ZESZYTY NAUKOWE WSOWL Nr 2 (148) 2008 ISSN 1731-8157

Jan DARMETKO

STRES POLA WALKI

Psychika jest podstawow si napdow do dziaania kadego czowieka, std wynika konieczno jej dokadnej znajomoci szczeglnie przez dowdcw wojskowych. Bardzo wanym, a by moe najwaniejszym elementem kompetencji dowdcy jest umiejtno wytworzenia u podwadnych odpowiedniego poziomu motywacji i zaangaowania w sytuacjach ekstremalnie niebezpiecznych oraz wymagajcych maksymalnego wysiku psychofizycznego. Znajomo zatem struktury psychiki ludzkiej przez dowdcw nabiera szczeglnego znaczenia, bowiem dowodz oni ludmi w miejscach i sytuacjach w ktrych wymaga si od podwadnych dziaa wiodcych do celu czsto poprzez uycie broni oraz bezporednie naraenie wasnego zdrowia i ycia. W zwizku z tym opanowanie przez dowdc szerokiego wachlarza umiejtnoci w zakresie wytworzenia u podwadnych odpowiedniego poziomu motywacji i zaangaowania w sytuacjach ekstremalnych, ktre w sposb naturalny wytwarzaj wysoki poziom stresu, jest umiejtnoci nie mniej wan, jak bezporednie dowodzenie. Naley take pamita o tym, e dowdca musi umie wytworzy wysoki poziom motywacji i zaangaowania wrd podwadnych, ktrzy rnie zostali uksztatowani psychicznie na poszczeglnych paszczyznach ycia spoecznego. Podejmujc prb przyblienia zagadnie zwizanych z stresem, naley najpierw odpowiedzie na pytanie: jaki jest stan zdrowia psychicznego i fizycznego czowieka, ktrego istot i rozwj naley rozpatrywa w aspekcie czynnikw: genetycznych, biologicznych, psychologicznych i spoecznych? Ponadto celowe wydaje si omwienie podstawowych zaburze wystpujcych w obszarze zdrowia psychicznego, szczeglnie tych, ktre mog ujawni si w warunkach suby wojskowej. Istotnego znaczenia we wspczesnych siach zbrojnych nabiera przestrzeganie zasad higieny psychicznej w warunkach suby wojskowej, obejmujcej wykonywanie zada take w strefach bezporedniego konfliktu militarnego. Na osobowo kadej jednostki wedug Arystotelesa, skadaj si trzy zasadnicze elementy: intelekt, uczucia i wola, ktre u poszczeglnych jednostek w stosunku

ppk rez. lek med. Jan DARMETKO Wysza Szkoa Oficerska Wojsk Ldowyc h

Jan DARMETKO

do siebie wystpuj w rnych proporcjach i s w stanie chwiejnej rwnowagi, ktra zmienia si w zalenoci od zaistniaej sytuacji w otoczeniu czowieka. Czowiek nie jest tworem gotowym, jest raczej zbiorem moliwoci cigle zmieniajcych i rozwijajcych si, a to stanowi o jego wielopaszczyznowym potencjale i wielkoci1. Czowiek rozwija si w sprzecznociach, ktre s rone i rnie wdzieraj si w jego ycie. Istota ludzka bowiem nie tylko stwarza swoje rodowisko, ale take cigle je przeksztaca i dostosowuje do swoich permanentnie zmieniajcych si potrzeb, dziki rozumowi i inteligencji, czego poza czowiekiem nikt inny nie czyni. Za przekroczenie tej granicy rzeczywistoci paci czsto cen klski i rozczarowa. By moe taki jest ludzki ewolucyjny los, e paci wysok cen za wdzieranie si na szczyty. Doktryna rozwoju i postpu ma wpisane, i kada aktualna rzeczywisto bdzie przekroczona. Samorealizacja czowieka z samej swej natury jest egocentryczna. Przekroczenie granicy egocentryzmu moliwe jest take, gdy samorealizacja nie musi by osignita przez walk z innymi. Czowiek moe wystpowa jako czowiek racjonalny, jako postawa intelektualna i emocjonalna. Idea ludzkiej tsknoty za spokojem przeplata si z potrzeb ycia w burzy2. Zdrowie psychiczne Bogactwo ycia psychicznego, jego rnorodno i zoono powoduje due trudnoci w ustaleniu zakresu i treci zdrowia psychicznego. Ustalenie jednego pojcia okrelajcego zdrowie psychiczne jednostki wymyka si cisej definicji i niejednokrotnie razi daleko posunit oglnikowoci. Oglnie przyjto w wiecie nauki zasad, e zdrowym psychicznie jest ten, kto nie tylko nie wykazuje objaww choroby psychicznej, lecz potrafi w zgodzie ze sob i rodowiskiem w ktrym yje, urzeczywistnia wszystkie swoje potencjalne moliwoci w poczuciu satysfakcji wasnej i akceptacji ze strony otoczenia3. Zdrowie psychiczne jest zdolnoci do rozwoju poprzez poznanie, przeywanie i odkrywanie, a do konkretnego ideau indywidualnego i spoecznego, ktrego w zasadzie nigdy si nie osiga. Rozwj psychiczny odbywa si poprzez cig dezintegracj, tj. rozpad starych form osobowoci i tworzenie nowych, czyli poprzez tak zwan integracj pozytywn. Droga do uzyskania coraz wyszego poziomu zdrowia psychicznego wiedzie poprzez przeycia, dowiadczenia, mylenie syntetyczne i analityczne, oraz poprzez osignicie zdolnoci do rozwizywania trudnych sytuacji wewntrznych i zewntrznych4. Zdrowie psychiczne jest ksztatowane przez sytuacje rodowiskowe, jego wasne najczciej zmcone sdy i emocje. Dlatego w opiece medycznej nad jednostk wykazujc odstpstwa od przyjtych norm psychicznych, wspdziaa powinni ze sob ci, ktrzy potrafi leczy psychik i ci, ktrzy potrafi zrozumie otaczajc nas rzeczywisto. Czowiek i ludzko zafascynowana osigniciami w dziedzinie intelektualnego rozwoju i twrczoci duchowej zapomina o podstawowych zasadach wspycia spoecznego, a std prowadzi prosta droga do zachowa antyspoecznych, gdzie czsto w rodowisku przestpczym jednostka znajduje przestrze do zaspokojenia po1 2 3 4

K. Dbrowski, Zdrowie psychiczne, Warszawa 1979, s. 71. Tame, s. 73. Z. Rydzyski, A Madej, W. Gruszczyski, Zdrowie psychiczne, Warszawa1981, s. 14. K. Dbrowski, op. cit., s. 60.

144

STRES POLA WALKI

trzeby swobodnej aktywnoci i wyrnienia si. Oceniajc stan zdrowia psychicznego jednostki, naley bra pod uwag: czy przewaaj w niej procesy rozwojowe, czy brak rozwoju, jaka jest jego hierarchia wartoci oraz celw indywidualnych i spoecznych. Zdrowie psychiczne naley postrzega jako zdolno do wszechstronnego rozwoju pod kontrol wielu funkcji rzeczywistoci w ukadzie wielopoziomowym i wielopaszczyznowym. Ustabilizowanie i rwnowaga na pewnym poziomie wiadczy raczej o objawach psychopatologicznych, a umiarkowana nierwnowaga o zdrowiu psychicznym. Zdrowie psychiczne naley traktowa take, jako zdolno jednostki do wszechstronnego rozwoju, wspycia z otoczeniem i przeksztacania tego otoczenia. Naley jednak pamita o tym, e przeksztacenie otoczenia moe mie charakter pozytywny, jak i te negatywny. S jednostki i spoecznoci nadmiernie fascynujce si wytworzonymi przez siebie ideami, staj si nieznoni w stosunku do siebie i innych. Taki jeden uproszczony model zachowa daje si zaobserwowa w spoeczestwach totalitarnych i niektrych sektach religijnych, co czsto koczyo si patologizacj tych spoeczestw, zwyrodnieniem obyczajw, upadkiem moralnoci oraz kultury i sztuki. W rnych epokach uksztatowane prdy naukowe i spoeczne apeloway i poruszay rne pokady ludzkiej psychiki oraz ksztatoway swoist spoeczn, a take indywidualn wiadomo. We wszystkich ogniwach pojawiajcych si przeciwiestw zawsze powstaje zagroenie dla zdrowego rozwoju ludzkiej osobowoci. Spoeczny podzia pracy oraz spoeczne i polityczne organizacje wi wprawdzie ludzi silniej ni kiedykolwiek, ale wcale ich nie zaspokajaj. Atawistyczne pragnienia wsplnoty doznaj rozczarowania w racjonalnie zorganizowanym i nieludzkim wiecie wadzy, pienidza i demoralizacji. Nie tylko ekonomia i polityka, ale i kultura moe prowadzi do podstpnego manipulowania ludmi i przez wychowanie prowadzi do szczeglnej formy ich zniewolenia. Normalno psychiki to nieokrelone wzorce, to moliwo ycia i dziaania w mieszaninie smutku i radoci, troski i zadowolenia, przykroci i ich przezwyciania oraz emocji bez wysokiej fali. Jednostki takie wybieraj postaw przystosowania si do otoczenia, w ktrym yj. Naley jednak pamita o tym, aby nie czyniy tego za wszelk cen, przekraczajc przy tym wasne ustalone i przyjte normy moralne oraz wspycia spoecznego. Znajomo psychiki ludzkiej nabiera szczeglnego znaczenia w warunkach suby wojskowej. Dowdca nie zaatwi wszystkiego poprzez narzdzia, jakie ma do dyspozycji na podstawie regulaminw, bo jego podwadni zostali rnie uksztatowani psychicznie na rnych poziomach ycia spoecznego zanim zostali wcieleni do suby wojskowej. Std te dowdca nie amic regulaminw, winien kadego onierza traktowa w sposb indywidualny, poznajc jego indywidualne cechy i system wartoci. Aby to byo moliwe, konieczna jest znajomo zagadnie z zakresu zdrowia psychicznego oraz znajomo zasad higieny psychicznej w warunkach suby wojskowej.

145

Jan DARMETKO

Rys. 1. Klasyfikacja zaburze psychicznych rdo: Z. Rydzyski, A. Madej, W. Gruszczyski, Zdrowie psychiczne, Warszaw1981, s. 68.

Nasilajca si we wspczesnym wiecie potrzeba dostosowania jest wynikiem lawinowego narastania problemw na paszczynie wychowawczej, moralnej, obyczajowej, ekonomicznej, rodowiskowej, informatycznej i kulturowej. W kadych warunkach spotykamy ludzi zdrowych, z pogranicza zdrowia psychicznego i ludzi chorych. Midzy jawnymi zaburzeniami psychicznymi, a peni zdrowia psychicznego istnieje bardzo dua rozpito. Zaburzenia psychiczne ujawniaj si pod wpywem ekstremalnych obcie jednostki i wynikaj z braku umiejtnoci oraz naturalnej podatnoci przystosowania si do zmiennych warunkw generowanych przez otoczenie. Kady czowiek pomijajc uwarunkowania kulturowe, jest niepowtarzaln indywidualnoci i nie moe by uznany za podstawowy model zdrowia psychicznego. Jednostk ludzk naley traktowa jako jedno biologiczno-psychospoeczn przy jednoczesnym podkreleniu dynamiki jej rozwoju oraz wieku. Najbardziej wydaje si by trafna definicja zdrowia psychicznego opracowana przez wybitnego psychiatr K. Saddyego z 1950r. zdrowy osobnik reaguje na ycie bez dokuczliwego wysiku. Ambicje jego mieszcz si w granicach realnych moliwoci, ma waciwe pojcie o swoich wasnych zdolnociach i swoich sabych stronach. Potrafi pomc innym ale rwnie przyj czyj pomoc. Ma niezawodn lini swojego postpowania i wierzy samemu sobie. Nikt z jego otoczenia nie odnosi wraenia e jego wymagania s nadmierne. Przekonania osobiste i wartoci ktre wyznaje s rdem jego siy. Inne natomiast pojcie normalnoci psychicznej mwi, e: czowiek normalny, to czowiek odpowiadajcy normom spoecznym przyjtym przez dane rodowisko5, co nie jest rwnoznaczne ze zdrowiem psychicznym. W zwizku z tym, e nie ma uniwersalnych kryteriw zdrowia psychicznego, umieszczenie chorego w specjalistycznym szpitalu moe nastpi na jego wasne yczenie, na danie sdu lub prokuratora, a take na danie prawnego opiekuna osoby ubezwasnowolnionej. Ludzie uznani za wykazujcych mankamenty psychiczne mog w pewnych warunkach spoecznych bysn peni zdrowia psychicznego. Podobnie ludzie zdrowi w niektrych sytuacjach szczeglnych mog zachowywa si, jak ludzie chorzy psychicznie. Zatem zdiagnozowanie

Z. Rydzyski, A Madej, W. Gruszczyski: op. cit., s. 10.

146

STRES POLA WALKI

choroby psychicznej jest z uwagi na brak uniwersalnych narzdzi badawczych przedsiwziciem szczeglnie trudnym. Zjawisko stresu Pojcie stres lub napicie stosuje si czsto zamiennie z takimi pojciami, jak: walcz lub uciekaj. Termin ten pochodzi z fizyki, gdzie odnosi si do rnego rodzaju napi, naciskw lub si, ktre dziaaj na system. Termin stres do nauki o zdrowiu wprowadzi w 1926 roku psychiatra Hans Selye. Bardziej wspczesna definicja stresu podana przez wspomnianego psychiatr mwi, e: stres jest niespecyficzn reakcj organizmu na wszelkie niedomagania6. Poczucie stresu to sprawa bardzo indywidualna. Badacze tacy, jak: J. Everly (1978r.) i Mason (1971r.) twierdzili, e reakcje psychologiczne mog zalee od charakteru dziaajcego bodca, jak i indywidualnych waciwoci organizmu. To oznacza, e reakcje stresowe obejmuj szeroki zakres bodcw, ktre prowadz do pobudzenia psychofizjologicznego. Bodziec wywoujcy reakcje stresowe nazywa si stresorem i dziaa na jednostk za pomoc procesu sensorycznego czy te metabolicznego (np. choroba), ktry jest rwnie stresogenny w swej naturze. Czsto pierwszym objawem stresu jest zmczenie umysowe, fizyczne i emocjonalne. Stres manifestuje si take rnymi stanami pobudzenia i zwizanego z tym lku. Ekstremalne jego formy w rzeczywistoci powoduj zwolnienie lub zahamowanie, a nawet cakowite zatrzymanie funkcji systemu organizmu dotknitego stresem. Elementarne skadniki oraz objawy lku przedstawia rys. nr 2.

Rys. 2. Komponenty lku rdo: Z. Rydzyski, A. Madej, W. Gruszczyski, Zdrowie psychiczne, Warszawa1981, s. 85.

Inni badacze tacy, jak: Kirtz i Moos (1974r.) zakadaj, e bodce rodowiskowe nie dziaaj na jednostk w sposb bezporedni, gdy czowiek reaguje na swoje otoczenie wasn interpretacj bodcw zewntrznych, ktre zale od takich zmiennych, jak: aktualny stan zdrowia organizmu, cechy osobowoci, statusu, rl spoecznych, siy bodca i czasu dziaania. Kada osoba inaczej reaguje na stres. Hans Selye mwi, e nie jest istotne to co si z nami dzieje, ale to jak to odbieramy. Z reguy sami wpro6

S. George, J. R. Everly, R. Rosenfeld, Stres Przyczyny, terapia i autoterapia, Warszawa 1992, s. 13. 147

Jan DARMETKO

wadzamy si w stan stresu uruchamiajc nasz wasn wyobrani. Wymylamy sobie rozliczne problemy, ktre w rzeczywistoci nie istniej. ycie bez stresu nie istnieje, a jego przyczyny s rozliczne i rnie wdzieraj si w ycie jednostki. Stres u jednych jest sygnaem do mobilizacji, a u innych wywouje parali (reakcje histeryczne i konwersyjne)7. Zatem, to jak w danej chwili oceniamy sytuacj, w duej mierze zaley od tego, jak radzimy sobie z wysokim poziomem stresu. Zwykle w pierwszej chwili pojawienia si sytuacji stresowej identyfikujemy, jak to jest powany problem, a nastpnie szukamy drogi ewakuacji. Kady z nas ma swoj wasn drog ewakuacji np.: walka, ucieczka, spacer, suchanie muzyki, chwilowa samotno, hobby, spotkanie z przyjaznymi sobie ludmi oraz wytworzenie odpowiedniej motywacji. W kadym wypadku chwilowe odprenie bardziej pozwala realnie spojrze na problem oraz wytworzon sytuacj. Bardzo wanym czynnikiem agodzcym wysoki poziom stresu jest optymizm, ktry mona wytworzy indywidualnie lub z pomoc innych. Nie tylko ostry chwilowy poziom stresu, ale take przeduajcy si o sabym nasileniu moe prowadzi do depresji, ktra podobnie jak inne nieleczone choroby degraduje osobowo w sensie psychicznym oraz fizycznym, powodujc rne choroby z nowotworowymi wcznie. Stres pojawia si wtedy, gdy zostaje zachwiana rwnowaga miedzy moliwociami, a obcieniem, gdy powstaje pustka oraz brak moliwoci odnalezienia wasnej drogi i celu. Stres jest zwizany z deniem do urzeczywistnienia naszych celw i ambicji yciowych, a zatem towarzyszy w zasadzie kademu procesowi mylenia i dziaania jednostki. Drobne stresy uodporniaj jednostk, przygotowujc j do ycia i adaptuj do nowo wytworzonej sytuacji. Stres staje si problemem dopiero, gdy nie moemy go przezwyciy samodzielnie, gdzie mechanizm pierwotnie obronny staje si mechanizmem zagady. Stres jest czsto okrelany mianem cichego zabjcy, prowadzcego do gronych chorb psychicznych i somatycznych. Walka z nadmiernie wysokim poziomem stresu w zasadzie polega na uruchomieniu wewntrznych, mocno zrnicowanych mechanizmw samokontroli. W obnianiu wysokiego niekorzystnego poziomu stresu pomagaj nam wspomniane wczeniej mechanizmy naszych zachowa, psychiatrzy i psycholodzy, ale najczciej jednak musimy radzi sobie z nim samodzielnie. Std te wanym zadaniem terapeuty jest uwiadomienie pacjentowi tego, e musi on dy do przyjcia na siebie odpowiedzialnoci za wywoanie nadmiernego poziomu stresu. Nadmierny stres obnia jako ycia i paraliuje w skrajnych sytuacjach nasz zdolno do dziaania w wymiarze intelektualnym oraz fizycznym. Najczciej obniamy poziom stresu samodzielnie przy pomoc rozumu pod warunkiem, e jestemy wyposaeni w odpowiedni wiedz oraz mamy adekwatny do zaistniaej sytuacji stresowej baga indywidualnych dowiadcze. Skuteczne obnianie poziomu stresu powinno polega na wypracowaniu odpowiedniego wewntrznego nastawienia oraz opanowania umiejtnoci tak zwanego pozytywnego mylenia. Naley jednak pamita o tym, e umiarkowany poziom stresu, od ktrego we wspczesnym wiecie trudno si uwolni, wyzwala w nas si dziaania. Dotychczas proces adaptacji do zmieniajcych si warunkw ycia przebiega raczej wolno. Jednak wraz z coraz szybszym rozwojem cywilizacyjnym noszcym wspczenie wrcz znamiona szoku przyszoci, naturalne mechanizmy biologiczne nie s w stanie sprosta potrzebom szybkiej adaptacji do dynamicznie zmieniajcej si rzeczywistoci. Wysoka dynamika zmian rzeczywistoci, majca bezporedni
7

S. George, J. R. Everly, R. Rosenfeld, op. cit., s. 13.

148

STRES POLA WALKI

wpyw na obszary ludzkiej aktywnoci, a take majca znamiona stresogenne dokonuje si w nastpujcych dziedzinach: zmieniajcy si system wartoci, mechanizmy wspycia spoecznego, nasilajcy si popiech, natok informacji, pogarszajce si stosunki midzyludzkie, poczucie samotnoci, lk o swj i bliskich los w przyszoci, a take degradacja rodowiska naturalnego przez czynniki fizyczne i chemiczne. Wymienione dziedziny, ktre wywieraj bezporedni wpyw na czowieka, powoduj pojawienie si chorb cywilizacyjnych do ktrych zaliczamy:
Tabela 1. Klasyfikacja chorb cywilizacyjnych Choroba niedokrwienna serca Choroby metaboliczne Cukrzyca Miadyca Otyo Choroby psychiczne Choroby z przecienia cywilizacyjnego ukadu nerwowego Choroby urazowe Choroby wynikajce ze szkodliwych wpyww rodowiska Choroby psychosomatyczne Nerwice Wypadki przy pracy Wypadki komunikacyjne Zatrucia Choroby zawodowe Choroby popromienne
rdo: K. Dbrowski, Zdrowie psychiczne, Warszawa 1979, s. 222.

Ponadto wystpujcy masowy brak pracy w skali globalnej, jako jednej z najwyszych wartoci czowieka, powoduje frustracje, ktre w skrajnej sytuacji prowadz do szukania zaspokojenia potrzeb na niskim poziomie, co w efekcie prowadzi do patologii przejawiajcych si w agresywnoci, alkoholizmie, narkomanii i dewiacjach seksualnych. W szybko zmieniajcym si wiecie coraz trudniej ksztatuje si prawidowa osobowo czowieka. Wyrnia si trzy zasadnicze obszary aktywnoci ludzkiej: prac, nauk oraz czynnoci zaspokojenia czasu wolnego. Niezaspokojenie ktrejkolwiek z nich rodzi indywidualne pragnienia ich zaspokojenia w innej formie, czsto patologicznej bez wzgldu na pe czy zawd. Ani sytuacje kracowo trudne, ani zbyt atwe nie prowadz do prawidowego uksztatowania psychiki czowieka. Najbardziej korzystne dla jednostki jest oddziaywanie umiarkowanych trudnoci. Wskazuj na to badania prowadzone nad istot przewlekego stresu oraz jego dynamik tzw. sytuacji kryzysowych. Przejcie na wyszy poziom adaptacji to jest dostosowanie osobowoci do nowych sytuacji poprzedzone najczciej burzliwym krtkotrwaym stanem dezintegracji, czyli rozpadem. Ten okres przejciowej dezintegracji manifestuje si klinicznie takimi objawami, jak: nerwica, zaburzenia charakterologiczne, a nawet cika psychoza8.
8

Psychoza choroba psychiczna objawiajca si zerwaniem wizi z rzeczywistym wiatem zmienion osobowoci, urojeniami, omamami, a niekiedy zaburzon wiadomoci. Por.: Z. Rydzyski, A Madej, W. Gruszczyski: op. cit., s. 12.

149

Jan DARMETKO

Wymienione zespoy psychopatologiczne w wietle teorii kryzysu stanowi przejciow faz adaptacji do zmienionych warunkw rodowiskowych, z ktrych mona wyj i ktre mog rwnie prowadzi do cikich schorze w sferze psychicznej i somatycznej. Szkodliwo stresu naley bra pod uwag tylko wtedy, gdy wywoujcy go czynnik stresowy przyjmuje niszczce rozmiary lub gdy jego sia, czy rodzaj prowadz ustrj do fazy wyczerpania. Jedni w sytuacjach kryzysowych radz sobie samodzielnie przy pomocy wypracowanych na nowo mechanizmw obronnych, a inni wymagaj pomocy z zewntrz. Sytuacje kryzysowe dziel si na; rozwojowe; przypadkowe takie, jak choroba czy nagy wypadek. Wikszo sytuacji kryzysowych pokonujemy dziki uksztatowanym mechanizmom obronnym, gdy nie s one jednak skuteczne, trzeba wypracowa nowe, a to z kolei wymaga wysiku i czasu. Szybkie uruchomienie mechanizmw obronnych hamuje proces nieodwracalnej dezintegracji psychicznej. Osoby odpowiedzialne za prawidowy rozwj podlegych im jednostek powinny by wyczulone na wstpn faz kryzysu, nauczy si wczenie rozpoznawa i udziela prawidowej pomocy, co ma szczeglne znaczenie w warunkach suby wojskowej i w warunkach pola walki. W ostatniej bowiem fazie kryzysu z danym przypadkiem moe poradzi sobie ju tylko specjalista psychiatra. Cytowany psychiatra Selye odrnia stres konstruktywny od stresu destruktywnego i stwierdza, e nie kady stres jest szkodliwy. Uwaa on take, e aktywacja pod wpywem stresu moe by pozytywn si motywujc i poprawiajc jako ycia jednostki. Nazywa on taki pozytywny rodzaj stresu euro stresem, a osabiajcy i niszczcy nadmierny stres dystresem.

pobudzenie stresowe

Rys. 3. Pobudzenie stresowe rdo: S. George, J. R. Everly, R. Rosenfeld, Stres Przyczyny, terapia i autoterapia, Warszawa 1992, s. 19.

Jak wida na wykresie wraz ze wzrostem poziomu stresu ulega poprawie samopoczucie oglne oraz stan zdrowia. Jeli jednak poziom stresu nadal ronie, to osiga
150

STRES POLA WALKI

swj maksymalny punkt ze wzgldu na korzyci. Punkt ten nazywamy optymalnym poziomem stresu. Po jego przekroczeniu staje si on ju szkodliwy dla organizmu. Punkt optymalny poziomu stresu dla danej osoby, czyli maksymalna tolerancja na stres jest funkcj czynnikw biologicznych, nabytych dowiadcze, aktualnego stanu zdrowia oraz wieku. Kryzysowe sytuacje mog przeywa pojedyncze osoby lub obejmowa cae grupy ludzkie. Dotyczy to zwaszcza warunkw ycia wojskowego w czasie pokoju, a szczeglnie w rodowisku pola walki. Dowdca winien zatem wykazywa si szczegln roztropnoci podczas typowania onierzy do wykonania okrelonych zada bojowych. Powinien on take posiada osobowo wzbudzajc autorytet, a ponadto cechowa si profesjonalizmem, odwag, wysok wymagalnoci i przywizaniem do podwadnych, bowiem wspomniany sposb postpowania i cechy osobowociowe pomog dowdcy redukowa nadmierny poziom stresu u onierzy i tym samych zachowa zdolno podwadnych do wykonania zadania. Ponadto w adnym razie dowdca nie moe swoim postpowaniem naruszy obszaru godnoci osobistej podwadnych, poniewa niefrasobliwo w tej materii moe tylko pogbi niekorzystn sytuacj stresow. Tam, gdzie wymaga tego sytuacja, powinien by surowy i wymagajcy, ale w okolicznociach szczeglnie trudnych suy rad i pomoc w sprawach subowych, a take prywatnych, powinien by wyroczni i wzorem zachowa. Najwyszy nawet poziom kompetencji dowdcy nie uchroni wszystkich onierzy przed stresem, ktry moe osign poziom krytyczny i w efekcie wyeliminowa onierzy z dziaania, a dowdca zmuszony bdzie zakwalifikowa ich do strat medycznych stanowicych kategori stresu pola walki. Obecnie w starych armiach NATO przyjmuje si, e przypadki stresu pola walki mog dotyczy nawet 20% cakowitej wartoci strat bojowych. Wedug dokumentu NATO Zasady, polityka i parametry planowania zabezpieczenia medycznego ACE AD 85-8 przyjmuje si cakowity dobowy wskanik poszkodowanych w walce Total Battle Casualty (TBC), ktry zawiera nastpujce kategorie w ujciu procentowym:
Tabela 2. Kategorie i wskaniki poszkodowanych w walce

Kategorie poszkodowanych w walce Zabici w akcji Uprowadzeni (zaginieni w akcji) Ranni w akcji Przypadki stresu pola walki

Oznaczenie bojowe poszkodowanych w walce KIA (Killed in Action) CMIA (Missing In Action) WIA (Woundet in Action) BS (Bat tle stress)

Wielko procentowa rozkadu dobowych strat w walce 17% 8% 58% 17%

rdo: Zasady, polityka i parametry planowania zabezpieczenia medycznego ACE AD 85-8, s. 7.

Oglny obraz nieswoistej biologicznej reakcji organizmu na sytuacj trudn spowodowan nadmiernym poziomem stresu przedstawia rysunek nr 4.
151

Jan DARMETKO

Rys. 4. Nieswoista biologiczna reakcja organizmu na sytuacj trudn spowodowan nadmiernym poziomem stresu rdo: Rydzyski, A Madej, W. Gruszczyski, Zdrowie psychiczne, Warszawa1981, s. 57.

Bardzo wane znaczenie w pokonywaniu nadmiernego poziomu stresu, jak wykazaa praktyka, ma wytworzenie odpowiedniej motywacji, ktra ma wiksze znaczenie ni dobra kondycja fizyczna. Szczeglnego zatem znaczenia nabiera stres pola walki, ktry jest reakcj normalnych ludzi na nienormalne sytuacje i wiadczy o ich zdrowiu psychicznym. Obecnie w Wojsku Polskim w sytuacjach kryzysu natychmiastow reakcj jest ewakuacja medyczna, czyli uznanie za chorych i szybkie ich zwolnienie z wykonywania zada, a nawet przeniesienie do rezerwy. Gdyby natomiast zastosowano waciwe postpowanie, cz tych onierzy mogaby wrci do pododdziaw jako zdolni do dalszego penienia suby. Wedug amerykaskiego psychiatry wojskowego Glasse, twrcy teorii kryzysu uwaa si, e w warunkach suby wojskowej mona uzyska due lepsze wyniki w leczeniu nerwic, jeeli onierza wykazujcego zaburzenia emocji i zachowania nie kieruje si do szpitala psychiatrycznego, lecz udziela pomocy specjalistycznej pozostawiajc go w pododdziale. Musi by przy tym bezwzgldnie zachowany warunek, e przeoony zna zasady interwencji kryzysowej, a onierze rwni choremu koledze stanowiskiem, powinni mu okaza zrozumienie i cierpliwo9. Natomiast bydgoscy psychiatrzy ze Szpitala Operacji Pokojowych (SZOP) na dugo przed misjami w Republice Iraku i w Afganistanie proponowali stworzenie zespow reagowania kryzysowego. Ich zdaniem formujc skad osobowy kontyngentu, najpierw naley zacz od doboru odpowiednich ludzi i ich sprawdzenia w warunkach szkoleniowych. Nastpnie naley rozpocz w warunkach szkolenia zgrywajcego budowanie zespow zytych ze sob ludzi. Druyna, pluton powinny dziaa jak rodzina wytwarza to bowiem skuteczne mechanizmy obronne w psychice onierzy. Pierwsza zasada to bezwzgldne zaufanie do siebie i wytworzenie odpowiedniej motywacji. Druga zasada to pene zaufanie do kolegw tworzcych skad osobowy danej formacji. Trzecia zasada to bezwzgldne zaufanie do swojego dowdcy.

Z. Rydzyski, A Madej, W. Gruszczyski: op. cit., s. 54.

152

STRES POLA WALKI

W takim zespole onierze s przygotowani do tego, e w sytuacjach ekstremalnych, kady z nich moe ulec zranieniu, lub co gorsze, moe sta si ofiar konfliktu, ale gdy zajdzie potrzeba udzielenia pomocy bezporedniej, czy tylko bojowej moe w peni liczy na swoich kolegw. Dopiero, gdy onierze nie radz sobie z czym, co jest wynikiem sytuacji kryzysowej, potrzebna jest reakcja specjalnego zespou kryzysowego skadajca si z psychiatry, psychologa i terapeuty10. Dowdca powinien widzie stres zarwno przez pryzmat pojedynczych przypadkw, jak i w kategoriach pododdziaw i oddziaw.
Tabela 3. Reakcje psychopatologiczne, ktre mog wystpi w przebiegu sytuacji trudnej

Reakcje

Lp. 1

Pojedyncze osoby
Stan napicia z bezsennoci i uczuciem niepokoju Lk Niekontrolowana agresywno Upadek nastroju i napdu Postawa rezygnacji Zesp neurasteniczny Osupienie (stupor)

Grupy ludzkie
Wzrost reaktywnoci, niepokj, podatno na plotki, chwiejno zachowa Panika Terroryzm Cafard (apatia mas) Rezygnacja i wzrost przejaww patologii Wyczerpanie psychiczne Reakcja osupieniowa (np. przy masowych egzekucjach)

Z pogranicza zdrowia i choroby

2 3 4 5 1 2

Psychopatologiczne

3 4 5

Pobudzenie psychoruchowe z zaburzeniami wiadomoci Zbiorowe rzezie (np. lynch) (np. amok) Zbiorowe halucynacje Niektre stany histeryczne (np. w cudach) Stany urojeniowe Stany urojeniowe Depresja mas Stany depresyjne

rdo: Rydzyski, A Madej, W. Gruszczyski, Zdrowie psychiczne, Warszawa1981, s. 59.

Polscy onierze w Republice Iraku Dowiadczenia wynikajce z udziau SZ RP w operacji stabilizacyjnej w Republice Iraku wykazay, e polscy onierze nie s optymalnie przygotowani pod wzgldem umiejtnoci do radzenia sobie z sytuacjami stresowymi charakterystycznymi dla wspczesnego pola walk. Zaobserwowane reakcje onierzy na sytuacje ekstremalne takie, jak widok rannych onierzy czy zmasakrowanych zwok s takie, e powoduj osupienie oraz czasowe obnienie zdolnoci do wykonywania zada operacyjnych. Bywaj przypadki, e onierze wbrew rozkazom nie chc opuszcza terenu bazy. Z przeprowadzonych bada wynika bowiem, e 1,6% onierzy penicych sub w rejonie operacji stabilizacyjnej ma rne zaburzenia natury psychicznej, ktre s trudne do zdiagnozowania i czasochonne w leczeniu. Z tego powodu z pierwszej zmiany PKW wrcio 7 onierzy, z drugiej 23, a z obecnej 4 onierzy11. Najciej poszko10 11

P. Bernadiuk, Emocje pod kontrol. [w:] Polska Zbrojna nr 39/2007, s. 4. [online]. [dostp: 2008]. Dostpny w Internecie: http://www greedv ks. 153

Jan DARMETKO

dowani zostali skierowani na leczenie do 10 Szpitala Klinicznego w Bydgoszczy w sumie byo ich 15, a jeden z nich by hospitalizowany dwukrotnie. Szeciu z hospitalizowanych onierzy brao udzia w kilkunastogodzinnej akcji bojowej w Annaddafie w czasie powstania Muktady Alsadra. Nie odnotowano natomiast przypadkw zwolnienia do rezerwy z powodu przewlekego zespou pourazowego Post - Traumatic Stress Disorder (PTSD). Amerykaski monitoring onierzy walczcych w Korei czy Wietnamie dowodzi, e w skrajnych przypadkach zespou PTSD zdarzaj si przypadki samobjstw nawet po upywie wielu lat od czasu zakoczenia konfliktu. Przeraajce obrazy zniszczenia i obcowanie ze mierci pozostawiaj z reguy u onierzy trwae lady takie jak: przygnbiajce wspomnienia, ze sny, lki, skonno do agresji, alkoholizmu. Na podstawie bada przeprowadzonych w USA oszacowano, e co trzeci onierz walczcy w Wietnamie cierpia na PTSD, po wojnie w Zatoce Perskiej co pity i tyle samo onierzy walczcych w Iraku. W Polsce nie przeprowadzono podobnych bada wrd onierzy wracajcych z misji zagranicznych, ale przypuszcza si, e co dziesity onierz moe cierpie na PTSD12. Stres pomimo elementw mobilizujcych, w nadmiarze dziaa szkodliwie na cay organizm, ale gwnym celem jego ataku, jak wykazuj najnowsze badania prowadzone w wielu niezalenych orodkach, s geny, mzg i serce. Nadmiar hormonw stresu moe powodowa zmian niekorzystnych zapisw w DNA, co sprzyja rwnie powstawaniu nowotworw. Zanikaj take pewne struktury mzgowe. Naukowcy zauwayli to zjawisko wrd weteranw wojennych, ktrzy w piekle walk przeywali wyjtkowo silne emocje. Aktualnie nie wiadomo czy jest to proces stay, czy przejciowy. Ponadto silny stres przypiesza procesy starzenia od 9 do 17 lat. By moe, e zbir stosowanych dotychczas metod adaptacji do trudnych warunkw jest tylko jednym ze skadowych zapobiegajcych wystpieniu PTSD. Nasza podatno na stres zaley, jak dowodz najnowsze badania naukowe, od genw odpowiedzialnych midzy innymi za przenoszenie serotoniny zwanej hormonem szczcia. Naukowcy National Institute of Mental Health odkryli niedawno, e wystpuj one w dwch wariantach: krtkim i dugim. Wykazano, e wersja krtka wie si z neurotycznoci, tendencj do stanw lkowych i niskim poczuciem wasnej wartoci. Szczliwcy, ktrzy maj dwie dugie wersje genu s odporni na stres i jest ich okoo 30% wrd ludzkiej populacji. Ci natomiast, ktrzy maj dwie krtkie wersje (okoo 20%), to nadwraliwcy procent ten jest przybliony do wielkoci dobowych strat sanitarnych BS - stresu pola walki. Pozostali maj jedn krtk i jedn dug wersj genu i s umiarkowanie czuli na sytuacje stresowe. Podatno jednostki na stres zaley zapewne nie tylko od jednego genu w DNA. Genetycy zaczli poszukiwa take innych genw odpowiedzialnych za nasze zachowania w sytuacjach trudnych. Poszukiwania rozpoczli w grupie ludzi, ktrzy, jak zauwaono odczuwaj, stres porwnywalny z tym, jaki odczuwali onierze wykonujcy zadania w strefach wojny. S to kolorowi mieszkacy najbiedniejszych dzielnic wielkich miast w USA, gdzie rabunki i napady, a nawet morderstwa s na porzdku dziennym. Badaniom poddano 900 osb szukajcych pomocy w klinikach medycznych u

12

[online]. [dostp: 2008]. Dostpny w Internecie: http.//neokawiarenka.pl kontent/wiew/138/2

154

STRES POLA WALKI

tych osb stwierdzono zaburzenia typowe dla PTSD. Wszystkie osoby badanej grupy byy nosicielami specyficznej wersji genu o symbolu FKBP513. Wieloaspektowa problematyka stresu wraz z rozwojem nauki odkrywa przed nami nowe pokady wiedzy o tym jake wanym dla wspczesnego czowieka zjawisku. ledzenie najnowszych bada i ich wynikw moe si przyczyni do poprawy systemu diagnozowania oraz lepszego radzenia sobie z nadmiernym poziomem stresu przez onierzy, dowdcw i lekarzy wojskowych podczas realizacji zada operacyjnych. Ponadto najnowsza wiedza z tego obszaru powinna by wykorzystana w czasie bada okrelajcych przydatno onierzy do wykonywania okrelonych zada, szczeglnie podczas operacji wojskowych prowadzonych w strefach wojny. Podsumowanie Stosunkowo niedawno jeszcze nadmierny poziom stresu ograniczajcy zdolno do dziaania generowany przez destrukcyjne zjawiska zachodzce na polu walki postrzegany by jako sabo onierzy i brak woli walki. Brak szerokiej wiedzy z tego obszaru by czsto przyczyn niesusznego skazywania onierzy za dezercje z pola walki, ktra w istocie bya efektem dziaania nadmiernego poziomu stresu. Osignicia nauki, dowiadczenia z konfliktw, ktre miay miejsce w ostatnich kilkudziesicioleciach oraz charakter wspczesnego pola walki zmuszaj do tego, aby zwraca uwag na odpowiedni dobr onierzy do wykonywania szczeglnie trudnych zada bojowych pod ktem ich cech psychofizycznych. Ponadto istotne jest wyrabianie u onierzy wysokiego stopnia odpornoci na zjawiska stresogenne majce miejsce na wspczesnym polu walki. Stres pola walki, jak wykazano, moe si objawi nawet po wielu latach od zakoczenia konfliktu, zatem naley wypracowa system pozwalajcy monitorowa stan zdrowia psychicznego onierzy uczestniczcych w misjach wojskowych i udoskonali metody leczenia.

Artyku recenzowa: ppk dr in. Kazimierz KOWALSKI

13

J. Chykiewicz, Skok adrenaliny, [w:] Newsweek nr17/2008, s. 74. 155