muzeologia

TOM 1

DVD

EKONOMIA MUZEUM

universitas

Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragment penej wersji caej publikacji. Aby przeczyta ten tytu w penej wersji kliknij tutaj. Niniejsza publikacja moe by kopiowana, oraz dowolnie rozprowadzana tylko i wycznie w formie dostarczonej przez NetPress Digital Sp. z o.o., operatora sklepu na ktrym mona naby niniejszy tytu w penej wersji. Zabronione s jakiekolwiek zmiany w zawartoci publikacji bez pisemnej zgody NetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania si jej od-sprzeday, zgodnie z regulaminem serwisu. Pena wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepie internetowym E-ksiazka24.pl.

EKONOMIA MUZEUM

teoria praktyka podrczniki Seria prezentuje interdyscyplinarne studia z zakresu muzeologii rozumianej szeroko jako nauka o wsp czesnych muzeach, ich filozofii, etyce, misji, metodach dzia a, praktyce, zadaniach, wykorzystywanych technologiach.

muzeologia

Komitet Redakcyjny: Dorota Folga-Januszewska, PaweJaskanis, Tomasz Makowski, Stanis aw Walto

TOM 1
EKONOMIA MUZEUM

W przygotowaniu: Tom 2: Tom 3: Tom 4: Muzeum wirtualne i rzeczywiste w procesie edukacji Freda Matassa, Zarzdzanie kolekcj w muzeum. Podrcznik Miros aw Borusiewicz, Nauka czy rozrywka? Nowa muzeologia w europejskich definicjach muzeum.

Seria TAiWPN UNIVERSITAS przygotowana we wsp pracy z Instytutem Muzeologii UKSW w Warszawie, Muzeum Pa acem w Wilanowie i Polskim Komitetem Narodowym ICOM/UNESCO

ekonomia muzeum

EKONOMIA MUZEUM
pod redakcj

Doroty Folgi-Januszewskiej i Bart omieja Gutowskiego

Materia y polsko-brytyjskiej konferencji naukowej

Uniwersytet Kardyna a Stefana Wyszyskiego w Warszawie, 25 listopada 2010 Muzeum Pa ac w Wilanowie, 26 listopada 2010

 Copyright by Towarzystwo Autorw i Wydawcw Prac Naukowych UNIVERSITAS, Krakw 2011 Copyright by Muzeum Pa ac w Wilanowie, Warszawa 2011 Copyright by Instytut Muzeologii Uniwersytetu Kardyna a Stefana Wyszyskiego w Warszawie, Warszawa 2011
ISBN 9788324215652
TAiWPN UNIVERSITAS

Recenzent Prof. dr hab. Stanis aw Walto

Opracowanie redakcyjne Edyta Podolska-Frej

Projekt ok adki i stron tytu owych Sepielak

www.universitas.com.pl

SPIS TRECI
DOROTA FOLGA-JANUSZEWSKA Ekonomia muzeum pojcie szerokie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11

CZ PIERWSZA Ekonomika muzew, czyli finansowanie i gospodarka zasobami muzeum oraz efektywno spoeczna
ANDRZEJ ROTTERMUND Finansowanie muzealnictwa w Polsce po 1989 roku historia poszukiwania rozwiza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . DONALD HYSLOP Dziesiciolecie Tate Modern w Londynie kultura i rewitalizacja miasta . . . . . . PAWE JASKANIS Zasoby muzew: muzealia, zabytki, ludzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . JOANNA WANIEK Terapia muzealna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . JAROSAW SUCHAN Ekonomia i muzeum. (Nie)bezpieczne zwizki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . MALCOLM LEWIS, ZINA JARMOSZUK Podsumowanie czci I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . GOSY W DYSKUSJI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

19 27 31 43 49 57 61

CZ DRUGA Architektura i technologie w muzeum

STEPHEN GREENBERG Sowo wprowadzajce do czci II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ANDRZEJ M. CHODZYSKI Wprowadzenie do II czci konferencji. Architektura wspczesna i muzea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . MAREK PABICH Ekonomika architektury i przestrzeni muzealnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . WOJCIECH CELLARY Modele ekonomiczne w wirtualnych muzeach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ANDRZEJ M. CHODZYSKI, STEPHEN GREENBERG Komentarze do referatw Marka Pabicha i Wojciecha Cellarego . . . . . . . . . . . . .

65

67 69 77 87

WOJCIECH R. WIZA Nowe technologie informacyjne w muzeach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ROBERT KOTOWSKI Muzeum jako sie sie w muzeum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

89 95

ZBIGNIEW MYCZKOWSKI Kontekst krajobrazowy otoczenia jako element ekonomii muzeum (na przykadzie Wilanowa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 Podsumowanie czci II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 GOS W DYSKUSJI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119

CZ TRZECIA Muzeum i komercja. Prawo, etyka, misja i rynek

LOUISE EMERSON Sowo wprowadzajce do czci III . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 KAMIL ZEIDLER Muzeum i komercja. Prawo, etyka, misja, rynek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 FREDA MATASSA Prawo, etyka i standardy: saldo dodatnie czy ujemne w finansach muzew? . . 137 KAMIL ZEIDLER Komentarz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 IWONA SZMELTER Ochrona zbiorw wsplnota dziaa ekonomicznych i etycznych . . . . . . . . . . . 147 MARIA ANNA POTOCKA Ekonomia muzeum kolekcja rynek misja. Tajemnice i ambicje . . . . . . . . 161 STANISAW MOCEK Pami i zapominanie. Kulturowe i spoeczne funkcje muzew . . . . . . . . . . . . . . 167 KATARZYNA BARASKA Misja jako narzdzie przezwyciania wspczesnych aporii muzealnych . . . . . . 175 LOUISE EMERSON Podsumowanie czci III . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183 GOS W DYSKUSJI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 Noty biograficzne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 Spis ilustracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201 Indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 Firmy prezentowane na konferencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209

Program konferencji*

Sesja plenarna, 25 listopada 2010, Uniwersytet Kardynaa Stefana Wyszyskiego, Wycickiego 1/3, 01-493 Warszawa, budynek Auditorium Maximum, Aula Schumanna 1 Godz. 10.00 otwarcie konferencji i wystawy projektw oprawy graficznej konferencji wykonanych przez studentw Wydziau Grafiki ASP w Warszawie Otwarcie prezentacji firm i projektw powiconych nowym technologiom w muzeach budynek Auditorium Maximum UKSW Przywitanie uczestnikw: Ks. prof. dr hab. Henryk SKOROWSKI, rektor UKSW Wystpienia wprowadzajce: Piotr UCHOWSKI, Sekretarz Stanu, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego Ric TODD, Ambasador Wielkiej Brytanii w Polsce Aleksandra KIELAN, Dyrektor Mazowieckiego Centrum Kultury i Sztuki Przedstawienie idei konferencji: prof. Dorota FOLGA-JANUSZEWSKA, dyrektor programowy konferencji CZ I EKONOMIKA MUZEW, CZYLI FINANSOWANIE I GOSPODARKA ZASOBAMI MUZEUM ORAZ EFEKTYWNO SPOECZNA Godz. 11.0013.30 Osoby prowadzce: Dr Zina JARMOSZUK, dyrektor Departamentu Mecenatu Pastwa MKiDN Malcolm LEWIS, Creative Director of Media Projects Associates Ltd., UK Referaty: 11.0011.15 prof. Andrzej ROTTERMUND, Finansowanie muzealnictwa w Polsce po 1989 roku historia poszukiwania rozwiza 11.1511.30 Donald HYSLOP, Kultura, proces odnowy i spoeczno. Miasto ponownie tworzone? (Culture, Regeneration and Community Reinventing the City?) 11.3011.45 Pawe JASKANIS, Zasoby muzew: muzealia, zabytki, ludzie 11.4512.00 prof. Aleksander SURDEJ, Jak policzy efektywno nakadw na kultur? 12.0012.15 Wojciech KOSOWSKI, Muzeum w strategii rozwoju lokalnego
* Publikacji ksikowej towarzyszy (doczona na pycie CD) rejestracja dwikowa przebiegu konferencji w dniu 25 listopada 2010, w jzyku polskim i angielskim.

12.1512.30 dr Joanna WANIEK, Muzea jako miejsca terapii. Idea i realizacja 12.3013.00 Jarosaw SUCHAN, Ekonomia i muzeum. (Nie)bezpieczne zwizki 13.0013.30 dyskusja CZ II ARCHITEKTURA I TECHNOLOGIE W MUZEUM Godz. 14.3016.30 Osoby prowadzce: , LOIA, OAF Andrzej M. CHODZYSKI, Prezes Zarzdu AMC, architekt SARP Stephen GREENBERG, Metaphor Referaty: 14.3014.45 prof. Marek PABICH, Ekonomika architektury i przestrzeni muzealnej 14.4515.00 prof. Wojciech CELLARY, Modele ekonomiczne w wirtualnych muzeach 15.0015.15 dr Robert KOTOWSKI, Muzeum jako sie sie w muzeum 15.1515.30 Laurie STEWART, Projekt czy wart jest swojej ceny? (Design Value for Money?) 15.3015.45 prof. Zbigniew MYCZKOWSKI, Kontekst krajobrazowy otoczenia jako element ekonomiki muzeum (na przykadzie Wilanowa) 16.0016.15 Wojciech GORCZYCA, Nowe Sukiennice Muzeum Narodowe w Krakowie. Spotkanie tradycji i nowych technologii 16.1516.30 studia przypadkw (Rachel MORRIS) oraz dyskusja CZ III MUZEUM i KOMERCJA. PRAWO, ETYKA, MISJA I RYNEK Godz. 17.0019.00 Osoby prowadzce: dr Kamil ZEIDLER, Uniwersytet Gdaski Louise EMERSON, Natural History Museum, London Referaty: 17.0017.15 Freda MATASSA, Prawo, etyka i standardy: saldo dodatnie czy ujemne w finansach muzew? (Law, ethics and standards: Credits or debits in museum finance?) 17.1517.30 prof. Iwona SZMELTER, Ochrona zbiorw wsplnota dziaa ekonomicznych i etycznych 17.3017.45 dr Maria Anna POTOCKA, Kolekcja, muzeum, rynek, misja 17.4518.00 prof. Stanisaw MOCEK, Pami i zapominanie 18.0018.15 dr Katarzyna BARASKA, Misja jako narzdzie przezwyciania wspczesnych aporii muzealnych 18.1518.30 dyskusja Zamknicie obrad

WARSZTATY
Pitek, 26 listopada 2010 Muzeum Paac w Wilanowie, Sala Lubomirskiej Blok I EKONOMIA MUZEW, CZYLI FINANSOWANIE I GOSPODARKA ZASOBAMI MUZEUM ORAZ EFEKTYWNO SPOECZNA Warsztat prowadz: Pawe JASKANIS, prof. Dorota FOLGA-JANUSZEWSKA BLOK 2 ARCHITEKTURA I TECHNOLOGIE W MUZEUM Warsztat prowadz: dr Wojciech WIZA, Stephen GREENBERG BLOK 3 MUZEUM i KOMERCJA. PRAWO, ETYKA, MISJA I RYNEK Warsztat prowadzi: dr Kamil ZEIDLER 16.00 Promocja ksiki Prawna ochrona zabytkw, pod red. T. Gardockiej, J. Sobczaka, Toru 2010

DOROTA FOLGA-JANUSZEWSKA

Ekonomia muzeum pojcie szerokie

Muzea stanowi grup wyjtkowych instytucji, ktrych sens istnienia i natura dziaania odczytywane s i dostrzegane w peni dopiero w epoce globalizacji. Jeszcze w latach 80. XX wieku muzealizacj wiata traktowano jako splot osobliwych zachowa, w ktrych psychiczna aberracja stan kolekcjonerskiego podania splata si z histori, tradycj, polityk i majtkow racj bytu, dajc w rezultacie zasb rzeczy przepenionych duchem wiedzy i sztuki, rzeczy, ktre mog by podstaw realizowania ciekawych programw edukacyjnych, ale w istocie traktowanych jako ju-nie-realne. Spojrzenie globalne na odmienne cywilizacje i kultury ujawnio, e przy gbokich rnicach tworzonych na caym wiecie kolekcji muzealnych powstaje jednak wszdzie podobna potrzeba modelowania kontekstw, zapisywania zdarze, kodowania pamici, budowania nowych obrazw przeszoci i teraniejszoci. Mimo przekonania twrcw i zaoycieli muzew, niemal pewnoci, e inicjuj instytucje jedyne w swoim rodzaju, unikatowe, niepowtarzalne, okazuje si, e wszdzie tam, gdzie pojawia si sztuka, kultura, nauka, mamy do czynienia z potrzeb tworzenia nowych, niewystpujcych w yciu codziennym kontekstw, ukadw, narracji, przybierajc posta teatru wiedzy i wyobrani. Potrzeba tak czsta, i mimo zasadniczej odmiennoci przedmiotu zainteresowania (bo czy mona porwnywa kolekcje mineraw, sztuki, medycyny, przemysu, rejestracje Muzeum Opowiadaczy Historii) w instytucjach tych obowizuj podobne protokoy istnienia i sposoby ujawniania. Punktem wyjcia rozwaa konferencji zatytuowanej Ekonomia muzeum staa si relacja midzy tymi dwoma zakresami dziaa muzeum: misyjnym-filozoficznym (take etycznym, a nierzadko metafizycznym) podejciem do zbieranej i badanej dziedziny oraz jej materialnych i niematerialnych objaww a pragmatycznym, czsto przeliczalnym ekonomicznie, sposobem jej prezentacji.

12

W pojciu ekonomii muzeum manifestuje si trwajca od koca XX wieku dyskusja midzy dwoma odmiennymi punktami widzenia i rozumienia nadrzdnego (prawdziwego) celu, dla jakiego muzea byy i s powoywane. Z jednego, tego dzisiaj czstszego i bardziej popularnego punktu widzenia muzeum to instytucja istniejca w oczach i umysach swojej publicznoci, jej dedykowana i zmieniajca si wraz z oczekiwaniami, technologi komunikacji, kulturowy gejzer o mobilnym programie, miejsce spotka i wymiany dowiadcze, obszar edukacji ponadpokoleniowej, gdzie przyjemno i nauka mog by tosame. Spoeczny i psychologiczny eksperyment, przeprowadzany ustawicznie, miejsce terapii i olnie, neuronalna komora dozna nieznanych z innych kontekstw. Z innego punktu widzenia, moe bardziej tradycyjnego, muzeum to repozytorium: sztuki, kultury, nauki, natury rezerwuar wartoci materialnych i niematerialnych, bastion dziedzictwa, ktrych ta instytucja musi broni przed zniszczeniem, skaeniem, niezrozumieniem. Take centrum wiedzy i umiejtnoci, miejsce pamici, od ktrego oczekuje si trwania, ponadczasowoci, odrzucenia relatywizmu. witynia sztuki, wiedzy, nauki jak chcieli widzie muzea XIX-wieczni romantycy. To zasb ksztatujcy tosamo kultur i miejsc, dowd historyczny i wspczesny rozwoju wiedzy i twrczoci. Mona prbowa czy oba te tak odmienne podejcia do instytucji muzeum, ale jak si okazuje w praktyce trudno wewntrznie pogodzi tak rne ujcia celu istnienia. Istota sprzecznoci nie tkwi bowiem jedynie w sposobie dziaania muzew, lecz oddaje charakterystyczn dla natury ludzkiej antynomi jakoci bycia i wartoci posiadania. Dla jednych najwaniejsza jest aktywno, zmiana, uczestnictwo w procesie; dla innych trwanie, tradycja, zakorzenienie. Nic nie pomog jzykowe nowotwory ani dekonstrukcja znacze. Wprowadzenie takich okrele, jak: nowa tradycja czy awangardowy konserwatyzm, nie usun problemu. Wtpliwoci nie znikn pod wpywem zblienia przeciwnych sensw. Ale by moe przepyw wartoci zmieni ich ocen? W greckim pojciu oikonomi (zarzdzanie domem) istnia odcie znaczeniowy tak wany w wypadku muzeum zarzdzania rozumianego szeroko, nie tylko jako wymiana towarw i dbr, ale rwnowaga midzy wartociami materialnymi i niematerialnymi. Zarzdzanie domem odnosio si do ludzi i stanu ich posiadania, religii i pogldw. Oikonomi pozwalaa zachowa rwnowag, a efektem ekonomicznego postpowania by rozkwit domu take w wymiarze miejsca i jego ksztatu. Od poowy wieku XV pojcie ekonomii zaczo si zawa, coraz bardziej dotyczc finansowego rezultatu pracy ekonomistw, ale ju w kocu wieku XX powrcio w rozszerzonym ujciu ekonomii kultury. Obserwujemy od przeomu XX i XXI wieku rne prby stopienia dziaa gospodarczych z t si sprawcz, jak jest twrczo artystyczna, naukowa, muzyczna, literacka. Wynikiem tego mariau maj by przemysy kreatywne. Ich zasig i powizania z gospodark s ju znane, wiadomo, e zarwno angauj znaczne siy spoeczne (zatrudnienie), jak i owocuj reanimacj obszarw porzuco-

WPROWADZENIE

13

nych (rewitalizacja miast i terenw wiejskich). Wydaje si jednak, e szeroka dyskusja nad ekonomi kultury1 nie poruszya wielu zagadnie, ktre dotycz wanie muzew. Zoono ich natury, wewntrzne aporie (jak pisze dalej Katarzyna Baraska) trwaj i wymagaj refleksji. Bo to, co w wielu innych instytucjach kultury jest rozczne i odrbne, w muzeach splata si w supe (pozornie) rnych sposobw mylenia. Jean Dubuffet mawia, e kultura szkodzi sztuce, sztuka za ujawnia sw si wtedy, kiedy przekracza ustanowione granice kultury. W sposobie dziaania muzew pojawia si podobny mechanizm, muzea pozornie szkodz sztuce, nauce, wiedzy, pozornie je mumifikuj, powstrzymuj, zapisuj, kanonizuj. Pozornie. Wspczesne muzea tym powstrzymywaniem prowokuj. Zamykaniem zmuszaj do szybszych przekrocze, do czstszych ucieczek do przodu, uwiadamiaj istniejce mechanizmy znieruchomienia rnych dziedzin. Cigle i nieprzerwanie wytwarzaj w ten sposb czas przeszy, lecz nie miniony, a uchwytny. Muzea wytwarzaj wasny czas przeszy, nieobiektywny, nieprawdziwy, lecz konceptualny, emocjonalny, czas wydostajcy si z rnych szczelin historii: zabytkw, elementw przyrody, idei naukowych, wynalazkw technicznych. Muzea ustanawiaj jednak inne porzdki czasowe, czas przeszy zyskuje w nich wspczesn dramaturgi. Muzea istniej po to, by przeszo stale poruszaa, potrcaa, prowokowaa teraniejszo. Aby przeszo bya yjc czci teraniejszoci. By moe w tym tkwi przyczyna lawinowej muzeologizacji wiata przyczyna wielkiej ekspansji muzew, ktre u progu XXI wieku kolonizuj rzeczywisto materialn, niematerialn i wirtualn. Najwaniejszym zadaniem muzew jest generowanie stale nowych scenariuszy przeszoci, przeszoci, do ktrej w kadej chwili nalee zaczyna take wspczesna sztuka i nauka. Muzea s miejscami przejcia (transitorium), przekraczania i jako takie budz coraz wiksze zainteresowanie, ale i kontrowersje. Muzea cz si w sieci. Sie muzew jest obszarem specyficznej aktywnoci; aby w niej dziaa, instytucje te wypracowuj swoje zasady i prawa, metody i sposoby postpowania. Zasady etyczne i standardy techniczne. Wasne pastwo wyobrani (il. 15). Stale powstaj nowe muzea. Czy to mae muzeum uzdrowiskowe w Szczawnicy, czy wyspa filii najwikszych muzew wiata budowana w Abu Zabi, kade muzeum naley do tego samego acucha przyczyn i skutkw, rnie nazywanych, ocenianych i rachowanych, pyncych jednak z podobnej potrzeby i podobnych mechanizmw neuronalnych. Dlatego ekonomia muzeum nie jest marginalnym obszarem zarzdzania, jest czci pewnej strategii cywilizacyjnej, ktrej tworzenie i obserwowanie skania do refleksji. Przedstawione materiay konferencji, ktra odbya si 25 listopada 2010 roku w Auditorium Maximum Uniwersytetu Kardynaa Stefana Wyszyskiego w Warszawie, zrealizowanej dziki partnerstwu polsko-brytyjskiemu i wkadowi MinisterPor. m.in.: Ekonomia kultury. Przewodnik Krytyki Politycznej, z serii: Przewodniki Krytyki Politycznej, t. 22, Warszawa 2010.
1

EKONOMIA MUZEUM POJCIE SZEROKIE

14

stwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Mazowieckiego Centrum Kultury i Sztuki w Warszawie, Muzeum Paacu w Wilanowie, UK Trade & Investment i Ambasadzie Wielkiej Brytanii w Polsce, pod auspicjami Polskiego Komitetu Narodowego ICOM/ UNESCO prezentuj myli, analizy, obserwacje, refleksje zwizane z rnymi dziaaniami muzew. czy jednak wszystkie przedstawione teksty rozumienie muzeum jako instytucji budujcej na nowo obraz wiata swoich zainteresowa. Kady z tekstw wnosi obserwacj dokonywan z innej strony, jest to, jak sdz organizatorzy, najwaniejsz cech przedstawianej pokonferencyjnej publikacji. Artykuy uoone zostay w trzech czciach, oddaj porzdek konferencji. Trzy zespoy artykuw proponuj czytelnikowi pasa przez trzy obszary zagadnie. Po kadej z czci dodane zostay gosy dyskusji. Na cz pierwsz skadaj si teksty majce charakter najbliszy rozumieniu ekonomii w dawnym, szerokim znaczeniu tego greckiego pojcia jako zarzdzania domem: domem idei, domem rzeczy, domem ludzi. Mamy wic do czynienia z ujciami szerokimi, odnoszcymi si do styku dziaalnoci muzew i wszystkich pozostaych sfer cywilizacji. Zaczynamy od konkretnego miejsca (Polska) i czasu (19892009): artyku Andrzeja Rottermunda (studium problemu) przypomina propozycje muzealnikw goszone w 1981 roku w czasie legendarnego, przerwanego wprowadzeniem stanu wojennego Kongresu Kultury Polskiej. Autor analizuje losy reformy instytucji kultury w Polsce po 1989 roku, w tym muzew, zwraca uwag na zagroenia wynikajce z wczania mechanizmw finansowania muzew i instytucji kultury w przetargow gr polityczn, dochodzc do wniosku, i zabrako w Polsce w cigu ostatnich dwch dekad zdecydowanego politycznego zaangaowania w walk o waciwy poziom utrzymania muzew. Niemal antytez tego wprowadzenia jest prezentacja Malcolma Lewisa, ktry podsumowujc dokonania muzew brytyjskich, w tym prezentowanego bardziej szczegowo przedsiwzicia budowy Tate Modern w Londynie, ukazuje, jak reaktywacja i rewitalizacja zniszczonej przez przemys dzielnicy dokonywana jest z powodzeniem wanie dziki nowemu, ekonomicznie skierowanemu impetowi muzeum. Nastpne teksty pierwszej czci sigaj do istoty zagadnie ekonomii muzew, ukazujc, i wszystkie sfery funkcjonowania tych instytucji wpywaj w takim samym stopniu na ekonomizacj ich dziaa. Pawe Jaskanis przedstawia redefinicj zasobw muzeum, uzmysawiajc, i zbiory, zasoby materialne i niematerialne, w tym zasoby wiedzy i potencjau tkwicego w personelu muzealnym podlegaj nieustannym przeobraeniom, powodowanym take symulakryzacj i cyfryzacj dbr. Miejsce muzew, ich osadzenie w tkance miasta, pejzau, parku, dzikiej przyrodzie, relacje muzew z otoczeniem, aktywizacja spoecznoci, dziaania niekiedy traktowane jako pozamuzealne (terapie, akcje spoeczne), w takim samym stopniu jak zbiory, zatrudniony personel, wystawy, publikacje ksztatuj przepyw wartoci i buduj materialny i niematerialny kapita tych miejsc. Muzea nie s, zdaniem autorw, wyrwane z codziennoci swojego otoczenia, nie s, jak jeszcze w XX wieku przyjmowano wityniami

WPROWADZENIE

15

sztuki i wiedzy, lecz raczej negocjatorami wartoci, ktre reprezentuj. Rewaloryzacja poprzemysowych dzielnic wielkich miast (przykad Tate Modern w Londynie czy ms2 nowego Muzeum Sztuki w odzi) dokonuje si dziki tworzeniu w porzuconych obszarach nowych generatorw potrzeb: potrzeb kulturowych, edukacyjnych, naukowych. Muzea s generatorami takich potrzeb, proponuj projekty, programy, tworz sprzyjajc atmosfer, zapewniajc tym sobie wane miejsce i rodki do dalszych dziaa. Osabiaj presj komercji i podnosz poziom potrzeb spoecznych. Autorzy artykuw przedstawionych w drugiej czci niniejszej publikacji ukazuj waciwoci i mechanizmy, dziki ktrym muzea wyrniaj si i na swj niepowtarzalny sposb realizuj misje, programy, dziaania. Ta cz tekstw powicona jest architekturze zewntrznej i wewntrznej muzew, ukazujc, jak ich forma, ksztat, materialny byt determinuj i indywidualizuj dziaanie. Dowiadujemy si, jak stosowane w muzeach sposoby zarzdzania i technologie uatwiaj obserwacj i pozwalaj kontrolowa zachodzce procesy. Jak wybr przez prowadzcych muzeum formy i metody dziaania ksztatuje koszty funkcjonowania i wpywa na tworzone projekty, zdarzenia, pokazy. Od podejcia teoretycznego do konkretnych przykadw, obserwowa moemy poszukiwanie ekonomicznego ksztatu i waciwego efektu architektury prawdziwej (budynek) i architektury wirtualnej (oprogramowanie) muzew. Zbigniew Myczkowski wprowadza do ekonomii muzew wane i rzadko w takim kontekcie rozwaane zagadnienie, ktre nazywa kreacj konserwatorsk. Pisze we wstpie swego artykuu: Trudno mwi o ekonomii takiego fenomenu, jakim jest muzeum, i to muzeum takie jak krlewska rezydencja w Wilanowie, o muzealnym przesaniu pioniersko stworzonym przez Stanisawa Kostk Potockiego bez spojrzenia na integralne przenikanie si czystej funkcji muzealnej i pikna ogrodowych kompozycji i parkowego krajobrazu. () Std te interesujce wydaje si wprowadzanie dziaania, okrelanego jako kreacja konserwatorska. Rozumiana i widziana przez pryzmat idei tosamoci miejsca, pod ktrym identyfikowana jest tak zwana dawna i nowa tosamo moe sprosta wielu wyzwaniom zarwno ze strony wymaga konserwatorskich, jak i rosncej dynamicznie rnorodnoci i bogactwa potrzeb i oczekiwa spoecznych zarwno w sferze przestrzeni publicznej, jak i prywatnej, obejmujcej muzea i towarzyszce im historyczne zaoenia zielone. Postawienie w ten sposb pytania o relacj midzy przeszoci i udziaem muzeum w yciu wspczesnym uwiadamia, e wszystko, co jest tak niezwyke (i tak niematerialne) w muzealnictwie, take ma swoj, rzdzc si okrelonymi prawami, ekonomi misji. Trzecia cz publikacji nawietla wspomniane wczeniej zagadnienia z innej strony. wiat ekonomicznych zdarze realizowanych przez muzea regulowany jest tworzonymi zasadami i prawami. Regulacje te peni rol pomocy w komunikowaniu si midzy muzeami oraz w tworzeniu relacji muzew ze wiatem zewntrznym. Prawa rynku, komercja, zasady bezpieczestwa, przeciwdziaanie przestpstwom, ochrona konserwatorska zbiorw, interpretacja roli historycznych zdarze (Pami i zapominanie, jak tytuuje swj artyku Stanisaw Mocek) nie s zjawiskami spoza sfery ekonomii,

EKONOMIA MUZEUM POJCIE SZEROKIE

16

wrcz przeciwnie, bezporednio oddziaywaj na zachowania organizatorw, dyrektorw, pracownikw muzew. Czy prawa i zasady etyczne przynosz zyski, czy straty pyta Freda Matassa, buduj zaufanie (a wic zwizek konstruktywny) czy prowadz do irytacji i nadmiaru wymaga? Prawa i zasady formuowane s wtedy, gdy zdrowy rozsdek nie moe przezwyciy siy aporii (wewntrznych sprzecznoci). Tymczasem to wanie te wewntrzne sprzecznoci, jak zauwaa Katarzyna Baraska, stanowi o specyfice muzeum. Ich obecno zmusza wic do poszukiwania norm, standardw, regu, wyznaczania stref demarkacyjnych midzy rynkiem i misj. W ten sposb powstaje nowy normatywny obszar dziaa. Stymulujcy czy hamujcy? Maria Anna Potocka nazywa to poszukiwanie wyjcia gr nieracjonaln. Zmaganiem etycznych zasad i oglnych praw z kreatywnoci i intuicj prowadzcych muzea. Pracownicy muzew, zwaszcza ci, ktrzy zarzdzaj kolekcjami, znajduj si niemal codziennie w swych dziaaniach midzy dwoma biegunami wyznaczajcymi krace tej samej osi. Po jednej stronie znajduj si coraz liczniejsze w naszym sformalizowanym wiecie standaryzacje poczyna: dziesitki zasad, kodw, procedur, wymaga narzuconych przez wymogi konserwatorskie, bezpieczestwo zbiorw i ludzi, instrukcje postpowania, protokoy, wymagania techniczne. Z drugiej za strony sytuacje na tyle zoone, odnoszce si do tradycji, religii, wiary, dozna, odmiennoci kultur, zalenoci finansowych, ukadw midzyludzkich, i pomoc w poruszaniu si po tym labiryncie sprzecznoci mog by jedynie otwarte, ale okrelone zasady przyjmowane jako umowa spoeczna zasady etyczne. W ich kontekcie pojawiaj si za okrelenia tak wysoce umowne, jak na przykad pojcie ekonomii uczciwoci. Filozoficzny, etyczny i prawny wymiar ekonomii muzeum prowokuje do dyskusji, okazuje si tematem otwartym. Zamieszczone w tym zbiorze wypowiedzi ukazuj, jak wana w procesie ekonomizacji muzeum jest wiadomo zwaszcza zasad etycznych, ktre pomagaj dziaa tam, gdzie stanowione prawo nie nada za zmianami. Prezentowane materiay bdce wynikiem konferencji Ekonomia muzeum s zaledwie wstpem do zagadnie, do ktrych bdziemy wielokrotnie wraca. Niniejsza publikacja jest pierwsz w nowo powoanej serii wydawniczej Muzeologia realizowanej przez Instytut Muzeologii UKSW , wydawnictwo Universitas i Polski Komitet Narodowy ICOM z siedzib w Muzeum Paacu w Wilanowie. Zdajemy sobie spraw, e w czasie konferencji pado wiele pyta, odpowiedzi bdziemy poszukiwa w praktyce i teorii przez nastpne lata. Ale czy moe by co ciekawszego ni obserwacja zmieniajcego si wiata muzew?

WPROWADZENIE

CZ PIERWSZA

Ekonomika muzew, czyli nansowanie i gospodarka zasobami muzeum oraz efektywno spoeczna

ANDRZEJ ROTTERMUND

Finansowanie muzealnictwa w Polsce po 1989 roku historia poszukiwania rozwiza

W dyskusjach nad problemem finansowania kultury uczestnicz od wielu lat. Pierwsze swoje przemylenia przygotowaem na Kongres Kultury Polskiej w grudniu 1981 roku. Warto chyba je przypomnie, oddaj bowiem nie tylko charakterystyczny dla tamtego czasu rewolucyjny zapa, ale sygnalizuj te nurtujce nas wtedy problemy z zakresu finansowania naszych instytucji muzealnych. Pisaem wtedy: Jeeli chodzi o sprawy zwizane z finansowaniem muzealnictwa, postulujemy, aby nada muzeom status jednostek o charakterze naukowo-artystycznym lub naukowo-historycznym. Instytucji cakowicie dotowanych (), z pozostawieniem do dyspozycji muzew wszystkich wypracowanych dochodw (). damy te uwolnienia nas z kajdan przepisw finansowych, czyli zniesienia koszmaru paragrafw, limitw i taryfikatorw, a wic caego systemu aparatu nacisku finansowego1. Po 1989 roku wiele postulatw rozwiza z 1981 roku, zwizanych z finansowaniem muzew, byo stopniowo, wraz z gospodark rynkow, wprowadzane. Wiele dugo pozostawao niewprowadzonych. Obserwowalimy, jak w momencie kiedy w otoczeniu instytucji kultury pojawiaa si gospodarka rynkowa, tolerowanie starego systemu finansowania kultury pogbiao nasze problemy. Przykre jest te to, e do dzisiaj z potencjau naszych instytucji w zbyt maym stopniu korzysta nasza gospodarka i e w zbyt maym stopniu dostrzega si, i programy muzealne przyczyniaj si do cywilizowania spoeczestwa, poprawy jego kreatywMuzeum przestrze otwarta? Wystpienia uczestnikw szstego sympozjum problemowego Kongresu Kultury Polskiej, 23-25.09.2009, Warszawa 2010, s. 10.
1

20

noci, pozbywania si zaciankowoci i, jak powiedzia susznie jeden z uczestnikw ostatniego Kongresu Kultury, uszlachetniania naszego indywidualizmu. A take to, e w zbyt maym stopniu dostrzega si walor instytucji muzealnej jako istotnego segmentu rynku pracy i narzdzia polityki spoecznej. Brak waciwego systemu finansowania kultury staje si uciliwy dla pastwa. Szczeglnie odczuwalny w tym zakresie jest brak jasnej koncepcji finansowania instytucji muzealnych. Z jednej strony na wyobrani politykw oddziaywaj propagandowe i polityczne sukcesy muzew (np. Muzeum Powstania Warszawskiego), a z drugiej przeraaj ich wysokie koszty utrzymania tych instytucji, ktre z charakteru swojego s instytucjami misyjnymi, a nie komercyjnymi. Wadze administracyjne i finansowe chtnie widz aktywno instytucji kultury w pozyskiwaniu dodatkowych rodkw ze rde pozabudetowych (przewanie w wyniku tzw. sponsoringu), lecz nie przyjmuj do wiadomoci, e efektywne pozyskiwanie sponsorw uda si moe tylko w sytuacji stworzenia dla sponsorw odpowiednich zacht podatkowych. Ale do propozycji, by zachty takie stwarza, odnosz si niechtnie. Problem staje si powany, bowiem organizatorzy (ministerstwo, samorzdy) instytucji kultury nie s w stanie wypenia ustawowych zobowiza w stosunku do podlegych im instytucji kultury. Dotyczy to przede wszystkim zapisw o zapewnieniu przez organizatora rodkw finansowych na utrzymanie i rozwj instytucji kultury. W Polsce nie jest to moliwe z dwch podstawowych wzgldw: Po pierwsze wydatki na kultur w budecie pastwa s w Polsce raco niskie (w porwnaniu z krajami Unii Europejskiej), by sprosta potrzebom kultury. Po drugie, z racji braku wspomnianych wyej zacht w przepisach podatkowych, ograniczone jest wspomaganie kultury przez potencjalnych sponsorw. Po 1989 roku, poza nielicznymi wyjtkami, nie pojawiy si nowe propozycje finansowania skierowane wycznie do instytucji muzealnych. Powstao jednak kilka projektw reformy kultury, w tym reformy finansowania kultury. Kilka z nich odnosio si te do instytucji muzealnej. Pierwsz w miar pen prb przedstawienia reformy kultury by dokument opublikowany w 1993 roku, opracowany przez wczesne Ministerstwo Kultury i Sztuki. Autorami dokumentu Polityka kulturalna pastwa. Zaoenia opracowane przez Ministerstwo Kultury i Sztuki byli minister prof. dr Andrzej Siciski i i wiceminister resortu dr Piotr ukasiewicz. Mimo e w opracowaniu tym nie pojawiaj si rozwizania nastawione wycznie na instytucj muzealn, to odnale moemy propozycje odnoszce si generalnie do finansowania instytucji kultury, a dokadniej, wezwanie do zmian przepisw prawnych majcych na celu: zapewnienie elastycznoci dysponowania rodkami przez ministra kultury i sztuki poprzez zmian odnonych przepisw, a w szczeglnoci ustaw: Prawo budetowe, ustawy o organizowaniu i prowadzeniu dziaalnoci kulturalnej.

CZ I. EKONOMIKA MUZEW

21

Dokument opracowany przez Siciskiego i ukasiewicza alarmuje te, e w latach 199193 stale spaday realne wydatki budetu pastwa na kultur. Warto te wspomnie, e w tym czasie (199293) pojawi si po raz pierwszy projekt udzielania przez ministerstwo grantw, czyli dotacji celowych na okrelone zadania z dziedziny kultury, z ktrych korzysta mogliby rnego rodzaju beneficjenci. Istot tego systemu miao by czytelne dzielenie pienidzy przez fachowe i spoeczne gremia, a nie jak dotd przez urzdnikw ministerstwa. Niestety okazao si, e system ten by niezgodny z obowizujcymi wwczas przepisami budetowymi i zosta zabroniony przez Najwysz Izb Kontroli. Kolejny dokument o podobnym charakterze powsta w latach 19967, kiedy ministrem by Zdzisaw Podkaski. Przygotowa on Perspektywiczn polityk kulturaln pastwa. Dokument ten nie zosta jednak przyjty jako oficjalny dokument rzdowy. Do sprawy grantw wrcia jednak w 1998 roku Pani Minister Joanna Wnuk-Nazarowa. System grantw otrzyma nazw August i rwnie szybko jak jego poprzednik przesta funkcjonowa, nawet w sytuacji zmiany przepisw na przyzwalajce jego stosowanie. Problem, jak atwo si domyli, tkwi nie w przepisach, lecz w braku odpowiednich rodkw w budecie ministerstwa. Pienidze na granty pod nazw August znale si miay w niepowikszonym budecie ministerstwa, a wic powsta miay kosztem, ju i tak niedofinansowanych, instytucji kultury. Oparty na solidnych podstawach system grantw pojawi si dopiero w latach 20022003, kiedy wejdzie w ycie znowelizowana ustawa o grach liczbowych, zapewniajca kulturze polskiej stay dopyw rodkw z Totalizatora. Ojcami tego sukcesu byli kolejni ministrowie kultury: Andrzej Celiski i Waldemar Dbrowski. Oywienie w poszukiwaniach rozwiza finansowych dla kultury przynis okres po roku 1997. Wtedy zakoczono proces decentralizacji pastwa i uchwalono reform kompetencyjn pojawiy si samorzdowe wojewdztwa i powiaty. Przejy one od wojewodw, ministrw i kierownikw urzdw centralnych wikszo instytucji kultury wraz z mieniem tych instytucji. Powstae w tym czasie ustawy branowe w kulturze, m.in. ustawa o muzeach, legitymoway jedynie legislacyjnie stan faktyczny, czyli, jak pisze susznie Hausner, nie byy determinant fundamentalnych zmian w funkcjonowaniu sektora kultury. Oznacza to m.in. brak rnych instrumentw wsparcia instytucji kultury, poza przede wszystkim dotacjami czy brak moliwoci wyboru formy organizacyjnej dostosowanej do rozmiarw oraz spoeczno-ekonomicznych warunkw prowadzenia dziaalnoci kulturalnej. Dlatego szybko pojawia si zaczy propozycje zaradzenia zaistniaej sytuacji, myl tutaj o opracowaniach prof. Michaa Kuleszy, prof. Jacka Purchli i mwicego te sowa oraz prof. Wojciecha Misiga i prof. Doroty Ilczuk. Wszystkie dotyczyy generalnie instytucji kultury, a tylko Purchli i mj odniosy si do finansowania muzew. Projekt prof. Michaa Kuleszy Tezy do Ustawy o instytucjach kultury odnosi si do podstawowej struktury prawno-ustrojowej instytucji kultury. Kilka proponowa-

FINANSOWANIE MUZEALNICTWA W POLSCE PO 1989 ROKU

22

nych zapisw dotyczyo finansowania instytucji kultury, a wic i instytucji muzealnej. Proponowane przez prof. Kulesz rozwizania finansowe miay na celu uwolnienie instytucji kultury, chocia czciowo, z rygorw prawa budetowego. Zalet proponowanego, nowego statusu instytucji kultury bya jego wielopodmiotowo, tzn. moliwo wyboru przez waciciela najstosowniejszej formy finansowania instytucji kultury. A wic jednostki budetowej, zakadu budetowego, przedsibiorstwa, spki prawa handlowego i fundacji publicznej. Proponowa te konkretne rozwizania majce na celu zachci sponsorw do hojniejszego oenia na wydarzenia kulturalne. Projekt prof. Kuleszy jednoznacznie regulowa te sprawy wasnociowe odnonie do instytucji kultury, proponujc m.in. zastpienie okrelenia organizator okreleniem waciciel. W tym czasie zainteresowano si tzw. prywatyzacj muzew w wydaniu holenderskim, czyli spkami zarzdzajcymi, dziaajcymi na zasadach partnerstwa publiczno-prywatnego. Mimo e powierzanie prowadzenia muzeum licencjonowanej spce z wikszociowym udziaem waciciela stosowane byo w wielu krajach na wiecie, w Polsce nie wyszlimy nigdy poza pen rezerwy dyskusj nad tym zagranicznym dziwolgiem, jak okreli go jeden z uczestnikw debaty nad tym rozwizaniem. W tym samym mniej wicej czasie (1999), w obliczu wprowadzonej reformy administracyjnej kraju, pojawia si propozycja reformy instytucjonalnej sfery kultury, w tym propozycja zwizana z finansowaniem instytucji kultury. Zaproponowali j profesorowie Jacek Purchla i Andrzej Rottermund. Swj Projekt reformy ustroju publicznych instytucji kultury w Polsce oparli na 21 zaoeniach wstpnych wiele z nich odnosio si do finansowania kultury, w tym i do muzew. Autorzy postulowali m.in., by zasad reformy bya jasno wasnoci i moliwo wyboru formuy prawno-finansowej funkcjonowania instytucji dostosowanej do celw i specyfiki dziaania oraz by ustawodawca obok dotychczasowych form prawno-organizacyjnych wprowadzi moliwo ich przeksztacenia w: a) fundacje publiczne, b) spki prawa handlowego2. Najwszechstronniejszym opracowaniem dotyczcym finansowania kultury w Polsce, jakie ukazao si po 1989 roku, byo opracowanie prof. Doroty Ilczuk i prof. Wojciecha Misiga, Finansowanie i organizacja kultury w gospodarce rynkowej, a szczeglnie rozdzia pity tego opracowania zawierajcy Projekt ustawy o dziaalnoci kulturalnej autorstwa W . Misiga3. By on pewnego rodzaju odpowiedzi na raport Purchli i Rottermunda uszczegowia on ich zaoenia wstpne. Interesujce nas zagadnienie zwizane z finansowaniem kultury zawarte jest w dokumencie zatytuowanym Zasady gospodarki finansowej instytucji kultury, liczcym a 26 artykuw. Jednym z centralnych i moim zdaniem najwaniejszych punktw ustawy by przepis mwicy, i wysoko dotacji przyznanej przez organi-

CZ I. EKONOMIKA MUZEW

2 Muzealnictwo w Polsce i w Holandii. Warsztaty polsko-holenderskie w Nieborowie, Warszawa 2000, s. 13-24. 3 Finansowanie i organizacja kultury w gospodarce rynkowej, Warszawa 2003.

23

zatora na dziaalno statutow instytucji kultury musi zapewni moliwo realizacji zada instytucji wynikajcych z jej statutu oraz zapis, by wydatki na dofinansowanie dziaalnoci pastwowych instytucji kultury planowane byy w formie programu wieloletniego. W zacznikach do tego gruntownego projektu autorzy wskazuj na dodatkowe, obok budetw pastwa i samorzdw, rda finansowania kultury: wykorzystanie dochodw z gier liczbowych i loterii oraz umoliwienie podatnikom dysponowania 1% PIT, rwnie na cele kulturalne. Niewtpliwie na uwag zasuguj te propozycje dotyczce finansowania kultury, w tym instytucji muzealnych, opracowane przez grup Kultura i Biznes dziaajc przy Polskiej Konfederacji Pracodawcw Prywatnych w latach 20042005. Ich Spoeczny projekt ustawy o dziaalnoci kulturalnej opublikowany przez Warszawski Instytut Badawczy Pro Kultura zatytuowany by Tezy projektu reformy dziaalnoci kulturalnej. Filarami proponowanego modelu byy m.in. wzmocnienie autonomii podmiotw prowadzcych dziaalno kulturaln, czemu sprzyja ma m.in. rozszerzenie formalno-prawnych moliwoci funkcjonowania publicznych instytucji kultury, w tym przeksztacenie ich np. w fundacje i spki, finansowanie oparte na wieloletnim planowaniu oraz wieloletnich kontraktach menederskich; wielo rde finansowania kultury. Po raz pierwszy sugerowano np. wspfinansowanie przez ministra kultury instytucji, ktrych minister nie jest organizatorem. W roku 2007 przedstawiona zostaa przez Macieja Strzembosza i zesp ustawa o zasadach finansowania kultury. By to kolejny, precyzyjnie opracowany akt legislacyjny dotyczcy finansowania kultury. Zaoeniem wstpnym autorw byo, e wobec rozmiarw i wagi nowych niebezpieczestw, jakie zawisy nad kultur polsk, wszyscy przedsibiorcy czerpicy zyski z dbr kultury polskiej powinni wzi udzia w ochronie dziedzictwa kulturalnego. W tym celu Autorzy postuluj ustanowienie skutecznych i trwaych mechanizmw finansowania dziaalnoci kulturalnej, w tym dziaalnoci instytucji muzealnych. Postuluj m.in. utworzenie Polskiego Instytutu Dziedzictwa Narodowego nadzorowanego przez ministra waciwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego. Zadaniem tego instytutu ma by m.in. wspieranie utrzymywania oraz rozwoju muzew. Podstawowym przychodem Instytutu, ktry wspiera ma instytucj muzealn, ma by wpata na rzecz Polskiego Instytutu Dziedzictwa Narodowego w wysokoci 1,5% przychodu uzyskanego z tytuu wiadczenia usug przez podmiot wiadczcy usugi turystyczne w rozumieniu przepisw ustawy o usugach turystycznych. Proponowany przez autorw mechanizm funkcjonuje ju w Polsce w odniesieniu do polskiej produkcji filmowej poprzez Polski Instytut Sztuki Filmowej i mimo pocztkowych oporw dobrze si sprawdza. Sdz, e proponowane rozwizanie powinno by powanie wzite pod uwag w dalszej dyskusji nad systemem finansowania kultury w Polsce.

FINANSOWANIE MUZEALNICTWA W POLSCE PO 1989 ROKU

24

Oddzielnie potraktowa naley dokumenty przygotowane przez Ministerstwo Kultury: Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata 20042013 i Narodowy Program Kultury. Rozwj Instytucji Artystycznych na lata 20042013. Bior one ju pod uwag moliwoci wykorzystania funduszy strukturalnych UE w sferze instytucji kultury w Polsce, w tym take inwestycje muzealne. Wanie w odniesieniu do tych dokumentw powsta w kocu 2008 roku Raport o stanie kultury. Finansowanie kultury i zarzdzanie instytucjami kultury opracowany przez zesp kierowany przez prof. Jerzego Hausnera. Potwierdza on diagnoz publikowan w dokumentach ministerialnych, w tym diagnoz dotyczc finansowania kultury w Polsce: niskie wydatki na kultur w przeliczeniu na jednego mieszkaca w porwnaniu z innymi krajami Unii Europejskiej oraz brak efektywnych instrumentw motywujcych przedstawicieli sektora prywatnego do inwestycji w kultur. Raport prof. Hausnera bardzo krytycznie odnis si do obecnego modelu finansowania kultury, ktry wedug niego sprzyja utrwalaniu i rozbudowywaniu istniejcych struktur organizacyjnych, ktre dziaajc w ukadzie wizi resortowo-korporacyjnych, gotowe s rezygnowa z organizacyjnej niezalenoci i programowej autonomii, za cen zapewnienia materialnego bytu. Obowizujce reguy wedug prof. Hausnera nie stymuluj kreatywnoci i efektywnoci (). W konsekwencji finansowanie i zarzdzanie w kulturze jest zorientowane na utrzymanie i powikszenie jej materialnych zasobw a nie wczenie ich w rozwj spoeczno-gospodarczy. Prof. Hausner szczegln uwag zwraca na sabo w Polsce funkcjonujcy mecenat prywatny, ktry, uwaa, powinien by rwnorzdn form finansowania kultury. Zdaje sobie jednak spraw, e sabo wykorzystywania mecenatu prywatnego tkwi nie tylko w biernoci administracji publicznej i rodowisk kultury, ale te w mankamentach naszego ustawodawstwa w tym wzgldzie. Z postulowanych przez niego nowych rozwiza finansowania kultury na uwag zasuguje postulat moliwoci przekazywania na rzecz organizacji poytku publicznego, w tym instytucji kultury, 1% w odniesieniu do podatku od osb prawnych (CIT). Mimo ostrej krytyki dotychczasowego funkcjonowania systemu finansowania kultury i postulowania nowych rozwiza uwaa za uzasadnione oczekiwania, aby stabilizujc i poprawiajc finansowanie instytucji kultury w Polsce przyj za regu polityczn, e w przypadku budetu pastwa co najmniej 1% wydatkw budetowych przeznaczonych jest na kultur. Podobnie brzmia postulat Kongresu Kultury Polskiej uchwalony we wrzeniu 2009 roku.

CZ I. EKONOMIKA MUZEW

Konkluzja Obecny system finansowania kultury nie pozwala na zadowalajc realizacj wikszoci zada stawianych istniejcym ju muzeom, a tym, ktre mamy zamiar budowa, nie

25

zapewni w przyszoci ani utrzymania, ani rozwoju. Naley wic otwarcie i z naciskiem powiedzie, e bez znaczcego wzrostu wydatkw publicznych w budecie pastwa na kultur lub wprowadzenia zmian korzystnych dla kultury w systemie podatkowym nie ma nadziei na popraw kondycji muzealnictwa w Polsce. Dlatego te wszystkie przedstawiane przeze mnie propozycje reformy systemu finansowania kultury po 1989 roku szy w kierunku podkrelania potrzeby zwikszenia budetu pastwa na kultur. W wikszoci s to propozycje nowego rodzaju podatkw na rzecz kultury lub propozycje odpisw podatkowych dla wspomagajcych kultur. Decyzje o ich wprowadzeniu pozostaj jednak w rkach politykw. Istnieje wic obawa, e sta si mog przedmiotem gry politycznej, a to nic dobrego nigdy nie zapowiada. W przypadku muzew naley pilnie przeprowadzi badania relacji midzy ustawowymi obowizkami muzew a ich dotychczasow gospodark finansow. Dotyczyoby to m.in. relacji midzy frekwencj muzealn a nakadami finansowymi zmierzajcymi do jej wzrostu (np. czy zapoyczany przez nas ze wiata komercyjnego kosztowny marketing jest efektywny w naszej dziaalnoci), czy waciwe s relacje midzy oddziaywaniem edukacyjno-spoecznym muzew a opatami za wstpy i usugi muzealne. Z punktu widzenia korzyci spoecznej powinno si znie opaty, przynajmniej dla dzieci, za wstp na ekspozycje stae, co byoby moliwe, ale pod warunkiem zwikszenia dotacji podstawowej. Warunkiem sukcesu tych bada powinno by jednak rwnie odrzucenie wszelkich funkcjonujcych w tym obszarze stereotypw i uprzedze, a przede wszystkim fetyszyzacji obiektu muzealnego. W poszukiwaniu nowych rozwiza finansowania kultury wiele si na wiecie dzieje. Przykadem moe by ostatnia niemiecka reforma instytucjonalna. Wprowadza ona czciow liberalizacj instytucji kultury, polegajc na uwolnieniu tych instytucji od budetowania publicznego i konsekwencji z tym zwizanych (Chaubiska, Kulesza). Rozwija si nowa ga wiedzy ekonomicznej ekonomia kultury. Prbuje si te wyodrbni pojcie ekonomii niematerialnego dla okrelenia dziaa finansowych przeprowadzanych na upionych z punktu widzenia ekonomii obiektach muzealnych, a wic zaczyna si traktowa muzea jako instytucje majtkowe4. Wpyw na takie traktowanie publicznych instytucji muzealnych ma przede wszystkim zjawisko lawinowo powstajcych na wiecie muzew prywatnych, ktre z natury rzeczy s instytucjami majtkowymi. Na znacznie te wiksz ni dotychczas skal stosuje si tzw. deakcesj zbiorw, czyli sprzeda czci majtku muzealnego, niezakwalifikowanego jako niezbdny w zbiorach muzealnych. Jest wiele za i przeciw deakcesji, wymaga to powanej dyskusji w rodowisku muzealnym.

FINANSOWANIE MUZEALNICTWA W POLSCE PO 1989 ROKU

Por. raport zamwiony przez Ministerstwo Gospodarki i Finansw Francji, J.-P. Jouvet, M. Lvy, LEconomie de limmatriel, Paris 2006.

Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragment penej wersji caej publikacji. Aby przeczyta ten tytu w penej wersji kliknij tutaj. Niniejsza publikacja moe by kopiowana, oraz dowolnie rozprowadzana tylko i wycznie w formie dostarczonej przez NetPress Digital Sp. z o.o., operatora sklepu na ktrym mona naby niniejszy tytu w penej wersji. Zabronione s jakiekolwiek zmiany w zawartoci publikacji bez pisemnej zgody NetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania si jej od-sprzeday, zgodnie z regulaminem serwisu. Pena wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepie internetowym E-ksiazka24.pl.