Robert BLY ELAZNY JAN Rzecz o mczyznach

Tumaczy Jacek Tittenbrun DOM WYDAWNICZY REBIS POZNA 1993

Tytu oryginau: Iron John Copyright 1990 by Robert Bly. All rights reserved. Copyright for the Polish translation by REBIS Publishing House Ltd., Pozna 1993 Projekt serii i opracowanie graficzne Andrzej Florkowski Redaktor serii Tadeusz Zysk ISBN 83-85696-54-7/818 Dom Wydawniczy REBIS ul. Marceliska 18, 60-801 Pozna tel. 65-65-91, tel./fax 65-66-07 amanie komputerowe i diapozytywy: perfekt s.c, Pozna, ul. Grodziska 11 Druk i oprawa: Zak. Graf. im. KEN. BydgOKCj, ul. Jagielloska 1, FAX 21-26-71 Zam. 351/93 Dla Noah, Micah i Sam

WSTP yjemy dzi w wanym i przeomowym momencie; stao si bowiem jasne, e wzory mskoci przekazywane przez kultur masow utraciy swoj nono; mczyzna nie moe ju si na nich opiera. Osigajc wiek trzydziestu piciu lat wie, e wzorce idealnego mczyzny, twardego mczyzny, prawdziwego mczyzny, jakie wynis ze szkoy redniej, s bezuyteczne w realnym yciu. Ludowe banie i bajki przechodziy niczym woda przez grub warstw gleby, z pokolenia na pokolenie, i moemy ufa zawartym w nich prawdom bardziej ni, powiedzmy, tym wymylonym przez Hansa Christiana Andersena. Motywy przekazywane przez dawne opowieci klucza wykradanego spod poduszki matki, podnoszonego z ziemi zo tego pira z poncej piersi arptaka, Dzikusa spotykanego pod powierzchni jeziora, ladw czyjej krwi w lesie, ktre okazuj si w kocu ladami Boga przenikaj w nas z wolna, by potem, ju zadomowione, rozwija si w naszym wntrzu. Nie gdzie indziej jak w dawnych mitach syszymy, na przykad, o zeusowej energii, tej pozytywnej przywdczej energii mczyzn, ktra zdaniem kultury masowej nie istnieje. Krl Artur poucza nas o roli, jak odgrywa mski mentor w yciu modych mczyzn; z opowieci o elaznym Janie dowiadujemy si o doniosoci przejcia z krlestwa matki do krlestwa ojca. Wszystkie opowieci inicjacyjne przekazuj nam, jak wane jest, by umie oderwa si od naszych rodzicw i znale drugiego ojca" czy drugiego krla". 7 Istnieje inicjacja mska, inicjacja eska i inicjacja czowiecza. W tej ksice mwi wycznie o tej pierwszej. Pragn podkreli, e celem mojej ksiki nie jest zwracanie mczyzn przeciwko kobietom czy restytucja mskiej dominacji, przez wieki narzdzia ucisku kobiet i tumienia kobiecych wartoci. Nie rzucam w ksice wyzwania ruchowi feministycznemu. Ruch ten oraz ruch opisywany przeze mnie s ze sob zwizane, ale yj one odmiennymi rytmami. Frustracja mczyzn narastaa, poczwszy od rewolucji przemysowej, osigajc dzi taki poziom, ktrego nie mona ju ignorowa. Ciemna strona mskiej natury jest wszystkim znana. Na konto mczyzn trzeba zapisa szalecz eksploatacj zasobw przyrody, dyskryminacj i ponianie kobiet, niepohamowan namitno do plemiennych wojen. Dziedzictwo genetyczne ma swj udzia w tych obsesjach, a na rwni z nimi kultura i rodowisko. Nasze uomne mitologie nie znajduj miejsca dla gbi mskich uczu, lokuj mczyzn raczej w niebiaskich ni ziemskich rejonach, ucz posuszestwa dla niewaciwych si, czyni mczyzn wiecznymi chopcami i wikaj tak mczyzn, jak i kobiety w systemy ekonomicznego panowania wykluczajce zarwno matriarchat, jaki patriarchat.

Ksika ta powinna przemawia przede wszystkim do mczyzn heteroseksualnych, cho nie znaczy1 to, e homoseksualici nie znajd w niej niczego dla siebie. Termin homoseksualista" wszed w uycie dopiero w XVIII wieku; poprzednio mczyni majcy upodobanie do wasnej pci byli traktowani po prostu jako cz szerszej zbiorowoci mczyzn. Mwi w tej ksice o Dzikusie, ktrego naley odrnia od barbarzycy. Barbarzyca wyrzdza wielkie szkody duszy, przyrodzie i gatunkowi ludzkiemu; mona by powiedzie, e cho barbarzyca jest ranny, woli nie bada swoich ran. Dzikus, ktry zbada swoje rany, przypomina raczej kapana Zen, szamana czy trapera ni barbarzyc. Jak zbudowa gniazdo na bezlistnym drzewie, gdzie odlatywa na zim, jak wykonywa taniec godowy caa ta wiedza zmagazynowana jest w zwojach mzgowych ptaka w postaci instynktw. Istoty ludzkie natomiast, wiedzc jak znacznej elastycznoci wymaga od nich bdzie reagowanie na nowe sytuacje, postanowiy przechowa tego rodzaju wiedz poza systemem instynktw, a mianowicie w opowieciach. Tak wic opowieci banie, legendy, mity, historie domowego ogniska - tworz rezerwuar nowych sposobw reagowania, do ktrych mona sign w razie wyczerpania moliwoci sposobw tradycyjnych i obiegowych. Wrd wielkich badaczy owego rezerwuaru z ostatnich stuleci mona wymieni George'a Grdecka, Gurdyewa, Carla Junga, Heinricha Zimmera, Josepha Campbella i Georgesa Dumezila. Moj pierwsz nauczycielk odcyfrowywania bani bya Marie-Louise von Franz. Wzoruj si na niej, starajc si by tak wierny sensowi mskich opowieci, jak ona bya wierna opowieciom eskim w swoich licznych ksikach. Ksika czerpie swe inspiracje z dziea caego zastpu ludzi, z ktrych wielu zajmowao si tymi zagadnieniami dugo przede mn. Na pierwszym miejscu naley tu wymieni Aleksandra Mitscherlicha, niemieckiego analityka zmarego w 1981 roku. Zacignem powany dug intelektualny u swoich wsppracownikw z ostatnich omiu lat, wrd ktrych byli: Michael Meade, James Hillman, Terry Dobson, Robert Moore, John Stokes i inni. Dzikuj Keithowi Thom-psonowi za jego zainteresowanie problemem; rozdzia pierwszy stanowi zmodyfikowan wersj wywiadu, jaki przeprowadzi ze mn. Dzikuj take mojemu wydawcy Williamowi Patrickowi za jego zapa i intuicj. Jestem rwnie wdziczny wielu ludziom, ktrzy zawierzyli mi na tyle, by mnie wysucha, i uczynili zaszczyt, opowiadajc swoje historie, albo te po prostu wypiewali je, wytaczyli czy wypakali. Cho w niniejszej ksice ujmuj ciek inicjacji jako zoon z omiu stadiw, inni mog uznawa za waciw inn kolejno lub sam tre tych stadiw. Pokonujemy drog idc. Antonio Machado napisa: Zwa, podrniku, bo nie znajdziesz drogi, a jedynie lady wiatru na morzu. Robert Bly Rozdzia I PODUSZKA I KLUCZ Mwi si wiele o Amerykaninie", jakby istniaa niezmienna osobowo w dziesicioleciach czy choby jednej dekadzie. Dzisiejsi mczyni bardzo si rni od Saturnowego1 farmera, jaki przyby do Nowej Anglii w 1630 roku, czowieka o starczej mentalnoci, chlubicego si sw introwersj, gotowego przesiedzie trzy naboestwa w nie ogrzewanym kociele. Na Poudniu uksztatowa si typ ekspansywnego, matkocentrycznego zawadiaki, a aden z tych dwch typw Amerykanw" nie przypomina ani zachannego przedsibiorcy kolejowego, jaki pojawi si pniej na pnocnym Wschodzie, ani zuchowatych osadnikw prcych na Zachd, ktrych dewiz byo: Obd si bez tego". Nawet ograniczajc si do naszych czasw, przyjmowany powszechnie model podlega dramatycznym zmianom. Przykadowo, w latach pidziesitych pojawi si pewien oglny wzr osobowoci, ktry sta si modelem mskoci dla wielu. w mczyzna lat pidziesitych wstawa do pracy wczenie, porzdnie pracowa, utrzymywa on i dzieci i by zwolennikiem dyscypliny. Prezydent Reagan jest jakby zmumifikowan personifikacj uporu i wytrwaoci cechujcych ten typ osobowoci. Mczyzna tego typu nie mia zbyt wysokiego mniemania o duchowym wntrzu kobiet, ale potrafi doceni ich walory cielesne. Jego pogld na kultur w ogle i kulturow rol Ameryki by chopicy i optymistyczny. Na pierwszy rzut oka przedstawia on sob silny,
1

Saturn by w mitologii greckiej, bogiem rolnictwa (przyp. tum.).

pozytywny charakter, ale wdzik osobisty i pozerstwo ukryway (i ukrywaj nadal) poczucie osamotnienia, deprywacji i biernoci. Jeli nie ma wroga nie jest on pewny, czy naprawd yje. Od mczyzny lat pidziesitych oczekiwano, e bdzie lubi pik non, e bdzie agresywny, e bdzie zawsze bra stron Stanw Zjednoczonych, e nigdy nie zapacze i e w kadej sytuacji bdzie mona na niego liczy. W tym obrazie mczyzny brakowao jednak przestrzeni wraliwoci czy przestrzeni intymnoci. Osobowo bya zbyt statyczna. Psychice brakowao wspczucia, czego wyrazem bya uporczywa kontynuacja wojny wietnamskiej; podobnie jak pniej brak czego, co mona by nazwa" tsknot do ogrodu", w osobowoci prezydenta Reagana tumaczy jego nieczuo i brutalno wobec bezsilnych ludzi w Salwadorze, ludzi starych w Ameryce oraz bezrobotnych, uczniw i biednych w ogle. Mczyzna lat pidziesitych mia wyrane wyobraenie tego, czym jest mczyzna i jakie s jego obowizki, lecz niepeno i jednostronno tego wyobraenia byy grone. W latach szedziesitych pojawi si nowy typ mczyzny. Marnotrawstwo i przemoc wojny wietnamskiej sprawiy, e mczyni zaczli kwestionowa swoj dotychczasow wiedz na temat natury dojrzaego mczyzny. Jeli msko oznacza Wietnam czy chc by mscy w takim sensie? W tym czasie ruch feministyczny skoni mczyzn do przyjrzenia si kobietom naprawd, zmuszajc ich do uwiadomienia sobie niepokojw i cierpie, od ktrych mczyzna lat pidziesitych usilnie stara si odwraca. Gdy mczyni zaczli bada dzieje kobiet i kobiec wraliwo, niektrzy z nich ujrzeli kobiec stron wasnej osobowoci. Ta wiadomo pogbiaa si i dzi wikszo mczyzn ma j w takim lub innym stopniu. Jest w tym procesie co wspaniaego - mam na myli naprawd doniose odkrywanie i kultywowanie przez mczyzn wasnej kobiecej" wiadomoci a jednak nie potrafi oprze si wraeniu, e w takiej postawie jest rwnie co nieprawidowego. W cigu ostatnich dwudziestu lat mczyzna sta si bardziej wraliwy i subtelny. Nie sta si jednak przez to bardziej wolny. Jest on miym chopcem, podobajcym si nie tylko swojej matce, ale rwnie modej kobiecie, z ktr yje. W latach siedemdziesitych zaczem dostrzega w caym kraju zjawisko mikkiego mczyzny". Nawet dzisiaj, kiedy przygldam si swojej publicznoci, czsto wydaje mi si, e poowa modych mczyzn naley do tej kategorii. S to mili, wartociowi ludzie; podobaj mi si nie chc szkodzi przyrodzie czy wszczyna wojen, caa ich egzystencja i styl ycia przepojone s agodnoci i umiarkowaniem. A jednak wielu z tych mczyzn nie jest szczliwych. atwo zauway, e brak im energii. Nale oni do kategorii ludzi chronicych ycie, w odrnieniu od dajcych ycie. Std te, prawem kontrastu, mczyni ci czsto wi si z silnymi kobietami promieniujcymi energi. Mamy tu wic dobrze wychowanego modego mczyzn, grujcego wiadomoci ekologiczn nad swoim ojcem, yczliwie nastawionego wobec caego wszechwiata, ale przy tym obdarzonego, niewielk si witaln. Silne, dajce ycie kobiety, uksztatowane w latach szedziesitych albo dziedziczce dawniejszego ducha, odegray wan rol w uformowaniu owego chronicego ycie, lecz nie dajcego ycia mczyzny. Przypominam sobie z lat szedziesitych nalepk samochodow z napisem: KOBIETY MWI TAK" MCZYZNOM, KTRZY MWI NIE". Uznajemy odwag, ktrej wymagaa odmowa powoania do wojska, pjcie do wizienia czy ucieczka do Kanady, podobnie zreszt jak odwag, ktrej wymagao przyjcie karty poborowego i wyjazd do Wietnamu. Kobiety przed dwudziestoma laty daway jednak wyranie do zrozumienia, e wol wraliwszego, agodniejszego mczyzn. Preferencja ta wpyna na uksztatowanie mczyzn. Nie-wraliwo u mczyzny zostaa utosamiona z przemoc, a wraliwo bya nagradzana. Wiele energicznych kobiet zarwno wtedy, jak i teraz, w latach dziewidziesitych wybierao sobie i nadal wybiera za kochankw, i w pewien sposb chyba synw, mikkich" mczyzn. Nowy rozdzia energii yang" wrd partnerw nie nastpi przypadkiem. Modzi mczyni z rnych powodw pragnli twardszych" kobiet, a kobiety zaczy pragn bardziej mikkich" mczyzn. Wydawao si przez pewien czas, e jest to zdrowy ukad, ale yjemy ju w jego ramach wystarczajco dugo, by dostrzec, i tak nie jest. Po raz pierwszy dowiedziaem si o udrce mikkich" mczyzn w trakcie moich wykadw. W 1980 roku gmina Lama w Nowym Meksyku poprosia mnie o poprowadzenie kursu tylko dla mczyzn, pierwszego w ich yciu, w ktrym wzio udzia czterdziestu uczestnikw. Kadego dnia zajmowalimy si jednym bogiem greckim i jedn dawn opowieci, by potem pnymi popoudniami spotyka si na dyskusjach. Gdy zabierali gos modsi mczyni, nierzadko zy przeszkadzay im mwi. Byem zdumiony tym, jak wiele alu i boleci tkwi w duszach tych modych ludzi. Zgryzota ich wynikaa po czci z dystansu midzy nimi a ich ojcami, odczuwanego przez nich bolenie, ale innym jej rdem byy problemy w ich

maestwach czy zwizkach z kobietami. Nauczyli si wraliwoci, ale sama wraliwo to za mao, by radzi sobie z kopotami w maestwie. W kadym zwizku raz na jaki czas potrzeba czego dzikiego; potrzebuje tego zarwno on, jak i ona. Jednak w momencie, w ktrym pojawiaa si taka potrzeba, mody mczyzna czsto nie potrafi stan na wysokoci zadania. By opiekuczy, to prawda, ale w jego zwizku i w jego yciu trzeba byo czego innego, Mikki" mczyzna mg powiedzie: Czuj twj bl, uwaam twoje ycie za tak wane jak moje, zaopiekuj si tob, pociesz ci, Nie potrafi jednak okreli, czego pragnie, i trzyma si tego. Brakowao mu zdecydowania. W Odysei Hermes poucza Odyseusza, i zbliajc si do Kirke, reprezentujcej specyficzn matriarchaln energi, powinien podnosi lub pokazywa miecz. Podczas owych pocztkowych spotka wielu modszym mczyznom sprawiao trudno odrnienie wycigania miecza z pochwy od zadawania komu ran. Jeden z nich, niejako ucieleniajcy okrelone duchowe wartoci lat szedziesitych, czowiek, ktry rzeczywicie mieszka przez rok w pniu drzewa gdzie koo Santa Cruz, nie potrafi, trzymajc w doni miecz, wyprostowa ramienia. Tak dobrze si nauczy, e nie wolno rani ludzi, i nie by w stanie unie w gr kawaka stali, nawet po to, by zapa nim promie soca. A przecie wycignicie 14 miecza nie musi oznacza walki. Moe ono take wskazywa na zdecydowanie pynce z radosnego poczucia siy. Podjta przez wielu Amerykanw podr w mikko", wraliwo czy rozwijanie kobiecej strony osobowoci" bya niezwykle wartociowa, ale na niej droga si nie koczy. Ta droga nie ma koca. W poszukiwaniu elaznego Jana Jednym z utworw mwicych o trzeciej moliwoci dla mczyzn, o trzeciej drodze jest ba zatytuowana elazny Jan2 albo, te elazny Hans. Jakkolwiek pierwsi zapisali j bracia Grimm mniej wicej w 1820 roku, liczy ona sobie pewnie z dziesi lub dwadziecia tysicy lat. Na pocztku bani czytelnik dowiaduje si, e gdzie w gbi lasu, niedaleko krlewskiego zamku dziej si jakie dziwne rzeczy. Mianowicie myliwi trafiajcy na to miejsce znikaj i nigdy nie wracaj. W lad za pierwsz grup zaginionych wyrusza dwudziestu nastpnych, ale i oni nie wracaj. Ludzie nabieraj przekonania, e to lene uroczysko kryje w sobie jak niesamowit tajemnic, i przestaj tam chodzi. Pewnego dnia pojawia si na zamku nikomu nie znany myliwy i powiada: Czy jest tu co do roboty? Czy jest moe w tej okolicy jakie niebezpieczne zadanie do wykonania? Krl rzecze: No c, mgbym wspomnie o lesie, ale jest pewien problem. Ludzie, ktrzy tam wyruszaj, nigdy nie wracaj. Procent powrotw, eby tak to uj, nie naley do wysokich. O, wanie co takiego mnie pociga odpowiada mody czowiek. Wyrusza do lasu i, co interesujce, wyrusza sam, biorc ze sob tylko psa. Mody czowiek z psem wdruj przez las i przechodz koo stawu. Nagle ze stawu wyania si rka, porywa psa i niknie wraz z nim w toni. Nasz bohater nie wpada bynajmniej w panik z powodu tego wydarzenia. Mwi jedynie do siebie: To na pewno tu. Poniewa myliwy jest przywizany do swego psa i nie chce si z nim rozstawa, wraca do zamku, bierze jeszcze trzech ludzi z wiadrami i powraca z nimi nad staw, aby wybra ca wod. atwo zrozumie, e czeka ich niezwykle mozolna praca. Po jakim czasie odkrywaj na dnie stawu okazaego czowieka, od stp do gw pokrytego wosami. Wosy s rudawe przypominaj zardzewiae elazo. Zabieraj tego czowieka do zamku i wtrcaj do wizienia. Dokadniej, krl kae go wsadzi do elaznej klatki stojcej na dziedzicu, nadaje mu imi elazny Jan, a klucz od klatki oddaje na przechowanie krlowej. Przerwijmy na chwil nasz opowie. Wspczesny mczyzna, wgldajc w swoj psychik, moe, jeli ma szczcie, odkry pod powierzchni swojej duszy spoczywajcego w zakamarkach, do ktrych od dawna nikt nie zawita, sdziwego, wochatego czowieka.
2

Ba t (z tomu Banie braci Grimm, Warszawa 1987, w przekadzie Marcelego Tarnowskiego) znajdzie Czytelnik w Aneksie. W niniejszej ksice fragmenty bani elazny Jan przeoy Jacek Tittenbrun na podstawie tekstu Roberta Blya (przyp. red.).

Systemy mitologiczne* cz wosy ze sfer instynktw, z seksem, z pierwotnoci. Twierdz, innymi sowy, e na dnie psychiki kadego wspczesnego mczyzny znajduje si dua, pierwotna istota caa pokryta wosami. Nawizanie kontaktu z tym Dzikusem to krok, ktry jest jeszcze przed mczyzn lat osiemdziesitych czy dziewidziesitych. W naszej dzisiejszej kulturze wybieranie wody wiadrami jeszcze si nie rozpoczo. Ba delikatnie sugeruje, e owego kudatego mczyzn otacza aura lku, lku, ktry towarzyszy wszelkiej zmianie. Kiedy mczyzna zaczyna rozwija wraliw stron wasnej osobowoci i ma ju poza sob etap pocztkowej bojani, na og uznaje swoje doznania za wspaniae. Zaczyna pisa wiersze, siadywa nad brzegiem morza, wyzwala si od przymusu bycia cigle stuprocentowym samcem, nabiera zdolnoci do wspodczuwania z innymi jest w nowym, oszaamiajcym wiecie. Lecz zanurzenie, si w wod po to, by dotkn lecego na dnie stawu Dzikusa o, to zupenie inna sprawa. Istota, z jak stajemy twarz w twarz, jest przeraajca, tym bardziej dzisiaj, gdy korporacje czyni tak wiele, by uksztatowa jaowych, bezwosych, nijakich ludzi. Kiedy mczyzna akceptuje swoj wraliwo, czy to, co si czasem nazywa swoj wewntrzn kobiet" czuje si czsto bardziej serdeczny, bardziej koleeski, bardziej chtny do ycia, Natomiast konfrontacja z gbokim mczyzn", jak go nazywam, rodzi poczucie niebezpieczestwa. Akceptacja Kosmatego Czowieka wymaga odwagi innego typu, czcej si z pokonaniem wewntrznych oporw i poczucia lku. Kontakt z elaznym Janem wymaga zstpienia w czelucie mskiej psychiki i zaakceptowania jej ciemnych stron, w tym oywczej ciemnoci. Od wielu pokole wiat biznesu radzi modym przedsibiorcom, by trzymali si z dala od elaznego Jana, a kocioy chrzecijaskie take za nim zbytnio nie przepadaj. Freud, Jung i Wilhelm Reich s* tymi badaczami, ktrzy mieli odwag zej na dno stawu i przyj to, co tam odkryli. Zadanie, jakie stoi przed wspczesnym mczyzn, polega na pjciu ich ladem. Niektrzy ju to uczynili; Kosmaty Czowiek opuci dno stawu mieszczcego si w ich psychice i przenis si na dziedziniec, a wic owietlone socem miejsce, gdzie wszyscy mog go zobaczy. Stanowi to pewien postp w stosunku do piwnicy, w ktrej pragnoby zamkn Kosmatego Czowieka wiele elementw naszej kultury. Tu czy tam, wszake, jest on cigle w klatce. Utrata zotej piki Powrmy do przerwanej opowieci. Pewnego dnia omioletni syn krla bawi si na dziedzicu swoj ulubion zot pik. Pika wpada do klatki Dzikusa. Jeli chopiec chce odzyska pik, bdzie musia podej do Kosmatego Czowieka i poprosi go o ni. I tu wanie zaczyna si problem. 2 elazny Jan 17 Zota pika nasuwa nam na myl jedno osobowoci, ktr cieszylimy si w dziecistwie peni i integralno, ktre byy naszym udziaem przed rozdziaem na mskie i eskie, bogate i biedne, ze i dobre. Pika jest zota i okrga jak soce. I podobnie jak soce promieniuje energi. Zwrmy uwag na wiek chopca. Wszyscy, czy jestemy chopcami czy dziewczynkami, tracimy co wanie w tym wieku. O ile w przedszkolu mamy cigle nasz zot pik, o tyle w szkole podstawowej tracimy j. To, co z niej pozostaje, gubimy w szkole redniej. W bani abi krl pika krlewny wpada do studni. Niezalenie od tego, jakiej pci jestemy, gdy tylko tracimy nasz zot pik, spdzamy reszt ycia, starajc siej odzyska. Pierwszym krokiem na drodze do odzyskania piki jest, moim zdaniem, pogodzenie si . stanowczo i nieodwoalnie z jej utrat. Freud powiedzia: Jaki smutny kontrast midzy promienn inteligencj dziecka a ograniczon umysowoci dorosego". Gdzie jest wic zota pika? Mwic metaforycznie, mogli bymy stwierdzi, e kultura lat szedziesitych nakaniaa mczyzn do szukania swojej zotej piki we wraliwoci, czuoci, wsppracy i wyzbyciu si agresywnoci. Wielu jednak mczyzn wyzbyo si wszelkiej agresywnoci i nie odnalazo zotej piki. . * Opowie o elaznym Janie uczy, e mczyzna nie powinien spodziewa si, i znajdzie zot pik w eskim krlestwie, gdy tam jej nie ma. Nowoeniec prosi skrycie on, aby oddaa mu zot pik. Myl, e zrobiaby to, gdyby moga, gdy wikszo kobiet, zgodnie z moimi dowiadczeniami, stara si nie

hamowa rozwoju mczyzn. Nie moe ona jednak da piki, gdy jej nie posiada. Co wicej utracia ona rwnie swoj wasn zot pik i te nie moe jej znale. Upraszczajc moglibymy powiedzie, e mczyzna lat pidziesitych chcia, by zot pik zwrcia mu kobieta. Mczyzna lat szedziesitych i siedemdziesitych, z rwnym brakiem powodzenia, prosi o to samo swoj wewntrzn kobieco". , Opowiadanie o elaznym Janie podsuwa nam myl, e zota pika znajduj si w obrbie magnetycznego pola Dzikusa, co nam bardzo trudno poj. Musimy uzna za moliwe, e 18 prawdziwa promienna energia u mczyzny nie ukrywa si, nie spoczywa czy czeka na nas w strefie eskiej ani te w strefie samczej, w typie Johna Wayne'a, lecz w magnetycznym polu gbokiej mskoci. Chroni j podwodne pole instynktw i ten, kto mieszka w nim od nie wiadomo kiedy. W abim krlu to aba, niesympatyczne stworzenie, na widok ktrego kady mwi Fuj!", przynosi zot pik. A w wersji braci Grimm aba, zamienia si w krla dopiero po tym, gdy czyja rka trzaska ni o cian. Wikszo mczyzn wolaaby, eby to kto sympatyczny zwrci im pik. Nasza opowie sugeruje jednak, e nie znajdziemy zotej piki w polu siowym azjatyckiego guru czy nawet agodnego Jezusa. Opowie ta nie jest antychrzeci-jaska, lecz przedchrzecijaska (o jakie tysic lat), a jej przesanie jest nadal prawdziwe: odzyskanie zotej piki jest nie do pogodzenia z pewnymi typami powszechnie spotykanej potulnoci i uprzejmoci. Dzikoci czy braku ogady, zakadanej przez obraz Dzikusa, nie naley myli z samcz energi, znan mczyznom a nadto. W przeciwiestwie do niej energia Dzikusa mobilizuje do stanowczego i zdecydowanego, lecz nie brutalnego dziaania. Dzikus nie jest przeciwstawny cywilizacji, ale te nie mieci si w niej cakowicie. Etyczna nadbudowa ortodoksyjnego chrzecijastwa nie jest przychylna Dzikusowi, jak si wydaje, w odrnieniu od samego Chrystusa. Czy nie przyj on chrztu z rk dugowosego Jana? Kiedy nadchodzi pora rozmowy modego czowieka z Dzikusem, przekona si on, e ta rni si zasadniczo od rozmowy z pastorem, rabinem czy guru. Z Dzikusem nie rozmawia si o niebiaskiej szczliwoci, duchu, umyle czy wyszej wiadomoci", lecz o czym wilgotnym, ciemnym, ale i te mniej podniosym o duszy", jak by powiedzia James Hillman. Pierwszy krok polega na podejciu do klatki i poproszeniu o zwrot zotej piki, Niektrzy mczyni s gotowi do podjcia takiego kroku, podczas gdy inni jeszcze nie osuszyli , swoich staww nie pozostawili za sob zbiorowej mskiej tosamoci i nie wkroczyli na nie znany teren samotnie czy te w towarzystwie jedynie swego psa. 19 Nasza ba powiada, e po utoniciu psa trzeba zapa za wiadra. aden olbrzym nie przyjdzie i nie wybierze za nas wody; adne magiczne sztuczki nic tu nie pomog. Ani wita woda z Lourdes, ani LSD czy kokaina. Trzeba to zrobi samemu, wiadro za^ wiadrem. Przypomina to mozoln dyscyplin, jakiej wymaga sztuka. Dziea Rembrandta, tak jak Picassa, Yeatsa, Rilkego czy Bacha powstay dziki wytonej, wytrwaej pracy. Czerpanie wody wiadrem wymaga znacznie wikszej dyscypliny ni wikszo ludzi zdaje sobie spraw. Dzikus, jak zwrci mi uwag pisarz Keith Thompson, nie ma zamiaru ot tak, po prostu, wrcza proszcemu zotej piki. C by to bya za bajka, gdyby Dzikus rzek po prostu: No dobrze, masz tu swoj pik. Jung zauway, e wszelkie spenione yczenia pod adresem psychiki opieraj si na zasadzie co za co". Psychika lubi robi interesy. Jeli, na przykad, jaka cz was jest niezwykle leniwa i nie chce si jej pracowa, to nawet najbardziej stanowcze noworoczne postanowienie poprawy niewiele zdziaa. Poskutkuje, jeli powiecie do swojej leniwej poowy: Pozwl mi popracowa przez godzin, a wtedy ja po zwol ci byczy si przez nastpn godzin, zgoda? I tak te w elaznym Janie ubija si interes: Dzikus zgadza si odda zot pik chopcu w zamian za otwarcie klatki. Chopiec, najwidoczniej przestraszony, ucieka. Nawet nie odpowiada Dzikusowi. Czy nie tak postpujemy? Rodzice, ksia, nauczyciele tak czsto wkadali nam do gw, e powinnimy trzyma si z daleka od Dzikusa, e kiedy on mwi:

 Zwrc ci pik, jeli wypucisz mnie z klatki my nawet nie odpowiadamy. Mija z dziesi lat. Nasz dwudziestopicioletni teraz bohater wraca do Dzikusa i pyta: Czy dostan z powrotem swoj pik? Dzikus rzecze: Owszem, jeli mnie uwolnisz. Prawd mwic, sam powrt do Dzikusa jest czym niezwykym; wielu ludzi nigdy si na to nie zdobywa. Dwudziestopicioletni mczyzna dobrze syszy sowa Dzikusa, ale przecie jest to ju kto, kto dorobi si czego w yciu: ma 20 dwie Toyoty, domek, moe i on oraz dziecko. Jake mgby wypuci Dzikusa z klatki? Zwykle taki mczyzna i za drugim razem odchodzi bez sowa. Mija nastpnych dziesi lat. Nasz bohater ma ju trzydzieci pi lat... Czy widzielicie kiedy wyraz rozterki na obliczu trzydziestopicioletniego mczyzny? Czujc si przepracowany, wyobcowany i pusty, pyta Dzikusa tym razem z gbi duszy:, Czy zwrciby mi moj zot pik? Owszem, tak powiada na to Dzikus jeeli wy pucisz mnie z klatki. I w tym momencie dzieje si co zdumiewajcego. Nasz bohater odpowiada Dzikusowi i wywizuje si midzy nimi rozmowa. Mczyzna mwi: . Nawet gdybym chcia ci wypuci, nie mog tego zrobi, bo nie wiem, gdzie jest klucz. Mwi prawd. W tym wieku nie wiemy, gdzie znajduje si klucz; nawet nie dlatego, e zapomnielimy, ale e w ogle nigdy nie wiedzielimy, gdzie go szuka. Ba powiada, e krl zamykajc Dzikusa odda klucz krlowej na przechowanie, ale wtedy mielimy tylko siedem lat, a poza tym nasz ojciec nigdy nam nie powiedzia, co zrobi z kluczem. Gdzie jest wic ten klucz? Spotkaem si z nastpujcymi odpowiedziami: Jest zawieszony na szyi chopca. Nie. Jest schowany w klatce elaznego Jana. Nie. Jest w rodku zotej piki. Nie. Jest w zamku. Wisi na haku w skarbcu. Nie. Jest w wiey. Wisi wysoko na haku. Nie. Dzikus odpowiada: Klucz znajduje si pod poduszk twojej matki. Klucza nie ma w pice, w zotym kufrze ani w schowku, lecz ley on pod poduszk naszej matki tam, gdzie kazaby go nam szuka Freud. Wydostanie stamtd klucza to kopotliwe zadanie. Freud, 21 czerpic inspiracje z pewnej greckiej sztuki, powiada, e m czyzna, jeeli chce dugo y, nie powinien bagatelizowa wzajemnego pocigu midzy sob a matk. Wszak poduszka ley w ku, w ktrym matka kochaa si z naszym ojcem. Poduszka niesie ze sob ponadto jeszcze inne skojarzenia. Michael Meade, opowiadacz mitw, zwrci mi kiedy uwag, e poduszka- to takie miejsce, w ktrym matka chowa wszystkie nadzieje zwizane z nami. Matki marz o synu lekarzu, psychoanalityku, geniuszu Wall Street, lecz bardzo rzadko o synu Dzikusie". Wracajc do syna, nie jest on wcale pewien, e rzeczywicie chce zabra klucz. Zwyke przenosiny klucza spod poduszki matki pod poduszk guru nie zdaj si na nic. Zapomnie, e matka posiada klucz, byoby powanym bdem. Wszak zadanie matki polega na cywilizowaniu chopca, a wic to, e zachowuje ona klucz, jest czym naturalnym. Wszystkie rodziny postpuj podobnie; na caym wiecie krl oddaje klucz krlowej na przechowanie".

Atakujc matk, napierajc czy krzyczc na ni, co doradzaliby nam niektrzy freudyci, prawdopodobnie nie zwojowalibymy wiele; matka mogaby si tylko umiechn i rozmawia z nami, trzymajc okie na poduszce. Dysputy Edypa z Jokast nigdy nie przynosiy wikszego efektu, podobnie jak wykrzykiwania Hamleta. Jeden z moich znajomych uwaa, e najsprytniej byoby ukra klucz pewnego dnia, gdy nie bdzie naszych rodzicw w domu. To, e rodzicw dzisiaj nie ma", oznacza wolno od rodzicielskich zakazw. Tego dnia naley skra klucz. Pisarz i gawdziarz Gioia Timpanelli zauway, e z mitologicznego punktu widzenia kradzie klucza naley do krlestwa Hermesa. . A klucz musi by skradziony. Przypominam sobie swj wykad na temat kradziey klucza wygoszony dla mieszanej publicznoci. Mody czowiek, najwyraniej dobrze obznajo-miony ze zwyczajami Nowej Ery, powiedzia: Robercie, niepokoi mnie ten pomys kradziey klucza. Kradzie jest czym nagannym. Czy nie moglibymy po prostu ca grup uda si do matki i powiedzie: Mamo, czy oddaaby klucz?" , Wzorem dla niego by prawdopodobnie sposb, w jaki zaatwia sprawy personel sklepu ze zdrow ywnoci. Czuem przez skr, e dusze wszystkich kobiet znajdujcych si na sali powstaj, aby zabi autora tej niefortunnej propozycji. Mczyni w jego rodzaju s rwnie niebezpieczni dla drugiej pci, jak i dla swojej. adna matka godna swego imienia i tak nie daaby klucza. Jeeli syn nie umie go ukra, to na niego nie zasuguje. Chc uwolni Dzikusa! Chod no tutaj i pocauj mamusi! Matki wyczuwaj intuicyjnie, co si stanie, gdy ich synowie wejd w posiadanie klucza: utrac wwczas swoich chopcw. Trudno przeceni si instynktu posiadania matek w stosunku do synw* dajc si porwna tylko z rwnie zazdrosn- zachannoci ojcw w stosunku do crek. rodki stosowane w celu odzyskania klucza s spraw indywidualn, ale warto, podkreli, e sposoby demokratyczne nie maj szans na sukces. Pewien do sztywny modzian taczy ktrej nocy przez sze godzin, nie oszczdzajc si i rano owiadczy: Tej nocy odzyskaem cz swojego klucza. Inny mczyzna odzyska klucz, gdy postpi pierwszy raz w yciu jak prawdziwy oszust, z pen wiadomoci tego, co robi. Jeszcze inny ukrad klucz, gdy zbuntowa si przeciwko swej rodzinie, odmawiajc dalszego odgrywania roli koza ofiarnego. Omawianie praktycznych sposobw kradziey klucza mogoby nam zaj cae tygodnie. Ba nie wyklucza adnej moliwoci, stwierdzajc jedynie: Pewnego dnia ukrad klucz, wrci do klatki Dzikusa i otworzy zamek. Otwierajc drzwiczki klatki, przyci sobie nimi palec" (ten szczeg nabierze znaczenia w nastpnej czci naszej opowieci). Dzikus jest nareszcie wolny i moe wrci do swego lasu, odej jak najdalej od zamku". Co robi chopiec? W tym momencie moe si wydarzy kilka rzeczy. Jeli Dzikus wrci do lasu, a chopiec pozostanie w zamku, w psychice chopca odtworzy si na nowo podstawowy historyczny rozam midzy czowiekiem pierwotnym a czowiekiem cywilizowanym. Chopiec - mgby bole nad utrat Dzikusa na zawsze, albo te wsadzi z powrotem klucz pod poduszk, aby rodzice niczego nie zauwayli, a potem powiedzie, e nic nie wie o ucieczce Dzikusa/Wykrciwszy si sianem w ten sposb, mgby zosta menederem, fundamentalistycznym pastorem, profesorem zwyczajnym, kim, z kogo rodzice mogliby by dumni, kim, kto nigdy nie natkn si na Dzikusa". Wszyscy podrzucalimy z powrotem klucz i ukrywalimy to. Wtedy samotny myliwy wewntrz nas musia ponownie wyruszy do lasu z wiernym psem przy nodze, a pies wwczas znowu znika pod wod. Tracilimy w ten sposb wiele psw". Moglibymy sobie te wyobrazi inny scenariusz. Chopiec przekonuje (czy te wydaje mu si, e mgby przekona) Dzikusa, aby nie ucieka do lasu i zosta na dziedzicu. Mogliby wtedy przez lata cae wie uczone i kulturalne rozmowy. Z bani wynika jednak, e chopiec nie moe poczy si czy, dokadniej, dozna wstpnego zjednoczenia z elaznym Janem na zamkowym dziedzicu. Zbyt blisko std do poduszki matki i regulaminu ojca. Pamitamy, e w naszej opowieci chopiec, gdy przemwi do Dzikusa, powiedzia mu, e nie wie, gdzie znajduje si klucz. By to dowd odwagi z jego strony. Wielu mczyzn nigdy nie odezwie si do Dzikusa.

Kiedy chopiec otworzy klatk, Dzikus wyruszy z powrotem do swojej puszczy. Chopiec w bani, albo trzydziestopicioletni mczyzna w naszej wyobrani, robi wtedy jakkolwiek by na to patrze co zdumiewajcego. Odzywa si jeszcze raz do Dzikusa, mwic: Stj! Kiedy rodzice wrc do domu i spostrzeg, e ci nie ma, zbij mnie! Syszc to, mona straci cay rezon, zwaszcza jeli wie si co na temat sposobw wychowywania dzieci, obowizujcych przez dugi czas w pnocnej Europie. Jak przypomina nam Alice Miller w swojej ksice For Your Own Good1 (Dla waszego wasnego dobra), psychologowie dziecka w dziewitnastowiecznych Niemczech przestrzegali rodzicw zwaszcza przed spontanicznoci. Spontaniczno u dziecka jest niedobra i na jej pierwszy znak rodzice powinni surowo zareagowa. Spontaniczno oznacza bowiem, e may dzikus czy dzikuska wyrwali si z zamknicia. Purytascy rodzice w Nowej Anglii czsto surowo karali dzieci za niesforne zachowanie w czasie dugich naboestw kocielnych. Jeeli wrc i zobacz, e ci nie ma, zbij mnie! Dzikus na to: Masz racj. Lepiej chod ze mn! Tak wic Dzikus bierze chopca na ramiona i razem uchodz w las. To rozstrzygajcy moment. Gdybymy wszyscy mieli tyle szczcia! Chopiec, odchodzc do lasu, musi pokona, przynajmniej w danej chwili, swoj obaw przed dzikoci, irracjonalnoci, kosmatoci, intuicj, emocj, ciaem i natur. elazny Jan nie jest tak prymitywny, jak to si wydaje chopcu, lecz tego on jeszcze nie wie. * Tak czy owak doszo do zerwania z matk i ojcem, do tego, do czego wzywaj dawne mity inicjacyjne. elazny Jan mwi chopcu: Nigdy ju nie ujrzysz swoich rodzicw. Ale ja poka ci skarby, tak niezmierzone, e nawet nie bdziesz w stanie ich wszystkich wykorzysta. A wic klamka zapada. Odejcie na ramionach Dzikusa Chwila, w ktrej chopiec odchodzi z Dzikusem, jest tym samym, czym u dawnych Grekw byo przyjcie przez kapana boga Dionizosa modego adepta na swego ucznia lub czym u dzisiejszych Eskimosw jest moment, gdy szaman czsto od stp do gw okryty futrami z dzikich zwierzt, i noszcy na szyi naszyjnik z pazurw rosomaka i krgw wa, a na gowie eb niedwiedzia pojawia si w wiosce i zabiera chopca, by podda go duchowej edukacji. W naszej kulturze nie ma takich zwyczajw. Nasi chopcy odczuwaj palc potrzeb wtajemniczenia w sekrety bycia mczyzn, ale w zasadzie nie mog tego oczekiwa od starcw. Czasem prbuj tego ksia, ale i oni s dzi zbyt przesiknici zmaterializowanymi wartociami wiata biznesu. U Indian Hopi i innych rodowitych Amerykanw poudniowego Zachodu starcy zabieraj chopca w wieku dwunastu lat i sprowadzaj do wycznie mskiej strefy kiwa. Zostaje on tam w dole przez sze tygodni, a matki nie oglda przez ptora roku. Sabo wspczesnej nuklearnej rodziny nie polega na tym, e jest ona zwariowana oraz pena sprzecznoci i dylematw (to dotyczy rwnie komun i biur korporacji, a w istocie wszelkich grup). Sabo ta zasadza si na tym, e starcy spoza nuklearnej rodziny nie maj ju do zaoferowania synowi adnego skutecznego sposobu zerwania z rodzicami, ktry byby w miar bezbolesny dla niego samego. W dawnych spoeczestwach wierzono, e jedynie rytua i wysiek mog uczyni z chopca mczyzn, e niezbdna jest w tym celu czynna interwencja starcw". Powoli zaczynamy rozumie, e mskoci nie uzyskuje si automatycznie; nie stajemy si mczyzn po prostu dlatego, e jemy patki owsiane. Czynna interwencja starszych oznacza, e wprowadzaj oni modego mczyzn w pradawny wiat mskich mitw i praktyk. Doskonaego przykadu tego rodzaju inicjacji dostarczaj zwyczaje panujce u afrykaskich Kikuyu. Gdy chopiec osiga odpowiedni wiek, zabieraj, go matce i przyprowadzaj do specjalnego miejsca znajdujcego si w pewnej odlegoci od wioski. Chopiec jest godny, spragniony, czujny i przestraszony. Kto ze starszyzny bierze n, otwiera y na wasnym ramieniu i pozwala, by kilka kropel krwi spado do tykwy lub miski. Kady z zasiadajcych wok ogniska starszych mczyzn czyni to samo, podajc nastpnemu misk z krwi, ktra dociera w kocu do naszego modzieca z zaproszeniem, by si posili.

Rytua ten uczy chopca kilku rzeczy. Uczy si on, e.po* karm nie pochodzi tylko od matki, lecz rwnie od mczyzn. Dowiaduje si te, e n moe suy do wielu innych celw poza zadawaniem komu ran. Czy moe mie jakie wtpliwoci, e chodzi tu o jego powitanie w gronie mczyzn? Po zakoczeniu tego powitania starsi ucz modego adepta mitw, opowieci i pieni ucieleniajcych specyficznie mskie wartoci. Chodzi tu nie tylko o wartoci rywalizacji, lecz rwnie o wartoci duchowe. Dziki tym nawilajcym" mitom mody czowiek odrywa si od swego osobistego ojca i wstpuje w wilgotny" wiat ojcw z bagien", instytucji, ktrej pocztki gin w zamierzchej przeszoci. A co si dzieje przy braku wiadomego dziaania starcw? Inicjacja mczyzn Zachodu przetrwaa, cho w zmienionej formie, zagad greckich szk inicjacyjnych bdc dzieem fanatykw. W XIX wieku yo si czsto pod jednym dachem z dziadkami i wujami, i czsto przebywao ze starszymi. Na polowaniach i na przyjciach, w pracy wykonywanej wsplnie przez mczyzn na polu i w chacie, w czasie wolnym starsi spdzali wiele chwil z modszymi mczyznami, przekazujc im wiedz o mskim duchu i duszy. Wordsworth na pocztku swej Wycieczki opisuje przesiadujcego pod drzewem starca, ktry zosta przyjacielem poety, gdy ten by jeszcze chopcem: On kocha, odkd w czeredzie rumianych urwisw Wyrni mnie, jak mawia zwyk, dla kaprysu, Bo urzeko go ponure spojrzenie, zbyt powane jak na mj wiek. Teraz, gdy dorosem, sama myl o tym, e jestem jego wybracem, dreszcz rozkoszy niesie. Podczas wakacji wiele godzin spdzilimy razem, spacerujc po lesie... Tego rodzaju bardziej lub mniej przypadkowe i spontaniczne kontakty s ju dzi w duej mierze spraw przeszoci. Kluby i stowarzyszenia mskie nieomal zaniky. Dziadkowie mieszkaj gdzie W Phoenix albo w domu starcw i wielu chopcw zna jedynie towarzystwo rwienikw, nie wiedzcych nic w porwnaniu z mczyznami dawniej dokonujcymi inicjacji. W latach szedziesitych wielu modych mczyzn czerpao si od kobiet, dla ktrych jednym ze rde energii by ruch feministyczny. Mona powiedzie, i wielu modych mczyzn w latach szedziesitych starao si dostpi inicjacji z rk kobiet. Wtajemniczenia mczyzn mog jednak dokona tylko mczyni, podobnie jak jedynie kobiety mog wtajemnicza kobiety. Kobiety potrafi przemieni zarodek w chopca, ale tylko mczyni potrafi przemieni chopca w mczyzn. Dokonujcy inicjacji mwi, e chopiec potrzebuje drugich narodzin, tym razem nie z kobiety, lecz z mczyzny. Keith Thompson w jednym ze szkicw scharakteryzowa siebie jako typowego modego czowieka wtajemniczonego" przez kobiety. Rodzice Keitha rozwiedli si, gdy mia on okoo dwunastu lat. Po rozwodzie jego ojciec wyprowadzi si i chopiec mieszka z matk. Chodzc do liceum, trzyma si bardziej z kobietami ni z mczyznami i ten stan rzeczy utrzymywa si w czasie studiw, kiedy to obraca si gwnie wrd feministek, ktre byy, wedug jego opinii, wspaniae, wyksztacone i wielkoduszne i od ktrych wiele si nauczy. Potem podj prac we wadzach lokalnych jednego ze stanw, pracujc z kobietami i jeszcze lepiej poznajc je. W tym czasie mia sen. Wraz ze stadem wilczyc bieg przez las. Wilczyce kojarzyy mu si przede wszystkim z niezalenoci i si witaln. Stado wilczyc przemierzao w szyku las, docierajc w kocu nad brzeg rzeki. Kada z wilczyc spojrzaa w lustro wody, widzc w nim swoje odbicie. Natomiast gdy Keith spojrza w wod, nie zobaczy tam swojej twarzy. Sny to delikatna i skomplikowana materia, i nie naley wyciga z nich szybkich i daleko idcych wnioskw. Niemniej w naszym wypadku ostatni obraz nasuwa niepokojc myl. Kiedy kobiety, nawet kobiety o najlepszych zamiarach, wychowuj chopca same, moe on zosta pozbawiony mskiego oblicza lub nie mie w ogle oblicza. Dokonujcy inicjacji starcy dawali natomiast chopcom pewno siebie, ktr pomagaa im dostrzec wasne prawdziwe oblicze czy istot. Co da si zrobi w takiej sytuacji? Tysice kobiet w niepenych rodzinach wychowuje dzieci bez udziau dorosego mczyzny. Zwizane z tym problemy ukazay si w jaskrawym wietle pewnego dnia w Evanston, kiedy to dla grupy. suchaczy zoonej przewanie z kobiet wygaszaem odczyt na temat inicjacji mczyzn. 28 Kobiety samotnie wychowujce synw byy niezwykle wyczulone na niebezpieczestwa takiego modelu wychowawczego. Jedna z kobiet owiadczya, e mniej wicej wtedy, gdy jej syn osiga wiek gimnazjalny, uwiadomia sobie, e potrzebuje on twardszej rki, e metody wychowawcze, do jakich jest predestynowana z natury, nie wystarczaj. Z kolei, jak stwierdzia, gdyby zacza stosowa surowsze metody, zatraciaby swoj kobieco. Wspomniaem o klasycznym rozwizaniu, stosowanym w

10

tradycyjnych kulturach, polegajcym na odesaniu syna do ojca po ukoczeniu przez chopca dwunastu lat. Kilka kobiet odparo na to kategorycznie: Nie, mczyni nie potrafi wychowywa, nie dbaliby o niego. W rzeczywistoci wielu mczyzn do jakich i ja nale odnalazo w sobie zdolnoci wychowawcze, ktre pozostaway w upieniu, dopki nie byy potrzebne. Nawet wtedy, gdy ojciec mieszka pod jednym dachem z reszt rodziny, midzy matk a synem moe istnie na tyle silna potajemna wi, by wywaszczy ojca z jego rodzicielskich praw. Mamy wtedy do czynienia z czym w rodzaju zmowy skierowanej przeciwko ojcu, a zmowom nieatwo pooy kres. Pewna kobieta majca dwch synw co roku wyjedaa wraz z mem do San Francisco na zjazd swojej partii, zostawiajc chopcw w domu. Ktrej wiosny jednak, powrciwszy wanie z eskiego sanatorium, miaa ochot na troch samotnoci i powiedziaa do ma: A moe by tak sam zabra chopcw w tym roku? Tak te si stao. Chopcy jeden mniej wicej dziesicioletni, drugi dwunastoletni jak si okazao, nigdy nie przebywali sami z ojcem, bez matki. Po tym nowym dla siebie dowiadczeniu prosili o jeszcze, tj. chcieli spdza wicej czasu z ojcem. Kiedy nastpnej wiosny nadesza znowu pora partyjnej konferencji, matka ponownie wolaa zosta sama i chopcy jeszcze raz wyjechali razem z ojcem. W chwili ich powrotu do domu matka staa akurat w kuchni tyem do drzwi. Starszy z chopcw wbieg do kuchni i obj j z tyu ramionami. Matka, nie zdajc sobie nawet z tego sprawy, zareagowaa odruchowo, odtrcajc chopca, ktry przelecia przez kuchni, wpadajc a na cian. Kiedy si pozbiera, jak powie29 dziaa mi ta kobieta, w ich stosunku nastpia jaka zmiana. Stao si co nieodwracalnego. Matka bya zadowolona z tej zmiany, a chopiec czu troch zaskoczenia, troch ulgi, e matka nie potrzebuje go najwidoczniej tak jak dawniej. Historia ta wskazuje, e dzieo rozki moe si dokona nawet bez udziau starcw. Zerwania moe dokona sama matka. Wymaga to, jak widzielimy, duego wysiku, a trzeba te zauway, e w naszym wypadku to ciao kobiety, a nie jej umys, dokoczyo dziea. W opowiadaniu-innej kobiety cichy sojusz matki z synem zosta rozbity przez drug stron. Wychowywaa ona samo tnie syna i dwie crki. Z crkami nie byo adnych kopotw, w odrnieniu od chopca. Gdy mia czternacie lat, wyjecha do ojca, u ktrego mia zamieszka. Wrci jednak ju po miesicu. Matka zdawaa sobie spraw, e obecno a trzech kobiet w domu oznacza nadmiar eskiej energii. C jednak moga zrobi? Min tydzie czy dwa. Ktrego wieczoru matka odezwaa si do syna, dotykajc jego ramienia: Jasiu, chod na kolacj. I wwczas to on wybuchn i to ona wyldowaa na cianie. Poza t rnic mamy tu do czynienia z tak sam reakcj, jak w poprzedniej historii. W obu wypadkach nie zauwaamy adnego zamiaru ublienia drugiej stronie ani te adnych wiadectw, e incydent powtrzy si. W kadym z tych przypadkw psychika czy ciao wiedziay to, z czego nie zdawa sobie sprawy umys. Gdy matka podniosa si z podogi, powiedziaa: Powiniene wrci do ojca. Chopiec odpowiedzia za: Masz racj. Tradycyjne zerwanie inicjacyjne, obywajce si bez przemocy, jest oczywicie lepsze. Faktem jest jednak, e, jak wiat dugi i szeroki, wyronici synowie niestosownie zachowuj si i niegrzecznie odzywaj do swoich matek, chcc w ten sposb, jak sdz, wyda si niesympatycznymi. Gdy starcy nie wykonali swego zadania i nie rozerwali na czas wizi czcej matk z synem, w jaki inny sposb chopcy mog wyzwoli si z tych wizw, jeeli nie" przez nieprzyjemne zachowanie i sowa? Postpowanie takie nie jest z reguy wiadome, ale niezalenie od tego trudno nazwa je wytwornym. 30 Jednoznaczne zerwanie z matk jest niezbdne, ale rzecz w tym, i do niego zwyczajnie nie dochodzi. Wina nie ley po stronie kobiet; chodzi raczej o to, e starsi mczyni nie robi tego, co naley. Tradycyjny sposb wychowywania kultywowany przez tysice lat, polega na tym, i ojcowie i synowie mieszkali pod jednym dachem, przy czym ci pierwsi uczyli tych drugich fachu: uprawy roli, ciesioki,

11

kowalstwa(czy krawiectwa. Jak to stwierdziem w innym miejscu, spord uczuciowych zwizkw najbardziej ucierpiaa w wyniku rewolucji przemysowej wi ojca z synem. Nie chodzi rzecz jasna o to, by idealizowa kultur ery przedindustrialnej, ale z drugiej strony wiadomo, e dzi wielu ojcw pracuje wiele kilometrw od domu, e kiedy wracaj po pracy, dzieci s ju czsto w kach, a oni sami zbyt zmczeni, by spenia swoje ojcowskie obowizki. Rewolucja przemysowa, potrzebujc rk roboczych do fabryk i biur, oderwaa ojcw od ich synw i co wicej, umiecia tych ostatnich w obowizkowych szkoach, w ktrych uczyy przewanie kobiety. D.H. Lawrence opisa, jak to wygldao, w szkicu Mczyni musz pracowa i kobiety te2. Jego pokolenie w grniczych regionach Wielkiej Brytanii odczuo na sobie si tej zmiany, a nowa postawa koncentrowaa si wok jednej idei: praca fizyczna jest zem. Lawrence przywouje na pami swego ojca, ktry nigdy nie sysza o tej teorii; pracowa jako zwyky grnik w kopalni, mia w pracy wielu dobrych kolegw, wraca do domu w dobrym humorze i kpa si w kuchni. Mniej wicej w tym czasie przybyli jednak z Londynu nowi nauczyciele i zaczli uczy Lawrence'a i jego kolegw z klasy, e praca fizyczna jest czym pospolitym i godnym pogardy i e naley stara si awansowa spoecznie do bardziej duchowego" poziomu zwizanego z prac wyszego rzdu, prac umysow. Dzieci pokolenia Lawrence'a wywnioskoway std, e ich ojcowie przez cay czas robili co niegodnego, e praca fizyczna mczyzn jest czym gorszym, a e ich wraliwe matki, ktrym podobaj si biae firanki i wzniosa egzystencja, maj suszno i zawsze j miay. Jako nastolatek Lawrence, jak opisuje to w Synach i kochankach3, wierzy bez zastrzee nowym nauczycielom. Pragn wyszego" ycia i popiera matk majc takie aspiracje. Dopiero we Woszech dwa lata przed mierci, chorujc ju na grulic, Lawrence zacz dostrzega witalno woskich robotnikw i odczuwa gbok tsknot za swoim ojcem. Zda sobie wwczas spraw, e pragnienie awansu wpajane mu przez matk byo dla niego niekorzystne, doprowadzajc go do zuboajcego odgrodzenia si od ojca i od wasnego ciaa. Jasno i dobitnie sformuowana idea potrafi przenosi si z szybkoci choroby zakanej. Praca fizyczna jest zem. Nie tylko Lawrence, ale rwnie wielu innych przyjo t tez i w nastpnym pokoleniu przepa midzy ojcami a synami powikszya si. Kto podejmuje prac za biurkiem w jakim urzdzie, zostaje sam ojcem, ale nie dzieli swojej pracy z synem i nie potrafi mu wytumaczy, co waciwie robi. Ojciec Lawrence'a zabiera go na d do kopalni, tak jak mj ojciec, ktry by farmerem, zabiera mnie na traktor. Wiedziaem, co ojciec robi przez cay1 dzie i w kadej porze roku. Dominacja pracy biurowej i rewolucja informatyczna pocigny ze sob zanik wizi ojca z synem. Jeeli ojciec przebywa w domu tylko przez godzin czy dwie, to wartoci kobiet, moe i wspaniae, bd niepodzielnie panowa pod rodzinnym dachem. Mona by rzec, e wspczesny ojciec traci syna ju pi minut po jego narodzinach. Kiedy wchodzimy do wspczesnego mieszkania, coraz czciej na nasze przywitanie wychodzi pani domu. To ona, elokwentna, energiczna,- pewna siebie, jest na pierwszym planie; nierozmowny pan domu ukrywa si gdzie z tyu. O sprawach poruszanych w tym podrozdziale mwi mj wiersz pod tytuem Odnajdujc ojca*: Mj przyjacielu, to ciao nie da opaty za to, e niesie nas, tak jak ocean unosi bale. Niekiedy faluje wzburzony jak potn si i rozbija skay, ciskajc * wok malekie kraby, ktre wiruj jak licie. Kto puka do drzwi. A jeszcze nie zdylimy si ubra. Go da, aebymy natychmiast poszli w deszczu i wichurze do ciemnego domu. Pjdziemy tam, mwi ciao, i odnajdziemy ojca, ktrego nigdy nie znalimy, gdy wywdrowa w nieycy tej nocy, kiedy narodzilimy si, i utraci pami, i y odtd, tsknic do swego dziecicia, ktre widzia jeden, jedyny raz... tsknic do, kiedy by szewcem, a potem hodowc byda w Australii, wreszcie kucharzem w restauracji, malujcym obrazy nocami. Ujrzysz go, kiedy zapalisz lamp. Czeka tam, za drzwiami... brwi ma tak cikie, czoo tak lekkie... tak cielesny, ale samotny, czeka na ciebie. Odlegy ojciec Psycholog niemiecki Alexander Mitscherlich pisze o owym ojcowsko-synowskim kryzysie w swojej ksice pt. Spoeczestwo bez ojca5. Gwny sens jego rozwaa sprowadza si do tezy, e jeli syn nie

12

widzi, co robi jego ojciec kadego dnia w cigu caego roku, to w jego psychice pojawi si luka, luka, ktr wypeni demony podszeptujce mu, e praca ojca i sam ojciec s czym zym. Negatywny stosunek do nieobecnego ojca odegra rol w studenckich zajciach w latach szedziesitych. Zrewoltowani studenci uniwersytetu Columbia wdarli si do rektoratu, poszukujc dowodw konszachtw uniwersytetu z CIA- Poczucie studentw, e ich wani ojcowie s li, zostao przeniesione na wszystkich mczyzn u wadzy. Uniwersytet, podobnie jak ojciec,- robi na zewntrz wraenie prawoci i uczciwoci, ale gdzie tam w gbi tli si w nas poczucie, e jeden i drugi robi co niedobrego. Poczucie to staje si nie do zniesienia, gdy wewntrzne intuicje syna s niezgodne z zewntrznymi pozorami. Owe podwiadome, poczucia pojawiaj si nie dlatego, e ojciec jest draniem, lecz dlatego, e jest daleko. Modzi ludzie s gotowi narazi si na nieprzyjemnoci, wdzierajc si do gabinetu rektora, byle tylko zlikwidowa ow sprzeczno. Porzdki w kraju s takie, e mog oni natrafi tam na listy od CIA, ale takie odkrycia nie zaspokajaj odczuwanej przez ciao syna gbokiej tsknoty i potrzeby, by by bliej ciaa ojca. Gdzie jest mj ojciec... dlaczego mnie nie kocha? Co si tu dzieje? Film pt. Maratoczyk opowiada o podejrzliwoci modych Amerykanw wobec starszych. Gwny bohater, ktrego gra Dustin Hoffman, traci ojca, lewicowca doprowadzonego do samobjstwa w czasach McCarthy'ego. Mody czowiek wchodzi w niebezpieczny kontakt z byym lekarzem z obozu koncentracyjnego; musi stawi mu czoo i pokona jeszcze przed jakkolwiek prb pojednania z wasnym zmarym ojcem. Gdy demony s tak podejrzliwe, jake moe by mowa o jakimkolwiek pniejszym prawidowym kontakcie syna z dojrza energi msk, zwaszcza energi dorosego mczyzny dysponujcego wadz. Jako muzyk bdzie on ama gitary robione rcznie przez starych rzemielnikw, a jako nauczyciel odnoszcy si z podejrzliwoci do dawniejszych autorw bdzie ich dezawuowa. Jako obywatel bdzie wola seanse terapeutyczne ni udzia w yciu publicznym. Nie angaujc si w polityk, bdzie si czu czystszy. Zaszyje si gdzie na prowincji i bdzie hodowa marihuan albo rozbija si starym jeepem po okolicy. W naszych czasach przyjmuje si powszechnie, e wadza niesie ze sob nieuchronnie korupcj i ucisk. Natomiast Grecy znali i doceniali pozytywn msk energi, uznajc autorytet zwierzchnoci. Owa energia zeusowa, jak j nazywali,obejmuje inteligencj, dobre zdrowie, zdolno do wspczucia, yczliwo, zdecydowanie, dar wielkodusznego przewodzenia. Energia zeusowa to mski autorytet uznawany przez wzgld na dobro oglne. Pierwotni mieszkacy Ameryki wierzyli w ow oywcz msk moc. U Indian Seneka wdz-mczyzna, ale wybierany przez kobiety, przyjmuje wadz w imi dobra publicznego. On sam nic waciwie nie posiada. Wszystkie wielkie kultury z wyjtkiem naszej przechowuj obrazy tej pozytywnej mskiej energii. Zasoby energii zeusowej topniay w Stanach Zjednoczonych z dziesiciolecia na dziesiciolecie. Kultura masowa, poczwszy od komiksw Maggie and Jiggs i Blondie and Dag-wood z lat dwudziestych i trzydziestych, w ktrych mczyzna jest zawsze saby i gupi, przyja za cel poderwanie szacunku dla mskiej energii. Z komiksw obraz sabego dorosego mczyzny przeszed do filmw rysunkowych. Ojciec z dzisiejszych reklam telewizyjnych nigdy nie moe si na nic zdecydowa. A w komediach sytuacyjnych, wyczajc The Cosby Show, mczyni s przedstawiani jako niezdecydowani, nadci lub atwo dajcy si wywie w pole. A jeli zapytamy, kto wywodzi ich, dowiadujemy si, e czyni to kobiety. Chyba niezupenie tego chc ludzie". Wielu modych scenarzystw hollywoodzkich, zamiast w Kansas czy gdzie indziej stan twarz w twarz ze swoimi ojcami, bierze odwet na odlegym ojcu, portretujc wszystkich dorosych mczyzn jako gupcw. Atakuj oni szacunek dla mdroci, ktr daje wiek i dowiadczenie, a ktr kady ojciec pragnie, gdzie tam w gbi, przekaza swoim wnukom i prawnukom. W tradycyjnych kulturach natomiast bardzo czsto to wanie starsi zabieraj pierwsi gos podczas publicznych zgromadze; modsi mog w ogle si nie odzywa, wysuchujc z szacunkiem zdania starszych. Dzi natomiast mamy dwudziestosiedmioletnich piratw* giedowych, ktrzy potrafi wykupi zasuone wydawnictwo i zniszczy w p roku dorobek trzydziestu lat pracy starszego czowieka. Jako dwudziesto- i trzydziestolatek uczestniczyem w tym dziele niszczenia energii zeusowej. Atakowaem kad starsz osobisto ze wiata literatury bdc w zasigu strzay i napawaem si widokiem strza przeszywajcych ich ciaa, strza poruszanych energi skoncentrowan w mojej psychice. Wiele zaj, ktre mj ojciec wykonywa za dnia, rozgrywao si na moich oczach, znaem jego zwyczaje przy pracy, sposb odnoszenia si do wsptowarzyszy pracy, ale z kolei pewne inne elementy jego egzystencji byy dla mnie

13

niedostpne i moj luk wypeniy demony, jak to przewidzia Mitscherlich. Mj gniew skupi si na starszych ludziach, ktrych waciwie nie znaem. Kiedy syn daje si powodowa owym demonom, staje si szorstki, oziby i osamotniony. Nie wie, w jaki sposb oywi wilgotne" i muliste" strony swojej psychiki. Par lat temu zaczem odczuwa swoje ubytki, nie tyle po eskiej", ile po mskiej stronie mojej osobowoci. Stwierdziem, e brakuje mi kontaktw z mczyznami czy nie powinienem powiedzie wprost, e z moim ojcem? Zaczem myle o nim nie jako o kim, kogo mioci, opieki czy towarzystwa nie zaznaem, lecz jako o kim, kto sam 35 zosta tego pozbawiony przez swoich rodzicw i przez kultur. Ten proces przewartociowania trwa. Za kadym razem, gdy spotykam Si z ojcem, zastanawiam si, w jakiej mierze pozba"wi mnie on owych rnych wartoci wiadomie, a w jakiej stao si to wbrew jego woli; w jakiej mierze zdawa, a w jakiej nie zdawa sobie z tego sprawy. Na temat podoa tych moich rozterek mona znale pewne niepokojce myli u Junga. Stwierdzi on, e kiedy to matka wprowadza syna w wiat uczu, wyuczy si on kobiecej postawy wobec mskoci i przyjmie kobiecy pogld na swojego ojca i swoj wasn msko. A e ojciec i matka rywalizuj o uczucie syna nie mona liczy ani na to, e od matki uzyska si rzetelny obraz ojca, ani na to, e ojciec przekae nam nie zafaszowany obraz matki. Niektre matki wpajaj dzieciom przekonanie, e ucywilizowanie, kultura, uczucie, osobiste wizi to co, co cechuje matk i crk czy te matk i wraliwego syna, podczas gdy ojciec reprezentuje i ucielenia ozibo czy nawet brutalno, brak uczuciowoci, okruciestwo, racjonalizm, obsesj na punkcie pienidza. Tak ju ma natur ten twj ojciec. Tak wic syn dorasta czsto z wykrzywionym obrazem swego ojca uksztatowanym nie tyle na podstawie jego czynw i sw, ile przez opinie matki o tych sowach i czynach. Pamitam, e w moim przypadku pierwszy kontakt ze wiatem uczu zawdziczam matce. Ona pierwsza nauczya mnie rozrniania uczu: Czy czujesz si smutny? Kontakt ten jednak pocign za sob negatywne zdanie o ojcu, jako o nie mwicym za wiele na temat uczu. Przezwycienie tych pierwszych negatywnych sdw na temat ojca wymaga czasu. Wczenie uksztatowane oceny gboko zapadaj w psychik. Idealizacja matki czy obsesja na jej punkcie, mio czy nienawi do niej mog trwa do trzydziestki albo czterdziestki. Po czterdziestce syn zaczyna zwykle ciy ku ojcu pragnie mie peniejszy jego obraz i zbliy si do niego. Proces ten nastpuje w sposb niewy tumaczalny, jakby dyktowany jakim biologicznym zegarem. Pewien znajomy opowiedzia mi, jak proces ten przebiega w jego przypadku. W wieku okoo trzydziestu piciu lat za36 cz si zastanawia nad tym, kim waciwie jest jego ojciec. Nie widzia go od dziesiciu lat. Pojecha do Seattle, gdzie ojciec mieszka, zapuka do drzwi, a kiedy ojciec je otworzy, wyrzuci z*siebie: Chc eby o czym wiedzia. Nie zgadzam si z matk na twj temat. No i co si stao? zapytaem. Mj ojciec wybuchn paczem i powiedzia: Teraz mo g ju spokojnie umrze". Ojcowie czekaj. C innego mog zrobi? Nie twierdz, e wszyscy ojcowie s dobrzy; matki mog mie racj co do ich negatywnych cech, ale kobieta potrafi rwnie osdzi surowo okrelone mskie cechy tylko dlatego, e s odmienne czy dla niej nowe. Jeli syn uczy si wraliwoci gwnie od matki, to na swoj wasn msko bdzie prawdopodobnie patrzy z eskiego punktu widzenia. Moe on by ni zafascynowany, ale jednoczenie bdzie si jej obawia. Moe ubolewa nad ni i pragn j zreformowa albo te moe by nastawiony do niej podejrzliwie i dy do jej zdawienia. Moe j podziwia, ale nigdy nie bdzie si czu z ni naprawd swojsko.

14

W kocu mczyzna dojrzewa do odrzucenia wszelkiej indoktrynacji i zaczyna zadawa sobie pytania o prawdziw natur *swego ojca i mskoci w ogle. W poszukiwaniu odpowiedzi na to pytanie wielce pomocne s starodawne opowieci, wolne od wspczesnych psychologicznych przesdw, sprawdzone przez czas, przekazujce zarwno ciemne, jak i jasne, grone i wspaniae aspekty mskoci. Wzorem dla nich nie jest mczyzna doskonay ani te przesadnie uduchowiony. W mitach greckich Apollo wyobraony jest pod postaci zotego mczyzny stojcego na olbrzymim zbiorniku ciemnej, ruchliwej, niebezpiecznej energii, ktrej na imi Dionizos. Dzikus z naszego opowiadania obejmuje oba rodzaje energii, zarwno apollisk, jak i dionizyjsk. Bhutaczycy robi maski czowieka z gow ptaka i psi szczk. Sugeruje to dobr dwoist energi. Wszyscy znamy witynnych stranikw stojcych przed bramami orientalnych wity. Stranik to srogi mczyzna z nastroszonymi brwiami i nog podniesion jak do taca, trzymajcy w doni pak z kwiatw. Hindusi 37 proponuj jako obraz mskoci Sziw, ktry jest zarwno as cet, jak i dobrym kochankiem, szalecem i mem. W jednej z postaci zwanej Bhairava wystpuje on z dugimi kami,i pod tym wzgldem rni si bardzo od miego i przyjemnego w obiegowym ujciu Jezusa. , Cho i u Chrystusa wystpuj wyrane lady obecnoci owej energii Bhairava. Przypomnimy sobie scen w wityni, kiedy rozwcieczony Jezus wypdza biczem przekupniw. Obrazem mczyzny w tradycji celtyckiej jest Cuchulain kiedy si unosi, wzy jego mini napinaj si wyranie, a z czubka gowy snuje si dym. Te potne wewntrzne moce mczyzn spoczywaj, jak elazny Jan, na dnie staww, ktrych jeszcze nie przemierzylimy. To dobrze, e bosko kojarzy si z Matk Bosk i agodnym Chrystusem, atwo jednak wyobrazi sobie, jak odmienne konsekwencje dla modych mczyzn miaoby, gdybymy yli w kulturze, w ktrej bosko byaby kojarzona take z szalonymi tancerzami, szczerzcymi ky berserkerami i podwodn istot pokryt wosami. Wszyscy, tak mczyni, jak i kobiety, odczuwamy pewien lk w zetkniciu z tymi obrazami. Przez kilka dziesicioleci usiowalimy, i susznie, pozna wady destruktywnego, samczego typu osobowoci; i w tym wzgldzie warto, jak myl, pamita o rnicach midzy Dzikusem a barbarzyc. Kiedy mczyzna nawizuje kontakt z Dzikusem, moe mu to doda nowej siy. Taki mczyzna potrafi krzycze i mwi, co chce, czego nie potrafi mczyzna lat szedziesitych i siedemdziesitych. Osignita przez tego ostatniego asymilacja przestrzeni wraliwoci jest czym bezcennym i nie wolno z niej rezygnowa. Ale jak napisaem w wierszu zatytuowanym Rozmylania o filozofii8: Gdy krzykniesz na, umieraj w ciszy, Z twarz przy cianie, ktra nie syszy. Zdolno do podnoszenia gosu i wpadania we wcieko nie oznacza dominacji, traktowania ludzi jak przedmioty, rozpychania si okciami, budowania przemysowych imperiw, trwania przy zimnej wojnie caego tego modelu samczoci. 38 Tym, czego potrzeboway kobiety w latach siedemdziesitych, byo rozwinicie w sobie energii Kali, tak jak wystpuje ona w tradycji Indii zdolnoci powiedzenia wprost, czego si chce,, taczenia z czaszkami wok szyi, zrywania zwizkw w razie potrzeby. Mczyni potrzebuj podobnego kontaktu z szorstk energi dionizyjsk, nazywan przez Hindusw Kala. Nasza historia powiada, e pierwszy krok polega na odnalezieniu Dzikusa na dnie stawu. Niektrzy mczyni potrafi opuci si na to miejsce dziki nagromadzonej frustracji. Podczenie si do energii Kala musi jednak przynie wyjcie naprzeciw tej samej energii u kobiet. Jeeli mczyni nie wykonaj tego kroku zgin. Mczyni, zwaszcza modzi, w naszych czasach cierpi. Dziki temu, i wielu z nich zdao sobie spraw ze rde swej frustracji, ze swej tsknoty za ojcem i postaci mentora, jestemy lepiej przygotowani do wyruszenia na powitanie Dzikusa i powrotu do idei inicjacji. Jestem peen nadziei. Nasza historia moe si jednak potoczy dalej w rny sposb. Rozdzia II PIERWSZY ZOTY WOS Mona by zapyta: Dlaczego nie zatrzyma si w tym miejscu? Mamy oto modego czowieka, ktry wykrad klucz spod matczynej poduszki. Uciek od rodzicw i pozostaje w kontakcie z Dzikusem, a poprzez niego z puszcz. Podobnie jak Huck Finn wyruszy on w d

15

Missisipi" na tratwie z towarzyszem nalecym do innego wiata. Skoro jednak nasza historia opowiada o inicjacji, wiemy, e bdziemy musieli mie do czynienia ze skaleczeniami, amaniem koci, przekuwaniem skry i innymi podobnymi prbami. Stanowi one nieodczn cz wtajemniczenia. Mircea Eliade1 opowiadajc o praktykach inicjacyjnych w kulturach caego wiata: pisze, e inicjacja chopcw rozpoczyna si od dwch wydarze: pierwsze to wyrane zerwanie z rodzicami, po ktrym nowicjusz udaje si do lasu, puszczy lub na pustyni; drugie to skaleczenie czynione chopcu przez starych mczyzn, ktre moe polega na naciciu skry noem, wytarzaniu w pokrzywach, wybiciu zba. Nie wolno jednak sdzi, e te obraenia s zadawane pod wpywem jakiego sadystycznego impulsu. W wikszoci kultur osoby dokonujce inicjacji dbaj o to, by skaleczenia nie powodoway zbdnego blu, a budziy skojarzenia waciwe danej kulturowej siatce znacze. Odpowiedniego przykadu dostarcza inicjacyjna praktyka australijskich aborygenw. Po zebraniu grupy modych chopcw starcy opowiadaj im hi40 stori pierwszego czowieka imieniem Darwalla. Chopcy suchaj w przejciu tej opowieci o australijskim Adamie. Okazuje si, e Darwalla siedzi na pobliskim drzewie. Kiedy chopcy staraj si go dojrze, podchodzi do nich jeden ze starcw i wybija kademu po zbie. Wwczas inni starcy przypominaj chopcom, e co podobnego przydarzyo si Darwalli. On take straci zb. Przez reszt ycia puste miejsce po zbie bdzie si kojarzy chopcom z naocznym kontaktem z Darwalla. Wikszo z nas chtnie oddaaby zb w zamian za naoczny kontakt z Adamem. Por tradycyjnie wybieran na pocztek inicjacji jest pocztek okresu dojrzewania, a wszyscy pamitamy, jak wiele skalecze otrzymalimy w tym wieku. Dojrzewanie to dla chopcw okres peen niebezpieczestw, a naraanie si na te niebezpieczestwa wyraa zarazem tsknot za inicjacj. Liczba obrae odniesionych przez typowego mczyzn jest zdumiewajca. Przekonaem si o tym pewnego dnia w San Francisco, kiedy to w duej sali zebrao si kilkuset mczyzn. Jeden z wykadowcw, Doug van Koss, przynis dwa bd trzy tysice paskw czerwonego materiau i poprosi, aby kady z mczyzn przypi lub zawiza czerwon wstk na kadej czci ciaa poszkodowanej w jaki sposb, zaznaczajc lad czy po citej ranie, czy po zamanej koci, czy po ciosie noem itd. Wielu mczyzn potrzebowao dziesiciu lub wicej wst: ek. U niektrych caa prawa strona ciaa, od gowy po kostki u ng, lnia czerwieni; u innych czerwie niemal zakrywaa gow; u jeszcze innych zarwno rce, jak i nogi. Po zakoczeniu wiczenia sala przeksztacia si w morze czerwieni. Jest co takiego w dorosym mczynie, co pragnie ryzyka, szuka niebezpieczestwa, posuwa si a na skraj nawet na skraj mierci. Wracajc wic do naszej historii, palec chopca symbolizuje , rany, jakie kady z nas odnosi, prbujc wypuci Dzikusa z klatki. Nie pochodz one od starcw. Zadalimy je sobie sami. Bez wzgldu na to czy to starcy nacinaj nam skr muszl, czy pokrywaj j bolesnym tatuaem, czy te robimy to sami szramy reprezentuj ran istniejc ju poprzednio, jaki brakujcy zb, po ktrym luk wyczuwalimy ju 41 jzykiem. Skaleczony palec z naszej opowieci oznacza ran, jak wikszo modych ludzi w naszej kulturze ju odniosa. Wracajmy jednak do przerwanego wtku. Opowie: dzie pierwszy w stawie Kiedy Dzikus dotar znowu do lasu, zdj chopca z ramion, postawi go na ziemi i rzek: Nigdy ju nie ujrzysz ani matki, ani ojca, ale za to zostaniesz ze mn, bo uwolnie mnie, a ja czuj dla ciebie lito. Jeeli bdziesz robi to, co ci ka, wszy stko bdzie w porzdku. Mam duo zota i skarbw, wicej ni ktokolwiek na wiecie. Dzikus przygotowa oe z mchu, na ktrym chopiec mg spa, a rankiem zabra go do rda. Czy widzisz to zote rdo? Jest czyste jak kry szta i pene wiata. Chc, eby usiad przy nim i pil nowa, aby nic do niego nie wpado. Jeli bowiem tak si stanie, rdo zostanie skaone. Bd tu powraca kadego wieczoru, eby sprawdza, czy posuchae mo jego rozkazu. Chopiec usiad na brzegu rda. Raz po raz migna mu przed oczyma zota ryba czy zoty w. Uwaa, aby nic nie wpado do wody. Siedzc czu jednak taki bl w palcu, e odruchowo zanurzy go w wodzie.

16

Wyj go natychmiast, ale byo ju za pno: palec zrobi si " zoty i bez wzgldu na to, jak mocno go szorowa, nie chcia zmieni barwy. elazny Jan powrci tego wieczoru i zapyta: Czy dzisiaj zdarzyo si co ze rdem? Chopiec chowajc palec za plecami, aby elazny Jan go nie zobaczy, odrzek: Nie, nic nie zaszo. Aha] Zamoczye palec w rdle! elazny Jan na to. Pucimy to w niepami tym razem, ale nie pozwl, by si to stao znowu. 42 Za chwil pomwimy o zocie przywierajcym do koniuszka palca, ale na razie pozostaniemy troch duej przy skaleczeniu. Bolao ono tak bardzo, e chopiec bezwiednie wsadzi palec do rda. Do tego w zasadzie ogranicza si nasza historia. Jeli mamy przeywa t histori, a nie jedynie j ledzi, musimy zada sobie pytanie: Jaka rana boli nas tak mocno, e musimy zamoczy j w wodzie? Inicjacja modych mczyzn oznacza zatem dopomoenie im w przypomnieniu sobie rany, przez ktr rozumiemy rany duszy, czyli obraenia emocjonalnego ciaa. Niekiedy po to istniej zewntrzne blizny, by przypomina nam o bliznach wewntrznych. Wymiemy niektre wewntrzne obraenia, podobnie jak wczeniej wyliczylimy kilka obrae zewntrznych. Ran jest nieotrzymanie bogosawiestwa od wasnego ojca. Ro bert Moore2 powiedzia: Jeli jest si modym mczyzn i nie otrzymuje si wyrazw uznania od starszego mczyzny, to boli. Od jak wielu mczyzn syszaem nastpujce sowa: Czekaem dwa dni przy ou umierajcego ojca pra gnc, by powiedzia wreszcie, e mnie kocha. No i co? Nie powiedzia tego. Odnosi si rany, nie widujc ojca w dziecistwie, nie przebywajc z nim, majc odlegego ojca, ojca nieobecnego, ojca maniaka na punkcie pracy. Jeli ma si ojca krytycznego i surowego, to tak, jakby si byo jednym z synw Kronosa, ktrych Kronos zjad. Cios w takiej lub innej formie, nadchodzi zwykle od ojca. , Michael Meade natrafi na afrykask opowie, w ktrej ojciec myliwy pewnego dnia zabiera syna na polowanie. Zabiwszy maego szczura, daje go synowi, eby go trzyma. Syn, jak powiada opowie, sdzc, e taki up jest nic niewart, wyrzuci go w krzaki. Tego dnia nie nadarzya si ju adna inna zwierzyna i o zmierzchu ojciec prosi syna o szczura, aby mogli go upiec i zje na kolacj. Chopiec odpowiada ojcu: Wyrzuciem go w krzaki. Wwczas, zgodnie z opowieci, ojciec wzi siekier i ude43 rzy ni syna; ten straci przytomno, a ojciec pozostawi go tam, gdzie upad. Mczyni wysuchujcy tej historii wiedz ze zdumiewajc dokadnoci, gdzie pad-cios siekiery. Zdaniem jednego siekiera trafia w lew stron gowy. Drugi powiada, e siekiera uderzya chopca w pier. Trzeci, e w rami. Czwarty, e prosto w rodek czaszki. Pity, e w brzuch. Szsty, e w pachwin itd. itd. Prawie kady mczyzna przypomina sobie moment ciosu. Tak wic to zdarzenie naley do symboliki stosunkw: ojciec-syn. Ojciec zadaje uderzenie, a syn je otrzymuje. Zranienie to chopiec bdzie pamita przez lata. A c o ciosach pochodzcych od matki? Wiesz, e jeste bardzo delikatny; nie powiniene si bawi z tymi chopcami. Jak moge zabi takiego licznego ptaszka? Jeli nie przestaniesz tak si zachowywa, oddam ci do domu poprawczego! No i jak ci si to podoba?

17

. Nie miecisz si ju w tych spodniach. No a teraz zachowujesz si jak twj ojciec. Ojciec zadaje demonstracyjne i nie do zapomnienia uderzenie siekier, potrcajce o morderstwo; niejedna matka dy do tego, by jej syn przeszed chrzest haby. Wylewa wiadro za wiadrem haby na jego gow, by dopi swego. Pewien mczyzna powiedzia: Moja matka ma trjnon mani nieprzeparty im puls, by kopa wszystko, co ma trzy nogi. W niektrych przypadkach tego rodzaju ponianie powoduje dugotrwae, nie gojce si rany. Grecy w drodze na wojn trojask pozostawili Filokteta na wyspie, poniewa jego rana wydawaa przykr wo. Byli zmuszeni pniej wrci po niego, kiedy wyrocznia orzeka, e uratowanie go to jedyny sposb wygrania wojny. Ranny czowiek wie co, czyli co znaczy. Policzkowanie, wymysy, zorzeczenia zadaj rany. Rani one poczucie wasnej godnoci i dostojestwa, podrywaj, zapa i pewno siebie, pozostawiaj sice na duszy, poniaj ciao. Habi, krzywdz i szkodz. Jeeli zostao si okamanym przez starszych < to tak, jakby zamali ci nog. Kiedy modzi ludzie przybyli do Wiet44 namu, stwierdzili, e zostali oszukani, doznali niezmiernie gbokiego urazu. Nigdy nie zosta wprowadzonym w mski wiat przez starszych mczyzn to tak, jakby odnie ran w pier. Naczelnik policji z Detroit zauway, e aresztowani przeze modzi ludzie nie tylko nie maj w domu adnego odpowiedzialnego starszego mczyzny, ale nigdy si z takim nie zetknli. W przypadku gangu, jak zwrci uwag Michael Meade, mamy do czynienia z puszczonymi samopas modymi ludmi, ktrzy nie maj adnej stycznoci ze starszymi. Czonkowie gangu podejmuj beznadziejne wysiki, aby nauczy si odwagi, rodzinnej lojalnoci i dyscypliny od siebie nawzajem. Moe si to powie w niektrych przypadkach, ale wikszo czonkw gangu nie odnosi na tej drodze sukcesu. Sdzc na podstawie mskich zwyczajw, na Nowej Gwinei, w Kenii, pnocnej Afryce, wrd Pigmejw czy Zulu, w kulturze arabskiej i perskiej zabarwionej wpywem sufi-zmu mczyni wspyli ze sob w braterskich i emocjonalnych zwizkach od setek tysicy lat. Wspczesne ycie zawodowe dopuszcza jedynie stosunki oparte na rywalizacji, wyzwalajce tylko emocje w rodzaju niepokoju, napicia, poczucia osamotnienia, lku, chci przecignicia rywala. C robi mczyni po pracy? Zbieraj si w barze, by wie mae rozmwki przy maym piwie; efemeryczne wizi wytwarzajce si midzy uczestnikami takich pogaduszek rozpadaj si na widok pierwszej kobiety, ktra przejdzie obok nich albo potrci ktrego. Brak duchowego zwizku z innymi mczyznami to by moe najcisza ze wszystkich ran. Wszystkie te obraenia odnosimy niezalenie od tego, czy powaamy naszych rodzicw, czy te ich nie szanujemy; czy jestemy dobrzy, czy li. Wikszo z nich daje si okreli jako zamach na nasze poczucie wielkoci. Jako mae dziecko, kady z nas ma poczucie, e jest bogiem. Na tak moliwo wskazywao ju krlewskie ycie w onie matki, a jeli ktokolwiek, ju po naszym przyjciu na wiat, stara si nam wytumaczy, e nie jestemy bogiem nie suchamy tego. To wczesne poczucie naszej boskoci moglibymy nazwa dziecic wielkoci", ktr trzeba odrni od tkwicej 45 w nas take prawdziwej wielkoci". W kadym razie w wieku dojrzewania mamy w sobie jeszcze tyle dziecicej wielkoci, by nam si wydawao, e moemy, decydowa, czy szczur jest na tyle duy, by go zatrzyma. Kiedy zatem ojciec uderza nas siekier i zostawia na ziemi, trudno nam pogodzi nasz stan rannego, lecego na ziemi z naszymi wyobraeniami o krlewskiej godnoci. Wszelkie obraenia stanowi zagroenie dla naszego poczucia krlewskoci. Ciosy zadawane naszej ambicji: Co ty sobie mylisz, e kim jeste? Jeste takim samym zasmarkanym bachorem jak caa reszta s niczym uderzenia w odek krlewicza. A przecie z nami jest zawsze co nie w porzdku. Jeden chopiec uwaa, e jest za chudy,, inny e za may, jeszcze inny jka si albo utyka. Jeden chopiec jest zbyt niemiay, inny nie jest atletycznie zbudowany albo nie umie taczy czy te ma brzydk cer. Jeszcze inny ma due uszy albo znami, jest tpy, nie umie trafi w pik itd. Zwykle rozwizujemy nasz problem, nadymajc si jeszcze bardziej. Wystarczy lekkie samowywyszenie, by znale si ponad tym wszystkim. Moe by, e pewna autoidealizacja jest potrzebna w ka dym wieku ze wzgldu na funkcje ochronne, jakie peni. Alice

18

Miller3 twierdzi, e. kiedy dziecko styka si ze strony rodzicw z okruciestwem i brutalnoci, ktre trudno mu poj, moe ono obra drog albo w gr, albo w d. W pierwszym przy padku wznosimy si ponad ran i wstyd. Zbieramy dobre stopnie, zostajemy dyurnym wesokiem rodziny, stajemy si. kim w rodzaju lekarza swojego wasnego cierpienia. Co po tnego unosi nas wzwy. Jestemy moe weseli, ale niezbyt ludzcy. Obierajc drog w d, zanurzamy si w gb rany i ponienia. Bdc ^.blisi ranie ni ci, ktrzy weszli na drog wzwy, nie stajemy si przez to bardziej ludzcy. Ofiara to take na swj sposb osoba dostojna. Ofiara przyjmuje swoj cierniow koron, staje si krlewiczem czy krlewn w inny sposb. Drog t obieraj niekiedy mczyni pozbawieni ojca. Kady z nas wkracza na obie te drogi: jedn od wita i niedzieli, drug w dni powszednie. Niektrzy obieraj trzeci drog: drog bezwadu, zautomatyzowanego zachowania, 46 narzuconego sobie odrtwienia pustki w rodku, braku uczu i emocji, ycia tpego robota. Dawne praktyki inicjacyjne zmodyfikoway wszystkie z tych reakcji, jako e przynosz one nowe skaleczenia lub zadaj z premedytacj,obraenia na tyle dotkliwe i wyrane, cho drobne e przywodzce modemu czowiekowi na pami jego rany wewntrzne. Inicjacja poucza nastpnie modego czowieka, co ma pocz ze swoimi obraeniami, zarwno starymi, jak i nowymi. Zaraz po wprowadzeniu chopcw w wiat mczyzn starcy opowiadaj im rne historie. W braku opowieci nie mona zapanowa nad ran. Albo wznosimy si ponad ni tak wysoko, e nie moemy jej dosign, albo te sami stajemy si ran, przygnieceni czym tak potnym, e widzimy jedynie ziemi pod nami. Przyjmujc zatem skaleczony palec chopca za symbol rozmaitych obrae wieku dziecicego, powrmy do naszej opowieci, prbujc przedstawi sobie, jak doszo do owego skaleczenia. Doznalimy zranienia, gdy prbowalimy wypuci z klatki Dzikusa, reprezentujcego tu nasz byskotliwo, szczodro, dziko, wielko i spontaniczno. W naszym yciu, rodzinnym moemy wznie si ponad wstyd z powodu ojca alkoholika, dodajc potajemnie paliwa do naszej rakiety, odrywajc si od rodziny i wzbijajc w gr w tak zasilonej rakiecie. Moemy te ulec owemu ponieniu, utosami si bez reszty z penym wstydu dzieckiem i nikim wicej, y w ukrywanej pogardzie dla samego siebie, utraci swojego krla i zosta niewolnikiem. Stawanie si niewolnikiem moe by nawet przyjemne. Stan zniewolenia moe nam potem wej w nag i wtedy nigdy nie bdziemy ju panami wasnego losu, dalej brnc w hab i ponienie. Stan odurzenia jest najszybciej rozwijajcym si stanem w USA, znacznie szybciej ni Kalifornia czy Hawaje. W ten sposb, odnoszc si do rany od siekiery, mwimy jakby: Ja jestem tym dzieckiem. Jak wiemy z Wiekw dziecistwa Philippe'a Ariesa4, do XIX wieku nie byo specjalnych ubiorw dla dzieci. W redniowieczu i pniej dziecko jakby mwio: Jestem miniatur dorosego i nosio ubrania podo bne do ubra dorosych. Praktyka ta nie bya pozbawiona 47 wad, ale jej odwrcenie okazao si katastrofalne w skutkach. Kiedy ludzie utosamiaj si ze swoim zranionym dzieckiem, albo pozostaj dziemi oznacza to koniec caej kultury. Cie nastolatek pouczaj nas, e dzieci nie potrafi matkowa ani ojcowa wasnym dzieciom. Sposb ycia ludzi ma destruktywne skutki dla bliskiej rodziny i dalszego otoczenia. Wszyscy jestemy na oddziale nagych wypadkw. Przywrcenie inicjacji w takiej czy innej formie jest kulturze niezbdne. Stany Zjednoczone od 1950" roku chyl si wyranie ku upadkowi, i uwaam, e jeli nie znajdziemy trzeciej drogi, lecej midzy dwiema wymienionymi wczeniej, proces ten bdzie trwa nadal. Mamy drog wzwy obieran przez specjalistw od obligacji-mieci*, kombinatorw i posiadaczy prywatnych samolotw; i mamy te drog w d obieran przez niektrych nieuleczalnych alkoholikw, samotne matki yjce poniej granicy ubstwa, narkomanw oraz mczyzn pozbawionych ojca. Wzniesienie si do stanu podniecenia i ekstazy take nie przyniesie nam klucza. Pozostaje on-ukryty. Przedwczesna ekstaza, czyli zintensyfikowana ekscytacja, moe stanowi, jak zauway James Hillman5, po prostu jeszcze jeden sposb Wielkiej Matki na uniemoliwienie mczynie rozwinicia w sobie

19

poczucia dyscypliny. Gdy klucz pozostaje pod poduszk matki, prdzej czy pniej wyldujemy na leczeniu. Psychologowie i terapeuci bd si stara, aby nas wyzwoli, ale to my sami im w tym przeszkadzamy, wpychajc klucz pod ich poduszk, kiedy nie patrz. Przypumy, e udao nam si skra klucz spod poduszki matki i umierzy bl palca. No i co dalej? Czy odejdziemy wraz z Dzikusem w tym momencie? Pewnie nie. Potrafimy spdzi dziesi lat, bolejc nad skaleczonym palcem, winic za to rodzicw i starsze pokolenie. Zaskarymy Dzikusa o to, e klucz jest zardzewiay, a nasz matk o to, e nie potrafia lepiej chroni swojego klucza. Opowie o Dzikusie urywa si nagle, kiedy tylko uznamy siebie za Dzikusa (droga wzwy) lub za tyranizowane, bezsilne dziecko (droga w d). * Obligacje-miecie czy odpadki to nowy typ spekulacyjnego papieru wartociowego o -wysokim ryzyku, wymylony przez Michaela Milkena, ktry dorobi si na nich, przy uyciu nieuczciwych sposobw, fortuny (przyp. tum.). 48 Ludzie szczerze wierzcy w swoj infantyln wspaniao makler z Wall Street, harfista Nowej Ery po c mieliby oni odchodzi z Dzikusem? Wydaje im si, e ju s Dzikusem w ekstrawagancji nie maj sobie rwnych; to oni potrafi nie spa ca noc, bawic si swoimi komputerami albo przez cztery dni nie pomyle niczego brzydkiego. Niewielu amerykaskich mczyzn ostatnich dziesicioleci potrafio uczyni waciwy uytek z klucza. Jeli mczynie wydaje si, e jest Dzikusem albo gnbionym dzieckiem, przyjcie mentora jest wykluczone. Kady z nas powinien zapyta samego siebie: czy jest kto taki, kogo znamy lub o kim syszelimy, kto posiada prawdziw wielko? Jeli odpowied jest pozytywna, powinnimy odej z tym kim. Naley zda sobie spraw, e Dzikus nie znajduje si w naszym wntrzu. Z naszej opowieci wynika, i Dzikus to istota, ktra moe istnie i rozwija si przez cae stulecia niezalenie od ludzkiej psychiki. W kategoriach wiata ludzi mona by go przyrwna do mentora, ktry bdzie wszak y i rs bez wzgldu na to, czy przyjmie nas za ucznia, czy nie przyjmie. Dawny zwyczaj inicjacji cigle obecny w naszej strukturze genetycznej przedstawia sob trzeci drog, biegnc pomidzy maturalnymi" drogami ekscytacji szaleca oraz ekscytacji ofiary. Pojawia si posta mentora, czyli mskiej matki". Tu za nim stoi istota bdca wcieleniem bezosobowej siy, tzn. w naszej opowieci Dzikus, czyli elazny Jan. Mody czowiek bada swoj ran ojcowsk, macierzysk czy habic albo dowiadcza jej w obecnoci tej autonomicznej, bezczasowej mitologicznej istoty, przewodnika inicjacji. Jeeli mody czowiek skradnie klucz i wejdzie na ramiona tej istoty, wydarz si trzy rzeczy. Po pierwsze, rana nie bdzie ju nieszczciem, lecz darem. Po drugie, pojawi si czymkolwiek by ona bya wita czy cudowna woda. Wreszcie ciao mczyzny- wchonie w jaki sposb energi soneczn. Powtrzmy t cz bani. Kiedy Dzikus dotar znowu do lasu, zdj chopca z ramion, postawi go na ziemi i rzek: 4 elazny Jan 49 Nigdy ju nie ujrzysz ani matki, ani ojca, ale za to zostaniesz ze mn, bo uwolnie mnie, a ja czuj dla ciebie lito. Jeeli bdziesz robi to, co ci ka, wszy stko bdzie w porzdku. Mam duo zota i skarbw, wicej ni ktokolwiek na wiecie. Dzikus przygotowa oe z mchu, na ktrym chopiec mg spa, a rankiem zabra go do rda. Czy widzisz to zote rdo? Jest czyste jak kry szta i pene wiata. Chc, eby usiad przy nim i pil nowa, aby nic do niego nie wpado. Jeli bowiem tak si stanie, rdo, zostanie skaone. Bd tu powraca kadego wieczoru, eby sprawdza, czy posuchae mo jego rozkazu. Chopiec usiad na brzegu rda. Raz po raz migna mu przed oczyma zota ryba czy zoty w. Uwaa, aby nic nie wpado do wody. Siedzc czu jednak taki bl w palcu, e odruchowo zanurzy go w wodzie. Wyj go natychmiast, ale byo ju za pno: palec zrobi si zoty i bez wzgldu na to, jak mocno go szorowa, nie chcia zmieni barwy. elazny Jan powrci tego wieczoru i zapyta:

20

 Czy dzisiaj zdarzyo si co ze rdem? Chopiec chowajc palec za plecami, aby elazny Jan go nie zobaczy, odrzek: Nie, nic nie zaszo. Aha! Zamoczye palec w rdle! elazny Jan na to. Pucimy to w niepami tym razem, ale nie pozwl, by si to stao znowu. Dzikus zabiera chopca nad wite rdo, nad wod. Zwrmy uwag na pywajce w tej wodzie zote ryby i zote we. W kategoriach mitologicznych mamy tu do czynienia z prastarym witym rdem strzeonym przez Dzikusa, a niekiedy take przez Dzikusk. Wedug mitw celtyckich, w razie jakiegokolwiek skaenia tego -rda nastpi zagada wszystkiego na ziemi. Woda jest wic wanym miejscem. Jest to tradycyjne miejsce duma Dzikusa, a z Vita Merlini6 wiemy, e rwnie Merlin wid tam > swoje medytacje, kiedy ogarno go szalestwo. U rda zwykli ludzie czerpali na50 tchnienie, pokarm dla ducha, mdro. Przez cae wieki podrnicy poywiali si u witego rda w Logres. W rdle Connla pywa olbrzymi wity oso; oczekujc a ze zwisajcych nad wod drzew opadn raz na rok orzechy natchnionego szalestwa7. Z psychologicznego punktu widzenia mona tu mwi o wodzie ycia duchowego, wodzie ycia duszy, dostpnej wszake jedynie dla tych, ktrzy s gotowi w ni wstpi. Mircea Eliade8 pisze o mskiej inicjacji: Inicjacja pokwitania stanowi przede wszystkim objawienie witoci... przed inicjacj [chopcy] nie yj ca peni ludzkiej egzystencji wanie dlatego, e nie uczestnicz jeszcze w yciu religijnym". Religia nie oznacza tu doktryny, pobonoci, ortodoksji, wiary, przekonania czy powicenia swego ycia Bogu. Oznacza ona wol bycia ryb w witej wodzie, ktr owi bdzie Dionizos lub inni rybacy. Wol pochylenia gowy i wsuchania si we wasne sny, wol cichego ycia na uboczu, modlenie si w klozecie, pokor, gotowo przeykania gorzkich piguek tak czsto i tak naturalnie, jak ryba poyka wod. Religia to by zarazem rybakiem i ryb, nie by ryb, lecz zwyciy j. By ryb, znaczy co robi; nie zajmowa si samochodami czy pik non, lecz dusz. Ludzie pracujcy w cigu ostatnich dziesiciu lat wrd rodzin alkoholikw uywaj czsto sowa wyparcie". Jest to dobre sowo. Wyparcie oznacza amnezj, z pami, zapomnienie*. Zhabione dziecko ogarnia morze zapomnienia. Dziewczynka zostaje wykorzystana seksualnie w -wieku lat czterech i zapomina o tym zdarzeniu na cae trzydzieci cztery lata a za niepami nikt nikogo nie potpia. Wyparcie oznacza wpadnicie w trans; yjemy w transie przez cae lata. W Kruku (ba braci Grimm) dziewczynka zamienia si w kruka, kiedy jej matka beszta j, i tak zaczarowana pozostaje przez cae lata; w bani O szeciu abdziach szeciu chopcw zmienia si w abdzie, gdy ojciec, wskutek swego tchrzostwa, wpuszcza do domu ze moce, i chopcy take pozostaj zaczarowani na dugo. Napisaem wiersz Pidziesiciu mczyzn siedzcych razem9 dotyczcy modego czowieka, ktry ma wanie zapa w trans: 51 Czekajc na powrt ma pijaka kobieta krzta si w kuchni po omacku, gdy nie zapalia lampy, by zaoszczdzi naft. Potem stawia przed nim talerz w milczeniu. A jak postpuje syn? Odwraca oczy, traci odwag, ucieka z domu, by polowa na dzikie zwierzta, nocuje w norach i szaasach, ywi si przestrzeni i cisz; wyrastaj mu skrzyda, wstpuje w spiral i wznosi si.

21

Kiedy mentor przyprowadza nas do rda, czar opada. Sama przez si woda Dzikusa nie leczy rany, ktra doprowadzia do ucieczki czy wzlotu; daje ona jednak si tej czci naszej osobowoci, ktra chce walczy dalej o to, by zyska odwag i by ludzkim. , Kiedy elazny Jan zabiera chopca nad wod, w pewien sposb energia soca przenika do ciaa modego czowieka. Ba ujmuje to nastpujco: , Odruchowo zanurzy palec w wodzie. Wyj go natychmiast, ale byo ju za pno: palec zrobi si zoty. Na caym wiecie zoto symbolizuje blask soca, krlewsk wadz, samorodne promieniowanie, wolno od rozkadu, niemiertelno, duchowe wiato. Takie wanie zoto znalazo si na palcu chopca. Aranujc niespodziank zotego koniuszka palca, Dzikus, wystpujc tu jako duchowy przewodnik, udziela pewnej obietnicy. Owa obietnica to, jak moglibymy powiedzie, ponowne odkrycie zota, ktre tkwio w nas ju wczeniej. Nie jest tak, e mozolnie, cik prac w szkole gromadzimy zbiornik energii sonecznej w duchowym magazynie. Zoto byo w nas ju wtedy, gdy znajdowalimy si w matczynym onie. " Dziecko rodzi si, by uy sw Wordswortha, prowadzc oboki chway". Dziecko jest dziedzicem tysicleci pracy ducha i wyobrani. Kabir10 powiada: 52 Przeczuwamy, e istnieje pewien duch, ktry kocha ptaki i zwierzta, i mrwki. By moe ten sam, ktry obdarzy ciebie jasnoci jeszcze w matczynym onie. Czy jest logiczne, aeby teraz odszed tak ze wszystkiego osierocony? Przecie to ty sam odwrcie si od ludzi, by pody samotnie w mrok. Ze synnego papirusu opisujcego proces mumifikacji wiadomo, i egipscy kapani pokrywali zotem koce palcw zmarych. Czynic to, wypowiadali nastpujce sowa: -*- Zoto, ktre naley do Horusa, pojawia si oto na twoich palcach i czyni ci niemiertelnym(). Obraz zotego koniuszka palca z naszej opowieci jest wic bardzo stary: pochodzi z II lub III stulecia p.n.e. Zamiast jednak egipskich wity z posgami bogw z litego zota mamy zote ryby i we pywajce w rdle. ycie Grekw i Rzymian dostarcza nam jeszcze jednego faktu uatwiajcego uchwycenie uniwersalnego znaczenia zota. Rzymianie wierzyli, e kada istota ludzka ma w sobie anioa czy demona (daimoniona") dziedziczonego w ramach danego rodu i stanowicego zarodek indywidualnego szczcia danej osoby. Nazywali oni w zarodek, iskr czy szczliw gwiazd geniuszem" w przypadku mczyzn i junon" u kobiet. Rzymianie przedstawiali daimoniona" jako przewodnika na wp czowieka, na wp boga, posaca ze witego wiata, pewnego rodzaju anioa stra czy te biaego cienia", eby uy wyraenia norweskiego poety Rolfa Jacobseha. Zwrmy uwag, e zoto pojawia si na tym samym palcu, ktry odwanie podj si otwarcia klatki Dzikusa; los chopca jest wic cile zwizany z uytkiem, jaki zrobi on z klucza. Tyle na temat zota w mitologii. Czym jest natomiast zoto na palcu z psychologicznego punktu widzenia? W jakich sytuacjach ycia codziennego palec pokryje si zotem? Ba mwi, e przebywajc w towarzystwie mentora albo Dzikusa zostaniemy naprowadzeni na lad naszego wewn trznego geniusza. 53 Zdarza si czasem, e kochankowie uprawiaj mio w pokoju, w ktrym przebywa Dzikus albo Dzikuska; jeli to akurat nam si przydarzy poczujemy, jak wybrane komrki naszego ciaa, ktre do tej pory uwaalimy za oowiane, zmieniaj si w zote. Kochankowie i wici czuj, e koniuszki ich palcw s zote; przez cae dni lub cae miesice mog oni mie wewntrzne poczucie wolnoci od zwykych ogranicze. Artysta odczuwa szczeglne napicie, pracujc nad dzieem sztuki: wierszem, obrazem czy rzeb; mona by powiedzie, e w jego pracowni znajduje si wite rdo, a artysta staje si zdolny do myli i odczu znacznie bardziej szalonych ni te, ktrych doznaje w swoich zwykych szarych dniach. Palce trzymajce piro lub pdzel staj si zotem i oto nagle widzimy zdumiewajce obrazy i uwiadamiamy sobie, w czym jestemy naprawd dobrzy. Dzikus oznacza tu niewidzialn obecno, towarzystwo przodkw i wielkich, ju nieyjcych artystw. Wiersz uwieczniajcy ekstaz mioci czy medytacji stanowi w rzeczywistoci pomysowy sposb utrwalenia w pamici momentu, w ktrym koniuszek palca przeobraa si w zoto.

22

Moda biegaczka przerywa lini mety w obecnoci swego trenera; koce jej palcw u ng s zote. Fizyk pracujcy ze swym mistrzem w Princeton wypisuje niespodziewanie rwnania na tablicy swoj zot kred. Dobrzy ogrodnicy maj kciuki zote, nie zielone; niekiedy te mistrz czy nauczyciel, siedzc ze studentem, sam nurkuj w wody duszy i wynurza si ju zotousty. Moim zdaniem mona traktowa terapi, jeli jest waciwa, jako czuwanie przy rdle. Kade obmycie skaleczenia wod ma na nas oywczy wpyw i daje nam si, by posuwa si dalej na naszej drodze. Inicjacja nie oznacza zatem wznoszenia si ponad ran ani tkwienia w odrtwieniu wewntrz niej; jej istota polega na tym, by wiedzie, jak lub kiedy, w obecnoci mentora, zanurzy j w wodzie. Rana bolca tak bardzo, e musimy mimowolnie zanurzy j w wodzie, to prawdziwy dar. Jak chopiec z naszej historii dowiedziaby si o swoim geniuszu, gdyby nie skaleczy si? Najwiksi pechowcy to ci, ktrzy nie maj adnych skalecze (nie naley naturalnie bra tego twierdzenia dosownie, gdy 54 takich osb w gruncie rzeczy nie ma). Mczyznom wtacza si do gw w dziecistwie, e bolce skaleczenie przynosi wstyd. Skaleczenie, ktre przeszkadza nam dalej si bawi, to dobre dla baby". Prawdziwy mczyzna idzie dalej, nawet z wyprutymi wntrznociami. Nauka pynca z naszej opowieci jest zupenie odwrotna. Zgodnie z ni: tam, gdzie rana mczyzny tam jego geniusz. Gdzie by nie pojawia si rana w naszej psychice zadana czy to przez ojca alkoholika, czy przynoszc wstyd matk lub ojca, czy to matk obrzucajc obelgami; wywodzca si czy to z osamotnienia, czy z kalectwa, czy choroby tam wanie naley poszukiwa rde tego, co bdzie naszym najwikszym wkadem na rzecz spoeczestwa. U rde niezwykego daru, jakim obdarza ludzko norweski artysta Edward Munch, lea z pewnoci obezwadniajcy go lk. Podobny jest charakter darw zawdziczanych talentom Franza Kafki, Charlesa Dickensa, Emily Dickinson, Anny Achmatowej, Cesara Vallejo. Zanim zakoczymy t analiz rany i geniuszu, musimy zada pytanie: jakiej pci. mogaby by woda? Mskiej czy eskiej? Obu pci cho w naszym stuleciu mao kto potrafiby szybko udzieli waciwej odpowiedzi. Stao si co dziwnego. W naszym spoeczestwie ziemia- i wszystkie wody na niej traktowane s jako eskie i, przez implikacje, nalece do kobiet. Na Zachodzie niebo naley do mczyzn, a ziemia do kobiet; mwi si o ojcu niebieskim" i matce-ziemi". Wyraeniom tym nie mona nic zarzuci; chodzi raczej o to, e dwa inne zwroty popady w zapomnienie: niebieska matka i ojciec-ziemia. Egipcjanie, jak wiemy z relacji Platona, uwaali, e Grecy s na poziomie dzieci; oni sami mogli si poszczyci znacznie starsz tradycj mitologiczn i religijn. Znali Ra pana nieba oraz Izyd pani ziemi. Innymi wszake wybitnymi postaciami egipskiego panteonu byli Nut i Geb. Nut, niebiesk matk, malowano na wewntrznej stronie grobowca, tak e zmary widzia zawsze nad sob istot pochylajc si ku niemu z niebios. Na ciele bogini i wok niego widniay gwiazdy. Jej rce i stopy dotykay ziemi, a reszta ciaa- nik-na w niebiosach. 55 Wyszedem z ona matki nagi i nagi bd, powracajc do niej mwili zmarli. Matka daa i matka odbiera. Niech bdzie bogosawione imi matki. By te Geb, ojciec-ziemia. Libby i Arthur Colemanowie w swojej ksice Ojciec11 zamieszczaj wspaniae portrety Gba lecego plecami na ziemi, z brzuchem i uniesionym fallusem, oboma w kolorze ziemi, sigajcymi ku kobiecie w niebiosach, tsknicymi do gwiazd. Grecy, a po nich Europejczycy stracili kontakt z kompletem czterech bstw, zachowujc w pamici tylko dwoje z nich. Kiedy pamita si tylko dwoje bstw, pcie polaryzuj si i zaczynaj si wydawa przeciwstawne. Kada pe utosamia si z czym innym; mczyni z niebem, kobiety z ziemi. Mczyni utosamiaj si z niebem ogniem, kobiety z ziemi ~*- wod. Wiele kobiet dzisiaj powiada: Ziemia jest pci eskiej. Pewien mczyzna powiedzia mi, e kiedy syszy co podobnego, czuje si, jakby utraci prawo do oddychania. Kiedy za mczyzna powiada: Bg jest pci mskiej, kobiety czuj si, jakby pozbawiono je prawa do modlenia si. Mitologia ma due znaczenie. Polaryzacja wywodzca si z naszej uomnej mitologii greckiej zdya ju wyrzdzi ogromne szkody. Dzi, kiedy mczyzna lub kobieta ni jezioro, terapeuta przyjmuje, e woda odnosi si do pierwiastka eskiego. Tym, ktrzy znaj acin, mar (morze) kojarzy si z Mari, a std ju niedaleko do twierdzenia, e morze jest pci eskiej. Poniewa za morze to niewiadomo, niewiadomo jest pci eskiej itd.

23

Opowie o elaznym Janie, jako przedgrecka, nie przeciwstawia sobie ziemi i nieba. elazny Jan yje w wodzie, pod wod, ale w rwnym stopniu na ldzie; jego dziko i wochato to atrybuty ziemi i jej zwierzt. Ani ziemia, ani woda nie s wycznie pci eskiej lub mskiej. Staroytni Celtowie mieli mskiego boga zwcego si Dom-mu, czyli Gbia Wd, i jest moliwe, e bg ten zamieszkiwa rdo, do ktrego Dzikus przyprowadzi chopca. Poniewa w wielu mitach celtyckich rda strzeg zarwno Dzikus, jak i Dzikuska, waciwe bdzie stwierdzenie, e jest ono zarwno rodzaju mskiego, jak i eskiego. Woda w systemach symbolicznych nie reprezentuje pier56 wiastka duchowego czy metafizycznego (dla ktrych lepszymi symbolami s powietrze czy ogie), lecz ycie doczesne. Woda naley do krlestwa skromnego pochodzenia, do ycia ziemskiego, narodzin z ona, zejcia z wiecznego krlestwa na wodnist ziemi, na ktrej przybieramy ciao zoone gwnie z wody. Kiedy nasza mitologia otworzy si ponownie, by dopuci kobiety do nieba niebios, a mczyzn do ziemi wody wtedy dystans midzy pciami zmniejszy si. Biali mczyni uznaj wwczas ochron Ziemi za co bardziej naturalnego, tak jak zawsze uwaali rdzenni Amerykanie. Koczc nasze omwienie pierwszego dnia, musimy nadmieni, e nie wszyscy modzi mczyni wkadajcy rk do wody ujrz, jak koniuszek ich palca pokrywa si zocist barw. Analityk Alexander Mitscherlich powtarza sen modego Niemca, ktrego kiedy leczy. Mody mczyzna z nieprawego oa, porzucony przez ojca, trzyma si matki, bdc przez ni jednoczenie rozpieszczany i karany. W jego nie jadcy samochodem starzec, ktry na miejscu gowy mia czaszk, wjecha prosto na niego. Potem, jak opowiada: Szedem dugo, wszedem do parku i spostrzegem kilka zotych rybek pywajcych w stawie. Na dnie dojrzaem miasto i usyszaem bijce dzwony. Woyem rk do wody i przestraszyem si bardzo, bo kiedy usiowaem j wyj ujrzaem, e jej nie mam. Uciekem i widziaem, e w starzec goni mnie, celujc do mnie z pistoletu. Zobaczyem bysk i straciem przytomno (Spoeczestwo bez ojca)12. Nie pojawia si aden pozytywny mentor, czyli elazny Jan. Zy starzec stara si dwukrotnie zabi bohatera. Staw ze swoimi zotymi rybkami byby zadziwiajco podobny do rda z naszej opowieci, gdyby nie fakt, i zabiera ca rk modziecowi. Dzisiejsze gangi uliczne pene s bezrkich chopcw. Opowie: dzie drugi Nastpnego ranka chopiec zasiad znowu przy rdle, pilnie obserwujc jego powierzchni. Palec cigle go bola. Przeczesa sobie doni wosy i wtedy, na nie57 szczcie, wypad mu jeden wos, trafiajc do rda. Sign od razu do wody i wyj wos, lecz ten zdy ju pokry si zotem. elazny Jan poj, co si stao, w chwili kiedy si zjawi. Pozwolie, aby wos wpad do rda. Tym ra zem przymkn na to oko, lecz jeli zdarzy si to po raz trzeci, rdo zostanie sprofanowane i nie wolno ci ju bdzie zosta ze mn. / Moglibymy powiedzie, e tym razem chopiec unis swj skaleczony palec, co niewiele rni si od zanurzenia. Najpierw mczyzna zanurza swoj ran, mona by rzec, w psychologicznych wodach, by potem wynie j w mitologiczn przestrze. Wszystkie banie o zranionym kowalu, o Krlu Rybaku, ktrego rana si nie goi, ucz nas traktowania swoich ran w bezosobowy sposb. Wiemy te z opowieci szamanw, e ich skaleczenia byy bezosobowe. Powinnimy pomc naszym ranom opuci wskie granice naszego ciaa, dwign je w gr, jak uczyli nasi przodkowie, by przebiy dach domu naszych rodzicw, wpasowujc si (pozornie tak prywatne) w ponadindywidualny, bezosobowy mit. Mitologia nadaje donioso naszym indywidualnym ranom. Wyczuwanie blu w konkretnym skaleczonym miejscu nadaje skaleczeniu wag i wczanie go w ramy archaicznego mitu nadaje mu wag. Bez uwiadomienia sobie tego znaczenia ycie mczyzny bdzie zawsze niepenowartociowe^ prowizoryczne. W tej czci bani skaleczony palec zostaje skojarzony z wosami. Wosy pokrywaj Dzikusa i Dzikusk, o czym wiemy z wielu rde. Motyw wosw stale powraca w naszej opowieci. Poszukujc kulturowych skojarze sowa wosy", odkrywamy przynajmniej cztery tropy. Pierwszy dotyczy energii seksualnej. Kiedy moda Rzymianka zostawaa westalk, inne kobiety1 goliy jej rytualnie

24

gow. Mnisi w redniowieczu mieli wygolone tonsury, a ortodoksyjne ydwki do dzi dnia nosz peruki, chowajc pod nimi wasne wosy. Obfito wosw u zwierzt w poczeniu z faktem po58 strzegania przez nas wasnej seksualnoci jako zwierzcej czyni to skojarzenie nieuniknionym. Wsy u mczyzny mog symbolizowa jego wosy onowe. Jeden z moich znajomych zapuci wsa, kiedy mia koo trzydziestki. Gdy odwiedzi matk pierwszy raz w swojej nowej postaci, ta rozmawiajc z nim patrzya cay czas gdzie w kt pokoju, starajc si nie spojrze mu w twarz. Wosy mog zatem oznacza energi seksualn. Myliwi tradycyjnie nosz dugie wosy, podobnie jak zwierzta, na ktre poluj. Wosy mog zatem oznacza ycie zwierzce w szerokim sensie, szczeglnie ycie dzikich zwierzt. Wielu chopcw zapala si do oww, robi sobie uki i strzay, organizuje wyprawy myliwskie, poluje na krliki czy ptaki. Nie zawsze koczy si to dobrze. Chopiec z dum przynosi do domu zabitego krlika czy drozda; tymczasem wiele kobiet uwaa (a take niektrzy mczyni), e instynkt owiecki chopca jest czym godnym poaowania i e naley mu go wybi z gowy. Rodzice Nowej Ery pragn na og, by chopiec omin etap polowa, osigajc od razu stadium etyczne. Problem wicy si z takim ominiciem polega na tym, e chopiec przeywa w mitologicznym sensie ca przeszo swojego rodu, ktra obejmuje rwnie dugowieczn tradycj polowa, w ktrych, jak mona sdzi, znajdoway przyjemno take kobiety tych czasw. W erze polowa ycie uczuciowe, a nawet religijne mczyzny byo zharmonizowane z lasem i rwnin; to polowanie na zwierzta, jak wiadcz rysunki w jaskiniach Dordogne, przynosio mu wiadomo Boga, Jeeli negatywnie nastawiona matka lub ojciec nie pozwalaj chopcu przey dowiadcze tych pierwotnych czasw, nigdy nie doronie on do czasw wspczesnych. Majc pidziesitk, bdzie wci do swego domu w miecie przywozi jelenia na dachu samochodu. Wosy nasuwaj na myl nie tylko blisko wobec zwierzt czy to przez polowanie! czy oswajanie lecz rwnie wszelkie formy zwierzcej gorcokrwistoci. We zimnokrwiste nie maj wosw; wosy symbolizuj impulsywn i wybuchow natur waciw ssakom: atwe wpada-"nie w zo (radzi), ognisty temperament, porywczo, popdliwo, ywioowo, lwi gwatowno, tygrysie wybuchy zazdroci. 59 Czy wemiemy dyrygentw z ich powiewajcymi fryzurami, czy urzdnikw korporacji z ich przystrzyonymi wosami, czy wrogich wszelkiej ekstrawagancji tradycjonalistw z wosami na jea dozwolona dugo wosw wskazuje na stopie stumienia popdw i skrpowania spontanicznoci. Niektrzy ludzie nie odrniaj pocigu do dzikoci od pocigu do agresji. W ostatnich czasach separatystyczne skrzydo ruchu feministycznego, w uzasadnionej obawie przed brutalnoci, uczynio wiele, by oduczy mczyzn brutalnoci. Wreszcie, wosy sugeruj nieumiarkowanie. Wochato Enkidu, babiloskiego Dzikusa, albo boka Pana, czowiekakoza wskazuje, e wosy symbolizuj wszystko, co odchyla si od drogi zotego rodka, co nie mieci si w granicach kultury umiarkowania. Pan nie jest zamknity za adnym ogrodzeniem. Obfite i bezwstydne kaskady opadajcych kobiecych wosw s peanem na cze braku umiaru. Blake powiada: Droga ekscesw wiedzie do paacu mdroci. czy on wosy z ziemi: Oczy ognia, nozdrza wiatru, usta wody, broda ziemi. Kiedy zatem chopiec z naszej opowieci niechccy wyrywa sobie wos, ktry spada do rda, zmieniajc si w zoto, dowiaduje si on, e: energia seksualna jest dobra; instynkt owiecki, naturalny u ssakw, jest dobry; zwierzca pasja, dziko i niepohamowana ywioowo s dobre; brak umiaru, przesada i wyrywanie si w lad za Panem z murw zamku s take dobre. Wosy cz si rwnie z mylami. Wosy wypadaj z gowy w dzie i w nocy, przypominajc wic myli, ktre pojawiaj si nawet w czasie snu. Mimo wyczenia wiadomoci w nocy myli nadal si pojawiaj; niektre z nich zwane s snami. Wiadomo, e ukad hormonalny i trawienny funkcjonuj poza wszelk wiadom kontrol ego. Czy potraficie si woli podwyszy swj wzrost o cal? 60 Wzrost organizmu, uzupenianie tlenu, oczyszczanie krwi,. zastpowanie komrek wszystko to zachodzi bez niczyich wiadomych zabiegw. Zdarza si tak wiele,

25

kiedy nikt nie patrzy, by moe dlatego, e nikt nie patrzy... Statek piratw przybija pod oson nocy, baletnica doskonali sztuk taca w opustoszaym teatrze. Planeta kry i krowy z wolna wypeniaj pyski dbami traw. R.B.13 Wosy oznaczaj zatem wszystkie te intuicje, ktre pojawiaj si znikd, napywajc niedostrzegalnymi dla nas kanaami. Oto naukowiec natrafia na rozwizanie* problemu, z ktrym boryka si bezskutecznie od tygodni. Friedrich Kekul na przykad zobaczy we nie stado wy, a jeden z nich pochwyci swj wasny ogon. W tym obrazie Kekul dostrzeg nagle struktur piercienia benzenu. Malujcemu artycie jawi si nie te obrazy, ktre zamierza uwieczju na ptnie, lecz inne, jakie mu nawet przez myl nie przeszy. U niektrych osb poznawanie obcych dokonuje si w formie obrazw pojawiajcych si przed oczyma ich duszy, i to pojawiajcych si szczeglnie wtedy, kiedy nie d do takiego poznania. U Yeatsa uraw mwi14: Gdzie na pewno pywa pstrg, A ja mgbym go zowi, Gdybym naprawd zapragn. Wosy to intuicja. Wosy to obfito postrzee, myli, urazw, obrazw, fantazji czekajcych w pogotowiu, by si po61 jawi, kiedy tylko mylimy o czym innym. Marian Woodman przypomniaa pewnego dnia sen swej pacjentki, ktra od duszego czasu musiaa pracowa, pokonujc coraz wikszy opr wewntrzny. Kobieta ta miaa sen, w ktrym sza przez gsty i bagnisty las cae dnie czy tygodnie i kiedy sdzia, e dochodzi ju do koca lasu, znalaza si nad szerok i niebezpieczn rzek. Przygnbiona i zniechcona natrafia wzrokiem na zalesion gr po drugiej stronie rzeki. Ujrzaa, e kto na zboczu gry wyrbuje ciek wiodc ku rzece. Jeli czowiek podejmuje dziaanie, podejmuje dziaanie i jego dusza. Kiedy wos dotyka wody, dusza pokrywa go zotem. Taka jest ju najwidoczniej jej natura. Owa woda rdlana, w ktrej pywaj zote we i ryby, to sama dusza, ktra nie uczyni nic, jeli wy nie uczynicie niczego; lecz jeli wy rozpalicie ogie, ona narbie drew; jeli wy zbudujecie d, ona stanie si morzem. * Moliwe, e nasze sny s odpowiedzi na okrelone sowne strzay lub gesty ciaa na jawie. Woda odbiera cios czy pocaunek, jako gest skierowany do niej, i odpowiada obrazem czy opowiadaniem, a moe i caym snem, tak rozbudowanym jak sen Hamleta. Rainer Maria Rilke pisze: Moje spojrzenie spoczo ju na sonecznym wzgrzu, tyle drg przebyem od progu swej podry. Bo wada nami dziwna moc, nad ktr nie mamy wadzy, i olepia wewntrzne wiato, nawet z oddali, nawet jeli nie zdoamy doj i odmienia nas, czynic kim wicej, kim, kto uzmysawia nam, czym naprawd jestemy. Gestem zaprasza jeszcze dalej, odpowiadajc naszej wasnej fali... Zbliamy si do, czujc jak wiatr choszcze nas po twarzy. Owa szczodra odpowied witego rda zaley od dokonania powanego i zdecydowanego wysiku przez mczyzn czy kobiet. W naszej opowieci polegaby on na kradziey przez chopca klucza spod poduszki matki, jego decyzji, by wypuci Dzikusa z klatki i pj razem z nim, oraz jego 62 zgody na czuwanie przy rdle i podjcie wyznaczonych przez Dzikusa zada. Mona by powiedzie, e chopiec nauczy si rozpoznawa rnic*midzy przestrzeni wieck a przestrzeni rytualn. Przestrze rytualna zwraca mczynie czy kobiecie pewne wartoci, na ktrych przyjcie s oni przygotowani dziki samodyscyplinie i wewntrznemu spokojowi. Opowie: dzie trzeci W trzecim dniu czuwania przy rdle chopiec podj silne postanowienie, e bez wzgldu na to, jak by go palec bola, nie bdzie szuka ulgi w wodzie. Czas mija powoli i chopiec zacz przyglda si odbiciu swojej twarzy w wodzie. Chcc spojrze sobie prosto w oczy, zacz si coraz silniej pochyla nad lustrem wody. Nagle jego dugie wosy opady mu na czoo i stamtd do wody. Cofn gow, lecz byo ju za pno: kady jego wos by pokryty pozot wiecc niczym samo soce. Teraz dopiero chopiec si przestraszy! Wyj chustk i zawiza j sobie na gowie, aby ukry przed Dzikusem to, co si stao. Kiedy jednak pojawi si elazny Jan, zorientowa si od razu. Zdejmij chustk z gowy powiedzia.

26

Zote wosy opady wtedy na ramiona chopca i byo to wymowniejsze ni wszelkie jego sowa. Chopiec trzyma teraz rce za plecami. Nie wyciga tym razem rk, lecz wyta wzrok. Szuka wok oczyma,, tym pilniej, e wyczuwa w jaki tajemniczy sposb podniecajc obecno zota nawet w czystej wodzie. Skupia si na swojej twarzy, wreszcie na wasnych oczach. Wiadomo, e wstyd czsto powstrzymuje nas od spojrzenia w oczy innym lub samemu > sobie. Kiedy wszake spogldamy we wasne oczy czy to w lustrze, czy to odbyajce si w wodzie mamy wwczas nieodparte wraenie, silne i zadziwiajce, e kto patrzy na nas z drugiej strony. Rilke napisa o swojej twarzy w lustrze: 63 Nad brwiami skamielina stanowczoci, odziedziczona po nieugitych przodkach o wysokim czole. Z oczu bije dziecica odwaga, cho przetrwaa take odrobina alu i pokory, ktrej nie towarzyszy duma robotnika, lecz uniono sugi i kobiety... Ta twarz przywodzi zaledwie sugesti spenienia. I nigdy si nie rozpogodzi ani w smutku, ani w rozkoszy; jakby trudzia si nad wiecznym zadaniem. A jednak, umczona trudem wspomnie, przeczuwa, e Kto wyznaczy jej doywotni prac. Doznanie wraenia, e kto patrzy na nas z drugiej strony, jest czsto niemal objawieniem. Jeli mielimy jakiekolwiek wtpliwoci co do istnienia wewntrznej duszy, porzucamy je natychmiast. Gdy spogldamy w lustro, z drugiej strony patrzy na nas kto badawczym wzrokiem, powanie i czujnie, nie majc zamiaru nas pociesza; w oczach patrzcych na nas wyczuwamy wicej gbi, ni czujemy zwykle w swoich wasnych oczach zajtych patrzeniem na* wiat. Jakie to dziwne! Kt moe tak patrze na nas? Dochodzimy do wniosku, e jest to druga cz nas samych, poowa, ktr zwykle staramy si ukry, patrzc na innych i ta ciemniejsza i powaniejsza poowa oddaje nam spojrzenie w rzadkich tylko wypadkach. Antonio Machado powiedzia18: Poszukaj swojej obcej poowy, ktra zawsze bdzie z tob, prbujc ci, zwyciy. Osoba wpatrujca si w lustro uzyskuje wiadomo swej drugiej poowy, swego cienia czy ukrytego ja"; uwiadomienie sobie owego ukrytego ,ja" stanowi waciwy cel wszelkiej inicjacji. Dowiadczenie uczy nas, e oczy, ktre widzimy, nie s po prostu nasze", lecz e nale do kogo innego, niezupenie odpowiadajcego komu znanemu pod danym nam przez rodzicw imieniem Edward, Robert czy Adam., 64 Oczy te nale do jakiej innej istoty, z ktr nigdy si nie zetknlimy. Juan Ramon Jimenez napisa16: Nie jestem sob. Jestem tym, Ktry idzie obok, lecz ja go nie widz, Tym, kogo chciabym odwiedzi czasem, Lecz niekiedy zapominam o nim. Tym, co wybacza, peen sodyczy, kiedy nienawidz, Tym, co milczy, kiedy mwi, Tym, co przechadza si, kiedy pozostaj w domu, Tym, co przeyje, kiedy ja umr. Ten, kogo widzimy w lustrze, jest kim skomplikowanym, i spojrzenie, trwajce w bani jedn chwil* w yciu moe cign si kilka lat. Kto odpowiadajcy nam spojrzeniem to cie czowieka, jego ciemna strona, a jednoczenie jego duchowy bliniak, jasny cie. Norweski poeta Rolf Jacobsen powiada o nim17: twj biay cie, biay cie, z ktrym prbujesz walczy, lecz zawsze bdzie z tob. Gnostycy mwili wiele na temat bliniaka, ktry miaby oddziela si od nas w chwili narodzin. Nasz bliniak zachowuje duchow wiedz przekazan nam przed urodzeniem. Nasz bliniak (czy bliniaczka), pojawiajc si ponownie w naszej psychice, domaga si od nas powagi i gbi. Jakiemu dorosemu, na przykad, mogoby si przyni, e nieznajomy wchodzi do jego mieszkania, przesuwa meble, zabiera klejnot lub pozostawia mu inny klejnot. Pewien mj znajomy, oddajc si kiedy medytacji, ujrza nagle na kocu korytarza czowieka ze wiata, majcego ze trzy metry wzrostu, z wczni w doni. Czowiek ten zbliy si i rzek: Jeli nie uczynisz czego ze swoim yciem, zabior ci je. Mj znajomy mia wwczas trzydzieci osiem lat. Mwilimy o tym drugim", ktrego widzimy czasami, patrzc w lustro. W naszej opowieci lustra nie ma; jest ono tworem przyrody czy te, dokadniej mwic, jest przyrod. 5 elazny Jan 65 Mona by powiedzie, e chopiec z naszej historii ujrza oczy, jakimi spogldaa na niego przyroda. Nasze opowiadanie daje do zrozumienia, e my, tj. istoty ludzkie, nie jestemy jedynym rdem uporzdkowanej inteligencji oraz wiadomoci. Oczy w wodzie" mona traktowa jako symbol wiadomoci przyrody, inteligencji istniejcej na zewntrz nas". Ani wiadomo", ani inteligencja" nie

27

s tu zapewne najtrafniejszymi okreleniami. Ludzie wymylili sowo wiadomo" dla okrelenia, swej szczeglnej formy odczuwania, ale wiadomo przyrody to ani inteligencja, ani czucie, ani przytomno, ani wiadomo. Mieci si ona gdzie pomidzy tymi sowami. Blake pisa18: Skd wiesz, e kady ptak, ktry przeszywa przestrze, Nie jest nieobjtym wiatem rozkoszy, ucielenionym w twoich piciu zmysach? Lubi to wyraenie: Skd wiesz, e kady ptak..." Musimy teraz zrobi jeszcze jeden krok. A moe bymy zamiast okrela inteligencj w przyrodzie za pomoc tak abstrakcyjnego terminu jak wiadomo" lub nawet wyraenia w rodzaju nieobjty wiat rozkoszy" przedstawili j sobie jako osobowo? Niektrzy antropologowie snuj domysy, e tak wanie postpowali pierwotni myliwi. Rodzima kultura amerykaska pena jest legend przekazujcych obraz takiej wanie osobowoci. Plemi ludzkie i plemi bizonie cz si poprzez przywdc bizonw, albo te wity biay bizon ogasza si jednoczenie bizonem i bogiem. Myliwi speniaj przypadajc na nich cz rytuau czy zadania, a plemi bizonw wcza si do polowania. Wolno przypuszcza, e rodowici amerykascy myliwi widzieli ow istot ni to zwierz, ni to boga, ni to czowieka swymi wewntrznymi oczyma; jest te oczywiste, e widzieli go rwnie artyci z jaski Dordogne. t Kobiety widziay swoimi wewntrznymi oczyma inn istot, ktr nazway Wielk Matk; i pewnie przez tysice lat kobiety podczas porodu zaciskay w doniach jej poski. Moemy bra pod uwag moliwo, e chopiec z naszej opowieci dostrzega w naturze jak osobowo odpowiada66 jc mu spojrzeniem i e wanie dlatego jego wosy zociej. Ale nic ponad to stwierdzi nie mona. Ba przekazuje nam jedynie obraz chopca spogldajcego w wod, a jak go bdziemy interpretowa to ju nasza sprawa. Jest to dziwny obraz. Chopiec siedzi przy rdle. Wikszo z nas pamita z greckiej mitologii lepiej znan scen: Narcyz siedzi nad wod. Opowie rozpoczyna si w momencie, kiedy Narcyz odczy si ju od swoich towarzyszy oww. Ju sam ten fakt jest interesujcy. Okazuje si, e take Hera gniewa si na niego. Bogini wysya nimf o imieniu Echo, ktra ma powtarza za Narcyzem kade jego sowo. Narcyz znajduje si w zamknitym krgu. Gdzie si nie zwrci, napotyka tylko siebie. No i stao si, e kiedy spojrza w d, zakocha si we wasnym obliczu. Chopiec u rda elaznego Jana, strzeonego czy chronionego przez Dzikusa, nie zakochuje si we wasnym obliczu, lecz potrafi dostrzec w wodzie wiadomo waciw przyrodzie jako takiej. Wyrywa si, eby tak powiedzie, ze swego zamknitego krgu, i na tym polega istotna rnica midzy obiema historiami. Wyjcie w wiat Mona by podsumowa dotychczasowe rozwaania, mwic, e po uwiadomieniu sobie przez mczyzn istnienia swego psychicznego bliniaka i dojrzeniu przeze inteligencji w przyrodzie (jej wiadomoci), wosy mczyzny zociej ma on zot gow". Zwrmy uwag na bardzo mody wiek owego zotogowego chopca. A z faktu, e przykrywa gow chustk, mona wnosi, i uwaa on, e pokazywanie jej nie jest waciwe ani podane. Miny trzy dni wedug rytualnego czasu. Liczc wedug naszego czasu, mogoby to by pitnacie lat. Mistrz dokonujcy inicjacji da chopcu zadanie, z ktrego trzykrotnie si nie wywiza. Mimo to jednak chopiec za kadym razem otrzymuje dar. rdem niepowodze naszego bohatera by odczuwany przeze bl oraz zwyka ludzka niezdolno do cigej koncentracji uwagi. Ale woda, z ktr chopiec wszed 67 w pewien zwizek, udziela mu daru. Wnioskujemy std, e przyjcie zadania inicjacyjnego jest waniejsze od samego wypenienia lub niewypenienia go. Innymi sowy, chopiec postpi susznie. elazny Jan mwi do niego: Nie moesz tu ju pozosta, poniewa nie wytrzymae prby. Id teraz w wiat. Nauczysz si tam, czym jest bieda. Poniewa jednak nie dostrzegam za w twoim sercu i ycz ci dobrze, ofiaruj ci co: kiedy tylko znajdziesz si w kopotach, id na skraj lasu i zawoaj: elazny Janie! elazny Janie!" Przyjd do ciebie wtedy i pomog ci. Moja moc jest wielka, wiksza ni mgby uwierzy, i mam te mnstwo zota i srebra. Te trzy dni u rda pozwoliy nam przynajmniej czciowo pozna sposb postpowania Dzikusa. Kiedy syszymy sowo dzikus", przychodzi nam na myl potwr czy barbarzyca, ale na tym etapie naszej historii

28

powinno ju by jasne, e Dzikus bliszy jest nauczycielowi medytacji ni barbarzycy czy bestii. Przypomina on w jakiej czci rabina nauczajcego kabay, w innej czci stranika tradycji misteriw, w jeszcze innej boga oww. Sdzimy niekiedy, e dzisiejsza inicjacja polega na przejciu bierzmowania, obrzdu Bar Mitzwah albo otrzymaniu prawa jazdy. Tymczasem dostpi prawdziwej inicjacji, oznacza otworzy si na wspaniao drzew, gr, lodowcw, koni, lww, traw, wodospadw, jeleni. Potrzebne nam jest i odludzie, i dynamizm si przyrody. Wystarczy odci czowieka od wodospadu, a umierci go tygrys. W bani o elaznym Janie zachoway si wspomnienia o obrzdach inicjacyjnych dla mczyzn, sigajcych w pnocnej Europie dziesiciu lub dwudziestu tysicy lat wstecz. Zadanie Dzikusa polega na nauczeniu modego czowieka, jak bogata, rnorodna i wielostronna jest jego msko. Ciao chopca dziedziczy fizyczne zdolnoci rozwinite przez zmarych dawno temu przodkw, a jego umys przejmuje w spadku wadze ducha i duszy uformowanej przed wiekami. 68 Zadanie mistrza inicjacji, czy byby nim mczyzna, czy kobieta, polega na dowiedzeniu chopcu czy dziewczynce, e nie skadaj si jedynie z krwi i koci. Mczyzna nie jest jedynie maszyn suc ochronie, polowaniu i reprodukcji, tak jak kobieta nie jest wycznie maszyn suc do ochrony, zbieractwa i reprodukcji; kade z nich posiada pragnienia, ktre daleko wykraczaj poza wymogi fizycznego przetrwania. William James podnosi liczb oraz urojony i zbdny charakter" wielu potrzeb ludzkich. Wszystkie metafory w opowieci o elaznym Janie odnosz si do ycia ludzkiego w ogle, ale ich waciwym adresatem jest mska psychika. To od modego mczyzny da si zagbienia we wasne rany, wzniesienia si do krlestwa bliniaka" oraz poziomego rozszerzenia si na wiadomo, jaka jest w drzewach, wodzie, zwierztach i tysicu innych zjawisk i si przyrody. Kiedy mody mczyzna osiga te trzy spenienia, czyli koczy te trzy podre jego wosy zociej. Nie rozwizuje to wszystkich jego problemw; przeciwnie przynosi nowe; jednym z nich jest sama zota gowa. Rozdzia III DROGA W D, DROGA POPIOW I SMUTKU Dotarlimy do kolejnego etapu naszej opowieci i warto by przyjrze si dotychczasowym postpom naszego bohatera. Krlewicz, podajc za Dzikusem, nie wszed na drog prze stpstw, narkomanii i samoponienia. Wprost przeciwnie wznis si do tego, co w nim wielkie. To tak, jakby nauczy cielem w gimnazjum by Pablo Casals, ktry nauczy go, czym jestgeniusz, i zwracajc uwag na zoty koniuszek jego palca, przekona chopca, e i w nim jest troch geniuszu. Chopiec nauczy si take ufa popdowej stronie osobowoci, czyli, wosom". I oto dojrza oczy spogldajce na niego z wody i, przez implikacj, z traw, drzew, gr. Ujrza cay wiat w no wym wietle: Wszystko jest inteligencj! Kady jego wos sta si zoty. Tego rodzaju edukacja moe mie osobliwe skutki. Gdyby to kto z nas okaza si takim* wybracem losu, przyjaciel prawdopodobnie ostrzegby go, e grozi mu mania wielkoci. Ow edukacj, co wicej, odebra modziutki chopiec i w tym tkwi jedno z niebezpieczestw podry z Dzikusem do witego rda. A przecie wikszo z nas choby lekcji tych udzielano nam we fragmentarycznej formie, tu kawaek, tam kawaek odebraa podobne nauki. Niektrzy odebrali nauk o oczach we wczesnym dziecistwie, kiedy to lasy i ogrody nie przestaj nas zadziwia i kiedy uwaamy je za ywe". Nauk o zotych wosach otrzymujemy w wieku lat dwunastu lub czternastu, w okresie budzenia si popdu 70. seksualnego i pierwszych mioci. Jako nieco starsze nastolatki odkrywamy w sobie umysowe czy fizyczne zdolnoci, ktrych istnienia nigdy nie podejrzewalimy. Po tym wszystkim atwo doj do wniosku, e jest si krlewiczem lub krlewn, ktrzy niefortunnym trafem znaleli si w tej prozaicznej i prymitywnej rodzinie. Mamy wic w sobie majestat, choby aden widzialny dzikus nie zabra nas nad swoje magiczne rdo. Poznalimy poczucie wielkoci i nie chcemy ju si z nim rozstawa.

29

Aby zatrzyma to poczucie duchowej wielkoci, dziecko moe wyrzuci z pamici ca nieprzyjemn stron dziecistwa, odwrci wzrok od rozprzenia, grubiastwa, porzucania, braku opieki, i przej do porzdku dziennego nad obojtnoci, naogami i innymi zymi stronami rodzicw. Zwierzta nie musz przejmowa si spraw rozdtego ego, lecz my jestemy ludmi i odrobina zota czyli poczucia geniuszu jest w stanie wynie nas na wyyny, ktrych nie mamy ju potem ochoty opuci. Warto tu przytoczy zdanie , Robinsona Jeffersa na temat naukowej wiedzy ludzkoci i pyncej std pychy1: Odrobina wiedzy, odprysk krysztau, Kropla oceanu; kto mgby wyni z tej drobinki nieskoczono. Co si dzieje? Modzi mczyni po wyniesieniu staj si biaymi abdziami, ludmi oderwanymi od rzeczywistoci", z gow w chmurach", podobnie zreszt jak mode kobiety; i ci, i tamte uprawiaj mio z niewidzialnymi ludmi obracajcymi si w owych niebotycznych rejonach. Badaczom szkoy jun-gowskiej naley przypisa zasug dostrzeenia i opisania tego zjawiska; wyraenia puer aeternus (wity czy "wieczny chopiec) oraz puella aeterna (wita lub wieczna dziewczynka) s znane wielu z nas. Jungici dali nam bardzo szczegow analiz wiecznego chopca; klasyczn ksik pod tym wzgldem jest Puer aeternus MarieLouise von Franz2. 71 Owi ludzie z gowami w chmurach, yjcy jedynie sprawami ducha, czuj si nieswojo w swoich ciaach i nie potrafi zaakceptowa nieodcznych od ycia ogranicze oraz nudy. Marie-Louise von Franz uznaa za modelowe pod tym wzgldem opowiadanie May ksi. Napisa je Antoine de Saint--Exupery, ktry sam by pilotem bohaterem tsknicym cigle do czystego ycia na innych planetach, a ktrego may ksi" zgin od ukszenia wa na naszej planecie. Takim lotnikiem by te Piotru Pan. Do takich marzycieli naley wikszo mnichw, entuzjastw wyszej wiadomoci", ludzi odrzucajcych ziemskie jado, platonicznych kochankw i ludzi yjcych w celibacie, a take niektrzy don-uani poszukujcy w kobietach tak nieziemskiej doskonaoci, e czuj si zmuszeni do porzucenia kadej, ktrej nie mog uzna za brakujc per. Ci, dla ktrych celem jest picie si wzwy, ni czsto o unoszeniu si w windzie znajdujcej si na zewntrz budynku, lecz kiedy winda dociera na najwysze pitro, czsto nie ma tam adnego wejcia do budynku. Mczyni tego gatunku zwykle lubi kobiety, d jednak do ich pomniejszenia, by niczym owe modele statkw mieciy si w butelce, jak mona nosi ze sob w kieszeni. Modzi mczyni typu puer aeternus nie s bynajmniej jakimi negatywnymi postaciami; ich duchowo sprawia, e skupiaj oni w sobie wielk cz duchowej energii narodu. Ich picie si w gr przynosi kulturze wiele dobrodziejstw. Bez nich kultura amerykaska zastygaby zapewne. Mczyzna wzbijajcy si w gr jest wic kim skomplikowanym. Tego rodzaju mczyni ktrych byem i pozostaj dobrym przykadem pochodz z wszelkiego rodzaju rodzin, a niekiedy wejcie na tak drog w gr jest jedynym inteligentnym sposobem przetrwania. Cytowaem ju te linijki: A jak postpuj syn? Odwraca oczy, traci odwag, ucieka z domu, by polowa na dzikie zwierzta, nocuje w norach, i szaasach,, ywi si przestrzeni i cisz; wyrastaj mu skrzyda, wstpuje w spiral i wznosi si. 72 Zdarzyo si to, zanim skoczyem dwanacie lat. Majc dwadziecia osiem lat na karku, stale odczuwaem pragnienie czystoci, bycia ponad tym wszystkim", nieangaowania si w cokolwiek. Marie-Louise von Franz na podstawie swoich dowiadcze z tego rodzaju dezerterami stwierdzia, e ich ucieczka wynika z buntu przeciwko macierzyskiej przyziemnoci i eskiemu konserwatyzmowi. Wzlatuj oni w gr, jak uwaa autorka, z obawy przed magnesami chowanymi przez niektre kobiety w zanadrzu w nadziei zwabienia lekkomylnych mczyzn na twardy grunt maestw, posad i dugookresowych zobowiza. Transformacja chopca w ptakopodobn istot to proces naturalny; chcc ucieka, szuka on wzrokiem wiata, podobnie jak czyni to ptaki. Uwizione ptaki wyrywaj si w stron, gdzie dostrzegaj choby

30

przebysk wiata. Tak te modzi uciekinierzy czsto docieraj do duchowych szczytw, ale kosztem ycia albo zwizku z mskimi wartociami. Gdy skoczy czterdziestk, jake si oddali od pracujcych mczyzn! Od wszystkich mczyzn... Nie chc twierdzi, e praca duchowa sama w sobie jest godna potpienia, bynajmniej, ale powinna ona nastpowa w odpowiednim momencie ycia. Mona przypomnie, e Ba-alszemtow, w geniusz ducha z pocztkw XVIII wieku w Polsce, nie zezwala modym mczyznom na lektr pewnych tekstw dotyczcych spraw ducha wczeniej ni przed osigniciem trzydziestu piciu lat. Istnieje, pogld, e zadanie mczyzny w pierwszej poowie jego ycia polega na wko-rzenieniu si w materi: wyuczeniu zawodu, zaprzyjanieniu si ze wszystkimi ywioami przyrody. Kiedy Jung zaoy orodek szkoleniowy w Zurychu, nie przyjmowa nikogo, kto nie odnis ju sukcesu w jakiej zawodowej dziedzinie. Byo to rwnoznaczne z powiedzeniem: co najmniej trzydzieci pi lat. Trzeba doda, e nie wszyscy modzi mczyni maj ow tendencj do wzniosoci. Cz z nich*jest przyziemna, zbyt wczenie przyjmuje odpowiedzialno, angauje si w utrzy73 mywanie innych; chodz oni powoli, trzymaj si blisko ziemi, przytacza ich brzemi obowizkw, uwaaj, e soce czy wiato to nie dla nich. W ich rodzinach tradycyjnie nie byo sprzyjajcej atmosfery dla kultywowania wyszych aspiracji przez synw; prdzej ju takie aspiracje mona spotka u kobiet, lecz nie u pochodzcych z takich rodzin mczyzn; mczyni obieraj drog wiodc w d. Nie zostaj oni malarzami czy muzykami; ich ywot toczy si w miejscu, w ktrym podeszwy ich butw stykaj si z ziemi. Niektre banie nazywaj ich szewcami", odnotowujc napicie istniejce midzy nimi a mniej przyziemnymi krawcami". Kultura niedostatku europejskiego redniowiecza by wymieni tylko jedn kultur niedostatku nie dawaa modym mczyznom zbyt wielu moliwoci kultywowania wartoci ducha bez koniecznoci troszczenia si o sprawy materialne; nasza kultura obfitoci zna bardzo niewiele ograni cze; wielu studentw praktycznie nigdy nie musiao zetkn si z bogini koniecznoci. Chopiec z naszej opowieci znajduje si wanie w mo mencie odlotu. Pod tym wzgldem przypomina on, na dobre , czy na ze, miliony ludzi w dzisiejszej Ameryce. Chcc doko na jakiejkolwiek zmiany w yciu naszych blinich, musimy ~= si bardzo starannie przyjrze owym jednostkom szybujcym i w grnych rejonach, owym krawcom czy lotnikom, moemy to uczyni przez pryzmat trzech hase: biernoci, prostodusznoci i odrtwienia. Wiadomo doskonale, e wysokie aspiracje kobiet s bardzo silne i rozpowszechnione, ale wydaje mi si, e na temat ich>> natury znacznie dokadniej potrafiyby si wypowiedzie sa me kobiety- ni ja, i dlatego uwaam, e zadanie opisu owych aspiracji naley im wanie pozostawi. Ograniczymy si tu zatem do analizy dnoci u mczyzn. Od setek tysicy lat mczyni podziwiali siebie nawzajem i byli podziwiani przez kobiety, w szczeglnoci za swoje czyny. Zarwno mczyni, jak i kobiety stawiali przed mczyznami zadania przedzierania si przez niebezpieczne tereny, przeprawiania si przez grskie wodospady, przynoszenia z wypraw myliwskich kw dzika. Wszyscy wiedzieli, e jeli mczyni wykonaj dobrze swoje zadania, kobiety i dzieci bd mogy spa spokojnie. Dzi odyce zamieniy si w wi74 ki na podwrzu, a grskie siklawy w parkowe wodotryski. Czynw, za jakie niegdy uwielbiano mczyzn, dzisiaj si ju od nich nie wymaga. Mczyni "odwayli si wkroczy w domen zwierzt, walcz z nimi, zmagaj si z dusz zwierzcia, nauczyli si ich tacw. Niektrzy mczyni zwani szamanami wkroczyli rwnie w domen duchw, zmagali si z nimi, wywiedli je w pole i ratowali ludzi, ktrzy zachorowali wskutek ich zoliwych

31

poczyna. Mczyzn podziwiano za ich zadziwiajc przedsibiorczo: wypuszczanie si na dalekie morza, budow od podstaw farmy gdzie na skalistym odludziu, wymylanie nowych przedsiwzi, sprawn ich realizacj, podejmowanie si tego, czego jeszcze nikt nie robi przedtem. Modzi wikingowie wiczyli si czasami, przebiegajc po kocach poruszajcych si wiose. Natomiast kobiety a do naszych czasw nie mogy liczy na pochway za swoj aktywno. Przez cae wieki mnisi, lekarze, filozofowie, moralici, teologowie i sdziowie dali od nich, by yy w przymusowej wiernoci. Dzi kobiety podaj drog aktywnoci, mijajc si na niej z mczyznami, zmierzajcymi dokadnie w przeciwnym kierunku pasywnoci (pasywno mikkiego" mczyzny z pierwszego rozdziau stanowi czsto du niespodziank dla kobiet). W cigu ostatnich trzydziestu lat od mczyzn dano, by uczyli si, jak pyn z prdem, jak nie tyle przewodzi, ile naladowa, jak y w niehierarchiczny sposb, jak by wra liwym, jak podejmowa decyzje opierajce si na uzgadnia niu rnych punktw widzenia. Niektre kobiety pragn pa sywnego mczyzny, jeli w ogle pragn mczyzny; koci potrzebuje pokornych mczyzn zwanych ksimi; uni wersytet potrzebuje konformistw zwanych pracownika mi etatowymi; korporacja zgasza zapotrzebowanie na pra cownikw umiejcych pracowa w zespole itd. W czasach Blake'a korporacje nazywano uprawnionymi kompaniami, tote poeta mwi: Spacerujc uprawnionymi ulicami, Prawomocnym brzegiem Tamizy, Widz piecztk na kadej twarzy, Piecztk bezsilnoci, piecztk rozpaczy. 75 Pasywno wzrasta w tempie wykadniczym wraz z kad fal produktw" systemu owiatowego. Przecitne amerykaskie dziecko obejrzy cztery tysice godzin reklam, zanim dojdzie do penoletnoci, a ile,to telewizorw rozwalono siekierami, ile telewizyjnych debat politykw przerwali aktywici", ilu podwykom budetw wojskowych przeszkodziy masowe protesty? Blake dostrzega zalki biernoci ju we wczesnym dziecistwie: Szamoczc si na rkach ojca, Prbujc wywika z pieluszek, Znuony paczem zasypiaem na piersi Matczynej, ssc maleki paluszek. Nowo narodzony chopczyk szamoce si z ojcem, walczc z jego narcystycznym pragnieniem zwizania lub zamordowania noworodka; prbuje wywika si z pieluszek, walczc z narcystycznym pragnieniem matki, by uformowa go wedug wasnej woli. Zgodnie z tym, co powiada Blake, kiedy chopcu nie udaje si uwolni, uczy si on smuci. Jake czsto kady dorosy mczyzna, zbity z tropu interpretacj swego zachowania bardzo rnic si od jego wasnej przedstawion przez kobiet, wpada w zy humor. Dwudzie* stolatki potrafi przepdzi i tydzie w takim zym humorze, najczciej nie mwic nic nikomu o swoich zranionych uczuciach, a czasem nie odzywajc si w ogle. U ludzi w takim nastroju nigdy nie dochodzi do krzykw, wrzaskw czy wybuchw gniewu wymagaj one zbyt duej aktywnoci. Kiedy mczyzna wpada w pospny nastrj, staje si bierny wobec tego, co go boli. Kiedy nie pojawiaj si adni starcy,,by wyrwa nas spod wpywu osowiaego dziecka, zwyczaj biernoci rozprzestrzenia si na kolejne obszary naszej egzystencji. Bierny mczyzna, przykadowo, moe poprosi kobiet, aby okazywaa za niego mio. Rozmowy to na pewno nie wszystko, ale z rwn pewnoci s one czci mioci, podobnie Jak kupowanie prezentw, chwalenie partnera czy partnerki, utrzymywanie poufnych stosunkw. Maggy Scarf pisze w Intimate Partners3 (Zaytych partnerach), e w mniej wicej trzech czwartych amerykaskich maestw powtarza 76 si osobliwy scenariusz: kobieta pragnie wicej serdecznoci i poufaoci, a mczyzna ucieka przed tym; ona biegnie za nim, ale nie na tyle prdko, by go zapa, a on ucieka, ale nie na tyle szybko, by umkn jej ostatecznie. Taka gonitwa moe trwa przez lata. Mczyzna bierny czsto nie mwi, czego chce, a jego dziewczyna czy ona musz si tego domyla. Tytuem wyrwnania biernoci w domu moe on zaharowywa si w pracy, ale nie tego naprawd chce. Moemy pj dalej. Bierny mczyzna moe poprosi swoje dzieci, aby okazyway za niego mio. Dzieci czsto bardzo wnikliwie obserwuj swoich rodzicw. Terapeuci ycia rodzinnego z zespou Murraya Bowmana, pracujcy nad problemem lku w stosunkach we-wntrzrodzinnych, badali poziom i rozkad

32

lku. Doszli oni do wniosku, e nastolatek w tarapatach", ktry odreagowuje", moe w rzeczywistoci przenosi na siebie cz napicia istniejcego midzy matk a ojcem i w tym sensie wchania zwizane z tym lki. Kochajce dzieci angauj si a do zoenia siebie w ofierze. Mczyzna bierny moe zaniedbywa swoje obowizki rodzicielskie. Rola rodzica oznacza uczucie, ale take wykonywanie wszelkiego rodzaju nudnych zaj, jak odprowadzanie dzieci do szkoy, kupowanie im ubra, chodzenie na szkolne akademie, ustalanie regu postpowania, postanawianie, co naley robi w razie zamania tych regu, sprawdzanie, kim s koledzy i koleanki dziecka, rozmawianie z dzieckiem itd. Mczyzna bierny pozostawia to wszystko onie. Pewien Szwed, gdy zapytaem go, na jakie cechy mczyzn uskaraj si kobiety w jego kraju, wskaza na brak perspektywy cechujcy jego ziomkw. Mczyzna wie, czego chce dzi lub jutro, ale nie wie, jak powinien wyglda jego zwizek za dwa lata lub dziesi lat. Taki brak wizji to kolejny przejaw mskiej biernoci. Wreszcie, m czy kochanek unika interweniowania w ycie kobiety. Znuony paczem zasypiaem na piersi Matczynej, ssc maleki paluszek. Kobieta nie chce, by mczyzna mwi jej, jak ma postpowa, ale co moe j zepchn ze susznej drogi dziaania. 77 Jeeli m to dostrzega, powinien jej o tym powiedzie. Rwnie mczyzna oczekuje od kobiety, e zwrci mu uwag, jeli dostrzee, e schodzi na manowce, ulegajc wpywowi niewidzialnych si. Prostoduszno U mczyzn mona dostrzec nie tylko narastajc bierno, ale rwnie narastajc prostoduszno. Prostoduszny mczyzna czuje si dumny, bdc atakowanym. Gdy jego ona lub dziewczyna wcieka krzyczy, e jest mskim szowinist", samcem" nie oddaje ciosu, lecz po prostu przyjmuje go. Ba, odsania pier, wskazujc waciwe miejsce do zadania sztychu. Jedno ostrze za drugim lduj w jego bezbronnym ciele, a krew zalewa podog. Gdyby by matadorem, szara byka nie poruszyaby go z miejsca, nie wykonaby adnego obronnego gestu czy ruchu, tak e byk nie miaby adnego kopotu z nadzianiem go na rogi. Po kadej walce przyjaciele musieliby go na ramionach odtransportowywa do szpitala. Taki mczyzna uwaa, przyjmujc na siebie ataki, e jest odwany i postpowy; potem, ju sam, z pewnoci atwo wrci do siebie. Kobieta, istota tak tajemnicza i wyszego rzdu, obdarzya go uwag. By atakowanym przez kogo, kogo si kocha czy moe by co bardziej wspaniaego? Odniesione rany to rodzaj zapaty za jaki szowinistyczny czyn, pozwalajcy mu podtrzyma poczucie wasnej wyjtkowoci. Mczyzna prostoduszny szczyci si take tym, e potrafi dzieli bl z innymi, a szczeglnie z kobietami. Kiedy jako picioletni chopiec siadywa na stole -w kuchni, matka moga mu si zwierza ze swoich cierpie, a jemu schlebiao, e osoba dorosa mwi mu o czym takim, nawet jeli stawiao to ojca w niekorzystnym wietle. Kiedy doronie, bd go pocigay kobiety, z ktrymi moe dzieli bl. Jego wyjtkowo czyni go, we wasnych oczach, kim w rodzaju lekarza. Czsto interesuje si on bardziej cierpieniami kobiet ni swoimi wasnymi i okazuje gotowo przejcia na swoje barki 78 cierpienia kobiety jeszcze przed upewnieniem si, czy bdzie to waciwe w danej sytuacji. Oglnie biorc, uwaam, e kada z pci ucieka od wasnych cierpie, gdy stara si przej na siebie cierpienia drugiej. Nie chc przez to powiedzie, e mczyni nie powinni sucha. Ale wysuchiwa zwierze o cierpieniach kobiety i przejmowa te cierpienia to dwie rne sprawy. Od stuleci kobiety prboway bra na swoje barki cierpienia mczyzn z niewielkim skutkiem. Mczyzna prostoduszny przywizuje du wag do sowa - wyjtkowy" i ma on wyjtkowe stosunki z pewnymi ludmi. Wszyscy mamy tego rodzaju stosunki, lecz nie wszyscy wi, dzimy jak mczyzna prostoduszny wyjtkowe osoby -. przez rowe okulary. Ten czy w stosunek jest tak szczeglny, e nasz niepoprawny optymista nigdy nie interesuje si ciemnymi stronami danej osoby, czy byby ni syn, crka, ona, przyjaciel czy przyjacika. Akceptuje on prostodusznie zachowania zupenie sprzeczne z wyidealizowanym obrazem danej osoby, wchodzc jakby w cich zmow z ciemn stron jej natury. Niektrzy ludzie s wyjtkowi powiada i tyle. : Skoro czowiek prostoduszny nie interesuje si ciemn stron syna czy crki, oni w zamian nie bd zapewne przyglda si jego ciemnej stronie. Moe on rwnie pozostawa w dyskretnym i szczeglnym zwizku ze skaleczonym chopczykiem kryjcym si wewntrz niego. W takim wypadku nie bdzie

33

wysuwa zarzutw wobec owego chopczyka, podkrela jego rozczulania si nad sob samym, ani nawet wysuchiwa go. Po prostu pozwoli mu, by y swoim wasnym yciem. Dla czowieka prostodusznego bardzo wana jest szczero. Przyjmuje on, e kochanka, nieznajomy czy inne osoby, z ktrymi rozmawia, s uczciwe, pene dobrej woli i maj serce na doni. Zgadza si z Rousseau i Whitmanem, e kady czowiek jest zasadniczo dobry z natury, a jedynie wypaczany w pewnym stopniu przez instytucje. Przypisuje wielk wag wasnej szczeroci. Wierzy w ni tak, jak wierzy w istnienie konia czy murw miejskich. Uwaa, e szczero bdzie i powinna go chroni przed niekorzystnymi konsekwencjami, ja-:kie ponosz mniej otwarci ludzie. Moe on na przykad powiedzie co takiego: 79 To prawda, e zdradziem ci z twoj najlepsz przy jacik, kiedy ci nie byo, a take pniej, ale byem uczciwy wobec ciebie i powiedziaem ci wszystko. Nie powinna si wic zoci. Mczyzna prostoduszny odgrywa osobliwe przedstawienie samoodsunicia. Przykadowo, kiedy rozzoszczona kobieta krytykuje go, moe on powiedzie cakiem rozsdnie: Masz racj. Nie miaem prawa tego robi. Jeli jej zo zamienia si we wcieko, pochyla gow i mwi: Zawsze byem taki. W trzecim akcie moe on wprowadzi na scen swego ojca: Nigdy go nie byo ze mn; nigdy nie miaem w nim adnego oparcia. Wcieko kobiety nie sabnie i mczyzna wtula gow w ramiona jeszcze bardziej. Szybko traci grunt pod nogami i w czwartym akcie moe twierdzi, na przykad: Wszyscy mczyni to jedno gwno. Jest on teraz znacznie bardziej osamotniony ni kilka minut wczeniej. Czuje si odrzucony przez kobiet i odsunity rwnie od wszystkich innych mczyzn. Jeden z moich znajomych odgrywa taki spektakl za kadym razem, gdy ciera si powaniej z kobiet, czyli mniej wicej raz na tydzie. Mczyzna prostoduszny traci to, co dla niego najcenniejsze, z powodu braku granic. Dotyczy to szczeglnie mczyzny Nowej Ery, czyli mczyzny dcego do wyszej wiadomoci". Zodzieje wchodz do domu i wychodz, wynoszc olbrzymie toboy, a on wydaje si ich nie zauwaa. Na przyjciach opowiada o swoich doznaniach biaego wiata"; zwierza si z treci snu z ostatniej nocy zupenie nieznajomej osobie. W jzyku mitologii, spotykajc olbrzyma, opowiada mu o wszystkich swoich planach. Rzadko walczy o swoj wasno; rozdaje nalece do niego jajka, a pisklta hoduje kto inny. Mona by powiedzie, e tego typu czowiek, niewiadomy granic, nie zbudowa sobie dobrego zasobnika dla swojej duszy ani te podobnego zasobnika dla dwojga. W zasobniku jest dziura. Moe on sam zrobi j na widok adnej buzi. Jako artysta nasz bohater improwizuje, jako poeta pisze wiersze pozbawione rytmu i formy. Improwizacja nie zasuguje oczywicie na totalne potpienie, ale rzecz w tym, e 80 nasz bohater szczyci si swoim brakiem formy dlatego, e nie ufa jakimkolwiek granicom. w brak granic le si dla niego skoczy. Mczyzna prostoduszny ma zwykle niewaciwy stosunek do ekstazy. Pragnie on ekstazy w nieodpowiednim czasie lub nieodpowiednim miejscu, pomijajc wszelkie jej mskie rdo. Chce osign ekstaz przy pomocy pierwiastka eskiego, przy pomocy Wielkiej Matki, przy pomocy bogini, mimo e to, co moe by oparciem dla kobiety, jemu usuwa grunt spod ng. Uniesienie suy mu do ucieczki od zakorzenienia i samodyscypliny. Mczyzna prostoduszny wpada w taki czy inny nastrj niczym w wielk jam. Wiele kobiet, zauwamy, potrafi pokonywa swoje nastroje. Na przykad kobieta ma zy humor przed przyjciem i potrafi pozby si go, przynajmniej na jaki czas. Natomiast nastrj mczyzny prostodusznego wydaje si nie do ruszenia. Jeli taki mczyzna czuje si dotknity albo jest w kiepskim humorze, utosamia si ze swoim samopoczuciem i kadego czowieka ze swego otoczenia ciga do tej gbokiej jamy. Gdy jest zatopiony w okrelonym nastroju, nie ma go dla ony, dzieci, znajomych.

34

Do specjalnoci czowieka bez ogranicze naley rwnie czsto niemwienie. Przykadowo, jeli wraz z innymi postanawia on, e przed spektaklem naley ustawi krzesa i zostaje wyznaczony do tego zadania, najprawdopodobniej nie powie nikomu, e zdecydowa w kocu, by pozostawi krzesa tak jak stoj. Owi inni, zwykle starsi od niego, wpadaj naturalnie we wcieko. Nasz bohater wyprowadzi ich wic w tym sensie w pole, skoro to wanie oni zostali zmuszeni do denerwowania si. On jest czysty i nie potrafi zrozumie, dlaczego inni tak czsto si na niego zoszcz. Mczyzna prostoduszny czsto nie zdaje sobie sprawy z istnienia wewntrz niego istoty, ktra pragnie pozosta chora. Wewntrz kadego czowieka jest zarwno kto zdrowy, jak i kto chory; i naley sobie zdawa spraw, ktry z nich przemawia w danym momencie. Tymczasem wiadomo istnienia owej chorej istoty i znajomo jej siy nie mieci si w polu postrzegania mczyzny prostodusznego. Mczynie prostodusznemu czsto brakuje tego, co James Hillmah nazywa naturaln brutalnoci". Nadchodzi dzie, 6 elazny Jan 81 kiedy sokolica wypycha pisklta z gniazda* lis wyprowadza lisitka na pocztku padziernika. Natomiast piknoduch" przeciga spraw. Na samym pocztku zwizku naleao powiedzie te kilka gorzkich sw prawdy. Tymczasem on. czeka i czeka, a ni std, ni zowd w stosunku pojawia si powana rysa. Luksus wyczekiwania, w ktrym nic si nie dzieje, mija bezpowrotnie. Wypadki ulegaj przyspieszeniu po otrzymaniu przez naszego bohatera ciosu; od blu, ktry mu sprawi cios (sowny lub fizyczny), przechodzi on bezporednio do wczucia si w jego motywy, z cakowitym pominiciem etapu gniewu. Naduywajc powiedzenia Jezusa nadstawia on drugi policzek. Koczc te rozwaania na temat prostodusznoci, moglibymy stwierdzi, e w prostodusznoci jest co takiego, co namawia do zdrady. Mczyzn prostodusznego cechuje osobliwa wi ze zdrad, oszustwem i kamstwem. Nie tylko zawsze przekonanemu o czystoci wasnych intencji atwo przychodzi mu zdradzanie innych, ale ju po krtkim okresie wspycia z tego rodzaju mczyzn kobieta czuje pewien bezosobowy impuls popychajcy i j do zdrady. Kiedy prostoduszno we wszechwiecie przekracza okrelony limit nie ma innego wyjcia, jak tylko zwikszy dla rwnowagi pul zdrady. Odrtwienie Czowiek ducha moe kocha wiato, a przy tym mie odrtwiae serce. Trudno to uj precyzyjnie, a nie jest te jasne, skd si bierze owa niewraliwo. Oto uoona przeze mnie bajeczka na wasny temat: :. Kiedy miaem dwa albo trzy lata, zwrciem si do mojego ojca z prob, aby si mn zaopiekowa. By on jednak porywczym i gwatownym czowiekiem* tak e przebywajc z nim czuem si bardziej niebezpiecznie ni sam na ulicy. Poszedem wic do matki i j poprosiem, aby si mn zaopiekowaa. W tej samej chwili, 82 w ktrej powiedziaa, e si zgadza, poczuem, i ca grn poow ciaa ogarnia mi parali. Jest to tylko bajka, ktra nie musi by prawdziwa. Nie pamitam, w jakim wieku nastpio owo odrtwienie. By moe miaem zakodowane genetycznie oczekiwanie, e ojciec si mn zaopiekuje, a kiedy to nie nastpio przeyem szok, ktry wtrci mnie w apati. Jest take moliwe, e wiedziaem (lub wydawao mi si, e wiem), i jeli przyjm opiek matki, bd si musia nauczy odczuwa na sposb kobiet. A byem przecie mczyzn i dlatego postanowiem, e lepiej nie odczuwa niczego. Z bajki wynika, e opieka matki, nawet zakadajc jej najlepsze intencje, nie jest w stanie zastpi opieki ojca. Moje serce pozostawao bez czucia a do rozpoczcia,nauki w gimnazjum i przez cay czas jej trwania. W mojej pomiennej gowie kipiaa krew, rozpalone i ciekawe dowiadcze byy te moje genitalia. Problemy stwarzao to, co byo midzy nimi. W gimnazjum dziewczyna mogaby zapyta: Kochasz mnie? Nie potrafibym odpowiedzie. Gdybym to ja zada jej to samo pytanie, odpowiedziaaby moe: No c, szanuj ci i podziwiam, lubi ci, a nawet jestem tob zainteresowana, ale ci nie kocham. Kiedy dziewczyna zajrzaa do swego serca, ujrzaa tam ca mas kbicych si uczu, lecz, jak wida, potrafia je jako porozdziela. Tymczasem gdybym ja zajrza do swego serca, nie ujrzabym nic. Musiaem wic albo zachowa milczenie, albo zmyla.

35

Niektre kobiety czuj si uraone, kiedy mczyzna nie manifestuje swoich uczu. Sdz na tej podstawie, e waha si lub te chce im co przekaza" poprzez to swoje ociganie. Tymczasem jest bardziej prawdopodobne, e gdy taki mczyzna kieruje pytanie pod adresem swego serca, nie uzyskuje adnej odpowiedzi. Odrtwienie czciowo mnie ju dzi opucio. Potrafi odpowiedzie na pytania dotyczce moich uczu, orientuj si te w ich rnych odcieniach. By moe wraz z wiekiem okrelone zdrtwiae czonki naszego ciaa oywiaj si. Jest te 83 moliwe, e czucie powraca, gdy uczymy si zwraca o opiek do innych ludzi poza naszymi rodzicami. Moj podpor s mczyni w moim wieku, kilka energicznych i kochajcych kobiet oraz paru stanowczych modszych mczyzn. Opowie: podjcie pracy w kuchni Przyjmujc, e zotemu chopcu w naszej opowieci po odejciu od rda rosn skrzyda, elazny Jan ma najzupeniej-sz racj, mwic do: Wiesz teraz duo o zocie, lecz nic o biedzie. Powiada on, innymi sowy, co nastpuje: Wiesz wiele o wznoszeniu si w gr, ale niewiele o schodzeniu w d..Oto jak ujmuje to ba: Id teraz w wiat. Nauczysz si tam, czym jest bieda. Poniewa jednak nie dostrzegam za w twoim sercu i ycz ci dobrze, ofiaruj ci co: kiedy tylko znajdziesz si w kopotach, id na skraj lasu i zawoaj: elazny Janie) elazny Janie!" Przyjd do ciebie wtedy i pomog ci. Moja moc jest wielka, wiksza ni mgby uwierzy, i mam te mnstwo zota i srebra. Krlewicz opuci wwczas las i poda przetartymi i nie przetartymi ciekami cigle dalej i dalej, a nareszcie dotar do duego grodu. Szuka tam pracy, ale nie mg adnej znale, a nie umia nic takiego, dziki czemu mgby si sam utrzyma. Poszed w kocu do paacu i zapyta, czy mogliby go tam przyj. Ludzie z paacu nie mieli pojcia, do jakiej pracy mgby si nadawa, ale chopiec spodoba si im i powiedzieli mu, e moe zosta. W kocu kucharz wzi chopca na sub mwic, e moe nosi drewno na opa i wod oraz wygarnia popi. Znienie si z pozycji krlewicza do pozycji pomocnika kucharza takiego kroku da si od bohatera. Rbanie drew, noszenie wody, praca w zamkowej suterenie bo tam znajduje si kuchnia symbolizuje zejcie pod podog", upa84 dek, ponienie, drog pobitych i przegranych". Znajdujemy ten zwrot w tytule ksiki George'a Orwella Down and Out in Paris and London4 (Pobity i przegrany w Paryu i Londynie). Kiedy Orwell postanowi wyj poza prostoduszno i niedowiadczenie, ktre odziedziczy wraz ze swoim drobnoburuazyjnym wychowaniem, on take podj prac w suterenie, a jego powie pena jest obrazw z podziemnego ycia hotelowych pomocy kuchennych. Dusza modych ludzi, absolwentw elitarnych szk czy beneficjentw permisywnej kultury, czsto rozpoczyna ycie wraz z podjciem tej kuchennej pracy w suterenie. Katabasis Oznak Upadku czy Zstpienia dokonanego czy to wiadomie, czy niewiadomie jest nowo osignita skromno, kojarzca si z wod i dusz, tak jak wynioso kojarzy si z duchem. Woda Woli niziny". Pokorniej zwaszcza szczciarze, pyszakowie, wyniose osobistoci. Wchodzc na drog wiodc w d, mody czowiek rozstaje si ze swymi dawnymi towarzyszami ze stref wysokich, nie moe ju liczy na poparcie z ich strony i styka si z bardziej przygnbiajcymi przejawami egzystencji, z ktrych dotychczas nie zdawa sobie sprawy. Zaczyna si skromne, cikie, milczce, wyboiste, wstrzemiliwe ycie. Nasza opowie powiada, e powczywszy si tu i tam, mody czowiek bez zawodu" znajduje wreszcie prac w zamkowej kuchni tradycyjnie mieszczcej si w suterenie. Pynie std wniosek, e po wszystkich tych zotych palcach i wosach od mczyzny oczekuje si teraz zejcia pod podog", upadku, katabasis, by uy terminu staroytnych Grekw. Problem nie polega tylko na pewnym przestrachu, jaki budzi taki upadek. Nasze ego nie chce tego upadku, a nawet gdy do niego dojdzie, ego nie chce o tym wiedzie. Odgosy katabasis, ostre i niemie dla ucha, dobrze ilustruj charakter tej podry. Twierdz tu wic, e nastpny etap inicjacji mczyzn po85

36

lega na odnalezieniu szczurzej nory. Jest ona ciemn drog", drog, do ktrej nie przygotowuje Williams Haverford, podr, ktr w pojciu awansujcego mczyzny podejmuj tylko mczyni z niszych klas, drog pobitych i przegranych. Gdy dochodzi do katabasis, poczucie wyjtkowoci opuszcza nas bezpowrotnie. Jednego dnia czsto za czyje pienidze jestemy na uczelni, majc dach nad gow i co je, chronieni ceglanymi murami zbudowanymi przez dawno nieyjcych ludzi, a drugiego dnia jestemy bezdomni, szlifujemy bruki, szukamy jakiego sposobu, by zdoby jedzenie i spanie. Ludzie zdaj sobie od razu spraw z naszego upadku: odwierni odwracaj si plecami, kelnerzy szydz, nikt nie przytrzyma nam drzwi w wagoniku metra. Nasza wewntrzna psychologia ulega zmianie, gdy wraca dawny wstyd, gdy chodzi si z pochylon gow i uwaa swj los za nieunikniony. Zmienia si wewntrzne mskie ja. Kiedy yje si jeszcze prostodusznie w poczuciu wasnej wspaniaoci wewntrz nosi si modzieca o byszczcej twarzy, obiecujcego i penego optymizmu, wyelegantowanego krlewicza. Gdy rozpoczyna si Zstpowanie krlewicz ustpuje miejsca starcowi. Ku naszemu zdumieniu nasze ja" to teraz bezradny, aspoeczny, wyizolowany wrak. Przypominamy sobie katabasis Edypa: jednego dnia wyniosy, wymagajcy krl, drugiego lepiec prowadzony przez innych. W naszych czasach katabasis jest czsto skutkiem wpadnicia w nag: alkoholu, kokainy itp. Mczyzna traci zdrowie, energi, wag, on, dzieci, przyjaci, dom, pienidze, prac, szacunek dla samego siebie i wszelki lad swojej dawnej sprawnoci i swego dawnego ycia"5. W przypadku mczyzny silnie zaangaowanego w swoj prac katabasis moe nastpi niezalenie od popadnicia w nag czy chorob. Komu wiedzie si w interesach, prowadzi szczliwe ycie rodzinne, spdza weekendy na onie natury, cieszc si piknem przyrody, a tu pewnego niedzielnego poranka widzimy go na trawniku przed domem z zaadowanym karabinkiem i gotowego do nacinicia na spust. yj wprawdzie, ale cakiem odarty ze wszystkiego, co byo jego dotychczasow egzystencj. Pamitamy, e bracia Jzefa wtrcili go do wirowni; wedug wersji arabskiej do gbokiej, wyschnitej studni. Po 86 paru dniach sprzedaj go handlarzom niewolnikw, co z kolei doprowadza do kolejnego, ju trzeciego upadku Jzefa w Egipcie, gdzie zostaje wtrcony do lochu po obraeniu ony dowdcy. Mona by powiedzie, e samo ycie niejako zwalnia od obowizkw" Jzefa. Istnieje wiele sposobw zwalniania": powany wypadek, utrata pracy, rozpad dugotrwaej przyjani, rozwd, zaamanie nerwowe, choroba. Podobno kiedy tylko jaki znajomy Junga owiadcza z entuzjazmem: Wanie dostaem awans. Jung zwyk by odpowia da: Przykro mi to sysze; ale jeli zabierzemy si do tego razem, jako sobie z tym poradzimy. Jeli natomiast znajomy zjawia si przybity i zawstydzony mwic: Wanie mnie zwolnili. Jung odpowiada: Otwrzmy butelk wina; to wspaniaa wiadomo; z te go wyniknie co dobrego. Wanie zwolniony z wojska mody czowiek w Smoluchu diablim kamracie (ba braci Grimm) tuajc si po lesie, spotyka czarnego czowieka. Godzi si do gotowania w kotach w jakim pomieszczeniu pod ziemi, czcym cechy kuchni i Upadku. Mona powiedzie, e stan bycia zwolnionym" to dobry i wity stan, ktry przygotowuje do Zstpienia. Sigajc do przykadu naszej wiodcej opowieci, mona by powiedzie, e elazny Jan zwalnia chopca od obowizkw po trzech dniach spdzonych przeze u rda. Wiadomo, e dziewitnastowieczni mczyni wykazywali brak uwagi dla cierpie kobiet. Z The Madwoman in the Attic6 (Wariatki na poddaszu) Sandry Gilbert i Susan Gubar mona si dowiedzie, jak wielkie byy to cierpienia. W naszym stuleciu ta mska ignorancja wzbogacia si o nowy wymiar: mczyni lekcewa wasne cierpienia. Rana, jak mczyzna otrzymuje od ojca, od ycia czy wskutek kontaktu z Dzikusem, w naszej opowieci pojawia si po raz pierwszy wtedy, gdy chopiec przyci sobie palec. To skaleczenie naruszyo jego dotychczasowy sposb widzenia i odnoszenia si do wiata. Niektrzy rodzice zadaj nam ran przez swoj obojtno 87

37

czy chd, przez wymylanie, wykorzystywanie seksualne, traktowanie nas niczym miecie, upokarzanie czy kompromitowanie. Jak mwilimy w poprzednim rozdziale, syn moe zanurzy ran w terapeutycznej czy rytualnej wodzie, by w peni j sobie uprzytomni, odczu jej niesprawiedliwy charakter, jej potworno, jej szkodliwy wpyw na jego spontaniczno i rado ycia, jej zwizek z jego jawn lub skrywan furi. Zanurzenie rany to jednoczenie pochylenie si, obnienie. Praca w kuchni oznacza obnienie si jeszcze gbiej. Ten, kto podruje do podziemi, wychodzi przez ran ze zwykego i przyzwoitego ycia. Rana jest teraz dla naszego bohatera drzwiami. Jeli ojciec porzuci go, teraz staje si opuszczony naprawd; jest obecnie bez domu, bez matki, bez kobiety. Jeli zrani go wstyd zadany bezporednio czy porednio, tj. odczuwany za postpowanie rodzicw teraz wstyd staje si jego sposobem ycia: przycza si on do ludzi yjcych stale z pitnem haby, rozpoczyna ycie, w ktrym bdzie okrywany wstydem pidziesit razy na dzie. Jeli matka okaleczya go przez swoj zachanno, wyksztacajc-w nim poczucie wasnej maoci i nieudolnoci, tym razem staje si naprawd bezradny, pozbawiony pozycji spoecznej, pozbawiony ukadw". Utwierdza go to w jego poczuciu maoci. Jeli jakie wydarzenie zwizane z rodzicami lub nacisk kulturowy oddzieliy gow" naszego bohatera od jego ciaa", umieciy w pozycji obserwatora tym razem grznie on naprawd w stanie katabasis. Poeta peruwiaski Cesar Vallejo, ktry spdzi dziesi lat w Paryu, pobity i przegrany, opisuje stan owego ugrznicia7: Oto ogromny pajk, ktry ju nie moe si\poruszy, bezbarwny pajk, ktrego ciao, gowa i odwok krwawi. Dzisiaj przyjrzaem mu si bardzo uwanie. Z jakim ogromnym wysikiem prbowa wyprostowa swoje niezliczone nogi we wszystkich kierunkach. A ja mylaem o jego niewidzialnych oczach przewodnikach pajka nioscych mier. 88 * Oto pajk, ktry zadra przywierajc do ostrej krawdzi gazu; po jednej stronie kamienia olbrzymi odwok, po drugiej gowa. "Biedak! Ma tyle ng, ale wci nie potrafi si uwolni! I widzc go, tak bezradnego w chwili niebezpieczestwa, zdziwiem si, e a taki bl sprawia mi cierpienie tego podrnika! Oto ogromny pajk, ktrego odwok uniemoliwia gowie wybr drogi. Mylaem o jego oczach i niezliczonych nogach... Zdziwiem si, e a taki bl sprawia mi cierpienie tego podrnika! Drog opisywan przez Vallejo nazwalimy tu bohaterskim wyjciem przez ran". Owo wyjcie nie nastpuje, jak w przypadku herosa, dziki bohaterstwu ani, jak u wojownika, dziki niezwycionemu charakterowi, lecz poprzez ran. W innym wierszu Vallejo powiedzia8: W dniu mego narodzenia Bg by chory... Droga pobitych i przegranych nie zakada koniecznie ndzy, bezdomnoci, fizycznego upoledzenia, pracy pomywacza naczy, ale wymaga jednak, jak si zdaje, wyrzeczenia si dotychczasowej pozycji spoecznej, zejcia z poziomu czowieka do poziomu pajka, z pozycji niele sytuowanej osoby poza margines spoeczestwa. Nacisk pada tu na wiadomo Upadku. Przy rozwodzie, gdy kruszy si poczucie emocjonalnego bezpieczestwa mczyzny, moe on wycofa si tyem przez drzwi, gapic si dalej na telewizyjn komedi albo te miao stawi czoo ciemnociom otwierajcym si za drzwiami. 89 Sam rozwd mg by wynikiem okrelonej rany odniesionej przez mczyzn w dziecistwie, a moe samo maestwo byo wynikiem teje rany tak czy owak rozpad maestwa oywia ran. Rozwd odbierany jest przez wikszo mczyzn jako zwolnienie od obowizkw podjtych w dniu lubu. A udrka rozki z zastpczyni matki, nieumiejtno znalezienia si w nowej sytuacji, brak ciepa czy czuoci w nowym mieszkaniu czy domu, poczucie odrzucenia i izolacji wywoane utrat czci aprobaty i poparcia ze strony otoczenia, wtpliwoci, jakie wzbudza w samym mczynie ta zmiana wszystko to wytwarza poczucie nowego rodzaju osamotnienia. Jeli mczyzna nie chce pocieszania i traktuje wszelkie przykroci jedynie jako konsekwencje naznaczajcego samotnoci zranienia otrzymanego we wczesnym dziecistwie, to rozwd podobnie jak kady inny powaniejszy kryzys moe zosta wykorzystany dla przejcia przez drzwi, przyjcia katabasis, zanurzenia si w ranie i wyjcia ze swojego dotychczasowego ycia poprzez t ran.

38

Czsto moment katabasis nie jest pozbawiony specyficznego, czarnego humoru. Mj znajomy kaznodzieja, jadc do domu po wygoszeniu odczytu na temat owiecenia duchowego, znalaz si na rozwidleniu drg. Droga w lewo prowadzia do motelu, w ktrym zastaby swoich znajomych, a take alkohol i kobiety, a droga na prawo wioda do kierowanego przez niego orodka ascetycznej medytacji. Mj znajomy nie mogc si zdecydowa, pojecha wprost, wjedajc na mur z tej cegy, na ktrym wisiaa wypisana wielkimi literami reklama: SKLEP DLA ARTOWNISIW. Skoczyo si to mao zabawnie. Wyszed ze szpitala z czciowym paraliem jednej strony ciaa, ktry pozosta mu przez reszt ycia. Przypominam sobie tego rodzaju histori z poczuciem lku. Moce domagajce si katabasis rozporzdzaj wielk si. Co z otaczajcej je atmosfery oddaje uwaga Chrystusa: Nie wyjdziecie std, dopki nie zapacicie ostatniego grosika. Katabasis czy si rwnie z pojciem katastrofy, wprowadzajc je by moe po raz pierwszy do ycia mczyzny. Pewien mczyzna, zwolennik duchowej dyscypliny, moe grnolotny, ale ciko pracujcy, zawsze gotw pomaga in90 nym, zobaczy, e w rowie pali si trawa. Zatrzyma samochd, wybieg, by gasi poar, i zdy jeszcze zapamita co wielkiego, wyaniajcego si spoza jego lewego ramienia. Chwil pniej pdzcy szos samochd przygwodzi go do ziemi. Take i on wyldowa w szpitalu z poamanymi ebrami i miednic, lec pasko na noszach. Do tamtej chwili d jego ywota zachowywaa zdolno utrzymywania si na powierzchni wody. Wikszo z nas, jak powiada Tomas Transtrmer9, przerzuca balast z jednej kieszeni do drugiej, by utrzyma d w rwnowadze. Nagle d si wywraca. Ldujc w wodzie, pasaer odzi przypomina sobie pasaerw Titanica", ktrzy tonli w ciemnociach, w przejmujcej zimnem wodzie, w pobliu przepywajcej wielkiej gry lodowej. Antonio Machado pisa10: Czowieka wspieraj na morzu cztery zbdne rzeczy ster, kotwica, wiosa i strach przed utoniciem. Pastor luteraski w naszym miasteczku w Minnesocie zawsze umia zachowa rwnowag swojej odzi, nawet na zawistnych i wzburzonych wodach swojej parafii. Jest to czowiek twardy i postpuje te twardo w stosunku do swego szesnastoletniego syna, ktry da, by pozwolono mu korzysta z rodzinnego samochodu, nawet kiedy ojciec ju odmwi. Chopiec kradnie wz. Ojciec stwierdziwszy brak auta dzwoni na policj, ktra lokalizuje samochd, ciga i zatrzymuje. Chopiec chwyta wwczas karabinek lecy na tylnym siedzeniu samochodu i zabija policjantw. W tym momencie d tonie dla nich obu. Odnosi si wraenie, e jaka sia ukryta w naszej psychice wywouje cik katabasis, jeeli mczyzna nie jest na tyle uwiadomiony, by pj na dno samemu. Depresja to maa katabasis i to nie my jestemy jej autorami. Depresja nachodzi nas i opuszcza rwnie niespodziewanie. Bdc w stanie depresji, bronimy si przed pjciem pod wod, a wic musi pojawi si rka^ ktra ciga nas w d. inaczej, kiedy jestemy pogreni w smutku; wtedy sami decydujemy si ton. 91 W naszej kulturze nie ma instytucji mw inicjacji i std nie mamy od kogo pobiera nauk, jak samodzielnie pj na dno. Uycie zwrotu pogranie si w smutku" dla okrelenia wiadomego aktu Zstpienia nie byo bezpodstawne, ale z drugiej strony, czy nie ma si wraenia, e w dzisiejszych Stanach Zjednoczonych od mczyzn oczekuje si smutku wycznie na pogrzebie? W niektrych grupach tureckich wyznawcw sufizmu obrzd rozpoczyna si od powtrzenia formuy przypominajcej o alu z powodu tego, czego nie dopenili oni w poprzednim roku. rdem tych odczu nie jest wiadomo popenienia grzechu, poczucie winy czy wstydu, lecz fakt, e si czego nie zrobio. Sama dusza domaga si od nas, abymy poszli na dno. D.H. Lawrence napisa11: Nie stanowi mechanizmu, zbioru rnych elementw. choruj nie z tej przyczyny, e mechanizm le funkcjonuje. Choruj z powodu ran na duszy, na gbinie moich uczu... a rany na duszy tak dugo, tak dugo goi czas, tylko czas moe je zablini i cierpliwo, i jake trudna skrucha, dugotrwaa, trudna skrucha, uwiadomienie sobie yciowego bdu i uwolnienie si od nie koczcej sie repetycji bdu, ktry ludzko odkrya i postanowia uwici. Dugotrwaa, trudna skrucha" to inne okrelenie dla Zstpienia, chocia ja osobicie wol wertykalno katabasis i obraz drzwi. Picie to drzwi otwierajce si dla niektrych. Zamiast powtarza: Dam sobie z tym rad i

39

 Nigdy nie trac panowania nad sob tego rodzaju czowiek mwi: Jestem alkoholikiem, nie ukrywam tego. Dwanacie Krokw Anonimowych Alkoholikw ciga go w d. 92 W jednej z poprzednich czci tego rozdziau bya mowa o pewnych cechach czowieka prostodusznego, takich jak godzenie si na nieprzygldanie si ciemnej stronie, zakadanie, e u wszystkich co w sercu, to na jzyku, niewaciwy stosunek do ekstazy, niezrozumienie, e jaka jego cz pragnie pozosta chora itd. Sdz, e kadej z tych prostodusz-noci odpowiada okrelona katabasis. Ten, ktry zstpuje, nie zamyka oczu na ciemn stron osoby sobie bliskiej. Zagaduj znajomego na temat naszego wsplnego serdecznego kolegi, a on odpowiada: W zasadzie mu ufam. Wanie tak w zasadzie". Tak zwani ludzie marginesu spoecznego wczenie ucz si czciowego zaufania. Take na siebie patrzy si w ten sam sposb, na zasadzie czciowego zaufania. Jest takie powiedzenie, e w maestwie mczyzna i kobieta bior, kade z nich, najpiekielniejsz besti" drugiego na smycz. Najpiekielniejsza bestia to wietnie powiedziane. Czowiek prostoduszny, wzlatujcy prosto w soce, nie jest w stanie widzie swego cienia. Jest on daleko poza nim. W katabasis cie zrwnuje si z czowiekiem. W dniu mego narodzenia Bg by chory... Wszyscy wiedz, e yj i przeuwam pokarm... ale nie wiedz, dlaczego w moich wierszach gwid wiatry, nie znaj ciasnoty trumny, ani wiatrw uwolnionych przez sfinksa, ktry przesuchuje rutynowo pustyni... W dniu mego narodzenia Bg by chory, miertelnie chory. CesarVallejo Schodzc drog w d, nie dowiadujemy si wiele o ciemnej stronie Boga. Czowiek prostoduszny dowiaduje si te niewiele o ciemnej stronie Wielkiej Matki. Ale te, prdzej lub pniej, ciemna strona Wielkiej Matki materializuje si z odmtw 93 kosmosu wyania si Czarna licznotka z kami wystajcymi z ust. W codziennym yciu wystpi ona pewnie pod postaci rozwcieczonej kobiety, wyprowadzonej z rwnowagi brakiem konsekwencji czy zdrad partnera. Mczyzna zna typ rozzoszczonej kobiety z wasnego dowiadczenia. Z naszego punktu widzenia istotny jest fakt, e dziki owej zoci ma on mono zetkn si ze Zoci Wcielon, Ciemn Stron Ksiyca, Ludojadem yjcym po drugiej stronie ksiyca, potworem o skrzydach nietoperza otoczonym porozpruwanymi ptakami. Poznanie Zoci Wcielonej dokonuje si jakby tytuem wyrwnania za poprzednie ycie ponad ziemi", odywianie si samymi przysmakami i delikatesami. Kiedy spotyka nas zdrada, nieprzyjemna strona ycia pokazuje nam zby: czarny kot przebiega nam drog, okrutny kucharz morduje crk i zakopuje j w ogrodzie, nieszczsny stajenny obcina gow czarodziejskiemu koniowi, a krlewn wysya si do pasania wi. W Indiach ciemna strona Wielkiej Matki nosi imi Kali. Kwiaty otaczajce jej szyj mog w okamgnieniu zmieni si w czaszki i z powrotem w kwiaty. Moe jej stawi czoo jedynie Sziwa, jedna z form Dzikusa, i to pozwala nam zrozumie, dlaczego w naszej opowieci to wanie Dzikus kieruje inicjacj modego chopca. Pwyll, ksi Dyved, ktrego historia pojawia si w The Mabinogion12, zostaje krlem dopiero po zamianie miejsc na rok z Krlem Podziemi. Oznacza to w praktyce, e przez rok czuje przy sobie kadej nocy ,w ku ciao Czarnej licznotki, Krlowej Podziemi. Tak wic wgld w ciemn stron nas samych lub naszych przyjaci, mimo e trudny, nie sprowadzi nas do podna gry. Baba Jaga, posta z rosyjskich bajek, pyta:

40

 Czy jestecie tu po to, by speni dobry uczynek, czy te po to, by si od niego wymigiwa? Sigamy dna wtedy, gdy wroga, dzika energia Baby Jagi zastpuje bez reszty na jaki czas dziecicego erosa, ktrego odczuwa kady z nas, kiedy matka wsadzaa mu pier do ust, a pniej stawiaa przed nim szklank mleka, czy te kiedy nasza pierwsza cudowna dziewczyna zaprosia nas do ka. Miociom tym nie mona nic zarzuci; Zstpienie dopenia si wszelako dopiero po zastpieniu ich przez 94 straszc dziczymi kami, pokryt wisk szczecin, wielkogb, oplecion naszyjnikiem z czaszek, szaleczo odwan energi Baby Jagi. , Kto yczy sobie, ebymy tam byli, yczy sobie spotkania z Czarn Krlow, yczy sobie, by dzik otworzy pysk, yczy sobie, by basen Grendela wypeni si krwi, yczy sobie stopienia mieczy, yczy sobie, by Olbrzymka wsadzia chopca do worka. Modzi ludzie w naszej kulturze czsto wyobraaj sobie, oczekujc spotkania z Bab Jag, e mog j zabi". Wyobraaj sobie jej sczeznicie, pene zwycistwo nad ni; z bani jednak jasno wynika, e takie marzenia s waciwe tylko nie uwiadomionym mczyznom. Jedyn skuteczn broni modego mczyzny przeciwko wadzy czarownicy jest wyksztacenie w sobie energii tak silnej, jak jej energia, tak samo bezwzgldnej, dzikiej, przenikliwej, tak samo skoncentrowanej na swoim przedmiocie. Kiedy mody mczyzna trafia do jej domu udowadniajc, e dorwnuje jej pod wzgldem intensywnoci, koncentracji na celu i szacunku dla prawdy czarownica moe odpowiedzie: No dobrze, co chcesz wiedzie? Wejcie na drog popiow Zstpienie czy te praca w kuchni" moe przyj trzy inne formy. Nazwiemy je: Wejciem na Drog Popiow, Nauk Odczuwania Dreszczy oraz Przejciem Ze wiata Matki Do wiata Ojca. Kucharz wzi chopca na sub, mwic, e moe nosi drewno na opa i wod oraz wygarnia popi". Mamy tu aluzj do chopca w norweskich baniach wygarniajcego popioy, ktremu "byo na imi Askeladden (Chopiec Popi) * oraz do Kopciuszka, wystpujcego w bajkach wielu krajw. Miejscem popiow nie jest ani skpana w socu korona drzewa, ani jego mocne korzenie. Popi to umiercony pie. : Popioy" w baniach to sowa-szyfry oznaczajce to, co szare, zakopcone, znajdujce si na samym dnie czy poza nawiasem. Dzisiaj wydaje nam si, e wyznaczenie do obsugi 95 paleniska to co w rodzaju kary, ale w baniach zadanie to przypada urodzonemu pod szczliw gwiazd trzeciemu synowi, ktry jest zaczarowanym gupcem pokrytym sadz, oraz wybranej przez fortun trzeciej crce, kopciuszkowi, zaczarowanemu, pokrzywdzonemu dziecku. Dla tych dwojga dzieci obsuga pieca jest waciwym zadaniem. Wiemy, jak to jest, kiedy bierze si popi w donie. Jak lekki jest popi! Koce palcw odbieraj go jako co w rodzaju puchu. Popi ma czasem brzowy kolor, czasem bladoszary albo biay niczym koronki przypominajce rozwinite skrzyda owada. Popi pokrywa linie papilarne naszych palcw, przywiera do nich, czyni je bardziej widocznymi i wyranymi. Moglibymy skada nasze odciski palcw w popiele. y yciem popiow to nie to samo, co wpadanie w kata-basis. To pierwsze nie wymaga obnienia pozycji spoecznej. Nie jest te tak wybuchowe; w popioach jest co ustabilizowanego czy ustatkowanego, a nawet ospaego. Wedug norweskiego badacza R. Keysera modzi ludzie w czasach wikingw yli w popioach czasem dwa albo i trzy lata. W tych czasach Norwegowie mieszkali w dugich zbiorowych domach, zblionych do domostw Indian Zachodniego Wybrzea. W swej ksice o wikingach Keyser13 opisuje, jak domy te wyglday w rodku. Na oach pod cianami spao ze trzydziestu lub czterdziestu ludzi. rodek izby by wybrukowany, suc za palenisko. Dym wychodzi przez dziury w dachu. Popi lea w dugich pryzmach p metra czy metr od wybrukowanego miejsca midzy nim a legowiskami. Zdarzao si, e modzi mczyni kadli si w owej strefie midzy ogniem a pryzmami popiou, pozostajc tam nawet dwa lub trzy lata. Takich wikingw widywano stale, jak kucali przy ogniu, tarzali si w popiele ani nie majc ochoty zaj si czym poytecznym, ani nie dbajc o utrzymanie osobistej czystoci". Podobno niektrzy z nich nawet uli popi. Nazywano ich popioojadami. Z opisu tego wynika jasno, e modzi ludzie przechodzili co w rodzaju hibernacji czy rytualnego letargu, na ktry pozwalali starsi mczyni i kobiety. A dzi, jeli mody mczyzna czuje potrzeb rzucenia szkoy, nie istnieje aden umoliwiajcy to rytua i taka prba moe 96

41

si atwo skoczy wstydem albo nawet gorzej wizieniem. Keyser pisze o popioojadzie z XI wieku imieniem Starkad, ktry przesiedzia w popiele kilka lat, do chwili, kiedy jego przybrany ojciec zaprosi go do udziau w wyprawie. Wtedy wsta, ogoli si i ubra, po czym zosta jednym z najlepszych wojownikw wyprawy, a pniej rwnie cenionym poet, o ktrym pami przechowaa si w sagach. Przypominamy sobie rod popielcow z posypywaniem gowy popioem, do ktrej tak wielk wag przywizuje Koci katolicki. Mircea Eliade opowiada w swych ksikach o kapitalnym zastosowaniu popiou w obrzdach inicjacyjnych w Australii, Afryce, Ameryce Poudniowej, na Bliskim Wschodzie i wyspach Pacyfiku. Zasady inicjacji przewiduj, e po to, by chopiec sta si mczyzn, dziecko w nim musi umrze. Czas Popiow to czas przeznaczony na mier owego maego egocentryka. Chopiec w wieku od omiu do dwunastu lat odebrany matce trafia w rce starcw przewodnikw, ktrzy pokrywaj jego twarz, a czasem i cae ciao popioem, by nada mu barw zmarych i przypomnie o wewntrznej mierci, ktra go czeka. Czsto chopca pozostawia si w ciemnociach przez cae godziny albo i dni, co ma mu uatwi kontakt z duchami zmarych przodkw. Potem musi przeczoga si przez tunel czyli matczyn pochw z chrustu i gazi. Na drugim kocu oczekuj go starcy, ktrzy po wynurzeniu si chopca z tunelu nadaj mu nowe imi. W niektrych kulturach matki tak silnie przeywaj rytua inicjacji, e po ponownym poczeniu si z synami udaj, e ich nie poznaj, i musi doj do przedstawienia im ich synw. Tak wic matki, i to z radoci, rwnie bior udzia w inicjacji. Czowiek optany na punkcie zota czy to czowiek Nowej Ery, czy czowiek Wall Street moe by okrelony jako ten, ktry nie zazna jeszcze popiow. Sowo popioy" zawiera w sobie mroczne przeczucie mierci; posypcie twarz popioem, a zblednie niczym twarz po mierci.^Hiob posypa si popioem, by obwieci, e dawny, zadowolony z ycia, Hiob nie yje i e Hiob yjcy opakuje Hioba zmarego. To Hiob; a my, skd mamy rozumie sens 7 elazny Jan 97 i potrzeb popiow, skoro nasze spoeczestwo kreuje dla nas wiat supermarketw i parkw rozrywki, skoro kae nam si wierzy, e nie ma niczego takiego jak mier, zeszpecenie, choroba, obd, ubstwo, letarg czy cierpienie? Disney-land oznacza: adnych popiow". Pomimo naszej disneylandowej kultury niektrzy mczyni w wieku trzydziestu piciu czy czterdziestu lat poznaj popioy prywatnie, bez rytuau, a nawet bez starcw. Zaczynaj oni dostrzega, jak wiele z ich marze zamienio si w popi. Mody czowiek w szkole redniej marzy o zostaniu kierowc wycigowym, alpinist, o polubieniu miss Ameryki, o zostaniu milionerem przed trzydziestk, o otrzymaniu Nagrody Nobla w fizyce przed osigniciem wieku trzydziestu piciu lat, o zostaniu architektem, ktry wybuduje najwyszy budynek wszystkich czasw. Marzy o wyrwaniu si ze swego prowincjonalnego miasteczka i zamieszkaniu w Paryu. Marzy o posiadaniu fantastycznych przyjaci... no i w wieku trzydziestu piciu lat z wszystkich tych marze zostaje tylko popi. W wieku trzydziestu piciu lat take i wewntrzny piec mczyzny zaczyna wytwarza popi. Do trzydziestki piec cign tak dobrze, e jego posiadacz mg gra w karty do witu, pi do upadego, pozwala sobie na ekscesy seksualne, na zapa, szalestwo, podniecenie. Nadchodzi jednak dzie, w ktrym mczyzna zauwaa, e jego piec nie przyjmuje ju duych polan drewna. Otwiera drzwiczki pieca i na podog wysypuje si popi. Pora, by wybra si do sklepu z artykuami elaznymi, kupi szufelk, i uklkn. Popi spada z szufli na podog, a podeszwy butw zostawiaj w nim odciski. Robert Frost14 powiedzia o Garncarzu"*: Oto pytanie, nad ktrym wypada si zastanowi, jak zbudowa co z drobinki mniejszej ni sowo? Nowe diety, nowi piosenkarze, nowi pisarze wszystko to w popioach, zanim osigniecie wiek trzydziestu piciu lat. * Nieprzetumaczalna gra sw. Garncarz to ptak amerykaski nazywajcy si po angielsku oven-bird (joven - piec, bird - pta"k). 98 Majc trzydzieci osiem lat napisaem ten wiersz: Ogromne zaspy niene, ktre urywaj si nagle sze stp od domu... Myli, ktre wybiegaj tak daleko. Chopiec skoczy szko i zapomnia o istnieniu ksiek. Syn ju nie telefonuje do domu. Matka odkada swj waek do ciasta i nie wypieka ju chleba.

42

Pewnego wieczoru podczas przyjcia ona przypatruje si mowi i stwierdza bez smutku, e przestaa go kocha. Wino traci moc, a pastor przewraca si, wychodzc z kocioa. nieg nie przybliy si do progu domu. Kto przy drzwiach cofa si do pokoju, jego rce nie dotykaj niczego, s bezpieczne. Ojciec rozpacza po utracie syna i nie chce wyj z pokoju, w ktrym jest trumna. Odsuwa si od ony, ktra odtd sypia samotnie. A morze faluje noc, ksiyc wdruje samotnie obojtnym niebem. Kto ,wierci czubkiem buta w niegu. Mczyzna w czarnym paszczu odwraca si nagle i schodzi ze wzgrza. Nikt nie zna powodu, dla ktrego si wspina, a potem zrezygnowa ze wspinaczki. Zaspy niene na pnoc od domu W naszych zwizkach z innymi popeniamy regularnie pewien bd wytwarzajcy wicej popiou ni ciepa. Kilku mczyzn w wieku okoo trzydziestu piciu lat powiedziao mi, e nie chc nowego zwizku z kobiet w obawie, e zakoczy si on tak, jak poprzednich dziesi czy dwanacie w popioach". Modzi mczyni wszake, nigdy nie maj dosy popiow. W pojciu poszukiwaczy duchowego owiecenia zwizek z guru ma im przynie ekstaz, ale prawdziwym 99 przedmiotem ich pragnienia mog by popioy. Nie majc kuchennego ognia, przy ktrym mgby siadywa, ani Dzikusa, ktry mgby go zaprowadzi w takie miejsce, mody czowiek smaruje sobie sadz twarz w nadziei, e matka go nie rozpozna. Pablo Neruda pisze15: Spord wszystkich rzeczy, spraw i nieoczekiwanych darw, mog ofiarowa ci kruszyn rdzy, par listkw... Jak rolina, samotny, , czekam na ciebie z narczem nieba, z ktrego spadaj gwiazdy. z Brukseli Garstka popiou to bardzo niewiele w porwnaniu z ywym drzewem jego ogromn koron i rozlegym cieniem. Uz nanie faktu tego pomniejszenia to dowiadczenie odpowied nie dla mczyzn powyej trzydziestki. U mczyzny, ktry nie dozna tego pomniejszenia, rozdte ego pozostaje niena ruszone. Taki mczyzna bdzie si nadal utosamia ze wszystkim w sobie, co potrafi lata: popdem seksualnym, umysem, odmow angaowania si, naogiem, transcenden cj, chodem. Chd czci Amerykanw oznacza, e nie za znali popiow. Franklin Roosevelt odnalaz swoje popioy w chorobie Hei-nego-Medina; Anwar Sadat w wizieniu; Soenicyn w gua-gu. Niektrzy z naszych najbardziej kipicych yciem pisarzy John Steinbeck, William Faulkner, Thomas McGrath, Tillie Olson, David Ignatow, Kenneth Rexroth odnaleli swoje popioy w ndzy Wielkiego Kryzysu., Katabasis i popioy rni si troch. Mona by powiedzie, e mczyzna dochodzi do katabasis jedynie w drodze upadku, ubstwa, nagej zmiany pozycji spoecznej; klasycznym miejscem doznawania zarwno katabasis, jak i popiow jest wizienie. Natomiast mczyzna moe zachowa prac i rodzin, a mimo to zazna popiow, jeli wie, co robi. Murray Stein w swej ksice In Midlife (W rednim wieku) twierdzi, e Czas Popiow, jak go nazwaem, moe by 100 traktowany jako poszukiwanie zwok, Gdzie w naszym dotychczasowym yciu kryje si trup. Moe to by zarzucona kariera zawodowa, nieudany zwizek; mogyby to te by zwoki*, zhabionego chopca.

43

Kiedy Achilles zabi Hektora, ojciec zabitego, Priam, pragn odzyska ciao syna, by wyprawi mu naleyty pogrzeb. Priamowi pomaga Hermes, ten w czapce niewidce", ktry jak pisze Stein przeprowadza go potajemnie noc przez linie Grekw, w sam rodek ich obozu". ( Aby zatem odnale zwoki, musimy noc przemkn si przez linie". Jest to dzieo popiow. Wymaga ono sprytu i zrcznoci. Wymaga ono pomocy Boga. Nauka odczuwania dreszczy Zstpowanie ma trzecie oblicze, ktre nazwiemy tu nauk odczuwania dreszczy. W zbiorze bani braci Grimm jest opowie o modym czowieku, ktry wydawa si normalny pod kadym wzgldem z wyjtkiem jednego: nie potrafi si wzdryga. Aranowano mu wszelkiego rodzaju wstrzsy: duchy, wisielcw, szataskie koty, ciaa w trumnach nic nie pomagao. Dzieci atwo odczuwaj dreszcze, a na widok zranionego zwierzcia czsto wybuchaj paczem. Pniej jednak wkracza system oparty na dominacji i wielu chopcw zaczyna torturowa i zabrja owady i zwierzta, by zatuszowa swj wasny brak znaczenia. Chopcy ci staj si wwczas tytanami. Naley przypomnie, e tytani yli na wiecie jeszcze przed bogami. Jeden z tytanw, Kronos, wykastrowa swego ojca Uranosa, a potem zjad wszystkie swoje nowo narodzone dzieci, z wyjtkiem Zeusa. Zeus w kocu pokona tytanw i strci ich z powrotem na ziemi. Nie udao si jednak cakowicie ich pozby i pniej tytani przypadkowo" zjedli Dionizosa, swego wnuka, zdolnego do odczuwania smutku i dreszczy. Zeus w gniewie spali tytanw na popi. Wedug mitu jednak wanie z tych popiow powstali ludzie. Jeli chodzi o Dionizosa, odrodzi si on z serca, ktrego tytani nie poarli. 101 Tylko w mitach moe pojawi si taki cudowny pomys: stworzenia ludzi z prochw tytanw; pozwala to wyjani ludzkie okruciestwo i chd. Prawda, e prochy zawieray ciao Dionizosa, ale przecie nie, niestety, jego serce. Moemy zatem powiedzie, e wanie Dionizos, najmodszy z greckich bogw, kieruje tym tajemniczym procesem, w ktrym mody mczyzna lub moda kobieta ucz si doznawa dreszczy. Po wyjciu z wieku dojrzewania mody czowiek powinien nauczy si wanie tego, czego nigdy nie nauczyli si tytani. Jest to jeden z waciwych celw inicjacji. Film Ofiary wojny znakomicie przedstawia trudno dokonania tej inicjacji. Film opowiada o rzeczywistym zdarzeniu podczas wojny wietnamskiej. Czterech mczyzn z picioosobowego plutonu pochwycio, nastpnie zgwacio, a wreszcie zamordowao Wietnamk. Z punktu widzenia inicjacji aden z tych czterech nie zasuguje waciwie na miano mczyzny; s to raczej brutalni chopcy, ktrzy zatrzymali si gdzie na drodze wiodcej do Popiow i Zstpienia. S oni nie dokoczonymi mczyznami, niebezpiecznymi w swej niezdolnoci do odczuwania dreszczy. Pity mczyzna, ktrego gra Michael J. Fox, odmawia wzicia udziau w gwacie, a potem stara si ratowa kobiecie ycie i jeszcze pniej donosi o tym brutalnym gwacie i morderstwie, ryzykujc yciem. Zdolno tego mczyzny do odczuwania dreszczy stanowi jego najbardziej dojrza cech. Wikszo z nas pamita z dziecistwa, jak bardzo ci-nie-potraficy-si-wzdryga nienawidz chopcw; ktrzy to potrafi. W omawianym filmie czterech mczyzn grozi odizolowaniem Foxa, wyrzuceniem go na mrz poza zbiorowo mczyzn przy uyciu choby i gwatu, jeli tak by im si spodobao. Naby zdolno do odczuwania dreszczy oznacza czu, jak kruchymi istotami s ludzie i jak okropn rzecz jest by tytanem. Kiedy czowieka przechodzi dreszcz, pomaga mu on pozby si odrtwienia, o jakim bya wczeniej mowa. Kiedy mczyzna posiada zdolno do wspodczuwania, nie oznacza to, e rozwin w sobie tylko kobiece odczucia; rozumie si, e potrafi odczuwa na kobiecy sposb i dobrze, e potrafi. Kiedy jednak uczy si odczuwa dreszcze, rozwija w sobie take msk emocjonaln stron tej osobowoci. Podobnie 102 jak Hermes pomg mu przelizgn si przez lini" w celu odzyskania zwok, tak odczuwa dreszcze, pomaga mu bg Dionizos, wnuk tytanw. Przejcie z domu matki do domu ojca W ramach inicjacji starcy pomagaj chopcu przenie si ze wiata matki do wiata ojca. Od chwili przyjcia na wiat chopcy yli sobie szczliwie w matczynym wiecie i jest naturalne, e wiat ojcowski jawi im si jako niebezpieczny, nieustabilizowany i peen niewiadomych. Pamitamy, e wikszo kultur okrela pierwszy etap inicjacji jako ostre i wyrane zerwanie z matk. Pewnego dnia, gdy chopcy s ju w wieku midzy omioma a dwunastoma laty, starcy wkraczaj z wczniami do kobiecej czci domu i zabieraj ich. Do tego momentu chopcy przebywali wycznie w

44

towarzystwie kobiet. By posuy si przykadem Nowej Gwinei mczyni, ktrzy przeszli inicjacj, mieszkaj wsplnie w domach znajdujcych si na skraju wioski. Matki na Nowej Gwinei dbaj o to, by nie powiedzie nic chopcom o czekajcych ich wydarzeniach, zachowujc element niespodzianki. Gdy mczyni odprowadzaj chopcw, mog oni krzycze: Ratuj mnie, mamusiu, ratuj mnie! Naraz matczyny wiat wydaje si wspaniay. Kobiety stawiaj opr, ale nie zdaje si on na nic. Starcy zabieraj chopcw, powiedzmy, na wysp, na ktrej wzniesiono szaas sucy do inicjacji. Matki porywanych chopcw pojawiaj si na pomocie z wczniami. Tu jestem, mamo! Ratuj mnie! woaj chopcy, ale starcy przeganiaj matki. Wracaj one do domu, robi sobie kaw, spotykaj si z innymi kobietami i mwi co w tym rodzaju: Jak wypadam? Czy wygldaam na dostatecznie wcie k? Bya wspaniaa. Kiedy pogld sprawy pci", jak je nazywamy, jest waciwy, kobiety nie przeciwstawiaj si poddawaniu chopcw 103 inicjacji ani te nie wzdychaj do niej bezradnie, lecz bior udzia w jej dramacie z zapaem i zaangaowaniem. Warto zacytowa niezwykle trafn formu uznawan przez mczyzn i kobiety chyba z osiemdziesiciu plemion Nowej Gwinei: Chopiec nie moe zmieni si w mczyzn bez czynnej interwencji starszych mczyzn". Dziewczynka zamienia si w kobiet samodzielnie, a przeom sygnalizuj widoczne zmiany w jej ciele; starsze kobiety przekazuj jej mity i pieni, odprawiaj stosowne uroczystoci. Natomiast w przypadku chopcw bez udziau starcw nie ma mowy o zmianie17. Tak wic pierwszy etap polega na jednoznacznym zerwaniu z matk. W naszej opowieci ten moment nastpuje wtedy, gdy Dzikus bierze chopca na ramiona. Zerwanie to jednak tylko zerwanie, nic wicej, i nie musi ono czy si z adnymi wewntrznymi zmianami w psychice chopca. Te musz dopiero nastpi; w przypadku wikszoci z nas cigle jeszcze nastpuj. Mwic krtko, chopiec musi przenie si z domu matki do domu ojca. Hamlet Szekspira przedstawia z fantastyczn wnikliwoci i niezwyk precyzj trudno dokonania tego przejcia. Duch daje Hamletowi wyrane polecenie: Zadryj nad moj mierci, przyjrzyj si memu splu-gawionemu tronowi, porzu swoje ycie intelektualisty. Ale Hamlet nie podj jeszcze pracy w kuchni". Wie o swoim geniuszu, ale utkn w miejscu. By moe woy z powrotem klucz pod poduszk matki. Przez cay czas trwania sztuki Hamlet usiuje wyrwa si z matczynej domeny. Mona si zorientowa, e zwraca on zbyt wielk uwag na ycie erotyczne matki, e myl o tym wrcz nie daje mu spokoju. Hamlet nie traktuje matki jako kogo innego" od siebie, z caym lkiem i szacunkiem nalenym osobie dorosej. Ojciec musi wielokrotnie wraca z zawiatw, aby proces ewolucji Hamleta nie zatrzyma si, aby nie utkn on znowu w starych koleinach. Jeeli na tym etapie nie ma w pobliu starca czy innej osoby zdolnej do przeprowadzenia inicjacji Poloniusz z pewnoci nie jest tak osob wypadki tocz si bardzo powoli. ledzc te wydarzenia uczymy si jednej cennej rzeczy: mody mczyzna nie potrafi samodzielnie dokona przejcia do wiata ojca, musi w tym celu zaangaowa Oszusta, 104 a zwaszcza jego ciemn stron. Dobra strona tej postaci owego przejcia nie dokona. Ba braci Grimm Kruk mwi o tym wprost: maminsynek musi si nauczy okrada rabusiw, jeli jego los. ma si speni. Oszust Hamleta zmieni kilka wierszy w sztuce, ktr nastpnie kaza zagra aktorom. Ten sam Ciemny Oszust zabija Poloniusza po podsuchaniu przez niego rozmowy. Kiedy Hamlet odkrywa, e jego starzy przyjaciele Rosencrantz i Guildenstern wioz list Klaudiusza do krla Anglii z poleceniem zabicia jego samego zaraz po przyjedzie fabrykuje nowy list, rozkazujcy krlowi zabi obu posacw, cho w istocie nie musia si posuwa a do takich krokw. Zwrmy te uwag, e Hamlet powraca do Danii z pomoc piratw, co jest kolejnym ukonem w stron Ciemnego Oszusta. Hamlet podejmuje wci nowe prby przejcia do wiata ojca, ale przejcie to wydaje si dla niego zbyt drastyczne. Tymczasem umiera Ofelia moda kobieta cierpi, jeeli mczyzna nie potrafi przej do wiata ojca. Mona by te powiedzie, e pewne sentymentalne dziewcz wewntrz Hamleta, zwane tu

45

Ofeli, jest tak zdegustowane nieudolnoci i niezdarnoci, z jak Hamlet dokonuje owego przejcia, e umiera". Warto przypomnie, e Parsifal, inny mczyzna bez starszego mentora, ktry y pod opiek matki przez cae swoje dziecistwo i modo, spotka pewnego dnia rycerzy, uzna ich za anioy" i poczu gwatowne pragnienie, by z nimi odej. Matka, widzc go odchodzcego, zmara natychmiast. Niektre zgony oznaczaj prostoduszno, ktrej kres nadchodzi wraz z przejciem syna do ojcowskiego wiata. Hamlet koczy si wielce zawi scen podwjnego i po trjnego oszustwa. W trakcie ostatniej sceny, pojedynku, Hamlet dociera w kocu do domu ojca, jego matka umiera, a on zabija morderc swego ojca. Co prawda zaraz potem umiera sam, ale w kocu nic nie jest doskonae. Za spraw Szekspira scen w ostatnich chwilach sztuki zajmuje Fortynbras ze swoj wit. Ci przybysze nie potrafi odczuwa dreszczy. Ta kocowa scena sztuki jest wyzuta z wszelkiego sentymentalizmu. Droga wiodca do domu ojca jest duga, trudna i kady mczyzna musi j przeby sam, indywidualnie. W przypadku Hamleta wejcie na t drog zakada wyrzeczenie si nie105 miertelnoci czy te bezpiecznego ycia, na jakie moe liczy syn trzymajcy si spdnicy matki, i podjcie ryzyka mierci zawsze obecnego w krlestwie ojca. Wspomniany ju mit o Pwyllu ujmuje owo przejcie jako wymian domw na rok z Panem Zmarych. Do zada mczyzny naley odzyskanie zdolnoci do smutku. Kiedy to nastpi oraz kiedy mczyzna zbada swoj ran, moe on stwierdzi, e smutek i rana ojca byy podobne do jego wasnych i e odzyskanie ich wprowadza go w kontakt z dusz ojca. Gdy tylko jego zmysy wyostrz si, bdzie on w stanie wyczu wo rany ojca. Mona by powiedzie, e syn czuje zapach ojca, podobnie jak czuje si zapach wa, ktry zrzuca skr i yje nadal. Przeniesienie si do wiata ojca nie musi wcale oznacza odrzucenia matki czy krzyczenia na ni Hamlet jest pod tym wzgldem nietypowy. Proces ten polega raczej na nakonieniu prostodusznego chopca, niestrudzonego poszukiwacza otuchy, by usun si raz na zawsze i nieodwoalnie. Inni wewntrznie chopcy pozostaj przy yciu; on ginie. Rybki i wiki uniezaleniaj si od matki w pierwszym dniu ycia. Natomiast u rozwijajcych si mczyzn niezaleno od wiata matczynego ona ksztatuje si rozdzierajco powoli. Chce si biec, ale nogi nie ruszaj z miejsca. Budzimy si wyczerpani. Obraz wa prowadzi nas do kolejnego i ostatniego obrazu dotyczcego owej skomplikowanej sprawy przeniesienia si do ojcowskiego wiata. W swej Occidental Mythology1B (Mito logii Zachodu) Joseph Campbell pisze, e na licznych babi loskich pieczciach powtarza si, w zasadniczym zarysie pewna scena. Wida w niej stojc msk posta, obok niej zwykle siedzc posta esk, prawdopodobnie bogini albo kapank bogini, a take trzeci posta ogromnego wa. Jest moliwe, e piecz taka speniaa funkcj obiektu me dytacji dla mczyzn wychowanych w kulturze, w ktrej po staci panujc jest Wielka Matka. Mona przyj, e w takiej kulturze matka rozumiana jako osobista matka mczyzny bdzie miaa rwnie siln pozycj. Mody mczyzna, jeli chce y, musi oderwa si od obu matek. Albo uda mu si to, albo pozostanie w domenie Wielkiej Matki. Campbell snuje nastpujce przypuszczenie: 106 posta mska to mskie ciao, ktre mczyzna otrzyma od swojej matki w jej onie. Nienawidzi jej, pokona j, zniszczy nic z tego nie wchodzi w gr. W zamian mczyzna, medytujc, czy si w wyobrani z ojcem-wem. Warto przypomnie, e w wiecie staroytnym w nie by synonimem za. Przeciwnie, by on zwierzciem witym. Taki w ma siedzib wrd korzeni Drzewa wiata we wntrzu ziemi cho znamy i we wspinajce si na gazie tego drzewa. Zwizanie si z ojcem-wem przywodzi nam na myl Hamleta. W jednej z pocztkowych scen Hamlet w ktrym momencie nazywa gos swego ojca kretem" ze wzgldu na to, i wdruje pod ziemi i odzywa si raz w jednym, raz w drugim miejscu. Jest moliwe, e utosamianie si z ojcem--wem naleao do typowych mskich medytacji II i III tysiclecia p.n.e. W pniejszych czasach mczyni wynaleli nowe

46

medytacje, takie np. jak medytacje jezuitw z koca XVII wieku. Tu mczyzna dezidentyfikuje si z oddan materii stron Wielkiej Matki i z wszelkimi rodzajami pogastwa (nie wyrzeka si jedynie identyfikacji z Najwitsz Pann). Dezidentyfikuje si on te z wasnym ciaem, karzc je za pomoc bezsennoci, postw i biczowania. Mczyzna identyfikuje si natomiast z duchem, ktry jest boski, bezcielesny, zoty, wiekuisty, mieszka w niebiesiech, znajduje si ponad wszystkim. W si tu w ogle nie pojawia, co stanowi wielk rnic w porwnaniu z poprzednio omawianym typem medytacji. W owych dawniejszych medytacjach nadal w zasadzie praktykowanych w Indiach, Afryce, na Nowej Gwinei i wrd tubylcw australijskich mody mczyzna czy si z Ojcem Na Dole. Ojciec Na Dole zachowuje ksztat mimo wielu przemian, podobnie jak we. Jako w kojarzy si on ponadto z rdzeniem krgowym. Chodzi tu o pogld,- wedug ktrego na dole naszego rdzenia krgowego yje potny w. Dzisiejszy mczyzna, wyruszajc w drog do domu ojcowskiego, ma do wyboru owe dwie mitologiczne cieki. Jeli chce pi si w gr, pozostawia za sob w dole ziemi, wod, kurz i ciao, w praktyce zostawiajc trosk o sprawy ziemskie kobietom. W przeciwiestwie do tego, w ramach tradycyjnej-inicjacji starcy wiod modego czowieka do Ojca Na Dole, 107 miejsca bliskiego miejscu pobytu przodkw oraz wy. Podr ta nie zamyka mczyznom drogi do nieba, bowiem we mona spotka nawet w koronie drzewa. No i s take we wodne. W jest Panem Wd. W sensie mitologicznym w przypomina zatem Dzikusa, Krla i inne istoty spoczywajce w wodach na dnie naszej psychiki. Mona wic twierdzi, e gdy mczyzna obiera Zstpienie jako drog wiodc do domu ojca, uczy si on uwzgldnia ciemn stron rzeczywistoci, zaglda do szczurzej nory, ktra jest take nor wa, i przyjmuje za swoje zwierz nie ptaka, lecz wa. W rodzinie klasy redniej ojciec moe by wacicielem samochodu i kart kredytowych, ale to matka yje duej i to ona wraca z cmentarza po pochowaniu ojca. Syna pcha co do identyfikacji z ywotnoci matki i, szerzej, z ttnic yciem energi Wielkiej Matki. Inicjacja da od syna przeniesienia mioci z pocigajcej matki na raczej mao pocigajcego ojca-Va. Jest to dzieo popiow. Kiedy mczyzna wkracza w to stadium, uwaa Zstpienie za co witego, zwiksza swoj tolerancj wobec popiou, zjada kurz podobnie jak czyni to we, rozszerza sobie odek, by zrobi w nim miejsce dla przeraajcych odczu, pogbia swoj zdolno przyswajania za tkwicego w rzeczywistoci, przyjmuje posad polegajc na pracy przez siedem lat pod ziemi, sam z wasnej woli odchodzi z bogatego spichlerza szczurz nor, zajada popi, uczy si doznawa dreszczy i idzie w lad za gosem starego kreta ukrytego pod ziemi. W kadym etapie procesu inicjacji elaznego Jana bra udzia mski bg. Przy rdle by obecny Apollo, z kolei z popioami, jak mona twierdzi, zwizany jest dawny rdziemnomorski bg Saturn ze swoimi atrybutami, takimi jak: powcigliwo, melancholia, systematyczno, metodyczny rygor, przewodnictwo, gboki smutek. Obecno Saturna sprawia, e nasze zaniedbania czy zaniechania nie daj si ju atwo zby Czy usprawiedliwi. Saturn sprzyja zatem pogbieniu osobowoci mczyzn w drodze przyjcia caego brzemienia ich rany oraz niepowodze. Po przedstawieniu mczyzny przez Saturna Bogowi Melancholii mczyzna ten rozpoczyna pospne zaloty do duszy, ktre w kocu zaprowadz go do Ogrodu. Rozdzia IV GD KRLA JAKO DRUGIEGO OJCA Zaburzenia synostwa Biorc udzia od pocztku lat osiemdziesitych w licznych spotkaniach z mczyznami, stale mogem sysze jedno twierdzenie wystpujce w stu rnych odmianach: Brakuje mi ojca. To zdanie, wyraajce typow skarg dzisiejszych amerykaskich mczyzn, zakada, e ojciec to jaka substancja w rodzaju soli, ktrej dawniej czasem brakowao, albo wody gruntowej, ktra dzi na pewnych terenach po prostu zanika. Geoffrey Gorer w swojej ksice- The American People1 (Nard amerykaski) zauway, e chopiec w Stanach Zjednoczonych z 1940 roku potrzebowa tylko jednego, by sta si mczyzn: odrzuci ojca. Gorer zwrci take uwag, e ojcowie amerykascy spodziewaj si tego odrzucenia. Natomiast modym mczyznom w Europie ojciec tradycyjnie jawi si jako jaka demoniczna istota, z ktr musz si zmaga (a syn w Procesie Kafki walczy z ojcem na mier i ycie, i przegrywa). Inaczej jest w Stanach Zjednoczonych, gdzie w oczach wielu synw ojciec to co w rodzaju pomiewiska nadajcego si tylko do

47

wymiewania; w takiej roli rzeczywicie czsto wystpuje on, w komiksach i reklamach telewizyjnych. Pewien mody czowiek uj to zwile: 109 Ojciec to osobnik, ktry szeleci gazetami w salonie. Ojciec-woda" zapad si najwyraniej gbiej ni moe sign wikszo studni w amerykaskich domach. Zbyt mao ojca * Kiedy ojciec-st, ojciec-woda gruntowa zapada si, eby to tak wyrazi, i jest go zbyt mao, a nie za duo synowie staj wobec pewnej nowej sytuacji. Co maj zrobi: wierci studni w poszukiwaniu nowego ojca-wody,. racjonowa ojcawod, gromadzi, a moe destylowa matk-wod w ojca--wod? Istniejce do naszych dni tradycyjne kultury cechuj si obfitoci ojca. W tzw. tradycyjnych kulturach wiele osb zastpuje ojca w jego zadaniach w stosunku do modych mczyzn. Wujowie rozluniaj dyscyplin dotyczc synw, uwiadamiaj ich odnonie do kobiet. Dziadkowie przekazuj im mity i opowiadania. Wojownicy ucz ich obchodzenia si z broni oraz karnoci, starcy - rytuau i duszy: wszyscy oni peni funkcj honorowych ojcw. Bruno Bettelheim zauway, e wikszoci tradycyjnych kultur nie dotyczy Freudowska wersja nienawici ojciec-syn. Nieme napicie midzy ojcami a synami, uznane przez Freuda za zjawisko powszechne i oparte na zazdroci seksualnej, byo raczej typowe, zdaniem Bettelheima, gwnie dla rodowiska Wiednia koca XIX wieku2. W wikszoci plemiennych kultur ojcw i synw czy stosunek penej wzajemnego zainteresowania tolerancji. Syn musi si wiele nauczy, a wic ojciec spdza z nim wiele godzin na wyrabianiu grotw do strza, naprawianiu dzid czy ledzeniu wyimaginowanego zwierzcia. Kiedy ojciec i syn spdzaj razem duo czasu, co w niektrych przypadkach zdarza si i dzisiaj, starsze ciao, jak moglibymy powiedzie, przekazuje modszemu substancj przypominajc pokarm. Wedug wspczesnego sposobu mylenia wymiana midzy ojcem a synem powinna by okrelona raczej jako upodobnianie si postaw, jako naladownictwo. Ja jednak uwaam, e dochodzi tu do pewnej wymiany materialnej, jakby komrki pobieray bezporednio okrelon substancj. Ciao nie umys syna otrzymuje, a ojciec daje w pokarm, przy 110 czym wymiana ta odbywa si poza wiadomoci. Uzdrowi-cielski efekt pochodzi nie z nakadania samych rk, lecz z caego ciaa ojca. Komrki syna otrzymuj porcj wiedzy na temat natury dojrzaego mskiego ciaa. Modsze ciao dowiaduje si, na jakich czstotliwociach funkcjonuje mskie ciao. Zaczyna chwyta melodi, jak nuc komrki dorosego mczyzny, i rytm, w jakim tacz urocze, wytworne* smutne, odwane, troch zawstydzone mskie molekuy. Podczas dugich miesicy spdzonych przez syna w ciele matki jego ciao nastawio si na eskie czstotliwoci: dowiedziao si, w jaki sposb nadaj komrki kobiety, kto komu podlega w tym akustycznym polu, jakie zwierzta przebiegaj przez poros bujn traw polan, czego ciao sucha wieczorami, jakie s grne i dolne granice jej lku. Jak znakomitym odbiornikiem wyszych i niszych czstotliwoci gosu matki zostaje, przed urodzeniem i po narodzinach, ciao syna! Syn albo nastraja si na t czstotliwo, albo umiera. Teraz, stajc wobec ojca, gdy naprawiaj razem ostrza strza czy pugi albo czyszcz toki z silnika czy te zajmuj si szczenic si suk, ciao syna ma mono nastrojenia si na nowo. Powoli struny ciaa syna zaczynaj odbiera sygnay wysyane przez surowe, czasem wymagajce, pene cierpkiego humoru, bezceremonialne, niecierpliwe, uparte, prce naprzd, kochajce cisz Starsze mskie ciao. Zarwno mskie, jak i eskie komrki graj wspania muzyk, ale syn powinien odbiera nie tylko esk, ale rwnie msk czstotliwo. Synowie, ktrzy nie dowiadczyli tego przestrojenia, bd odczuwali gd ojca przez cae ycie. Uwaam, e nazwanie tej tsknoty godem" jest trafne; ciao modego mczyzny aknie soli, wody czy biaka, dokadnie tak samo jak mzg zagodzonej osoby i dolne partie przewodu trawiennego akn biaka. Jeli nie znajduje, czego mu potrzeba, odek w ko cu pochonie nawet minie. Tacy godni synowie kr wok starszych mczyzn, podobnie jak bezdomni kr wok ku chni wydajcej zup. Podobnie jak bezdomni czuj oni wstyd z powodu swego stanu, i jest to bezimienny, gorzki, nie dajcy

48

si wymaza wstyd. " Kobiety nie s w stanie, choby nie wiem jak wspczuy swym godujcym synom, dostarczy tej konkretnej brakuj111 cej substancji. Syn moe pniej stara si uzyska j od kobiety w swoim wieku, ale tego rodzaju prby rwnie nie kocz si powodzeniem. Niedowierzanie starszym mczyznom Mino zaledwie sto czterdzieci lat od zapocztkowania na Zachodzie pracy fabrycznej w penym te*go sowa znaczeniu, a w przecigu tego okresu z kadym pokoleniem saby wizi ojca z synem, z katastrofalnymi skutkami. Dokadna analiza angielskiej ustawy o ogradzaniu gruntw wykazuje, e rzd angielski odmwi pozbawionemu ziemi ojcu dostpu do gminnych gruntw i pastwisk w konkretnym zamiarze zmuszenia go do przejcia, z rodzin lub bez rodziny, do fabryki. W Poudniowej Afryce postpuj tak z czarnymi ojcami nawet jeszcze i dzisiaj. W poowie XX wieku ten fundamentalny proces historyczny by ju zakoczony; ojciec pracowa, lecz syn nie widzia go przy pracy. W caych dziejach spoeczestw pierwotnych myliwych, a istniay one podobno tysice, a moe i setki tysicy lat, oraz spoeczestw myliwsko-zbierackich, ktre niastpiy po nich, i jeszcze pniejszych spoeczestw rolniczych i rzemielniczych ojcowie i synowie pracowali i mieszkali razem. Jeszcze w 1900 roku w Stanach Zjednoczonych dziewidziesit procent ojcw "byo zatrudnionych w rolnictwie. Wszystkie te spoeczestwa cechoway si tym, i syn mg obserwowa prac ojca we wszystkich porach dnia i roku. A kiedy syn nie ma takich dowiadcze, c si dzieje? Po trzydziestu latach bada nad modymi Niemcami, tak samo osieroconymi w swoim industrialnym spoeczestwie, jak dzisiejsi modzi Amerykanie, Alexander Mitscherlich, o ktrym mwiem w pierwszym rozdziale, wysun tak oto metafor: w psychice syna pojawia si luka. Kiedy syn nie widzi miejsca pracy swego ojca bd tego, co on wytwarza czy moe wyobraa sobie ojca jako bohatera, bojownika o suszn spraw, witego, rycerza na biaym koniu? Odpowied Mitscherlicha jest smutna: to puste miejsce zajmuj demony podejrzliwoci3. Demony te, niewidzialne ale rozmowne, zachcaj do po112 dejrzliwoci wobec wszystkich starszych. Podejrzliwo taka prowadzi do rozbicia wsplnoty starych i modych mczyzn. W latach szedziesitych ta nieufno pogbia si, co wyraao popularne wwczas haso: Nigdy nie ufaj nikomu powyej trzydziestki". Starsi mczyni z amerykaskich szk wojskowych i rzdu rzeczywicie dopucili si zdrady modszych mczyzn w Wietnamie, okamujc ich co do charakteru wojny, sami pozostajc w bezpiecznych miejscach, a jednoczenie robic na si z modych mczyzn wojownikw, a w rzeczywistoci zwykych mordercw. Tak wic demony maj wielkie pole do popisu w najnowszej historii Ameryki. Demony namawiaj wszystkich modych mczyzn, by obejrzeli filmy: Lawrence z Arabii, oraz Stowarzyszenie umarych poetw, gdy przypominaj one, jak zepsuci s wszyscy ludzie bdcy u wadzy i jak bezwzgldnej zdrady dopuszczaj si oni w stosunku do modego idealisty. Autorytet mentora traci podstawy; inicjacja zostaje odrzucona. Antropologowie nawiedzeni przez owe demony twierdz, e starsi w kulturach prymitywnych pod przykrywk rytuau inicjacyjnego dopuszczaj si w istocie na modych mczyznach sadystycznych i upokarzajcych czynw. Mody architekt owadnity przez demony cieszy si ukradkiem, kiedy wali si budynek wzniesiony przez Louisa Sullivana; muzyk rockowy nie bez cienia zoliwoci gra muzyk, ktrej jego dziadek nigdy nie zrozumie. Nieufno ta nie wpywa przy tym korzystnie na rwnowag syna. Syn, zuywszy wikszo swej krytycznej i cynicznej energii na podejrzewanie starych mczyzn, moe wyrwnywa to sobie prostodusznoci wobec kobiet lub mczyzn w swoim wieku. Wspczesny mczyzna czsto przyjmuje, e kobieta wie wicej o mioci ni on, ulega biernie jej nastrojom, uwaa, e kiedy go atakuje czyni tak dla jego wasnego dobra". Wiele maestw przegrywa w ten sposb. Mczyzna moe by rwnie atwowierny w interesach. Moe on da si okra swemu rwnolatkowi ze wszystkich pienidzy albo moe pozwoli si poniy innemu mczynie wystpujcemu jako rzekomy przyjaciel lub nauczyciel. Skoncentrowanie caej podejrzliwoci na jednym obiekcie starych mczyznach czsto prowadzi do ka

49

8 elazny Jan 113 tastrof w stosunkach z innymi ludmi i wielkiego osamotnienia ducha i duszy. W nastpnym dziesicioleciu mona si spodziewa coraz wikszych szkd wyrzdzanych przez owe demony podejrzliwoci mskiemu obrazowi tego, czym jest mczyzna i msko. Dwadziecia do trzydziestu procent amerykaskich chopcw yje obecnie w domach pozbawionych ojca, co stwarza znakomite pole dziaania dla demonw. Wydaje si te moliwe, e coraz szersze podejmowanie pracy poza domem przez matki bdzie miao podobny wpyw na psychik dziewczt, ktre nabior analogicznej podejrzliwoci do dorosych kobiet. Na wyniki tego procesu musimy jednak jeszcze poczeka. Usposobienie bez nauk Kiedy ojciec nieobecny za dnia wraca do domu o szstej wieczorem, dzieci otrzymuj jedynie jegousposobienie, a nie jego nauki. Jeeli ojciec pracuje dla korporacji, co waciwie ma do przekazania? Ojciec nie kwapi si wcale, by opowiedzie synowi, jak wyglda jego praca. Rozdrobnienie procesu podejmowania decyzji, wyczne nastawienie na zysk, owocujce niszczeniem rodowiska naturalnego, ostrono, a nawet tchrzliwo, jakiej uczy biurokracja czym tu si chwali? Wiadomo nam o rzadkich przypadkach, kiedy ojciec zabiera synw czy crki do swojej fabryki, kancelarii adwokackiej, agencji ubezpieczeniowej czy na plac z uywanymi samochodami, i takie prby udzielania nauk przynosz cz korzyci pyncych z nauczania w kulturach rkodzielniczych. W wikszoci jednak dzisiejszych rodzin, w ktrych ojciec wraca do domu o szstej, synowie i crki otrzymuj jedynie jego temperament czy usposobienie, zwykle nerwowe, a jednoczenie osche. Dzisiejszy ojciec przychodzi do domu w draliwym nastroju pyncym z bezsilnoci i bezradnoci, zmieszanych z zadawnionym wstydem i odrtwieniem typowym dla osb nienawidzcych swojej pracy. W dawnych czasach ojcowie mogli czsto zagodzi skutki swojego nieodpowiedniego usposobienia, uczc plecenia lin, owienia ryb, kopania studni, koszenia 114 zboa, grania na bbnach, robienia uprzy, pielgnacji zwierzt, a nawet piewu i gawdziarstwa. Tsknota za ojcowskim dobrodziejstwem w postaci nauk, cho moe nieco archaiczna, jest wci obecna; dzieci jednak nie otrzymuj tego dobrodziejstwa. Szczeglnie syn otrzymuje w zamian niedobrodziejstwa, zazdrosnego niczyjtat", jak go nazywa Blake: niczyjego ojca" pierwiastek mski yjcy w Krlestwie Zazdroci. Oddalenie ojca moe powanie naruszy zdolno crki do pniejszego yczliwego odnoszenia si do mczyzn. Furia, z jak niektre kobiety atakuj patriarchat, wyrasta w duej mierze z zawodu doznanego ze strony ich ojcw, ktrzy nie wywizali si ze swojej roli wychowawcw. Stwierdzilimy, e ojciec jako kto liczcy si w rodzinie znikn wraz z uksztatowaniem si i utrwaleniem wzoru pracy zarobkowej poza domem. Nie istniej adne wzorce historyczne, ktre przygotowayby nas do zrozumienia stanu psychicznego wspczesnego syna. Aby poj jego psychik, potrzebujemy nowych narzdzi, nowych wzorcw, nowych demonw, nowych lkw, nowych niepowodze, nowych odlotw. yjemy w czasach gigantycznych przemian; niewielu z nas ojcw czy synw jest przygotowanych do tak kolosalnych zmian. Dotychczas bya mowa o godzie ojca odczuwanym przez modych mczyzn, o zaknionych ciaach synw, o demonach podejrzliwoci, ktre wkrady si do psychiki modych mczyzn, i o niezadowoleniu synw z tego, e przekazuje si im jedynie usposobienie, a nie nauki. Teraz moglibymy si przyjrze znikniciu pozytywnych krlw. Ojciec pogrony w ciemnociach Patriarchat to skomplikowany ukad. Metodologicznie biorc, wewntrz jest on matriarchalny. Rwnie skomplikowany jest matriarchat, patriarchalny w rodku. Struktura polityczna musi odpowiada naszej strukturze wewntrznej. Wiemy za, e kady mczyzna nosi w rodku kobiet, podobnie jak kada kobieta ma w swoim wntrzu mczyzn. Patriarchat z prawdziwego zdarzenia wprowadza, za porednictwem witego Krla, soce w kadego mczyzn 115 i kad kobiet danej kultury; matriarchat z prawdziwego zdarzenia wprowadza za, za porednictwem witej Krlowej, ksiyc w kad kobiet i kadego mczyzn uczestniczcych w danej kulturze. mier witego Krla i witej Krlowej oznacza, e yjemy obecnie w systemie industrialnego panowania, rnym od patriarchatu. System, w ktrym yjemy, nie ma adnego powaania ani dla mskiego, ani dla

50

eskiego sposobu odczuwania. System ten determinuje porzdek rzeczy w dziedzinie zasobw, wartoci i lojalnoci; decyduje o tym, ktre zwierzta maj y, a ktre musz wygin, i o tym, jak s traktowane dzieci. W systemie industrialnego panowania nie ma ani krla, ani krlowej. mier witego Krla i zniknicie Krla Grupowego oznaczaj, e deficyt ojcw staje si jeszcze bardziej dokuczliwy. Kiedy dzisiaj ojciec siada przy stole, wydaje si saby i nic nie znaczcy; dla wszystkich jest widoczne, e ojcowie nie zajmuj ju tyle miejsca w pokoju, co ojcowie dziewitnastowieczni. Niektrzy przyjmuj ten fakt z zadowoleniem, cho nie dostrzegaj wszystkich jego implikacji. Wspomniane wczeniej zdarzenia utrwaliy i pogbiy sabo ojca. D.H. Lawrence napisa: Od wielu lat ongi byszczce mskie ja traci na blasku, a jego posiadacze s spychani w przygnbienie czy nawet upodlenie. Czy to nie fatalne?"4 -Ojciec jest coraz sabszy, coraz bardziej przygnbiony, coraz mizerniejszy, nic wic dziwnego, e staje si narzdziem ciemnych si. Przypominamy sobie z Gwiezdnych wojen obraz Darth Vadera (gra sw od ciemnego ojca*). Jest on bez reszty po stronie ciemnych si. Gdy gin polityczni i mitologiczni krlowie, ojciec traci blask pochodzcy od Soca lub Ukadu Sonecznego, jawic si spoeczestwu jako pogrony w ciemnociach. Demony, ktre zaoyy agencj propagandow w psychice syna, przekonuj go, e ciemno otaczajca ojca jest znacznie gbsza ni mu si zdaje. Co mona na to poradzi? Syn wczenie dochodzi do wniosku, e matka nie potrafi wybawi ojca; co wicej, w wikszoci przypadkw nie chce tego zrobi. Jedynym kandydatem do wykonania tego zadania jest syn. *Dark father (ang.) 116 Dopki krlowie polityczni zachowywali swoj moc, ojciec korzysta z blasku spywajcego na z gry, a syn stara si gorliwie naladowa ojca, sta si tak jasnym jak on, osign jego wielko. Praktyka moga wyglda inaczej, ale jeli chodzi o literatur, to jeszcze w XVII wieku pena jest ona obrazw tego typu szacunku, czci dla ojca i wzorowania si na nim. W naszych czasach kiedy ojciec wystpuje jako pomiewisko (np. w TV), jako obiekt podejrze (np. w Gwiezdnych wojnach), jako zrzdny dure (gdy wraca po pracy do domu, nie majc dzieciom do zaoferowania adnych nauk) lub jako niezdecydowany sabeusz (po utracie krlewskiego blasku) syn staje przed pewnym problemem. Jakie ma by jego wasne ycie jako mczyzny? Niektrzy synowie wpadaj w skrywan rozpacz. Jeszcze przed ukoczeniem szeciu lat przyjmuj oni obraz swych ojcw reprezentowany przez matki, a przed ukoczeniem dwudziestu lat krytyczny pogld na ojcw waciwy spoeczestwu, ktry oznacza odsunicie od siebie wszelkich myli o ojcu. C im pozostaje w takiej sytuacji poza zwrceniem si do kobiet z prob o pomoc? Proba ta ma pewien sens, ale z drugiej strony nawet najbardziej yczliwie nastawione kobiety nie potrafi da tego, co potrzeba. Niektrzy godni ojca synowie kryj w sobie rozpacz, o ktrej nawet nie wspominaj kobietom. Nie analizujc osobowoci wasnego ojca, nie dociekajc przyczyn, dla ktrych jest on taki, jaki jest wpadaj w ponur beznadziejno wynikajc z przyjcia oglnej koncepcji pomniejszonego ojca. Pochodz od wybrakowanego materiau mskiego i bd zapewne taki sam jak on. Duszc w sobie rozpacz zaamuj si, yj w wewntrznym odrtwieniu i w ciemnociach, bo w ciemnociach yje te ojciec. Trac ch do aktywnego udziau w politycznych utarczkach, tak charakterystyczn dla dziewitnastowiecznych mczyzn w Stanach Zjednoczonych, uwaaj, e ich zdanie nie ma adnego znaczenia, staj si podziemnymi, yjcymi w ukryciu ludmi, a czasem w swoich podziemnych norach topi wasne problemy w alkoholu. Inni synowie reaguj na swoj sytuacj, podskakujc 117 i wzlatujc w powietrze. Im gbiej zapada si w ich oczach ojciec, tym wyszy jest ich lot. Gazety i ksiki codziennie zasypuj nas informacjami o naduyciach seksualnych popenianych przez ojcw, ich niezdolnoci do ludzkiego odnoszenia si do blinich, dogmatycznym militaryzmie, ich pra-coholizmie, biciu on, porzucaniu rodzin. Wszystkie te informacje nasilaj jasno, jak wielu synw czuje si zmuszonych osign ze wzgldu na ciemno otaczajc ojca. Ta sytuacja nasuwa jedn z odpowiedzi na pytanie: Dlaczego na wiecie jest coraz wicej prostodusznych mczyzn?" Bez wzgldu na to, czy ciemnoci otaczajce dzisiejszych ojcw s gbsze ni w przeszoci, czy nie s one jako takie postrzegane, a syn wyznacza sobie zadanie wyrwania ojca z tych ciemnoci.

51

Moemy tu ponownie przyjrze si zjawisku, o ktrym bya ju mowa, zjawisku pncego si w gr syna, wiecznego chopca", my rwcej si do wiata. Marie-Louise von Franz ujmuje w Puer aeternus jego lot w gr jako bunt przeciwko przyziemnej, zachowawczej, zazdrosnej i zachannej czci macierzyskiej kobiecoci. James Hillman w swoim szkicu Wielka Matka, jej syn, jej bohater i puer widzi to zjawisko w innym wietle, czc je z ojcem5. Charakterystyczn cech wspczesnej psychologii jest kojarzenie wszystkiego, co si da, z matk. Zarwno Freud, jak i Jung byli maminsynkami, a nasza psychologia od nich si wywodzi. Stwierdzilimy, e mody mczyzna w naszych czasach moe odbiera ojca jako pogronego w ciemnociach z pieka rodem, ciemnociach, ktre okrelaj sowa: pracoholizm, sabo, ulego, osamotnienie, alkoholizm, nag, grubiastwo, uchylanie si lub tchrzostwo. W przeciwiestwie zatem do dawniejszych epok wielu dzisiejszych synw nie walczy z ojcem ani nie obmyla strategii, ktre pozwoliyby go pokona, lecz wznosi si ponad niego, poza niego. I std mamy transcendentaln psychologi, psychologi ludzi w rodzaju Thoreau, stawiajcych sobie za cel denie do osignicia wyszej wiadomoci ni ich ojcowie. Nie ma w tym nic zdronego, ale te trzeba sobie zdawa spraw z charakteru celw moliwych do osignicia dziki takim lotom6. 118 Zaliczam si do synw, ktrzy przez lata znosili przykroci, oderwanie od ziemi, rzadkie powietrze, samotno dugodystansowca, aby tylko wzbi si wysoko w powietrze i by widzianym. Taki syn stara si wybawi pogronego w ciemnociach ojca" poprzez wasne owiecenie". Nie jest to zjawisko cakowicie nowe; nowy jest tylko jego zasig. James Hillman podpowiedzia, e model takiego wybawienia mona znale w postaci egipskiego boga Horusa, syna Ozyrysa. Jest to bg jastrzbi i sokoli. Przetrway wspaniae posgi przedstawiajce go w postaci sokoa zapatrzonego w dal. Pamitamy wszyscy, e Ozyrysa pochony ciemnoci. Jego brat Set namwi go do pooenia si w trumnie; wieko zostao wtedy przybite, a trumna wrzucona do Nilu. Otoczo--nego ciemnociami Ozyrysa prd przenis przez Morze rdziemne do Byblos, gdzie pochony go nastpne ciemnoci wewntrz pnia drzewa, Ozyrys pozosta pogrony w ciemnociach przez cae lata. Unoszenie si w powietrzu Horusowego sokoa mona uwaa za reakcj na uwizienie ojca. Horus mwi o sobie, e zamierza dolecie dalej ni to si udao ktremukolwiek z pozostaych bogw. Jeden z papiru sw powiada: Horus wzbija si na wyyny, do jakich nie dotara dusza pierwszego boga i nie dotary adne dotychczasowe bstwa... Wykroczyem poza granice Seta. Mj lot jest jedynym w swoim rodzaju. Ten obraz daje bogaty materia do interpretacji. Wspomnielimy, e syn lecc ku niebu.nie widzi swego cienia, gdy ten pozostaje za nim w tyle. Syn widzi cie swego ojca, lecz jego wasny pozostaje dla ukryty. Tego rodzaju lot rwnie nie ratuje ojca * Wzbijajcy si w gr syn oddala si od ojca, a nie zblia ku niemu. Syn wszake, wzbijajc si-w wiato, wspinajc po korporacyjnej drabinie i osigajc owiecenie, w pewnym stopniu oczyszcza imi ojca. Te- wyjanienie denia do picia si w gr wzrusza mnie, jako e sugeruje, i nie cay wysiek syna bierze si z obawy 119 przed zachann matk, lecz e wynika on czciowo z mioci do pogronego w ciemnociach ojca. Jaki procent synw zawsze pi siew gr, ale procent ten nie by tak duy jak obecnie. Z drugiej strony wiadomo, e mczyzna moe powici si duchowoci zbyt wczenie. A autor dodaje picie si w gr do naszej listy zaburze wywoanych pomniejszeniem^ osabieniem ojca. Spoeczestwo bez ojca rodzi tych ptakopodobnych mczyzn, tak uczuciowych, tak czarujcych; tak skonnych do powice, tak szczerych, podobnie jak owe wysepki Hellespontu rodziy urawie lecce milionami jak pisa Homer ku socu. Opowie: odwiedziny u Krla Chopiec z naszego opowiadania wznis si, gdy Dzikus wzi go sobie na barana". Potem powdrowa w d wraz ze swoim zamoczonym w wodzie skaleczonym palcem, nast pnie wznis si gwatownie po ozoceniu caej gowy, a potem

52

znowu spad bardzo nisko, przeywajc w kuchni swj Czas Popiow. Taki rytm wdechw i wydechw wydaje si waciwym rytmem, a e chopiec nauczy si oddycha w ten sposb mgby kto powiedzie, e waciwie naleaoby da mu ju spokj i zakoczy nasz opowie. Kady, kto obra drog pobitych i przegranych, staje si czowiekiem w tym sensie upadym, przypominajc Jzefa, ktry przeszed drog do Egiptu, Jakuba, ktry spad z wielkich wyyn, i Huckleber-ry'ego Finna, ktry popyn w d rzeki. Nie moemy jednak zakoczy ju naszego opowiadania; nic nie zostao jeszcze powiedziane na temat drugiego Krla. Motyw dwch Krlw to jeden z wielkich motyww baniowych. Pojawiaj si problemy zwizane z wasnym ojcem pierwszym Krlem. Wtedy trzeba odej z pierwszego zamku. Po jakim okresie cierpie i osamotnienia na scenie pojawia si skd drugi Krl; spotyka bohatera podczas polowania, adoptuje go (lub j) i wyznacza zadania do wykonania. Wtedy zaczyna si zawiy taniec, gdy nasz poszukiwacz przygd stara si nawiza owocne stosunki z nowym Krlem. 120 Pamitamy, e chopiec z naszej opowieci bdc bez zawodu zaznacza si tu brak ojcowskiej edukacji podejmuje prac pomocnika kuchennego w zamku, ktry nie jest zamkiem jego ojca. Poznaje tu sadz i popioy, cho zachowuje nadal swoje zote wosy. Po jakim czasie pracy w kuchni kucharz wydaje mu polecenie zaniesienia jada Krlowi. Ba ujmuje to nastpujco: Kiedy okazao si, e nie ma pod rk nikogo innego, kucharz kaza chopcu zanie potrawy na st krlewski, a e chopiec nie chcia, by widziano jego zote wosy, nie zdj swego czepka. Nic podobnego nigdy nie wydarzyo si w obecnoci Krla i rzek on: . Kiedy stajesz przed stoem krlewskim, musisz zdj nakrycie gowy. Chopiec odrzek: Och, panie, nie mog; mam bolce miejsce na gowie. Krl kaza przywoa kucharza, zbeszta go, zapyta, jak mg przyj kogo takiego na sub, i kaza wymwi chopcu prac i wyrzuci go za bram. Zote wosy pomagaj nam przetrwa trudny okres dojrzewania, cho prawd mwic, bardziej ingeruj ni wspomagaj nas, co chopiec oddaje cakiem dokadnie, mwic: Mam bolce miejsce na gowie. Takie wosy to posmak niebios, ale nie wiemy, co mamy z nimi pocz, gdy spotykamy Krla. czy pokazywa je i chwali si nimi, czy te ukrywa je i by nieszczerym. Wszyscy chcemy by Krlami". Wiadomo jak silnie mode dziewczta pragny przebywa w bliskoci. Elvisa, Krla, albo dzisiaj blisko Prince'a, Ksicia. Syszymy o kobiecie, ktra stale wamuje si do domu Davida Lettermana, o ludziach kradncych serwetki z mieszkania ksicia Karola albo rozbijajcych namioty w pobliu mieszkania Michaela Jack-sona czy te gotowych uczyni wszystko, byle tylko zosta zaproszonym na przyjcie w Biaym Domu. Wszyscy chc przebywa w towarzystwie Krla. Dalaj Lama odgrywa obecnie rol Krla dla wielu ludzi, w wielu przypadkach wypierajc nawet papiea. 121 Gd ojca przeistacza si w gd Krla. Z naszej opowieci wynika wszelako* e posiadanie zotych wosw nie daje by najmniej przepustki uprawniajcej do przebywania na jego pokojach. Zapewne kady z nas pracowa w kuchni w takim lub innym charakterze, zapozna si z popioami, a nawet przeszed katabasis, ale nie wynika std adne prawo do dugiego pobytu u Krla. Stranicy wpuszczaj nas do rodka i odprowadzaj do wyjcia. Tak mwi opowiadanie. Powstaje wic kilka pyta: Dlaczego odczuwamy tak silny gd Krla? I dlaczego nasze, dwudziestolatkw i trzydziestolatkw, odwiedziny s tak krtkie? Kady z nas pamita z okresu swej modoci nauczycielki czy nauczycieli, w ktrych si podkochiwalimy, krtkie pogawdki z osobistociami ycia publicznego, z wirtuozami, kopotliwe rozmowy ze sawnymi pisarzami, do ktrych udawalimy si po porad. Jeeli Krl nas przyjmie, praktyka u niego moe wymaga niemoliwej do osignicia przez nas dyscypliny. Kobieta odwiedzajca guru moe ku swemu przeraeniu odkry, e mistrz chciaby si z ni przespa. Niekiedy zainteresowanie ze strony Krla jest autentyczne, a to my mwimy co niefortunnego... pragniemy pochway i potwierdzenia w jego oczach tak bardzo, e gdy popadamy w zmieszanie, wymyka nam si co niewaciwego no i wycofujemy si speszeni a do szpiku koci.

53

Krl czy Krlowa nie musz by rzecz jasna istotami materialnymi, tzn. z tego wiata. Dwudziestolatki maj niewytumaczalne doznania wiata, ktrych nie potrafi nazwa, a zwykle nie znaj adnej mitologii, ktra pozwoliaby im wczy owo dowiadczenie w okrelony kontekst. Czternastolatek pojmuje w okamgnieniu ca matematyk albo rozumie dokadnie, o czym mwi hinduscy wici; podruje on do zakamarkw mzgu nigdy dotd nie odwiedzanych, ma przebyski religijnej ekstazy. Takie zdarzenie oznacza wzniesienie si do sidmego nieba", po ktrym nastpuje raptowny upadek z powrotem na ziemi. Jako romantycy tsknimy do owego oceanicznego uczucia, jakiego doznawalimy w onie, kiedy to bylimy boskimi istotami odywianymi ambrozj. Nag oznacza prb uniknicia ogranicze i pozostania w komnacie Krla. Wielu z nas wcho122 dzi na gr, zanim jeszcze nas poprosz i za pomoc alkoholu, seksu czy kokainy przedua wizyt poza czas dla niej przeznaczony. Mona powiedzie, e caa nasza kultura ma obsesj na punkcie tej jednej sceny z elaznego Jana, a mianowicie odwiedzin u Krla. Ktokolwiek jednak skada wizyt nie proszony albo przedua j zbytnio lduje z powrotem przy popioach. Komnata Krla przypomina bary dla samotnych. owca erotycznych przygd, ukrywajcy si we wntrzu zarwno mczyzn, jak i kobiet, stapiajcy si przez chwil z kochankiem, obiecuje zote gry: ekstatyczne spotkania, dugie pobyty w niebiaskiej komnacie i erotyczne rozkosze. Zwizki te przynosz szkody duchowi. Takie polowanie, jak mwi Szekspir, jest: Pogardzan zabaw, gonitw zawzit Z prastarej przyczyny jest polowanie. To tak, jakby pokn haczyk z nienawistn przynt, Ktra wnet przyprawi o nieuleczalne obkanie; Szalestwo w gonitwie i podchody zacieke, By mie, zdoby, posi, a ten Bysk rozkoszy w oczach sprawi, i wszelkie ale Niczym bd wobec zaplanowanej radoci potem sen. wiat cay zna tajemnic, cho nikt nie wie wcale, Jak strzec si niebiosw, ktre wiod czeka a do piekie. Bary dla samotnych s zatem czarodziejskimi piecami alchemicznymi, w ktrych dzie po dniu, noc po nocy podejmuje si prby wytapiania kruszcw. Z tego czy innego powodu odwiedziny u Krla skadane w okresie modoci nie trwaj dugo. Alchemicy powiedzieliby, e cho praca przy popioach przynosia pewne rezultaty, nasza dusza jest wci pena infantylnych zoci, nierealistycznych nadziei, wciekoci na naszych rodzicw lub na nas samych. Inaczej mwic, w kuchni poznajemy to, czego nauczylimy si dziki zmysom; zaznajamiamy si z drewnem, ogniem i popioami, i na tym koniec. 123 Nasza dusza przebywajc w kuchni przypomina co w rodzaju rudy z domieszkami. W tym stanie rzeczy nie ma mowy o tym, by duch, oczyszczony i dziaajcy w pojedynk, mg wywrze jakie wraenie na tej nieogadzonej istnoci. W przeciwiestwie do tego Krl, ktry mieszka wysoko w zamku wrd przestworzy i w promieniach soca, przywodzi na myl energi soneczn i wity intelekt. Krl osign harmoni i jednorodno; w porwnaniu z chopcem od popiow czy czarn od sadzy dziewczynk jest on wolny od domieszek czy zanieczyszcze i std inaczej patrzy na wiat. Nie powinnimy- si dziwi, e w naszym opowiadaniu odwiedziny chopca trwaj krtko. Edward Edinger podsumowujc wnioski alchemikw w tej sprawie pisze, e lub mniejszy stanowi zwizek czy poczenie substancji, jakie dotd nie wydzieliy si czy wyodrbniy dokadnie. Po nim zawsze nastpuje mier..."7. Alchemicy mwi te o duszym czy wielkim lubie", ktry nastpuje pniej, o czym my te przekonamy si na samym kocu naszej opowieci. Opowie o elaznym Janie mona przyrwna do taca, w ktrym mody czowiek stopniowo i z wieloma wahaniami zblia si do drugiego Krla. Wiemy, e jeli chodzi o nasze ycie, historia mogaby nagle urwa si w kuchni. W odpowiedzi na polecenie zaniesienia zupy Krlowi mwi si: Nikogo tam nie ma.

54

Albo: Niech sobie sam przyniesie. Jeli dana osoba nie zachowuje hierarchii, mogaby odpo wiedzie: Sam sobie podaj zup i nigdy nie usuguj nikomu do stou, a ju na pewno nie Krlowi. Lekcewac kucharza", mona w postaci gnbionego dzie cka, ktre zna jedynie popioy, utkn na etapie kuchni przez wiele lat. Niektre dzieci boj si przekroczy prg; bezpie czniejsze wydaje si trzymanie popiow. Tacy twardzi ludzie, jak William Burroughs czy John Hawkes, wszystkie swoje utwory napisali, nie wychylajc si poza ten prg i nie znali innego wiata poza popioami. Skoro odwiedziny w komnacie Krla s tak wane i tak 124 emocjonalnie obcione powinnimy przyjrze si dokadnie temu, co w wiecie staroytnym rozumiano pod sowem krl". Krl w swoich trzech krlestwach Krl" i Krlowa" maj za sob dug i chlubn histori w niewidzialnym krlestwie mitw i bani, w ktrym sowa nie oznaczaj rzeczywistych istot ludzkich nie mwic ju o ludziach majcych pe jak rwnie dug histori w widzialnym wiecie monarchii, gdzie za sowami tymi kryj si zawsze okrelone, realne osoby. Wyrnimy trzech krlw: wyszego witego Krla, redniego Krla Politycznego i trzeciego, Wewntrznego Krla. wity Krl wiat wyobrani, wiat niewidzialny ma swojego Krla. Nie wiadomo, jak si tam dosta. By moe ludzie po stuleciach uwielbienia dla politycznego Krla wynieli go do wiata niewidzialnego, a moe byo odwrotnie. Tak czy owak, w witej strefie mieszka Krl. Przebywajc w swoim mito^ logicznym wiecie, dziaa on niczym magnes, zmieniajc ukad ludzkich moleku. Wdziera si on w ludzk psychik niczym trba powietrzna czy tornado, pod ktrego podmuchem domy wzlatuj w powietrze. Kiedy tylko wymawia si sowo krl" czy krlowa", co w naszym ciele dry leciutko. Krl i Krlowa wysyaj w d energi. Przypominaj oni soce i ksiyc przebijajce si przez ziemsk atmosfer. Nawet w chmurne dni cz ich promiennej energii dociera do nas. Owe magnesy czy trby powietrzne dziaaj, s czasownikami: oddziauj one na nasze uczucia i czyny w sposb, w jaki magnes porzdkuje i ukada opiki elaza. Opiki te tworz si w pewien wzr. Tak te uczucia danej osoby znajdujcej si w komnacie Krla ukadaj si w okrelony wzr. John Weir Perry nazywa witego Krla panem czterech stron wiata", a jego ksika pod tym tytuem przedstawia mitologi i rytuay zwizane z tym specyficznym magnesem8. 125 Na tronie obok Pana Czterech Stron wiata zasiada jego Krlowa, ktra jest Pani Czterech Stron wiata. Krl i Krlowa nie osabiaj nawzajem swojej wadzy. Oboje yj w mitologicznym, wiecznym i wietlanym krlestwie, ktre moemy nazwa warstw mitologiczn" albo wiecznym krlestwem. Warstw t czsto ujmowano jako wewntrzne niebo. Nie jest ono puste, gdy jest zamieszkane przez magnesy" czy trby powietrzne", czyli bogw". W niebie tym mieszka nadal Dionizos, a take Freja, Odyn i Thor, Najwitsza Panna, Kali, Budda, Zeus i Allach, Atena i Artemida. Myle w kategoriach mitologicznych oznacza posiada zdolno wyobraania sobie wyrazicie i dokadnie tych bogw" i ich czynw, przy utrzymaniu wyranego rozrnienia midzy warstw ludzk a warstw bosk. Szacowabym, e mniej wicej okoo 1000 roku ludzie na Zachodzie utracili zdolno mitologicznego mylenia, co oz naczao zagad warstwy, o ktrej mwimy: Moe dlatego, e chrzecijastwo nie dopuszczao adnych nowych mitw ani bogw, a moe dlatego, e w okresie postrenesansowym coraz wicej energii wyobrani pochaniao pasjonujce upra wianie nauki warstwa ta nigdy nie zostaa przywrcona do ycia. Europejczycy i Europejki stopniowo przestali zasila

55

licznych bogw i boginie w swoj wyobraeniow energi. Wewntrzne niebo runo i wszystko, co z niego pozostao, to kawaki rozbitego szka pod naszymi stopami.- Bogowie le pod naszymi nogami. John Weir Perry pisze, e wity czy Soneczny Krl stanowi zasad porzdku i przestrzeni. Kiedy Krl jest obecny, istnieje rwnie wita przestrze Wolna od chaosu. Krl nie stwarza porzdku; cilej mona byoby powiedzie, e tam, gdzie on jest, tam jest i porzdek. wity Krl udziela bogosawiestwa to jego drugi atrybut. Robert Moore, ktry napisa wiele na temat Krla, podkrela jego trzeci atrybut: sprzyjanie twrczoci, ktra stanowi jego domen9. Moc Krlowej jest take ogromna. Czasami to ona trzyma prym, czasami on. Poniewa Krl i Krlowa znajduj si razem we waciwym miejscu drzewo figowe kwitnie, jabonie przynosz obfite owoce, strumieniami pynie mleko i mid. Celtyckie banie, czsto rozpoczynajce si tego ro126 dzaju obrazami, opisuj stan rzeczy nie na ziemi lecz w niebie" czy warstwie mitologicznej.. Krl z naszej opowieci, patrzcy z wysokoci swego tronu, reprezentuje typ witego i Wiecznego Krla. W opowiadaniu brakuje nam Krlowej; i nie wiadomo, czy to narrator j gdzie zgubi, czy te jej nieobecno ma nam co da do zrozumienia. Krl ma wszelako crk, ktra, dziki swej wielkiej mocy, zostanie Krlow w dalszej czci opowieci. Swoj obecnoci w opowieci Krl wskazuje, e krajobraz otaczajcy elaznego Jana jest przestrzeni uporzdkowan. Jest to nie chaos, lecz kosmos. Krl ziemski Pierwsze dane o krlach jako wadcach wielkich- miast i imperiw, wyposaonych w szerokie uprawnienia, pochodz z miast-pastw Mezopotamii z II tysiclecia p.n.e. Nie ma pewnoci, czy chiski Krl-Soce poprzedza krla mezopotamskiego, czy te nastpowa po nim. Krl polityczny czy w sobie niebiask, soneczn wadz z wadz ziemsk. Ujcie przez myl chisk tego podwjnego panowania do dzi, ze wzgldu na swoj szczegowo, moe suy za wzr mitologicznej wyobrani. W kadym razie Krl-Soce i jego Krlowa-Ksiyc spajali spoeczestwo przez okoo cztery ty sice lat. Jako zasady porzdku zaczli oni zamiera w XVIII i XIX wieku w Europie. W caej Europie, a potem w jej ko loniach, krlowie tytuowani cesarzami, carami, impera torami, maharadami, sutanami, bejami upadali jeden po drugim. W redniowieczu krlowie zwykli byli objeda swoje ziemskie krlestwa. Szpalery tysicy mieszkacw np. angielskich wiosek czekay, by zobaczy przejedajcego krla. Zapewne czuli oni na sobie bogosawiestwo witego Krla, gdy tak przejeda obok nich jego fizyczny odpowiednik; Problem polega na tym, e kiedy Krl polityczny znika z ziemskich drg, choby i ze susznych powodw, trudne staje si ujrzenie" czy doznanie na inny sposb Krla wiecznego. Nie chc przez to twierdzi, e pozbycie si krlw byo bdem, ani e powinnimy wskrzesi krla i kaza mu znw objeda kraj. Trzeba jednak zauway, e nasza wi127 zualna wyobrania ulega znieksztaceniu, gdy nie moemy ju spostrzega materialnego krla. Likwidacja krlw powoduje powane uszkodzenia mitologicznej wyobrani. Kady musi t wyobrani naprawi sobie sam. Odrzucenie przez nard amerykaski krla z krwi i koci (Jerzego w 1776 r.) wyprzedzio o kilka lat egzekucj Ludwika XVI i na cze tego wydarzenia kadego roku 4 lipca puszczamy ognie sztuczne. Kadego roku z mniejszym zachwytem, pewnie dlatego, e to pyrrusowe zwycistwo, ktre przerodzio si w porak, rzuca cie na naszych wasnych ojcw. Krlowie, ktrzy przetrwali, dzi wiod swe ycie na kartach National Enquirer", obok Duke'a Ellingtona, Counta Basiego i Prince'a. Jednym ze rde czstych nieporozumie dotyczcych bani jest fakt, e wspczeni czytelnicy utosamiaj baniowego Krla z Krlem politycznym.

56

 Nie wierz W to wszystko powiadamy. On nie wyglda na zego krla. Dlaczego to nie on mieszka w kuchni? Krl polityczny jest czci trjpitrowego czy trj warstwowego wiata, a energi i autorytet czerpie ze swojej otwartoci i chonnoci wzgldem Krla znajdujcego si ponad nim. Niewielu rzeczywistych krlw wykazuje t skonno, ale samo istnienie trjpoziomowego wiata jest uzalenione od podejmowania wysiku w tym kierunku. Gdy polityczni krlowie trac szacunek, jakim si cieszyli, nie potrafi wykonywa swojej misji, trac zwizek ze witym Krlem, staj si amatorami lub bogami, umieraj, gin z naszego pola widzenia wwczas wiele si zmienia. Wicej do roboty ma wyobrania. Sk w tym, i ona tej roboty" nie wykonuje. Std te okiem duszy postrzegamy naszych ojcw jako pomniejszonych. Skoro polityczni krlowie yj obecnie na kartach National Enquirer^ dotyczy to rwnie naszych ojcw. Skoro wity Krl ukada nam wok stp kawaki rozbitego szka, to nasz ojciec te jest rozbit filiank. Kobiety zdaj sobie spraw z tego izomorfizmu, jeli chodzi o Krlow. Skoro wszystkie krlowe yj na kartach National Enquirer", to s tam i wszystkie kobiety, schwytane w puapk kolumny plotek. Skoro Minerwa i Kali w wyniku zaamania si nie128 biaskich warstw upady w boto ulicy, to i wszystkie kobiety le w ulicznym bocie. Kobiety podjy zadanie ponownego wyniesienia Minerwy i Kali; nie jest to "zadanie, ktre moglibymy wykona my, mczyni. Nasze zadanie polega na wyniesieniu Dionizosa, Hermesa oraz energii zeusowej, nie baczc na fakt, e nie pojawiaj si ju adne karoce z siedzcymi w rodku krlami. Musimy umie dostrzega witego Krla nie oczyma, lecz wskro oczu" (jak to uj Blake) oraz widzie naszego promiennego wewntrznego Krla, nie skaonego obrazami upadych Herodw czy zmarych Stalinw. Tymczasem za kadego ranka wychodzc z domu, potykamy si o kawaki Krla-Soce lece na chodniku. Krl wewntrzny Mamy wic w rodku trzeciego Krla, dla ktrego moemy ywi cze i ktrego nazwiemy Krlem wewntrznym. Krl wewntrzny to ten kto w nas, kto wie, co chcemy robi przez reszt ycia, reszt miesica lub reszt dnia. Potrafi on wyjani, czego pragniemy, nie ulegajc wpywowi zdania naszego otoczenia. Wewntrzny Krl jest zwizany z naszym zapaem w deniu do wytknitego celu. Kiedy mielimy rok czy dwa lata, wewntrzny Krl, jak mona sdzi, by peen ycia i wigoru. Z reguy wiedzielimy wwczas, czego chcemy, i potrafilimy da to do zrozumienia zarwno sobie, jak i innym. Inna rzecz, e w czci rodzin rodzice nie przejmuj si tym, czego chce dziecko. Wikszo z nas wczenie pozbya si swego Krla. aden Krl nie umiera nieodwoalnie, lecz kiedy wewntrzni wojownicy s za sabi, by go obroni a czy mog by inni, gdy mamy dwa bd trzy lata? niknie, ganie, zamiera. Ujmujc Krla z innego punktu widzenia, mona powiedzie, e oznacza on nasze nastroje, zaley od nich i nadaje im tre. Dziecko ma ochot na co chce si bawi, zosta w domu czy poszale. U dorosych humory odgrywaj jeszcze wiksz rol. Obelywy, przygnbiony, pijcy na umr, zaha-rowujcy si czy oszalay rodzic ulega swojemu przemonemu nastrojowi. Dzieci i wspmaonek musz dostosowa si do tego przemonego nastroju, obsugiwa go, zaspokaja jego 9 elazny Jan 129 potrzeby, skada ofiar z wasnego humoru na otarzu tego waniejszego nastroju. Oznacza to zoenie w ofierze Krla, ktry wwczas ganie. Jeszcze przed osigniciem wieku dwunastu lat dziecko przestaje si orientowa, jakie jest waciwe jego usposobienie. Czowiek, ktry utraci swego Krla, nie wie, czy ma prawo decydowa nawet w takiej sprawie, jak sposb spdzenia dnia. Kiedy mj Krl jest saby, pytam on lub dzieci, jak powinienem postpi. Wemy na przykad kupno swetra. Nie potrafi si zdecydowa, czy adniejszy jest zielony, czy purpurowy. ona mwi: Purpurowy jest liczny. Zielony sweter blednie w moich oczach, zmienia barw, brzydnie. Nie potrafi uwierzy, e mg mi si w ogle podoba. Niektrzy ludzie maj mocnego Krla wykadajc lub przemawiajc publicznie, do mocnego wymieniajc zdania w picio- czy szecioosobowej grupie, sabego gdy wystpuje tylko jeden partner takiej wymiany. Wielu ludzi z pokolenia obecnych czterdziestopiciolatkw przenioso swojego wewntrznego Krla na Jacka Kennedy^ego, na Martina Luthera Kinga i na Bobby^go Kennedy'ego. Kiedy w samym zenicie swej kariery ponieli oni mier z rk si przeciwstawiajcych si, jakiemukolwiek duchowemu przywdztwu w

57

Stanach Zjednoczonych, bya to prawdziwa katastrofa dla mczyzn tego pokolenia. Niektrzy mwili mi we zach, e utracili wwczas co wanego i nigdy tego czego nie odzyskaj; raz na zawsze zgubili waciwy trop. Przywdcy musz by zatem na tyle silni, by mc przej wewntrznych Krlw modych mczyzn, a take y na tyle dugo, by owi modzi ludzie mogli odebra Krlw w nienaruszonym stanie, by zamieszkali w ich wasnym wntrzu. Modzi ludzie dojrzewajcy za rzdw Reagana i Busha staj przed innym problemem trudnoci znalezienia kogokolwiek, kto mgby przechowa ich Krla. Edwin Meese na pewno si do tego nie nadaje, podobnie John Poindexter, ani aden z pozostaych ludzi uwikanych w kamstwa wok afery contras. Reagan jako prezydent by nadal aktorem odgrywajcym lepiej lub gorzej swoj rol, ale przeciwko niemu przemawia przede wszystkim fakt, e nie potrafi zachowa uczciwoci. Zdrada narodu, ktrej dopucili si zarwno demokratyczni, jak i republikascy senatorowie w zwizku 130 ze skandalem kas oszczdnociowo-poyczkowych*, pogarsza jeszcze sytuacj. Jeeli nie ma adnej publicznej osobistoci, ktrej modzi mczyni mogliby powierzy swojego Krla czy mog oni w ogle rozwin go w sobie? Moje pokolenie powierzyo swego Krla prezydentom Roo-seveltowi i Eisenhowerowi, generaowi Bradleyowi, senatorowi Fulbrightowi i innym ludziom, ktrzy dzieryli go z honorem. Jako dwudziestolatki nie mielimy pojcia o mitologii otaczajcej Krla, ale czulimy cze dla ludzi, ktrzy mimo e nie byli krlami nieli ze sob porzdek, a nawet szczcie. Kiedy zewntrzny Krl, krl z krwi i koci, upada, odbija si to na sabych Krlach dwch pozostaych warstw, zwikszajc szybko ich wasnego upadku. Upadek skorumpowanych krlw przyspiesza upadek dwch pozostaych na mocy magii sympatycznej. Po zagadzie mitologii, przy braku przywdcw politycznych, ktrzy mogliby przechowa wewntrznego Krla choby przez par lat czy istnieje jaki sposb, by go wskrzesi? Proces przywracania wewntrznego Krla do ycia rozpoczyna si wtedy, gdy zaczyna si zwraca uwag na swoje drobne pragnienia i poznawa swoje prawdziwe upodobania. William Stafford okrela to jako ujmowanie w palce koca zotej nici10. Stwierdzamy, e pewne myli czy sowa sprawiaj nam przyjemno. Przypominamy sobie, majc czterdziestk lub pidziesitk, jakiego rodzaju mczyni czy kobiety naprawd nam si podobaj. Jakie byy radoci naszego dziecistwa, ktrymi cieszylimy si, zanim zaczlimy dogadza innym, odgrywa w stosunku do nich rol pielgniarek czy wykonywa zadania przez nich okrelane? W kategoriach mitologicznych zapanie koca zotej nici mona okreli jako podniesienie z ziemi pira pochodzcego z- gorejcej piersi arptaka. Pomniejszenie ojca i upadek zewntrznego Krla czyni tsknot za Krlem wewntrznym dotkliw, niemal nie do * Chodzi tu zarwno o olbrzymie dugi tych instytucji finansowych, powstae m.in. wskutek machinacji i nieuczciwego zarzdzania (w co zamieszane byy rne osobistoci ycia publicznego), jak i fakt decyzji ratowania kas przed bankructwem za pomoc ogromnego zastrzyku pienidzy z podatkw (przyp. tum.). 131 zniesienia. Powiedziabym, e nastpny krok po zainteresowaniu drobnymi pragnieniami rozpoczyna si nie od okrelonych decyzji, lecz od opakiwania zmarego Krla wewntrznego, otoczonego swymi polegymi wojownikami. Wewntrzny Krl przywoany do ycia wymaga poywienia i honorw, jeli ma pozosta przy yciu, i kady mczyzna czy kobieta musi indywidualnie znale sposb zaspokojenia tych jego potrzeb. Take kobiety maj i Krla, i Krlow. Rnica midzy nimi to problem do omwienia przy innej okazji. Dwadziecia minut kontaktu ze witym Krlem byo dla Yeatsa warte wszystkich tych lat pracy, ktre go poprzedziy. Oto jego wiersz: Stukno mi wanie pidziesit lat. Siedziaem samotnie, oparty o blat, W zatoczonym londyskim sklepie, Pochylony nad ksik ciekaw I pust filiank kawy. A kiedy przez witryn wyjrzaem Na ulic, dziwnym ogniem rozgorzaem i przez minut dwadziecia, nie wicej,

58

Wydawao mi si, e przeywam wielkie szczcie, Dzielc si ze wiatem tym bogosawiestwem. Podwjny strumie wewntrz witego Krla W swoich wysokich komnatach Krl zblia si do nas z promieniejc twarz bogosawi, zachca do twrczoci, sam swoj obecnoci wprowadza ad do kosmosu. Istnieje te jednak, co tak przekonujco i plastycznie ukaza Robert Moore, druga, bardziej mroczna strona Krla, ktra przeklina modych mczyzn, odbiera ch do twrczoci, wprowadza sam swoj obecnoci niead. Skoro te huraganowe czy sztormowe ywioy s czci przyrody, moemy by pewni, e po dniu bdzie nastpowaa noc, a roliny bd wytwarzay zarwno trujce, jak i lecznicze substancje. wity Krl wysya swoje promieniowanie w d, podobnie 132 Krl Jadowity. Oznacza to, e w wiecie politycznym obok Artura pojawia si Herod. Wiadomo, e jeli Herod dostrzee w swym krlestwie najmniejszy lad mskiej twrczoci, posunie si a do zgadzenia wszystkich modych mczyzn, byle tylko pozby si rywala. Krl Choroby i Krl Zdrowia yj obok siebie w wiecznym krlestwie na podobnej zasadzie co Szatan i Chrystus bracia wedug pewnych tradycji mylowych. Pynie std wniosek, e kady czowiek bdzie mia do czynienia zarwno z Niszczycielskim Brutalnym Wojownikiem, jak i Twrczym Wojownikiem oraz zarwno z Pospnym Oszustem, jak i Oszustem Wesoym. Z Krlewny nieki dowiadujemy si, e mode dziewczta stykaj si zarwno z KrlowTrucicielk, jak i Krlow-Karmicielk; a z greckiej mitologii e istnieje zarwno Atena Zamieniajca w Kamie, jak i Atena Oywiajca. wity Krl daje zatem pocztek dwm strumieniom. Je den rozpoczyna si od Krla Bogosawicego i koczy na Churchillu; drugi, u rde ktrego stoi Krl Przeklty, ko czy si na Stalinie. Podwjny strumie wewntrz ojca Michael Meade natrafi na fascynujc opowie afrykask, ktr tu ju czciowo przytoczylimy, a ktra rozpoczyna si od wsplnego polowania ojca i syna. Ojciec apie szczura. Po wyrzuceniu szczura" (moe to by np. zawd ojca) przez syna, ojciec zadaje synowi cios siekier. Syn po powrocie do przytomnoci wkrada si w rodku nocy do domu rodzicw, zabiera ubranie ojca i znika. Po dugiej drodze w ciemnociach" chopiec trafia do wioski, ktrej, wszyscy mieszkacy s pogreni we nie, z wy jtkiem naczelnika, ktrego chata znajduje si w rodku wio ski i jest jasno owietlona. Chopiec opowiada wodzowi sw histori, a ten pyta: Czy potrafisz zachowa tajemnic? Jak tajemnic? Miaem syna, ktry zgin w bitwie i nigdy nie wrci do domu. Chc, eby zosta moim synem. Czy potrafisz za chowa t tajemnic? 133 Przed nami mentor z tego wiata lub wity Krl z drugiego wiata. Chopiec zgadza si zosta synem wodza, przechodzi rnego rodzaju prby, zamieszkuje z nim w jego krlewskiej chacie. I wtedy ktrego dnia pojawia si w wiosce ojciec szukajcy swego syna. Chc odzyska swego syna. Tak wic problem ojca jest nadal nie rozwizany. Kady z nas musi upora si z tym problemem. Wczeniej lub pniej stajemy znowu oko w oko z t stron ojca, ktra Uderzya nas siekier. W Przemianie Kafki syn budzi si pewnego ranka i stwierdza, e jakim sposobem zmieni si w karalucha11. Mona podejrzewa, e bya w to zamieszana jadowita strona Wielkiego Ojca. Syn-owad peza pod wasnym kiem i tam te mieszka, wypuszczajc si niekiedy na przechadzk po cianach salonu w czasie nieobecnoci rodziny. Ktrego dnia ojciec wraca niespodzianie i widzc robaka na cianie, rzuca w niego jabkiem, ktre rozgniata jego skorupk i uszkadza delikatne wewntrzne ciao syna.

59

Kiedy jabko z Rajskiego Ogrodu uderza w skorup, przenosimy si z wymiaru psychologicznego w wymiar mitologiczny. Ojciec nagle uzyskuje cechy zoliwego Jehowy i upo-korzyciela w jakim fantastycznym, potwornym wymiarze. Kafka znakomicie opisuje ojca zawierajcego W sobie obu Krlw12. W jego powieci pt. Proces sdziwy i najwyraniej zgrzybiay ojciec zmienia kilkakrotnie rozmiary. Gdy syn niesie ojca do swego pokoju, odstpiwszy go ojcu, staruszek wydaje si dzieckiem bawicym si acuszkiem od synowskiego zegarka. Po wejciu za do ka ojciec podskakuje, dotykajc palcami sufitu. Owiadcza, e najlepszy przyjaciel syna jest w rzeczywistoci jego wasnym powiernikiem, i skazuje syna na mier przez utopienie. Autorytet ojca jest tak wielki, e syn decyduje si na samobjstwo. Jego ostatnie sowa przed skokiem do wody brzmi: Drodzy rodzice, mimo wszystko kochaem was. Kady ojciec jest dziedzicem dugiej tradycji doskonalonej przez wieki zdolnoci do manipulacji. Pozornie saby ojciec moe, ukrywajc si za swoim milczeniem, trzyma ca rodzin w garci. W przypadku ojca pijaka jego alkoholizm moe by wykorzystany z takim rozmachem i napoleosk 134 sumiennoci, e umoliwia mu rzdzenie w najbardziej ekonomiczny sposb. Ojciec Niszczyciel nie obdarza energi czonkw swej rodziny, lecz wypompowuje j z nich, wcigajc w mieszczc si w jego wntrzu czarn dziur. Taki ojciec bez przerwy wysysa soki yciowe ze swojej rodziny, podobnie jak znani nam wielcy tyrani ze swych poddanych. Krl-ojciec z bani braci Grimm pt. O szeciu abdziach godzi si, przestraszony po caym dniu bkania si po lesie, oeni si ze strachu z crk czarownicy", dziki, czemu bdzie mg wydosta si z lasu. To ojciec wpuci moce za do naszego domu. Czsto spadajce na nas nieszczcia, pochodzce jeszcze z okresu przed naszym urodzeniem, s dzieem ojca wynikajcym z jego tchrzostwa czy takich lub innych lkw. Bywaem ju na spotkaniach z mczyznami, na ktrych mczyzna, prbujc upora si z problemem ojca-siekiery, wyadowywa si w atakach niepohamowanej wciekoci, trwajcych nieraz dwadziecia minut. Wikszo mczyzn, gdyby ich zapyta, dobrze pamita cios, jaki zada im ojciec, i miejsce uderzenia. Jeden mwi: Siekiera trafia w lew stron mojej gowy. Drugi: Trafia mnie midzy opatki. Trzeci: Dostaem siekier prosto w czubek gowy. Jeszcze inny: Dostaem w pachwin. Niektrzy mwi tak: Ojciec skatowa mnie, kiedy miaem trzynacie lat. Dzi, gdyby tylko mi si nawin, zabibym go bez wahania. Mona usysze opowiadania o braku zainteresowania, braku pomocy, braku uczucia, a w zamian o uszczypliwoci, brutalnoci, chodzie. Nikt z was nie jest tak powk mczyzny, jak ze mnie zrobi ojciec. Mona usysze o porzuceniu i innych przewinach ojcw, a nad tymi zwierzeniami nierzadko unosi si cie mordu. Podziwiam u niektrych mczyzn zdolno dostrzegania tej strony osobowoci ich ojca, ktra zadaje cios siekier. Inna 135 rzecz, e mog oni przez to zapa si we wasn puapk. Jak zauwaa James Hillman: Jeeli nadal sprawia wam bl wydarzenie, ktre dotkno was w wieku dwunastu lat, to sprawia wam ten bl nie ono ju, lecz myl o nim". Inni mczyni zaskakujco liczni nie czuj zoci ani wstydu. Przeciwnie, czuj siln wi krwi ze swoimi ojcami, ktrzy nie przywizywali wielkiej wagi do dyscypliny. Niektrzy opowiadaj o wielkodusznych, opiekuczych ojcach, ktrzy wychwalali ich, kochali i chronili jak tylko potrafili, a nawet przeprowadzali przez inicjacj, zastpujc w miar si i moliwoci starych mistrzw. W oczach pierwszej grupy moe to wyglda na wybielanie ojca, ale naprawd nie musi tym by. Cz mczyzn z drugiej grupy potrafi spojrze na swojego

60

ojca z psychologicznego punktu widzenia. Przyjcie takiego punktu widzenia sprawia, e w naszym obrazie ojca poja wiaj si nowe elementy, takie jak skomplikowanie, humor, symboliczna przenikliwo, wspczucie, przebaczenie. Serce zaczyna topnie. Zaczynamy rozumie, jak mao mioci i jak mao zainteresowania okazywano ojcu. Bierzemy pod uwag jego urazy okresu dziecistwa. Myl psychologiczna rzadko wszake powiksza ojca. Dostrzegamy wtedy nie tyle to, co ojciec, dobrego lub zego, uczyni, ile to, co by zmuszony uczyni. Taka psychologiczna analiza moe nam da ojca tych samych rozmiarw, moe mniejszego, ale zarazem bardziej do przyjcia i mniej niezwykego. Nie istnieje magiczny klucz umoliwiajcy odpowied na wszystkie pytania. Nie istnieje te ojciec bez skazy. Wynika to z istnienia owych dwch strumieni witego i zatrutego ktre wpywaj nie tylko w materialnych krlw tej ziemi, ale rwnie w naszych ojcw. Traktujc ojca jako nic nie znaczcego,miesznego, niepoczytalnego, jak to modne w Ameryce pomniejszamy go tak dalece, e w naszej opowieci nie ma ju dla niego miejsca. Utrzymujc, e ojciec by kim zym i bez przerwy nas ponia, staczamy si do roli ofiary i take dla nas w opowieci nie ma ju miejsca. Mitologia pozwala nam,dostrzec ciemn stron naszych ojcw tak wyrazicie, e zapomnie o tym dowiadczeniu ju si nie da. Wpisanie nas samych i naszego ojca w kontekst 136 ponadindywidualnego mitu rozszerza nasz perspektyw widzenia, pozwala nam odczu, e nasze cierpienia nie s tylko spraw indywidualn. Dziki rozchodzcemu si od Najwitszej Panny i opromieniajcemu kobiet blaskowi Europejczycy dostrzegaj jej czysto i sodycz. Dziki blaskowi rozchodzcemu si od wielkich czarownic, Baby Jagi, Kali i Durgi, Rosjanie i Hindusi dostrzegaj gwatowno, si kobiety, jej otwarcie na mier, jej pragnienie zwycienia mierci. Dziki blaskowi rozchodzcemu si od witego Krla, jas nego Artura, opromieniajcemu naszego ojca, potrafimy do strzec jego odwag i wielkoduszno; wiadomo te, e dziki Wielkim Zatrutym Ojcom i Krlom Herodowi, Kronosowi, Stalinowi, Kogutowi Olbrzymowi. potrafimy dostrzec tra wicy ojca gd, jego lk przed mierci, jego przywizanie do chaosu i nieadu. Pragnienie mieszkania wraz z Krlem Ogromny gd Krla, witego Krla lub Bogosawicego Krla, jaki wszyscy czujemy, sprawia, e chcemy, od zaraz, od tej chwili z nim zamieszka. Chcielibymy odsun na bok naszego ojca i przeprowadzi si do Krla. Okazuje si jednak, e nie moemy si tam przeprowadzi bez uprzedniego uporania si z ojcem-siekier. Na pytanie: Dlaczego"nie moemy zosta z Krlem duej? mu simy odpowiedzie: Dzieci odwiedzaj Krla, doroli za stwarzaj miejsce, gdzie Krl moe ich odwiedzi. W tym celu trzeba odpowiedzie sobie na pytanie: jak powierzchni mieszkaln zarezerwowalimy dla ojca w naszej gowie. Jakiego rodzaju pokoje przygotowalimy dla niego? Jeli, zgodnie z tym, co twierdz Geoffrey Gorer oraz komedie sytuacyjne, skpimy ojcu szacunku, wszystko przemawia za tym, e mieszkanie bdzie w walcym si budynku, z nie domykajcymi si drzwiami, zasonami z gazet, cuchnc lodwk z zepsutym jedzeniem w rodku. Mona by pewnym, e demony podejrzliwoci odwiedziy to miejsce. Ktrego dnia wyrzuciy one z mieszkania sof, nie otwiera137 jc okien. Powiesiy te na cianach portrety Pinocheta i Jesse Helmsa*, i przywizay do kaloryfera czarne pieski.

61

Pierwsze zadanie syna w spoeczestwie takim jak nasze polega zatem na generalnym remoncie mieszkania oczyszczeniu go, poszerzeniu, przemeblowaniu, oddaniu co nalene jasnej, yczliwej stronie ojca. Dla mczyzn kochajcych po prostu i caym sercem swoich ojcw, a takich jest wielu, zadanie to bdzie atwe. Na cianach mog oni zawiesi portrety Jerzego Waszyngtona. Niektrzy mczyni znaj jedynie pozytywn stron swego ojca, nie uwiadamiaj sobie istnienia jego ciemnej strony. Pamitam modego, mniej wicej dwudziestopicioletniego mczyzn, ktry pojawi si na niewielkiej konferencji dla mczyzn zorganizowanej na Alasce. Jego ojciec by policjantem, ktry zgin na posterunku. Dc do zachowania przez dzieci pozytywnego obrazu ojca, matka wyniosa go na piedesta, odczowieczajc go w ten sposb. Po paru latach koledzy ojca zaprosili modego czowieka na pogawdk. Wkrtce te zaczli opowiada o tym, jak to jego ojciec oszukiwa w karty, pi, zadawa si z kobietami. Koledzy ojca tymi opowiadaniami bardzo si osieroconemu synowi przysuyli; zobaczy on teraz nieyjcego ojca w prawdziwszym, peniejszym wietle. Mczyni majcy tak idealny obraz ojca musz wybudowa cay pokj dla niegodziwej, zakonspirowanej, niskiej, podejrzanej jego strony, choby nawet w oczach innych by bohaterem. Kady z nas znajdujcych si w takiej sytuacji powinien powikszy mieszkanie o pokj, ktry bdzie siedzib Krla Niszczyciela i jego krewnych. Z kolei synowi, ktry zawsze wiedzia o istnieniu okrutnej i niszczycielskiej strony ojca, atwo przyjdzie urzdzenie jednego z tych ciemnych pokojw. Nadawaby si do tego np. stolik do kawy z lecym na blacie oprawionym w skr Listem do ojca Kafki, kilka zatrutych strzaek wbitych w tarcz, ciany oblepione nalepkami Jima Beama i ko o wezgowiu wyrzebionym w sceny z ycia Kronosa, synapoeracza. Aby poszerzy pokj niegodziwego ojca, powinnimy, wzorem Kafki i Blake'a, podnie nasz zdolno do odrazy, nienawici ycia, tyranii, zawici, krwioerczoci. Blake stwo* Znane postacie skrajnej prawicy. 138 rzy boga o imieniu Urizen, ktry potpia i przeklina najbardziej niewinne radoci"; jego tabliczki do pisania wygldaj jak pyty nagrobkowe, a wypisuje na nich to, czego nie naley robi. Wyobrania Blake'a powoaa w ten sposb do istnienia dodatkowy pokj w mieszkaniu jego ojca. Ten sam syn powinien jednak zbudowa i drugi pokj, by zamieszkaa w nim wielkoduszna i dobroczynna strona ojca. Rwnie i tu pomocni mog by znajomi ojca, gdy w pewnych wypadkach ojciec skrywa swj humor i wielkoduszno nawet przed on i dziemi. Wielu mczyzn opowiadao mi o tego rodzaju, pomocy. Okazao si, e mj ojciec by w modoci wspaniaym tancerzem. Mj ojciec uratowa czowieka od wizienia, a nigdy nikomu nie powiedzia o tym ani sowa. Sam mogem doceni warto takich sw, gdy usyszaem od starszych ludzi: Twj ojciec by jedynym, ktry czyta ksiki podczas Wielkiego Kryzysu. Dobudowanie tego pokoju natrafia w przypadku czci z nas na wielkie przeciwnoci: nasza pami jest wybircza, w naszej kulturze jest co takiego, co przeszkadza nam w sprawiedliwym traktowaniu mskiej strony ojca, znajdujemy atwe wytumaczenia jego wspaniaomylnoci, uznajemy go za potwora, ktrym wedug niektrych ludzi jest kady mczyzna. W przypadku niektrych, mczyzn wzniesienie pokoju zakada odnalezienie grobu ojca i dugie leenie na nim, poczone z kaniem. Jeli nie przygotowalimy i nie umeblowalimy tych dwch pokojw nie naley oczekiwa, e ojciec, ywy czy umary, wprowadzi si do nas. Ci, ktrzy przygotowali wewntrz swoich dusz oba pokoje, mog zacz myle o zaproszeniu do rodka mentora. On take bdzie potrzebowa dwch pokojw. Obraz tu przedstawiony czytelnicy mog na pewno sami rozwija dalej. Krl jestwiatowcem" i nigdy nie zamieszka w tych tanich kawalerkach, ktrymi dysponujemy. Po przybyciu mentora moemy pomyle o zaproszeniu Krla do odnowionych pokojw, w ktrych mieszka ten pierwszy. Bg zarwno mski, jak i eski rwnie ma, jak si uwaa, dwie strony. Bg za z pewnoci nie zamieszka 139 z kim, kto nie przygotowa w swojej duszy miejsca dla Krla, dla mentora czy dla dobroczynnej i zatrutej strony wasnego ojca.

62

Mczyzna jako istota oddzielona Wiadomo, e na samym pocztku naszego preywota jestemy wszyscy pci eskiej i zarodek, ktrego pe ma by mska, przechodzi przed przyjciem na wiat setki metamorfoz. John Layard podaje, e wedug jednej z dawnych tradycji kamie jako cz zbocza gry czy skay jest pci eskiej. Staje si on kamieniem mskim po wydobyciu i przeniesieniu w jakie inne miejsce, *w ktrym rozpoczyna on niejako ywot na wasny rachunek. Kamienie Wysp Wielkanocnych s zatem pci mskiej, i podobnie skay Stonehenge. Wynika std, e kady ojciec jest istot oddzielon. Jest on odosobniony nie tylko od wasnej ony, ale i od dzieci. Siedzc na skraju urwiska na zachodnim brzegu wyspy Aran, napisaem o swoim ojcu: Czy nie oddalie si .od kontynentu bardziej od tych granitowych ska? By moe, ^chciabym, aeby odpyn jeszcze dalej od ldu ni ciemniej na horyzoncie wyspy Aran, aby dotar na krawd ludzkiego cierpienia. Wikszo z nas pragnie, by ojciec by blisko, a jednoczenie, by dotar na krawd ludzkiego cierpienia", gdzie te ju si znajduje. Mitologia jest pena historii o zym ojcu, ojcu-poykaczu, dalekim awanturniku, zachannym i zawistnym olbrzymie. Posta dobrego ojca, jakiego wszyscy pragniemy, rzadko wystpuje w baniach albo mitach. W gwnych opowieciach mitologii greckiej nie ma dobrych ojcw sic! Bardzo 140 wielu dobrych ojcw spotykamy w Starym Testamencie. Uranus, Kronos i Zeus reprezentuj trzy odmienne style ojcostwa straszliwego. Abraham, sawny starotestamentowy ojciec, by gotw zoy Izaaka<w ofierze. Jego wnuk Jakub by wprawdzie dobry dla Jzefa, ale nie dla swych pozostaych jedenastu synw. Z pewnoci nie obroni te Jzefa przed gniewem jego braci. Ciekawe, e w literaturze mitologicznej mona znale bardzo nieliczne przykady serdecznych, przyjaznych stosunkw ojca z synem. Krl Artur promienieje wielkodusznoci, ale jako wuj, mistrz i przewodnik modych mczyzn,a nie jako ojciec. Jest moliwe, e blisko, jakiej pragniemy od naszych ojcw, jest w ogle nieosigalna. Mczyzna jak pisze John Layard symbolizuje to, co jest oddzielone*"17. T uwag kieruj specjalnie do wielu mczyzn, ktrzy pragn od swojego ojca powtrzenia matczynego uczucia i matczynej opiekuczoci, ktrych nie do zaznali. Tymczasem ojciec moe nas obdarza rnymi rzeczami, ale nie powinnimy spodziewa si od niego serdecznoci, jak dawaa nam matka. Cz mczyzn za musi si zadowoli stosunkiem do ojca pozbawionym serdecznoci. W wielu tradycyjnych kulturach wychowaniem zajmuj si mczyni starsi od ojca. W pocztkowej fazie obowizek wychowania spada na barki kobiece: matki z jej ciepem, mioci, piewaniem. Potem rol nauczycielki przejmuje ziemia, przyroda; jest to czas polowania, mrozu, wiatru, pogody. Po pooeniu tych fundamentw na scenie mog pojawi si starcy z wasn koncepcj mskiego wychowania. Mczyni wydaj si wyobcowani od chwili przyjcia na wiat; wiadomo jednak, e kobiety rwnie doznaj stanu wyobcowania, zwaszcza wtedy, gdy jako osoby dorose zaczynaj rozwija w sobie msk stron osobowoci. Dar urodzinowy ojca to zatem zupenie nie to samo, co dar starcw. Ojciec daje wraz ze swoj sperm ciemny paszcz okrywajcy dusz, niewidoczny w nocnych ciemnociach. Podarowa on nam, i nadal daje, powok, oson czy okrycie duszy, na ktre skadaj si: gbia uczucia, bystro, przenikliwo, spontaniczno, miao. Nie sposb przeceni wartoci ojcowskiego daru narodzinowego. Dar ten kszta141 tuje zamiowanie do wiedzy, ch dziaania, postaw szacunku wobec przyrody. Szczeglnie dzisiaj wydaje si wane, by wymieni wyranie niektre z ojcowskich darw. W mniejszym rozdziale o Krlu i ojcu, powiedzmy na zakoczenie, bya mowa o do przykrych sprawach. Synowie i crki w Stanach Zjednoczonych uskaraj si nadal na deficyt ojca" i trudno liczy na popraw tej sytuacji. Jej przyczyna ley nie tyle w przemianie samych ojcw jako takich, ile w tym, jak ich postrzegamy; wydaj si nam mniejsi, gdy nie widzimy za nimi czy poprzez nich Krla Dobroczycy czy

63

Krla Niszczyciela. Ojcowie jawi si nam jako nieprzejrzyci; wity Krl wydaje si daleki, a nasz wzrok nie jest za dobry. Wraz z ruin mitologicznej Warstwy i upadkiem politycznych Krlw nastpuje kres patriarchatu jako siy pozytywnej. Energia soneczna i ksiycowa przestaj dociera do Ziemi. W starej mitologii celtyckiej, znajdujemy obraz zmierzchu patriarchatu, ktry wyglda tak: Na grnych gaziach witego drzewa siedz ory, trzymajc w pazurach zwoki zwierzt. Gnijce kawaki misa spadaj na ziemi, gdzie zjadaj je winie. , To my jestemy tymi winiami. Kiedy cae miso pochodzce z gry jest zepsute, wtedy ani synowie, ani crki nigdy nie zakosztuj prawdziwego misa. Narzekania kobiet na jako poywienia dostpnego dla nich na tym padole byy i pozostaj suszne, ale take mczyni nie s prawidowo odywiani. W kocu wszyscy s niezadowoleni, gdy ani mczyni, ani kobiety nie dostaj prawdziwego misa. Nie wynika std, e powinnimy dy do rozbudowania patriarchatu, lecz tylko, e powinnimy zda sobie spraw, i jestemy zaknieni prawdziwego poywienia. Im trudniej jest dosta si do Krla, tym jest si bardziej godnym. To, co odbieramy jako nieobecno ojca, jest w rzeczywistoci nieobecnoci, Krla. Narkomania ma wicej wsplnego z nieobecnoci Krla ni z kolumbijskimi baronami "kokainy. Mczyni i kobiety bywali ju wczeniej odrywani od Krla; do rozki takiej dochodzio w minionych wiekach wielokrotnie. Warto zatem powrci-do naszej opowieci, by zobaczy, co si dziao dalej. Rozdzia V SPOTKANIE Z KOBIET W OGRODZIE Kobieco macierzyska a kobieco intymna W naszej historii wydarzyo si ju wiele. Chopiec po rozstaniu si z Dzikusem zapozna si z tajemnicami duszy. Jeli duszy wrczy si wos, pokryje go zotem. Jeli zacznie si budowa drog prowadzc ku niej odwzajemni si i powycina zarola, by oczyci drog w naszym kierunku. Po tych dowiadczeniach chopcu udaje si dosta do zamku. Tam upada w popi i odwiedza na krtko komnaty krlewskie. Co jest jeszcze przed nami? Nie moemy zakoczy w tym miejscu naszej historii, gdy nie pojawi si w niej jeszcze pierwiastek eski. Chopiec mia oczywicie kontakt ze swoj matk, matczyn form kobiecoci, ale na tym koniec. Teraz czeka go spotkanie z kobiecoci w formie niemacie-rzyskiej, w jej bujnej, kwitncej, inteligentnej, wyuzdanej, prowokujcej, erotycznej, swawolnej postaci. Z doczesnego punktu widzenia jest ona kobiet z olejem w gowie. Z punktu widzenia mitologicznego jest ona Kobiet Ktra Kocha Zoto", jak nazywaj j niektre banie, lub Kobiet o Zotych Wosach". Rosjanie nazywaj j eskim Carem", a Celtowie ladem Ksiyca na Wodzie". Celtom zawdziczamy rozrnienie dwch form energii eskiej, czyli in: formy ziemskiej, doczesnej oraz formy gwiadzistej, ksiyco- czy socopodobnej. Motywu tego dotyczy m.in. niezwykle stara opowie zachowana w Mabinogionie o Culhwchu i Olwen"1. 143 Historia ta powiada, e matka Culhwcha noszc go w sobie, oszalaa, a nastpnie w panicznej obawie przed winiami wydaa go na wiat w zagrodzie dla macior. Jedn z form energii in jest matka-maciora i warto przypomnie, e Demeter take ma zwizki ze winiami. Drug form kobiecoci, bardziej erotyczn i duchow, Celtowie kojarz z wod i ksiycem. Olwen" oznacza Odbicie Ksiyca na Wodzie". Kiedy stojc na brzegu, patrzymy na migajce w wodzie odbicie ksiyca, trudno powiedzie, czy tym, co widzimy, jest woda czy ksiyc. Obraz ten oddaje nieuchwytn, refleksyjn, intymn, zmiennoksztatn, elastyczn, srebrzyst natur ksiycowej kobiecoci. Ksiyc jest przycigany przez soce i pobiera od niego wiato, tak e imiona Srebrna Kobieta" i Kobieta Ktra Kocha Zoto" nie s ze sob sprzeczne. Opowie: poznanie crki Krla W zwykym, codziennym yciu mczyzna zapoznaje si z macierzyskim pierwiastkiem eskim przy narodzinach a waciwie przed nimi i* ten pierwszy powszechny kontakt nie zaley od samej matki i jej zdolnoci do przywizywania nas do siebie. Mczyzna ma wiele kontaktw z pierwiastkiem eskim w szkole podstawowej i w swoim nastoletnim okresie. Zanim wejdziemy naprawd na Drog Popiow, spotykamy si wielokrotnie z kobiecoci erotyczn. Nasza opowie pomija te wczesne spotkania, bowiem adne z nich, cho przyjemne, nie s jeszcze tym". Stosunkowo niewiadomy mczyzna moe mie w wieku dwudziestu czterech lat romans z dwudziestoczteroletni stosunkowo niewiadom kobiet, i nic si nie dzieje. Nawet jeli ona jest kobiet ksiycow, to jeeli oboje nie wykonuj okrelonej pracy niewiele si dzieje. Na og oboje bd mieli

64

jeszcze mniej wiadomoci po zakoczeniu romansu ni mieli przed nim. Wszystko to opisa Johh Cheever w swym opowiadaniu Cnotliwa Klarysa2. W naszej opowieci dojdzie teraz do spotkania z kobiet, ktre nastpuje po etapie Popiow, a opowiadanie sugeruje, e do owocnego spotkania tego rodzaju moe doj jedynie 144 po opuszczeniu przez mczyzn piwnicy i znalezieniu si przeze w ogrodzie". Zobaczmy, jak pokazuje to nasze opowiadanie. * Krl zawoa kucharza na gr, zbeszta go, dziwic si, jak mg kogo takiego przyj na sub; kaza mu wymwi chopcu prac i pozby si go z zamku. Ale kucharz ulitowa si nad modzikiem i uczyni ze chopca ogrodnika. Praca chopca polega teraz na sadzeniu rolin w ogrodzie, podlewaniu ich, okopywaniu motyk i opat, a reszty dopeniaj wiatr i za pogoda. Pewnego letniego dnia, gdy chopiec pracowa samotnie w ogrodzie, zrobio si tak gorco, e cign nakrycie z gowy, chcc, by ochodzi j wiatr. Kiedy promienie soca dotkny jego gowy, wosy chopca buchny tak jasnym pomieniem, e snop wiata dotar a do sypialni crki Krla, ktra poderwaa si z ka ciekawa, co to te moe by. Wypatrzya za oknem chopca i zawoaa do niego: Chopcze, przynie mi bukiet kwiatw! Chopiec szybko woy swj kapelusz, zerwa dla krlewny kilka dzikich kwiatw i zwiza je w pk. Kiedy wchodzi z kwiatami na schody, spotka ogrodnika, ktry rzek: Jak moesz nie crce krlewskiej takie zwyke kwiaty? Rusz no si i zerwij nowy bukiet, ale kwiatw najlepszych i najpikniejszych. Ale nie odrzek chopiec dzikie kwiaty maj silniejszy zapach i bardziej si jej spodobaj. Kiedy chopiec wszed do pokoju crki Krla, ta rzeka: Zdejmij nakrycie gowy. Jest wysoce niestosowne, by je nosi w mojej obecnoci. Chopiec odrzek: Nie miem tego zrobi. Mam wszy, prosz wybaczy! Krlewna chwycia jednak za kapelusz i cigna go chopcu z gowy; wtedy jego zote wosy rozsypay si na ramiona. By to wspaniay widok. Chopiec ruszy w stron drzwi, chcc uciec, ale krlewna przytrzymaa 10 elazny Jan 145 je ramieniem i daa chopcu gar zotych monet. Chopiec wzi je "i odszed, ale nie przywizywa do nich adnej wagi; prawd mwic, zanis je ogrodnikowi i rzek: We te monety i daj je dzieciom, niech si nimi pobawi. Nastpnego dnia crka Krla znowu przywoaa do siebie chopca i kazaa mu przynie jeszcze troch dzikich kwiatw. Kiedy chopiec wszed z nimi do komnaty, signa po jego kapelusz, chcc mu go zerwa z gowy, ale chopiec przytrzyma go oboma rkoma. Krlewna daa chopcu ponownie gar zotych monet, a on, nie chcc ich zatrzyma, przekaza je dzieciom ogrodnika do zabawy. Trzeciego dnia wszystko powtrzyo si: krlewnie nie udao si zdj kapelusza chopca, a on nie przyj jej zotych monet. Pewnego, moe sierpniowego dnia chopiec zdejmuje swj kapelusz czy turban. Mimo woli i tylko na chwil pokazuje socu zot czupryn. Krlewna tego nie widzi. W znakomitym popisie pomysowoci narratora, godnym Szekspira, wiato soca odbija si od zotej gowy i pada na cian znajdujcej si na drugim pitrze komnaty. Szwedzi nazywaj te pasma wiata na cianie sonecznym kotem". Jakie to cudowne, e soce moe pomc w pierwszym kontakcie krlewny z modym czowiekiem, dla ktrego spotkanie to bdzie brzemienne w nastpstwa. Krlewna poznaje mczyzn o zotych wosach, ale rwnie i zota czupryna poznaje soce. Do tej pory zote wosy byy bezuyteczne, stanowiy co* co naleao ukrywa. Teraz dziaaj. Mody czowiek zdaje sobie spraw, e jest obserwowany, i wkada ponownie czapk, ale jest ju za pno. Moment ten stanowi kairos, jak go nazywali Grecy, dokadnie ten moment, w ktrym ma si odsoni pewien ukryty dotd fragment naszego losu.

65

Wiemy, e zachodzi tu co skomplikowanego; narrator kae wiatu sonecznemu pa na zote wosy, nastpnie oprze si o cian komnaty krlewny i wreszcie zawieci jej prosto w oczy. Geometryczna figura wyraa okrn drog, co w ro146 dzaju przedstawienia chopca krlewnie, dokonywanego za porednictwem energii sonecznej. Nie mog si nachwali tego fragmentu. Jest jasne, e znajdujemy si ponownie w strefie witego intelektu, tyle e tym razem zwizanego z kobiet. Federico Garcia Lorca powiada3: Kobieta, ktra umie zabi dwa koguty w tej samej sekundzie, Kobieta, ktra nie lka si byskawicy... Wsplny mianownik wszystkich tych zdarze to figlarno wiata. W poprzedniej czci opowiadania pojawiy si pewne motywy alchemiczne * chopiec nioscy swoje nie oczyszczone kruszce schodami w gr na krtkie wesele" a tu mdro alchemikw ponownie daje o sobie zna. Z setek tekstw wiadomo, i to Merkury czy Hermes nadzoruje procesy alchemii. Owa scena ogrodowa, ze wiatem strzelajcym tak szybko, jak rczy jest w boski posaniec, jest poniekd poczta z ducha Merkurego: tak jak on jest sprytna, zadziwiajca, figlarna i powana jednoczenie, zachwycajca. Niejeden mczyzna mgby opowiedzie o pierwszym podobnie zabawnym zetkniciu si z kobiet, ktra miaa potem odegra kluczow rol w jego yciu: numer telefonu wypada z portmonetki, on trafia nie do tej restauracji, oboje potykaj si o krawnik w tej samej chwili, oboje wybieraj i chc wypoyczy t sam ksik w bibliotece, smycze ich psw spltuj si, podczas kwesty otrzymuj te same zadania, co prowadzi midzy nimi do sporu, ktre z nich ma je wykona. Wszystkie te dowiadczenia zbienoci, rwnoczesnoci, przypadkowoci, synchronicznoci, wiata sugeruj, e ma wydarzy si co, co naley do (lub jest czci) tamtego wiata". Wynika std, e kobieta", o jak chodzi, ma co wsplnego z tamtym wiatem. Wyliczmy cztery rzeczy, ktrych do tej pory dowiedzielimy si na temat owej tajemniczej kobiety. Po pierwsze inicjuje ona pewne cigi zdarze; to ona prosi chopca o kwiaty. Po drugie jest ona crk Krla", czyli e jest wyranie powizana z Ogniem Sonecznym, ze witym Krlem, czy jak bymy nie nazwali owej istoty mieszkajcej wysoko w swej skpanej w socu komnacie. Po trzecie lubi 147 zoto. Bardzo podobaj si jej zote wosy chopca. Zwrmy uwag, e w zamian za dzikie kwiaty daje mu zote monety. Wreszcie wie Ona co. Krl nie by pewien, co znajduje si pod czapk, a ona wie. Wejcie do ogrodu Wszystko zaczo si, gdy kucharz wyznaczy chopca do pracy w ogrodzie. W tradycji mitologicznej sowo-ogrd" kojarzy si z ogrodem otoczonym murem. Ogrd" przywodzi na myl miejsce wydzielone, oddzielone od podwrza, pola, lasu czy pustyni, suce uprawianiu przez ludzi cennych rolin lub kwiatw. Ogrodnik przynosi do domu rzadkie re, egzotyczne rolinki, sadzonki perskich gruszy, nowe odmiany jaboni, winorol. Dzikie roliny przeniesione do odgrodzonego ogrodu rosn ju w wyniku wiadomego wysiku ludzkiego. Wiadomo, e europejski obmurowany ogrd redniowiecza czerpa wiele swoich pobudzajcych wzorw z ogrodw bujnie rozwijajcych si w Persji, Arabii i innych krajach.Bliskiego Wschodu. Do ich najwaniejszych cech naleay: geometryczna konstrukcja klombw, umieszczane w rodku ogrodu fontanny o niezwykych ksztatach oraz osobliwy zwizek z alchemi. Alchemiczne teksty redniowiecza podaj, jak wyglday wwczas ogrd i fontanna. I tak kamienna fontanna, wysoka metr albo wicej, wzniesiona nad stawem, bya wyposaona w luzy i kanay rozprowadzajce wod w cztery strony wiata. Alchemicy nazywaj tak fontann fons mercurialis, czyli rdo Merkurego albo Hermesa. Grecki bg Hermes ma bardzo stare zwizki z obmurowanymi ogrodami, a w gruncie rzeczy ze wszystkim, co jest ogrodzone, zamknite i wiadome, celowe, zaprojektowane. To urocze na przykad, moim zdaniem, e do dzi mwimy o hermetycznie zamknitej" puszce brzoskwi. Hermes sprawuje piecz nad wyrobem pojemnikw, nad tworzeniem odgraniczonych miejsc, zwaszcza tych przeznaczonych do pracy wewntrznej. eski klasztor, salka do medytacji, gboka studnia, nisza przeznaczona dla boga, otoczenie, w ktrym zamierzamy hodowa wite drzewo, zamknity grobowiec, 148 pokj kochankw, gabinet filozofa, retorta alchemika wszystko jest hermetyczne. Obmurowanymi ogrodami byy kiedy i uniwersytety; znaem ludzi po pidziesitce, ktrzy rzucili swoje zajcia i zapisali si na mediewistyk. Niektrzy z nich nawet wprowadzali si do miasteczek uniwersyteckich. Dla nich takie studia s otoczonym murem ogrodem.

66

W caej literaturze aciskiej, a pniej we woskiej, francuskiej i hiszpaskiej hortus conclusus, czyli zamknity ogrd dostarcza motywu i scenerii wielu wierszom i poematom. Mona powiedzie, e dobry wiersz sam jest takim wanie ogrodem intymnym, osobistym, tajemniczym. Dwudziestowieczni krytycy pisz o poezji Eugenio Montalego, Stefana Mallarmego i Paula Celana jako hermetycznej. Gerard Manley Hopkins, w wierszu, ktry uwielbiam, opisuje tsknot czowieka do zamknitego ogrodu, a w dalszej czci wiersza jego goski ukadaj si w obraz ogrodu4. Wiersz nazywa si Niebo-przysta i nosi podtytu Dziewcz zasania twarz welonem mniszki. Onegdaj marzyam o wyprawie Do rde niemiertelnych, Na pola, gdzie kusi lilii kwiat, Nie dli owad, nie choszcze grad. A jeli zapytasz, " Gdzie to ustronie bez burz Poka ci, gdy do wrt niebieskich zawitasz Na zielonej fali z uciszonych mrz. , Wchodzc do ogrodu, uchodzimy przed deszczem razw, jakie ma dla nas wiat", i znajdujemy tymczasowe schronienie. W renesansowych ogrodach Europy Pnocnej odnajdujemy ad charakterystyczny dla dziedzica typowego domu rzymskiego. Gdzie nigdy nie koczy si wiosna" to jeden z atrybutw ogrodu. Jeeli mczyzna lub kobieta byli seksualnie wykorzystywani w dziecistwie lub yli w jakiejkolwiek formie rodziny dysfunkcjonalnej", bd prdzej lub pniej po149 trzebowali nieba-przystani". Wedug naszej bani wszyscy go potrzebujemy. Ogrd za murami to schronienie przed wiatem, miejsce suce leczeniu ran po przeytych rozczarowaniach. W Aller-leirauh (Nie wyprawionych skrach zwierzcych) bani braci Grimm ogrd przybiera posta wydronego w rodku drzewa, w ktrym mieszka przez jaki czas bohaterka, Allerleirauh, okryta futrem z nie wyprawionych skr. Obmurowany ogrd to rwnie miejsce odpowiednie dla introspekcji. Rilke mwi5: Jestem zbyt samotny, lecz nie do samotny, aeby bezustannie rozmawia z Bogiem. Niewiele znacz, ledwie drobinka w nieobjtym wiecie, ale przecie nie tak mao, aby lee W zasigu twoich rk jak rzecz, sprytna i tajemnicza. Pragn posiada wasn wol i y lub umrze z wasnej woli, teraz, gdy przeczuwam, e powinienem zdoby si na czyn, i w tych milczcych, cikich czasach, kiedy gromadz si chmury, chciabym przebywa z tymi, ktrzy znaj tajemnic rzeczy, albo pozosta jeszcze bardziej samotny. Grecka bogini Demeter jest wadczyni wszystkiego, co ronie na ziemi: pl pszenicy, pl jczmienia, gajw oliwnych, ogrdkw warzywnych, pastwisk. Przypominamy sobie, e jej crka Persefona bawi si pewnego dnia na jednej z tych ukwieconych k, gdy Pluton, czyli Hades porywaj i zabiera ze sob do podziemi w d, a zarazem do rodka. Perse* fona yje tam z Plutonem, ktrego imi oznacza bogactwo". Podobnie my wszyscy, wchodzc do ogrodzonego ogrodu, spotykamy si z bogactwem psychiki, szczeglnie obfitym w smutku. Bezimienny bg obowizku przechowuje dla mczyzn wszystko, co znajduje si na powierzchni ziemi; nale do wszystkie giedy, boiska pikarskie, subowe parkingi, pod150 miejskie dziaki, biura, strzelnice. To tu mczyzna robi pienidze, robi karier, zdaje matur, robi wraenie, ale prdzej czy pniej, jeli ma szczcie, przychodzi czas na zejcie do wntrza i zamieszkanie w ogrodzie". Dzikus przypomina w tym kontekcie Persefon. To w ogrodzie mczyzna odnajduje bogactwo psychiki. Mona by powiedzie, e w otoczonym murami ogrodzie, podobnie jak w retorcie alchemika, tworz si nowe kruszce, a ze starych powstaj nowe stopy. Ow depresji topi si, przeistaczajc w smutek. Denie do sukcesu, uporczywa cyna, czy si z miedzi Afrodyty, tworzc brz, ktry nadaje si do wyrobu zarwno tarcz, jak i wizerunkw bogw. Zamknity ogrd przypomina zatem upraw w odrnieniu od dzikoci, granice w przeciwiestwie do obcowania z kimkolwiek i kiedy popadnie, troski duszy w

67

odrnieniu od zewntrznych obsesji, namitno w odrnieniu od nagiego seksu, rozwj pragnie duchowych w przeciwiestwie do kultu i dzy rzeczy. Wiersz Lorki wskazuje na ten tajemniczy rozwj pragnienia duszy, ktremu sprzyja ogrd6: Ra nie czekaa na wschd soca niemal wieczna na swej odyce czekaa na jeszcze wicej. Ra ~ nie zgbia ciemnoci ani wiedzy zawieszona, midzy ciaem a snem zgbia jeszcze wicej. Ra nie szukaa ry. Zawieszona.w przestrzeni szukaa jeszcze wicej. Nowa praca w ogrodzie oznacza wyjcie z sutereny na wiatr i sot. W ogrodzie nasiona kiekuj, pory roku zmieniaj si, licie opadaj, cebulki wypuszczaj nowe odygi. Theodore Roethke pisze7: 151 Badam yjtka na liciu mae piochy odrtwiae z zimna, uki w wykrotach, traszki, ryby guche jak pie, Mrowie wszy obacych dugie podziemne korzonki, Pijawki w bagnisku I pncza bakterii Wijce si w ranach Niczym wgorzyki w sadzawkach, " Ktre cauj nikymi pyszczkami wiee szwy na ranach, Obmywajc je i pieszczc, Pezajc i leczc. Nawz przeistacza si w licie, re i jabka; pojmujemy, e nasze nieszczcia nie byy zawinione przez nas i e nie powinnimy obcia si za nie odpowiedzialnoci. Przebywajc w ogrodzie, pracujemy wprawdzie nadal w ciemnociach", ale ciemnoci te upodabniaj si teraz do czarnozie-mu. Poeta perski Rumi w jednym ustpie swego wiersza pisze radonie, jak to niemal bez wysiku rodz si w nim wiersze i poetyckie obrazy, by nastpnie stwierdzi: Ale naprawd pracuje kto inny, Ten kopicy w ziemi. W ogrodzie czy si dusza z przyrod. Kiedy uprawa pociga nas bardziej ni podniecenie, wtedy jestemy gotowi do zaoenia ogrodu. W ogrodzie oddajemy si tsknocie i nostalgii tym osobliwie nieamerykaskim wzruszeniom oraz skupiamy uwag na naszych drobnych pragnieniach. Zwracanie uwagi na mikroskopijne, trudno dostrzegalne odczucia to specyficzna cecha ogrodu. Tak postpuj zakochani. Zamknity ogrd to odpowiednie miejsce dla zakochanych. W literaturze redniowiecznej zakochani, tacy jak Tristan i Izolda, wanie w ogrodzie wyznaczali sobie swoje niebezpieczne schadzki. W ogrodzie mona byo spotka mod dziewczyn, mdrego starca albo krla spacerujcego w chodzie poranka". Wprost zadziwiajce, jak czsto obraz ogrodu wystpuje w poezji, zwaszcza arabskiej. Al-Muntafil napisa8: 152 Ahmet ma na policzku pieprzyk, ktry kusi wszystkich modziecw czekajcych na mio; jego policzek to rany ogrd, ktry pielgnuje Abisyczyk. Wiersz ten przywouje obraz ciemnoskrego", postaci w jaki sposb zwizanej z ogrodem. Najwaniejsze wydarzenia w yciu wielkich kochankw nastpuj w ogrodzie nie otwartym dla kadego", i, przez implikacj, moemy powiedzie, e w tym samym ogrodzie rozgrywaj si najwaniejsze wydarzenia w yciu naszej duszy. Zamknity ogrd budzi o wiele bardziej niekamane pragnienie nieskoczonoci ni dz przedmiotw, a wiadomo, e wszystkie autentyczne pragnienia s niebezpieczne. Ibn Hazm pisze9: Spotkanie, ktre wyznaczono w sekrecie, nasyci intensywno, jakiej nie zaznamy podczas jawnej schadzki. To prawdziwa rozkosz zaprawiona niebezpieczestwem, jak wdrwka ciek zagubion pord ruchomych piaskw.

68

Kiedy dwoje ludzi czy powany romans, zwaszcza taki, ktry musi pozosta w tajemnicy, mog oni mie uczucie wewntrznej metamorfozy: przejcie tego, co w nich stae, w stan cieky, a nastpnie przeksztacenie si cieczy w powietrze. Dreszczyk erotyczny to rozkosz zaprawiona niebezpieczestwem. Inicjacja da zatem w pewnym momencie od kadego modego mczyzny, by si zakocha, by rozwija w sobie umiejtnoci kochanka. Z Romea i Julii i innych wiadectw redniowiecznych wiadomo, e w tamtym czasie nie byo niczym niezwykym, gdy mody mczyzna uwalnia si na dwa bd trzy lata od swych obowizkw i spdza je, uczc si roli amanta. My dzi spdzamy te lata na studiach. wczesny kandydat na amanta uczy si gra na jakim instrumencie muzycznym, poniewa dwiki strun poruszaj serce; uczy si wierszy na pami i ukada do nich muzyk, by piewa 153 pniej zadumanym kobietom siedzcym za elaznymi kratami okien. Byy to zajcia ogrodowe", zawierajce w sobie tsknot. Robert Moore zaproponowa termin pochwalna wiadomo" dla okrelenia charakteru zakochanego. Jeeli kto uznaje warto harmonii dwikw, wiata sonecznego na liciu, pieszczoty wiatru, fad zasony ogrd mioci moe otworzy si przed kim takim nie wiadomo kiedy. Co wicej, ju zakochanym li podoba si bardziej, w mowie partnera dostrzegamy wicej gracji, ramiona wydaj si pikniejsze. Zauwayem, e w tym stanie kochamy nawet mae, prowincjonalne miasteczka10: Kiedy jestemy zakochani, kochamy traw i stajnie, i latarnie, i mae gwne uliczki" puste przez ca noc. R.B. Zakochani rozpywaj si w pochwaach11: Pord paproci nauczyem si wiecznoci. Zamieszkaem kdzierzawy zaktek na twoim podbrzuszu. Dziki tobie nauczyem si kocha paprocie na tym brzegu I pksiyc, ktry jelenie kopyto odcisno w piasku. R.B. Mczyzna zakochany w kobiecie (lub w mczynie) wkracza do ogrodu. Rumi pisze12: Przybd do Ogrodu wiosn, Kiedy kochankowie pij wino Pod kwitncym drzewem granatu. Czy przyjdziesz, czy nie I tak speni si Twj los. Praca w ogrodzie moe si rozpocz niespodziewanie. Choroba, ktra przykuwa kogo do ka na cae tygodnie, moe sta si jego zamknitym ogrodem. Pocztek moe mu 154 da wypadek. Thoreau z kolei postanowi y przez kilka miesicy w chacie, ktr sam sobie wybudowa; on sam, jego chata i staw Walden byy jego ogrodem. Thoreau zdawa so bie doskonale spraw ze swojego stanu zakochania: Wresz cie znalazem par dla siebie pisa. Zakochaem si w dbinie". Dla niektrych mczyzn wejcie do ogrodu zaczyna si od wstawania o pitej rano i przeznaczania godziny na wasne zajcia kadego ranka przed prac. Ojciec, ktry zamierza tak postpowa, moe bdzie musia zwalczy wasne gboko zakorzenione przewiadczenie, e cae ycie musi powici swojej pracy, dzieciom i swemu maestwu. Zaoenie ogrodu i zamieszkanie w nim oznacza baczenie na granice, a czasem potrzebujemy granic, aby wyrwa chwil dla siebie, aby nie pozwoli si bez reszty pochon obowizkom ojca, ma itd. Niewiele znacz, ledwie drobinka w nieobjtym wiecie, ale przecie nie tak mao, aby lee w zasigu twoich rk jak rzecz... Perfekcjonista, jak przypomina nam Marian Woodman, nigdy nie znajdzie swego ogrodu13. Obsesja doskonaoci sprawia, e rolinno widnie i usycha. Wstyd przeszkadza nam uprawia ogrd. Mczyni i kobiety gboko pogreni we wstydzie bd pielgnujc ogrd wyrywa kwiaty z korzeniami ze wzgldu na braki i skazy w ich wasnych ,uczuciach. C to jest, co kochamy tak bardzo, e chcemy uchroni przed obcymi? Oto jest odpowiednie pytanie dla architektw ogrodw14. Chobym dotar a na dno swej duszy, prbujc zgbi ywej mierci praprzyczyn, mj Bg pozostaje ciemny i przypomina pajczyn o tysicu korzeni, ktre pij w ciszy. 155 Kobieta o Zotych Wosach, czyli komedia omyek

69

Moda kobieta z naszej opowieci doprowadzia do tego, e chopiec ze zotymi wosami pod czapk zjawi si w jej pokoju. Jak spotkanie z Kobiet Ktra Kocha Zoto wygldaoby z punktu widzenia zwyczajnego chopca? Przypominam sobie pewnego mczyzn, ktry opowiada mi o pewnym lecie z okresu swej modoci. Mia wtedy pitnacie lat i pracowa jako pomocnik kelnera w kurorcie Cats-kills. Wszystko szo normalnie, a pewnego dnia wesza do jadalni wysoka, jasnowosa, pikna, zachowujca si z rezerw szesnastolatka o wysoko osadzonych kociach policzkowych. Wszystko stao si w jednej chwili. Pitnastoletni chopak poszed pod wod, na powierzchni ukazay si baki powietrza, by ju zgubiony. Warto zaznaczy, e ani nasz bohater, ani jego rwnie poruszeni koledzy z pracy nigdy nie odezwali si do tej dziewczyny. Spdzali natomiast cae godziny po pracy roztrzsajc, z kim rozmawiaa ona tego dnia, co miaa na sobie przed niadaniem, z kim wysza, kto siedzia przy jej stoliku. Jej twarz, jej uroda, ktre wydaway si niedostpne i nieosigalne, sprawiy, e wszyscy oni czuli si nieokrzesanymi prostakami, nieociosanymi bryami gliny, przyziemnymi gburami. A ona bya ponad ziemi, ponad materi. To optanie trwao trzy tygodnie; kadego ranka budzili si rozgorczkowani. Potem lato mino, dziewczyna wyjechaa i tak si wszystko skoczyo. W cigu tego lata zdarzyo* si naprawd tylko jedno, wanie to. Owa szesnastolatka nie bya Kobiet o Zotych Wosach^ ale chopcy tego nie wiedzieli. Zobaczyli oni to, co zobaczyli: lad Ksiyca na Wodzie, no i zgupieli. Ale podobna rnica midzy pozorem a rzeczywistoci waciwa jest dziewczynie. W rzeczywistoci moe jej brako--wa pewnoci siebie, moe by wstydliwa, nawet zahukana, ale na zewntrz prezentuje inn fasad: krlewskie opanowanie i niedostpno. Zota Kobieta z drugiego wiata przesya swoje promieniowanie na ziemi i jej blask pojawia si na twarzy dziewczyny. Jej uroda stanowi wystarczajcy 156 punkt zaczepienia dla zawiatowych tsknot chopcw; by moe nawet odpowiada ona jakiemu wzorcowi zakodowanemu w ich pamici genetycznej. Wystarczy jedno spojrzenie i ich los przynajmniej tego lata jest przesdzony. Gdyby chopcy byli troch starsi, jeden z nich mgby odezwa si do dziewczyny, pozaleca si do niej, a w kocu nawet si z ni przespa, w trakcie tego wszystkiego przekonujc si, e ona to jednak nie ta". C za rozczarowanie! Jak mogem si tak pomyli? mwi do siebie zawie dziony zalotnik. Kiedy dziewczyna pyta go, dlaczego przesta si ni interesowa, moe jej nawet powiedzie o swoim roz czarowaniu. Dotknlimy tu nader czstego rda rozpaczy wielu mczyzn i cierpie wielu kobiet. Mczyzna moe powtarza w nieskoczono cykl: zalotyzawd. Jeden z takich nieszcznikw, majcy okoo trzydziestu piciu lat, wyzna mi, e owo pomieszanie poziomw czy warstw zrujnowao mu ycie. Jego ycie przybrao taki obrt: dostrzega gdzie na przyjciu czy w galerii kobiet i od razu wie, e to ona". Porzuca wtedy swoj aktualn partnerk, gania za swym nowym ideaem, cay roznamitniony, z bijcym sercem, bliski obdu. Po paru miesicach wszystko si koczy; wyniony idea staje si zwyczajn kobiet. Mczyzna jest skonfundowany i nie wie, co o tym wszystkim myle. Wwczas dostrzega nastpn promieniejc twarz i powraca dawna pewno. Wydaje si, e na twarzy kobiety mona odczyta przesanie: Do mnie przychodz wszyscy ci, ktrzy kochaj Kobiet o Zotych Wosach. Nie wydaje si, aby kobieta wiedziaa, i emituje takie przesanie. Naturalnie daje jej ono wielk moc, jako e mczyni chc dla niej poprzestawia cae swoje ycie. Nie jest to jednak rzeczywista moc, bo gdy mczyni j opuszczaj czuje si nic nie znaczca, maa, porzucona i bezsilna. W poprzednim pokoleniu miliony Amerykanw przeniosy swoj tsknot za Zotowos Kobiet na Marylin Mon-roe, ktra zgodzia si j przyj i umara dla niej. Blask witego Krla spywa na osobistoci ycia publicznego, na przywdcw i na ojcw, ktrzy potrafi go sobie przyswoi. Blask Kobiety o Zotych Wosach spywa z jej wie157 cznej wietlistej przestrzeni na osobistoci w rodzaju Maryli Monroe czy Meryl Streep, a nastpnie na szesnastoletni dziewczyn z miejscowoci wypoczynkowej Catskills. Pod jej wynios twarz kryje si zwyka dziewczyna, majca liczne sabe punkty, targana w gr i w d przez bezosobowe, bezlitosne moce.

70

W XII i XIII wieku zdawano sobie z tego spraw. Truba durzy, inspirowani religijn wraliwoci muzumanw, pi sali wiersze powicone Zotej Kobiecie. Nie mieszali oni po ziomw, okrelajc j jako on Pana Zamku". Tym sposo bem poeta dostarcza rwnie wiarygodnego powodu potrzeby zachowywania tajnoci i powcigliwoci. ony panw feu dalnych byy inteligentnymi kobietami i wiedziay, e chodzi tu o zaspokajanie potrzeb duszy. Niektre z nich same zo staway poetkami. Kiedy kobieta-trubadur, taka jak hrabina z Dia, ktra bya wybitn poetk, wysawia mczyzn patrzy jakby na wskro niego na wietlan posta stojc za nim, podobnie jak czyni to poeci-mczyni, wychwalajc swoje wybranki. Staroytny Grek, widzc mczyzn obdarzonego zeusow energi, nigdy nie powiedziaby: . Ten mczyzna to Zeus. ~ Jego mitologia rozrniaa poziomy. Dzi, gdy ta mitologia nie jest ju ywa, mczyni stale myl ziemskie kobiety z Kobiet o Zotych Wosach. ywa kobieta z odkiem, jelitem cienkim i trudnym dziecistwem nie jest kobiet utkan z promieni. Osoba, ktra puszcza dyskretnie bka w windzie, nie jest bosk istot, i mczyzna powinien zdawa sobie z tego spraw. Co to znaczy, e mczyzna zakochuje si w czyjej promiennej buzi? Moe to oznacza, e jego dusza ma pewn prac do wykonania. To o jego dusz, nie o co innego, tu chodzi. Zamiast gania za swoj wybrank, stara si dorwa j", gdy bdzie sama, bez ma powinien on sam zamkn si na trzy miesice w grskiej chacie, pisa wiersze, pywa w grskich strumieniach i marzy. Niektrym kobietom zaoszczdzioby to wielu kopotw. Nie twierdz, e zakochanie si jest za kadym razem zudzeniem, a mio romantyczn naley traktowa z podejrzliwoci i lekcewaeniem. Caa ta kwestia jest delikatna. Mo158 liwe, e Robert Johnson, czsto piszcy tak trafnie, zbyt podejrzliwie podchodzi do mioci romantycznej. Inny bd popeniany przez jungistw polega na przyjciu tego ohydnego sowa anima i utrzymywaniu, e kada przystojna kobieta, ktr poznajecie, to wasza anima. Kiedy mczyzna mwi do kobiety: Jeste moj anim powinna od razu krzycze i ucieka z pokoju. Sowo anima nie ma w sobie ani wielkoci Kobiety o Zotych Wosach, ani wielkoci zwykej kobiety, ktra pragnie by kochana jako kobieta. , Kiedy we nie mczyzny pojawia si nieznajoma kobieta, moe to oznacza, e zblia si Kobieta o Zotych Wosach. Oto wiersz, ktry nosi tytu Sen o popoudniu z nieznajom kobiet15. Przed samym witem obudziem si i Wyszedem na prg. Kogut obwieci, e jest sierpem ksiyca. Wiatrak jak chwiejna drabina prowadzi do szarych chmur. Z ssiedniej zagrody dobiega warkot sieczkarni. Nad wyzibionymi noc chrapami szkap unosia si para. Par minut temu nio mi si, e zatrzymalimy wz, aeby wypi kaw. Siedzielimy przy kominku, starajc si nie stuc. kruchych filianek. Rozkoszowaem si tym popoudniem i swym piknym yciem. R.B. John Fowles owiadczy, e jego powie Kochanica Francuza powstaa dziki jednemu obrazowi, jaki widzia przez (dziesi sekund we nie,. Zobaczy kobiet o twarzy czciowo zakrytej szalem, stojc na kocu molo w czasie burzy. Meryl Streep wspaniale odegraa t scen w filmie opartym na powieci. Z pniejszych scen wynika, e Tajemnicza Zasonita Kobieta, jak j nazwaem gdzie indziej, kocha samotno, paczce drzewa, dugie spdnice, zacienione miejsca pod mostami, sabo owietlone pokoje. Godzina szaleczej mioci na sianie w stodole znaczy dla niej wicej ni trzy 159

71

lata letniego seksu; od mczyzny wymaga ona namitnoci i charakteru, a i w niej kipi namitno majca w sobie co zarwno z miosnego aru, jak i arliwoci religijnej. Dante, ktry zna prowansalskich trubadurw jak nikt inny, jest autorem wierszy o prostodusznej dziewczynie z kurortu Catskills, czy te, mwic dokadniej, o kobiecie, ktra bya wiadoma tego, co posiadaa; nie bya ona prostoduszna, lecz mdra16. W oczach kobiety, ktr uwielbiam, widz blask rozkoszy. Na cokolwiek rzuci okiem, jej nieziemski wzrok . przenika pomie. Gdy przechodzi, mczyni ogldaj si za ni, A jeli ona to zauway, jej piersi unosz si. A wtedy przechodzie blednie, mruga oczami, I czuje pustk w piersi, z lekka oszoomiony, Na wp zakochany, na wp osierocony przez t pikn kusicielk. Kobiety wiata! Nie przeczcie, Bo kiedy mczyzna syszy ten sodki zew, Mid przepenia mu serce i pragnie jej suy. Wysawiam item pierwszego ma, ktry obdarzy j przelotnym spojrzeniem. A kiedy ona umiecha si, cho przez chwil, Ogarnia mnie przeczucie czyjej obecnoci, O ktrej milcze musz, o ktrej nie wolno mi pamita. To pewien rodzaj cudu. Zdumiewajce odnowienie. Pewnego dnia, gdy W.B: Yeats mia osiemnacie lat, odwiedzia jego dom irlandzka pikno Maud Gonne. Byo to wydarzenie brzemienne w skutki. Yeats napisa dla Maud Gonne wiele wierszy, sta si dla niej wystpujcym publicznie mwc, kocha j i owiadcza si jej przez trzydzieci lat, a wreszcie da za wygran i postanowi oeni si ze zwyk kobiet. Nawet po podjciu tej decyzji nader ciko przychodzio mu nie myle o Maud. Podczas gdy jego przyjaciele szukali dla niego ony, Yeats napisa ten wiersz17: 160 Znaem kobiet o twarzy tak piknej, e adna niewiasta nie dorwna jej wdzikiem. Lecz wdzik i pikna twarz to za mao! Wrd traw wysokich wspominam jej ciao, Wypatrujc, gdzie zaszy si grski zajc. Grskie zajce s dzikie; Yeats podkrela zwizek Maud Gonne z wszelk dzikoci. Pamitamy, e chopiec z naszego opowiadania powiedzia o Kobiecie-Bogu, e dzikie kwiaty bardziej by si jej spodobay". Podobnie jak Krl polityczny i nasi konkretni ojcowie dowiadczaj promieniowania rozchodzcego si od witego Krla, tak te Maud Gonne i wszystkie yjce kobiety dowiadczaj promieniowania rozchodzcego si od witej Kobiecoci, czyli Zotej Kobiety. Wiemy, e termin kobieco" nie daje si wymieni na kobiet". Kobiety uczestnicz w kobiecoci, podobnie jak woda w dzbanie uczestniczy w przechodzcym przez ni wietle. Kabir powiada: We dzban peen wody i umie go w wodzie bdzie mia teraz wod wewntrz i z zewntrz". Kobieco jest wic tak nieprzebrana, jak ocean czy wiato soneczne, a przy tym daje si schwyta, zamkn czasem w ciaach kobiet, czasem w ciaach mczyzn. Kade takie ciao zawiera wszake jedynie posmak oceanu, zapach morza. Blake powiedziaby: Nagie ciao kobiety to czstka wiecznoci nie do objcia oczyma mczyzny"18. W naszej opowieci w dzban morskiej wody wystpuje jako crka Krla. Dlaczego nie moemy dopeni inicjacji modego mczyzny bez niej? Kady z nas, nie wyczajc mnie, ma jaki pogld na ten temat. Jak ja to widz? Kady mczyzna i kada kobieta na tym padole znajduj si na drodze od Prawa do Legend. Na pewno dotyczy to kadego czytelnika i czytelniczki tej ksiki. Legendy reprezentuj to, co wilgotne, bagniste, dzikie, nieoswojone. Legendy s wodniste w porwnaniu z suchoci Prawa. Trzeba dwudziestu lat na zrozumienie Praw i caego ycia, by pniej dotrze od nich do Legend. Prawo oznacza przykazania, jakich potrzebujemy, by zosta przy yciu, np. przepis mwicy, ktr stron jezdni naley jedzi, czy prawo grawitacji. Musimy pozna aksjo11 elazny Jan 161 mat, e niemoliwe jest nabranie wody w puca przy jednoczesnym oddychaniu; imperatyw zabraniajcy nam zabijania si nawzajem wskutek bahej sprzeczki; normy pozytywnie wartociujce rozwag, uprzejmo i uczciwo; nakazy pozwalajce nam opanowa wcieko. Niektrzy mczyni przestrzegaj takich regu. Yeats, majc na myli takich mczyzn, ktrzy zostali uczonymi, pisze19: Wszyscy oni stukaj obcasami I pokasuj nad bibu; Wszyscy oni zadeptuj dywany Swymi znoszonymi buciorami; Wszystkich ich tak biedzi, Co powiedz ssiedzi. Panie, jake s bezczelni, Porwnujc si z Catullusem!

72

Kady z nas znajdzie si na drodze od Prawa do Legend, od dogmatu do luzu, od przesadnego posuszestwa do totalnej samowoli. Chopiec z naszej opowieci wyranie zmierza w tym kierunku. wiadczy o tym jego rozmowa z Dzikusem oraz pniejsze odejcie wraz z Dzikusem. Im bardziej zbliamy si do Legend, tym bardziej zbliamy si do gbi, wilgoci,* spontanicznoci i wochatoci. W pewnych mitach celtyckich wystpuje ptak o ludzkiej gowie", ktry opowiada modemu bohaterowi o kudatym koniu, nioscym bohatera na brzeg oceanu, a potem w jego fale, gdzie modzik rzuca bochenki chleba smokom w odpowiednim momencie. Tak wic zmierzamy od witego Jerzego ku smokom. Jak rozpocza si ta podr? Pisarz i badacz John Layard powiada, e kiedy mczyzna jest gotw do zrobienia decy dujcego kroku w stron Legend, w jego snach moe pojawi si posta kobieca o podwjnym obliczu". Ma ona jakby dwie twarze: jedna spoglda w stron wiata zasad i prawa, dru ga w kierunku wiata smoczej dzy, wilgoci, prawa dungli, dojrzaej mskoci. Ta posta ze snu nie jest kobiet z krwi i koci; lecz wietlist, niemierteln istot. Jest to Kobieta o Zotych Wosach20. , Mona przyj, e co podobnego przydarza si kobiecie 162 gotowej do decydujcego kroku. W pewnej chwili w jej snach pojawi si mczyzna o dwoistym obliczu. Ale to s tylko domniemania. Kobiety wiedz na ten temat znacznie wicej ni moe wiedzie mczyzna. Tak czy owak w naszej opowieci pojawia si "Kobieta o Dwch Twarzach. Rosjanie w swoich baniach nazywaj j Carem Ktry Jest Przy Tym Kobiet"; mona j te nazwa Kobiet Ktra Przyciga Zoto" lub jakimkolwiek innym imieniem, jakie sobie sami ustalicie. Gdyby mona j byo nazwa raz na zawsze, to, zgodnie z Tao-te-King, nie byaby naprawd wietlist istot; nie martwmy si wic o jej imi. wiat Prawa i wiat Legend s dwiema odrbnymi czciami kosmosu i po pojawieniu si Kobiety o Dwch Twarzach mczyzna widzi te wiaty wyranie dziki temu, i ona je widzi. Jego los zaczyna si toczy szybciej. W swej zdolnoci do przyspieszania biegu wypadkw Kobieta o Zotych Wosach przypomina nie tyle kobiet Zachodu, wedug tradycji uleg i biern, ile hinduskie ucielenienie pierwiastka eskiego Szakti. Szakti, ktra wystpuje na wielu obrazach hinduskich, jest wyprostowana, prowokacyjna, porywcza, bezwstydna. Na niektrych malowidach niedaleko niej na ziemi lub nawet pod jej stopami ley Sziwa, najwyraniej pogrony we nie; w odrnieniu od niej Sziwa jest ulegy, chodny, powcigliwy, zatopiony w sobie. Warto zwrci uwagna to, jak obraz tej prowokacyjnej kobiety ma si do Marii Magdaleny. Jej skonno do napy-tywania innym biedy, do przykadania iskry do suchego drewna, do galwanizacji ospaej psychiki, wzburzania morza za pomoc jednego wosa zasuguje na dokadniejsz analiz. Antonio Machado, czerpic sw wiedz ze starej kultury arabskiej i perskiej, twierdzi, e prdzej lub pniej mczyzna zaabsorbowany czy pochonity czym albo mczyzna podrujcy odpoczywa na skraju drogi21. Krtki odpoczynek na skraju drogi, Przed wspinaczk, ktrej nie oszczdzi nam czas ubogi. aden gest rozpaczy nas nie obroni, Przed t, od ktrej kady wdrowiec stroni. 163 Hermes i kobieta-bg Saturn jest bogiem popiow, ospaym, zatroskanym, gryzcym uel bogiem, ktrego mody czowiek czci wtedy, kiedy w jego yciu nadchodzi pora na popioy. Saturn jest tpy, powany, skoncentrowany, ciko pracujcy; rodzi on dyscyplin u szczliwcw i cierpk gorycz u tych, ktrym si nie powiodo. Jest on bogiem niezawinionych niepowodze, Hermes jest bogiem wewntrznego ukadu nerwowego. Jego obecno oznacza niebiask inteligencj. Gdy wkraczamy w domen Hermesa - sygnay midzy mzgiem a koniuszkami palcw, midzy sercem a kanalikami zowymi, midzy genitaliami a oczyma, midzy tym naszym czonkiem, ktry cierpi, a t czci, ktra si mieje, kursuj z fantastyczn prdkoci. Hermes to Merkury, a wiadomo, e rtci* nie da si utrzyma w rku rozbiega si ona we wszystkie strony, dzieli na drobne krople, czy ponownie,

73

spada na podog, toczy pod st, porusza si ze zdumiewajc szybkoci. Susznie nazywa si j ywym srebrem. Owa rtciowa energia nosi nazw Odyna w Europie Pnocnej, Merkurego w Italii, Hermesa w Grecji. Jej dzie tygodnia to roda (dzie Odyna), czyli mercredi we Francji. Zdarza si czasem, e podczas rozmowy przyjaci w zamknitym pokoju temperatura dyskusji nagle wzrasta, wypowiedzi staj si dowcipniejsze, wszyscy garn si do dyskusji, w ich gosach zna polot, prawdziwe uduchowienie przeplata si z prawdziw spronoci. To znak, e w pokoju zjawi si Hermes. W pewnym przepiknym momencie rozmowy zapada tajemnicza cisza, ktrej nikt nie chce przerwa. W Hiszpanii a do XV wieku nazywano t cisz cisz Hermesa". Tak pisze Lpez-Pedraza w swej wietnej ksice o Hermesie22. Wedug dawnej tradycji bez Hermesa nie ma mowy o prawdziwej edukacji. Jest to przygnbiajce, jako e na uniwersyteckich wydziaach anglistyki, socjologii i teologii wykadowcw obdarzonych energi Hermesa pozbywano si zwykle w pierwszej kolejnoci. Cay system doktoratw zosta stwo* Gra sw: ang. mercury = rt. 164 rzony przez germaskich zabjcw Hermesa. Hermes jest spronym, niepowanym, zwariowanym magikiem, a nie s to cechy przydatne do mozolnego picia si w gr po drabinie stopni naukowych. Hermes przemyca prawdziw informacj w uamku sekundy midzy chwil w ktrej nasz jzyk zaczyna wymawia jakie sowo, a chwil, w ktrej koczy je wymawia. Zamierzacie powiedzie: To moja matka a mwicie: To moja ona. Przytrafio mi si-co takiego. Moja matka wygldaa na bardzo zadowolon. Chcecie powiedzie rata", a wychodzi tata", a to dlatego, e Hermes jest szybszy ni nasza myl. Tak zwane freudowskie przejzyczenia wyraaj w istocie pedanteri Hermesa. Pedantycznie i systematycznie nakuwa on i wypuszcza powietrze z balonw naszej pompatycz-noci, bigoterii, zadufania, samozadowolenia. Obecno Hermesa zaznaczya si w ogrodzie takimi faktami, jak wybranie przez niego momentu zdjcia nakrycia gowy przez chopca, wysanie w odpowiedniej chwili promienia do komnaty krlewny, wybr dzikich, a nie wyhodowanych kwiatw, oddanie zotych monet. Ca t soneczn dziaalno naley zapisa na jego konto. Planeta Merkury jest ze wszystkich planet najblisza Socu, a wic jest jego najblisz krewniaczk. Alchemicy wiedz, e rt ma zdolno stapiania zota i srebra. Wiemy, jak stwardniaa i skostniaa moe sta si mska osobowo, a to samo dotyczy kobiecej natury. Merkury zmikcza je jakim sposobem, topi, dziki czemu mog pywa. W obecnoci Hermesa rozpoczyna si proces przepywu, wymiany midzy pierwiastkiem mskim a eskim. Mody czowiek, ucze elaznego Jana, otrzymuje podwjne bogosawiestwo: jedno od Afrodyty, pod ktrym to imieniem ukrywa si Kobieta Ktra Kocha Zoto, a drugie od Hermesa. Hermes i Afrodyta tworz pasujc do siebie par. Kilka przetrwaych do naszych dni greckich rzeb przedstawia Afrodyt przebierajc palcami we wosach Hermesa. Wiadomo, e nie kady bg i bogini potrafi ze sob harmonijnie wspy: vid,e Hera i Zeus. Hermes i Afrodyta natomiast tak doskonale do siebie pasuj, e stali si oboje pier165 wowzorem hermafrodyty. czy ich zwizek dusz Her-mesa w mczynie z Afrodyt w kobiecie lub na odwrt. Kobieta Ktra Kocha Zoto ciga turban chopcu, wiedzc doskonale, w przeciwiestwie do Krla, co jest pod spodem. Daje ona chopcu zote monety w zamian za jego dzikie kwiaty, a on za kadym razem powiada, e monety te oddaje do zabawy dzieciom ogrodnika. Wynika std, e wszystko, co si otrzyma w ogrodzie, naley potem podarowa. A nakrycie gowy powinno pozosta na swoim miejscu. Nadmierna natarczywo kobiety powinna powstrzyma modego czowieka przed pokazaniem swego zota. Publiczno zazwyczaj da od artystw natychmiastowego zademonstrowania ich zota. Z opowieci o elaznym Janie wynika wszake, e mody, dwudziestoletni artysta powinien pomyle dwa razy, zanim zechce pokaza publicznie swoje prace malarskie albo wyda ksik. Jeli czeka was, tak jak Keatsa, mier w wieku dwudziestu szeciu lat, to naturalnie czas wtedy bije innym rytmem. Ale ci z nas, ktrzy zapisali si na dusze ycie, powinni nie zdejmowa czapek z gw i za kadym razem mwi o monetach, e daj je dzieciom ogrodnika do zabawy.

74

Mwilimy ju o roli Hermesa w hermetycznym odizolo-wywaniu okrelonej wewntrznej przestrzeni, mieszczcej w rodku to, co trzeba, i zamykajcej wejcie przed tym, co naley. Mczyni, ktrzy potrafi nie dopuci do cakowitego powicenia si pracy i wiatu, po wielu prbach dostpuj moliwoci wejcia do odgrodzonej strefy, w ktrej dochodzi do rnych czarodziejskich wydarze. Hermes, pan rde i murw, urzdza ogrd: A jeli zapytasz, Gdzie to ustronie bez burz Poka ci, gdy do wrt niebieskich zawitasz Na zielonej fali z uciszonych mrz. elazny Jan chce, by mody czowiek pozna ogrd. Po poznaniu ogrodu ktrego zakadanie mogo trwa i dziesi lat mody czowiek zaczyna docenia swoj dusz, wie, jak powinien postpowa amant, i umie taczy. Rozdzia VI WSKRZESI WEWNTRZNYCH WOJOWNIKW Michael Meade przypomnia stare celtyckie powiedzenie: Nigdy nie wrczajcie miecza mczynie, ktry nie umie taczy". Wedug naszej opowieci nastpny etap drogi chopca to etap Marsa; po ogrodniku nastpuje* wojownik. Mistrz inicjacji wrcza miecz tylko temu, kto pozna samotno zakochanego i taniec zakochanego. Zwrmy uwag, e zacig do amerykaskiej piechoty morskiej nie zakada adnych takich ogranicze; daj tam miecz mczynie bez wzgldu na jego umiejtno taczenia. Piechota morska ksztatuje zewntrznego wojownika; my zaczniemy od wojownika wewntrznego. Wojownicy wewntrzni Wojownicy zamieszkali wewntrz Amerykanw osabli ostatnio, a ich sabo odpowiada czciowo za brak poczucia granic stan, ktry nazwalimy wczeniej w tej ksice prostodusznoci. Dorosy mczyzna o okazaym wygldzie pozwala komu na przekroczenie swych granic, wdarcie si do jego psychicznego domu, zelenie jego posiadacza, zabranie ze sob skarbw i trzaniecie za sob drzwiami. Ofiara napaci stoi sobie, nie kiwnwszy palcem w bucie, nieco zakopotana, z przymilnym umiechem na twarzy. Kiedy chopiec wychowuje si w rodzinie dysfunkcjonalnej" (a czy s inne?), wczenie utraci swoich wewntrznych 167 wojownikw. W mitologicznym sensie wojownicy wznosz miecze w obronie Krla. Krl w dziecku staje w obronie nastroju dziecka. Kiedy wszake jestemy dziemi, nasz nastrj w warunkach patologicznej" rodziny zostaje atwo przytoczony i pochonity przez silniejszy, groniejszy, przemony nastrj rodzica. Mona powiedzie, e gdy wewntrzni wojownicy nie potrafi obroni naszego nastroju przed zaamaniem, albo naszego ciaa przed inwazj wojownicy padaj na ziemi i wpadaj w letarg lub gin. Wewntrzni wojownicy, o ktrych mowa, nie s agresywni, nie najedaj cudzych granic; su oni, aeby broni granic. Klasycznym przykadem moe by Fianna, synna druyna wojownikw bronicych granic Irlandii. Fianna strzega granic przez ca wiosn i lato, by zim powraca do domowych pieleszy. Natomiast dziecko zazwyczaj nie ma takiej ochrony. Jeli dorosy chce spoliczkowa dziecko albo wepchn mu jedzenie do buzi nie moe liczy na adn obron. Jeli dorosy krzyczy na dziecko, naruszajc przemoc granice jego suchu nic nie mona na to poradzi. Wikszo rodzicw narusza terytorium dziecka, kiedy tylko im si podoba, a dziecko starajce si broni za pomoc paczu zostaje po prostu zignorowane. Wszystkie dzieci chowaj si gboko w swoich psychicznych domkach czy zameczkach, i na tym terenie powinno si im pozostawi suwerenno. Kiedy rodzice naruszaj t suwerenno i przechodz na wewntrzne terytorium dziecka, czuje ono nie tylko zo, ale i ponienie. Skoro nie przysuguje mu suwerenno myli to musi by kim bez wartoci. Poczucie naszej maej wartoci, niezasugiwania na miano penowartociowej istoty ludzkiej nazywamy wstydem. Znakomicie opisuje to uczucie Gershen Kauffman w swojej ksice Shame1 (Wstyd), a Merle Fossum i Marilyn Mason w Facing Shame2 (Oko w oko ze wstydem) rozszerzaj analiz Kauffman na dziedzin rde i uwarunkowa wstydu w rodzinie. Gdy nasi rodzice nie szanuj naszego terytorium, ich brak szacunku wydaje si przygniatajcym dowodem naszych brakw. Policzek dlatego odczuwamy tak gboko, e twarz stanowi faktyczn granic naszej duszy, granic, ktra zostaa 168

75

naruszona. Jeeli dorosy zdecyduje si przekroczy granice naszej intymnoci seksualnej, nic nie moemy na to poradzi. Nasi wojownicy gin. Dziecko, oczekujce zwykle, od dorosych samych dobrych rzeczy, drtwieje w szoku i kamienieje w stanie wiecznego pohabienia. Co gorsza, jedna agresja seksualna czy jeden policzek zwykle wiod do nastpnych i wojownicy, nawet jeli oywili si, gin ponownie. Kiedy chopiec wychowuje si w rodzinie alkoholika, jego wojownikw zmywa do rzeki potny strumie wody i, bezsilnie walczcych z prdem, znosi ich coraz dalej i dalej. Dziecko czy to chopiec, czy dziewczynka izoluje si coraz bardziej i ma wicej wsplnego ze nienymi gmi ni z ludmi. W" Dakocie podczas zawiei stadko gsi nienych Prbuje przej przez pot okalajcy ma farm. Udrczone ptaki przelizguj si przez sztachety, a ich krzyki zagusza nocna wichura. Gdy ciemno gstnieje pord nagich, zanieonych pl, Wreszcie szykuj si do snu, rozpocierajc na moment - skrzyda, z ktrych prszy nieg. Pijany ojciec wygania syna do sieni. Chopak wydziera si pijakowi, ucieka z domu, By spdzi noc w polu, ywi si resztkami, ktre zostawiy ptaki. Sposzone gsi niene przebiegaj przez rw, Balansujc na szeroko rozstawionych apkach, depczc poamane badyle3. R.B. Nic dziwnego, e takie dziecko, gdy troch podronie, chce mieszka samo, poszukuje macierzyskich kobiet, guru, systemw, nie chce si angaowa. W starszym wieku, po trzydziestce, nadal bdzie czu sw bezbronno i nie potrafi si broni przed innymi ludmi rozwcieczonymi swoj wasn bezbronnoci. Kada dorosa osoba albo starszy brat czy siostra, chcc wej do psychicznego pokoju dziecka, mog to uczyni bardzo atwo, poniewa drzwi s pozbawione klamki od wewntrz. Drzwi otwieraj si za najlejszym dotkniciem, na169 raajc nas na nadmierne poufaoci matki, na upokorzenia ze strony ojca, na erotyczne pieszczoty ze strony starszych dzieci lub piastunki, na kazirodztwo, fizyczne lub psychiczne. Mona by powiedzie, e drzwi otwieraj si tak atwo dlatego, e klamka jest na zewntrz. Wczesna mier wojownikw mczyzny, jak mi si wydaje, nie pozwala dorosn tkwicemu w nim chopcu. Moliwe, e nie dopuszcza ona rwnie do rozwinicia si w chopcu pierwiastka kobiecego. Wiadomo, e np. Dickens mia okropne dziecistwo, a jego eskie postaci s na og sentymentalne i dziewczce. By moe owe dziewczce istoty s przedueniem jego skarowaciaej kobiety wewntrznej, ktrej jego wojownicy nie potrafili ustrzec przed otaczajcymi go przemoc i gwatem. Wewntrzny chopiec w chorej" rodzinie moe trwa w stanie ponienia, zawodu i paraliu przez cae lata. Jestem ofiar powtarza cigle. I rzeczywicie tak jest. To samo utosamienie z pooeniem ofiary nie pozwala mu zamkn drzwi do domu swojej duszy, naraajc go na kolejne ataki. Wikszo dzisiejszych Amerykanw nie posiada na tyle rozbudzonych czy oywionych wojownikw wewntrznych, by mc skutecznie broni swych duchowych granic. A wikszo ludzi, zarwno mczyzn, jak i kobiet, nie wie nawet, jak wygldaj prawdziwi zewntrzni czy wewntrzni wojownicy. Wojownik zewntrzny, czyli zdyscyplinowany Znawca mitw i historii kultury Georges Dumzil dokona wielkiego odkrycia w postaci obszernie przez niego udokumentowanej idei, e yzna ziemia cywilizacji indoeu-ropejskich skada si z trzech odrbnych warstw gleby: Krla, Wojownika i Rolnika4. Na gobelin skadaj si te trzy wtki. Odpowiadaj im trzy typy obrzdw, trzy sposoby ycia, trzy wiatopogldy z odrbnymi bogami i boginiami. Kultura rzymska miaa swojego Jupitera w strefie krlw, Marsa w strefie wojownikw i Kwirynusa w strefie rolnikw. Staroytna kultura grecka miaa Zeusa i Her w sferze kr170 lw i krlowych, Aresa w sferze wojownikw oraz Dionizosa i Ariadn w sferze rolnictwa i uprawy winogradu. Europa Pnocna miaa Odyna w domenie krlw; wojownicy byli reprezentowani przez Thora, a rolnicy przez Freja i Frej. Wizja wiata rolnika obejmuje podno, obfito ludzi i dobr, poywienie, zdrowie, pokj, zmysowe zaspokojenie. Powszechna w XIX wieku identyfikacja bogw i bogi z motywem podnoci jest a niemal obsesyjnie podkrelana na tym zwizanym z ywnoci poziomie. Wizja krlewska, widziana oczyma Krla i Krlowej, zwraca uwag na suwerenno, polityczny stan rodzicielski, kr-lewsko, wito i sposb dysponowania ni. Omawialimy t wizj w rozdziale IV.

76

Dumezil ustali, e wizja wojownika tworzy rodkowy poziom. Oczy wojownika widz bitw i si stosowan w bitwie. O ile Dumzil ma racj, jedna trzecia wszystkich wizji rasy indoeuropejskiej niedawnej lub odlegej przeszoci zrodzia si w gowie wojownika. Mona by powiedzie, e jedn trzeci mzgu kadego z nas zajmuje mzg wojownika; jedna trzecia popdw przenoszonych przez nasz DNA jest zwizana z zachowaniem wojownika; jedna trzecia naszych myli czy nam si to podoba, czy nie to myli wojownika. To moe podziaa otrzewiajco. Robert Moore,. psycholog i teolog, rozwaa dogbnie problem wojownika i przedstawiamy tu skrtowo kilka jego wnioskw. Moore podkrela, e z punktu widzenia mczyzn wojownik kojarzy si raczej ze sprztem" ni z oprogramowaniem". Wojownik moe powiedzie mczyznom: Macie w sobie wiele z wojownika bdcie o to spokojni wicej ni bdziecie musieli wykorzysta. Pytanie czy bdziecie szanowa ten swj pierwiastek: czy bdziecie zdawa sobie spraw z jego obecnoci, czy te nie6. Dla wojownika terenem zdobywania wiedzy i dowiadczenia jest pole bitwy. Walka, ktra si tu toczy, moe by walk fizyczn, walk psychologiczn lub walk duchow. Na tym wibrujcym, a rytualnym terytorium armie, plemiona, bstwa, nawet idee ustawiaj si w bojowym szyku. Sztandary id w gr, gosy staj si ciemniejsze, inteligencja si wyostrza, minie napinaj si w obliczu bliskiej prby. Dawni filozofowie nalecy do tej wojowniczej tradycji myleli prze171 ciwiestwami: proste i krzywe, dugie i krtkie, kwane i sodkie. Ekstrawertycy dziaajcy w tej tradycji, tacy jak genera Patton, snuj wizje bitwy, stali uderzajcej o stal, witoci pola bitwy tak witego dlanich, jak ziemia dla rolnika zwikszonego wydzielania adrenaliny, walki goymi rkoma oko w oko z przeciwnikiem, miego dreszczyku niebezpieczestwa, a nawet radoci godnej mierci. Moore podkrela, e cech prawdziwego wojownika jest to, i suy on sprawie wikszej ni on sam, czyli sprawie transcendentnej. W kategoriach mitologicznych jest on na subie Prawdziwego Krla. Jeli Krl, ktremu suy wo jownik, jest niegodny swego miana, jak w wypadku Ollie Northa, lub jeeli Krla w ogle nie ma, a on suy interesom zysku lub wadzy przestaje by wojownikiem, a staje si onierzem. Aztekowie przejmujc meksykask kultur Toltekw okoo 1200 r. n.e., wynieli kast wojownikw ponad kast ksic. Ta organizacyjna innowacja* nie znana Toltekom, przesdzia los caej cywilizacji azteckiej. Japoczycy, ktrych spoeczestwo od wiekw czcio wojownikw, maj wrd swoich mitw i legend histori o stawie, ktry utraci swego Krla; niepewni, co robi dalej, mieszkacy stawu wybieraj wreszcie na Krla czapl (w tradycji japoskiej zwizan z wojownikiem). Czapla poera wszystko, co ywe w stawie. Natomiast zupenie inaczej dzieje si z wojownikiem na subie u Prawdziwego Krla tj. ponadindywidualnej sprawy. Jego ciao zostaje wprzgnite w reim karnoci, bez czego jego waciciel nie mgby znie caego tego mrozu, upau, blu, ran, skalecze, godu, braku snu, wszelkiego rodzaju niewygd. Reakcja ciaa jest zwykle dobra; Osoba majca kontakt z energi wojownika potrafi dugo pracowa, nie zwaa na zmczenie, wykonywa wszystkie postawione jej zadania, napisa prac doktorsk z wszystkimi przypisami, znosi niesympatycznych dziekanw, y tak oszczdnie, jak Ralph Nader, pisa tak, jak T.S. Eliot przy jednej zwisajcej z sufitu arwce przez cae lata, sprzta codziennie - cudze brudy i nieczystoci, jak w. Franciszek lub Matka Teresa, znosi pogard, lekcewaenie i wygnanie, jak Sacharow. apa zakoczona pazurami porywa przyzwyczajone do wygd dziecko, a do ciaa wprowadza si wojownik. 172 Jak jakakolwiek zaawansowana kultura moe istnie bez silnej energii wojownika? Dzisiaj zewntrzni wojownicy w duszach niektrych kobiet s silni, czasem silniejsi ni ci w duszach mczyzn. Siy istniejce we wspczesnym spoeczestwie zachcaj ostatnio kobiety do woenia zbroi i przypasania miecza, odwodzc od tego chopcw i mczyzn. Michael Meade kadzie nacisk na strategi jako nieodczn cech prawdziwego wojownika. Strategia zakada przebiego, realizm, inteligencj. Bohater jakiej starej bani, ktry chce odnale Kobiet o Zotych Wosach lub schwyta Trzy Czarne Ogiery yjce na dnie oceanu, moe natrafi na olbrzyma lub czarownic albo na oboje, zastawiajcych mu drog. Ukryty w nim onierz radzi mu frontalny atak: Zabij ich!

77

Aby obmyli strategi dziaania, trzeba odwoa si do wojownika. Strategia w tym wypadku jest nastpujca: do puszczy, w ktrej yje olbrzym, wejdzie chopiec, uderzajc w bbenek, a gdy olbrzym zapyta go, dlaczego to robi chopiec odpowie, e wskazuje drog dziesiciu tysicom karzekw, ktrzy id za nim. Chopiec dodaje, e s to wprawdzie ludziki nikczemnego wzrostu, ale kady z nich ma ze sob moteczek, i za pomoc tych moteczkw kary rozwal olbrzymowi gow, kiedy tylko pooy si spa. Olbrzym kocha spanie i panicznie boi si tego, co mae i drobne, tak e zwykle obie strony si dogaduj. Wizja wojownika zakada tak wanie przebieg strategi. Wojownik Niemiertelny, czyli wity Neil Forsythe zawar imponujcy zasb mitologicznych danych na temat Niemiertelnego Wojownika w swojej ksice The Old Enemy; Satan and the Combat Myth (Odwieczny wrg: szatan a mit walki)6. Wojownik fizyczny czy to Roland, czy Joanna d'Arc, czy Patton uwielbia pole bitwy. Dziedzin, do ktrej jest przywizany wity Wojownik, jest dziedzina dobrego i zego, gdzie Siy Ciemnoci walcz z Siami wiata. Literatura staroytna w rodzaju Ramajany za173 wiera znacznie wicej opisw tych niewidzialnych bitew ni bojw, w ktrych uczestnicz i gin ludzie. W epopei o Marduku imi jego wroga, Tiamat, kojarzy si w jzyku babiloskim z chaotycznymi siami morza. Mitolo-gicznie rzecz biorc, chaos i zo s ze sob zwizane. Chaos Tiamat ma zabarwienie eskie, a chaos Humbaby, babiloskiego olbrzyma zabarwienie mskie7. Teksty chrzecijaskie nazywaj wszelkie siy chaosu Szatanem, nadajc im przez to mskie zabarwienie. Std te w witej wojnie chrzecijan staj naprzeciw siebie dwaj bracia: Chrystus i Szatan. Milton, przejawiajcy w yciu wiele cech zewntrznego wojownika, utraci wzrok, zwalczajc pirem arystokracj ziemsk pragnc powrci do wadzy po egzekucji Karola I. Jego Raj utracony jest produktem energii niemiertelnego wojownika. Milton czu si dobrze na polu bitwy dobrego i zego, tak dobrze, jak genera Patton w ogniu bitwy czogw w Pnocnej Afryce. Najbardziej zawie z owych boskich pl bitewnych na ktrych Ahura Mazda (jego nazwisko do dzi przyozdabia pewn odmian arwek*) walczy jako Wojownik wiata, a Duch Niszczycielski, Aryman, jako Wojownik Ciemnoci stworzyli staroytni Persowie. Judaizm przedstawia Jahwe jako Rycerza wiata, a Szatana jako Rycerza Ciemnoci. Autor Hioba daje do zrozumienia, e i Jahwe ma w sobie mroczn, ciemn stron. Gdy Jahwe rujnuje zdrowie Hioba i gubi jego rodzin, Hiob styka si z potworn i straszliw stron Boga", by uy wyraenia Neila Forsythe'a. Wiekuista Bitwa moe si zatem toczy midzy Bogiem a Jego Wrogiem lub midzy dwiema poowami Boga. My, ludzie, odbieramy owe wojny jako rozgrywajce si w naszym wntrzu. Antonio Machado napisa: Kady czowiek toczy dwie bitwy; w snach walczy z Bogiem, a kiedy si budzi, musi pokona morze. , a take samochodw (przyp. tum.) 174 wity Krl i Krlowa yj w wietlistym Krlestwie, blisko Dionizosa i Jezusa, ale mieszka tam rwnie wity Wojownik. Jego wojna z chaosem, z morzem i arocznymi olbrzymami, \ Wielk Matk, z Wielkim Tytanicznym Ojcem, z karami, diabami i wszelkimi wrogami Boga nie zakoczy si nigdy. Judaizm przyj jako Boga nie tyle Boga-Krla, ile Jahwe-Boga Wojownika; a my wszyscy odziedziczylimy w spadku po judeochrzecijastwie owe napite minie i piersi okryte zbroj Wiekuistego Wojownika. wity Wojownik ma stron dobroczynn i stron zatrut. Nic wic dziwnego, e rwnie ziemscy wojownicy maj wit i chor stron. Jeden mczyzna jest penym powicenia rycerzem pewnej, wykraczajcej poza niego samego sprawy; inny obkacem gwaccym, rabujcym, zabijajcym kogo popadnie, zrzucajcym napalm na wioski. wity Wojownik spada na nas ze swojego wiekuistego krlestwa z si huraganu albo trby powietrznej. Energia wojownika, zasilana energi elektryczn lub magnetyczn, wdziera si do wntrza ciaa i buszuje wrd naszych humorw i odruchw, przenika przez powok skry i koci, kae ciau robi to, czego zada. Kad ywioow si typu trby powietrznej czy chodzioby o Dzikusa, czy o Wojownika, czy o Krla mona przedstawi jako wielki szpon, ktry siga za mur i porywa ludzkie dziecko. Jest on

78

niebezpieczny. Z drugiej jednak strony dziki niemu czowiek moe przez chwil przebywa w drugim wiecie. Dawny wiking-wojownik, kiedy wpada w sza, wyrusza w podr do tamtego wiata", z ktrej potem powraca. W folklorze pnocnoeuropejskim opowieci o takim dowiadczeniu powtarzaj si jedna za drug. Pewnego dnia dowiadczony wojownik zapada w sen, siedzc na krzele w swoim domu. W tej samej chwili na polu bitwy pojawia si olbrzymi niedwied, ruszajc do boju z wrogiem. Gdyby niedwied zosta ranny w praw ap, czowiek, budzc si wyczerpany i zdezorientowany, znajdzie ran.na swojej prawej rce. Wojownik fizyczny, jeli jest dobrze wyszkolony, moe przej przez drzwi, trafiajc w nastpnym pokoju na gwatownego wojownika o ponurym usposobieniu. W literaturze znajdujemy opisy celtyckich i normaskich wojownikw, kt175 rzy posunli si za daleko", idc ladami apy ze szponem; dziki pomocy innych ludzi ochonli oni nieco i powrcili znowu do ludzkiej zbiorowoci. My natomiast pozwalamy wpada w sza naszym wojownikom, a potem wypuszczamy ich na ulice. Moemy zatem powiedzie, e wiedza o naturze wojownika, o sposobach radzenia sobie z jego mroczn stron oraz podziwiania jego strony pozytywnej zostaa utracona. Wojownik, czy te nasze o nim wyobraenie, pada jak db podcity rwnoczenie we wszystkich trzech wiatach. Milton, jak zauway Blake, pragn naprawd zwycistwa Szatana. Dla dawnych mitologw to pragnienie Miltona stanowi prawdziw zdrad. My za wraz z Miltonem idealizujemy chaos. By moe, jako niewolnicy industrializowanego wiata, pragniemy potajemnie nadejcia chaosu, ktry wprowadziby troch luzu w nasze rygorystycznie uregulowane ycie. W Indiach nadal wituje si zwycistwo Kriszny nad olbrzymami i demonami, a wierni na Bali odgrywaj codziennie w swych wityniach niezwykle obrazowe sceny bitwy midzy zasadami za a zasadami dobra oraz zwycistwa dobra zaczerpnite z Ramajany. My jednak nie potrafimy powiedzie, czy naprawd chcemy zwycistwa Kriszny, a od Ramajany wolimy Woody Allena. Nasz broni przeciwko wrogom Boga jest brak poczucia humoru i grzywna za nieposuszestwo. Brak wyobrani nie pozwala nam zrozumie natury chaosu; a niedawne dzieje Iranu pokazuj jasno, e brakujcej wyobrani nie zastpi ponury fundamentalizm. wita wojna w wiecie muzumaskim zostaa sprowadzona do wojny midzy Iranem a Irakiem, podobnie jak nasz gorcy zachwyt wojnami wyobrani z czasw krla Artura zdegene-rowa si do poziomu zimnej wojny". wity Wojownik padajc pociga za sob wojownikw z dwch pozostaych miejsc. Tradycja rycerska, rozkwita w Europie XI i XII wieku dya, czerpic ze rde arabskich i perskich, do podtrzymania ideau wojownika w cywilnym" kulturalnym yciu, nadajc mu cechy wytwornoci, litoci, powicenia, partnerstwa. Jeszcze w XVIII wieku we Woszech wojownik przemawia jzykiem kochanka. Badacz i mistrz aikido Terry Dobson, od ktrego tak wielu z nas dowiedziao si o dobru, jakie moe ukrywa si we 176 wntrzu wojownika, odnalaz nastpujc wypowied francuskiego rycerza Jeana de Breuila, pochodzc z 1465 roku: Bitwa jest czym radosnym. W bitwie czy nas wszy stkich gbokie uczucie. Gdy czujemy, e nasza sprawa jest suszna, a nasi ziomkowie walcz dzielnie zy napywaj nam do oczu. W uczuciu szczerej lojalnoci do siebie nawzajem w naszych sercach ronie boga ra do; a widzc, jak nasz druh tak odwanie wystawia swe ciao na niebezpieczestwo, by wypeni przykaza nie naszego Stwrcy decydujemy si ruszy naprzd i zgin lub przey razem z nim w imi mioci. Pynie std niewysowiona rozkosz, ktrej nie potrafi zrozu mie nikt, kto jej nie przey. Czy sdzicie, e kto, kto dozna owej rozkoszy, obawia si mierci? Przenigdy! Jest on tak pokrzepiony, tak zachwycony, e traci po czucie miejsca i czasu. Zaprawd, nie lka si on niczego na tym wiecie!8

79

Tu zakochany zlewa si w jedno z wojownikiem. Zwizek ich jednak jest ju dzi w przewaajcej mierze spraw przeszoci. Wojownik fizyczny zdegenerowa si w onierzu wraz z mechanizacj dziaa wojennych. Zdaniem niektrych prawdziwy wojownik i jego ideay skoczyy si wraz z ostatnimi bitwami amerykaskiej wojny domowej, bitwami, ktre przerodziy si w rze. Genera Grant zrozumia to, szukajc ucieczki w butelce alkoholu. W Ypres w 1915 r. jednego dnia zgino sto tysicy modych ludzi, a aden z nich nie widzia tych, ktrzy zadali im mier. Cokolwiek pozostao z ideau wojownika, zaniko definitywnie po masowych nalotach na Drezno, bombach rzuconych na Nagasaki i Hiroszim oraz bombardowaniach pl ryowych Wietnamu. Wspczesna wojna, niosca mechaniczne, bezduszne zniszczenie, zdegradowaa uniesienie bojowe, zapa do walki. Na wspczesnym polu bitwy prno szuka Aresa. Wietnamscy kombatanci doznali niepowetowanych szkd duszy, poniewa ruszyli do boju sdzc, e su bogu wojny, a wrcili 12 elazny Jan 177 z niego ju jako bezboni. Mwio si kiedy, i kobiety nienawidz wojny, ale kochaj wojownikw". Dzisiaj nie mona by ju tego powiedzie. Wikszo kobiet na Zachodzie nie dostrzega adnej rnicy midzy wojownikiem a onierzem oraz midzy onierzem a morderc. Zbiorowe morderstwo skojarzone z wojownikiem podczas wojny wietnamskiej zniszczyo sam tkank kultury, ktr niegdy mia ochrania tene wojownik. Kobiety w innych krajach mog mie inne zdanie na ten temat. Pewna Rosjanka z Kijowa, ktrej generacja ya przez wiele lat w warunkach wyrwy pokoleniowej, pozbawiona mczyzn, w swoim wieku, powiedziaa mi: Wszyscy modzi ludzie, ktrzy przeyli bitw o Kijw, wyruszyli pod Moskw, by jej broni. Nie wrci nikt. Mwia dalej: Wiem, e kobiety w Stanach Zjednoczonych s ze na mczyzn za ich agresywno i co tam jeszcze. My mamy na to inny pogld. Gdyby nasi mczyni nie mieli w sobie do agresji, Niemcy byliby teraz w Moskwie. Sprawa agresji wy glda inaczej, jeli to na was napadnito. Moglibymy uzupeni przedstawione tu ujcie degradacji wojownika do poziomu onierza, a potem mordercy o rne szczegy, ale nie w tym rzecz. Wany jest rezultat owego procesu. Zdyscyplinowany wojownik odsunity na bok przez zmechanizowan wojn, pogardzany i porzucony przez kultur wieku techniki zamiera w amerykaskich mczyznach. Ganiecie wojownika przyczynia si do upadku cywilizowanego spoeczestwa. Mczyzna, ktry nie potrafi obroni swojego terytorium, nie potrafi obroni kobiet i dzieci. Zatruci wojownicy zwani baronami kokainy dobieraj sobie rekrutw--z grona chopcw, ktrzy nigdy nie znali ani krla, ani wojownika. A wszystko to poszo tak szybko. Masowe rzezie 1915 roku wykoczyy karnego czy zewntrznego wojownika, a potem nie mino trzydzieci lat, a zaczli sabn wewntrzni wojownicy. To podwjne ganiecie pozwala nam zda sobie spraw, jak powizane ze sob s wiaty> zewntrzny i wewntrzny, jak doniose s wydarzenia historyczne. Nasza opowie dotyczy czasw, w ktrych wojownik cieszy si jeszcze powaaniem. Zobaczmy teraz, w jaki sposb narrator wprowadza na scen wojownika. 178 Opowie: scena bitewna Niedugo potem kraj ogarna wojna. Krl zebra swoje wojska, lecz nie by pewien, czy potrafi da sobie rad z wrogiem, ktry by potny i rozporzdza olbrzymi armi. Chopiec ogrodnika powiedzia: Jestem ju dorosy i pjd na wojn, jeli tylko dacie mi konia. Inni zamiali si i owiadczyli: Kiedy wyruszymy, id do stajni na pewno zo stawimy ci konia Kiedy wszyscy wyjechali, chopiec poszed do stajni i wyprowadzi konia; ko chroma na jedn nog. Chopiec wdrapa si na konia, i pojecha do ciemnego lasu. Gdy znalaz si na skraju lasu, zawoa trzykrotnie: elazny Janie! a jego gos odbi si echem wrd drzew.

80

Po chwili pojawi si Dzikus i rzek: Czego potrzebujesz? Potrzebuj mocnego konia bojowego, poniewa za mierzam wyruszy na wojn. Dam ci to, o co prosisz i jeszcze co wicej. Dzikus odwrci si i wszed z powrotem w las, a wkrtce spord drzew wyoni si stajenny, prowadzc narowistego rumaka bojowego, buchajcego par z nozdrzy. Za koniem biea duy oddzia wojownikw, zakutych od stp do gw w elazo, z mieczami byszczcymi w socu. Chopiec odda stajennemu swojego trzynonego konika, dosiad nowego wierzchowca i ruszy naprzd na czele wojownikw. Zanim dotar na pole bitwy, znaczna cz ludzi Krla polega ju i niewiele brakowao do ich cakowitej klski. Chopiec i jego elazny oddzia wpadli na pole bitwy pen par, pogalopowali na wroga niczym huragan, zwalajc z ng kadego, kto stan im na drodze. Wrg zabra si do ucieczki, ale chopiec nie ustpi i ciga jego onierzy a do ostatniego. Potem jednak zamiast wrci do Krla, chopiec obra okrn drog i wraz 179 ze swoim oddziaem powrci najpierw do lasu, gdzie wywoa elaznego Jana. Czego potrzebujesz? zapyta Dzikus. Moesz zabra z powrotem swojego konia i swoich ludzi, a oddaj mi mojego trzynonego konika. Stao si tak, jak chcia chopiec; na swojej kutykajcej szkapinie wrci do domu. Kiedy Krl powrci do zamku, jego crka wysza do -niego, gratulujc mu zwycistwa. To nie ja dokonaem tego odrzek Krl lecz dziwny rycerz ze swoim oddziaem wojownikw, ktrzy przybyli na pomoc. Crka chciaa wiedzie, kim jest w tajemniczy rycerz, ale Krl nie potrafi zaspokoi jej ciekawoci i doda tylko: Rycerz pogalopowa za wrogiem i wtedy widzia em go po raz ostatni. Krlewna zwrcia si do ogrodnika, dopytujc si o chopca, lecz ten zamia si odpowiadajc: Wanie wrci do domu na swoim koniku na trzech nogach. Dziewczyna pomagajca w gospodarstwie kpia sobie z niego krzyczc: , " Zgadnijcie kto tu jedzie? Lelum polelum. Inni miali si: Dokd zajechae, na tej szkapie? w by chyba szybszy? Chopiec odrzek: Walczyem bardzo dzielnie. Gdyby mnie tam nie byo, kto wie, jak by to wszystko si skoczyo. Wszyscy a przewracali si ze miechu. Powyszy fragment zaczyna si^ od zdania mwicego o najedzie na Krlestwo. Przyjmujc, e wszystkie postaci bajki skadaj si w sumie na jedn psychik tj. nasz wycigamy nieunikniony wniosek, e to nasza wasna psychika staa si celem najazdu. Bitwa, jak sdz, pojawia si w tym momencie opowieci nie dlatego, e wrg okupuje psychik dopiero od jednego czy dwch dni, lecz dlatego, e chopiec ogrodnika zdaje sobie 180 w kocu spraw, e doszo do inwazji. I e inwazja si roz szerza. Ju bardzo dawno temu zauwaono, e gdy denie do zmiany rozpala psychik, sam ten ar przyciga demony, upione kompleksy czy zewntrznych wrogw, ducha rnego rodzaju kopoty. Uczestnicy grup medytacyjnych mog wam godzinami opowiada o nastpujcym zjawisku: zaczynaj medytacj, przez pierwsze dwa lub trzy tygodnie wszystko idzie im znakomicie, a potem nagle wacicielka

81

wyrzuca ich z mieszkania, plomba wypada z zba, w pralni gin ich rzeczy, kto wamuje si do ich samochodu itd. Tego rodzaju fakty wskazuj na ponowion lub rozszerzon inwazj. Kto jednak dokonuje tej inwazji? W cigu tego czasu, w ktrym zajmowalimy si studiowaniem, robieniem kariery, wzdychaniem do czystoci, tajemnicza sia ponawiaa najazdy na Krlestwo. Jake czsto, majc dwadziecia par lat, czujecie si nagle w niebezpieczestwie! Jaki tajemniczy gos powiada: , Musisz teraz dokona zmiany. Jeli tego nie zrobisz, potem bdzie ju za pno. Majc trzydzieci lat lub co koo tego, opisaem najedc jako pytona9: i Mapa, samotna w bambusowej klatce, zwszya Pytona i wrzeszczy, ale nikt nie syszy jej krzyku. mier wyrusza z zasadzki, Peznc wolno, zygzakiem, Pod krzewami i przez tunele z lici. Pozostawia za sob psy i owce, zadawione we nie. Jakie wiateko w naszej duszy, ktre Suyo nam wiernie, teraz wstrzsa kratami z bambusa. Odpeznie mier, zanim si przebudzimy. Istnieje okupowany kraj i istnieje najedca, istnieje w nas cz agodna i uduchowiona oraz nieprzyjazna i niebezpieczna. Istnieje i gobia, i jastrzbia cz duszy. Cesar Vallejo pisze10: 181 A jeli, po tylu przestrzelonych skrzydach ptasich, Nie przeyje ptak trafiony w locie? Zaiste, lepiej od razu pore wszystko i zakoczy rze! Najazd to co wicej ni drobna niedogodno czy przykro. Nasza opowie powiada, e Krl przegrywa bitw. Najwidoczniej psychika nie potrafi ochroni swego terytorium. Wrg zaktywizowa si, a dusza zostaje bez pomocy i oparcia, traci harmoni wewntrzn, nie jest ju in har-monium, jak powiedziaby Wallace Stevens. Przypominajc sobie pole walki Wojownika Niemiertelnego moglibymy przyj, e wrogiem, ktry wtargn do naszej psychiki, jest samo zo, ale byoby to uproszczenie. Najedc moe by chaos; rzecz w tym jednak, e wrg moe rwnie uwaa, i jest czci naszej duszy. Lew i plaster miodu, jak to powiada Pismo?" Pszczoy wyrabiaj mid na padlinie wrogiego lwa. Jeeli Krl rzeczywicie przegrywa bitw, wojownik bdcy w nas powinien nauczy si walczy. Warto zaznaczy, e wojownik walczy do koca, nie dopuszczajc adnych prodkw, adnego pobaania. Wilka, ktry zagryz szecioro dzieci, trzeba zabi; nie ma mowy o jakim prodku w rodzaju terapii dla wilka. Chodzi tu oczywicie o wewntrzn dziaalno dotyczc wewntrznych wilkw; naley tu podkreli konieczno stanowczej postawy. Jeli nie podejmiecie stanowczych krokw, wilk bdzie nadal poera wasze dzieci". Odnajdujemy tu sytuacj religijn, by moe religijny rytua. Mord" wywouje przemian. Wiadomo np. odnonie do mitraizmu w czasach rzymskich, e kapan zabija noem byka w obecnoci nowicjusza, ktry wymawia te sowa: Tak jak Bg zabija byka, tak ja zabijam swoje namitnoci. Wiadomo rwnie, e w grocie, w ktrej odbyway si ceremonie religijne tego kultu, obracao si na zawiasach malowido egzekucji byka, po swojej drugiej stronie przedstawiajce wino jako e bycza krew przemienia si w wino i pszenic,, ktra wyrasta z ziemi uynionej szcztkami byka. Podobnie w Egipcie przedstawiano pszenic jako 182 kiekujc kadej wiosny z warstwy ziemi, ktr starannie przysypano zwoki Ozyrysa. Jest moliwe, e scena bitewna, o ktrej mwimy, rozgrywa si w rytualnej przestrzeni i mona te oczekiwa, e dane ciaa" zrodz jakiego rodzaju pszenic, kukurydz czy mid. Przede wszystkim jednak scen bitwy naley traktowa jako wprowadzenie chopca w wiat wojownika. Uczy ona chopca, e powinien sam stawi czoo wrogowi. Bierno albo wynajcie specjalisty dla pokonania naszego wroga nie wystarcz. Bardzo mi si podoba, e wrg w naszej opowieci nigdy nie zostaje nazwany. Zdobycie czterononego konia Godny uwagi szczeg tej sceny, ktry wymaga okrelonej interpretacji, to trzynony ko, ktrego chopiec znajduje w stajni. Trzynony ko nie wyglda za dobrze, kiedy si stoi i patrzy na niego, a wyglda

82

jeszcze gorzej, kiedy si go dosiada. Sprbujmy odpowiedzie na pytanie: jak rol odgrywa ko w tego rodzaju historii i na czym polega rnica midzy trzema a czterema nogami?* Cztery" jest kompletne, jako e oznacza miasto o czterech bramach, cztery strony wiata, cztery rzeki raju, cztery pory roku, Cztery konie sonecznego rydwanu i cztery struny cytry. Przypomnijmy star wyliczank: Jeden za smutek, dwa za rut, * trzy za lub, cztery za pord. Natomiast trzy jest jakby nie dokoczone, niepene. Miasto o trzech bramach nie robi takiego wraenia jak miasto z czterema bramami, a planeta o tylko trzech stronach wiata wydawaaby si nam dziwaczna. wit, poudnie i zmierzch tworz trzy czci dnia, ale brakuje tu nocy. Jesie, zima i lato nie zadowoliyby rolnikw, ktrym potrzebna jest wiosna. W kadym z tych przypadkw brakuje czego wanego. Co 183 do konia, to skojarzenia z nim zwizane rozcigaj si na niebo i ziemi. Ko przypomina ludziom o falach oceanu, o zmarych, o piorunie, o energii seksualnej, zwaszcza mczyzn, o Wielkiej Matce gdy Lady Godiva dosiadaa konia o wspaniaoci i krlewskoci oraz o boskich mocach, takich jak cztery konie Apokalipsy. Ko, przeciwstawiony swojemu jedcowi, przypomina ludziom o ich zwierzcej stronie oraz o ciele. Jedziec reprezentuje inteligencj, intelekt czy umys, a wierzchowiec zwierzce pragnienia, popdy i siy z nich si wywodzce. Sprbujmy spojrze na czwart nog jako nog upokorzon. Przyjmijmy, e zwierzce ciao chopca zostao okaleczone przez wstyd czy hab; jego* konik kutyka, poniewa ma pohabion nog. Mwilimy ju o upokorzeniu i jego mocy. Upokorzenie moe pochodzi z wielu rde: od rodzicw, ktrzy celowo upokarzaj nas, aby nami atwiej sterowa, od rodzicw pogronych w naogu, ktrzy upokarzaj nas jako uboczny skutek swojego naogu, lub od rwienikw, ktrzy upokarzaj nas, aby pozby si czci wasnego upokorzenia. Zapyta o co rodzicw i nie otrzyma odpowiedzi, to ju wystarczajcy powd do upokorzenia. Moemy zinternalizowa nastawionego na upokarzanie rodzica. Moemy upokorzenie odziedziczy. Kada inwazja, seksualna czy fizyczna, wywouje w cigu piciu minut upokorzenie, ktre utrzymuje si trzydzieci lat. Udawanie kogo by sprawi przyjemno rodzicom, moe sta si rdem wstydu na cae ycie. rdem naszego wstydu mog si sta popdliwi nauczyciele w szkole, maniakalni ksia katoliccy lub nasze wasne zinterna-lizowane, perfekcjonistyczne ,ja" i za kadym razem powiksza ono ciar wstydu, ktry obcia nasz chrom nog, a kada kropla wstydu wpycha nas w coraz wiksz samo-izolacj. Uczestniczymy w cichych rytuaach przeprosin, pokory, urazy i wspczucia. Kiedy bylimy malutcy, nasz ko mia wszystkie cztery nogi i y sobie beztrosko. W warunkach naszej kultury jednak jeszcze przed osigniciem przez dziecko dwunastego roku ycia, niezalenie od tego czy yje ono w rodzinie dysfunkcjonalnej", czy nie, upokorzenie przyprawi o kalectwo co najmniej jedn z ng. 184 W tym wieku nikt z nas nie wie, jak wyleczy naszego konia. Wedug opowieci, konia naley zaprowadzi do starszego mczyzny czyli mentora lub, przenoszc si na poziom wyobrani* do Dzikusa. Zabieramy konika ze stajni, gdzie zostawili go dla nas starsi chopcy", jedziemy na skraj lasu i wwczas prosimy Dzikusa o lepszego konia. Wiemy, e bdziemy musieli go zwrci, ale samo przeycie jazdy na koniu, ktry ma wszystkie nogi zdrowe, choby przez par minut, warte jest zachodu. W jednej ze szwedzkich wersji bani czteronony ko przybywa wprost z wntrza ziemi. W naszym wariancie wynurza si on z lasu wraz z kop biegncych za nim zbrojnych o wczniach byszczcych w socu". Ci znawcy swego rzemiosa przydadz si teraz. Ich elazo odegra du rol. elazny Jan poyczajc nam konia, nie znosi wczeniejszych upokorze; to jest niemoliwe. Umoliwia nam on jednak dziaanie majce zapobiec dalszym upokorzeniom. Powinnimy te ustali, jakie zwizki cz nas nadal z czterononym rumakiem. To wanie ma na myli Dzikus mwic: Dam ci to, o co prosisz, i jeszcze co wicej. Wojowniczo w nauczaniu, literaturze i nauce W klasztorach tybetaskich XII i XIII wieku modzi nowicjusze buddyjscy ustawiali si w dwch rzdach wzdu korytarza, twarzami do siebie. Mistrz buddyjski idc wzdu szeregu wykrzykiwa do nich pytania:

83

 Jak wygldaa twarz Buddy przed jego urodzeniem? Modzi ludzie syszc dzielne okrzyki swych kolegw i swojego mistrza, rwnie odkrzykuj odpowiedzi. Adrenalina napywa do mzgu, struny muzycznego instrumentu mylenia napraj si, mzg przeksztaca si w sokoa nurkujcego i wzlatujcego w niebo, odrywajcego si od przegubu doni w poszukiwaniu poywienia. Ojciec Ong, autor Orality and Literacy (Sztuki mwienia i pisania), napisa niedawno artyku o losach owej wojowniczej metody nauczania na Zachodzie. Czci tej metody byy synne redniowieczne debaty na temat aniow, ktre dzi wymiewamy, mimo e Henri Corbin wykaza, i w debatach 185 tych chodzio o spr midzy zwolennikami Arystotelesa i Awi-cenny. Chodzio o zasadnicze kwestie filozoficzne, dotyczce m.in. istnienia wiata wyobraeniowego", jak go nazywa Corbin11. Awicenna twierdzi, e wiat ten stanowi trzecie krlestwo lece midzy duchem i ciaem, a Arystoteles przeczy temu. Ojciec Ong pisze, e wojownicze debaty przetrway na niektrych uniwersytetach europejskich, praktycznie zanikajc jednak na uniwersytetach amerykaskich. Ludzie, ktrzy nie wynieli ze rodowiska rodzinnego przyzwyczajenia do takich ywych sporw, bd-si z reguy czuli niepewnie, uczestniczc w tego rodzaju debatach. Ponadto czci ludzi nie podoba si ten sposb nauczania: nastrj rywalizacji, agresja, ostro jzyka nie odpowiadaj im, a w ich oczach na rado zwycistwa rzuca zawsze cie wspczucie dla tych, ktrzy przegrali. Niemniej zanik zaartych debat to niepowetowana strata. Kiedy ginie tradycja artobliwej szermierki sownej, wojowniczo zostaje zredukowana i ograniczona do zapasw, piki nonej, sztuki wojennej, walk partyzanckich, krwawych filmw. Postp zarwno w nauce, jak i w literaturze nastpuje w drodze przepisanych rytuaem walk midzypokoleiowych. Eliot wynajduje nowy chwyt w poetyckim monologu i wysuwa si na pierwsze miejsce przed Roberta Browninga. Tak zwana nowa krytyka" toczy w tym czasie rytualny bj z krytyk historyczn". Pniej lewicowa krytyka lat trzydziestych atakuje now krytyk" itd. Jeeli kade pokolenie zawiera pewn doz wojowniczoci, literatura rozwija si, idzie naprzd i unika zastoju. ami si semantyczne koci, ale ruch naprzd trwa. Jose Ortega y Gasset opisuje szczegowo tego rodzaju spr midzy astronomami, rozpoczty okoo 100 lat przed Galileuszem12. Nauka przyswoia sobie walk pokoleniow jako rodek postpu w okresie Odrodzenia i stosuje go do dzi. Blake toczy walk duchow z Newtonem; Nie zaprzestan walki duchowej I nie wypuszcz miecza z rk, nim zajanieje Jeruzalem Nowe Pord angielskich zielonych k. 186 Dla ideaw wojownika jest rwnie miejsce w yciu gospodarczym. Od ery szogunw poczwszy, Japoczycy studiowali akty samoofiary, jakich wymaga idea wojownika, ich studia przyczyniy si do umocnienia poczucia odpowiedzialnoci czy obowizku odczuwanego przez nich w stosunku do pracownikw ich przedsibiorstw. W Stanach Zjednoczonych waciciele firm w XIX wieku mieli tak niewiele owego poczucia odpowiedzialnoci, e konieczna dla ochrony robotnikw okazaa si ingerencja zwizkw. W naszych czasach naczelni dyrektorzy w Ameryce przenosz si co chwila z firmy do firmy, przyznaj sobie premie tu przed bankructwem kierowanej przez nich firmy, likwiduj pracownicze fundusze emerytalne itp. Ci ludzie z pewnoci nie buduj Jeruzalem. Dziwne, e tak niewiele mieczy podnieli podatnicy przeciwko owym aktom obrazy moralnoci publicznej, przeciwko zachannoci kas oszczdnociowo-poyczkowych, przeciwko odegnaniu si od podjcia powanych kwestii podczas kampanii prezydenckiej. Wspomniaem w jednym z poprzednich rozdziaw o mczynie, ktry by niezdolny do podniesienia ramienia, gdy w doni trzyma miecz, choby drewniany. Upadek wo jownika oznacza odrzucenie miecza. Spotkaem wielu skd ind pozytywnych ludzi stwierdzajcych, e gdyby ktokol wiek da im miecz, zamaliby go lub wetknli w ziemi i ode szli. . Pelazgijski mit stworzenia

84

Wiemy ju, e niejeden dzisiejszy amerykaski mczyzna potrzebuje miecza, by odci swoj dojrza dusz od duszy przywizanej do matki. Mistrzowie inicjacji wrd australijskich aborygenw uywaj tego miecza wanie do przecicia owej psychicznej ppowiny. Miecz ma ostrze, ktre odcina kurczowe trzymanie si spdnicy od mioci, chopic junakieri od mskiej twardoci, bierno wybuchajc w agresj od zapau. Tybetaczycy nazywaj taki ostry wewntrzny miecz mieczem Wadry". Bez niego, jak mwi, niemoliwe 187 jest jakiekolwiek ycie duchowe, niemoliwe jest osignicie dojrzaoci. Miecz moe by rwnie potrzebny do odcicia si od rozczulania si nad, sob samym. Kompleks ofiary mg nam zosta niepostrzeenie zaszczepiony w dziecistwie, w sposb, ktremu nie bylimy w stanie zapobiec pogreni w letargu wywoanym seksualnym molestowaniem napastnika, omieszaniem nas przez brata lub siostr, atakami wciekoci ojca lub matki. Dusza ofiary zostaje przywizana, niczym do syjamskiego bliniaka, do litoci nad sob samym, do urazy, przygnbienia, maej mioci wasnej, biernoci wybuchajcej atakami furii. Kt odetnie te uczucia od duszy? Grecy zachwycali si pelazgijskim mitem stworzenia, ktry naley odrnia od modszego od niego olimpijskiego mitu stworzenia. Mit powiada, e kiedy, dawno temu, byo sobie jajko unoszce si na falach oceanu. Z fal wynurza si miecz, zblia si ku jajku i rozcina je na dwoje. Okazuje si, e w rodku jest Eros. Gdyby jajko nie zostao rozcite, na wiecie nie byoby Erosa. Bez miecza nie ma Erosa tak mwi mit. Mio rodzicielska do dziecka, mio mczyzny do kobiety, mio kobiety do mczyzny, mio pszczoy do ula, mio czciciela do Boga adna z nich nie moe zaistnie bez miecza. Tego rodzaju historia stworzenia jest histori rozrnie. Po zaistnieniu materii pojawi si wielki Przecinacz, rozcinajc j na dwie poowy: cik i lekk. Lekka materia uniosa si w gr, a cika opada w d. Wtedy pojawi si znw Boski Przecinacz, dzielc lekk materi na dwie czci: Ogie i Powietrze. Potem podzieli on cik materi na Ziemi i Wod. Nastpnie Boski Przecinacz czyli Logos podzieli ziemi na kontynenty i wyspy. Kolejny podzia, ktrego dokona miecz, dotyczy wody, rozdzielonej na wod son i wod sodk. Miecz nie ustawa w pracy, ktrej ostatecznym rezultatem sta si ten wypracowany w szczegach, finezyjny i peen fascynujcych detali wiat, tak uwielbiany przez pejzaystw. Dlaczego mielibymy si obawia ci? Wida, jak bardzo rni si ten mit od znanego wszystkim I stworzy Bg niebo i ziemi". Pitagoras, ktry uwielbia ten mit stworzenia, stwierdzi, e po dokadniejszej analizie moglibymy odnale lady po188 zostawione przez Boskiego Przeinacza unoszcego si do niewidzialnego krlestwa. Rozcinacz pozostawi za sob jako swoje lady widoczne wszdzie pary przeciwiestw. Moglibymy tu wymieni: prawe-lewe, proste-krzywe, mskie-e-skie, ograniczone-nieograniczone, poruszajce-spoczywajce itd. Wrcimy jeszcze w tym rozdziale do owych opozycji. Jung pisa o wartoci odrbnoci w swej do osobliwej pracy pt. Siedem kaza dla umarych13. Jastrzb zawsze pozostanie jastrzbiem, nawet jeli yje wrd sw; tak samo sowa zawsze pozostanie sow, choby ya wrd jeozwierzy. Ludzie jednak atwo ulegaj sugestii i mog utraci poczucie rnicy. Zlewajc czy stapiajc si w masy, jak w faszyzmie, staj si nieodrnialni. Gnostycy. mwili o miejscu zwanym Pleroma, miejscu ogromnego dostatku, lecz rwnie ogromnego zatarcia rnic. Ludzie powinni zatem wiadomie zmierza do wyrniania si; jest niebezpieczne, jeli tego nie czyni. Tocz si dzi ogromne spory o waciwy zakres odrbnoci pci. Z mitu pelazgijskiego wynika, e cudowna zoono", ktr wszyscy uwielbiamy, opiera si zarwno na naturze, jak i na kulturze odrbnoci. Wojowniczo w zwizkach midzy mczyzn a kobiet Utrzymane w okrelonych granicach konflikty s bogosawiestwem w stosunkach msko-damskich. Jung stwierdzi: Powodem tego, e amerykaskie maestwa s najaoniejsze na wiecie, jest fakt, e mczyzna wojuje tylko w pracy". Kiedy mczyzna i kobieta staj oko w oko, kcc si, o co wtedy chodzi mczynie? Czsto sam nie wie. Pragnie on zakoczenia konfliktu, poniewa boi si go, poniewa nie umie walczy, poniewa zawsze by, wiadkiem jedynie bezowocnych zwad ojca i matki, poniewa jego granice s tak kiepsko chronione, e kade pchnicie miecza dociera a do wraliwego i bojaliwego serca. Kiedy mczyzna wydaje okrzyki wciekoci, oznacza to, e jego wojownicy niepotra-

85

189 fili obroni jego piersi przed atakiem; lance weszy ju w ciao, ju jest za pno. Michael Meade stwierdzi, e przygotowania do potyczki obejmuj w wypadku obojga partnerw ustalenie rodzaju broni, jak odziedziczyli oboje w spadku po swoich przodkach. Kobieta odziedziczya zapewne krtki sztylet, bro uywan z zaskoczenia, oraz naszpikowan kolcami maczug, ktr przy kocu starcia opuszcza na gow piechura. M mg odziedziczy szeroki miecz, ktrym wymachuje na prawo i lewo, gdy opada go lk; jzyk miecza to nigdy" i zawsze". Zawsze mwisz to samo, co twoja matka". Uzupenienie arsenau ma mogaby stanowi pika zoliwego dowcipu. Niektrzy uywaj take halabardy, Kiedy jest ju po ktni i kobieta, powiedzmy, zbiera si do pracy, mczyzna mwi; Chwileczk i przygwada j halabard do framugi drzwi. Partnerzy mog ogosi, jakiej broni bd uywa w cze kajcej ich potyczce. W trakcie takich rozmw wstpnych wojownicy obojga s witani w domu i honorowani. Porzdna awantura oczyszcza atmosfer, a kobiety, jak sdz, lubi si spiera oraz by z mczyznami, ktrzy potrafi im do trzyma pola. , Kiedy natomiast oboje uywaj broni niewiadomie lub nie nazywaj jej, do wani dochodzi w sposb przypadkowy i niekontrolowany, a w jej wyniku oboje wewntrznych dzieci moe odnie powane rany. Dorosy wojownik, ukryty wewntrz zarwno mczyzny, jak i kobiety, jeli jest wyszkolony, potrafi przyj cios, nie popadajc od razu z tego tytuu w zy humor ani prostracj, umie stawia sobie ograniczone cele, przestrzega zasad walki, umie zachowa czysto gry i zna jej granice. Marie-Louise von Franz opowiedziaa kiedy histori dotyczc jej przyjaciki. Kobieta ta miaa za sob ju kilka maestw. W kadym pocztkowo wszystko szo dobrze do momentu pojawienia si pierwszej ktni. Wpadaa wtedy w sza i mwia rzeczy nie do naprawienia. Potwornym ktniom nie byo koca, co ostatecznie doprowadzao do odejcia partnera. Pewnego dnia usyszelimy, e 190 moja znajoma znalaza nowego ma i zareagowalimy podobnie jak poprzednio: Znowu wszystko zaczyna si od pocztku. Tym razem jednak wypadki potoczyy si inaczej. Kilka tygodni po zakoczeniu miesica miodowego znowu doszo do sporu, kobieta znowu zacza zion jadem i, mwi rne okropnoci. M zblad, lecz ku jej zaskoczeniu nie powiedzia nic, lecz tylko obrci si i wyszed z pokoju. Odnalaza go na grze pakujcego walizki. Co robisz? zapytaa. Zdaj sobie spraw odpowiedzia m e powinienem teraz postpi jak mczyzna, wrzasn, uderzy ci, ale ja nie nale do tego rodzaju mczyzn. Nikomu nie pozwol mwi na siebie w taki sposb, jak ty to zrobia, i dlatego odchodz. Kobiet ogarno zdumienie. Poprosia, aby mczyzna nie odchodzi i tak te si stao. S ze sob do dzi"14. Opowiadanie to nie jest bez skazy. Jeli kobieta ma powane powody, by podejmowa spr, mczyzna nie powinien rejterowa z pola bitwy. Mwienie wszake o napadach szau" sugeruje, e bohaterka zwyka przekracza cienk granic, za ktr ley optanie. Jej napady naleay, mwic metaforycznie, do krlestwa Kali, a nie do wiata ludzkiego. Mczyni take przekraczaj t granic. Wewntrzny wojownik moe nam powiedzie, kiedy nasz partner jest po tej, a kiedy po tamtej stronie czowieczestwa. Marian Woodman pisze w The Ravaged Bridegroom (Ograbionym panie modym): Zo rodzi si na paszczynie osobistej, furia w archetypowym rdzeniu... Furia u obu pci rodzi si na podou wiekw grubiastwa. Jeli taka dzika wcieko staje si czci stosunkw midzy ludmi, niszczy je. Napadanie na drugiego w szale nie ma nic wsplnego z wyzwoleniem"15. Wewntrzny wojownik zarwno mczyzn, jak i kobiet moe im pomc w utrzymaniu walki na ludzkiej paszczynie. Jeeli natomiast mczyni i kobiety maj w sobie jedynie onierzy albo upokorzone dzieci musz < by* przygotowani na nie koczce si wyniszczajce zmagania. 191 elazo kontra mied

86

Zwrmy uwag, e wyaniajcy si z lasu wojownicy z naszego opowiadania s zakuci w elazo". elazo naley do Marsa i Aresa. Uwaano, e elazo jest zwizane z krwi ze wzgldu na czerwie ukrywajc si w jego wntrzu. Staroytni wyrniali dwa rodzaje elaza: elazo magnetyczne zwizane z bogami nieba, ktre spado z nieba", oraz elazo pospolite, zwizane z ziemskimi mrocznymi bogami, takimi jak Set, ktry ciga i zabija boga Soca, Ozyrysa, W astrologii elazo rzdzi planet Mars. elazo uwaa si czsto za przynoszce szczcie, zwaszcza kiedy znajduje si je na drodze. Podkw uywa si do ochrony przed zem. Gwodzie wkada si do koysek, by chroni dzieci, lub do ek, by chroni rodzce; w kach chowa si take noyczki. Blake czy elazo z intelektem i z walk duchow. W baniach moc dobroczynnego Ducha-Ojca ucielenia si czasami w postaci karzekw zakutych w elazo. Kiedy chopiec z naszej opowieci pojawia si na placu boju wraz z elazem, niesie ze sob cay szereg przynoszcych szczcie i pomocnych si: podkowy, elazo magnetyczne, krew, planet Mars, bstwa nieba, Ducha-Ojca, mylowe starcie. Jak dotd w rozdziale tym ustalilimy zwizek wojowniczoci z powiceniem si i sueniem krlowi, z mylowymi zmaganiami, honorow walk w maestwie i z ostroci miecza Wadra. Misj tego miecza jest porozcina nasze niewaciwe wizy. Po wykonaniu zadania przez ten miecz czy przez N-Logos jestemy lepiej przygotowani do zmierzenia si z parami przeciwiestw. Przypomnijmy za Pitagorasem niektre z nich: prawe i lewe, ograniczone i nieograniczone, mskie i eskie, spoczywajce i poruszajce si itp. Co bdzie wszake, gdy nie bdziemy si czu wystarczajco doroli, by zamieszka w niebezpiecznej strefie midzy pierwiastkiem mskim a eskim? A co bdzie, jeli odstrasza nas zaarty antagonizm midzy tym, co proste, a tym, co krzywe i jeli nie czujemy si na siach, eby poradzi sobie z tak wieloma przeciwiestwami? Dziecko w zdezorganizowanej rodzinie moe odczuwa miertelne napicie midzy ojcem pijakiem a porzdn matk, midzy chodem 192 gniewnego ojca a ciepem kochajcej matki czy te midzy oziboci rozjuszonej matki a gorcym uczuciem zasmuconego ojca. W takiej sytuacji do atwo przychodzi zamiana elaza na mied. Staym pomostem moe atwo sta si dziecko. Inaczej mwic, dziecko moe zosta przewodnikiem wykonanym z dobrze przewodzcego metalu, tj. miedzi. Miedziana droga mczyzny moe rozpocz si wczenie: pooeniem jednej rki na gniewnej piersi ojca, a drugiej na ziemi lub te dotkniciem jedn rk zachwyconego matczynego serca, a drug ziemi czy wreszcie samotnej gowy dorosego oraz ziemi. Chopiec, ktry staje si przewodnikiem, ceni si za wielofazowy" prd, jaki przebiega jego ciao, za sw zdolno uziemiania, neutralizowania gniewu szybk reakcj, za wymagajce powicenia, niewygodne rozciganie rk dotykajcych obu biegunw. Wielu z nas pamita to doznanie przewodzenia z wczesnego dziecistwa; matka i ojciec rozmawiaj ze sob za porednictwem dziecka. Wstyd ojca alkoholika przechodzi przez nasze ciao, kierujc si na wschd, a lk bdcej na jego utrzymaniu matki biegnie przez nasze ciao w kierunku zachodnim. Wcieko i pogarda mijaj si gdzie na wysokoci piersi syna czy crki. Jeli tym dzieckiem jest chopiec, elektryczny adunek osamotnienia ojca moe przej przeze prawie bez oporu... mied jest tak doskonaym przewodnikiem, e chopiec si nie nagrzewa. Podobnie atwo moe przepyn przez niego adunek matczynego cierpienia. Nie jestem pewien, czy to samo mona powiedzie o dziewczynkach podejrzewam, e nagrzewaj si one bardziej. Uczc si odgrywa rol przewodnika, syn traci swoj msk tosamo; podobnie crka przyjmujca t rol staje si nie kobiet, lecz pomostem. Po osigniciu dojrzaoci oboje i syn, i crka bd mieli wiele okazji do podobnego poredniczenia! Ten sposb traktowania przeciwiestw sta si w cigu ostatnich czterdziestu lat niezwyke popularny. Kiedy zostajemy przewodnikiem, czynno przewodzenia upewnia nas, e nie jestemy haniebnie ograniczeni i maostkowi, lecz e 13 elazny Jan 193 dajemy co innym. Inna rzecz, e podtrzymywanie zudzenia bycia zarwno ograniczonym, jak i nieograniczonym, zarwno dzieckiem, jak i pomostem, zarwno ciaem, jak i miedzi jest moliwe jedynie za cen odsuwania na bok wszystkich niezgodnych z tym wrae i postrzee. Jeli mczyzna sta si miedzi jako chopiec, bdzie zapewne trwa przy tym metalu jako dorosy. Moe on dotyka jedn rk wierzchoka gowy swej rozjuszonej ony, a drug ziemi. Moe on wzi na swoje

87

barki ciar wielu wiekw uzasadnionego gniewu kobiet, pozwalajc mu wnikn poprzez swoje przewodzce ciao do ziemi. Ze wzgldu na utrat kontaktu ojcw z wojownikiem, coraz mniej ojcw dostarcza jakichkolwiek wzorw reagowania na kobiec zo, wykraczajcych poza koncepcj miedzianego pomostu. Mj ojciec nigdy nie potrafi odwanie stawi czoa mat ce i kiedy myl o tym, cigle napawa mnie zoci. Syszaem to zdanie od setek mczyzn. W wielu wypadkach wystarczyoby, gdyby ojciec wystpi w obronie swych granic lub "granic obelywych sw, jakimi go obrzucano, mwic zwyczajnie: Do! Jeeli ojciec nie potrafi postawi granic wciekoci matki ani ona jego utracie panowania nad sob", dziecko przeksztaca si w miedziany przewd. Im bardziej mczyzna godzi si na bycie miedzi, tym bardziej staje si ni to ywy, ni martwy; przechodzi w jaki trzeci, nieokrelony stan, zostaje bezpostaciowy, bezpciowy, staje si na wp ywym psychicznym przewodnikiem. Uwaam, e kobieta w pewnych wypadkach ucielenia jakby gniew tuzinw nieyjcych ju kobiet, ktrym za ycia nie byo dane wyraenie swojej wciekoci. Przewodzenie tej furii jest niebezpieczne. Niebezpieczne jest take przewodzenie wielkich porcji wdziku i uprzejmoci. Przyjcie nadmiernej iloci miedzi to ryzyko zawodowe pastorw, ksiy i terapeutw, przypominajce niebezpieczestwo absorpcji oowiu, na jakie naraeni s niektrzy robotnicy fabryczni. Wspczeni kapani rozdzielaj komfort psychiczny, koj, agodz i umierzaj, lecz dzieje si to za cen unikania ryzyka i utraty samotnoci. 194 Niejeden kapan wyrzeka si swego pragnienia samotnoci oraz surowoci mskiego towarzystwa; a na pogrzebie takiego kapana okazuje si, e skada si on przewanie z miedzi. Ludzie staj si zatem przewodnikami nie tyle dziki odwadze lub deniu do zmiany, ile wskutek pragnienia wygody, spokoju na wasnym podwrku, mieczy nie wyjmowanych z pochew, barw ochronnych, pragnienia bycia przepirk ukrywajc si w jesiennych trzcinach. Zostania przewodnikiem mskich i eskich prdw nie naley myli z osigniciem obupciowoci. Hermafrodyta to posta rodem z alchemii, ktr mona wyksztaci w sobie, jak ju wspomniano, po latach kultywowania odrbnoci, tj. po latach ci, przeciwiestw i rozrniania. Faszywe oboj-niactwo mona osign wczeniej dziki przewodzeniu, w ktrym jednak nie bior zazwyczaj udziau ani Hermes, ani Afrodyta. Jest to trudny temat, a stopie i zakres prawdziwoci dotyczcych go twierdze jest nieatwy do okrelenia. Nikogo z nas nikt dobrze nie przygotowa do radzenia sobie z mie^-dzi. U pocztkw ruchu feministycznego kobiety day od mczyzn, aby przejli oni na siebie wiksz ni dotd cz przewodzonego gniewu. Kobiety ju dawno zmczyo wystpowanie w roli miedzi, przewodnika mskich marze domi-nacyjnych; sdz, e pierwsze feministki nie zwrciy uwagi na to, jak duy jest ju faktyczny udzia mczyzn w przewodzeniu. Podtrzymywanie napicia midzy przeciwiestwami Za pomoc obrazu jednostki ludzkiej stajcej si miedzianym przewodem staram si wyrazi w sowach wraenie, jakiego wikszo z nas dowiadczya w okresie swego dziecistwa. Stajc si miedzianymi przewodami, tracimy nasze dziecistwo i prawie cae dziecistwo. Co nastpuje pniej? Starsi, stajemy si podejrzliwi wobec wszelkich form utosamiania si. Mio romantyczna opiera si w duym stopniu na utosamieniu i nie chodzi o to, by je odrzuca, lecz 195 by przyjrze mu si krytycznie. Naleaoby przyjrze si dokadniej wszelkim formom zespolenia: ofiary utosamiajcej si z napastnikiem, poddanego z tyranem, pracownika z firm, parafianina z kocioem, stylu z dekad, wiadomoci jednostkowej ze wiadomoci grupow, ma z on. Ten ostatni przypadek znalaz swj arcydzilny wyraz! w noweli Czechowa pt. Duszka. Poznajemy kobiet, ktra po wyjciu za m za przedsibiorc teatralnego powtarza za nim jego narzekania na publiczno, ktrej trzeba jedynie budy jarmarcznej". Po mierci ma nasza bohaterka wychodzi za kupca handlujcego drewnem i uczy si mwi o szalwkach", tarcicach" itp. Ponownie oWdowiaa, zako chuje si w weterynarzu, teraz rozprawiajc z zapaem, jak to ludzie choruj od mleka, zaraaj si od krw i koni",

88

jak to w miecie nie ma prawidowego nadzoru weteryna ryjnego" itd. Po wielu latach weterynarz powraca z wasn rodzin do jej miasta. Nasza bohaterka, sama nie majc dzie ci, przywizuje si do synka swojego dawnego przyjaciela I wkrtce ju opowiada wszystkim, jak trudno teraz idzie dzieciom nauka w gimnazjum", jak wyksztacenie klasyczne jest jednak lepsze od realnego itp. Opowiadanie koczy si obrazem chopca krzyczcego przez sen: Ja tobie dam! Poszed won! Nie by si! atwo mona by napisa analogiczn nowel, w ktrej to" mczyzna dostosowuje si z zaangaowaniem do ony po onie. Tak cakowite zespolenie jest pikne, a jednak... Prawdomwne dziecko ukrywajce si we wntrzu kadego z nas powinno si nauczy krzycze gromko w obliczu nadmiernego utosamiania si: Poszed won! Niektre zespolenia s dobre, niektre nie. Podpowiedzie, kiedy takie wcielanie si w innego jest waciwe, a kiedy nie, moe nam intuicja, & wojownik wewntrzny moe nas nauczy, jak utrzymywa granic. Przy nie-miedzianym sposobie ycia granice s zachowywane, co nie oznacza, e odrzuca si rol zwizkw midzyludzkich. Frost powiedzia: Co w naszej duszy nie kocha murw". Potrafimy jednak odrni granic od muru. W maestwie mog istnie granice i prawomocne punkty widzenia po obu jej stronach, ktre nie musz si wcale zlewa w jeden pogld. 196 Kiedy zmar synek Roberta i Elinor Frostw i Robert sam pochowa syna stwierdzi, e jego ona nienawidzi tego, w jaki sposb kopa on grb, oraz tego, w jaki sposb o tym mwi16: Doszo wic do tego, e nie wolno mi mwi o zmarym dziecku! Nie wolno ci, bo nie umiesz mwi serdecznie. Gdyby posiada odrobin serca, jak mgby wykopa swymi wasnymi rkami jego may grb? Widziaam stamtd, z okna, Jak wyrzucae piach wysoko; Wylatywa w gr: wanie tak, tak! i opada agodnie na kopczyk nad doem. Pomylaam wwczas: kim jest ten czowiek? Nie znaam go dotd... , Kade moje odezwanie drani ci i sierdzi. Sam nie wiem, jak dobiera sowa, By ci nie zirytowa. By moe Mgbym si tego nauczy, lecz nie bardzo wiem jak. Kiedy mczyzna przestaje zbyt dugo z kobiet, Troch niewiecieje... Zanim opanowa si, zapyta dwakro: - Czy nie wolno ju mwi o swym zmarym dziecku? Nie tobie! Och, gdzie podzia si mj kapelusz? Przecie go nie potrzebuj! Musz wyj std! Musz zaczerpn wieego powietrza. Sama nie wiem, czy wolno to robi komukolwiek. Amy! Zosta na mio bosk! Posuchaj mnie! Przecie nie pobiegn za tob z Rodzinnego pogrzebu Ceni Roberta Frosta, poniewa umie on zachowywa napicie midzy przeciwiestwami, w tym wypadku midzy 197 mczyzn a kobiet, nie ujmujc adnej z postaw jako bdnej, a jedynie traktujc je jako odmienne. Kiedy dorastamy do uznania przeciwiestw oraz koniecznoci ustosunkowania si do nich, pojawiaj si przed nami dwie moliwoci: pierwsza polegajca na poczeniu ich z metalem Afrodyty, miedzi, o ktrej ju tu bya mowa, oraz druga, polegajca na pogodzeniu si z istnieniem przeciwiestw i nauczeniu si ycia z nimi przy zachowaniu rwnowagi midzy oboma biegunami. ycie z przeciwiestwami Mona zatem mwi o yciu pomidzy biegunowymi przeciwiestwami. y pomidzy oznacza nie tylko uznawa istnienie przeciwiestw, ale cieszy si z tego, e istniej. Pitagoras, jak wspomnielimy wczeniej, pozostawi starannie sporzdzony wykaz przeciwiestw. Jedn ich par tworz pierwiastek mski i eski,

89

drug jasno i ciemno, trzeci pojedynczo i wielo, czwart parzysto i nieparzysto. Aby zmieci si midzy nimi, rozcigamy rce i odpychamy od siebie dwa bieguny tak daleko, jak tylko mona, by nastpnie zamieszka w obrbie wibrujcej przestrzeni pomidzy nimi. ycie z przeciwiestwami nie oznacza utosamiania si z jedn stron i ignorowania drugiej. Nie chodzi o to, by np. mczyzna obra sobie rol msk i z tego punktu widzenia traktowa kobiet jako wroga. Koci katolicki, optany myl o przeciwiestwie wiatopogldu chrzecijastwa i pogastwa, utosami si z jedn stron w okresie inkwizycji i rezultat by katastrofalny. Asceci kadej religii odczuwaj pokus utosamienia si z biegunem mskim. Wwczas pod mask uduchowionych wojownikw mog cae ycie kultywowa wrogo wobec kobiet. W ostatnich czasach coraz wicej kobiet zaczo utosamia si z biegunem eskim, utrzymujc, e wszystko, co ze, jest od mczyzny, a wszystko, co dobre, pochodzi od kobiet. Cieszy si istnieniem przeciwiestw oznacza rozepchn je si wasnej wyobrani dla poszerzenia przestrzeni ycio198 wej, by potem rozkoszowa si bez przeszkd fantastyczn muzyk dobiegajc z obu stron. Pewne wyobraenie o wraeniach, jakie si wtedy odbiera, mona uzyska, zasiadajc pomidzy sitar tabl, gdy oba te instrumenty wydaj z siebie dwiki. Posmak rezonansu midzy przeciwiestwami daje taniec flamenco. To, ktre broni si, i to, ktre atakuje, obserwuj si nawzajem; to, ktre przyciga, i to, ktre odmawia, kobieta i mczyzna, jedno czerwone i drugie czerwone przycigaj si i odpychaj na przemian. Kade z obojga tancerzy jest biegunem o odrbnym adunku magnetycznym, kade jest narodem bronicym swoich granic, wojownikiem w ogniu szalonej namitnoci, specyficznej namitnoci dzikiej, tajemniczej i wspaniaej niczym orze. Podziw dla wyboru Parysa Pamitamy, e Ares z mitologii greckiej mia siostr o imieniu Eris (Niezgoda). To ona wanie wpltaa Parysa w kaba, wrczajc mu zote jabko z prob, by da je tej z bogi, ktra podoba mu si najbardziej. I oto kopot: kandydatkami do otrzymania jabka s: Hera, ktrej sia wywodzi si z ziemskiej energii, Afrodyta, symbol erotycznych rozkoszy, oraz Atena, bogini mdroci. Eris nalega: Wybieraj! Wikszo z nas nie lubi tego sowa. Zadanie Parysa po lega na wskazaniu jednej Bogini, co automatycznie skazuje go~na gniew dwch pozostaych. Wybr czego najcenniejsze go to powana sprawa. Dokonanie wyboru jest podane, ale nie przez odrzucone bstwo. Ohc mie to wszystko!" Bierz go! Przynie! Podaj!" Wielu z nas przyjmuje dzi postaw z jednej strony waciciela psa z jego bezgraniczn zachannoci i prostoduszno-ci, a z drugiej samego psa, ktry sam nie decyduje, ale pozwala, by decydowano za niego. Tak te wielu z nas odegnuje si od dokonania wyboru, pozostawiajc decyzj samemu biegowi wypadkw. Richard Wilbur napisa wspaniay wiersz o tym pragnieniu17: 199 Czytaem, e Don Kichot ponis klsk, Gdy nie umia podj decyzji mskiej, Dokd wyruszy; cho bez trudu mg zwyciy smoka, Rycerz, ktry gow lekk nosi w obokach. Za to jego rumak, ktry podkowy mia cikie, Wnet ruszy ku stajni. Tak siano wygrao z orem. Wybr bogini to co zupenie innego od utosamienia si z jedn stron pary przeciwiestw. W pierwszym wypadku chodzi o to, co si naprawd lubi. Eris powiada: Wybieraj, co chcesz, a potem pa za to. Wybr mczyzny przypada na przedmiot podania caego jego ycia, a jego wewntrzny wojownik przystaje na rne nieprzyjemne przejcia z tym zwizane. Nie inaczej dzieje si w przypadku kobiety. Wojownik udziela mczynie lub kobiecie pozwolenia na ycie w cierpieniu, Stary ju Yeats napisa te sowa18: Przez cae swoje ycie cierpi, Wiem o tym lepiej od innych,

90

Chocia nie oni obrali t drog, Z pewnoci kady z nich zadowoliby si poledniejszym szczciem... Wiolarz zgity w swej dce, Tkacz zgity nad wrzecionem... Cierpienie oznacza tu trudne zadania podejmowane w imi osignicia przedmiotu naszego podania, ale take bolesn wiadomo istnienia innych nie wykorzystanych drg. * Rozrywajca nas namitno pcha do wyboru tego jedynego, co si dla nas liczy" i sprawia, e godzimy si za to paci ubstwem, konfliktami, wyrzeczeniami, mozoem, znoszeniem gniewu odrzuconych bstw. Decyzj, e zostajemy tylko muzykiem, tylko poet, tylko lekarzem, tylko pustelnikiem czy tylko malarzem podejmujemy dziki wojownikowi. To kochanek tkwicy w nas poda owej jedynej cennej rzeczy na wiecie" i od niego dowiadujemy si, czym owa rzecz jest; lecz to dziki wojownikowi Rembrandt czy Mirabai godz si znosi cierpienia, jakie pociga za sob ich wybr. 200 Student jesziwy* moe stwierdzi, e atakuje go bogini seksu. Sacharow dokona wyboru i spotka si z wrogoci reimu, odrzuceniem ze strony wasnych dzieci i wygnaniem do Grki.. redniowieczni alchemicy przywizywali wielk wag do sceny, w ktrej Parys dokonuje wyboru spord bogi. Szes-nastowieczny drzeworyt reprodukowany w Anatomy of the Psyche (Anatomia psychiki) Edwarda Edingera19 przedstawia krla lecego na ziemi, niedaleko Parysa i bogi, pogronego we nie. W tej chwili, w ktrej Parys wskazuje rdk swoj wybrank, krl budzi si. Jeeli wybierzemy to jedno, co si naprawd liczy" przedmiot naszego podania to nasi wewntrzni Krlowie, pogreni we nie od tak wielu lat, budz si. W caym tym okresie, w ktrym zapomnielimy o naszym elazie, a z siebie zrobilimy miedziane przewodniki, Krl nie mg nie spa. Dopki nic nie jest jasne, dopki nie zdecydowalimy si, czy by przewodnikiem, czy czowiekiem, dopty Krl i Krlowa pi dalej. Wybr Parysa odrnia jedn bogini, czyli drog yciow, od innej. Nie ma w tym nic bolesnego. Mona by powiedzie, e ludzie Nowej Ery s chorobliwie uzalenieni od harmonii. Zgodnie z alchemicznym drzeworytem dziecko nie osignie dojrzaoci, dopki nie zerwie z tym uzalenieniem, nie wybierze tego, co dla niego jest w yciu najwaniejsze, i z pieni na ustach nie stawi czoa napiciom tego wiata. Po zakoczeniu bitwy z naszej opowieci chopiec traci niewinno" w kolejnym sensie; jego prostoduszno zmniejsza si w.takiej mierze, w jakiej pozna natur i przeznaczenie miecza. Rzecz jasna, bitwa, jak wszystko inne z naszego opowiadania, cigle wybucha na nowo. Odnajdujemy naszego trzynonego konia, jedziemy do lasu, prosimy Dzikusa o zdrowego konia i ze spokojem w sercu wkraczamy na pole boju wiat. Jeli tylko wykorzystujemy wojownika naleycie nie tyle toczymy bitwy, ile budzimy Krla. * Akademia talmudyczna (przyp. tum.). 201 Od miedzi do elaza Proces przywracania do ycia czy cucenia wewntrznych wojownikw trwa cae lata, a jest on zwizany z zamian miedzi na elazo. Kady z nas musi sam wynale sposb przywrcenia do ycia wewntrznych wojownikw i jest to zadanie nie dla mini, lecz dla wyobrani. Wojownicy Fianna kochali ojczyzn i byli gotowi broni jej granic. Co kochamy a tak, by tego broni? Obrona granic i Krla oznacza, w jzyku wprowadzonej wczeniej metafory, zainstalowanie klamki od wewntrznej strony drzwi. Sam fakt doronicia tego nie zaatwi. Mczyzna trzydziesto- lub czterdziestoletni syszc, e kto na zewntrz grzebie przy klamce, moe popa w letarg i wszystko zaczyna si od nowa. Przerwanie tego letargu to zadanie wojownika. Stopniowo dana osoba uczy si rozpoznawa symptomy letargu, a take rodzaj ludzi wtrcajcych j w letarg. Mwic metaforycznie, zadanie polega na przeniesieniu klamki na wewntrzn stron drzwi. Z im wikszym szacunkiem bdziemy si odnosi do wewntrznych wojownikw, tym bardziej prawdopodobne^ e ostrzeg nas w razie, gdyby kto dobija si do drzwi. Za kadym razem, gdy zwracamy si do intuicji naszych wojownikw z prob o wyledzenie naszych napastnikw, przybywa nam przebiegoci. Moe i tracimy t chopic prostoduszno", ten optymizm co do natury ludzkiej", ale za to nie jestemy ju skaleczonym szeciolatkiem. Skaleczone dziecko moe nadal potrzebowa opieki i ochrony, ale nie jestemy ju w jego wadaniu.

91

Zadaniem wojownika jest ostrzec nas, gdy rozmwca zamierza przenie na nas cz swego wstydu. Po zakoczeniu naszego odczytu lub wykadu kto mgby powiedzie: Paski odczyt podoba mi si z jednym wyjtkiem. Czy chciaby Pan wiedzie, co mi si nie podobao? Teraz jest ten krytyczny moment. Wystpienie tej osoby mogo by powodowane yczliwymi pobudkami, ale rwnie i innymi. Jeli wojownik powiada; e zachodzi ta druga ewentualno, naleaoby odpowiedzie w tym stylu: * Nie wydaje mi si, aby udao si Panu wyprowadzi mnie z rwnowagi, jeli o taki efekt Panu chodzio. 202 Nie ma potrzeby, aby wali od razu z grubej rury". Czasem wystarczy wymwi swko takie, jak rwnowaga", by zachowa linie obronne. Nasz interlokutor wyglda na -wstrznitego i owiadcza, e nie mia adnych takich zamiarw... no tak, pewnie! Ochrona wewntrznego domu zakada zastpienie, przynajmniej w czci, miedzi elazem. W Dziewicy Malenie, jednej z bani braci Grimm, tytuowa bohaterka i jej suca z godu jedz pokrzywy. Oznacza to zaakceptowanie faktu, e w yciu nie ma ry bez kolcw. Jedzenie pokrzyw, cho rzeczywicie dostarczaj elaza, znaczy tu ycie w niedostatku, robienie nieprzyjemnych rzeczy i uchylanie si od zastanawiania si nad sposobami poprawy sytuacji. Konfrontacja z rzeczywistoci to dobry sposb na przyswojenie sobie elaza. Moliwy do zastosowania sposb zapobieenia przeksztaceniu si w miedziany pomost polega na uwiadomieniu sobie faktu przewodzenia we waciwym momencie. Przewodzenie jest niewiadome i dlatego jego nazwanie pozwala uczyni je obiektem refleksji,i dyskusji. -. Myl, e nie chciabym ci duej suy za przewodnik. Wewntrzna wojowniczo to czujno duszy, zapobiegajca przeksztaceniu czowieka w miedziany przewd, chronica nas przed upokorzycielami, niewiadomymi szermierzami, nieprzyjaznymi nam ludmi oraz arocznymi stworami yjcymi w naszym wntrzu. Z Odysei wynika, e mamy w rodku zalotnikw pragncych oeni si z nasz dusz. Owi podliwi zalotnicy planuj zamach na nasze ycie. Jeli kto nigdy nie mia miecza w rce, agodno moe mu zyskiwa powszechne uznanie, ale jednoczenie moe on skoczy jako niewolnik zalotnikw czy obiekt niepodanych zapdw maeskich. Moglibymy powiedzie o kim, kto nie chce wzi miecza do rki, e to: Rycerz, ktry gow lekk nosi w obokach. Za to jego rumak, ktry podkowy mia cikie, Wnet ruszy do stajni. To moe si przydarzy rwnie kulturze. Jeli kultura nie zajmuje si energi wojownika nie zdaje sobie sprawy 203 z jej istnienia, nie utrzymuje jej w ryzach, nie szanuje jej uzewntrznia si ona poza kultur w formie gangw ulicz nych, bicia on, gwatw, brutalnoci wobec dzieci i bezsen sownych mordw. . Jedno z gwnych zada stojcych przed wspczesnymi polega na przemyleniu skoro koncepcje wiecznego wojownika i wojownika zewntrznego nie potrafi ju suy za wzr roli odgrywanej przez wojownika w stosunkach midzyludzkich, w badaniach literackich, jego walorw mylowych i emocjonalnych. atwo te sobie wyobrazi, co nastpuje, gdy ucichnie ostatni dwik surm bojowych. Czy sia tak przywizana do walki nie powinna nauczy si odgrywania wszystkiego jeszcze raz od pocztku? Jak do tego dochodzi? Rozdzia VII JAZDA NA CZERWONYM, BIAYM I CZARNYM KONIU Wiemy, e nasze spoeczestwo produkuje w nadmiarze chopcw, a jednoczenie coraz mniej mczyzn. Niektre wspczesne kultury przykadem mogyby tu by plemiona Nowej Gwinei zmuszaj chopcw, by zostali mczyznami w drodze rozmaitych gorczkowych, chytrych, pomysowych, brawurowych prb i nauk, ktre jednak nastpuj zbyt szybko, aby wytworzy prawdziwego mczyzn. My znajdujemy si na przeciwnym kracu owego kontinuum, jako e w ogle nie mamy adnego pomysu na to, w jaki sposb formowa mczyzn, i pozwalamy, by proces ten nastpowa w sposb bezplanowy i nie uwiadamiany, w czasie, gdy my odwracamy gow w stron Wall Street i czekamy, co los przyniesie.

92

Michael Ventura w znakomitym szkicu pt. The Age of n-darkenment1 (Wiek ciemnoty) opublikowanym niedawno w Whole. Earth Review" pisze o szalestwach modziey i wyzwaniu, jakie stanowi ono dla naszego braku idei. Jej muzyka, jej moda, jej jzyk, jej normy obwieszczaj nadejcie momentu odpowiedniego dla inicjacji. Wszystkie te szalestwa s prob o odzew. Ventura pisze: Wszystkie spoecznoci plemienne witay osignicie dojrzaoci pciowej, zwaszcza u mczyzn, w formie rozbudowanych i bolesnych rytw inicjacji praktyki, ktra rzecz jasna byaby niepotrzebna, gdyby ich modzie nie bya tak 205 rozbisurmaniona jak nasza... Doroli w tych spoecznociach nie uciekaj przed tym momentem, jak u nas; przeciwnie, obchodz go uroczycie. Inicjacja dziaa na zasadzie objawienia, szoku, wprowadzajc w rytuay dotd utrzymywane przed modzie w tajemnicy... w rytuay przekazujce modym wszystkie jasne i ciemne strony zbiorowej wiadomoci ich plemienia, cae jego poczucie tajemnicy, wszystkie jego tradycyjne wielkie pytania i legendy opowiadane w celu werbalizacji i udzielenia odpowiedzi na te pytania... Kluczowe sowo w tym zdaniu to przekazujce". Doroli maj co do przekazania: legendy, umiejtnoci, magi, tace, wizje, rytuay. W rzeczy samej gdyby wszystkiego tego nie przekazywano starannie z pokolenia na pokolenie, plemi nie przetrwaoby... Spoecznoci plemienne potrafiy zaspokaja zarwno materialne potrzeby, jak i duchowe pragnienia wanie za porednictwem inicjacji. Praktyka ta bya tak skuteczna, e zwykle przed ukoczeniem pitnastu lat mody czonek spoecznoci plemiennej by ju przygotowany do objcia roli w peni odpowiedzialnej osoby dorosej. Ventura pisze, e poczwszy od mniej wicej czternastu lat modzie w naszej kulturze wytwarza formy muzyk, mod, sposoby zachowania T- ktre opniaj moment inicjacji, jak gdyby w nadziei,- e wtajemniczenie nastpi gdzie po drodze samo". Wtajemniczenie wszake nie nastpuje: Mick Jagger staje si panem w rednim wieku, a doroli nadal nie maj adnej koncepcji inicjacji. Opnienie momentu inicjacji i brak reakcji na to ze strony dorosych ma bardzo wiele wsplnego, zdaniem Ventury, z szeroko rozpowszechnion w Stanach kultur narkotykw. Aby mc zaspokoi to zapotrzebowanie na inicjacj, powinnimy wszyscy wiedzie znacznie wicej na jej temat. Mylenie wszak nie boli. 206 Klasyczny model inicjacji Istnieje wiele rodzajw inicjacji, wiele wzorw natury oraz kolejnoci rytuaw i nauk. Porzdek etapw inicjacji jest zawsze liniowy, cho sama inicjacja przypomina raczej kul. Przy tym zastrzeeniu moemy przedstawi liniowe ujcie mskiej inicjacji wyrniajce pi jej stadiw. Pierwsze stadium to zwizanie si z matk i rozstanie z ni (to pierwsze wychodzi nam stosunkowo niele, ale drugie zupenie fatalnie, zwaszcza na przedmieciach i w gettach). Drugi etap to zwizanie si z ojcem i rozstanie z nim (czsto odkadamy to pierwsze a do pidziesitki, co oznacza oczywicie przesunicie w czasie rwnie nieuniknionego zerwania). Trzecia faza inicjacji obejmuje pojawienie si. mskiej matki, tj. mentora, ktry pomaga mczynie odnale drog do jego wasnej, wielkoci lub- istoty. Przykadem takiej mskiej matki jest krl Artur (w naszych warunkach faza ta realizowana jest zupenie przypadkowo i chaotycznie, jeli w ogle jest realizowana). Czwarty etap polega na odbyciu praktyki u huraganowej siy w rodzaju Dzikusa, Wojownika, Dionizosa czy Apollina. Kiedy terminator spisuje si dobrze, otrzymuje w nagrod yk-Wody ze rda nalecego do boga (takiego wanie yku domagaj si modzi ludzie). Wreszcie pity etap to maestwo ze wit Kobiet czyli Krlow. Nasza opowie wpasowuje si do dobrze w ten model klasycznej inicjacji. elazny Jan reprezentuje dorosego mentora, ktry przywraca wi chopca, z jego wielkoci i jego zot gow". elazny Jan jako Dzikus jest zarazem bosk moc, z ktrej wd pozwalaj napi si chopcu. W naszym spoeczestwie, ktre odrzucio inicjacj, proces osigania dojrzaoci przez chopcw napotyka powane przeszkody. W stylizacji mitologicznej mona by rzec, e Wielki Ojciec w swej pierwotnej postaci zatrzymuje modych mczyzn na ich drodze, a tak samo dziaa Wielka Matka w swoim pierwotnym wcieleniu. O te przeszkody naley uzupeni odpowied na pytanie, dlaczego mamy tak wielu chopcw i tak niewielu mczyzn. Gwnym tego powodem jest, jak sdz, nasza nieznajomo inicjacji i odmawianie jej wartoci.. Ojciec, ktry potrafi przyswoi sobie i przekaza dobroczynn, spokojn i twrcz stron witego Krla, potrafi 207

93

zarazem pomc synowi przej szczliwie przez stadia inicjacji. Wiemy jednak rwnie, e ojciec ucielenia take Chorobliw czy Zatrut stron witego Krla. A w Jadowity Krl zatruje najbardziej niewinne z uciech", jak powiedzia Blake, i tym samym niszczy rado tworzenia, mio wasn i sfer erotyczn syna. Niektrzy ojcowie popeniaj kazirodztwo ze swoimi synami, niektrzy popeniaj pewnego rodzaju kazirodztwo psychiczne. Omawialimy szczegowo t Chorobliw stron Wielkiego Ojca w rozdziale IV. Powinnimy rozpatrzy obie strony take i Wielkiej Matki. Z jej strony pozytywnej spywa na syna akceptacja, opiekuczo, pochwaa i odwaga. Wielka Matka ma jednak rwnie i Chorobliw czy Zatrut stron, bowiem i ona jest nieokieznan, huraganow si, potrafic przebija ciany swoj zakoczon pazurami doni. Czasem owa do zakoczona szponami pozbawia matk jej ludzkiej poowy, pozostawiajc jedynie cz mechaniczn, ktra powtarza wzory psychiczne znane jej babkom, prababkom i praprababkom. Nasza opowie ujmuje ow zaborcz stron Wielkiej Matki w postaci jednego zdania: Trzeba skra klucz spod poduszki matki". Marian Woodman proponuje nam rozrnienie midzy matk wiadom, ktra zdaje sobie spraw z wadzy, jak sprawuje nad synem lub crk, a matk niewiadom, niczym automat realizujc bez chwili przerwy zakodowany w mzgu program Wielkiej Matki, ledwo odrniajc partnerstwo od dominacji2. Chorobliwa strona Wielkiej Matki nie chce, by chopiec dors, gdy wwczas wymknby si on spod jej wadzy. ie sprowadza ona moe na syna takich plag, jak Chorobliwa strona witego Krla, ale za to przywizuje go. W legendzie celtyckiej pt. Culwch i Olwen, o ktrej bya ju mowa w tej ksice, pojawia si posta modego czowieka o imieniu Mabon. Mabon jest uwiziony pod wod. ososie sysz jego nieustajcy pacz. Towarzysze Culwcha owiadczaj Arturowi, e Culwch nie moe dokoczy swoich prac, jeli Mabon nie zostanie wyzwolony ze swojego podwodnego wizienia, a to nie moe si sta, dopki nie sprowadzi si Eidoela z jego samotnej wiey, co z kolei jest niemoliwe, dopki nie odnajdzie si najstarszego z yjcych na ziemi stworze Wielkiego ososia itd., itd. Ot w chopiec 208 uwiziony pod wod to mody mczyzna schwytany w macki notorycznej zaborczoci Wielkiej Matki. Uwizienie to jest dzieem nie tyle naszej osobistej matki, ile wanie Wielkiej Matki, ktrej ta pierwsza jest podporzdkowana. Podkrelamy raz jeszcze, e to nie osobista matka wizi syna ona chciaaby, by by on wolny, W zamkniciu trzyma go zaborcza czy pierwotna strona Wielkiej Matki3. O tym, jak dochodzi do tego uwizienia, mona dowiedzie si z innych mitw i legend. Naley do nich rosyjska bajka Car dziewica, w ktrej syn kupca, Iwan, traci za modu matk. Jego ojciec eni si ponownie; Iwan ma macoch. Baniowa macocha" to sowo-klucz oznaczajce jadowit stron Wielkiej Matki. Dowiadujemy si czego niepokojcego: macocha zakochuje si w Iwanie. Wyraajc to inaczej moglibymy tu mwi o niestosownej mioci Wielkiej Matki do nie wtajemniczonego chopca. Ojciec wyrusza w podr. Tymczasem guwerner, ktrego wynajto, by uczy Iwana, zabiera chopca nad zatok na ryby. W oddali pojawia si kilka odzi, ktre powoli zbliaj si do brzegu. Na najwikszej odzi stoi postawna zotowosa kobieta, ktra pozdrawia Iwana, jakby go znaa. Ku jego uciesze kobieta obiecuje, e powrci w to samo miejsce nastpnego popoudnia. Nosi ona imi Dziewicy a Przy Tym Carycy". Rozpoznajemy w niej Zotowos Kobiet. Wieczorem macocha upija nauczyciela i dowiaduje si wszystkiego, co si zdarzyo. Daje nauczycielowi szpilk i kae mu j nastpnego dnia wpi w konierz Iwana, gdy tylko odzie pojawi si na horyzoncie. Iwan ma po tym zapa w sen. Nauczyciel wykonuje dokadnie polecenie; Iwan czuje w caym ciele znuenie, kadzie si na ziemi i zasypia. Ten postpek Wielkiej Matki, dokonany w zmowie z nauczycielem, jest bardziej wyrafinowany ni ojcowska kltwa i nie pozostawia adnych ladw; gdy tylko odzie oddalaj si, guwerner wyjmuje szpilk i Iwan si budzi. Cel jednak zosta osignity; wzrost, proces inicjacyjny chopca zosta zatrzymany tu przed tym, kiedy chopiec gotw by do przyniesienia dzikich kwiatw witej Kobiecie, a to przerwanie procesu jest dzieem macochy. W czasie, w ktrym powinien by si rozegra kolejny etap rozwoju jego wiadomoci, chopiec by pogrony we nie4.. 14 elazny Jan 209 W bani tej podoba mi si "pomys zmowy nauczyciela, ktry nominalnie jest mczyzn, i macochy, nominalnie kobiety w owym zowieszczym dziele. Wemy te pod uwag, e chodzi tu o nauczyciela". Z bajki wynika, e system szkolny, ktry na cae lata, a do studiw wcznie, usypia swoich wychowankw i wychowanice, znajduje si w zmowie z mroczn stron Wielkiej Matki. Przypomnijmy sobie z dziecistwa z jak wieloma nauczycielkami i jak niewieloma nauczycielami mielimy do czynienia. O uczelniach te

94

przecie mwi si Alma Mater. Cae narody zapadaj w sen pod wpywem negatywnej materii waciwej materializmowi. Marian Woodman okrelia ow szpilk jako sztucznego falusa" wprowadzanego przez gow. czy ona to pojcie z pewnymi typami intelektualnych rozmw bdcych produ ktem racjonalistycznego umysu niewiadomej matki* a pro wadzonych przez ni z jej nastoletnim synem. Czasami idee intelektualne, z jakimi matka przychodzi do syna pno w noc, s dobrodziejstwem, ale czsto tak nie bywa. Taki chopiec moe po latach sta si osamotnionym mieszkacem umysowej wiey z koci soniowej. NatomiastJeli zwizek z matk zachodzi gwnie na paszczynie uczuciowej, syn moe wyldowa jako lokator podwodnego wizienia, a jego pacz bdzie sycha przez dwadziecia cztery godziny na do b5. W naszej kulturze zaczto ostatnio, i> susznie, zwraca uwag na psychiczne kazirodztwo popeniane przez mczyzn z crkami, ktre jest w najwyszym stopniu niesmaczne i ohydne, a take przynosi niepowetowane szkody. My take powicilimy troch uwagi psychicznemu kazirodztwu midzy ojcem a crk. Wiemy o niepokojco duej liczbie przypadkw seksualnego wykorzystywania synw przez matki, jak rwnie przez ojcw, wujw i starszych braci; wci natomiast w naszej kulturze nie traktuje si powanie szkd powstaych przez psychiczne kazirodztwo midzy matk a synem. Mari Sandoz w These Wer the Sioux (Oni byli Siuksami) pisze, e chopiec z plemienia Siuksw od ukoczenia mniej wicej siedmiu lat nigdy nie stawa oko w oko z matk.Wszystkie proby do matki przechodziy przez siostr chopca Czy poprosiaby mam, aby naprawia te sanday? 210 Dumbo prosi o napraw sandaw... Po wykonaniu pracy matka nigdy nie wrczaa sama sandaw synowi mwic: Oto twoje sanday", lecz, znowu, przedmiot wdrowa okrn drog. Jaki adunek energii elektrycznej moe si wyzwoli, gdy matka patrzy synowi prosto w oczy mwic: - Masz tu swoj now koszulk, ju wypran. Tego rodzaju utrudnienia kontaktw matki z synem wydaj nam si niedorzeczne, niesychane, mieszne, nieludzkie. Mczyni plemienia Siuksw, ju doroli, synli wszake z braku zahamowa w stosunku do kobiet, z nieskrpowanych rozmw z towarzyszkami ich ycia, w tym na tematy seksu. Naley po prostu stwierdzi, e kobiety plemienia Siuksw lepiej zdaway sobie spraw z moliwoci psychicznego kazirodztwa midzy matk a synem ni my. Wspomniaem, e amerykaskie matki czsto powierzaj swym synkom szczegy swego ycia prywatnego, szczegy bardziej nadajce si dla ludzi dorosych. Nieukrywanie niczego jest czsto lepsze ni milczenie, staje si wszake szkodliwe, jeli syn zaczyna czu, e powinien wczy si w czynne rozwizywanie problemw matki. W niejednej kuchni syn zostaje przecignity na stron matki i wypowiada, w takiej lub innej formie, te straszne sowa: Mamo, kiedy dorosn, kupi ci duy dom i nie bdziesz musiaa ju pracowa. Dwadziecia do trzydziestu procent chopcw yje obecnie w domach pozbawionych dorosego mczyzny; i wikszo z nich wypowiada te sowa, po cichu lub gono. Psychiczne kazirodztwo bynajmniej nie ogranicza si jednak do rodzin niepenych. Czsto, z jak ostatnio rozprawia si o wadach mczyzn oraz systemu patriarchalnego, skania matki do lekcewaenia dorosych mczyzn. Kobiety wspczesne uwiadomiy sobie ponadto swe wasne bogate ycie wewntrzne. Mona twierdzi, e powie europejska, wynalazek ostatnich dwch stuleci, pokazaa niejednej wspczesnej kobiecie, jak bogate zasoby potrzeb i pragnie ukrywaj si w jej duszy, potrzeb i pragnie, ktre mog by zaspokojone lub te pozostawa nie zaspokojone. Dzisiaj niewiele kobiet pomyli, a tym bardziej powie: Granice mojego ycia s granicami mojego ma". Kobieta dwudziestego wieku jest wia211 doma wasnej subtelnoci uczu, ktrym nie potrafi sprosta zwyky miertelnik odmiennej pci. Twierdz zatem, e w dzisiejszych warunkach zbiegy si dwie tendencje. Jedna to widoczne w kulturze amerykaskiej

95

podkrelanie nieudolnoci, a nawet miesznoci mczyzn, a druga to zwikszona wiadomo kobiety o swym wewn trznym bogactwie uczuciowym. , Kiedy te dwie tendencje zbiegaj si, nadzieje na zmian i spenienie zaczynaj by wizane z modymi synami. Matka szuka u syna emocjonalnego zaspokojenia, a jej dnoci tego rodzaju pogbiy si, jak si zdaje, w ostatnim czasie. Doroli mczyni nierzadko szukaj w modych kobietach towarzyszek ycia erotycznego; dorosa kobieta moe szuka w swym omioletnim synu towarzysza ycia duchowego. Wrd jej marze mog pojawia si rojenia, e syn zrekompensuje nie-delikatno innych mczyzn; e jego umysowo bdzie otwarta na kobiece wartoci; e jej dusza pozyska w jego osobie wiernego towarzysza i partnera. Czsto w tych marzeniach syn bdzie odgrywa pewn rol, dla samej matki niedostpn. Matka ma przede wszystkim nadziej, e syn nauczy si by uprzejmym dla kobiet, uprzejmiejszym ni by jego ojciec, i e bdzie potrafi da seksualne zadowolenie swej wasnej kobiecie. Krtko mwic matka bdzie ywi nadziej, e syn zostanie lepszym kochankiem swojej kobiety" ni by lub jest jego ojciec. Kime mogaby by ta ,jego kobieta"? Setki razy syszaem, e ten lub w, majc swoje czterdzieci czy czterdzieci pi lat, zdaje sobie teraz spraw, i przez cae ycie peni rol zastpczego ma, wielbiciela oraz duchowego towarzysza matki. Takiemu mczynie wydaje si, e w stosunku do kobiet wystpuje jako kto w rodzaju rycerza na biaym koniu. Gdybym zapyta kogo takiego o jego zdanie na temat mczyzn, odpowiedziaby zapewne: Nigdy nie potrafiem im zaufa. Przyjmujc, e drugi etap inicjacji to zwizanie si (i rozstanie) z ojcem, stwierdzamy, e taki mczyzna jest jak naj-dalszy od podjcia tych krokw. Nie ufa on mczyznom; mona przypuszcza, e nigdy nie zaufaby Dzikusowi na -tyle, by wyruszy w drog na jego ramionach. Chopiec zbyt wczenie wezwany przez matk czuje si bez212 radny, gdy zdaje sobie spraw, e jest za may, by zrobi to, czego si od niego da. Jego siy uczuciowe s zbyt rozdrobnione, by zaspokoi potrzeby matki, a jego zaufanie do mczyzn jest zbyt chwiejne, by potrafi znale zastpc ojca. Taki chopiec nierzadko uwaa, e zawid nadzieje ojca, z ktrym nie utrzymuje praktycznie adnych stosunkw. Na to nakada si kolejne poczucie winy w stosunku do matki, ktrej nie potrafi pomc. Chopiec wchodzi w ycie z poczuciem podwjnej klski. Trzeba umie wypowiada te prawdy bez zbytniego obciania matki, zrywajc tym samym ze sposobem mylenia Freuda, ktry wanie na ni zrzuci gros odpowiedzialnoci. Caa tradycja inicjacji, o ktrej Freud wiedzia bardzo niewiele, skada odpowiedzialno na barki mczyzn, zwaszcza starszych mczyzn, czonkw obrzdowej starszyzny. Powinni oni odwoa chopca. Jeli tego nie uczyni, zaborcza strona Wielkiej Matki rozpocznie swoj dziaalno, choby i indywidualna matka nie yczya sobie osobicie takiego uwizienia. Matka czsto nawet w przeciwiestwie do chopca nie dostrzega, e dochodzi do uwizienia. Wstyd wywoany poczuciem niedorastania do swej roli i pewna obawa, aby nie zosta przecignitym na stron matki przed okrzepniciem jako mczyzna, rodz w synu niewytumaczalny gniew i zo, ktre nie dopuszcz do urzeczywistnienia si marzenia matki o delikatnym i subtelnym mczynie. Zo ta moe si ujawnia w formie niegrzecznego odezwania si kilkunastoletniego syna do matki w kuchni. To taka jego osobista forma heavymetalowej liryki, ktra jego matk wprawia w oszoomienie. Owa niewytumaczalna zo moe si w pniejszych latach zamanifestowa na wiele rnych sposobw: jako mizantropia, jako maniakalne zaharowywanie si lub jako czyny bezmylnego Don Juana czy Jamesa Bonda, wykorzystujcego kobiety seksualnie, a potem odrzucajcego je niczym zuyte rkawiczki, lub nawet, jak w przypadku Bonda, zabijajcego je, jeli wejd w drog. Wizanie wielkich nadziei z synkiem i pragnienie, by zastpi on uomnego ojca, ktre zatrzymuj proces mskiej inicjacji na pocztkowym etapie, to, w naszych kategoriach, zakochanie si macochy w Iwanie". 213 Innymi rdami niezdolnoci matek do zauwaania tego, co si dzieje, s: brak mitologii, a szczeglnie wyparcie greckiej mitologii z kultury globalnej, oraz uznanie bani za co waciwego tylko dzieciom. Mona by rzec, e wiele kobiet przejawia dzi przenikliwo, jeli chodzi o ciemn czy negatywn stron witego Krla, a zarazem niewiadomo co do negatywnej strony Wielkiej Matki. W doranym sondau wrd grupy kobiet, w ktrym prosiem o przedstawienie przymiotnikw kojarzcych si z Wielk Matk, uzyskaem bardzo wiele odpowiedzi: opiekucza, wilgotna, akceptujca,

96

trzymajca si ziemi, namitna, tolerancyjna, agodna, kochajca. adna jednak z odpowiedzi nie brzmiaa: niewiadoma". Kobietom nikt specjalnie nie pomaga rozrnia pozytywnej strony Wielkiej Matki od strony negatywnej. Potrzeba nam ludzi, ktrzy by stale przypominali mczyznom, jak trudno sta si wiadomym ojcem, oraz ludzi, ktrzy by przypominali matkom, jak trudno zosta wiadom matk. Kady mczyzna czy kobieta ma tak cz osobowoci, ktra jest ukryta nawet przed nim czy przed ni. Wiadomo, e w stosunku do tego, co powiedziano wczeniej istnieje wiele wyjtkw; wiadomo, e istniej rne matki i rni ojcowie. Niektrzy ojcowie s dobrzy i dla synw, i dla crek; niektre matki nie daj od synw ani crek, by je ratowali albo stawali si ich zastpczymi partnerami maeskimi. Gdy natomiast syn zostaje wezwany zbyt wczenie, jego bd polega na tym, e nie zdoa on wybawi swej matki. Nie uczyni jej szczliw, nie uwolni jej od cierpienia. Nie zdoa zastpi swego (pozostawiajcego wiele do yczenia) ojca, tak e ojciec ma moe poczucie wstydu, lecz syn ma poczucie winy, gdy powinien by zdolny do wypenienia tej funkcji. Poczucie winy od wstydu odrnia si tradycyjnie nastpujco: wstyd to poczucie,, e zupenie nie potraficie sprosta wymaganiom tego wiata i pewnie nie zdoacie tego zmieni. Poczucie winy to z kolei poczucie, e zrobilicie co le, pocigajce za sob ch odpokutowania swego bdu. Niektrzy wezwani zbyt wczenie synowie bd zarwno odczuwa wstyd, jak i poczuwa si do winy. 214 Pamitamy, e Orestes, cigany przez erynie po zamordowaniu matki, odgryz sobie palec i rzuci go w swe przela-dowczynie; widzc to niektre z czarnych furii przemieniy si w biae i zostawiy go w spokoju. A zatem tradycyjna strategia w sytuacji, gdy kto czuje zbyt due poczucie winy, polega na odgryzieniu kawaka ciaa i rzuceniu go za siebie. Mczyzna z poczuciem winy moe wiadomie cign na siebie porak yciow w pierwszej poowie swego ycia. Tak kar nakada on sam na siebie za to, e nie uratowa matki. Niektrzy mczyni zaczynaj pracowa w zawodzie, ktrego nie znosz, odgryzajc swoj rado, i dopiero po pidziesitce wracaj do robienia tego, co lubi. U szczytu swego poczucia winy mczyzna moe polubi nieodpowiedni kobiet"; inny moe zosta impotentem. Jeszcze inny moe zosta obsesyjnym uwodzicielem, pograjc si coraz gbiej w poczuciu winy na tle niemonoci zaspokojenia rzeczywistych uczuciowych potrzeb kadej kolejnej kobiety, z ktr si styka. S mczyni, ktrzy nie zdoali wybawi swoich matek; zostaj oni terapeutami, stale ponawiajc prby ratowania kobiet. Odgryzaj palec wasnych uczu i przez reszt ycia wysuchuj zwierze o cudzych uczuciach. Gdyby na tym miejscu by ko z naszej historii, odgryzby on sobie jedn z ng. Kiedy mczyzna okazuje si niezdolny do wydostania klucza spod poduszki swej matki to znak, e zapewne kocha j za bardzo albo niepokoi si o ni za dugo. Kiedy mczyzna okazuje si niezdolny do zejcia w popioy albo do wejcia do ogrodu to znak, e zapewne za bardzo kocha ojca albo niepokoi si o niego za dugo. Zatem nie wszyscy,mczyni przechodz przez stadia inicjacji z szybkoci dorwnujc uczniowi elaznego Jana, ktry ju wczenie dokona wyranego zerwania zarwno z matk, jak i ojcem. A co mona powiedzie o prawdziwych pechowcach, o tych, co nie kochaj ani matek, ani ojcw, tych katowanych, seksualnie wykorzystywanych, gwatownie porzucanych? S to ludzie cierpicy, ktrych bl jest gbszy ni ktokolwiek z nas mgby sobie wyobrazi. Mczyzna tego rodzaju staje si zatwardziaym spoecznym darwinist, wegetujcym na pustkowiu swego umysu wraz ze swoim psem oraz karabinkiem AK-47. Taki mczy215 zna jeszcze wiele lat po zakoczeniu wojny bdzie dalej toczy swoj prywatn wojn na jakiej wysepce Pacyfiku. Jego mskie zalety nie ujawniaj si, a sztywne granice, gniewny chopiec w rodku, zmary Krl, zrobotyzowani wewntrzni onierze doprowadzaj jego rodzin i jego on do stanu desperacji. On sam jest zdesperowany. W jego oczach matka nie uchronia go przed ojcem, a jego ojciec nie uchroni go przed matk. W tym stanie rzeczy dwie pkule jego mzgu nie wsppracuj ze sob najlepiej. Nie zna on swoich uczu; nie podnosz si one do poziomu sw. atwo moe stoczy si do poziomu damskiego boksera lub chama rwcego si z piciami na sprawc stuczki swojego auta, co tylko pogbia jego desperacj. W jaki sposb mczyzna moe wydosta si z tej puapki, ktra prowadzi do niszczcego i samoniszczcego poniewierania innych narodw i innych ludzi? W jaki sposb mczyni, kochani i nie kochani, mog przerwa to bdne koo nieustajcej agresji? Jest to pytanie, ktre stoi dzi przed caym naszym narodem w obliczu koca zimnej wojny. Nasza opowie mwi, e taki mczyzna potrzebuje mskiej matki, w tym lub w wiekuistym wiecie, do ktrej moe przyprowadzi swojego trzynonego konia, otrzymujc w zamian penowartociowego rumaka.

97

Opowie: festyn zotych jabek Pora powrci do naszej opowieci. Mody czowiek, ktrego losy obserwujemy i ktremu szczcie sprzyja bardziej ni wikszoci z nas, przeszed przez popi, przez ogrd i przez bitw. Pojecha na plac boju na zdrowym koniu uyczonym mu przez Dzikusa. Zwrci swojego bojowego rumaka i powrci do domu na kutyk-kucyku wrd kpin stajennych, Wie on jednak, czego dokona. Waciwie nasza historia mogaby si skoczy w tym miejscu, prawda? Mody czowiek wkroczy do boju, niczym na dobrze znajomy teren, z lekkim sercem i umiechem na ustach. Prawdziwi wojownicy s rzadkoci, a wic, kiedy mczyzna rozwija w sobie zarwno wewntrznego, jak i zewntrznego wojownika, kusi tym bardziej, by stwierdzi: 216 To wystarczy. yjc wrd zdumiewajcych przeciwiestw rdmzgowia, pasji z krainy snw i marze, ukrytych fortec namit noci, przyspieszonego pod wpywem adrenaliny krenia krwi mczyzna moe uduchowi wiat, broni ojczyzny i samemu pon namitnoci. Przekazywany mczynie dar wojownika, owo ekstatyczne uniesienie pynce z poczucia suby, pochodzi z kwater bezosobowych wojownikw ulokowanych gdzie wysoko w genetycznych niebiosach; ycie wszake wymaga od nas nie tylko wojowniczoci. Umiejtno walki i taca, bdca wiadectwem niekamanej woli bycia w wiecie, traci swj blask, gdy dla mczyzny wszyscy ludzie i wszystkie narody s tylko wrogami, a jedynym sposobem odnoszenia si do nich jest walka. Ludzie tak wybitni, jak Savonarola, w. Ignacy Loyola, zaoyciel zakonu jezuitw, Karol Marks, genera Patton, Nietzsche czy Ibsen zatrzymali si na tym etapie wojownika. Ponadto wojownik ma te swoj zatrut czy negatywn stron. Skadaj si na ni: brutalno, rabowanie, domaganie si bezwarunkowego poddania przeciwnika, bezmylne zabijanie, damskie boksowanie", gwacenie, zdrada wszystkich ludzkich wartoci Krla. Ludzie oywiani wojownicz energi potrzebuj jakiego sposobu na przejcie do jakociowo nowego etapu. Nie moemy zatem jeszcze zakoczy naszej historii, gdy nie doszo przecie do uwolnienia bohatera od agresji. Wracajc do opowiadania, przypomnijmy, e ostatnia cz zakoczya si zwycistwem nad nieprzyjacimi Krla. Crka Krla zapragna dowiedzie si, c to za tajemniczy rycerz uwolni jej krlestwo. Pamitamy, e podejrzewa ona, i chopiec ogrodnika jest kim niezwykym. Przychodzi jej na myl sposb sprawdzenia tego, czy jest on owym tajemniczym rycerzem: zaproszenie wszystkich rycerzy z okolicy" do zamku na festyn. Skoro poka si na zamku, znajdzie si jaki sposb, by rozpozna tego waciwego. Krl rzek do crki: Urzdz wielki festyn, ktry bdzie trwa trzy dni, a tobie przypadnie zadanie rzucenia zotego jabka. Ten tajemniczy rycerz powinien si zjawi. 217. Po tym, jak ogoszono wiadomo o festynie, modzieniec pojecha na skraj lasu i zawoa elaznego Jana. Czego potrzebujesz? zapyta elazny Jan. Chc zapa zote jabko, ktre ma rzuci crka Krla. To nic trudnego; waciwie ju je trzymasz w r kach odrzek elazny Jan. Dam ci co wicej na t okazj: czerwon zbroj i potnego kasztanowatego rumaka. Modzieniec pojecha galopem na pole, na ktrym odbywa si festyn. Dojecha tam na czas, wmiesza si pomidzy innych rycerzy i nikt go nie rozpozna. Crka Krla wystpia naprzd i rzucia zotym jabkiem w grup mczyzn. Tym ktry je zapa, by nasz modzieniec. Pochwyciwszy jabko, oddali si jednak galopem. Drugiego dnia elazny Jan wyposay modzieca w bia zbroj i siwego konia. I tym razem jabko trafio do jego rk; i tym te razem nie zatrzymujc si nawet na chwil, oddali si galopem. Rozgniewao to Krla, ktry rzek: Tak nie wolno si zachowywa; rycerz powinien

98

podjecha do mnie i poda swoje imi. Jeli zapie jabko jeszcze raz i bdzie prbowa odjecha powiedzia Krl swoim przybocznym gocie go! A jeli nie bdzie chcia wrci, od czego ma cie miecze. Na trzeci dzie festynu elazny Jan podarowa modziecowi czarn zbroj i karego konia. Rwnie tego popoudnia modzieniec zapa jabko. Tym razem jednak, gdy odjecha wraz z jabkiem, rzucili si za nim w pogo ludzie Krla. Jeden z nich znalaz si na tyle blisko, by kocem miecza" zada mu ran w nog. Modzieniec zdoa uciec, ale uciekajc zmusi konia do tak potnego skoku, e spad mu z gowy hem, odsaniajc jego zote wosy. Ludzie Krla wrcili do swojego pana i opowiedzieli mu, co si zdarzyo. Trzy wtki czy szczegy tego ustpu opowieci wymagaj bliszej analizy: znaczenie zotych jabek, osobliwy charakter festynu oraz kolejno maci trzech koni. 218 Zote jabka Zote jabka w naszej opowieci, podobnie jak w wielu innych baniach i legendach, sugeruj, e akcja toczy si w pewnej szczeglnej przestrzeni lub czasie, sugeruj zwizek z rytuaem. Parys mia obdarzy jedn z trzech bogi zotym jabkiem. Jabko kojarzy si z niemiertelnoci i wiadomo, e niektrym modziecom tu przed zoeniem ich w ofierze w greckim obrzdzie Adonisa dawano zote jabko jako swego rodzaju przepustk do raju. W staroytnym jzyku perskim sowo raj" oznaczao odgrodzon murami przestrze, a Celtowie wyobraali sobie raj na podobiestwo jaboniowego sadu pooonego na zachodzie, gdzie sw siedzib ma mier. Odpowiada to wielu rnym dawnym zwyczajom europejskim. Przykadowo: w czasie wigilii Wszystkich witych, kiedy to zmarli powracaj na ziemi, urzdza si zawody w apaniu zbami wiszcego jabka. Uroczyste uczty zwyky byy rozpoczyna si od jajka Wschodu, a koczy na jabku Zachodu. Oto jeszcze jeden interesujcy szczeg dotyczcy jabka: jeli przeci jabko na wskro, ujrzy si uoony z czarnych pestek wzr witego piciokta. Jest to tajemny znak przeznaczony dla witej Kobiety czyli Zofii. Jabko to ziemia, a piciokt stanowi jej ukryt struktur. Std te Zofia jest na gruncie takiego sposobu mylenia dusz ziemi. Wynika std porednio, e crka Krla, Kobieta Ktra Kocha Zoto, wybraa chopca na witego Krla. Fakt, i akcja naszej opowieci przenosi si teraz w przestrze rytualn, jest czym naturalnym. Zwrmy uwag, e podczas festynu rycerze zawiesili bro na koku; walka to-czyasi w poprzedniej czci naszej historii. Podczas krlewskiego festynu adne kopie nie wysadzaj rycerzy z siode, nie przebija si adnych zbroi, nie zadaje mieczem ciosw sigajcych jelit czy obcinajcych rce. Festyn wymaga okrelonej zmiany sposobu manifestowania energii wojownika. Mona by powiedzie, e modzieniec uczy si przezwycia agresj poprzez kanalizowanie jej w pewnych zabawowych, formalnych, zrytualizowanych czynnociach. Modzi ludzie defiluj z parad przed krlewn, a o tym, kto dostanie jabko, decyduje szczcie". 219 Przestrze progowa Antropolog Victor Turner dokona niedawno ponownego odkrycia niemal zapomnianego pojcia rytualnej przestrzeni7. Ludzie wkraczaj do tej przestrzeni i opuszczaj j, przekraczajc pewien obrzdowy prg. T rytualn przestrze mona nazwa take przestrzeni progow. Przed wkroczeniem do tej strefy przechodzi si pewne przepisane rytuaem przygotowanie, a wydzielenie danego konkretnego miejsca rwnie wymaga pewnego przygotowania. W tym rytualnym miejscu czas i przestrze podlegaj zmianie, funkcjonuj na innych zasadach ni w wieckiej przestrzeni. Zmiana czy transformacja mog nastpi jedynie wtedy, gdy mczyzna lub kobieta znajd si w owej rytualnej strefie. Wejcie tam wymaga, po pierwsze, przejcia przez prg za pomoc pewnego rodzaju obrzdu, a po drugie sama przestrze musi zosta podgrzana". Mczyzna lub kobieta pozostaj w ramach tej gorcej strefy (jak w obrzdowym tacu derwiszw) stosunkowo krtko, a potem powracaj do swej zwykej wiadomoci, do swej ospaoci czy apatii. Koci katolicki przypomnia rytualn przestrze w mszy aciskiej, lecz u protestantw popada ona w zapomnienie. Z pewnymi wyjtkami, protestantyzm spowodowa we wszystkich rejonach wiata nieznajomo rytualnej przestrzeni. yjc w czasach, ktre zagubiy to pojcie, atwo moemy popeni dwojakiego rodzaju bdy: w ogle nie przewidujemy dla rytualnej przestrzeni miejsca w naszym yciu i z tego powodu pozostajemy chodni", albo te pozostajemy w niej zbyt dugo. Niektrzy fundamentalici obstaj przy wymogu pozostawania w rytualnej strefie przez czterdzieci lat bez prawa wyjcia a wic

99

precz z jakim tam ckliwym humanitaryzmem. Nie wizytujc adnej rytualnej strefy, pozostaje si kim w rodzaju mikkiej gliny; zostajc w niej zbyt dugo, koczy si jako popkany garnek, przepalony i sczerniay. Teatr grecki podobno stworzy Dionizos. Inicjacje dionizyj-skie, jak wiadomo, odbyway si w precyzyjnie okrelonej rytualnej przestrzeni. Grecki teatr tragiczny oznacza upublicznienie owej rozbudowanej rytualnej przestrzeni. Rytualna przestrze ma jeszcze inne cechy. Kiedy przebywamy w niej, nie dajemy si ponosi sile naszych poda 220 zmierzajcych za kad cen do wyadowania czy to w postaci orgazmu, czy starcia na polu bitwy; sza ustpuje miejsca zachwytowi, a obroty miejsca zwrotom jzyko wym. * Dodajmy, e mczyni i kobiety znajdujcy si w rytualnej strefie mog zosta przedstawieni nieznajomemu lub nieznajomej yjcej w ich wntrzu. Krl i jego crka urzdzili festyn, poniewa warto podkreli urod tego faktu chcieli dowiedzie si, kim jest tajemniczy rycerz". W Indiach i Tybecie przestrze rytualna jest czsto miejscem miosnych pieszczot. Kapani pomagaj mczynie i kobiecie przygotowa tak gorc stref, w ktrej dochodzi do zblienia seksualnego, lecz bez osigania orgazmu. Pieszczoty mog trwa dwie, trzy albo cztery godziny. Poprzedza je, w pewnych fragmentach bardzo rozbudowany ceremonia. Przygotowania mczyzny wymagaj odpowiedniej wiedzy i siy wyobrani, jako e do jego zada naley wywoanie szczegowego obrazu kilku bogi podczas wpatrywania si w oczy partnerki. Podobnie przygotowania kobiety wymagaj odpowiedniej wiedzy i siy wyobrani, dziki ktrej w oczach partnera potrafi ona dostrzec kilku bogw. Oboje ujedaj swoje popdy niczym dzikie konie; konie te utrzymuj ich w granicach rytualnej przestrzeni, nawet na przekr parciu do ostatecznego spenienia. Korzystanie z rytualnej przestrzeni jest czym bardzo intymnym i wymagajcym duej wyobrani oraz siy woli. Przebywa w takiej przestrzeni to jakby by zamknitym w butelce albo koszu. Morris Berman zwrci uwag, e w muzeach w charakterze wiadectw dawnych kultur prezentuje si zwykle rne twarde przedmioty, takie jak topory czy wcznie. A przecie istniej dobre powody, by twierdzi, e u pocztku kultury mona raczej odnale plecione z trzciny kosze, ktre s mikkie" i w rodku puste8. Wewntrzna prnia kadego z nas, mona by rzec, jest uksztatowana po swojemu. W codziennym yciu dymy do zaspokojenia naszych pragnie i wypenienia prni. Natomiast w przestrzeni rytualnej zarwno mczyni, jak i kobiety ucz si dowiadcza prni, czyli pragnie, nie wypeniajc jej, a wic nie zaspokajajc ich. Mczyzna, o jakim mowa, moe przebywa w obecnoci 221 niewinnej dziewczyny, nie mylc od razu o tym, jak by zacign j do ka, potrafi rozkoszowa si wasn wewntrzn energi bez koniecznoci gwatownego wyadowywania jej na zewntrz, potrafi zdawa sobie spraw, e matka jest w potrzebie, i nie rzuca si od razu, by j zaspokoi. Wojownik potrafi rozkoszowa si piknem swojej podniosej wojowniczoci bez rzucania si w bj. Podczas festynu rycerze bior udzia we wsplnych pokazach czy poradach pozbawionych jakiegokolwiek ladu przemocy. Znalazszy si w rytualnej strefie, rycerz zwalnia swoje ruchy, porusza si z gracj, skada ukon Krlowi i Krlowej, nie musi przebija si przez adne granice i okazywa jakiejkolwiek wrogoci, znajduje si tam po prostu po to, by go ogldano. Mona by powiedzie, e wanie ten peen gracji spektakl skania Krlewn do rzucenia jabka dokadnie w odpowiednim momencie. Biologowie uwaali niegdy, e intrygujce rytualne tace czapli i gsi maj zwizek e sprawami rozmnaania i przetrwania gatunku, e narodziy si one z powodw by uy sowa, jakie stosujemy w stosunku do siebie praktycznych. Ostatnio jednak biologowie, po dugich obserwacjach czapli, jeleni, gsi, pawi itd., doszli do wniosku, i przynajmniej niektre rytualne tace nie maj adnej wartoci dla przetrwania gatunku maj one charakter popisu. Popis czy pokaz ucielenia pikno i si wyrazu poczone czsto z pociesznym wdzikiem. My, ludzie, wystawiamy na pokaz przede wszystkim przedni stron; uwydatniamy urod twarzy, twarz te wyraa nasze uczucia. Tymczasem jelenie obnosz si z obiema swymi stronami: biaoogoniaste jelenie pyszni si urod zarwno zwieczonego rogami ba, jak i swoich przepysznych zadw. Tace czapli, wyniosy chd pawi, parady jeleni ; wszystko to ma by traktowane jako artystyczne czy zbyteczne z punktu widzenia czystej wartoci biologicznej popisy.

100

Podczas takich pokazw manifestuje si pragnienia, urod, dobry nastrj. Uwalniane wtedy siy maj pobudzajcy wpyw na inne ptaki czy zwierzta przygldajce si popisom. Tak wic tego rodzaju spektakle pobudzaj do tacw. Wszystkie one maj wsplny cel -- s po to, by je ogldano. Nasza kultura dopuszcza popisy w rodzaju samczego roz222 pierania si na chodnikach czy paradowania jezdni w okazaych limuzynach, ktre nastpuj, gdy mody mczyzna (lub kobieta) znajduje si na etapie wojownika lub wczeniejszym. W gangach mona zaobserwowa wiele tego rodzaju ostentacji. Te przypadki stanowi zwyk przypado wieku modzieczego, lecz to nie o nich jest tutaj mowa. W rytualnej przestrzeni pozostawia si za sob kult sam-czoci, walk, marzenia o dominacji. Blake nazwa najwysze stadium wiadomoci nieustajc twrczoci" lub wietlistym miastem sztuki". Zote jabko wprowadza nas w raj formy. Rycerze na festynie bior udzia w pokazach jako wyrazie mioci do formy oraz pikna. Popisy te maj wicej wsplnego ze sztuk ni z puszeniem si. Przestrze rytualna odwodzi ich od wojny, a kieruje ku spoeczestwu. Kiedy stary wojownik celtycki, taki jak Cuchulain, wraca z wojny, w uroczystociach braa udzia caa spoeczno. Czasami grupa kobiet, w tym jego matka, obnaaa przed wojownikiem piersi, by wzbudzi w nim wspczucie, a mczyni wsadzali takiego wojownika, cigle w szale rozpalonego rdmzgowia, po kolei do trzech balii z zimn wod, by go ostudzi. Z modych ludzi posyanych do Wietnamu chcielimy zrobi onierzy. Nie wypracowalimy jednak adnego ceremoniau uczcego litoci, adnego mechanizmu kanalizowania ich nawarstwionej pasji, adnego szacunku dla danego od nich szau. Weterani wietnamscy czuliby si lepiej, gdyby po ich powrocie w kadym miasteczku urzdzono na ich cze festyn, w ktrym owi weterani przejedaliby uroczycie na koniach, a dziewczyna rzucaaby im zote jabka. Parada taka wyraaaby uczczenie powrotu kombatantw do cywilnego ycia i wczaaby ich w obrzdy zotych jabek, ktrych tradycja siga tysicy lat. Dowdcy z ery wojny wietnamskiej nie dysponowali adnymi rytuaami, ktre mogyby pomc kombatantom po ich powrocie do domu. Przywieziono ich po prostu do Nowego Jorku i zostawiono na ulicy. Wszyscy wiemy, jakie byy tego nastpstwa. Wicej uczestnikw wojny wietnamskiej popenio samobjstwo po jej zakoczeniu ni zgino na niej. Czarna ciana w Waszyngtonie stanowi prb zrekompensowania tych zaniedba; jest ona rwnie wiadectwem braku 223 wyobrani wojska oraz naszego lekkomylnego puszczenia w niepami wszystkiego tego, co dawniej wiedziano na temat tej kardynalnej przemiany nie-wojownika w wojownika. Wielu modych mieszkacw miast jest dzi uczestnikami rnych walk. Tym nadmiernie rozpalonym modym ludziom mamy jedynie do zaoferowania wyroki skazujce albo odwrcony wzrok- Nie dajemy im nic i co roku wrd modych ludzi jest coraz wicej samobjcw. Niezadugo bdziemy potrzebowali nowej czarnej ciany jako pomnika naszego braku wypracowania rytuaw dla modziey. Pamitamy, e chopiec podczas najazdu nieprzyjaciela poczapa na swoim trj nonym koniu na skraj lasu, gdzie zamieni go na jaki czas na bojowego wierzchowca od elaznego Jana. Jakkolwiek w opowieci ta scena si ju nie powtarza, mona przyj, e take i podczas pniejszego festynu chopiec codziennie jedzi na swej szkapinie do lasu. Musiao tak by, gdy niezwyke konie zamknite w stajni zostayby zauwaone. Przyjmujc, e w sensie przenonym trjnony ko to jego wasne ciao o upokorzonej nodze, modzieniec wymienia swoje ciao jeszcze trzykrotnie na zdrowego konia i dowiaduje si na podstawie wasnego dowiadczenia, jak to jest, kiedy jedzie si na uroczyst parad bez wstydu. Czapla, paw i jele wyraaj w swoich ywych i ostentacyjnych popisach brak wstydu. Duma pawia wyraa chwa Boga" powiada Blake. Wspczesny czowiek w supermarkecie, kruchcie czy biurze adwokackim nie ma elaznego Jana, od ktrego mgby otrzyma konia o czterech nogach. Wiemy, e modzieniec musi zwrci poyczonego konia, ale i tak dowiadczenie zamieszkiwania ciaa pozbawionego poczucia wstydu nauczyo go, czym jest duma. Mona mniema, e w przerwie midzy bitw a festynem wewntrzni wojownicy chopca nabrali tyle si, e nie musi on ju kry si po ktach i stogach siana, lecz jest gotw, by pokaza si publicznie. Moe on bra udzia w paradzie wraz z innymi i wezwa, eby tak to wyrazi, do rzucenia jabka. Bliski przyjaciel opowiedzia mi nastpujc histori. Gdy mia pi lat, jego ojciec opuci haniebnie rodzin i przez

101

224 cae lata syn czu si z powodu tego porzucenia pohabiony. Jako dwudziestoparolatek wyjecha do Japonii i spdzi tam dziesi lat, studiujc u dobrego nauczyciela sztuk walki. Dopiero po wyuczeniu si tej sztuki uzna si za gotowego do powrotu na ono rodziny i objcia tam odpowiedniej roli. By pozbawionym opiekuczego ojca to tyle w przypadku mczyzny co czu si pohabionym". Bohater tej historii, podobnie jak chopiec z naszego centralnego opowiadania, znajduje oparcie w zastpczym ojcu w tej historii: nauczycielu sztuki walki, w naszym opowiadaniu w elaznym Janie. Jedynie wtedy, gdy wewntrzni wojownicy mczyzny s wystarczajco silni, moe on odda si uciechom parady. Wwczas te dostpna staje si dla rozkosz formy. Niechlujne ubranie, rozlazy-wiersz, byle jak ustawione meble wszystko to wie si w ukryty sposb ze wstydem. Kosmos nie jest zawstydzeniem i rozkoszuje si form. Spektakle kosmosu to soce unoszce si nad oceanem i zanurzajce w jego falach, to samotne wschody i.zachody ksiyca, to rozwijajce si i opadajce licie. Form popisu jest poezja. Ptasi poeta powtarza samogoski i spgoski, rozwijajc swj ogon. Ogon pawia to sylabotoniczny wiersz. Wiersz to taniec wykonywany dla jakiej isto ty z drugiego wiata9. . Jak sodko dwicz samogoski w wersie ducha. Ciao, Tomaszu, to psalm ocisty. Bogactwo Formy tworzy nadludzki trud. Liczymy, przeliczamy dwiki, spoywamy cud. Tak wic rozkosze formy wykraczaj poza odwieczny dualizm bohatera i wroga, dobrego i zego, mczyzny i kobiety jako antagonistw. Kiedy mczyzna lub kobieta wkraczaj do rytualnej strefy, kade z nich podejmuje dziaania na pokaz i koncentracja na takim wystpie zuywa energi, ktr w przeciwnym wypadku pochonby konflikt. Rycerze defilujcy przed trybun Krla, czekajcy cierpliwie na otrzymanie zotego jabka" s ywymi symbolami jakociowo nowego etapu, w ktrym bezokolicznik zwycia" blaknie, ustpujc miejsca formie rzeczownikowej do ogldania". 15 elazny Jan 225 Nasz festyn odbywa si zatem w rytualnej przestrzeni. Przestrze ta, ogrzana przez wit Kobiet oraz Krla, staje si na tyle gorca, by pozwoli na przemian. Nie stumiona i dostrzeona wojowniczo moe wysublimowa si w pikno, zachwyt, spektakl i sztuk. Jazda na czerwonym, biaym i czarnym koniu Nasza opowie powiada, e modzieniec otrzymywa kadego kolejnego dnia od elaznego Jana konia, siodo i zbroj innej barwy. Wyczuwamy, e ma to jakie znaczenie. Przyjrzyjmy si zatem dokadniej tym trzem kolorom i skojarzeniom, jakie nios. Przypomnijmy sobie, e krlowa z Krlewny nieki szya, siedzc za hebanowymi okiennicami, podczas gdy na dworze pada nieg; kiedy ukua si w palec, trzy krople krwi spady w nieg. Krlowa rzeka: Pragn dziecka tak biaego jak nieg, tak czerwonego jak krew i tak czarnego jak ta okiennica10. Baniowy bohater czy bohaterka czy to rosyjskich, czy niemieckich, czy fiskich bajek ktry przypadkiem dostrzega kropl czerwonej krwi czarnego kruka spadajc w biay nieg, zapada od razu w trans jogina. Pozwala to wnosi o olbrzymiej wadzy, jak czerwie, czer i biel miay nad ludzk wiadomoci a do redniowiecza wcznie. Zrbmy krtki przegld afrykaskich i europejskich konotacji czerwieni, bieli i czerni. Victor Turner zebra w swym Ritual Process11 {Proces rytualny) oraz A Forest ofSymbols12 (Las symboli) wiele danych z obszaru Afryki na temat tych trzech barw. System religijny plemienia Ndembu w Zambii, wrd czonkw ktrego Turner y cae lata, w znacznej czci opiera si na rozrnieniach zwizanych z tymi kolorami. Dla Ndembu czerwie jest krwi porodu, krwi miesiczkow i krwi rozlewan przez bro. Aszanti dodaj do tego wasne skojarzenia: czerwie oznacza u nich take czerwon ziemi, a tym samym kulty ziemi; jak rwnie wojn, czary 226 oraz ofiary z ludzi i zwierzt. Konotacje europejskie s zblione do afrykaskich. Margaret Walker w swej Women's En-cyclopedia of Myths and Secrets (Encyklopedia mitw i tajemnic dla kobiet) okrela czerwie jako krwistoczerwon ni ywota". Europejczycy dodaj do tego jeszcze gniew: A poczerwienia ze zoci. Czerwie nasuwa na myl furi byka. Nigdy nie powiewaj czerwon pacht przed bykiem. Biel u ludw Ndembu i Aszanti wywouje skojarzenia ze

102

sperm, lin, wod, mlekiem, jeziorami, rzekami, bogosawiestwem przepywajcej wody", morzem i stanem kapaskim. Turner pisze o Ndembu: Biel reprezentuje rozleg siatk znacze obejmujcych zarwno to, co ywe, jak i to, co martwe. Biel to waciwe stosunki midzyludzkie^ wrd jej owocw s zdrowie, sia i wszystko co dobre. Np. biay miech manifestujcy si byskiem zbw oznacza koleestwo i braterskie uczucia" (Proces rytualny). Z racji skojarzenia bieli z nasieniem czy si ona z pierwiastkiem mskim, podobnie jak czerwie z eskim. Przeciwiestwo to nie jest jednak tak jednoznaczne, gdy biaa kura oznacza ycie i podno, w odrnieniu od czarnego koguta, konotu-jcego mier i czarn magi. Turner pisze: Nie istnieje aden niewzruszony zwizek barw i pci. Symbolika barw nie jest na stae przypisana do pci, cho czerwie i biel bywaj w okrelonych kontekstach konkretyzowane, wyraajc przeciwiestwo obu pci". W oczach Europejczykw biel zachowuje zwizek z bogosawiestwem i mlekiem, a nasuwa ona take pewne skojarzenia z braterskimi uczuciami oraz si. Wywouje ona rwnie obraz czystoci dziecka i panny modej oraz przez implikacje osb dcych do wzniosych moralnych celw, takich jak biay rycerz, ktry walczy w imi czystoci, Najwitszej Panny i dobra. Czer dla Ndembu to wgiel drzewny, mu rzeczny i czarne owoce. Z ich punktu widzenia czer oznacza niegodziwo i zo, sczerniae zwoki, cierpienie, choroby, brak czystoci fizycznej i moralnej oraz noc i ciemno. Turner dodaje, e czer wie si rwnie z pojciem mistycznej czy rytualnej mierci oraz z pokrewnym mierci pojciem namitnoci i wrogoci[...] dla Ndembu umrze oznacza czsto osign 227 kres okrelonego etapu rozwoju poprzez mier do dojrza-oci"13. Rwnie dla Europejczykw czer oznacza mier i aob. Dodaj oni do tego nieszczcia czarny dzie". Mwi si te o czarnej magii", o czarnym rynku" i czarnej licie". Konotacje w myl europejskich i egipskich alchemikw s bardzo zblione do asocjacji afrykaskich: czer oznacza materi pierwotn, prima materia, ow oraz ciao Ozyrysa w wiecie zmarych. Porzdek Wielkiej Matki Analiza wykazuje nie tylko, e w baniach europejskich, podobnie jak w mitach plemienia Ndembu, wymienione wczeniej trzy barwy s szczeglnie wyrniane, ale e w Europie barwy te wystpuj w pewnym porzdku. Najbardziej znany porzdek czy kolejno tych kolorw s takie, jakie pojawiaj si w Krlewnie niece: biae, czerwone, czarne. Moemy nazwa t sekwencj porzdkiem Wielkiej Matki." Biel, czerwie i czer symbolizuj trzy fazy ksiyca: pierwsza z nich to biel Najwitszej Panny jako Nowiu, druga to czerwie Macierzystwa jako Peni i wreszcie czer Staruchy jako ksiyca w ostatniej kwadrze. Barbara Walker w swej ksice na temat Staruchy14 omawia szczegowo te trzy fazy i ich barwy. Mona by powiedzie, e kady z nas przechodzi najpierw przez etap niewinnoci, potem przez etap mioci i walki, i wreszcie mierci, zniszczenia i wiedzy. Dawne mity normaskie powiadaj, e po mierci, czowieka piej trzy koguty najpierw biay, potem czerwony, a na kocu czarny. Tak wic wszyscy wdrujemy t sam drog, a jest to droga szeroka. Jest to droga Wielkiej Matki biel, czerwie, czer. Porzdek alchemikw Alchemicy czy to egipscy, czy europejscy mwi o tych samych trzech barwach, lecz zaczynaj od czarnej. Na pocztku jest czer materii pierwszej, czer oowiu, czer 228 materii nie tknitej przez ducha czy wiadomo. Alchemicy pragn pogbienia czerni. Jak mwi stare teksty,, zanim rozpocznie si proces naszego rozwoju musi pojawi si czarna bestia". Motyw piknej i bestii" mwi to samo. W drugim etapie czarny potwr bieleje niczym horyzont przed witem. Biel oznacza tu proces oczyszczenia; rozwijaj si wyobrania, duch i poczucie humoru. W tym stanie bia-oci nie yje si jednak w prawdziwym sensie tego sowa; jest to pewnego rodzaju abstrakcyjny, idealny stan. Aby go oywi, konieczny jest dopyw krwi, musi on napeni si rubedo, czerwieni ycia, by uy wyraenia alchemikw" (Jung)16. Trzeci etap alchemikw to czerwie wschodzcego soca. Pojawia si teraz siarka, wybuchy gniewu oraz ogie na mitnoci. . Jest to droga mczyzn i kobiet, ktrzy pragn rozszerzonej i bardziej uduchowionej osobowoci, pragn wiedzy tajemnej, pragn przeistoczenia duchowego oowiu w duchowe zoto. Droga ta nie rozpoczyna si

103

od razu po urodzeniu, lecz np. w wieku czterdziestu piciu lat. Podrujemy drog od oowiu do zota w tym samym czasie, w ktrym podrujemy drog od ycia do mierci. Porzdek mski Nasza opowie przypomina o istnieniu trzeciej drogi. O ile porzdek Wielkiej Matki odzwierciedla kobiece tajemnice ycia i mierci, a porzdek alchemiczny reprezentuje porzdek neutralny, dotyczcy- w rwnej mierze mczyzn i kobiet, o tyle porzdek elaznego Jana wyraa mskie tajniki ran i rozwoju. Droga ta rozpoczyna si od czerwieni i biegnie przez biel do czerni. O ile moda kobieta rozpoczyna swoj drog, od bieli niewinnoci czy biaej sukni z bierzmowania, o tyle na pocztku drogi chopca znajduje si czerwie. Czerwie to kolor Marsa. Starzy mistrzowie inicjacji spord afrykaskich plemion Gi-su i Masajw prowadz modych moranw" wprost w czerwie: modych ludzi zachca si do wybuchw gniewu, do 229 zaczepek, walki, szukania kopotw, a jeli chodzi o stron emocjonaln nakania si ich do okazywania dumy i buty, do postawy aspoecznej i ktliwoci, do bycia za pan brat ze zoci. Dziewczyny zachcaj ich do walki.- Kady modzieniec ma za przewodnika starszego mczyzn, dziki czemu walki nie kocz si miertelnymi ranami. Mody czowiek moe pozostawa na tym czerwonym etapie przez dziesi albo pitnacie lat. W cigu tego czasu dziewczta uprawiaj z nim seks, ale nigdy nie wyjd za takiego mczyzn za m, poniewa jest on nie speniony, nie doszlifowany; nie cieszy si szacunkiem, jest zbyt czerwony, jak mwi starsi!. Kiedy mody czowiek jest czerwony okazuje swoj zo, krzyczy na ludzi, wybucha gniewem niczym zapaka z siarczanym ebkiem, walczy o to, co jego, przestaje by bierny, chodzi z wypit piersi, jest czerwonym jastrzbiem, jest gwatowny i nieopanowany. Naturalnie, nikt zbytnio nie ufa czerwonemu mczynie. Wspaniaa rosyjska ba pt. Krlewicz Iwan i arptak zawiera yw scen opisujc w czerwony pocztek drogi, o ktrej mowa. Mody wojak jedzie sobie na koniu i nagle dostrzega na mchu piro, ktre wypado z gorejcej piersi ogromnego arptaka". W sensie metaforycznym jest to czerwone piro. Ko modzieca ostrzega go, aby nie podnosi pira, gdy jeli to uczyni, popadnie w tarapaty. Jedziec jednak podnosi piro. Spado ono z piersi arptaka a wic jest zwizane z sercem, jest ponce i gorejce. Wzywa ono mczyzn, podobnie jak wzywa go jego powoanie albo inicjacja17. W redniowieczu powicano wiele uwagi porzdkowi elaznego Jana. Na przykad w przypadkach Parsifala dostrzegalne jest przechodzenie od Czerwonego Rycerza poprzez Rycerza Biaego do Rycerza Czarnego. Parsifal opuszcza dom matki, w Ktrym nie byo, adnych dorosych mczyzn, jako niezdarny, prostoduszny prostaczek. Prawie od razu zabija on Czerwonego Rycerza i zabiera jego zbroj sam staje si Czerwonym Rycerzem. Jake wielu nieporozumie staje si przyczyn; ile w nim buty i grubiastwa; jak antyspoecznie si zachowuje podczas swojego okresu Czerwonej Zbroi! Bez czerwieni jednak nie ma mowy o bieli18. 230 A dzi staramy si za pomoc obowizku szkolnego przenie modych mczyzn wprost z dziecistwa do etapu Biaego Rycerza. Mona te zauway, e czasami matka pragnie, by syn pozosta biay, podczas gdy on jest ju na etapie czerwieni. (I odwrotnie, mczyzna w sile wieku moe chcie, aby jego ona bya biaa godna szacunku podczas gdy ona pogrya si ju w czerwieni). Wiemy, i Dzikus z naszej opowieci daje modziecowi pierwszego dnia czerwonego konia. Drugiego dnia daje mu konia biaego. C mona powiedzie na temat bieli? Biay rycerz byszczy i janieje fizycznie i duchowo. Zwykle pokpiwamy sobie z tego, ale nie zapominajmy o jego zaangaowaniu. Biay rycerz walczy o dobro, nie ma tu ju mowy o antyspoecznym zachowaniu. Ralph Nader* jest takim biaym rycerzem; rzuca on wyzwanie wiatu korporacji. Mona przypomnie, e w. Jerzy walczc ze smokiem, dosiada biaego konia i nosi bia zbroj. Mona by powiedzie, e w pozytywnym sensie etap bieli oznacza mono kontaktu ze smokiem. Nie wynika std wcale konieczno zabijania smoka. Wiadomo, e chrzecijascy krzyowcy, ktrzy natrafili w Palestynie na legend o w. Jerzym i smoku, znieksztacili j po powrocie do domu. W niektrych dawnych wersjach legendy smok przeistacza si w kobiet lub obdarza skarbami; zmienia si. Smok w najdawniejszych mitach nie jest adnym wcieleniem za. Reprezentuje on tajemnicz si wody, moe nieco prymitywn, ale jego gd jest prawomocny i zrozumiay.

104

Typowy bohater celtycki nawizuje kontakt ze smokiem, wrzucajc mu do paszczy bochenki chleba. Naturalnie, rzuty musz by celne, tak e mona powiedzie, i biel zakada pewn dokadno i zrczno. Niebezpieczestwo zwizane z etapem Biaego Rycerza w naszej kulturze polega na tym, e posta ta bywa czsto nie do zniesienia, a to skutkiem braku przejcia przez etap czerwieni. Biali rycerze w naszej kulturze popieraj zimn wojn i przenosz z czerwie na amerykaskich Indian, * Pionier i przywdca ruchu konsumentw, autor wielu kampanii przeciwko big businessowi". 231 na czerwonych komunistw, na zdemoralizowane kobiety, na czarnych. Kto, kto nie przeszed przez etap czerwieni, bdzie dogmatycznym Biaym Rycerzem, wszczynajcym udawane, obudne wojny z jakim skonkretyzowanym smokiem w rodzaju ubstwa czy narkotykw. Dyskusja midzy Bushem a Dukakisem to smutna debata dwch zatwardziaych biaych rycerzy. Tego rodzaju dyskusje s wyjtkowo nudne. Mona by powiedzie, e w tej chwili, w ktrej mody rosyjski jedziec podj z ziemi piro arptaka, wszed ju na drog, o czym wiedzia ko, wiodc ku czerni. Trzeciego dnia elazny Jan daje modemu czowiekowi czarnego konia wraz z czarnym siodem, czarn uzd i czarn zbroj. Dosiadajc tego konia, modzieniec dokonuje ostatecznego zejcia w wiat rany i zostaje raniony przez ludzi Krla". Mona dostrzec coraz wicej ciemnych odcieni na obrazach starzejcego si Rembrandta. Ukadajc zdjcia Lincolna z czterech ostatnich lat jego ycia wedug wieku, mona dostrzec coraz bardziej spowijajc go ciemno. Ludzie wchodzcy w ciemno, w czer, zwykle przestaj potpia innych. Pewna matka dostaa si raz do Biaego Domu i obudzia Lincolna o pitej rano, mwic, e przed paroma dniami jej syna wysano pocigiem do Waszyngtonu i po bezsennej nocy posano od razu na wart, na ktrej zmczony zasn, za co miano go wanie o godzinie smej tego ranka rozstrzela. Gdyby Lincoln znajdowa si na etapie czerwieni, mgby krzykn na stranikw: Kto wpuci tu t kobiet? Wyrzuci j std! Gdyby by w okresie bieli, mgby powiedzie: Prosz pani, wszyscy musimy przestrzega okrelonych zasad. Pani syn naruszy je i z tego powodu jest mi rwnie przykro jak pani, ale nic w tej sprawie wicej nie mog zrobi. Lincoln jednak nie powiedzia nic takiego. Rzek natomiast: No c, wydaje mi si, e rozstrzelanie go nie wyszoby mu specjalnie na zdrowie i podpisa odpowiedni doku ment. Zwrmy uwag na humor, ktry towarzyszy czerni. Gdyby zatrzyma analiz historii o elaznym Janie w tym momencie, mona by j sumarycznie uj jako przejcie modego mczyzny od czerwonej gwatownoci przez biae zaan232 gaowanie do czarnej szlachetnoci. Kady mczyzna dostaje trzy konie, ktrych dosiada w rnych okresach swego ycia; spada z jednego konia i dosiada nastpnego. Nie myl, by naleao specjalnie wyrnia ktrego z tych koni; adnego z nich nie powinno si pomija. Potrzebujemy trojakich umiejtnoci, gdy kady ko ma swoisty chd, kady poszy si czym innym i kady inaczej reaguje na jedca. Nauczyciele i rodzice czsto daj od nas pominicia czerwonego konia. Niektrzy mczyni nie przechodz w modoci przez okres czerwieni. Taki mczyzna bdzie musia pniej, w wieku czterdziestu lat, powrci do czerwieni, dopiero uczy si wybucha gniewem i by nieprzyjemnym. Duchowni czsto s zmuszeni ogranicza si do bieli, a to dlatego, e pominli oni stadium czerwonoci, a ich parafianie nie pozwol im wrci do tego stadium. Z drugiej strony nie potrafi te pj naprzd, ku czerni. Politycy musz wyglda na- biaych, cho naprawd s Bg wie jakiego koloru. Anwar Sadat znalazszy si w wizieniu, bez wtpienia dotar do etapu czerni; zdaje si, e naleaoby posa w to samo miejsce znacznie wicej politykw. Wyszoby to pewnie na dobre take i poetom. Przejcie za zason czerni zakada wchonicie mrocznego cienia, przez lata rzucanego na twarze niedobrych mczyzn i kobiet, komunistw, czarownic i tyranw. Proces ten mona nazwa odzyskaniem i pochoniciem cienia. Robert Frost wchon wiele swojego cienia, co z pewnoci przydao mu wielkoci. Pisze on o cieniu padajcym na jego maestwo. M i ona jad przez las powozikiem zaprzonym w jednego konia. Nagle spord drzew wyania si mczyzna i uderza konia noem w serce. Jak pisze Frost, nad owo maestwo nie byo pary z wiksz pokor godzcej si z losem"19.

105

Uznalimy to za cnot, e czowiek sam lub Bg Wadca wszystkich drg Nakaza, bymy zsiedli z koni I dalej podrowali na piechot. 233 Mczyzna zmierzajcy ku czerni musi zatem dalej podrowa na piechot. Dotarcie do czerni wymaga duo czasu. Ile lat zajmuje mczynie odnalezienie mrocznych czci samego siebie, ktrych niegdy pozby si bezmylnie? Gdy odnajdzie je i odzyska, inni zaczn mu ufa. Kiedy mody czowiek jest gotw, by dosi karego konia, on sam zaniesie go na miejsce, w ktrym odnis ran z rk ludzi Krla. Z t chwil jego zote wosy rozsypuj mu si na ramiona, wskutek czego zostaje rozpoznany,.ale to naley, ju do nastpnej czci naszej opowieci. Rozdzia VIII RANA Z RK LUDZI KRLA Pozostaoci po festynie zotych jabek jest rana w nog, ktr otrzyma modzieniec. Rwnie tego popoudnia modzieniec zapa jabko. Tym razem jednak, gdy odjecha wraz z jabkiem, rzu cili si za nim w pogo ludzie Krla. Jeden z nich zna laz si na tyle blisko, by kocem miecza zada, mu ran w nog. Modzieniec zdoa uciec, ale uciekajc zmusi konia do tak potnego skoku, e spad mu z go wy hem, odsaniajc jego zote wosy. Ludzie Krla wrcili do swojego pana i opowiedzieli mu, co si zda rzyo. , Wyczuwamy, e w owej ranie w nog jest co tajemniczego i doniosego. Wyraa ona pewn na wp zapomnian prawd. Rana w genitalia Majc wieo w pamici idee Freuda, naleaoby najpierw wskaza na moliwy seksualny kontekst naszej rany. Noga zawsze moe by eufemizmem dla czci rodnych. Wiadomo, e Krl Rybak, najsynniejszy z rannych ludzi Artura, otrzyma ran wanie w genitalia. Parsifal, w wersji autorstwa Chretien de Troyes, pyta o to swoj kuzynk, ktra odpowiada: 235 Panie dobrodzieju, on jest krlem, zapewniam was. Zosta wszelako ranny w bitwie i nie moe si porusza. Albowiem oszczep przeszy mu oba uda. Cierpi on nadal na tyle, e nie moe dosi konia. Kiedy wszelako pragnie si rozerwa, wsadzaj go do odzi i pynie owi ryby. Std te zw go Krlem Rybakiem1. W niektrych komentarzach powiada si, e w jdrach Krla Rybaka utkwi kawaek elaza. elazo w baniach czone jest zazwyczaj z uwizieniem mczyzn podobnie jak szko z uwizieniem kobiet. Seksualno Krla Rybaka jest wic jakby uwiziona czy te zraniona przez elazo. Trudno jednak powiedzie, co waciwie znaczy zraniona seksualno". Moliwe, e do XI wieku wrogi stosunek Rzymian do seksu zdy ju dotrze na celtyck wie. Krl Rybak nie moe ju dosi konia" dawna pospolita seksualno zostaa odsunita, odrzucona. Poniewa nasza opowie pochodzi prawie na pewno z ery przedchrzecijaskiej nie wydaje mi si, aby dotyczy jej przypadek Krla Rybaka. W opowiadaniu nie ma niczego, co sugerowaoby jaki niepokj dotyczcy funkcji seksualnych. Myl, e wyjanienie rany polega na czym innym; inaczej mwic, jest to w wikszym stopniu rana w nog ni w udo". Rana, ktra okulawia W opowiadaniu nie pojawia si adna rana w gow, rami czy pier, koncentrujca uwag na tych czciach ciaa. Ta nowa rana skupia uwag modzieca na jego udzie. W miar rozwoju akcji bohater naszego opowiadania poznawa coraz lepiej skarby wiata podziemi jego popioy, jego zbrojnych, jego konie a teraz nakierowuje si go, eby tak powiedzie, na doln cz jego" ciaa. Dobry przykad znajdujemy w bani braci Grimm pt. Woda ycia. Pewien modzieniec przechodzi wiele prb, starajc si dotrze do wody ycia", ktra ma uzdrowi jego chorego ojca. Krlewna mwi mu, gdzie ley rdo, zaznaczajc, e musi zaczerpn ze wody, zanim wskazwki zegara wybij pnoc. Modziecowi udaje si dotrze do rda i zaczerpn 236

106

wody. Dokadnie w momencie, w ktrym przechodzi przez elazn bram, zegar wybi pnoc i brama zatrzasna si z tak si, e odcia mu kawaek pity". Mamy tu wic tak samo ran odniesion w nog, i to odniesion pod koniec opowieci. Mona si te spodziewa, e zwolni ona krok bohatera. Zraniona noga wpywa na szybko ruchw. Pierwsza rana, w palec, przyspiesza ruchy chopca, a ta druga zwalnia. Zgodnie z dawn tradycj uczucie kojarzy si z powolnoci. Ta rana zapewne wpynie na pogbienie uczuciowoci bohatera. Jakub, kiedy tak bystry i energiczny, tak sprytny, e atwo mu przyszo wyprowadzenie w pole Ezawa,,staje pniej do zapasw z Bogiem i podczas tych nierwnych zmaga skrca nog, wskutek czego zaczyna na ni utyka. Zgodnie z dawn tradycj, legend, o ktrej wspomina Robert Graves w King Jesus (Krl Jezus), Jezus powczy nog. Mona by tu mwi o uziemnieniu poprzez miedziany przewd wpuszczony w ziemi. Czy zraniona noga wie nas bliej z ziemi? W dziecistwie Edypa jego przekute kostki chyba nie speniay tej funkcji. Pniej jednak to si zmienia. Po tym, jak Edyp si olepia, jego chd staje si powolny, jego crki prowadz go przez wity Gaj. Jego zwizek z ziemi jest tak doskonay, e po jego mierci ziemia otwiera si, pochaniajc Edypa. Pamitamy, e chromy by take Hefajstos. W dawnych czasach przypisywano kowalom zdolnoci magiczne i odnoszono si do nich z przepojon czci bojani ze wzgldu na to, e nie bali si stapia metali. W niektrych plemionach specjalnie okulawiano kowali, aby nie przenieli si oni do jakiej innej wioski. Taki kowal stawa si uziemiony", podobnie jak dobrze wymierzonym ciosem uziemia si", zatrzymuje w miejscu przeciwnika. Wedug pewnych dawnych tradycji aden mczyzna nie moe sta si dorosy, jeli nie otworzy si na wiat ducha i duszy, a takie otwarcie moe dokona si dziki ranie zadanej w odpowiednim miejscu, w odpowiednim czasie, w odpowiednim towarzystwie. James Hillman piszc o Han-sie Castorpie z Czarodziejskiej gry i spowodowanych grulic dziurach w jego pucach, stwierdza: Tymi dziurami wkracza do jego wntrza niezmierzony wiat ducha". 237 Ludzie zanadto zdrowi, przesadnie dbajcy o swoj kondycj fizyczn i nadmiernie uminieni mog wykorzystywa swoje zdrowie, aby zamkn dostp do siebie duszy. Nie pozostawi oni dla niej adnej furtki. Doskonalc si w sztuce zwyciania, osigaj by moe zdrowie, ale dusza wkracza jedynie przez dziur poraki. Poeta perski Rumi zbiera te nasze wywody w swym wybornym wierszu o kulawej kozie. Ujrzelicie stadko kz zstpujce do wodopoju. Senna i kulawa koza zostaa z tyu. Troska o kalek zaspia twarze, ale naraz zastpuje j rado, bo spjrzcie, kiedy zwierzta wracaj; kulawa koza wiedzie stado! Ile poznajemy rodzajw wiedzy! Wiedza kulawej kozy, to ga, ktra czerpie z korzeni ducha. Uczcie si od chromej kozy i prowadcie swe stado do domu! z Mathnawi, III, 114-1127 Rana od kw dzika, ktra zabija Adonisa Wtek zranionej nogi wiedzie nas w zupenie innym kierunku, jeli przypomnimy sobie o rytualnych okaleczeniach Adonisa i Attisa. Sir James Frazer przedstawia w Zotej gazi2, a zwaszcza w tomie pt. Adonis, Atis, Ozyrys wyniki swoich rozlegych bada nad tym zagadnieniem. Wiadomo, e w kultach Kybele, Inanny, Wenus i Izydy z obszarw Mo238 rza rdziemnego i Mezopotamii wystpowaa posta Chopca-Niedoszego, rannego jako kochanka Wielkiej Matki i za razem jej syna. T dwoist rol chopca atwiej przyjdzie nam zrozumie, jeli uwiadomimy sobie, e w tamtych czasach uwaano, i wszelka rolinno kwiaty, trawa, zboe, winorol, saata jest rodzaju mskiego. My natomiast, poniewa mwimy: Wielka Matka, przyjmujemy, jeli w ogle, mylimy na ten temat, e rolinno jest rodzaju eskiego. Dla nich jednak byo inaczej. Ziemia yje przez cay rok; licie za opadaj. Ziemia yje wiecznie; wiat rolin" ginie. ywot Wielkiej Matki, podobnie jak ziemi, jest nieskoczony, natomiast zielona rolinno ginie w upale lata i potem w

107

mrozie zimy. W celu zharmonizowania cykli wiata ludzi i wiata przyrody religie wczeniej wspomnianych kultur przewidyway skadanie ofiar z chopca 21 czerwca i 21 grudnia. Chopiec, pewnego rodzaju czarodziejski chopiec, dorasta niczym kwiat i niczym kwiat by cinany. Na znak solidarnoci z jego losem ludzie sadzili kwiaty w pytkich doniczkach z cienk warstw ziemi zwa-. nych ogrdkami Adonisa". Sadzono tam szybko rosnce i krtkotrwae roliny, takie jak saata albo koper, ktre, jak pisze Ad de Vries w swym pictionary of Symbols and Ima-gerys (Sownik symboli i obrazw, podlewano przez osiem dni, a potem pozwalano im uschn, aby wrzuci je do morza wraz z wizerunkiem Adonisa [...] ogrdki zakadano czsto na dachach". Ogrody Adonisa kwitn tylko jeden dzie" tak mwia stara piosenka. Czas jak niestrudzony strumie Unosi wszystkich swych synw w nieznane. Modziecowi, uroczycie wybieranemu i uroczycie powicanemu w ofierze, w niektrych rejonach nadawano imi Adonis, w innych - Attis, w pewnych -okolicach Grecji * Hiacynt, w Mezopotamii - Tammuz. By to nie wtajemniczony chopiec; adna sia w rodzaju Wielkiej Matki nie spieszya mu z pomoc- Wielka Matka pozostawaa przy yciu, a on gin. 239 Robert Graves ma wiele do powiedzenia na temat tego obrzdu, cho nie wierz, do czego on si skania, aby by to wielki spisek kapanek Wielkiej Matki majcy-na celu ponianie mczyzn i skadanie ich w ofierze4. w obrzd by przygotowywany i przeprowadzany zarwno przez mczyzn, jak i kobiety oywianych religijn ide, zgodnie z ktr to, co jest w dole, powinno by takie jak to, co na grze". Dla mnie ten obrzd nie jest adnym elementem walki pci. Wszystko to poszo w zapomnienie. Nikt ju nie pamita o ofiarach, ale historycy piszcy o tych czasach, opierajc si na tysicach wzmianek w staroytnych rdach, ustalili, e miertelna rana bya dzieem dzika..Dzik swymi zakrzywio nymi w pksiyc kami zada Adonisowi ran w okolic narzdw pciowych, ktra okazaa si miertelna. U pocztkw spoeczestwa greckiego polowanie na dzika koczce si mierci myliwego byo, jak si zdaje, organizowane przez witynie. Dzik wyania si wprost z natury, wyraajc swoim bem, kami, potnymi koczynami i szyj oraz gwatownymi ruchami groz, jak nios ywioowe siy przyrody, takie jak powodzie, burze, wodospady, huragany. Pikna linia jego zakrzywionych kw przypomina amic si fal, ksiyc w nowiu czy sierp niwiarza. Legendy o modziecach ranionych przez dziki sigaj ty sicy lat wstecz. Wiadomo, e u rde tych legend ley stary motyw kultury europejskiej: dzika winia a winia oswojona. winia bya najstarszym oswojonym przez czowieka zwie rzciem. Kultur wi zastpia pniejsza kultura owiec, a w niektrych^przypadkach byda. Mity czsto podlegay wwczas modyfikacji wraz ze zmian symbolicznego zwie rzcia. John Layard, ktry spdzi cae lata wrd ludu Malekula znajdujcego si na poziomie kultury okresu kamiennego, stwierdzi ku swemu zdziwieniu, e kultura tego ludu pozostaa w fazie kultury wi i dzika, ktr Europa przesza przed wiekami. Lud ten wyraa wszystkie swoje symboliczne i religijne idee za porednictwem faktw z ycia oraz zwy czajw wi i, jak mona przypuszcza, dowiadcza wszelkiej swej transcendencji za porednictwem dzika. Dzik peni w Grecji rol witego zwierzcia5. Oto jak Owidiusz opisuje atak dzika na Adonisa6: 240 Mody myliwy Szydzi z wszelkich przestrg, a los zadrwi ze. Ogary poszy w las, wypaszajc z gstwiny odyca, A kiedy czarny zwierz wypad spord drzew, Adonis zada mu celny cios. Rozjuszony dzik Zawrci nagle, prbujc strzsn wczni z krwawicego grzbietu.

108

Kiedy zaszarowa na myliweczka, w zlk si I uciekajc na olep, upad na len muraw. W teje chwili kie bestii ugodzi go w pachwin I modzieniec skona na tym piasku. Badacze uwaaj, e w pniejszej erze greckiej kapanka lub kapan, z mask dzika na twarzy i z sierpem niwiarza w rku, zadawali rytualn ran chopcu w brzuch lub w pod-brzusze i chopiec wykrwawia si na mier. Wydaje si te, e modzieniec przed rozpoczciem obrzdu otrzymywa zote jabko, dziki ktremu uzyskiwa wstp do raju. Ofiara ta moe by szokujca tylko dla tych, ktrzy nie znaj obszernej literatury tematu. Margaret Walker, umys trzewy i rzetelny, pisze na temat Adonisa w swej Women's Encyclopedia ofMyths and Secrets7 (Encyklopedia mitw i tajemnic dla kobiet): Adonis (z sem. adonai mj pan) wykastrowany i powicony w ofierze bg-zbawiciel, ktrego mio i mier czya z Afrodyt, czyli Aszerah, czyli Mari. W Jerozolimie nosi imi Tammuz [...] Inn form tego samego boga by Anchises, wykastrowany, ugodzony w pachwin" przez kapana Afrodyty ubranego w mask dzika. Oderwany penis boga zostawa jego synem", ityfallicznym bogiem Priapem, w Grecji utosamianym z Erosem... Wykastrowanie boga przyrwnywano do zbierania zboa, uosabianego przez Adonisa. Warto przypomnie, e Abraham" przerwa ofiar z Izaaka", ktra, jak mona przypuszcza, odbywaa si od wiekw. W czasach Abrahama Palestyna znajdowaa si na eta16 elazny Jan 241 pie kultury owcy, wskutek czego czowieka w roli przedmiotu ofiary zastpi baran. Caa ta dziedzina jest pogrona w pmroku, a autorw wypowiadajcych si na jej temat jest bardzo niewielu. Wiadomo wszake, e w pewnym momencie, innym w kadej z rozpatrywanych kultur, rana od kw dzika przestaje by miertelna. Rana od kw dzika, ktra ju nie zabija Bruno Bettelheim przebada gruntownie tubylcze rytuay inicjacyjne, zbierajc niektre ze swych ustale w Symbolic Wounds8 (Symboliczne rany). Wedug Bettelheima tubylcy uwaaj, e rytuay nalece do mskiej inicjacji s dzieem Wielkiej Matki. Podobno dopiero pniej przejli je mczyni. Kiedy mczyni przejmuj rytua, zatrzymuj zasadnicz struktur ceremoniau, zmieniajc jednak wydwik obrzdu. O ile dawna forma, w ich oczach, osabiaa mczyzn, o tyle nowa moe ich wzmacnia. Biorc pod uwag ten model, a two sobie wyobrazi, jak starcy kierujcy inicjacj przejli rytua dzika i zmodyfikowali go, odrzucajc ofiar z mo dziecw. Z Odysei w rzeczy samej wynika, i nadesza pora takiej modyfikacji. Chopica przygoda Odyseusza z dzikiem, o ktrej opowiada Homer, miaaby zatem istotne znaczenie. Ody-seusz, jak powiada ta historia, polowa na dzika wraz ze swym dziadkiem", z czego wynika, e cay rytua znajdowa si ju wtedy w pieczy starych mczyzn. Homer opowiada t histori w XIX pieni Odysei9: Hauk psw i tupot myliwych zbudzi odyca, kiedy ju go osaczyli wic rozjuszony, byskajc ostrymi kami, z ogniem w lepiach wypad z gstwiny i- zatrzyma si jak wryty. Odyseusz, ktry sta na wprost bestii, strzeli pierwszy ku odycowi, lecz w ju zaszarowa, unikajc dugiej wczni. W teje chwili zwierz rozora biaym kem udo modzieca, lecz nie dosign goleni. 242 Szczciem drugi raz Odys ju nie chybi. Jego lnica w socu wcznia przeszya grzbiet dzika na wylot i odyniec upad, wydajc miertelny ryk. Mona by powiedzie, e poznalimy dotd dwa typy m czyzn: tych, ktrzy ze spotkania z dzikiem nie wychodz y wi, i tych, ktrzy wychodz jedynie pokiereszowani. Spotka nie, z negatywn stron Wielkiej Matki nie dla wszystkich koczy si mierci- Gdy walka toczy si pod nadzorem star cw dziadkw -^ atak dzika pozostawia jedynie blizn. Sam mczyzna pozostaje przy yciu i w starszym wieku, jak Odyseusz, jest przebiegy i mdry. , Rytua dzika by pierwotnie ofiar z nie wtajemniczonego chopca, a przeksztaci si w ceremoni oznaczajc jeden z kocowych i krytycznych etapw prb mczyzny wtajemniczonego. Przeksztacenie to

109

przypomina nam o rozwoju, jaki przeszed w religii egipskiej Ozyrys, rozwoju, ktry przyczyni si do trwaoci Egiptu. Ozyrys, niegdy uwaany za syna Izydy, sta si jej bratem" i mem". Odyseusz, jak podkreli James Hillman, nie jest osobowoci jednostronn w rodzaju wielu greckich herosw, ktrzy wybuchaj i spalaj si niczym jednorazowe fajerwerki. Odyseusz zadziwia nas przywizaniem do swego rodu: oddaje on cze swemu ojcu i ma wiele ciepego uczucia dla swego syna. W sensie mitologicznym w osobie Odyseusza cz si awanturniczy modzieniec puer oraz stateczny starzec senex. Warto zwrci uwag, e Rzymianie przekadajc Odysej nadali Odyseuszowi imi Ulixes, ktre wedug niektrych interpretacji stanowi poczenie dwch wyrazw: oulas rana i ischea udo. Tak wic imi Ulisses oznacza dosownie ran w udo. Bohater otrzymuje ran, ale yje. Rzymianie musieli uznawa ten fakt z ycia Odysa za bardzo istotny. W dalszej czci Odysei, w pieni XXIV, jest wspaniaa scena, w ktrej Odyseusz wraca potajemnie na Itak i przybywa do zagrody pastucha wi (znowu winie). Jego dawna piastunka myje wdrowca, a widzc blizn na jego udzie, uprzytamnia sobie nagl, kim on jest. Mczyzna nowego typu moe zosta rozpoznany dziki blinie na udzie. 243 Kiedy ludzie Krla zadaj modziecowi ran w udo, dzieje si zatem co niezwykego. Wolno nam teraz dokona rozrnienia midzy ran od kw dzika, ktra zabiera chopca na tamten wiat, a ran, ktra pozostawia blizn na jego udzie. Jeli mamy tak blizn, nasza stara niania" rozpozna nas. Inni potrafi dostrzec, kim jestemy, ale i nasz wzrok staje si najwyraniej ostrzejszy. Jest prawdopodobne, e w elaznym Janie mamy do czynienia z ran inicjacyjn, zapewne ran fizyczn, zadawan w odlegej przeszoci przez prowadzcych inicjacj starcw. Mona mniema, e mentorzy zadaj modemu czowiekowi ran na ktrym z kocowych etapw inicjacji. Odyseusz, jak wspomniano, ma blizn po takiej ranie, a wiadomo, e by on wtajemniczony; np. jest on trzynasty" w grupie odwiedzajcych Kirke. Czym jest blizna? W kulturze rdzennych Amerykanw narosa wok blizny caa tradycja, o ktrej pisze m.in. w swojej autobiografii Chromy Jele. W jednej z wersji tej tradycji powiada si, e Kiedy si umiera, spotyka si Star Wiedm, ktra zjada wasze blizny. Jeeli nie macie blizn, pore ona wasze gaki oczne, tak e bdziecie w zawiatach lepi". Tempo narracji jest tu oszaamiajce, ale na pewno legenda ta broni wartoci blizn. Nie majc blizn, na tamtym wiecie jest si lepym, ale mczyzna bez blizn jest zapewne lepy-take i w wiecie wyobrani. Dowodw, e blizna polepsza zdolno widzenia, dostarcza Odyseusz: gdy podruje z jednej tajemniczej wyspy na drug, jego towarzysze zostaj zgnieceni przez skay, poarci przez cyklopw, przemienieni w winie (jeszcze raz winie!) przez Kirke; Odys widzi co, czego oni nie widz, dziki czemu udaje mu si, cho ledwo ledwo, wyj cao z tych niebezpieczestw. Wydaje mi si zatem, e rana otrzymana przez modego czowieka od ludzi Krla nie jest swoicie seksualn ran, a take e znaczenie rany wykracza poza zwyke okulawienie, ktre skdind powoduje. Ma ona zwizek z zapoznanym dzi rytuaem inicjacyjnym odprawianym przez starcw. Rana w nog, zadana rytualnie lub w obrbie przestrzeni progowej, wzmacniaa najwyraniej modych mczyzn. C to mogaby by za moc o tym pomwimy teraz. 244 Rana jako mskie ono Dionizos, mona przypomnie, narodzi si z uda Zeusa. Jako e przeznaczeniem Dionizosa byo zosta czowiekiem o dwch matkach", piorun Zeusa zakoczy jego pobyt w onie Semele. Wedug jednej z legend Hermes ocali nie narodzonego jeszcze chopca i zaszy go w Zeusowym udzie. Legenda jest otoczona czarodziejsk aur, ale dla nas najistotniejsze jest obecnie udo Zeusa. Wedug innego mitu sam Zeus zrobi otwr we wasnym udzie, aby zrobi miejsce dla Dionizosa. Tego rodzaju mylenie ma za sob niezwykle dug tradycj. Andrs Leroi-Gourhan, ktry spdzi cae lata studiujc tajemnicze malowida cienne z Dordogne, ustali, e synna scena z rannym mamutem, szamanem w transie i ptasiogo-w rdk stanowi studium rany"10. Z syberyjskich rde wiadomo, e szaman musia doznawa okalecze. Wszyscy te pamitamy o zadanej wczni ranie w bok Chrystusa, ktra skrcia jego cierpienia. Leroi-Gourhan mniema, e artyci z Dordogne uywali jzyka rysunkowego o wieloznacznych rysunkowych wyrazach". Na przykad narysowana wcznia jest rwnie penisem, a rana sromem. Otrzyma wczni to zatem, w jzyku sztuki z Dordogne, by obdarzonym onem albo sromem.

110

Szekspir, ten zdumiewajcy geniusz, dobrze zna t para-lel. W swoim pierwszym poemacie Wenus i Adonis11 podj on bezporednio w stary rdziemnomorski motyw mskiej ofiary. Szekspir przedstawia Wenus jako gorcokrwist kobiet w starszym ju wieku, a Adonisa jako modego, namitnego i niedowiadczonego chopca. W wyniku nalega Wenus dochodzi do zblienia, ale czytelnicy znajcy mitologi staroytn wiedz, e dzik jest ju blisko. Dzik atakuje Adonisa i jakim sposobem przemienia jego udo w udo kobiece. Oto jak ujmuje to Szekspir: Z nowin gomy wszem, gomy wszem, Jak dzik zabi prawego Adonisa. Modzian w jeszcze nie oswojon ze zem Natar z wczni na zwierza, ktry pocaunek lisa Zoy w jego pachwinie, rozoranej kem, Udajc kochajc wini, ktrej ryj niegronie zwisa. 245 Szekspir zwraca uwag na pewien osobliwy fakt: stosunek dzika do modzieca przypomina stosunek mczyzny do kobiety. Atak dzika i jego konsekwencje maj wyrane seksualne konotacje; dzik powouje do istnienia pochw; mody czowiek zostaje obdarzony damskim otworem:. ...ktry pocaunek lisa Zoy w jego pachwinie, rozoranej kem... Ten ustp wydaje mi si nadzwyczajny. Nawizuje on do wiedzy tajemnej, a zwizek pochwy z ran zostaje przedstawiony z niezwyk lekkoci pira, tak, do jakiej zdolny by jedynie nieporwnany geniusz Szekspira. Kochajcy" dzik przypomina n Zeusa albo Hermesa. Otwiera on ran w udzie Adonisa, ktra przypomina ono utworzone w udzie Zeusa. A pamitamy o zwizku Dionizosa z t wanie ran. Rana jako oddanie si mczyzny w piecz boga smutku Dionizos jest tym bogiem greckim, ktry jest najcilej zwizany z ranami. Zgodnie z mitem tytani dali maemu Dionizosowi zwierciado i gdy zaj si nim, rozdarli go na strzpy i poarli. Jak ju mwilimy, Dionizos narodzi si na nowo z serca przeoczonego przez tytanw. Niektrzy z pozostaych greckich bogw, tacy jak Apollo czy Zeus, reprezentuj harmoni, jasno i soneczn peni, natomiast Dionizos symbolizuje ekstaz, jak rodzi rozszarpywanie i bycie rozszarpywanym. Aby powstao budzce ekstaz wino, trzeba oderwa pk winogron, podepta je, zamkn. Dionizos to ki winogron, ktr rce greckich wieniakw zryway, miadyy i wrzucay do kadzi. Wiadomo, e kiedy mczyni i kobiety deptali takie winogrona, piewali: O Dionizosie, nie wiedziaem, nie wiedziaem". Kiedy do Grecji zawitaa kultura byda, wieniacy zabijali na wiosn rytualnie byka i jedzc jego surowe miso, powtarzali imi 246 Dionizosa. Filozofia etyczna potrzebuje Apolla, moralnoci i doskonaoci. Poganie potrzebuj rozszarpywania i ekstazy. W.B. Yeats ju pod koniec ycia przedstawi spr midzy biskupem katolickim, ktry da bezgrzesznoci, oraz wyuzdan Cygank o imieniu Szalona Jane. U Yeatsa mwi ona do biskupa12: Kobieta potrafi zachowa dum, Gdy zamierza usidli mczyzn. Choby dom jej wybraca Sta porodku gnojwki, Ona dobrze wie, i kad dziur Mona zaata i wynaj. Wyraa to znakomicie pogask i dionizyjsk pochwa rozrywania i bycia rozrywanym; a wraenie, jakie mog sprawi ostatnie cztery linijki, jest wiadectwem wielkoci Yeatsa, ale take siy owej starodawnej pogaskiej idei. Sdz, e powiedzielimy ju o ranie w nodze tyle, ile byo mona. Wniosek pyncy z tych wywodw mona sformuowa w postaci twierdzenia,, e niektrzy yjcy dawniej modzi ludzie, przypuszczalnie ci majcy starcw za przewodnikw, stawali si coraz bardziej podobni do rolin wiecznie zielonych, a coraz mniej do wiosennych kwiatw. Rany nie pozbawiaj ich ycia, lecz jedynie przyprawiaj o blizny. Odysej przypominajc wszystkim, e mczyni i kobiety poznawali Wielkiego Ojca i Wielk Matk przez sto tysicy lat, mona sprowadzi do ogoszenia wszem wobec, e tego rodzaju czowiek pojawi si ju na wiecie. Naleaoby do tego doda, e rana w nog zadana przez ludzi Krla utworzya w mskim ciele, zgodnie z wyobraeniem liczcym sobie cae stulecia, ono. Nie da si osign dojrzaoci bez otrzymania rany, ktra trafia w samo sedno. A chopiec z naszego opowiadania nie zostanie Krlem, nie otrzymawszy tej rany. Zgodnie z dawn tradycj kobiety maj dwa serca: jedno w piersi, drugie w onie.

111

A zatem starcy w ramach inicjacji zadajc modziecowi ran, daj mu drugie serce. Mczyzna ma teraz nie tylko 247 swoje zwyke fizyczne serce, ale take serce litociwe. Ma podwjne serce. Sprawdmy w opowiadaniu, jak do tego dochodzi. Opowie: proba o rk Nastpnego dnia crka Krla zagadna ogrodnika o jego pomocnika. Pracuje znowu w ogrodzie. Wczoraj guptasowi za chciao si pojecha na festyn. Wrci dopiero wieczo rem. Aha, zapomniabym, pokaza moim dzieciom trzy zote jabka, ktre wygra na festynie. Krl wezwa modzieca, a on zjawi si znowu w fezie na gowie. Crka Krla podesza jednak do niego i cigna mu nakrycie gowy, tak e jego zote wosy opady na ramiona; uroda modzieca bya tak uderza jca, e wprawia wszystkich w zdumienie. Krl rzek: Czy jeste tym rycerzem, ktry codziennie poja wia si na festynie na koniu innej maci i codziennie chwyta zote jabko? Tak, to ja odrzek modzieniec a jabka s tutaj. To mwic, wyj jabka z kieszeni i poda je Krlowi. Jeli potrzebujesz, Krlu, dalszych dowodw, spjrz na ran, jak twoi ludzie zadali mi podczas po goni. Poza tym to ja jestem rycerzem, ktry pomg zwyciy wroga. Skoro potrafisz dokonywa takich wyczynw, nie moesz by zwykym pomocnikiem ogrodnika. Czy wol no zapyta, kto jest twoim ojcem? Mj ojciec jest sawnym Krlem, a ja jestem bo gaty; mam tyle zota, ile tylko potrzebuj. Jest oczywiste rzek Krl e jestem twoim dunikiem. C mgbym ci ofiarowa, eby wyrwna dug? No c odpowiedzia modzieniec chcia bym twoj crk za on. 248 Wtedy crka Krla zamiaa si i powiedziaa: Podoba mi si, e nie owija spraw w bawen. Ja ju przedtem wiedziaam, e nie jest on adnym chopcem ogrodnika; powiedziay mi to jego zote wosy. No i krlewna podesza do modzieca i pocaowaa go. Modzieniec wezwany przez Krla wie, e nadszed czas zotych wosw. Jego wosy opady mu na ramiona, kiedy zosta ranny, a teraz opadaj ponownie, gdy znajduje si w obecnoci Krla. Nie ma w tym nic niewaciwego, poniewa nadesza wita chwila. Cokolwiek dzieje si w takiej chwili, jest waciwe. Modzieniec wielokrotnie nakada swoje nakrycie gowy, stosujc si do zasady: naley ukrywa swoje zoto, dopki jest si modym. Pamitamy, e podarowa swoje zote monety; e wyrzek si publicznej pochway po zwycistwie nad nieprzyjacimi Krla; e wzbrania si przed publicznym rozpoznaniem po kadym zwycistwie w zawodach o zote-jabko. Dlaczego zatem miaby teraz przesta ukrywa wosy, pokaza zote jabka, przyj nagrod za ocalenie krlestwa? Zwizek z pierwiastkiem eskim jest rwnie czym waciwym. Wdrwka modego czowieka wycznie msk drog dobiega kresu. Wtajemniczeniem modzieca kierowa Dzikus, ktry jest bogiem przyrody. elazny Jan nigdy nie zachca do mskiej samoizolacji czy zreszt jakiegokolwiek izolacjonizmu bd separatyzmu. Wkrtce przekonamy si, w jak szerokim i rnorakim sensie w rozwj naszego bohatera zaangaowany jest pierwiastek eski. Wszdzie w przyrodzie jang i in przeplataj si wzajemnie; przyroda jest niewyobraalna bez nieustannego przenikania si wraliwoci i inicjatywy, mieszajcych si ze sob w

112

osobliwy sposb we wszystkich muszlach limakw i w dbach, we wszystkich tygrysach, wszystkich grach, wszystkich pszczoach. W bajkach czas biegnie szybciej ni u nas; wedug czasu ziemskiego mczyzna miaby ju co najmniej pidziesit lat. Jaki kwiat rozwin si w kocu i rozkwit; zote ososie zoyy ikr; dziki swojemu Zstpieniu mody czowiek uzyska pewne zakorzenienie czy uziemienie", pozwalajce mu na przywrcenie kontaktu z pewn twrcz si; ktra dawniej budzia w nim przestrach. 249 Banie ucz, e kady z nas przynosi ze sob na wiat zote piercionki, wrzeciona lub wspomnienia dawnej chway* dziki ktrym nabieramy pewnoci, e nasza osobowo ma swoj wznios, dostojn stron. ycie rodzinne wszake szybko pozbawia nas tej pewnoci i kady z nas musi odebra swoj porcj upokorze i klsk. Mczyzna i kobieta yj wwczas pogreni w przygnbieniu, jak najdalej od jakichkolwiek zotych myli; to wtedy tratuj ich konie, przejedaj wielkie ciarwki, a szacunek jest dla nich czym nieosigalnym. Korona ley gdzie zamknita w kufrze, zgubiona w piwnicy, skradziona przez zodziei: nie ma jej..Jestemy ludmi jaowymi, niestety". Jeli jednak mamy szczcie, przez cay ten czas trwa odbudowa mostu. Kto ma jego projekt, kim jest architekt, kto wyrabia cegy albo stalowe przsa tego nikt dokadnie nie wie, a poza tym i tak u kadego przedstawia si to inaczej. W kocu jednak w wieku pidziesiciu czy pidziesiciu piciu lat znowu czujemy na palcu zoty piercie. Wikszo koncepcji psychologicznych nie zachca do manifestowania mskiej wielkoci; Wszelka wzmianka o wielkoci to nadymanie si, a wszelkie korony trzeba odesa do lamusa. Nasza opowie niesie od swego pocztku zupenie inne przesanie, takie mianowicie, e ludzka mio wasna to nie bagatelka i e nie naley jej zbywa jako infantylnej pretensjonalnoci. Nasz wielko odzwierciedlon", jak j nazywa Heinz Kohut, powinno si szanowa, a nie sztucznie rozdyma czy te tumi13. Odsuwajc od siebie cakowicie ow wielko odzwierciedlon", doznaje si okaleczenia i staje podatnym na rnego rodzaju indoktrynacje wiadomoci zbiorowej. Kabir pisze: Ten dzban z gliny kryje w rodku wwozy i gry, ktre porastaj sosny, i stwrc tych wwozw, gr, sosen. Wewntrz dzbana jest siedem mrz i pon setki milionw gwiazd. Mody czowiek z naszego opowiadania zaprzyjani si z Dzikusem i otrzyma yk owej wietlistej wody. Nie utraci 250: te zwizku z Krlem. Pucharem z t wod poczstowa naszego bohatera rwnie Wojownik. Od czasu do czasu dostawa yka od Hermesa. Nad odbudow mostu, oddawaniem hodu wybitnej osobowoci, rozdawaniem wody, co zaspokaja pragnienie, piecz sprawowa w naszej opowieci Dziikus. Moe wic nadesza pora, by zada pytanie: Kim waciwie jest Dzikus? Dzikus i jego waciwoci Zwizek czowieka Zachodu z Dzikusem zosta zakcony czy przerwany ju przed wiekami i naroso wok niego wiele obaw. Kady anio jest niebezpieczny" mwi Rilke, zatem troch lku nie zaszkodzi. Na pewno jednak szkodzi totalna niewiedza. Nie szukajmy jednak Dzikusa na zewntrz siebie, przyjrzyjmy si raczej tym jego ladom, ktre pozostay w nas. Jednym z nich jest zachowana z dziecistwa spontaniczno. W ilu zjazdach rodzinnych bymy uczestniczyli, w ilu zebraniach rnych komisji brali udzia gdzie w rodku czekaj przyczajone mieszne gesty i osobliwe okrzyki. Toczc nudn rozmow, moemy np. zamiast powiedzie co nudnego jak flaki z olejem, krzykn sobie. Nigdy nie potrafimy przewidzie, co si nam wyrwie, a kiedy ju do tego dojdzie zostawmy interpretacj innym, nie tumaczc si ani przepraszajc. Bardzo pomaga, gdy w samym rodku sporu poplsamy sobie troch, albo gdy na mszy lub w sklepie z meblami wykrzyczymy jakie kompletnie niezrozumiae haiku*. Chamstwo i zoliwo mog by dowodem prymitywizmu i braku wychowania, lecz nigdy spontaniczno. Zachowujc w swym wntrzu Dzikusa, czuje si rwnie niekaman yczliwo do wszystkich dzikich si przyrody. W pewnym opisie jazdy na ywach Emersona, Hawthorne'a i Thoreau pierwszy z nich pochyla si naprzd, jakby walczc z wiatrem, Hawthorne lizga si z posgowym spokojem, * Rodzaj wiersza japoskiego o trzech wersach. 251

113

a Thoreau bez przerwy wyczynia skoki i piruety. Gerard Manley Hopkins, zawsze wydajcy z siebie nieoczekiwane dwiki, napisa14: Jak wygldaby wiat, gdyby Bg Ogooci go z pusty i wd? Niech zginie wiat bez przyczyny! Niech yj wiecznie pustynie i roliny! Thoreau powiedzia: W literaturze pociga nas tylko to, co niecywilizowane". To wanie Dzikus chroni Puchacza. Dzikus to mski obroca przyrody. Mona chyba stwierdzi, e jestemy teraz w toku przypominania sobie o istnieniu Dzikusa co do kobiet, to przypominaj one sobie o istnieniu Dzikuski i innych Pokrzepi-cielek ze wzgldu na to, i mczyni i kobiety stoj teraz wobec, silniejszej ni kiedykolwiek w dziejach, potrzeby ochrony ziemi, jej stworze, wd, powietrza, gr, drzew, puszcz. Ponadto, kiedy rozwijamy w sobie Dzikusa, prowadzi on obserwacj yjcych w naszym wntrzu dzikich zwierzt i ostrzega nas, kiedy zaczyna im grozi wyginicie. Dzikus w was to kto, kto jest gotw porzuci zgiek ycia, gotw do tego, by zosta odwoanym. Silne licie jaworu Porywa wiatr, wzywajc nas Do odlotu na pustyni przestrzeni, : Gdzie sidziemy pod wielkim drzewem I bdziemy y wiecznie, w proch obrceni15. Dzikus, moglibymy te powiedzie, reprezentuje pozytywn stron mskiej seksualnoci. Wosy pokrywajce cae jego ciao s czym tak naturalnym, jak sier jelenia albo mamuta. Przed ogoleniem si powstrzymao go poczucie wstydu, a jego instynkty nie zostay stumione do tego stopnia, by nawarstwiy si w nim pokady frustracji, ktra prowadzi do poniania i dyskryminowania kobiet. Seksualno Dzikusa nie ywi si jedynie pci esk lub wyobraeniami o niej; reaguje ona rwnie na wzgrza, chmury i ocean. Rodowity Amerykanin ma w sobie wiele z Dzikusa, co ujawnia si 252 z mioci do tego, co zwyke. Chromy Jele wielokrotnie pisze w swej autobiografii, e Indianin dostrzega pierwiastek boski w skrawku skry zwierzcej, we mgle czy w chmurze oraz w zwyczajnych faktach dnia codziennego. Dzikuska z plemienia Chippewa napisaa ten wierszyk: Czasem ualam si nad sob, A wtedy wielkie wiatry Miotaj mn po niebie16. Dzikus to brama prowadzca do dzikoci przyrody, ale mona by te powiedzie, e Dzikus sam jest przyrod. To samo dotyczy Dzikuski. Hermes, Apollo, Najwitsza Panna mog by istotami ponadnaturalnymi, ale Dzikus jest natur. Dzikus ksztatuje i oznacza zaufanie do tego, co jest w dole. Zachca do zaufania do niszych partii naszego ciaa, naszych organw pciowych, naszych ng i kostek, naszych barkw, podeszew naszych stp, zwierzcych przodkw, samej ziemi, jej bogactw. Woda woli miejsca nisko pooone" mwi Tao-teKing, ktra jest prawdziw ksig Dzikuski. Zainteresowanie tym, co na dole, sprzyja deniu do zaspokojenia naszych pragnie, ktre, jak wiemy, nie ograniczaj si do zmysowego podania, lecz obejmuj pragnienie nieskoczonoci, tsknot do Kobiety yjcej na Kocu wiata, tsknot arptaka, podanie skarbu z dna morza, pragnienia cakowicie zbyteczne. James Hillman rekomenduje nastpujce zdania Williama Jamesa jako kapitaln wypowied na temat pragnienia. Gwna rnica midzy czowiekiem a zwierztami polega na obfitym nadmiarze jego subiektywnych skonnoci. Wyszo czowieka nad zwierztami zasadza si tylko i wycznie na urojonym i zbytecznym charakterze wieloci jego potrzeb fizycznych, moralnych, estetycznych i intelektualnych. Przy czym gdyby nie to nieprzeparte denie czowieka do tego, co zbdne, nigdy nie potrafiby on zakorzeni si tak mocno w tym, co konieczne. A uwiadomienie sobie tego faktu powinno doprowadzi czowieka do wniosku, e powinien on za253 ufa swym subiektywnym pragnieniom, e nawet wtedy, gdy ich zaspokojenie wydaje si niemoliwe, powodowany przez nie niepokj jest najpewniejszym przewodnikiem w jego yciu, ktry zaprowadzi go w niedostpne dotd dla niego rejony. Odbierzcie czowiekowi jego nieumiarkowanie, kacie mu si ustatkowa, a zgubicie go17. Powinnimy rozwija nasze ciao, ale nie poprzez wiczenia na drkach, lecz pobudzajc je emocjonalnie na tyle silnie, by panowao nad naszymi zbytecznymi pragnieniami. Dzikus w naszym wntrzu moe obudzi si w peni do ycia jedynie wtedy, gdy czowiek przeszed surowe umartwienia i prby zwizane z

114

odniesieniem pierwszej rany, z prac w kuchni przy popiele, zakadaniem ogrodu, przyniesieniem dzikich kwiatw witej Kobiecie, przeyciem dowiadcze wojownika, jazd wierzchem na kasztanowym, siwym i karym koniu, nauczeniem si tworzenia sztuki i otrzymaniem drugiego serca. Dzikus nie rozwinie si w peni dziki naszej naturalno ci", poddawaniu si biegowi wypadkw, paleniu trawki", nieczytaniu niczego i oglnemu konformizmowi i szablonowoci. Uniesienie oznacza ycie w zasigu wysokiego napicia zotych darw. Uniesienie mona osign nie mimo, lecz dziki myleniu, dziki narzuconej sobie dyscyplinie, dziki smutkowi. Przenika mnie rado, gdy podam do rde Kadego zdarzenia i uczynku, chobym popeni go tylko w myli. Zmierz wszystko! Wybacz sobie wszystko! Gdy taki grzesznik jak ja odrzuca skruch, Tak potna sodycz przepenia nam pier, e musimy mia si i musimy piewa. Wszystko bogosawi nas, A my bogosawimy wiat. Dzikus zatem dziki swoim prbom przygotowuje uczuciowe ciao, ktre potrafi doznawa smutku, uniesienia i uduchowienia. Przygotowuje on materi. Zofia zesza na nasz 254 planet z grnych eonw, jak mwi legenda, i uwiza tu w materii. W rezultacie moemy j odnale w kadym kawaku kory, w kadym korzeniu czy w ptasim pirze. Dzikus jest przyjacielem Zofii. Kady, kto jest opanowany i rozsdny, jest pomylony" powiada Rumi18. Wreszcie, energia Dzikusa reprezentuje tak energi, ktra ma za sob-dowiadczenie rany. Twarz Dzikusa widoczna na redniowiecznych rzebach i jego ciao uwiecznione w bazaltowym posku z 4000 r. p.n.e. zawieraj smutek, znaj smutek, dziel smutek z natur. I jako doroli pozostajemy podszyci dzieckiem, ale to Dzikus kieruje naszym powrotem, powrotem, ktrego w kocu musimy dokona w wieku dojrzaym, do miejsc dziecicych cierpie i udrk. Dzikus jest pod wieloma wzgldami lepszym przewodnikiem na tej drodze ni nasze wewntrzne dziecko wanie dlatego, e sam nie jest dzieckiem. Poniewa Dzikus nie jest dzieckiem, jest wtajemniczony w tradycj i potrafi przeprowadzi nas przez osobiste cierpienia i wyprowadzi z nich. Waciwoci Dzikusa takie jak spontaniczno, zwizek z dzikoci, kult smutku i ryzyka odstrcz j wielu. Niektrzy, poczuwszy w sobie pierwszy poryw ryzykanctwa i uprzytomniwszy jego zwizek z siami okrelanymi jako Dzikus, popadaj w przestrach, kocz z wszelkimi ekstrawagancjami i zaczynaj zaleca na prawo i lewo powcigliwo i konformizm zbiorowy. Niektrzy z tych ludzi zostaj dyrektorami gimnazjw, socjologami, inni przedsibiorcami, protestanckimi pastorami, urzdnikami, terapeutami; s i tacy, ktrzy zostaj poetami i artystami. Kto wszake, kto nigdy nie zejdzie do kuchni nigdy nie pozna popiow. S tacy, co nie uciekaj przed popioem; mona tu wymieni osobowoci tak rne, jak: Richard Pryor, John Cassavetes, James Baldwin, Reshad Eield, C. Everett Koop, Woody Allen, Jimmy Carter (od niedawna), Cesar Cha-vez i inni. Wszyscy oni weszli na drog znaczon przez intensywno uczu, wiadomo istnienia rany, spontaniczno, moliwo upadku. Obecnie Rosjanie stawiaj czoo popioom nieudolnej gospodarki, skolektywizowanego rolnictwa, kamstw, stalinowskiej paranoi", militarnego garbu, guagw, leninowskich szaleczych eksperymentw itd. Powinnimy odnosi si do 255 tego z szacunkiem; moe dlatego, e wzili si oni za swj popi, e nie s wyzuci z idei. To smutne, e Stany Zjednoczone wci uparcie odwracaj si od popiow, ktre wyprodukowalimy w ostatnich czterdziestu latach. Nasza polityka rolna to popielisko, nasze szkoy to popielisko, stosunek do czarnych to popielisko, tak samo deficyt handlowy, polityka ekologiczna, ubstwo kobiet i dzieci. Kiedy rozpoczyna si upadek czowieka lub narodu, przestaje si by powszechnie szanowanym obywatelem spoeczestwa czy ludzkoci, lduje si pobity i poniony" w mrocznym brzuchu wieloryba, spada si na dno, czuje si ciar walcego si na nas samochodu. Blake i Yeats s dla czytelnikw poezji mistrzami drogi Dzikusa. U Blake'a obrazem Dzikusa jest jego wymylony bg Orc, yjcy w pomieniach; u Yeatsa Cuchulain, a obrazem Dzikuski dwie imponujce kobiety: Emer oraz Szalona Jane.

115

Cuchulain i Szalona Jane nie chc y zwyczajnie; chc y intensywnie, choby pocigao to za sob ryzyko niepowodzenia czy obdu; wol to od zrwnowaonego ycia czekajcego na dobrze wychowanego sucego". Szalona Jane i Cuchulain nie boj si ryzyka, nie uciekaj przed niebezpieczestwem, s z tych, co woleliby pj do pieka, gdyby byo w nim wesoo, ni y sobie wygodnie w niebie. Chodzi nie o to, by by Dzikusem, lecz o to, by by z nim w kontakcie. aden Grek o zdrowych zmysach nie powiedziaby: Chc by Zeusem", podczas gdy w kulturze amerykaskiej spotykamy takich, co chc zosta Dzikusem: pisarze tak inteligentni jak Kerouac nie potrafili dostrzec rnicy midzy byciem kim a byciem w kontakcie z kim. Denie do zostania Dzikusem koczy si wczesn mierci oraz oglnym chaosem. Wewntrzpsychiczny kolektyw Dzikus nie jest jedynym mieszkacem naszej psychiki i wyczna koncentracja na nim byaby rwnie nierozsdna, jak wyczna koncentracja na Wojowniku. Podobnie jak m256 czyzna z naszego opowiadania stanowi doskonay odpowiednik pierwiastka eskiego, czasami ulegajc mu, a czasami nie, tak. te Dzikus yje w szczeglnej symbiozie z innymi wewntrznymi istotami. Wszystkie one tworz dorosego mczyzn. Dostrzegam siedem takich istot. W tej ksice mwilimy wiele na temat Krla, powicilimy rwnie sporo uwagi Wojownikowi. Jednym z najwaniejszych mieszkacw mskiej psychiki jest Kochanek, o ktrym bya mowa przy okazji opisu ogrodu. Dzikus jest, rzecz jasna, si napdow caej naszej opowieci. Tu scharakteryzujemy krtko trzy postacie, ktrych dotd nie omawialimy. Pit istot moemy nazwa Oszustem. Jego opis zawdziczamy amerykaskiemu badaczowi Paulowi Radinowi i jego ksice pt. The Trickster19 (Oszust), opierajcej si na materiaach z Winnebago. Wydaje si, e ziemia pnocnoamerykaska jest przychylniejsza dla oszustw i nacigaczy ni jakikolwiek inny kontynent. Pierwotni mieszkacy tej ziemi zmylali na czym wiat stoi, a Siedzcy Byk przez cae ycie konfabulowa. M zaufania Melville'a to portret wszystkich tych dziewitnastowiecznych mczyzn, do ktrych lepiej byo nie mie zaufania. Oszust nie poddaje si biegowi wypadkw, lecz dostrzegszy dokd zmierza, podejmuje zadanie odwrcenia go. Kady, kto widzia amerykaskiego komika Cary'ego Oatesa, widzia Oszusta w idealnie czystej formie. Wyrafinowanie Hermesa, o ktrym bya tu mowa, przejawiajce si np. w przedstawieniu Krlewny chopcu za porednictwem odbitego promienia soca, zdradza, obecno Oszusta. Szekspir zawsze wprowadza bazna czy artownisia jako przeciwwag Krla; Szekspir, uwielbia ten zestaw przeciwiestw. W Krlu Lirze, napisanym stosunkowo pno, Szekspir skada baznowi hod gbszy ni kiedykolwiek przedtem. Gdy krl Lir, w kocowych scenach sztuki, znajduje chat podczas burzy, mwi do bazna: Wejd pierwszy. Szst istot nazywam Mitologiem albo Kucharzem. Wie on, jak dugo powinno trwa gotowanie i jak przechodzi z jednego etapu do drugiego. Robert Moore, ktry pisa o nim yczliwie, nazywa t posta Czarodziejem albo Magiem20. Jego najwysz form stanowi szaman. Ma on do czynienia 17 elazny Jan 257 z siami wiata niewidzialnego, z ktrej to przyczyny mona powiedzie, e matematycy s te czarodziejami. W niektrych wypadkach, nawet mimo powanego okaleczenia w dziecistwie uczuciowego ciaa mczyzny^ Czarodziej czyli Kucharz moe przey. Owa czysta energia intelektualna, ktra nie poniosa takiego uszczerbku jak sfera emocjonalna, zachowuje zdolno do trzewego ogldu sytuacji i wznosi si w gr, aby j zachowa. Mitolog, Kucharz czyli Mag jest wic dla nas dobrodziejstwem. Przesuwa si on niezauwaenie za kulisami naszej historii, kierujc np. modego czowieka do ogrodu bez wzgldu na zdanie Krla. Sidm istot nazywam Czowiekiem Smutku. Uwaam, e mczyni maj w sobie specjaln posta, ktra odsania przed nimi jedn z ich szczeglnie silnych stron zdolno do przeywania smutku. Istnieje co takiego, jak smutek mczyzn bez powodu. Mona go dostrzec u Bacha, Rembrandta, Goyi, Homera. Nie chc przez to powiedzie, e ko biety nie odczuwaj smutku, lecz jedynie, e smutek m

116

czyzny ma swoisty koloryt. Tymczasem w naszej kulturze mczynie prawie nie wolno si smuci. W dniu mego narodzenia Bg by chory21. Cesar Vallejo Przenika mnie spokj, gdy czuj, e bije mi serce. Lecz niekiedy cie wydaje si prawdziwszy od ciaa. Samuraj ju nie przeraa Bez swej zbroi z czarnych smoczych usek22. Nie mgbym y bez ciebie! Przyjd do mnie, moja mioci, Z dna rzeki, albo sam Zejd do ciebie23. W pniejszym wieku mczyzna czuje mniej oporw przed popadaniem w smutek. Przez cae ycie tsknimy do upadku. Teraz wanie ziemia wyznaczya por upadku. 258 Grupa wymienionych siedmiu istot tworzy struktur, kt r moemy przedstawi jako krystaliczn podbudow wd duszy. Warstwa grnych mniej wicej dwudziestu metrw wody w mskiej duszy jest dzi, jak wiemy wszyscy, bardzo zmcona i wzburzona. Tak wiele zaj, z ktrych mczyzna utrzymywa si przez stulecia, przestao istnie. Wykonywa nia pewnych rodzajw dziaalnoci, takich jak mylistwo czy piractwo, ju nikt od niego nie chce. Rewolucja przemysowa oderwaa mczyzn od natury oraz od jego rodziny. Kada w zasadzie praca, jak moe dosta, jest szkodliwa dla ziemi i dla atmosfery; waciwie nie wie, czy wstydzi si, e jest mczyzn, czy nie. . A jednak struktura znajdujca si na dnie mskiej psychiki trzyma si nadal tak mocno jak dwadziecia tysicy lat temu. Rzecz w tym, i wspczesnemu mczynie dotarcie do niej nie na wiele si zdaje. Ow ukryt, gbok struktur, o ktrej mwi, tworzy splot czy sprzenie znanych od dawna si, siedmiu postaci czy istot albo wietlistych mocy. Mczyzna znajduje w swoim wntrzu jedn czy dwie z tych postaci gratis; reszt musi sam uformowa. Wiadomo, e wody duszy kobiety s obecnie rwnie wysoce wzburzone. A moim zdaniem struktura psychiki kobiety take stanowi splot jestestw, przy czym niektre dzieli ona z mczyznami, podczas gdy inne s osobliwe tylko dla niej. Nauczyciele i terapeuci czsto maj w sobie silnego Kucharza, Mitologa czy Maga. Jeli jednak nauczyciel nie rozwin w sobie Dzikusa czy Dzikuski, staje si przedstawicielem dziwnego gatunku akademickiego". Mona podziwia zdolnoci do kategoryzowania i systematyzowania przejawiane przez egzemplarze tego gatunku, ale z drugiej strony wykadajc np. na temat Thoreau, Emily Dickinson czy D.H. Lawrence'a odcedzaj oni z nich wszystko, co dzikie i szalone. Dziki Bogu, nie wszyscy nauczyciele postpuj w ten sposb, ale na uniwersytetach peno jest okazw wspomnianego gatunku. Jeeli terapeut(k)a nie zagbi si w sobie, aby dotrze do Dzikusa czy Dzikuski, bdzie si on (ona) stara(a) leczy za pomoc sw. Zasoby uzdrawiajcej energii ukryte w wodospadach, drzewach, glinie, koniach, psach, jeozwierzach, la259 mach, wydrach nale do krlestwa Dzikich Ludzi. Przejawem zrozumienia tego faktu przez terapeutw byoby na pszykad przyjcie zwyczaju prowadzenia terapii w obecnoci krowy w gabinecie. Czowiek Smutku nie majcy przy sobie Dzikusa atwo moe si zgubi w labiryncie dziecistwa. Moe on zakocha si w przenoni i symbolu, jak to przydarzyo si^oleridge-'owi, i nie nawiza stosunkw z grami, skaami i kwiatami, do ktrych tak bardzo zachca i z ktrych tak wiele czerpa Wordsworth. Mczyzna, ktry dziedziczy w spadku potn energi Wojownika; lecz nie posiada w sobie Dzikusa lub Dzikuski, moe powica innych, a sam nie wiedzie, komu lub czemu ma si powici. Moe on walczy za Pastwo, lecz nie za Kosmos, uywajc terminologii Johna Weira Perrj^ego. Kiedy Oszust nie znajduje silnego oparcia w Dzikusie, ten pierwszy moe zamieni si w si czysto negatywn, destruktywn, pozbawion pozytywnej treci. Wiadomo, czym jest, ale nie wiadomo, gdzie kryje si jego gbia. Ukryty za drzewem wypuszcza strzay, eby to tak wyrazi, ale strzay te nie potrafi zastpi drogowskazu, nie pokazuj adnej drogi.

117

Kochanek, ktry nie ma Dzikusa za towarzysza, moe przynie zbyt mao dzikich kwiatw. Moe on zbyt kurczowo trzyma si uprawiania mioci tylko w swoich czterech cianach, moe by zbyt porzdny, moe mu brakowa tego, co Yeats nazywa szalestwem", fantazj, gotowoci rzucenia wszystkiego dla kobiety. Grania, jak sobie przypominamy, ugodzia Diarmuda noem w udo, gdy j rozgniewa, a on pozostawi n w ranie. Powstrzymanie si od wycignicia noa stanowio niekonwencjonalny wyraz mioci i tak te zostao odebrane przez drug stron. Krl nie majcy przy sobie Dzikusa bdzie krlem ludzi; lecz w jego krlewskiej radzie nie bd reprezentowane zwierzta, ocean i drzewa. Dotyczyo to m.in. prezydenta Trumana. Pamitamy te sowa prezydenta Reagana: Jeeli widzielicie jedn sekwoj, to tak jak bycie widzieli wszystkie. Biskupi i papiee tradycyjnie cierpi na brak Dzikusa; traktuj zbyt powanie doktryn kocieln, zapominajc o ekologii ziemi. 260 Opowie: uroczysto weselna Moemy teraz przej do ostatniej sceny naszej opowieci, w ktrej dochodzi wreszcie do poczenia pierwiastka Mskiego i eskiego. S tu te obecni prawdziwi rodzice. Scena ta to ceremonia lubu, ktr przerywa dziwne zajcie. Wrd zaproszonych na wesele byli ojciec i matka modzieca. Przyjechali oni peni szczcia i radoci, gdy pogodzili si ju z myl, e nigdy nie zobacz swojego syna. Gdy wszyscy gocie siedzieli ju za stoem weselnym, nagle muzyka zamara, otworzyy si drzwi i do komnaty wkroczy dostojny Krl z caym orszakiem. Krl podszed do modzieca, obj go i rzek: : Jestem elazny Jan zamieniony w Dzikusa. Wyzwolie mnie spod tego uroku. Wszystkie moje skarby nale odtd do ciebie. Wracajc myl do naszej opowieci, uprzytamniamy sobie, e Dzikus wolno, krok po kroku, pi si w gr, rwnolegle do powolnego zstpowania modzieca. W pewnej szwedzkiej wersji legendy gwna posta, mistrz inicjacji, to w rzeczy samej zwierz, nazywane szkaradnym zwierzakiem". Stwr ten ucieka, daje chopcu konie itd. Kiedy nadchodzi pora wesela, przybywa na nie, by wczoga si pod st, za ktrym siedz pan mody i panna moda, i stamtd radzi temu pierwszemu, co ma robi. W odpowiednim momencie pan mody dotyka szkaradnego zwierzaka" zardzewiaym mieczem i zwierz zamienia si w zaginionego od dawna Krla tej krainy. Umieszczenie zwierzcia pod stoem to pyszna wariacja na temat: pokora i skromno zostaj nagrodzone. Istota na pierwszy rzut oka prymitywna i z tej racji pogardzana zostaje krlem, ktremu skada si hody. Przywyklimy do patrzenia na Dzikusa jako na kogo mokrego, wilgotnego, zamieszkujcego puszcz, liciastego, a take ciemnego i niezbyt byskotliwego, a tu ni std, ni zowd okazuje si, e jest on spokrewniony z wcielonym intelektem i blaskiem soca e jest Krlem. Energia, jak kryj w sobie woda i ciemno, energia odpo261 czywajca wrd trzcin staje si energi wietln. Na naszych oczach otwieraj si podwoje sali weselnej i wkracza do niej dostojny krl wraz z ca bogato przyodzian wit. Syszc lub czytajc t ostatni scen, reagujemy z pewn konsternacj: O kim w kocu bya ta opowie? Sdzilimy, e jej bohaterem by chopiec, a teraz wida, e moe by nim raczej Dzikus. A w tym przesuniciu akcentw kryje si jeszcze co, o czym nie mielimy pojcia. Nieznana oraz niewidzialna sia uwizia wysoce rozwinit energi tej istoty w pierwotnej formie, prymitywnym i surowym ksztacie, niczym w klatce. A zatem nasze zadanie jako mczyzn i kobiet polega nie tylko na uwolnieniu si z rodzinnych klatek i pt wiadomoci zbiorowej, lecz rwnie na wyrwaniu transcendentnych istot z letargu i wiziennego zamknicia. To wanie gosi nasza opowie na zakoczenie. Powiedzielimy ju chyba wszystko, co naleao powiedzie na temat Dzikusa. Niektrym nie podoba si samo to imi. Brzmi ono faktycznie do pejoratywnie i sam za nim nie przepadam. Ponadto zdaje si zapowiada zbyt wiele. Obawiam si rwnie praktycznych" ksiek na temat Dzikusa. Zjadem zapiekank i natrafiem na Dzikusa. Oddawaem si przez dziesi minut mitologicznemu myleniu i Dzikus wskoczy przez okno.

118

Z Dzikusem i Dzikusk trzeba obchodzi si delikatnie, by ich nie urazi czy zrazi. Fatalnie byoby, gdybymy prbowali zarzuca na nich sie, osacza ich za pomoc argonu czy czyni z nich lokatorw naszego domowego zoo. W yciu codziennym mentor potrafi przeprowadzi modego czowieka przez rne prby, pomagajc mu przej od chopicoci do dojrzaoci, co z kolei zakada nie wiczenia kulturystyczne, lecz praktyki kultywowania uczu, aby w ich wachlarzu znalaza si zdolno do przeywania rnego ro dzaju uniesie. , Wiadomo take, e taka inicjacja nie dokonuje si w jednej konkretnej chwili czy tylko raz. Inicjacja to raczej cigy proces. Pewien australijski aborygen powiedzia: Pracuj nad inicjacj modych od czterdziestu lat i, jak mi si wydaje, zaczynam sam jej doznawa. 262 Droga inicjacji w naszej opowieci obejmuje osiem etapw, cho inna historia moe proponowa te same etapy lecz w innej kolejnoci bd te zupenie inne etapy. Kolejno nauk wykadanych w elaznym Janie przemawia do mnie silnie, z czego jednak nie wynika, abym uwaa, e istnieje tylko jeden waciwy porzdek inicjacji. Przeywamy ten sam cykl wielokrotnie najpierw bardziej niefrasobliwie, pniej, ju w starszym wieku, gbiej. Etap, ktry, jak nam si wydaje, opucilimy, mg fakty cznie zosta zrealizowany, tyle e nie zdawalimy sobie z tego sprawy. Rana w nog, ktrej zawdziczamy drugie czyli litociwe serce, moga si de facto pojawi, a potrzeba nam jedynie wicej wyobrani, by poj, jak i kiedy do tego doszo. Istnieje mska inicjacja, inicjacja eska oraz inicjacja ludzka. Mczyzna i kobieta przechodz wsplnie nieatwe wtajemniczenie w zakresie ludzkiej serdecznoci niezalene od pci. Nasza opowie nie mwi bezporednio o tej inicjacji. Niektre inicjacje nale przede wszystkim do tej trzeciej kategorii, inne zasadniczo do drugiej lub pierwszej. Trzeba nauczy si wymawia odwanie sowo mski bez wyobraania sobie, e jest to sowo obarczone seksualizmem. Genetycy odkryli niedawno, e genetyczne rnice DNA mczyzn i kobiet wynosz zaledwie nieco ponad trzy procent. To niewiele. Niemniej rnica ta dotyczy kadej komrki naszego ciaa. Wiadomo, i wielu wspczesnych mczyzn zaczo si wstydzi owych trzech procent. Niektrzy mczyni odczuwaj wstyd z powodw historycznej przeszoci, ucisku patriarchatu, obkaczych wojen, narzuconych dawno temu rygorw. Inni, ktrych ojcowie nie potrafili by prawdziwymi mczyznami, sami nie chc by mczyznami. A jednak s nimi przecie. Moim zdaniem, w tym momencie historycznym, w ktrym yjemy, naley uwydatnia trzyprocentow rnic, ktra nadaje komu cechy mskie, nie tracc przy tym z pola widzenia dziewidziesiciu siedmiu procent, ktre s wsplne dla mczyzn i kobiet. Niektrzy powiadaj: Ach, bdmy po prostu ludmi i nie mwmy w ogle o tym, co mskie, i o tym, co eskie. Ludzie, ktrzy to mwi, wyobraaj sobie, e s moralnie 263 wznioli. Sam natomiast twierdz, e powinnimy by w tej materii bardziej powcigliwi i wymawia miao sowa: mskie ieskie, nie obawiajc si, e jaki moralny stolarz porobi z tych sw szufladki i pozamyka nas w nich. Wszyscy boimy si szufladek, i susznie. Sysz od wielu, e zupenie nie wiedz, co znaczy sowo mczyzna, ani te czy s dorosymi mczyznami, czy te nie. Kiedy starszy mczyzna odwaa si wymieni pewne mskie, jego zdaniem, cechy, wwczas modszy mczyzna moe stwierdzi, jak daleko jest od tego miejsca, w ktrym kierunku si ono znajduje i czy w ogle chce poda w tym kierunku. Zwyke wyliczenie ludzkich cech takiemu mczynie nie zda si na wiele. Wspomniaem, e niektre wspczesne psycholoki s zwolenniczkami wymieniania rwnie kobiecych cech, co ma umoliwi kobiecie stanie si kobiet wiadom, a nie niewiadom. Z drugiej strony wszelkie wyliczanie cech jest niebezpieczne, poniewa moe sta si podstaw zaszufladkowania. Musimy jednak mie nadziej, e pjdzie nam z tym lepiej ni w przeszoci. Nie uwaam, aby to zainteresowanie inicjacj mczyzn pogbiao rozziew midzy mczyznami a kobietami. Mczyzna, ktrego Wojownik lub Kochanek zosta zdawiony (a on sam pozostaje tego niewiadomy, ju jest oddalony od kobiet tak bardzo, jak tylko mona. Niektrzy sdz, e praca nad swoj tosamoci jest istotna tylko dla niektrych mczyzn tych wraliwych".

119

- No c, wszystkie te mitologiczne bzdury nadaj si dla mczyzn wraliwych; oni moe ich potrzebuj. Spjrzcie jednak na tych robotnikw budowlanych zajadajcych obiad wraz z innymi, oni nie maj adnych problemw ze swoj msk tosamoci. Nawet o niej nie myl. To s prawdziwi mczyni... Czy jednak dwudziestoszecioletni dziennikarze i dziennikarki wypowiadajcy te sowa naprawd wierz, e robotnicy nie odczuwaj wstydu z powodu bycia mczyznami? Czy wyobraaj sobie, e dziecistwo tych mczyzn nad mczyznami" to bya jaka sielanka? Mczyzna robicy uwagi uwaczajce przechodzcej obok kobiecie odsania tym samym swoj podwjn sabo; podwjn, gdy nie zdaje sobie sprawy z wasnej haby. 264 Dzielenie mczyzn na wraliwych" i robotnikw budowlanych" nie ma adnego sensu. Robotnicy biorcy udzia w konferencjach, ktrych byem wiadkiem, byli dokadnie tak samo* mylcy i wraliwi jak profesorowie, dyrektorzy czy terapeuci. Tak wic, moim zdaniem, naley stwierdzi wyranie, e wstyd z powodu trzech procent i duma z racji trzech procent s waciwe wszystkim wspczesnym mczyznom, a nie tylko niektrym. Naszym obowizkiem a przez okrelenie naszym" rozumiem wszystkich autorw i wszystkie autorki piszce na temat pci jest takie okrelenie mskoci, by nie wykluczao ono jej istnienia u kobiet, a przy tym dotykao pewnej wraliwej struny w sercu mczyzny. Nie twierdzi si tu, e nie ma wraliwych strun take w sercu kobiety ale tylko w sercu mczyzny jest basowa struna, ktra wprawia ca jego pier w drenie, gdy poruszaj dwiki sw wiernie opisujcych atrybuty mskoci. Naszym obowizkiem jest takie okrelenie kobiecoci, by nie wykluczao ono jej istnienia u mczyzn, a przy tym dotykao pewnej wraliwej struny w sercu kobiety. Jaka wraliwa struna w sercu mczyzny take zareaguje, ale wydaje mi si, e tylko w sercu kobiety znajduje si basowa struna, ktra wprawia ca pier w drenie, gdy porusz j dwiki sw wiernie opisujcych atrybuty kobiecoci. Wiadomo jednoczenie, e w rzeczywistoci obok tych dwch stanw kobiecoci" i mskoci" istniej rne rodzaje stanw porednich, poczenia, hybrydy, szczeglne przypadki, genialne wyjtki itp. W obecnych warunkach nasza opowie bdzie najlepiej przemawia do tych mczyzn i kobiet, ktrzy wkroczyli przez bram smutku do wasnego dziecistwa. Bd oni potrafili skorzysta z tej historii i innych do niej podobnych, szczliwie zachowanych przez kultur pamiciow, w jakiej yli nasi przodkowie do czasu wynalezienia pisma. W yciu kadego z nas zdarzaj si pewne wite chwile, w ktrych krzyuj si wiaty: zewntrzny i wewntrzny, przecinaj czasy: wertykalny i horyzontalny. Taka chwila nastpia, gdy rycerze Krla ranili jedca. Mimo e utrzyma si na koniu, spad mu hem, spod ktrego wysypay si jego zote wosy. W tej chwili moe zosta ujawniona jego pra265 wdziwa tosamo, a wkrtce i prawdziwa tosamo Dzikusa. Rumi pisa: Rozwamy imiona, jakie Pan nada rzeczom. Ludzie nazywaj wedug liczby ng, jak ma dana istota. Pan nazywajc jakie stworzenie, kieruje si jego wntrzem. Mojesz posiada rdk. Sdzi, e jej miano brzmi bero". Lecz jej imi wewntrzne brzmiao smoczy w". Mylelimy, e imi Omar" oznacza zbuntowanego przeciwko kapanom". Lecz imi to znaczyo w wiecznoci: Ten Ktry Wierzy". Nikt nie pozna swego imienia, Dopki nie wyzionie ducha. Mody czowiek z naszego opowiadania zstpi z podwrza w popi, z popiow na ziemi, potem zszed do podziemnych koni itd. Dzikus mija go, idc w gr drog rozpoczynajc si od wody i przez podwrze, wasne wite rdo i pozycj Pana Koni zmierzajc do krlewskiej korony. Dzikusowa cz kadego mczyzny, ongi bdca w kontakcie z puszcz i dzikimi zwierztami, zanurzya si pod powierzchni wd umysu, znikajc z pola widzenia i pamici. Taki Dzikus jest teraz pokryty wosami i wyglda jak zwierz. Dzikus w naszej scenie weselnej powiada w istocie: Jaka potna moc rzucia na mnie urok i zmusia do ycia pod wod, dopki nie pojawi si modzieniec gotw przej przez prby i cierpienia, przez ktre wy przeszlicie. Teraz, skoro macie to ju za sob, mog pokaza si wam w swojej prawdziwej postaci jako Pan. Epilog DZIKUS W DAWNEJ RELIGII, LITERATURZE I FOLKLORZE Era owiecka

120

Skok wyobrani, ktremu zawdziczamy wizj Pana Zwierzt po czci czowieka, po czci boga, po czci zwierzcia mona miao okreli jako wielkie wydarzenie religijne. Kobiety w dawnych czasach, w ramach odrbnego i rwnolegego zdarzenia, wypatrzyy swymi wewntrznymi oczyma jednoczenie litociw i bezlitosn, opiekucz i podn istot, Matk Narodzin lub Matk Grobw, ktrej posta przewiecaa zza zmieniajcych si szybko na scenie ycia fok, jasnookich noworodkw, pkw i suchych lici, potek i wielorybw, dziewczt i staruszek. W obu tych przypadkach pierwotni mczyni i kobiety potrafili dostrzec przez zason niewidzialn istot ukryt w naturze. W tamtych niepamitnych czasach Pan Zwierzt czyli Wyzwoliciel Zwierzt przekracza granic dzielc animaln stron rzeczywistoci od strony ludzkiej, w jedn i w drug stron. Legendy o Panu Zwierzt lub Panu oww wystpuj powszechnie w kulturach: rdziemnomorskiej, afrykaskiej, syberyjskiej, chiskiej, pnocnoeuropejskiej oraz tubylcw australijskich i Indian amerykaskich. Czarne Stopy np. opowiadaj o dawnych czasach przymierania godem, kiedy to stary wdz zwrci si o pomoc do bizonw. Wdz bizonw da w zamian Indianki za on. Crka starego wodza przenosi si do obozowiska bizonw, a w zamian tuziny bizonw pdz w d urwiskiem do obozu szczepu, by nakarmi god267 nych Indian. Po jakim czasie ojciec wybiera si do obozowiska bizonw, aby odnale swoj crk. Jego obecno zostaje jednak wykryta, a on sam stratowany na mier. Crka jednak z pojedynczej koci krgowej ojca przywraca go do ycia. Jest jednake oczywiste, e zarwno ojciec, jak i crka odczuli na sobie bezosobow moc krlestwa bizonw, a midzy stronami zostaa zawarta pewna umowa, ktrej intelekt nie jest w stanie do koca poj. Z legendy tej, podobnie jak z setek do niej podobnych, wynika, i kiedy, przed laty, midzy krlestwem ludzi a krlestwem zwierzt zostao zawarte pewne porozumienie, i to porozumienie na twardych Warunkach, przewidujce okrelone obowizki i prawa dla kadej ze stron. Mona te si domyla, e zjedzone bizony w nastpnym roku popdz w gr cianami kanionu; zoony w ofierze bizon rycho odradza si, a czowiek przechodzi do wiata bizonw, gdy jeden z ich stada przechodzi do naszego. W erze kamienia Wyzwoliciel Zwierzt wystpuje ju jako Pan Stworzenia w penym blasku taczcy na cianach san ktuarium w Trois Freres uwaa si wanie za tego Pana. Wielu badaczy paleolitu uwaa obecnie, jak pisze John Pfeiffer w swej ksice The Creative Explosion (Twrczy wybuch), e jaskinie, ktre pochodz z okresu ok. 12 tys. lat p.n.e., nie byy jedynie miejscami obrzdw podnoci lub owiec kich, lecz rwnie pomieszczeniami, w ktrych przeprowa dzano inicjacj modych mczyzn1. , Jeli to prawda, wwczas zwizek Dzikusa czyli Pana Zwierzt z inicjacj modych ludzi ma za sob histori co najmniej 14 tys. lat. Dziki inicjacji Dzikusa mczyni ucz si czci dusz zwierzc, i ten pierwotny kult po dzi dzie potrafi wywoa u dorosego mczyzny w samym rodku jego zaj odczucia smutku waciwego zwierztom i nostalgii tkwicej w samej przyrodzie, wywoa zy stworzenia" i wiadomo czc oba wiaty. Kult ten budzi w szamanie zdolno przyswojenia sobie wiadomoci waciwej grom, skaom, wodom, drzewom i demonom. Co najwaniejsze, przywizanie do zwierzt, ktre gin, rodzi znajomo ofiary i tego, co moe ona oznacza. Kiedy zwierzta s zabijane w obecnoci myliwego czy mamy tu do czynienia- ze wiadom ofiar, czy te to tylko 268 urojenie? Zadajemy to pytanie, gdy wity lub wita skadaj siebie w ofierze. Pytanie i odpowied nale do obszaru wiedzy Pana oww. Nie ma tumiejsca na dugi wywd o paleolitycznych misteriach. Chcielimy jedynie potwierdzi fakt, e wochaty czowiek, ktry na pocztku naszej opowieci zamieszkuje pod wod, ma swoje inne miejsce w wyszej sferze zamieszkanej przez bogw. Jest on bogiem w gbi, bogiem ran i ofiary. Zdaniem Eliadego Pan oww to najbardziej boska posta w caej prehistorii", a tym samym pierwowzr wszystkich pniejszych bogw2. Nasze zindustrializowane spoeczestwo nie zna Wielkiej Matki, nie zna take Pana Zwierzt. Naleymy do pierwszych ludzi w historii, ktrzy prbuj by bez oddawania hodu jemu samemu i jego gbi, jego ranom i jego wiedzy na temat waciwej ofiary. W rezultacie nasze ofiary stay si niewiadome, wsteczne, bezcelowe, niewybredne, samobjcze i pozbawione polotu.

121

Era rolnicza ICo dzieje si z Panem Zwierzt, gdy ludzko przechodzi od kultury owieckiej do spoeczestwa owiecko-zbierackie-go, a nastpnie do rolniczego? adne precyzyjne twierdzenie na temat przeistocze bogw nie jest moliwe ze wzgldu na to, i zachodz oni na siebie, krzyuj si ze sob, wchodz w najrniejsze zwizki, za ktrymi, mitologowie nie s w stanie nady. Dokonawszy tego zastrzeenia, moemy w sposb nie ulegajcy wtpliwoci stwierdzi, e na subkontynencie indyjskim Pan Zwierzt przeksztaca si w Sziw. Kultura drawidyjska w poudniowych Indiach, ktra po* przedzia kultur hindusk, nadaa Panu Zwierzt imi Pa-siupati, a jego towarzyszce, Pani Gr, imi Parwati. Badacze datuj pocztki tej pary na pny brz i neolit. Filozoficzne i religijne tradycje narose wok Pana Zwierzt oraz Pani Gr pojawiaj si w klasycznej kulturze indyjskiej pod postaci kultu Sziwy, ktry zmiesza si z dawniejszym animizmem i ktry da pocztek wielu pniejszym religiom. Jzyk 269 drawidyjski poudniowych Indii to gwny nonik energii Sziwy, a Alain Danielou pisze w ksice Shiva and Dionysus (Sziwa i Dionizos), e ma on wiele wsplnych sw z jzykami: sumeryjskim, baskijskim i gruziskim3. Ananda Coomaraswamy w The Dance of Shiva (Taniec Sziwy) podaje wiele faktw dotyczcych religii Sziwy4, a Gary Snyder zwraca uwag, e Sziwa to wci bg, ktry ma najwiksz liczb yjcych wyznawcw na ziemi. Sziwa to wysublimowana, rozwinita posta Dzikusa. Zatrzymuje on swj dziki aspekt jego zwolennicy chodz nago i nie strzyg si ale ma take aspekt ascetyczny, stron rolnicz oraz stron rozjuszon, Bhairava. Pan Zwierzt na obszarze Kaukazu, Tesalii, Grecji i Krety rozwija si w boga zwanego Zagreus, Zan lub, na Krecie, Zeus. W dawnej kulturze kreteskiej Pan Zwierzt nosi imi Zagreus, a Pani Gr Kybele. Byk, w i fallus to atrybuty Zagreusa czyli Zana, czyli Zeusa, podczas gdy zwierztami Kybele s tygrys i lew. Wraz z rozwojem kultury kreteskiej obrzdy narodzin maego Zeusa z gr Idi iDikte zaczy si zlewa z obrzdami dotyczcymi maego Dionizosa. Przypomnijmy, e Dionizos pochodzi wprost z uda Zeusa. Gdy ludy rdziemnomorskie przeszy do etapu rolnictwa i uprawy winoroli, na czoo wysuwa si Dinios jako nosiciel dawnej energii Pana Zwierzt, a Pani Gr staje si Ariadn, co oznacza ni mniej ni wicej tylko wit Kobiet. Obrzdy dionizyjskie ilustruj, towarzyszc przejciu ludzkoci na etap opanowania uprawy rolin, przemian Pana Zwierzt przy zachowaniu jego ofiarnej istoty. Dionizos, jak ju powiedziano, to ki winogron, ktra po oderwaniu, zdeptaniu i zamkniciu w ciemnociach skry wou obdarza kadego czonka spoecznoci ekstaz, tj. winem. A zwolennicy sufi-zmu mog nam-powiedzie, jak wyrafinowany potrafi by to napj: Co nie zostao rozdarte na czci / Nie moe by ni jednoci, ni caoci". Dalsze trwanie Pana Zwierzt w formie Dionizosa byo wielkim dobrodziejstwem dla naszej kultury; wystarczy wskaza na grecki teatr tragiczny i samo pojcie tragedii. Sowo tragedia oznacza pie (skadanej w ofierze) kozy. Dziedzictwu dioniyjskiemu zawdziczamy rwnie cay nasz szacunek dla ciemnoci w gbi, soca pod ziemi, ekstazy wywo270 anej winem i milczenia znajcego smutek mczyzny. Dionizos przynosi ze sob wiedz, ktr dusza przyswaja sobie, kontemplujc akt rozdzielania i przeywania rozdzierania. Dzikus wystpuje take wrd celtyckich spoeczestw dawnej Europy pod imionami: Cemunnos, Cornely czy Cor-nelius (Korneliusz), ktrych rdzenna sylaba odnosi si do rogw jelenia. W pewnych celtyckich rejonach Dzikus jest znany jako Hern Myliwy, polujcy ze sfor biaych psw myliwskich o czerwonych uszach. Zachowa si obraz Cernunnosa, ocalay na kotle odnalezionym na Jutlandii, znanym jako Kocio Gundeetrup i pochodzcym z I w. p.n.e. Cernunnos siedzi tam w pozie jogina, trzymajc w jednej rce we, a w drugiej naszyjnik Pani Qtorc"), a z jego gowy wyrastaj rogi jelenia oraz licie. Wok niego zebrao si towarzystwo zoone z delfina, gazeli, lwa i psa. Celtycki cykl opowieci o krlu Arturze, ktry pojawi si w XII i XIII w., zachowuje pami o Cernunnosie, m.in. w Yvainie, gdzie wystpuje on pod imieniem Pana Zwierzt oraz Stranika rda. Towarzyszka Cernunnosa ma wiele imion, w tym Artio ktrego rdze dzieli z Arturem oznaczajce niedwiedzic"6. Tak wic Dzikus, ktrego imi brzmi dla nas za pierwszym razem dosy miesznie i ktrego tak atwo pomyli z kim nieobliczalnym lub grubiaskim, ma za sob niezwykle dug histori.

122

Zagldajc w przeszo przez teleskop Dzikusa, zauwa amy wiele niewyranych obrazw, m.in. Jana Chrzciciela, dzikusa, ktry ochrzci Chrystusa, oraz Marii Magdaleny. Maria Magdalena symbolizuje wiato ukryte w ciemno ciach, ktre czymy take z Zofi. Legendy zarwno o Zofii, jak i o Dionizosie kryj tajemnic soca, nie tyle tego wie ccego w grze, ile schowanego gboko w ziemi i stamtd wieccego ku nam. . Tak wic Pan Zwierzt z epoki kamiennej, przeistaczajc si w Pasiupatiego, Sziw, Dionizosa i Cernunnosa, zachowuje i rozwjja swoj pierwotn energi. Wkracza on do religijnych i mitologicznych ogrodw, gdzie rozkwita. Zachd kadzie jednak kres tym ogrodom. Smutne ale prawdziwe, e rozwj Pana Lasw zatrzymuje si ok. 1100 r. n.e.; by moe zreszt naleaoby t dat przesun na jeszcze wcze271 niejszy termin: I w. p.n.e., kiedy to Cezar najecha Gali. Niezalenie od dokadnej daty, nie da si zaprzeczy, e Pan Zwierzt nie wnosi swojej wilgotnoci i energii do naszych religii. Pamita o nim jednak, jako o Dzikusie, literatura i wyobrania ludowa. Dzikus w dawnej literaturze Pan Zwierzt pojawia si po raz pierwszy jako w peni uksztatowany bohater epicki w sumeryjskim eposie Gilga-mesz, zapisanym ok. 700 r. p.n.e. na podstawie jednak znacznie wczeniejszych rde. Istniej ju wielkie miasta-pa-stwa. Kiedy zaczynaj si kopoty ze zotym, o wybujaym ego, dnym przyjemnoci modym krlem Gilgameszem, starszyzna widzi jedyne rozwizanie w czowieku imieniem Enkidu. Cae jego ciao byo pokryte wosami, a na gowie mia kdziory niczym kobieta lub bogini urodzaju. y on z dala od ludzi i od ludzkich osiedli, a jego ubir przypomina odzienie bstwa stad. Enkidu pasa si traw razem z gazelami, toczy si wraz z dzikimi zwierztami przy wodopoju i takie ycie wrd zwierzt wystarczao mu w zupenoci. [...] Kiedy Gilgamesz dowiedzia si o tym cudaku, "rzek do myliwego: Id i zabierz ze sob witynn prostytutk, a kiedy Enkidu zbliy si do wodopoju razem ze zwierztami, ka jej zrzuci odzienie i odsoni nago, a wtedy on zbliy si do niej; a zwierzta, ktre dorastay wraz z nim na rwninie, opuszcz go wtedy. Myliwy i prostytutka witynna wyruszyli w drog i po trzech dniach dotarli do wodopoju. Czekali dzie, dwa dni, a kolejnego dnia przybyy zwierzta, a wrd nich Enkidu, pascy si traw wraz z gazelami. [...] Kobieta uczynia, jak jej kazano: obnaya piersi, odsonia sw nago. Enkidu zbliy si i wzi j. Ona nie obawiaa si, lecz odrzuciwszy odzienie, z zadowoleniem przyjmowaa jego animusz; a Enkidu spkowa przez sze dni i siedem nocy z t szczodr suk wi272 tynn po czym odwrci si i ruszy w stron zwierzt. Widzc go wszake zwierzta ucieky, co wprawio Enkidu w zdumienie. Jego ciao zesztywniao, kolana zastygy zwierzta odeszy. Nie byo ju tak, jak przedtem. Enkidu wrci do kobiety i siedzc u jej stp, wpatrywa si w jej twarz; a uszy jego daway posuch jej sowom. Kobieta rzeka za: Jeste pikny, Enkidu, niczym sam bg. Dlacze go uganiasz si wraz ze zwierztami rwnin? Pjd, zabior ci do Uruk, witego miasta wity Anu i Isztar, gdzie mieszka Gilgamesz, mocarz niezrwna ny, co, niczym dziki byk, dziery wadz nad ludmi. Gdy Enkidu sucha tych sw, topniao jego serce. Zatskni za przyjacielem. Dobrze! odrzek. Pjd z tob i rzuc mu wyzwanie. Enkidu wdruje nastpnie do miasta i spotyka si z Gil-gameszem; staczaj obaj pojedynek zapaniczy, w ktrym zwycia Enkidu i po ktrym obaj zostaj nierozcznymi przyjacimi. Enkidu wystpuje tu w roli kosmatego cienia nowego krla reprezentujcego miejsk cywilizacj6. Czytelnicy Starego Testamentu przypominaj sobie Ezawa, owosionego czowieka z legend semickich, ktry podarowa miso dzikiej kozy swemu lepemu ojcu Izaakowi. Wiemy ju, e na caym rodkowym Wschodzie przebiegli rolnicy zastpi religijnych myliwych, zatem nie jest dla nas zaskoczeniem, gdy Jakub, udajc Ezawa, uzyskuje bogosawiestwo ojca, ktre naleao si jego bratu. Tak to rzeczy si maj

123

w dobie panowania rolnictwa. Z legendy o Ezawie wynika, e w pewnym momencie historii Bliskiego Wschodu wochaty czowiek zosta skazany na wygnanie lub wyzuty z praw. Dzikus w europejskim redniowieczu Dzikus odgrywa wan rol w niskiej" i wysokiej" kulturze europejskiego redniowiecza. W Niemczech, Austrii, Holandii i ssiednich krajach odbyway si corocznie wido18 elazny Jan . 273 wiska czy ludowe przedstawienia, ktrych by on centraln postaci. Sceny z tych widowisk stay si jednym z ulubionych tematw artystw pnocnej Europy. Przykadem moe tu suy Piter Bruegel Starszy, ktry namalowa scen z flamandzkiego widowiska, skopiowan pniej w 1566 roku w formie drzeworytu przez nieznanego artyst. Drzeworyt ten zachowa si. Widzimy na nim plac wioskowy w chwili, kiedy wkracza na przybywajcy z lasu Dzikus. Uczestnicy widowiska byli przedtem w lesie i ubrali modzieca w strj z czego przypominajcego rybi usk, wpltujc mu we wosy i brod wici winoroli. Jest on take opasany takimi wimi, a w rku dziery pak przypominajc maczug, ktr trzyma olbrzym Cerne Abbas wyrzebiony na stoku wzgrza w Dorset w Anglii. Na placu wychodz Dzikusowi naprzeciw trzy istoty reprezentujce siy cywilizacji i kultury oficjalnej. Aktor reprezentujcy wity Koci Rzymskokatolicki oraz Cesarza pokazuje mu kul ziemsk zwieczon krzyem, co ma przypomnie Dzikusowi, e jego czas si skoczy. Wojak trzyma napit kusz wymierzon w czowieka z lasu. Trzecia posta, kobieta, nosi, w kilku wersjach tej sceny, ten sam dziwny stokowaty kapelusz. Jej ubir przypomina strj zakonnicy. Kobieta podaje Dzikusowi zoty piercie. Jest to, jak si wydaje, wity piercie zwizku pciowego, ktry kapanka wityni ofiarowaa Dzikusowi w Sumerze 2200 lat wczeniej. The Metropolitan Museum of Art wydao kilka lat temu ksik pt. The Wild Man in Me-dieval Myth and Symbolism {Dzikus w micie i symbolice redniowiecza), w ktrej przedstawiono w drzeworyt. Redaktor ksiki, Timothy Husband, charakteryzuje dar kapanki nastpujco: Symbolizujc zwizek z kobiet, piercie nakania Dzikusa do zawarcia kocielnego i cywilnego maestwa, w ktre nie wolno mu wstpowa. onierz i cesarz, na obrazie Bruegela z wycignitym mieczem, zbliaj si do Dzikusa gotowi powali go za dokonane przez niego naruszenie cywilizowanego adu ludzkiego"7. Dzikus lekceway sobie wszystkie te groby i odrzuca wszystkie propozycje; nie chce porzuci swego lenego ycia. Z drzeworytu wynika, e tace i bachanalia rozpoczy si w tej chwili, w ktrej Dzikus wkroczy do miasta; prawdopodobnie jestemy tu wiadkami pocztku uroczystoci 274 Ostatkw. Dzikus opuszcza miasto przy akompaniamencie wiwatw modych ludzi i radosnych plsw zakochanych. Prawdziwy koniec przedstawienia jest jednak bardziej zowrbny. Niedaleko za murami miasta oczekuje na Dzikusa grupa jego mieszkacw. Ubieraj oni chochoa w strj Dzikusa i wrzucaj go do jeziora czy stawu, dokonujc na nim rytualnej egzekucji. Z punktu widzenia naszej opowieci jest to fascynujcy fakt, gdy dostarcza on mitologicznego wyjanienia tego, w jaki sposb Dzikus znalaz si na dnie stawu. W tym rytualnym wydarzeniu mona te dostrzec lad rzeczywistych egzekucji, ktrych prawdopodobnie dokonywano w dawniejszych czasach. Timothy Husband zamieszcza take w ksice miniatur przedstawiajc Aleksandra Wielkiego odrywajcego Dzikusa od jego lenej ony i rzucajcego go w ogie. Na innych obrazach widzimy Dzikusa doprowadzonego przed sd wadz kocielnych. Palenie Dzikusa poprzedzio o kilka stuleci stosy wznoszone dla czarownic, a wywodzio si ono z tego samego lku i gniewu. W wiecie wyobrani redniowiecza Dzikus peni rwnie inne funkcje: by znany jako przyjaciel zakochanych. Zasy milowaa go dworska tradycja miosna. Niektre witrae ka plic rodzinnych przedstawiaj Dzikusa wspinajcego si po zamkowym murze. Dzikus zastpi rycerza szturmujcego zamek mioci". Husband pisze: Panny w zamku to urocze uwodzicielki, co to rzucaj kwiatami bardziej dla zachcenia ni dla zniechcenia swych napastnikw. Mod dzikusy znajc prawdziwy cel swojej wyprawy, odrzuciy bro i zbroje. Legendarna sprawno seksualna Dzikusa, w poczeniu z ochocz postaw panien, daje w sumie obraz niedwuznacznej lubienoci. Zamek przestaje by bastionem czystoci, a przeksztaca si w siedzib zmysowoci. Szturm na zamek utosamia si za z zaspokojeniem fizycznej dzy.

124

Niemiecki artysta Sehweiger stworzy okoo 1515 roku cudowny rysunek tuszem przedstawiajcy Mari Magdalen jako Dzikusk. Jest ona wyobraona w tradycyjny sposb: cae 275 jej ciao, z wyjtkiem sutek, okci i kolan, jest pokryte wosami. Trzy anioy ubrane w fadziste szaty i jeden anio upie-rzony nios j do nieba. Na rysunku wida du sympati artysty do Dzikuski. Tak wic Dzikus i Dzikuska odgrywaj niejednoznaczn rol w ludowej i arystokratycznej wyobrani redniowiecza. W niektrych wypadkach sawi si te postacie za ich spontaniczno i ywotno seksualn, czciej jednak ciga, skazuje na wygnanie lub mier. Tak czy owak winnimy kulturze redniowiecza wdziczno i podziw za pami o Dzikusie. Jest oczywiste, e np. Ostatki w Nowym Orleanie wywodz si z wiejskich widowisk, ale nie ma ju w nich miejsca dla postaci Dzikusa. Bazylea natomiast zachowuje t wi i odbywajca si tam co roku Fastnacht pozostaje wierna duchowi tradycji (min. uywa si w tych obchodach licznych masek,Dzikusa). Strach Europejczykw przed Dzikusem Mona by zapyta, dlaczego pnocna Europa czua si tak zagroona przez Dzikusa. Odpowied nasuwa si sama. Dzikus to krewny, najpewniej wuj, Pana, greckiego boga, ktrego imi oznacza wszystko" i ktry porednio kojarzy si z natur jako tak. Pan ma owosione nogi, jakie mona by rzec naleay do kozy, do ktrej by tak przywizany Ezaw. Nogom tym odebra pniej dobre imi Koci, wyposaajc w nie szatana. W kulturze rzymskiej postawy ascetyczne, denie do stumienia libido, rozpowszechnione tak szeroko u kresu ery pogastwa, poczyy si z obawami przed rozpustnymi akcentami Wielkiej Matki w jeden front walki z mioci pciow. Mj znajomy opowiedzia mi kiedy o swoich odwiedzinach w starym klasztorze na greckiej grze Atos, ktrego tradycja siga pocztkw chrzecijastwa. Ktrego wieczoru siedzia przez kilka godzin przy boku starego zakonnika przygldajcego si grom i morzu. Nie zna greckiego, a mia wielk ochot na rozmow o sprawach ducha. Mnich musia to wyczu, bo w kocu powiedzia po angielsku jedno zdanie: 276 Kobiety to zo. No wanie. Zdanie to oznacza, e wszelka seksualno jest zem. Opowiadanie to dao nam posmak mrocznej strony kultury redniowiecza, a z owego konkretnego zdarzenia atwo wnosi o rozmiarach poparcia, jakiego mogy udziela owosionej Magdalenie bd Dzikusowi ascetyczny odam chrzecijastwa, islam czy sikhowie. W tradycji Zachodu dziaay potne socjologiczne i religijne siy faworyzujce to, co ostrzyone, ogolone, ulizane, mzgowe, nieinstynktowne. Blake napisa8: Kapani w czarnych szatach zataczaj krg, Splatajc cierniami moje dze i radoci. Seksualno kobiet ogromnie ucierpiaa i nadal cierpi od tej tyranii pierwiastka bezwosego, ascetycznego i mzgowego. Bogini Afrodyta, yjca we wntrzu kobiecego ciaa, jest zniewaana kadego dnia. Te same siy skazay msk pciowo na banalno, przy-ziemno i obrzydliw praktyczno. W przeciwiestwie do tego wyobrania indyjska, rozwijajca Dzikusa w Sziw, oddaje hod energii seksualnej. Wyobraenia Sziwy przedstawiaj go z fallusem w stanie erekcji, a energia seksualna emanuje z kadego centymetra ciaa jego boskiej towarzyszki. Jezus nie mia ony ani dzieci, a powodu, dla ktrego zwiza si z Mari Magdalen, ewangelie nam nie przekazuj. W chrzecijastwie tradycj nienawici do seksualnoci zapocztkowa Pawe, mwic w pierwszym licie do Koryn-tian: Niech ci, co maj ony, yj jakby ich nie posiadali". Orygenes podda si wasnorcznej kastracji. Justyn podaje, e wspczeni mu chrzecijanie bagali wczesnych chirurgw, by usunli im jdra; w tym czasie wielu mnichw z gry Atos przechodzio dobrowolnie kastracj. Grzegorz Nysse-czyk powiedzia: Maestwo to zatem ostatni etap naszego odrywania si od ycia, jakie toczyo si w raju; naley wic bezzwocznie o maestwie, tej elipsie, zapomnie". Augustyn za stwierdzi: Czowiek ze swej natury wstydzi si dzy pciowej" i, cho w modoci by rozpustnikiem, po przejciu na chrzecijastwo zmieni si. W tym drugim okresie ycia jego czonek unosi si, jak pisa, niezalenie od 277 jego woli. Augustyn nazwa to zachowanie swego niesfornego czonka wybrykiem nieposuszestwa" wiadczcym o tym, i ludzko poczynajc od czasw Adama jest zepsuta do cna"9. Dzikus natomiast uznaby je raczej za zachwycajcy przejaw spontanicznoci. Wiadomo, e w ramach chrzecijastwa, podobnie jak w obrbie judaizmu i islamu, istniay i nadal istniej przeciwstawne kierunki bronice mioci pciowej. Spord grup chrzecijaskich mona tu

125

wymieni Bractwo Mioci, katarw, trubadurw oraz Braci Wolnego Ducha, dla ktrych Bosch malowa obrazy nad otarzami. Te racjonalne ruchy nie zdoay wszake zmieni zinstytucjonalizowanej tendencji chrzecijastwa opartej na tezie o niekorzystnym wpywie -seksualnoci na rozwj duchowy. Wszedem na ten teren nie po to, by napada na ascez, ktrej nie mona odmwi swoistej godnoci, lecz dlatego, by lepiej uzmysowi powikane odczucia dawnych europejskich wieniakw w obliczu rytualnej egzekucji Dzikusa. Majc przeciwko sobie mylicieli kalibru Augustyna, jest dziwne waciwie, e mczyni potrafi jeszcze uprawia mio. Modzi ludzie we wspczesnym spoeczestwie szybko dochodz do wniosku, e ich popd pciowy jest kopotliwy, niepodany, dziwaczny i wrogi duchowi. Przyzwalajce postawy w rodzaju tych popularyzowanych przez wydawcw ^Playboya" nie zaatwiaj sprawy, zwaywszy e zakadaj one, i mska seksualno jest czym wieckim, czym w rodzaju zabawy, czym waciwym bawi-damkom. Wraz z odwrceniem si Kocioa i kultury w ogle od bogw reprezentujcych boski element mskiej energii pciowej Pana, Dionizosa, Hermesa, Dzikusa my, mczyni, stracilimy bardzo duo. Wyobrania zachodniego redniowiecza nie wysublimowaa Pana Zwierzt czy Dzikusa w Sziw bd Dionizosa i wraz z tym erotyczna energia mczyzn utracia zdolno przejcia, jak to si mwi w muzyce, do kolejnej oktawy. Zakoczymy na tym ten historyczny zarys roli Dzikusa w religii, literaturze i wyobrani ludowej. Miaem kiedy mono wysuchania wykadu Marie-Louise von Franz na temat Dzikusa, ktrego bohaterem uczynia historycznego 278 dzikusa ze redniowiecznej Szwajcarii. Przez wiele lat mieszka on w lesie i do niego udawali si po porad zarwno wadcy, jak i zwykli ludzie. Stwierdzia ona, e w ostatnich dziesicioleciach zauwaya w snach tak mczyzn, jak i kobiet posta duchow, ale pokryt wosami, jakby owosionego Chrystusa. Zdaniem Marie-Louige von Franz tym, czego domaga si dzi psychika, jest nowa posta, posta religijna, lecz przy tym owosiona, pozostajca w kontakcie z Bogiem i seksualnoci, z duchem i z ziemi. Aneks ELAZNY JAN By raz krl, ktry mia dokoa zamku ogromny br, a w borze tym yo moc dzikiej zwierzyny. Pewnego razu posa krl do lasu myliwego, aby upolowa ani, ale myliwy nie powrci z polowania. Moe stao mu si jakie nieszczcie pomyla krl i posa dwch myliwych, aby go odszukali. Ale i ci myliwi nie powrcili. Wwczas krl zawoa wszystkich swych myliwych i rzek: - Przeszukajcie cay br i nie spocznijcie wczeniej, a znajdziecie trzech zaginionych myliwych. Ale i z tych myliwych nie powrci aden, a nawet ladu nie zostao po licznych psach, ktre zabrali ze sob. Od tego czasu nie way si nikt wchodzi do boru i tajemniczy las lea w ciszy i samotnoci, a tylko czasem orze lub sp ukaza si nad wierzchokami drzew. Trwao to wiele lat, a pewnego razu zgosi si do krla jaki nieznajomy myliwy i owiadczy, e chce si uda do tajemniczego lasu. Ale krl nie chcia mu da swego przyzwolenia i rzek: Nieczyste siy rzdz tym lasem, obawiam si, e spot ka ci taki sam los, jak moich myliwych! Lecz mody myliwy odpar: O krlu, nic mnie nie odwiedzie od postanowienia, a lku nie znam! Uda si wic myliwy ze swym psem do lasu. Po pewnym czasie pies wpad na trop jakiej zwierzyny i pobieg jej ladem; ale zaledwie ubieg kilka krokw, stan nad gbokim bagnem i nie mg si ruszy z miejsca, z wody za wysuna si naga rka, ktra chwycia psa i wcigna go w to. Gdy 280 to myliwy ujrza, powrci do zamku, wzi z sob trzech ludzi z wiadrami i kaza im wyczerpa wod z bagna. Wwczas ujrzano na dnie dzikiego czowieka, ktrego ciao byo brzowe jak zardzewiae elazo, wosy za opaday mu na twarz i zwisay a po kolana. Zwizano go i zaprowadzono do zamku. Wielkie tam zapanowao zdumienie na widok dzikiego ma, a krl kaza zbudowa dla na dziedzicu ela- -zn klatk i pod kar mierci zabroni j otwiera. Klucz od tej klatki schowaa krlowa pod sw poduszk. Od tego czasu kady mg spokojnie polowa w lesie.

126

Krl mia omioletniego synka, ktry bawi si pewnego razu na dziedzicu, a podczas zabawy wpada mu zota pika do klatki dzikiego ma. Malec podbieg do niej i zawoa: Oddaj mi pik! Ale dziki m odpar: Nie oddam ci jej, pki nie otworzysz drzwi. Nie odpar chopiec krl zabroni otwiera klat k! I uciek. Nazajutrz przyszed znowu do dzikiego ma i zada swej piki. Ten za rzek: Otwrz mi drzwi. Ale chopiec nie chcia. Trzeciego dnia krl pojecha na polowanie, a chopiec przyszed jeszcze raz do klatki i rzek: Gdybym nawet chcia, nie mog ci drzwi otworzy, bo nie mam klucza. A na to dziki m: Ley pod poduszk twojej matki, moesz go przynie. Chopiec, ktry chcia- koniecznie odzyska sw pik, nie zastanawia si dugo, pobieg do sypialni matki i przynis klucz. Drzwi otwieray si trudno i chopiec przytrzasn sobie palec. Gdy drzwi byy otwarte, dziki m wyszed z klatki, odda krlewiczowi pik i pocz ucieka. Ale chopiec przerazi si i zawoa: Ach, dziki czowieku, nie uciekaj, bo dostan bicie! Dziki m zawrci, podnis go, posadzi sobie na grzbiecie i szybkim krokiem oddali si w stron lasu. Kiedy krl wrci do domu, spostrzeg pust klatk i zapyta krlowej, co si tu stao. Ale krlowa nic o tym nie wiedziaa, a gdy spostrzega, e klucza nie ma pod poduszk, 281 pocza woa synka, ale i jego nigdzie nie byo. Wysano ludzi na poszukiwanie, ale nie znaleli oni chopca. Wwczas krl domyli si, co zaszo, i na zamku zapanowaa wielka aoba/ Gdy dziki m powrci do lasu, zdj chopca z ramion i rzek do: Nie ujrzysz wicej ojca ani matki, ale ja zatrzymam ci przy sobie, gdy uratowae mi ycie i al mi ciebie. Jeeli bdziesz mi posuszny, bdzie ci tu dobrze. Skarbw i zota mam do, wicej ni ktokolwiek na wiecie. Zrobi chopcu posanie z mchu, a nazajutrz zaprowadzi go do rda i rzek: Widzisz to zote rdo? Jest ono jasne i przejrzyste jak kryszta. Sid przy nim i uwaaj, aby nic do nie wpad o, bo wwczas byoby ono zbezczeszczone. Co wieczr bd tu przychodzi sprawdza, czy speniasz mj rozkaz. Chopiec siad na skraju rda i patrzy, jak si w nim ukazywaa to zota rybka, to zoty w. Gdy tak siedzia, zabola go nagle palec, i chopiec mimo woli zanurzy go w wodzie. Wycign go prdko, ale palec by ju cay zoty i na prno chopiec tar go, chcc zetrze zoto. Wieczorem powrci elazny Jan i zapyta: Czy wpado co do rda? Nie, nie! zawoa chopiec, chowajc palec za pleca mi, ale elazny Jan zawoa: Zanurzye palec w wodzie. Tym razem przebaczam ci to, ale strze si, aby ci po raz drugi co do rda nie wpado. Nazajutrz chopiec usiad znowu nad rdem, a palec bola go coraz bardziej. Bojc si, aby go nie zanurzy w wodzie, pooy rk na gowie, gdy wtem wosek wpad mu do wody* Wycign go szybko, ale wosek by ju zupenie zoty; Wieczorem przyszed elazny Jan i wiedzia ju, co si stao. Wrzucie do rda wos - zawoa * i tym razem jeszcze przebacz ci, jeli jednak stanie si to po raz trzeci, rdo bdzie zbezczeszczone, a ty nie bdziesz mg u mnie pozosta. Trzeciego ranka siad chopiec nad rdem i cho palec bola go bardzo, nie porusza nim zupenie. Ale e mu si troch nudzio, pocz oglda twarz sw odbit w zwierciad282

127

le wody. A gdy si tak coraz bardziej nachyla, nagle dugie wosy wpady mu do rda. Wyprostowa si szybko, ale wosy byy ju calutkie zote i lniy jak soce. Moecie sobie wyobrazi, jak si biedny chopiec przerazi. Wyj chustk, obwiza ni gow, aby elazny Jan nie pozna nic, ten jednak zawoa, gdy tylko przyszed: Zdejmij chustk! Chopiec usucha go, a wwczas spyny mu na ramiona zote wosy. Nie pomogy usprawiedliwienia i proby chopca. Nie wytrzymae prby i nie moesz duej pozosta u mnie. Id w wiat i zakosztuj, jak smakuje ubstwo. e jednak nie masz zotego serca, a mnie al ciebie, pozwol ci na jedno: jeli znajdziesz si w potrzebie, id do lasu i za woaj: elazny Janie", a ja przyjd i pomog ci. Moc moja jest wielka, wiksza ni sdzisz, a zota i srebra mam pod dostatkiem. Opuci wic krlewicz br i poszed przed siebie drogami i manowcami, a przyby wreszcie do wielkiego miasta. Na prno szuka roboty, nigdzie nie mg jej znale, gdy nie zna adnego rzemiosa. Wreszcie uda si na dwr i zapyta, czy moe si na co przyda. Dworzanie nie wiedzieli, do czego go uy, ale al im go byo, wic kazali mu pozosta w zamku. Wreszcie kucharz wzi go do siebie, aby nosi drwa i wod i wymiata popi. Pewnego razu, gdy nikogo innego nie byo pod rk, kaza mu kucharz zanie krlowi jedzenie do stou, ale chopiec nie chcc, aby widziano jego zote wosy, nie zdj czapki. Krl oburzy si bardzo i rzek: -^ Kiedy podchodzisz do krlewskiego stou, powiniene zdj czapk. . Ach, panie odpar chopiec - nie mog zdj czap ki, mam strupy na gowie. Wwczas krl zawoa kucharza i zapyta go, jak mg. przyj do suby takiego chopca; kaza mu wygna go zaraz. Ale kucharzowi al byo adnego chopczyka, odda go wic ogrodnikowi. Teraz krlewicz musia sadzi i podlewa kwiatki, przekopywa ziemi, a wiatr i niepogoda mocno mu si daway We znaki. Pewnego razu w lecie, gdy pracowa sam w ogrodzie, byo mu tak gorco, e zdj czapk, aby ochodzi skro283 nie. A gdy wiato soneczne pado na jego wosy, zabysno tak, e odblask przenikn a do pokoju krlewny, ktra pobiega do okna, aby zobaczy, co tak byszczy. A gdy ujrzaa krlewicza zawoaa: Chopcze, przynie mi bukiet kwiatw! Krlewicz szybko woy czapeczk, narwa dzikich kwiatw polnych i uoy z nich bukiet. A gdy szed z nim na gr, spotka na schodach ogrodnika, ktry rzek: Jak moesz dawa krlewnie bukiet z tak brzydkiego kwiecia? Id prdko do ogrodu i narwij najpikniejszych i najrzadszych kwiatw! O, nie odpar chopiec dzikie kwiaty pachn mocniej i bardziej si bd krlewnie podobay. Kiedy wszed do pokoju, krlewna rzeka: Zdejmij czapk, to nieadnie sta przede mn z nakryt gow. Ale on odpar znowu: Nie mog, mam strupy na gowie. Lecz krlewna chwycia szybko czapk i zdja mu j z gowy, a zote wosy spyny mu na ramiona. Chopiec chcia uciec, ale krlewna trzymaa go mocno za rami i daa mu pen gar dukatw. Kiedy krlewicz odszed, zanis dukaty ogrodnikowi mwic: Daruj je waszym dzieciom do zabawy. Nazajutrz krlewna zawoaa go znowu i kazaa mu przynie bukiet kwiatw polnych, a gdy wszed z nimi, chciaa mu znowu zdj czapk, ale on trzyma j mocno obydwiema rkoma. Daa mu wic gar dukatw, lecz krlewicz odda je znowu dzieciom ogrodnika do zabawy. To samo byo na trzeci dzie, krlewna nie moga mu zdj czapki, on za wzgardzi jej dukatami.

128

Wkrtce wybucha wielka wojna. Krl zebra lud, ale nie wiedzia, czy zdoa si obroni przed wrogiem, ktry by potny i mia ogromne wojsko. Wwczas rzek ogrodniczek: Podrosem ju, chc wic pj take na wojn, dajcie mi konia. Ale dworzanie miali si ze mwic: - Kiedy odjedziemy, poszukaj w stajni, zostawimy i tam rumaka. Kiedy jedcy odjechali, poszed krlewicz do stajni i zo284 baczy, e ko, ktrego mu zostawiono, jest kulawy. Dosiad go jednak i pojecha w stron ciemnego boru. Kiedy przyby na skraj, zawoa trzy razy: elazny, Janie! a dziki m zjawi si wnet i zapy ta, czego pragnie. Pragn mocnego konia, gdy chc jecha na wojn! Bdziesz mia wicej, ni dasz! rzek elazny Jan i znikn w gstwinie. Po chwili wyszed z lasku pachoek, wiodc wspaniaego, rwcego si do galopu rumaka, ktremu para buchaa z nozdrzy; za nim jecha hufiec rycerzy zakutych w stal. Miecze ich poyskiway w socu. Krlewicz odda pachokowi sw kulaw szkap; dosiad piknego rumaka i pogna na czele hufca. Gdy przyby na pole bitwy, znaczna cz wojsk krlewskich pada ju, a niewiele brakowao, aby i pozostali ulegli wrogowi. Wwczas krlewicz pogna jak wicher ze swym hufcem, wpad na wrogw i pobi ich na gow. Nieprzyjaciele poczli ucieka, ale krlewicz ciga ich pty, pki caego wojska nie rozbi. Zamiast jednak powrci do krla, pojecha wraz ze swym hufcem bocznymi drogami na skraj lasu i zawoa elaznego Jana. Czego pragniesz? zapyta dziki m. We swego rumaka i hufiec waleczny, a oddaj mi moj kulaw szkap. Wnet stao si, czego zada, i krlewicz pojecha z powrotem na kulawym koniu. Gdy krl przyby do zamku, crka wysza mu naprzeciw, winszujc zwycistwa. Nie ja jestem zwycizc odpar krl. Jaki nie znajomy rycerz przyby mi na pomoc ze swym hufcem i pobi wroga. Krlewna zapytaa, kim by w dzielny rycerz, ale krl odpar: Pogna on za nieprzyjacimi i nie widziaem go wicej. Kiedy krlewna zapytaa ogrodnika o chopca, ten zamia si i rzek: * Wanie powrci na swej kulawej szkapie, a dworzanie miali si ze woajc: Oto jedzie nasz rycerz na dzielnym rumaku!" I zapytali: Pod jakim to potem spae?" On za 285 rzek: ,Ja najwicej dziaaem, beze mnie byoby le". Wymiano go wic jeszcze bardziej. Nazajutrz rzek krl do crki: Wyprawi wielk uczt, ktra trwa bdzie trzy dni, a ty rzuca bdziesz zote jabko. Moe nieznajomy rycerz przybdzie take. Gdy ogoszono turniej, poszed modzieniec na skraj lasu i zawoa elaznego Jana. Czego pragniesz? zapyta dziki m. Chc schwyci zote jabko krlewny. - Dobrze, schwycisz je odpar elazny Jan Dam ci te czerwon zbroj, a jecha bdziesz na dumnym gniadoszu. Gdy nasta dzie oznaczony, modzieniec przyby na turniej i stan w szeregu rycerzy, nie poznany przez nikogo. Kr: lewna wysza naprzd, rzucajc rycerzom zote jabko, ale nikt go nie zapa, jeno on, a gdy tylko je zapa, odjecha szybko. Nazajutrz da mu elazny Jan -bia zbroj i konia siwego. I znowu zapa krlewicz jabko, i odjecha szybko. Rozgniewa si krl i rzek: Tak by nie moe. Zwycizca winien si nam ukaza i wymieni swe imi! I wyda rozkaz, aby nastpnego dnia, jeli nieznajomy rycerz znowu zapie jabko i bdzie si chcia oddali, pogna za nim i schwyta go ywcem lub zmusi broni do powrotu.

129

Trzeciego dnia zjawi si krlewicz w czarnej zbroi, na wronym koniu i znowu schwyci jabko. Ale gdy z nim odjeda, pognali za nim dworzanie, jeden za zbliy si o tyle, e zrani go kocem miecza w nog. Lecz krlewicz uciek im, a ko jego bieg tak szybko, e hem spad mu z gowy i wszyscy ujrzeli, i mia zote wosy. Powrcili wic i zameldowali o wszystkim krlowi. Nazajutrz krlewna zapytaa ogrodnika o chopca. Pracuje w ogrodzie odpar ogrodnik to dziwny smyk: by take na turnieju i dopiero wczoraj wieczorem po wrci; pokaza te dzieciom moim trzy zote jabka, ktre zdoby. Krl wezwa go do siebie, on za zjawi si znowu w czapce na gowie. Ale krlewna podesza do i zdja mu czapk, a zote loki spyny mu na ramiona. 286 Czy ty jeste tym rycerzem, ktry co dnia przyjeda na turniej w innej barwie, chwyta zote jabko i znika? zapyta krl. Tak odpar modzieniec a oto zote jabka i poda je krlowi. Jeli za trzeba innych dowodw, oto rana, ktr zada mi jeden z dworzan kocem miecza. Ja te jestem owym rycerzem, ktry przyczyni si do pobicia wroga. Jeli dokonae takich czynw bohaterskich, to nie je ste snad zwykym ogrodniczkiem; powiedz mi, kto jest twym ojcem? Ojcem mym jest potny krl, a zota i srebra mam, ile zapragn. Wierz ci rzek krl. Winienem ci wdziczno: czego dasz? Pragn poj krlewn za on. Krlewna zamiaa si na to i rzeka: miay jest nasz zuch, ale ja dawno poznaam po zo tych wosach, e nie jest on zwyczajnym ogrodniczkiem. Po czym podesza do i ucaowaa go. Na wesele przybyli te rodzice krlewicza, ktrzy uradowali si bardzo, gdy stracili ju nadziej, aby mogli ujrze jeszcze kiedy swego syna. A gdy wszyscy zasiedli do stou, umilka nagle muzyka, otworzyy si drzwi i na sal wszed dumny krl z liczn wit. Podszed do modzieca, ucaowa go i rzek: Jam jest elazny Jan; byem zaklty w dzikiego ma, ty za wyzwolie mnie. Wszystkie skarby, ktre posiadam, oddaj ci na wasno. . PRZYPISY Rozdzia I 1 Alice M i 11 r, For Your Own Good (New York: Farrar, Straus and Giroux, 1983). 2D.H. Lawrence, The Portable D.H. Lawrence, wyd. Diana Trilling (New York: Viking Penguin, 1955), s. 623. 3D.H. Lawrence, Sons and Lovers (New York: Viking Penguin, 1958). 4Findingthe Father, w: Robert B ly, Selected Poems (New York: Harper and Row, 1986), s. 132. 5 Alexander Mitscherlich, Society Without the Father (London: Ta-vistock, 1969). eA Meditation on Philosophy, w: Bly, Selected Poems, s. 162. Rozdzia II 1 Mircea E1 i a d e, Rites and Symbols of Initiaiion (New York: Harper and Row, 1975). 2Robert Moore, Rediscouering Masculine Potentials (Wilmette, 111: Chiron, 1988, cztery kasety magnetofonowe).3 Alice Miller, Drama of the Gifted Child (New York: Basic Books, 1981). 4Philippe Aries, Centuries f Childhood (New, York: Knopf, 1962). 5James Hiliman, The Great Mofher, Her Son, Her Hero, and the Puer, w: Fathers and Mothers (Dallas] Spring Publications, 1990). 6Geoffrey f Monmouth, Vita Merlini (Cardiff, 1973).

130

7Philippe Aries, Centuries of Childhood. 8 Mircea Eli ad e, Rites and Symbols... 9Fifty Males Sitting Together, w: Robert Bly, Selected Poems (New York: Harper and Row, 1986). 10 The Kabir Book (Boston: Beacon Press, 1977), tum. R. Bly. 11 Libby i Arthur C o 1 e m a n, The Father (Wilmette, 111.: Chiron, 1988). 288 12 Alexander M i t s c hr 1 i c h,Soeiety Wihout the Father (London: Tavistock, 1969). 13 Robert Bly, Four Ways of Knowledge, w: Selected Poems. 14W.B. Yeats, The Three Beggars, w: The Poems ofW.B. Yeats, wyd. Richai-a J. Finneran (New York: Macmillan, 1983), s. 111. 15Mora Proverbs and Folk Songs, w: Antonio Machado, Times Alo-ne, tum. Robert Bly (Middletown, Conn.: Wesleyan University Press, 1983), s. 147. 16Juan Ramn Jimnez, w: Lorca and JimGnez: Selected Poems, tum. Robert Bly (Boston: Beacon Press, 1973), s. 77. 17Guardian Andel, w: Rof Jacobsen, Twenty Poems, tum. Robert Bly (Madison, Minn.i Seventies Press, 1976). 18 TheMarriage ofHeauen and Heli, w: William B1 ak e, The Portable Blake, wyd. Alfred Kazin,(New York: Yiking, 1946).^ , Rozdzia III i Science, w: Robinson Jeff er s, Selected Poetry (New York: Random House, 1953). 2 Marie-Louise von Fra z, Puer Aeternus (Boston: Sigo Press, 1981). 3 Maggy S c a r f, Intimate Partners (New. York: Random House, 1987). 4George Or we 11, Down and Out in Paris and London (New York: Viking Penguin, 1962). 6 Wszelki lad swojej dawnej sprawnoci i swego dawnego ycia". Z The Thirty-Three Ring Circus, John Logan, Collected Poems (Brockport, N.Y.: BOA Editions, 1989), s. 133. 6Sandra Gilbert i Susan Gubar, The Madwoman in the Attic: A Study of Women and the Literary Imagination in the Nineteenth Cen-tury (New Haven, Conn.: Yale University Press, 1979). 7 Csar V a 11 e j o, The Spider, w: Neruda and VaHjo. Selected Poems, tum. Robert Bly i James Wright (Boston: Beacon Press, 1971). 8 Cesar V a 11 ej o, Have. You Anything to Say in Your Defense? w: Ne ruda and Vallejo. . 9.Tomas Transtrmer, Standing Up, w: Friends, You Drank Some Darkness: Three Swedish Poets, tum. Robert Bly (Boston: Beacon Press, 1975). wFourteen Poems, w: Antonio Machado, Times Alone, tum. Robert Bly (Middletown, Conn.: Wesleyan University Press, 1983), s. 113. nHealing, w: D.H. Lawrence, The Complete Poems of D.H. Law-rence, t. 3 (New York: ViMng Penguin, 1971), 8. 50. 12Charlotte Guest, tum., The Mabinogion (Chicago: Academy Chicago Publishers, 1978). 13 R. Keyser, Priuate Life of the Old Nrthmen (London: Chapman and Hali, 1868). 14 The Owen Bird, w: Robert Frost, The Poetry of Robert Frost, wyd. Edward C. Lathem (New York; Henry Holt, 1979). 15Pablo Neruda, Brussels, w: Neruda and Vallejo. 16Murray Stein, In Midlife (Dallas: Spring Publications, 1983). 19 elazny Jan 289 17Gilbert H. Herdt, red., Rituals fManhood: Mole Initiation in Pa pua New Guinea (Berkeley and Los Angeles: University of Califprnia Press, 1982), 8. 121. ..-.. 18Joseph Campbell, Occidental Mythology (New York: Viking, 1964), s. 14. Rozdzia IV

131

iGeoffrey Gorer, The American People (New York: W.W. Norton, 1964). 2Bruno Bettelheim, Symbolic Wounds (Glencoe, N.Y.: The Free Press, 1954). 3Alexander Mitscherlich, Society Without theFather (Lndon, Ta-vistock, 1969). 4D.H. L a wr en ce, Apocalypse (London; Penguin, 1978), s. 21. 6James Hillman, The Great Mother,'Her Son, Her Hero, and the Puer, w: Fathers and Mothers. 6 Marie-Louise von Fra z, PuerAeternus (Boston: Sigo Press, 1981). 7 Edward B dinger, Aiiatomy f the Psyche (LaSalle, 111.: Open Court, 1985), s. 8 John Weir Perry, Lord of the Four Quarters: Myths of the Royal Father (New York: Braziller, 1966). 9 Robert M o o r e, Douglas Gillette, King, Warrior, Magician, l/oper: Rediscouering the Archetypes of the Matur Masculine (New York: Harper and Row, 1990). 10William Stafford, The End of the Golden String, w: Writing the Australian Crawl (Ann Arbor: University of Michigan Press, 1978). nFranz Kafka, Metamorphosis (New York: Schoken, 1968). 12Frariz Ktka,"The Complete Stories (New York: Schoken, 1983). 13 John Layard, On Psyckic Consdousness, -w: The Virgin Archetype (Zurich: Spring Publications, 1972). Rozdziay 1Charlotte Guest, tum., The Mabinogion (Chicago: Acadeiny Chicago Publishers, 1978). 2 John C h e e v e r, The Chaste Clarissa, w; The Storiee OfJohnCheeuer (New York: Knopf, 197,8). 3 Federico Garcia L o r c a, LUtle Infinite Poem, w: Lorcaand Jiminez: Selected Poems, tum. Robert Bly (Boston: Beacon Press, 1973), *Heaven-Haven, w; Gerard Manley Hop kins, Poems and Prose, red. W.H. Gardner (New York: Yiking Penguin, 1953). 5Rainer Maria RHke, Selected Poems of Rainer Maria Rilke, tum. Robert Bly (New York: Harper and Row, 1981). 6Federico Garda LOTC a, Little Infinite Poem, w: Lorca and Jiminez: Selected Poems. 290 ''The Minimal, w: 1"heodore Roethke, The Collected Poems (New York: Doubleday, 1975). 8A1-Muntafil, The Mole, w: Robert Bly, red., The Sea and the Honeycomb (Boston: Beacon Press, 1971). eIbn Hazm, The Meeting, w: Robert Bly, red., The Sea and the Honeycomb. 10Robert Bly, Silenee in the Snowy Fields (Middletown, Cpnn.: Wes-leyan University Press, 1962). 11 Robert Bly, Louing a Woman in Two Wrlds (New York: Doubleday, 1985). ^Rumi, Open Secret. 13 Marian Woodman, Addiction to Prefection (Toronto: Inner City Books, 1982). MRilke, Selected Poems. 15 A Dream ofan Aftemoon with a Woman I Did Not Know, w: Robert B \y',This free WiU Be Her for a Thousand Years (New York: Harper nd Row, 1979). 16Dante, tum. Bly, nie publ. orygina w Yita Nuova. 11Memory, w: W.B. Yeats, The Poems of W.B. Yeats, red. Richard J. Finneran (New York: Macmillan, 1983), s. 149. 18Poem 4, w: Bly, tum. The Kabir Book (Boston: Beacon Press, 1977). 19TJte Scholars, w: Yeats, The Poems, s. 140. 20 John Lay ard, On Psychic Consciousness, w: The Virgin Archetype (Zurich; Spring Publications, 1972). 21Antonio Machado, 4i.mes Alone, tum. Bly (Middletown, Conn.: Wsleyan University Press, 1983). 22Rafael Lpez-Pedraza, Hermes and His Children (Zurich: SpringPublications, 1977). Rozdzia VI 1 Gershen Kauffman, Shame (Cambridge, Mass.: Schenkman Books, 1980).

132

2Merle Fos sum, Marilyn Mason, Facing Shame (New York: W.W. Norton, 1986). 3Snaw Geese,vr: Robert Bly, Selected Poems (New York: Harper and Row, 1986). 4 Georges D u m z i 1, The Destiny of the Warrior, tum. Alf Hiltebeitel (Chicago: University of Chicago Press, 1971). 5 Robert Moore, Rediscovering Masculine Potentials (cztery kasety magnetofonowe). 8Neil Forsythe, The Old Enemy: Satan and the Combat Myth (Princeton^New York: Princeton Unhrersity Press,' 1987). 7 O Marctuku i Tiainat zob. Joseph Campbell, Occidental Mythology (New York: Viking, 1964), s. 7484. 8Cyt. Jeana de Breuila w: Norbert Elias, The Civilizing Process (New York: Urizen Books, 1978). 19* 291 9Defeated, w: Robert Bly, Seected Poems, s. 19. 10Cesar Vallejo, w: Neruda and Vaejo. Seected Poems, tum. Robert Bly i James Wright (Boston: Beacon Press, 1971). 11Henri Corbin, Spiritual Body and Celestial Earth, tum. Nacy Pearson (Princeton, New York: Princeton University Press, 1977), s. 171--175. 12Jos Ortega y Gasset, Meditations on Quixote (New York: ^.W. Norton, 1969). 13C.G. Jung, Seven Sermns to the Dead, roz. II w: Psychology and Religion^ (Princeton, New York: Princeton University Press, 1958). 14Marie-Louise von Franz, rozmowa prywatna. 15 Marian W o odma n, The Rauaged Bridegroom (Toronto: Inner City Books, 1990). 16Home Burial, w: Robert Frost, The Poetry of Robert Frost, red. Edward C. Lathem (New York: Henry Holt, 1979). 17Porbie, w: Richard Wilbur, Ceremony and Other Poems (New York: Harcourt Brace, 1950). 18 The Wild CHd Wicked Man, w: W.B. Yeats, The Poems of W.B. Yeats, red. Richard J. Finneran (New York: Macmillan, 1983), s. 310. 19 Edward E d i n g e r, Anatomy ofthe Psyche (LaSalle, 111.: Open Court, 1985), s. 195. Rozdzia VII . * ' ' , iMichael Ventura, The Age of Endarkenment, Whole Earth*Review", Winter 1989. . 2Marian Woodman, The Rauaged Bridegroom (Toronto: Inner City Books, 1990). 3Charlotte Guest, tum., The Mabinogion (Chicago: Academy Chicago Publishers, 1978). 4Aleksander Afanasjev, red.,RussianFairy Tales (New York: Pan-theon, 1975), 5 Marian Wdodman, rozmowa prywatna. 6Mari Sandoz, These Wer the Sioux (Lincoln; Nebr.: University of Nebraska Press, 1985). 7Victor Turner, Ritual Process (Ithaca, New York: Cornell Univer-sity Press, 1977). 8 Morris B e r m a n, The Enchantment of the World (Ithaca, New York: Cornell University Press, 1981). 9Robert Bly, wiersz nie publikowany. 10 Snw White, w: Ralph Mannheim, tum., Grimm's Tales for Young and Old (New York: Doubleday, 1983). * 11 Victor Turner, Ritual Process. i. 12Victor Turner, A Forest of Symbols (Ithaca, New York: Cornell University Press, 1970). 13 Victor Tu mer, AForest of Symbols. "Barbara WalkT,,The Crone (New York: Harper and Row, 1985). 292 16Carl G. Jung, zob. Edward Edinger, Anatomy of the Psyche. 16 J.S. La F o n t a i n e, Initiation (New York: Vikng, 1985), s. 154-159. 17 Aleksander Afanasj ev, red., Russian Fairy Tales. 18Wolfram von Eschenbach, Parzwal (New York: Vintage Books, 1961).

133

19 The Draft Horse, w: Robert F r o s t, The Poetry of Robert Frost, wyd. Edward C. Lathem (New York: Henry Holt, 1979). Rozdzia VIII Chretien de Troyes, Perixval, vr. Laura H. Loomis, Roger S. Lo-omis, red., Medieual Romances (New York: Random House, 1965). 2 Sir James F r a z e r, The Gotden Bough (New York: Macmfflan, 1907). 3 Ad de Vr i es, Dicionary ofSymbols and Imagery (New York: Ame rican Elsevier, 1976). 4Robert Graves, The Greek Myths (New York: Viking, 1955). 5 John Lay ard, The Stone Age Men of Molekua (London, 1942). 6Owidiusz, Metamorphoses, tum. Rolfe Humphries (Bloomington, Ind.: Indiana University Press, 1955). 7Margaret Waker, Women's Encyklopedia of Myths and Secrets (New York: Harper and Row, 1983). 8Brano Bettelheim, Symbolic Wojinds (Glencoe, New York: The Free Press, 1954). 9 The Odyssey, tum. Robert Fitzgerald (New York: Doubleday, 1961). leAndr Leroi-Gourhan, Treasures of Prehistorie Art (New York: Abrams, 1967). 11 WiUiam Shakespeare, Venus and Adonis. ' Crazy Jane Talks with the Bishop, w: W.B. Yeats, The Poems of W.B. Yeata. 13 Heinz Kohut, Self Psychology and the Humanities, red. Charles B. Strozier (New York: W.W. Norton, 1985). 14Heauen-hauen, w: Gerard Manley Hopkins, Poems and Prose. 15 Fragment Poem in three Parts, w; Robert B ly, Silencein the Snowy Fields. 16 Fragment, w: Robert Bly, News of the Universe (San Francisco: Sierra Club Books, 1981). 17William James, The Will to Believe (Cambridge: Harvard Univer-sity Press, 1979). . 18 Rum i, Open Secret, tum. John Moyne, Coleman Barks (Putney, Vt.: Threshold Books, 1984). 19 Paul R ad i n, The Trickster (New York: Schocken, 1972). 20 Robert Moore, Rediscouering Masculine Potenals. 21 Have You Anything to Say in Your Defense?, w: Neruda and Vallej. Selected Poems. 22 Tomas Tr anstromer, After Death, w: Friends, You Drank Same Darkness: Three Swedish Pets, tum. Robert Bly (Boston: Beacon Press, 1975). 293 23 To the Muse, w: James Wright, Collected Poems (Middletown, Conn.: Wesleyan University Press, 1981). 24 Rum i, When Grapes Turn to Wiine, tum. Robert Bly (Cambridge, Mass.: Yellow Moon Press, 1986). Epilog i John P f e i f f e r, The Creaive Explosion: An Inquiry int the Origins of Art and Religion (Ithaca, Cornell Unwersity Press, 1985). 2 Mircea E1 i a d e, w: The Creative Explosion. 3Alain Danielou, Shwa and Dionysus (London: East-West Publi-cations, 1982). 4Ananda Coomaraswamy, TheDance of Shiva: Essays on Indian Art and Culture (New York: Dover, 1985). BChretien de Troyes, Yvain, the Knight of the Lian, tum. Burton Raffel (New Haven: Yale University Press, 1987). eGilgamesh, zob. Joseph Campbell, Occidental'Mythology. 7 The Wild Man in Medieval Myth and Symbolism, red. Timothy Hus-band (New York: Metropolitan Museum of Art, 1980). 8William Blak, The Portable Bake, red. Alfred Kazin (New York: Viking, 1946). 9O Grzegorzu z Nyssy i Augustynie, zob.: Elaine Pagels, Adam, Eve, and the Serpent (New York: Random House, 1988), s. 79-80,110-111.

134

Spord publikacji cytowanych przez autora tej ksiki w przypisach polecamy nastpujce pozycje wydane w jzyku polskim: Banie braci Grimm, przeoyli Emilia Bieicka i Marceli Tarnowski, posowie Helena Kapeu, Warszawa 1987, LSW. Bruno Bettelheim, Rany symboliczne: rytuay inicjacji i zazdro mska, przeoya z j. angielskiego i wstpem opatrzya Danuta Danek, Warszawa 1989, Czytelnik, s. 347. Robert Bly, Jadc przez Ohio i inne wiersze, wybraa, przeoya i wstpem opatrzya Julia Hartwig, Warszawa 1985, PIW. James George F r a z e r, Zota g, z j. angielskiego przeoy Henryk Krzeczkowski, przedmow napisa Jan Lutyski, wyd. V Warszawa 1978, PIW. Robert Frost, Wiersze, wybr i sowo wstpne Leszek Elektorowicz, Warszawa 1972, PIW. Robert F r o s t, 55 wierszy, wybr, przekad, wstp i opracowanie Sta nisaw Baraczak, Krakw 1992, Arka (Biblioteka Poetw Jzyka An gielskiego). , . Robert G r a v e a, Mity greckie, przeoy z j. angielskiego Henryk Krzeczkowski, wstp Aleksander Krawczuk, Warszawa 1967, PIW. Carl Gustaw Jung, Psychologia a religia (Wybr pism), tumaczy z j. niemieckiego Jerzy Prokopiuk, Warszawa 1970, KiW. 294 D.H. Lawrence, Poezje wybrane, przeoy Leszek Elektorowicz, "Krakw 1976, Wyd. Literackie. D.H. Lawrence, Zakochane kobiety, tumaczya z j. angielskiego Irena Szymaska, Warszawa 1986, Czytelnik. ELH. Lawrance, Synowie i kochankowie, tumaczya Zofia Sroczy-ska, Warszawa 1987, Czytelnik. Antonio Machado, Wybr poezji, przekad i wstp Artur Midzy-rzecki, Warszawa 1967, PIW. Antonio Machado, Poezje wybrane, wybr, przekad i przedmowa Artur Midzyrzecki, Warszawa 1985, LSW. Publius Ovidius Nas o, Przemiany, przekad w wyborze wg Brunona Kiciskiego, wstp i objanienia Jerzy Krlikowski, Wrocaw 1953, Ossolineum. William Butler Yeats, Poezje wybrane, wybr, sowo wstpne i przekad Ludmia Marjaska, Warszawa 1987, LSW.

SPIS TRECI WSTP Rozdzia I PODUSZKA I KLUCZ W poszukiwaniu elaznego Jana Utrata zotej piki Co robi chopiec?

7 11 15 17 23

135

Odejcie na ramionach Dzikusa ... i Odlegy ojciec Rozdzia II PIERWSZY ZOTY WOS Opowie: dzie pierwszy w stawie Opowie: dzie drugi Opowie: dzie trzeci Wyjcie w wiat Rozdzia III DROGA W D, DROGA POPIOW I SMUTKU .... Co si dzieje? Prostoduszno Odrtwienie Opowie: podjcie pracy w kuchni 297 Katabasis Wejcie na drog popiow Nauka odczuwania dreszczy Przejcie z domu matki do domu ojca Rozdzia IV- "'* ' GD KRLA JAKO DRUGIEGO OJCA Zaburzenia synostwa Zbyt mao ojca;. , Niedowierzanie starszym mczyznom Usposobienie bez nauk Ojciec pogrony w ciemnociach * Opowie: odwiedziny u Krla Krl w swoich trzech krlestwach wity Krl - Krl ziemski Krl wewntrzny Podwjny strumie wewntrz witego Krla Podwjny strumie wewntrz ojca Pragnienie mieszkania wraz z Krlem Mczyzna jako istota Rozdzia V SPOTKANIE Z KOBIET W OGRODZIE Kobieco macierzyska a kobieco intymna :'Opowie: poznanie crki Krla . Wejcie do ogrodu 'Kobieta o Zotych Wosach, czyli komedia omyek Hermes i kobieta-bg Rozdzia VI WSKRZESI WEWNTRZNYCH WOJOWNIKW Wojownicy wewntrzni ,. Wojownik zewntrzny^ Wojownik Niemiertelny, czyli wity Opowie: scena bitewna Zdobycie czterononego konia , Wojowniczo w nauczaniu, literaturze i nauce Pelazgijski mit stworzenia Wojowniczo w zwizkach midzy mczyzn a kobiet elazo kontra mied Podtrzymywanie napicia midzy przeciwiestwami

25 33 40 42 57 63 67 70 71 78 82 84 85 95 101 103 109 109 112 114 115 120 125 125 127 129 132 133 137 140

143 143 144 148 156 164 167 167 170 173 179 183 185 187 189 192 195

136

ycie z przeciwiestwami . Podziw dla wyboru Parysa Od miedzi do elaza Rozdzia VII JAZDA NA CZERWONYM, BIAYM I CZARNYM KONIU Klasyczny model inicjacji Opowie: festyn zotych jabek Zote jabka Przestrze progowa Jazda na czerwonym, biaym i czarnym koniu Porzdek Wielkiej Matki, Porzdek alchemikw Porzdek mski Rozdzia VIII RANA Z RK LUDZI KRLA Rana w genitalia Rana, ktra okulawi Rana od kw dzika, ktra zabija Adonisa Rana od kw dzika, ktra ju nie zabija Rana jako mskie ono Rana jako oddanie si mczyzny w piecz boga smutku Opowie: proba o rk Dzikus i jego waciwoci Wewntrzpsychiczny kolektyw Opowie: uroczysto weselna Epilog DZIKUS W DAWNEJ RELIGII, LITERATURZE I FOLKLORZE Era owiecka Era rolnicza Dzikus w dawnej literaturze Dzikus w europejskim redniowieczu Strach Europejczykw przed Dzikusem Aneks ELAZNY JAN Przeoy Marceli Tarnowski (BANIE BRACI GRIMM, WARSZAWA 1987) PRZYPISY Koniec

198 199 202

205 207 216 219 220 226 228 228 229 235 235 236 238 242 245 246 248 251 256 261

267 267 269 272 273 276 280 288

137