Epistemologia Współczesnie - Ebook

Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragment penej wersji caej publikacji.
Aby przeczyta ten tytu w penej wersji kliknij tutaj. Niniejsza publikacja moe by kopiowana, oraz dowolnie rozprowadzana tylko i wycznie w formie dostarczonej przez NetPress Digital Sp. z o.o., operatora sklepu na ktrym mona naby niniejszy tytu w penej wersji. Zabronione s jakiekolwiek zmiany w zawartoci publikacji bez pisemnej zgody NetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania si jej od-sprzeday, zgodnie z regulaminem serwisu. Pena wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepie internetowym E-ksiazka24.pl.
ISBN 97883-242-1049-7
SPIS TRECI
Marek Hetmaski, Epistemologia jako filozoficzna refleksja nad poznaniem i wiedz
Cz I
EPISTEMOLOGIA JEJ STATUS, TRADYCJA I ROZWJ
Stanisaw Judycki, O dzisiejszym stanie epistemologii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Barbara Tuchaska, Socjo-historyczna hermeneutyka poznania zamiast epistemologii. Projekt badawczy i edukacyjny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zdzisaw Cackowski, Kilka uwag o pojmowaniu epistemologii . . . . . . . . . . . . . . . . . Alina Motycka, Czynnoci poznawcze w nauce a epistemologia . . . . . . . . . . . . . . . . . Barbara Kotowa, Historyczno-kulturowa perspektywa badawcza w epistemologii . . . . Jzef Dbowski, O epistemologii i niektrych jej osobliwociach. Czyli dlaczego nie jestem reprezentacjonist? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jan Woleski, Status epistemologii: pomidzy naturalizmem a transcendentalizmem . .
71 85 101 109 117 125 139
Cz II
PROBLEMATYKA TEORIOPOZNAWCZA W NAUCE
Andrzej Kapusta, Teoria poznania a nauki o czowieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mariola Kuszyk-Bytniewska, Zagadnienia teoriopoznawcze w socjologii . . . . . . . . . Zbysaw Muszyski, Epistemologiczne problemy w lingwistyce . . . . . . . . . . . . . . . . . Grzegorz Nowak, Biologia i epistemologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Urszula M. egle, Kognitywistyka czy nowa szata dla starych problemw epistemologicznych? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
161 193 239 255 271
Spis treci
Cz III
WYBRANE ZAGADNIENIA EPISTEMOLOGICZNE
Renata Ziemiska, Moje dowiadczenia w dziedzinie epistemologii . . . . . . . . . . . . . . Magorzata Czarnocka, Naturalizowanie epistemologii a spekulacje . . . . . . . . . . . . . . Elbieta Pakszys, Po co komu partykularyzm teoriopoznawczy? O prze/znaczeniu epistemologii feministycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Andrzej Biat, Czy epistemologia jest nauk? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Piotr Markiewicz, Epistemologia empiryczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zbigniew Krl, Pewne problemy epistemologiczne zwizane z matematyk . . . . . . . . Pawe Kawalec, Epistemologia komputacyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Andrzej Kubi, Znaczenie sceptycyzmu dla epistemologii wspczesnej . . . . . . . . . . . . Jzef Bremer, Wilfrida Sellarsa krytyka mitu danych w wietle wspczesnych teorii fundacjonalistycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Anna Rykowska, Eksternalizm a samowiedza: jak to ze sob pogodzi . . . . . . . . . . . Marek Maciejczak, Intencjonalno i podstawy poznania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Leszek Kopciuch, O trudnociach w poznawaniu wartoci etycznych u Nicolaia Hartmanna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
307 317 331 337 351 365 375 391 405 415 429 445
Indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 455
E p i s t e m o l o g i a j a ko f i l o z o f i c z n a r e f l e k s j a n a d p o z n a n i e m i w i e d z
Marek Hetmaski
EPISTEMOLOGIA JAKO FILOZOFICZNA REFLEKSJA NAD POZNANIEM I WIEDZ
Epistemologia jest filozoficzn refleksj nad poznaniem i wiedz i ten fakt nie wydaje si budzi wtpliwoci. Klasyfikacja dziedzin (dyscyplin) filozoficznych, powstaa w filozofii nowoytnej i wspczesnej, a potwierdzona przez jej instytucjonalne (np. akademickie, podrcznikowe) formy wyrazu, nadaje epistemologii osobne miejsce w filozofii obok ontologii, logiki, semiotyki, metodologii, estetyki czy filozofii umysu. Problematyka epistemologii stanowi jednoczenie przedmiot bada coraz liczniejszej grupy nauk (psychologii, kognitywistyki, antropologii kulturowej, nauk biologicznych) i fakt ten sytuuje filozoficzn refleksj nad poznaniem w specyficznym pooeniu, stanowi dla niej (niezalenie od ocen samej epistemologii) szczeglne wyzwanie. Dlatego te wspczesna epistemologia podlega intensywnym i daleko idcym przeobraeniom, ktre skaniaj do jej opisu i wnikliwej oceny. Opis tych zmian trudno jest oddzieli od przewidywa czy ocen, dlatego te ponisze uwagi bd miay zarwno deskryptywny, jak i normatywny oraz prognostyczny charakter. Przedstawi najwaniejsze kwestie podnoszone w epistemologii, jak rwnie, nie wchodzc w szczegy, spory wok nich powstae w czasie jej rozwoju, z wikszym naciskiem na ostatnie dekady, w ktrych byy one najbardziej oywione. Specyfika zagadnie wspczesnej epistemologii polega na tym, e poza dziedziczeniem i kontynuacj tradycyjnej, klasycznej problematyki teoriopoznawczej (sformuowanej w dyskusjach jeszcze z przeomu siedemnastego i osiemnastego stulecia) jest ona jednoczenie nastawiona na analizy i poddawanie w wtpliwo, krytykowanie, a nawet odrzucanie poj i definicji wiedzy i poznania. Sowem, trwa ona dziki tradycji,
Marek Hetmaski
ale te rozwija si niezalenie od niej, stale j rewidujc. Definiowanie i zmienianie sensw kluczowych kategorii epistemicznych ma znaczenie rwnie dla innych dyscyplin filozoficznych, w tym rwnie dla nauki. Epistemologia uczestniczy bowiem w ich wasnych teoriopoznawczych analizach i badaniach, gdy zawsze miaa (na co wskazuj liczne przykady z historii filozofii) na nie wpyw, inicjujc lub krytykujc ich tematyk czy te konkretne rozstrzygnicia. Z tego wzgldu jej historyczna pozycja i status teoretyczny s szczeglne: nie tylko bowiem formuuje wasne stanowiska i teorie, lecz stawiajc podstawowe pytania o istot zjawisk poznawczych, sowem, czynic poznanie i wiedz problemem, peni wobec nich wan funkcj teoretyczn. Epistemologia odgrywa, chocia lepiej powiedzie powinna odgrywa, szczegln rol inspirujc w stosunku do nauk, ktre rwnie podejmuj we waciwy dla siebie sposb (swoimi metodami) zagadnienia procesw poznawczych i uzyskiwania wiedzy. Podobny cel, lecz rne rodki i metody bada, jak rwnie odmienny status twierdze, wskazuj na szczegln, wcale nie jednoznaczn, pozycj epistemologii wobec nauk. Stawiajc swe najoglniejsze pytania: jak jest moliwe poznanie i wiedza lub jak rozwiza problem poznania, epistemologia winna na nie odpowiada nie tyle w duchu Kantowskim, co pod postaci bada nad takimi moliwociami i koniecznociami poznawczymi, w ktrych pod uwag bierze si rzeczywiste (dlatego wanie konieczne) uwarunkowania procesw poznawczych, a nie wyidealizowane czy aprioryczne (zaoone) wizje poznania. Nie chodzi jednak o to, aby epistemologia bya wobec nauk czy innych teoretycznych uj poznania i wiedzy (waciwych np. sztuce czy ideologii) specjalnie wyrnionym, czy te uprzywilejowanym punktem widzenia, z ktrego formuowaaby kategoryczne sdy, lecz o to, aby stale i aktywnie towarzyszya wszelW swym gwnym, konstytutywkim rozwaaniom i badaniom probnym dla siebie zadaniu powiedzelemw poznawania i wiedzy, wspnia, czym jest wiedza i poznanie, uczestniczc w ich formuowaniu epistemologia musi by otwarta czy rozwizywaniu. T pozycj i rol na to, co dzieje si poza ni. Poepistemologii scharakteryzowabym winna przede wszystkim rozeprostym zwrotem pord lub znawa si w tym, co dzieje si pomidzy, lecz nie ponad, poza w yciu i w praktyce, a nie tylko czy przed innymi badaniami pow sferze czystej teorii czy wasnej historii. znawczymi. Inaczej jeszcze mwic, jej pozycja wobec innych bada nad
poznaniem i wiedz to aktywne, samowiadome i odpowiedzialne uczestnictwo, a nie zdystansowane mentorstwo. Skutkw tak rozumianej istoty epistemologii mona oczekiwa take poza ni sam, poza filozofi czy nauk (a wic poza dyskursami teoretycznymi), a mianowicie w dziedzinie praktycznych, spoeczno-historycznych sytuacji tworzenia si wiedzy, gdzie poznawanie jest problemem czy trudnoci, a posiadana ju wiedza staje si wyzwaniem. Wiedza jako zjawisko spoeczno-kulturowe i prawda jako naczelna warto (idea) mylenia i dowiadczenia zawsze s przedmiotem szczeglnej uwagi czowieka i spoeczestw, celem ich praktyczno-poznawczych zabiegw oraz wartociowa. S obiektami tych indywidualnych i zbiorowych dowiadcze, w ktrych poznanie i wiedza wyaniaj si z rnorodnych form ycia, stajc si obiektami godnymi szczeglnego (epistemologicznego) namysu teoretycznego. Chodzi zatem o takie yciowe dowiadczenia jednostki czy zbiorowoci, w ktrych pewne ich treci staj si poznaniem jako takim czy wiedz w ogle, i ktre z tego wanie powodu wymagaj pogbionego, teoretycznego, a take metateoretycznego ujcia, wanie epistemologicznego. Wszystko to razem uczynio dawniej, i czyni obecnie, epistemologi nie tylko historycznym konstruktem teoretycznym (dziaem filozofii), lecz take biecym i przyszym faktem kulturowym, majcym okrelone i due, na co chc zwrci uwag, spoeczne znaczenie. Sowem, bez metateoretycznego charakteru, ale i zarazem kulturowocywilizacyjnej roli epistemologii nie mona zrozumie filozofii zawsze podejmujcej kwestie teoriopoznawcze. Nie uda si rwnie, co wydaje mi si szczeglnie wane, dostrzec istotnych zmian zachodzcych w tych sferach i obszarach ycia codziennego czy caej cywilizacji, w ktrych poznanie i wiedza zaczynaj odgrywa coraz wiksz rol, np. w komunikacji masowej, w rnych instytucjach i strukturach demokratycznych spoeczestw informacyjnych. Bez ostrego wiata pochodzcego z rzetelnych analiz kategorialnych i rozlegego spojrzenia idcego z bada kulturowo-spoecznych nie bdzie mona zobaczy wanych zmian cywilizacyjnych. * Na niniejsze wprowadzenie skada si kilka oglnych uwag metateoretycznej natury, ponadto par ocen, ktre formuuj na podstawie zanalizowanych wybranych problemw, a take kilka prognoz (majcych charakter raczej hipotez), ktre odnosz si do wyobraonego przeze mnie dalszego rozwoju epistemologii. Najoglniej i wstpnie mwic, uznaj autonomicz-
10
Marek Hetmaski
no filozoficznych bada teoriopoznawczych i oryginalno teorii epistemologicznych, lecz uwaam, e musz one znaczco zmieni swoje podejcie do szeroko rozumianych zagadnie (problemw) poznawczych, aby speni, na co zwracam uwag, wan teoretycznie i uyteczn spoecznie rol. Sdz mianowicie, e epistemologia, jako filozoficzna analiza poznawania i wiedzy, ma szczegln rol do odegrania, ale te nie jest to zadanie, ktrego wykonania moe podj si sama. W obrbie samej filozofii jest ona (wywalczya sobie tak pozycj) wzgldnie autonomiczna dziki swej metateoretycznej naturze, polegajcej na stawianiu dogbnych i zasadniczych pyta, ktre maj znaczenie rwnie dla kadego innego rodzaju wiedzy teoretycznej, np. dla ontologii, aksjologii. Inaczej mwic, jest samodzielna w obrbie filozofii jako takiej, chocia nie jest w peni niezalena od innych uj teoriopoznawczych problemw. W tym sensie epistemologia jest wyranie zalena przedmiotowo, dokadniej mwic, problemowo (tj. w znaczeniu rzeczywistych, konkretnych, domagajcych si rozwizania zagadnie, trudnoci czy wtpliwoci) od innych dyscyplin. Chcc tego czy nie, zaley ona od sposobw ujmowania typowych zagadnie poznawczych w nauce i poza ni, chocia sama z kolei problematyzuje (w specyficzny dla siebie sposb kategoryzuje, redefiniuje, postuluje, krytykuje itp.) t tematyk. Ta rzeczywista zaleno (podlego) tematyczno-problemowa i jednoczesne, paradoksalne wystpowanie w postaci dyscypliny autonomicznych bada (niezalenych co do przedmiotu i metod) jest jednym z bardziej charakterystycznych rysw dotychczasowej epistemologii. Znaczce kulturowo i cywilizacyjnie zmiany, jakim podlegaj zjawiska poznawcze oraz wiedzotwrcze, przymuszaj epistemologi do znaczcych zmian jej samej. Powinna ona dlatego bada swj przedmiot w aspekcie nieustannych i dugotrwaych przeobrae, a nie w postaci zastygego bytu, szczeglnego bytu poznania i wiedzy. Tej okolicznoci (faktu kulturowego, ale rwnie teoretycznego) wci nie s wiadomi filozofowie, a take (najbardziej wszak do tego predysponowani) sami epistemologowie. W swym gwnym, konstytutywnym dla siebie zadaniu powiedzenia, czym jest wiedza i poznanie, epistemologia musi by otwarta na to, co dzieje si poza ni. Powinna przede wszystkim rozeznawa si w tym, co dzieje si w yciu i w praktyce, a nie tylko w sferze czystej teorii czy wasnej historii. Zarwno wzgldnie krtka historia samej epistemologii, jak i dugie dzieje teoriopoznawczej problematyki, nie powinny nadmiernie koncentrowa na sobie uwagi ani przesania rzeczywistych problemw (ich treci, a nie formy ujcia), jakie s do zbadania.
11
Tak rozumiana epistemologia musi uwzgldni szerokie konteksty pozateoretyczne, w jakich wystpuj jej gwne kategorie oraz rzeczywiste problemy, ktrymi winna si zaj. Powinna wic wzbogaca treciowo i zakresowo swj przedmiot bada, ukazujc, jak zoonymi i rnorodnymi zjawiskami s czynnoci poznawania i ich wyniki rne rodzaje i typy wiedzy oraz podmiot poznajcy. Nieodzowne jest wyjcie poza rozumienie poznania jako prostego, intelektualno-zmysowego aktu, chwytajcego swj obiekt bez zwizku z innymi czynnociami praktycznymi. Konieczne jest ponadto opisanie, jakim uwarunkowaniom (spoecznym, kulturowym, technicznym itp.) one podlegaj. W spenianiu tego zadania powinna stosowa nowe typy analiz, ktre uzupeniyby tradycyjne, klasyczne metody pojciowo-kategorialne o empiryczne, porwnawczosyntetyczne studia przypadkw spoeczno-historycznych, w ktrych poznanie i wiedza, odgrywajc kluczow rol, s okrelane (definiowane i oceniane) przez takie czynniki jak struktura spoeczna, w tym jej instytucje i organizacje, a take technika czy systemy i rodki komunikacyjne. Dziki temu epistemologia wprowadziaby do swoich uj i konceptualizacji empiryczne badania socjologiczno-antropologiczne i szerok perspektyw kulturowo-cywilizacyjn, nie ograniczajc si przez to do dotychczasowych wskich uj. Program, jaki mogaby (powinna) epistemologia realizowa, wyrazibym w postaci nastpujcej formuy (planu swoistej drogi do przebycia): w metateoretycznym punkcie wyjcia (1) dokona rozwanej rewizji (przedefiniowania i poszerzenia) przedmiotu swoich bada (kategorii epistemicznych wiedzy, prawdy, pewnoci, ale take niewiedzy, ignorancji czy niepewnoci), w tym rwnie wzbogaci metody i cele, aby nastpnie, ju w punkcie dojcia, wspierajc si przy tym na empirycznych badaniach zapoyczonych z nauk, (2) dokona pogbionej analizy i oceny fenomenu ludzkiego poznawania i wiedzy, aby w kocu (3) rozpatrzy, jak rwnie przewidzie pozateoretyczne skutki analiz teoriopoznawczych dla nauki, techniki, spoeczestwa i kultury. Inaczej mwic, epistemologia winna dokona krytycznej (w sferze metateoretycznych analiz) samooceny, zanalizowa w oparciu o naukowe wyniki (dziki waciwemu sobie sproblematyzowaniu) specyfik poznawania i wiedzy, a take sformuowa prognozy i oceny poznawczych zjawisk z uwzgldnieniem ich szerokiego kontekstu. W taki sposb epistemologia moe by zarwno opisowa, jak i normatywna, pozosta wierna tradycji, ale te by otwarta na przysze zmiany. atwo zauway, e zarysowany powyej program (powie-
12
Marek Hetmaski
dziabym model) epistemologii nie jest dzisiaj realizowany przez ktrkolwiek z koncepcji czy szk epistemologicznych. Nic nie stoi jednak na przeszkodzie, aby wzi go, co zdecydowanie postuluj, pod uwag, wkomponowa w istniejce ju tradycyjne stanowiska i nastpnie oceni moliwoci eksplanacyjne i prewidystyczne, jakimi dysponowaaby wwczas tak wzbogacona teoria poznania.
I . ME TATE ORE T YCZ N Y CHARA K T E R E P IS TE M OLOG II

Kada analiza fenomenu poznania i wiedzy filozoficzna, naukowa czy nawet zdroworozsdkowa poza skierowaniem gwnej uwagi na swj waciwy przedmiot (procesy i czynnoci poznawcze oraz okrelone rodzaje wiedzy), si rzeczy prowadzi rwnie do bada nad sob sam, co wyraa si w pytaniach o to, czym wyrnia si poznawanie poznania, czym szczeglnym jest wiedza o wiedzy? Nie podobna uciec od tego typu refleksji i jest ona obecna w kadej z nauk, jej elementw mona te dopatrzy si w myleniu zdroworozsdkowym (np. w radzeniu sobie ze zudzeniami poznawczymi), zasadniczo jednak pojawia si ona w ramach filozoficznych bada nad poznaniem i wiedz, jest domen epistemologii. Co jednak charakteryzuje ten typ refleksji jej paradoksalno, antynomiczno, jaki stay zbir pyta czy zagadnie, specjalna metoda, uprzywilejowana pozycja epistemologa, szczeglnie wartociowe i specyficzne (nigdzie niepowtarzalne) wyniki? Wydaje mi si, krtko odpowiadajc na te pytania, e adna z tych rzeczy z osobna, a raczej wszystkie razem, chocia w rnym stopniu, wspdecyduj o specyfice epistemologii. Czym jednak wyrnia si metateoretyczna refleksja obecna w epistemologii od tej spotykanej w nauce (np. w metamatematyce, ktra te formuuje znaczce wnioski tej rangi, na przykad pod postaci twierdze Gdla) czy w innych dziaach filozofii (np. w ontologii czy aksjologii)? Bez wtpienia wyrnia si ona rozlegoci spojrzenia i istotowym wgldem w same podstawy wiedzy oraz moliwoci, wrcz powinnoci formuowania oglnych twierdze w sprawach genezy, struktury czy rozwoju ludzkiego poznania. Metateoretyczny charakter epistemologii nie ma jednak jednego idealnego wzorca, nie przybra te jakiej jednej dominujcej
13
(wykluczajcej inne) postaci historycznej, chocia stale funkcjonuj modele typu Arystotelesowskiej teorii poznania czy Kantowskiej normatywnej epistemologii. Ten charakter wci jest w niej obecny implicite, przyjmujc tylko rnorodne, zmienne formy historyczne i kulturowe. Wprawdzie w okresie ksztatowania si bada stricte epistemologicznych w obrbie niemieckiej filozofii pokantowskiej i neokantowskiej (Alexander Baumgarten, Ernst Reinhold, Eduard Zeller) oraz w angielskiej myli przedanalitycznej (James Ferrier) zwracano uwag szczeglnie na kwestie statusu kolejno: Theorie der Erkenntnis, Wissenschaftslehre, Theory of Knowledge czy Epistemology, w tym gwnie ich zwizku z ontologi, to jednak nie wskazywano w nich na jaki wyrniony krg zagadnie, ktry miaby je konstytuowa. I chocia w nastpnych dekadach (gwnie wraz z nasileniem si tendencji scjentystycznych w pierwszej poowie dwudziestego wieku) podejmowano w europejskiej myli dyskusje i spory nad pozycj filozofii wobec nauki, to w sumie w obrbie samej epistemologii nie zaowocoway one specjalistyczn czy powszechnie akceptowan (nieproblematyczn) refleksj metateoretyczn. Wyraano do powszechnie przekonanie, e w konfrontacji z naukowymi standardami poznawania i wiedzy epistemologia ma dwie moliwoci: albo bdzie si do nich upodobniaa, albo sama stworzy nowe standardy i normy. W sumie nie bya to specjalnie pogbiona refleksja metaepistemologiczna. Dlatego te naley zgodzi si z formuowan opini, e zazwyczaj (cho nie wycznie, jak poka to pniej) o metateoretycznym charakterze epistemologii nie decyduje ani aden zestaw problemw, ani te jaki jeden wypracowany w jej historii wzr takiej refleksji, tylko na og waciwa dla konkretnej epistemologicznej koncepcji inklinacja jej autora (autorw) lub specyfika szkoy czy nurtu, w ktrym si ona pojawia i rozwija. Tak sdzi wanie Jan Woleski, piszc: Nie da si moim zdaniem z gry okreli kolekcji problemw metaepistemologicznych potrzebnych do objaniania epistemologii i jej zagadnie. (...) Nie ma zatem innego wyjcia ni wybranie kwestii, ktre zdaniem autora, trzeba poruszy w metateoretycznym wprowadzeniu do epistemologii1. Sowem, poziom meta w epistemologii jest wypadkow czynnikw historycznych. Wybr zagadnie takiego wanie rodzaju nie musi by jednak opowiedzeniem si za konkretn epistemologiczn koncepcj, ani tym bardziej argumentem na rzecz jej prawdziwoci.
J. Woleski, Epistemologia. Zarys historyczny i problemy metateoretyczne, t. 1, Wydawnictwo Aureus, Krakw 2000, s. 169-170.
1
14
Marek Hetmaski
Wydaje mi si jednak, e sens takiego wyboru, o ile rzeczywicie ma on miejsce (czciej jest to zdeterminowanie tradycj), wynika z innych jeszcze, waniejszych racji. Mwic wstpnie, metateoretyczne nastawienie epistemologii jest skutkiem faktw, a nie intencji. Chocia jest wyborem czy dekretem epistemologa, to jednak odzwierciedla prawidowoci o wiele gbszej natury, ktre le poza dziedzin samej epistemologii. Kada bowiem czynno poznawcza odbywa si na poziomie przedmiotowym, czyli kieruje si na poznanie jakiego obiektu, zjawiska, zbierajc na jego temat okrelony zasb informacji i tworzc o nim wiedz. Ale te poznawanie na og (nie w kadym jednak przypadku) kieruje si na siebie samo, w celu chociaby korekty uzyskiwanych wynikw i doskonalenia zdobywanej wiedzy. Realizuje si take na poziomie wyszym ni przedmiotowy, spenia si na metapoziomie. Staje si teori siebie samego. Jest to konieczno wynikajca z samej natury ycia praktycznopoznawczego czowieka musi ono zawsze by korygowane i doskonalone za pomoc okrelonych rodkw. Jak pisze na ten temat Zdzisaw Cackowski: Postawa metateoretyczna jest wic w kadej formie dziaalnoci poznawczej koniecznoci, jest ona pochodna od wymogw poznania przedmiotowego i nie moe by od niego absolutnie odrywana. (...) Narzuca si przypuszczenie, e przesank wyjciow ksztatowania si u czowieka tej wyszej sprawnoci poznawczej (sprawnoci poznawczej drugiego rzdu) byo rwnie uzewntrznienie si (wyniesienie poza organizm) rodkw dziaania. Kade narzdzie jest uzewntrznionym, wcielonym i utrwalonym wyrazem takiego czy innego sposobu dziaania; opis jzykowy okrelonego dziaania rwnie nadaje temu sposobowi dziaania pewien zewntrzny byt, czynic go moliwym dla ogldu i namysu. To uzewntrznione utrwalanie dziaa za pomoc rnych rodkw przedmiotowych (narzdzi jzyka mwionego czy pisanego) stanowi najwidoczniej pierwotn przesank refleksji nad samymi sposobami dziaania, w tym dziaania poznawczego2. Mona wic powiedzie, i poznawanie ludzkie (rozpatrywane jako fakt biologiczno-kulturowy, stanowicy o istocie ludzkiej antropogenezy) z tej wanie koniecznoci wytwarza refleksj na swj temat. Z natury rzeczy poznawanie jest poznaniem (wiedz) samego siebie, co w specyficzny sposb rzutuje, ale dopiero w dalszych etapach jego rozwoju i nie zawsze w takiej samej postaci, na jego metaZ. Cackowski, Zasadnicze zagadnienia filozofii, Ksika i Wiedza, Warszawa 1989, s. 554.
2
15
teoretyczn samorefleksj. Inaczej i skrtowo mwic, epistemologiczna refleksja metaprzedmiotowa moe towarzyszy poznaniu jako takiemu, nie jest jednak jego warunkiem wystarczajcym, lecz koniecznym nastpstwem. Jest ona realizowana za pomoc rnych rodkw, najczciej jzykowej (teoretycznej) natury. Utrwalia si w postaci rnych wskaza, porad, regu, zasad o mniejszym lub wikszym stopniu uteoretyzowania, wrd ktrych filozoficzna spekulacja wystpujca w postaci epistemologicznych norm i wartoci zajmuje jedno z miejsc, wcale jednak nie wyrnione. Epistemologia tradycyjna rozpatrywana jako kulturowy fakt jzykowospekulacyjnej, oderwanej zazwyczaj od konkretnych zjawisk i procesw poznawczych, czystej refleksji teoriopoznawczej, bdc wytworem samego poznawania, jest jego specyficzn teorinarzdziem. Zarazem jest jednak na og zafaszowaniem swojej natury i historii. Przedstawia si bowiem sama sobie (ale take wobec innych dyscyplin filozoficznych czy nauki) rda refleksji teoriopoznawzwykle jako teoria niezalena i pierczej znajduj si w znacznej wotna w stosunku do czynnoci, ktczci poza filozofi, jej motyre j powoay do ycia. Bdc faktem wy i cele s nie tylko czysto poznawczej (tylko epistemologiczi koniecznoci zarwno przyrodninej), ale i praktycznej natury. To, cz, jak i kulturow, przedstawia si e istnieje konieczno metatejednak jako czysta moliwo i sama oretycznej refleksji epistemopowinno. logicznej nad poznaniem, nie Metateoretyczny charakter episteoznacza jednak, e mwiaby mologii ma, warto jeszcze dodatkowo ona apodyktycznie i rygorystyczzauway, zarwno poznawczy, jak nie, co jest norm i regu, lecz i praktyczny sens. Moe on uatwia rozpoznawaa ksztatowanie si i filozofom, i badaczom konkretnych norm epistemicznych i ledzia ich funkcjonowanie poza filonauk szczegowych pogbienie spojzofi, a take przenikanie ich do rzenia na zoony fenomen ludzkiej niej, w tym rwnie prognozowiedzy i poznania, gwnie ich genez waa i przewidywaa ich rozwj. i zdolno do rozwoju oraz doskonaleNade wszystko za rozpoznawania. Mona mie uzasadnione oczekiaby rzeczywist genez oraz rol wania w stosunku do epistemologii ze norm i kategorii epistemicznych wzgldu na specyfik i warto jej mew bogactwie fenomenw ludztateoretycznych analiz, lecz nie naley kiego, indywidualnego i zbiorospodziewa si dostarczenia przez ni wego poznawania. dyrektyw czy wzorcw, ale przedsta-
16
Marek Hetmaski
wienia pogbionej i krytycznej refleksji nad rzeczywist specyfik ludzkiego poznawania oraz histori wiedzy i jej rol w yciu spoecznym. Sens poznawczo-praktyczny metaepistemologicznej refleksji sformuowabym w nastpujcy sposb: po pierwsze, winna ona, we waciwym wietle i w adekwatnych proporcjach, przedstawi histori i pozycj epistemologii w dziejach kultury i filozofii jako specyficznej teorii, ktra wyraa metateoretyczne nastawienie samego poznawania (jego konieczno faktyczn, a nie transcendentaln moliwo), po drugie, powinna sformuowa waciw rol i znaczenie epistemologicznych analiz poza filozofi, a wic w dowiadczeniu jednostek i zbiorowoci, w takich sytuacjach praktycznych, w ktrych rnorodne zjawiska poznawcze (np. sytuacje dysonansw poznawczych, zaamanie si dotychczasowych metod poznawania, trudnoci z wartociowaniem wiedzy, zmiany jej ideaw, nadmiar informacji przy niedostatku nowych mechanizmw jej weryfikacji i uwiarygodniania itp.) domagaj si krytycznej refleksji. rda refleksji teoriopoznawczej znajduj si w znacznej czci poza filozofi, jej motywy i cele s nie tylko czysto poznawczej (tylko epistemologicznej), ale i praktycznej natury. To, e istnieje konieczno metateoretycznej refleksji epistemologicznej nad poznaniem, nie oznacza jednak, e mwiaby ona apodyktycznie i rygorystycznie, co jest norm i regu, lecz rozpoznawaa ksztatowanie si norm epistemicznych i ledzia ich funkcjonowanie poza filozofi, a take przenikanie ich do niej, w tym rwnie prognozowaa i przewidywaa ich rozwj. Nade wszystko za rozpoznawaaby rzeczywist genez oraz rol norm i kategorii epistemicznych w bogactwie fenomenw ludzkiego, indywidualnego i zbiorowego poznawania. Sowem, nie tworzyaby ich sama, lecz odnajdywaa je w yciu i analizowaa, poddajc je pod rozwag innym naukom zajmujcym si poznaniem i wiedz, a take praktyce ycia codziennego, np. systemom edukacji i nauczania, instytucjom i organizacjom masowej komunikacji itp. * Zarysowujc pozycj epistemologii w filozofii, a take jej znaczenie poza ni, nie mona nie nawiza do stanowiska Richarda Rortyego, ktry jest jednym z najbardziej radykalnych, ale zarazem rzetelnych analitykw i krytykw epistemologii jako takiej. Nie podzielajc do koca wszystkich jego sugestii co do tzw. filozofii budujcej, w szczeglnoci programu epistemologii behawiorystycznej czy propozycji konwersacyjnego uzgadniania tego,
17
czym jest prawda, naley jednak przyzna mu racj, gdy demaskuje i krytykuje sens klasycznej refleksji filozoficznej nad poznaniem, zrodzonej przez Kartezjusza, Lockea, Kanta czy Husserla. Warto przeledzi tok jego krytyki, gdy w znacznej czci (cho nie w caoci i nie do koca) trafnie ukazuje ona narodziny metateoretycznego charakteru filozoficznej teorii poznania. Teori poznania przedstawiam pisze Rorty jako koncepcj bdc wynikiem pomieszania uzasadniania roszcze poznawczych z ich przyczynowym wyjanianiem pomieszania, z grubsza mwic, zwyczajw spoecznych z postulowanymi procesami psychicznymi. (...) Mora (...) jest nastpujcy: koncepcja wiedzy jako nagromadzenia trafnych przedstawie jest arbitralna mona j zastpi ujciem pragmatycznym likwidujcym greckie przeciwstawienia kontemplacji dziaaniu, przedstawiania wiata zmaganiu z nim3. Rorty sugeruje, e mistyfikacja ze strony klasycznej epistemologii, w tym idea pewnego i samouzasadniajcego si oraz niekorygowalnego poznania, nie pojawiy si przypadkowo i maj swoje rda w realnych kwestiach metodologicznych, ktre zrodziy si na pocztku nowoytnej nauki. Realnym wwczas problemem bya bowiem sprawa uprawomocnienia tak w przestrzeni racji logicznych, jak i w praktyce naukowego badania wiata fizycznego hipotez i teorii naukowych, ktre musiay konkurowa z filozoficznymi, teologicznymi i potocznymi twierdzeniami. Zyskujc status twierdze matematycznego przyrodoznawstwa, osigay one epistemologiczn rang prawdziwych i uzasadnionych przekona. Usamodzielnienie si regu uprawomocniania wiedzy naukowej zrodzio w ostatecznoci epistemologi, lecz jednoczenie usuno z pola widzenia filozofw rzeczywiste kwestie poznania i wiedzy tego mianowicie, jak czowiek radzi sobie praktycznie ze wiatem, a nie tylko tego, jak go w prosty i niezawodny sposb poznaje. Rorty, majc na uwadze powysze fakty historyczne, proponuje, aby zamiast o epistemologii mwi raczej o hermeneutycznym badaniu fenomenw poznawczych, lecz nie w znaczeniu uprzywilejowanego ich rozumienia (co nieuchronnie skoczyoby si kolejn mistyfikacj), a tylko rozpoznania tego, jak czowiek w rnych sytuacjach praktycznopoznawczych radzi sobie ze wiatem. Pisze o tym nastpujco: Hermeneutyka nie jest innym rodzajem poznania rozumieniem jako czym przeciwstawnym (nakierowanemu na przewidywanie) wyjanianiu. Lepiej jest j uwaa za innego rodzaju technik radzenia sobie ze wiatem. Filozofia
R. Rorty, Filozofia a zwierciado natury, prze. M. Szczubiaka, Wydawnictwo SPACJA, Warszawa 1994, s. 15.
3
18
Marek Hetmaski
zyskaaby na jasnoci, gdybymy pojcie poznania odstpili naukom dcym do przewidywania i przestali si kopota alternatywnymi metodami poznania4. Sowem, dawne epistemologiczne zabiegi i tradycj sprowadzili do codziennych praktyk radzenia sobie z konkretnymi sytuacjami o poznawczym charakterze, zagadnienie prawdy pozostawili kaznodziejom i poprzestali na zlaicyzowanym i demokratycznym konwersowaniu. Nie sdz, aby musiao si to skoczy dla epistemologii a tak le, jak chce Rorty, gdy rezygnacja przez filozofi z samodzielnego odkrywania prawd o poznaniu oraz oddanie naukom prawa do niedogmatycznego formuowania empirycznej wiedzy o kategoriach epistemicznych nie musi doprowadzi nas do cakowitego zaniechania czy te ostatecznego zakoczenia epistemologicznej pracy. Epistemologia moe si osta nawet po radykalnych przeobraeniach, ktrym albo sama si podda, albo ktre zostan na niej wymuszone przez inne praktyki poznawcze czy spoeczny kontekst wiedzy, ktremu bdzie musiaa podlega. Trzeba przy tym pamita, e przepowiadajc kres epistemologii (tak jak dokonujc jakiejkolwiek krytyki czegokolwiek), czyni si to zawsze z punktu widzenia innej epistemologii, nawet jeli porzuca si jej tradycyjn nazw. Aby zatem unikn takiej niezrcznej i autodestrukcyjnej sytuacji, trzeba postpowa o wiele rozwaniej ni czyni to Rorty5. Epistemologii zawsze pozostanie wana rola do odegrania pokazanie, co jest istot fenomenu poznawania, jak si on zmienia, a take, jak wiedz na jego temat mie moemy, a take jaki jest jej status. * Trudnoci neopragmatycznego stanowiska pokazuj, e nie mona mimo wszystko pozbawi epistemologii jej wanych funkcji poznawczych i metateoretycznych, trzeba je tylko waciwie zinterpretowa. S to funkcje nie tylko (ani wycznie) teoretyczne, ale take (w znacznej nawet mierze)
Tame, s. 316. Trzeba przy okazji zauway, i krytyka Rortyego tradycyjnej epistemologii (przeprowadzona w gonej pracy Philosophy and the Mirror of Nature (Princeton University Press, NJ 1979), szczeglnie w odniesieniu do tzw. fundamentalistycznego programu (wiedza wspiera si na niepowtpiewalnych elementach danych empirycznych lub zdaniach) nie bya w czasie jej powstania tak zupenie nowatorska. Wczeniej zarzuty pod adresem takiej epistemologii sformuowa ju Wilfrid Sellars w postaci krytyki teorii danych, jak rwnie Willard Van Orman Quine w krytyce dogmatw empiryzmu; obaj autorzy, co warto w tym miejscu podkreli, nie zanegowali ani nie odrzucili epistemologii jako takiej.
5 4
19
specyficznie praktyczne, ktre cznie sprowadzaj si do rozpoznawania i definiowania rnorodnych racji (przyczyn faktycznych i uzasadnie logiczno-formalnych) uznawania danych typw dowiadczenia za poznanie i wiedz. Polegaj rwnie na ukazaniu genezy tych racji i ich funkcjonowania w rnych sytuacjach o poznawczym charakterze, a wic w kulturze, technice, nade wszystko za w nauce, i to ju u jej zarania. Nowoytna nauka, zrodzona na przeomie siedemnastego i osiemnastego wieku, poszukiwaa warunkw poprawnego poznawania (metody) oraz wiarygodnej wiedzy, obu wartoci w jej zamiarze wolnych od religijnych, a take ideologicznych uwarunkowa. Narzucia ona filozofii mit o uprawomocnianiu jako podstawowej funkcji (i zarazem wartoci poznawczej), ktr ma ona spenia wobec wszelkiej, nie tylko naukowej wiedzy. Mit ten wszed na stae do koncepcji racjonalnoci poznania, w istocie stworzy j. Uzasadnianie i uprawomocnianie na wiele stuleci stay si ideaem epistemologicznym, yjcym swoim wasnym, teoretycznym (w wskim znaczeniu epistemologicznym) yciem. Tak dalece stay si samoistnymi wartociami, i przysoniy sw wyolbrzymion rang rzeczywisty sens i sw genez. A przecie uprawomocnianie poznawania i wiedzy jest okolicznoci stale towarzyszc ludzkim wysikom poznawczym. W istocie odbywa si ono ju na poziomie epistemicznym (przedmiotowym), a nie tylko epistemologicznym (metaprzedmiotowym); rozgrywa si w wiecie faktw, a nie w sferze norm i wartoci. Dokadnie mwic, problem uprawomocnienia wiedzy staje si kwesti filozoficzn (epistemologiczn) z chwil, gdy nastpuje jego przesunicie (wrcz wypchnicie dokonywane przez samych epistemologw) z obszaru faktw w sfer ideaw i norm, co dokonuje si pod wpywem bardzo wielu czynnikw. Jak zatem zinterpretowa notoryczn skonno ludzkiego rozumu (a i samych epistemologw) do poszukiwania fundamentw dla wiedzy oraz jej nieustannego uprawomocniania w formie epistemologicznych koncepcji, czyli jej idealizacji i, w kocu, alienacji? A moe uprawomocnianie to ma inny ni czysto epistemologiczny sens? Moe co innego je oywia i utrwala, ni sama tylko predylekcja epistemologii i dotychczasowa tradycja? Sdz, e mona obroni, albo co najmniej uprawdopodobni, tez, i przed wszelkimi normami i zobowizaniami stricte epistemologicznymi istniej (w sensie wanoci, trwaoci czy porzdku chronologicznego) inne jeszcze powinnoci i uprawnienia, ktre ow skonno pierwotnie powouj i maj na ni wpyw. Jak trafnie zauwaa w tej sprawie Stanisaw Judycki:
20
Marek Hetmaski
Zarwno na poziomie ycia codziennego, jak i w naukach stale dokonujemy rnych rodzajw uprawomocnie, tzn. staramy si poda racje za ywionymi przez nas przekonaniami i w konsekwencji czujemy si w prawie uznawa niektre z nich za prawdziwe. Zadaniem filozoficznej teorii poznania miaaby by analiza rnych sposobw uprawomocniania przekona, wydzielanie ich odmian oraz udzielanie odpowiedzi na pytanie, ktre z nich s dobre, tzn. prowadz do prawdy, a ktre nie. W ten sposb epistemologia filozoficzna jest rozumiana nie tyle jako teoria, lecz waciwie jako metateoria uprawomocnienia epistemicznego. Czasem wic porwnuje si j z etyk filozoficzn: teoria poznania byaby etyk przekona, tzn. prb odpowiedzi na pytanie, o czym powinnimy by przekonani (w etyce poszukujemy uprawomocnie dla pewnej tzw. pozytywnej moralnoci, a wic dla spontanicznie uznawanej hierarchii norm postpowania indywidualnego lub spoecznego)6.
Tak zarysowany stan rzeczy wskazuje wyranie na uniwersalno i konieczno (gatunkow i kulturow) dokonywanych przez istot ludzk zabiegw uprawomocniania, ale jednoczenie, co wydaje mi si tutaj najwaniejsze, ukazuje rzeczywisty, a nie wyobraony sens i rang epistemologicznych (i innych filozoficznych) uprawomocnie jako takich. Ot s one tylko pozornie samoistne czy nadrzdne w stosunku do innych poszukiwa racji i norm dziaa czowieka. Przedstawiaj si jako takie, kiedy w rzeczywistoci ich przedteoretyczne ycie jest inne. Bez wtpienia o wiele trwalsze i bardziej znaczce ni czysto filozoficzne, s uprawomocnienia o bardziej praktycznym (yciowym) sensie, a wic przykadowo uzasadniania polityczne, religijne, wiatopogldowe, jak rwnie te, ktre odwouj si do kulturowo-spoecznych (np. technicznych) warunkw. W kadym z tych przypadkw, a nale one do rnych sfer ycia, formuuje si okrelone przekonania, ktrym przydaje si dane racje i podstawy ich uprawomocnienia. Normy i reguy uzasadniajce ywione na co dzie (bezrefleksyjnie) sdy i mniemania, a wic wsptworzce nasz potoczn wiedz, ktr formuujemy w tych praktyczno-poznawczych sytuacjach, s o wiele trwalsze i wczeniejsze ni epistemologiczne uprawomocnienia oraz stworzone przez nie wartoci, takie jak prawda, pewno i rozum. Inaczej mwic, to zwyczaj i praktyka oceniania oraz wartociowania, ktre zachodz w codziennym yciu, stwarzaj normy i wartoci, ktre funkS. Judycki, Epistemologia XX wieku. Przegld stanowisk, Roczniki Filozoficzne 1998 1999, t. XLVIXLVII, z. 1, s. 56.
6
21
cjonuj w sferze ideaw i przedstawiaj si zazwyczaj jako samodzielne i bezwarunkowe. Takiemu stanowi rzeczy podlega rwnie epistemologia, ktra swoich kategorii i norm sama nie wytwarza, lecz najczciej komponuje je z dostpnych ju wzorcw i regu (branych np. z nauki czy z religii), formuuje je po swojemu i nastpnie utrwala, zaliczajc je wycznie na swoje konto. To, e yj one potem (w tradycji, w akademickich instytucjach, w sporach i dyskusjach, w zudnej wiadomoci niektrych epistemologw) swoim pozornie samodzielnym yciem nie oznacza jednak, e taka jest ich geneza czy natura. W istocie rzeczy uprawomocnienia i normy epistemologiczne oraz wartoci i kategorie epistemiczne s syntetyczne w dosownym sensie tego sowa (powstaj jako swoiste syntetyki na bazie naturalnych procesw ycia), inaczej jeszcze mwic, s derywatami teorii epistemologicznych, wysublimowanym ekstraktem z czynA przecie uprawomocnianie noci poznawczych, a take z innych poznawania i wiedzy jest okonorm. I tak prawda jest pochodna od licznoci stale towarzyszprawdomwnoci, pewno jest eksc ludzkim wysikom poznawtraktem udanych i dugotrwaych wyczym. W istocie odbywa si ono sikw poznawczych, ale te, czego ju na poziomie epistemicznym nie mona pomin w tej szczegl(przedmiotowym), a nie tylko epistemologicznym (metanej genealogii epistemicznych warprzedmiotowym); rozgrywa si toci, fasz pochodzi od kamstwa, w wiecie faktw, a nie w sfeza niepewno powstaje na skutek rze norm i wartoci. Dokadnie (powiedzmy, e tworzy si jako osad) mwic, problem uprawomocwtpliwoci i rozterek poznawczych. nienia wiedzy staje si kwesti Sdz, e metaepistemologiczna refilozoficzn (epistemologiczfleksja winna taki wanie stan rzeczy n) z chwil, gdy nastpuje jego oraz jego nastpstwa krytycznie rozprzesunicie (wrcz wypchnipatrywa oraz ocenia, a nie obstawa cie dokonywane przez samych epistemologw) z obszaru fakprzy czysto abstrakcyjnym i wyidetw w sfer ideaw i norm, co alizowanym porzdku rzeczy w tak dokonuje si pod wpywem barwakiej sprawie jak ludzka egzystendzo wielu czynnikw. cja, w ktrej poznanie i wiedza wyrastaj z ycia, a nie na odwrt. Wypada zgodzi si w powyszej sprawie ze stanowiskiem Alvina I. Goldmana, ktry w miejsce tradycyjnej, subiektywistycznej epistemologii indywidualnej zaproponowa (jeszcze w latach osiemdziesitych) bogatsz jej wersj nazwan epistemik. Miao to by przedsiwzicie czce
22
Marek Hetmaski
tradycyjn epistemologi, po pierwsze, z naukami o poznawaniu, a po drugie, z dyscyplinami historycznymi i spoecznymi, ktre badaj procesy kulturowe wpywajce na wiedz i przekonania (...), z zamiarem wzbogacenia epistemologii oraz z jednoczesnym zachowaniem jej tosamoci7. Ta nowa epistemologia wzbogacona zostaa o rozbudowany przedmiot bada procesy i czynnoci poznawcze, ktre szczegowo zostay rozpracowane w nurcie kognitywistycznym. Poniewa jednak empirycznie i eksperymentalnie nastawione nauki o poznawaniu s zbyt wskim ujciem fenomenw poznawczych, konieczne jest uzupenienie tego podejcia tradycyjnymi zagadnieniami natury poznania i wiedzy w ogle, ktre zawsze leay w krgu zainteresowa epistemologii. Goldman nie tyle uzupenia kognitywistyczne podejcie klasyczn epistemologi, co odwrotnie epistemologi wzbogaca o empiryczne i wieloaspektowe badania. Stawia bowiem pytanie o status teoretyczny analiz epistemologicznych, ktre cho maj dotyczy rnorodnych czynnoci praktyczno-poznawczych, powoujcych w spoeczestwie do ycia wiedz, to jednak musz by nastawione na okrelanie warunkw prawdziwoci ludzkich przekona. Prawdziwociowy charakter epistemologii jest niezbywalny, jakkolwiek musi czy si z nowoczesnym, wielotematycznym podejciem do fenomenw poznawczych oto program epistemologii spoecznej, jaki Goldman sformuowa w przecigu ostatniej dekady. W trakcie nabywania wiedzy (prawdziwego przekonania) oraz unikania bdw ludzie kieruj si interesami, zarwno wewntrznymi, jak i zewntrznymi. Sensowne jest zatem istnienie dyscypliny, ktra ocenia intelektualne praktyki ze wzgldu na ich przyczynowy wkad do wiedzy i bdu. Oto jak pojmuj epistemologi: jako dyscyplin, ktra ocenia te praktyki ze wzgldu na ich powizanie z prawd (prawdziwo). Spoeczna epistemologia ocenia te praktyki szczeglnie ze wzgldu na ten ich charakter8. Spoeczny wymiar czynnoci poznawczych oraz wiedzy nie narusza ani nie wyklucza klasycznego, a wic prawdziwociowego nastawienia epistemologii, nakada tylko na ni szczeglnie wymagajce zadanie obok opisu zjawisk epistemicznych poprowadzi, w cisym z nim powizaniu, analizy norm epistemologicznych. Goldman stwierdza, e klasyczna epistemologia, majc wycznie subiektywny i normatywny charakter, jednak nie rozpoznawaa i nie oceniaa swoA.I. Goldman, Epistemology and Cognition, Harvard University Press, Cambridge Mass. 1986, s. vii. 8 A.I. Goldman, Knowledge in a Social World, Clarendon Press, Oxford 1999, s. 69.
7
23
jej natury, tj. nie bya w peni wiadoma rzeczywistego pochodzenia norm poznawczych. Mwia wprawdzie o powinnociach i obowizkach abstrakcyjnego podmiotu poznajcego, nadajc mu wyrnion i uprzywilejowan pozycj, ktra uzasadniaa (uprawomocniaa) sens norm przez niego posiadanych, ale jednoczenie wyznaczaa nazbyt rygorystycznie pojte powinnoci i obowizki. Miaa zatem wyranie deontologiczny charakter i speniaa funkcj przewodnika (nawet kontrolera) wskazujcego podmiotowi poznajcemu waciwe, czyli skuteczne i nie dajce si korygowa zachowania, prowadzce do wydawania prawomocnych i prawdziwych sdw. Doradczo-deontologiczna rola epistemologii, o ktrej trafnie mwi Goldman, prowadzia zazwyczaj, a i dzisiaj wci jeszcze prowadzi niektrych epistemologw, do kopotliwych sytuacji teoretycznych. Aby bowiem speni jak regu, nakazujc (pod grob popenienia bdu) tak a tak postpowa, trzeba od podmiotu dziaania i poznawania oczekiwa dwch rzeczy: po pierwsze, e regu t zna i rozumie, oraz, po drugie, e jest w stanie wedug niej postpowa, tzn. wie rwnie, jakie s konsekwencje takiej sytuacji. Trzeba jednak zauway, e znajomo regu i norm oraz wiedza o ich specyfice, w tym o skutecznoci, ale te i ograniczeniach, jakie si z nimi wi, jest czci problemu pochodzenia oraz stosowania takich regu taka jest specyfika kadej deontologii. Wydaje si jednak, e epistemologia klasyczna nie bya i wci nie jest do koca wiadoma takiej sytuacji teoretyczno-praktycznej, przez co nie podejmuje we waciwy (pogbiony i samokrytyczny) sposb rozwaa metateoretycznych, wypaczajc ostatecznie ich znaczenie i potencjaln warto dla niej samej. Na istot takich rozwaa skadaj si za, jak wyranie chc to teraz zaznaczy, nie tylko same immanentne analizy treci (zawartoci merytorycznej, sensw i znacze) kategorii epistemologicznych, mocy ich obowizywania (np. w sensie powiza z innymi normami), a take ich funkcjonowania w wyrnionym obszarze poznawczym (np. w poznaniu naukowym, w zdroworozsdkowym dowiadczeniu czy dowiadczeniu religijnym), lecz przede wszystkim geneza samych kategorii epistemicznych, ktre zostaj podniesione do rangi norm i ideaw filozoficznych (stricte epistemologicznych). Nie chodzi tutaj jednak o to, czego najbardziej baa si klasyczna epistemologia i czego wci obawiaj si jej wspczesne sukcesorki (np. fenomenologia) a wic o redukcj kategorii epistemicznych do samych zjawisk poznawczych (norm do faktw), co ley u podstaw tzw. naturalistycznego zwrotu w epistemologii (o czym bd
24
Marek Hetmaski
pisa w rozdziale V), w ramach ktrego niektrzy jego twrcy pozbyli si nazbyt pochopnie problemu norm i wartoci w filozoficznej refleksji nad poznaniem. Co jest zatem specyfik tego podejcia? Kwesti t widz w sposb nastpujcy. Badanie genezy i funkcjonowania zjawisk poznawczych, w tym procesw wiedzotwrczych (tzn. utrwalania si na drodze bardzo rnych czynnoci i procedur poznawczo-praktycznych, przypuszcze czy przekona w posta okrelonej wiedzy) i zwizanych z nimi kryteriw uzasadniania tej wiedzy, w tym zwaszcza operacji i zabiegw podnoszenia niektrych jej wytworw (zarwno prostych opinii i przekona, jak i zdroworozsdkowych sdw teorii) do rangi prawdy czy innych norm, a take nieodzowny analityczno-krytyczny osd czynnoci konstytuowania si koncepcji normatywnych, dokonywany przez samych epistemologw oto zasadnicze i zarazem trudne zadanie dla epistemologii.
I I . O P I S C Z Y N O R M OWA N I E
Jednym z trwalszym motyww i zarazem dylematw wspczesnej epistemologii jest pytanie o to, czym ma ona by (1) opisem (dowolnego zreszt rodzaju) tego, jak faktycznie przebiega poznanie i jak jest (staje si) ono wiedz, czy te moe raczej (2) okreleniem (unormowaniem), jak powinno waciwe (nie tylko faktyczne, lecz wszelkie dajce si wyobrazi i zaprojektowa) poznanie i wiedza wyglda, jakim powinno ono by wzorem, ideaem? Prawie wszystkie teorie poznania staway lub wci stoj przed takim wanie dylematem, zazwyczaj te podaj uporczywie koleinami ktrej z tych tradycyjnych drg. Idc zazwyczaj jedn z nich, nie bior pod uwag jednak moliwoci uwzgldnienia czy poczenia jej z t drug, co jest typowym bdem antynomicznoci analiz epistemologicznych; s one z natury swej kontradykcyjne, rzadko za kontradyktoryczne, zazwyczaj bowiem jedno stanowisko wyklucza drugie i jedna nie jest w stanie wysucha i uwzgldni racji drugiej. Sdz jednak, e moliwe jest konstruktywne i owocne czenie opisowych analiz teoriopoznawczych z normatywnoci niektrych jej tez, dajcych si w jej ramach sformuowa. Konieczne jest tylko waciwe rozpoznanie natury opisowych twierdze epistemologicznych (gwnie ich zapo-
25
yczonego od nauki i niesamodzielnego charakteru) oraz krytyczna ocena powinnociowego charakteru jej twierdze (gwnie ich wtrnoci wobec czynnoci pozapoznawczych wartociowa). Oba porzdki, dwie drogi, ktrymi epistemologia dotychczas si charakteryzowaa i podaa, s moliwe do kontradyktoryjnego uzgodnienia. Normatywne nastawienie klasycznych analiz epistemologicznych przyjmowao w nowoytnej i wspczesnej filozofii dwie postaci. W pierwszej, epistemologia wydobywaa normy (ideay i wzorce wiedzy) z potocznych czynnoci poznawczych czowieka (z prostej percepcji, z intelektualnego sdu, rozumowej intuicji czy czynnoci mwienia i komunikowania), najczciej jednak z praktyki badawczej rnych nauk szczegowych (np. z analizy stosowanej w geometrii, z wnioskowania logicznego czy eksperymentalnego dowiadczenia fizycznego). Bya to tak naprawd rekonstrukcja tych czynnoci, dokonywana w oparciu o ich idealizacj, szczegln (zazwyczaj wyolbrzymion) waloryzacj. Epistemolog zwykle zakada (wyobraa sobie), co jest tzw. przyrodzonym poznaniem potocznym lub naukowym i na tej podstawie doprowadza do wyidealizowania takiego poznania, co na og prowadzio do znacznego uproszczenia (niekiedy czciowego zafaszowania) stanu wiedzy potocznej czy naukowej. Taki sposb postpowania a wic normowania i wartociowania tego, co zaledwie domniemane czy tylko wyobraone, przedstawiania jako idealnej normy tego, co zmienne i faktyczne mona odnale w programie np. neopozytywizmu (pod postaci dyrektywy empirycznej weryfikacji lub przeprowadzenia demarkacji midzy wiedz naukow i nienaukow), w pewnych tezach francuskiego konwencjonalizmu jako programu metodologicznego-epistemologicznego nauk przyrodniczych, czy te w epistemologicznych wnioskach wynikajcych z empiriokrytycyzmu. Taki normatywny charakter epistemologii (typ rekonstrukcyjny) obecny by ju w krytyce poznania Kanta wzorowanej na matematycznym przyrodoznawstwie, gwnie fizyce Newtona. Do tego typu mona te zaliczy, przy pewnym jednak zastrzeeniu, take hermeneutyczn teori poznania, ktra swoj naczeln kategori rozumienia jako warunku poznania wiata traktowaa jako interpretacj (w tym sensie wanie jako rekonstrukcj) dziejowej natury bytu ludzkiego, ktr mona wydoby poprzez wniknicie w istot jzyka. Rozumienie jako wydobywanie z jzyka prawdziwej istoty historycznego bytu czowieka nie jest jednake, w myl hermeneutycznej teorii poznania, docieraniem do zewntrznej i niezmiennej prawdy, lecz tylko ukazaniem jej czasowej,
26
Marek Hetmaski
uwikanej w jzyk natury, przez co niemoliwy jest do osignicia Kartezjaski idea (norma) poznania. Druga posta normatywnej epistemologii wyraaa si zazwyczaj w ustanawianiu (dekretowaniu) norm i dyrektyw na drodze specyficznych i wasnych filozoficznych analiz, bez ogldania si (inaczej ni w postaci pierwszej) na praktyk i wzory oferowane przez wiedz potoczn czy tym bardziej nauk. W istocie rzeczy bya to konstytucja norm zupenie nowych, zazwyczaj rygorystycznych, odmiennych od regu i praktyki poznania naukowego, w znacznej mierze przeciwstawnych im, traktowanych jako lepsze, bo niedogmatyczne. Taki sens miay wanie normy i wzory poznania ejdetycznego sformuowane w programie epistemologicznym fenomenologii Husserla czy Ingardena, ktry wywodzi si wprost z epistemologii normatywnej Kartezjusza. Na tle epistemologii normatywnych (w obu wersjach rekonstruujcej, czyli odtwarzajcej, i konstruujcej, czyli wytwarzajcej) jej opisowe, minimalistyczne w zaoeniach, postaci wystpoway w dziejach filozofii europejskiej zdecydowanie rzadko i stanowiy raczej poboczny nurt filozoficznych bada poznania i wiedzy. Jednak wraz z rozwojem metodologicznych i historycznych bada powiconych poznaniu i wiedzy (rozpocztych ju pod koniec dziewitnastego stulecia, np. w neokantowskich dyskusjach nad rnic midzy nomotetycznym i ideograficznym modelem wiedzy naukowej) opisowe nastawienie zaczo powoli przenika rwnie do epistemologii, nawet jeli bywao ono w niej krytycznie osdzane lub podwaane. Wymownym przykadem jest pod tym wzgldem fenomenologia, ktra zachowujc dominujcy i wyranie normatywny charakter, wypracowaa jednoczenie bardzo szczegowe techniki opisu stanw wiadomoci (realizujc program psychologii opisowej Franza Brentano), przez co stanowi ona rzadki przykad co najmniej czciowego przenikania si deskryptywnego i normatywnego charakteru epistemologicznych analiz. Jaka jest jednak realna, a nie postulowana i utrwalona w historii filozofii, zaleno opisowego i normatywnego charakteru epistemologii? Czy moliwa jest zrwnowaona proporcja pomidzy nimi, wzajemne ich uwarunkowanie? Czy epistemologia, podlegajca coraz szerszemu procesowi naturalizacji jej przedmiotu bada, w ogle moe zachowa swj tradycyjny, lecz nie tak bardzo radykalny, normatywny charakter? A jeli go zachowa, o czym jestem przekonany i na rzecz czego bd dalej argumentowa, to jak pogodzi go z deskryptywnym nastawieniem, ktre wszak (w klasycznej przynajmniej postaci) polega na og na redukcji norm
27
do faktw, czyli cakowitym pozbyciu si problemu normatywnoci? Innymi sowy, czy opisowe nastawienie nie wykluczy normatywnego, jak i odwrotnie, oraz czy jest moliwo uzgodnienia ich midzy sob w jakim szerszym i bogatszym projekcie (modelu) epistemologii? Odpowiadajc na powysze pytania i wtpliwoci, trzeba sobie Sdz jednak, e moliwe jest konstruktywne i owocne czeuwiadomi, e jakikolwiek opis nie opisowych analiz teorio(zdroworozsdkowy, naukowy czy poznawczych z normatywnofilozoficzny) tego, czym jest poznaci niektrych jej tez, dajcych nie i wiedza, zawsze jest wkomposi w jej ramach sformuowa. nowany w jak co najmniej quasiKonieczne jest tylko waciwe -epistemologiczn teori; inaczej rozpoznanie natury opisowych mwic, chcc opisa, jakie jest twierdze epistemologicznych poznanie, odpowiedzie uprzed(gwnie ich zapoyczonego od nauki i niesamodzielnego chanio musimy na pytanie, dlaczego rakteru) oraz krytyczna ocena w ogle co si poznaje? W tym senpowinnociowego charaktesie kady opis zakada pewien wzr, ru jej twierdze (gwnie ich idea, pewn norm. Taka oglna i tywtrnoci wobec czynnoci popowa zaleno nie stwarza jednak zapoznawczych wartociowa). kontrowersji, gdy jest to do oczyOba porzdki, dwie drogi, ktwisty fakt charakteryzujcy teoretyrymi epistemologia dotychczas zowanie jako takie (abstrahowanie si charakteryzowaa i podaa i uoglnianie). W przypadku, kts moliwe do kontradyktoryjnego uzgodnienia. ry tutaj jest rozwaany, chodzi jednak o to, czy epistemologia moe by opisem fenomenw poznawczych, ktry mgby oby si bez uprzednich norm wyznaczajcych (tj. definiujcych, kategoryzujcych, oceniajcych) to, co jest przedmiotem opisu, oraz mwicych, jak opis ten ma by przeprowadzony? Jest jeszcze jeden bardzo wany aspekt pytania o rodzaj i sens opisu epistemologicznego. Jeli uznamy, e ma on w ogle miejsce, e odznacza si specyfik (np. odrbnoci) w stosunku do opisw naukowych oraz nie jest w kolizji z normatywnym charakterem epistemologii, to powstaje pytanie, co jest faktycznie jego przedmiotem? Oczywistym jest to, e opis jest zawsze odpowiednio dostosowany (podporzdkowany) do rodzaju przedmiotu, ale te, z drugiej strony, kady opis wyznacza, ustanawia swj przedmiot, tzn. ujmuje go w jakim aspekcie; bywa wic, e obiekt jest korelatem (konstruktem) opisu.
28
Marek Hetmaski
W przypadku opisu epistemologicznego, na rzecz ktrego tutaj argumentuj, chodzi o taki jego rodzaj, ktry miaby za przedmiot rzeczywiste i faktyczne procesy poznawcze i ich wyniki, a nie braby za swj obiekt tylko ich wyidealizowanych postaci i wzorcw (jak jest w przypadku typowych normatywnych epistemologii). Opis epistemologiczny, majcy za swj przedmiot co, co jest (w sensie etymologicznym) z-obiekt-ywizowane, winien odwoa si przede wszystkim do wynikw poznawczych (czyli efektw poznawania tego, czym jest poznanie) uzyskiwanych tak w dowiadczeniach potocznych, jak i w naukach empirycznych, a take uzyskanych w ujciach filozoficznych (stricte epistemologicznych). Winien zatem wzi od nich obiekt w sensie dosownym, tj. swoje ujcie, tego, co jest obiektem w tych dowiadczeniach i teoriach. Innymi sowy, opis epistemologiczny winien syntetyzowa i uoglnia obiekt-owe ujcia poznania i wiedzy z rnych rde. Epistemologiczny opis obiektupoznania czy obiektuwiedzy moe by przez to bogatszy ni kady ze szczegowych, jednoaspektowych opisw dokonanych poza filozofi. Moe odznacza si wszystkimi metodologicznymi walorami eksplanacyjnych nauk zajmujcych si poznaniem, a wic: du zawartoci informacyjn twierdze, abstrahowaniem i idealizowaniem w stosunku do szerokiego spektrum zjawisk, formuowaniem praw oglnych (wzgldnie tzw. generalizacji historycznych) oraz zdolnoci przewidywania i prognozowania przyszych zjawisk poznawczych i procesw wiedzotwrczych. Jego istot powinna by przede wszystkim, w znaczcej i nieprzypadkowej kolejnoci: (1) analiza genezy procesw poznawczych, (2) opis struktury czy kontekstu pozapoznawczego, w jakich si one ujawniaj, oraz (3) analiza ich rozwoju. Te wasnoci (aspekty) poznania i wiedzy zazwyczaj le poza krgiem zainteresowania i moliwoci badawczych wycznie normatywnych i apriorycznych teorii poznania. Tak pojty opis cechuje przy tym, na co chc teraz zwrci uwag, szczeglne powizanie z normatywnoci epistemologii. Opis zjawisk i procesw poznawczych prowadzony w ramach epistemologii typu deskryptywnego nie musi zatem, a sdz nawet, e nie powinien w ogle, wyklucza jej normatywnego charakteru. Przy pewnym ujciu tego, czym jest norma i powinno, a mianowicie jaka jest geneza normy czy wzorca epistemicznego (skd one pochodz, jakie czynnoci poznawcze powouj je do ycia?) mona je uzgodni z tym, co jest faktyczne i co jako takie jest przedmiotem opisu. Trzeba tylko wskaza na warunkowania przyczynowo-skutkowe, jakie zachodz w obrbie sytuacji i zdarze, w ktrych czowiek przeprowadza okrelone wartociowania (tj. rozrnia korzystne
29
i niekorzystne dla siebie stany rzeczy, dobre i ze, pikne i brzydkie itp.), nade wszystko za dokonuje konkretnych wyborw i podejmuje zwizane z nimi decyzje. Dopiero w kompleksie takich yciowo wanych, praktycznych zdarze i czynnoci niektre z nich funkcjonuj jako czynnoci stricte poznawcze, a wic dostarczaj yciowo wanych informacji, odpowiadaj na konkretne pytania, zaspokajaj ciekawo, ograniczaj niepokj wywoany niepewnoci. Szczeglnie satysfakcjonujce i znaczce (w tym sensie wartociowe) wyniki tych dziaa zyskuj, na og jednak po upywie dugiego czasu i w sprzyjajcych warunkach zewntrznych, status wartociowych (dobrych) treci ludzkiego dowiadczenia, staj si w efekcie tego zoonego kompleksu czynnoci wartociami jako takimi. Ich skuteczno i trwao oraz powszechna (cho nie absolutna) akceptowalno decyduj o tym, e powstaje samoczynnie (w rzeczywistoci drog wielokrotnych prb, licznych niepowodze i sukcesw, zawsze powoli i nieustannie) jaki nakaz takiego a nie innego dziaania czy poznawania. Formuowana, utrwalana oraz komunikowana zostaje jaka norma nakazujca dany stan rzeczy utrwala i wedug niego postpowa, za w przypadku sytuacji poznawczych dy do uzyskania penego i pewnego dowiadczenia oraz jego stanu wyrnionego prawdy. Taka jest genealogia wszelkich wartoci i norm, w tym te epistemologicznych. Rozpoznanie takiego stanu rzeczy ma istotne znaczenie dla waciwego rozumienia statusu epistemologii. Poniewa wikszo norm (tak etycznych, estetycznych, jak i epistemicznych) jest w istocie rzeczy wskazaniem na moliwoci (przysze stany rzeczy), ktre mog (powinny) zaj w acuchu powizanych midzy sob, zdeterminowanych (w tym sensie koniecznych) zdarze czy procesw, to mona wykaza, e owe normy s faktycznie ich nastpstwem (skutkiem), e realizuj si dziki nim, jako ich przyczynom. Inaczej mwic, normy (wartoci) epistemologiczne s zdeterminowane przez fakty. Kada Dopiero w kompleksie takich wszak moliwo i powinno wynika yciowo wanych, praktycznych zdarze i czynnoci niektz okrelonej koniecznoci i faktycznore z nich funkcjonuj jako czynci; zrozumienie istoty norm nie jest noci stricte poznawcze, a wic moliwe bez opisu faktycznych zjadostarczaj yciowo wanych inwisk poznawczych. formacji, odpowiadaj na konW tym sensie normatywno epikretne pytania, zaspokajaj ciestemologii jest powizana z jej fakkawo, ograniczaj niepokj tycznoci i deskryptywnoci zawywoany niepewnoci. razem.
30
Marek Hetmaski
I I I . A N A L I Z Y W I E D Z Y, L E C Z J A K I E J ?
Nie tylko metateoretyczny charakter, ale rwnie przedmiot bada epistemologii jest kwest nieustannych dyskusji. Oglne stwierdzenie, i zajmuje si ona poznaniem i wiedz jako takimi nie jest wystarczajce. Nie tyle przedmiotowy zakres terminu wiedza, co raczej sposb jego ujcia jest kwesti wyrniajc epistemologi wobec innych nauk podejmujcych teoriopoznawcz problematyk. O ile sens potoczny tego, czym jest wiedza, jest do prosty jest to podmiotowe przekonanie o jakim przedmiocie, majce sw tre i obiekt, do ktrego si odnosi o tyle szczegowe znaczenia (interpretacje) bywaj ju bardzo odmienne i one wanie czyni epistemologi tak bardzo w tym temacie zrnicowan. Wydaje si zatem, i oglny sens epistemiczny fenomenu wiedzy (to, jakie zjawiska i procesy wchodz w jego skad) jest raczej prosty i wzgldnie stay, za problem wiedzy (to, jak zinterpretowa jego ujcia, czym rni si on od innych filozoficznie ujtych problemw) jest ju nastpstwem przyjtych perspektyw (teorii) epistemologicznych; inaczej mwic, zjawisko wiedzy, jego opis, jest zazwyczaj precyzowane z punktu widzenia kryteriw, norm i wzorw, wypracowanych przez teori epistemologiczn. Ze wzgldu na znaczce i wielostronne przemiany w sferze spoecznych i kulturowych, a take przyrodniczych uwarunkowa, jakim podlega ludzki podmiot poznajcy i tworzcy wiedz (gatunek, jednostki lub grupy) wanym zmianom ulega rwnie bezporedni obiekt epistemologicznych analiz wiedza w ujciu czysto przedmiotowym, wiedza jako z-obiekt-ywizowane poznanie. Te obiektywne, zewntrzne wobec wiedzy przemiany maj zreszt zasadniczo zrnicowany midzy sob wymiar czasowy (np. przemiany przyrodnicze s niewyobraalnie bardziej powolne, bo ewolucyjne, ni kulturowo-spoeczne, ktre czsto s radykalne i szybkie), maj te natur zjawisk wielopostaciowych, s na og synchroniczne, wykazuj tendencj do rozwoju w wielu kierunkach jednoczenie. Zmiany zachodzce za wewntrz samej wiedzy, w szczeglnoci zachodzce w teoretycznej domenie kategorii epistemicznych i odpowiadajcych im epistemologicznych teoriach, sowem w ich yciu teoretycznym, s z kolei zasadniczo krtkotrwae (bo wycznie historyczne), s te na og diachroniczne, rozwijaj si raczej w jednym kierunku lub te w kierunkach zbienych. Historia naturalna fenomenu ludzkiego poznania i wiedzy, gdyby takowa istniaa co uwaam za najwaniejsze zadanie do opracowania jak kada histoire naturelle gnrale et particulire czy
31
Natural History, ujmowaaby swj przedmiot w cigu niezwykle dugiego okresu oraz w jego przyrodniczo-spoecznej zmiennoci i byaby zupenie czym innym ni dotychczasowa historia epistemologii. Pierwsza daaby si zobrazowa, uywajc terminologii z teorii systemw zoonych, modelem dynamicznej cigoci (nie zawsze jednorodnej, czciowo take wykazujcej cechy niecigoci) o nieliniowym charakterze i analogowej naturze, w ktrej nastpuje wzmacnianie si licznych tendencji rozwojowych o pewnych atraktorach (tj. wyrnionych punktach i kierunkach zmian), druga za daaby si wymodelowa za pomoc wzoru statycznej niecigoci, majcej natur liniow i dyskretn, gdy wynikajc z przerywistoci (niecigoci), jak charakteryzuje si zawsze radykalne mylenie teoretyczne, a zwaszcza klasyczne epistemologiczne9. Krtko mwic, oba porzdki rzeczy (zjawiskowy i teoretyczny), obie historie (naturalna i dekretowana, ciga i przerywista) s zasadniczo czym rnym, a rnica ta stanowi wanie o specyfice epistemologii jako takiej. Nierozpoznanie jej istoty, jak rwnie konsekwencji takiego stanu rzeczy stanowi jednak, paradoksalnie, o ywotnoci epistemologicznej refleksji. By moe poza tak wanie sytuacj (rozdzieleniem faktycznoci i moliwoci, opisu i normy, zjawiska i teorii) epistemologia nie istniaaby w ogle, gdy to kada z tych opozycji j stwarza i wci utrzymuje przy yciu. Sowem, zadanie zdefiniowania na nowo fenomenu wiedzy, ktre wykraczaoby poza t antynomiczno (o ile nie znosioby jej) jest wci najwaniejszym wyzwaniem, jakie stoi przed epistemologi.
9 Taki stan rzeczy ma na myli Michel Foucault, gdy, w odniesieniu do historii idei, jak rwnie wszelkiej myli teoretycznej (w tym teoriopoznawczej refleksji), mwi o progu epistemologicznym, ktry jest sytuacj teoretycznego przerwania cigoci jakiego wczeniejszego dyskursu. Pisze o tym nastpujco: [w] opisie progu epistemologicznego nie chodzi o t sam niecigo, co w opisie zaamania krzywej populacji czy zastpienia jakiej techniki przez inn. Niecigo stanowi pojcie paradoksalne, gdy jest zarazem instrumentem i przedmiotem bada; gdy zakrela pole, z ktrego jednoczenie wynika; gdy pozwala wyodrbni dziedziny analizy, bdc jednoczenie czym, co ujawnia si, gdy je porwna, tene, Archeologia wiedzy, prze. A. Siemek, PIW, Warszawa 1977, s. 33-34. Warto zauway, e Foucault, uywajc pojcia progu epistemologicznego jako narzdzia teoretycznego, opisujcego dzieje myli jako takiej, a wic tworu zasadniczo teoretycznego, a nie zjawiska naturalnego (przynajmniej nie wycznie), mg twierdzi, e jego dzieje (historia naturalna) te s niecige. Bez wtpienia, gdyby za pomoc pojcia progu epistemologicznego klasyfikowa i opisywa fenomen wiedzy i poznania ludzkiego (abstrahujc od ich teoretycznego ujcia), to wykazaoby si na tym poziomie ontologicznym istnienie wicej dynamicznej (analogowej) cigoci ni statycznej (dyskretnej) niecigoci, ktra ujawnia si dopiero (jak zawsze) na poziomie epistemologicznych teorii.
32
Marek Hetmaski
Trudno dzisiaj zaaprobowa Ingardenowsk tez, i zadaniem teorii poznania (tzw. czystej teorii poznania, w przeciwiestwie do stosowanych teorii poznania) jest przede wszystkim wykry zawarto naczelnej idei oglnej poznania w ogle, bez wzgldu na to, przez jakiego rodzaju podmiot byoby ono osigane, w jakich aktach wiadomoci uzyskiwane i jakiego by si przedmiotu tyczyo10. Ograniczenie filozoficznych analiz, Potrzeba nowych definicji lub w myl fenomenologicznej teorii porewizja starych znacze zastyznania, wycznie do badania idei pogych w klasycznych kategoriach epistemicznych wymuszana jest znania (idei wiedzy) w ogle, ktrych przez wane zmiany w samym nie mona byoby osiga ani naukoprzedmiocie teoriopoznawczych wo, ani rodkami innymi ni fenobada (lecym, jeli mona tak menologiczne, jest nazbyt kontropowiedzie, poza czysto teorewersyjne, aby mogo by wytyczn tycznym polem filozofii), i ktdla wspczesnej epistemologii. Jaki re zachodz niezalenie od woli miaoby bowiem sens badanie tego, i opinii epistemologw! czym jest poznanie lub wiedza, gdyby miao sprowadzi si do beztreciowych, chocia wyrafinowanych jzykowo analiz, nie dajcych si przy tym konfrontowa z wiedz na ten temat z innego ni filozoficzne (fenomenologiczne) czy naukowe rdo? Konieczno zmiany znaczenia, sensu i zakresu (treci) przedmiotu bada epistemologicznych rnych rodzajw wiedzy i fenomenw poznania ma uzasadnienie pozaepistemologiczne. Wynika ona, po pierwsze, z samej natury zmian przyrodniczo-spoecznych, jakim podlega ludzki podmiot poznajcy (gatunek, grupy spoeczne, jednostki), w tym za niektre procesy poznawcze (np. percepcja wzrokowa wspomagana rodkami technicznymi) oraz czynnoci i zdolnoci poznawcze (np. dowodzenie czy odkrywanie wspomagane komputerowo11), a take, po drugie, ze zmian historyczno-kulturowych, jakim podlega z kolei wiedza (np. jej uporednianie i wirtualizacja zachodzce wskutek cyfrowego kodowania informacji). Niezaprzeczalnym faktem jest rwnie to, i take przedmioty (obiekty i kategorie, ich poziomy i struktury) bada kadej z nauk szczeR. Ingarden, Stanowisko teorii poznania w systemie nauk filozoficznych, w: U podstaw teorii poznania, PWN, Warszawa 1971, s. 382. 11 Por. na ten temat: M. Hetmaski, Nowe zdolnoci poznawcze w systemach informatycznych, w: L. Haber (red.) Spoeczestwo informacyjne. Wizja czy rzeczywisto?, Wydawnictwo AGH, Krakw 2004, s. 331-340.
10
33
gowych zmieniaj si pod wpywem wielu czynnikw. Obiekty, procesy, zdarzenia, ktre s przedmiotami poznania nauki, stale pojawiaj si (s redefiniowane) na nowo, wrcz wyaniaj si, dokadnie za mwic, s wci odkrywane, konstruowane; zmieniaj si i ewoluuj we waciwych sobie kierunkach. Wraz z t ontyczn zmian (dajc si uj w rnorodne koncepcje ontologiczne od substancjalizmu po relacjonizm, procesualizm i ewentyzm), a take w nastpstwie przeobrae cywilizacyjno-kulturowych powinna nastpowa, przez analogi, rwnie zmiana w epistemicznej kategorii wiedzy. Ale czy tak jest, czy wida jakie symptomy zmian tego rodzaju? Czy ich lady widoczne s na metateoretycznym poziomie epistemologii? Te kulturowo-cywilizacyjne zmiany maj wyranie czasowy charakter, dokonuj si bowiem w trakcie i na przeomie rnych epok historycznych (wytwarzajcych odmienne, przeciwstawne sobie paradygmaty epistemologiczne) i ksztatuj oraz wsptworz, w pierwszej kolejnoci, same procesy poznawcze i wiedz, jak rwnie, w drugiej kolejnoci, ich filozoficzne koncepcje. W istocie rzeczy, na co znowu warto zwrci uwag, epistemologia od samego pocztku zawsze miaa za punkt odniesienia jaki przewaajcy w danej epoce model czynnoci poznawczych i wiedzy (gwnie teoretyczny, niekiedy z elementami zmysowo-obrazowymi, np. Archimedesowego punktu, umysu jak wosku, mylcej trzciny, wizki wrae, maszyny Turinga itp.), chocia nie zawsze (co porednio wiadczy o rnym, nie zawsze wysokim, poziomie jej metateoretycznej wiadomoci) zdawaa sobie spraw z tej zalenoci. Bywa to, skrtowo mwic, bd (np. w epoce staroytnej i redniowiecznej) model poznawania spenianego przez mwicy (dialogujcy) i biernie postrzegajcy podmiot, bd model poznania ze strony podmiotu kontemplujcego i polegajcego w poznaniu na intuicji i introspekcji. Ale byy rwnie (szczeglnie w epoce nowoytnej) modele aktywnego rozumowego poznania i wiedzy pewnej, ktre byy faktycznie zaporedniczone przez narzdzia i instrumenty badawcze, a take (zwaszcza na pograniczu rnych epok czy w ostatnim stuleciu) modele poznania niepewnego, spenianego ze strony wtpicego i sceptycznego podmiotu, szukajcego wiedzy konsensualnej i zyskujcej aprobat w obrbie danej grupy spoecznej. Te kulturowe wzory i modele w niezaprzeczalny sposb decydoway, i bd zawsze decydoway, o sposobie definiowania i rozumienia wiedzy w epistemologii. Nie wydaje mi si zatem, aby mona byo wspczenie trwa wycznie przy definicjach i koncepcjach wiedzy i poznania utworzonych
34
Marek Hetmaski
na pocztku epoki nowoytnej (jeszcze w XVII i XVIII wieku), majcych swoje specyficzne znaczenie i teoretyczne uzasadnienie w tamtych intelektualnych horyzontach i kulturowo-spoecznych kontekstach. Zmieni si wiat, powinna te zmieni si kada jego teoria, take filozoficzna. W odniesieniu do swojego przedmiotu epistemologia powinna, zachowujc czciowo wierno swojej tradycji, na nowo zdefiniowa, a nade wszystko poszerzy i pogbi znaczenie i sens kategorii wiedzy, poznania i prawdziwoci, ktre s jej przez tradycj na stae przypisane. Pytania jaka wiedza, jak te jakie poznanie, nie zyskaj satysfakcjonujcej poznawczo i wanej praktycznie odpowiedzi bez poszerzenia ich zakresu (doprecyzowania obszaru badawczego), czyli wskazania nowych zjawisk i faktw, wobec ktrych mona je kolejny raz postawi. W sposb zastanawiajco trafny, antycypujcy wszystkie pniejsze kontrowersje, wyrazi te zalenoci ju Platon, wypowiadajc ustami Sokratesa w Teajtecie nastpujce sowa: I w ogle to naiwno z naszej strony: szuka, co to jest wiedza i powiedzie, e to sd suszny wraz z wiedz o rnicy jednostkowej, czy o czym tam. Zatem ani spostrzeenie, Teajtecie, ani sd prawdziwy, ani do sdu prawdziwego doczane cise ujcie wiedzy nie stanowi12. Jeli ju Platon uwiadamia sobie trudnoci z odpowiedzi na pytanie, czym jest wiedza (chocia, nie mona zapomnie, e to on wanie da podstaw do ujcia jej jako episteme, a wic przyczyni si do powstania jednego z trwalszych dogmatw epistemologicznych! ), to tym bardziej wspczesny epistemolog nie moe poprzesta na dawnych koncepcjach i zadowoli si tradycyjnym ucilaniem historycznych sensw i znacze, zapominajc, co si dzieje w wiecie w sferze zjawisk i procesw poznawczych. Waciwszym wyjciem jest zatem stwierdzenie, posugujc si znowu sowami Sokrates, e to wszystko puste w rodku, jak dziurawy orzech, i chowa tego nie warto, chocia yciowo (a nie tylko teoretycznie) wany problem, czym jest poznanie i wiedza, nadal domaga si odpowiedzi i to chyba bardziej dramatycznie ni w czasach Platona. Klasyczne ujcie wiedzy jako prawdziwego i uzasadnionego przekonania, za poznania jako jednorazowego aktu (intelektualnej intuicji) lub jednorodnego procesu (zmysowej percepcji) wiodcego do takiego wyniku (sformuowane najwyraniej w tradycji Kartezjasko-Kantowsko-Husserlowskiej), wydaje si obecnie coraz trudniejsze do utrzymania. Ta koncepcja
12
Platon, Teajtet (XLIVB), prze. W. Witwicki, PWN, Warszawa 1964, s. 191.
35
wiedzy jest coraz bardziej kontrowerW odniesieniu do swojego przedsyjna, na co zwraca uwag wielu aumiotu epistemologia powinna, torw13. Jest to definicja zbyt wska, zachowujc czciowo wierekskluzywna (w sensie zbyt daleko no swojej tradycji, na nowo idcego wykluczania poza swj przedzdefiniowa, a nade wszystko miot bada innych uj wiedzy) i zaposzerzy i pogbi znaczenie razem uboga treciowo. Uwzgldnia i sens kategorii wiedzy, poznania zazwyczaj tylko zmysowo-intelektui prawdziwoci, ktre s jej przez tradycj na stae przypisane. Pyalne typy dowiadczenia jednostkowetania jaka wiedza, jak te jakie go (percepcj, przypominanie, intenpoznanie, nie zyskaj satysfakcjonalne przedstawianie, wyobrani, cjonujcej poznawczo i wanej introspekcj, wczuwanie itp.), speniapraktycznie odpowiedzi bez ponego wycznie przez samowiadomy szerzenia ich zakresu (doprecyjednostkowy podmiot. zowania obszaru badawczego), Pierwszoosobowa perspektywa czyli wskazania nowych zjawisk tradycyjnej epistemologii i subieki faktw, wobec ktrych mona je kolejny raz postawi. tywistyczna interpretacja podmiotu poznajcego znajduj wyraz w tzw. propozycjonalnej koncepcji wiedzy (dominujcej szczeglnie w anglosaskiej tradycji), w ktrej sens epistemicznej kategorii wiedzie (jak rwnie po-zna) sprowadza si do formuy: X wie, e p. Inaczej mwic: pewien podmiot tu i teraz (lub w ogle, czyli niezalenie od okolicznoci towarzyszcych) doznaje (tzn. jego zmysy s pobudzane a rozum dziaa samoczynnie jako aktywny sam z siebie), a nastpnie przeywa (introspekcyjnie uwiadamia sobie) okrelon tre swojego umysu (sd w znaczeniu logicznym), ktr w nastpstwie domniemanej (wyobraonej) prostoty i bezproblemowoci subiektywnego odczucia ubiera w formu prawdziwego i uzasadnionego przekonania. Kontrowersyjno takiej koncepcji wiedzy staa si w samej epistemologii w ostatnim pwieczu bardzo wyrana, zwaszcza za spraw znanego artykuu Edmunda Gettiera14, jednak nadal znaczna cz analiz epistemologicznych (gwnie
13 Por. S. Judycki, Ewolucja epistemologii w XX wieku: kontynuacja czy zmiana tematu?, w: Ksiga pamitkowa VII Polskiego Zjazdu Filozoficznego w Szczecinie, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu, Szczecin 2005, s. 140148, J. Kekes, Najnowsze tendencje i przysze perspektywy epistemologii, Zagadnienia Naukoznawstwa 1988, nr 34 (95-96), s. 733746. 14 E. Gettier, Is Justified True Belief Knowledge, Analysis 1963, t. 23, s. 121-123 (polski przekad: Czy uzasadnione i prawdziwe przekonanie jest wiedz, prze. J. Hartman, J. Rabus, Principia 1990, t. I, s. 93-96).
36
Marek Hetmaski
anglosaskich) nie moe wyzwoli si spod panowania tego paradygmatu15, zawajc i zuboajc tym samym przedmiot bada epistemologii, a porednio rwnie jej cel i sens. Nawet poszerzenie propozycjonalnej koncepcji wiedzy o performatywny charakter aktw mowy, ktre ujmujc sd zarwno w sensie logicznym, jak i psychologicznym, nadaj wiedzy tak wyraonej bardziej zobiektywizowan form (tj. wskazuj na fakt intersubiektywnoci i komunikowalnoci poznawczych wynikw), niewiele mimo wszystko zmienia w tej sprawie. Jest to wci zbyt prosty i ubogi model poznawania i dysponowania przez czowieka wiedz, nie wyjania on do koca bogactwa fenomenu ludzkiego poznawania. Jest ono w jego wskich ramach (przy wszystkich dotychczasowych klasycznych, subiektywistycznych zaoeniach) nadal speniane tylko przez jednostkowy podmiot, ktry posiadajc wyrnione przekonania, oznajmia je wprawdzie (tj. komunikuje) innym podmiotom, lecz nadal umieszcza tak pojt wiedz w logicznej przestrzeni racji, jak nazywa t operacj Wilfrid Sellars16. Takie ujcie wci sprowadza istot wiedzy do wzajemnego uzasadniania (uprawomocniania) mniej lub bardziej elementarnych przekona w obszarze teoretycznym skadajcym si z innych przekona. Zawa j do subiektywnych odczu, czyli posiadania przez podmiot przedstawie, pozostajcych w granicach albo samego umysu, albo ciaa (gwnie jednak ukadu nerwowego). W takim ujciu wiedza jest poza rodowiskiem, spoeczestwem, kultur, ale rwnie, paradoksalnie, poza wiatem rzeczy i ludzi. Nastpstwem sytuacji przedstawionej powyszej jest rwnie niska ocena, na og wykluczenie poza przedmiot bada teoriopoznawczych kategorii praktyki i jej pokrewnych, takich jak technika, polityka czy komunikacja. Klasyczna epistemologia traktowaa je bd jako kategorie odmienne (niszej rangi) w stosunku do poznania i wiedzy, bd jako czynniki zakcajce zdobywanie wiedzy prawdziwej, co najmniej za jako obojtne, neutralne. Przeciwstawienie poznania praktyce jest jednym z najstarszych i zarazem najtrwalszych dogmatw epistemologii i wci w niej pokutuje. Wyjtkiem od tego stanu rzeczy w filozofii wspczesnej byo kilka zaledwie stanowisk: marksistowska teoria poznania (absolutyzujPrzykadem tego s nastpujce monografie: R. Audi, Epistemology. A Contemporary Introduction to the Theory of Knowledge, Routledge, London 1998 oraz: E. Sosa (red.), Knowledge and Justification Dartmouth, Aldershot 1994. 16 W. Sellars, Science, Perception, and Reality, Routledge and Kegan Paul, London 1963, s. 169.
15
37
ca rol praktyki i zarazem trywializujca samo poznanie), do radykalne i obcione zarzutem relatywizmu epistemologicznego koncepcje pragmatystyczno-behawiorystyczne (np. Charles Sanders Peirce, William James, John Dewey, George Herbert Mead), szkoa frankfurcka, a take koncepcja rozumu komunikacyjnego Jrgena Habermasa, czy np. postmodernistyczne badania wiedzy, jakie proponuje Jean-Franois Lyotard17. Jeli da si te list rozbudowa o par jeszcze innych koncepcji, to i tak nurt ten pozostaje na marginesie klasycznej epistemologii. Wydaje si wic, e najwicej jest do zrobienia w kwestii poszerzenia bada epistemologicznych, choby o te wanie rodzaje poznania i dowiadczania. Nie mniej warte badania epistemologicznego, ale zarazem trudniejsze, s wszelkie przypadki dowiadczenia poznawczego czowieka, odbiegajce od powyszych klasycznych wzorw i modeli. S to, przykadowo, typy wiedzy niepewnej, nieoczywistej i niedemonstratywnej, rnego rodzaju zachowania gestykularne i pozawerbalne (a wic niepropozycjonalne), ktre maj jednake poznawcz funkcj, gdy wyraaj i przekazuj jak tre podmiotowego przeycia. Nie majc wyranej asercji, s jednoczenie skadow szerszych dziaa praktyczno-poznawczych. Do tej klasy mona wczy rwnie takie przeycia poznawcze jak przewiadczenia, przesdy, podejrzenia czy uprzedzenia. Wszystkie one razem maj wyranie poznawczy charakter, s bowiem w znacznej czci intencjonalne i wiadome, maj zatem motyw i cel stricte poznawczy. Wynikaj z denia podmiotu do zdobycia okrelonego dowiadczenia i przekazania go innemu podmiotowi. To, i nie znajduj jzykowego wyrazu w sdzie logicznym o sprecyzowanej asercji, nie oznacza, e nie s czci wiedzy ludzkiej. S realn treci licznych ludzkich dowiadcze potocznych i zdroworozsdkowych, wchodz take w korpus wiedzy naukowej (na co zwracaj zreszt uwag koncepcje metodologiczne mwice o tzw. wiedzy milczcej), s te niejednokrotnie przesank do dalszych krokw poznawczych, suc zdobyciu peniejszego poznania i racjonalnej wiedzy.
17 Lecz przez termin wiedza nie rozumie si jedynie i daleko do tego zbioru wypowiedzi denotujcych; wkraczaj tu idee umiejtnoci praktycznych (savoir-faire), umiejtnoci yciowych (savoir-vivre), zdolnoci postrzegawczych (savoir-couter) itd. Chodzi tu zatem o kompetencj wykraczajc poza orzekanie i stosowanie jedynego kryterium prawdy, obejmujc rwnie kryteria skutecznoci (ocena techniczna), sprawiedliwoci i (lub) szczcia (mdro etyczna), pikna dwikowego lub kolorystycznego (wraliwo suchowa, wizualna) itd., J.-F. Lyotard, Kondycja ponowoczesna, prze. M. Kowalska, J. Migasiski, Wydawnictwo Aletheia, Warszawa 1997, s. 68.
38
Marek Hetmaski
Do tego rodzaju wiedzy trzeba te zaliczy, zyskujce na znaczeniu w naukach praktycznych (np. w ekonomii, socjologii, politologii) oraz w codziennym yciu (w gospodarce, finansach, systemach informatycznych), tzw. systemy wiedzy eksperckiej (zwane systemami z baz wiedzy) oparte na pracach z dziedziny sztucznej inteligencji i robotyki. S one w istocie rzeczy tylko narzdziem poznawczym w rku poznajcego czowieka, a nie samodzielnym typem jego poznawania; stanowi zaledwie instrument wspomagajcy ludzkie naturalne zdolnoci poznawcze; nadzieja niektrych inynierw i filozofw na stworzenie sztucznego podmiotu rwnego czowiekowi jest tylko mitem18. Nie mona jednak pomin tego zjawiska z pogranicza teorii poznania i technologii, ktre w znaczcy sposb wsptworzy dzisiaj coraz szersze obszary dowiadczenia czowieka i poszerza jego wiedz. Warto przy okazji tego zagadnienia odnotowa interesujc i wan zaleno, o ktrej pki co mwi si poza sam epistemologi. Ot poszerzajca si ilociowo informacja gromadzona w sztucznych i zautomatyzowanych systemach, a take rozlega i wyspecjalizowana wiedza zawarta w naukowych teoriach, mwicych o zoonych i ewolucyjnych systemach, osiga mianowicie, zupenie nieoczekiwanie i paradoksalnie, swj kres. Trzeba uwiadomi sobie, mwi w tej sprawie John Barrow, e pojawiaj si liczne fakty (na styku technologii i wiedzy naukowej) wskazujce na ograniczone, i to w sposb fundamentalny, moliwoci poznawcze indywidualnych czy grupowych podmiotw poznawczych, wrcz caej ludzkoci. Nasza wiedza o Wszechwiecie ma kres. W kocu moemy nawet stwierdzi, i w kres o wiele precyzyjniej ni si spodziewamy okrela charakter Wszechwiata czyli, e to, czego nie mona pozna, odsania przed nami wicej, ni to, co mona pozna19. Poznawanie i wiedza ludzka mog zatem mie w skali Wszechwiata swj kres, trzeba tylko t niepokojc i paradoksaln sytuacj naleycie zinterpretowa epistemologicznie. W wietle powyszych faktw i zarysowanych nowych sytuacji poznawczych nieatwo dzisiaj obroni tez, e okrelenie i rozumienie tego, czym s (czym by powinny) poznanie i wiedza, jest domen i przywilejem, czy wrcz obowizkiem, wycznie epistemologw. Fakty z dziedziPor. M. Hetmaski, Artificial Intelligence: The Myth of Information Science, w: M. ydowo (red.), Ethical Problems in the Rapid Advencement of Science, Wydawnictwo PAN, Warszawa 2005, s. 4658. 19 J. Barrow, Kres moliwoci? Granice poznania i poznanie granic, prze. H. Turczyn-Zalewska, Prszyski i S-ka, Warszawa 2005, s. 284.
18
39
ny nauki, analizy oraz diagnozy saTen odmienny obraz starych mej wiedzy naukowej, jak rwnie kategorii oraz nowy kontekst nowe rodzaje potocznego, jednostich badania nie jest ju tworzokowego i grupowego dowiadczenia, ny przez sam tylko filozofi, ktre si powoli wyaniaj (mam na o czym epistemologowie pomyli gwnie emergentne zjawiska winni wiedzie i pamita. Niepowstajce w ramach masowej koustanne poszerzanie tak sensu munikacji zmediatyzowanej i wspopojcia, jak i empirycznej treci maganej technologiami informai znaczenia tego, czym jest faktycznymi, tzw. grupow i sztuczn tycznie dzisiaj poznanie i wiedza, zachodzi coraz wyraniej inteligencj), wskazuj na nowe, nie poza filozofi, i dokonuje si bdce dotychczas przedmiotem zaniezalenie od inklinacji, zainteresowa epistemologw, rodzaje mierze i ideaw samych epii wymiary ludzkiej wiedzy. Ujawniastemologw. j mianowicie, e powinno si w filozoficznych badaniach uwzgldni antropologiczno-spoeczn (a nie tylko psychologiczno-jednostkow) modalno dowiadczenia poznawczego czowieka. Krtko mwic, wiedza to nie (bezdyskusyjny) problem jednostki ani domena bada samych tylko filozofw, lecz rzeczywisty problem (tym samym rwnie trudnoci, kopoty, zagroenia, wyzwania itp.) spoecznej natury oraz zagadnienie badawcze dla rnych profesji. Wiedza, tak jak jest ona co najmniej od drugiej poowy dwudziestego wieku interpretowana przez liczne interdyscyplinarne nauki o poznawaniu i komunikacji (kognitywistyczny nurt), ale rwnie przez jej potoczne (kulturowo uwarunkowane) wyobraenia, ukazuje si dzisiaj w nowym teoretycznym i praktycznym kontekcie. Podmiotem poznania nie jest ju czysty, bierny podmiot wyidealizowanych percepcyjno-intelektualnych aktw, lecz penokrwisty aktor i agent konkretnych i rnorodnych procesw poznawczych. Przedmiotem poznania za, czyli wiedz, jest konglomerat rnych typw dowiadcze takiego podmiotu. Ten odmienny obraz starych kategorii oraz nowy kontekst ich badania nie jest ju tworzony przez sam tylko filozofi, o czym epistemologowie powinni wiedzie i pamita. Nieustanne poszerzanie tak sensu pojcia, jak i empirycznej treci i znaczenia tego, czym jest faktycznie dzisiaj poznanie i wiedza, zachodzi coraz wyraniej poza filozofi, i dokonuje si niezalenie od inklinacji, zamierze i ideaw samych epistemologw. Jest to tendencja, ktra musi by wreszcie zauwaona, doceniona oraz naleycie spoyt-
40
Marek Hetmaski
kowana w dzisiejszej epistemologii. Tendencja ta jest widoczna w planie szerokich i zoonych kulturowych i cywilizacyjnych przemian, jakim podlega wspczesny wiat, ma ona wiele zrnicowanych przyczyn i skutkw. Zachodzc w sferze faktw, musi wreszcie znale swj wyraz na poziomie teoretycznym, a epistemologia, z racji swojego waloru metateoretycznego, winna by jej pierwszym, wiarygodnym i odpowiedzialnym wiadkiem.
I V. K R E S I D E A U A B S O L U T N E J P E W N O C I W S TRO N N I E P E W N O C I
Tym, co najbardziej charakteryzuje klasyczn epistemologi jest nieustanne denie do spenienia ideau pewnoci wiedzy, inaczej mwic, ambicja sformuowania warunkw, jakie mogyby zapewni podmiotowi poznajcemu osignicie tego ideau. Za wiedz uznaje si zatem tylko te jej postaci (od percepcji, przez pami, a do intelektualnego ogldu, introspekcji czy wczucia), ktre daj podmiotowi pewno, tzn. zapewniaj mu posiadanie niepodwaalnego przekonania o uzyskaniu uzasadnionego i prawdziwego przekonania. Pewno subiektywna uzupeniana bya take o pewno bardziej zobiektywizowan, np. pync z niezawodnoci twierdze algebry lub geometrii (jak u Kartezjusza). Wiedzy, ktra nie byaby pewna, nie uwaano za wart epistemologicznych analiz. Ten stay motyw specyficznego rygoryzmu epistemologicznego wielu klasycznych epistemologii ma kilka swoich przyczyn. Jedn z nich jest nieustanne zmaganie si ze sceptycyzmem, ktry taki wanie idea na og podwaa i odrzuca, uznajc, i wobec wymogw absolutnej wiedzy adna wiedza nie jest osigalna. Antysceptyczne nastawienie epistemologii jest wci powracajcym jej motywem, gdy sceptycyzm i relatywizm (zorientowane wyranie antyabsolutystycznie) zawsze byy uznawane za podstawowe zagroenie dla filozoficznej refleksji nad poznaniem. Za przeciwwag dla sceptycyzmu, za warunek jego przezwycienia (lub co najmniej oddalenia), uznawano zazwyczaj wiedz naukow (tak postpowa Kartezjusz), bd te, na dugo jeszcze przed powstaniem nowoytnej nauki, dowiadczenie religijne (wiedz objawion) traktowane w tra-
41
dycji judeo-chrzecijaskiej (w pnej staroytnoci i redniowieczu) za gwne, a waciwie za jedyne rdo i fundament pewnoci i prawdziwoci wiedzy ludzkiej. Sowem, naukowe i religijne wzory leay u podstaw ideau wiedzy pewnej. Warto przy tej okazji spyta, czy sceptycyzm jest naprawd wanym i staym motywem teoriopoznawczej refleksji? Czy obrona przed sceptycznymi tezami lub konkluzjami, jakie pojawiay si w dziejach filozofii (dotyczyy one, notabene, nie tylko wiedzy, lecz rwnie norm etycznych czy estetycznych) nadaje epistemologii szczeglne znaczenie i konstytuuje, jak chc zwolennicy jej klasycznej wersji, racj jej bytu, czynic j straniczk absolutnych wartoci? Mona mie wtpliwoci. Obawa przed popadniciem w sceptyczne wnioski (tak charakterystyczna np. dla fenomenologw czy niektrych zwolennikw tomistycznej teorii poznania) wie rce epistemologowi i kae mu w efekcie zamyka oczy na takie rodzaje poznania, w ktrych zwtpienie, niepewno czy brak wystarczajco uzasadnionej wiedzy s rzeczywistymi motywami poznawania i wanymi przesankami zdobywanej wiedzy. Gdyby epistemologia miaa do koca zaspokoi wymg absolutnej pewnoci wiedzy i za wszelk cen unikn sceptycyzmu, to nie wykroczyaby poza granice systemw wiedzy, skadajcych si z paru zaledwie aksjomatw lub kilku zdroworozsdkowych twierdze. Trzeba wszak zauway, i sceptycyzm przybiera wiele postaci: staroytny sceptycyzm (czy relatywizm poznawczy np. sceptykw czy sofistw), ktry by punktem odniesienia dla Platona czy Arystotelesa, a z drugiej strony sceptycyzm renesansowy, ktry modyfikowa Kartezjusz, to dwa rne rodzaje sceptycyzmu, podobnie jak odmienne byy sceptyczne tezy zwalczane przez Husserla w jego antypsychologistycznym programie. Bez wtpienia w kadym z tych sceptycyzmw s wtki wsplne, te same argumenty (np. zudzenia zmysowe, subiektywno-podmiotowy charakter tzw. jakoci wtrnych, znieksztacajcy wpyw emocji lub woli na poznanie) wytaczano przeciwko moliwoci wiedzy pewnej, lecz kontekst kulturowy zasadniczo odrnia kady z jego rodzajw. Nie ma zatem sceptycyzmu jako jednego i niezmiennego stanowiska teoretycznego, z ktrym epistemologia musiaaby si zawsze w jednakowy sposb zmaga. Stay i jednakowy moe by co najwyej (gatunkowo wrodzony) rodzaj dowiadczenia, ktre wyraa si w subiektywnym odczuciu kadego czowieka, e jego doznania zmysowe s niepewne, jak rwnie w przekonaniu, e kto lub co moe go co jaki czas myli,
42
Marek Hetmaski
lecz formy, w jakich dowiadczenie to si wyraa (tezy, argumenty, uzasadnienia, przykady itp.) s ju bez wtpienia zawsze odmienne i zale od historyczno-kulturowych warunkw, w jakich sceptyczna postawa czy teoria si ksztatuj. Tym samym trudno jest uzna, e epistemologia ma sceptycyzm (podobnie jak relatywizm, ktry z niego wynika) za swj stay i zawsze obowizujcy punkt odniesienia. Rozpoznanie zmiennoci (kontekstowoci, a wic i wzgldnoci) rnych odmian sceptycyzmu czy relatywizmu poznawczego jest jedn z powinnoci epistemologii i nie moe by przez ni przeoczone na rzecz obsesji antysceptycznych. Jest tak zreszt z kadym podstawowym jej stanowiskiem czy motywem przewodnim bada. Zmagania ze sceptycyzmem wskazuj na inny jeszcze kontekst genezy i rozwoju epistemologii i jej problematyki uwikanie w religijne treci, dogmaty i ideay (zapewne te instytucje czy organizacje, ktre je utrwalaj i stoj na ich stray). Deistyczna geneza epistemologicznej pewnoci (tak widoczna u Kartezjusza, Spinozy czy Leibniza) oraz fideistyczno-dogmatyczny motyw przezwyciania sceptycyzmu s obecne, explicite lub implicite, w wielu jej koncepcjach. Wielkim i trudnym zarazem zadaniem (wrcz wyzwaniem) dla historii filozofii europejskiej byoby przeledzenie religijnych motyww w refleksji nad poznaniem i wiedz. Rozpozna je mona ju u Platona, potem u Augustyna; za spraw ich obu weszy one nastpnie na trwae do chrzecijaskiej myli teoretycznej (wspierajcej si dodatkowo na Arystotelesie), by potem pojawia si czy to u Kartezjusza (jawnie), u Humea i Kanta (unikajcych takich powiza), wreszcie u Husserla i Schelera oraz mylicieli tomistycznych. Religijny kontekst klasycznej epistemologii mona odnie do jeszcze gbszej i bardziej uniwersalnej motywacji, mianowicie do wpywu mitologicznego mylenia na wikszo teorii filozoficznych, mylenia, ktre nadaje sens absolutny, transcendentny, a take ostateczny wszelkiej przygodnoci, przypadkowoci i prawdopodobiestwu. W wypadku epistemologii za owe niedostatki uznaje si czasowo i empiryczno ludzkiego poznania oraz wiedzy, ktre po ich przezwycieniu podnoszone zostaj do poziomu Rozumu lub Prawdy. Leszek Koakowski wskazuje, i jest to trwaa wasno cywilizacji, w tym logiki i epistemologii, ktra wytwarza mityczn wizj swoich wartoci.
Mit rozumu ma przeciwdziaa rozpaczliwej zgodzie czowieka na wasn przypadkowo. Pytania o wasn przypadkowo mona nie zada. Podobnie
43
jak kadego pytania ostatecznego. Mona bowiem zuy ycie nie wykraczajc poza bezporednio. Jeli jednak pytanie o przypadkowo czowieczestwa pojawia si jako dziura w myleniu czowieka o sobie, to odpowied, ktra wymusza odpowied na przypadkowo wasn, jest rozpaczliwa. Ci, ktrzy godz si na przypadkowo czowieczestwa i twierdz, e zgoda taka nie jest rozpaczliwa, nieprawd mwi. Mit Rozumu oczyszcza z rozpaczy; jest racj przeciwko przypadkowoci, lecz sam nie moe mie racji. Ma jednak za sob prawo, ktre wywodzi si z rwnej arbitralnoci obu opcji: opcji za mitem lub przeciwko niemu20.
Diagnoza powysza, jak sdz, jest wprawdzie suszna, lecz zarysowana wizja epistemologii jako nieuleczalnie chorej na mityczne mylenie jest zbyt pesymistyczna i trudna do przyjcia. Mona wszak pokaza, i to na poziomie wanie epistemologicznych analiz a wic rzetelnie i krytycznie jak wartoci epistemiczne funkcjonuj w dowiadczeniu czowieka, sprawnie je organizujc, a nie tylko dramatycznie oszukujc i ludzi, i epistemologw. Mityczno-religijny charakter, dokadniej mwic motyw, filozoficznej refleksji nad poznaniem, nie mniej wany ni jej liczne i jawne odniesienia do nauki, mona uzna albo za jej konstytutywn i pozytywn cech, albo za niedoskonao i swoisty bd tkwicy w jej metateoretycznych podstawach, bd w kadym razie dajcy si usun. Niezalenie od ocen (skaniam si ku tej drugiej alternatywie), ten fakt kulturowy wart jest dogbnego rozpoznania i oceny. Wydaje si, e w kwestii ideaw poznawczych, ktre epistemologii przywiecaj, jak rwnie genezy czy kontekstw spoeczno-instytucjonalnych, ktre j powoay do ycia,
20
Religijny kontekst klasycznej epistemologii mona odnie do jeszcze gbszej i bardziej uniwersalnej motywacji, mianowicie do wpywu mitologicznego mylenia, ktre nadaje sens absolutny, i transcendentny, a take ostateczny wszelkiej przygodnoci, przypadkowoci i prawdopodobiestwu. W wypadku epistemologii za owe niedostatki uznaje si czasowo i empiryczno ludzkiego poznania oraz wiedzy, ktre po ich przezwycieniu podnoszone zostaj do poziomu Rozumu lub Prawdy.
L. Koakowski, Obecno mitu, Wydawnictwo Dolnolskie, Wrocaw 1994, s. 49.
44
Marek Hetmaski
krytyczne wniknicie w ich podstawy jest niezbdne i moe teorii poznania wyj na dobre. Mona potraktowa to zadanie jako szczeglny rodzaj zabiegw laicyzacji czy desakralizacji epistemologii, ktrym winna si ona dzisiaj podda. W wietle powyszej refleksji nie mniej wart analiz epistemologicznych jest rwnie rzadko badana i zazwyczaj niedoceniana, najczciej za deprecjonowana, szczeglna warto epistemiczna niepewno. Ma ona wyranie antynomiczny charakter w stosunku do kategorii pewnoci, lecz warto si zastanowi, czy nie mona cakiem powanie potraktowa jej jako samodzielnej wartoci epistemologicznej, nie uwikanej w sprzecznoci z pewnoci. cz si z ni takie typy dowiadczenia poznawczego czowieka czy zbiorowoci, jak wtpienie, rozwizywanie problemw przy ograniczonych i problematycznych (niepenych i nie do koca znanych) przesankach, czy te podejmowanie decyzji w sytuacji wiedzy niepenej, czce si ponadto z ryzykiem praktycznym i poznawczym. Takie rodzaje dowiadczenia ludzkiego byy przez epistemologi dotychczas zaniedbywane, analizowane co najwyej fragmentarycznie lub traktowane z dystansem. A sytuacja, na jak wskazuje stan nauk wspczesnych (cakiem dobrze rozpoznany i opisany np. w ramach oglnej teorii systemw, przez tzw. podejcie systemw zoonych i teori chaosu, jak rwnie niektre koncepcje kosmologiczne), ktre coraz czciej mwi o dysponowaniu wiedz niepewn i prawdopodobn, zmusza epistemologi do wzmoenia zainteresowania tym rodzajem wiedzy i nie pozwala na jej wykluczenie z obszaru bada filozoficznych. Niepewno staje si ponadto zjawiskiem spoeczno-kulturowym, gdy przyrost informacji (jego tempo zwyko si ju mierzy wedug postpu geometrycznego), z jakim ludzie i spoeczestwa maj do czynienia, powoduje, i znaczna cz naszej wiedzy ma, obrazowo i skrtowo mwic, liczne obrzea niepewnoci, a nawet w ktrych centrach niepewno jest na stae wkomponowana (np. w arytmetyce czy mechanice kwantowej). Rozpoznanie zatem sensu epistemicznego niepewnoci i niewiedzy oraz sposobw ich opanowywania oraz radzenia sobie z nimi jest wan spraw nie tylko teoretyczn, ale i praktyczn. Zadanie to jest ju do dobrze opracowane w eksperymentalnej i poznawczej psychologii (np. w teorii sdzenia i podejmowania decyzji w ramach niepewnoci sformuowanej przez Daniela Kahnemana i Amosa Tverskyego21),
Por. D. Kahneman, P. Slovic, A. Tversky, Judgment under Uncertainty: Heuristics and Biases, Cambridge University Press, Cambridge (1982) 1998.
21
45
a take w pewnych interdyscyplinarnych socjologiczno-metodologicznych monografiach (np. w pracy Michaela Smithsona22), ktre mog by, jak sdz, dobrym punktem wyjcia dla epistemologii. Ale czy epistemologia niepewnoci poznawczej jest w ogle moliwa? Jakie warunki musiaby ten rodzaj dowiadczenia ludzkiego speni, aby uzyska status modelu lub paradygmatu, aby sta si rwnorzdn dla poprzednich klasycznych wzorw epistemologii wartoci poznawcz? Jest to chyba najtrudniejsze zadanie, jakie dzisiaj stoi przed teori poznania. Jest ono jednak wane, a nawet palce, poniewa w obrbie niektrych nauk cisych formuowane s koncepcje mwice o pozytywnej wartoci niepewnoci, w szczeglnoci, niezupenoci, nierozstrzygalnoci, nieobliczalnoci itp. Powinny one sta si dla epistemologii przedmiotem analiz.
V. N A J B L I S Z E S S I E D Z T WO I N A R A S TA J C A KONKUREN CJA
Epistemologia jest, warto przypomnie kolejny raz, zaledwie jedn z wielu nauk (w znaczeniu wiedzy oglnej i uteoretyzowanej) dotyczcych poznania i wiedzy. Zajmujc wci jeszcze wyrnion pozycj, usankcjonowan tradycj, majc niezaprzeczalne walory w postaci wypracowanych ju metod i sposobw analiz fenomenw poznawczych, jest od poowy XX wieku coraz bardziej konfrontowana przez naukowe teorie i metody bada nad poznawaniem i wiedz. Stanowi one dla epistemologii coraz liczniejsze ssiedztwo, ale i narastajc konkurencj. Jest to fakt, ktry musi znale naleyte zrozumienie i waciwe spoytkowanie w samej filozofii.
Por. M. Smithson, Ignorance and Uncertainty. Emerging Paradigms, Springer-Verlag, New YorkBerlin, London 1989. Autor zauwaa pewne zmiany w podejciu do zagadnienia niewiedzy i niepewnoci: Ponadto, nasze reakcje na niewiedz okazuj si zmienia. Nie tak dawno przewaajcymi metodami radzenia sobie z niewiedz byy prby jej eliminowania lub absorbowania. Nowe podejcie ju si pozbyo zaoenia, i niewiedza daje si zredukowa, obecnie panuje podejcie zarzdzania, ktre polega na prbowaniu zrozumienia, tolerowania, a nawet wykorzystywania pewnych rodzajw niewiedzy. (...) Perspektywa, ktr ja wykorzystuj, jest poczeniem idei z nauk spoecznych oraz wspczesnej filozofii nauki. Za punkt wyjcia przyjmuj postulat, i nie ma sensowej dyskusji nad niewiedz bez umieszczenia jej w spoecznym kontekcie. (...) Jestem przekonany, e potrzebujemy o wiele bardziej wyrafinowanego dialogu pomidzy rnymi dyscyplinami, w ktrych dokonuje si twrczej pracy nad niewiedz, s. viiiix.
22
Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragment penej wersji caej publikacji. Aby przeczyta ten tytu w penej wersji kliknij tutaj. Niniejsza publikacja moe by kopiowana, oraz dowolnie rozprowadzana tylko i wycznie w formie dostarczonej przez NetPress Digital Sp. z o.o., operatora sklepu na ktrym mona naby niniejszy tytu w penej wersji. Zabronione s jakiekolwiek zmiany w zawartoci publikacji bez pisemnej zgody NetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania si jej od-sprzeday, zgodnie z regulaminem serwisu. Pena wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepie internetowym E-ksiazka24.pl.

Epistemologia Współczesnie - Ebook

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Epistemologia Współczesnie - Ebook

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragment penej wersji caej publikacji.

Marek Hetmaski, Epistemologia jako filozoficzna refleksja nad poznaniem i wiedz

71 85 101 109 117 125 139

161 193 239 255 271

Indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 455

EPISTEMOLOGIA JAKO FILOZOFICZNA REFLEKSJA NAD POZNANIEM I WIEDZ

I . ME TATE ORE T YCZ N Y CHARA K T E R E P IS TE M OLOG II

Platon, Teajtet (XLIVB), prze. W. Witwicki, PWN, Warszawa 1964, s. 191.

L. Koakowski, Obecno mitu, Wydawnictwo Dolnolskie, Wrocaw 1994, s. 49.

You might also like