Nagroda im.

Stefana Morawskiego

Radosaw Filip Muniak

efekt lalki
lalka jako obraz i rzecz

universitas

Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragment penej wersji caej publikacji. Aby przeczyta ten tytu w penej wersji kliknij tutaj. Niniejsza publikacja moe by kopiowana, oraz dowolnie rozprowadzana tylko i wycznie w formie dostarczonej przez NetPress Digital Sp. z o.o., operatora sklepu na ktrym mona naby niniejszy tytu w penej wersji. Zabronione s jakiekolwiek zmiany w zawartoci publikacji bez pisemnej zgody NetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania si jej od-sprzeday, zgodnie z regulaminem serwisu. Pena wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepie internetowym E-ksiazka24.pl.

efekt lalki

SERIA POD PATRONATEM POLSKIEGO TOWARZYSTWA ESTETYCZNEGO

NAGRODA im. STEFANA MORAWSKIEGO

ufundowana podczas I Oglnopolskiego Kongresu Estetycznego wrzesie 2006

Redakcja serii

Krystyna Wilkoszewska

Radosaw Filip Muniak

efekt lalki
lalka jako obraz i rzecz

Krakw

 Copyright by Radosaw Filip Muniak and Towarzystwo Autorw i Wydawcw Prac Naukowych UNIVERSITAS, Krakw 2010

ISBN 97883-242-1456-3
TAiWPN UNIVERSITAS

Opracowanie redakcyjne Wanda Lohman

Projekt okadki i stron tytuowych Sepielak

www.universitas.com.pl

Wszelkie stworzenia s boskimi poczwarkami i marionetkami.

Marcin Luter

Spis treci

Wprowadzenie. Lalka w formie mitu.. . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 tka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Efekt lalki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Czy Pinokio pjdzie do nieba? .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Poszerzenie .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Personages .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Obecno nieobecnoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kr si, lalko z drewna! Kr si! Tacuj! .. . . . Lalki obraz wasny .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9 19 27 35 45 57 70 81 92

Sobowtr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 Ghost in the Shell .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 Mowa przedmiotw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 Antropomorfizacja poprzez bricolage . . . . . . . . . . 135 Mora zabawki. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143

Zakoczenie. Widz wiadkiem wasnej mierci . . . . . . . . . 150 Bibliografia .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 Indeks nazwisk .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169

Wprowadzenie Lalka w formie mitu

Na, wydawaoby si, bezpieczn drog, ktr kroczy czo wiek Owiecenia i Racjonalizmu, wychodz z ciemnoci nagle i coraz liczniej SOBOWTRY, MANEKINY, AUTO MATY, HOMUNKULUSY. Twory sztucznie stworzone, urgajce tworom NATURY, niosce w sobie cae ponie nie, WSZYSTKIE marzenia ludzkie, MIER, Horror iGro z. Rodzi si wiara w nieznane siy MECHANICZNEGO RUCHU, maniakalna pasja wynalezienia MECHANIZMU przewyszajcego perfekcj ibezwzgldnoci ulegajcy sabociom organizm ludzki. Tadeusz Kantor

Koncepcja lalki jako figury i przedmiotu kulturowego wymaga rewizji. Od tej myli chciabym zacz zasadnicz cz mojej rozprawy i t myl chciabym zarazem jej tezy uzasadni. Lalki nie ciesz si wielk popularno ci wkrgach teoretykw kultury czy estetykw; zamknite w stereotypach atrapy teatralnej lub zabawki, s w najlepszym wypadku bagatelizowane, awnajgorszym lekcewaone. Nawet w obszarze historii lalkarstwa trud no znale prac, ktra wykraczaaby poza traktowanie lalki jako substytutu aktora, suplementu do historii teatru czy narzdzia edukacyjnego. Zamiarem moim jest wyj poza te schematy, przeledzi sposoby objawiania si lalki wformie obiektu antropomorficznego, jako pewnego fenomenu kulturowe go czy matrycy wyobrani (Eliade), gdzie punktem odniesienia (i wyjcia)
T. Kantor, Teatr mierci, w: tego, Teatr mierci: teksty z lat 19751984, Wrocaw Krakw 2005, s. 14.  Zob. M. Eliade, Obrazy i symbole: Szkice o symbolizmie magiczno-religijnym, prze. M. Rodak, P . Rodak, Warszawa 1998, s. 1921.


10

Wprowadzenie. Lalka w formie mitu

nie s cechy gatunkowe, morfologia czy taksonometria, lecz idea lalki jako modelu. Pojcie lalki stosuj raczej jako konstrukt mylowy czy wzr do rozwaa nad rodzajem przedmiotw, ktre cechuje antropomorfizm i mo liwo animacji. Poprzez stan zawieszenia midzy ywym i martwym, ruchem i bezruchem, przedmioty te wywouj niepokojce wraenie obecnoci nie obecnoci, zjawisko, ktre nazywam efektem lalki. Rodowd lalki siga archaicznej koncepcji axis mundi, ktra w formie drzewa, gry, drabiny, mostu czy co dla nas najistotniejsze sznura czya na pocztku Czasu Niebo i Ziemi i zapewniaa komunikacj midzy wia tem bogw (duchw) i ludzi. Ilustracj tej koncepcji moe by przytoczony przez Eliadego indiaski seans uzdrawiania:
Podczas seansu uzdrawiania szaman (halak) w plemieniu Negrito Pahang trzyma w palcach sznury zrobione z lici palmowych albo wedug innych danych bar dzo cienkich nici. Te sznury i te nici sigaj a do Bonsu, boga niebiaskiego, ktry mieszka ponad siedmiu pitrami Nieba. Dopki trwa seans, halak jest bezporednio zwizany z bogiem niebiaskim owymi sznurami czy nimi, po ktrych bg zstpuje i wraca znw do siebie do Nieba po zakoczeniu obrzdu.

Idea lalki na pocztku czya si z wstpowaniem boga w ciao ludzkie. Czowiek nawiedzony w ten sposb poddany by penej kontroli ducha lub Boga-Animatora. Koncepcja ta przypomina platosk metafor czowiekamarionetki, ulegego tak w stosunku do wiata boskiego czy idealnego, jak i wasnych namitnoci. Wielu historykw lalkarstwa sprowadza rodowd tej sztuki do indyjskiego boga mierci, znanego w sanskrycie jako sutradhara, czyli ten, ktry trzyma sznurki. W swojej pracy obieram perspektyw badawcz blisk teorii form symbo licznych Ernsta Cassirera tudzie wpisuj lalk w struktur i zasady mylenia mitycznego:
Pod form symboliczn powinna by rozumiana kada energia ducha, poprzez kt r pewna duchowa tre znaczeniowa zostaje zwizana z konkretnym zmysowym znakiem i temu znakowi wewntrznie przyporzdkowana. W tym sensie jzyk, mi tyczno-religijny wiat i sztuka jawi si nam jako owa szczeglna forma symboliczna. W nich wszystkich bowiem uwidacznia si zasadniczy fenomen, e nasza wiadomo nie zadowala si odbieraniem wraenia czego zewntrznego, lecz e kade wraenie czy ona i przenika swobodn czynnoci wyrazu. Naprzeciwko tego, co nazywamy

 Dla zrozumienia tajemnicy lalki niezbdne jest odgraniczenie pierwotnego wy obraenia lalki jako zabawki od kulturowo-wtrnego lalki jako modelu. Dopiero na podstawie takiego podziau mona ustosunkowa si do syntetycznego pojcia: lalka jako dzieo sztuki. J. otman, Lalka w systemie kultury, prze. P . Ustrzykowski, Teksty 1978, nr 6 (42), s. 47.  M. Eliade, Mefistofeles i androgyn, prze. B. Kupis, Warszawa 1999, s. 203.

Wprowadzenie. Lalka w formie mitu

11

obiektywn rzeczywistoci rzeczy, pojawia si wiat samodzielnie stworzonych zna kw i obrazw i trwa wobec niej w samodzielnej peni i pierwotnej sile.

Bezporednich rde tej koncepcji naley szuka w nowym sposobie poj mowania jzyka Wilhelma von Humboldta, jako systemu posiadajcego we wntrzn form, energi, czy obrazu w ujciu Aby Warburga i krgu teore tykw zwizanych z jego Bibliotek, do ktrego nalea sam Cassirer. Zainteresowanie postaci i myl Aby Warburga (18661929) przechodzi obecnie swego rodzaju renesans, gwnie za spraw odkrycia, e badania tego teoretyka nie sprowadzay si tylko do dziedziny historii sztuki jak dotychczas sdzono ale e jego teorie stanowi mog wany budulec wsp czesnego kulturoznawstwa. Mwi si nawet o metodzie Warburga, czyli in terdyscyplinarnym podejciu do kultury, zorientowanym raczej na problem iotwarto na rne moliwoci interpretacyjne ni jednoznaczn, naukow wykadni. Relewantno myli Warburga dla wspczesnoci ogniskuje si wok wtrnego zainteresowania humanistyki szczeglnie wanie filozofii kultury pojciem odgrywajcym zasadnicz rol w jego metodzie, miano wicie czym, co mona by nazwa empati kulturow (Einfhlung) lub ana mnez kulturow. Poprzez swoje komparatystyczne analizy sztuki renesansu Warburg chcia pokaza, jak bardzo artyci tego okresu starali si, za spraw figur i motyww sztuki antycznej, przedstawi swoj teraniejsz rzeczywi sto. Istot tych bada nie byo zatem zrozumienie, jak woscy artyci, poeci i malarze utosamiali si z antykiem, lecz jak stosowane przez nich motywy zaczerpnite z antyku (a nawet dalej) suyy stworzeniu figur w peni uczest niczcych i przedstawiajcych ich wczesn, florenck rzeczywisto ina ile te motywy, odpowiednio zidentyfikowane, mona przeoy rwnie na czasy wspczesne, umoliwiajc gbsze zrozumienie teraniejszoci przez swe go rodzaju utosamienie si (Einfhlung) z uniwersalnym, ponadczasowym kulturowym dziedzictwem obrazu. Wedug Warburga obraz (w tym sensie przedmiot kulturowy lub fait culturel) jest martwy, jest oddzielony od nas (Abgeschiedene), ale take od siebie samego. Uczestnik/twrca kultury jest zatem rozdarty pomidzy martwot, skostnieniem (bezruchem) przedmiotu kulturo wego a yw, aktywn pamici, do ktrej ten przedmiot odsya jako lad czy
E. Cassirer, Pojcie formy symbolicznej w budowie nauk humanistycznych, w: tego, Symbol i jzyk, wyboru dokona, prze. i wstpem poprzedzi B. Andrzejewski, Pozna 2004, s. 21.  Zob. B. Andrzejewski, Wilhelm von Humboldt, Warszawa 1989.  Zob. J. Biaostocki, Posanie Aby Warburga: historia sztuki czy historia kultury?, w: tego, Refleksje i syntezy ze wiata sztuki, cykl drugi, Warszawa 1987; E.H. Gombrich, Aby Warburg: An Intellectual Biography, Phaidon Press, 1997; G. Agamben, Aby Warburg i nauka bezimienna, prze. i komentarzami opatrzy K. Rutkowski, Polska Sztuka Ludowa. Konteksty 2007, nr 34 (278279).


12

Wprowadzenie. Lalka w formie mitu

fenomen kulturowy. Warburg t wyrw opisuje jako rozdzielenie ciaa i gosu. Tylko historyk (kulturoznawca) moe im przywrci jedno, wesprze je. Dlatego praca badacza kultury polega ma na osigniciu ponownego zespo lenia, synchronizacji obrazu (przedmiotu) i dyskursu (podmiotu):
Brzmienie i barwa [Klangfarbe] tych niesyszalnych gosw moe by zrekonstruo wana przez historyka, ktry nie unika pobonego zadania przywrcenia naturalnego poczenia sowa i obrazu.

Kluczowa dla Warburga szczeglnie w kocowym etapie jego ycia, gdy pracowa nad atlasem Mnemosyne bya koncepcja pamici kulturowej (kulturelle Erinnerung) jako aktywnej historii, i roli, jak odgrywa w jej ksztato waniu historia form, funkcji i interpretacji sztuki jako dynamicznego narz dzia pamitania (Eingedenken) czy nauk o kulturze. Swj atlas Mnemosyne Warburg nazywa histori o duchach dla dorosych (eine Gespenstergeschichte fr ganz Erwachsene) i widzia go podobnie jak swoj Bibliotek jako yjce, zmienne spektrum refleksji kulturowej eliminujce granice pomidzy reprezentacj (przedmiotem kulturowym) a interpretacj. Co z kolei czy si z nowym sposobem badania historii zaproponowanym przez Heinricha Wlfflina, ktry wyodrbni kategori stylw barokowego i klasycznego, niepowizanych sensu stricto z przynalenymi im epokami historycznymi10, gdy wedug niego nie wszystko jest moliwe w kadym czasie:
Zestawienie, synopsis duchowoci nie moe dokona si nigdzie inaczej jak w histo rii, wszelako nie zatrzymuje si ono w tym jedynym wymiarze historycznoci11.

Zgodnie z koncepcj Cassirera historia jest zaledwie polem, na ktrym sym bol, w formie stawania si duchowego bytu, objawia si niezdeterminowa ny adnym jednostkowym wymiarem, kodem jzykowym czy etapem historii.
A. Warburg, The Art of Portraiture and Florentine Bourgeoise, w: The Renewal of Pagan Antiquity, trans. D. Britt, Los Angeles: Getty Research Institute, 1999, s. 216.  Zob. P .-A. Michaud, Aby Warburg and the Image in Motion, trans. S. Hawkes, New York: Zone Books 2007. 10 Zob. H. Wlfflin, Podstawowe pojcie historii sztuki: problem rozwoju w sztuce nowoytnej, prze. D. Hanulanka, Gdask 2006. Wtek ten rozwija rwnie G.R. Hocke w pracy pt. wiat jako labirynt. Maniera i mania w sztuce europejskiej w latach 15201650 iwspczenie, prze. M. Szalsza, Gdask 2003 i Mieke Bal w swojej koncepcji historii preposteryjnej. Zob. M. Bal, Quoting Caravaggio. Contemporary Art, Preposterous History, University of Chicago Press, 1999. Istotne w tym kontekcie s take teorie zwizane zfabularyzacj w pisarstwie historycznym Whitea. Zob. H. White, Poetyka pisarstwa historycznego, red. E. Domaska, M. Wilczyska, Krakw 2000. 11 E. Cassirer, Pojcie formy symbolicznej w budowie nauk humanistycznych, s. 1718.


Wprowadzenie. Lalka w formie mitu

13

Podobnie rzecz si ma z dyscyplinami czy dziedzinami wiedzy, ktre musz pozosta pynne i otwarte na siebie nawzajem, by mona byo zaobserwo wa jedno ksztatu i trwania owego duchowego bytu. Mylenie mityczne jest zatem najwaciwszym sposobem uchwycenia caego bogactwa obrazo woci ducha, w jego nieprzebranej rnorodnoci, i sposobw wyrazu. Jed noczenie nie oznacza to, e obrazowo ta staje si czym nieokrelonym, ezoterycznym, niematerialnym czy subiektywnym. Wprost przeciwnie, jest to jedynie inna forma obiektywno-rzeczowej rzeczywistoci:
poniewa wiadomo staje jej naprzeciwko z takim samym zwizaniem (Gebundenheit), jak naprzeciw wiata bezporednich wrae zmysowych. Obraz jest znany irozpoznawany nie jako taki, jako swobodny twr duchowy, lecz przysuguje mu pew na samodzielna aktywno; emanuje z niego demoniczny przymus, ukierunkowujcy iopanowujcy wiadomo. wiadomo mityczna zostaje bez reszty okrelona przez to zniezrnicowanie obrazu i rzeczy; oba nie mog oddzieli si od siebie w rodzaju bytu (Seins), poniewa wsplny jest im rodzaj dziaania. W oglnym mityczno-ma gicznym spleceniu rzeczy bowiem, obrazowi jest waciwa taka sama sia co jakiemu istnieniu (Dasein) fizycznemu12.

W tym sensie przedmiot kulturowy przestaje by narzdziem w rkach czowieka, ale staje si jego partnerem; nie tyle wiadczy o egzystencji czo wieka, ile to czowiek wiadczy o egzystencji przedmiotu. Mona by zatem stwierdzi parafrazujc Svetlan Alpers i Michaela Baxandalla e twory kulturowe charakteryzuje inteligencja przedmiotowa13. Oznacza to, e od biorca musi nawiza z przedmiotem kultury swoisty dialog, zadawa mu pytania, czsto wykraczajce poza dziedzin, do ktrej dany przedmiot kon wencjonalnie naley; myle z nim raczej ni przez niego lub za niego. Tylko dziki takiemu podejciu moliwa jest autentyczna prba zrozumienia, czym on jest, i tym samym zrozumienia, czym jest kultura i sam czowiek. Cassirer w swoich badaniach nad mitem jako form symboliczn wyrnia sze zasad, ktre nazywa mitycznymi zasadami obiektywizacji14. Pierwsz z nich jest Prsenz, czyli jeden plan istnienia mitu, ktry w wiadomoci musi by przyporzdkowany teraniejszoci obiektu; nie istnieje podzia midzy myl a bytem, pozostaj tym samym. Zwizane jest to z pierwotn koncepcj magii, czyli utosamiania przedmiotu i jego idei; obraz lub nazwisko nie re prezentuje (odsya do) osoby, lecz jest ni w sensie ontologicznym; kontaktem zwizerunkiem rzdz takie same zasady jak z konkretn (w sensie fizycznym)
Tame, s. 34. Chodzi o termin pictorial intelligence odnoszcy si do intelektualnej siy obrazu per se. Zob. S. Alpers, M. Baxandall, Tiepolo and the Pictorial Intelligence, New Haven: Yale University Press, 1994. 14 Por. M. Bal-Nowak, Mit jako forma symboliczna w ujciu Ernsta A. Cassirera, Kra kw 1996.
13 12

14

Wprowadzenie. Lalka w formie mitu

jednostk15. Cassirer powouje si na histori z mitologii egipskiej, w ktrej to bogini Izis dowiedziaa si podstpem, jakie byo imi boga soca Ra; znajc je, uzyskaa przewag nad nim, moga nim wada. Podobnie wkabale juda istycznej, ktrej trzon stanowi poszukiwanie imienia Boga w celu zdobycia wiedzy wszechrzeczy. czy si to z koncepcj magii sympatycznej, o ktrej bd pisa w nastpnym rozdziale. Drug zasad obiektywizacji jest zasada mitycznej prapredykatywnoci i powizane z ni prawo metamorfoz; zasada kluczowa dla mojej rozprawy. Poniewa mit wyrasta z uczucia, sposb jego uksztatowania jest pynny, nie przynaley w sposb kategoryczny do adnego gatunku czy rodzaju. Przypisywanie zatem mitom funkcji typowo etiologicz nych lub wyjaniajcych (tak samo jak lalkom funkcji wycznie zabawowej, edukacyjnej lub performatywnej) jest nieuzasadnione:
Nie moemy sprowadzi mitu do pewnych staych elementw statycznych. Musimy stara si go uchwyci w jego rozwoju wewntrznym, w jego ruchliwoci i zmiennoci, w jego pierwiastku dynamicznym16.

Wedug Cassirera kultura nigdy nie utracia pierwotnej metamorficzno ci , tym samym uzasadnione wydaje si postrzega lalk w tej perspektywie, gdy analogicznie do mitu posiada ona struktur pojciow i postrzeeniow. Ta druga jest zmienna i okrela jej fizyczne waciwoci (ksztat, form, styl itp.), czyli wskazuje, jakim jest artefaktem/przedmiotem. Struktura pojcio wa natomiast stanowi niezmienny element lalki, okrela podstawowy jej sens dla czowieka; struktura postrzeeniowa jest wobec niej wtrna. W mojej analizie morfologia lalek stanowi zaledwie wstp do gbszych rozwaa, nie jest kategori idem per idem w klasyfikacji kulturowej. Proponuj potrakto wanie lalek caociowo i dynamicznie, czyli zgodnie z myl Cassirera funk cjonalnie w szerszym kontekcie dziejw kultury, nie tylko w partykularnych sytuacjach kulturowych czy epokach. Dziki takiemu podejciu moliwe jest zblienie si do zrozumienia jej natury, gdy:
17

Pomidzy poszczeglnymi dziedzinami ycia nie ma rnicy gatunkowej. Nic nie ma ksztatu okrelonego, staego, statycznego. Dziki nagej metamorfozie wszystko

W magicznym krgu wyobrani nie wystpuje nigdy ostre rozdzielenie obrazu iprzedmiotu czaru (Bild- und Sachzauber). (...) Uformowany z wosku model przedmio tu jest tym samym i spenia t sam rol co wyobraony nim przedmiot. Podobna rola przypada te cieniowi czowieka. Jest to take realna, ulegajca obraeniom cz ciaa czowieka. Jest zakazane wstpowanie na czyj cie, gdy mona przez to na czowieka rzucajcego cie sprowadzi chorob. E. Cassirer, Philosophie der symbolischen Formen, cyt. za: M. Bal-Nowak, Mit jako forma..., op. cit., s. 87. 16 E. Cassirer, Esej o czowieku, prze. A. Staniewska, Warszawa 1998, s. 143. 17 Zob. E. Cassirer, Mit pastwa, prze. A. Staniewska, Warszawa 2006.

15

Wprowadzenie. Lalka w formie mitu

15

moe si zmieni we wszystko. Jeeli istnieje jaka charakterystyczna i uderzajca ce cha wiata mitycznego, jakie prawo, ktre rzdzi, to wanie prawo metamorfozy18.

Cho mit nie posiada czystego, idealnego znaczenia, to kada rzecz ma wasn, indywidualn moc, ktr Cassirer okrela jako prapredykatywno lub radykaln metafor, gdy nie chodzi o zwyk relacj przeniesienia, tyl ko poczucie tosamoci, ktre nie jest empirycznie dane19. czy si to z trze ci zasad obiektywizacji, mianowicie prawem konkrescencji i koincydencji. Polega ono na teorii czenia lub zestawiania dwch lub wicej elementw, ale nie na podstawie stosunku pojciowego, lecz bazujcego na historycznym zrastaniu si lub przypadkowych asocjacjach. W swojej monumentalnej pracy Philosophie der symbolischen Formen filozof pisze, e:
Podczas gdy poznanie naukowe tylko w ten sposb moe czy elementy, e je za razem w jednym i tym samym akcie krytycznym rozdziela, to mit wszystko, czego dotyka, skupia zawsze w jedn nierozrnialn cao. Stosunki, jakie stanowi, s tego rodzaju, e czony, ktre je tworz, wchodz nie tylko w zwizek wzajemny, lecz wprost s identyczne, staj si jedn i t sam rzecz. To, co w sensie mitycznym tylko styka si ze sob czy jest to styczno przestrzenna czy czasowa, czy te jeszcze jakie inne odlege podobiestwo rozumiane jako przynaleno do tej samej klasy czy gatunku wszystko to przestao by wieloci i rnorodnoci, a uzyskao substancjaln jedno istoty20.

Pozostae zasady stanowi dopenienie powyszych, a nale do nich: zasada pars pro toto bazujca sensu stricto na reguach magii sympatycznej, czyli trans substancjacji (Transsubstantiation), wedug ktrej cz jest tosama zcao ci; post hoc ergo propter hoc i juxta hoc ergo propter hoc wyraaj mityczne pojmowanie przyczynowoci, gdzie blisko czasowa lub przestrzenna dwch zjawisk jest wystarczajcym powodem, by je czy. Kulminacj tych zasad jest prawo koncentracji, zgodnie z ktrym proces mitycznego pojmowania nie jest nastawiony na ekstensywno treci, lecz raczej na jej intensywno. Koncepcja efektu lalki proponowana w mojej rozprawie wypywa z zasad obiektywizacji mylenia mitycznego i teorii metamorficznoci kultury Ernsta Cassirera. Lalki (zarwno w znaczeniu dosownym, jak i metaforycznym) na przestrzeni dziejw ludzkich objawiay si w rnorakich formach, niezdeter
E. Cassirer, Esej o czowieku, op. cit., s. 151. Warto by si zastanowi nad zwizkiem tej koncepcji z teori translacji w ujciu Waltera Benjamina i Mieke Bal. Zob. W . Benjamin, Zadanie tumacza, prze. J. Sikor ski, w: tego, Anio historii. Eseje, szkice, fragmenty, red. H. Orowski, Pozna 1996; M. Bal, Travelling Concepts in Humanities. A Rough Guide, University of Toronto Press 2002, s.5695. 20 Cyt. za: M. Bal-Nowak, Mit jako forma symboliczna w ujciu Ernsta A. Cassirera, op. cit., s.86.
19 18

16

Wprowadzenie. Lalka w formie mitu

minowanych adnym jasno sprecyzowanym kodem rodzajowym ani jednolit charakterystyk. Zgodnie z tym dziaania osoby lub kultury wytwarzajcej taki artefakt nie musz by wiadome, nie wszystkie typy figur antropomorficz nych, ktre omawiam, intencjonalnie, w sensie gatunkowym, s lalkami. Ludy pierwotne, tworzc swoje figurki sakralne, nie musiay by wiadome tego, e powouj do ycia przedmiot, ktry kilka tysicy lat pniej bdzie stanowi narzdzie edukacyjne dla dzieci, lub e idea stwora praskiego rabina bdzie wykorzystana w nowoczesnych praktykach rzebiarskich (nie wspominajc ju o robotach). Innymi sowy, lalka przez wieki objawiaa si ludzkoci pod rnymi maskami; zadaniem, jakie sobie wyznaczyem, jest odkrycie jej praw dziwej twarzy, jej sensu. Dlatego postuluj wprowadzenie terminu efekt lalki na okrelenie waciwoci czy symptomw lalkowatoci wsplnych dla r norodnych rzeczy, konceptw i zjawisk, gdzie sam termin lalka uywany jest umownie jako najbardziej adekwatne okrelenie fenomenu, z ktrym pragn si zmierzy. W tym sensie efekt lalki stanowi kategori antropologiczno estetyczn niepodporzdkowan adnej konkretnej epoce czy artefaktowi. Swoje rozwaania silnie ugruntowuj w myli mitycznej kultur pierwot nych, ktre w wyjtkowy sposb czyy sfery praktyczne i teoretyczne przed miotu na zasadzie sympatii. Lalka poprzez swoj polimorficzno gatunkow jako rzecz/narzdzie i artefakt artystyczny (generujcy obraz) szczeglnie nadaje si do unaocznienia zjawiska cznoci rzeczy i ludzi na poziomie g boko egzystencjalnym; zjawiska, ktre Cassirer nazywa solidarnoci ycia (Lebensgefhl), czyli rodzajem pomostu dla bogactwa i rnorodnoci dzia a i wytworw ludzkich z niezalen natur. Zgodnie z t myl czowiek nie piastuje uprzywilejowanego miejsca w wiecie, traktowany jest na rwni zotaczajc go natur, zarwno yw, jak i martw materi:
Mit substancjalizuje odnosi wszystko do podstawowej, rzeczowej identyfikacji, aostatecznie do ciaa czowieka i jego elementw21.

Element ten bdzie kluczowy dla zrozumienia zjawiska lalki jako przed miotu niepodlegego czowiekowi.

***
Pomys tej pracy zrodzi si z wystawy, ktr miaem okazj obejrze wSzwajcarii, powiconej pacynkom Paula Klee, ktre w latach 19161925 artysta ten stworzy dla swojego syna Felixa. Zbir liczy pidziesit pacynek, z czego zachowao si trzydzieci, nalecych do staej ekspozycji w Zentrum
21

Tame, s. 91.

Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragment penej wersji caej publikacji. Aby przeczyta ten tytu w penej wersji kliknij tutaj. Niniejsza publikacja moe by kopiowana, oraz dowolnie rozprowadzana tylko i wycznie w formie dostarczonej przez NetPress Digital Sp. z o.o., operatora sklepu na ktrym mona naby niniejszy tytu w penej wersji. Zabronione s jakiekolwiek zmiany w zawartoci publikacji bez pisemnej zgody NetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania si jej od-sprzeday, zgodnie z regulaminem serwisu. Pena wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepie internetowym E-ksiazka24.pl.