o, Warszawa 1993. [33] PN-81/M-42367, Pomiary przepywu pynu. Pomiary przepywu za pomoc rurek spitrzajcych, Wyd. Normalizacyjne, Warszawa 1981. [34] Poradnik inyniera. Matematyka, t. I, II, wyd. drugie zmienione (praca zbiorowa), WNT, Warszawa 1986. [35] Prosnak W.J., Mechanika pynw, t. I, PWN, Warszawa 1970. [36] Puzyrewski R., Sawicki J., Podstawy mechaniki pynw i hydrauliki, PWN, Warszawa 1987. [37] Schlichting H., Grenzschnit-Teorie, Verlag G. Braun, Karlsruhe, tum. na jz. rosyjski: Teorija pograninogo sloja, Nauka, Moskva 1974. [38] Stefaski W., Wyszkowski K., Tablice i wykresy do oblicze z mechaniki pynw, Wyd. Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1974. [39] Streeter V.L., Handbook of Fluid Dynamics, McGraw-Hill, New York 1961. [40] Streeter V.L., Wylie E.B., Bedford K.W., Fluid Mechanics, WCB/McGraw-Hill, Boston 1999. [41] Szewczyk H. (red.), Mechanika pynw. wiczenia laboratoryjne, Wyd. PWr., Wrocaw 1979. [42] Szewczyk H., Nieustalony przepyw cieczy nieciliwej w szeregowo-rwnolegych systemach hydraulicznych, Pr. Nauk. Inst. Techn. Ciepl. i Mech. P., 14, Seria: Studia i Materiay, 10, Wrocaw 1977. [43] Troskolaski A.T., Hydromechanika techniczna, t. III, Pomiary wodne, PWT, Warszawa 1957. [44] Troskolaski A.T., Hydromechanika, WNT, Warszawa 1967. [45] Tuliszka E., Mechanika pynw, Wyd. Politechniki Poznaskiej, Pozna 1974. [46] Wacawik J., Mechanika pynw i termodynamika, Wyd. AGH, Krakw 1993. [47] Walden H., Stasiak J., Mechanika cieczy i gazw w inynierii sanitarnej, Arkady, Warszawa 1971. [48] Wierzcholski K., Zastosowania elementw mechaniki pynw. Teoria i zadania, Wyd. Uczelniane Politechniki Szczeciskiej, Szczecin 1998. [49] Wrblewski A.K., Zakrzewski J.A., Wstp do fizyki, t. I, PWN, Warszawa 1984. [50] Wrblewski A.K., Zakrzewski J.A., Wstp do fizyki, t. II, PWN, Warszawa 1989. [51] Wysocki J., Mechanika pynw, PWN, Warszawa 1967.

Kabsch Szewczyk - Mechanika Płynów

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kabsch Szewczyk - Mechanika Płynów

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

KRYSTYNA JEOWIECKA-KABSCH HENRYK SZEWCZYK

OFICYNA WYDAWNICZA POLITECHNIKI WROCAWSKIEJ WROCAW 2001

Wydanie podrcznika jest dotowane przez Ministra Edukacji Narodowej

Recenzenci ALICJA JARA ZDZISAW KABZA

Opracowanie redakcyjne ALICJA KORDAS Korekta ALEKSANDRA WAWRZYNKOWSKA-DWOJAK

Projekt okadki ZOFIA i DARIUSZ GODLEWSCY

Copyright by Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocawskiej, Wrocaw 2001

OFICYNA WYDAWNICZA POLITECHNIKI WROCAWSKIEJ Wybrzee Wyspiaskiego 27, 50-370 Wrocaw

ZESTAWIENIE WANIEJSZYCH OZNACZE

PODSTAWY MECHANIKI PYNW

1. PODSTAWOWE POJCIA I ZAOENIA. PYNY I NIEKTRE ICH WACIWOCI

1.1.2. OKRELENIE PYNU

Cz pierwsza Podstawy mechaniki pynw

1.1.3. PYNY JAKO ORODEK CIGY

1.2. WACIWOCI PYNW

1. Podstawowe pojcia i zaoenia. Pyny i niektre ich waciwoci

Rys. 1.1. Obszar przestrzenny i element pynu

Cz pierwsza Podstawy mechaniki pynw

a dla cieczy ukadem rwna empirycznych

1. Podstawowe pojcia i zaoenia. Pyny i niektre ich waciwoci

Cz pierwsza Podstawy mechaniki pynw

1.2.3. ROZSZERZALNO CIEPLNA

Nie dotyczy cieczy w przedziale temperatury [0,4] C.

1. Podstawowe pojcia i zaoenia. Pyny i niektre ich waciwoci

Cz pierwsza Podstawy mechaniki pynw

Rys. 1.4. Lepko wody i powietrza w zalenoci od temperatury

1. Podstawowe pojcia i zaoenia. Pyny i niektre ich waciwoci

1.2.5. ROZPUSZCZALNO GAZW W CIECZACH ORAZ PAROWANIE CIECZY

Cz pierwsza Podstawy mechaniki pynw

1.3. SIY DZIAAJCE W PYNACH

Rys. 1.6. Elementarna sia masowa i powierzchniowa

1. Podstawowe pojcia i zaoenia. Pyny i niektre ich waciwoci

Siy wewntrzne zewntrzne

1.3.1. SIY MASOWE

Cz pierwsza Podstawy mechaniki pynw

1.3.2. SIY POWIERZCHNIOWE

Powierzchni pynn tworz zawsze te same elementy pynu.

1. Podstawowe pojcia i zaoenia. Pyny i niektre ich waciwoci

1.3.3. STAN NAPRE W PUNKCIE

Cz pierwsza Podstawy mechaniki pynw

Wzr (1.25) mona wobec tego zapisa w postaci

wic okrelony, gdy znana jest nastpujca ma-

To znaczy w dowolnie maym otoczeniu punktu M.

Si powierzchniow otrzymuje si po scakowaniu funkcji (n) po caym polu powierzchni A(t)

1.3.4. CINIENIE JAKO WIELKO SKALAROWA

Cz pierwsza Podstawy mechaniki pynw

gdzie skalar p jest nazywany cinieniem (statycznym).

Po uwzgldnieniu zalenoci (1.28), (1.32) i (1.33) p xx p n = p nx i + n y j + nz k = [i j k ] 0 0

0 p 0 1 0 0 S= 0 p 0 = p 0 1 0 = pI , 0 p 0 0 0 1 gdzie I macierz jednostkowa.

1. Podstawowe pojcia i zaoenia. Pyny i niektre ich waciwoci

1.3.5. RODZAJE I JEDNOSTKI CINIENIA

cinienie barometryczne pb cinienie wzgldne (nadcinienie)

cinienie p < p b cinienie wzgldne (podcinienie) prnia

Cz pierwsza Podstawy mechaniki pynw

1.4. KONCEPCJE PODSTAWOWE

1. Podstawowe pojcia i zaoenia. Pyny i niektre ich waciwoci

Wszystkie wymienione pola mog by oczywicie ustalone lub nieustalone.

1.4.2. OPIS PRZEPYWU I JEGO KLASYFIKACJA

Cz pierwsza Podstawy mechaniki pynw

1.4.3. RODZAJE PRZEPYWW

1. Podstawowe pojcia i zaoenia. Pyny i niektre ich waciwoci

Cz pierwsza Podstawy mechaniki pynw

1. Podstawowe pojcia i zaoenia. Pyny i niektre ich waciwoci