You are on page 1of 335

T u maczen ie Ma rc i n Z ieli sk i i Witold Fa l kowsk i

Tytu oryginau: Americas Great Depression Copyright 2000 for the fifth edition The Ludwig von Mises Institute, www.mises.org Copyright 2010 for the Polish edition Instytut Ludwiga von Misesa, www.mises.pl Tumaczenie: Marcin Zieliski (MZ) wstpy do wyda amerykaskich, cz 1, 2, dodatek Witold Falkowski (WF) cz 3, hasa indeksu rzeczowego Redaktor serii, redaktor prowadzcy: Witold Falkowski Redakcja: Anna Szymanowska, Witold Falkowski Korekta: Bogumia Walicka, Weronika Sygowska-Pietrzyk Indeksy: Weronika Sygowska-Pietrzyk Projekt okadki i stron tytuowych: Barbara Bernardyn ISBN 978-83-926160-8-5 Instytut Ludwiga von Misesa ul. Duga 44/50, pokj 214 00-241 Warszawa www.mises.pl mises@mises.pl amanie: PanDawer www.pandawer.pl Druk i oprawa: Drukarnia GS, Krakw Wydanie I

Niezastpionej, niezawodnej Joey

Mecenasi wydania:

Prezydent Stalowej Woli Andrzej Szlzak Marek Skrzypczak Jdrzej Dudkiewicz Tomasz Romanowski
Andrzej Baraski
Wsparcia finansowego udzielili rwnie: Jakub Pietrzak Kamil Kajetanowicz Jerzy Kopiski Artur Wolski Aleksandra Bartoszko Mikoaj Stempel Piotr Zbigniew akomiak Grzegorz Raczkowski Maciej lusarczyk Kamil Zubelewicz Magorzata Jantos Mariusz Poliski Pawe Sawicz Radosaw Wojtyszyn

Mecenasi wydania elektronicznego:

Dorota Ozga Kamil Czternacik Adam L. lzak Kamil Deleuch Maciej Jasica

O Instytucie Misesa
Instytut Ludwiga von Misesa, ufundowany we Wrocawiu w sierpniu 2003 r., jest niezalenym orodkiem badawczo edukacyjnym, odwoujcym si do tradycji austriackiej szkoy ekonomii, dorobku klasycznego liberalizmu oraz libertariaskiej myli politycznej. Patronem organizacji jest jeden z najwybitniejszych ekonomistw w historii - urodzony we Lwowie, Ludwig von Mises. Od 2006 r. jestemy organizacj poytku publicznego. Nasza Misja Celem Instytutu Misesa jest zwikszenie wiedzy spoeczestwa na temat procesw ekonomicznych i instytucji gospodarki rynkowej a take promowanie dobrowolnej i pokojowej wsppracy midzyludzkiej. Dziaalno Instytutu Tworzymy warunki do swobodnej i otwartej debaty ekonomicznej. Nasze przesanie kierujemy do rodowisk akademickich, dziaaczy politycznych, dziennikarzy, przedsibiorcw, a take wszystkich osb zainteresowanych teori ekonomii i praktyk ycia spoeczno politycznego. Instytut inicjuje i finansuje programy badawcze i edukacyjne, wydaje publikacje dotyczce istotnych zagadnie gospodarczych, organizuje konferencje, odczyty i konkursy na prace naukowe dotyczce tematyki ekonomicznej. Rozwijamy oglnopolsk sie klubw samoksztaceniowych i organizujemy Letnie Seminarium Ekonomiczne, w ktrym kadego roku uczestniczy kilkadziesit osb. Jestemy przekonani, e wiedza ekonomiczna jest niezbdna do penego zrozumienia otaczajcej nas rzeczywistoci, a jej wysoki poziom sprzyja rozwojowi przedsibiorczoci, w konsekwencji stymulujc wzrost gospodarczy. Jednoczenie znajomo mechanizmw ekonomicznych zwiksza odporno ludzi na wszelkiego rodzaju populistyczne i demagogiczne rozwizania. Nasza dewiza brzmi: Scientia potestas Est. Fundacja Instytutu Ludwiga von Misesa 00-241 Warszawa, ul. Duga 44/50, pok. 214 KRS 0000174572 Nr konta 19 2130 0004 2001 0253 7975 0001 www.mises.pl mises@mises.pl tel. +48 22 63524380

Wsparcie Instytutu Misesa


Pragniemy y w niepodlegym kraju o prnej gospodarce opartej na wasnoci prywatnej i odpowiedzialnoci, gdzie podstaw funkcjonowania spoeczestwa bdzie dobrowolna i pokojowa wsppraca midzyludzka, a jedyn rol nielicznych funkcjonariuszy pastwowych stanie si honorowa suba obywatelom. Wierzymy, e rzetelna edukacja oraz merytoryczna argumentacja s najlepsz metod na wprowadzenie naszych zamiarw w ycie. Dziaania te wymagaj jednak nakadw - w postaci czasu i pienidzy, dlatego te prosimy o zostanie naszym mecenasem, wolontariuszem lub wsppracownikiem. Dalszy rozwj Instytutu zaley rwnie od Ciebie!

Jak nam pomc?


1. Przekazujc darowizn: Bezporednio na konto: Fundacja Instytutu Ludwiga von Misesa 00-241 Warszawa, ul. Duga 44/50, pok. 214 Nr konta 19 2130 0004 2001 0253 7975 0001 Wpat mona przekaza rwnie poprzez przelew elektroniczny, patno kart kredytow bd patno pay-pal, korzystajc z formularza na stronie www.mises.pl/przekaz-darowizne. Podarowan darowizn mona take odliczy od podstawy opodatkowania. 2. Przekazujc 1% podatku W celu zapoznania si ze szczegami zapraszamy do odwiedzenia strony http://mises.pl/wsparcie/1-procent/ 3. Pracujc jako praktykant, wolontariusz lub wsppracownik Zainteresowane osoby prosimy o kontakt pod adresem: mises@mises.pl lub praktyki@mises.pl Wicej informacji na temat wsparcia Instytutu Ludwiga von Misesa udziela: Piotr M. Kot e-mail: piotr.kot@mises.pl tel. +48 513 238 146 skype: piotr.m.kot

POMAGAJC NAM PRZYCZYNIASZ SI DO WOLNORYNKOWYCH PRZEMIAN W POLSCE!

Spis treci Spis treci O Instytucie Misesa Po d z i kowa n i a P r z e d mowa do w yd a n i a p ol sk ie go Wst p do pi te go w yd a n i a a mer yk a sk ie go Wst p do pier w s z e go w yd a n i a a mer yk a sk ie go C z I . Te o r i a c y k l u ko n i u n k t u r a l n e g o 1. Poz y t y w n a te or i a c yk lu Cykle koniunkturalne afluktuacje gospodarcze Problem: nagromadzenie si bdw Wyjanienie boomu ikryzysu Drugorzdne cechy kryzysu: deflacyjnekurczeniesi kredytu Polityka rzdu wczasie depresji: laissez-faire Zapobieganie kryzysom Problemy zwizane zaustriack teori cyklu gospodarczego Zaoenie dotyczce penego zatrudnienia Przeinwestowanie czy bdne inwestycje? Banki: aktywne czy bierne? Powtarzanie si cykli Zmiany wpoday zota acykle 2 . Ke y ne si stow sk a k r y t yk a au st r i ac k iej te or i i c yk lu Puapka pynnoci Stawki pac abezrobocie 3. K r y t yk a n iek tr yc h a lter n at y w nyc h w y ja n ie pr z yc z y n k r y z y s u Oglna nadprodukcja Podkonsumpcja Zasada akceleracji Zanik moliwoci inwestycyjnych Teoria cyklu koniunkturalnego Schumpetera 1 2 5 6 10 14 18 23 23 24 25 27 27 29 31 33 43 44 45 47 54 58 VI X II XIV XVI XX

IX

Spis treci

Doktryny jakoci kredytu Nadmierny optymizm inadmierny pesymizm C z I I . B o o m i n f l ac y j n y wl atac h 1921192 9 4. C z y n n i k i i n f l ac y jne Definicja poday pienidza Inflacja poday pienidza wlatach 19211929 Pierwsza przyczyna inflacji: stopa rezerw obowizkowych Druga przyczyna inflacji: cakowite rezerwy Pienidz skarbowy Kredyt dyskontowy Skup weksli (akceptw) Papiery wartociowe rzdu Stanw Zjednoczonych 5. Roz wj i n f l ac ji Poyczki zagraniczne Pomoc dla Wielkiej Brytanii Nadchodzi kryzys 6 . I n f l ac ja ate or i a ekonom i i: z au ro c z e n ie st abi l ny m p oz iomem ce n C z I I I . Wi e l k i K ry z y s 192 9 1933 7. Sy mptomy k r y z y s u : Ho over i l a i sse z-fa i re Rozwj interwencjonizmu Hoovera: bezrobocie Rozwj interwencjonizmu Hoovera: stosunki pracy 8 . Z ac z y n a si k r y z y s ; pre z yde nt Ho over ob ejmuje dowo d z e n ie Konferencje wBiaym Domu Zwikszanie kredytu Roboty publiczne Nowy ad wrolnictwie 9. Rok 193 0 Wzrost inflacji

60 64

67 68 72 76 81 95 96 103 109 113 113 117 131 139

151 153 163 171 172 175 177 177 195 195

Spis treci

Ustawa ocach SmootaHawleya Hoover wdrugiej poowie 1930 roku Agitacja na rzecz robt publicznych Obcienia podatkowe zwizane zdziaalnoci rzdu 10. 1931 t r ag ic z ny rok Obraz amerykaskich finansw Obcienia podatkowe nakadane przez rzd Roboty publiczne istawki pac Utrzymanie stawek pac Ograniczenia dotyczce imigracji Dobrowolna pomoc Hoover wostatnim kwartale 1931 roku Wzrost popularnoci idei kolektywistycznych wwiecie biznesu 11. N ow y ad Ho over a z1932 rok u Podwyka podatkw Wydatki agospodarka Ruch na rzecz robt publicznych Korporacja Odbudowy Finansw Pomoc rzdowa Program inflacji Agitacja na rzecz inflacji Wojna pana Hoovera zgied System poyczek na domy Prawo upadociowe Wojna zimigrantami 12 . Kon ie c k ade nc ji Ho over a Atak na prawa wasnoci; ostateczny upadek waluty Pace, dugo dnia pracy izatrudnienie podczas kryzysu Podsumowanie: lekcja zdokona Herberta Hoovera D o d atek Rzd iprodukt narodowy wlatach 19291932 I ndek s n a z w i sk I ndek s r z e c z ow y

197 198 204 207 211 214 216 217 219 222 222 224 228 235 236 238 241 244 247 248 254 260 261 262 263 265 267 273 277 279 279 287 297

XI

Spis treci

Tab ele i w yk re s Wykres 1  Stawki pac a bezrobocie Tabela 1  Cakowita poda pienidza wStanach Zjednoczonych wlatach 19211929 Tabela 2  Cakowita poda dolarw icakowite rezerwy zota Tabela 3  Depozyty na danie wbankach czonkowskich Tabela 4  Depozyty na danie idepozyty terminowe Tabela 5  Depozyty terminowe Tabela 6  Rezerwy idepozyty wbankach czonkowskich Tabela 7  Zmiany rezerw i czynnikw sprawczych wdwunastu okresach w latach 19211929 Tabela 8  Zmiany rezerw i czynnikw sprawczych w ujciu miesicznym w dwunastu okresach wlatach 19211929 Tabela 9  Czynniki wpywajce na poziom rezerw bankowych. Lipiecpadziernik 1929 Tabela 10  rednie godzinowe stawki pac w 25 branach przemysu wytwrczego D o d atek Tabela I  Produkt narodowy Tabela II  Dochd generowany przez rzd Tabela III  Produkt prywatny Tabela IV  Wydatki rzdowe Tabela V  Wydatki przedsibiorstw rzdowych Tabela VI  Wydatki rzdu iprzedsibiorstw rzdowych Tabela VII Przychody rzdu iprzedsibiorstw rzdowych Tabela VIII Rzd aprodukt prywatny 281 281 282 282 284 284 285 286 39

74 75 78 79 80 81 88

89 136 274

Po d z i kowa n i a
Wydarzenia 1929 roku interesoway mnie od dawna, podobnie jak wikszo Amerykanw. Jednak Wielkim Kryzysem zajem si bliej dziki Leonardowi E. Readowi, prezesowi Foundation for Economic Education, ktry kilka lat temu poprosi mnie onapisanie krtkiego artykuu na ten temat. Jestem bardzo wdziczny panu Readowi za to, e przyczyni si wten sposb do powstania tej ksiki. Po napisaniu artykuu zajem si innymi zagadnieniami. Do tematu Wielkiego Kryzysu powrciem dopiero za spraw Richarda C. Cornellea, obecnego prezesa Foundation for Voluntary Welfare, ktry zachci mnie do tego, by temu wydarzeniu powici ca ksik. Trudno wniej dopatrzy si ladw pierwotnego szkicu, jakim by artyku. Szczeglny dug wdzicznoci mam wobec Earhart Foundation, gdy to dziki jej pomocy moga powsta ta ksika. Najwicej jednak zawdziczam profesorowi Ludwigowi von Misesowi. To jego monumentaln teori cyklu koniunkturalnego posuyem si wwyjanieniu przyczyn kryzysu 1929 roku, ktry wydawa si tak zagadkowy. Wrd licznych zasug profesora wdziedzinie ekonomii najwaniejsza to jego teoria cyklu koniunkturalnego. Sdz, e nie przesadz, gdy powiem, e badanie cykli koniunkturalnych, ktre nie opiera si na teoretycznych podwalinach stworzonych przez Misesa, musi by zajciem jaowym. Oczywicie, tylko ja sam odpowiadam za zawarto tej ksiki.

P r z e d m owa d o w y da n i a p o l s k i e g o
Wielki Kryzys mia istotny wpyw na rozwj myli ekonomicznej. Nie bez powodu uwaa si go za przyczyn przewrotu wteorii ekonomii, wszczeglnoci przeomu wjej gwnym nurcie. Wedug obiegowych opinii na temat tego zdarzenia w wiatowej gospodarce przed Wielkim Kryzysem przestrzegano zasad laissez-faire, ktre nakazuj, by rzd trzyma si od gospodarki jak najdalej. Do tej pory pokutuje przekonanie, e leseferystami byli wwczas zarwno naukowcy zajmujcy si teori ekonomii, jak ipolitycy, ktrzy rzekomo urzeczywistniali owe zasady wpraktyce. Dopiero wstrzs, jakim by Wielki Kryzys, mia uwiadomi ekonomistom ipolitykom, e wahania koniunktury wgospodarce wolnorynkowej s tak due, i uniemoliwiaj efektywne wykorzystanie zasobw wskali makroekonomicznej. Ksika Murraya Rothbarda, jednego znajbardziej zagorzaych przeciwnikw ingerencji pastwa wgospodark, to rzetelna prba podwaenia pogldu, jakoby przyczyn Wielkiego Kryzysu by mechanizm rynkowy iswoboda zawierania umw midzy podmiotami gospodarczymi. Jest to dzieo wyjtkowe, zarwno jako studium historyczne, zawierajce szczegowy opis metod zwalczania kryzysu za pomoc gbokich ingerencji pastwa wgospodark, jak ianaliza teoretyczna, wktrej autor daje okrelon interpretacj cyklu koniunkturalnego iWielkiego Kryzysu. Wrd rozpowszechnionych bdnych opinii dotyczcych przebiegu Wielkiego Kryzysu jest przekonanie, jakoby Herbert Hoover nie zrobi nic wcelu jego zaegnania ikierowa si zasad nieingerowania pastwa wgospodark. Rothbard zrcznie obala ten stereotyp, wykazujc na podstawie rde, e polityka rzdu wczasie kryzysu nie miaa nic wsplnego zzasadami wolnego rynku isprowadzaa si do prb (czsto desperackich) odgrnego podwyszania poziomu cen ju to za pomoc zwikszania wydatkw pastwowych, ju to za pomoc manipulacji wsferze pienidza. Rothbard pokazuje, e Hoover sporo robi wcelu zaegnania kryzysu, ale wikszo jego dziaa nie przyniosa spodziewanych efektw. Autor czerpie inspiracje z prac wybitnego historyka gospodarczego Benjamina Andersona, od ktrego przej dobrze uzasadnion tez: Nowy ad nie by przedsiwziciem zapocztkowanym przez Franklina Delano

XI V

Przedmowa do wydania polskiego

Roosevelta. Roosevelt obj urzd prezydenta w1933 roku inada jedynie nazw temu przedsiwziciu. Polityk ingerowania pastwa wgospodark w trakcie kryzysu rozpocz jego poprzednik Hoover ju w 1929 roku, kiedy nastpio zaamanie. Owyjtkowoci dziea Rothbarda stanowi te to, e daje now interpretacj Wielkiego Kryzysu, odmienn zarwno od interpretacji monetarystycznej, jak ikeynesistowskiej. Monetaryci uwaaj, e gwn przyczyn Wielkiego Kryzysu by spadek poday pienidza. Keynesici zkolei dopatruj si jej wspadku popytu globalnego, atake wzwierzcych instynktach, ktrymi rzekomo kierowali si przedsibiorcy. Wedug nich irracjonalne dziaania biznesmenw uniemoliwiy wykorzystanie potencjau tkwicego wgospodarce. Wpierwszej czci ksiki Rothbard, podobnie jak inni przedstawiciele austriackiej szkoy ekonomii, broni tezy, e do kryzysu doprowadzia ingerencja pastwa, polegajca na inflacyjnej polityce pieninej (rozumianej nie jako wzrost cen, lecz jako wzrost agregatw pieninych). Inflacja polegaa na odgrnym obnianiu stp procentowych, co byo rwnoznaczne zkredytowaniem wielu nieopacalnych inwestycji. Po zaamaniu inwestycje owe trzeba byo zlikwidowa. Warto zauway, e obecny kryzys, ktry rozpocz si w2008 roku, jest rwnie wynikiem obniania stp procentowych przez amerykaski bank centralny, co doprowadzio do boomu na rynku nieruchomoci. Stanowisko Rothbarda co do pewnych kwestii moe budzi kontrowersje. Niektre spostrzeenia zdezaktualizoway si, gdy od czasu pierwszego wydania ksiki wlatach szedziesitych wiele si zmienio wsferze instytucjonalnej. Jednak najistotniejsza myl zawarta w tym dziele jest wci aktualna. Rothbard wykaza, e do Wielkiego Kryzysu nie doprowadzio dziaanie si wolnego rynku, i dowid, iprzyczyn jego dugotrwaoci byy gbokie ingerencje pastwa wgospodark. Mateusz Machaj Gwny Ekonomista Instytutu Misesa

Ws t p d o p i t e g o w y da n i a a m e ry k a sk i e g o
Krach na giedzie w padzierniku 1929 roku i Wielki Kryzys, ktry po nim nastpi, zalicza si do najwaniejszych wydarze XX wieku. To one sprawiy, e wybuch II wojny wiatowej sta si moliwy, cho nie przesdziy ojego nieuchronnoci. Zachwiay te wiar wskuteczne funkcjonowanie rynku isystemu kapitalistycznego, co tumaczy, dlaczego tak dugo utrzyma si absurdalnie nieefektywny izbrodniczy system sowieckiego komunizmu. Mona by wykaza, e Wielki Kryzys wywiera emocjonalny iintelektualny wpyw na wiadomo ludzkoci a do koca lat osiemdziesitych XX wieku, kiedy sowiecki kolektywizm zaama si icay wiat musia przyzna, i rynku nie da si zastpi adnym innym systemem. Mimo ogromnego znaczenia tych wydarze historycy do dzi nie potrafi wyjani, dlaczego Wielki Kryzys by tak dotkliwy idugotrway, co stanowi jedn znajwikszych zagadek wspczesnej historiografii. Krach na Wall Street jako taki nie by wcale czym niezwykym. Gospodarka Stanw Zjednoczonych rozwijaa si gwatownie od czasu zaamania koniunktury w 1920 roku, stymulowana pod koniec tego okresu inflacj, ktra bya dzieem bankw i rzdu federalnego. Korekta bya wic nieuchronna, ajej nadejcie okazao si nawet spnione. Gospodarka przestaa si rozwija ju wczerwcu, co wkrtce musiao znale odbicie na giedzie papierw wartociowych. Wzrosty na giedzie skoczyy si waciwie ju 3 wrzenia 1929 roku, kiedy dowiadczeni gracze wrcili zwakacji iprzyjrzeli si uwanie danym na temat fundamentw gospodarczych. Pniej na giedzie dominoway spadki, awzrosty byy krtkotrwae. Wponiedziaek 21 padziernika spadki na giedzie nastpoway tak szybko, e telegrafici nie nadali znadawaniem kolejnych depesz zparkietu. Wezwania do uzupenienia depozytw zabezpieczajcych wysano telegramem ju wsobot inowy tydzie spekulanci rozpoczynali zrosnc obaw oswoje oszczdnoci, anawet domy. Wczwartek 24 padziernika nikt ju nie chcia kupowa akcji, ktrych ceny spaday gwatownie, aspekulanci nie byli wstanie odpowiedzie

XVI

Wstp do pitego wydania amerykaskiego

na wezwania do uzupenienia depozytw. Dwudziestego dziewitego padziernika nadszed czarny wtorek. Wtedy spekulanci zaczli sprzedawa akcje solidnych firm, by za wszelk cen odzyska pynno. Dotychczasowy przebieg wypadkw mona byo wytumaczy i atwo przewidzie. Korekta na giedzie musiaa by bolesna, poniewa spekulacja osigna niespotykane wczeniej rozmiary, co umoliwiay wczesne zasady panujce na Wall Street. W1929 roku 1 548 707 osb miao rachunki na 29 amerykaskich giedach. W 120-milionowym spoeczestwie prawie 30 mln rodzin uczestniczyo w grze giedowej, amilion inwestorw mona byo nazwa spekulantami. Ponadto prawie dwie trzecie z owego miliona (600 tys. osb) grao na giedzie, korzystajc z dwigni, czyli za fundusze, ktrych ani nie posiadao, ani nie mogoby atwo zdoby. Wraz ze wzrostem popularnoci dwigni finansowej pojawiy si nowe zagroenia, ktre nabray znaczenia, kiedy jak grzyby po deszczu zaczy pojawia si fundusze inwestycyjne. Zazwyczaj warto akcji jest rwna dziesiciokrotnoci przychodw z nich uzyskiwanych. Za spraw wykorzystywania dwigni przychd zakcji, wynoszcy 12 procent, by znacznie niszy od oprocentowania poyczek na ich zakup, ktre wynosio 810. W konsekwencji jedynym rdem zyskw byy zyski kapitaowe. Wskanik cen akcji Radio Corporation of America, firmy, ktra nigdy nie wypacia adnej dywidendy, wzrs w1928 roku z85 do 410 punktw. W1929roku warto niektrych akcji bya 50 razy wiksza od przychodu, ktry mona byo znich uzyska. Zauwamy, e jeli rdem boomu na giedzie s zyski kapitaowe, to ma on charakter piramidy finansowej. Pod koniec 1928 roku powstawa przecitnie jeden fundusz inwestycyjny dziennie. Niemal wszystkie fundusze miay struktur odwrconej piramidy. Dysponoway dwigni owysokim stopniu (w1929 roku by to nowy termin), gdy, jak si zdawao, trafnie inwestoway, co powodowao szybki wzrost wskanikw giedowych, mimo e wzrost realnej wartoci przedsibiorstw by niewielki. Na przykad United Founders Corporation, ktry powsta w wyniku zainwestowania 500 dolarw w zbankrutowan spk, w 1929 roku dysponowa aktywami o nominalnej wartoci 686165000dolarw, co decydowao owysokiej cenie jednostek uczestnictwa tego funduszu. Rynkowa warto innego funduszu inwestycyjnego wynosia miliard dolarw, chocia do jego gwnych aktyww mona byo zaliczy tylko firm elektryczn, ktra w1921 roku bya warta zaledwie 6 mln dolarw. Te fundusze-widma, ktrych jedynymi aktywami byy waciwie wtpliwej jakoci papiery, przyczyniy si do wzrostu czystej spekulacji, co jeszcze bardziej napdzao boom. Kiedy jednak rynek si zaama, dwignia wysokiego stopnia zadziaaa wprzeciwnym kierunku, powodujc due straty. Ocknicie si ztej mrzonki musiao by przykre. Nic dziwnego, e pod koniec dnia 24 padziernika jedenacie osb dobrze znanych na Wall Street popenio samobjstwo. Panika zakoczya si 13 listopada, jednak

Wstp do pitego wydania amerykaskiego

XVI I

do tego czasu indeks spad z452 do 224 punktw. Bya to naprawd bolesna korekta, jednak naley pamita, e wgrudniu 1928 roku indeks wynosi 245, czyli by wyszy zaledwie o21 punktw. Zaamanie koniunktury wgospodarce ina giedzie ma istotny sens gospodarczy. Zaamanie musi by gwatowne, ale wcale nie musi trwa dugo, poniewa mechanizmy towarzyszce krachowi maj zdolno samoregulacji. Niemniej jednak rzd, przedsibiorcy i spoeczestwo musz wykaza si cierpliwoci. Recesja w1920 roku skoczya si po 12 miesicach. W1929 roku nie istniay przyczyny, ktre przesdzayby otym, e recesja musi trwa duej, bo amerykaska gospodarka opieraa si na solidnych fundamentach. Gdyby nie przeszkadzano w korekcie, to recesja zakoczyaby si prawdopodobnie ju pod koniec 1930 roku, awic trwaaby tak dugo jak podobne recesje w przeszoci. Na rynek powrcioby zaufanie, a wiat nie pogryby si wkryzysie. Gieda staa si machin zagady, ktra przyniosa zgub caemu krajowi, apniej rwnie wiatu. smego lipca 1932 roku indeks przemysowy New York Timesa spad do 58 punktw, cho pod koniec pierwszej paniki wynosi 224 punkty. Przedsibiorstwo U.S. Steel, najwikszy inajbardziej wydajny producent stali na wiecie, przed krachem w1929 roku mia 262 punkty, teraz zanotowa spadek do 22 punktw. Firma General Motors, ktra ju wtedy naleaa do najlepiej zarzdzanych inajszybciej rozwijajcych si koncernw na wiecie, zanotowaa spadek z73 do 8punktw. Te gwatowne spadki giedowe zaczy stopniowo znajdowa odzwierciedlenie w realnej gospodarce. Produkcja przemysowa spada oponad poow, ze 114 punktw wsierpniu 1929 roku do 54 punktw w marcu 1933 roku, a produkcja artykuw trwaego uytku o 77 procent, czyli prawie cztery pite. Zkolei warto sektora budowlanego spada z8,7mld dolarw w1929 roku do 1,4 mld dolarw w1933 roku. Wtym czasie bezrobocie, ktre na pocztku wynosio zaledwie 3,2procent, wzroso do 24,9 procent w1933 roku, a wkolejnym roku wynosio 26,7 procent. Wpewnym momencie adnych dochodw nie miao 34 mln mczyzn, kobiet idzieci, nie liczc rodzin utrzymujcych si zrolnictwa, ktre rwnie dotkn kryzys. Spady wpywy do budetu miast, szkoy iuniwersytety byy zamykane albo bankrutoway. Liczba osb niedoywionych wzrosa do 20 procent, co nie miao precedensu whistorii Stanw Zjednoczonych nawet wtrudnym okresie wczesnego osadnictwa. Sytuacja wygldaa podobnie w caym uprzemysowionym wiecie. By to najwikszy oraz najduszy kryzys whistorii. Naturalny powrt koniunktury nie nastpi. Na przykad Francja osigna poziom produkcji przemysowej z1929 roku dopiero wpoowie lat pidziesitych. Gospodark wiatow ocalia, jeli mona to nazwa ocaleniem, wojna i przygotowania do niej. Pierwsz du gospodark, w ktrej wrcia koniunktura, bya gospodarka niemiecka. Zaraz po dojciu do wadzy Hitlera wstyczniu 1933 roku nazistowski reim wszcz realizacj programu zbroje. Po roku w Niemczech osignito pene zatrudnienie.

XVIII

Wstp do pitego wydania amerykaskiego

adna inna gospodarka nie poradzia sobie tak dobrze. Wielka Brytania zacza zbrojenia w1937 roku, wskutek czego bezrobocie stopniowo tam spadao. Niemniej kiedy 3 wrzenia 1939 roku rozpocza si wojna, bezrobocie wWielkiej Brytanii wci byo na wyjtkowo wysokim poziomie. Tego samego dnia ceny na Wall Street powrciy do poziomu z 1929 roku, co wizao si z oczekiwaniem na lukratywne kontrakty zbrojeniowe iprzystpienie Stanw Zjednoczonych do wojny. Uwaam, e aden historyk nie zaproponowa zadowalajcego wyjanienia tych ponurych zdarze. Dlaczego kryzys by tak gboki? Dlaczego trwa tak dugo? Sdz, e najbliszych prawdy odpowiedzi na te pytania udzieli Murray N. Rothbard wksice Wielki Kryzys wAmeryce. Zgodnie zobowizujcym przez 50 lat tradycyjnym, ortodoksyjnym wyjanieniem, ktre podali John Maynard Keynes i zwolennicy jego teorii, kapitalizm nie potrafi si obroni przed samym sob, a rzd zrobi zbyt mao, aby uratowa zdewaluowany intelektualnie system rynkowy przed konsekwencjami jego szalestwa. To wyjanienie stawao si coraz mniej przekonujce, zwaszcza odkd keynesizm si skompromitowa. W 1963 roku Rothbard zaproponowa odmienne wyjanienie, ktre wywrcio do gry nogami w tradycyjny pogld. Wedug niego za rozmiary krachu na Wall Street nie odpowiadao niczym nieograniczone rozpasanie zbjeckiego systemu kapitalistycznego, lecz sprawi to upr rzdu wpodtrzymywaniu sztucznego boomu za pomoc pompowania inflacyjnego kredytu. Ceny akcji wci spaday, arealna gospodarka znalaza si na rwni pochyej nie dlatego, e rzd ingerowa zbyt ostronie, lecz dlatego e ingerowa za bardzo. Rothbard jako pierwszy zauway, e centralne planowanie, ingerowanie, rozkazywanie inapominanie wspgrao zduchem lat dwudziestych, azwaszcza trzydziestych. Bya to pozostao po pierwszej wojnie wiatowej, aprezydent Hoover, ktry wczasie wojny zarzdza programami pomocy humanitarnej, czym zyska wiatowy rozgos, awlatach dwudziestych zajmowa wysokie stanowisko we wadzach gospodarczych, okaza si kim stworzonym do planowania, ingerowania, rozkazywania inapominania, ito zanim w1929 roku przenis si do Biaego Domu. Zarzdzany przez Hoovera departament jako jedyny wamerykaskim rzdzie federalnym lat dwudziestych stale rozrasta si i nabiera coraz wikszego znaczenia. Sam Hoover wielokrotnie nakania Hardinga iCoolidgea do bardziej aktywnego zarzdzania gospodark. Coolidge, ktry by szczerym zwolennikiem moliwie jak najmniejszej roli rzdu w gospodarce, zalem zauway: Przez sze lat ten czowiek dawa mi rady, oktre nie prosiem, ito wycznie ze. Po objciu prezydentury Hoover zrealizowa swoje pomysy i przeksztaci Biay Dom w narzdzie interwencjonizmu. Najpierw pompowa nowy kredyt do przegrzanej gospodarki, apniej, kiedy baka ju pka, robi co mg, eby zorganizowa rzdowe programy ratunkowe.

Wstp do pitego wydania amerykaskiego

XI X

Dziki Rothbardowi wiemy, e Roosevelt kontynuowa polityk Hoovera, gdy innowacje Nowego adu byy na og rozbudowan lub bardziej konsekwentn form rozwiza, araczej pseudorozwiza zainicjowanych przez Hoovera. Wiemy te, e rzdy Franklina Delano Roosevelta rniy si od rzdw Herberta Hoovera co do dwch spraw: Roosevelt posugiwa si znacznie skuteczniejsz propagand iwydawa wicej pienidzy podatnikw. Rothbard wykazuje, e skutkiem polityki prowadzonej przez Hoovera i Roosevelta byo pogbienie kryzysu i przeduenie go a do koca lat trzydziestych. Wielki Kryzys by skutkiem nadmiernej aktywnoci pastwa, anie saboci kapitalizmu. Nie bd tu szczegowo omawia argumentw Rothbarda, eby nie odbiera czytelnikowi przyjemnoci zlektury. Dzieo Rothbarda to intelektualny tour de force; jego si s niewzruszona logika idoskonae przykady, ktre autor podaje zniezwyk elokwencj. Niewiele znam ksiek, ktre przedstawiayby rwnie barwnie histori gospodarcz i zawieray tyle trafnych, nadal aktualnych spostrzee. Mamy tu do czynienia zistn kopalni informacji, czsto dotyczcych mao znanych faktw. Zachcam czytelnikw do uwanej lektury przypisw. Zawieraj one smakowite cytaty, zarwno zwypowiedzi wielkich osb, jak imao znaczcych postaci tamtych czasw. Nic dziwnego, e ksika ukazuje si wkolejnym wydaniu. Doskonale wytrzymaa prb czasu, aja czuj si zaszczycony, e mog napisa wstp zaadresowany do kolejnego pokolenia czytelnikw. Paul Johnson 1999

Ws t p d o p i e rw s z e g o w y da n i a a m e ry k a sk i e g o

Ws t p d o p i e rw s z e g o w y da n i a a m e ry k a sk i e g o
Rok 1929 Amerykanie zapamitaj jako rok ogromnej traumy, ktra miaa olbrzymi wpyw na ich sposb mylenia. Przyczyny tego stanu rzeczy wydaj si oczywiste. Zazwyczaj kryzys trwa nie duej ni rok albo dwa. W tym czasie spadaj ceny, zmniejsza si poda kredytu, likwidowane s bdne inwestycje inastpuje krtkotrway wzrost bezrobocia, po czym powraca koniunktura. Recesja wlatach 19201921 przebiegaa wedug schematu znanego nie tylko zrecesji wlatach 18991900 i 19101912, ale te z dotkliwych, cho krtkich, kryzysw w latach 19071908 i181918211. Tymczasem Wielki Kryzys, ktry rozpocz si w1929 roku, trwa jedenacie lat. Kryzys w1929 roku pozosta wpamici Amerykanw, gdy towarzyszyo mu dugotrwae wysokie bezrobocie, mimo e ceny i poda pienidza nie zmniejszyy si bardziej ni w trakcie wczeniejszych kryzysw. Podczas najwikszych kryzysw przed 1929 rokiem bezrobocie rzadko osigao 10 procent. Jednak w 1931 roku bezrobocie przekroczyo 20 procent ia do wybuchu II wojny wiatowej wynosio ponad 15 procent. Badanie iinterpretacja kryzysu za pomoc powszechnie akceptowanych metod datowania ianalizy cyklw koniunkturalnych, ktre proponuje Krajowe Biuro Bada Ekonomicznych (National Bureau of Economic Research NBER), wprowadziyby nas wbd. NBER ogranicza si do analizy procesw ekspansji iwyhamowania, anie koniunktury ikryzysu, ktre pod wzgldem jakociowym maj owiele wiksze znaczenie. W zalenoci od tego, czy w danym miesicu nastpowaa
Depresja w latach 18731879 bya pod wieloma wzgldami wyjtkowa. Po pierwsze, miaa agodny przebieg, apo drugie, towarzyszcy jej spadek cen by konsekwencj zmniejszania poday pienidza wcelu powrotu do standardu zota obowizujcego przed wojn secesyjn. Na temat agodnego jej przebiegu, zwaszcza wprzemyle wytwrczym, zob. O.V. Wells, The Depression of 187379, Agricultural History, 11, 1937, s. 240.
1

XXI

Wstp do pierwszego wydania amerykaskiego

poprawa, czy pogorszenie sytuacji gospodarczej, NBER okrela go mianem okresu ekspansji bd wyhamowania, przy czym kady ztych okresw traktuje tak samo, niezalenie od jego znaczenia izakresu zmian, jakie wnim zaszy. Ztego powodu NBER nie dostrzega waciwie dugiego boomu wlatach dwudziestych XX wieku, cho powica wiele uwagi nieistotnym kryzysom wlatach 1923 i1926. Mona si zgodzi zNBER oraz innymi obserwatorami, ktrzy uwaaj, e najtrudniejszym okresem Wielkiego Kryzysu byy lata 19321933, jednak boom w latach 19331937 przypada na okres depresji, czego NBER nie odnotowuje, gdy posuguje si nierealistyczn metodologi. Skoro bezrobocie sigao wtedy ponad 15procent, to niezbyt trafne jest nazywanie tego okresu prosperity. Nawet jeli kryzys by ju wtedy mniej bolesny, wci by kryzysem 2 . W krgach akademickich uznano, e win za Wielki Kryzys naley obarczy leseferystyczny kapitalizm. Zarwno ekonomici, jak i laicy s zgodni co do tego, e w latach dwudziestych mielimy do czynienia z niezreformowanym kapitalizmem, a kryzys pokaza, e staromodny leseferyzm nie moe funkcjonowa. Niestabilno gospodarcza i kryzysy wystpoway ju wXIX wieku. Pniej jednak trudnoci gospodarcze pogbiy si inie mona byo duej tolerowa istniejcego stany rzeczy. Rzd musia podj dziaania wcelu ustabilizowania gospodarki irozwizania problemu cyklu koniunkturalnego. Do dzi mnstwo ludzi sdzi, e przyczyny Wielkiego Kryzysu tkwiy wsystemie kapitalistycznym. Jeli nowoczesne metody polityki fiskalnej, monetarnej istabilizacyjnej nie uchroni kapitalizmu przed kolejnym powanym kryzysem, zadaj oni wprowadzenia socjalizmu. Kolejny kryzys bdzie dla nich ostatecznym dowodem na to, e nawet zreformowany iowiecony kapitalizm nie moe sprawnie funkcjonowa. Tymczasem gbsza analiza pokazuje, e twierdzenia te nie znajduj uzasadnienia. Wrzeczywistoci opieraj si one na nieuzasadnionym zaoeniu, e cykle koniunkturalne ikryzysy s skutkiem bdw wolnorynkowej gospodarki kapitalistycznej. Jeli zaoymy, e tak wanie jest i kryzysy s endogeniczne wzgldem wolnego rynku to bdziemy mogli zrozumie ludzkie reakcje. Jednym z pierwszych mylicieli, ktrzy przyczyn cyklw koniunkturalnych doszukiwali si wprocesach rynkowych, by Karol Marks. WXX wieku niemal wszyscy ekonomici bez wzgldu na dzielce ich rnice zwolennicy teorii Mitchella, Keynesa lub Marksa przychylaj si do tego pogldu. Spieraj si oni wkwestii wyjanienia przyczyn tego zjawiska (cho naley zauway, e zwolennicy Mitchella nie maj adnej teorii na ten temat), jednak s przekonani co do tego, e rdo cyklw koniunkturalnych tkwi wsystemie kapitalistycznym.
2 Ponadto charakterystyczn cech zahamowania koniunktury w latach 19291933 byo to, e trwao nadzwyczaj dugo ibyo niezwykle bolesne, zwaszcza jeli si uwzgldni poziom bezrobocia.

Wstp do pierwszego wydania amerykaskiego

XXII

W opozycji do tych doktryn pozostaje jedna szkoa myli ekonomicznej, uznawana przez niewielu ekonomistw i waciwie szerzej nieznana. Wedug tej szkoy cykle koniunkturalne ikryzysy s skutkiem ingerencji wsfer monetarn. Opracowana przez t szko teoria pienina mwi, e boomy ikryzysy s spowodowane przez ekspansj pienidza ikredytu. Doktryna ta zostaa po raz pierwszy przedstawiona w do okrojonej postaci przez brytyjskich ekonomistw klasycznych ze szkoy obiegu pieninego na pocztku XIX wieku, apotem rozwinli j Ludwig von Mises ijego uczniowie wXX wieku. Chocia doktryna szkoy obiegu pieninego cieszya si ogromn popularnoci wXIXwieku w Ameryce iWielkiej Brytanii, to pniej usunito j zteorii cyklu gospodarczego izaliczono do teorii handlu midzynarodowego. Jeli dzisiaj kto przywouje teori pienin, to tylko po to, eby j wymia, gdy rzekomo jest zbyt uproszczona. Naley jednak pamita, e w nauce prostota i wyjanienie wskazujce na jedn przyczyn okrelonego zjawiska jako takie nie s czym nagannym. Przeciwnie, nauka preferuje raczej prostsze wyjanienia, o ile nie s gorsze od bardziej skomplikowanych. Nauka zawsze poszukuje pojedynczej przyczyny zoonych zjawisk, ajej sukcesy bior si wanie std, e znajduje t przyczyn. Jeli teoria jest wadliwa, to naley wskaza, jakie zawiera bdy. Nie moemy po prostu stwierdzi, e teoria jest bdna, gdy wyjania dane zjawisko, odwoujc si do pojedynczej przyczyny lub przyczyn, ktre s poza wolnym rynkiem. Przyczyny danego zjawiska mog by przecie egzogeniczne wzgldem rynku! Opoprawnoci teorii decyduje wycznie poprawno zawartych wniej rozumowa. Analiza przedstawiona w tej ksice oparta jest w caoci na Misesowskiej teorii cyklu koniunkturalnego3. Teoria ta zostaa przedstawiona w czci pierwszej. Poddano tam rwnie krytycznej analizie najbardziej znane spord teorii alternatywnych. Teori t przedstawiono jednak do pobienie, gdy jej pene rozwinicie mona znale winnych pracach. Teoria ta mwi take, e rzd powinien realizowa inn polityk, ni to si powszechnie uwaa. Wdrugiej itrzeciej czci zastosowano j do wyjanienia przyczyn kryzysu wStanach Zjednoczonych w 1929 roku. Naley tutaj zauway, e nie wykorzystywaem faktw historycznych do weryfikacji tej teorii. Stoj na stanowisku, e fakty historyczne bd statystyczne nie mog by wykorzystywane do weryfikacji teorii ekonomicznych. Wprzeciwiestwie do zjawisk przyrodniczych, ktre mona obserwowa wwarunkach laboratoryjnych, zoonych faktw historycznych nie da si bada, izolowa iwykorzystywa do weryfikacji teorii. Fakty historyczne s zawsze determinowane przez wiele czynnikw. Aby wyizolowa i rozpozna te fakty, potrzebujemy
Naley jednak podkreli, e Ludwig von Mises nie jest waden sposb odpowiedzialny za ksztat tej ksiki.
3

XXIII

Wstp do pierwszego wydania amerykaskiego

teorii opracowanej wstosunku do nich apriori 4. Zamy na przykad, e wokrelonym czasie rosa cena cynku. Gdybymy chcieli si dowiedzie, dlaczego jego cena wzrosa, to musielibymy posuy si teori wskazujc na przyczyny tego stanu rzeczy, ktr opracowalibymy przed rozpoczciem bada. Wiemy, e cena moe wzrosn zpowodu oddziaywania jednego bd kilku z nastpujcych czynnikw: wzrostu popytu na cynk, spadku jego poday, wzrostu poday pienidza, a w konsekwencji popytu pieninego na wszystkie dobra, oraz powszechnego spadku popytu na pienidz. Skd wiemy, ktra ztych teorii ma zastosowanie w danym przypadku? Musimy przyjrze si faktom i sprawdzi, ktra z nich znajdzie zastosowanie. Jednak to, czy dana teoria znajduje zastosowanie wdanym przypadku, czy te nie, nie przesdza o jej prawdziwoci bd faszywoci. Nie mona wycznie na podstawie faktu, e w badanym okresie zmniejszya si poda cynku (lub si nie zmniejszya), przyj (bd odrzuci ) twierdzenia, e spadek poday cynku spowoduje ceteris paribus wzrost jego ceny. Zadaniem historyka gospodarki jest wic dobranie odpowiedniej teorii spord tych opracowanych przez ekonomistw. To, czy teoria jest prawdziwa, czy te nie, mona ustali jedynie weryfikujc przesanki, na ktrych si opiera, ilogik zawartego wniej rozumowania5. Pozytywici przedstawiciele najwaniejszej obecnie szkoy metodologii ekonomii s gotowi wzorem teoretykw nauk przyrodniczych przyjmowa faszywe przesanki, jeli wycignite znich wnioski po weryfikacji oka si poprawne. Zkolei instytucjonalici, ktrzy zajmuj si tylko zbieraniem kolejnych faktw, waciwie odrzucaj moliwo zbudowania teorii. Obie szkoy bdz. Nie mona stworzy teorii, gdy si dysponuje wycznie mieszanin danych statystycznych. Nie mona rwnie wykorzystywa danych statystycznych wcelu weryfikacji teorii.

Nie zaprzeczamy wcale, e fundamentalne przesanki, na ktrych budowana jest teoria ekonomii, tj. aksjomat dziaania bd rnorodnoci zasobw, poznajemy dowiadczalnie. Niemniej teoria ekonomii jest budowana apriori wstosunku do wszelkich innych faktw historycznych. 5 Przedstawiona tutaj metodologia prakseologiczna jest sprzeczna z obecnie obowizujcymi pogldami. Jej prezentacj wraz ze wskazaniem literatury przedmiotu mona znale w: Murray N. Rothbard, In Defense of Extreme A Priorism, Southern Economic Journal, stycze 1957, s. 214220; idem, Praxeology: Reply to Mr. Schuller, American Economic Review, grudzie 1951, s. 943946; idem, Toward AReconstruction of Utility and Welfare Economics, w: Mary Sennholz (red.), On Freedom and Free Enterprise, Princeton, N.J. 1956, s. 224262. Najwaniejsze prace metodologiczne tej szkoy to: Ludwig von Mises, Ludzkie dziaanie, tum. W. Falkowski, Warszawa 2007; Mises, Theory and History, New Haven, Conn. 1957; F.A.Hayek, Naduycie rozumu, tum. Z. Siembierowicz, Warszawa 2002; Lionel Robbins, The Nature and Significance of Economic Science, London 1935; Mises, Epistemological Problems of Economics, Princeton, N.J. 1960; Mises, The Ultimate Foundation of Economic Science, Princeton, N.J. 1962.
4

Wstp do pierwszego wydania amerykaskiego

XXIV

Podobne procedury dotycz oceny skutkw rozwiza politycznych. Przypumy, e jaka teoria utrzymuje, i dziki wprowadzeniu w ycie danego rozwizania kryzys szybciej si skoczy. Mimo e rzd postanowi zastosowa si do tej teorii, sytuacja si nie poprawia. Zarwno krytycy, jak izwolennicy tej teorii bd interpretowa ten stan rzeczy na swj sposb. Krytycy powiedz, e brak poprawy dowodzi niepoprawnoci teorii. Zkolei jej obrocy powiedz, e rzd popeni bd, gdy niezbyt zdecydowanie wprowadza dziaania zalecane przez t teori. Teraz rzd powinien dziaa bardziej energicznie. Problem jednak tkwi wtym, e na podstawie bada empirycznych nie moemy stwierdzi, kto ma racj 6. Jakiej empirycznej weryfikacji mielibymy dokona, eby rozstrzygn ten spr? Jak rzd powinien teraz postpi? eby to orzec, musimy zweryfikowa przesanki, na ktrych opieraj si sprzeczne teorie, oraz przeledzi rozumowania oparte na tych przesankach. Takie rozwaania metodologiczne stanowi fundament tej ksiki. Jej celem jest opis amerykaskiego kryzysu w 1929 roku i pokazanie jego przyczyn. Nie zamierzam jednak przedstawia tu wyczerpujco historii gospodarczej tamtego okresu. Wzwizku ztym nie ma potrzeby zbierania ibadania wszystkich danych statystycznych dotyczcych gospodarki. Skupiam si tylko na procesach, ktre przyczyniy si do wybuchu kryzysu, apotem pogarszania si sytuacji gospodarczej. Mam nadziej, e analiza ta okae si pomocna dla przyszych pokole historykw gospodarki, zainteresowanych gruntown analiz lat dwudziestych itrzydziestych XXwieku. Badania nad cyklami koniunkturalnymi nie powinny polega na analizie wszystkich zdarze gospodarczych zdanego okresu. Krajowe Biuro Bada Ekonomicznych ma co prawda w pogardzie analiz a priori, lecz przyjmuje nieuzasadnione i aprioryczne zaoenie, e cykl gospodarczy naley traktowa jako odzwierciedlenie caoci dziaa gospodarczych wdanym czasie. Bada ono wszystkie dane statystyczne dotyczce okrelonego czasu, do ktrych jest wstanie dotrze. Badajc cykle koniunkturalne, NBER naprawd zajmuje si histori statystyczn danego okresu. Jeli jednak zastosujemy metodologi Misesa i Austriakw, a nie instytucjonalistw, to nasze badania bd przebiega zupenie inaczej. Wedug tej szkoy naley najpierw rozpozna przyczyny cyklu przez ustalenie cigw przyczynowo-skutkowych, anie rozpoczyna od analizy wiata gospodarki w caej jego zoonoci. Przyjrzyjmy si teraz amerykaskiej gospodarce lat dwudziestych XX wieku, na ktr oddziayway dwie zupenie rne siy, pozostajce
Gdyby zkolei gospodarka wysza zkryzysu, to zwolennicy tej teorii twierdziliby, e stao si tak wanie dziki niej, azkolei jej krytycy utrzymywaliby, e koniunktura powrcia mimo zgubnych rozwiza wprowadzanych wycie przez rzd. Gdyby rzd tego nie zrobi, koniunktura wrciaby szybciej igospodarka by mniej ucierpiaa. Jak moemy stwierdzi, kto ma racj?
6

XXV

Wstp do pierwszego wydania amerykaskiego

w konflikcie. Z jednej strony Ameryka cieszya si wwczas prawdziw koniunktur, ktrej fundamentem byy oszczdnoci i inwestycje w wysoce produktywny kapita. Dziki temu wzrs wtedy standard ycia Amerykanw. Zdrugiej za wtym czasie dowiadczylimy rwnie ekspansji kredytowej, skutkujcej powstaniem chybionych inwestycji, apniej kryzysem gospodarczym. Te dwie potne siy pierwsz znich wikszo ludzi okreliaby jako dobr, adrug jako z byy niezalene, ale cznie tworzyy historyczne fakty. Wskaniki cen, produkcji i handlu odzwierciedlaj skutki oddziaywania wszystkich si. Pamitamy doskonale, jak wielkim bdem byo samozadowolenie ekonomistw, finansistw oraz liderw politycznych wtrakcie wielkiego boomu. Ci, ktrym wydaje si, e potrafi przewidywa przyszo gospodarki zokrelonym, niewielkim marginesem bdu, powinni wycign wnioski z tamtych wydarze. Nie naley drwi z tych, ktrzy w 1929 roku wychwalali pod niebiosa nasz system gospodarczy. Oile chodzio im opierwsz spraw prawdziw koniunktur, bdc konsekwencj duych oszczdnoci iinwestycji to mieli racj. Popenili jednak powany bd, lekcewac fatalne konsekwencje ekspansji kredytowej. Wksice tej skoncentrujemy si na cyklu gospodarczym wanie tego okresu. Wikszo prac historycznych musi si ogranicza do okrelonego czasu. Nie inaczej jest wprzypadku tej ksiki. Analizujemy tutaj lata 19211933. Lata 19211929 to okres boomu poprzedzajcego Wielki Kryzys. Zajmujemy si poszukiwaniem jego przyczyn sprzed 1929 roku, ktre s odpowiedzialne za rozpoczcie kryzysu. Lata 19291933 to okres dugotrwaej wielkiej depresji, nadzwyczaj dotkliwej. Badajc ten okres, skupimy si na dziaaniu czynnikw odpowiedzialnych za pogbianie si iprzeduanie kryzysu. Pena analiza wymagaaby rwnie uwzgldnienia lat 19331940. Okres ten jest jednak lepiej znany igruntowniej zbadany. Moglibymy rwnie zwrci uwag na okres sprzed 1921 roku. Wielu autorw doszukuje si rde Wielkiego Kryzysu winflacji, ktrej Stany Zjednoczonej dowiadczyy podczas pierwszej wojny wiatowej i bezporednio po jej zakoczeniu, a take w tym, e podczas recesji wlatach 19201921 zlikwidowano zbyt mao chybionych inwestycji. Musimy jednak pamita otym, e poda pienidza iceny nie musz wcale powrci do poziomu sprzed boomu, aby proces likwidacji inwestycji zakoczy si powodzeniem. Nasz analiz zaczniemy wic od jesieni 1921 roku, kiedy min poprzedni kryzys. Zobaczymy, wjaki sposb ekspansja kredytowa od samego pocztku przyczyniaa si do powstania znieksztace w strukturze produkcji (by moe na skutek tej ekspansji nie zostay zlikwidowane wszystkie bdne inwestycje powstae podczas wczeniejszego boomu). Przeanalizujemy rwnie rozwizania polityczne wprowadzane w ycie podczas kryzysw wlatach 19201921 i19291930, eby zobaczy, jak wpyway na ich

Wstp do pierwszego wydania amerykaskiego

XXVI

dugotrwao. W tym celu nie musimy bada okresu wczeniejszego ani pniejszego. Bodcem do napisania tej ksiki byo przede wszystkim to, e ekonomici nie zanalizowali naleycie Wielkiego Kryzysu. Wogle niewiele jest wartociowych ksiek powiconych wycznie wydarzeniom zaistniaym w 1929roku. Ta praca, zawierajca szczegow analiz przyczyn kryzysu w1929 roku wwietle poprawnej, prakseologicznej teorii ekonomii, ma szans wypeni t luk7. Murray N. Rothbard 1963

Wartociowe analizy kryzysu w 1929 r. mona znale tylko w: Lionel Robbins, Wielkie przesilenie gospodarcze, tum. L. Krzyanowski, Krakw 1937; C.A. Phillips, T.F. McManus i R.W. Nelson, Banking and the Business Cycle, New York 1937; Benjamin M. Anderson, Economics and the Public Welfare, New York 1949. W tej ostatniej pracy nie poruszono jedynie problemu Wielkiego Kryzysu, ale przedstawiono histori gospodarcz XX w. Mamy ponadto ksik Thomasa Wilsona (jej warto przecenia si), wktrej przedstawiono wycznie oficjaln interpretacj Wielkiego Kryzysu: Fluctuations in Income and Employment , wyd. 3, New York 1948. Stosunkowo niedawno ukazaa si ksika Johna K. Galbraitha, The Great Crash, 1929, Boston 1955, wktrej autor do powierzchownie opisuje sytuacj na giedzie przed krachem. Poza tym krtkie i nie do koca jasne analizy Wielkiego Kryzysu przedstawili Slichter, Schumpeter i Gordon. I to waciwie wszystko. Mona co prawda znale wiele analiz rzekomo dojrzaej gospodarki pod koniec lat 30. XX w., jednak nie traktuj one bezporednio oWielkim Kryzysie. Na temat kryzysu iSystemu Rezerwy Federalnej, zob. rwnie O.K. Burrell, The Coming Crisis in External Convertibility in U.S. Gold , Commercial and Financial Chronicle, 23kwietnia 1959, s. 5, 5253.
7

C z I
Te o r i a c y k l u k o n i u n k t u r a l n e g o

1. Po z y t y w n a t e o r i a c y k l u
Badania nad cyklami koniunkturalnymi musz opiera si na teorii cyklu, ktr mona by uzna za zadowalajc. Przegldanie stert statystyk jest zajciem jaowym, jeli nie ma si wiedzy teoretycznej ( prejudgement). Cykle dotycz wiata gospodarki, wic aby mona byo teori cyklu uzna za przydatn, musi by ona zintegrowana zogln teori ekonomii. Naley jednak podkreli, e mimo to prby zintegrowania teorii cyklu zteori ekonomii pomijajc te zakoczone sukcesem stanowi raczej wyjtek ni regu. W cigu ostatnich dwudziestu lat ekonomia rozpada si na liczne, niezalene od siebie dziay. Tylko uSchumpetera iMisesa teoria cyklu stanowi integraln cz oglnej teorii ekonomii1. Wikszo specjalistw zajmujcych si cyklami odrzuca moliwo zintegrowania teorii cyklu z teori ekonomii, poniewa uwaaj oni, e wymagaoby to zbyt czstego posikowania si dedukcj iuciekania si do uproszcze. W ten sposb odrzucaj oni jednak wiadomie bd nie sam teori ekonomii. Skoro mona opracowa teori cyklu niemajc nic lub prawie nic wsplnego zogln teori ekonomii, to w takim razie teoria ekonomii nie potrafi wyjani bardzo istotnego zjawiska gospodarczego, czyli musi by niepoprawna. Ztakiego wniosku cieszyliby si zapewne instytucjonalici, ktrzy zajmuj si tylko zbieraniem danych. Jednak nawet oni musz czasem w swoich analizach izaleceniach odwoa si do teorii (koczy si to zazwyczaj tak, e wykorzystuj wtym celu mieszanin skadajc si zprzeczu, dokonywanych ad hoc spostrzee itd., ktre czerpi doranie zrnych teorii). Mao ktry ekonomista rozumia, amoe aden nie zdawa sobie sprawy z tego, e Misesowska teoria cyklu gospodarczego nie jest po prostu kolejn teori, lecz wie si cile zogln teori systemu
1 Wielu neokeynesistw rozwijao wasne teorie cyklu. Nie byy one jednak zintegrowane zogln teori ekonomii, ale zholistycznymi systemami keynesistowskimi, ktre wrzeczywistoci s czstkowe.

Pozytywna teoria cyklu

gospodarczego 2 . Teoria Misesa stanowi wistocie ekonomiczn analiz koniecznych nastpstw ingerencji wwolny rynek za pomoc ekspansji kredytu bankowego. Zwolennicy teorii Misesa czsto wykazywali nadmiern skromno wprezentowaniu jej wnioskw, zapewniajc, e jest ona tylko jednym z wielu moliwych wyjanie cykli koniunkturalnych, a przyczyny poszczeglnych cykli mona wyjani odmiennymi teoriami. Tymczasem wtej sprawie, podobnie jak wwielu innych, eklektyzm jest niewskazany. Teoria Misesa jako jedyna wynika zoglnej teorii ekonomii, tote jako jedyna moe da prawidowe wyjanienie. Jeli nie chcemy zrezygnowa z oglnej teorii ekonomii, musimy odrzuci wszelkie wyjanienia, ktre nie s wniej osadzone.

Cyk le kon iu n kt u ra l ne af lu kt uacje gospoda rcze


Na wstpie musimy rozrni cykle koniunkturalne izwyczajne fluktuacje gospodarcze. yjemy wspoeczestwie, wktrym nieustannie ibez koca zachodz zmiany. Precyzyjne przewidywanie owych zmian nie jest moliwe. Ludzie robi wszystko, eby je przewidzie iprzygotowa si na nie, ale ich prognozy nigdy nie bd miay charakteru naukowego. Przedsibiorcy zajmuj si prognozowaniem zmian czynnikw wpywajcych na popyt ipoda na rynku. Ci, ktrzy potrafi to robi dobrze, osigaj zyski, ito tym wiksze, im trafniejsza okazaa si prognoza. Ci za, ktrzy tego nie umiej, wypadaj zrynku. Wskutek tego na wolnym rynku najlepiej powodzi si tym przedsibiorcom, ktrzy najlepiej przewiduj przysze warunki gospodarowania. Niemniej jednak prognozy nie mog by doskonae, aprzedsibiorcy zawsze bd si rni pod wzgldem umiejtnoci przewidywania. Wprzeciwnym razie nikt nie osigaby zyskw ani nie ponosi strat. Zmiany zachodz cigle iwe wszystkich sferach gospodarki. Zmieniaj si gusty konsumentw, preferencje czasowe iwkonsekwencji proporcje midzy inwestycjami akonsumpcj, atake wielko, jako ilokalizacja siy roboczej, odkrywane s nowe zoa zasobw naturalnych, stare si wyczerpuj, zmiany w technologii wpywaj na moliwoci produkcyjne, akaprysy pogody na plony itd. Wszystkie te rodzaje zmian wystpuj wkadym systemie gospodarczym. Wistocie nie sposb wyobrazi sobie niezmiennego spoeczestwa, wktrym kady wykonywaby codziennie dokadnie te same czynnoci, a dane gospodarcze nigdy nie ulegayby adnym zmianom. Nawet gdyby mona byo sobie wyobrazi takie spoeczestwo, to zapewne mao kto chciaby wnim y. Ztego powodu absurdalne jest oczekiwanie, e kada dziaalno gospodarcza powinna by ustabilizowana, tak jakby nie zachodziy adne zmiany. Stabilizowanie ieliminowanie tych fluktuacji doprowadzioby do
Zdaje si tego nie zauwaa na przykad Haberler wswoim znanym opracowaniu. Zob. Gottfried Haberler, Prosperity and Depression, wyd. 2, Geneva 1939.
2

Cykle koniunkturalne afluktuacje gospodarcze

wyeliminowania racjonalnej dziaalnoci produkcyjnej. Zamy na przykad, e co siedem lat jaki teren nawiedza plaga szaraczy. Co siedem lat podejmuje si tam przygotowania do walki zszaracz: wytwarza si odpowiedni sprzt, zatrudnia specjalistw od szaraczy itd. Oczywicie, co siedem lat wbrany zwalczajcej szaracz nastpuje boom, po ktrym szczliwie nadchodzi szecioletnia depresja. Czy sytuacja wygldaaby lepiej, czy te gorzej, gdyby postanowiono ustabilizowa t bran idomagano si utrzymywania produkcji na tym samym poziomie kadego roku tylko po to, aby w magazynach rdzewia przestarzay sprzt? Czy przez wzgld na stabilizacj naley zmusza ludzi do wytwarzania maszyn, mimo e jeszcze nie s potrzebne, do zatrudniania pracownikw, zanim stan si potrzebni, lub przeciwnie, do odkadania na pniej produkcji maszyn, na ktre jest zapotrzebowanie? Skoro ludzie pragn mie wicej samochodw, amniej domw ni wczeniej, to czy naleaoby ich zmusi do kupowania domw ipowstrzyma od kupowania samochodw ze wzgldu na potrzeb stabilizacji? Jak stwierdzi F.A. Harper:
Tego rodzaju fluktuacje gospodarze towarzysz nam na co dzie. Na przykad kilkakrotnie wcigu roku dochodzi do gwatownych waha plonw truskawek. Czy powinnimy znacznie zwikszy uprawy truskawek wszklarniach, aby ustabilizowa wcigu roku t ga naszej gospodarki3?

Moemy si wic cay czas spodziewa okrelonych fluktuacji gospodarczych. Do ich wyjanienia nie potrzeba adnej specjalnej teorii cyklu. S one po prostu konsekwencj zmian danych gospodarczych i teoria ekonomii tumaczy je wyczerpujco. Mimo to wielu ekonomistw przypisuje oglnogospodarcze kryzysy osabieniom spowodowanym przez kryzys w budownictwie albo kryzys rolny. Tymczasem spowolnienie wystpujce wokrelonych sektorach nie moe wywoa oglnogospodarczego kryzysu. Zmiany wdanych zawsze bd powodowa zwikszenie intensywnoci dziaa wjednym sektorze izmniejszenie winnym. Nie mog one stanowi wyjanienia kryzysu w caej gospodarce, ktry jest zjawiskiem charakterystycznym dla prawdziwego cyklu koniunkturalnego. Zamy na przykad, e zmiany wgustach konsumentw iwtechnologii spowodoway przesunicie si popytu zproduktw rolnych na inne dobra. Nie ma sensu powtarza za innymi, e kryzys rolny wywoa kryzys oglnogospodarczy, poniewa rolnicy bd kupowa mniej dbr, a zatrudnieni w sektorach sprzedajcych swoje wyroby rolnikom te bd mniej kupowa itd. Takie stanowisko nie uwzgldnia tego, e odtd bd si bogaci producenci tych innych dbr, ktre teraz wybieraj konsumenci; ich popyt wzronie. Problem cyklu koniunkturalnego dotyczy oglnogospodarczych boomw izaama. Nie ma zatem potrzeby badania poszczeglnych sektorw
3

F.A. Harper, Why Wages Rise, Irvington-on-Hudson, N.Y. 1957, s. 118119.

Pozytywna teoria cyklu

iposzukiwania czynnikw, ktre sprawiaj, e wposzczeglnych branach nastpuje wzgldny wzrost bd spadek koniunktury. Jednak niektrzy ekonomici, na przykad Warren iPearson lub Dewey iDakin, uwaaj, e nie istnieje co takiego jak oglnogospodarcze fluktuacje. Ich zdaniem oglnogospodarcze wahania s skutkiem cykli ornej dugoci, wystpujcych w rnych sferach gospodarki. Takie cykle (na przykad dwudziestoletni cykl wbudownictwie czy te siedmioletni cykl spowodowany przez plag szaraczy) oczywicie istniej, ale nie maj znaczenia woglnych badaniach nad cyklami koniunkturalnymi ikryzysami gospodarczymi. Naszym zadaniem jest wyjanienie boomw izaama wcaej gospodarce. atwo zauway, e wahania oglnogospodarcze musz si rozprzestrzenia za porednictwem powszechnego rodka wymiany, jakim jest pienidz. Pienidz stanowi ogniwo czce wszystkie sfery dziaalnoci gospodarczej. Kiedy cena jednego dobra ronie, ainnego spada, moemy ztego wywnioskowa, e popyt przesun si zjednego sektora do innego. Kiedy jednak wszystkie ceny rosn bd malej jednoczenie, znaczy to, e musiay zaj jakie zmiany wsferze pieninej. Zmiany woglnym poziomie cen mog zaj tylko na skutek zmian wpopycie na pienidz lub wjego poday. Wzrost poday pienidza, ktremu nie towarzyszy zmiana popytu na pienidz, spowoduje spadek siy nabywczej dolara, czyli oglny wzrost cen, iprzeciwnie, spadek poday pienidza wywoa oglny spadek cen. Zkolei oglny wzrost popytu na pienidz, ktremu nie towarzysz zmiany jego poday, spowoduje wzrost siy nabywczej dolara (oglny spadek cen), anastpstwem spadku popytu na pienidz bdzie oglny wzrost cen. A zatem zmiany oglnego poziomu cen s powodowane zmianami wpoday pienidza bd wpopycie na niego. Poda pienidza to zasb pienidza, ktrym dysponuje spoeczestwo. Popyt na pienidz to wistocie denie ludzi do trzymania sald gotwkowych, ktre mona przedstawi jako ch nabywania pienidza przez wymian, eby trzyma go na saldach gotwkowych. Jednym z elementw spoecznego popytu na pienidz jest poda dbr. Wzrost poday dbr wpozostaych warunkach niezmienionych spowoduje wzrost popytu na pienidz i w konsekwencji spadek cen. Im wiksza jest sia nabywcza pienidza, tym mniejszy jest popyt na pienidz, poniewa kady dolar moe wydajniej peni swoj funkcj jako cz salda gotwkowego. Z kolei mniejsza sia nabywcza (wysze ceny) oznacza, e kady dolar ma mniejsz wydajno, aprzez to do wypenienia tej samej funkcji potrzeba wicej dolarw. Sia nabywcza dolara nie zmieni si wic, oile zasb pienidza ipopyt na niego bd wzgldem siebie w rwnowadze, czyli wtedy, gdy ludzie chc utrzymywa salda gotwkowe w wielkoci rwnej dostpnej iloci pienidza. Jeli popyt na pienidz bdzie przewysza jego zasb, to sia nabywcza pienidza bdzie tak dugo rosn, a popyt zrwna si zpoda irynek si oczyci. Jeli zkolei popyt bdzie mniejszy od poday, to sia nabywcza dolara zmaleje, awic ceny wzrosn.

Problem: nagromadzenie si bdw

Niemniej jednak oglnogospodarcze fluktuacje zwizane ze zmianami wrelacji pieninej nie wyjaniaj jeszcze zagadki cyklu koniunkturalnego. To prawda, e kady cykl gospodarczy przejawia si w zmianach owej relacji pieninej zalenoci midzy zasobem pienidza ipopytem na niego. Jednak te zmiany jako takie niewiele tumacz. Na przykad wzrost poday pienidza bd spadek popytu na niego spowoduje wzrost cen. Dlaczego jednak zmiany te miayby doprowadzi do cyklu koniunkturalnego albo do kryzysu? Pierwsi teoretycy cyklu koniunkturalnego susznie koncentrowali si na kryzysie bd depresji, gdy wanie ta faza cyklu wywouje zdziwienie i zamieszanie zarwno wrd ekonomistw, jak ilaikw, domagajc si pilnego wyjanienia.

Problem: nagromadzenie si bdw


Klucza do wyjanienia kryzysu nie mona poszukiwa we fluktuacjach wystpujcych wposzczeglnych sektorach ani nawet wwahaniach dotyczcych caej gospodarki. Teoria kryzysu musiprzede wszystkim odpowiedzie na pytanie: dlaczego dochodzi do nagego ipowszechnego nagromadzenia si bdw wgospodarce? Jest to pierwsze pytanie, jakie stawia kada teoria cyklu. Gospodarka funkcjonuje bez zakce, a wikszo firm wypracowuje zadowalajce zyski. Nagle, bez adnego ostrzeenia warunki si zmieniaj ibardzo duo firm ponosi straty. Niespodziewanie okazuje si, e popeniy powane bdy wprognozowaniu. Przyjrzyjmy si teraz zagadnieniu przedsibiorczoci. Dziaalno przedsibiorcw polega w znacznej mierze na prognozowaniu. Inwestuj i ponosz koszty w teraniejszoci, oczekujc, e zrekompensuje im to zyski ze sprzeday dbr konsumentom albo innym przedsibiorcom, bdcym niej wgospodarczej strukturze produkcji. Lepsi przedsibiorcy, ktrzy trafniej przewiduj popyt konsumentw iinnych producentw, osigaj zyski, a mniej efektywni ponosz straty. Rynek stanowi zatem sprawdzian dla przedsibiorcw skuteczni idalekowzroczni s nagradzani irozwijaj dziaalno, anieefektywni s eliminowani. Zreguy wtym samym czasie tylko niektrzy biznesmeni ponosz straty, apozostali albo osigaj przychody pozwalajce na pokrycie kosztw, albo wypracowuj zyski. Jak zatem moemy wyjani niezwyke zjawisko kryzysu, czyli sytuacji, wktrej prawie wszyscy przedsibiorcy nagle ponosz straty? Dlaczego najbardziej przenikliwi ludzie interesu popeniaj jednoczenie tak powane bdy idlaczego odkrywaj je wtym samym czasie? To s zasadnicze kwestie teorii cyklu. Na postawione tu pytania nie wystarczy odpowiedzie, e za bdy przedsibiorcw odpowiadaj nage zmiany w danych. Przecie dziaalno przedsibiorcw polega na przewidywaniu zmian, ktre nierzadko zachodz nagle. Dlaczego wic prognozy przedsibiorcw okazuj si tak raco bdne?

Pozytywna teoria cyklu

Wyjanienia wymaga rwnie inna powszechna waciwo cykli koniunkturalnych. Jak wiadomo, wsektorach wytwarzajcych dobra kapitaowe wystpuj gbsze fluktuacje ni wbranach produkujcych dobra konsumpcyjne. Sektory dbr kapitaowych zwaszcza przemys wydobywczy, budowniczy imaszynowy rozwijaj si znacznie szybciej wokresie dobrej koniunktury imaj owiele powaniejsze problemy wczasie depresji. Kolejn waciwoci kadego boomu, ktra wymaga wyjanienia, jest wystpujcy wtedy wzrost iloci pienidza wgospodarce. Zkolei wtrakcie depresji zazwyczaj, cho nie zawsze, poda pienidza spada.

Wyjanienie boomu ik r yzysu


Na cakowicie wolnym inieskrpowanym rynku nie dochodzioby do nagromadzenia si bdw, poniewa dowiadczeni przedsibiorcy nie popenialiby bdw wtym samym czasie4. Cykl gospodarczy jest skutkiem interwencji o charakterze pieninym, polegajcej na ekspansji kredytu bankowego. Zamy, e wgospodarce istnieje okrelona poda pienidza. Cz pienidzy wydaje si na konsumpcj, areszt oszczdza iinwestuje wpotn struktur kapitaow, wrne etapy produkcji. Proporcje midzy konsumpcj a oszczdnociami i inwestycjami okrelaj preferencje czasowe ludzi odpowiadajce stopniowi, wjakim preferuj oni biec satysfakcj wstosunku do przyszej. Im mniej liczy si bieca satysfakcja, tym nisza jest stopa preferencji czasowej, a w konsekwencji te czysta stopa procentowa, ktra zaley od preferencji czasowych jednostek wspoeczestwie. Nisza stopa preferencji czasowej znajduje odzwierciedlenie we wzrocie inwestycji wstosunku do konsumpcji, w wydueniu struktury produkcji irozbudowie kapitau. Zkolei wzrost preferencji czasowych prowadzi do wzrostu czystej stopy procentowej i zmniejszenia si inwestycji wstosunku do konsumpcji. Ostateczne rynkowe stopy procentowe odzwierciedlaj czyst stop procentow powikszon bd pomniejszon oinne skadniki, takie jak ryzyko przedsibiorcy isia nabywcza pienidza. Ryzyko przedsibiorcy moe by rne w rozmaitych branach, dlatego naley mwi o strukturze stp procentowych, a nie jednolitej stopie. Czynniki decydujce o sile nabywczej pienidza odzwierciedlaj
Siegfried Budge, Grundzge der Theoretische Nationalkonomie, Jena 1925, za: Simon S. Kuznets, Monetary Business Cycle Theory in Germany, Journal of Political Economy, kwiecie 1930, s. 127128: Wwarunkach wolnej konkurencji () rynek () zaley od poday i popytu. () [Nie] mog powsta dysproporcje w produkcji dbr, ktre uderzyyby wcay system gospodarczy. () Tego typu dysproporcje mog powsta tylko wtedy, gdy wpewnym krytycznym punkcie struktura cen nie opiera si wycznie na grze wolnej konkurencji, czyli kiedy moliwe jest oddziaywanie jakiego arbitralnego czynnika. Kuznets jednak zajmuje stanowisko empirystyczne isprzeciwia si wyjanieniom przyczynowo-skutkowym, atake krytykuje austriack teori, bdnie uwaajc j za statyczn.
4

Wyjanienie boomu ikryzysu

nie tylko zmiany wsile nabywczej dolara, ale te specyficzne stanowisko przedsibiorcy wobec ruchu cen. Zasadnicz rol odgrywa jednak czysta stopa procentowa, ktra wyraa si wstopie naturalnej, nazywanej te aktualn stop zysku. Zkolei aktualna stopa zysku znajduje odzwierciedlenie wstopie procentowej na rynku kredytowym5. Co si dzieje, kiedy banki drukuj nowe pienidze (banknoty lub depozyty bankowe) ipoyczaj je biznesmenom6? Nowy pienidz zalewa rynek kredytowy, powodujc obnienie stopy procentowej kredytw. Powstaje wraenie, e wzrosa poda zaoszczdzonych funduszy, ktre mona wykorzysta na inwestycje, gdy objawy s takie same: poda funduszy, ktre mona przeznaczy na inwestycje, wyranie wzrosa, astopa procentowa obniya si. Przedsibiorcy wprowadzeni wbd przez bankow inflacj zaczynaj wierzy, e poda zaoszczdzonych funduszy jest wiksza ni wrzeczywistoci. Skoro, jak si wydaje, wzrosa ilo zaoszczdzonych funduszy, biznesmeni inwestuj wdusze procesy produkcji, zwaszcza wprodukcj wyszych rzdw (najbardziej oddalonych od konsumenta), wyduajc struktur kapitaow. Przedsibiorcy, wykorzystujc do tego nowo nabyte fundusze, podbijaj ceny kapitau iinnych dbr produkcyjnych, co powoduje przesunicie inwestycji zniszych rzdw produkcji (znajdujcych si bliej konsumenta) do wyszych (znajdujcych si dalej od konsumenta) zsektorw wytwarzajcych dobra konsumpcyjne do sektorw produkujcych dobra kapitaowe7. Nie byoby problemu, gdyby nastpi rzeczywisty spadek preferencji czasowych i wzrost oszczdnoci. Nowa, wyduona struktura produkcji utrzymywaaby si wtedy przez nieokrelony czas. Jednak wtej sytuacji zmiany wstrukturze produkcji s skutkiem ekspansji kredytu bankowego. Wkrtce nowy pienidz zaczyna przecieka od poyczkobiorcw do czynnikw produkcji, przyjmujc posta pac, zysku iprocentu. Teraz, oile nie zmieni si preferencje czasowe anie ma powodu, eby tak si stao ludzie zaczn wydawa swoje wysze dochody na konsumpcj iinwestycje wstarych proporcjach. Kiedy stare proporcje zostan przywrcone, wtedy popyt przesunie si zpowrotem zwyszych rzdw do niszych. Sektory dbr kapitaowych odkryj wwczas, e ich inwestycje byy chybione inie
5 Ta teoria stopy procentowej jest nazywana teori czystej preferencji czasowej. Znale j mona w: Ludwig von Mises, Ludzkie dziaanie, tum. W. Falkowski, Warszawa 2007; Frank A. Fetter, Economic Principles, New York 1915; idem, Interest Theories, Old and New, American Economic Review, marzec 1914, s.6892. 6 Pojcie bank zwielu powodw bdzie obejmowa tutaj rwnie kasy oszczdnociowo-poyczkowe itowarzystwa ubezpiecze na ycie. Zarwno jedne, jak idrugie tworz nowy pienidz przez ekspansj kredytow. Omwienie kwestii pienidza ibankowoci zawarto wkolejnych rozdziaach. 7 Na temat struktury produkcji oraz jej zwizkw z inwestycjami i kredytem bankowym zob. F.A. Hayek, Prices and Production, wyd. 2, London 1935; Ludwig von Mises, Ludzkie dziaanie; Eugen von Bhm-Bawerk, Capital and Interest, t. 2: Positive Theory of Capital, South Holland, Ill. 1959.

Pozytywna teoria cyklu

przynosz zyskw, gdy klienci (inni przedsibiorcy) nie zgaszaj popytu na ich produkty. Okazuje si, e wysze rzdy produkcji marnotrawi zasoby, abdne inwestycje musz zosta upynnione. Czsto wyjanienia przyczyn kryzysw upatruje si w podkonsumpcji braku popytu konsumentw na dobra po cenach, ktre zapewniyby zysk. Temu jednak przeczy powszechnie znany fakt, e w czasie depresji najwiksze straty ponosz producenci dbr kapitaowych, anie konsumpcyjnych. Nie ma popytu ze strony przedsibiorcw na dobra wyszego rzdu, co jest powodem skurczenia si popytu do wczeniejszych rozmiarw. Przedsibiorcy wprowadzeni w bd przez inflacj kredytu zainwestowali zbyt duo wdobra kapitaowe wyszego rzdu, jednak te inwestycje byyby uzasadnione tylko pod warunkiem, e preferencje czasowe obniyyby si iwkonsekwencji wzrosyby oszczdnoci. Kiedy fala inflacji obejmie cae spoeczestwo, wtedy zostan przywrcone stare proporcje midzy konsumpcj iinwestycjami, ainwestycje wwysze rzdy produkcji oka si marnotrawstwem8. Wyjdzie na jaw, e zpowodu ekspansji kredytowej, ktra zafaszowaa wolnorynkow stop procentow, biznesmeni popenili bd. Jak wida, boom to okres bdnych inwestycji. Popeniane s wtedy bdy, ktrych przyczyn jest kredyt bankowy zafaszowujcy sygnay wysyane przez wolny rynek. Kryzys nadchodzi, kiedy konsumenci zaczynaj przywraca proporcje, ktrych oczekuj. Depresja to wistocie proces dostosowywania si gospodarki do marnotrawstwa ibdw charakteryzujcych okres boomu oraz przywracania sytuacji, wktrej pragnienia konsumentw s dobrze zaspokajane. Proces dostosowawczy polega na szybkiej likwidacji bdnych inwestycji. Niektre z nich trzeba w ogle porzuci (przykadem mog tutaj by miastawidma na zachodzie Stanw Zjednoczonych, ktre powstay wokresie boomu wlatach 18161818 iwyludniy si wczasie paniki w1819 roku), adla pozostaych znale inne zastosowania. Zawsze powinna obowizywa zasada nieopakiwania bdw przeszoci ijak najefektywniejszego wykorzystania dostpnego zasobu kapitau. Na wolnym rynku panuje skonno do jak najskuteczniejszego zaspokajania dobrowolnie wyraonych pragnie konsumentw, midzy innymi oczekiwanej relacji midzy biec iprzysz konsumpcj. Inflacyjny boom prowadzi do zmniejszenia wydajnoci iznieksztacenia struktury produkcji, ktra przestaje dobrze suy konsumentom. Kryzys jest sygnaem zakoczenia owego inflacyjnego procesu, ktry znieksztaca struktur produkcji. Zkolei depresja to proces, wtrakcie ktrego gospodarka powraca do efektywnej suby konsumentom. Niezwykle istotne jest zrozumienie, e depresja to proces powrotu do zdrowia. Koniec depresji zwiastuje powrt do normalnoci ioptymalnej efektywnoci. Kryzys nie jest zatem wcale niepodan plag, ale koniecznym idobroczynnym procesem powrotu gospodarki do normalnoci po znieksztaceniach powstaych wczasie boomu. Po boomie musi nadej zaamanie.
Inflacj definiujemy tutaj jako zwikszenie poday pienidza, ktre nie polega na zwikszeniu iloci kruszcu pieninego.
8

Wyjanienie boomu ikryzysu

Skoro nie potrzeba wiele czasu, eby nowy pienidz przepyn od przedsibiorcw do czynnikw produkcji, to dlaczego boomy nie kocz si wkrtkim czasie? Dlatego, e na horyzoncie pojawiaj si banki. Poyczkobiorcy widz, e sektor dbr konsumpcyjnych moe ich przelicytowa i odcign od nich czynniki produkcji, zauwaaj te wzrost kosztw swojej dziaalnoci iniedobr funduszy, tote ponownie zwracaj si opomoc do bankw. Jeli banki zwiksz poda kredytu, to poyczkobiorcy utrzymaj si na rynku. Nowy pienidz ponownie napynie do biznesu, ktry znw przycignie do siebie czynniki produkcji wykorzystywane w sektorze dbr konsumpcyjnych. Ciga ekspansja kredytu bankowego pozwala poyczkobiorcom unikn kary, ktr powinni im wymierzy konsumenci. Jak moglimy zauway, kryzys idepresja to proces przywracania przez konsumentw efektywnej gospodarki i eliminowania znieksztace powstaych wokresie boomu. Oczywicie, im wiksza ibardziej dugotrwaa jest ekspansja kredytowa, tym duszy bdzie okres boomu. Boom skoczy si, kiedy zostanie zatrzymana ekspansja kredytu bankowego. Jednak im duej potrwa, tym wicej zasobw zostanie zmarnowanych na skutek popenionych bdw, atake tym duszy ibardziej dotkliwy bdzie konieczny proces dostosowawczy wczasie depresji. Ekspansja kredytu bankowego uruchamia wic cykl koniunkturalny, ktrego fazami s: boom inflacyjny, charakteryzujcy si zwikszeniem poday pienidza ibdnymi inwestycjami, kryzys, ktry nastpuje po zakoczeniu ekspansji kredytowej iujawnieniu chybionych inwestycji, oraz depresja, czyli proces koniecznych dostosowa ipowrotu gospodarki do zdrowia. Dziki owym dostosowaniom gospodarka ponownie zaspokaja potrzeby konsumentw najefektywniejszymi metodami9. Jakie s istotne cechy fazy depresji (regeneracji)? Bdne projekty, jak zaznaczylimy wczeniej, trzeba porzuci albo jak najskuteczniej wykorzysta. Waciciele nieefektywnych firm, trwajcych za spraw sztucznego boomu, musz je zlikwidowa bd przekaza wierzycielom albo przystpi do negocjacji wsprawie redukcji swoich zobowiza. Ceny dbr produkcyjnych (dbr kapitaowych, ziemi ipracy), zwaszcza tych wyszego rzdu, musz spa. Wokresie boomu nastpuje obnienie stopy procentowej (stopy naturalnej czy te aktualnej stopy zysku), czyli rnic cenowych midzy kolejnymi etapami produkcji, oraz stopy procentowej kredytw, awprocesie regeneracji wtrakcie depresji wzrost stopy procentowej, czyli
Austriacka teoria cyklu rozstrzyga odwieczny spr na temat tego, czy zmiany w poday pienidza mog wpyn na poziom stopy procentowej. Z jednej strony teoria ta jest zgodna ze wspczesn doktryn, ktra gosi, e wzrost poday pienidza przyczynia si do obnienia stopy procentowej (oile nowy pienidz najpierw dostaje si na rynek kredytowy). Zdrugiej strony jest zgodna zklasycznym pogldem, e wdugim okresie ilo pienidza nie wpywa na poziom stopy procentowej (chyba e tymczasem spowoduje zmian preferencji czasowych). Proces dostosowawczy w czasie depresji to w istocie powrt rynku do stopy procentowej podanej przez wolny rynek.
9

10

Pozytywna teoria cyklu

w konsekwencji relatywny spadek cen dbr wyszego rzdu w porwnaniu z cenami wsektorach produkujcych dobra konsumpcyjne. Spadaj nie tylko ceny poszczeglnych maszyn, lecz take caych agregatw kapitaowych malej ceny papierw wartociowych inieruchomoci. Ceny tych aktyww spadaj bardziej ni przychody znich osigane, co odzwierciedla oglny wzrost stopy procentowej (zwrotu). Poniewa czynniki produkcji z koniecznoci przenosi si z wyszych rzdw produkcji do niszych, wtrakcie kryzysu nie da si unikn bezrobocia frykcyjnego, jednak nie musi by ono wcale wysze od bezrobocia spowodowanego przez jakiekolwiek inne due zmiany wstrukturze produkcji. Bezrobocie moe si zwikszy na skutek licznych bankructw, kiedy zostan odkryte najpowaniejsze bdy, jednak powinno mie ono tylko tymczasowy charakter. Im szybciej bdzie przebiega proces dostosowawczy, tym szybciej bezrobocie zostanie zaegnane. Jedynym czynnikiem, ktry moe spowodowa, e bezrobocie przekroczy poziom frykcyjny istanie si chronicznym, powanym problemem, jest hamowanie spadku pac, czyli utrzymywanie ich na sztucznie zawyonym poziomie. Jeli pace bd utrzymywane powyej swojego wolnorynkowego poziomu, zapewniajcego rwnowag midzy poda pracy ipopytem na ni, to pracownicy pozostan trwale bezrobotni. Im wiksza bdzie ta rozbieno, tym dotkliwsze bdzie bezrobocie.

Dr ugorzd ne cechy k r yz ysu: def lacyjnekurczeniesi k redy t u


Przedstawilimy ju zasadnicze waciwoci kryzysu. W trakcie depresji mog rwnie wystpi inne zjawiska, takie jak deflacja (spadek poday pienidza), cho nie zawsze tak si dzieje. Faza depresji zaczyna si wraz zzatrzymaniem si inflacji, co nie oznacza jednak, e musi doj do kolejnych zmian wsferze pienidza. Niemniej dotychas prawie zawsze pojawiaa si deflacja. Na pocztku boomu, wskutek ekspansji kredytu bankowego, wystpia inflacja. Nastpnie trudnoci finansowe i bankructwa poyczkobiorcw zmuszaj banki do zreflektowania si i ograniczenia dziaalnoci kredytowej10 . W warunkach standardu zota banki maj jeszcze jeden powd do ograniczenia kredytu: gdyby nie zatrzymay inflacji, wwczas nastpiby odpyw zota za granic.
10 Czsto spotyka si pogld, e ze wzgldu na brak okazji do zysku w czasie depresji popyt firm na poyczki spada iztego powodu musi si zmniejszy poda kredytu ipienidza. Jednak nie bierze si tu pod uwag tego, e banki, jeli tylko zechc, mog nabywa papiery wartociowe, a zatem mogyby utrzyma poda pienidza, zwikszajc swoje inwestycje do wielkoci rwnowacej zmniejszenie si wartoci przyznanych przez nie kredytw. Presj na ograniczenie kredytu wywouj wic zawsze banki, anie poyczkobiorcy.

Drugorzdne cechy kryzysu: deflacyjnekurczeniesi kredytu

11

Groba odpywu zota zmusza banki do ograniczenia wolumenu nieuregulowanych poyczek. Ponadto seria bankructw moe spowodowa, e powstan wtpliwoci dotyczce kondycji bankw, a banki, bdce de facto bankrutami, nie mog do tego dopuci11. Zatem poda pienidza spadnie zpowodu wystpienia zjawiska runu, atake umacniania pozycji tych bankw, ktre si runw obawiaj. Inn, powszechnie wystpujc drugorzdn cech depresji jest wzrost popytu na pienidz. Ta pogo za pynnoci stanowi rezultat oddziaywania rnych czynnikw: 1) ludzie spodziewaj si spadku cen, spowodowanego depresj ideflacj, wic trzymaj wicej pienidzy iwydaj mniej woczekiwaniu, a to nastpi; 2) poyczkobiorcy staraj si spaci dugi, oktre dopominaj si teraz banki ipozostali wierzyciele, iwtym celu upynniaj inne aktywa wzamian za pienidze; 3) wzrost strat iliczne bankructwa nakazuj przedsibiorcom zachowanie ostronoci winwestowaniu do czasu zakoczenia si procesu likwidacji inwestycji. Konsekwencj zmniejszenia si poday pienidza iwzrostu popytu na niego jest powszechny spadek cen, stanowicy kolejn cech wikszoci depresji. Jednak nie kada depresja musi si czy ze spadkiem cen, czego przyczyn s wtrne zjawiska towarzyszce depresjom. Niemal wszyscy ekonomici nawet ci, ktrzy utrzymuj, e depresja to proces dostosowawczy inie naley jej krpowa maj niechtny stosunek do deflacji ispadku cen, gdy uwaaj, e zjawiska te s przyczyn niepotrzebnego pogbienia depresji. Ten pogld jest jednak bdny, poniewa deflacja ispadek cen nie pogbiaj depresji, lecz przynosz zdecydowanie korzystne skutki. Nie ma wzwizku ztym uzasadnienia powszechna niech wobec tezauryzacji. Po pierwsze, nie istnieje adne kryterium, ktre pozwolioby zdefiniowa, czym jest tezauryzacja. Zarzut tezauryzacji musi wic nieuchronnie sprowadzi si do tego, e wocenie osoby Aosoba B utrzymuje wysze saldo gotwkowe ni powinna. Oczywicie, nie istnieje adne
11 Banki s faktycznymi bankrutami, poniewa emituj kwity magazynowe na ilo gotwki wiksz (wobecnych czasach wpostaci depozytw wymienialnych na danie na gotwk) ni ta, ktr posiadaj. Ztego powodu s zawsze naraone na run. Tego typu run rni si wyranie od bankructw dotykajcych inne przedsibiorstwa, poniewa przyczyn zjawiska runu jest wycznie to, e deponenci domagaj si wasnoci nalenej im prawnie, ktrej jednak banki nie maj. Faktyczne bankructwo jest zatem nieodzown cech kadego systemu bankowego opierajcego si na rezerwach czstkowych. Jak stwierdzi Frank Graham: Dokonywana przez banki prba realizowania sprzecznych ze sob celw polegajcych na poyczaniu gotwki, awaciwie wielokrotnych roszcze do gotwki, ijednoczesnym utrzymywaniu, e t gotwk udostpni na kade danie, jest moe jeszcze bardziej niedorzeczna ni () zjedzenie ciastka iplanowanie jego konsumpcji wprzyszoci. () Rzekoma wymienialno to zudzenie, ktre moe powsta tylko wtedy, gdy prawo nie jest surowo egzekwowane (Frank D. Graham, Partial Reserve Money and the 100% Proposal, American Economic Review, wrzesie 1936, s. 436).

12

Pozytywna teoria cyklu

obiektywne kryterium pozwalajce orzec, wktrym momencie zwikszenie salda gotwkowego staje si tezauryzacj. Po drugie, widzielimy, e wzrost popytu na pienidz wynika z okrelonych ludzkich potrzeb i wartociowania. W czasie depresji wzrost popytu na pienidz zostaje wzmocniony przez obawy przed likwidacj przedsibiorstw ioczekiwanie na spadek cen. Wedug jakich standardw mona nazwa te oceny wartoci nieuprawnionymi? Kiedy nastpi oglny spadek cen, wtedy wzrost popytu na pienidz zostanie zaspokojony. Nisze ceny oznaczaj, e ta sama suma sald gotwkowych jest bardziej wydajna, gdy zwiksza si ich realna sia nabywcza wzgldem dbr iusug. Potrzeba posiadania wikszych realnych sald gotwkowych zostaje wtedy zaspokojona. Ponadto popyt na pienidz spadnie, kiedy tylko skoczy si proces dostosowawczy, polegajcy na likwidacji inwestycji. Zakoczenie likwidacji eliminuje niepewno, ktrej dowiadczaj firmy zagroone bankructwem, ikadzie kres pogoni poyczkobiorcw za gotwk. Nagy inieskrpowany spadek cen, zarwno jeli chodzi oich oglny poziom (dostosowanie si do zmienionej relacji pieninej), jak ioceny dbr wyszego rzdu (dostosowanie si do bdnych inwestycji rozpocztych wokresie boomu), przyspiesza procesy restrukturyzacyjne i powoduje, e ludzie przestaj oczekiwa na kolejne obniki. Azatem im szybciej zakocz si rne pierwotne iwtrne procesy dostosowawcze, tym szybciej popyt na pienidz znw si zmniejszy. Jednak jest to dopiero pierwszy etap oglnogospodarczego powrotu do normalnoci. Ani wzrost tezauryzacji, ani spadek cen wokresie depresji nie prowadz wcale do zahamowania pierwotnego procesu dostosowawczego, ktrego najwaniejsz cech jest to, e spadek cen dbr produkcyjnych jest gwatowniejszy ni cen dbr konsumpcyjnych (lub uywajc bardziej precyzyjnego jzyka: gwatowniejszy spadek cen dbr wyszego rzdu ni cen dbr niszego rzdu). To, e wszystkie ceny spadaj w pewnym stopniu, nie wpywa negatywnie na pierwotny proces dostosowawczy. Co prawda, wrd laikw, atake ekonomistw panuje pogld, e spadek cen ma negatywny wpyw na gospodark, jednak wcale nie musi on by prawdziwy. Przedsibiorcw nie interesuj oglne ruchy cen, lecz rnice midzy cenami sprzeday ikosztami (naturalna stopa procentowa). Jeli na przykad stawki pac malej szybciej ni ceny produktw, wpywa to stymulujco na aktywno gospodarcz izatrudnienie. Deflacja poday pienidza (spowodowana ograniczeniem kredytu) ma wrd ekonomistw rwnie z opini, jak tezauryzacja. Nawet zwolennicy teorii Misesa potpiaj deflacj i nie dostrzegaj adnych korzyci, ktre mogyby zniej wynikn12 . Jednak deflacyjne ograniczenie kredytu przyczynia si istotnie do przyspieszenia procesu dostosowawczego,
12 W krajach, w ktrych funkcjonowa standard zota (np. w Stanach Zjednoczonych w czasie depresji 1929 r.), austriaccy ekonomici godzili si na ograniczenie kredytu, gdy byli przekonani, e taki jest koszt utrzymania standardu

Drugorzdne cechy kryzysu: deflacyjnekurczeniesi kredytu

13

awkonsekwencji do uzdrowienia gospodarki, czego dotd nie dostrzegano. Jak wiemy, proces dostosowawczy skutkuje przywrceniem podanej struktury konsumpcji ioszczdnoci. Jeli jednak preferencje czasowe si zmieni, awic jeli oszczdnoci wzrosn, akonsumpcja spadnie, to konieczne bdzie mniej ewentualnych dostosowa. Przezwycieniu kryzysu nie suy wzrost konsumpcji, lecz jej spadek i wzrost oszczdnoci (izwizany znim wzrost inwestycji). Kiedy ceny spadaj, zapisy ksigowe sprzyjaj powstaniu iluzji prowadzcej do zwikszenia oszczdnoci i zmniejszenia konsumpcji. Zapisy ksigowe okrelaj warto aktyww firmy na podstawie kosztu ich nabycia. Doskonale wiadomo, e oglny wzrost cen prowadzi do wypaczenia zapisw ksigowych: moe si okaza, e rzekomo wysoki zysk ledwo wystarcza na odtworzenie aktyww, ktrych cena tymczasem wzrosa. Inflacja sprawia zatem, e ksigowe zyski firm s zawyone, a konsumpcja wydaje si mniejsza ni wrzeczywistoci moe nawet doj do bezwiednej konsumpcji kapitau. Wczasie deflacji iluzja wksigowoci dziaa wdrug stron: mimo e firma pozornie ponosi straty ikonsumuje kapita, to wrzeczywistoci moe osiga zysk, poniewa bdzie moga taniej odtworzy aktywa. Zpowodu wyolbrzymienia strat ludzie ograniczaj konsumpcj izwikszaj oszczdnoci. Przedsibiorcom moe si wydawa, e tylko odtwarzaj kapita, cho naprawd dokonuj dodatkowych inwestycji. Ograniczenie kredytu ma rwnie inne pozytywne skutki, co umoliwia szybszy powrt gospodarki do rwnowagi. Jak ju widzielimy, ekspansja kredytu bankowego powoduje zmniejszenie si rnic cenowych (naturalnej stopy procentowej, czyli aktualnej stopy zysku) iznieksztaca wolny rynek. Ograniczenie kredytu prowadzi do odmiennego znieksztacenia rynku. Wskutek deflacyjnego ograniczenia kredytu najpierw zmniejszaj si zasoby pienine przedsibiorcw, zwaszcza tych, ktrzy inwestuj wwysze etapy produkcji. Wkonsekwencji maleje popyt na czynniki produkcji wyszego rzdu, spadaj ceny tych czynnikw idochody zich sprzeday oraz rosn rnice cenowe istopa procentowa. Efektem tego jest powstanie impulsu do przesunicia czynnikw produkcji zwyszych do niszych rzdw. Oznacza to, e ograniczenie kredytu, ktrego poda wzrosa wwyniku ekspansji, przyspiesza rynkowy proces dostosowawczy. Za spraw ograniczenia kredytu gospodarka wraca do wolnorynkowych proporcji znacznie szybciej. Kto mgby jednak uzna, e na skutek ograniczenia kredytu proces korygowania bdw wokresie boomu pjdzie za daleko, przez co powstan kolejne znieksztacenia struktury produkcji, ktre bd wymagay kolejnej korekty. Taka sytuacja, oczywicie, moe si zdarzy. Na skutek ograniczenia kredytu stopy procentowe mog wzrosn powyej poziomu, jaki by osigny na wolnym rynku, ainwestycje mog spa poniej tego poziomu. Jednak ograniczenie kredytu nie przyczynia si do powstania bdnych
zota. Jednak tylko nieliczni Austriacy uwaali, e proces deflacyjny moe przynie korzyci ipopraw sytuacji.

14

Pozytywna teoria cyklu

inwestycji, ktrych konsekwencj jest depresja itowarzyszcy jej proces dostosowawczy. Przedsibiorcom moe si wydawa, e ilo kapitau dostpnego na inwestycje jest mniejsza ni wrzeczywistoci, ale nie sprawi to, e rozpoczn inwestycje, ktre oka si chybione13. Ponadto zograniczaniem kredytu cz si naturalne limity nie moe by bardziej drastyczne ni poprzedzajca go inflacja14. Takie limity nie dotycz ekspansji kredytowej.

Pol it yka rz du wc zasie depresji: laissez-faire


Jak powinien postpowa rzd, ktremu zaley na tym, aby depresja skoczya si jak najszybciej, agospodarka znw rozwijaa si normalnie? Najbardziej oczywista wskazwka to: nie ingerowa wrynkowy proces dostosowawczy. Im bardziej rzd ingeruje, aby opni proces dostosowawczy, tym dusza i bardziej dotkliwa bdzie depresja, a w konsekwencji droga prowadzca do poprawy koniunktury stanie si trudniejsza. Ingerencja rzdu zawsze przyczynia si do zaostrzenia iwyduenia depresji. Mimo to rzd zawsze swoj polityk w czasie depresji przyczynia si (obecnie nawet w jeszcze wikszym stopniu) do pomnoenia za, ktre wedug gonych zapewnie mia wyeliminowa. Jeli zestawimy metody, ktrymi rzd mgby krpowa proces dostosowawczy rynku, to otrzymamy katalog ulubionych metod stosowanych wantykryzysowej polityce rzdu. Wrd tych metod naley wymieni: 1. Zapobieganie lub opnianie likwidacji. Poyczanie pienidzy niepewnym przedsibiorstwom, zachcanie bankw do udzielania dalszych poyczek itd. 2. Kontynuowanie inflacji. Przeduanie inflacji prowadzi do zahamowania koniecznego spadku cen, awkonsekwencji do opnienia procesu dostosowawczego i wyduenia depresji. Przeduanie ekspansji kredytowej prowadzi do powstania kolejnych bdnych inwestycji, ktre trzeba bdzie zlikwidowa podczas pniejszej depresji. Polityka atwego

Niektrzy czytelnicy mogliby rwnie zapyta: dlaczego ograniczenie kredytu nie miaoby doprowadzi do przeinwestowania wniszych rzdach iniedoinwestowania w wyszych rzdach produkcji, przyczyniajc si w ten sposb do powstania bdnych inwestycji? Odpowied mona znale w austriackiej analizie struktury produkcji. Kwestia inwestowania w dobra niszego bd wyszego rzdu nie jest przedmiotem arbitralnego wyboru. Wzrost inwestycji za kadym razem prowadzi do wyduenia struktury produkcji, gdy nowe inwestycje musz by realizowane wwyszych rzdach produkcji. Spadek iloci inwestycji wgospodarce prowadzi po prostu do redukcji kapitau wwyszych rzdach. Azatem konsekwencj ograniczenia kredytu nie bdzie wcale nadmiar inwestycji wniszych rzdach, lecz krtsza struktura produkcji. 14 Wgospodarce opartej na standardzie zota limitem dla procesu ograniczania kredytu jest cakowity zasb zota.
13

Polityka rzdu w czasie depresji: laissez-faire

15

pienidza utrudnia rynkowi nieodzowne przywrcenie wyszych stp procentowych. 3. Zawyanie pac. Sztuczne utrzymywanie pac na wysokim poziomie wczasie depresji prowadzi do trwaego imasowego bezrobocia. Ponadto jeli nastpi deflacja iceny bd spada, to zachowanie tych samych pac wkategoriach pieninych musi oznacza wzrost pac realnych. Wpoczeniu zmalejcym popytem przedsibiorcw [na prac] musi to doprowadzi do zwikszenia bezrobocia. 4. Zawyanie cen. Utrzymywanie cen powyej ich wolnorynkowego poziomu prowadzi do powstania niesprzedanych nadwyek ihamuje proces powrotu do koniunktury. 5. Stymulowanie konsumpcji i zniechcanie do inwestycji. Widzielimy, e wzrost oszczdnoci i spadek konsumpcji przyspiesza proces powrotu do koniunktury. Zkolei wsytuacji nazbyt duej konsumpcji izbyt maych oszczdnoci niedobr zaoszczdzonego kapitau staje si jeszcze bardziej odczuwalny. Wprowadzajc plany bonw ywnociowych iwypacajc zasiki, rzd zachca do zwikszenia konsumpcji. Zkolei podwyka podatkw, zwaszcza tych, ktre musz paci zamoni, osoby prawne iwaciciele nieruchomoci, moe zniechca ludzi do oszczdzania iinwestowania. Wzrost podatkw iwydatkw rzdowych zawsze wpywa niekorzystnie na poziom oszczdnoci iinwestycji oraz pobudza konsumpcj. Dzieje si tak dlatego, e wydatki rzdowe s zawsze wydatkami na konsumpcj. Z prywatnych funduszy cz przeznacza si na oszczdnoci iinwestycje, natomiast fundusze rzdowe s konsumowane15 w caoci. Ilekro zwiksza si wpyw rzdu na gospodark, tylekro prowadzi to do wzrostu konsumpcji, awkonsekwencji do wyduenia si depresji. 6. Dotowanie bezrobocia. Dotowanie bezrobocia (w formie ubezpieczenia od bezrobocia, zasikw itd.) musi doprowadzi do sytuacji, kiedy ludzie bd duej bezrobotni. Wkonsekwencji opni si proces przesuwania robotnikw do sektorw, wktrych mogliby znale zatrudnienie.
15 Ostatnio, zwaszcza w literaturze powiconej krajom zacofanym gospodarczo, coraz czciej mwi si oinwestycjach rzdowych. Takie inwestycje jednak nie istniej. Inwestycje definiuje si jako wydatki poczynione nie wcelu bezporedniego zaspokojenia potrzeb tych, ktrzy te inwestycje realizuj, lecz potrzeb innych osb, mianowicie kocowych konsumentw. Maszyny produkuje si nie po to, aby suyy przedsibiorcom, lecz po to, eby suyy kocowym konsumentom, ktrzy zkolei wynagradzaj przedsibiorcw za poczynione przez nich inwestycje. Rzd zdobywa fundusze, konfiskujc je osobom prywatnym. Wydajc te fundusze, urzdnicy rzdowi zaspokajaj wasne potrzeby. Urzdnicy pastwowi, uywajc do tego celu siy, dokonuj zmian wstrukturze produkcji po to, aby zostay zaspokajane ich potrzeby, anie prywatnych konsumentw. Wydatki dokonywane przez urzdnikw maj wic czysto konsumpcyjny charakter. Wzwizku ztym nie mona ich nazwa inwestycjami bez wzgldu na to, jak bardzo bymy rozszerzyli znaczenie tego terminu (jeli urzdnicy rzdowi wydaj pienidze na inne cele ni ich konsumpcja, to oczywicie nie mona mwi okonsumpcji, lecz owyrzucaniu pienidzy wboto).

16

Pozytywna teoria cyklu

Jeli rzd bdzie korzysta z przedstawionych tu metod, to proces powrotu do koniunktury bdzie oczywicie trwa duej, adepresja stanie si bardziej dotkliwa. Ajednak s to rozwizania tradycyjnie najchtniej stosowane przez rzd i,jak si przekonamy, rzd amerykaski przez wielu historykw uwaany za leseferystyczny siga po nie bardzo chtnie wtrakcie kryzysu lat 19291933. Deflacja przyspiesza powrt do koniunktury, tote rzd powinien zachca, a nie zniechca do ograniczania kredytu. W gospodarce opartej na standardzie zota, ataka bya gospodarka Stanw Zjednoczonych w1929 roku, polityka zapobiegania deflacji pociga za sob rwnie inne niefortunne konsekwencje. Wtrakcie deflacji rosn rezerwy systemu bankowego, awkonsekwencji ronie wiara obywateli iobcokrajowcw wto, e standard zota zostanie utrzymany. Obawa olos standardu zota mogaby doprowadzi do runu na banki, czego rzd pragnie unikn. Jednak deflacja, a nawet run na banki, nios ze sob rwnie inne korzyci, ktrych nie wolno przeoczy. Banki ani inne firmy nie powinny by zwolnione zobowizku spaty swoich zobowiza. Ingerencja majca na celu uchronienie bankw przed runem, na co sobie waciwie zasuyy, oznaczaaby, e banki s uprzywilejowan grup przedsibiorstw, ktre nie maj obowizku regulowania swoich dugw. Konsekwencj takiego stanu rzeczy byoby kontynuowanie inflacji, ekspansja kredytowa iostatecznie kolejna depresja. Skoro jednak, jak stwierdzilimy wczeniej, banki s wistocie bankrutami, arun tylko to demaskuje, to radykalna reforma bankowoci, polegajca na odejciu od systemu bankowego opartego na rezerwach czstkowych, byaby zdecydowanie korzystna dla gospodarki. Taka reforma brutalnie uwiadomiaby spoeczestwu zagroenia zwizane zbankowoci opart na rezerwach czstkowych ilepiej ni akademickie dyskusje chroniaby przed nimi na przyszo16 . Rozsdna polityka rzdu wczasie depresji powinna zatem polega na powstrzymaniu si od ingerowania w proces dostosowawczy. Czy rzd moe podj jakie skuteczne dziaania, eby wspomc ten proces? Niektrzy ekonomici uwaaj, e rzd powinien nakaza ogln obnik pac, np. o10 procent, wcelu zwikszenia zatrudnienia. Jednak wolnorynkowy proces dostosowawczy stanowi przeciwiestwo takich uniwersalnych rozwiza. Nie wszystkie pace trzeba obniy. Zakres koniecznych dostosowa cenowych i pacowych jest rny w poszczeglnych przypadkach imoe by okrelony tylko przez procesy odbywajce si na wolnym inieskrpowanym rynku17. Ingerencja rzdu moe prowadzi jedynie do dalszego znieksztacenia rynku.

16 Problemy zwizane zbankowoci opart na rezerwach czstkowych zostan omwione wkolejnych rozdziaach. 17 Zob. W.H. Hutt, The Significance of Price Flexibility, w: Henry Hazlitt (red.), TheCritics of Keynesian Economics, Princeton, N.J. 1960, s. 390392.

Polityka rzdu w czasie depresji: laissez-faire

17

Rzd moe podj tylko jedno skuteczne dziaanie, amianowicie radykalnie ograniczy swoj rol w gospodarce, zmniejszy wydatki i podatki, a zwaszcza te podatki, ktre utrudniaj oszczdzanie i inwestycje. Redukcja podatkw i wydatkw automatycznie spowoduje zmian proporcji midzy oszczdnociami i inwestycjami a konsumpcj na korzy oszczdnoci i inwestycji, co z koniecznoci skrci czas powrotu do koniunktury18 . Obnika podatkw, ktre maj najbardziej negatywny wpyw na oszczdnoci i inwestycje, przyczyni si do dalszego spadku spoecznych preferencji czasowych19. Nie zapominajmy te, e depresja to okres napi gospodarczych. Obnika podatkw lub zniesienie regulacji utrudniajcych funkcjonowanie wolnego rynku zawsze dziaa stymulujco na zdrow aktywno gospodarcz. Podwyka podatkw lub inne formy interwencjonizmu pogbiaj kryzys. Podsumujmy konkluzj, e w czasie depresji rzd powinien konsekwentnie prowadzi polityk leseferyzmu: radykalnie zredukowa budet izachca do ograniczania kredytu. Przez wiele dziesicioleci ekonomici gwnego nurtu okrelaj ten program jako ignorancki, reakcyjny lub neandertalski. Tymczasem wanie tak polityk ekonomia nakazuje prowadzi tym, ktrym zaley na jak najszybszym ijak najagodniejszym zakoczeniu depresji20. Mona tu podnie zarzut, e depresja zaczyna si dopiero po ustaniu ekspansji kredytowej. Dlaczego wic rzd nie miaby kontynuowa ekspansji kredytowej w nieskoczono? Po pierwsze, im duej trwa
Zwrci mi na to uwag Rae C. Heiple II, za co jestem mu wdziczny. Czy rzd mgby si przyczyni do wzrostu inwestycji kosztem konsumpcji, podnoszc podatki? Rzd nie moe opodatkowa samej konsumpcji bez wzgldu na to, jak bardzo by si stara. Prof. Harry Gunnison Brown zada sobie wiele trudu, eby wykaza, e rzekome opodatkowanie konsumpcji zawsze oznacza dla rynku opodatkowanie dochodw ima negatywny wpyw nie tylko na konsumpcj, ale te na oszczdnoci. Jeli zaoymy, e biedni konsumuj wiksz cz swoich dochodw wporwnaniu zbogatymi, to moemy powiedzie, e opodatkowanie biednych w celu dotowania bogatych spowoduje wzrost oszczdnoci kosztem konsumpcji ipomoe wyj zdepresji. Jednake biedni niekoniecznie cechuj si wyszymi preferencjami czasowymi ni bogaci, a bogaci mog uzna rzdowe dotacje za nagy dopyw gotwki, ktr mona przeznaczy na konsumpcj. Co wicej, Harold Lubell utrzymuje, e wpyw zmian wdystrybucji dochodw na spoeczn konsumpcj jest znikomy, nawet jeli biedni konsumuj wiksz cz swoich dochodw. Zob. Harry Gunnison Brown, The Incidence of aGeneral Output or aGeneral Sales Tax, Journal of Political Economy, kwiecie 1939, s. 254262; Harold Lubell, Effects of Redistribution of Income on Consumers Expenditures, American Economic Review, marzec 1947, s. 157170. 20 Argumenty za okrelon polityk rzdu musz si ostatecznie odwoywa do jakiego systemu etycznego. Tu jednak nie bdziemy si zajmowa etyk. Ci, ktrym z jakiegokolwiek powodu zaley na wydueniu depresji, bd oczywicie entuzjastycznie popiera ingerencje rzdu, podobnie jak ci, ktrych podstawowym celem jest zwikszenie roli pastwa.
18 19

18

Pozytywna teoria cyklu

inflacyjny boom, tym boleniejszy i dotkliwszy bdzie proces dostosowawczy, ktry kiedy niechybnie nastpi. Po drugie, boom nie moe trwa wnieskoczono, poniewa wkocu spoeczestwo uwiadomi sobie, e rzd uprawia polityk permanentnej inflacji, izacznie kupowa towary, pki warto dolara jeszcze nie spada, czyli podejmie ucieczk od pienidza. Konsekwencj tej ucieczki jest hiperinflacja, ktrej przykadw dostarcza nam historia, zwaszcza wspczesna 21. Hiperinflacja pod kadym wzgldem jest gorsza od najdotkliwszej depresji: doprowadza do upadku waluty stanowicej krwiobieg gospodarki, rujnuje klas redni iwszystkie grupy ostaych dochodach, atake sieje ogromne spustoszenie wcaej gospodarce. Wkocu musi doprowadzi do bezrobocia iobnienia si standardu ycia, gdy niewiele sensu ma praca, kiedy zarobione pienidze trac warto zgodziny na godzin. Wtedy lepiej powici czas na wykupywanie towarw. Hiperinflacji mona unikn tylko przez wstrzymanie ekspansji kredytowej, co zapocztkowuje depresj.

Zapobieganie k r yzysom
Oczywicie lepiej jest zapobiec kryzysowi, ni go dowiadczy. Wczasie depresji rzd powinien realizowa polityk leseferyzmu. Co jednak rzd powinien zrobi, eby zapobiec depresji? Ziarno przyszej depresji zostaje zasiane wtrakcie ekspansji kredytowej, tote rzd powinien robi wszystko, eby zatrzyma inflacyjn ekspansj kredytow. Zastosowanie si do tej wskazwki nie nastrcza wielkich trudnoci, gdy polegaoby na powstrzymaniu si rzdu od wywoywania inflacji. Rzd jednak jest instytucj znatury inflacjogenn ito on najczciej inicjowa, stymulowa ikierowa inflacyjnym boomem, gdy udao mu si wcigu wielu stuleci przej kontrol nad systemem pieninym. Prawo drukowania pienidza (a take drukowania depozytw bankowych) zapewnia mu rdo atwych przychodw. Inflacja jest form opodatkowania, gdy rzd tworzy nowe pienidze zniczego tylko po to, by uy ich do przelicytowania prywatnych podmiotw w konkurowaniu o zasoby. Tymczasem osobom prywatnym grozi cika kara za podobne faszerstwo. Inflacja jest zatem wygodnym substytutem opodatkowania, zktrego korzystaj rzd iwybrane przez niego grupy. Jest to substytut wyrafinowany, gdy spoeczestwo moe nie zauway jego istnienia, tym bardziej, e robi si wszystko, by konsekwencje inflacji byy niewidoczne. Poza tym win za wzrost cen, ktry jest nierozcznie zwizany z inflacj, rzd moe obarczy cae spoeczestwo lub niektre niepopularne grupy, np. przedsibiorcw, spekulantw lub obcokrajowcw. Tylko znajomo solidnej
Klasyczne dzieo zawierajce omwienie zjawiska hiperinflacji to: Costantino Bresciani-Turroni, The Economics of Inflation, London 1937.
21

Zapobieganie kryzysom

19

teorii ekonomii pozwoliaby spoeczestwu trafnie przypisa odpowiedzialno za inflacj rzdowi. Jest jednak mao prawdopodobne, by taka wiedza ekonomiczna staa si powszechna. To prawda, e prywatne banki mog samodzielnie zwiksza poda pienidza, emitujc wicej roszcze do pienidza bazowego (zota albo rzdowego papieru) ni mog zaspokoi. Depozyt bankowy stanowi ekwiwalent kwitu magazynowego na gotwk. W zamian za ten kwit bank zobowizuje si na kade danie klienta wypaci mu ze swojego skarbca pienidze. Wsystemie bankowoci opartej na rezerwach czstkowych emitowane s kwity, za ktre bank nie moe wypaci gotwki. Tymczasem, jak dowid Mises, bez pomocy rzdu prywatne banki nie mogyby znacznie zwikszy poday pienidza 22 . Po pierwsze, nowo wyemitowane przez bank kwity bez pokrycia lub pseudokwity (bez pokrycia wgotwce) trafiayby wkrtce do rk klientw innych bankw, ktrzy przedstawialiby je do wykupu. Im mniej klientw ma bank, tym mniejsze s moliwoci emisji pseudokwitw. Co prawda wszystkie banki mogyby si umwi, e bd wsplnie dokonywa ekspansji wtym samym stopniu, jednak takie porozumienie byoby trudne do zrealizowania. Po drugie, banki byyby ograniczone w emisji pienidza bez pokrycia przez to, w jakim stopniu spoeczestwo woli korzysta z pienidza bazowego ni z depozytw ikwitw bankowych. Po trzecie, ograniczaoby je zaufanie klientw, ktre mogyby utraci wskutek runu. Zamiast zapobiega inflacji, zakazujc bankowoci opartej na rezerwach czstkowych jako nieuczciwej, wszystkie rzdy postanowiy kierowa si odmienn logik. Zaczy krok po kroku usuwa wolnorynkowe ograniczenia ekspansji kredytu bankowego i przyznay sobie prawo kierowania inflacj. Sztucznie zwikszay zaufanie spoeczestwa do bankw, zachcay do uywania papierowego pienidza idepozytw zamiast zota (wkocu je delegalizujc) oraz zgromadziy wszystkie banki pod jednym dachem, eby umoliwi im skoordynowan ekspansj. Najwaniejszym narzdziem sucym osigniciu tych celw bya bankowo centralna. Pocztki bankowoci centralnej wAmeryce sigaj 1913 roku, kiedy powsta System Rezerwy Federalnej. Wprowadzenie bankowoci centralnej umoliwio centralizacj dysponowania zotem iprzeniesienie kruszcu do rzdowych skarbcw, co znacznie zwikszyo krajow baz ekspansji kredytowej23 . Bank centralny czuwa rwnie nad wsplnymi dziaaniami podejmowanymi
22 Zob. Mises, Ludzkie dziaanie, s. 368381; idem, Theory of Money and Credit, New Haven, Conn. 1953. 23 Kiedy zoto, stanowice wczeniej rezerwy bankw, zostaje przeniesione do nowo powstaego banku centralnego, ktry stosuje rezerw czstkow, wtedy ronie cakowita baza kredytowa ipotencjalna poda pienidza. Zob. C.A. Phillips, T.F. McManus i R.W. Nelson, Banking and the Business Cycle , New York 1937, s.24 in.

20

Pozytywna teoria cyklu

przez banki, ktre trzymaj swoje rezerwy na rachunkach depozytowych w banku centralnym, a nie w zocie. Po ustanowieniu banku centralnego prywatne banki nie musz ju uwzgldnia wswoich dziaaniach wasnych rezerw zota. Wszystkie banki s teraz ze sob powizane ipoddane regulacjom banku centralnego. Ponadto bank centralny peni funkcj poyczkodawcy ostatniej instancji dla bankw, ktre znajd si wtarapatach, co znacznie zwiksza zaufanie spoeczestwa do systemu bankowego. Wszyscy milczco zakadaj, e rzd nigdy nie pozwoli, aby upad bank centralny, bdcy jego organem. Gdyby nawet obowizywa standard zota, bank centralny nie musi zbytnio martwi si oto, e obywatele zechc wypaci depozyty wzocie. Jego obawy moe budzi tylko ewentualny odpyw zota do innych krajw (tj. do nie-klientw banku centralnego). Rzd zagwarantowa Rezerwie Federalnej kontrol nad bankami przez: 1) przyznanie Systemowi Rezerwy Federalnej monopolu na emisj banknotw; 2) naoenie na wszystkie istniejce banki krajowe* obowizku przystpienia do Systemu Rezerwy Federalnej i trzymania wymaganych prawem rezerw wformie depozytw wRezerwie Federalnej24; 3) ustanowienie stopy rezerw obowizkowych, ktre banki trzymaj wformie depozytw wRezerwie Federalnej, wstosunku do depozytw bankowych (czyli pienidzy posiadanych przez spoeczestwo). Ustanowienie Systemu Rezerwy Federalnej byo dziaaniem inflacjogennym, gdy bezporednio przyczynio si do obnienia stopy rezerw25. Rezerwa Federalna moga wic kontrolowa wolumen pienidza, zarzdzajc dwoma czynnikami: poziomem rezerw bankowych i stop rezerw obowizkowych. Rezerwa Federalna moe zarzdza poziomem rezerw bankowych (pniej wyjanimy, w jaki sposb), a rzd ustanawia stop rezerw. Tymczasem wrzeczywistoci kontrola nad poda pienidza nie jest doskonaa, gdy banki mog utrzymywa rezerwy ponadnormatywne. Wnormalnej sytuacji jednak banki, pamitajc oistnieniu
* Bank krajowy kady prywatny bank komercyjny wStanach Zjednoczonych, zarejestrowany inadzorowany przez rzd federalny oraz zrzeszony wSystemie Rezerwy Federalnej (przyp. MZ). 24 Wiele bankw stanowych postanowio przystpi do Systemu Rezerwy Federalnej zpowodu patriotycznych apeli ioferty darmowych usug. Jednak nawet banki, ktre tego nie zrobiy, s de facto kontrolowane przez System, gdy aby uzyska pienidz papierowy, musz trzyma rezerwy wktrym zbankw czonkowskich. 25 Szacuje si, e przecitne rezerwy bankw przed 1913 r. wynosiy okoo 21procent. Wpoowie 1917 r., kiedy System Rezerwy Federalnej wpeni si uksztatowa, przecitne rezerwy wynosiy 10 procent. Phillips et al. szacuj, e na skutek inflacjogennego oddziaywania Systemu Rezerwy Federalnej (o czym bya mowa w przyp. 23) moliwoci ekspansyjne systemu bankowego wzrosy trzykrotnie. Zatem te dwa czynniki (oddziaywanie Systemu Rezerwy Federalnej irozmylne obnianie stopy rezerw obowizkowych) razem wzite przyczyniy si do szeciokrotnego zwikszenia potencjau monetarnego amerykaskiego systemu bankowego. Zob. Phillips et al., Banking and the Business Cycle, s. 23 in.

Zapobieganie kryzysom

21

poyczkodawcy ostatniej instancji i dc do zysku przez zwikszanie poziomu swoich aktyww idepozytw, bd udziela tylu poyczek, na ile pozwala im wysoko stopy rezerw obowizkowych. Chocia nieuregulowana bankowo prywatna podlegaaby cisym ograniczeniom uniemoliwiajcym jej nadmiern ekspansj i nie mogaby wywoywa tak duej inflacji jak bank centralny26 , to najprostsz metod zapobieenia inflacji jest zdelegalizowanie bankowoci opartej na rezerwach czstkowych iwprowadzenie stuprocentowej rezerwy dla wszystkich banknotw i depozytw. W systemie nieuregulowanej czy wolnej bankowoci mao prawdopodobne jest powstanie karteli bankowych. Nie zmienia to jednak faktu, e takie kartele mog powsta. Profesor Mises, zdajc sobie spraw zekonomicznej przewagi pienidza majcego stuprocentowe pokrycie wzocie nad woln bankowoci, pozosta jednak zwolennikiem wolnej bankowoci, gdy uwaa, e rzd, wprowadzajc wymg stuprocentowych rezerw, zwikszyby kontrol nad bankowoci imgby zatwoci zmieni ten wymg, eby realizowa polityk inflacji 27. Jednak wymg utrzymywania stuprocentowej rezerwy wzocie nie ma nic wsplnego zadministracyjn kontrol wprowadzan przez rzd. Wymg ten immanentnie zawiera si wpostulowanym przez libertarianizm prawnym zakazie oszustwa. Powszechnie uwaa si wyjtkiem s tu skrajni pacyfici e uycie przemocy przeciwko osobie lub jej wasnoci powinno by uznane za bezprawne, aagencje, dziaajc zgodnie z tym powszechnym prawem, powinny chroni nietykalno osobist i prywatn wasno. Libertarianie, czyli zwolennicy leseferyzmu, uwaaj, e rzdy powinny peni funkcj wycznie agencji obronnych. Oszustwo nie rni si niczym od kradziey, gdy dochodzi do niego, kiedy jedna ze stron umowy dotyczcej wymiany rozmylnie jej nie wypenia, chocia odebraa ju wasno od drugiej strony. Banki, ktre emituj kwity potwierdzajce tytu wasnoci do nieistniejcego zota, w rzeczywistoci dopuszczaj si oszustwa, gdy niemoliwe jest, aby wszyscy waciciele (roszcze do zota) otrzymali swoj prawowit wasno. Azatem zakazu stosowania takich praktyk nie mona uzna za ingerencj rzdu wwolny rynek, gdy pozostaje on

26 Groza dzikiej bankowoci wAmeryce przed wojn secesyjn braa si zoddziaywania dwch czynnikw, ktrych przyczyn byy dziaania rzdu, anie system wolnej bankowoci: 1) rzdy stanowe od powstania systemu bankowego w1814 r., w tym rwnie w czasie kadej paniki, pozwalay bankom prowadzi dziaalno, udziela poyczek, ciga je itd. bez koniecznoci wypacania kruszcu, czyli, krtko mwic, banki posiaday przywilej prowadzenia dziaalnoci bez koniecznoci spaty swoich zobowiza; 2) zakaz otwierania przez banki filii winnych stanach (istniejcy do tej pory), atake kopoty ztransportem utrudniay bankom natychmiastowe wymienianie banknotw emitowanych przez banki znajdujce si wbardziej odlegych miejscach. 27 Mises, Ludzkie dziaanie, s. 376377.

22

Pozytywna teoria cyklu

w zgodzie z wolnorynkowym wymogiem prawnej ochrony wasnoci przed atakiem 28, 29. Jak polityk powinien realizowa rzd w latach dwudziestych? Co powinien robi, eby zapobiec krachowi? Najlepiej by postpi, gdyby zlikwidowa System Rezerwy Federalnej iustanowi pienidz majcy stuprocentowe pokrycie wzocie. Ewentualnie mgby zlikwidowa Rezerw Federaln iznie wszelkie regulacje dotyczce funkcjonowania bankw prywatnych, ktre jednak miayby obowizek ogosi natychmiastowe bankructwo, gdyby nie byy wstanie wymieni swoich banknotw idepozytw na zoto. Jak polityk powinien prowadzi rzd, gdyby jednak nie udao mu si wprowadzi tych drastycznych rozwiza, aSystem Rezerwy Federalnej dalej by istnia? Powinien zachowa czujno i nie dopuszcza do inflacyjnej ekspansji kredytowej ani (tym bardziej) jej nie wspiera. Widzielimy, e Fed System Rezerwy Federalnej nie ma cakowitej kontroli nad pienidzem, poniewa nie moe zmusi bankw, aby udzielay tylu poyczek, na ile pozwala im wysoko stopy rezerw obowizkowych, jednak cakowicie kontroluje system bankowy wkwestii zapobiegania inflacji. Poniewa Fed moe zmniejsza rezerwy bankw wedle wasnego uznania, tym samym wic moe zmusi banki, aby zaprzestay inflacji, anawet, jeli okae si to konieczne, zmniejszyy poda pienidza. Zmniejszajc poziom rezerw bankowych lub zwikszajc stop rezerw obowizkowych, rzd federalny mg w latach dwudziestych imoe rwnie dzisiaj zapobiec wzrostowi poday pienidza ikredytu. Cho Rezerwa Federalna nie kontroluje bezporednio kreacji pienidza przez banki oszczdnociowe, kasy oszczdnociowo-kredytowe itowarzystwa ubezpiecze na ycie, to dokonywan przez nie ekspansj
28 Czsto si syszy, e banki po prostu licz na to, i nie wszyscy ludzie bd chcieli jednoczenie wypaci swoich depozytw w tym samym momencie, i dziaaj podobnie jak inynierowie projektujcy most, ktrzy zakadaj, e nie wszyscy mieszkacy miasta bd chcieli wtej samej chwili przez niego przej. Jednak te dwie sytuacje s zupenie rne. Ludzie przechodzcy przez most korzystaj zusugi iwprzeciwiestwie do deponentw nie prbuj wzi wposiadanie wasnoci nalenej im prawnie. Bardziej pasowaoby tu porwnanie zmalwersantami, ktrzy nie zostaliby zapani, gdyby kto przypadkiem nie sprawdzi ksig. Do przestpstwa dochodzi wtedy, kiedy popeniana jest kradzie bd oszustwo, a nie wtedy gdy zostaje ono ostatecznie wykryte. 29 Libertariaski system prawny prawdopodobnie zrwnywaby oglne kwity depozytowe (ktre zezwalaj magazynowi na zwrcenie deponentowi dowolnego homogenicznego dobra) ze szczeglnymi kwitami depozytowymi, ktre, jak np. konosamenty, kwity zastawne, kwity skadowe itd., stanowi tytuy wasnoci do konkretnych iokrelonych obiektw. Jak stwierdzi Jevons, powszechn zasad prawn stao si to, e nadanie lub przekazanie dbr, ktre nie istniej, jest niewane (zob.W. Stanley Jevons, Money and the Mechanism of Exchange, London 1905, s. 207212). Doskonae omwienie problemw zwizanych z pienidzem majcym czciowe pokrycie mona znale w: Amasa Walker, The Science of Wealth, wyd. 3, Boston 1867, s. 126132, a zwaszcza s. 139141.

Problemy zwizane zaustriack teori cyklu gospodarczego

23

kredytow mona zrwnoway, wywierajc deflacyjn presj na banki komercyjne, tym bardziej, e to wanie depozyty bankw komercyjnych tworz baz monetarn dla kredytw udzielanych przez inne instytucje finansowe, a take stanowi najbardziej aktywn cz poday pienidza. Ze wzgldu na to, e System Rezerwy Federalnej ma absolutn wadz nad krajowym pienidzem, rzd federalny od 1913 roku kadorazowo ponosi pen odpowiedzialno za inflacj. Banki nie mog zwasnej woli prowadzi inflacji, gdy do ekspansji kredytowej moe doj tylko za przyzwoleniem izpoparciem rzdu federalnego ipodlegych mu wadz Rezerwy Federalnej. Od 1913 roku banki s wrzeczywistoci pionkami rzdu. Win za ekspansj kredytow inastpujc po niej depresj ponosi tylko iwycznie rzd federalny30 .

Problemy zw i zane zaustriack teori c yk lu gospodarczego


Zaoenie dotyczce penego zatrudnienia Zanim przejdziemy do omwienia alternatywnych teorii cyklu koniunkturalnego, wyjanimy kilka problemw wynikajcych z utrwalonych bdnych interpretacji teorii austriackiej. Oto dwa najwaniejsze bdy, ktre zostay ju obnaone przez profesora Misesa: 1) austriacka teoria zakada, e wczeniej istnia stan penego zatrudnienia iwzwizku ztym nie ma zastosowania w sytuacji, gdy do ekspansji kredytowej dochodzi wprzypadku istnienia niezatrudnionych czynnikw oraz 2) teoria uznaje boom za okres przeinwestowania. Jeli chodzi opunkt pierwszy, to niezatrudnionymi czynnikami mog by albo praca, albo dobra kapitaowe (zawsze bdzie istnie niewykorzystana, submarginalna ziemia). Inflacja moe spowodowa, e niezatrudniony wczeniej czynnik pracy znajdzie zastosowanie, ale tylko pod warunkiem, e waciciele tego czynnika, domagajcy si wczeniej wyszych pac realnych, ni mogliby uzyska na wolnym rynku, postpi niemdrze izgodz si na nisze pace realne, jeli zostan one zakamuflowane przez wzrost kosztw utrzymania. Jeli chodzi oniewykorzystane dobra kapitaowe, to s one pochodn chybionych inwestycji zrealizowanych wtrakcie poprzedniego boomu (albo wjakim innym momencie) iich waciciele stracili nadziej, e wnajbliszym czasie albo
30 Niektrzy autorzy rozwodz si nad tym, e System Rezerwy Federalnej jest wasnoci bankw czonkowskich, co naley uzna za prawn fikcj. W istocie chodzi tylko oto, eby banki wpacay podatki, zktrych Rezerwa Federalna finansowaaby dla nich pomoc. Jeli banki prywatne s rzeczywicie wacicielami Fedu, to dlaczego jego urzdnikw mianuje rzd, ajego waciciele s przymuszeni przez prawo do posiadania Zarzdu Rezerwy Federalnej? Banki Rezerwy Federalnej naley po prostu uzna za agencje rzdowe.

24

Pozytywna teoria cyklu

nawet kiedykolwiek bd mogy by wykorzystane do zyskownej produkcji. Ekspansja kredytowa moe stworzy wraenie, e submarginalny kapita znw przynosi zyski. Jednak inwestowanie wsubmarginalny kapita musiaoby okaza si chybione. Popeniony podczas tej inwestycji bd musiaby zosta ujawniony po zakoczeniu boomu. Azatem nastpstwem ekspansji kredytowej bdzie cykl koniunkturalny bez wzgldu na to, czy istniay niezatrudnione czynniki, czy te nie. Ekspansja kredytowa wokresie bezrobocia przyczyni si do kolejnych chybionych inwestycji, dalszego znieksztacenia rynku iopnienia procesu powrotu do koniunktury po wczeniejszym boomie. Jej skutkiem bdzie te to, e w przyszoci proces uzdrowienia gospodarki bdzie bardziej uciliwy. Chocia te niezatrudnione czynniki, wprzeciwiestwie do czynnikw zatrudnionych, nie zostayby odcignite od bardziej wartociowych zastosowa (poniewa byy niewykorzystane zpowodu prowadzonej przez ich wacicieli spekulacji lub byy skutkiem chybionych inwestycji podjtych w przeszoci), to aby mogy one zosta wykorzystane, musiaoby nastpi przesunicie innych, komplementarnych czynnikw. Inwestycje naleaoby uzna za chybione wanie z powodu zmiany zastosowania tych komplementarnych czynnikw. Ponadto nawet w wypadku istnienia niewykorzystanych czynnikw produkcji ekspansja kredytowa spowodowaaby wszystkie negatywne konsekwencje, oktrych bya mowa wczeniej. Wrezultacie musiaaby si pojawi depresja, wtrakcie ktrej dokonano by korekty nowo powstaych znieksztace31. Przeinwestowanie czy bdne inwestycje? Kolejnym bdem jest nazwanie Misesowskiego opisu boomu mianem teorii przeinwestowania32 . Bd ten po raz pierwszy pojawi si wznanej ksice Haberlera Prosperity and Depression. Mises byskotliwie dowid, e jest to nieprawda:
(...) dodatkowe inwestycje s moliwe jedynie wtedy, gdy istnieje dodatkowa poda dostpnych dbr kapitaowych. Boom jako taki () nie prowadzi do ograniczenia konsumpcji, lecz raczej j zwiksza, tote nie zapewnia wzrostu iloci dbr kapitaowych, ktre mona by przeznaczy na nowe inwestycje. Istota ekspansji kredytowej nie polega na przeinwestowaniu, lecz na inwestowaniu wnieodpowiednie brane, czyli na inwestycjach chybionych () na tak du skal, e moe () zabrakn dbr kapitaowych [do ich realizacji]. [Przedsibiorcy] nie mog ukoczy inwestycji zpowodu zbyt maej ich poday. () Nieuchronny koniec ekspansji kredytowej
Zob. Mises, Ludzkie dziaanie, s. 490491. Profesor Hayek wswoim dobrze znanym (i wymienitym) omwieniu austriackiej teorii pokaza, jak teoria ta traktuje ekspansj kredytow w sytuacji istnienia niezatrudnionych czynnikw. Zob. Hayek, Prices and Production, s. 9699. 32 Haberler, Prosperity and Depression, rozdz. 3.
31

Problemy zwizane zaustriack teori cyklu gospodarczego

25

sprawia, e popenione bdy staj si widoczne. Okazuje si wtedy, e niektrych fabryk nie mona wykorzysta, poniewa nie istniej zakady, ktre wytwarzayby niezbdne komplementarne czynniki produkcji; e cz fabryk produkuje towary, ktrych nie mona sprzeda, gdy konsumenci wol kupowa inne dobra, atych zkolei brakuje na rynku (...). Obserwator zauwaa jedynie nietrafne inwestycje, ktre mona zobaczy, lecz nie pojmuje, e owe nietrafne inwestycje pojawiy si tylko dlatego, i nie powstay zakady wytwarzajce komplementarne czynniki produkcji oraz produkujce towary konsumpcyjne, na ktre istnieje popyt wymagajcy pilniejszego zaspokojenia. () Caa klasa przedsibiorcw znajduje si, mona powiedzie, wpooeniu architekta. () Jeli mylnie oceni ilo dostpnych materiaw, () przygotuje za due wykopy (), to wpniejszej fazie budowy zauway, e nie ma do materiaw, by j ukoczy. Jest oczywiste, e bd owego architekta nie polega na przeinwestowaniu, lecz na nieodpowiednim [inwestowaniu]33.

Niektrzy krytycy teorii Misesa utrzymuj, e gdyby boom trwa wystarczajco dugo, to owe procesy ostatecznie zostayby ukoczone. Jednak zbyt dosownie interpretuj oni przytoczon tu metafor. Ekspansja kredytowa prowadzi do znieksztacenia inwestycji, gdy wjej konsekwencji zbyt dua ilo dostpnego kapitau zostaje skierowana do wyszych rzdw produkcji, azbyt maa jego ilo jest dostpna wniszych rzdach. Na nieskrpowanym rynku komplementarna struktura kapitau rozwijaaby si harmonijnie. Ekspansja kredytu bankowego znieksztaca rynek iutrudnia funkcjonowanie procesw, ktrych konsekwencj jest powstanie zrwnowaonej struktury34. Im duej bdzie trwa boom, tym bardziej znieksztacony bdzie rynek itym wicej bdzie chybionych inwestycji. Banki: aktywne czy bierne? Na pocztku lat trzydziestych XX wieku Misesowska teoria cyklu gospodarczego cieszya si sporym zainteresowaniem w Stanach Zjednoczonych iWielkiej Brytanii, jednak wkrtce pojawia si rewolucja keynesowska i teoria Misesa stracia na popularnoci. Kontrowersje wzbudzaa pewna istotna kwestia w teorii Misesa, ktry twierdzi, e
Mises, Ludzkie dziaanie, s. 474. Mises odrzuca rwnie dawny pogld, e boom charakteryzuje si nadmiernym przeksztaceniem kapitau obrotowego wkapita trway. Gdyby to bya prawda, kryzys cechowaby si niedoborem kapitau obrotowego, awjego konsekwencji nastpowaby znaczny wzrost cen, np. surowcw przemysowych. Jednak wczasie kryzysu okazuje si, e wystpuje nadmiar tych surowcw. Oznacza to, e chybione inwestycje dotycz zarwno trwaego, jak iobrotowego kapitau wwyszych etapach produkcji. 34 Doskonae omwienie niektrych ztych procesw mona znale w: Ludwig M. Lachmann, Capital and Its Structure, London 1956.
33

26

Pozytywna teoria cyklu

przyczyny cyklu naley zawsze szuka wsystemie bankowym, ingerujcym wgospodark. Zkolei jego uczniowie uwaali, e banki popeniaj bd, jeli zachowuj si biernie inie podejmuj natychmiatowej decyzji opodniesieniu naliczanych przez siebie odsetek 35. Uczniowie Misesa utrzymywali, e zjakiego powodu naturalna stopa procentowa moe wzrosn, abanki, ktre przecie nie s wszechwiedzce, mog nieumylnie przyczyni si do pojawienia si cyklu, jeli bd utrzymywa star stop procentow, ktra teraz jest nisza od stopy wolnorynkowej. Stajc w obronie antybankowego stanowiska Misesa, musimy najpierw zaznaczy, e naturalna stopa procentowa czy stopa zysku nie moe nagle wzrosn zpowodu jakiej niezrozumiaej poprawy moliwoci inwestycyjnych. Wzrost naturalnej stopy jest spowodowany wzrostem preferencji czasowych36 . Wjaki sposb banki mog jednak sprawi, by rynkowe stopy procentowe znalazy si poniej swojego wolnorynkowego poziomu? Tylko rozpoczynajc ekspansj kredytow! A wic banki wcale nie musz by wszechwiedzce, eby gospodarka nie dowiadczaa cyklw koniunkturalnych. Wystarczy, e bd si powstrzymywa od ekspansji kredytowej. Jeli banki bd poycza swj wasny kapita, ktry wraz zpozostaymi oszczdnociami stanowi jeden zczynnikw wpywajcych na wysoko wolnorynkowej stopy procentowej, to nie spowoduj przez to wzrostu poday pienidza37. Hayek uwaa, e teoria Misesa jest wadliwa zpowodu swej egzogenicznoci. Wedug Misesa cykl koniunkturalny ma rdo winterwencjonistycznych dziaaniach rzdu, a nie w funkcjonowaniu rynku. Trudno jednak zrozumie ten argument. Albo analiza procesw jest prawidowa, albo nie. Jedyny sposb sprawdzenia kadej analizy polega na ustaleniu, czy prowadzi ona do prawdy, anie czy opisywane przez ni procesy s egzogeniczne, czy te endogeniczne. Jeli procesy te s rzeczywicie egzogeniczne, to analiza powinna to uwzgldni. To samo dotyczy procesw endogenicznych. Nie mona uzna za zalet teorii tego, e dotyczy tych, anie innych procesw.
35 Probankowe stanowisko w tej kwestii mona znale w: F.A. Hayek, Monetary Theory and the Trade Cycle, New York 1933, s. 144148; Fritz Machlup, Stock Market, Credit, and Capital Formation , New York 1940, s. 247248; G. von Haberler, Prosperity and Depression , s. 6467. Przeciwne stanowisko patrz: Mises, Ludzkie dziaanie, s. 485, 671 (przyp. 5) oraz Phillips et al., Banking and the Business Cycle, s. 139 in. 36 Bd popeniany przez uczniw Misesa wynika z tego, e nie przyjli oni stworzonej przez Fettera i Misesa teorii procentu opartej na czystej preferencji czasowej, oraz ztego, e wswoich wyjanieniach zjawiska procentu odwouj si do nieokrelonych elementw produktywnociowych. Zob. rda wymienione wprzyp. 5. 37 Mises wskazuje (Ludzkie dziaanie, s. 671, przyp. 5), e gdyby banki po prostu obniyy oprocentowanie udzielanych przez nie poyczek, nie dokonujc przy tym ekspansji kredytowej, to zrobiyby prezent swoim dunikom inie przyczyniy si do powstania cyklu koniunkturalnego.

Problemy zwizane zaustriack teori cyklu gospodarczego

27

Powtarzanie si cykli Innym zarzutem wobec teorii Misesa jest to, e za jej pomoc mona wyjani kady cykl koniunkturalny, ale nie da si wyjani innej charakterystycznej cechy cykli, mianowicie tego, e nieustannie si powtarzaj. Dlaczego zaraz po zakoczeniu jednego cyklu zaczyna si kolejny? Okazuje si, e teoria Misesa wyjania rwnie to zjawisko, ito bez potrzeby odwoywania si do znanej, cho nieudowodnionej hipotezy, jakoby cykle powstaway samorzutnie, gdy jakie tajemnicze procesy towarzyszce cyklowi zamiast prowadzi do stanu rwnowagi, skutkuj kolejnym cyklem. Zaoenie osamorzutnoci stoi wsprzecznoci zoglnym prawem ekonomii, e gospodarka dy do stanu rwnowagi. Mises jako pierwszy zpowodzeniem wczy teori cyklu koniunkturalnego wogln struktur teorii ekonomii. Powtarzalno cykli wynika z tego, e banki, o ile tylko tylko maj tak moliwo, zawsze podejmuj dziaania wcelu zwikszenia kredytu, arzd niemal zawsze je wtym wspiera bd nawet do tego zachca. Banki czerpi swoje zyski gwnie zekspansji kredytowej, wic pki im si to udaje, pty d do zwikszenia kredytu38. Rwnie rzd jest ze swej natury inflacjogenny. Banki zostaj zmuszone do zatrzymania ekspansji kredytowej, kiedy zaczynaj traci zoto na rzecz podmiotw krajowych izagranicznych. Wczasie deflacji to wanie groba odpywu zota istrach przed bankructwem skania je do ograniczenia kredytu. Kiedy burza ucichnie inastanie koniunktura, banki i rzd mog znw rozpocz inflacj. Tak te czyni iwkonsekwencji cykle koniunkturalne cigle si powtarzaj. Zmiany wpoday zota acykle Wjednej istotnej kwestii autor musi niestety nie zgodzi si zMisesem. WLudzkim dziaaniu Mises najpierw bada prawa rzdzce gospodark wolnorynkow, apotem analizowa rne formy interwencjonizmu. Przyzna, e zastanawia si nad przeniesieniem teorii cyklu gospodarczego do czci powiconej interwencjonizmowi, jednak w kocu zdecydowa si pozostawi t teori w czci dotyczcej wolnego rynku. Zrobi tak, poniewa sdzi, e cykl gospodarczy moe rwnie mie rdo we wzrocie poday zota monetarnego, pod warunkiem e nowe zoto trafi na rynek kredytowy, zanim ceny odpowiednio wzrosn. W praktyce jednak prawdopodobiestwo pojawienia si cyklu wtakich okolicznociach jest znikome. Poda zota jest ograniczona przez wielko jego wydobycia itylko cz nowego zota trafia na rynek kredytowy, nim przyczyni si do odpowiednich zmian
38 Walker, The Science of Wealth, s. 145 i n. Zob. rwnie s. 159. Banki musz cigle dy do zwikszania wolumenu udzielanych przez nie poyczek, emitujc kredyt wformie banknotw idepozytw. Im wiksza bdzie ta emisja, tym wikszy bdzie ich dochd. Jest to sia napdowa zapewniajca sta ekspansj [majcej czciowe pokrycie] waluty do granic moliwoci. Banki, jeli tylko bd miay tak moliwo, bd zwiksza swoje zaduenie, natomiast zmniejsz je tylko wtedy, gdy bd musiay.

28

Pozytywna teoria cyklu

wcenach ipacach. Musimy jednak rozwiza istotny problem teoretyczny: czy moe doj do bardziej lub mniej powanego cyklu koniunkturalnego w gospodarce opartej na stuprocentowym standardzie zota? Czy niezakcony wolny rynek moe dowiadczy cyklu koniunkturalnego, chocia rozmiary tego cyklu byyby ograniczone? Istnieje pewna istotna rnica pomidzy ekspansj kredytow apojawieniem si nowego zota na rynku kredytowym. Ekspansja kredytu bankowego prowadzi do znieksztacenia przekazywanych przez rynek informacji dotyczcych struktury dobrowolnych preferencji czasowych, podczas gdy napyw zota jest wyrazem zmian wtej strukturze. Pomijajc stae zmiany wdystrybucji dochodu spowodowane zmianami wpoday zota, preferencje czasowe mog tymczasowo obniy si wokresie przejciowym, czyli zanim struktura cen ostatecznie zmieni si pod wpywem wzrostu poday zota (cho preferencje czasowe mog wtedy chwilowo wzrosn). Wkonsekwencji obnienia si preferencji czasowych nastpi tymczasowy wzrost zaoszczdzonych funduszy. Ilo oszczdnoci znowu si zmniejszy, kiedy ceny ostatecznie si zmieni na skutek pojawienia si nowego pienidza. Taki wanie przypadek przedstawi Mises. Wtym przypadku oszczdnoci najpierw rosn, eby potem si zmniejszy. Istniej rwnie inne sytuacje, wktrych preferencje czasowe na wolnym rynku nagle si zmieniaj, najpierw malejc, by nastpnie wzrosn. Takie zmiany niewtpliwie mog spowodowa kryzys, awjego konsekwencji musi pojawi si proces dostosowawczy, chybione inwestycje za musz ulec likwidacji. Jednak wtakich sytuacjach naleaoby mwi raczej onieregularnych fluktuacjach, anie oregularnych procesach towarzyszcych cyklowi koniunkturalnemu. Ponadto przedsibiorcy maj dowiadczenie wszacowaniu zmian iwiedz, jak unika bdw. Mog poradzi sobie znieregularnymi fluktuacjami izpewnoci powinni da sobie rad zkonsekwencjami napywu zota, ktre s w stanie w przyblieniu przewidzie. Mog sobie jednak nie poradzi zprognozowaniem skutkw ekspansji kredytowej, poniewa ekspansja kredytowa znieksztaca stopy procentowe i kalkulacj kapitaow, tote przedsibiorcy trac podstaw do oceny sytuacji. Inaczej jest w sytuacji, kiedy do gospodarki napywa zoto. Wtedy przedsibiorcy mog wykorzystywa wycznie swoje tradycyjne metody prognozowania. Azatem adnego wolnorynkowego procesu nie mona porwna do cyklu koniunkturalnego. Nieregularne fluktuacje wodpowiedzi na zmiany wgustach konsumentw, poday zasobw itd. zpewnoci bd wystpowa na wolnym rynku. Wich konsekwencji moe czasem doj do kumulowania si strat ponoszonych przez przedsibiorcw. Jednak regularne isystematyczne znieksztacenia, ktre niezmiennie prowadz do nagromadzenia si bdw idepresji zjawiska charakterystycznego dla cyklu koniunkturalnego to wycznie nastpstwo ingerencji systemu bankowego wrynek39.
Podobn analiz midzynarodowych przepyww zota mona znale w: F.A.Hayek, Monetary Nationalism and International Stability, New York 1937, s. 24 in. Zob. rwnie Walker, The Science of Wealth, s. 160.
39

2. Key n e si stowsk a k ry t y k a au s t r i ac k i ej t e or i i c y k l u1
Misesowska teoria cyklu spotkaa si zdwoma powanymi zarzutami keynesistw. Po pierwsze, krytykuj oni zwolennikw Misesa za utosamianie oszczdnoci z inwestycjami. Oszczdzanie i inwestowanie to wedug keynesistw dwa zupenie odrbne procesy, w ktrych bior udzia dwie rne grupy ludzi, niemajce ze sob nic, lub prawie nic, wsplnego. Klasycznego utosamienia oszczdnoci zinwestycjami nie da si wic uzasadni. Oszczdnoci wypywaj ze strumienia wydatkw konsumpcyjnych, ainwestycje napywaj wjakiej innej fazie wydawania pienidzy. Wedug keynesistw zadaniem rzdu w czasie depresji jest odpowiednie stymulowanie inwestycji izniechcanie do oszczdzania, co ma skutkowa wzrostem cakowitych wydatkw.

1 F.A. Hayek podda gruntownej i uzasadnionej krytyce Treatise on Money J.M.Keynesa (ksik t przymia pniejsza Oglna teoria). Wiele elementw tej krytycznej analizy mona te odnie do Oglnej teorii. Hayek zwrci uwag na to, e Keynes zaoy, i zerowy zysk zagregowany wystarczy do zachowania kapitau, ajeli zyskom osiganym na niszych etapach towarzysz tej samej wielkoci straty na wyszych etapach, to dojdzie do skrcenia struktury kapitaowej. Keynes zlekceway to, e produkcja ma rne etapy, nie uwzgldni zmian wartoci kapitau, nie wzi te pod uwag, e przedsibiorcy ikapitalici to jedna ita sama grupa. Uwaa, e struktura kapitaowa odnawia si automatycznie, nie zauwaa, i rnice cen na rnych etapach produkcji s rdem procentu. Ponadto nie zdawa sobie sprawy ztego, e dylemat przedsibiorcw nie polega na tym, czy naley inwestowa wdobra konsumpcyjne, czy wdobra kapitaowe, lecz na tym, czy naley inwestowa wte dobra kapitaowe, ktre umoliwi produkcj dbr konsumpcyjnych wczeniej, czy wte, ktre bd suy temu celowi pniej. Hayek uzna, e Keynes nie zna teorii kapitau i teorii realnej stopy procentowej, a ju zwaszcza teorii Bhm-Bawerka, co potwierdzaj uwagi Keynesa na temat Misesowskiej teorii procentu. Zob. John Maynard Keynes, Oglna teoria zatrudnienia, procentu ipienidza , tum. M. Kalecki iS.Rczkowski, wyd. 3, Warszawa 2003, s. 169170; F.A.Hayek, Reflections on the Pure Theory of Money of Mr. J.M. Keynes, Economica, sierpie 1931, s. 270295; idem, ARejoinder to Mr. Keynes, Economica, listopad 1931, s.400402.

30

Keynesistowska krytyka austriackiej teorii cyklu

Oszczdnoci i inwestycje s ze sob jednak cile powizane. Nie mona jednoczenie zwikszy tych pierwszych i zmniejszy drugich. Pomijajc kredyt bankowy, jedynym rdem inwestycji s oszczdnoci (wpoprzednim rozdziale pokazalimy skutki finansowania inwestycji za pomoc kredytu bankowego). Ludzie oszczdzaj, dziaajc nie tylko bezporednio jako konsumenci, ale rwnie jako niezaleni przedsibiorcy iwaciciele firm. Jednak oszczdnoci mog by przecie tezauryzowane. Takie ujcie problemu jest sztuczne i mylce. Przeanalizujmy wic moliwe sposoby alokacji aktyww pieninych. Pienidze mona: 1) wyda na konsumpcj; 2) wyda na inwestycje; 3) doda do salda gotwkowego albo zniego wycofa. Innych moliwoci nie ma. Keynesici przyjmuj jednak do wyszukane zaoenie, e najpierw podejmuje si decyzj, czy konsumowa, czy nie (mwi te o oszczdnociach niekonsumpcyjnych), a dopiero pniej decyzj, ile zainwestowa, a ile stezauryzowa (takie podejcie jest charakterystyczne dla neokeynesizmu, a nie keynesizmu ortodoksyjnego, ktry programowo ignoruje zagadnienie tezauryzacji wswoich rozwaaniach, by potem bez sowa wyjanienia do niego wrci). Jest to jednak do sztuczne postawienie zagadnienia, co dowodzi trafnoci uwagi Sir Dennisa Robertsona, e keynesici nie umiej wyobrazi sobie jednoczenie wicej ni dwch moliwoci2. Oczywicie, czowiek w jednym i tym samym akcie decyduje o alokacji swojego dochodu w trzech rnych dziedzinach. Ponadto dokonuje si jej zuwzgldnieniem dwch rodzajw uytecznoci, ktre s ze sob powizane: preferencja czasowa rozstrzyga oalokacji midzy konsumpcj iinwestycjami (midzy wydatkami na biec i przysz konsumpcj), uyteczno pienidza za o tym, jaka bdzie wielko salda gotwkowego. eby inwestowa zasoby w przyszoci, trzeba najpierw ograniczy konsumpcj izaoszczdzi jakie fundusze. Ograniczenie konsumpcji jest tosame zoszczdzaniem, azatem oszczdnoci i inwestycje s zawsze rwne. Obu sformuowa mona waciwie uywa zamiennie. Stopa spoecznej preferencji czasowej i spoeczny popyt na pienidz s wypadkow ocen wartoci dokonywanych przez rne osoby. Jeli ronie popyt na salda gotwkowe, to nie nazywamy tego wypywaniem oszczdnoci, tylko mwimy po prostu owzrocie popytu na pienidz. Cakowita suma sald gotwkowych moe wzrosn tylko otak kwot, ojak wzronie cakowita poda pienidza, gdy obydwie wielkoci musz by identyczne. Jednak realne salda gotwkowe mog wzrosn wskutek wzrostu wartoci dolara. Jeli warto dolara moe swobodnie rosn (ceny mog spada), to nastpstwem wzrostu popytu nie bdzie bdna
2 Dennis H. Robertson, Mr. Keynes and the Rate of Interest, w: Readings in the Theory of Income Distribution, Philadelphia 1946, s. 440. Zob. te: Carl Landauer, ABreak in Keyness Theory of Interest, American Economic Review, czerwiec 1937, s. 260266.

Puapka pynnoci

31

alokacja zasobw ani pogorszenie sytuacji w czasie depresji. Doktryna keynesizmu bezpodstawnie zakada, e wzrost (lub spadek) iloci stezauryzowanych funduszy musi prowadzi do odpowiedniego spadku (lub wzrostu) iloci zainwestowanych funduszy. Jest to jednak sprzeczne zrzeczywistoci. Popyt na pienidz wcale nie zaley od preferencji czasowej ludnoci. Tezauryzacja funduszy moe by by zarwno wynikiem spadku konsumpcji, jak izmniejszenia si inwestycji. Relacj midzy oszczdnociami iinwestycjami akonsumpcj okrelaj preferencje czasowe jednostek, natomiastrelacj midzy wydatkami awielkoci sald gotwkowych okrela popyt na pienidz.

P u apk a p y n no c i
Najwaniejsz broni wkeynesistowskim arsenale argumentw sucych wyjanianiu depresji jest argument puapki pynnoci. Nie uywa si go do bezporedniej krytyki teorii Misesa, lecz jako argumentu cikiego kalibru, ktry pozwala keynesistom uzasadni zastosowanie inflacyjnych lekw na depresj. Wedug keynesistw wpewnych okresach preferencja pynnoci (popyt na pienidz) moe by tak dua, e stopy procentowej nie da si obniy na tyle, by wystarczajco pobudzi inwestycje iwkonsekwencji podwign gospodark zdepresji. Zakadaj oni, e stopa procentowa jest okrelana przez preferencj pynnoci, a nie przez preferencj czasow, oraz e ogniwo czce oszczdnoci iinwestycje jest bardzo sabe, przez co stosunkowo rzadko znajduje odzwierciedlenie wstopie procentowej. Sytuacja wyglda jednak inaczej. To nie stopa procentowa wpywa na wielko oszczdnoci iinwestycji, lecz oszczdnoci, inwestycje i stopa procentowa na rynku s rwnoczenie okrelane przez indywidualne preferencje czasowe. Preferencja pynnoci nie ma ztym nic wsplnego. Keynesici utrzymuj, e jeli wczasie depresji wzronie spekulacyjny popyt na gotwk, to w nastpstwie wzronie rwnie stopa procentowa. Jednak taka sytuacja nie musi wcale nastpi. Tezauryzowane mog by nie tylko fundusze, ktre zostayby skonsumowane, lecz take te, ktre zostayby zainwestowane, bd te jedne idrugie. Wtym ostatnim przypadku relacja midzy konsumpcj ainwestycjami pozostaaby na niezmienionym poziomie. Wtedy te nie dojdzie do zmiany preferencji czasowych. Azatem stopa procentowa zaley wycznie od preferencji czasowej inie ma zupenie nic wsplnego z preferencj pynnoci. Jeli ponadto bd tezauryzowane gwnie fundusze, ktre miano przeznaczy na konsumpcj, to wzrost popytu na pienidz spowodowaby spadek stp procentowych gdy w takim przypadku preferencje czasowe obniyyby si. Keynesici akcentuj znaczenie puapki pynnoci jako czynnika, ktry moe znacznie pogbi depresj i wyduy okres bezrobocia. Roztrzsaj zagadnienie, dlaczego wtrakcie kryzysu finansowego ludzie

32

Keynesistowska krytyka austriackiej teorii cyklu

oczekuj wzrostu stopy procentowej i w zwizku z tym tezauryzuj pienidze, zamiast kupowa obligacje, co doprowadza do spadku stp procentowych. Owa spekulacyjna tezauryzacja ma si przyczynia do powstania puapki pynnoci i rzekomo stanowi dowd na istnienie relacji midzy preferencj pynnoci astop procentow. Jednak keynesici popeniaj tutaj pomyk, ktra wynika z bdnego potraktowania stopy procentowej jako ceny umowy poyczki. Jak ju wskazalimy, najwaniejsz stop procentow jest stopa naturalna, czyli wielko zyskw na rynku. Skoro poyczka jest form inwestycji, to stopa oprocentowania poyczek odzwierciedla po prostu stop naturaln. Co zatem moemy powiedzie osytuacji, kiedy oczekiwany jest wzrost stp procentowych? Ludzie oczekuj wtedy po prostu wzrostu stopy zwrotu netto na rynku, czyli spodziewaj si, e pace iceny innych dbr produkcyjnych spadn bardziej ni ceny dbr konsumpcyjnych. Nie musimy tutaj odwoywa si do jakich zawiych wyjanie. Inwestorzy oczekuj redukcji pac oraz spadku cen pozostaych czynnikw produkcji, tote powstrzymuj si od inwestowania wnie, dopki spadek ten nie nastpi. Jest to niejako klasyczna, staromodna spekulacja woczekiwaniu na zmiany cen. Konsekwencj tej spekulacji nie jest wcale rozstrojenie gospodarki, lecz przyspieszenie procesu dostosowawczego. Na skutek spekulacji czas trwania procesu dostosowawczego zostaje skrcony do waciwego poziomu. Nie inaczej bdzie te womawianej sytuacji. Kiedy pojawi si oczekiwania wzrostu stp procentowych, spadek pac i cen pozostaych czynnikw produkcji zostanie przyspieszony, dziki czemu gospodarka szybciej powrci do dobrego stanu i normalnego rozwoju. Spekulacyjna tezauryzacja nie jest zatem wcale zmor, ktra w czasie depresji nawiedza gospodark, gdy to wanie dziki niej nastpuje szybsza poprawa sytuacji3. Inteligentni neokeynesici, tacy jak Modigliani, przyznaj, e tylko nieskoczenie dua preferencja pynnoci (nieograniczony popyt na pienidz) mogaby uniemoliwi powrt wolnego rynku do rwnowagi istanu penego zatrudnienia4. Widzielimy ju jednak, e duy spekulacyjny
Wpyw spadku pac wczasie depresji na powrt gospodarki do stanu rwnowagi zostanie dokadniej omwiony wdalszej czci tego rozdziau. 4 Najpowaniejsze zarzuty wobec systemu keynesowskiego wysunli jego sympatycy izarazem bezkompromisowi krytycy, neokeynesici. Zob. Franco Modigliani, Liquidity Preference and the Theory of Interest and Money, w: Henry Hazlitt (red.), TheCritics of Keynesian Economics, Princeton, N.J. 1960, s. 131184; Erik Lindahl, On Keynes Economic System, Economic Record, maj i listopad 1954, s. 1932 i 159171. Zdaniem Hutta: Wielka rewolucja dokonana przez Keynesa w 1936 roku zamienia si wbezkrwaw kontrrewolucj zapocztkowan niewiadomie przez metakrytykw, ktrzy chcieli by wierni mistrzowi. Na pytanie, czy nauka bdzie ztego miaa jak trwa korzy, rekompensujc zniszczenia, ktre pozostawia po sobie ta rewolucja, odpowiedz po latach historycy myli ekonomicznej (W.H. Hutt, The Significance of Price Flexibility, w: Hazlitt, red., The Critics ofKeynesian Economics, s. 402).
3

Stawki pac abezrobocie

33

popyt na pienidz przyspiesza proces dostosowawczy. Ponadto popyt na pienidz nie moe by nieskoczenie duy, poniewa ludzie bez wzgldu na swoje oczekiwania nie mog zmniejszy konsumpcji poniej okrelonego poziomu. Ludzie nie mog zaniecha konsumpcji, std te nie mog zaprzesta produkcji. W konsekwencji tezauryzacja, bez wzgldu na jej rozmiar, nie zahamuje procesu dostosowawczego ani nie przeszkodzi gospodarce wpowrocie do stanu penego zatrudnienia. Keynesici nie potrafi poczy tezauryzacji i konsumpcji, gdy odrzucaj istnienie wicej ni dwch moliwoci naraz iuwaaj, e tezauryzacja prowadzi tylko do zmniejszenia inwestycji, anie konsumpcji. Wznakomitym artykule na temat keynesizmu oraz elastycznoci cen ipac profesor Hutt stwierdzi:
Sdz, e nie istnieje nawet jeden przypadek, ktry wskazywaby jednoznacznie na nieskoczon elastyczno popytu na aktywa pienine, poniewa powszechne przewidywania zawsze dotycz albo a) pojawienia si wniezbyt odlegej przyszoci okrelonej struktury cen, albo b) tak powolnego spadku cen, e odroczenie wydatkw przestaje by opacalne.

Mona by zaoy, cho to nieprawdopodobne, e taki popyt si jednak pojawi:


Jeli kto moe wyobrazi sobie [sytuacj] (), wktrej czna realna warto aktyww pieninych ronie, aceny nie przestaj spada, to rwnie dobrze mgby wyobrazi sobie towarzyszce temu (nie mniej osobliwe) zjawisko staej koordynacji cen. Byoby to rwnoznaczne zwyobraeniem sobie, e ceny bd, zgodnie zoczekiwaniami, gwatownie spada, cho nie spadn do zera, azasoby przez cay czas bd wpeni wykorzystane5.

Stawk i p ac abezrobocie
Wyrafinowani keynesici przyznaj, e keynesistowska teoria rwnowagi wsytuacji niepenego zatrudnienia, opierajca si na zaoeniu, e stawki pac s sztywne w d, nie znajduje zastosowania (wbrew panujcemu dawniej przekonaniu) w wypadku wolnego i nieskrpowanego rynku. Klasyczni ekonomici zawsze zakadali, e przyczyn bezrobocia jest powstrzymywanie swobodnego spadku stawek pac, jednak wsystemie keynesistowskim zaoenie to zagubio si wgszczu niewiele wnoszcych rwna. Niemniej jest ono elementem ich systemu i peni

Hutt, The Significance of Price Flexibility, s. 397 i398.

34

Keynesistowska krytyka austriackiej teorii cyklu

wnim istotn funkcj6. Keynesistowska recepta na bezrobocie zakada, e robotnicy dadz si zwie iluzji pieninej. Keynesici s przekonani, e jeli zwizkom zawodowym irzdowi uda si zahamowa spadek nominalnych stawek pac, to robotnicy zgodz si na spadek realnych stawek pac, jakim jest wzrost cen. Polityka inflacji, powodujc spadek realnych stawek pacowych, miaaby zatem suy likwidacji bezrobocia. Dzi due znaczenie nadaje si wskanikowi kosztw utrzymania, tote takie oszustwo zostaoby zdemaskowane. Poza tym nie ma sensu wci powtarza, e inflacja ma wiele niepodanych konsekwencji7. Zastanawiajce jest, e nawet ekonomici, ktrzy akceptuj ogln teori cen, uwaaj wbrew logice, e nie ma ona zastosowania do pac, czyli ceny pracy. Twierdz na przykad, e teori kracowej produktywnoci mona w caoci zastosowa do innych czynnikw produkcji ni praca. Jednak gdy zajmuj si kwesti pac, zaczynaj nagle porusza problemy stref nieokrelonoci inegocjacji8. Wikszo ekonomistw przyznaje te, e utrzymywanie ceny jakiegokolwiek dobra powyej poziomu, za ktrego spraw rynek si oczyszcza, spowoduje powstanie niesprzedanych nadwyek. Jednak nie chc uzna, e ta sama prawidowo dotyczy pracy. Uwaaj, e praca jest dobrem oglnym iwzwizku ztym obnika pac musi negatywnie wpyn na ogln si nabywcz spoeczestwa. Tymczasem niesprzedana, niezatrudniona na rynku praca nie jest prac ogem, lecz okrelon iloci specyficznej pracy, ktrej cen utrzymuje si na sztucznie zawyonym poziomie. To prawda, e im wicej jest przypadkw sztucznego zawyania stawek pac, tym wiksze jest prawdopodobiestwo pojawienia si masowego bezrobocia. Jeli przedstawicielom niektrych zawodw uda si, na skutek przymusu zastosowanego przez zwizki zawodowe lub rzd, podnie stawki pac powyej ich wolnorynkowego poziomu, to robotnicy, ktrzy ztego powodu strac prac, mog znale zatrudnienie na gorszych warunkach winnej brany. Wtakiej sytuacji pracownicy zrzeszeni wzwizku zawodowym, przyczyniajc si do bdnej alokacji czynnikw produkcji, uzyskaj wysze stawki pac kosztem pracownikw, ktrzy bd musieli zadowoli si niszymi zarobkami winnym zawodzie. Im wicej jednak bdzie przypadkw sztywnoci pac, tym mniej bdzie moliwoci przesunicia pracownikw do innych bran, awkonsekwencji tym wiksze ibardziej dugotrwae bdzie bezrobocie.

Zob. Modigliani, Liquidity Preference and the Theory of Interest and Money; zob. te Lindahl, On Keynes Economic System. 7 Zob. L. Albert Hahn, The Economics of Illusion, Squier, New York 1949, s. 50 in., 166 in. 8 W rzeczywistoci o duych strefach nieokrelonoci mona mwi tylko w przypadku wyspy zamieszkiwanej przez dwie albo trzy osoby. W miar wzrostu populacji i rozwoju systemu gospodarczego strefy nieokrelonoci stopniowo si zmniejszaj. Co do umw oprac, to nie istniej oczywicie adne waciwe im strefy nieokrelonoci.
6

Stawki pac abezrobocie

35

Na wolnym rynku stawki pac zazwyczaj dostosowuj si do warunkw, tote nie wystpuje tam problem przymusowego bezrobocia. Kady, kto chce pracowa, moe znale prac. Tylko presja rzdu lub zwizkw zawodowych moe spowodowa, e stawki pac zostan wywindowane powyej poziomu, ktry umoliwiaby pene zatrudnienie. Sporadycznie zdarza si jednak, e stawki pac s zawyone za spraw dobrowolnego wyboru (chocia zazwyczaj towarzyszy mu brak wiadomoci jego konsekwencji) albo czcego si z nim przymusu. Czasami przedsibiorcy lub nawet sami robotnicy ulegaj perswazji, e ich moralnym obowizkiem jest utrzymywanie stawek pac na sztucznie zawyonym poziomie. Wkonsekwencji takich dziaa bezrobocie musi wzrosn. Ten rodzaj perswazji stosuje si dzi istosowano go take wczasie kryzysu w1929roku. Tumaczy si robotnikom, e niezwykle istotne jest podtrzymanie etosu (oryg.: mystique) zwizkw zawodowych i solidarnoci zwizkowej, w czym przeszkadzaj amistrajkowie oraz ci, ktrzy akceptuj pace nisze od wywalczonych przez zwizki. Zwizki zawodowe broni owego etosu, uciekajc si czsto do przemocy, ale odgrywa on niezaprzeczalnie wan rol. Dopki robotnicy, zarwno zrzeszeni wzwizkach zawodowych, jak iniezrzeszeni, wierz wetos zwizku, dopty nie zgodz si na obnik pac, nawet gdyby mieli z tego powodu straci prac. W takim przypadku mamy do czynienia jednak zbezrobociem dobrowolnym. Aby owi robotnicy zdecydowali si na podjcie pracy, naley ich przekona, e obrona etosu zwizku zawodowego jest zpunktu widzenia moralnoci czym absurdalnym9. Skoro jednak dobrowolnie decyduj si na bezrobocie z powodu swojej lojalnoci wobec zwizku zawodowego, to jest cakiem prawdopodobne, e nie rozumiej konsekwencji swoich przekona idziaa. Wikszo ludzi nie zna przecie praw ekonomii. Gdyby bezrobotni zrozumieli, e nie maj pracy zpowodu swojego przywizania do idei solidarnoci zwizkowej, to prawdopodobnie zrezygnowaliby zlojalnoci wobec zwizku. Do bdnego pogldu, e sztuczne utrzymywanie stawek pac na zawyonym poziomie jest dla gospodarki korzystne, przekonywani s nie tylko robotnicy, ale rwnie przedsibiorcy. Pogld ten odegra niezwykle istotn rol podczas kryzysu w1929 roku. Ju wlatach dwudziestych wielkiemu biznesowi wpajano rne owiecone ipostpowe idee. Przekonywano na przykad, e wysokie pace (stawki pac?) s przyczyn, a nie skutkiem wzrostu gospodarczego w Ameryce. Zgodnie z tym rozumowaniem niszy poziom ycia za granic wynika wycznie ztego, e mao rozgarnici przedsibiorcy nie przystali na czterokrotny lub piciokrotny wzrost stawek pac! Kiedy nadszed kryzys, przedsibiorcy byli przekonani, e obnienie stawek pac spowodowaoby spadek siy nabywczej (konsumpcji), co spotgowaoby trudnoci (pniej doktryn t
Nie ma tutaj znaczenia to, czy autor ksiki rzeczywicie uwaa, e etos zwizkw zawodowych jest zpunktu widzenia moralnoci absurdem.
9

36

Keynesistowska krytyka austriackiej teorii cyklu

przyjli keynesici iwzbogacili orne ozdobniki). Przedsibiorcy, ktrzy uwierzyli w t bdn koncepcj, s odpowiedzialni za bezrobocie. Naley jednak podkreli, e ponosz oni win za bezrobocie nie dlatego, e byli egoistyczni ichciwi, ale dlatego, e prbowali dziaa odpowiedzialnie. Najwiksz odpowiedzialno za bezrobocie ponosi jednak rzd, ktry metod kija i marchewki umacnia przekonanie o susznoci tego bdnego pogldu. Zajmijmy si keynesistowskim argumentem, e obnienie stawek pac wcale nie przyczynioby si do spadku bezrobocia, gdy spowodowaoby spadek siy nabywczej izmniejszyo popyt na produkty przemysowe. Argument ten mona odeprze na rnych poziomach. Jeli wczasie depresji ceny spadn, to realne stawki pac nie tylko pozostan na dawnym poziomie, ale wrcz wzrosn. Skoro wzrost siy nabywczej miaby doprowadzi do zmniejszenia si bezrobocia, to w takim razie powinnimy znacznie podnie nominalne stawki pac. Przypumy, e rzd wprowadza przepis opacy minimalnej, na mocy ktrego minimalna stawka pac wynosiaby trzykrotno dotychczasowych stawek. Co by si wtedy stao? Dlaczego keynesici nie domagaj si wprowadzenia tego rozwizania? Oczywicie konsekwencj tego przepisu byoby masowe bezrobocie i cakowite zatrzymanie produkcji, chyba e... nastpiby tak znaczny wzrost poday pienidza, i pracodawcy mogliby zapewni bardzo wysokie wynagrodzenia swoim pracownikom. Jednak w takim przypadku realne stawki pac wcale by nie wzrosy! Nie mona by te powiedzie, e taki przepis szedby zbyt daleko, poniewa pace s jednoczenie dochodami uzyskiwanymi przez robotnikw ikosztami ponoszymi przez przedsibiorcw. Jeli owysokoci stawek pac decyduje wolny rynek, to pace dochody oraz koszty znajd si na takim poziomie, ktry zapewnia stan penego zatrudnienia. Inny poziom pac miaby niekorzystny wpyw na sytuacj gospodarcz10. Keynesici myl stawki pac z dochodami co jest do powszechnym bdem w literaturze ekonomicznej, w ktrej mwi si oglnie o pacach. Ekonomici rzadko precyzuj, czy chodzi im akurat ostawki, czy te odochody11. Tymczasem dochd to iloczyn stawki pacy iliczby roboczogodzin. Stawka godzinowa jest rwna cakowitemu dochodowi podzielonemu przez liczb przepracowanych godzin. Jednak cakowity dochd zaley tu od liczby przepracowanych godzin iwysokoci stawki godzinowej. Obnienie stawek pac spowodowaoby wzrost zatrudnienia. Gdyby ponadto wzrosa liczba przepracowanych roboczogodzin, to wzrsby te cakowity fundusz pac. Obnienie stawek pac wcale nie musi doprowadzi do spadku cakowitych dochodw. Moe by wrcz odwrotnie.
10 Ustanowienie pacy maksymalnej, ktra obowizywaa w poprzednich stuleciach ipodczas II wojny wiatowej, spowodowaoby powstanie sztucznego niedoboru pracy wcaej gospodarce, czyli przyniosoby skutek odwrotny ni paca minimalna. 11 Zob. Hutt, The Significance of Price Flexibility, s. 390 in.

Stawki pac abezrobocie

37

W kadym razie spadek stawek pac bdzie prowadzi do zmniejszenia si liczby bezrobotnych, aoto przecie tutaj chodzi. eby zilustrowa to rozumowanie na uproszczonym (jednak nie za bardzo) przykadzie, zamy, e fundusz pac, ktry pracodawcy mog rozdysponowa midzy robotnikw, jest stay. W takim przypadku na skutek obnienia stawek pac ten sam fundusz pac mgby zosta rozdysponowany midzy wicej osb. Nie ma powodu, aby zakada, e cakowity fundusz pac wtakiej sytuacji by si zmniejszy. Wrzeczywistoci jednak stay nie jest fundusz pac, lecz fundusz kapitaowy, zktrego przedsibiorstwo opaca wszystkie czynniki produkcji. W ostatecznym rozrachunku dobra kapitaowe nie przynosz dochodu, gdy s rwne sumie pac irenty gruntowej (powikszonej oprocent, ktry stanowi cen czasu ijest wszechobecny wcaej gospodarce). Azatem kade przedsibiorstwo dysponuje staym funduszem, ktry przeznacza na pace, renty iodsetki. Praca iziemia s odwiecznymi konkurentami. Poniewa funkcje produkcyjne wgospodarce nie s stae, oglny spadek stawek pac skutkowaby zastpieniem ziemi prac praca staaby si stosunkowo bardziej atrakcyjna wporwnaniu zziemi. Wtakim przypadku cakowity fundusz pac zmieniby si, a mianowicie wzrsby z powodu istnienia efektu substytucyjnego, dziaajcego na korzy pracy kosztem ziemi. Wzwizku ztym globalny popyt na prac byby elastyczny12. Przypumy jednak, e zdarzyo si najgorsze i popyt na prac okaza si nieelastyczny, czyli wkonsekwencji obnienia stawek pac cakowity fundusz pac si zmniejszy. Co wtedy? Po pierwsze, popyt na prac mgby by nieelastyczny tylko wtedy, kiedy przedsibiorcy woczekiwaniu na kontynuacj spadku pac powstrzymywaliby si od inwestowania wsi robocz. Wwczas jednak naleaoby pozwoli na jak najszybszy spadek stawek pac. Przedsibiorcy zauwaywszy, e stawki pac szybko spady do poziomu wolnorynkowego, uznaliby, e stawki pac nie bd ju spada. Wtakiej sytuacji nie tylko przestaliby powstrzymywa si od inwestowania wsi robocz, lecz staraliby si inwestowa jak najszybciej, by uprzedzi ponowny wzrost stawek pac. Wbrew powszechnym opiniom nie naley traktowa spekulacji jako samonapdzajcego si mechanizmu. Im trafniej przedsibiorcy prognozuj i przepowiadaj przyszo, tym chtniej bd spekulowa, aich spekulacje przyspiesz, anie spowolni dziaanie naturalnych rynkowych si prowadzcych do rwnowagi. Kady bd popeniony przez przedsibiorc wtrakcie spekulacji zbyt wczesna lub zbyt pna sprzeda dbr iusug, zbyt wczesne lub zbyt pne kupno odbije si bezporednio na nim. Spekulacja nie jest procesem automatycznym, lecz zaley wycznie
Rne badania pokazuj, e globalny popyt na prac jest w czasie depresji bardzo elastyczny. Podane przez nas tutaj argumenty nie opieraj si jednak na tych badaniach. Zob. Benjamin M. Anderson, The Road Back to Full Employment, w:Paul T. Homan i Fritz Machlup (red.), Financing American Prosperity, New York 1945, s.2021.
12

38

Keynesistowska krytyka austriackiej teorii cyklu

od fundamentalnych si popytu ipoday, uatwia te dostosowywanie si rynku do oddziaywania owych si. Gdyby na przykad przedsibiorcy popenili bd wswoich spekulacjach izakupili zbyt du ilo jakiego dobra, to ponieliby straty z powodu nagromadzenia si niesprzedanych nadwyek ijak najszybciej musieliby dokona korekty. Gdyby przedsibiorcy zbyt dugo zwlekali z nabyciem siy roboczej, to pojawiby si jej niedobr iprzedsibiorcy szybko podwyszyliby pace do ich prawdziwego, wolnorynkowego poziomu. Jak pamitamy, przedsibiorcy maj dowiadczenie we waciwym prognozowaniu stanw rynku. Popeniaj masowo bdy tylko wtedy, gdy wwyniku ingerencji rzdu lub bankw sygnay rynkowe zostaj znieksztacone inie wiadomo, jak wistocie ksztatuje si popyt ipoda. Wsytuacji, ktr tu opisalimy, nie wystpia ingerencja, ktra mogaby wprowadzi przedsibiorcw wbd. Przeciwnie, rozwaalimy tu przykad gospodarki, wktrej przywracano wolny rynek po zakoczeniu ingerencji. Szybki spadek pac spowoduje, e przedsibiorcy przestan si wstrzymywa z zatrudnianiem robotnikw, a nawet zwiksz nabr siy roboczej, natomiast powolny spadek pac przyczyni si do pogorszenia sytuacji, gdy: a) pace bd si utrzymywa powyej swojego wolnorynkowego poziomu, przez co wci bdzie istnie bezrobocie, ib) przedsibiorcy bd si wstrzymywa znabywaniem siy roboczej, co tylko spotguje problem bezrobocia. Ponadto nawet jeli przedsibiorcy nie zdecyduj si na tak spekulacj, to itak nic nie stoi na przeszkodzie, by problem bezrobocia szybko przezwyciy. Jeli robotnicy nie ulegn naciskom i namowom zwizkw zawodowych inie bd czeka zpodjciem pracy, a uda im si uzyska pac graniczn, bezrobocie zostanie wyeliminowane, nawet jeliby zmniejszono cakowity fundusz pac. Wykres 1 ilustruje ten proces. Na osi poziomej przedstawiono poda pracy, ana pionowej wysoko stawek pac. Krzywa DL obrazuje globalny popyt na prac, aIE to cakowity zasb siy roboczej wspoeczestwie, czyli cakowita poda siy roboczej poszukujcej pracy. Poda pracy reprezentuje krzywa SL . Wnaszej analizie abstrahujemy od moliwoci, e obnienie stawek pac mogoby doprowadzi do zmniejszenia si iloci przepracowanych godzin, aponadto zajmujemy si wycznie problemem bezrobocia przymusowego, anie dobrowolnego, tote krzywa SL wprzeciwiestwie do innych krzywych poday ma przebieg pionowy. Ci, ktrzy zpowodu obnienia si stawek pac pracuj krcej albo wogle rezygnuj zpracy, nie przyczyniaj si do zwikszenia spoecznego problemu bezrobocia. Azatem wnaszych rozwaaniach moemy ich pomin. Stawk pac na wolnym rynku wyznacza punkt przecicia krzywej poday pracy SL zkrzyw popytu na prac DL , czyli punkt E. Stawka ta wynosi 0I. Zasb siy roboczej IE znajduje pene zatrudnienie. Przypumy jednak, e na skutek przymusu bd propagandy stawka pac jest sztywna inie moe spa poniej poziomu 0A. Krzywa poday pracy wyglda w takiej sytuacji nastpujco: na odcinku AC jest pozioma, a nastpnie

Stawki pac abezrobocie

39

Wykres 1 Stawki pac a bezrobocie


stawka pac A DS F DL SL

H DL DS

SL

poda pracy

pionowa. Nowa krzywa poday pracy nie przecina si zkrzyw popytu na prac wpunkcie E, lecz wpunkcie B. Wnowym punkcie rwnowagi stawka pac wynosi 0A, lecz zatrudnienie znajduje tylko sia robocza reprezentowana przez odcinek AB, podczas gdy sia robocza reprezentowana przez odcinek BC pozostaje bezrobotna. Rozwizaniem problemu bezrobocia jest oczywicie usunicie sztucznych ogranicze, ktre powoduj, e krzywa poday pracy przecina odcinek AC. Naley pozwoli na spadek stawek pac, a zostanie osignity stan rwnowagi przy penym zatrudnieniu13. Zamy teraz, e spekulanci przecignli strun. Spekulacyjny popyt na prac przedstawimy za pomoc krzywej DS. W takiej sytuacji, bez wzgldu na stawk pac, sia robocza znajduje mniejsze zatrudnienie ni to, ktre opisuje rzeczywista krzywa popytu. Co si wtedy stanie? Nie wzronie bezrobocie, gdy stan penego zatrudnienia zostanie osignity przy niszej stawce pac 0J. Paca jest nisza, ni to wynikaoby ze stanu rynku, tote popyt na prac przewysza jej poda. Gdy stawka pac osignie now rwnowag, wtedy luka jest rwna odcinkowi GH. Ogromna presja wywierana przez popyt sprawi, e przedsibiorcy dostrzeg t luk izaczn podwysza stawki pac, eby usun istniejcy niedobr pracy. Spekulacja jest procesem samokorygujcym si, anie samonapdzajcym si, dlatego stawki pac wzrosn do poziomu, ktry odpowiada stanowi rynku, czyli do 0I.
13

Zob. Hutt, The Significance of Price Flexibility, s. 400.

40

Keynesistowska krytyka austriackiej teorii cyklu

Skoro spekulacja nie jest problemem, lecz daje wiele korzyci, oile stawki pac mog swobodnie spada, to problem bezrobocia nasili si tylko wtedy, gdy stawki pac s utrzymywane powyej poziomu wolnorynkowego. Utrzymywanie stawek pac na zawyonym poziome lub przyzwolenie jedynie na powolny ich spadek zrodzioby oczekiwanie przedsibiorcw, e w kocu bdzie musiao doj do gwatownego spadku stawek pac. W takiej sytuacji globalna krzywa popytu na prac pod wpywem spekulacji przesunie si wd (zamy, e popyt na prac przedstawia teraz krzywa DS). Poniewa jednak krzywa poday pracy na odcinku AC jest pozioma, to stan rwnowagi wyznaczy punkt F, wktrym zatrudnienie jest jeszcze mniejsze (jego poziom przedstawia odcinek AF). Zkolei bezrobocie wzroso ijest teraz rwne odcinkowi FC14. Nawet gdyby cakowity fundusz pac si zmniejszy, to zpowodu swobodnego spadku stawek pac bezrobocie przymusowe zostaoby szybko zlikwidowane. Keynesici, wskazujc na zwizek midzy cakowitym zatrudnieniem i globalnym popytem pieninym na towary, przyjmuj ukryte zaoenie, e stawki pac s sztywne wd. Ztego wanie powodu ich teoria nie znajduje zastosowania wsytuacji, gdy stawki pac mog swobodnie spada. Czy nawet wrazie penego zatrudnienia spadek globalnego popytu nie doprowadziby wkocu do zahamowania aktywnoci gospodarczej? Na to pytanie mona odpowiedzie dwojako. Najpierw musimy si dowiedzie, co si stao z istniejc poda pienidza. Cay czas zakadamy, e poda pienidza wgospodarce jest dana. Pienidz nigdzie nie wyparowa. Niekoniecznie te musiay zmale cakowite wydatki pienine. Skoro zmniejszy si cakowity fundusz pac, to jaka inna wielko musiaa wzrosn, na przykad cakowite zyski osignite przez przedsibiorcw lub inwestorw. Przy danej cakowitej poday pienidza cakowity strumie wydatkw pieninych moe si zmniejszy tylko wtedy, gdy wzronie spoeczny popyt na pienidz, a wic gdy wzronie tezauryzacja. Jednak wzrost tezauryzacji, czyli cakowitego popytu na pienidz, nie prowadzi wcale do katastrofy. Dowiadczajc niepewnoci, ktra cechuje okres depresji, ludzie d do zwikszenia swoich realnych
Zwrmy uwag na to, e na wykresie 1 krzywa SL nie przecina osi poziomej. Krzywa ta musi zaczyna si wpunkcie, wktrym mona osign dochd zapewniajcy minimum egzystencji. W przypadku niszej stawki pac nikt by nie pracowa. Wkonsekwencji krzywa poday pracy na wolnym rynku jest pozioma i przecina punkt minimum egzystencjalnego. Oczywicie nie jest moliwe, aby nastpstwem spekulacji bya sytuacja, wktrej stawki pac bd zapewnia tylko minimum egzystencji. Dzieje si tak ztrzech powodw: a) spekulacja niemal zawsze polega na tezauryzowaniu funduszy, co prowadzi do oglnego spadku cen; wkonsekwencji obniona zostaaby pienina, anie realna stawka pacowa rwnowagi owysokoci minimum egzystencji decyduj stawki realne; b) przedsibiorcy wkocu zorientowaliby si, e przecigneli strun na dugo przed obnieniem si stawek pac do poziomu zapewniajcego tylko minimum egzystencji; c) wrozwinitych gospodarkach kapitalistycznych stawki pac s znacznie wysze od minimum egzystencji.
14

Stawki pac abezrobocie

41

sald gotwkowych. Jeli cakowity zasb pienidza jest dany, to wzrost realnych sald gotwkowych moe nastpi jedynie wskutek spadku cen. Tezauryzacja, oczywicie, skutkuje oglnym spadkiem cen, jednak wcale nie musi mie negatywnego wpywu na dziaalno przedsibiorcw15. Przedsibiorcy, oczym ju bya mowa wczeniej, osigaj zyski dziki rnicom cenowym midzy cenami czynnikw produkcji icenami sprzeday. Zyskowno ich przedsiwzi nie zaley od oglnego poziomu cen16. Spadek lub wzrost cakowitych wydatkw pieninych nie ma zatem znaczenia dla oglnej rentownoci przedsibiorstw. Na koniec zajmiemy si keynesistowskim argumentem, mwicym e pracownicy konsumuj wiksz cz swoich dochodw ni waciciele ziemscy lub przedsibiorcy, awzwizku ztym zmniejszenie si cakowitego funduszu pac ma katastrofalne konsekwencje, gdy musi skutkowa spadkiem konsumpcji iwzrostem oszczdnoci. Podkrelmy najpierw, e jego pierwsza cz wcale nie musi by prawdziwa. Opiera si na dwch zaoeniach: 1) pracownicy s relatywnie biedni, aniepracownicy relatywnie bogaci; 2) biedni konsumuj wiksz cz swojego dochodu w porwnaniu z bogatymi. Pierwsze zaoenie niekoniecznie musi by prawdziwe. Prezes General Motors jest w kocu pracownikiem, podobnie jak Mickey Mantle. Jednoczenie wielu wacicieli ziemskich, rolnikw i sprzedawcw detalicznych nie moe si pochwali zbyt duym majtkiem. Manipulowanie reakcjami midzy pracownikami najemnymi apozostaymi osobami dziaajcymi wfirmie jest nieudoln prb manipulowania relacjami midzy biednymi abogatymi (pomijajc pytanie, czy
Z drugiej strony utrzymywanie stawek pac powyej ich wolnorynkowego poziomu bdzie mie negatywny wpyw na dziaalno inwestycyjn, gdy moe prowadzi do wzrostu iloci stezauryzowanych funduszy, ktre byyby przeznaczone na inwestycje. Zmniejszenie si wzgldnej iloci inwestycji skutkuje tylko pogorszeniem si sytuacji wczasie depresji. Gdyby stawki pac mogy swobodnie spada, to inwestycje wrciyby do poprzedniego poziomu, dziki czemu gospodarka mogaby znw znale si na drodze ku koniunkturze. Zob. Frederic Benham, British Monetary Policy, London 1932, s. 77. 16 Do powszechne jest twierdzenie, e obnienie si poziomu cen jest niekorzystne dla przedsibiorcw, gdy wkonsekwencji zwiksza si ciar zwizany zzacignitymi przez nich zobowizaniami pieninymi, ktrych wysoko jest staa. Jednak wierzyciele firmy s wtakim samym stopniu jej wacicielami jak udziaowcy. Kapita wasny udziaowcw zostaje pomniejszony owielko zobowiza firmy. Posiadacze obligacji (wierzyciele dugoterminowi) s po prostu wacicielami otroch innym charakterze ni udziaowcy i swoje prawa wasnoci egzekwuj w podobny sposb jak posiadacze akcji zwykych ipreferowanych. Wierzyciele oszczdzaj pienidze, eby nastpnie, podobnie jak akcjonariusze, zainwestowa je wprzedsiwzicie. A zatem zmiany w poziomie cen same w sobie nie s dla przedsibiorcw ani korzystne, ani krzywdzce. Jeli poziom cen spadnie, to obie grupy wacicieli wierzyciele idunicy mog po prostu zmieni proporcje, wedug ktrych bd dzieli si zyskami (lub stratami). Problem mona wic rozwiza przez odpowiednie ustalenia midzy nimi.
15

42

Keynesistowska krytyka austriackiej teorii cyklu

taka manipulacja jest wogle potrzebna). Drugie zaoenie, oczym bya ju mowa wczeniej, jest czsto prawdziwe, cho nie zawsze. Wspominalimy ju obadaniach empirycznych Lubella, ktre pokazay, e zmiany wdystrybucji dochodu midzy bogatych ibiednych nie maj widocznego wpywu na stosunek konsumpcji do oszczdnoci. Zamy jednak, e zmniejszenie si cakowitego funduszu pac doprowadzi do zmiany spoecznych proporcji midzy konsumpcj ioszczdnociami. Oszczdnoci wzrosn i wanie do takiej sytuacji powinnimy dy. Kada zmiana spoecznych preferencji czasowych, prowadzca do wzrostu oszczdnoci ispadku konsumpcji sprawia, e koniunktura powrci szybciej, aproces dostosowawczy bdzie trwa krcej. Jeli oszczdnoci wzrosn, a konsumpcja spadnie, to gospodarka szybciej wyjdzie zdepresji. Jeli wskutek spadku stawek pac konsumpcja spadnie, to wanie spadkowi stawek pac bdziemy zawdzicza szybsze wyjcie zkryzysu. Uwaga na koniec: nadwyka siy roboczej, bdca skutkiem sztucznie zawyonych stawek pac, to nadwyka godzin pracy. Jest to rwnoznaczne z 1) brakiem moliwoci zatrudnienia czci siy roboczej lub 2) krtszym czasem pracy. Jeli pojawia si nadwyka roboczogodzin, to albo cz robotnikw nie moe znale pracy, albo tydzie pracy znacznej czci robotnikw zosta skrcony, std ich pace s odpowiednio nisze. Wczasie depresji czsto stosuje si rozwizanie zwane dzieleniem etatu, ktre w rzeczywistoci jest dzieleniem bezrobocia. Wtakiej sytuacji wszyscy robotnicy maj co prawda zatrudnienie, lecz nie na cay etat. Oczywicie, powszechne zastosowanie tego rozwizania pokazaoby, e sztuczne zawyanie stawek pac jest absurdem, na ktrym nikt tak naprawd nie korzysta. Jaki jest poytek z wysokich stawek godzinowych, skoro pace tygodniowe s niskie? Rozwizanie polegajce na skrceniu tygodnia pracy musi skutkowa utrzymaniem stanu niepenego zatrudnienia. Tumy bezrobotnych mogyby wywiera potn presj na obnik sztucznie zawyonych stawek pac, oferujc bardziej konkurencyjne warunki wporwnaniu zzatrudnionymi robotnikami. Jeli jednak cae grupy robotnikw s zatrudnione na niepeny etat, to podobna presja nie powstanie. Jest to jeden zgwnych powodw, dla ktrych zwizki zawodowe popieraj to rozwizanie. Czsto apelom o krtszy tydzie pracy towarzyszy oczywicie wezwanie do odpowiedniego podniesienia stawek godzinowych, eby tygodniwka si nie zmienia. Autorzy tych apeli domagaj si po prostu wyszych realnych stawek pac, ktrym musiaby towarzyszy spadek produkcji iwzrost bezrobocia. Rozwizania polegajce na skrceniu tygodnia pracy idzieleniu etatu skutkuj rwnie zmniejszeniem si realnych stawek pac i obnieniem si standardu ycia. Konsekwencj zastosowania tych rozwiza jest spadek produkcji iwydajnoci robotnikw. Ostatecznie przepa midzy sztucznie zawyonymi stawkami pac astawkami wolnorynkowymi musi si zwikszy jeszcze bardziej, co tylko spotguje problem bezrobocia.

3. K ry t y k a n i e k tryc h a lt e r nat y w n yc h w y ja n i e pr z ycz y n k ry z ysu


Cz ekonomistw jest skonna przyzna, e austriacka teoria moe czasami suy wyjanieniu cyklicznych boomw i depresji, ale dodaj oni od razu, e niektre przypadki da si rwnie dobrze wyjani wwietle innych teorii. Uwaamy jednak, jak stwierdzilimy ju wczeniej, e to stanowisko jest bdne: sdzimy, i austriacka analiza jako jedyna moe wyjani cykle koniunkturalne i inne zjawiska z nimi zwizane. Zdarzay si, oczywicie, kryzysy, ktrych przyczyn byo ingerowanie rzdu wrynki inne ni kredytowy. Angli dotkn kryzys w przemyle tekstylnym, kiedy zostaa odcita na skutek wojny secesyjnej od dostaw surowej baweny. Nagy wzrost opodatkowania moe zahamowa rozwj przemysu inegatywnie wpyn na liczebno podejmowanych inwestycji, powodujc tym kryzys. Klienci bankw mog nagle przesta im ufa, co staje si przyczyn deflacjogennego runu na system bankowy. Na og jednak runy na banki wystpuj dopiero wnastpstwie spadku zaufania do systemu bankowego spowodowanego depresj itak wanie si stao w1929 roku. Te przypadki, oczywicie, nie maj charakteru cyklicznego. S to kryzysy, ktrych nie poprzedza okres boomu. atwo je opisa iwskaza ich przyczyny, ktre wcale nie s tajemnicze. W.R. Scott, badajc kroniki gospodarcze zpoprzednich stuleci, znalaz wnich wyjanienia przyczyn wczesnych kryzysw gospodarczych: gd, plagi, konfiskata kruszcu przez Karola I, przegrane wojny, runy na banki itd. To oczywiste, e przyczyn wspczesnych depresji nie mona si doszukiwa wpodobnych katastrofach. eby wyjani depresj z 1929 roku i wszystkie pozostae, musimy sign do teorii, ktra wyjaniaaby ich gbsze przyczyny. Tylko teoria Misesa spenia ten warunek1.

Omwienie bada Scotta mona znale w: Wesley C. Mitchell, Business Cycles: The Problem and its Setting, New York 1927, s. 75 in.
1

44

Krytyka niektrych alternatywnych wyjanie przyczyn kryzysu

Oglna nadprodukcja
Nadprodukcja jest jednym z najbardziej popularnych wyjanie przyczyn depresji. Wyjanienie to opiera si na zdroworozsdkowej obserwacji, e kryzysowi towarzysz niesprzedane nadwyki dbr, niewykorzystane moce produkcyjne ibezrobocie. Czy nie oznacza to, e system kapitalistyczny produkuje zbyt wiele wczasie boomu iwkonsekwencji potny aparat produkcji zatyka si? Czy depresja nie jest zatem okresem wytchnienia, kiedy nazbyt rozbudowany aparat przemysowy oczekuje, e po okresie boomu aktywno gospodarcza zmaleje, dziki czemu wyeliminuje si nadmiern produkcj oraz nadwyki zapasw? To wyjanienie cieszy si du popularnoci, ale jest pozbawione sensu. Ooglnej nadprodukcji mona mwi tylko wraju. Dopki istniej niezaspokojone pragnienia ekonomiczne, dopty produkcja bdzie czym potrzebnym ipodanym. Zpewnoci tego nieprawdopodobnego poziomu powszechnego zaspokojenia potrzeb nie osignito w1929 roku. Jednak zwolennicy tej teorii mogliby stwierdzi: Nie uwaamy wcale, e wszystkie potrzeby przestay istnie. One wci istniej, ale ludziom brakuje pienidzy, eby ich popyt mg si ujawni. Nawet wtrakcie najostrzejszej deflacji jakie pienidze wci znajduj si wobiegu. Dlaczego tych pienidzy nie wykorzystuje si do nabycia dbr produkowanych przez brane, ktre borykaj si znadprodukcj? Nie istnieje powd, dla ktrego ceny na wolnym rynku miayby nie spa na tyle, aby rynek mg si oczyci, awszystkie dostpne dobra zostay wyprzedane2. Przedsibiorcy, decydujc si na utrzymywanie wysokich cen, spekuluj, e wkrtce ceny rynkowe wzrosn, czyli po prostu dobrowolnie inwestuj wswoje zapasy. Gdyby chcieli sprzeda nadwyk swoich zapasw, wystarczyoby, eby obniyli ceny do poziomu zapewniajcego jej zbyt3. Czy jednak nie ponieliby wtedy strat? Z pewnoci tak, ale zajmowanie si tym problemem przeniosoby dyskusj na inn paszczyzn. Nie moemy zatem mwi onadprodukcji, lecz osytuacji, wktrej ceny sprzeday s nisze od kosztw produkcji. Koszty produkcji s okrelane przez oczekiwane ceny sprzeday, co oznacza, e przedsibiorcy musieli wczeniej wywindowa te koszty za wysoko. Problem nie tkwi wic wpopycie globalnym ani wnadprodukcji, lecz wrnicach midzy cenami a kosztami. Dlaczego przedsibiorcy popenili bd, windujc koszty do poziomu nieuzasadnionego cenami sprzeday? Wprzeciwiestwie do teorii nadprodukcji austriacka teoria wyjania przyczyny
2 Zob. C.A. Phillips, T.F. McManus iR.W. Nelson, Banking and the Business Cycle, New York 1937, s. 5964. 3 Wedug teorii keynesistowskiej do rwnowagi oglnej prowadz dwie drogi: zyski istraty oraz niezamierzone inwestowanie wzapasy lub ich zmniejszanie. Jednak nie mona powiedzie, e owo inwestowanie jest niezamierzone, poniewa przedsibiorcy zawsze mog obniy ceny do poziomu zapewniajcego sprzeda zapasw, oile rozwizanie to uznaj za najbardziej podane.

Podkonsumpcja

45

nagromadzenia si bdw inadmiernego wzrostu kosztw. Wczasie depresji wystpuje nadprodukcja okrelonych dbr, anie oglna nadprodukcja. Chybione inwestycje podjte wskutek ekspansji kredytowej spowodoway przesunicie produkcji z bran, ktre byyby rentowne, do bran, ktre okazuj si nierentowne (awic te, wktrych ceny sprzeday s nisze od kosztw). Azatem nadmiernej produkcji okrelonych dbr, ktra przewysza zapotrzebowanie zgaszane przez konsumentw, towarzyszy zbyt maa produkcja innych dbr.

Pod konsu mpcja


Teoria podkonsumpcji cieszy si dzi niezwyk popularnoci, cho dawniej naleaa do podziemia ekonomicznego. Na wiato dzienne wydoby j waciwie Keynes. Teoria ta gosi, e podczas boomu dzieje si co wedug jednej koncepcji powstaje zbyt duo inwestycji ijest zbyt dua produkcja, wedug innej, zbyt dua cz dochodu narodowego trafia do grup owysokich dochodach co sprawia, e popyt konsumpcyjny jest za may w stosunku do iloci wyprodukowanych dbr. W konsekwencji nadchodzi kryzys idepresja. Wteorii tej mona si doszuka wielu bdw. Po pierwsze, dopki istnieje ludzko, dopty konsumpcja bdzie si utrzymywa na jakim poziomie. Nawet gdyby ludzie nagle zaczli mniej konsumowa, a wicej tezauryzowa, to i tak musieliby przynajmniej niewielkie kwoty przeznacza na konsumpcj. Poniewa tezauryzacja nie moe prowadzi do cakowitego wyeliminowania konsumpcji, to pewien poziom konsumpcji zostanie zachowany iwkonsekwencji bdzie istnia strumie pienidza tworzcy popyt konsumpcyjny. Nie ma powodu, eby ceny poszczeglnych czynnikw produkcji idbr konsumpcyjnych nie dostosoway si na wolnym rynku do podanego poziomu. Straty to zjawisko przejciowe, towarzyszce dostosowaniu si gospodarki do nowego poziomu konsumpcji. Gdyby dao si je przewidzie, to wogle by nie wystpiy. Po drugie, zadaniem przedsibiorcw jest przewidywanie popytu konsumentw i nie istnieje czynnik, ktry uniemoliwiaby im prognozowanie zmian dotyczcych popytu konsumpcyjego. Podobnie prognozuj inne zmiany idostosowuj do nich struktury produkcji. Teoria podkonsumpcji nie jest w stanie wyjani przyczyn nagromadzenia si bdw podczas kryzysu. Jej zwolennicy czsto utrzymuj, e produkcja wczasie boomu przewysza popyt konsumpcyjny, ale 1) dopki nie osigniemy stanu nirwany, dopty zawsze bdzie istnie popyt na dalsz produkcj; 2) bez odpowiedzi pozostaje pytanie, dlaczego koszty wzrosy tak bardzo, e sprzeda produktu po aktualnej cenie jest nieopacalna. Machina produkcyjna rozwija si, poniewa ludzie tego chc, gdy chc osign wprzyszoci wyszy standard ycia. Twierdzenie, e produkcja moe by wiksza od popytu konsumpcyjnego, jest zatem absurdalne.

46

Krytyka niektrych alternatywnych wyjanie przyczyn kryzysu

Wedug jednego zwariantw teorii podkonsumpcji przyczyn tego niekorzystnego zjawiska jest wzgldny wzrost zyskw idochodw osiganych przez bogatsze warstwy spoeczestwa. Zjawisko to ma by rzekomo charakterystyczne dla okresu boomu. Bogaci jakoby konsumuj mniej ni biedni, tote masy nie dysponuj wystarczajc si nabywcz, by kupi og wytworzonych produktw. Wiemy ju, e: 1) badania empiryczne ka wtpi wto, czy bogaci rzeczywicie konsumuj mniej; 2) wczasie boomu wcale nie musi doj do przesunicia si dochodu od biednych do bogatych. Ale nawet gdybymy uznali prawdziwo tych zaoe, musielibymy jeszcze uwzgldni, e: a) przedsibiorcy ibogatsze warstwy spoeczestwa rwnie konsumuj; b) oszczdnoci stanowi popyt na dobra produkcyjne. Oszczdnoci przeznaczane na inwestycje s zatem tak samo niezbdne do utrzymania struktury produkcji jak konsumpcja. Tutaj mog nas zmyli metody ksigowania produktu krajowego, ktry jest wyraany wycznie w kategoriach netto. Nawet produkt krajowy brutto nie jest wistocie wyraony wkategoriach brutto, gdy wkategoriach brutto wlicza si do niego tylko inwestycje wrodki trwae, ale ju nie wzapasy. Wbrew temu, co czsto zakadaj zwolennicy teorii podkonsumpcji, nie jest wcale prawd, e kapita po zainwestowaniu rozlewa si w formie produkcji po rynku i w tym miejscu cay proces si koczy. Wrzeczywistoci sytuacja wyglda zgoa inaczej. Aby standard ycia si podnosi, struktura produkcji struktura kapitaowa musi by cigle wyduana. Wmiar jak tworzony jest nowy kapita, potrzeba coraz wicej funduszy na utrzymanie iodtworzenie coraz bardziej rozwinitej struktury. Wtym celu potrzeba wicej oszczdnoci brutto, ktre musz by inwestowane we wszystkie wysze etapy produkcji. Sprzedawcy detaliczni bd zatem wci nabywa dobra od hurtownikw, hurtownicy od producentw itd. Oszczdnoci nie s zatem marnotrawione, lecz przeciwnie, s one niezbdne do utrzymania standardu ycia na cywilizowanym poziomie. Zwolennicy teorii podkonsumpcji utrzymuj, e w dugim okresie wzrost produkcji wywiera negatywny wpyw na gospodark, poniewa jego konsekwencj jest spadek cen. Tymczasem spadek cen nie utrudnia dziaalnoci gospodarczej. Wrcz przeciwnie spadek cen, bdcy skutkiem wzrostu inwestycji i produktywnoci, znajduje odzwierciedlenie wspadku jednostkowych kosztw produkcji, nie skutkuje wic zmniejszeniem si rentownoci przedsibiorstw. Wkonsekwencji spadku cen efekty wzrostu produktywnoci mog by dystrybuowane midzy wszystkich ludzi. Naturaln konsekwencj rozwoju gospodarczego, oile tymczasem nie wystpi inflacja, jest spadek cen, ktry stanowi reakcj na wzrost iloci kapitau i wysz produktywno. Jeli w takiej rozwijajcej si gospodarce nie wystpuje inflacja, to pace nominalne rwnie spadn, poniewa na skutek zwikszenia liczby etapw produkcji okrelona poda pienidza bdzie musiaa obsuy wiksz liczb transakcji. Jednak spadek nominalnych stawek pac bdzie mniejszy ni spadek cen dbr konsumpcyjnych, a zatem konsekwencj rozwoju gospodarczego s wysze realne pace idochody wcaej gospodarce. Wbrew temu, co gosi teoria

Zasada akceleracji

47

podkonsumpcji, stabilny poziom cen nie jest czym podanym, awzrost poday pienidza ikredytu, ktry ma zapobiec spadkowi poziomu cen, prowadzi do katastrofy, jak jest cykl koniunkturalny4. Gdyby teoria podkonsumpcji trafnie wyjaniaa przyczyny kryzysw, to depresja byaby najbardziej dotkliwa dla sektorw wytwarzajcych dobra konsumpcyjne iwanie wtych sektorach powstawayby nadwyki. Zkolei sektory wytwarzajce dobra produkcyjne powinny si cieszy przynajmniej wzgldn koniunktur. Tymczasem, jak wiadomo, depresja najciej dowiadcza sektory wytwarzajce dobra produkcyjne, anie przemys produkujcy dobra konsumpcyjne. Teoria podkonsumpcji nie potrafi wyjani tego zjawiska, ateoria Misesa wyjania je precyzyjnie5, 6. Kady kryzys cechuje si chybionymi inwestycjami izbyt ma iloci oszczdnoci, anie zbyt nisk konsumpcj.

Zasada akceleracji
Zwolennicy teorii podkonsumpcji tylko w jeden sposb mog prbowa wyjani, dlaczego w sektorach wytwarzajcych dobra produkcyjne wystpuj wiksze fluktuacje ni w sektorach wytwarzajcych dobra konsumpcyjne. Musz odwoa si do zasady akceleracji. Zasada ta opiera si na niepodwaalnej prawdzie, e produkcja suy w ostatecznym rozrachunku konsumpcji. Wedug niej popyt na dobra produkcyjne zaley od popytu konsumpcyjnego, ztym e wpyw popytu konsumpcyjnego na inwestycje jest zwielokrotniony przez efekt dwigni, czego konsekwencj jest wzrost iprzyspieszenie inwestycji. Przedstawmy najpierw t zasad na przykadzie hipotetycznej firmy bd brany. Zamy, e firma wytwarza 100 jednostek dobra rocznie ido tej produkcji potrzebuje 10 maszyn okrelonego typu. Zamy te, e konsumenci zgaszaj zapotrzebowanie na 100 jednostek, aprzecitna ywotno takiej maszyny wynosi 10 lat. Oto wstanie rwnowagi firma kadego roku kupuje jedn now maszyn wcelu
Czsto spotyka si stwierdzenie, e poda pienidza musi rosn w tempie rwnym wzrostowi poday dbr. Jednak dobra ipienidz s niewspmierne, std te sugestia ta nie ma sensu. Nie istnieje metoda, ktra mogaby suy porwnaniu pienidza idbr. 5 Doskona krytyk teorii podkonsumpcji zaustriackiego punktu widzenia mona znale w tekcie Hayeka, The Paradox of Saving, w: Profits, Interest, and Investment, London 1939, s. 199263. Hayek pokazuje, e Foster i Catchings, ktrzy s zwolennikami teorii podkonsumpcji, popeniaj powane, cho czsto trudne do zauwaenia bdy wkwestiach dotyczcych kapitau, procentu istruktury produkcji. Zob. te: Phillips et al., Banking and the Business Cycle, s. 6976. 6 Keynesici kad raczej nacisk na zbyt mae wydatki, anie sam podkonsumpcj. Kwestie tezauryzacji oraz keynesistowskiej dychotomii: oszczdnoci inwestycje, atake pogldy keynesistw na temat pac ibezrobocia poruszono wpoprzednim rozdziale.
4

48

Krytyka niektrych alternatywnych wyjanie przyczyn kryzysu

zastpienia zuytej. Zamy teraz, e nagle wrd konsumentw nastpi 20-procentowy wzrost zapotrzebowania na produkt wytwarzany przez t firm. Konsumenci chc obecnie nabywa 120 jednostek. Jeli zaoymy, e wspczynnik kapitaochonnoci jest stay, to firma potrzebuje 12 maszyn. Musi wic kupi wtym roku dwie dodatkowe maszyny, czyli cznie nabywa trzy zamiast jednej. Dwudziestoprocentowy wzrost konsumenckiego zapotrzebowania na produkt spowodowa 200-procentowy wzrost zapotrzebowania na maszyny. Zwolennicy zasady akceleracji mogliby wic powiedzie, e skutkiem wzrostu popytu konsumpcyjnego w gospodarce jest zwielokrotniony wzrost popytu na dobra kapitaowe. Ponadto popyt ten ronie proporcjonalnie do wzrostu trwaoci kapitau. Im bardziej trwae s dobre kapitaowe iim niszy jest poziom rocznego zapotrzebowania na odtworzenie kapitau, tym wikszy bdzie efekt zwielokrotnienia. Zamy teraz, e wkolejnym roku zapotrzebowanie zgaszane przez konsumentw nie zmienio si iwci wynosi 120 jednostek. Jakie bdzie zapotrzebowanie firmy na maszyny? Firma musi kupi tylko tyle maszyn, ile bdzie potrzebowaa do zastpienia zuytych, czyli tylko jedn maszyn. Cakowite zapotrzebowanie firmy na maszyny wrci wic do poprzedniego poziomu, czyli zmaleje ztrzech sztuk wroku poprzednim do jednej wroku biecym. Wkonsekwencji niezmienionego zapotrzebowania konsumentw nastpi spadek zapotrzebowania na dobra kapitaowe o dwie trzecie. Gdybymy zastosowali t zasad do caej gospodarki, oznaczaoby to, e wzrost popytu konsumpcyjnego bdzie skutkowa znacznie intensywniejszymi fluktuacjami wpopycie na kapita stay, ktry najpierw nieproporcjonalnie ronie, apotem wyranie maleje. Zdaniem zwolennikw zasady akceleracji wzrost popytu konsumpcyjnego wokresie boomu przyczynia si do powstania nieproporcjonalnie duego popytu na dobra kapitaowe. Jeli potem konsumpcja bdzie rosn wolniej, to wkonsekwencji brane produkujce dobra kapitaowe dotknie kryzys. Wczasie depresji, kiedy maleje popyt konsumpcyjny, nieuchronnie musz si pojawi wgospodarce niewykorzystane moce produkcyjne. Zasad akceleracji rzadko si wykorzystuje do gruntownego wyjanienia przyczyn cykli, jednak bardzo czsto stanowi ona jeden zpodstawowych elementw teorii cyklu, sucy zwaszcza wyjanieniu powanych fluktuacji dowiadczanych przez brane wytwarzajce dobra kapitaowe. Zasada akceleracji, cho pozornie prawdziwa, wrzeczywistoci opiera si na bdnym rozumowaniu. Najpierw musimy zauway, e pozornie oczywisty model, w ktrym co rok jedn maszyn zastpuje si now, opiera si na zaoeniu, e przez ostatnie dziesi lat dodawano jedn now maszyn rocznie. Jest to do wtpliwe zaoenie, gdy musiaoby oznacza, e przez ostatnie dziesiciolecie firma stale si rozwijaa7. Jest
7 Inna ewentualno to ta, e w rozwj nastpi wcigu jakiego innego dziesiciolecia, anastpnie firm albo ca gospodark dotkn zastj (osignity zosta stan stacjonarny).

Zasada akceleracji

49

to doprawdy do dziwny sposb opisywania stanu rwnowagi. Wtpliwoci budzi te wyjanienie, e boom i depresja pojawiaj si dopiero po dziesiciu latach rozwoju. Oczywicie, rwnie dobrze firma moga kupi wszystkie dziesi maszyn od razu i takie zaoenie znacznie atwiej pogodzi zaktualnym stanem rwnowagi firmy. Wtakiej sytuacji firma odtwarzaaby swj kapita raz na dziesi lat. Wpierwszej chwili mogoby si wydawa, e wtakim wypadku oddziaywanie zasady akceleracji jest wiksze. Wkocu czstotliwo odtwarzania kapitau jest teraz mniejsza, apopyt znacznie wikszy. Jednak tylko na pozr oddziaywanie tej zasady jest wwczas wiksze. Nietrudno zauway, e kiedy gospodarka funkcjonuje normalnie, to raczej si nie zdarza, by raz na dziesi lat dochodzio do eksplozji inwestycji, po ktrej nastpowaby zerowy popyt na kapita. Jeli rynek jest bliski stanu stacjonarnego, to popyt inwestycyjny jest mniej wicej stay. Ale skoro rynek moe sobie poradzi ztak gwatownymi fluktuacjami, to dlaczego waciwie miaby sobie nie poradzi zagodniejszymi, ktre opisuje standardowa wersja zasady akceleracji? Ponadto wprzykadzie podawanym przez zwolennikw zasady akceleracji tkwi istotny bd, ktry odkry W.H. Hutt8. Jak widzielimy, zapotrzebowanie konsumentw wzroso o20 procent ale dlaczego miaoby to pociga za sob konieczno nabycia dwch kolejnych maszyn wcigu roku? Co rok ma ztym wszystkim wsplnego? Bardziej wnikliwa analiza ujawnia, e rok jest arbitralnie wybran jednostk, ktra nawet w tym przykadzie nie ma adnego znaczenia dla analizy. Rwnie dobrze jako jednostk czasu moglibymy obra tydzie. Wtedy bymy stwierdzili, e zapotrzebowanie konsumentw (ktre przecie cigle si zmienia) wzroso o 20 procent w pierwszym tygodniu, przez co zapotrzebowanie na maszyny musiao wzrosn wtym samym tygodniu o200 procent (gdyby zuyt maszyn zastpiono now w innym tygodniu, wzrost ten byby nieskoczony), eby w nastpnym spa o dwie trzecie (albo o 100 procent) iwkocu si ustabilizowa. Zwolennicy zasady akceleracji nie stosuj jednak jako jednostki czasu tygodnia, gdy wtedy omawiany przykad byby oderwany od rzeczywistoci, wktrej nie wystpuj ogromne fluktuacje na przestrzeni kilku tygodni. Taka teoria nie wyjaniaaby cykli koniunkturalnych. Tydzie nie jest bardziej arbitraln jednostk ni rok. W istocie tak jednostk czasu, ktra nie ma charakteru przypadkowego, jest jedynie okres ywotnoci maszyny (np. 10 lat)9. Popyt na maszyny w okresie dziesicioletnim wynosi pierwotnie dziesi sztuk,
8 Jego byskotliw krytyk zasady akceleracji mona znale w: W.H. Hutt, Coordination and the Price System, praca niepublikowana, Irvington-on-Hudson, N.Y.1955, s. 73117; praca dostpna wFoundation for Economic Education. 9 Nie chodzi tutaj tylko oczas konieczny do wyprodukowania nowych maszyn, lecz oznacznie waniejsz kwesti wyboru takiego czasu, kiedy naley podj inwestycj. Natrafiamy tutaj na kolejny bd zwolennikw zasady akceleracji, polegajcy na zaoeniu, e produkcj nowych maszyn podejmuje si niemal natychmiast.

50

Krytyka niektrych alternatywnych wyjanie przyczyn kryzysu

awobecnym inastpnych dziesicioleciach bdzie wynosi np. dziesi plus dwa, czyli dwanacie. Zatem jeli za jednostk czasu obierzemy dziesiciolecie, to zapotrzebowanie na maszyny wzronie dokadnie w takiej samej proporcji jak zapotrzebowanie na dobra konsumpcyjne czyli nie wystpi efekt zwielokrotnienia. Przedsibiorcy nabywaj czynniki produkcji iangauj si wprodukcj zplanem na okrelony czas, nie krtszy ni okres ywotnoci wyposaenia, tote nie ma powodu zakada, e rynek nie zaplanuje produkcji tak, eby odbywaa si ona bez przeszkd inagych zmian, oktrych mowa wmodelu opracowanym na podstawie zasady akceleracji. Nie da si udowodni twierdzenia, e wzrost konsumpcji wymaga natychmiastowego wzrostu produkcji maszyn. Przeciwnie, to wzrost oszczdnoci i inwestycji w maszyny w momentach wybranych przez przedsibiorcw na podstawie oczekiwanej przez nich rentownoci umoliwia wzrost produkcji dbr konsumpcyjnych wprzyszoci10. Zasada akceleracji opiera si te na innych bdnych zaoeniach. Jedno z nich, zawierajce postulat staego wspczynnika kapitaochonnoci, pomija na przykad moliwo dokonania substytucji, rnej wydajnoci poszczeglnych czynnikw itd. Zakada si w nich rwnie, e kapita jest atwo podzielny, jednak wrzeczywistoci inwestycje s niepodzielne, apodejmuje si je okresowo. Dotyczy to wszczeglnoci inwestycji wrodki trwae. W zasadzie akceleracji mona wskaza jeszcze jeden, znacznie powaniejszy bd. Zasada ta opiera si na sztywnym modelu mechanicznym. Nie ma wnim miejsca na system cen iprzedsibiorczo. Tymczasem produkcj na rynku kieruj przedsibiorcy, ktrzy wswoich decyzjach kieruj si informacjami, jakich dostarcza system cen. Doprawdy zdumiewajce jest, e ten fakt si tutaj pomija. Trudno uwierzy, e mona traktowa powanie teori ekonomiczn, ktra w swojej analizie cakowicie ignoruje istnienie systemu cen. Pod wpywem zmian wpopycie konsumpcyjnym zmieniaj si ceny dbr konsumpcyjnych. Otym si jednak nie wspomina. Wteorii akceleracji kategorie pienine ifizyczne s wymieszane. To, czy przedsibiorca zdecyduje si zainwestowa wdodatkow produkcj jakiego dobra, zaley od relacji cenowych rnic midzy cen sprzeday acenami czynnikw produkcji. Na kadym etapie produkcji istniej wzajemne relacje midzy tymi rnicami cenowymi. Jeli na przykad wzronie pieniny popyt konsumpcyjny, to producenci dbr konsumpcyjnych dowiedz si otym ze wzrostu cen swoich produktw. Jeli rnica midzy cen nabycia czynnikw potrzebnych do produkcji jakiego dobra acen sprzeday tego dobra wzronie, to powstanie impuls do jego produkcji. Jeli jednak ceny czynnikw produkcji wzrosn szybciej ni ceny sprzeday, produkcja zostanie ograniczona. Jeli zkolei ceny te zmieniaj si pari passu, to produkcja nie
10 Zwolennicy zasady akceleracji nagminnie myl konsumpcj zprodukcj dbr konsumpcyjnych i rozprawiaj nad jedn z tych kwestii, kiedy akurat istotna jest druga.

Zasada akceleracji

51

zmieni si. Jeeli teoria pomija istnienie systemu cenowego wswojej analizie problemu produkcji, to znaczy, e jest cakowicie bdna. Oprcz tego, e zasada akceleracji pomija istnienie systemu cenowego, to jeszcze traktuje przedsibiorc niczym mechanizm. Podstawow funkcj przedsibiorcy jest spekulacja polegajca na oszacowaniu niepewnej przyszoci. Jednak wedug zasady akceleracji przedsibiorca lepo iautomatycznie reaguje na zmiany aktualnych danych (tj. danych zbezporedniej przeszoci), nie zajmujc si wogle szacowaniem danych przyszych. Wziwszy to pod uwag, musimy uzna za oczywiste, e przedsibiorcy wnieskrpowanej gospodarce powinni mc przewidzie zmniejszenie si popytu iodpowiednio dostosowa swoje inwestycje. Skoro przedsibiorcy mog wprzyblieniu przewidzie oddziaywanie zasady akceleracji, to uda im si rwnie przewidzie zmniejszenie si popytu inwestycyjnego. Chocia w konsekwencji aktywno wtych sektorach si zmniejszy, jednak nie oznacza to, e pojawi si depresja, gdy zpowodu spadku aktywnoci przedsibiorcy wcale nie musz ponosi strat. Nawet gdybymy uznali pozosta cz zasady akceleracji za prawdziw, to moglibymy si ni posuy tylko do wyjanienia fluktuacji, anie depresji ktra pojawia si wwyniku nagromadzenia bdw popenionych przez przedsibiorcw. Skoro zwolennicy zasady akceleracji twierdz, e bdy s spowodowane tym, i przedsibiorcom nie udaje si przewidzie zmian, to musimy si zastanowi, dlaczego tak si dzieje. Wedug teorii Misesa wprawidowym prognozowaniu przeszkadza przedsibiorcom ingerencja rzdu, ktra zafaszowuje sygnay rynkowe. Jednak womawianym przypadku nie mamy do czynienia zingerencj rzdu, asama zasada akceleracji znajduje swoje odbicie na nieskrpowanym rynku. Ponadto zasad akceleracji znacznie atwiej zrozumie ni teori Misesa. Nie jest skomplikowana igdyby bya prawdziwa, to dla przedsibiorcw byoby oczywiste, e popyt inwestycyjny moe w kolejnym roku znacznie spa. Zarwno oni, jak i inni ludzie odpowiednio zaplanowaliby swoje dziaania iwkonsekwencji nie ponieliby adnych powanych strat. Nie doszoby te do oglnogospodarczej depresji. Hipotetyczne inwestycje w sprzt sucy raz na siedem lat do walki zszaracz utrzymywano by przez rok albo dwa na wysokim poziomie, po czym wnastpnych latach drastycznie by je zmniejszono. Jednak nie spowodowaoby to wcale depresji, gdy przedsibiorcy uwzgldniliby te zmiany izgry podjli odpowiednie dziaania. Nie zawsze moliwe jest podjcie skutecznych dziaa, jednak przedsibiorcy zpewnoci mogliby przewidzie skutki oddziaywania zasady akceleracji. Wrzeczywistoci kady czowiek powinien bez trudu je przewidzie, tym bardziej przedsibiorcy, ktrzy swj sukces zawdziczaj przecie umiejtnociom przewidywania. Zasada akceleracji nie moe wic suy wyjanieniu bdw popenianych przez przedsibiorcw11.
11 Inn koncepcj opierajc si na zaoeniu, e przedsibiorcy s gupcami, ktrzy lepo reaguj na zmiany, a nie spekuluj i z powodzeniem przewiduj przyszo, jest model pajczyny.

52

Krytyka niektrych alternatywnych wyjanie przyczyn kryzysu

Kolejny bd, ktry mona wskaza wzasadzie akceleracji, polega na cakowicie nieuzasadnionym zastosowaniu wnioskw dotyczcych dziaania pojedynczej firmy lub brany do funkcjonowania caej gospodarki. Podobne bdy s popeniane wwielu anglo-amerykaskich teoriach ekonomicznych, ktre skupiaj si wycznie na dwch dziedzinach pojedynczej firmie lub brany bd caej gospodarce. Takie ujcie donikd nie prowadzi, gdy pomija to, co najwaniejsze: relacje midzy rnymi sektorami gospodarki. Za prawidow mona uzna tylko ogln teori ekonomii, anie systemy teoretyczne opierajce si albo na czstkowych iodizolowanych przypadkach, albo na holistycznych agregatach, albo na jakiej kombinacji tych systemw12. Jeli chodzi ozasad akceleracji, to skd si wzi ten dwudziestoprocentowy wzrost konsumpcji? Dwudziestoprocentowy wzrost konsumpcji wjednym sektorze na og jest rwnoznaczny z dwudziestoprocentowym spadkiem konsumpcji w innym. Wtakim przypadku jednak przeniesienie wnioskw zpoziomu jednostki na poziom agregatu jest jeszcze wikszym bdem, gdy wtakich okolicznociach nie doszoby do oglnogospodarczego boomu konsumpcyjnego lub inwestycyjnego. Z jakich rde miaby zosta sfinansowany dwudziestoprocentowy wzrost konsumpcji w caej gospodarce? Nie mona po prostu zaoy dwudziestoprocentowego wzrostu konsumpcji, gdy wtedy pozostawiamy bez odpowiedzi istotne pytanie: wjaki sposb zosta on sfinansowany? Jakie zmiany musz zaj winnych sektorach, eby mg nastpi taki wzrost konsumpcji? Takimi pytaniami zwolennicy zasady akceleracji jednak nigdy si nie zajmuj. Abstrahujc na chwil od zmian wpoday pienidza ipopycie na niego, naley powiedzie, e wzrost konsumpcji moe wystpi tylko wwyniku spadku oszczdnoci iinwestycji. Ale skoro cakowity poziom oszczdnoci iinwestycji musi zmale, aby mg wystpi wzrost cakowitej konsumpcji, to wielko inwestycji nie moe wzrosn w nastpstwie wzrostu konsumpcji, lecz przeciwnie, musi zmale. Zasada akceleracji nie bierze pod uwag tego problemu, gdy cakowicie ignoruje teori ekonomii, ktra zajmuje si badaniem relacji midzy metodami osigania celw acelami, ktre stawiaj sobie ludzie. Poniewa nie osignlimy nirwany, to wszystkie zasoby, ktre alokuje si do celw najbardziej podanych przez jednostki yjce w spoeczestwie, s rzadkie. Na tym wanie polega charakterystyczny problem, ktrym zajmuje si ekonomia. Aby zdoby dobro owikszej
12 Bd ten powanie zaciy na anglo-amerykaskiej myli ekonomicznej. System Marshalla opiera si na wycinkowej teorii brany, awspczesna ekonomia posuwa si jeszcze dalej izajmuje si odizolowan firm. Aby naprawi ten defekt, systemy keynesistowski, a nastpnie ekonometryczny podjy analiz gospodarki wkategoriach kilku holistycznych agregatw. Tylko systemy Misesa iWalrasa s tak naprawd oglne, gdy opieraj si na powizanych ze sob indywidualnych wymianach. Teoria Walrasa jest jednak nierealistyczna, gdy polega na matematycznej analizie nierealnego (azatem nieistotnego) systemu rwnowagi.

Zasada akceleracji

53

wartoci, ludzie musz zrezygnowa zinnego dobra, ktrego warto jest dla nich mniejsza. Wzrost cakowitej biecej konsumpcji mona osign tylko wtedy, gdy zmniejsz si jednoczenie cakowite oszczdnoci iinwestycje. Ludzie dokonuj wyborw midzy biec aprzysz konsumpcj. Konsumpcj biec mona zwikszy tylko kosztem przyszej i na odwrt. Zasada akceleracji cakowicie pomija to zagadnienie, co j dyskwalifikuje. Jedynie wwypadku inflacyjnej ekspansji kredytowej inwestycje mog rosn razem zkonsumpcj zwolennicy zasady akceleracji czsto wspominaj mimochodem o tym warunku. To jednak burzy cao teorii. Przede wszystkim oznacza to, e zasada akceleracji nie dotyczy wolnego rynku. Azatem, oile wogle mona j zastosowa, to tylko do dziaa rzdu, a nie do funkcjonowania leseferystycznego kapitalizmu. Jednak nawet zaoenie dotyczce koniecznoci wystpienia ekspansji kredytowej nie moe uratowa zasady akceleracji. Przykad majcy stanowi dowd na jej oddziaywanie jest przedstawiony w kategoriach fizycznych, czy te realnych. Twierdzi si, e wodpowiedzi na wzrost popytu nastpi wzrost iloci wyprodukowanych jednostek danego dobra. Jeli jednak wzrost popytu ma charakter wycznie pieniny, to wtedy ceny zarwno dbr konsumpcyjnych, jak ikapitaowych mog po prostu wzrosn przy niezmienionej fizycznej produkcji inie wystpi efekt akceleracji. Moe doj do tego, e dwudziestoprocentowy wzrost poday pienidza spowoduje dwudziestoprocentowy wzrost konsumpcji iinwestycji iwszystkich innych wielkoci jednak wielkoci realne irelacje cenowe wcale nie musz si wkonsekwencji zmieni. Nie dojdzie te wcale do zwielokrotnienia inwestycji ani wkategoriach realnych, ani wpieninych. To samo dotyczy te sytuacji, wktrej pieniny wzrost inwestycji lub konsumpcji jest skutkiem zmniejszenia sald pieninych, anie ekspansji pienidza. Mona by tu argumentowa, e inflacja nie moe spowodowa proporcjonalnego wzrostu wszystkich wielkoci, ito na pewno jest jej najwaniejsz cech. To, oczywicie, prawda ipodajc takim tokiem rozumowania, dochodzimy do austriackiej teorii cyklu gospodarczego, azasady akceleracji nie moemy ju uratowa. Teoria austriacka dotyczy wanie znieksztacenia przez inflacyjn ekspansj kredytow procesu, wktrym rynek dostosowuje si do proporcji midzy konsumpcj ainwestycjami13. Jak utrzymuj zwolennicy zasady akceleracji, przedsibiorcy na skutek
13 Innym bdem popenianym przez zwolennikw zasady akceleracji w wyjanianiu cykli jest to, e wedug nich fluktuacje dotycz przede wszystkim trwaego wyposaenia kapitaowego. Wrzeczywistoci jednak, co pokazalimy wczeniej, boom charakteryzuje si nie tylko nadmiernym wzrostem kapitau trwaego. Skadniki kapitau obrotowego, np. surowce przemysowe, podlegaj take rwnie silnym fluktuacjom, jak trwae dobra kapitaowe. Fluktuacje wystpuj wsektorach wytwarzajcych dobra produkcyjne (na co kad nacisk Austriacy). Nie dotycz wycznie trwaych dbr produkcyjnych (jak zakada zasada akceleracji).

54

Krytyka niektrych alternatywnych wyjanie przyczyn kryzysu

wzrostu konsumpcji dokonuj zbyt wielu inwestycji w kapita trway. Jednak teoria austriacka dowodzi, e ekspansja kredytowa, wpywajc na ceny, nie moe wcale skutkowa przeinwestowaniem, lecz jedynie pojawieniem si chybionych inwestycji. Przeinwestowanie pojawia si tylko na etapach wyszego rzdu. Zkolei etapy niszego rzdu charakteryzuj si niedoinwestowaniem. Cakowity rozmiar inwestycji jest ograniczony przez cakowit poda dostpnych oszczdnoci, a oglny wzrost konsumpcji wiadczy ozmniejszeniu si oszczdnoci iwkonsekwencji spadku cakowitego poziomu inwestycji (anie wzrostu albo wrcz zwielokrotnionego wzrostu, jak by wynikao zzasady akceleracji)14. Ponadto austriacka teoria pokazuje, e nagromadzenie si popenianych przez przedsibiorcw bdw jest skutkiem inflacyjnego znieksztacenia rynkowych stp procentowych15.

Zanik moliwoci inwest yc y jnych


Bardzo czsto ekonomici prbuj wytumaczy przyczyny depresji zanikiem moliwoci inwestycyjnych albo ich nasyceniem. Moliwoci inwestycyjne pojawiaj si wtrakcie boomu is odpowiednio wykorzystywane, ale po jakim czasie znikaj i z tego powodu po boomie nastpuje depresja. Depresja trwa, dopki nie pojawi si nowe moliwoci podjcia inwestycji. Dlaczego te moliwoci znikaj? Najczciej wymienia si tutaj czynniki podane przez profesora Hansena w jego znanym artykule. Przyczyn depresji wlatach trzydziestych dopatrywa si on w zaniku moliwoci inwestycyjnych, spowodowanym przez niewystarczajcy wzrost populacji, brak nowych surowcw iniedostateczne innowacje techniczne16. Znaczenie tej doktryny wykracza jednak poza teori stagnacji Hansena, poniewa czynniki te miayby rzekomo przyczyni si do powstania w przyszoci trwaej tendencji do depresji. Niestety,
Zob. Hutt, Coordination and the Price System, s. 109. Zasada akceleracji ma te wyjania, dlaczego najpierw nastpuje spadek aktywnoci wbranach wytwarzajcych dobra kapitaowe, apniej spadek wsektorach produkujcych dobra konsumpcyjne. Tymczasem dawaaby ona takie wyjanienie, nawet gdyby spenione byy jej zaoenia, tylko pod warunkiem (bardzo trudnym do spenienia), e sprzeda dbr konsumpcyjnych wtrakcie cyklu koniunkturalnego mona przedstawi za pomoc sinusoidy. Jeli sprzeda tak opisuje inna krzywa, to wwietle zasady akceleracji nie da si tego wyjani. Na temat zasady akceleracji zob. te: L. Albert Hahn, Common Sense Economics, New York 1956, s. 139143; Ludwig von Mises, Ludzkie dziaanie, s. 494496 oraz Simon S. Kuznets, Relation Between Capital Goods and Finished Products in the Business Cycle , w: Economic Essays in Honor of Wesley C.Mitchell , New York 1935, s. 209267. 16 Alvin H. Hansen, Economic Progress and Declining Population Growth , w:Readings in Business Cycle Theory, Philadelphia 1944, s. 366384.
14 15

Zanik moliwoci inwestycyjnych

55

obalanie teorii stagnacji polegao czsto na milczcej akceptacji wymienionych przez Hansena przyczyn na podstawie bada twierdzono, e oddziaywanie tych czynnikw jest znacznie silniejsze, ni utrzymywa Hansen17. Rzadko podwaano same zwizki przyczynowe. Doktryn t zaakceptowano jako prawdziw mimo braku odpowiednich dowodw. Skd si wogle wziy te kategorie przyczynowe? Po namyle zauwaymy, e wynikaj one zwarunkw rwnowagi wsystemie Walrasa, zakadajcym nieprzerwane istnienie gospodarki jednostajnie funkcjonujcej, w ktrej gusty, wiedza technologiczna i zasoby s dane. Zmiany mog si pojawi tylko wtedy, gdy jedna albo wicej danych si zmieni. Najwaniejsz zmienn decydujc o tym, czy gospodarka znajduje si wfazie depresji, czy koniunktury, jest warto netto nowych inwestycji, ktra wstanie rwnowagi wynosi zero (tj. inwestuje si jedynie tyle, eby odtworzy iutrzyma kapita), zczego pynie wniosek, e tylko zmiany danych ostatecznych mog spowodowa pojawienie si nowych inwestycji. Zarwno populacja, jak izasoby naturalne podpadaj pod Walrasowsk kategori zasobw. Istotn kwesti pominit przez Hansena s, oczywicie, gusty. Ju to wystarczy, eby uzna ca teori za bdn. To przecie preferencje czasowe (gusty spoeczestwa decydujce obiecej iprzyszej konsumpcji) okrelaj, ile jednostki bd oszczdza iinwestowa. Pominicie preferencji czasowych oznacza pominicie najwaniejszego czynnika okrelajcego poziom oszczdnoci iinwestycji. Wteorii tej rzadko podnosi si kwesti nowych zasobw naturalnych, ktre s stosunkowo mao istotnym czynnikiem. Syszelimy co prawda ozgubnych skutkach koca pogranicza*, cho zjawisko to nie wystpio wlatach trzydziestych, lecz znacznie wczeniej inie przynioso adnych negatywnych konsekwencji18. Wrzeczywistoci jednak istnienie fizycznej przestrzeni nie stanowi gwarancji pojawienia si moliwoci opacalnych inwestycji. Czsto si uwaa, e wzrost populacji jest istotnym czynnikiem odpowiedzialnym za koniunktur lub depresj, jednak trudno zrozumie, dlaczego miaoby tak by. Jeli wielko populacji jest mniejsza od optymalnej (kiedy dochd realny per capita jest maksymalny), to jej wzrost na skutek rozszerzenia si podziau pracy umoliwi pojawienie si inwestycji zwikszajcych produktywno. Wzrost populacji nie moe jednak pobudzi inwestycji iwanie t kwesti si teraz zajmujemy.

* Koniec pogranicza zosta ogoszony przez United States Census Bureau w1890 r. Byo to jednoznaczne zpooeniem kresu ekspansji osadnictwa na zachodzie Stanw Zjednoczonych (przyp. MZ). 17 Zob. na przykad George Terborgh, The Bogey of Economic Maturity, Chicago 1945. 18 Co ciekawe, ci sami ludzie, ktrych tak niepokoi to zjawisko, nie wzywaj wcale rzdu federalnego do zaniechania dziaa na rzecz ochrony rodowiska, cho skutkuj one tym, e miliony akrw ziemi s niezbywaln wasnoci pastwa. W obecnych czasach funkcj pogranicza mogaby prawdopodobnie peni przestrze kosmiczna.

56

Krytyka niektrych alternatywnych wyjanie przyczyn kryzysu

Wedug pewnej teorii wzrost populacji prowadzi do oywienia w budownictwie mieszkaniowym. Jednak popyt ma swoje rdo wsile nabywczej, ktra zkolei wostatecznym rozrachunku zaley od produkcji. Wy demograficzny moe utrudni wyprodukowanie takiej iloci dbr, ktra zapewniaby pojawienie si efektywnego popytu na nowe domy. Nawet jeli pojawi si wbudownictwie wzrost popytu, to bdzie mu towarzyszy spadek popytu konsumpcyjnego w innych sferach gospodarki. Jeeli na skutek wzrostu populacji wzronie cakowity poziom konsumpcji (anie istnieje aden szczeglny powd, dla ktrego miaoby si tak sta), to wkonsekwencji ilo zaoszczdzonych izainwestowanych funduszy nie zwikszy si, lecz zmniejszy. Za jeden znajwaniejszych czynnikw zwizanych zcyklem koniunkturalnym uwaa si technologi. Za spraw teorii cyklu Schumpetera wielu ekonomistw kadzie nacisk na znaczenie innowacji technologicznych, zwaszcza w przypadku nowo powstajcych gazi przemysu. Std te moglimy usysze o boomie kolejowym czy motoryzacyjnym. Wraz z istotnymi innowacjami technologicznymi tworzy si nowe inwestycje iwkonsekwencji pojawia si boom. Wykorzystanie wszystkich moliwoci inwestycyjnych kadzie kres boomowi izapocztkowuje depresj. Bd tego rozumowania polega na pominiciu tego, e technologia jest wprawdzie niezwykle istotnym czynnikiem inwestycji, ale ma na nie tylko poredni, anie bezporedni wpyw. W tym zaoeniu widzimy po raz kolejny, dlaczego naley si odwoywa do warunkw rwnowagi przedstawionych przez Misesa, anie przez Walrasa. Wedug teorii austriackiej rozmiar inwestycji jest zawsze mniejszy, ni mgby by zuwzgldnieniem istniejcej technologii. Azatem stan wiedzy technicznej nie jest czynnikiem ograniczajcym inwestycje. eby udowodni to twierdzenie, wystarczy si rozejrze. Wkadej dziedzinie, wzwizku zkadym rodzajem inwestycji istniej zawsze jakie firmy, ktre nie korzystaj znajnowszego wyposaenia, lecz wci stosuj starsze metody. Pokazuje to, e wiedza technologiczna nie jest wcale najpowaniejszym ograniczeniem. Kraje zacofane gospodarczo mogyby nakoni rzesze inynierw do przyswojenia amerykaskiego know-how, ale to by nie spowodowao wzrostu inwestycji, ktry jest niezbdnym warunkiem poprawy poziomu ycia. Owe kraje potrzebuj oszczdnoci, gdy ich brak jest istotnym czynnikiem ograniczajcym rozmiar inwestycji19. Zkolei poziom oszczdnoci ogranicza preferencja czasowa: preferencja biecej konsumpcji wzgldem przyszej. Inwestycje zawsze prowadz do wyduenia procesw produkcji, poniewa krtsze procesy produkcyjne zostay wprowadzone ju wczeniej. Dusze procesy, ktre cechuj si wiksz produktywnoci, nie s realizowane zpowodu ogranicze narzucanych przez
19 Potrzebuj one oszczdnoci, a nie ekspansji pieninej. Krajowi zacofanemu gospodarczo nie pomoe wuprzemysowieniu emisja nieograniczonych iloci pienidza papierowego lub depozytw bankowych. Jedyn konsekwencj takiego rozwizania byaby niekontrolowana inflacja.

Zanik moliwoci inwestycyjnych

57

preferencj czasow. Nie inwestuje si wnowe ilepsze maszyny, poniewa oszczdnoci s niewystarczajce. Nawet gdyby wykorzystywano wszystkie istniejce technologie, wci istniayby nieograniczone moliwoci inwestycyjne, poniewa nie oznaczaoby to wcale zaspokojenia potrzeb. Nawet gdyby nie mona byo wybudowa lepszych hut ifabryk, to mona by wybudowa ich wicej, zwikszajc w ten sposb produkcj ju wytwarzanych dbr konsumpcyjnych. Nowe technologie zwikszaj produktywno, jednak nie s warunkiem koniecznym powstania nowych moliwoci inwestycyjnych. Te istniej zawsze, s jednak ograniczone przez preferencje czasowe ipoziom dostpnych oszczdnoci. Im wicej jest oszczdnoci, tym wicej bdzie inwestycji, ktre suy bd zaspokojeniu niezaspokojonych jeszcze potrzeb. Bd teorii moliwoci inwestycyjnych polega, podobnie jak wprzypadku zasady akceleracji, na cakowitym pominiciu systemu cen. Tutaj rwnie nie uwzgldnia si cen i kosztw. Problemy w trakcie depresji bior si wistocie ztego, e koszty s wysze ni przychody, ktre mona osign ze sprzeday dbr kapitaowych. Skoro koszty s wysze od cen sprzeday, to przedsibiorcy, oczywicie, niezbyt chtnie inwestuj w przedsiwzicia, ktre przyniosyby im straty. Problemem jest wic sztywno kosztw. Na wolnym rynku koszty s wyznaczane przez ceny, anie odwrotnie, azatem spadek cen kocowych doprowadzi do obnienia si cen czynnikw produkcji i w konsekwencji do spadku kosztw produkcji. Zmniejszenie si moliwoci inwestycyjnych wtrakcie kryzysu wynika ztego, e koszty wczasie boomu zostay zawyone iokazuj si teraz zbyt wysokie wzgldem cen sprzeday. Przyczyn bdu, polegajcego na zbytnim zawyeniu kosztw, jest inflacyjna ekspansja kredytowa, ktra trwa podczas boomu. Aby wtrakcie depresji powrciy moliwoci inwestycyjne, koszty ceny czynnikw produkcji musz gwatownie spa, zwaszcza w sektorach wytwarzajcych dobra kapitaowe. Wtedy rnice cenowe znw pozwol na osiganie zyskw. Stawki pac, ktre stanowi pokan cz kosztw produkcji, powinny swobodnie igwatownie spa, aby powrciy moliwoci inwestycyjne. Spowoduje to wzrost rnic cenowych naturalnych stp procentowych na rynku. Azatem teoria austriacka wyjania kwesti moliwoci inwestycyjnych, apozostae teorie s bdne lub pomijaj to zagadnienie. Podobne bdy mona rwnie znale w teoriach, ktre zajmuj si analiz poszczeglnych gazi przemysu teorie te s bardzo podobne do doktryny moliwoci technologicznych. Czsto si twierdzi, e okrelona ga przemysu na przykad przemys budowlany albo motoryzacyjny wczasie boomu doznaa gwatownego wzrostu, adepresja pojawia si zpowodu zahamowania rozwoju tego wanie przemysu. Myli si tu jednak zwyczajne fluktuacje gospodarcze, cechujce pewne specyficzne gazie przemysu, z oglnogospodarczym cyklem koniunkturalnym. Pogorszeniu sytuacji wjednej lub kilku gaziach przemysu towarzyszy

58

Krytyka niektrych alternatywnych wyjanie przyczyn kryzysu

rozwj innych sektorw gospodarki, wmiar jak popyt przesuwa si zjednej brany do innej. Jeli koncentrujemy si na poszczeglnych gaziach przemysu, to nie uda nam si wyjani oglnogospodarczych boomw idepresji, zwaszcza wkrajach, wktrych istnieje wiele gazi przemysu, takich jak Stany Zjednoczone20. Nie ma tutaj na przykad znaczenia to, czy wprzypadku przemysu budowlanego istnieje ponad dwudziestoletni dugi cykl.

Te o r i a c y k l u k o n i u n k t u r a l n e g o S c h u m p e t e r a
Teoria cyklu opracowana przez Josepha Schumpetera jest jedyn doktryn, oprcz austriackiej, ktra opiera si na oglnej teorii ekonomii ijest zni zintegrowana 21. Niestety, opiera si ona na oglnej teorii ekonomii sformuowanej przez Walrasa, anie przez Austriakw, iztego powodu od pocztku plasowaa si na straconej pozycji. Specyfik Schumpeteriaskiej analizy problemu rwnowagi by postulat zerowej stopy procentowej. Schumpeter, podobnie jak Hansen, nie uwaa, aby gusty konsumentw byy czynnikiem aktywnym, podobnie zreszt jak nowe zasoby. Skoro pomija preferencj czasow, to stopa procentowa wstanie rwnowagi powinna wynosi zero. To, e w wiecie rzeczywistym przybiera ona wartoci dodatnie, stanowi odzwierciedlenie dodatnich zyskw, ktre z kolei s konsekwencj oddziaywania jedynej zmiennej, ktra nam pozostaa: innowacji technologicznych. Jak utrzymywa Schumpeter, innowacje te s finansowane przez ekspansj kredytu bankowego. Wzwizku ztym Schumpeter musia ostatecznie przyzna, e przyczyn boomu i depresji jest ekspansja kredytu bankowego, ale nie przej si tym. Wedug Schumpetera przyczyn boomu jest to, e wokrelonej gazi przemysu dochodzi do nagromadzenia si innowacji. Boom si skoczy, kiedy zostan wyczerpane moliwoci inwestycji winnowacje, azwikszona na skutek innowacji produkcja napywa na rynek, doprowadzajc do ruiny starsze firmy igazie przemysu. Kiedy innowacje przestaj si pojawia, astarsze firmy zaczynaj si boryka ztrudnociami izwiksza si ryzyko ich bankructwa, to znaczy, e nadchodzi depresja. Kiedy stare inowe firmy dostosuj swoje dziaania do nowej sytuacji, wtedy depresja dobiega koca.
20 Pomylno gospodarcza maego kraju wytwarzajcego jeden produkt bdzie, oczywicie, zaleaa wznacznej mierze od rozwoju sytuacji wtej wanie gazi przemysu. 21 Swoj teori Schumpeter przedstawi wsynnej ksice pt. Theory of Economic Development, Cambridge, Mass. 1934 (po raz pierwszy opublikowana w1911r.). Pniej Schumpeter przyzna si do bdu i zmodyfikowa swoje stanowisko. Niestety, wprowadzi do pierwotnej teorii liczne nowe bdy. T pniejsz wersj przedstawi w: Business Cycles, New York 1939.

Teoria cyklu koniunkturalnego Schumpetera

59

Wteorii Schumpetera mona znale wiele bdw: 1. Nie wyjania, dlaczego zarwno stare, jak inowe firmy nie umiej trafnie przewidzie zmian. Dlaczego nie przewidziay trudnoci iich nie uwzgldniy22? 2. Proces gromadzenia si innowacji wnowej gazi przemysu moe by dugotrway, azwikszenie produkcji na skutek zastosowania tyche innowacji moe nastpi wstosunkowo krtkim czasie. Wzwizku ztym teoria ta musi zakada, e wzrost produkcji nastpuje dopiero po wprowadzeniu innowacji. W przeciwnym razie nie mielibymy do czynienia ani zboomem, ani zkryzysem. 3. Jak widzielimy wczeniej, Schumpeter wswojej teorii pomija problem preferencji czasowych iprocentu. Pomija rwnie to, e czynnikiem ograniczajcym rozmiar inwestycji s oszczdnoci, a nie technologia23. Azatem kredyt bankowy nie musi wcale zosta przeznaczony na inwestowanie winnowacje, lecz moe rwnie suy finansowaniu zwikszenia inwestycji wznane ju procesy. 4. Wedug tej teorii wczasie boomu nastpuje okresowe nagromadzenie innowacji. Jednak teoria ta nie wyjania, dlaczego dochodzi do takiego nagromadzenia. Tymczasem innowacje (postp technologiczny) pojawiaj si nieustannie is wprowadzane przez wikszo firm, anie przez nieliczne podmioty. Ponadto aby doszo do nagromadzenia si innowacji, zdolnoci przedsibiorcze musiayby si pojawia okresowo. Takie zaoenie nie ma jednak adnego uzasadnienia. Oile wprowadzanie innowacji stanowi cz zwyczajowej procedury zwizanej zpracami badawczo-rozwojowymi, otyle profity osigane ztytuu wprowadzenia innowacji musz przypa dziaom badawczo-rozwojowym iwzwizku ztym nie stanowi czci zysku przedsibiorcy24. 5. Schumpeteriaska wizja przedsibiorczoci ktr powszechnie uwaa si za jego najwikszy wkad w teori ekonomii jest niezwykle pytka ijednostronna. Uwaa on, e przedsibiorczo polega wycznie na wprowadzaniu innowacji, zakadaniu nowych firm itd. Wrzeczywistoci przedsibiorcy musz nieustannie wykonywa swoj prac, polegajc

22 Schumpeteriaski czysty model otwarcie postuluje istnienie doskonaej wiedzy iwkonsekwencji brak bdw popenianych przez przedsibiorcw. Oczywicie, zaoenie to pozostaje wracej sprzecznoci zsamym modelem Schumpetera, poniewa przyczyn depresji wjego czystym modelu jest wzrost ryzyka (stare firmy zostaj przyparte do muru itd.). Wkonsekwencji nikt nie decyduje si na wprowadzanie kolejnych innowacji, dopki sytuacja si nie wyjani. 23 Schumpeter susznie dostrzega, e w konsekwencji dobrowolnych oszczdnoci gospodarka rozwijaaby si wswoim normalnym tempie, awtedy nie mgby wystpi cykl koniunkturalny. 24 Zob. Carolyn Shaw Solo, Innovation in the Capitalist Process: ACritique of the Schumpeterian Theory, Quarterly Journal of Economics, sierpie 1951, s. 417428.

60

Krytyka niektrych alternatywnych wyjanie przyczyn kryzysu

na dostosowaniu swoich dziaa do niepewnego stanu popytu i poday wprzyszoci, wtym rwnie do skutkw innowacji25. Pniej Schumpeter twierdzi, e poszczeglne innowacje powodujce cykl cechuj si rnym okresem dojrzewania, w ktrym bdce ich skutkiem moliwoci s wykorzystywane, zanim nowa produkcja osignie zaoon wielko. Zmodyfikowa swoj teori, postulujc istnienie wgospodarce trzech oddzielnych, cho wpewien sposb oddziaujcych na siebie, cykli: trzyletniego, dziewicioletniego ipidziesiciopicioletniego. Jednak postulat istnienia kilku cykli musi pozostawa wsprzecznoci zjakkolwiek teori oglnogospodarczego cyklu koniunkturalnego. Na rynku oddziauj na siebie wszystkie procesy gospodarcze. Cykl dotyczy caej gospodarki izarwno boom, jak idepresja maj charakter powszechny. System cen integruje iczy ze sob wszystkie dziaania. Nie ma podstaw, by zakada istnienie hermetycznych cykli, ktre nakadaj si na siebie iwkonsekwencji cznie oddziauj na aktywno gospodarcz. Schumpeter, zakadajc istnienie kilku cykli, odszed od swojego pierwotnego modelu ipopeni kolejne powane bdy26.

Dokt r y ny ja koc i k redy t u


Zomawianych do tej pory teorii tylko austriacka (Misesowska) uwaa boom za zjawisko niekorzystne. Pozostae przyjmuj boom zentuzjazmem, a depresj uwaaj za mao przyjemne zjawisko zwizane z zaamaniem si koniunktury. Schumpeter i Austriacy twierdz, e depresja jest nieuchronnym skutkiem procesw rozpocztych w trakcie boomu. Schumpeter uzna co prawda, e deflacja podczas fali wtrnej jest zjawiskiem niefortunnym idestabilizujcym, jednak sdzi, e cykl gospodarczy opisany przez jego czysty model to cena, ktr trzeba zapaci za rozwj kapitalistycznej gospodarki. Jak wida, tylko teoria austriacka uznaje inflacyjny boom za zjawisko niekorzystne, adepresj za proces niezbdnego uwolnienia gospodarki od zakce powstaych w czasie boomu. Rwnie przedstawiciele szk jakoci kredytu twierdz, e depresja jest
25 Clemence i Doody, bronic Schumpetera przed krytyk Kuznetsa, twierdz, e warunkiem nagromadzenia si innowacji s zdolnoci stanowice obyciu przedsibiorc. Utosamiaj oni te zdolnoci z umiejtnoci wprowadzania innowacji i zakadania nowych firm. Powyej wykazalimy bdno tego twierdzenia. Zob. Richard V. Clemence iFrancis S. Doody, The Schumpeterian System, Cambridge, Mass. 1950, s. 52 in.; Simon S. Kuznets, Schumpeters Business Cycles, American Economic Review, czerwiec 1940, s. 262263. 26 Schumpeter wspomina rwnie ofali wtrnej, ktra nakada si na jego czysty model. Analizujc t fal, bierze on pod uwag inflacj, spekulacj cenow itd., jednak wrozumowaniu tym nie ma elementw charakterystycznych dla jego teorii. Odrzucenie czystego modelu ipodejcia zakadajcego istnienie kilku cykli oznacza wic koniec teorii Schumpetera.

Doktryny jakoci kredytu

61

nieuchronn konsekwencj inflacyjnego boomu. Zgadzaj si z Austriakami co do tego, e naley zapobiega boomom inie hamowa procesu likwidacji inwestycji wczasie depresji. Rni si od Austriakw zasadniczo wanalizie przyczyn isposobw zapobiegania boomom ikryzysom. Najbardziej zasuona dla teorii jakoci kredytu jest dawna szkoa bankowoci, ktra odgrywaa wan rol wXIX wieku ido pocztku lat trzydziestych XX wieku. Teori t mona zaliczy do wykadanej wstarszych podrcznikach pienidza i bankowoci starowieckiej tradycji zdrowej bankowoci, reprezentowanej wlatach dwudziestych przez dwch wybitnych ekonomistw: dr. Benjamina M. Andersona zChase National Bank idr. H. Parkera Willisa, ktry pracowa na Wydziale Bankowoci Columbia University iby redaktorem Journal of Commerce. Wedug tej szkoy, ktra nie jest ju tak popularna jak kiedy, ekspansja kredytu bankowego moe spowodowa inflacj tylko pod warunkiem, e kredyt zostanie skierowany wniewaciwe miejsca. Takim kredytem nie jest wedug niej krtkoterminowy kredyt na warunkach samospaty, poparty realnymi dobrami iprzyznawany osobom onienagannej wiarygodnoci kredytowej. Wtakim przypadku ekspansja kredytu bankowego nie jest inflacyjna, poniewa rzekomo stanowi odpowied na uzasadnione potrzeby handlu. Poda pienidza ronie wraz ze wzrostem produkcji, anastpnie, wmiar jak dobra s sprzedawane, znowu spada. Wszystkie inne poyczki dugoterminowe, na zakup nieruchomoci lub papierw wartociowych czy te dla osb owtpliwej zdolnoci kredytowej s inflacjogenne iskutkuj cyklem gospodarczym, ktry koczy si depresj ilikwidacj chybionych inwestycji rozpocztych wtrakcie boomu. Kiedy wlatach dwudziestych poyczki bankowe przeznaczano gwnie na zakup aktyww uwaanych przez szko bankowoci za niepewne, teoretycy reprezentujcy t szko, podobnie jak Austriacy, sprzeciwiali si inflacji kredytu bankowego iostrzegali przed zbliajc si depresj. Jednak ocena reprezentantw szkoy bankowoci co do aktyww jest bdna. Najwaniejsze wekspansji kredytu bankowego jest to, ile nowego pienidza przeznaczono na poyczki dla przedsibiorcw. Forma tych poyczek nie jest a tak istotna. Krtkoterminowe poyczki na warunkach samospaty maj rwnie inflacyjny charakter, jak poyczki dugoterminowe. Potrzeby kredytowe przedsibiorcw mog zosta zaspokojone tylko za spraw dobrowolnych oszczdnoci. Nie ma powodu, by poyczki krtkoterminowe byy finansowane przez inflacyjny kredyt bankowy. Banki nie czekaj biernie, a firmy zgosz popyt na poyczki. Wielko tego popytu zmienia si odwrotnie proporcjonalnie do zmian wysokoci stopy procentowej ustanowionej przez banki. Najistotniejszym zjawiskiem jest tutaj zastrzyk nowego pienidza dla firm. Bez wzgldu na to, jak form przyjmie poyczka, wgospodarce pojawi si nowy pienidz, czego konsekwencje opisuje teoria austriacka. Forma poyczki nie ma znaczenia, poniewa firmy, chcc sfinansowa inwestycje dugoterminowe, mog w tym celu wykorzysta poyczki porednio, a nie bezporednio.

62

Krytyka niektrych alternatywnych wyjanie przyczyn kryzysu

Na przykad zamiast sfinansowa zakup krtkoterminowych zapasw z wasnych funduszy, firma moe zacign poyczk w banku. Uwolnione wten sposb fundusze moe zkolei wykorzysta do sfinansowania inwestycji dugoterminowych. Banki nie s wstanie zapobiec poredniemu wykorzystaniu poyczanych przez nie funduszy. Wszystkie kredyty na rynku s powizane iwaden sposb nie da si oddzieli jednych form kredytu od innych27. Anawet gdyby byo to moliwe, to itak nie miaoby ekonomicznego uzasadnienia. Poyczka na warunkach samospaty jest rwnie inflacyjna, jak kada inna poyczka. Jedyn, acz poredni zalet tej teorii jest to, e moe ona suy ilociowemu ograniczeniu akcji kredytowej bankw, ktre nie zawsze mog udzieli tego rodzaju poyczek w podanych przez siebie ilociach. To, e spata poyczek krtkoterminowych nastpuje relatywnie szybko, bynajmniej nie jest ich zalet, poniewa mog one by is odnawiane. Wkonsekwencji poyczka krtkoterminowa moe sta si poyczk dugoterminow. Szkoa bankowoci mogaby korzystnie wpyn na gospodark wlatach dwudziestych, gdyby zamiast koncentrowa sina formie poyczek (krytykowaa gwnie poyczki giedowe), zaja si zagadnieniem poday pienidza. Powaniejsze bdy ni przedstawiciele szkoy bankowoci popeniali ci teoretycy, ktrzy uwaali pewne formy kredytu za wyjtkowo szkodliwe. Podczas gdy szkoa bankowoci sprzeciwiaa si ilociowej inflacji kredytowej, czyli udzielaniu kredytw bez obwarowania ich rygorystycznymi warunkami samospaty, inni teoretycy nie zastanawiali si w ogle nad wolumenem kredytu. Rozwaali wycznie to, czy mia on by przeznaczony na zakup nieruchomoci, czy papierw wartociowych. Wlatach dwudziestych szczeglnie niechtnie traktowano gied papierw wartociowych. Wielu teoretykw wzywao do ograniczenia poyczek giedowych, ktre w przeciwiestwie do zwykych poyczek byy nieuprawnione. Popularne teorie oskaray gied papierw wartociowych oabsorpcj kapitau i kredytu, ktry powinien by przeznaczony na sfinansowanie uzasadnionych potrzeb przemysu i rolnictwa. Wall Street bya obiektem demagogicznych atakw od czasw powstania Partii Populistycznej*

* Partia Populistyczna istniaa wlatach 18921912 wUSA. Postulowaa ustanowienie kontroli pastwa nad gospodark, reformy ustrojowe ipomoc dla farmerw (przyp. MZ). 27 W latach dwudziestych, kiedy banki pod wpywem doktryn jakoci kredytu prboway odci dopyw kredytu na gied papierw wartociowych, gieda zacigaa poyczki winstytucjach niebankowych, ktre rozrosy si za spraw trwajcej latami inflacji kredytowej bankowego. Bdy popeniane przez teoretykw jakoci kredytu, zwaszcza te dotyczce giedy papierw wartociowych, przedstawi Fritz Machlup, wowym czasie czoowy teoretyk szkoy austriackiej, wswoim znakomitym opracowaniu: The Stock Market, Credit and Capital Formation, New York 1940.

Doktryny jakoci kredytu

63

i wprowadzenia przez Thorsteina Veblena niefortunnego podziau na wiat finansw iwiat przemysu. W obecnych czasach argument o absorpcji kapitau straci ju na popularnoci. Jednak dla wielu ekonomistw gieda papierw wartociowych jest wci obiektem atakw. Oczywicie, gieda to narzdzie wykorzystywane do inwestowania w przemys. Jeli osoba A kupuje nowo wyemitowane papiery wartociowe, to pozyskane wten sposb fundusze s bezporednio inwestowane. Jeli kupuje ona stare akcje, to 1) wzrost cen akcji zachci firm do dalszej ich emisji i2) nastpi transfer funduszy do sprzedawcy akcji B, ktry zkolei przeznaczy je na konsumpcj lub inwestycje. Jeli osoba B bezporednio zainwestuje zarobione pienidze, to znaczy, e gieda po raz kolejny przeksztacia oszczdnoci winwestycje. Jeli osoba B przeznaczy te pienidze na konsumpcj, to jej konsumpcja (ujemne oszczdnoci) bdzie rwna oszczdnociom osoby A. Wkonsekwencji cakowity poziom oszczdnoci si nie zmieni. Wlatach dwudziestych XX wieku zniepokojem odnoszono si do kredytw maklerskich. Wzrost iloci poyczek zdaniem maklerw mia stanowi dowd na absorpcj kapitau przez gied papierw wartociowych. Jednak makler zaciga poyczk tylko wtedy, gdy jego klient, sprzedajc akcje, zwraca si do niego po gotwk. Zwykle maklerowi wystarcza rachunek biecy, gdy gotwka nie jest mu potrzeba. Kiedy jednak jego klient, potrzebujc gotwki, decyduje si na sprzeda swoich akcji, to znaczy, e opuszcza gied. Azatem im wicej pienidzy banki poyczaj maklerom, tym wicej funduszy opuszcza gied. Wlatach dwudziestych wzrosa ilo kredytw maklerskich, co oznaczao, e przemys coraz chtniej wykorzystywa gied papierw wartociowych do pozyskiwania zaoszczdzonych funduszy wcelu ich zainwestowania28. Gwatowne fluktuacje na giedzie papierw wartociowych wtrakcie boomu idepresji nie powinny by zaskoczeniem. Austriacka analiza wykazaa, e wiksze fluktuacje wystpuj wbranach wytwarzajcych dobra kapitaowe. Akcja jest tytuem wasnoci do dbr kapitaowych. Ceny tytuw wasnoci do kapitau rosn wczasie boomu, tak samo jak ceny dbr kapitaowych29. Spadek stopy procentowej, towarzyszcy ekspansji kredytowej, skutkuje wzrostem wartoci kapitaowej akcji (inn przyczyn wzrostu wartoci akcji jest wzrost biecych i oczekiwanych dochodw). Ceny akcji, po uwzgldnieniu wzrostu dochodw oczekiwanych w czasie boomu, wzrosn bardziej ni pozostae ceny. Gieda papierw
28 Zob. Machlup, The Stock Market, Credit, and Capital Formation. Makler moe zacign poyczk wcelu spacenia innego maklera, jednak wostatecznym rozrachunku bilans transakcji midzy maklerami wynosi zero. Cakowity wolumen kredytw maklerskich odzwierciedla jedynie relacje midzy maklerami aich klientami. 29 Podobnie bd si zachowywa ceny nieruchomoci, gdy nieruchomo jest jednostk kapitau zainwestowanego wziemi.

64

Krytyka niektrych alternatywnych wyjanie przyczyn kryzysu

wartociowych nie jest niezalenym bytem, ktry istnieje obok przemysu lub wrcz przeszkadza w jego funkcjonowaniu. Gieda papierw wartociowych zazwyczaj odzwierciedla realny rozwj wwiecie przemysu. Inwestorzy giedowi, ktrzy pod koniec lat dwudziestych tumaczyli, e boom na giedzie odzwierciedla ich inwestycje wAmeryk, nie zasuyli na gorzk krytyk. Ich bd wynika zwiary wto, e wczesny boom jest czym naturalnym ibdzie trwa wiecznie, podczas gdy by on sztucznie stworzonym preludium do katastrofy. Ten czsty bd by jednak charakterystyczny nie tylko dla giedy. Podczas niedawnych boomw krytykowano rwnie ratalne kredyty konsumpcyjne. Twierdzi si, e kredyty ratalne s zjakiego powodu wyjtkowo inflacyjne iniezdrowe. Jednak prawda jest zupenie inna. Kredyty ratalne nie s bardziej inflacyjne ni pozostae kredyty. Przeciwnie, s znacznie mniej szkodliwe od kredytw dla przedsibiorcw (wtym rwnie tych rzekomo pewnych), poniewa nie powoduj one powstania cyklu gospodarczego. Wedug teorii Misesa przyczyn cyklu koniunkturalnego jest inflacyjna ekspansja kredytu dla przedsibiorcw. To wanie ekspansja kredytu dla przedsibiorcw skutkuje nadmiernym pobudzeniem inwestycji w wysze rzdy produkcji, powstaniem wrd przedsibiorcw bdnego przekonania dotyczcego poziomu dostpnych oszczdnoci itd. Poyczki dla konsumentw jako takich nie maj szkodliwych skutkw. Poniewa ich konsekwencj jest pobudzenie konsumpcji, a nie wydatki inwestycyjne, wic w tym przypadku mechanizm cyklu gospodarczego nie zostaje wprowadzony ruch. A zatem poyczkami dla konsumentw powinnimy si przejmowa mniej ni pozostaymi.

Nadmierny opt y mizm inadmierny pesy mizm


Wedug innej popularnej teorii cykl koniunkturalny odzwierciedla wystpujce na przemian fale nadmiernego optymizmu inadmiernego pesymizmu, majce swe rdo wpsychologii. Teoria ignoruje to, e rynek nagradza trafne prognozy, akarze za chybione. Dziaania przedsibiorcw nie zale od ich stanw psychicznych, lecz s poddawane obiektywnemu testowi wpostaci zyskw istrat. Zyski pokazuj przedsibiorcom, e podjli trafne decyzje, a straty, e popenili powane bdy. Te obiektywne testy rynkowe pomagaj eliminowa bdy psychologiczne. Najwiksze sukcesy na rynku odnosz ci przedsibiorcy, ktrzy dziki latom praktyki maj najwiksze dowiadczenie wtrafnym prognozowaniu przyszoci idokonywaniu odpowiedniej oceny sytuacji rynkowej. Wtakim przypadku twierdzenie, e przedsibiorcy bd masowo popenia bdy, chocia obiektywne dane rynkowe nie zostay wczeniej znieksztacone, jest absurdem. Sytuacja, wktrej przedsibiorcy masowo popeniaj bdy, moe powsta tylko wkonsekwencji znieksztacenia obiektywnych sygnaw wysyanych przez rynek. Znieksztacenie tych sygnaw jest

Nadmierny optymizm inadmierny pesymizm

65

opisane przez Misesowsk teori cyklu. Powszechny optymizm nie jest przyczyn boomu, ale odzwierciedleniem wydarze, ktre sugeruj istnienie niczym nieograniczonej koniunktury. Brak poza tym powodu, dla ktrego nadmierny optymizm miaby si nagle zamieni w nadmierny pesymizm. Wrzeczywistoci, jak wskaza Schumpeter (ico zpewnoci wydarzyo si po 1929 roku), przedsibiorcy na og zachowuj nieuzasadniony optymizm przez pewien czas po rozpoczciu si depresji30. Stany psychiczne przedsibiorcw s zatem pochodn obiektywnej sytuacji gospodarczej, anie jej przyczyn. Wkonsekwencji oczekiwania ekonomiczne nie maj charakteru samospeniajcych si przepowiedni, lecz podlegaj mechanizmowi autokorekty. Jak stwierdzi profesor Bassie:
Przedsibiorca moe oczekiwa, e nastpi spadek koniunktury, i zmniejszy zapasy, ale bdzie produkowa tyle, aby zrealizowa wszystkie otrzymane zamwienia. Kiedy tylko oczekiwania, e nastpi spadek, oka si bdne, odtworzy swoje zapasy. () Psychologiczna teoria cyklu koniunkturalnego opiera si na odwrceniu zwizkw przyczynowych wystpujcych wrzeczywistoci. Oczekiwania s raczej pochodn obiektywnych warunkw ni ich przyczyn. Przedsibiorca zwiksza produkcj ioczekuje, e osignie dziki temu zysk, poniewa obiektywna sytuacja uzasadnia zwikszenie produkcji. () To nie fala optymizmu sprawia, e czasy s dobre. Dobre czasy wrcz musz nie ze sob fal optymizmu. Jednake kiedy pojawia si spadek koniunktury, jego przyczyn nie jest to, e ludzie trac zaufanie, ale to, e fundamentalne siy gospodarcze si zmieniy. Kiedy tylko boom straci uzasadnienie wsferze realnej, wtedy zniknie rosncy przez lata koniunktury optymizm. Zazwyczaj jednak zaufanie nie znika od razu po pojawieniu si zaamania gospodarczego31.

Zob. Schumpeter, Business Cycles, t. 1, rozdz. 4. V. Lewis Bassie, Recent Developments in Short-Term Forecasting, w: Short-Term Forecasting, Studies in Income and Wealth, Princeton, N.J. 1955, t. 17, s. 1112; zob.te s. 2021.
30 31

Cz II
B o o m i n f l a c y j n y w l a t a c h 19 2119 29

4. Cz y n n i k i i n f l ac y j n e
Autorzy wikszoci prac na temat kryzysu 1929 roku popeniaj ten sam powany bd, ktry niestety jest do powszechny w wielu badaniach ekonomicznych. Posuguj si oni statystykami historycznymi, aby sprawdzi poprawno teorii ekonomicznych. Prbowalimy ju zasygnalizowa, e w wypadku nauk ekonomicznych ta metoda cakowicie zawodzi. Dane empiryczne wchodz wskad teorii, ale tylko na poziomie podstawowych aksjomatw, i nie maj zwizku ze zwykymi danymi historyczno-statystycznymi, wykorzystywanymi przez wspczesnych ekonomistw. Szersze omwienie tej epistemologii ijej uzasadnienie mona znale przede wszystkim wpracach Misesa, Hayeka iRobbinsa. Tutaj musimy si ograniczy do konstatacji, e statystyki nie mog stanowi dowodu na prawdziwo teorii, poniewa odzwierciedlaj one oddziaywanie wielu si iprzyczyn. Odrzucenie austriackiej teorii przyczyn boomu na tej podstawie, e na przykad wokrelonym momencie nie spady stopy procentowe, nie ma adnego uzasadnienia, poniewa na wysoko stp procentowych wpyway take inne czynniki, takie jak wzrost ryzyka albo oczekiwanie wzrostu cen, na tyle istotne, e doprowadziy do wzrostu stp procentowych. Jednak austriacka analiza cyklu koniunkturalnego sprawdza si bez wzgldu na skutki oddziaywania innych czynnikw. Istotne jest tylko to, e stopy procentowe s nisze ni byyby, gdyby nie doszo do ekspansji kredytowej. Skutki ekspansji kredytowej znamy zanalizy teoretycznej istatystyka nie moe tu wnie nic nowego. Nie moemy za pomoc narzdzi statystycznych oszacowa, jaki poziom mogyby osign stopy procentowe. Narzdzia statystyczne mog suy rejestrowaniu przeszych zdarze, ale nie mona ich wykorzysta do opisu zjawisk, ktre nigdy nie wystpiy, cho s moliwe. Zkolei nazwanie lat dwudziestych okresem boomu inflacyjnego moe dziwi tych, ktrzy traktuj inflacj jako wzrost cen. Wokresie tym ceny utrzymyway si na do stabilnym poziomie, a nawet nieznacznie spaday. Naley jednak zauway, e na ksztatowanie si cen oddziayway wtedy dwie potne siy: inflacja pienidza, ktra napdza wzrost cen, oraz

68

Czynniki inflacyjne

wzrost produktywnoci, skutkujcy obnieniem kosztw i cen. W przypadku czystego wolnego rynku konsekwencj wzrostu produktywnoci jest wzrost poday dbr oraz nisze koszty iceny, dziki czemu wszyscy konsumenci mog si cieszy wzrostem poziomu ycia. Jednak tendencja ta zostaa wtamtym okresie zrwnowaona przez inflacj pienin, ktra miaa suy stabilizacji cen. Stabilizacja cen marzenie wielu ludzi powoduje, e 1) zdobrodziejstw wzrostu gospodarczego korzysta mniejszy krg osb, 2) wystpuje boom i depresja. Charakterystyczn cech inflacyjnego boomu jest to, e ceny s wysze, ni byyby na wolnym inieskrpowanym rynku. Rwnie tutaj statystyka nie pomaga wustaleniu zalenoci przyczynowo-skutkowych. Gdybymy pisali o gospodarce w latach 19211933, musielibymy podj prb wyizolowania iwyjanienia wszystkich zwizkw przyczynowo-skutkowych w strukturze zdarze historycznych, zwaszcza tych opisywanych przez statystyki. Musielibymy przeanalizowa rne ceny, eby rozpozna zarwno skutki ekspansji kredytowej, jak i konsekwencje wzrostu produktywnoci. Sprbowalibymy te przeledzi procesy charakterystyczne dla cyklu koniunkturalnego oraz wszystkie inne siy ekonomiczne, ktre mogy spowodowa zmiany waktywnoci gospodarczej (przesunicie si popytu zproduktw rolnych na produkty oferowane przez nowe gazie przemysu itd.). Jednak cel tej ksiki jest znacznie skromniejszy: chcemy zbada oddziaywanie si charakteryzujcych cykl, pokaza genez cyklu ijego przebieg wtrakcie boomu oraz co hamowao proces dostosowawczy iwkonsekwencji doprowadzio do pogbienia depresji. Za boom (idepresj, ktra jest jego skutkiem) odpowiadaj wycznie rzd ikontrolowany przez niego system bankowy, askoro do pogbienia depresji przyczynia si w duym stopniu rzd, to musimy si tutaj skoncentrowa na przejawach jego ingerencji wgospodark. Na nieskrpowanym rynku nie powstawayby boomy idepresje, awprzypadku depresji bdcej skutkiem wczeniejszych ingerencji rynek szybko doprowadziby do jej koca iwyeliminowania problemu bezrobocia. Interesuje nas zatem nie tyle analiza rynku, co analiza dziaa podejmowanych przez tych, ktrzy odpowiadaj za powstanie inasilenie si depresji czyli rzdu.

Def inicja poda y pienidza


Pienidz to powszechny rodek wymiany. Ekonomici na og definiuj poda pienidza jako sum poday pienidza bazowego ipoday depozytw na danie wbankach komercyjnych. rodkami wymiany s: zoto albo pienidz papierowy (w Stanach Zjednoczonych gwnie banknoty Rezerwy Federalnej) oraz patne na danie depozyty wbankach komercyjnych. Jednak definicja ta jest niecisa. De iure wlatach dwudziestych prawnym rodkiem patniczym, czyli pienidzerm standardowym, byo

Definicja poday pienidza

69

wycznie zoto, ateraz jest nim rzdowy pienidz papierowy, tzn.banknoty Rezerwy Federalnej. Depozyty na danie s traktowane jak pienidz, poniewa uwaa si je za doskonae substytuty pienidza, gdy mog w kadej chwili zastpi pienidz wedug ich nominalnej wartoci. Kady deponent ufa, e moe swj depozyt na danie przeksztaci zgodnie zjego nominaln wartoci wprawny rodek patniczy. Depozyty funkcjonuj wic wobiegu jako niekwestionowany substytut gotwki i mona nimi dokonywa patnoci tak samo jak pienidzem. Jeli jednak zaufanie klientw do banku zniknie, to trzymane w nim depozyty na danie przestan by uznawane za rwnowane pienidzowi. Cech wyrniajc substytuty pienidza jest wic to, e ludzie wierz, i mog by one na danie przeksztacone wpienidz wedug ich wartoci nominalnej. Jednak zgodnie zt definicj depozyty na danie s wprawdzie najwaniejszym substytutem pienidza, ale nie jedynym. Nie s zatem jedynym elementem poday pienidza wszerszym znaczeniu1. Ostatnio coraz wicej ekonomistw zaczyna wcza do definicji poday pienidza depozyty terminowe. Depozyty terminowe rwnie s wedug swojej nominalnej wartoci wymienialne na danie na pienidz i z tego powodu zyskay status pienidza. Przeciwnicy tego podejcia twierdz, e 1) prawo daje bankowi moliwo wprowadzenia trzydziestodniowego okresu wypowiedzenia, zanim depozyt zostanie wymieniony na gotwk, awzwizku ztym depozyty terminowe nie s wymienialne na danie wcisym znaczeniu tego sowa; 2) depozyty terminowe nie s prawdziwym rodkiem patniczym, poniewa rodkw znajdujcych si na takim depozycie nie mona tak od rki przenie na inn osob: nie mona wypisywa czekw na ich podstawie, awaciciel depozytu, eby wycofa rodki zrachunku, musi okaza swoj ksieczk oszczdnociow. Jednak te rozwaania nie maj tutaj znaczenia. Wrzeczywistoci trzydziestodniowy okres wypowiedzenia to martwy zapis, gdy w praktyce banki nigdy z niego nie korzystaj, a gdyby ktry bank postanowi go wprowadzi, to nastpiby natychmiastowy run, ktry mgby taki bank doprowadzi do upadku2. Ludzie zakadaj, e depozyty terminowe s
Zob. Lin Lin, Are Time Deposits Money?, American Economic Review, marzec 1937, s. 7686. Lin wskazuje, e depozyty na danie idepozyty terminowe s rwnowane iwymienialne na gotwk zgodnie zich wartoci nominaln. Tak te s traktowane przez spoeczestwo. Zob. rwnie Gordon W. McKinley, The Federal Home Loan Bank System and the Control of Credit , Journal of Finance, wrzesie 1957, s.319332; idem, Reply, Journal of Finance, grudzie 1958, s. 545. 2 Gubernator Nowojorskiego Banku Rezerwy Federalnej George L. Harrison owiadczy w1931 r., e kady bank dowiadczajcy runu musi wypaca na danie zarwno rodki zdepozytw na danie, jak izdepozytw oszczdnociowych. Wprowadzenie przez bank trzydziestodniowego okresu wypowiedzenia oznaczaoby prawdopodobnie, e wadze stanowe albo Kontroler Waluty (Comptroller of the Currency szef nadzoru bankowego, uw. red.) musiayby natychmiast zamkn taki bank. Harrison konkluduje, e wkonsekwencji rachunki [terminowe] s co do istoty
1

70

Czynniki inflacyjne

patne na danie, a banki wypacaj rodki znajdujce si na nich tak samo, jak wypacaj rodki znajdujce si w depozycie na danie. Konieczno osobistego dokonania wypaty to jedynie problem techniczny. Wizyta wbanku iwypacenie gotwki moe zaj nieco wicej czasu ni wypisanie czeku, jednak istota obu procedur jest taka sama. Wobydwu przypadkach depozyty bankowe s rdem patnoci pieninych3. Inna rnica polega na tym, e banki w przypadku depozytw terminowych wypacaj odsetki, czego nie robi wprzypadku depozytw na danie, apienidz nie moe przynosi odsetek. Jednak wbadanym przez nas okresie banki wypacay odsetki od depozytw na danie. Praktyka ta zostaa zdelegalizowana dopiero w1933 roku4. Naturalnie wprzypadku depozytw terminowych oferowano wysze odsetki, eby skoni deponentw do przeniesienia rodkw na rachunki, ktre wymagay utrzymywania niszej stopy rezerw obowizkowych5. Niektrzy ekonomici wprowadzili rozrnienie depozytw terminowych wbankach komercyjnych idepozytw terminowych wbankach oszczdnociowych, poniewa tylko banki komercyjne maj bezporedni zysk ztakiego przeniesienia rodkw. Jednak banki oszczdnociowe rwnie korzystaj na tym, e kto zlikwiduje konto wbanku komercyjnym iumieci swoje rodki na rachunku wbanku oszczdnociowym. Azatem nie ma wrzeczywistoci adnej rnicy midzy tymi dwoma rodzajami depozytw terminowych. W obydwch
depozytami na danie. Charles E. Mitchell, prezes nowojorskiego National City Bank, zgodzi si, e aden komercyjny bank nie moe sobie pozwoli na to, aby odwoa si do prawa odroczenia wypaty rodkw z tych depozytw. W latach 19311933 runy na banki byy powodowane chci wypacenia rodkw zarwno z depozytw na danie, jak i terminowych. Senate Banking and Currency Committee, Hearings on Operations of National and Federal Reserve Banking Systems, cz. I, Washington, D.C. 1931, s. 36 i321322; oraz Lin Lin, Are Time Deposits Money? 3 Depozyty terminowe czsto s wykorzystywane bezporednio, eby dokonywa patnoci. Klienci banku mog dosta od niego czeki bankierskie, ktre s wykorzystywane bezporednio jako pienidz. Nawet D.R. French, ktry nie chcia uzna depozytw terminowych za pienidz, zgodzi si zopini, e niektre firmy wykorzystuj rodki z depozytw terminowych, by za ich pomoc regulowa due patnoci, np. zobowiza podatkowych, powiadomiwszy wczeniej otym bank (D.R. French, The Significance of Time Deposits in the Expansion of Bank Credit, 19221928, Journal of Political Economy, grudzie 1931, s. 763). Zob. te: Senate Banking-Currency Committee, Hearings, s. 321322; Committee on Bank Reserves, Member Bank Reserves, w: Federal Reserve Board, 19th Annual Report, 1932, Washington, D.C. 1933, s.27 in.; Lin Lin, Are Time Deposits Money? oraz Business Week, 16 listopada 1957. 4 Zob. Lin Lin, Professor Graham on Reserve Money and the One Hundred Percent Proposal, American Economic Review, marzec 1937, s. 112113. 5 Jak zauway Frank Graham, prba traktowania depozytw terminowych jako cakowicie pynnych aktyww izarazem inwestycji przynoszcych odsetki przypomina wiar, e da si ciastko zje ije zachowa. Dotyczy to rwnie depozytw na danie, udziaw wkasach oszczdnociowo-poyczkowych oraz wartoci wykupu ubezpiecze na ycie. Zob. Frank D. Graham, One Hundred Percent Reserves: Comment, American Economic Review, czerwiec 1941, s. 339.

Definicja poday pienidza

71

przypadkach mona mwi, e s one substytutami pienidza, i w obu warto depozytw wypacanych de facto na danie stanowi wielokrotno gotwki trzymanej wskarbcu. Rnic midzy wartoci depozytw awielkoci rezerw banki przeznaczaj na kredyty iinwestycje, co prowadzi do zwikszenia poday pienidza. eby pokaza, jak bank oszczdnociowy przyczynia si do zwikszenia poday pienidza, zamy, e Jones przenosi swoje pienidze z rachunku biecego wbanku komercyjnym do banku oszczdnociowego, wypisujc czek na 1000 dolarw na dobro swojego konta oszczdnociowego. Odtd 1000 dolarw przechowuje wbanku oszczdnociowym zamiast na rachunku biecym wbanku komercyjnym. Teraz jednak bank oszczdnociowy posiada 1000 dolarw na rachunku biecym w banku komercyjnym ipienidze te przeznacza na udzielenie komu poyczki albo na inwestycj wjakie przedsiwzicie gospodarcze. Wkonsekwencji efektywna poda pienidza wynosi teraz 2000 dolarw 1000 dolarw wformie depozytu oszczdnociowego i1000 dolarw wformie poyczki podczas gdy wczeniej wynosia 1000 dolarw. A zatem obliczajc wielko poday pienidza, trzeba wzi pod uwag nie tylko depozyty na danie, lecz take depozyty terminowe, ito zarwno te wbankach komercyjnych, jak ite wbankach oszczdnociowych6. Jeli depozyty terminowe uznamy za skadnik poday pienidza, to otworz si nowe moliwoci [manipulowania jego poda]. Wszystkie roszczenia wymienialne na danie na gotwk stanowi cz poday pienidza. Jeli rezerwy gotwkowe wich przypadku wynosz mniej ni 100procent, to naley mwi owzrocie poday pienidza. Wkonsekwencji na cakowit poda pienidza zo si te udziay wkasach oszczdnociowo-kredytowych (wlatach dwudziestych znanych jako kasy budowlano-poyczkowe), udziay idepozyty oszczdnociowe wspdzielniach kredytowych oraz warto wykupu ubezpieczenia na ycie. Wpyw dziaalnoci kas oszczdnociowo-poyczkowych na poda pienidza jest widoczny od razu. Rni si one od bankw oszczdnociowych (pomijajc to, e udzielaj gwnie kredytw hipotecznych) tylko tym, e rdem finansowania ich dziaalnoci s udziay, anie depozyty. Jednak udziay te s wedug swojej wartoci nominalnej wymienialne na danie na gotwk (w ich przypadku okres wypowiedzenia jest martwym zapisem) iwkonsekwencji trzeba je uzna za cz poday pienidza. W latach dwudziestych kasy oszczdnociowo-poyczkowe rozwijay si szybko. Rwnie spdzielnie kredytowe s finansowane gwnie udziaami wymienialnymi na gotwk. Podczas inflacyjnego boomu
Zob. McKinley, The Federal Home Loan Bank System and the Control of Credit, s. 323324. Na temat opinii ekonomistw, ktrzy zaliczaj depozyty terminowe do poday pienidza, iopinii tych, ktrzy ich nie zaliczaj, zob. Richard T. Selden, Monetary Velocity in the United States, w: Milton Friedman (red.), Studies in the Quantity Theory of Money, Chicago 1956, s. 179257.
6

72

Czynniki inflacyjne

odgryway one raczej znikom rol, a cakowita warto ich aktyww wynosia w1929 roku 35 mln dolarw. Naley jednak zauway, e zaczy one funkcjonowa dopiero w1929 roku zinicjatywy bostoskiego filantropa Edwarda Filenea. Najbardziej kontrowersyjnym skadnikiem cakowitej poday pienidza jest warto wykupu ubezpieczenia na ycie. Nie ma jednak wtpliwoci, e polisy mogy by wymieniane na danie na gotwk wedug swojej wartoci nominalnej iwzwizku ztym trzeba je wczy do cakowitej poday pienidza. Zgodnie znaszymi kryteriami gwna rnica midzy nimi a zobowizaniami, ktre wymienilimy wczeniej, polega na tym, e wacicieli polis zniechca si wszelkimi sposobami do wymieniania ich na gotwk, atowarzystwa ubezpiecze na ycie tylko znikom cz swoich aktyww jeden do dwch procent trzymaj wgotwce. Wielko zobowiza wynikajcych zwartoci wykupu mona dla celw statystycznych okreli jako cakowit warto rezerw ubezpiecze na ycie pomniejszon owarto nieuregulowanych poyczek pod zastaw polisy. Polisa, pod ktrej zastaw jej waciciel poyczy pienidze od towarzystwa ubezpieczeniowego, nie podlega natychmiastowemu umorzeniu7. Warto wykupu ubezpiecze wlatach dwudziestych znacznie wzrosa. Ze wszystkich omwionych tu skadnikw poday pienidza najatwiej jest wymieni na gotwk depozyty na danie, dlatego chtnie dokonuje si nimi patnoci. Niemniej jednak jest to tylko kwestia zwyczaju. Sztaby zota, mimo e rzadko uywane wtransakcjach, byy pienidzem tak samo jak zote monety. Bardziej aktywne rodki ludzie trzymaj wformie depozytw na danie, amniej aktywne wformie rachunkw terminowych, oszczdnociowych itd. Bez przeszkd mog przenosi swoje rodki zjednego rachunku na inny.

I n f l ac ja p o d a y pie n i d z a w l at ac h 19 2119 29
Przyjmuje si, e wielki boom lat dwudziestych zacz si w lipcu 1921roku po gbokiej rocznej recesji, azakoczy si wlipcu 1929 roku. Aktywno produkcyjna igospodarcza zacza si zmniejsza ju wlipcu 1929 roku, chocia synny krach na giedzie nastpi dopiero w padzierniku. Tabela 1 przedstawia w odstpach procznych dane dotyczce cakowitej
McKinley, omawiajc ten temat, uznaje warto wykupu ubezpieczenia na ycie za cz poday pienidza wszerszym znaczeniu: Wobecnych czasach za cz poday pienidza naley uzna rzdowe obligacje oszczdnociowe, jednake czci poday pienidza nie s ani fundusze emerytalne, ktre s po prostu oszczdzane iinwestowane, anie wypacane na danie, ani fundusze powiernicze, anawet wspczesne fundusze otwarte, ktre rwnie nie s wymienialne wedug ich wartoci nominalnej, lecz wedug wartoci rynkowej. (Gordon W. McKinley, Effects of Federal Reserve Policy on Nonmonetary Financial Institutions, w: Herbert V. Prochnow (red.), The Federal Reserve System, New York 1960, s. 217 in. oraz 222).
7

Inflacja poday pienidza wlatach 19211929

73

poday pienidza wkraju (30 lipca 1921 roku poda ta wynosia 45,3 mld dolarw) oraz jej najwaniejszych skadnikw8. Przez cay okres boomu poda pienidza wzrosa o28 mld dolarw, czyli o61,8 procent wcigu omiu lat. Oznacza to, e rocznie poda pienidza rosa rednio o 7,7 procent*, czyli inflacja bya do wysoka. Warto depozytw bankowych ogem wzrosa o51,1procent, udziaw wkasach oszczdnociowo-kredytowych o224,3procent, arezerw ubezpiecze na ycie o113,8procent (wkategoriach netto). Najwikszy wzrost odnotowano wlatach 19221923 oraz pod koniec 1924, 1925 i1927 roku. Jak mona byo oczekiwa, nage wyhamowanie tego wzrostu nastpio wpierwszej poowie 1929 roku, kiedy warto depozytw bankowych zmniejszya si, acakowita poda pienidza waciwie pozostaa na niezmienionym poziomie. Aby wywoa cykl koniunkturalny, inflacja musi przybra form poyczek dla przedsibiorcw. Lata dwudzieste speniaj ten warunek. Ekspansja nie dotyczya poday pienidza wobiegu pozabankowym, wynoszcej na pocztku tamtego okresu 3,68 mld dolarw, a pod koniec 3,64 mld dolarw. Ekspansja pienina dotyczya wycznie substytutw pienidza, ktre s wytworem ekspansji kredytowej. Tylko niewielka cz tej ekspansji wynikaa znabywania rzdowych papierw wartociowych, natomiast ogromna jej cz odpowiadaa prywatnym poyczkom iinwestycjom (inwestycje wpapiery wartociowe przedsibiorstw zpunktu widzenia ekonomii s takimi samymi poyczkami jak krtkoterminowe kredyty, wsprawozdaniach banku okrelane mianem poyczek). Warto papierw wartociowych rzdu USA, ktre miay banki, wzrosa wtym okresie z4,33 mld dolarw do 5,5 mld dolarw, awarto takich papierw bdcych wposiadaniu towarzystw ubezpiecze na ycie spada z1,39 mld dolarw do 1,36 mld dolarw. Kasy oszczdnociowo-kredytowe udzielay poyczek niemal wycznie na zakup prywatnych nieruchomoci, anie obligacji rzdowych. Jeli nowy pienidz przeznaczony zostaje na inwestycje wrzdowe papiery wartociowe, to nie wywouje cyklu. Rzdowe papiery wartociowe skupowano waciwie tylko na pocztku boomu, tj. wlatach 19211923. Na ten cel przeznaczono 1mld dolarw. Ponadto cyklu nie wywouj udzielane przez banki kredyty konsumenckie. Jednak w latach dwudziestych warto kredytw konsumenckich udzielanych przez banki wzrosa co najwyej o kilkaset milionw
* Jeli w okresie n lat poda pienidza wzrosa o x procent, to roczny wzrost poday pienidza wbrew temu, co pisze Rothbard nie wynosi x/n, lecz n ( v1 + x/100 1) 100%. A zatem rocznie poda pienidza rosa przecitnie o6,2procent, a nie o 7,7 procent, jak twierdzi Rothbard (przyp. MZ). 8 Tylko dane dotyczce udziaw w kasach oszczdnociowo-kredytowych i rezerw ubezpiecze na ycie na koniec roku pochodz z oficjalnych rde. Dane na koniec pierwszego procza zostay oszacowane przez autora tej ksiki przez interpolacj. Poda pienidza to kwoty wymienione powyej pomniejszone oilo gotwki idepozytw na danie utrzymywanych przez kasy oszczdnociowo-kredytowe itowarzystwa ubezpiecze na ycie. Dane na temat gotwki idepozytw s jednak niedostpne, ale nie wpywa to istotnie na przedstawione tu wnioski.

Tabela 1 Cakowita poda pienidza wStanach Zjednoczonych wlatach 19211929* (wmld dolarw)
74

Data

Gotwka wobiegu pozabankowym Depozyty terminowe Cakowita poda pienidza

Skorygowana warto depozytw na danie

Suma depozytw igotwki wobiegu pozabankowym Kapita kas oszczdnociowo-kredytowych Rezerwy ubezpiecze na ycie netto

Zmiana procentowa wzgldem poprzedniego okresu wujciu rocznym

Czynniki inflacyjne

30.06.1921 30.06.1922 30.06.1923 31.12.1923 30.06.1924 31.12.1924 30.06.1925 31.12.1925 30.06.1926 31.12.1926 30.06.1927 31.12.1927 30.06.1928 31.12.1928 30.06.1929

(1) 3,68 3,35 3,74 3,73 3,65 3,70 3,57 3,77 3,60 3,83 3,56 3,70 3,62 3,59 3,64

(2) 17,11 18,04 18,96 19,14 19,41 20,90 21,38 22,29 22,00 21,72 21,98 22,73 22,26 23,08 22,54

(3) 16,58 17,44 19,72 20,38 21,26 22,23 23,19 23,92 24,74 25,33 26,46 27,37 28,53 28,68 28,61

(4) 37,79 39,00 42,75 43,50 44,51 47,08 48,32 50,30 50,57 51,12 52,23 54,08 54,68 55,64 55,17

(5) 1,85 2,08 2,42 2,63 2,89 3,15 3,48 3,81 4,09 4,38 4,70 5,03 5,39 5,76 6,00

(6) 5,66 6,08 6,62 6,93 7,27 7,62 8,06 8,48 8,96 9,46 9,98 10,50 11,05 11,60 12,09

(7) 45,30 47,16 51,79 53,06 54,67 57,85 59,86 62,59 63,62 64,96 66,91 69,61 71,12 73,00 73,26

(8) --4,1 9,8 4,9 6,1 11,6 7,1 9,2 3,3 4,2 6,0 8,1 4,4 5,2 0,7

* Do gotwki wobiegu pozabankowym (kolumna 1) zalicza si zote monety, pienidz skarbowy, banknoty Rezerwy Federalnej irne inne formy pienidza omniejszym znaczeniu. Nie zalicza si tutaj gotwki wposiadaniu bankw, ktre uywaj jej jako rezerwy dla czci pozostaej poday pienidza. Aby otrzyma skorygowan warto depozytw na danie (kolumna 2), cakowit warto depozytw pomniejsza si owarto depozytw rzdu, depozytw midzybankowych, depozytw bankw iinstytucji zagranicznych oraz warto czekw oczekujcych na inkaso. Do depozytw terminowych (kolumna 3) zalicza si rachunki wbankach komercyjnych ioszczdnociowych oraz wpocztowych kasach oszczdnociowych. Wkolumnie 4 przedstawiono cakowit warto depozytw igotwki wobiegu pozabankowym (jest to suma danych zawartych wtrzech poprzednich kolumnach, powikszona odepozyty rzdu Stanw Zjednoczonych, ktrych wielko jest znikoma). Wkolumnie 5 przedstawiono kapita udziaowy kas oszczdnociowo-kredytowych. Wkolumnie 6 przedstawiono rezerwy ubezpiecze na ycie, pomniejszone owarto nieuregulowanych poyczek pod zastaw polisy. Cakowit poda pienidza (kolumna 7) otrzymano przez zsumowanie danych zawartych wkolumnach 4, 5 i6. Wkolumnie 8 przedstawiono zmiany procentowe danych zawartych wkolumnie 7 wujciu rocznym. Statystyki dotyczce gotwki idepozytw mona znale w: Board of Governors of Federal Reserve System, Banking and Monetary Statistics, Washington, D.C. 1943, s. 34 ipassim. Dane dotyczce kas oszczdnociowo-kredytowych mona znale w: Historical Statistics of the U.S., 17891945, Washington, D.C. 1949, s. 175; dane dotyczce towarzystw ubezpiecze na ycie w: Life Insurance Year Book.

Inflacja poday pienidza wlatach 19211929

75

dolarw. Udzielaniem kredytw konsumenckich zajmoway si gwnie instytucje niemonetarne9. Jak ju widzielimy, nie kady wzrost cakowitej poday pienidza mona nazwa inflacj. Inflacja to zwikszenie poday pienidza bez pokrycia wzocie, czyli standardowym pienidzu towarowym. Wopracowaniach na temat lat dwudziestych duo mwi si oinflacji zota, sugerujc, e ekspansja pienina bya naturaln konsekwencj wzrostu poday zota wAmeryce. Jednak wlatach 19211929 cakowite zasoby zota wposiadaniu Rezerwy Federalnej iSkarbu wzrosy zaledwie o1,16 mld dolarw. Warto ta stanowi znikom cz cakowitej ekspansji pieninej inflacji dolarw. W tabeli 2 zestawiono cakowit warto zobowiza wyemitowanych przez rzd Stanw Zjednoczonych, kontrolowany przez niego system bankowy iinne instytucje monetarne (czyli cakowit poda pienidza) zcakowitymi rezerwami zota wbanku centralnym (tzn. cakowit poda zota, ktr banki mog wykorzysta do zrealizowania zobowiza wypaty kruszcu na danie). Rnica cakowitej poday dolarw icakowitej poday rezerw wzocie pokazuje, ile wyemitowano faszywych kwitw magazynowych na zoto, ijak blisko bankructwa by faktycznie, jeli nie de iure, system bankowy. Wtabeli 2 zestawiono te wielkoci zpocztku ikoca okresu boomu. Tabela 2 Cakowita poda dolarw icakowite rezerwy zota* (wmld dolarw)
Cakowita warto zobowiza 44,7 71,8 Cakowite rezerwy zota 2,6 3,0 Kwota dolarw bez pokrycia 42,1 68,8

06.1921 06.1929

* Cakowita warto zobowiza to cakowita poda pienidza ztabeli 1 pomniejszona ot cz poday pienidza, ktra nie stanowi roszcze do rezerw zota, tj. ozote monety, certyfikaty na zoto, srebrne dolary icertyfikaty na srebro. Cakowite rezerwy zota to oficjalna wielko rezerw zota pomniejszona owarto certyfikatw na zoto. S one rwne oficjalnym cakowitym rezerwom Bankw Rezerwy Federalnej. Poniewa certyfikaty na zoto miay stuprocentowe pokrycie wzocie, naley je pomin wwyliczeniu wielkoci rezerw, do ktrych istniay roszczenia. Ztego samego powodu zostay one pominite wwyliczaniu cakowitej wartoci zobowiza. Srebro iroszczenia do srebra pominito, poniewa nie s roszczeniami do zota. Zkolei zote monety s zarazem zotem iroszczeniami do zota. Zob. Banking and Monetary Statistics, Washington, D.C. 1943, s. 544545, 409 i346348.

Cakowita poda dolarw niemajcych pokrycia, czyli faszywych, wzrosa w cigu tych omiu lat z 42,1 mld dolarw do 68,8 mld dolarw. Daje to wzrost o 63,4 procent. Tymczasem rezerwy zota wzrosy
9 Na temat niechci bankw do udzielania poyczek konsumentom w tamtym okresie, zob. Clyde W. Phelps, The Role of the Sales Finance Companies in the American Economy, Baltimore, Maryland 1952.

76

Czynniki inflacyjne

o 15 procent. Widzimy wic, e wedug tej skorygowanej miary inflacja bya nawet wysza ni wedug miary, wktrej uwzgldnilimy napyw zota. Inflacji nie mona zatem wadnym razie wytumaczy napywem zota.

Pier wsza przyczy na inf lacji: stopa rezer w obow i zkow ych
Jakie czynniki spowodoway wlatach dwudziestych inflacj poday pienidza wynoszc 63 procent? Skoro ilo gotwki w obiegu w ogle nie wzrosa, to rda ekspansji naley si doszukiwa wdepozytach bankowych ikredycie pieninym. Najwaniejszym rdem zmian wpoday pienidza s zmiany wbazie kredytowej, ktr dysponuj banki komercyjne. Chocia banki oszczdnociowe, kasy oszczdnociowo-kredytowe i towarzystwa ubezpiecze na ycie mog zwiksza poda pienidza, to musz one swoj ekspansj oprze na fundamencie, ktrym s depozyty wsystemie bankowoci komercyjnej. Zobowizania tych instytucji finansowych s wymienialne zarwno na depozyty wbankach komercyjnych, jak ina gotwk, awszystkie te instytucje trzymaj swoje rezerwy w bankach komercyjnych, ktre wten sposb zapewniaj baz kredytow innym podmiotom zajmujcym si kreacj pienidza10. Aby zrwnoway ekspansj kredytow prowadzon przez te instytucje, naleao na szczeblu federalnym prowadzi bardziej restrykcyjn polityk pienin wobec bankw komercyjnych, oczywicie pod warunkiem, e nie udaoby si wprowadzi wycie bardziej radykalnej reformy, polegajcej na wprowadzeniu wymogu stuprocentowych rezerw gotwkowych dla wszystkich instytucji niebankowych11.
10 Jak pisze McKinley: Podczas gdy ostatecznym rdem rezerw dla bankw komercyjnych s zobowizania Bankw Rezerwy Federalnej z tytuu depozytw, ostatecznym rdem rezerw dla instytucji niebankowych s zobowizania bankw komercyjnych ztytuu depozytw. Poda pienidza [to] () dwie odwrcone piramidy, umieszczone jedna na drugiej. Upodstawy dolnej piramidy znajduje si Rezerwa Federalna, a() kontrolujc poziom swoich wasnych zobowiza ztytuu depozytw, Zarzd Rezerwy Federalnej wpywa nie tylko na poziom zobowiza bankw komercyjnych ztytuu depozytw, lecz take na zobowizania ztytuu depozytw tych wszystkich instytucji, ktrych rezerwy gotwkowe stanowi zobowizania bankw komercyjnych ztytuu depozytw (The Federal Home Loan Bank , s. 326). Zob. rwnie Donald Shelby, Some Implications of the Growth of Financial Intermediaries, Journal of Finance, grudzie 1958, s. 527541. 11 Skoro instytucje rzekomo oszczdnociowe (banki oszczdnociowe, towarzystwa ubezpiecze na ycie, kasy oszczdnociowo-kredytowe itd.) miayby obowizek posiada stuprocentowe rezerwy, to zapytajmy, jakie formy oszczdnoci byyby dozwolone wspoeczestwie libertariaskim? Odpowied brzmi: prawdziwe oszczdnoci, tj. nabyte wwyniku emisji udziaw przez firm dokonujc inwestycji lub sprzeday obligacji iinnych skryptw dunych, ktrych termin spaty przypada na okrelony dzie w przyszoci. Te zaoszczdzone fundusze byyby inwestowane wprzedsiwzicia gospodarcze.

Pierwsza przyczyna inflacji: stopa rezerw obowizkowych

77

Jakie czynniki byy odpowiedzialne za ekspansj kredytow bankw komercyjnych? Banki maj obowizek utrzymywa swoje rezerwy na poziomie nie niszym od wyznaczonego przez stop rezerw obowizkowych, tote mona wymieni trzy czynniki, ktre stanowiy nadwyk wzgldem poziomu wyznaczonego przez stop rezerw obowizkowych: 1)obnienie stopy rezerw obowizkowych, 2) wzrost cakowitego poziomu rezerw i3) wykorzystanie przez banki rezerw. Niestety, statystyki na temat nadwyek rezerw przed 1929 rokiem s niedostpne. Powszechnie jednak wiadomo, e przed Wielkim Kryzysem banki nie utrzymyway nadwyek rezerw, gdy staray si poycza tyle, na ile pozwalaa im stopa rezerw obowizkowych. Potwierdzaj to dane z1929 roku12. Moemy zatem spokojnie odrzuci tez, e przyczyn inflacji byo wykorzystanie przez banki nadwyek rezerw. Przyjrzyjmy si pozostaym dwm czynnikom. Obnienie stopy rezerw obowizkowych musi doprowadzi do powstania nadwyek rezerw iwkonsekwencji powinno skoni banki do zwikszenia kredytu. W latach dwudziestych regulacje dotyczce wysokoci stopy rezerw obowizkowych dla bankw czonkowskich nie zmieniay si: dla bankw wmiastach rezerwy centralnej (wNowym Jorku iChicago) stopa rezerw obowizkowych wynosia 13 procent (stosunek rezerw do depozytw na danie), dla bankw w miastach rezerwy wynosia ona 10 procent, adla bankw prowincjonalnych 7 procent*. Stopa rezerw obowizkowych dla depozytw terminowych we wszystkich bankach czonkowskich bez wzgldu na kategori wynosia 3 procent. Jednak nie tylko zmiany wysokoci stopy rezerw obowizkowych mog doprowadzi do zmian wstosunku wielkoci rezerw do depozytw. Rwnie istotne jest to, czy zmieniano form depozytw lub przenoszono je zbankw jednej kategorii do bankw innej kategorii. Gdyby nastpio przesunicie depozytw zNowego Jorku do bankw prowincjonalnych, to wzwizku znisz stop rezerw obowizkowych na obszarach wiejskich wzrosaby inflacja netto. Rwnie w nastpstwie przeniesienia pienidzy zbanku jednej kategorii do banku innej kategorii lub zmiany formy z depozytu na danie na depozyt terminowy (lub na odwrt)
* Ustawa o bankach krajowych (National Banking Act) z 1863 r. wprowadzia podzia bankw krajowych na trzy kategorie: banki znajdujce si w miastach rezerwy centralnej (pocztkowo Nowy Jork, aod 1887 r. take Chicago iSaint Louis; Saint Louis przestao by miastem rezerwy centralnej w 1922 r.), banki znajdujce si w miastach rezerwy (pozostae wiksze miasta w Stanach Zjednoczonych) oraz banki prowincjonalne, czyli pozostae banki krajowe. Banki prowincjonalne mogy trzyma cz swoich rezerw wpostaci depozytw wzaakceptowanych przez Kontrolera Waluty bankach wmiastach rezerwy lub wmiastach rezerwy centralnej, abanki znajdujce si wmiastach rezerwy mogy cz swoich rezerw utrzymywa wodpowiednich bankach wmiastach rezerwy centralnej (przyp. MZ). 12 Banking and Monetary Statistics, s. 370371. W 1929 r. nadwyka wynosia ok. 40 mln dolarw, czyli ok. 2 procent cakowitych rezerw.

78

Czynniki inflacyjne

zmienia si efektywna stopa rezerw obowizkowych w gospodarce. Z tego powodu musimy zbada ewentualne zmiany efektywnej stopy rezerw wlatach dwudziestych. Wwypadku depozytw na danie wbankach czonkowskich istotne zprzyczyn prawnych s kategorie geograficzne. Przeniesienie depozytw z bankw prowincjonalnych do bankw w Nowym Jorku lub Chicago spowodowaoby wzrost efektywnej stopy rezerw i ograniczenie ekspansji pieninej. Zmiany w odwrotnym kierunku skutkowayby obnieniem efektywnej stopy rezerw iwzrostu inflacji. Wtabeli 3 przedstawiono cakowity rozmiar depozytw na danie wbankach czonkowskich zuwzgldnieniem ich rnych kategorii wczerwcu 1921roku iwczerwcu 1929 roku, atake to, jaki procent depozytw na danie ogem stanowiy depozyty wbankach kadej zrzeczonych kategorii. Widzimy, e w latach dwudziestych udzia bankw prowincjonalnych wpoday depozytw na danie ogem zmala z34,2 procent do 31,4 procent, podczas gdy udzia bankw miejskich obydwu kategorii wzrs. A zatem zmiany efektywnej stopy rezerw miay charakter antyinflacyjny, gdy wymagana przez prawo stopa rezerw obowizkowych bya wysza wbankach miejskich ni wbankach prowincjonalnych. Tak wic geograficzne przesunicia depozytw na danie nie mogy spowodowa powstania bodcw inflacyjnych. Przyjrzyjmy si teraz relacji depozytw wbankach czonkowskich idepozytw wbankach nieczonkowskich. Wczerwcu 1921 roku 72,6procent depozytw na danie znajdowao si w bankach czonkowskich, aosiem lat pniej 72,5 procent, czyli wtym okresie znaczenie tych bankw wzgldem bankw niebdcych czonkami Rezerwy Federalnej waciwie si nie zmienio. Banki obu kategorii dokonyway ekspansji wtych samych proporcjach13. Tabela 3 Depozyty na danie wbankach czonkowskich*
Data 30.06.1921 30.06.1929 Miasta rezerwy centralnej 5,01 6,87 Miasta rezerwy (wmld dolarw) 4,40 6,17 Prowincja 4,88 5,96 Razem 14,29 19,01

13 Banking and Monetary Statistics, s. 34 i 75. Dane te dotycz skorygowanej wartoci depozytw na danie powikszonej o warto depozytw rzdu USA. Przesunicie depozytw z bankw czonkowskich do bankw nieczonkowskich skutkowaoby spadkiem efektywnej stopy rezerw oraz zwikszeniem nadwyki rezerw i poday pienidza, gdy banki nieczonkowskie wykorzystuj depozyty wbankach czonkowskich jako podstaw dla swoich rezerw. Zob. Lauchlin Currie, The Supply and Control of Money in the United States, wyd. 2, Cambridge, Mass. 1935, s. 74.

Pierwsza przyczyna inflacji: stopa rezerw obowizkowych Miasta rezerwy centralnej 35,1 36,1

79

Data

Miasta rezerwy (wproc.)

Prowincja

Razem

30.06.1921 30.06.1929

30,8 32,5

34,2 31,4

100,0 100,0

* Banking and Monetary Statistics, Washington, D.C. 1943, s. 73, 81, 8793, 99. Do depozytw zalicza si oficjalne depozyty rzdu USA oraz pozostae depozyty na danie. Ich warto jest wprzyblieniu rwna wartoci depozytw na danie netto. Lepsz miar poday pienidza jest skorygowana warto depozytw na danie iwanie ztej miary zazwyczaj korzystamy, jednak jest ona nieprzydatna wwypadku kategorii geograficznych.

Bardziej owocne okazuj si badania relacji depozytw na danie idepozytw terminowych. Wtabeli 4 porwnano warto depozytw na danie zwartoci depozytw terminowych. Tabela 4 Depozyty na danie idepozyty terminowe (wmld dolarw)
Data 30.06.1921 30.06.1929 Depozyty na danie 17,5 22,9 Depozyty terminowe 16,6 28,6 Depozyty na danie do depozytw ogem (wproc.) 51,3 44,5

Jak pokazuje tabela, wlatach dwudziestych nastpia istotna zmiana wzgldnego znaczenia depozytw na danie idepozytw terminowych: w 1921 roku depozyty na danie stanowiy 51,3 procent depozytw ogem, a w 1929 roku ju tylko 44,5 procent. Konsekwencj wzgldnej ekspansji depozytw terminowych byo znaczne obnienie si efektywnej stopy rezerw utrzymywanych przez amerykaskie banki: stopa rezerw obowizkowych dla depozytw na danie wynosia ok. 10 procent, podczas gdy dla depozytw terminowych tylko 3 procent. Wzgldny wzrost znaczenia depozytw terminowych by istotnym czynnikiem odpowiedzialnym za inflacj pienin w latach dwudziestych. O ile cakowita warto depozytw na danie wzrosa w latach 19211929 o30,8procent, to wprzypadku depozytw terminowych wzrost ten wynosi 72,3procent! W tamtym okresie depozyty terminowe miay w swojej ofercie banki komercyjne ioszczdnociowe. Banki oszczdnociowe prowadz wycznie depozyty terminowe, podczas gdy banki komercyjne zapewniaj rwnie depozyty na danie. Jeli chcemy si dowiedzie, jak dalece przesunicie rodkw z depozytw na danie na depozyty terminowe byo dziaaniem celowym, powinnimy si przyjrze rozmiarom ekspansji

80

Czynniki inflacyjne

depozytw terminowych wbankach komercyjnych. To wanie banki komercyjne odnosz bezporednie korzyci znakonienia swoich klientw do tego, eby przenieli rodki zrachunkw na danie na rachunki terminowe, gdy stopa rezerw obowizkowych dla depozytw terminowych jest nisza, dziki czemu banki mog zwikszy ekspansj kredytow. Okazuje si, e na depozytach terminowych w bankach komercyjnych znajdowao si dwa razy wicej rodkw ni w bankach oszczdnociowych, awarto depozytw terminowych wbankach komercyjnych wzrosa wbadanym okresie o79,8procent, podczas gdy wbankach oszczdnociowych zaledwie o61,8 procent. Azatem banki komercyjne przodoway wtej dziedzinie. Wzrost ten nie by dzieem przypadku. Przed powstaniem Systemu Rezerwy Federalnej prawo nie zezwalao bankom krajowym na wypacanie odsetek od depozytw terminowych i w zwizku z tym depozyty takie oferoway banki stanowe i banki oszczdnociowe. Ustawa o Rezerwie Federalnej (Federal Reserve Act) pozwolia bankom krajowym wypaca odsetki od depozytw terminowych. Ponadto przed ustanowieniem Systemu Rezerwy Federalnej banki musiay utrzymywa takie same rezerwy dla depozytw terminowych jak dla depozytw na danie. Ustawa oRezerwie Federalnej zmniejszya stop rezerw obowizkowych mniej wicej opoow, adla depozytw terminowych stopa rezerw zostaa obniona najpierw do 5 procent, a potem, w 1917 roku, do 3 procent. W konsekwencji banki robiy co mogy, by rodki zdepozytw na danie zostay przeniesione na depozyty terminowe. Tabela 5 Depozyty terminowe (wmld dolarw)
Banki oszczdnociowe 5,5 8,9 Wszystkie banki komercyjne 10,9 19,6 Banki Banki Banki Banki wmiastach wmiastach prowinczonkowrezerwy rezerwy cjonalne skie centralnej 6,3 13,1 0,4 2,2 2,1 4,8 3,8 6,8

Data 30.06.1921 30.06.1929

Najwikszy wzrost w latach dwudziestych dotyczy tych rachunkw terminowych, na ktrych rodki byy najbardziej aktywne, a wic nie mona ich traktowa jako bezczynnych oszczdnoci. Wtabeli 5 przedstawiono zmiany dotyczce depozytw terminowych rnych kategorii. Najmniej aktywne s rachunki wbankach oszczdnociowych, anajbardziej aktywne wbankach komercyjnych znajdujcych si wduych miastach. Pamitajc otym, przyjrzyjmy si tabeli, wktrej zestawiono dane dotyczce wzrostu wartoci depozytw terminowych wbankach rnych kategorii:

Druga przyczyna inflacji: cakowite rezerwy

81

banki oszczdnociowe 61,8% banki komercyjne 79,8% banki czonkowskie 107,9% banki prowincjonalne 78,9% banki wmiastach rezerwy 128,6% banki wmiastach rezerwy centralnej 450% Jak wida, wlatach dwudziestych niewtpliwie najwikszy wzrost odnotoway najbardziej aktywne formy depozytw terminowych. Warto rodkw na najbardziej aktywnych rachunkach w bankach znajdujcych si wmiastach rezerwy centralnej wzrosa o450 procent14.

Dr uga prz ycz y na i n f lacji: ca kow ite rezer w y


Dwa czynniki mog spowodowa inflacj zmiana efektywnej stopy rezerw izmiana cakowitych rezerw trzymanych wBanku Rezerwy Federalnej. Tabela 6 zawiera zestawienie szacunkowej wzgldnej siy oddziaywania tych czynnikw wlatach dwudziestych. Tabela 6 Rezerwy idepozyty wbankach czonkowskich* (wmld dolarw)
Data 30.06.1921 30.06.1925 30.06.1929 Rezerwy bankw czonkowskich 1,60 2,17 2,36 Depozyty wban- Stosunek depozytw kach czonkowskich do rezerw 18,6 11,6:1 25,5 29,4 11,7:1 12,5:1

* W pierwszej kolumnie przedstawiono cakowite rezerwy utrzymywane przez banki czonkowskie wFedzie (oprcz gotwki wkasach bankw; jej warto wtym okresie zasadniczo si nie zmieniaa iwynosia ok. 500 mln dolarw). Wdrugiej kolumnie przedstawiono warto depozytw w bankach czonkowskich, zarwno na danie, jak iterminowych. Wtrzeciej kolumnie pokazano stosunek wartoci depozytw do wielkoci rezerw.

W cigu pierwszych czterech lat tamtego okresu doszo do wikszej ekspansji pieninej ni w cigu nastpnych czterech. Udzia bankw czonkowskich w poday pienidza w pierwszym czteroleciu wzrs o6,9mld dolarw, czyli o37,1 procent, awdrugim o3,9 mld dolarw,
14 Na temat depozytw terminowych w latach dwudziestych zob. Benjamin M. Anderson, Economics and the Public Welfare, New York 1949, s. 128131; C.A. Phillips, T.F. McManus i R.W. Nelson, Banking and the Business Cycle, New York 1937, s. 98101.

82

Czynniki inflacyjne

czyli o 15,3 procent. Najwyraniej wycznym rdem ekspansji wpierwszym czteroleciu by wzrost cakowitych rezerw, gdy stosunek depozytw do rezerw nie zmieni si istotnie przez ten okres iwynosi ok. 11,5:1. Wlatach 19211925 cakowite rezerwy wzrosy o35,6 procent, a warto depozytw w bankach czonkowskich o 37,1 procent. Zkolei wdrugim czteroleciu rezerwy wzrosy o8,7 procent, podczas gdy warto depozytw o15,3 procent. Ta rozbieno znalaza odzwierciedlenie we wzrocie stosunku depozytw do rezerw z 11,7:1 do 12,5:1. Oznacza to, e kady dolar wrezerwie stanowi teraz zabezpieczenie dla wikszej iloci dolarw na kontach depozytowych ni wczeniej. Moemy oszacowa, jak istotna wtamtym okresie bya zmiana wstopie rezerw, mnoc warto cakowitych rezerw na koniec tego okresu (2,36 mld dolarw) przez stosunek depozytw do rezerw na jego pocztku (11,6). Jako wynik otrzymujemy 27,4 mld dolarw. Wczerwcu 1929 roku warto depozytw wbankach czonkowskich wynosia 29,4 mld dolarw, zczego 27,4 mld dolarw ma zwizek zcakowitymi rezerwami, a2 mld dolarw jest konsekwencj zmiany wefektywnej stopie rezerw. Wskutek zmiany efektywnej stopy rezerw poda pienidza wzrosa o2 mld dolarw (przy czym cakowita poda pienidza wzrosa o10,8 mld dolarw). Zatem 18,5 procent cakowitego wzrostu poday pienidza bierze si ze zmiany efektywnej stopy rezerw, a81,5 procent ze wzrostu cakowitego poziomu rezerw. Gwnym czynnikiem odpowiedzialnym za inflacj w latach dwudziestych by wic wzrost cakowitego poziomu rezerw bankowych. Taka bya wanie przyczyna ekspansji bankw czonkowskich inieczonkowskich, ktre trzymaj swoje rezerwy w formie depozytw w bankach czonkowskich. Wzrost cakowitych rezerw o47 procent (z1,6 mld dolarw do 2,36 mld dolarw) odpowiada w znacznej mierze za wzrost poday pienidza o62 procent (z45,3 mld dolarw do 73,3 mld dolarw). To, e wzrost rezerw ozaledwie 760 mln dolarw mia tak potny wpyw na poda pienidza, ktra wzrosa a o28 mld dolarw, wynika bezporednio z charakteru amerykaskiego systemu bankowego, kontrolowanego przez rzd. Co spowodowao wzrost cakowitych rezerw? eby odpowiedzie na to pytanie, musimy przeanalizowa wszystkie czynniki, ktre mogy si przyczyni do inflacyjnego boomu. Wymiemy zatem czynniki odpowiedzialne za wzrost i spadek cakowitych rezerw z uwzgldnieniem tego, czy organy Rezerwy Federalnej lub Departamentu Skarbu mogy je kontrolowa, czy te nie. Niekontrolowane siy maj swoje rdo gwnie w dziaaniach podejmowanych przez spoeczestwo, a za kontrolowane odpowiada rzd. Poniej wymieniono dziesi czynnikw odpowiedzialnych za wzrost lub spadek rezerw bankowych. 1. Zasb zota monetarnego. Jest to w istocie jedyny niekontrolowany czynnik odpowiedzialny za wzrost rezerw wzrost poday zota

Druga przyczyna inflacji: cakowite rezerwy

83

skutkuje proporcjonalnym wzrostem cakowitych rezerw. Kiedy kto deponuje zoto wbanku komercyjnym (co wlatach dwudziestych mona byo robi bez przeszkd), to bank umieszcza je wdepozycie Banku Rezerwy Federalnej, zwikszajc swoje rezerwy ot wanie kwot. Chocia napyw iodpyw zota miay czasem charakter wewntrzkrajowy, to zazwyczaj byy konsekwencj transakcji midzynarodowych. Zmniejszenie si zasobw zota monetarnego skutkuje odpowiednim zmniejszeniem si rezerw bankowych. Czynnik ten zasadniczo jest poza kontrol rzdu zaley od decyzji podejmowanych przez spoeczestwo chocia w dugim okresie Fed moe na niego w pewnym stopniu wpywa. 2. Aktywa nabyte przez Rezerw Federaln. Najwaniejszy zkontrolowanych czynnikw odpowiedzialnych za wzrost rezerw (wpeni kontrolowany przez wadze Rezerwy Federalnej). Rezerwa Federalna nabywa aktywa od bankw lub spoeczestwa. Jeli nabywa aktywa od banku (czonkowskiego), to jednoczenie zwiksza rezerwy tego banku. Rezerwy, oczywicie, rosn proporcjonalnie do wzrostu aktyww, ktre ma Rezerwa Federalna. Jeli Rezerwa Federalna kupuje aktywa od pojedynczego obywatela, to wrcza mu wzamian czek obciajcy jej konto. Sprzedajcy przyjmuje czek ideponuje go wswoim banku. Wkonsekwencji rezerwy tego banku rosn proporcjonalnie do wzrostu aktyww Rezerwy Federalnej (gdyby sprzedajcy zdecydowa si spieniy czek, to oddziaywanie tego czynnika zostaoby zrwnowaone przez wzrost iloci pienidza wobiegu pozabankowym ktry jest czynnikiem odpowiedzialnym za spadek rezerw). Do aktyww tych nie zalicza si zota, uwzgldnionego wpunkcie1 (zasb zota monetarnego), ktre zasadniczo jest deponowane wBankach Rezerwy Federalnej, anie nabywane przez nie. Najwaniejsze aktywa nabywane przez Rezerw Federaln to weksle skupione i papiery wartociowe rzdu USA. Rzdowe papiery wartociowe s prawdopodobnie najbardziej powszechnym przedmiotem operacji na otwartym rynku. Rezerwy bankowe rosn, gdy Rezerwa Federalna nabywa te papiery wartociowe, a malej, kiedy je sprzedaje. Rezerwa Federalna bezporednio nabywaa weksle (akcepty), realizujc wten sposb polityk subwencji, co spowodowao, e akcepty pojawiy si wStanach Zjednoczonych waciwie de novo. Niektrzy autorzy uwaaj, e czynnik ten nie jest kontrolowany przez Rezerw Federaln, gdy zobowizaa si ona do skupu wszystkich akceptw po ustalonej przez siebie stopie. Prawo jednak nie nakazywao jej nieograniczonego ich skupu, tote czynnik ten naley uzna za skutek polityki Rezerwy Federalnej, czyli za czynnik kontrolowany. 3. Kredyt dyskontowy udzielony przez Rezerw Federaln. W tym wypadku Rezerwa Federalna nie skupuje weksli, tylko przyznaje bankom czonkowskim kredyty zabezpieczone wekslami. Do kredytw dyskontowych zalicza si redyskonto weksli zdyskontowanych wczeniej przez banki ikredyt lombardowy. Oczywicie, czynnik ten jest odpowiedzialny za wzrost rezerw, ale banki korzystaj ztej metody mniej chtnie ni ze

84

Czynniki inflacyjne

sposobw zwikszania rezerw, poniewa zacignity kredyt musz spaci Systemowi Rezerwy Federalnej. Dopki jednak kredyt nie zostanie uregulowany, dopty moe peni funkcj rezerw rwnie dobrze, jak pozostae aktywa. Kredyt dyskontowy przyznaje si bezzwocznie tym bankom, ktre akurat znalazy si wtrudnej sytuacji. Jest wic potnym iskutecznym narzdziem sucym do wycigania bankw ztarapatw. Na og uwaa si kredyt dyskontowy za czynnik niekontrolowany, poniewa Rezerwa Federalna jest zawsze gotowa poycza bankom niemal nieograniczone kwoty pod zastaw odpowiednich aktyww pod warunkiem, e ich oprocentowanie ma okrelon wysoko. Mimo e Rezerwa Federalna moe obniy stop dyskontow, eby zachci banki do zacigania kredytw, to twierdzi si, e tylko wten sposb System Rezerwy Federalnej moe kontrolowa ten czynnik. Jednak ustawa oRezerwie Federalnej nie nakazuje Rezerwie Federalnej udzielania poyczek bankom czonkowskim, lecz jedynie j do tego upowania. Skoro jej wadze chc odgrywa rol poyczkodawcy ostatniej instancji dla bankw wtrudnej sytuacji itym samym przyczynia si do zwikszenia inflacji, to ten wybr jest wycznie kwesti ich wasnych decyzji. Rezerwa Federalna w kadej chwili mogaby, gdyby tylko chciaa, odmwi bankom przyznania kredytu. Wzwizku z tym to wanie wadze Rezerwy Federalnej odpowiadaj za ekspansj kredytu dyskontowego. Jednoczenie banki czonkowskie na og same kontroluj tempo spaty kredytu przyznanego im przez Rezerw Federaln. Banki, ktre s wlepszej sytuacji finansowej, staraj si zmniejsza swoje zaduenie w Rezerwie Federalnej. Jej wadze mogyby zmusi banki do szybszej spaty, jednak zdecydoway si poycza bankom rodki bez ogranicze, atake wpywa na podejmowane przez te banki dziaania wtym zakresie tylko przez zmiany stopy dyskontowej. Chcc oddzieli czynniki kontrolowane od niekontrolowanych, musimy uzna kad ekspansj kredytu dyskontowego za czynnik kontrolowany przez rzd, akade zmniejszenie si cakowitej wartoci tego kredytu za czynnik niekontrolowany, o ktrym decyduj wycznie banki. Oczywicie, na proces spaty kredytw przez banki bdzie wpywa wpewnym stopniu poziom ich dotychczasowego zaduenia. Niemniej jednak zaproponowany tutaj podzia wydaje si najbardziej sensowny. Wprowadzenie tego podziau jest konieczne, cho ztego powodu przeprowadzenie analizy historycznej moe okaza si trudniejsze. Jeli zatem warto kredytu dyskontowego przez trzy lata wzrosa o200 mln dolarw, to powinnimy mwi okontrolowanym wzrocie o200 mln dolarw, oile, oczywicie, bierzemy pod uwag wycznie dane za cay ten okres. Jeeli jednak zdecydujemy si zbada dane zkadego roku, to moe si okaza, e warto kredytu dyskontowego wzrosa o 500 mln dolarw, potem zmniejszya si o400 mln dolarw, eby na koniec znowu wzrosn o100 mln dolarw. W nastpstwie analizy danych w ujciu rocznym okazuje si, e wcigu trzech lat kontrolowany wzrost rezerw wynis 600 mln dolarw,

Druga przyczyna inflacji: cakowite rezerwy

85

aich niekontrolowany spadek 400 mln dolarw. Im krtsze s analizowane okresy, tym wikszy okae si kontrolowany przez rzd wzrost rezerw i tym wikszy bdzie niekontrolowany ich spadek, do ktrego przyczyniaj si banki. Aby rozwiza ten problem, wprowadzimy taki podzia na okresy, ktry bdzie najdogodniejszy dla potrzeb naszej analizy. Co prawda, o wiele atwiej byoby uzna, e kredyt dyskontowy w caoci jest kontrolowany przez Rezerw Federaln, aczkolwiek byoby to nieuprawnionym znieksztaceniem zdarze historycznych. Rezerwa Federalna wkonsekwencji otrzymaaby niezasuon pochwa za zmniejszenie zaduenia bankw czonkowskich na pocztku lat dwudziestych, mimo e by to skutek dziaa podejmowanych przez same banki. Musimy wic wprowadzi rozrnienie na nowy kredyt dyskontowy (kontrolowany czynnik odpowiedzialny za wzrost rezerw) ispacony kredyt dyskontowy (niekontrolowany czynnik odpowiedzialny za zmniejszenie si rezerw). 4. Pozostae formy kredytu udzielonego przez Rezerw Federaln. Chodzi tu przede wszystkim oczeki obciajce banki, ktrych Rezerwa Federalna jeszcze nie inkasowaa, dziki czemu banki otrzymuj nieoprocentowane poyczki. Jest to czynnik odpowiedzialny za wzrost rezerw, cakowicie kontrolowany przez Rezerw Federaln. Jednak jego znaczenie wlatach dwudziestych byo znikome. 5. Pienidz wobiegu pozabankowym. Najwaniejszy czynnik odpowiedzialny za zmniejszenie si rezerw wzrost iloci pienidza wobiegu pozabankowym skutkuje proporcjonalnym zmniejszeniem si cakowitych rezerw. Pienidz wobiegu pozabankowym to gotwka wposiadaniu spoeczestwa, awielko zasobw gotwkowych zaley wycznie od tego, czy ludzie wol utrzymywa swoje salda wformie papierowego pienidza, czy te depozytw bankowych. Jest to zatem czynnik niekontrolowany, aojego wpywie decyduje spoeczestwo. 6. Pienidz skarbowy wobiegu*. Nowo wyemitowany pienidz skarbowy jest deponowany na rachunku Skarbu Rezerwy Federalnej. Za jego pomoc reguluje si wydatki rzdowe, tote pienidz ten wkocu napywa do bankw komercyjnych, ktre wykorzystuj go jako rezerw. Pienidz skarbowy stanowi wic czynnik odpowiedzialny za wzrost rezerw, ajego poda kontroluje Skarb (i prawo federalne). Najwaniejszym elementem poday pienidza skarbowego s certyfikaty na srebro, ktre maj stuprocentowe pokrycie wsrebrnych sztabach lub srebrnych dolarach. 7. Zasoby gotwkowe Skarbu. Wzrost zasobw gotwkowych Skarbu prowadzi do zmniejszenia si rezerw bankowych. Zkolei kiedy te zasoby gotwkowe s wydawane wgospodarce, wtedy rezerwy bankowe rosn. Oczywicie, jest to czynnik odpowiedzialny za zmniejszenie si rezerw, akontroluje go Skarb. * Do pienidza skarbowego zalicza si emitowane przez Skarb monety, certyfikaty na srebro oraz banknoty Stanw Zjednoczonych (przyp. MZ).

86

Czynniki inflacyjne

8. Depozyty Skarbu w Rezerwie Federalnej. Czynnik ten jest w swym oddziaywaniu bardzo podobny do poprzedniego. Wzrost wartoci depozytw Skarbu wRezerwie Federalnej odbywa si kosztem uszczuplenia rezerw bankowych. Zkolei wmiar zmniejszania si tych depozytw coraz wicej pienidzy pojawia si wgospodarce, powodujc wzrost rezerw bankowych. Jest to zatem kontrolowany przez Skarb czynnik odpowiedzialny za spadek rezerw. 9. Depozyty bankw nieczonkowskich wRezerwie Federalnej. Czynnik ten jest wswym oddziaywaniu bardzo podobny do poprzedniego. Poniewa wzrost wartoci depozytw bankw nieczonkowskich jest rwnowany zprzesuniciem si rodkw zrachunkw bankw czonkowskich na inne rachunki, skutkuje to zmniejszeniem si rezerw bankw czonkowskich. Zkolei zmniejszenie si poziomu depozytw bankw nieczonkowskich jest rwnowane ze wzrostem rezerw bankw czonkowskich. Do depozytw tych zaliczamy, poza depozytami bankw nieczonkowskich, rwnie depozyty zagranicznych rzdw ibankw. Jest to czynnik odpowiedzialny za zmniejszenie si rezerw, jednak nie jest on kontrolowany przez rzd. 10. Niewykorzystane rodki z funduszu udziaowego Rezerwy Federalnej. Jest to ta cz rodkw zfunduszu udziaowego, ktrej Rezerwa Federalna jeszcze nie wydaa (wydaje je gwnie na nieruchomoci ipokrycie kosztw operacyjnych). Fundusz udziaowy jest finansowany przez banki komercyjne. Wzwizku ztym dopki nie zostanie on wykorzystany, dopty rezerwy bankw bd mniejsze. Ten mao istotny czynnik jest, oczywicie, kontrolowany przez wadze Rezerwy Federalnej. Podsumujmy. Na zmiany poziomu rezerw bankw czonkowskich wpywaj rozmaite czynniki15. Czynniki odpowiedzialne za wzrost rezerw Zasb zota monetarnego czynnik niekontrolowany Aktywa nabyte przez Rezerw Federaln czynnik kontrolowany weksle skupione papiery wartociowe rzdu USA Nowy kredyt dyskontowy czynnik kontrolowany Pozostae formy kredytu udzielonego przez Rezerw Federaln czynnik kontrolowany Pienidz skarbowy wobiegu czynnik kontrolowany Czynniki odpowiedzialne za zmniejszenie si rezerw Pienidz wobiegu pozabankowym czynnik niekontrolowany Zasoby gotwkowe Skarbu czynnik kontrolowany
Do kategorii kredyt udzielony przez Rezerw Federaln zwyczajowo zalicza si aktywa nabyte przez Rezerw Federaln ikredyt dyskontowy.
15

Druga przyczyna inflacji: cakowite rezerwy

87

Depozyty Skarbu wRezerwie Federalnej czynnik kontrolowany Niewykorzystane rodki zfunduszu udziaowego Rezerwy Federalnej czynnik kontrolowany Depozyty bankw nieczonkowskich wRezerwie Federalnej czynnik niekontrolowany Spacony kredyt dyskontowy czynnik niekontrolowany Pobiena analiza sytuacji wlatach 19211929 nie oddaje prawdziwego obrazu potnych si stojcych za zmianami cakowitych rezerw. Poziom cakowitych rezerw zwiksza si, jednak poszczeglne kategorie podlegay fluktuacjom. Sia oddziaywania poszczeglnych czynnikw zwikszaa si bd zmniejszaa, awposzczeglnych okresach rne czynniki odgryway rol dominujc. Wtabelach 7 i8 przedstawiono siy odpowiadajce za zmiany cakowitych rezerw w latach dwudziestych. W tabeli7 pokazano zmiany siy oddziaywania czynnikw sprawczych oraz zmiany w poziomie rezerw bankw czonkowskich dla dwunastu podokresw wlatach 19211929. Zkolei wtabeli 8 przedstawiono dane ztabeli 7 wujciu miesicznym, dziki czemu moemy porwna wzgldne zmiany wposzczeglnych okresach. W dniu 30 czerwca 1921 roku rezerwy bankw czonkowskich wynosiy 1604mln dolarw, aosiem lat pniej 2356 mln dolarw. Wcigu dwunastu analizowanych przez nas podokresw niekontrolowane rezerwy zmniejszyy si o1,04 mld dolarw, kontrolowane za wzrosy o1,79 mld dolarw. Azatem czynniki niekontrolowane miay charakter deflacyjny. Inflacja bya skutkiem rozmylnych dziaa Rezerwy Federalnej. Naley wic odrzuci twierdzenie, jakoby wlatach dwudziestych doszo po prostu do inflacji zota, ktrej Rezerwa Federalna aktywnie nie przeciwdziaaa. Zoto nigdy nie stanowio powanego problemu iwadnym podokresie nie byo istotnym czynnikiem odpowiedzialnym za wzrost rezerw. W siedmiu podokresach z dwunastu wielko niekontrolowanych czynnikw zmniejszya si, a w piciu wzrosa. Z kolei wielko czynnikw kontrolowanych wzrosa w omiu podokresach i zmniejszya si w czterech. Wrd czynnikw kontrolowanych dziewi razy kluczow rol odgrywa skup weksli, siedem razy zakup rzdowych papierw wartociowych, pi razy kredyt dyskontowy itrzy razy pienidz skarbowy (dokadnie wtrzech pierwszych podokresach). Jeli zsumujemy wartoci bezwzgldne poszczeglnych kontrolowanych czynnikw, ktre maj wpyw na rezerwy, to okae si, e najwikszy udzia wzmianach miay rzdowe papiery wartociowe (2,24 mld dolarw) iskup weksli (2,16 mld dolarw), atrzecie miejsce zajmie nowy kredyt dyskontowy (1,54 mld dolarw).

Tabela 7

88

Zmiany rezerw i czynnikw sprawczych w dwunastu okresach w latach 19211929 (w mln dolarw)

V: 06.192411.1924

X: 12.192707.1928

IX: 07.192712.1927

XI: 07.192812.1928

VI: 11.192411.1925

XII: 12.192806.1929

VIII: 10.192607.1927

VII: 11.192510.1926

IV: 10.192306.1924

III: 12.192210.1923

II: 07.192212.1922

kredyt udzielony przez Rezerw Federaln 305 212 132 101 62 93 16 48 6 100 393 2 468 295 173 39 132 171 6 0 198 149 49 112 80 238 321 39 203 6 461 262 199 6 21 3 29 3 6 2 4 0 5 2 15 130 8 4 180 126 54 47 14 5 43 40 9 17 14 14 9 2 0 20 76 23 1 74 100 26 344 339 153 242 41 67 168 277 45 36 266 550 92 446 2 248 151 91 39 13 13 14 3 107 175 4 16 38 54 186 388 355 235 60 268 100 278 28 115 43 16 56 554 487 1 462 157

996

I: 06.192106.1922

Czynnik

562 140 220 225 22 3 4 7 5 201 157 2 564 356 210

222 449 230 402 39 2 7 6 28 266 302 3 251 33 220

376 25 327 13 10 8 1 1 19 28 272 2 364 242 122

409 19 407 12 30 7 2 13 26 183 227 1 423 390 33

kredyt dyskontowy

1345

weksle skupione

papiery wartociowe rzdu USA

pozostay kredyt

Czynniki inflacyjne

pienidz skarbowy

zasoby gotwkowe Skarbu

depozyty Skarbu

niewykorzystane rodki z funduszu udziaowego Rezerwy Federalnej

zasb zota monetarnego

pienidz w obiegu

pozostae depozyty

rezerwy kontrolowane

rezerwy niekontrolowane

303

rezerwy bankw czonkowskich

Tabela 8 Zmiany rezerw i czynnikw sprawczych w ujciu miesicznym w dwunastu okresach w latach 19211929 (w mln dolarw)

V: 06.192411.1924

X: 12.192707.1928

IX: 07.192712.1927

XI: 07.192812.1928

VI: 11.192411.1925

XII: 12.192806.1929

VIII: 10.192607.1927

VII: 11.192510.1926

IV: 10.192306.1924

III: 12.192210.1923

II: 07.192212.1922

kredyt udzielony przez Rezerw Federaln 61,0 42,4 26,4 20,2 12,4 18,6 3,2 9,6 1,2 20,0 78,6 0,4 93,6 59,0 34,6 3,9 13,2 17,1 24,8 18,6 6,1 0,6 0 11,2 10,0 23,8 40,1 7,8 40,6 1,2 92,2 52,4 39,8 0,6 2,6 0,6 2,9 0,4 1,2 0,2 1,2 10,8 0,7 0,3 15,0 10,5 4,5 0,2 0,5 0 0,4 4,7 1,8 1,0 3,6 4,0 1,1 3,4 1,2 1,3 0,8 0,2 0 1,8 6,9 2,1 0,1 6,7 9,1 2,4 34,4 42,4 30,6 20,2 3,7 6,7 21,0 55,4 3,8 3,3 16,8 10,1 4,3 1,4 1,4 1,5 0,3 11,9 19,4 0,4 1,8 4,2 6,0 26,6 68,8 18,4 37,2 0,2 27,6 18,6 48,5 71,0 2,0 5,5 29,8 7,7

76,6

I: 06.192106.1922

Czynnik

112,4 28,0 44,0 45,0 4,4 0,6 0,8 1,4 1,0 40,2 31,4 0,4 112,8 71,2 42,0

31,7 64,1 32,9 57,4 5,6 0,3 1,0 0,9 4,0 38,0 43,1 0,4 37,3 4,7 32,6

75,2 5,0 65,4 2,6 2,0 1,6 0,2 0,2 3,8 5,6 54,2 0,4 72,8 48,4 24,4

68,2 3,2 67,8 2,0 5,0 1,2 0,3 2,2 4,3 30,5 37,8 0,2 70,5 65,0 5,5

kredyt dyskontowy

103,5

weksle skupione

papiery wartociowe rzdu USA 8,8

21,4

pozostay kredyt

2,2

pienidz skarbowy

zasoby gotwkowe Skarbu 4,3

4,0

Druga przyczyna inflacji: cakowite rezerwy

depozyty Skarbu

1,2

niewykorzystane rodki z funduszu udziaowego Rezerwy Federalnej

zasb zota monetarnego 0

42,6

pienidz w obiegu

37,5

pozostae depozyty

rezerwy kontrolowane

35,5

rezerwy niekontrolowane

23,3

rezerwy bankw czonkowskich

12,1

89

90

Czynniki inflacyjne

Na pocztku tego omioletniego okresu warto kredytu dyskontowego wynosia 1,75 mld dolarw, skupionych weksli 40 mln dolarw, apapierw wartociowych rzdu USA wposiadaniu Rezerwy Federalnej 259mln dolarw. Poda pienidza skarbowego wobiegu wynosia 1,75 mld dolarw, zota pieninego 3 mld dolarw, apienidza wobiegu pozabankowym 4,62 mld dolarw. Tabele 7 i 8 przygotowywano nastpujco. Do kredytu udzielonego przez Rezerw Federaln zalicza si kredyt dyskontowy, weksle skupione, rzdowe papiery wartociowe wposiadaniu Rezerwy Federalnej oraz pozostae formy kredytu. Do kontrolowanych zmian rezerw bankw czonkowskich zalicza si zmiany poziomu kredytu udzielonego przez Rezerw Federaln (zwyjtkiem zmniejszenia si wkategoriach netto kredytu dyskontowego) oraz zmiany poday pienidza skarbowego, zasobw gotwkowych Skarbu, depozytw Skarbu wRezerwie Federalnej ipoziomu niewykorzystanych rodkw z funduszu udziaowego Rezerwy Federalnej. Zkolei do czynnikw odpowiedzialnych za niekontrolowane zmiany w rezerwach bankowych zalicza si zmiany poday zota monetarnego, pienidza wobiegu oraz pozostaych depozytw wRezerwie Federalnej. eby odpowiednio przedstawi wpyw czynnikw odpowiedzialnych za zmniejszenie si rezerw, zapisano je z przeciwnym znakiem arytmetycznym. A zatem 165 mln dolarw, o ktre zmniejszya si ilo pienidza wobiegu wlatach 19211929, zapisano ze znakiem dodatnim, gdy wkonsekwencji otyle wzrosy rezerwy. Podzia na okresy historyczne musi by w jakiej mierze arbitralny. Jednak podzia zaprezentowany w tabelach 7 i 8 zdaniem autora najlepiej odzwierciedla znaczenie poszczeglnych podokresw, ktre rni si midzy sob na tyle, e nie mona ich przedstawi jako caoci. Cechy charakterystyczne poszczeglnych podokresw zawiera zestawienie: I. Czerwiec 1921lipiec 1922 (dane przedstawiane s na koniec miesica). Warto kredytu dyskontowego spadaa od 1920 roku. Nie inaczej byo i w tym okresie. W czerwcu 1921 roku jego warto wynosia 1751 mln dolarw, eby wsierpniu nastpnego roku zej do minimum* na poziomie 397 mln dolarw. W lipcu 1922 roku poziom minimalny miaa rwnie warto cakowitego kredytu udzielonego przez Rezerw Federaln oraz ilo pienidza wobiegu. Ztego powodu lipiec uznalimy za miesic graniczny. II. Lipiec 1922grudzie 1922. Warto cakowitego kredytu udzielonego przez Rezerw Federaln gwatownie wzrosa, szczyt osigna w grudniu. W grudniu warto szczytow osigny rwnie cakowite rezerwy. Z kolei warto kredytu dyskontowego osigna szczyt wlistopadzie. * Rothbard, piszc owartociach minimalnych iszczytowych, oile nie zaznacza inaczej, ma na myli wartoci minimalne bd szczytowe dla danego podokresu, anie dla caego okresu boomu (przyp. MZ).

Druga przyczyna inflacji: cakowite rezerwy

91

III. Grudzie 1922padziernik 1923. Warto kredytu dyskontowego rosa dalej, szczyt osigna wpadzierniku. Zkolei warto rzdowych papierw wartociowych bdcych wposiadaniu Rezerwy Federalnej zesza wpadzierniku do minimum, wynoszcego 92 mln dolarw, najniszego poziomu wtrakcie boomu. IV. Padziernik 1923czerwiec 1924. Warto kredytu dyskontowego gwatownie spadaa, do minimum zesza wlipcu. Zkolei cakowity kredyt udzielony przez Rezerw Federaln mia najnisz warto wczerwcu. V. Czerwiec 1924listopad 1924. Od padziernika 1923 roku warto kredytu dyskontowego wci si zmniejszaa iosigna najniszy poziom w listopadzie 1924 roku. W tym samym miesicu szczyt osigna warto rzdowych papierw wartociowych oraz poda zota monetarnego. Zkolei wgrudniu 1924 roku poziom szczytowy osigna warto skupionych weksli, cakowitego kredytu udzielonego przez Rezerw Federaln oraz cakowitych rezerw. VI. Listopad 1924listopad 1925. Kredyt osign warto szczytow wlistopadzie 1925 roku. Ilo rzdowych papierw wartociowych bdcych wposiadaniu Rezerwy Federalnej bya najmniejsza wpadzierniku, awarto cakowitego kredytu udzielonego przez Rezerw Federaln osigna poziom szczytowy wgrudniu 1925 roku. VII. Listopad 1925padziernik 1926. Wolumen rzdowych papierw wartociowych w posiadaniu Fedu zszed do poziomu minimum wpadzierniku. Wtym samym miesicu kredyt dyskontowy znalaz si na szczytowym poziomie. Jak wida, wtym podokresie oba te czynniki wdroway wprzeciwnych kierunkach. VIII. Padziernik 1926lipiec 1927. Warto skupionych weksli miaa najniszy poziom w lipcu, warto kredytu dyskontowego w sierpniu, acakowitego kredytu udzielonego przez Rezerw Federaln wmaju. IX. Lipiec 1927grudzie 1927. Rzdowe papiery wartociowe rzdu Stanw Zjednoczonych, kredyt dyskontowy, cakowity kredyt udzielony przez Rezerw Federaln icakowite rezerwy osigny warto szczytow wgrudniu. X. Grudzie 1927lipiec 1928. Warto skupionych weksli, papierw wartociowych rzdu Stanw Zjednoczonych, cakowitego kredytu udzielonego przez Rezerw Federaln oraz cakowitych rezerw bya najnisza w lipcu. Z kolei w sierpniu warto szczytow osign kredyt dyskontowy. XI. Lipiec 1928grudzie 1928. Wgrudniu poziom szczytowy osigna warto skupionych weksli i cakowitych rezerw. Z kolei warto kredytu dyskontowego icakowitego kredytu udzielonego przez Rezerw Federaln osigna poziom szczytowy wlistopadzie. XII. Grudzie 1928lipiec 1929. Zakoczenie analizowanego okresu. Odwoujc si do zmian wprzedstawionych tu podokresach, moemy dokadnie przeledzi przebieg inflacji pieninej wlatach dwudziestych.

92

Czynniki inflacyjne

Wokresie I(czerwiec 1921lipiec 1922) na pierwszy rzut oka mogoby si wydawa, e gwnym czynnikiem inflacyjnym by duy napyw zota, ktrego Rezerwa Federalna po prostu nie zdoaa odpowiednio zrwnoway. Uwaniejsza analiza pokazuje jednak, e banki bardzo szybko spaciy swoje poyczki i w konsekwencji rozmiar niekontrolowanych czynnikw zmniejszy si o303 mln dolarw. Gdyby wic rzd pozosta bierny, rezerwy bankw czonkowskich zmniejszyyby si o303 mln dolarw. Jednak rzd wpompowa do bankw nowe rezerwy owartoci 462 mln dolarw. Rezerwy wzrosy zatem o 157 mln dolarw netto (niedokadno bierze si std, e podajemy wartoci wzaokrgleniu). Gwnym rdem tego wzrostu byo zwikszenie si wolumenu rzdowych papierw wartociowych wposiadaniu Rezerwy Federalnej (278 mln dolarw), pienidza skarbowego (115 mln dolarw) i skupionych weksli (100 mln dolarw). Wokresie II (lipiec 1922grudzie 1922) bylimy wiadkami nagego przyspieszenia wzrostu rezerw. Podczas gdy wokresie Izwikszay si one rednio o12 mln dolarw miesicznie, teraz rosy przecitnie o35 mln dolarw. Znowu zmniejszya si warto niekontrolowanych czynnikw (tym razem o295 mln dolarw), jednak spadek ten zosta zrwnowaony z nawizk przez wpompowanie do gospodarki rezerw kontrolowanych, ktre miay rdo w kredycie dyskontowym (212 mln dolarw), skupie weksli (132 mln dolarw) iwzrocie poday pienidza skarbowego (93mln dolarw). Wokresach III iIV (grudzie 1922czerwiec 1924) inflacja waciwie przestaa rosn. Wokresie III (grudzie 1922padziernik 1923) rezerwy nieznacznie si zmniejszay (o4 mln dolarw miesicznie), awokresieIV (padziernik 1923czerwiec 1924) nieznacznie rosy (o 6 mln dolarw miesicznie). Jednoczenie depozyty bankowe pozostaway na niezmienionym poziomie (warto depozytw na danie wbankach czonkowskich wynosia ok. 13,5 mld dolarw). Jednak warto depozytw ogem icakowita poda pienidza wtym okresie wzrosy, co byo moliwe dziki przesuniciu rodkw na depozyty terminowe (od czerwca 1923 roku do czerwca 1924 roku warto depozytw na danie wzrosa o450 mln dolarw, podczas gdy warto depozytw terminowych o1,5 mld dolarw). Cakowita poda pienidza wzrosa o3 mld dolarw. Konsekwencj spowolnienia inflacji bya niewielka iagodna recesja gospodarcza od maja 1923 roku do lipca 1924 roku. Nieznaczny spadek rezerw w okresie III wynika ze sprzeday papierw wartociowych rzdu Stanw Zjednoczonych (344 mln dolarw) izmniejszenia si iloci weksli wposiadaniu Rezerwy Federalnej (67 mln dolarw). Spadek ten nie zosta skompensowany przez wzrost niekontrolowanych czynnikw, ktrych warto zwikszya si tylko o132 mln dolarw. Rezerwy zmniejszyyby si jeszcze bardziej, gdyby Rezerwa Federalna nie zwikszya kredytu dyskontowego (266 mln dolarw) i nie wzrosa poda pienidza skarbowego (47 mln dolarw).

Druga przyczyna inflacji: cakowite rezerwy

93

Jednak wokresie IV (padziernik 1923czerwiec 1924), przypominajcym pod wieloma wzgldami okres I, inflacja postpowaa. Warto niekontrolowanych czynnikw zmniejszya si o 149 mln dolarw, jednak spadek ten zosta znawizk zrwnowaony przez wzrost kontrolowanych czynnikw o198 mln dolarw, co wizao si przede wszystkim zzakupem rzdowych papierw wartociowych (339 mln dolarw) bya to najwiksza gorczka zakupw w latach dwudziestych (rednio miesicznie 42,4 mln dolarw). Okres V charakteryzowa si najwiksz dotychczas inflacj rezerw, ktre rosy jeszcze szybciej ni pod koniec 1922 roku. Rezerwy rosy o 39,8 mln dolarw miesicznie. Inflacja ponownie bya konsekwencj rozmylnych dziaa: zmniejszeniu si niekontrolowanych czynnikw o262 mln dolarw towarzyszy wzrost czynnikw kontrolowanych o461 mln dolarw. Najistotniejsz przyczyn inflacji by skup weksli (277 mln dolarw) irzdowych papierw wartociowych (153 mln dolarw). W trzech kolejnych okresach inflacja co prawda si zmniejszya, niemniej jednak wci postpowaa. Od 31 grudnia 1924 roku do 30 czerwca 1927 roku rezerwy wzrosy o750 mln dolarw, askorygowana warto depozytw na danie we wszystkich bankach o1,1 mld dolarw. Wtym samym czasie depozyty terminowe wzrosy o4,3 mld dolarw, co wiadczy o tym, e banki zdoay nakoni swoich klientw do przesunicia rodkw z depozytw na danie do depozytw terminowych. O tyle samo wzrosy udziay wkasach oszczdnociowo-kredytowych irezerwy ubezpiecze na ycie. W1926 roku stopa inflacji zdecydowanie si obniya, czego skutkiem bya kolejna agodna recesja gospodarcza w 1926 i1927 roku. Wokresie VI (listopad 1924listopad 1925) spadek niekontrolowanych rezerw po raz kolejny zosta znawizk zrwnowaony przez wzrost rezerw kontrolowanych, ktrego rdem by gwnie kredyt dyskontowy (446 mln dolarw) iskup weksli (45 mln dolarw). W okresie VII (listopad 1925padziernik 1926) po raz pierwszy od okresu III za wzrost rezerw odpowiaday czynniki niekontrolowane. Jednak tym razem Rezerwa Federalna nie zdoaa odpowiednio zrwnoway oddziaywania tych czynnikw. Mimo to inflacja wtym okresie bya bardzo niska (wujciu miesicznym wynosia zaledwie 2,4 mln dolarw). Wokresie VIII (padziernik 1926lipiec 1927) inflacja wci bya niewielka, jednak, co byo zowieszczym sygnaem, Rezerwa Federalna, zamiast zupenie ugasi pomie inflacji, zacza go podsyca. Wzrost zanotoway zarwno czynniki kontrolowane, jak i niekontrolowane. Tym razem za wzrost rezerw odpowiada skup rzdowych papierw wartociowych (91 mln dolarw) iinne kredyty udzielone przez Rezerw Federaln (30 mln dolarw). Okres IX (lipiec 1927grudzie 1927) to czas przyspieszonej iwzmoonej inflacji, ktra bya jeszcze wysza ni w1922 i1924 roku. Wzrost rezerw w ujciu miesicznym wynosi pod koniec 1927 roku 42 mln

94

Czynniki inflacyjne

dolarw. Znowu zmniejszyy si czynniki niekontrolowane, jednak spadek ten zosta znawizk zrwnowaony przez ogromny wzrost kontrolowanych rezerw, ktrego rdem by skup weksli (220 mln dolarw), papierw wartociowych rzdu Stanw Zjednoczonych (225 mln dolarw) ikredyt dyskontowy (140 mln dolarw). Okres X cechowa si najwikszym spadkiem rezerw wlatach dwudziestych. Wzrosa warto czynnikw niekontrolowanych, lecz wzrost ten zosta znawizk zrwnowaony przez spadek wartoci czynnikw kontrolowanych. Wzrs co prawda kredyt dyskontowy (409 mln dolarw), ale zmniejszya si ilo posiadanych przez Rezerw Federaln rzdowych papierw wartociowych (402 mln dolarw) iskupionych weksli (230 mln dolarw). Na skutek zmniejszenia si rezerw o200 mln dolarw warto depozytw na danie w bankach czonkowskich zmniejszya si o ok. 600 mln dolarw. Tymczasem wzrosa warto depozytw terminowych (o ponad 1 mld dolarw) i rezerw ubezpiecze na ycie (o 550 mln dolarw). Wkonsekwencji od koca 1927 roku do poowy 1928 roku cakowita poda pienidza wzrosa a o1,5 mld dolarw. Poniewa boom z kadym rokiem nabiera rozpdu, Rezerwa Federalna powinna dy do zwikszenia presji deflacyjnej wcelu uniknicia wielkiej depresji. Jak widzielimy, wpierwszej poowie 1928 roku rezerwy nie zmniejszyy si na tyle, by chocia zrwnoway oddziaywanie czynnikw powodujcych wzrost poday pienidza, zktrych czynnikiem najwaniejszym by wzrost znaczenia depozytw terminowych. Jednak pod koniec 1928 roku Fed powrci na drog inflacji, co musiao si skoczy katastrof. Zmniejszaniu si rezerw niekontrolowanych wokresie XI towarzyszy znacznie wikszy wzrost rezerw kontrolowanych (rezerwy kontrolowane wzrosy o 364 mln dolarw, a niekontrolowane zmniejszyy si o122 mln dolarw). Rezerwy zwikszano gwnie przez skup weksli, ktrych warto wzrosa o327 mln dolarw. Zkolei warto pozostaych aktyww zwikszya si nieznacznie. W okresie XI wystpi najwikszy skup weksli wujciu miesicznym (65,4 mln dolarw). Na koniec przeanalizujemy okres XII, kiedy nastpi istotny zwrot. Warto czynnikw niekontrolowanych zwikszya si o390 mln dolarw, jednoczenie jednak kontrolowane rezerwy zmniejszyy si o423 mln dolarw, przy czym warto skupionych weksli zmniejszya si a o407 mln dolarw. Cakowite rezerwy zmniejszyy si o33 mln dolarw. Depozyty na danie wbankach czonkowskich, ktrych warto osigna szczyt wgrudniu 1928 roku, zmniejszyy si ook. 180 mln dolarw. Zkolei warto depozytw na danie zmniejszya si cznie o540 mln dolarw. Dlaczego zmniejszenie si rezerw w tym okresie miaoby wywoa powaniejsze skutki ni wokresie X? Cakowite rezerwy zmniejszyy si zaledwie o33 mln dolarw, podczas gdy wokresie X a o228 mln dolarw. Depozyty w bankach czonkowskich zmniejszyy si o 180 mln dolarw w okresie XII (w porwnaniu ze spadkiem o 450 mln dolarw wokresie X). Zkolei warto depozytw na danie ogem wkadym

Pienidz skarbowy

95

ztych okresw zmalaa opodobn kwot (540 mln dolarw wokresie XII i 470 mln dolarw w okresie X). Zasadnicz rnic jest jednak to, e wokresie X depozyty terminowe wzrosy o1,1 mld dolarw, dziki czemu wzrosa te cakowita poda pienidza wkraju oraz warto depozytw ogem (600 mln dolarw). Wokresie XII wzrost depozytw terminowych nie nastpi, aich warto zmniejszya si o70 mln dolarw. Warto depozytw ogem zmniejszya si wkonsekwencji o510 mln dolarw, acakowita poda pienidza wzrosa nieznacznie, gwnie za spraw wzrostu rezerw ubezpiecze na ycie. Tym razem, inaczej ni w1923 i1928 roku, sytuacji nie uratoway depozyty terminowe. Wkonsekwencji poda pienidza wzrosa nieznacznie: z73 mld pod koniec 1928 roku do 73,26 mld dolarw w poowie 1929 roku. Po raz pierwszy od czerwca 1921 roku poda pienidza przestaa rosn ipozostaa waciwie na niezmienionym poziomie. Wielki boom lat dwudziestych wanie si skoczy irozpocza si wielka depresja. Jednak do czasu krachu na giedzie wpadzierniku 1929roku nie dostrzegano tego.

Pienidz skarbow y
Wzrost poday pienidza skarbowego mia znaczcy wpyw na inflacj wlatach 19211923. Zazwyczaj jednak poda pienidza skarbowego nie zmienia si a tak gwatownie, czego dowodem s dane zlat 1924 1929. Waciwie jedyn przyczyn niespodziewanego wzrostu jego poday wlatach 19211923 bya emisja certyfikatw na srebro, majcych stuprocentowe pokrycie wsrebrnych sztabach trzymanych przez Departament Skarbu (poda pienidza skarbowego w okresach IIII wzrosa o225 mln dolarw, certyfikaty na srebro wtym czasie opieway na kwot 211 mln dolarw). Ustawa Pittmana z1918 roku pozwalaa rzdowi Stanw Zjednoczonych na sprzeda srebra Wielkiej Brytanii podczas wojny. Wkonsekwencji zasb srebra posiadanego przez Skarb oraz certyfikatw na srebro ze stuprocentowym pokryciem znacznie si zmniejszy. Ustawa ta zobowizywaa jednak Departament Skarbu do zakupu srebrnych sztabek po zawyonej cenie 1 dolara za uncj, dopki nie uzupeni on swoich zasobw. Std te wmaju 1920roku Skarb zacz skupowa srebrne sztabki. Ustanowienie zawyonej ceny srebra skutkowao wzrostem rezerw bankowych (mona powiedzie, e wkonsekwencji tej ustawy kopalnie srebra otrzymyway subwencj). Wpoowie 1923 roku skup srebra waciwie si skoczy. Do wprowadzenia wycie programu skupu srebra zmuszaa Skarb ustawa Pittmana z1918 roku, za ktr ponosi odpowiedzialno rzd Wilsona. Gdyby jednak rzd Hardinga tego

96

Czynniki inflacyjne

chcia, to mgby uchyli ustaw Pittmana. Skoro jednak tego nie zrobi, ponosi wic cz winy za program skupu srebra16.

K redy t dyskontow y
Widzielimy, e kredyt dyskontowy odegra istotn rol wpobudzeniu inflacji. Kredyt ten ratowa banki, kiedy Fed prbowa przeciwdziaa inflacji, sprzedajc rzdowe papiery wartociowe wlatach 1923, 1925 i1928 oraz przez zmniejszenie iloci posiadanych przez siebie akceptw wlatach 1923 i1928. Wkadym ztych przypadkw kredyt dyskontowy by odpowiedzialny za trwanie inflacyjnej fali. Gwny problem stanowio to, e Rezerwa Federalna przyja rol poyczkodawcy ostatniej instancji, ktry mniej lub bardziej biernie oczekuje na to, e banki zgosz si do niego po kredyt dyskontowy. Chocia tak wanie polityk obra Fed, to wkadej chwili mg j zmieni. Fed postanowi jednak wpywa na rozmiar kredytu dyskontowego tylko przez ustalanie i zmienianie stopy dyskontowej. Do kredytu dyskontowego naley zaliczy przede wszystkim redyskonta weksli (wtym weksli handlowych, rolniczych iprzemysowych) izabezpieczone wekslami wasnymi bankw kredyty lombardowe pod zastaw rzdowych papierw wartociowych. W wietle prawa z pocztku lat dwudziestych maksymalny okres zapadalnoci weksli wynosi 90dni, zwyjtkiem weksli rolniczych, ktrych okres zapadalnoci mg wynosi nawet sze miesicy. W marcu 1923 roku Kongres jeszcze bardziej uprzywilejowa weksle rolnicze, ktrych maksymalny okres zapadalnoci wynosi od tej pory dziewi miesicy. Wtedy rwnie przyznano Fedowi prawo do redyskontowania weksli rolniczych posiadanych przez nowo powstae Federalne Banki Kredytw rednioterminowych (Federal Intermediate Credit Banks). Znacznie waniejsze byo jednak to, e Zarzd Rezerwy Federalnej postanowi zmieni swoje dotychczasowe postpowanie, polegajce na wnikliwej analizie zdolnoci kredytowej pierwotnych poyczkobiorcw. Odtd Rezerw Federaln interesowao tylko to, czy banki dyskontujce weksle byy wypacalne, ajeli ktry zbankw znalaz si wtrudnej sytuacji, to Fed udziela mu pomocy finansowej17. Konsekwencj poluzowania wymogw wprowadzonych przez Fed bya wiksza ilo weksli przedstawianych do redyskonta.

Na temat ustawy Pittmana zob. Edwin W. Kemmerer, The ABC of the Federal Reserve System, wyd. 9, Princeton, N.J. 1932, s. 258262. 17 H. Parker Willis, Conclusions, w: H. Parker Willis et al., Report of an Inquiry into Contemporary Banking in the United States, maszynopis, New York 1925, t. 7, s.1618.
16

Kredyt dyskontowy

97

Skoro Rezerwa Federalna postanowia wpywa na rozmiar kredytu dyskontowego tylko przez stop dyskontow, to powinna j traktowa jako stop karn, czyli ustanowi j na tak wysokim poziomie, eby banki poyczajce od Fedu pienidze na tym procederze traciy. Jeli bank, udzielajc poyczki idokonujc inwestycji, zarabia na przykad 5procent, aRezerwa Federalna ustanowi stop dyskontow w wysokoci na przykad 8 procent, to bank zacignie uniej kredyt tylko wsytuacji krytycznej, kiedy rozpaczliwie potrzebuje rezerw. Jeli jednak stopa dyskontowa jest nisza od rynkowej, to bank moe cakiem niele zarobi, poyczajc pienidze od Fedu na 4 procent, eby nastpnie wykorzysta je do udzielania kredytw swoim klientom na 5 procent. eby zniechci banki do zacigania kredytw dyskontowych, konieczne jest ustanowienie stopy karnej na poziomie wyszym od stopy rynkowej. Na pocztku lat dwudziestych nie brakowao zwolennikw brytyjskiej tradycji bankowoci centralnej, zgodnie zktr Zarzd Rezerwy Federalnej powinien ustanawia stopy karne, jednak twierdzili oni, e stopy te powinny by wysze jedynie od najniszych stp kredytowych, tj. stp procentowych naliczanych przez banki najbardziej wiarygodnym kredytobiorcom. Takie stopy nie przyniosyby zpewnoci podanych efektw, gdy banki wci mogyby czerpa zyski, udzielajc kredytw mniej wiarygodnym poyczkobiorcom. eby stopa karna przyniosa podane skutki, musiaaby by wysza od oprocentowania kredytw udzielanych przez banki. Wtamtym czasie spr wrzdzie dotyczy tego, czy naley ustanowi umiarkowan stop karn, ktra byaby wysza od stopy procentowej obowizujcej dla kredytw udzielanych wiarygodnym kredytobiorcom. Gwnymi orodkami wadzy monetarnej byy wtedy: Departament Skarbu, Zarzd Rezerwy Federalnej (Federal Reserve Board FRB) iNowojorski Bank Rezerwy Federalnej. Dwie ostatnie instytucje walczyy ze sob owadz iksztat polityki pieninej. Pocztkowo wadze Rezerwy Federalnej opowiaday si za stop karn, czemu sprzeciwia si Skarb. W raporcie z 1920 roku Zarzd Rezerwy Federalnej zapowiada ustanowienie wyszych stp procentowych18. Jednak wpoowie 1921roku Rezerwa Federalna nie bya ju tak stanowcza, gdy jej przewodniczcy, gubernator W.P.G. Harding, zmieni pogldy wtej kwestii, gwnie zprzyczyn politycznych. Wowym czasie zdanie zmieni rwnie prezes Nowojorskiego Banku Rezerwy Federalnej Benjamin Strong. Wkonsekwencji idea stp karnych stracia na znaczeniu. Pniej nie brano ju jej wicej pod uwag. Kontrowersje w kwestii ksztatu polityki dyskontowej wzbudzao rwnie to, czy Rezerwa Federalna powinna poycza pienidze wszystkim bankom i zawsze, czy te tylko tym, ktre znalazy si w trudnej
Zob. Seymour E. Harris, Twenty Years of Federal Reserve Policy, Cambridge, Mass. 1933, t. 1, s. 310, 3948.
18

98

Czynniki inflacyjne

sytuacji19. Chocia kade z tych rozwiza jest inflacjogenne, to jednak gorsza pod tym wzgldem jest polityka staego kredytowania bankw przez bank centralny, gdy wsposb cigy podsyca ona ekspansj pienin. Rezerwa Federalna miaa pierwotnie prowadzi polityk staego kredytowania bankw, jednak przez krtki okres na pocztku lat dwudziestych przyznawaa wycznie dorane kredyty. Na konferencji w padzierniku 1922 roku wadze Rezerwy Federalnej zaakceptoway propozycj PierreaJaya, urzdnika Nowojorskiego Banku Rezerwy Federalnej, by Fed zwiksza poda kredytu iwaluty tylko sezonowo lub wsytuacjach awaryjnych, przy czym powinno to mie ograniczony charakter, aby nie dopuci do inflacji kredytu. Jednak na pocztku 1924 roku Rezerwa Federalna porzucia t zasad iwswoim raporcie z1923 roku wyrazia poparcie dla katastrofalnej wskutkach polityki, wedug ktrej:
Banki Rezerwy Federalnej to () rdo, do ktrego banki czonkowskie mog si zwrci, kiedy zapotrzebowanie spoecznoci przedsibiorcw okae si wiksze od zasobw posiadanych przez te banki, wrazie, gdyby nie otrzymay one wsparcia. Rezerwa Federalna bdzie odpowiednio zwiksza kredyt wokresie ekspansji gospodarczej ipodejmie si rozwizania problemw wczasie recesji20.

Skoro Rezerwa Federalna miaa zwiksza kredyt zarwno w okresie boomu, jak i depresji, to wynika std, e zamierzaa jawnie prowadzi polityk staej inflacji. Wreszcie na pocztku 1926 roku rwnie Pierre Jay odrzuci swoj zasad iteoria doranego kredytu przestaa istnie. W latach dwudziestych FRB nie tylko utrzymywa stopy dyskontowe poniej poziomu stopy rynkowej istale kredytowa banki, lecz take zwleka zkoniecznymi podwykami stopy dyskontowej. Fed, zbyt pno podnoszc stopy dyskontowe w1923 i1925 roku, sabotowa wasne prby ograniczenia kredytu. Rwnie w1928 i1929 roku nie udao si mu wodpowiednim stopniu podnie stopy dyskontowej21. Jedn zprzyczyn tego stanu rzeczy byo to, e Rezerwa Federalna dya do zapewnienia gospodarce odpowiedniej iloci kredytu inie chciaa kara uczciwego biznesu podniesieniem stp procentowych. Pamitajmy, e kiedy powstawa Fed, sekretarz Skarbu William G. McAdoo zachwala polityk, ktr pniej, wlatach dwudziestych iwczasie wielkiej depresji, uprawiaa Rezerwa Federalna:

Ibid., s. 108 in. Federal Reserve, Annual Report, 1923, s. 10; cytat za: ibid., s. 109. 21 Zob. Phillips et al., Banking and the Business Cycle, s. 9394.
19 20

Kredyt dyskontowy

99

Gwnym celem ustawy o Rezerwie Federalnej byo zreformowanie iwzmocnienie naszego systemu bankowego tak, aby wzrost zapotrzebowania na kredyt przedsiwzi biznesowych i rolniczych by niemal automatycznie zaspokajany, astopy procentowe na tyle niskie, aby stymulowa, chroni izapewni rozwj wszystkim formom prawowitego biznesu22.

Wten wanie sposb Ameryka zainicjowaa wXX wieku katastrofaln polityk inflacji, ktrej konsekwencj byy pojawiajce si co jaki czas kryzysy rzd pobudza zalegalizowane faszerstwo, aby przyzna specjalne przywileje wybranym przedsiwziciom przemysowym irolniczym. Ju w 1915 i 1916 roku niektrzy gubernatorzy Rezerwy Federalnej nakaniali banki do zacigania poyczek w Fedzie i rozszerzania kredytu, a Kontroler Waluty John Skelton Williams namawia farmerw do zapoyczania si iutrzymywania wyszych cen swoich plonw. Polityk t wcaoci kontynuowano po wojnie. Inflacja lat dwudziestych rozpocza si tak naprawd wlipcu 1921 roku, kiedy Zarzd Rezerwy Federalnej (FRB) ogosi, e bdzie rozszerza kredyt do poziomu, ktry jest konieczny, aby zapewni zbir i sprzeda plonw. Na pocztku 1921 roku sekretarz Skarbu Andrew Mellon prywatnie nakania Fed do pobudzania gospodarki i obniania stp dyskontowych. Dokumenty wskazuj na to, e rady tej posuchano. Gubernator James z FRB w 1926 roku powiedzia swoim kolegom, e najwaniejszym celem Systemu Rezerwy Federalnej jest suy krajowemu rolnictwu, przemysowi ihandlowi. Rzecz jasna, nikt tego nie negowa. Rwnie w1926 roku ekonomista dr Oliver M.W. Sprague, ktry doradza Systemowi Rezerwy Federalnej, przewidywa, e nieprdko dojdzie do wzrostu stopy dyskontowej, poniewa od 1921 roku przedsibiorcy naturalnie zakadali, e Rezerwa Federalna nigdy nie ograniczy kredytu. Oczywicie, nie mona byo zawie ich oczekiwa 23. Rezerwa Federalna w1928 i1929 roku prowadzia bardzo agodn polityk dyskontow, poniewa obawiaa si, e na skutek podwyszenia stopy procentowej potrzeby gospodarki nie zostayby wystarczajco zaspokojone. Charakterystyczn cech rzdw Hardinga i Coolidgea bya inflacyjna polityka niskich stp dyskontowych. Jeszcze przed objciem stanowiska prezydent Harding zaleca obnienie stp procentowych iwci powtarza, e podczas swojej prezydentury ma zamiar zmniejszy stopy dyskontowe. Z kolei prezydent Coolidge w swojej synnej mowie przedwyborczej z22padziernika 1924 roku zadeklarowa, e zadaniem tego rzdu bdzie obnienie stp dyskontowych, iobieca, e bdzie utrzymywa je na niskim
Harris, Twenty Years, s. 91 Oliver M.W. Sprague, Immediate Advances in the Discount Rate Unlikely, The Annalist, stycze 1926, s. 493.
22 23

100

Czynniki inflacyjne

poziomie. Obydwaj prezydenci na czonkw FRB mianowali osoby, ktre popieray tak wanie polityk24. Eugene Meyer, przewodniczcy Korporacji Finansw Wojennych (War Finance Corporation), ostrzega banki, e te, goszc, i nie bd si zapoycza wagencjach kredytw rolnych, szkodz interesowi publicznemu25. Chocia niektrzy, jak na przykad przewodniczcy Nowojorskiego Stowarzyszenia Kupcw (Merchants Association of New York), przestrzegali Coolidgeaprzed skutkami kredytw udzielanych rolnikom przez Rezerw Federaln, inni naciskali, by zwikszy inflacj. Oto kongresmen zNebraski proponowa, aby nowe banknoty Skarbu poycza rolnikom na p procent, senator Magnus Johnson zaleca, aby stopy dyskontowe wynosiy maksymalnie dwa procent, aNarodowa Partia Rolniczo-Robotnicza (National Farmer-Labor Party) nawoywaa do upastwowienia wszystkich bankw. Chcc zapewni przemysowi tani kredyt wduych ilociach, atake pomc Wielkiej Brytanii wunikniciu konsekwencji prowadzonej przez ni polityki pieninej (o czym bdzie dalej mowa), Rezerwa Federalna wci staraa si uchyla od podnoszenia stp dyskontowych. Na przeomie 1928 i 1929 roku Bank Rezerwy Federalnej w obliczu wyszej koniecznoci ratowa si wprowadzeniem w ycie niebezpiecznej jakociowej doktryny perswazji moralnej. Stosujc perswazj moraln, Fed prbowa utrzyma na wysokim poziomie kredyt dla uczciwego przemysu ijednoczenie odmawia go nieuczciwym spekulantom giedowym. Widzielimy ju, e prby segregacji rynkw kredytowych musz nieuchronnie okaza si bezskuteczne, aetyczne etykietowanie w jednakowym stopniu uzasadnionych form dziaalnoci gospodarczej jest szkodliwe. Polityk perswazji moralnej zapocztkowa synny list FRB do poszczeglnych Bankw Rezerwy Federalnej zlutego 1929 roku. Wowym licie ostrzegano je, e banki czonkowskie nie maj prawa udziela spekulacyjnych poyczek, oraz zalecano ograniczenie spekulacji kredytowej wwykonaniu Rezerwy Federalnej z jednoczesnym utrzymaniem kredytu dla handlu i biznesu. Decydujc si na ten krok, FRB unikn odpowiedzi
Zob. H. Parker Willis, Politics and the Federal Reserve System, Bankers Magazine, stycze 1925, s. 1320; idem, Will the Racing Stock Market Become aJuggernaut?, The Annalist, 24 listopada 1924, s. 541542 oraz The Annalist, 10 listopada 1924, s. 477. 25 W1921 r. Kongres rozszerzy uprawnienia Korporacji Finansw Wojennych wzakresie udzielania kredytw iodpowiednio j zreorganizowa, aby moga przyznawa poyczki kapitaowe spdzielniom rolniczym. Wtedy rwnie wznowi dziaalno system Federalnych Bankw Ziemskich (Federal Land Bank), utworzony w 1916 r., aby udziela kredytw hipotecznych stowarzyszeniom rolniczym. W konsekwencji wzrosa ilo funduszy, ktre Skarb przeznacza na tworzenie kapitau. W1923 r. lobby rolnicze przeforsowao ustaw okredytach rolniczych, na mocy ktrej powstao dwanacie rzdowych Federalnych Bankw Porednictwa Kredytowego, majcych udziela kredytw stowarzyszeniom rolniczym. Zob. Theodore Saloutos i John D. Hicks, Agricultural Discontent in the Middle West, 19001939, Madison 1951, s. 324340.
24

Kredyt dyskontowy

101

na cige naciski Nowojorskiego Banku Rezerwy Federalnej, by podnie stop dyskontow z5 do 6 procent. Podniesienia stopy dyskontowej unikano a do drugiej poowy 1929 roku. Chocia w1927 roku to wanie nowojorski Fed by najbardziej inflacjogenn instytucj (o czym bdzie mowa dalej), pniej prowadzi znacznie bardziej rozsdn polityk oglnego ograniczenia kredytu, przez podniesienie stopy dyskontowej. Zarzd Rezerwy Federalnej zkolei pad ofiar bdw doktryny jakoci kredytu ito wwyjtkowo trudnym momencie w1929 roku. FRB stara si nakoni nowojorski Fed do udzielania licznych kredytw na cele komercyjne26. witej pamici Benjamin Strong zawsze utrzymywa, e niemoliwe jest zaszufladkowanie kredytw bankowych, aproblem ma charakter nie jakociowy, lecz ilociowy. Nowojorski Fed wci to podkrela i z tego powodu odmwi respektowania dyrektywy FRB, powtarzajc, e przedmiotem zainteresowania nie powinny by poyczki, ale rezerwy bankowe i depozyty27. W nastpstwie tego, e nowojorski Fed nie zgodzi si stosowa do dyrektywy, 1 maja FRB wystosowa do niego list. Wymienia w nim okrelone banki czonkowskie z Nowego Jorku, ktre wci zapoyczay si w Rezerwie Federalnej i udzielay zbyt wielu kredytw giedowych, oraz zaleci Nowojorskiemu Bankowi Rezerwy Federalnej, aby podj wtej sprawie waciwe kroki. Jedenastego maja nowojorski Fed stanowczo odmwi wykonania tych zalece, ponownie uzasadniajc to tym, e banki maj prawo udziela poyczek giedowych ie nie ma moliwoci, aby stwierdzi, ktre kredyty maj charakter spekulacyjny. Pierwszego czerwca FRB podda si izrezygnowa zpolityki perswazji moralnej. Nie podnis jednak stopy dyskontowej a do sierpnia28. Polityka perswazji moralnej bya skazana na porak bez wzgldu na dziaania podejmowane przez nowojorski Fed, gdy banki zastpili na giedzie poyczkodawcy niebankowi, ktrzy z kolei czerpali swoje fun Zob. Harris, Twenty Years, s. 209. Charles E. Mitchell, pniejszy prezes nowojorskiego National City Bank, zosta postawiony pod prgierzem za to, e rzekomo przeciwstawia si FRB. To za jego spraw polityka perswazji moralnej miaa si skoczy niepowodzeniem, gdy pod koniec marca wci poycza rodki giedzie, ktrej zagraa wtedy kryzys. Teraz jednak okazuje si, e Mitchell wraz zpozostaymi duymi nowojorskimi bankami podejmowa te dziaania za zgod gubernatora Nowojorskiego Banku Rezerwy Federalnej izarzdu Rezerwy Federalnej, ktry, oczywicie, nawet nie mia odwagi dziaa wzgodzie zwasnymi przekonaniami. Zob. Anderson, Economics and the Public Welfare, s. 206. 28 Zob. Charles O. Hardy, Credit Policies of the Federal Reserve System, Washington, D.C. 1932, s. 122138. Dr Lawrence E. Clark, nastpca H. Parkera Willisa, zarzuci Gatesowi McGarrahowi, wczesnemu gubernatorowi Nowojorskiego Banku Rezerwy Federalnej, e ten sprzeciwia si perswazji moralnej, poniewa sam by zaangaowany wspekulacj na giedzie papierw wartociowych iwtym celu zapoycza si wbankach. Gdyby tak jednak byo, to McGarrah nie byby raczej jednym zgwnych zwolennikw podniesienia stopy dyskontowej. Zpewnoci sprzeciwiaby si wszelkim ograniczeniom inflacji. Zob. Lawrence E. Clark, Central Banking Under the Federal Reserve System, New York 1935, s. 267 przyp.
26 27

102

Czynniki inflacyjne

dusze od bankw. Sytuacja ta, wprawdzie nie do uniknicia, jednak zaskoczya i wprowadzia w zakopotanie zwolennikw doktryny jakoci kredytu. Boom na giedzie oczywicie trwa wnajlepsze29. Kredyty giedowe nie s rzecz jasna gorsze od innych form kredytu, a perswazja moralna bya katastrofaln w skutkach prb uniknicia wprowadzenia ogranicze ilociowych. Niemniej wsparcie rzdu dla danej formy kredytu jest istotne z dwch powodw, a mianowicie moe ono: 1)prowadzi do zwikszenia si cakowitej wielkoci kredytu bankowego i2) pobudzi t wanie form kredytu, przez co mog wzrosn trudnoci zwizane z procesem dostosowawczym w fazie depresji. Z tego powodu musimy zbada najwaniejsze przypadki stymulowania przez rzd giedy papierw wartociowych w latach dwudziestych. Nie miay one a tak duego znaczenia jak wzrost rezerw i poday pienidza. Konsekwencj tych dziaa by jednak wzrost wolumenu kredytu oraz powstanie specyficznych znieksztace na giedzie, ktre poskutkoway powanymi problemami wczasie depresji. System Rezerwy Federalnej wspiera gied, prowadzc polityk polegajc na utrzymywaniu oprocentowania poyczek zwrotnych na danie (poyczek bankowych dla giedy papierw wartociowych) na wyjtkowo niskim poziomie. Przed ustanowieniem Systemu Rezerwy Federalnej stopa procentowa w wypadku tych poyczek wynosia sporo ponad 100 procent, jednak pniej nie wzrosa ju powyej 30 procent ibardzo rzadko bya wysza ni 10 procent30. Na oprocentowanie poyczek zwrotnych na danie mia wpyw Nowojorski Bank Rezerwy Federalnej, ktry w tej kwestii dziaa wporozumieniu zKomisj Pieninej Nowojorskiej Giedy Papierw Wartociowych izgodnie zjej zaleceniami. Nowojorski Fed konsekwentnie udziela kredytw bankom zWall Street wcelu regulowania stopy oprocentowania poyczek zwrotnych na danie. Do pobudzenia boomu na giedzie papierw wartociowych przyczyniy si rwnie lekkomylne wystpienia publiczne, ktrych celem byo podtrzymanie boomu, kiedy pojawiay si oznaki jego sabnicia. Za ich spraw Prezydent Coolidge isekretarz Skarbu Mellon stali si gwnymi

29 Polityka perswazji moralnej zostaa poddana gruntownej krytyce przez byego przewodniczcego FRB W.P.G. Hardinga. Jednake nie zrezygnowano z tej polityki, prawdopodobnie wskutek naciskw sekretarza skarbu Mellona, ktry stanowczo sprzeciwia si jakimkolwiek podwykom stopy dyskontowej. Zob. Anderson, Economics and the Public Welfare, s. 210. * Obligacje wolnoci (ang. liberty bonds) to obligacje wojenne emitowane wczasie Iwojny wiatowej (przyp. MZ). 30 Zob. Clark, Central Banking, s. 382. W1928 r. stopa oprocentowania poyczek zwrotnych na danie rzadko przekraczaa 8 procent, aw1929 r. 10 procent. Zob. Adolph C. Miller, Responsibility for Federal Reserve Policies: 19271929, American Economic Review, wrzesie 1935.

Skup weksli (akceptw)

103

kapeadorami Wall Street31. Kiedy wic wstyczniu 1927 roku boom na giedzie zacz sabn, sekretarz Mellon go pobudzi. W konsekwencji wlutym pojawi si na giedzie wzrost, ktry ustabilizowa si wmarcu. Z tego powodu Mellon ogosi, e w listopadzie przyszego roku Skarb sfinansuje spat obligacji wolnoci* ooprocentowaniu 4,25 procent przez emisj obligacji ooprocentowaniu 3,5 procent. Przewidywa on obnienie si stp procentowych (ktre wkonsekwencji pniejszej inflacji pieninej rzeczywicie si obniyy) iwywiera na rynek presj, eby je obniy. W konsekwencji tej zapowiedzi ceny na giedzie w marcu znowu wzrosy. Boom zacz jednak ponownie sabn pod koniec marca. Wzwizku ztym Mellon raz jeszcze obieca, e stopy dyskontowe bd utrzymywane na niskim poziomie, i nakreli obraz atwego pienidza w przyszoci. Powiedzia wtedy, e poda atwego pienidza jest na tyle obfita, e powinnimy sobie dziki temu poradzi z wszelkimi trudnociami, ktre si mog pojawi. Gieda ponownie odnotowaa wzrost, jednak w czerwcu dowiadczya nieznacznego spadku. Tym razem na ratunek przyby sam prezydent Coolidge, ktry nakaza wszystkim zachowa optymizm. Gieda oywia si ponownie. Jednak w sierpniu gieda le zareagowaa na informacj, e Coolidge nie bdzie ponownie kandydowa na prezydenta. Kolejne oywienie i recesja nastpiy w padzierniku. Wtedy Coolidge postanowi po raz kolejny wkroczy do akcji iwygosi niezwykle optymistyczne owiadczenie. Kolejne optymistyczne wystpienia Mellona iCoolidgea, wktrych oznajmiono nastanie nowej ery wiecznej koniunktury, podziaay krzepico na rynek. W dniu 16 listopada The New York Times ogosi, e Waszyngton jest rdem wieci okolejnych zwykach na giedzie, izauway, i narasta wraenie, e dziki Waszyngtonowi uda si zapewni nowe bodce giedzie papierw wartociowych.

S k u p w e k s l i (a kc e p t w)
Tabele 7 i8 pokazuj, e wlatach dwudziestych znaczenie skupionych weksli byo olbrzymie. Chocia o wiele wicej mwio si o nabywaniu papierw wartociowych rzdu Stanw Zjednoczonych, to rwnie istotny by skup weksli (ktry odegra z pewnoci waniejsz rol ni kredyt dyskontowy). Skup weksli plasowa si na czele inflacyjnego kredytu Rezerwy Federalnej w1921 i1922 roku. Inflacyjne oywienie w1924 roku byo wznacznie wikszej mierze spowodowane skupem weksli ni papierw wartociowych. Zkolei za inflacj w1927 roku obydwa czynniki odpowiaday jednakowo. Ponadto to wanie skup weksli napdza inflacj wdrugiej poowie 1928 roku, czego skutki byy tragiczne.

Ralph W. Robey, The Capeadores of Wall Street, Atlantic Monthly, wrzesie 1928.
31

104

Czynniki inflacyjne

Wekslami, ktre skupowano, byy akcepty (gwnie akcepty bankowe). Polityka Rezerwy Federalnej co do akceptw bya ze wszystkich rozwiza stosowanych przez Fed najdziwniejsza, a przez to najtrudniejsza do obrony. Akcepty, podobnie jak papiery wartociowe, nabywano na otwartym rynku. Dziki temu banki otrzymyway rezerwy bezporednio. Ponadto banki nie miay obowizku zwraca pozyskanych w ten sposb rodkw (wprzeciwiestwie do kredytu dyskontowego). Chocia System Rezerwy Federalnej zachowa swobod dziaania w zakresie nabywania isprzeday rzdowych papierw wartociowych, to jeli idzie oakcepty, mia zwizane rce. Waciwie to Rezerwa Federalna stworzya rynek akceptw wkraju, azobowizujc si do skupu wszystkich przedstawionych jej akceptw przy zanionych stopach, dotowaa go32. Rezerwa Federalna, podejmujc arbitraln decyzj, stworzya wic sztuczny rynek akceptw. Polityki tej nie mona usprawiedliwi zdwch powodw: miaa ona charakter inflacyjny oraz nadawaa specjalne przywileje maej grupie kosztem reszty spoeczestwa. Wprzeciwiestwie do Europy, gdzie akcepty od lat znajdoway szerokie zastosowanie, wStanach Zjednoczonych ich rynek by bardzo ograniczony idotowany przez Rezerw Federaln, co doprowadzio do tego, e staa si ona gwnym nabywc akceptw33. Rynek ten zosta wcaoci stworzony przez Rezerw Federaln iwykorzystywano go wycznie whandlu midzynarodowym itransakcjach przeprowadzanych za granic. W1928 i 1929 roku banki, udzielajc kredytw akceptacyjnych zamiast bezporednich, unikay zaduania si wFedzie. Wten sposb mogy czerpa korzyci zistnienia rynku stworzonego przez System Rezerwy Federalnej iniskiego oprocentowania. Dziki temu e Rezerwa Federalna skupowaa akcepty, banki zdobyway rezerwy, ponoszc mniejsze koszty ni wwypadku kredytu dyskontowego. Ponadto banki nie musiay zwraca pozyskanych wten sposb rodkw. rdem inflacji w1929 roku byy wanie akcepty ito zich powodu prby ograniczenia kredytu przez Rezerw Federaln spezy na niczym. System Rezerwy Federalnej, poza tym, e kupowa akcepty dla siebie, nabywa te due ich iloci, dziaajc jako przedstawiciel zagranicznych bankw centralnych. Akcepty skupywane wimieniu zagranicznych rzdw byy niej oprocentowane ni weksle, ktre Rezerwa Federalna nabywaa dla siebie. Oznacza to, e akcepty te byy dotowane wjeszcze
32 Akcepty byy sprzedawane przez poyczkobiorcw instytucjom akceptacyjnym lub bankom akceptacyjnym, ktre zkolei sprzedaway te weksle rzeczywistym inwestorom wtym wypadku Systemowi Rezerwy Federalnej. 33 System Rezerwy Federalnej mia 30 czerwca 1927 r. ponad 26 procent wszystkich nieuregulowanych akceptw bankowych wkraju, akolejne 20 procent Rezerwa Federalna trzymaa wimieniu zagranicznych podmiotw (zagranicznych bankw centralnych). Azatem Rezerwa Federalna miaa 46 procent wszystkich akceptw bankowych. Podobnie sytuacja wygldaa wczerwcu 1929 r. Zob. Hardy, Credit Policies, s. 258.

Skup weksli (akceptw)

105

wikszym stopniu. Nie brano ich jednak pod uwag w rubryce weksle skupione, gdy byy one przez Rezerw Federaln indosowane. Niemniej jednak w czasach kryzysu indos mg sta si dla Rezerwy Federalnej zobowizaniem, co wydarzyo si w1931 roku. Rezerwa Federalna skupowaa akcepty od bankw czonkowskich, bankw nieczonkowskich iprywatnych instytucji akceptacyjnych natomiast akcepty dla rzdw zagranicznych nabywano wycznie od porednikw prywatnych34. Pierwszej duej inwestycji w akcepty dokonano w 1922 roku, kiedy FRB przekaza Nowojorskiemu Bankowi Rezerwy Federalnej kontrol nad polityk wdziedzinie akceptw. Na skutek tego warto weksli wposiadaniu Rezerwy Federalnej wzrosa z75 mln dolarw wstyczniu do 272mln dolarw wgrudniu tego samego roku. Chocia Rezerwa Federalna utrzymywaa oprocentowanie nabywanych przez siebie akceptw poniej stopy dyskontowej, to Paul Warburg, prezes jednego znajwikszych bankw akceptacyjnych wAmeryce oraz jeden zzaoycieli Systemu Rezerwy Federalnej, domaga si, aby oprocentowanie akceptw obniono jeszcze bardziej35. Z kolei podsekretarz Skarbu Gilbert sprzeciwia si specjalnemu uprzywilejowaniu akceptw. Mimo to Rezerwa Federalna, gwnie pod wpywem Nowojorskiego Banku Rezerwy Federalnej, kontynuowaa polityk subwencji36. Dopiero wpierwszej poowie 1929 roku Rezerwa Federalna czciowo zaprzestaa dotacji ipodniosa oprocentowanie skupywanych akceptw powyej poziomu wyznaczonego przez stop dyskontow, czego konsekwencj by znaczny spadek wartoci posiadanych przez ni weksli. Spadek wartoci akceptw by waciwie jedynym czynnikiem odpowiedzialnym za zmniejszenie si rezerw w1929 roku, kiedy wielka inflacja lat dwudziestych dobiega koca. Dlaczego Rezerwa Federalna stworzya i wspieraa rynek akceptw w Stanach Zjednoczonych? Jedyne wiarygodne wyjanienie tego stanu rzeczy ma zwizek z osob niemieckiego bankiera Paula M. Warburga, osiadego w Ameryce. Ten wsplnik w Kuhn, Loeb and Company, by rwnie jednym z zaoycieli Systemu Rezerwy Federalnej. Warburg przez lata podejmowa dziaania, ktre miay pokaza zacofanym Stanom Zjednoczonym raczej wtpliwe korzyci systemu bankowoci centralnej. Po Iwojnie wiatowej iwlatach dwudziestych Warburg by przewodniczcym wpywowego Federalnego Zespou Doradcw (Federal Advisory Council), ustawowego ciaa, ktrego czonkami byli bankierzy doradzajcy
34 Zob. Senate Banking and Currency Committee, Hearings on Operation of National and Federal Reserve Banking Systems, Washington, D.C. 1931, Appendix, cz. 6, s. 884. 35 Zob. Harris, Twenty Years, s. 324 przyp. 36 Okoo poowy akceptw bdcych wposiadaniu Systemu Rezerwy Federalnej naleao do Nowojorskiego Banku Rezerwy Federalnej. Waniejsze jest jednak to, e skupem akceptw zajmowa si waciwie tylko nowojorski Fed, ktry dopiero pniej przekazywa je pozostaym Bankom Rezerwy Federalnej wokrelonych proporcjach. Zob. Clark, Central Banking, s. 168.

106

Czynniki inflacyjne

Systemowi Rezerwy Federalnej. Okazuje si, e to gwnie Warburg korzysta na tym, i Rezerwa Federalna wspieraa rynek akceptw. Odkd zaoono w1920 roku International Acceptance Bank wNowym Jorku, najwikszy na wiecie bank akceptacyjny, Warburg by przewodniczcym jego zarzdu. By on rwnie dyrektorem Westinghouse Acceptance Bank iwielu innych instytucji akceptacyjnych oraz zaoycielem Amerykaskiej Rady Akceptacyjnej (American Acceptance Council), organizacji gospodarczej powoanej do ycia w1919 roku, iprzewodniczcym jej komitetu wykonawczego. Oczywicie to, e Warburg odgrywa zasadnicz rol wSystemie Rezerwy Federalnej, nie pozostawao bez zwizku ztym, e przypada mu lwia cz korzyci wynikajcych zpolityki wdziedzinie akceptw. Trudno inaczej wyjani realizacj tak dziwacznego programu. Sam Warburg zreszt gosi, e udao mu si nakoni Rezerw Federaln, aby ta zagodzia reguy nabywania akceptw, zaniya ich oprocentowanie iskupywaa wszystkie przedstawione jej akcepty37. Ponadto Warburg bardzo blisko przyjani si zBenjaminem Strongiem, potnym zarzdc nowojorskiego Fedu, ktry by odpowiedzialny za polityk subwencji38. Od czasu przyjcia ustawy oRezerwie Federalnej rzd federalny stopniowo zwiksza zakres transakcji na rynku akceptw. Wczeniej banki krajowe nie miay prawa nabywa akceptw. Zkolei po wejciu tej ustawy w ycie banki mogy nabywa akcepty wykorzystywane w handlu zagranicznym, oile ich warto nie przekraczaa 50 procent sumy kapitau i rezerw banku. Kolejne poprawki podniosy ten limit najpierw do 100 procent, a potem do 150 procent. Wprowadzono rwnie inne rodzaje akceptw dewizy dolarowe iakcepty krajowe. Zgodnie zangielsk praktyk wtej dziedzinie obrt akceptami powinien by ograniczony do wymiany dokumentw odpowiadajcych okrelonym przesuniciom dbr. Zarzd Rezerwy Federalnej pocztkowo prbowa ograniczy obrt akceptami do takich wanie transakcji, jednak w1923 roku podda si presji wywieranej przez Nowojorski Bank Rezerwy Federalnej idopuci weksle finansowe, co do ktrych nie wymagano odpowiednich dokumentw. W1921 i1922 roku zwikszono uprawnienia Bankw Rezerwy Federalnej wNowym Jorku iinnych miastach wzakresie nabywania akceptw, ktrych stronami byy wycznie podmioty zagraniczne, oraz wy37 Zob. wystpienie Warburga przed Amerykask Rad Akceptacyjn 19 stycznia 1923 r., w: Paul M. Warburg, The Federal Reserve System, New York 1930, t. 2, s. 822. Oczywicie, Warburg wolaby, eby subwencje byy jeszcze wysze. Warburg zrobi dobre wraenie swoimi trafnymi spostrzeeniami na temat rozwoju inflacji w marcu 1929 r., jednak zepsu to, ubolewajc nad nieumiejtnoci stworzenia oglnokrajowego rynku wekslowego wAmeryce. Commercial and Financial Chronicle, 9marca 1929, s. 14431444; zob. rwnie Harris, Twenty Years, s. 324. 38 Zob. Lester V. Chandler, Benjamin Strong, Central Banker, Washington, D.C. 1958, s. 39 i passim. To wanie za spraw naciskw wywieranych przez Warburga i Henryego Davisona z J.P. Morgan and Company Strong zdecydowa si obj to stanowisko.

Skup weksli (akceptw)

107

duono dozwolony okres zapadalnoci tych akceptw ztrzech do szeciu miesicy. W1923 roku wramach programu kredytowania rolnictwa pozwolono Fedowi dyskontowa akcepty rolnicze ookresie zapadalnoci do szeciu miesicy39. W1927 roku za prawidowe zaczto uznawa rwnie weksle wystawione po przeniesieniu dbr40. Wlatach 19281929, awic wniezwykle wanym okresie, wolumen akceptw reprezentujcych dobra skadowane za granic lub przewoone zjednego miejsca za granic do innego gwatownie wzrs istanowi wikszo cakowitych zasobw akceptw posiadanych przez Rezerw Federaln. Skup zagranicznych akceptw, ktry podjto gwnie wdrugiej poowie 1929 roku, udaremni prby zahamowania boomu. Ograniczenia kredytowe miay w1928 roku pomc wzakoczeniu inflacyjnego boomu. Jednak wsierpniu Rezerwa Federalna celowo zagodzia swoj polityk na rynku akceptw, aZarzd upowani Banki Rezerwy Federalnej do skupowania akceptw w duych ilociach, aby w ten sposb zaspokoi potrzeby kredytowe41. Przyczyny tych niefortunnych decyzji wydaj si oczywiste: poniewa by to rok wyborczy, pojawia si polityczna potrzeba zapewnienia atwego kredytu, poza tym obawiano si reperkusji, jakie mgby spowodowa wEuropie wzrost stp procentowych wStanach Zjednoczonych. Istniaa rwnie inna przyczyna, zwizana zzagranicznym rynkiem akceptw. Akcepty zagraniczne, wodrnieniu od pozostaych akceptw, reprezentoway dobra oczekujce wmagazynie na sprzeda, anie dobra przewoone od konkretnego sprzedawcy do konkretnego nabywcy42. Wykorzystywano je w celu sfinansowania magazynowania niesprzedanych dbr w Europie rodkowej, gwnie w Niemczech43. Dlaczego wzrosa ilo niemieckich akceptw wposiadaniu Fedu? Byo to nastpstwo spektakularnego boomu w Ameryce w dziedzinie poyczek zagranicznych iskupu nowo emitowanych obligacji zagranicznych. Boom ten rozpocz si w1924roku iosign szczyt wpoowie 1928 roku. Stanowi on bezporedni skutek ekspansji kredytowej w Ameryce, a zwaszcza niskich stp procentowych bdcych nastpstwem tej ekspansji. Jak zobaczymy pniej, do sytuacji tej doprowadziy z premedytacj wadze Rezerwy Federalnej. Niemcy byy jednym znajwaniejszych poyczkobiorcw na amerykaskim rynku w czasie boomu. Niewtpliwie Niemcom brako39 Zob. H. Parker Willis, The Banking Problem in the United States, w: Willis et al., Report of an Inquiry into Contemporary Banking in the United States, s. 1, 3137. 40 Zob. A.S.J. Baster, The International Acceptance Market , American Economic Review, czerwiec 1937, s. 298. 41 Zob. Charles Cortez Abbott, The New York Bond Market, 19201930, Cambridge, Mass. 1937, s. 124 in. 42 Zob. Hardy, Credit Policies, s. 256257; Hearings on Operation of Banking Systems, Appendix, cz. C, s. 852 in. 43 Aby pomc Wielkiej Brytanii, Fed naby rwnie weksle szterlingowe: owartoci 16 mln dolarw wdrugiej poowie 1929 r. io wartoci 10 mln dolarw latem 1927r. Zob.Hardy, Credit Policies, s. 100 in.

108

Czynniki inflacyjne

wao kapitau. Sytuacja ta bya nastpstwem wojny oraz niszczycielskiej inflacji, ktrej kulminacja przypadaa na drug poow 1923 roku. Jednak niemieckie obligacje, ktre trafiy na rynek w Stanach Zjednoczonych, wbrew temu, co si na og uwaa, nie pomogy w odbudowaniu niemieckiego kapitau. rodki poyczano gwnie rzdowi isamorzdom lokalnym, anie prywatnym niemieckim przedsibiorcom. Wkonsekwencji tyche poyczek kapita wNiemczech jeszcze bardziej si skurczy, gdy samorzdy lokalne mogy dziki nim skuteczniej konkurowa oczynniki produkcji zprywatnym biznesem44. Naley przyzna, e wielu wysokich urzdnikw niemieckich, wtym prezes Reichsbanku dr Hjalmar Schacht, zdawao sobie spraw ztego, e poyczki te byy szkodliwe irazem zamerykaskim urzdnikiem ds. reparacji, S. Parkerem Gilbertem, przekonywali bankierw zNowego Jorku, aby ci zaprzestali poyczania pienidzy niemieckim samorzdom lokalnym45. Jednak amerykaskie banki inwestycyjne, skuszone wysokimi prowizjami od poyczek dla zagranicznych rzdw, wysyay setki swoich przedstawicieli za granic, aby przekonywali oni potencjalnych poyczkobiorcw do zapoyczania si na rynku amerykaskim. Banki skupiy swoj uwag na Niemczech46. Fala poyczek zagranicznych zatrzymaa si nagle w poowie 1928 roku. Wzrost stp procentowych w Stanach Zjednoczonych oraz gwatowny boom na giedzie papierw wartociowych spowodoway, e zaczto przeznacza fundusze ulokowane wzagranicznych obligacjach na zakup krajowych akcji. Do zastoju wsferze poyczek zagranicznych w1928 i1929 roku przyczyniy si te problemy gospodarcze Niemiec. Niemieckie banki, widzc, e ich klienci nie zdoaj sprzeda nowych obligacji w Stanach Zjednoczonych, zaczy ubiega si w Nowojorskim Banku Rezerwy Federalnej o poyczki w formie kredytw akceptacyjnych, aby pokry koszty przewozu niesprzedanej baweny, miedzi, mki i innych

Oywienie wdziedzinie poyczek dla Niemiec rozpoczo si w1924 r., kiedy udzielono im poyczki Dawesa, stanowicej cz planu Dawesa, ktry mia pomc Niemcom w spacie reparacji. Konsorcjum bankw inwestycyjnych pod kierownictwem J.P. Morgan and Company poyczyo Niemcom 110 mln dolarw. 45 Pod koniec 1925 r. Schacht odwiedzi Nowy Jork, aby nakoni banki do zmiany postpowania. Oprcz tego on, Gilbert i niemieccy urzdnicy skarbowi wysali do nowojorskich bankw depesz wtym samym tonie. Do tych prb zastosowa si wydzia papierw wartociowych wChase National Bank. Zob. Anderson, Economics and the Public Welfare, s. 150 in. Zob. rwnie Garet Garrett, ABubble That Broke the World, Boston 1932, s. 2324, oraz Lionel Robbins, The Great Depression, New York 1934, s. 64. 46 Pod koniec 1925 roku przedstawiciele czternastu rnych amerykaskich bankw inwestycyjnych wybrali si do Niemiec, aby nakoni niemieckie samorzdy i miasta do zacigania poyczek (Anderson, Economics and the Public Welfare, s. 152). Zob. rwnie Robert Sammons, Capital Movements, w: Hal B. Lary iwsppracownicy, The United States in the World Economy, Washington, D.C. 1943, s. 95100, oraz Garrett, ABubble That Broke the World, s. 20, 24.
44

Skup weksli (akceptw)

109

towarw znajdujcych si wniemieckich magazynach47. Te banki amerykaskie, ktre dziaay jako przedstawiciele bankw zagranicznych, sprzeday ogromne iloci zagranicznych (gwnie niemieckich) akceptw innym amerykaskim bankom iSystemowi Rezerwy Federalnej48. Wanie takie byy przyczyny wzrostu iloci niemieckich akceptw wposiadaniu Rezerwy Federalnej. W1928 i1929 roku oywi si rwnie obrt akceptami reprezentujcymi krajow bawen i pszenic, ktre oczekiway na eksport, oraz wekslami zapewniajcymi Ameryce Poudniowej dolary. Na pocztku 1929roku, woczekiwaniu na wzrost amerykaskich ce na import cukru, rozwin si obrt akceptami zabezpieczonymi importem cukru zKuby49. Rezerwa Federalna awaciwie Fed wNowym Jorku dotowaa nie tyle rynek akceptw, co kilka duych instytucji akceptacyjnych. Nie skupowaa akceptw bezporednio od przedsibiorcw, lecz wycznie od instytucji akceptacyjnych, ktre odgryway rol porednikw ito wanie te instytucje dotowaa. Ponadto skupowaa weksle tylko od kilku instytucji, ktre dysponoway kapitaem wikszym ni milion dolarw. Rezerwa Federalna zwikszya rwnie skup akceptw na zasadzie umowy odkupu, co rwnie byo form specjalnego przywileju. Nowojorski Fed zgodzi si kupowa akcepty na tej zasadzie od kilku duych i uznanych instytucji akceptacyjnych, ktre dysponoway opcj odkupienia ich wcigu 15 dni po zgry ustalonej cenie. Umowy odkupu dotyczyy od jednej dziesitej do dwch trzecich wszystkich akceptw bdcych wposiadaniu Rezerwy Federalnej50. Wszystko to zdaje si potwierdza nasz hipotez na temat roli Warburga. Rezerwa Federalna wgruncie rzeczy przyznawaa instytucjom akceptacyjnym poyczki zwrotne na danie, ito wnieograniczonych ilociach ina bardzo niski procent. Przywilejami tymi obdzielia instytucje, ktre, oczywicie, nie byy czonkami Systemu Rezerwy Federalnej. Instytucje akceptacyjne, podobnie jak niezrzeszone banki prywatne, nie musiay sporzdza publicznych raportw. Nowojorski Fed tak zazdronie strzeg tajemnicy swoich faworytw, e w arogancki sposb odmwi podania komisji ledczej Kongresu listy instytucji akceptacyjnych, od ktrych skupywa weksle, oraz listy krajw, zktrych pochodziy zagraniczne akcepty. Urzdnikw nowojorskiego Fedu nie pocignito jednak do odpowiedzialnoci za ich lekcewace zachowanie przed komisj51.
47 Zob. Clark, Central Banking, s. 333. Ju w1924 r. FRB zasugerowa, aby eksport baweny do Niemiec finansowano amerykaskimi kredytami akceptacyjnymi. 48 Zob. H. Parker Willis, The Theory and Practice of Central Banking, New York 1936, s. 210212, 223. 49 Hearings on Operation of Banking Systems, s. 852 in. 50 Clark, Central Banking, s. 242248, 376378; Hardy, Credit Policies, s. 248. 51 Hearings on Operation of Banking Systems, Appendix, cz. 6, s. 847, 922923.

110

Czynniki inflacyjne

Papier y war tociowe rzdu Stanw Zjednoczonych


Mona mwi otrzech duych falach wzrostu rezerw bankw czonkowskich w latach dwudziestych w 1922, 1924 i w drugiej poowie 1927 roku. Kada fala charakteryzowaa si skupem rzdowych papierw wartociowych. Rezerwa Federalna w latach dwudziestych kontrolowaa poda pienidza w duej mierze za porednictwem skupu i sprzeday rzdowych papierw wartociowych na otwartym rynku. Operacje te rozpoczto w listopadzie 1921 roku. Do czerwca 1922 roku Rezerwa Federalna potroia swj zasb rzdowych papierw wartociowych (pod koniec padziernika 1921 roku papiery wartociowe bdce wposiadaniu Fedu opieway na kwot 193 mln dolarw, awmaju nastpnego roku na kwot 603 mln dolarw). Fed podj te dziaania nie po to, aby zapewni atwy pienidz i zwikszy jego poda (procesu tego w tamtym okresie nie rozumiano), lecz po to, by zwikszy swoje przychody. Inflacja bya niespodziewan konsekwencj tych zakupw52. Z lekcji tej wycignito jednak odpowiednie wnioski, ktre pniej okazay si uyteczne. Nawet gdyby przyj, e wadze Rezerwy Federalnej nie ponosiy winy za konsekwencje inflacyjnej polityki w 1922 roku, to i tak nie mona uzna, e miay one szczere intencje. Wiele dowodw przemawia bowiem za tym, e inflacja bya przez Rezerw Federaln podana. Inflacj dawao si uzasadni tym, e naleao przywrci koniunktur po kryzysie w latach 19201921, zwikszy produkcj i zmniejszy bezrobocie. Gubernator Adolph Miller zZarzdu Rezerwy Federalnej, ktry pniej stanowczo sprzeciwia si polityce inflacji, w 1922 roku broni jej podczas przesuchania przed Kongresem. wczesn opini Rezerwy Federalnej przedstawi pniej profesor Reed, ktry wswoim uzasadnieniu tej polityki beztrosko stwierdzi, e kredyt bankowy wykorzystywano produktywnie, adobra dla konsumentw przygotowywano przynajmniej wtakim samym tempie, wjakim zwiksza si dochd pieniny53. Operacje zakupw na otwartym rynku byy ju wtedy czym codziennym, co walnie przyczynio si do wzrostu inflacji w 1924 i 1927 roku oraz wogle wlatach dwudziestych.

52 Jednak niezupenie nieoczekiwan, skoro wlicie gubernatora Stronga zkwietnia 1922 r. moemy znale fragment mwicy o tym, e jednym zgwnych powodw, dla ktrych dokonywano skupu na otwartym rynku, bya ch ustanowienia stp procentowych na poziomie (), dziki ktremu podmiotom zagranicznym bdzie atwiej si zapoycza () oraz zostanie uatwiony rozwj biznesu (Benjamin Strong do podsekretarza skarbu S. Parkera Gilberta, 18 kwietnia 1922 r. Chandler, Benjamin Strong, Central Banker, s. 210211). 53 Harold L. Reed, Federal Reserve Policy, 19211930, New York 1930, s. 20 oraz 1441. Gubernator Miller zgodzi si, e chocia ceny szy wgr, to wrosy rwnie produkcja i handel, a zatem prdzej czy pniej produkcja wyprzedzi wzrost cen (ibid., s. 4041).

Papiery wartociowe rzdu Stanw Zjednoczonych

111

Pocztkowo poszczeglne Banki Rezerwy Federalnej nabyway papiery wartociowe izwasnej chci, jednak tej zdecentralizowanej polityce sprzeciwia si Skarb. Z inicjatywy Skarbu i z poparciem Benjamina Stronga gubernatorzy poszczeglnych Bankw Rezerwy Federalnej 22 czerwca 1922 roku powoali do ycia Komitet ds. Otwartego Rynku (Open-Market Committee), ktry mia koordynowa operacje skupu isprzeday papierw wartociowych przez Rezerw Federaln. Wkwietniu 1923roku Komitet zosta jednak rozwizany, awjego miejsce Zarzd Rezerwy Federalnej powoa Komitet ds. Inwestycji na Otwartym Rynku (Open--Market Investment Committee). Zarzd dokona tego przewrotu, aby mc panowa nad polityk otwartego rynku wsytuacji wzrostu wadzy Stronga, gubernatora nowojorskiego Fedu. Przez wikszo 1923 roku Strong chorowa iwanie wtedy Zarzdowi udao si sprzeda wikszo posiadanych przez siebie rzdowych papierw wartociowych. W listopadzie Strong powrci jednak do pracy izosta przewodniczcym Komitetu ds. Inwestycji na Otwartym Rynku. Zacz wtedy wywiera naciski, aby wrazie jakiegokolwiek zagroenia recesj gospodarcz Fed bezzwocznie wszcz skup papierw wartociowych. W zwizku z powrotem Stronga do pracy Rezerwa Federalna w cigu dwch miesicy wznowia skup rzdowych papierw wartociowych, a gospodarka powrcia na niebezpieczn ciek inflacji. Podziwiajcy Stronga biograf pisze tak: tym razem Rezerwa Federalna wiedziaa, co naley zrobi, askupu nie dokonywano ze wzgldu na przysze przychody, ale by realizowa oglne cele polityczne, czyli inflacj. Jak na ironi, Benjamin Strong dysponowa teraz jeszcze wiksz wadz ni wczeniej. Odtd wistocie sprawowa on kontrol nad polityk otwartego rynku prowadzon przez System Rezerwy Federalnej54. Jedn z pierwszych metod kontroli wprowadzonych przez Stronga by specjalny rachunek inwestycyjny Systemu, na ktry nowojorski Fed skupowa wimieniu Rezerwy Federalnej rzdowe papiery wartociowe, rozprowadzane pniej, podobnie jak akcepty, pro rata midzy pozostae Banki Rezerwy Federalnej, ktre chciay posiada papiery wartociowe. Lata dwudzieste cechowao due zaduenie krtkoterminowe rzdu. Przed wojn prawie cay dug Stanw Zjednoczonych by finansowany przez obligacje dugoterminowe. W czasie wojny Skarb wyemitowa bardzo due iloci krtkoterminowych papierw dunych. Od 1922 roku nieuregulowany iokresowo odnawiany dug krtkoterminowy Skarbu wobec bankw wynosi 0,5 mld dolarw. Banki czonkowskie zachcano do nabywania jak najwikszych iloci papierw wartociowych. Skarb trzyma swoje depozyty wbankach, ktre mogy zapoycza si wRezerwie Federalnej, wykorzystujc certyfikaty depozytowe jako zabezpieczenie. Spadek stp
54 Zob. Chandler, Benjamin Strong, Central Banker, s. 222233, zw. s. 233. Zob. rwnie Hardy, Credit Policies, s. 3840; Anderson, Economics and the Public Welfare, s. 8285, 144147.

procentowych na rynku rzdowych papierw wartociowych by rwnie skutkiem operacji skupu na federalnym otwartym rynku. W konsekwencji zaduenie rzdu wobec bankw w1928 roku byo wysze ni wczasie wojny. Rezerwa Federalna, stosujc rne rodki wspierania rynku krtkoterminowego dugu federalnego, nadaa wic impet inflacji55.

Zob. H. Parker Willis, What Caused the Panic of 1929?, North American Review, 1930, s. 178, oraz Hardy, Credit Policies, s. 287. Na skup papierw wartociowych przez banki wpyny te ulgi podatkowe dla dochodw osiganych zobligacji rzdowych. Zob. Esther Rogoff Taus, Central Banking Functions of the United States Treasury, 17891941, New York 1943, s. 182 in.
55

5. Roz wj i n f l ac j i
Widzielimy, jak rol podczas boomu wlatach dwudziestych odegray najwaniejsze czynniki odpowiedzialne za zmiany poziomu rezerw. Za spraw polityki skupu srebra, ktr prowadzi ju rzd Wilsona, na pocztku badanego okresu due znaczenie mia pienidz skarbowy. Kredyt dyskontowy przez cay ten okres by celowo zwikszany przez Rezerw Federaln, ktra ustanawiajc stopy dyskontowe na poziomie niszym od rynkowego, pogwacia star tradycj bankowoci centralnej. Poniewa Rezerwa Federalna ustanowia oprocentowanie akceptw na niskim poziomie oraz skupywaa wszystkie akcepty, ktre przedstawiao jej kilka najwikszych instytucji akceptacyjnych, mona uzna, e obrt nimi by dotowany. Pocztkowo skup obligacji rzdowych na otwartym rynku suy zwikszeniu aktyww przynoszcych przychody Bankom Rezerwy Federalnej, jednak niebawem zaczto wykorzystywa to narzdzie do prowadzenia ekspansji pieninej. Zbadawszy anatomi inflacji w latach dwudziestych, moemy zaj si analiz przyczyn przebiegu boomu oraz polityki inflacyjnej.

Po yczk i zagraniczne
Pierwsza fala inflacji, na przeomie lat 1921 i 1922 czyli w pocztkowym okresie boomu bya konsekwencj skupu rzdowych papierw wartociowych przez Rezerw Federaln, co pokazuje tabela 7. Bez wzgldu na to, czy inflacja ta bya zaplanowana, czy te nie, przyjto j zzadowoleniem. Uwaano, e przyspieszy ona powrt do koniunktury po recesji wlatach 19201921. Wlipcu 1921 roku Rezerwa Federalna ogosia, e odpowiednio do potrzeb rozszerzy kredyt na sfinansowanie zbioru isprzeday plonw. Wkrtce sekretarz Mellon prywatnie uzna, e nadal naley pobudza gospodark tanim pienidzem1.
Seymour E. Harris, Twenty Years of Federal Reserve Policy, Cambridge, Mass. 1933, t. 1, s. 94.
1

114

Rozwj inflacji

Za inflacj odpowiada rwnie czynnik, ktry w latach dwudziestych stale odgrywa zasadnicz rol: ch pomocy zagranicznym rzdom iamerykaskim eksporterom (gwnie rolnikom). Inflacja itani kredyt wStanach Zjednoczonych skutkoway wzrostem iloci poyczek zagranicznych zaciganych wUSA. Jednym zgwnych motyww kierujcych skupem aktyww na otwartym rynku przez Benjamina Stronga wlatach 19211922 bya ch zwikszenia iloci poyczek zagranicznych. Inflacja pomoga rwnie powstrzyma napyw zota zEuropy iinnych krajw. Napyw ten by konsekwencj prowadzonej przez te kraje polityki inflacji pienidza papierowego oraz towarzyszcego jej wzrostu cen ispadku stp procentowych. Zwikszenie przez USA iloci udzielanych poyczek zagranicznych suyo rwnie zwikszeniu lub przynajmniej utrzymaniu na niezmienionym poziomie zagranicznego popytu na eksport amerykaskich produktw rolnych. Pierwszy wyrany wzrost poyczek zagranicznych zbieg si wczasie zprowadzon przez Rezerw Federaln inflacj na przeomie lat 1921 i1922. Stopa zwrotu zobligacji rzdu USA spada z5,27 procent wczerwcu 1921 roku do 4,24 procent wczerwcu 1922 roku (oprocentowanie obligacji przemysowych zmniejszyo si wtym czasie z7,27 procent do 5,92 procent). Wkonsekwencji wzrosa ilo poyczek zagranicznych. Wielko emisji zagranicznych obligacji wzrosa ze 100 mln dolarw na kwarta w1920 roku do okoo 200 mln dolarw na kwarta wdrugiej poowie 1921 roku. Towarzyszy temu zalew owiadcze wygaszanych przez rda urzdowe, przemysowe ibankowe, ktre zapewniay otym, e udzielanie poyczek zagranicznych jest dla Stanw Zjednoczonych ekonomiczn koniecznoci2. Podsumowujc, naley stwierdzi, e inflacja wlatach 19211922 miaa zagodzi depresj, pobudzi produkcj iaktywno gospodarcz oraz wspomc rolnikw irynek poyczek zagranicznych. Wiosn 1923 roku Rezerwa Federalna zaprzestaa ekspansji i ograniczya kredyt, jednak dziaania te powanie nadwtli wzrost kredytu dyskontowego, bdcy konsekwencj ustanowienia stopy dyskontowej poniej poziomu rynkowego. Niemniej pojawia si wtedy agodna recesja, ktra trwaa a do poowy 1924 roku. Nieznacznie wzrosa stopa zwrotu zobligacji, awarto poyczek zagranicznych w1923 roku spada poniej poziomu 100 mln dolarw na kwarta. Depresja powanie uderzya weksport amerykaskich produktw rolnych do Europy. Zpewnoci przyczynia si do tego ustawa celna FordneyaMcCumbera zwrzenia 1922 roku, ktra zapowiadaa rezygnacj ze stosunkowo niskich ce, ustalonych przez demokratw, iprzyjcie polityki wyranie protekcjonistycznej3. Zwikszenie ochrony amerykaskiego rynku przed europejskimi dobrami przetworzonymi byo ciosem dla europejskiego przemysu oraz spowodowao, e
2 Robert L. Sammons, Capital Movements, w: Hal B. Lary i wsppracownicy, TheUnited States in the World Economy, Washington, D.C. 1943, s. 94. 3 Zob. Abraham Berglund, The Tariff Act of 1922, American Economic Review, marzec 1923, s. 1433.

Poyczki zagraniczne

115

europejski popyt na amerykaskie produkty eksportowe by niszy, ni mgby by, gdyby nie ingerencja rzdu. Aby dostarczy zagranicy dolarw potrzebnych do zakupu eksportowanych przez Amerykanw dbr, rzd Stanw Zjednoczonych postawi na polityk taniego pienidza, ktra skutkowaa wzrostem poyczek zagranicznych izahamowaniem napywu zota do Ameryki, chocia mg po prostu obniy ca, co miaoby znacznie wikszy sens. Powrt Ameryki na drog zakrojonej na szerok skal inflacji w1924 roku przyczyni si do powstania boomu na rynku poyczek zagranicznych, ktrego szczyt przypad na poow 1928 roku. W tej sytuacji fundamentem amerykaskiego handlu przestaa ju by wzajemna iproduktywna wymiana, ajej miejsce zajo gorczkowe zwikszanie poyczek, ktre byy udzielane, jak si pniej okazao, na niezdrowych zasadach4. Zagranicznym firmom utrudniano sprzeda dbr w Stanach Zjednoczonych i jednoczenie zachcano je do zacigania poyczek wdolarach. Nie mogy one jednak sprzeda swoich produktw, aby spaci dug, iwzwizku ztym musiay poycza coraz wicej, eby spaca zacignite wczeniej kredyty. Nie ulega wtpliwoci, e przynajmniej porednio amerykaski protekcjonizm przyczyni si do inflacji wlatach dwudziestych. Kto skorzysta, a kto straci na polityce protekcjonizmu oraz inflacji wporwnaniu zjej racjonaln alternatyw, jak jest wolny handel isolidny pienidz? Zpewnoci straty poniosa dua cz amerykaskiego spoeczestwa, zarwno konsumenci dbr importowanych, jak i osoby poszkodowane przez inflacj, tani kredyt zagraniczny ipniejsz depresj. Zkolei korzyci odniosy brane chronione przez ca, eksporterzy, bdcy beneficjentami nieuzasadnionej ekonomicznie polityki poyczek zagranicznych, oraz banki inwestycyjne, ktre otrzymyway pokan prowizj za sprzeda zagranicznych obligacji. Zarzuty wysunite przez profesora F.W. Fettera wobec amerykaskiej polityki handlu zagranicznego wlatach dwudziestych zpewnoci nie s przesadzone:
Producentami dziaajcymi wtych branach, wktrych istniaa zagraniczna konkurencja, zaopiekowano si, wprowadzajc wysokie ca oraz obiecujc ich podniesienie przez Komisj Celn, oile bdzie to konieczne. Podmiotom zainteresowanym handlem zagranicznym powiedziano, e Departament Handlu planuje otworzy due rynki zagraniczne. Poyczki zagraniczne zachwalali ci sami przywdcy polityczni, ktrzy domagali si wikszych ibardziej skutecznych ogranicze handlu, lekcewac problemy zwizane ze spat tych poyczek. () W nastpstwie wysokiego poziomu poyczek powstaa ogromna nadwyka eksportu nad importem () a sekretarz Mellon
Zob. Benjamin H. Beckhart, The Basis of Money Market Funds, w: Beckhart et al., The New York Money Market, New York 1931, t. 2, s. 70.
4

116

Rozwj inflacji

ipozostali zwolennicy ce drwili ztych, ktrzy prorokowali, e ustawa FordneyaMcCumbera bdzie mie szkodliwe konsekwencje dla naszego handlu zagranicznego5.

Republikaski rzd, przez wielu bdnie uwaany za leseferystyczny, w rzeczywistoci aktywnie interweniowa na rynku poyczek zagranicznych wlatach dwudziestych. Przed pierwsz wojn wiatow Stany Zjednoczone rzadko udzielay poyczek zagranicznych, aamerykaski rzd nie mia adnego ustawowego organu, ktry mgby wczasie pokoju ingerowa wproces ich udzielania. Ajednak rzd wto ingerowa, cho nie mia do tego prawa. Dwudziestego pitego maja 1921 roku prezydent Harding ze swoim gabinetem za namow sekretarza handlu Hoovera zorganizowa konferencj, wktrej wzili udzia przedstawiciele amerykaskich bankw inwestycyjnych. Harding poprosi wtedy, aby informowa go zawczasu o publicznej sprzeday zagranicznych obligacji, eby rzd mg wyrazi swoje zdanie na ich temat6. Bankierzy zgodzili si na to. Ju pi dni wczeniej przygotowano grunt pod takie ingerencje podczas zebrania gabinetu:
Gabinet omawia problem wspierania eksportu ikoniecznoci przeznaczenia czci rodkw zpoyczek zagranicznych udzielonych przez krajowy rynek finansowy na sfinansowanie eksportu towarw7.

Zgodnie zyczeniem gabinetu banki udzielajce poyczek zagranicznych miay wprowadzi wymg, by cz poyczonych rodkw zostaa wydana wStanach Zjednoczonych. Zkolei Herbert Hoover by tak wielkim entuzjast dotowania poyczek zagranicznych, e stwierdzi, i nawet ze poyczki wspomagaj amerykaski eksport iwrezultacie s tani metod pobudzania gospodarki izwikszania zatrudnienia. Owa tania metoda przyniosa pniej kosztowne bdy ikryzys finansowy8. Wstyczniu 1922 roku sekretarz handlu Hoover wymg na amerykaskich bankach inwestycyjnych zgod na to, by nim udzieli si poyczki zagranicznej, urzdnicy Departamentu Handlu sprawdzali warunki panujce wubiegajcym si oni kraju oraz zbadali, czy potencjalni poyczkobiorcy
5 Frank W. Fetter, Tariff Policy and Foreign Trade, w: J.G. Smith (red.), Facing the Facts, New York 1932, s. 83. Zob. rwnie George E. Putnam, What Shall We Do About Depressions?, Journal of Business, kwiecie 1938, s. 130142; Winthrop W. Aldrich, The Causes of the Present Depression and Possible Remedies, New York 1933, s. 78. 6 Jacob Viner, Political Aspects of International Finance, Journal of Business, kwiecie 1928, s. 170. Zob. rwnie Herbert Hoover, The Memoirs of Herbert Hoover, New York 1952, t. 2, s. 8086. 7 Jacob Viner, Political Aspects of International Finance, Part II, Journal of Business, lipiec 1928, s. 359. 8 Harris Gaylord Warren, Herbert Hoover and the Great Depression, New York 1959, s. 27.

Pomoc dla Wielkiej Brytanii

117

reprezentuj sektor prywatny, czy publiczny. Ubiegajcy si opoyczk mieli rwnie obieca, e bd nabywa materiay wStanach Zjednoczonych, ato, czy wymg ten zosta speniony, sprawdzaby amerykaski attach handlowy dziaajcy na terenie kraju ubiegajcego si opoyczk. Na szczcie tych zasad nie przestrzegano. Lekcewaono rwnie stale prob Hardinga i w konsekwencji w marcu 1922 roku Departament Stanu musia wysa oklnik do bankw inwestycyjnych, wktrym przypomnia oprobie prezydenta istwierdzi, e chocia proby tej nie mona prawnie wyegzekwowa, to interes narodowy wymaga, by Departament Stanu mg przedstawi swoje obiekcje dotyczce emisji obligacji. Wkwietniu imaju sekretarz Hoover skary si na opr bankw ida od nich przestrzegania ustalonych przez siebie zasad udzielania poyczek zagranicznych. Ostrzega, e wprzeciwnym razie Kongres bdzie musia przej kontrol nad t sfer. Harding iCoolidge poprzestali na agodniejszych naciskach nieformalnych. Rzd czsto zaprzecza sugestiom, e prbuje dyktowa warunki udzielania poyczek zagranicznych. Jednak Departament Stanu kilkakrotnie przyznawa, e sprawuje niezbdny nadzr i e sprzeciwi si wielu poyczkom. Spektakularnym przykadem takiej kontroli by zakaz udzielania jakichkolwiek poyczek Francji w odwecie za to, e nie zwrcia poyczki udzielonej przez amerykaski rzd. Bankierzy czsto omijali ten zakaz, tote Sekretarz stanu Kellogg opowiada si za wprowadzeniem bezporednich regulacji prawnych dotyczcych poyczek zagranicznych, ale niewiele wskra. Spoeczestwo amerykaskie, wiadome tego, e Departament Stanu bdzie ingerowa wudzielanie poyczek zagranicznych, nabrao bdnego przekonania, i kada poyczka zagraniczna zostaa zatwierdzona przez rzd federalny ijest korzystna. Ztego powodu jeszcze czciej udzielano ryzykownych poyczek zagranicznych. Niemal wszystkie poyczki zagraniczne w latach dwudziestych byy udzielane przez instytucje prywatne. W 1922 roku pojawia si jednak zapowied przyszego rozwoju wypadkw. Sekretarz stanu Hughes nakania Kongres do zatwierdzenia bezporedniej poyczki rzdu dla Liberii wkwocie 5 mln dolarw, jednak Senat nie zgodzi si na to.

Pomoc dla Wielk iej Br y tanii


Ekspansja w 1924 roku miaa na celu nie tylko zwikszenie iloci udzielonych poyczek zagranicznych, ale rwnie powstrzymanie napywu zota do Stanw Zjednoczonych9. Przyczyn napywu kruszcu bya przede wszystkim polityka obcych rzdw sprzyjajca inflacji za granic.
9 Wskazalimy ju wczeniej, e trzeci przyczyn ekspansji kredytowej w1924r. bya ch przyspieszenia procesu powrotu do koniunktury wrolnictwie iprzemyle po agodnej recesji w1923 r.

118

Rozwj inflacji

Zpowanymi trudnociami gospodarczymi borykaa si zwaszcza Wielka Brytania. Przygotowywaa si ona do powrotu do standardu zota wedug parytetu obowizujcego przed wojn (funt szterling by wprzyblieniu rwny 4,87 dolara). Wielka Brytania chciaa przywrci standard zota, ustanawiajc kurs wymiany o1020 procent wyszy od kursu rynkowego, ktry odzwierciedla wojenn ipowojenn inflacj. Gdyby po wprowadzeniu takiego kursu brytyjskie towary miay nadal konkurowa zinnymi, zapewniajc rozwj tak wanego eksportu, to ceny w Wielkiej Brytanii musiayby spa ookoo 10 do 20 procent. Tymczasem do spadku cen nie doszo, gwnie za spraw zwizkw zawodowych, ktre nie zgodziy si na obnienie stawek pac. Realne stawki pac wzrosy, awWielkiej Brytanii pojawio si wysokie bezrobocie. Nie zdecydowano si na ograniczenie kredytu, aby doprowadzi do deflacji, gdy spowodowaoby to jeszcze wiksze bezrobocie, do ktrego przyczynio si m.in. wprowadzone po wojnie rzdowe ubezpieczenie od bezrobocia (ubezpieczenie to umoliwio zwizkom sprzeciwianie si wszelkim ciciom pac). W konsekwencji zWielkiej Brytanii zaczo odpywa zoto. Zamiast znie ubezpieczenie od bezrobocia, ograniczy kredyt lub przywrci standard zota z bardziej realistycznym parytetem, Wielka Brytania zdecydowaa si zwiksza poda pienidza wcelu zrwnowaenia odpywu zota izwrcia si do Stanw Zjednoczonych opomoc. Gdyby Stany Zjednoczone rwnie zwikszay poda swojego pienidza, to Wielka Brytania przestaaby traci zoto na Rzecz Stanw Zjednoczonych. Krtko mwic, amerykaskie spoeczestwo miao ponosi konsekwencje inflacji ikrachu, by wesprze brytyjski rzd itamtejsze zwizki zawodowe wich dotychczasowym sposobie dziaania10. Rzd amerykaski bez wahania przyby zpomoc Wielkiej Brytanii. Izolacjonizm w amerykaskiej polityce zagranicznej lat dwudziestych to na og mit, czego najlepszym dowodem s dziaania rzdu w sferze gospodarki i finansw. W 1927 roku odbya si pamitna konferencja, w ktrej wzili udzia przedstawiciele najwaniejszych bankw centralnych. Nastpnie przystpiono do realizowania polityki inflacji. Mao znany jest fakt, e gubernator Nowojorskiego Banku Rezerwy Federalnej Benjamin Strong iprezes Banku Anglii Montagu Norman zaczli ze sob wsppracowa znacznie wczeniej. Kiedy podczas wojny Norman zosta mianowany na stanowisko prezesa Banku Anglii, Strong od razu obieca mu swoj pomoc. W 1920 roku Norman wybra si do Ameryki na pierwsze doroczne spotkanie ze Strongiem. Z kolei Strong co jaki czas odwiedza Europ. Wszystkie te konsultacje utrzymywano w tajemnicy, a oficjalnie mwiono o spotkaniach z przyjacimi, wakacjach lub kurtuazyjnych wizytach. Wczasie tych wizyt Bank Anglii przydziela
10 Zob. Lionel Robbins, The Great Depression, New York 1934, s. 7787; William Beveridge, Unemployment, AProblem of Industry, London 1930, rozdz. 16; Frederic Benham, British Monetary Policy, London 1932.

Pomoc dla Wielkiej Brytanii

119

Strongowi biuro i sekretarza, podobnie postpowa Bank Francji i niemiecki Reichsbank. Otych konsultacjach nie wspominano wraportach dla Zarzdu Rezerwy Federalnej wWaszyngtonie11. Ponadto nowojorski Fed iBank Anglii wymieniay co tydzie prywatne depesze, dziki czemu cay czas pozostaway wkontakcie. Wybitny francuski ekonomista Charles Rist, ktry reprezentowa Bank Francji na kilku wanych konferencjach zudziaem przedstawicieli bankw centralnych, stwierdzi, e:
Koncepcja wsppracy midzy bankami centralnymi zrnych krajw wcelu prowadzenia wsplnej polityki pieninej narodzia si zaraz po wojnie. Wczeniej wsppraca taka bya czym nadzwyczajnym isporadycznym12.

Ju w 1916 roku Strong zacz prywatnie korespondowa z Bankiem Anglii i innymi europejskimi bankami centralnymi. Latem 1919 roku rozwaa zorganizowanie tajnej konferencji z udziaem przedstawicieli bankw centralnych. Wtedy te zacz si niepokoi tym, e stopy procentowe wAmeryce s wysze ni wWielkiej Brytanii, iwzwizku ztym zastanawia si, jak temu przeciwdziaa wsplnie zBankiem Anglii. By to pierwszy zwiastun przyszych porozumie, na mocy ktrych Ameryka miaa prowadzi polityk inflacyjn, aby pomc Wielkiej Brytanii13. Wlistopadzie 1921 roku Strong przedstawi Normanowi plan stabilizacyjny, ktry przewidywa, e Rezerwa Federalna udzieli Wielkiej Brytanii, Holandii, krajom skandynawskim, Japonii oraz Szwajcarii poyczek wdolarach, jednak Norman si na to nie zgodzi14. Kiedy w1925 roku Wielka Brytania przywrcia standard zota, wwczas Stany Zjednoczone udzieliy jej duej pomocy. Bezporednia pomoc Banku Nowojorskiego polegaa na zwikszeniu Wielkiej Brytanii limitu kredytowego na skup zota do 200 mln dolarw15. W tym samym czasie J.P. Morgan and Company zatwierdzi udzielenie podobnego kredytu dla rzdu brytyjskiego, jednak wwysokoci 100 mln dolarw. Kredyt ten mia by dotowany przez Rezerw Federaln (gdyby Wielka Brytania zdecydowaa si z niego skorzysta). Przyznaniem tych kredytw zajli
11 Lawrence E. Clark, Central Banking Under the Federal Reserve System, New York 1935, s. 310 in. 12 Charles Rist, Notice Biographique, Revue dconomie Politique, listopad grudzie 1955, s. 1005. 13 Lester V. Chandler, Benjamin Strong, Central Banker, Washington, D.C. 1958, s. 147149. 14 Henry Clay, Lord Norman, London 1957, s. 140141. 15 Byy zastpca sekretarza skarbu Oscar T. Crosby trafnie zauway, e kredyt ten stanowi niebezpieczny precedens, gdy moe doprowadzi do upowszechnienia si kredytw midzyrzdowych. Commercial and Financial Chronicle, 9 maja 1925, s. 2357 in.

120

Rozwj inflacji

si na pocztku stycznia 1925 roku Strong iNorman. Gorco je poparli sekretarz Skarbu Mellon, gubernator Crissinaer, a take (jednomylnie) Zarzd Rezerwy Federalnej16. Aby udzieli wsparcia tamtejszym bankom centralnym, zwikszono rwnie limity kredytu dla Banku Belgii (do 10 mln dolarw w1926 roku), Banku Polski (do 5 mln dolarw w1927 roku) iBanku Woch (do 15 mln dolarw w1927 roku). Mniej widoczna ibardziej szkodliwa forma pomocy dla Wielkiej Brytanii polegaa na zwikszaniu inflacji wUSA. Prowadzona przez Ameryk w1924 roku ekspansja pienina nieprzypadkowo zbiega si wczasie z przygotowaniami Wielkiej Brytanii do przywrcenia standardu zota. W poowie 1922 roku warto funta szterlinga spada do 4,44 dolara, awpoowie 1924 roku by wart ju tylko 4,34 dolara. Wtym momencie
(...) nastpi zwrot. WAmeryce ceny zaczy rosn [zpowodu amerykaskiej inflacji]. () Na zagranicznych giedach przewidywano powrt do zota wedug dawnego parytetu. Kurs szterlinga do dolara wzrs z4,34 do 4,78. Na wiosn 1925 roku panowao przekonanie, e ceny wfuntach iwzocie byy na tyle podobne, by dokonywa wypat wzocie wedug dawnego parytetu17.

Z listu Stronga do Mellona z wiosny 1924 roku wynika jasno, e do tej sytuacji doprowadzono zpremedytacj. Wlicie mona przeczyta, e wcelu umoliwienia Wielkiej Brytanii powrotu do standardu zota trzeba spowodowa, eby ceny wAmeryce wzrosy wporwnaniu zcenami wWielkiej Brytanii, astopy procentowe w USA spady. Wyszy poziom cen wAmeryce znieksztaciby bilans handlowy na korzy Anglii, aobnienie stp procentowych przyniosoby podobny skutek w odniesieniu do bilansu obrotw kapitaowych. Wikszy nacisk pooono na obnienie stp procentowych, ktre jest bezporedni konsekwencj ekspansji kredytowej. Wzakoczeniu listu Strong pisa:

J.P. Morgan zdecydowa si na udzielenie kredytu pod wyranym wpywem Stronga. Zob. Chandler, Benjamin Strong, Central Banker, s. 284 in., 308 in., 312in. Przez cay ten okres istniay bliskie relacje midzy nowojorskim Fedem ibankiem Morgana. Zanim Strong obj swoje stanowisko wRezerwie Federalnej, cile wsppracowa zJ.P. Morganem. Musimy wic zwrci uwag na to, e J.P. Morgan and Company by przedstawicielem finansowym zagranicznych rzdw wAmeryce oraz blisko inieoficjalnie wsppracowa zNowojorskim Bankiem Rezerwy Federalnej (Clark, Central Banking Under the Federal Reserve System, s. 329). Morganowie byli przede wszystkim przedstawicielami Banku Anglii. Zob. te: Rist, Notice Biographique. Naley jednak przyzna, e Morganowie nie zgodzili si realizowa opracowanego przez Stronga i Normana planu poyczek dla rzdu belgijskiego w celu podtrzymania belgijskiego kursu na zawyonym poziomie, a w konsekwencji nie wspierali polityki inflacyjnej wBelgii. 17 Robbins, The Great Depression, s. 80.
16

Pomoc dla Wielkiej Brytanii

121

Ciar tego procesu dostosowawczego bdziemy musieli ponie wwikszym stopniu ni oni [Wielka Brytania]. Zprzyczyn politycznych ispoecznych brytyjskiemu rzdowi iBankowi Anglii bdzie trudno przeforsowa spadek cen wAnglii () ze wzgldu na sabe wyniki w handlu i ponad milion bezrobotnych, ktrzy otrzymuj pomoc rzdu18.

Oczywicie, pod koniec 1924 roku rynek walutowy dostrzeg, e Stany Zjednoczone prowadz polityk inflacyjn, by pomc Wielkiej Brytanii, a poniewa oczekiwano, e polityka ta bdzie skuteczna, warto funta wzrosa do poziomu sprzed wojny aprecjacja funta bya jednak spowodowana dziaaniami rzdu inie miaa oparcia wkondycji gospodarki. Rezerwa Federalna wywizaa si zwarunkw tego do nierwnego ukadu. Wlatach 19221923 oprocentowanie weksli wNowym Jorku byo wysze ni wLondynie. Jednak wpoowie 1924 roku Rezerwie Federalnej udao si je obniy do poziomu niszego ni wLondynie. Wkonsekwencji napyw zota, ktrego 40 procent pochodzio zWielkiej Brytanii, zosta na jaki czasy zatrzymany19. Jak ju widzielimy, wzrosa rwnie ilo poyczek zagranicznych udzielonych przez USA, ktre zaopatryway wten sposb Europ wfundusze dugoterminowe. Wspieranie obcych rzdw za pomoc inflacji doprowadzio rwnie do pobudzenia eksportu produktw rolnych, gdy inne kraje mogy kupowa ich teraz wicej. Ceny produktw rolnych wzrosy wdrugiej poowie 1924 roku. Z kolei warto eksportu produktw rolnych w latach 1924 1925 bya oponad 20 procent wysza ni wlatach 19231924. Mimo to nie moemy powiedzie, e rolnicy odnieli wlatach dwudziestych jakie szczeglne korzyci zpolityki gospodarczej innych krajw, gdy wprowadzane przez nie ca ochronne ograniczay popyt na amerykaskie produkty. Zamiast dzikowa Stanom Zjednoczonym za ich polityk pienin, Europa krytykowaa je wlatach dwudziestych za to, e niedostateczne zwikszay poda pienidza. wiadcz otym nawet stosunki midzy Normanem iStrongiem. Zwaszcza na pocztku Norman prbowa namwi Stronga do wikszej przychylnoci wobec inflacji. Wlatach 19191920, zanim rozpocza si wsplna polityka inflacyjna, Basil Blackett, kolega Normana z Departamentu Skarbu, nakania Stronga, aby ten pozwoli amerykaskim cenom jeszcze troch wzrosn, amwi to wtrakcie powojennego boomu wAmeryce. Pniej Brytyjczycy przekonywali USA do agodzenia warunkw kredytw, jednak Strong by wwczas temu do niechtny. Wlutym 1922 roku Norman zachwala polityk atwego kredytu prowadzon wUSA przez kilka poprzednich miesicy inakania Amerykanw
18 Strong do Mellona, 27 maja 1924, cyt. za: Chandler, Benjamin Strong, Central Banker, s. 283284, 293 in. 19 Zob. Benjamin H. Beckhart, Federal Reserve Policy and the Money Market, 19231931, w: The New York Money Market, t. 4, s. 45.

122

Rozwj inflacji

do dalszego inflacyjnego obniania stp procentowych po to, aby dotrzymali kroku rozwijajcej si wWielkiej Brytanii ekspansji kredytowej. Strong jednak nie zgodzi si wtedy na zwikszenie inflacji. Wkonsekwencji wlatach 1922 i1923 Norman wielokrotnie przekazywa Strongowi wyrazy niezadowolenia ztego, e Ameryce nie udao si zwikszy kredytu. Jednak w1924 roku wreakcji na wiadomoci oprzywrceniu standardu zota wWielkiej Brytanii iwobec agodnej recesji wkraju Strong skapitulowa, ito do tego stopnia, e wpadzierniku Norman mg beztrosko mu powiedzie: Musisz kontynuowa polityk atwego pienidza ipoyczek zagranicznych imusimy zachowa zimn krew, dopki nie dowiemy si () jakie s plany polityczne naszego kraju20. Mimo to Norman do koca nie by zadowolony ze swojego amerykaskiego chopca na posyki. Prywatnie podziela powszechny wEuropie pogld, e Stany Zjednoczone rzekomo pogwaciy reguy gry wstandard zota, gdy nie zwikszay poday pienidza szybciej, ni napywao do nich zoto21. w powszechny pogld charakteryzuje si niewaciwym rozumieniem roli i funkcji standardu zota oraz obowizkw rzdu, ktry go wprowadzi. Standard zota nie jest adn gr, wktr graj rne kraje zgodnie zjakimi tajemniczymi reguami. Zoto jest rodkiem pieninym, arzd powinien pozwoli ludziom robi znim to, co im si podoba. A zatem obowizkiem rzdu nie jest zwikszanie poday pienidza powyej poziomu wyznaczonego przez poda zota ani stymulowanie takiej poday i zachcanie do niej. Jeli poda pienidza ju jest nadmierna, to rzd powinien przynajmniej postara si jej dalej nie zwiksza. Trudniejsz kwesti jest to, czy poda pienidza powinno si zmniejszy do poziomu wyznaczonego przez poda zota, jednak tu nie bdziemy si ni zajmowa. Jeli zoto napywa do kraju, to rzd powinien wykorzysta t sytuacj, podnoszc stop rezerw izmniejszajc wten sposb ilo sfaszowanych pienidzy wstosunku do cakowitej poday pienidza wkraju. Kraje trac zoto (poniewa drena zota jest skutkiem dobrowolnych dziaa, to nie mona tutaj mwi oprawdziwej stracie) wkonsekwencji inflacyjnej polityki prowadzonej przez ich rzdy. Nastpstwem takiej polityki jest wzrost wydatkw na zakupy za granic (z koniecznoci finansowanych zotem) izmniejszenie eksportu. Skoro kraje europejskie nie chciay traci zota na rzecz Stanw Zjednoczonych, to ich rzdy powinny zmniejszy poda pienidza, anie nadal j zwiksza. Zrzucanie winy za konsekwencje wasnej niezdrowej polityki na kraj, ktry prowadzi bardziej rozsdn polityk, jest wygodne, ale absurdalne. Szlachetno udzielanej przez Ameryk pomocy wcelu umoliwienia Europie powrotu do standardu zota staje si jeszcze bardziej wtpliwa, kiedy
20 Norman do Stronga, 16 padziernika 1924, cyt. za: Chandler, Benjamin Strong, Central Banker, s. 302. 21 Norman do Hjalmara Schachta, 28 grudnia 1926, cyt. za: Clay, Lord Norman, s. 224.

Pomoc dla Wielkiej Brytanii

123

zdamy sobie spraw ztego, e Europa nigdy ju do penego standardu zota nie wrcia. WEuropie wprowadzono standard waluty sztabowo-zotej, ktry zabrania bicia zotych monet, a wymienialno na zoto przewidywa wycznie w razie duych transakcji midzynarodowych. Cz krajw przyja standard waluty dewizowo-zotej, w ktrym rezerwy krajowe trzymano w twardej walucie, na przykad w dolarach, a nie w zocie. Waluta takiego kraju jest wymienialna tylko na tward walut innego kraju. Oczywicie, w takim systemie moliwe jest powstanie midzynarodowej piramidy inflacyjnej, ktrej fundamentem bdzie okrelona wiatowa poda zota. Zarwno w przypadku waluty sztabowo-zotej, jak idewizowo-zotej, mamy waciwie do czynienia zpienidzem papierowym bez pokrycia, gdy de facto nie wolno uywa zota jako rodka wymiany. A zatem rzdy, uywajc w latach dwudziestych terminu standard zota, wprowadzay ludzi w bd. Prboway w ten sposb doda sobie prestiu wicego si z utrzymywaniem standardu zota, lecz nie przestrzegay ogranicze iwymogw tego standardu. Pod koniec lat dwudziestych Wielka Brytania stosowaa standard waluty sztabowo-zotej, a wikszo pozostaych krajw utrzymujcych standard zota przyja standard waluty dewizowo-zotej i otrzymaa tytuy do zota znajdujcego si wLondynie bd Nowym Jorku. Pozycja Wielkiej Brytanii zkolei zaleaa od amerykaskich zasobw ikredytw, poniewa tylko Ameryka utrzymywaa wtedy prawdziwy standard zota. W konsekwencji bliskiej midzynarodowej wsppracy bankw centralnych w latach dwudziestych nastaa era pozornej koniunktury maskujcej niebezpieczn, oglnowiatow inflacj. Jak stwierdzi dr Palyi: standard zota Nowej Ery, ktry by kontrolowany do tego stopnia, e mona byo sztucznie wydua ipodsyca boom, jednoczenie pozosta na tyle automatyczny, e jego ostateczny upadek by nieunikniony22. Palyi wskazuje te, e przedwojenny standard zota cechowa si niezalenoci, natomiast nowy standard zota opiera si na politycznej wsppracy bankw centralnych, ktre od razu zwikszyy strumie kredytu, nie baczc na gospodarcze skutki [tego dziaania]. Zkolei dr Hardy susznie zauway, e midzynarodowa wsppraca wcelu utrzymania standardu zota () umoliwia prowadzenie polityki taniego pienidza bez obawy outrat zota23. rdem inspiracji dla wiata finansowego wlatach dwudziestych bya Wielka Brytania. To wanie rzd brytyjski wpad na pomys stworzenia systemu wsppracy midzy bankami centralnymi iprzekona Stany Zjednoczone do jego akceptacji. Rozwizanie to miao rzekomo suy
Melchior Palyi, The Meaning of the Gold Standard, Journal of Business, lipiec 1941, s. 300301. Zob. te: Aldrich, The Causes of the Present Depression and Possible Remedies, s. 1011. 23 Palyi, The Meaning of the Gold Standard, s. 304; Charles O. Hardy, Credit Policies of the Federal Reserve System, Washington, D.C. 1932, s. 113117.
22

124

Rozwj inflacji

humanitarnej rekonstrukcji, jednak wistocie pozwolio Wielkiej Brytanii (na krtko) unikn zastanawiania si nad tym, jak rozwiza swoje problemy gospodarcze. Anglia, podobnie jak Stany Zjednoczone, prowadzia polityk taniego kredytu, aby udziela poyczek Europie kontynentalnej iwesprze eksport, kulejcy zpowodu duych kosztw zwizanych zwysokimi stawkami pac, ktre wywalczyy zwizki zawodowe. Wielkiej Brytanii udao si te przekona pozostae kraje europejskie do przyjcia standardu waluty dewizowo-zotej zamiast penego standardu zota. Std te Wielka Brytania moga nadal prowadzi polityk imperializmu gospodarczego, zwikszajc swj eksport na kontynent europejski dziki temu, e inne kraje miay powrci do zota po zawyonym kursie. Gdyby waluty innych krajw miay zawyon warto wzgldem szterlinga, to brytyjski eksport mgby wzrosn (Wielka Brytania nie przejmowaa si zanadto tym, e eksport zkontynentu europejskiego jednoczenie si zmniejszy). Uomny iinflacjogenny standard waluty dewizowo-zotej umoliwi krajom, ktre go przyjy, szybszy (przynajmniej nominalny) powrt do zota iustanowienie wyszego kursu swojej waluty ni winnych krajach24. Pozostae pastwa pod presj Wielkiej Brytanii zdecydoway si utrzyma standard waluty sztabowo-zotej inie przywrciy penego standardu zota. Aby umoliwi midzynarodow wspprac, ktrej celem bya inflacja, naleao wycofa zoto zobiegu krajowego iumieci je wskarbcach bankw centralnych. Jak napisa dr Brown:
Opr niektrych krajw przed przyjciem standardu waluty sztabowo-zotej by tak duy, e aby go przezwyciy, konieczna bya presja zzewntrz () jak na przykad przekonujce gwarancje Banku Anglii, e takie dziaanie przyczyni si do powodzenia planw stabilizacyjnych. Gdyby nie ta nieformalna presja () zpewnoci podjto by starania oszybki powrt do penego standardu zota25.

Przykadem takiej presji mog by dziaania Benjamina Stronga wiosn 1926 roku. Norman nakoni wtedy Stronga do poparcia jego stanowczego sprzeciwu wobec planu wprowadzenia penego standardu zota w Indiach, ktry opracowa sir Basil Blackett. Strong odby nawet podr do Anglii, eby wyrazi tam swj sprzeciw wobec tego planu. Popierali go Andrew Mellon, atake ekonomici: profesor Oliver M.W. Sprague zHarvard
atwo, zjak mona ustanowi standard waluty dewizowo-zotej, ito za poyczone pienidze, spowodowaa, e podczas poprzedniego dziesiciolecia wiele krajw zdecydowao si na stabilizacj () przy zawyonym kursie (H. Parker Willis, The Breakdown of the Gold Exchange Standard and its Financial Imperialism, The Annalist, 16 padziernika 1931, s. 626 in). Na temat standardu waluty dewizowo-zotej zob. rwnie William Adams Brown, jun., The International Gold Standard Reinterpreted, 19141934, New York 1940, t. 2, s. 732749. 25 William Adams Brown jun., The International Gold Standard Reinterpreted, 19141934, New York 1940, t. 1, s. 355.
24

Pomoc dla Wielkiej Brytanii

125

University, Jacob Hollander zJohn Hopkins University oraz W. Randolph Burgess iRobert Warren zNowojorskiego Banku Rezerwy Federalnej. Amerykascy specjalici ostrzegali, e ewentualny odpyw zota do Indii mgby doprowadzi do deflacji wpozostaych krajach (czyli pokaza, e inflacja winnych krajach jest zbyt dua), isugerowali, aby zamiast tego wprowadzi tam standard waluty dewizowo-zotej igospodarowa (wcelu prowadzenia ekspansji kredytowej) zotem wkraju. Ponadto proponowali, aby rozszerzy dziaalno bankw prywatnych ibanku centralnego wIndiach (aby Indie mogy zwiksza poda pienidza), atake opowiadali si za tym, by Indie utrzymay rwnie standard srebra, gdy odejcie tego pastwa od srebra izwizany ztym spadek cen srebra na wiecie mogyby zaszkodzi amerykaskim interesom na rynku tego kruszcu26. Norman by wdziczny Strongowi, swemu przyjacielowi, za pomoc wodrzuceniu opracowanego przez Blacketta planu powrotu Indii do penego standardu zota. Kiedy niektrzy czonkowie Zarzdu Rezerwy Federalnej zgosili wtpliwoci dotyczce zaangaowania Stronga wsprawy zagraniczne, wtedy potny sekretarz Mellon zamkn im usta informacj, e to on sam poprosi Stronga, by wybra si do Anglii iwyrazi tam swj sprzeciw. Wielk zasug dr. Hjalmara Schachta byo to, e nie tylko sprzeciwia si nieprzemylanym poyczkom dla niemieckich samorzdw, lecz take ostro skrytykowa nowy model standardu zota. Schacht na prno wzywa do powrotu do prawdziwego, dawnego standardu zota, ktry charakteryzowa si tym, e eksport kapitau by finansowany dobrowolnymi oszczdnociami, anie fiducjarnym kredytem bankowym27. Krytyczn itrafn ocen finansowego imperializmu Wielkiej Brytanii w latach dwudziestych przedstawi prezes Banku Francji mile Moreau wswoim dzienniku:
Anglia, jako pierwszy europejski kraj, ktry przywrci stabilny ibezpieczny pienidz, wykorzystaa t przewag, aby pooy podwaliny swojej faktycznej dominacji finansowej nad Europ. Narzdziem tej polityki jest Komitet Finansowy [Ligi Narodw] wGenewie. Metoda polega na przymuszaniu pastw, ktre borykaj si zproblemami monetarnymi, do podporzdkowania si Komitetowi wGenewie nadzorowanemu przez Brytyjczykw. Komitet zaleca zawsze takim pastwom, by zatrudniy wswoim banku centralnym zagranicznego obserwatora, ktry jest Brytyjczykiem lub osob wskazan przez Bank Anglii, acz rezerw tego banku zdeponoway wBanku Anglii, co ma suy umocnieniu zarwno funta, jak ibrytyjskiej dominacji. Aby uchroni si od ewentualnego fiaska, komitet wsppracuje
26 Nie oznacza to, e naleaoby wcaoci poprze plan Blacketta, ktry przewidywa rwnie poyczenie Indiom przez rzdy USA iWielkiej Brytanii 100 mln dolarw wzocie. Zob. Chandler, Benjamin Strong, Central Banker, s. 356 in. 27 Zob. Beckhart, The Basis of Money Market Funds, s. 61.

126

Rozwj inflacji

zNowojorskim Bankiem Rezerwy Federalnej. Ponadto jeli udzielanie poyczek zagranicznych wydaje mu si zbyt duym obcieniem, to zrzuca ten problem na Amerykanw, zapewniajc sobie jednoczenie polityczne korzyci wynikajce ztych operacji. Tym samym Anglia zapewnia sobie cakowity lub czciowy wpyw na [finanse] Austrii, Belgii, Norwegii, Woch iWgier. Trwa proces zdobywania wpyww w Grecji i Portugalii. () Waluty [europejskie] zostan podzielone na dwie kategorie. W pierwszej kategorii znajd si dolar ifunt szterling, ktre s oparte na zocie, awdrugiej waluty oparte na funcie i dolarze. Waluty drugiej kategorii strac swoj niezaleno, bo cz rezerw zota na ich pokrycie znajduje si wBanku Anglii iNowojorskim Banku Rezerwy Federalnej28.

Amerykaska inflacja w 1924 roku wynikaa z chci udzielenia wsparcia Wielkiej Brytanii, rolnikom, aprzy okazji bankom inwestycyjnym, oraz doprowadzenia do reelekcji urzdujcego prezydenta wnadchodzcych wyborach. Prezydent Coolidge, zapewniajc otym, e polityka niskich stp dyskontowych bdzie realizowana, da wyraz wczesnym planom politycznym. Zpewnoci zacht do inflacji bya agodna recesja wlatach 19231924, kiedy gospodarka prbowaa odzyska siy po inflacji w1922roku. Pocztkowo mogo si wydawa, e ekspansja w1924 roku zakoczya si sukcesem napyw zota do Stanw Zjednoczonych ustpi jego drenaowi, ceny wAmeryce wzrosy, oywi si rynek poyczek zagranicznych, aprezydent Coolidge triumfalnie obj ponownie urzd. Wkrtce jednak wszystkie skutki ekspansji, pominwszy reelekcj Coolidgea, okazay si nietrwae: ceny wAmeryce zaczy znowu spada, zoto napywao wduych ilociach itd. Zakadajc, e wskanik poziomu cen amerykaskich produktw rolnych w1925 roku wynosi 100, rok pniej wynosi on 110, by w1926 roku wrci do poziomu 100. Eksport produktw rolnych iywnociowych osign szczyt w1925 roku, jednak rok pniej znacznie zmala. Jesieni 1926 roku amerykaska gospodarka wkroczya wfaz kolejnej agodnej recesji, ktra zakoczya si w1927 roku. Wwyjtkowo zej sytuacji znalaza si Wielka Brytania, ktra uzaleniona wprawdzie od taniego kredytu, dowiadczaa jednak problemu chronicznego bezrobocia icigego drenau zota. Mimo to Wielka Brytania zdecydowaa si kontynuowa polityk taniego pienidza iekspansji kredytowej czego chcia brytyjski rzd, anie tamtejsze prywatne banki29.
Wpis z6 lutego 1928 r., za: Chandler, Benjamin Strong, Central Banker, s. 379 380. Norman nie domaga si kontroli ze strony Ligi Narodw, kiedy w grudniu 1927 roku uzgodni ze Strongiem, e sfinansuj stabilizacj woskiego lira, wsplnie udzielajc 75 mln dolarw kredytu Bankowi Woch (z czego 30 mln dolarw mia przeznaczy Fed wNowym Jorku). Ponadto Bank Morgana iprywatne banki zLondynu miay udzieli po 25 mln dolarw kredytu. Zarwno Zarzd Rezerwy Federalnej, jak isekretarz Mellon zaaprobowali t subwencj. Ibid., s. 388. 29 Zob. Benjamin M. Anderson, Economics and the Public Welfare, New York 1949, s. 167.
28

Pomoc dla Wielkiej Brytanii

127

Kontynuacja polityki taniego pienidza natychmiast postawia Wielk Brytani przed nowym problemem. W kwietniu 1927 roku Bank Anglii obniy stop dyskontow z5 procent do 4,5 procent, prbujc bezskutecznie pobudzi brytyjski przemys30. Wkonsekwencji funt szterling jeszcze bardziej osab, Wielka Brytania wcigu dwch nastpnych miesicy stracia 11 mln dolarw wzocie, abdcy jej duym wierzycielem Bank Francji prbowa wymieni swoje szterlingi na zoto31. Zamiast ograniczy kredyt iznacznie podnie stopy procentowe, aby zgodnie zzasadami rozsdnej polityki pieninej zatrzyma drena zota, Wielka Brytania zwrcia si do swojego starego wsplnika od inflacji, czyli Systemu Rezerwy Federalnej. Zgodnie z logik amerykaskich i brytyjskich wadz finansowych Stany Zjednoczone znw podjy ekspansj kredytow. Gubernator Montagu Norman, szara eminencja inflacji lat dwudziestych, spotka si wParyu ze Strongiem iMoreau, prezesem Banku Francji. W 1927 roku prbowa na rne sposoby odwie Bank Francji od wymiany funtw szterlingw na zoto, ktre Francji nie byo wtedy szczeglnie potrzebne32. Norman prbowa rwnie przekona Francuzw, aby sami rwnie zwikszyli poda pienidza, jednak Moreau nie by Benjaminem Strongiem. Pozosta nieugity, anawet stara si przekona Normana, eby w reakcji na utrat zota przez Wielk Brytani ograniczy kredyt ipodnis stopy procentowe wLondynie (hamujc wten sposb skup frankw przez Brytyjczykw). Jednak Norman by konsekwentnym zwolennikiem polityki taniego pienidza. Zpomoc Wielkiej Brytanii popieszy oczywicie Strong. Aby pomc swojemu sojusznikowi i wesprze szterlinga, Strong uy amerykaskiego zota do obnienia aio zota w Wielkiej Brytanii. Naby rwnie weksle nominowane wfuntach. Ponadto wlipcu 1927 roku Strong iNorman zorganizowali wNowym Jorku synn konferencj zudziaem przedstawicieli bankw centralnych. Konferencja odbywaa si przy zamknitych drzwiach, a jej uczestnikami byli Norman, Strong oraz przedstawiciel Banku Francji Charles Rist iwiceprezes niemieckiego Reichsbanku dr Schacht. Strong pokaza, e potrafi rzdzi elazn rk, nie dopuszczajc do obrad Gatesa McGarraha, gubernatora Nowojorskiego Banku Rezerwy Federalnej. O spotkaniu nie powiadomiono waszyngtoskiego Zarzdu Rezerwy Federalnej, ktry mg jedynie liczy na krtk kurtuazyjn rozmow zgomi. Konferencja odbya si na Long Island wposiadociach nalecych do
30 Jesieni 1925 r. Norman zdecydowa si na podobn obnik stopy bankowej (dyskontowej). Strong podszed do tego krytycznie iwobec sytuacji boomu wAmeryce postanowi podnie stopy dyskontowe wkraju. Wgrudniu brytyjsk stop bankow podniesiono do poprzedniego poziomu. 31 Bank Francji wszed wposiadanie szterlingw gwnie wwyniku potnej ekspansji kredytowej wWielkiej Brytanii w1926 r. 32 Bank Francji nabywa szterlingi, gdy prbowa ustabilizowa franka przy zanionym kursie. Jednak wymienialno franka na zoto ogosi dopiero wczerwcu 1928 r.

128

Rozwj inflacji

podsekretarza Skarbu Ogdena Millsa ipani Ruth Pratt, ktra pochodzia zzamonej rodziny posiadajcej spore udziay wStandard Oil. Norman iStrong usilnie przekonywali Rista iSchachta, by wszystkie cztery kraje prowadziy wsplnie polityk inflacji, jednak ci stanowczo si temu sprzeciwili. Schacht jako zdecydowany przeciwnik inflacji itaniego pienidza wyrazi swoje zaniepokojenie mod na inflacj. Przeciwny inflacji by rwnie Rist iobydwaj opucili obrady. Niemniej jednak Rist zgodzi si kupi zoto w Nowym Jorku zamiast w Londynie, dziki czemu zmniejszya si presja na spacenie zobowiza przez Angli. Nowojorski Fed zkolei zgodzi si dotowa sprzeda zota dla Francji, dziki czemu Francja moga je kupi po tej samej cenie co wLondynie, mimo wyszych kosztw transportu. Uzgadniajc warunki porozumienia inflacyjnego, Norman iStrong ustalili, e Stany Zjednoczone musz podj dziaania inflacyjne, obniajc stopy procentowe izwikszajc kredyt wedug Rista porozumienie to zostao zawarte jeszcze przed konferencj. Strong zradoci wyzna Ristowi, e ma zamiar zaserwowa giedzie ma szklaneczk whisky33. Strong zgodzi si rwnie wyda 60 mln dolarw na zakup szterlingw od Banku Anglii. Brytyjska prasa bya zachwycona szybkimi rezultatami przyjani Normana i Stronga, ktrego wychwalaa pod niebiosa. Ju w poowie 1926roku wpywowy londyski magazyn The Banker napisa oStrongu, e jest najwikszym przyjacielem Anglii, rozpisywa si oenergii iumiejtnociach, ktre zaangaowa on wpomoc dla Anglii, izradoci oznajmi, e jego imi powinno widnie obok imienia [Waltera Hinesa] Pageajako przyjaciela Anglii gotowego nie jej pomoc wpotrzebie34. W wyniku tego porozumienia w drugiej poowie 1927 roku Rezerwa Federalna zdecydowaa si na inflacyjny zastrzyk taniego kredytu. Tabela 8 pokazuje, e wzrost rezerw bankowych by wtedy najszybszy wcaym dziesicioleciu, ajego przyczyn by gwnie skup rzdowych papierw wartociowych iakceptw bankowych na otwartym rynku. Obniono wtedy rwnie stopy dyskontowe. Bank Rezerwy Federalnej wChicago, niebdcy wsferze wpyww Banku Anglii, energicznie si sprzeciwia obnieniu stp usiebie, jednak wsierpniu zosta do tego zmuszony przez Zarzd Rezerwy Federalnej. Dziennik The Chicago Tribune wzywa Stronga do zoenia rezygnacji, oskarajc go oto, e stopy dyskontowe zostay obnione winteresie Wielkiej Brytanii. Strong zkolei tumaczy regionalnym Bankom Rezerwy Federalnej,
Rist, Notice Biographique, s. 1006 in. Zob. Clark, Central Banking Under The Federal Reserve System, s. 315. Rwnie Paul Warburg nie szczdzi Strongowi pochwa. Warburg przedstawi Stronga jako tego, ktry pierwszy dokona poczenia bankw centralnych wjedn grup. Doda, e czonkowie Amerykaskiej Rady Akceptacyjnej zachowaj pami o nim (Paul M. Warburg, The Federal Reserve System, New York 1930, t. 2, s. 870). Jesieni 1926 r. jeden znajbardziej wpywowych bankierw przyzna, e polityka taniego pienidza pocignie za sob ujemne skutki, jednak zaznaczy, e nic nie mona na to poradzi. Jest to cena, ktr musimy zapaci za pomoc Europie (H. Parker Willis, The Failure of the Federal Reserve, North American Review, 1929, s. 553).
33 34

Pomoc dla Wielkiej Brytanii

129

e nowy zastrzyk taniego pienidza mia pomc rolnikom, anie Anglii. Taki wanie powd poda do wiadomoci pierwszy zbankw, ktre obniyy stop dyskontow, majcy siedzib nie wNowym Jorku, lecz wKansas City. Strong wybra Bank Rezerwy Federalnej wKansas City do roli pioniera nowej polityki, aby stworzy wraenie, e dziaania te s podejmowane wamerykaskim interesie. Gubernator Bailey z Banku Rezerwy Federalnej w Kansas City nie domyla si, e celem tej polityki jest pomoc Brytyjczykom, aStrong nie zada sobie trudu, eby go otym poinformowa35. Chyba najwikszym krytykiem polityki inflacji wrzdzie Coolidgeaby sekretarz Hoover, ktry prywatnie robi dosownie wszystko, aby po 1924roku zatrzyma inflacj, iposun si nawet do oskarenia Stronga oto, e uleg europejskiemu sposobowi mylenia (mental annex to Europe). Przeciwko Hooverowi wystpili wtedy Strong, Coolidge i Mellon, ktry potpi go za panikarstwo imieszanie si wnie swoje sprawy. Mellon by przez cay ten czas najbardziej lojalnym zwolennikiem Stronga wrzdzie. Niestety, Hoover jednak podobnie jak wikszo osb krytykujcych Stronga zpozycji akademickich sprzeciwia si ekspansji kredytu giedowego, anie ekspansji kredytowej jako takiej. Najlepsze wyjanienie przebiegych, potajemnych dziaa Stronga ijego polityki inflacji zawiera prywatna notatka jego asystenta. Wiosn 1928 roku Strong ostro sprzeciwi si pomysowi, aby zorganizowa otwart i oficjaln konferencj z udziaem przedstawicieli bankw centralnych zcaego wiata i, jak zapisa jego asystent:
musia si liczy zopini amerykaskiego spoeczestwa, ktre chcc unikn ingerencji innych krajw w sprawy wewntrzne [Ameryki], sprzeciwiao si przynalenoci kraju do Ligi Narodw isprzeciwioby si rwnie udziaowi szefw banku centralnego wjakiej konferencji lub przynalenoci do organizacji, ktrej czonkami byyby banki emisyjne zcaego wiata. () Gubernator Strong, chcc zilustrowa, jak grone mog by skutki biecych decyzji wprzyszoci ijak owe decyzje mogyby zirytowa opini publiczn, gdyby wyszy na jaw, powoa si na protesty przeciwko spekulacjom na giedzie w Nowym Jorku. () Powiedzia, e tylko nieliczni rozumiej, i pacimy teraz kar za decyzj zpocztku 1924 roku, ktra miaa pomc reszcie wiata wpowrocie do zdrowego systemu finansowego ipieninego36.

Gdyby ludziom yjcym wrzekomo demokratycznej Ameryce powiedziano, jakie transakcje podejmowano wich imieniu ijak kar musieli
Zob. Anderson, Economics and the Public Welfare, s. 182183; Beckhart, Federal Reserve Policy and the Money Market, s. 67 in.; Clark, Central Banking Under the Federal Reserve System, s. 314. 36 Ernest Moore do Arthura Saltera, 25 maja 1928 r., cyt za: Chandler, Benjamin Strong, Central Banker, s. 280281.
35

130

Rozwj inflacji

wkonsekwencji zapaci, to stanowczo by oponowali. Lepiej wic, eby ludzie oniczym nie wiedzieli. Jest to oczywicie stanowisko charakterystyczne dla urzdnika aparatu wadzy. Wtym kontekcie pojawia si fundamentalne pytanie dotyczce funkcjonowania systemu demokratycznego: jak ludzie maj podejmowa decyzje lub ocenia swoich rzekomych przedstawicieli, jeli najwaniejsze informacje s przed nimi zatajane? Strong nie mg si przekona, jak cik kar musiao zapaci spoeczestwo amerykaskie w 1929 roku. Zmar przed nadejciem kryzysu. Gdyby spoeczestwo poznao prawd odziaalnoci Stronga ijej konsekwencjach, to by moe byoby oburzone na inflacyjne praktyki rzdu, anie na systemem kapitalistyczny. Po rozpoczciu inflacji w1927 roku Nowojorski Bank Rezerwy Federalnej przez kolejne dwa lata intensywnie skupywa za granic pierwszorzdne weksle komercyjne, indosowane przez tamtejsze banki centralne, wcelu wzmocnienia zagranicznych walut ipowstrzymania napywu zota do Stanw Zjednoczonych. Nowojorski Fed tak opisa swoj polityk:
Prowadzc skup, prbowalimy wspomc zagraniczne waluty iwten sposb zapobiec dalszemu odpywowi zota z Europy; poprawiajc kondycj zagranicznych walut, dylimy do zwikszenia lub przynajmniej utrzymania na obecnym poziomie zdolnoci Europy do zapacenia za nasz eksport.

Bank Rezerwy Federalnej sam podejmowa decyzje dotyczce skupu zagranicznych weksli, ktre pniej dystrybuowa pro rata midzy pozostae Banki Rezerwy Federalnej37. Chocia gwn odpowiedzialno za inflacj itani kredyt ponosi Nowojorski Bank Rezerwy Federalnej, to wan rol odegra te Departament Skarbu. Ju wmarcu 1927 roku sekretarz Mellon zapewnia wszystkich oduej poday taniego pienidza, awstyczniu 1928 roku Skarb ogosi, e bdzie wymienia obligacje wolnoci zwrzeniowym terminem zapadalnoci, ooprocentowaniu 4,25 procent, na obligacje ooprocentowaniu 3,5 procent38. Po raz kolejny polityka inflacji przyniosa krtkotrway sukces. Szterling zosta wzmocniony, azoto, zamiast napywa do Ameryki, zaczo zniej odpywa. Wskanik poziomu cen produktw rolnych wzrs z99 w1927 roku do 106 wnastpnym roku. Zwikszy si eksport produktw rolnych iywnociowych. Wolumen poyczek zagranicznych bi nowe rekordy, aszczyt osign w poowie 1928 roku39. Jednak latem 1928 roku funt szterling znowu
Clark, Central Banking Under the Federal Reserve System, s. 198. Widzielimy ju, e weksle szterlingowe wnajwikszych ilociach skupowano wlatach 1927 i1929. 38 Zob. Harold L. Reed, Federal Reserve Policy, 19211930, New York 1930, s. 32. 39 Clark wskazuje na to, e tani kredyt suy przede wszystkim interesom finansjery, bankw inwestycyjnych i spekulantw, z ktrymi Strong i jego wsppracownicy byli prywatnie zwizani. Clark, Central Banking Under the Federal Reserve System, s. 344.
37

Nadchodzi kryzys

131

osab. W1929 roku nieznacznie obniy si poziom cen amerykaskich produktw rolnych iwarto ich eksportu. Gwatownie zmniejszy si poziom poyczek zagranicznych, gdy zarwno fundusze krajowe, jak izagraniczne zaczy napywa na amerykask gied, ktra akurat przeywaa boom. Wkonsekwencji boomu wzrosy stopy procentowe ido ich utrzymania na poziomie niszym ni wEuropie konieczna byaby decyzja Systemu Rezerwy Federalnej okontynuowaniu lub nawet przyspieszeniu inflacji. Jednak System Rezerwy Federalnej podj prb zahamowania boomu, oczym bdzie mowa dalej. Wkonsekwencji Stany Zjednoczone zaczy przyciga fundusze iwpoowie 1928 roku zoto zaczo znowu napywa zzagranicy. Tymczasem wAnglii znowu zapanowa baagan, jednak tym razem owiele wikszy.

Nadchodzi kr yzys
Rozpocza si wanie ostatnia faza amerykaskiego boomu, co byo widoczne na giedzie papierw wartociowych. Chocia poyczki giedowe nie s bardziej inflacjogenne od innych rodzajw poyczek, jednak rwnie przyczyniaj si do inflacji, tote ekspansja kredytu giedowego zasuguje na tak sam krytyk jak ekspansja innych rodzajw kredytu. Std te szkodliwe skutki wypowiedzi udzielonych w1927 roku przez CoolidgeaiMellona, ktrzy byli kapeadorami na rynku byka. Widzielimy ju, e Nowojorski Bank Rezerwy Federalnej we wsppracy zKomisj Pienin Nowojorskiej Giedy Papierw Wartociowych ustanawia oprocentowanie udzielanych giedzie poyczek zwrotnych na danie, aprowadzona przez niego polityka polegaa na zapewnianiu bankom funduszy potrzebnych do udzielania natychmiastowych kredytw giedzie. Nowojorski Fed, wykorzystujc do tego celu banki zWall Street, przeznacza fundusze na inwestycje giedowe. Oprocentowanie poyczek zwrotnych na danie, oczym ju wspominalimy, byo znacznie mniejsze ni przed wojn. Rezerwa Federalna bya zaniepokojona rozkrcajcym si boomem i dwudziestoprocentowym wzrostem cen akcji w drugiej poowie 1927 roku, dlatego wiosn 1928 roku postanowia zmieni swoj polityk i zahamowa boom. Od koca grudnia 1927 roku do koca lipca 1928 roku zmniejszya cakowity poziom rezerw o261 mln dolarw. Pod koniec czerwca cakowita warto depozytw na danie zmniejszya si o471mln dolarw. Jednoczenie jednak depozyty terminowe stay si bardziej popularne, aich warto wzrosa o1,15 mld dolarw. Wkonsekwencji poda pienidza wpierwszej poowie 1928 roku wzrosa o1,51mld dolarw, cho wzrost ten by raczej umiarkowany (inflacja wujciu rocznym wyniosa 4,4 procent, podczas gdy w drugiej poowie 1927 roku, kiedy poda pienidza wzrosa o2,7 mld dolarw, inflacja wskali roku wyniosa 8,1procent). Gdyby Rezerwa Federalna dziaaa bardziej zdecydowanie na przykad podniosa karn stop dyskontow od poyczek dla bankw boom bysi skoczy, apniejsza depresja miaaby znacznie

132

Rozwj inflacji

agodniejszy przebieg ni depresja, ktr znamy zhistorii. Poziom rezerw obniy si naprawd tylko w maju, gdy pniej, w sytuacji sezonowego napywu pienidza z obiegu do systemu bankowego, kolejne prby zmniejszenia kredytu udzielanego przez Rezerw Federaln okazay si niewystarczajce. Azatem restrykcyjna polityka Rezerwy Federalnej doprowadzia jedynie do zahamowania boomu wokresie od maja do lipca. Niemniej wnastpstwie oywionej sprzeday papierw wartociowych na otwartym rynku i wyzbywania si akceptw inflacja si zmniejszya. Ceny akcji od stycznia do lipca wzrosy tylko o okoo 10 procent40. W poowie 1928 roku usta drena zota i rozpocz si jego umiarkowany napyw. Gdyby Rezerwa Federalna powstrzymaa si od jakichkolwiek dziaa wdrugiej poowie 1928 roku, to rezerwy nieznacznie by si zmniejszyy na skutek zwyczajowego sezonowego wzrostu iloci pienidza wobiegu pozabankowym. Wtym momencie jednak wydarzya si prawdziwa tragedia. Prbujc zwalcza boom, Rezerwa Federalna wpada wsida wasnej polityki dotyczcej akceptw. Rynek, wiedzc, e Fed zobowiza si do skupu wszystkich przedstawionych mu akceptw, zwikszy ich produkcj iwdrugiej poowie 1928 roku Fed musia kupi akcepty o cznej wartoci ponad 300 mln dolarw, napdzajc wten sposb boom po raz kolejny. Rezerwy wzrosy o 122 mln dolarw, a poda pienidza zwikszya si prawie o1,9 mld dolarw, osigajc pod koniec grudnia 1928 roku najwyszy poziom od czasu rozpoczcia inflacji. Wtym czasie cakowita poda pienidza wynosia 73 mld dolarw. Ceny akcji, ktre od maja do lipca spady o5procent, teraz wystrzeliy wgr iod lipca do grudnia wzrosy o20procent. Wtej tak zatrwaajcej sytuacji Rezerwa Federalna nie zrobia nic, aby zneutralizowa dokonywany przez siebie skup akceptw. Cho zdecydowanie podniosa stop dyskontow z3,5 procent na pocztku 1928 roku do 5 procent wlipcu tego roku, to pniej uparcie sprzeciwiaa si dalszemu podnoszeniu tej stopy, ktra a do koca boomu pozostaa na niezmienionym poziomie. W rezultacie warto udzielonych bankom kredytw dyskontowych, zamiast zmale, nieznacznie wzrosa. Ponadto Rezerwa Federalna zdecydowaa si nie sprzedawa rzdowych papierw wartociowych, ktrych warto wjej posiadaniu przekraczaa 200 mln dolarw, a nawet kupia ich jeszcze troch w drugiej poowie 1928 roku. Dlaczego Rezerwa Federalna bya tak opieszaa w drugiej poowie 1928roku? Jednym zpowodw byo to, e w1927 roku skoczyy si ju dla Europy, oczym wspominalimy wczeniej, moliwoci czerpania korzyci zamerykaskiej inflacji, aeuropejsk opini publiczn poczo oburza to,
40 Anderson (w Economics and the Public Welfare) popenia oczywicie bd, dochodzc do wniosku, e gieda wymkna si ju wtedy spod kontroli, awadze nie mogy wiele na to poradzi. Gdyby podjto bardziej zdecydowane dziaania, to boom skoczyby si od razu.

Nadchodzi kryzys

133

e Ameryka mogaby prowadzi bardziej restrykcyjn polityk pienin41. Wielka Brytania znowu tracia zoto, aszterling osab. Wskutek tego, e pod koniec 1928 roku Ameryka poluzowaa swoj polityk pienin, napyw zota do niej si zmniejszy. Jeszcze raz ulega ona przemonej pokusie udzielenia Europie pomocy wcelu uniknicia nieuchronnych konsekwencji prowadzonej przez ni polityki inflacji. Gubernator Strong zachorowa na pocztku 1928 roku inie mia ju wpywu na polityk Rezerwy Federalnej. Chocia niektrzy zjego uczniw utrzymywali, e wdrugiej poowie tego roku walczyby on ozastosowanie bardziej restrykcyjnych rodkw, to najnowsze badania pokazuj, e nawet do umiarkowane rodki zastosowane w1928 roku uzna on za zbyt radykalne. Wwietle wczeniejszych dziaa Stronga spostrzeenie to wydaje si trafne42. Inn przyczyn poluzowania polityki pieninej przez Rezerw Federaln byo pojawienie si politycznej presji na tani pienidz. Ze wzgldw politycznych inflacja jest zawsze bardziej popularna ni recesja. Musimy te pamita, e zbliay si wtedy wybory prezydenckie. Ponadto Rezerwa Federalna zacza wprowadza wycie niebezpieczn ibdn doktryn jakociow, wedug ktrej mona ograniczy kredyt giedowy ijednoczenie stymulowa kredyt akceptacyjny43. Inflacja waciwie skoczya si pod koniec 1928 roku. 31 grudnia 1928 roku cakowita poda pienidza wynosia 73 mld dolarw, z kolei 29 czerwca 1929 roku 73,26 mld dolarw, czyli w ujciu rocznym wzrosa jedynie o 0,7 procenta. A zatem inflacja pienina praktycznie skoczya si w1928 roku. Odtd poda pienidza utrzymywaa si waciwie na staym poziomie, gdy jej wzrost by znikomy. Nie dao si ju wic unikn depresji i procesu dostosowawczego. Niewielu Amerykanw znao austriack teori cyklu koniunkturalnego, tote mao kto mg przewidzie, co si wkrtce wydarzy. Wduej gospodarce reakcja na zmiany nie jest natychmiastowa. Musi upyn troch czasu od zakoczenia inflacji, zanim ujawni si chybione inwestycje czy okae si, e wprzeszoci doszo do nadmiernego rozwoju bran wytwarzajcych dobra kapitaowe itd. Punkt zwrotny przypad na lipiec iwtedy wanie rozpocza si wielka depresja. Najwikszy wzrost zanotowaa gieda, co potwierdza teori, e najwikszej ekspansji podczas boomu dowiadczaj sektory produkujce
Zob. Harris, Twenty Years of Federal Reserve Policy, t. 2, s. 436 in.; Charles Cortez Abbott, The New York Bond Market, 19201930, Cambridge, Mass. 1937, s. 117130. 42 Zob. Strong do Waltera W. Stewarta, 3 sierpnia 1928. Chandler, Benjamin Strong, Central Banker, s. 459465. Odmienny pogld mona znale w: Carl Snyder, Capitalism, the Creator, New York 1940, s. 227228. Naley zaznaczy, e Stewart zrezygnowa zposady przewodniczcego Wydziau Bada Systemu Rezerwy Federalnej, aby obj stanowisko doradcy ekonomicznego wBanku Anglii. Napisa wtedy do Stronga, eby go ostrzec przed wprowadzeniem zbyt powanych restrykcji dotyczcych kredytu bankowego wAmeryce. 43 Zob. Review of Economic Statistics, s. 13.
41

134

Rozwj inflacji

dobra kapitaowe. Gieda papierw wartociowych to rynek, na ktrym wyceniane s tytuy wasnoci do kapitau44. Jeszcze wlipcu na giedzie panowa optymizm zwizany zboomem iekspansj kredytow. Musiao upyn kilka miesicy, nim inwestorzy dostrzegli spadek aktywnoci gospodarczej. Otrzewienie byo nieuniknione ikrach na giedzie wpadzierniku uwiadomi wszystkim, e depresja naprawd si rozpocza. Jeli ju doszo do depresji, to polityka pienina powinna polega na zmniejszaniu poday pienidza lub przynajmniej na zatrzymaniu inflacji. Boom na giedzie trwa a do padziernika, dlatego wcelu uspokojenia sytuacji naleao prowadzi polityk deflacyjn. Jednak prezydent Coolidge postanowi odgrywa rol kapeadora do samego koca. Wmarcu, na kilka dni przed ustpieniem zurzdu stwierdzi, e koniunktura wAmeryce jest jak najbardziej prawdziwa, aakcje s tanie, biorc pod uwag obecne ceny45. Nowo wybrany prezydent Hoover by, niestety, zagorzaym zwolennikiem polityki perswazji moralnej wpierwszej poowie 1929 roku, ktra zakoczya si nieuchronn klsk. Zarwno Hoover, jak igubernator Roy Young z Zarzdu Rezerwy Federalnej chcieli zatrzyma dopyw kredytu bankowego na gied, jednoczenie nie aujc go uprawnionym gaziom handlu i przemysu. Kiedy Hoover obj urzd, z miejsca pocz wywiera nieformalny nacisk na prywatnych przedsibiorcw, na ktrych stara si wpywa ju wczeniej jako sekretarz handlu46. Zorganizowa spotkanie zredaktorami iwydawcami najbardziej wpywowych czasopism, eby wyrazi swoje zaniepokojenie wysokimi cenami akcji. Poprosi Henryego M. Robinsona, bankiera zLos Angeles, eby jako jego emisariusz postara si wpyn na ograniczenie poyczek giedowych przez banki wNowym Jorku. Hoover prbowa te przekona Richarda Whitneya, prezesa Nowojorskiej Giedy Papierw Wartociowych, eby ukrci spekulacj. Jednak wszystkie te dziaania nie sigay do rda problemu, wic musiay okaza si nieskuteczne. Do znanych krytykw giedy wlatach 1928 i1929 naley zaliczy te dr. Adolpha C. Millera z Zarzdu Rezerwy Federalnej, senatora Cartera Glassa (demokrat zWirginii) oraz postpowych senatorw zPartii Republikaskiej. Wstyczniu 1928 roku senator LaFollette zaatakowa Wall Street za spekulacj iwzrost wolumenu poyczek maklerskich. Senator Norbeck wzywa do prowadzenia polityki perswazji moralnej ju na rok przed jej wprowadzeniem, aCharles S. Hamlin, czonek Zarzdu Rezerwy Federalnej,
Innym wanym rynkiem, na ktrym wymienia si tytuy wasnoci do kapitau, jest rynek nieruchomoci. Na temat boomu na rynku nieruchomoci wlatach dwudziestych zob. Homer Hoyt, The Effect of Cyclical Fluctuations upon Real Estate Finance, Journal of Finance, kwiecie 1947, s. 57. 45 Co ciekawe, William C. Durant synny byczy spekulant tamtych czasw, ktry mia ogromne kopoty wczasie krachu, wychwala CoolidgeaiMellona jako duchowych ojcw programu taniego pienidza (Commercial and Financial Chronicle, 20 kwietnia 1929, s. 2557 in.). 46 Hoover, The Memoirs of Herbert Hoover, t. 2, s. 16 in.
44

Nadchodzi kryzys

135

przekona Dickinsona, czonka Izby Reprezentantw zIowy, do przedstawienia projektu ustawy, ktra uzaleniaaby stop rezerw obowizkowych od iloci udzielonych przez bank poyczek giedowych. Senator Glass zaproponowa wprowadzenie picioprocentowego podatku od sprzeday akcji przed upywem 60 dni od ich nabycia, co wbrew oczekiwaniom Glassa doprowadzioby do wzrostu cen akcji, gdy ich posiadacze woleliby poczeka dwa miesice, zanim by je sprzedali47. Przypomnijmy, e w1921roku zosta wprowadzony wyjtkowo wysoki podatek od zyskw kapitaowych zakcji iobligacji, posiadanych krcej ni dwa lata. Poniewa podatek ten dotyczy zyskw zrealizowanych, nabywcy akcji powstrzymywali si od ich sprzeday przed upywem dwch lat od kupna. Wkonsekwencji podatek ten przyczyni si do wzrostu cen akcji wtrakcie boomu48. Dlaczego Rezerwa Federalna zdecydowaa si wprowadzi wycie polityk perswazji moralnej, skoro nie realizowaa jej przed 1929 rokiem? Gwn przyczyn bya mier gubernatora Stronga pod koniec 1928 roku. Jego uczniowie znowojorskiego Fedu, zdajc sobie spraw ztego, e najwaniejsza jest ilo pienidza, w1929 roku walczyli opodniesienie stopy dyskontowej. Zkolei Zarzd Rezerwy Federalnej wWaszyngtonie, atake prezydent Hoover postrzegali kredyt wkategoriach jakociowych, anie ilociowych. Jednak profesor Beckhart wskazuje na inn moliwo: inicjatorem polityki perswazji moralnej ktra wypara polityk ograniczania kredytu by sam Montagu Norman49. Wczerwcu ostatecznie zaprzestano polityki perswazji moralnej, jednak nie zdecydowano si podnie stp dyskontowych iwkonsekwencji boom na giedzie wci trwa, mimo e caa gospodarka niepostrzeenie, cho konsekwentnie, zmierzaa ku zaamaniu. Sekretarz Mellon ponownie obwieszcza nieprzerwan iniezachwian koniunktur. Wsierpniu Zarzd Rezerwy Federalnej zgodzi si wreszcie podnie stop dyskontow do 6 procent, jednak nie przynioso to podanego rezultatu, gdy jednoczenie obniono oprocentowanie akceptw. Dziki temu rynek akceptw oywi si raz jeszcze (naley pamita, e Rezerwa Federalna wmarcu staraa si rozwiza ewentualny problem akceptw, po raz pierwszy od 1920 roku ustanawiajc ich oprocentowanie na poziomie wyszym od stopy dyskontowej). Te sprzeczne dziaania przyniosy skutek wpostaci jeszcze wikszego oywienia na rynku byka. Obnienie oprocentowania akceptw z5,25 procent do 5,125 procent, czyli do poziomu stp procentowych na otwartym rynku, spowodowao wzrost sprzeday akceptw Rezerwie Federalnej. Gdyby nie to, cakowity poziom rezerw od koca czerwca do 23padziernika (dzie przed krachem na giedzie) zmniejszyby si o267mln dolarw. Jednak wtym okresie Rezerwa Federalna skupia akcepty
Zob. Joseph Stagg Lawrence, Wall Street and Washington , Princeton, N.J.1929, s. 7 in. 48 Zob. Irving Fisher, The Stock Market Crash And After, New York 1930, s. 37 in. 49 Polityk perswazji moralnej zapocztkowano po wizycie pana Montagu Normana wnaszym kraju (Beckhart, Federal Reserve Policy and the Money Market, s. 127).
47

136

Rozwj inflacji

ocznej wartoci 297 mln dolarw icakowity poziom rezerw wzrs o22mln dolarw. Historia tego okresu zostaa przedstawiona wtabeli 9. Tabela 9 Czynniki wpywajce na poziom rezerw bankowych Lipiecpadziernik 1929 (wmln dolarw)
29 lipca Kredyt udzielony przez Rezerw Federaln Kredyt dyskontowy Weksle skupione Papiery wartociowe rzdu USA Pozostay kredyt Pienidz skarbowy Zasoby gotwkowe Skarbu Depozyty Skarbu Niewykorzystane rodki zfunduszu udziaowego Zasb zota monetarnego Pienidz wobiegu Pozostae depozyty Rezerwy kontrolowane Rezerwy niekontrolowane Rezerwy bankw czonkowskich 2356 2378 1400 1037 82 216 65 2019 204 36 374 4037 4459 28 23 padziernika Zmiana netto 1374 796 379 136 63 2016 209 16 393 4099 4465 28 26 241 297 80 2 3 5 20 19 62 6 0 206 185 22

Dlaczego rzd tak bardzo faworyzowa rynek akceptw, przyczyniajc si do zwikszenia inflacji? Zjednej strony wrd politykw coraz wiksz popularnoci cieszya si wtedy doktryna jakoci kredytu, z drugiej za pretekstem do tych dziaa bya ch udzielenia pomocy amerykaskim rolnikom. Oczywicie, wsparcie rolnikw po raz kolejny miao zamaskowa polityk inflacji. Wporwnaniu zanalogicznym okresem poprzedniego roku Rezerwa Federalna skupia wicej akceptw, ktrych stronami byy wycznie podmioty zagraniczne, a mniej akceptw opartych na amerykaskim eksporcie. Poza tym rolnicy przestali zaciga kredyty sezonowe przed sierpniem, wic wogle nie skorzystali na niszym oprocentowaniu akceptw. Jak utrzymuje Beckhart, do polityki inflacyjnej w obrocie akceptami powrcono w Ameryce zaraz po kolejnej wizycie gubernatora

Nadchodzi kryzys

137

Normana50. A zatem Montagu Norman ponownie zapisa si niechlubnie whistorii Ameryki, napdzajc po raz ostatni boom wlatach dwudziestych. Wielka Brytania rwnie wkraczaa w faz depresji, a ponadto w czerwcu ilipcu wskutek wzrostu inflacji dowiadczya znacznego drenau zota. Co prawda, konsorcjum bankw wNowym Jorku przyznao Normanowi limit kredytu wkwocie 250 mln dolarw, jednak nie powstrzymao to odpywu zota z Wielkiej Brytanii, gwnie do Stanw Zjednoczonych we wrzeniu. Chcc pomc Anglii, Nowojorski Bank Rezerwy Federalnej od sierpnia do padziernika skupywa weksle szterlingowe. Rynek akceptw znw by dotowany, tote mona byo kontynuowa pomoc dla Wielkiej Brytanii polegajc na skupie weksli szterlingowych. Polityka Rezerwy Federalnej wdrugiej poowie 1928 roku iw1929 roku koncentrowaa si na utrzymaniu wysokiego poziomu kredytu dla uprzywilejowanych rynkw, takich jak rynek akceptw, i ograniczeniu kredytu pozostaym, na przykad giedzie (przez stosowanie perswazji moralnej). Widzielimy ju, e taka polityka musi si zakoczy porak. A. Wilfred doskonale podsumowa podejmowane wtedy dziaania:
Kiedy ju system kredytowy zosta zatruty tanim pienidzem, niemoliwe stao si odcicie okrelonych rynkw od tego kredytu bez jednoczesnego ograniczenia cakowitego poziomu kredytu, poniewa nie da si trzyma rnych rodzajw pienidza woddzielnych iszczelnych przegrdkach. Nie mona jednoczenie skpi pienidza giedzie izapewni, e bdzie on tani, jeli kto bdzie chcia go wykorzysta whandlu. () Kiedy Rezerwa Federalna stworzy ju kredyt, to nie jest moliwe, aby skierowa go na okrelone cele po tym, jak za spraw bankw komercyjnych stanie si on czci oglnego strumienia kredytu51.

Wielki inflacyjny boom lat dwudziestych dobieg koca. Nie ma wtpliwoci, e odpowiedzialno za inflacj ponosi rzd federalny przede wszystkim wadze Rezerwy Federalnej, ale rwnie Departament Skarbu i administracja prezydenta52. Rzd Stanw Zjednoczonych zasia wiatr, aamerykaskie spoeczestwo zebrao burz, jak bya wielka depresja.
Ibid., s. 142 in. A. Wilfred May, Inflation in Securities, w: H. Parker Willis iJohn M. Chapman (red.), The Economics of Inflation , New York 1935, s. 292293. Zob. rwnie Charles O. Hardy, Credit Policies of the Federal Reserve System , Washington, D.C. 1932 s.124177; Oskar Morgenstern, Developments in the Federal Reserve System , Harvard Business Review, padziernik 1930, s. 23. 52 Doskonae omwienie dziaalnoci Rezerwy Federalnej oraz tego, jak usuwaa ona naturalne przeszkody, ktre ograniczay dziaalno inflacyjn bankw komercyjnych, zob. Ralph W. Robey, The Progress of Inflation and Freezing of Assets in the National Banks, The Annalist, 27 lutego 1931, s. 427429. Zob. rwnie C.A. Phillips, T.F. McManus iR.W. Nelson, Banking and the Business Cycle, New York 1937, s.140142; C. Reinold Noyes, The Gold Inflation in the United States, American Economic Review, czerwiec 1930, s. 191197.
50 51

I n f l acja at e or i a e konom i i: z au roc z e n i e s tabilnym poziomem cen 6. I n f l acja at e or i a e konom i i: z au rocz e n i e sta bi l n y m poz iom e m ce n
Jedn zprzyczyn tego, e wikszo ekonomistw wlatach dwudziestych nie zdawaa sobie sprawy zistnienia problemu inflacji, byo to, i stabilny poziom cen powszechnie akceptowano jako cel ikryterium skutecznoci polityki pieninej. Rnie si ocenia to, czy wadze Rezerwy Federalnej kieroway si wycznie chci utrzymania stabilnego poziomu cen. Mniej kontrowersji budzi fakt, e coraz wicej ekonomistw skaniao si wtedy do pogldu, e najwaniejszym celem polityki pieninej jest stabilny poziom cen. Oglny poziom cen wlatach dwudziestych pozostawa mniej wicej na staym poziomie, co sprawio, e wikszo wczesnych ekonomistw bya przekonana o braku zagroenia inflacj. Wkonsekwencji nie spodziewali si oni wogle wielkiej depresji. Tymczasem ekspansja kredytu bankowego znieksztacaa relacje cenowe oraz powodowaa wzrost i wahania cen, co miao szkodliwe nastpstwa. Uywajc narzdzi statystycznych, moemy tylko stwierdzi wzrost poday pienidza. Nie moemy dowie pojawienia si inflacji, wskazujc na wzrost cen. Zoone ruchy cen moemy wyjani tylko wprzyblieniu po przeprowadzeniu wszechstronnych bada ekonomiczno-historycznych, ktre wykraczayby poza tematyk tej ksiki. Wystarczy stwierdzi, e stabilno cen hurtowych wlatach dwudziestych bya konsekwencj inflacji pieninej oraz oddziaujcego w przeciwnym kierunku wzrostu produktywnoci, ktry doprowadzi do obnienia kosztw produkcji iwzrostu poday dbr. Jednak stabilno ta miaa charakter wycznie statystyczny: cykl gospodarczy nie zosta wyeliminowany, sta si jedynie mniej zauwaalny. Ekonomici, podkrelajcy wag stabilnego poziomu cen, popenili bd, gdy powinni si skupi na zmianach wpoday pienidza. Waciwie tylko ekonomici reprezentujcy nurt jakociowy ostrzegali wlatach dwudziestych przed inflacj. Nowoczeni ekonomici, ktrzy koncentrowali si na ilociowych badaniach zagadnie monetarnych, uznali ich za beznadziejnie starowieckich. Przyczyna problemu nie tkwi jednak wtym, e kredytu udzielano okrelonym rynkom (na przykad giedzie albo rynkowi nieruchomoci). Boom na giedzie ina rynku nieruchomoci odzwierciedla

140

Inflacja ateoria ekonomii: zauroczenie stabilnym poziomem cen

Misesowsk teori cyklu gospodarczego, wedug ktrej przyczyn niewspmiernego wzrostu cen tytuw wasnoci do dbr kapitaowych jest wzrost poday pienidza towarzyszcy ekspansji kredytu bankowego1. Ostabilnoci cen wlatach dwudziestych przekonuje indeks cen hurtowych opracowany przez Urzd Statystyki Pracy (Bureau of Labor Statistics), ktry wczerwcu 1921 roku wynosi 93,4 (1926 = 100), nastpnie powoli rs, by wlistopadzie 1925 roku osign szczyt na poziomie 104,5 ispa do 95,2 wczerwcu 1929 roku. Poziom cen do 1925 roku rs wic powoli, a potem powoli spada. Indeks cen konsumpcyjnych zachowywa si podobnie2. Zkolei sporzdzony przez Snydera indeks oglnego poziomu cen, wktrym uwzgldniono wszystkie ceny (ceny nieruchomoci iakcji, czynsze i stawki pac, a take ceny hurtowe), odnotowa w tym okresie wyrany wzrost: od 158 (1913 = 100) w1922 roku do 179 w1929roku, czyli o13 procent. Stabilne byy zatem wycznie ceny detaliczne ihurtowe, ktre wikszo ekonomistw do dzi uwaa za najwaniejsze. Jeli chodzi oposzczeglne ceny hurtowe, to wbadanym okresie wzrosy ceny produktw rolnych iywnoci, podczas gdy ceny metali, paliw, rodkw chemicznych i sprztu domowego znacznie spady. O tym, e boom dotyczy przede wszystkim bran wytwarzajcych dobra kapitaowe, wiadcz: 1) czterokrotny wzrost cen akcji wbadanym okresie i2) wzrost produkcji dbr trwaych oraz elaza istali a o160 procent; wzrostowi temu towarzyszy wlatach 19211929 stosunkowo niewielki, 60-procentowy wzrost produkcji dbr nietrwaych (gwnie konsumpcyjnych) oraz produkcji przetworzonej ywnoci iwyrobw tekstylnych (odpowiednio o48 procent i36 procent). Inn ilustracj teorii Misesa jest to, e wczasie boomu pace wzrastay znacznie szybciej wbranach wytwarzajcych dobra kapitaowe ni winnych. Niewspmierny wzrost stawek pac ipozostaych kosztw jest charakterystyczn cech Misesowskiej analizy funkcjonowania gazi produkujcych dobra kapitaowe w okresie boomu. Wedug indeksu sporzdzonego przez NICB przecitne stawki godzinowe wwybranych branach przemysu wytwrczego wzrosy z0,52 dolara wlipcu 1921 roku do 0,59 dolara w1929 roku, czyli o12 procent, przy czym stawki pac wbranach wytwarzajcych dobra konsumpcyjne, np. obuwie, pozostay na niezmienionym poziomie, wbrany meblowej wzrosy o 6 procent, w przemyle misnym o niecae 3 procent, a w przemyle wyrobw elaznych o8 procent. Tymczasem wbranach wytwarzajcych
Jakociowy aspekt kredytu jest istotny otyle, e mechanizm cyklu gospodarczego moe zosta uruchomiony jedynie przez poyczki bankowe oferowane przedsibiorcom, anie rzdowi lub konsumentom. 2 Indeks cen konsumpcyjnych sporzdzony przez Organizacj Przemysu Narodowego (National Industrial Conference Board NICB) wzrs z 102,3 (1923 = 100) w1921r. do 104,3 w1926 r., apotem spad do 100,1 w1929 r. Indeks cen konsumpcyjnych sporzdzony przez Urzd Statystyki Pracy zmniejszy si z127,7 (19351939 = 100) w1921 r. do 122,5 w1929 r. Historical Statistics of the U.S., 17891945, Washington, D.C. 1949, s. 226236, 344.
1

Inflacja ateoria ekonomii: zauroczenie stabilnym poziomem cen

141

dobra kapitaowe, takie jak maszyny i obrabiarki, stawki pac wzrosy o 12 procent, w przetwrstwie drzewnym o 19 procent, w brany chemicznej o22 procent, awhutnictwie o25 procent. Ekspansja kredytu Rezerwy Federalnej przyniosa wic, zamierzony bd niezamierzony, skutek wpostaci stabilnego poziomu cen, poniewa jednoczenie wzrosa produktywno. Na wolnym i nieskrpowanym rynku wzrost produktywnoci doprowadziby do spadku cen ipoprawy poziomu ycia kadego czonka spoeczestwa. Inflacja znieksztacia struktur produkcji idoprowadzia do depresji. Spowodowaa ponadto, e nie wszyscy mogli skorzysta na spadku cen zwizanym ze wzrostem gospodarczym, lecz tylko ci, ktrych nominalne pace idochody wzrosy. Istnieje wiele dowodw potwierdzajcych zarzut wysunity przez Phillipsa, McManusa iNelsona, e ostatecznym skutkiem bodaje najwikszego wdziejach eksperymentu polegajcego na stabilizowaniu poziomu cen bya po prostu najwiksza depresja3. Benjamin Strong prawdopodobnie nawrci si na filozofi stabilnego poziomu cen w1922 roku. 11 stycznia 1925 roku Strong napisa:
Byem przekonany iwydaje mi si, e to przekonanie podzielali wszyscy wSystemie Rezerwy Federalnej i celem naszej polityki powinno by wprzyszoci, podobnie jak byo wprzeszoci, stabilizowanie cen na tyle, na ile moemy na nie wpywa4.

Kiedy w1927 roku podczas przesuchania przed Komisj ds. Bankowoci iPienidza zapytano gubernatora Stronga, czy Zarzd Rezerwy Federalnej za pomoc operacji na otwartym rynku iinnych narzdzi mgby stabilizowa poziom cen wwikszym stopniu ni wprzeszoci, odpowiedzia:
Osobicie uwaam, e administracja Systemu Rezerwy Federalnej od czasu decyzji podjtych w1921 roku wgranicach rozsdku, kieruje si tym wanie celem5.

Okazuje si, e na pocztku 1928 roku gubernator Strong uczestniczy w opracowaniu projektu ustawy, ktry przygotowa czonek Izby Reprezentantw James G. Strong z Kansas (zbieno nazwisk przypadkowa). Ustawa ta nakazywaa Systemowi Rezerwy Federalnej denie do
C.A. Phillips, T.F. McManus iR.W. Nelson, Banking and the Business Cycle, New York 1937, s. 176 in. 4 Lester V. Chandler, Benjamin Strong, Central Banker, Washington, D.C. 1958, s.312. Stronga, oczywicie, gorco wtej kwestii wspiera Montagu Norman. Ibid., s. 315. 5 Zob. te ibid., s. 199 in. Jak wspomina Charles Rist, wprywatnych rozmowach Strong by przekonany, e zdoaby ustabilizowa poziom cen za spraw zmiany stp procentowych, atake polityki kredytowej (Charles Rist, Notice Biographique, Revue dconomie Politique, listopadgrudzie 1955, s. 1029).
3

142

Inflacja ateoria ekonomii: zauroczenie stabilnym poziomem cen

stabilnego poziomu cen6. Gubernator Strong by wtedy co prawda chory inie mia ju wpywu na funkcjonowanie Systemu, jednak pomg Strongowi z Izby Reprezentantw w opracowaniu ostatecznej wersji projektu ustawy, anastpnie razem znim iprofesorem Johnem R. Commonsem, jednym zczoowych teoretykw stabilnego poziomu cen, przedstawi ten projekt Zarzdowi Rezerwy Federalnej. Kiedy jednak Zarzd sprzeciwi si projektowi, Strong czu si zobowizany do prezentowania stanowiska zarzdu na forum publicznym7. Warto te odnotowa, e Carl Snyder, lojalny iwierny zwolennik gubernatora Stronga azarazem szef Wydziau Statystyk Nowojorskiego Banku Rezerwy Federalnej, by jednym z najwaniejszych zwolennikw sprawowania kontroli nad pienidzem ikredytem przez Rezerw Federaln wcelu stabilizowania poziomu cen8. Oczywicie, najwybitniejsi wczeni ekonomici brytyjscy byli przekonani, e Rezerwa Federalna stabilizowaa poziom cen celowo iskutecznie. John Maynard Keynes zentuzjazmem wypowiada si oskutecznym zarzdzaniu dolarem przez System Rezerwy Federalnej wlatach 19231928 jako o triumfie zarzdzania walut. D.H. Robertson w 1929 roku stwierdzi, e polityka pienina wiadomie nakierowana na utrzymanie znacznej stabilnoci oglnego poziomu cen () jest od 1922 roku zpowodzeniem prowadzona przez Zarzd Rezerwy Federalnej wStanach Zjednoczonych9. Gdy kilka lat pniej Keynes wci przedstawia polityk Rezerwy Federalnej za wzr, Robertson zacz j krytykowa:
Kiedy spoglda si wstecz, trzeba stwierdzi, e () wielka amerykaska stabilizacja wlatach 19221929 wrzeczywistoci okazaa si zakrojon na szerok skal prb destabilizowania wartoci pienidza przez czowieka za pomoc potnych programw inwestycji (); programy te zaskakujco dugo daway spodziewane rezultaty, lecz aden geniusz nie mg ich kontynuowa wnieskoczono na zdrowych zasadach izzachowaniem rwnowagi10.

A zatem Strong przeama swoj niech wobec prawnego usankcjonowania celu stabilizacji cen. Wczeniej opowiada si za tym, eby sprawy te pozostaway wgestii Fedu. Zob. Chandler, Benjamin Strong, Central Banker, s. 202 in. 7 Omwienie tego zagadnienia mona znale w: Irving Fisher, The Stock Market Crash And After, New York 1930, s. 170171. Commons napisa ogubernatorze Strongu: podziwiam go zarwno za jego niezmiernie przydatn pomoc przy projekcie, jak iza to, e zapewni, i poprze swoich towarzyszy. 8 Fisher chwali Snydera w: Stabilised Money, s. 6467. Zob. te: Carl Snyder, The Stabilization of Gold: APlan, American Economic Review, czerwiec 1923, s. 276285; idem, Capitalism the Creator, New York 1940, s. 226228. 9 D.H. Robertson, The Trade Cycle, w: Encyclopaedia Britannica, wyd. 14, 1929, t. 22, s. 354. 10 D.H. Robertson, How Do We Want Gold to Behave?, w: The International Gold Problem, London 1932, s. 45; cyt. w: Phillips et al., Banking and the Business Cycle, s. 186187.
6

Inflacja ateoria ekonomii: zauroczenie stabilnym poziomem cen

143

Ju w1911 roku niektrzy prominentni politycy, nie mwic oekonomistach, ulegli urokom teorii stabilnego poziomu cen. To wtedy wanie rozpocza si kariera profesora Irvinga Fishera na stanowisku przewodniczcego ruchu na rzecz stabilnego pienidza wStanach Zjednoczonych. Wkrtce potem mowie stanu i ekonomici poparli go w staraniach opowoanie midzynarodowej komisji, ktra zajmowaaby si badaniem problemu pienidza icen. Do jego zwolennikw naleeli: prezydent William Howard Taft, sekretarz wojny Henry Stimson, sekretarz Skarbu Franklin MacVeagh, gubernator Woodrow Wilson, Gifford Pinchot, siedmiu senatorw oraz angielscy ekonomici, Alfred Marshall, Francis Edgeworth iJohn Maynard Keynes. Wlutym 1912 roku prezydent Taft wysa specjaln notatk do Kongresu, wktrej wzywa do wyasygnowania rodkw na zorganizowanie midzynarodowej konferencji na temat stabilizacji cen. Notatk zredagowa Fisher we wsppracy zpodsekretarzem stanu Huntingtonem Wilsonem, nowym zwolennikiem stabilnego pienidza. Projekt zosta przegosowany w Senacie, jednak upad w Izbie Reprezentantw. Woodrow Wilson wyrazi swoje zainteresowanie tym planem, jednak go zaniecha zpowodu pojawienia si innych problemw. Wiosn 1918 roku Komitet ds. Siy Nabywczej Amerykaskiego Towarzystwa Ekonomicznego (American Economic Association) wyrazi poparcie dla zasady stabilizacji. Chocia doktrynie stabilnego pienidza przeciwstawiali si bankierzy, tacy jak A. Barton Hepburn zChase National Bank, to pod koniec 1920 roku Fisher pocz organizowa Lig Stabilnego Pienidza (Stable Money League), ktra powstaa pod koniec maja 1921 roku czyli wtedy, gdy zacza si era amerykaskiej inflacji. Organizowaniem dziaa Ligi zajmowali si m.in. Newton D. Baker, sekretarz wojny wadministracji Wilsona, iprofesor James Harvey Rogers zCornell University. Szczegln rol wLidze Stabilnego Pienidza odgrywao wielu wpywowych politykw iekonomistw, m.in.: profesor Jeremiah W.Jenks, jej pierwszy przewodniczcy; Henry A. Wallace, redaktor Wallaces Farmer i pniejszy sekretarz rolnictwa; John G. Winant, pniejszy gubernator New Hampshire; profesor John R. Commons, drugi przewodniczcy Ligi; George Eastman, zaoyciel Eastman Kodak; Lyman J. Gage, byy sekretarz Skarbu; Samuel Gompers, przewodniczcy Amerykaskiej Federacji Pracy (American Federation of Labor); senator Carter Glass zWirginii; Thomas R. Marshall, wiceprezydent Stanw Zjednoczonych za czasw Wilsona; Oscar W. Underwood, czonek Izby Reprezentantw; Malcolm C. Rorty, aponadto ekonomici: Arthur Twining Hadley, Leonard P. Ayres, William T. Foster, David Friday, Edwin W. Kemmerer, Wesley C. Mitchell, Warren M. Persons, H. Parker Willis, Allyn A. Young iCarl Snyder. Koncepcja stabilnego poziomu cen nie jest tak bardzo szkodliwa, gdy ceny akurat rosn. Wtedy moe si okaza pomocna obrocom zdrowego pienidza, ktrzy chcieliby powstrzyma boom. Kiedy jednak ceny spadaj, azwolennicy programu stabilizacji domagaj si zwikszenia poday

144

Inflacja ateoria ekonomii: zauroczenie stabilnym poziomem cen

pienidza wtedy owa koncepcja staje si bardzo niebezpieczna. Niestety, wwczas rwnie kocepcja stabilizacji znacznie zyskuje na popularnoci. Liga Stabilnego Pienidza zostaa zaoona wlatach 19201921, kiedy akurat ceny zpowodu depresji spaday. Wkrtce ceny zaczy rosn iwzwizku ztym niektrzy konserwatyci zaczli upatrywa wruchu na rzecz stabilnego pienidza uytecznego sojusznika wwalce zradykalnymi zwolennikami polityki inflacji. Jednak w1923 roku Liga przeksztacia si wNarodowe Stowarzyszenie Monetarne (National Monetary Association), nie zmieniajc wadz ani przewodniczcego, ktrym nadal by profesor Commons. W1925 roku ceny osigny szczyt izaczy spada, tote konserwatyci wycofali si zpoparcia organizacji, ktra znowu zmienia swoj nazw, tym razem na Stowarzyszenie Stabilnego Pienidza (Stable Money Association). Kolejnymi przewodniczcymi tego nowego stowarzyszenia byli: H. Parker Willis, John E. Rovensky, wiceprezes wykonawczy Bank of America, profesor Kemmerer oraz wuj Frederic A. Delano*. Wane role wStowarzyszeniu Stabilnego Pienidza odgrywali rwnie profesor Willford I. King; Nicholas Murray Butler, rektor Columbia University; John W. Davis, kandydat demokratw na prezydenta w1924 roku; Charles G. Dawes, dyrektor Biura Budetowego wadministracji Hardinga iwiceprezydent za czasw Coolidgea; William Green, przewodniczcy Amerykaskiej Federacji Pracy; Charles Evans Hughes, sekretarz stanu do 1925 roku; Otto H. Kahn, bankier; Frank O. Lowden, byy republikaski gubernator Illinois; Elihu Root, byy sekretarz stanu isenator; James H. Rand junior; Norman Thomas zPartii Socjalistycznej; Paul M. Warburg oraz Owen D. Young. Udao si rwnie zwerbowa cudzoziemcw, m.in. Charlesa Rista zBanku Francji; Eduarda Benesa zCzechosowacji; Maxa Lazarda zFrancji; mileaMoreau zBanku Francji; Louisa Rothschilda zAustrii oraz sir Arthura Balfoura, sir Henryego Strakoscha, Lorda Melchetta isir Josiaha Stampa zWielkiej Brytanii. Funkcj honorowego wiceprzewodniczcego Stowarzyszenia penili przewodniczcy nastpujcych organizacji: Amerykaskiego Stowarzyszenia na Rzecz Ustawodawstwa Pracy (American Association for Labor Legislation), Amerykaskiego Stowarzyszenia Prawnikw (American Bar Association), Amerykaskiej Federacji Biur Rolnych (American Farm Bureau Federation), Amerykaskiego Stowarzyszenia Ekonomiki Rolnictwa (American Farm Economic Association), Amerykaskiego Stowarzyszenia Statystycznego (American Statistical Association), Braterstwa Kolejarzy (Brotherhood of Railroad Trainmen), Krajowego Stowarzyszenia Porednikw Kredytowych (National Association of Credit Men), Narodowej Ligi Konsumentw (National Consumers League), Narodowego Stowarzyszenia Edukacyjnego (National Education Association), Amerykaskiej Rady Edukacji (American Council on Education), Zwizku Grnikw Amerykaskich (United Mine Workers of America), Folwarku Narodowego (National Grange), Stowarzyszenia Handlu
* Frederic A. Delano by wujem Franklina D. Roosevelta (przyp. MZ).

Inflacja ateoria ekonomii: zauroczenie stabilnym poziomem cen

145

wChicago (Chicago Association of Commerce), Stowarzyszenia Kupcw wNowym Jorku (Merchants Association of New York) oraz Stowarzysze Bankierw (Bankers Associations) z43 stanw iDystryktu Kolumbii. Dyrektorem wykonawczym iszefem operacyjnym Stowarzyszenia, ktre cieszyo si tak potnym wsparciem, by Norman Lombard, ktrego Fisher wprowadzi w1926 roku. Stowarzyszenie gosio swoje ideay gdzie tylko si dao. Jeszcze wikszy rozgos zyskao, kiedy w1922 i1923roku Thomas Edison iHenry Ford przedstawili swoje propozycje dolara towarowego. Znanymi zwolennikami stabilizacji w tamtym okresie byli te profesorowie George F. Warren iFrank Pearson zCornell University oraz Royal Meeker, Hudson B. Hastings, Alvin Hansen oraz Lionel D. Edie. Zwolennikami stabilnego pienidza w Europie byli te, oprcz osb wspomnianych wczeniej: profesor Arthur C. Pigou, Ralph G. Hawtrey, J.R. Bellerby, R.A. Lehfeldt, G.M. Lewis, Sir Arthur Salter, Knut Wicksell, Gustav Cassel, Arthur Kitson, sir Frederick Soddy, F.W. Pethick-Lawrence, Reginald McKenna, sir Basil Blackett iJohn Maynard Keynes. Keynes by niezwykle wpywowym zwolennikiem zarzdzania walut i stabilizowania poziomu cen. Koncepcje te wyoy wksice ATract on Monetary Reform, opublikowanej w1923 roku. Jednym zgeniuszy za lat dwudziestych okaza si Ralph Hawtrey. Bdc wpywowym ekonomist iobywatelem kraju, wktrym ekonomici ksztatowali polityk wznacznie wikszym stopniu ni wStanach Zjednoczonych, Hawtrey jako dyrektor Wydziau Bada Finansowych brytyjskiego Skarbu ju w1913 roku opowiada si za sprawowaniem przez banki centralne midzynarodowej kontroli nad kredytem wcelu osignicia stabilnego poziomu cen. W1919 roku Hawtrey by jednym zpierwszych zwolennikw przyjcia przez kraje europejskie standardu waluty dewizowo-zotej oraz midzynarodowej wsppracy midzy bankami centralnymi. Hawtrey chwali gubernatora Benjamina Stronga za jego sprawno. W1932 roku, kiedy Robertson zacz dostrzega bdy polityki stabilizacji, Hawtrey owiadczy: amerykaski eksperyment stabilizacyjny wlatach 19221928 pokaza, e wczesna terapia moe pomc w powstrzymaniu tendencji do inflacji lub depresji. () Amerykaski eksperyment stanowi ogromny postp w stosunku do praktyk dziewitnastowiecznych, kiedy cykl gospodarczy biernie akceptowano11. mier gubernatora Stronga Hawtrey uzna za katastrof dla wiata12. Hawtrey by rwnie rdem
Ralph O. Hawtrey, The Art of Central Banking, London 1932, s. 300. Rwnie Norman Lombard, inny wpywowy zwolennik stabilizacji, chwali Stronga za jego rzekome osignicia: stosujc zasady przedstawione w tej ksice () [Strong] utrzyma w Stanach Zjednoczonych do stabilny poziom cen, dziki czemu kraj mg cieszy si koniunktur gospodarcz wlatach 19221928 (Norman Lombard, Monetary Statesmanship, New York 1934, s. 32 przyp.). Na temat wpywu koncepcji stabilnego poziomu cen na polityk Rezerwy Federalnej, zob. te: David A. Friedman, Study of Price Theories Behind Federal Reserve Credit Policy, 192129, niepublikowana praca magisterska, Columbia University 1938.
11 12

146

Inflacja ateoria ekonomii: zauroczenie stabilnym poziomem cen

inspiracji rezolucji ostabilizacji pienidza, ktre uchwalono podczas konferencji wGenui w1922 roku. Owe modne pogldy wczeniej czy pniej musiay si przejawi w presji na ustawodawstwo, a nawet w inicjatywach ustawodawczych. Wmaju 1922 roku T. Alan Goldsborough, czonek Izby Reprezentantw zMaryland, przedstawi projekt ustawy majcej na celu stabilizowanie siy nabywczej pienidza. Projekt ten nawizywa do propozycji profesora Fishera, ktr Goldsboroughowi przedstawi Marshall, byy wiceprezydent USA. Na rzecz projektu wiadczyli profesorowie Fisher, Rogers, King iKemmerer, jednak projekt itak nie wyszed poza komisj. Na pocztku 1924 roku Goldsborough podj kolejn prb. Wtedy te swj projekt ustawy stabilizacyjnej przedstawi O.B. Burtness, czonek Izby Reprezentantw z Pnocnej Dakoty. Jednak aden z tych projektw nie zyska aprobaty komisji. Wstyczniu 1926 roku swoich si postanowi sprbowa James G. Strong, czonek Izby Reprezentantw zKansas. Za namow dugoletniego zwolennika tej koncepcji, GeorgeaH. Shibleya, ktry walczy ostabilne ceny od 1896 roku, przedstawi wasny projekt. Wprzeciwiestwie do zgoszonej wczeniej przez Fishera propozycji dolara kompensowanego, zakadajcej manipulowanie poziomem cen, ustawa Stronga wymuszaaby na Systemie Rezerwy Federalnej dziaania suce bezporednio stabilizowaniu poziomu cen. Przesuchania wsprawie tej ustawy prowadzono od marca 1926 roku do lutego 1927 roku. Za ustaw opowiedzieli si: Shibley, Fisher, Lombard, dr William T. Foster, Rogers, Bellerby iCommons. Commons, kongresmen Strong igubernator Strong poprawili pniej projekt i wiosn 1928 roku zaczy si przesuchania wsprawie drugiego projektu Stronga. Najwaniejszym wydarzeniem podczas przesucha w sprawie drugiego projektu Stronga byo wystpienie sawnego szwedzkiego profesora Gustava Cassela, ktre przycigno tylu suchaczy, e wsali Kongresu zabrako wolnych miejsc. Cassel gosi koncepcj stabilizacji od 1903 roku. Mdrzec w radzi, by rzd nie stosowa ani jakociowych, ani ilociowych metod w celu zahamowania boomu, gdy skutkiem tych dziaa mogoby by obnienie si oglnego poziomu cen. W serii wykadw, ktre wygosi wAmeryce, Cassel nawoywa do obnienia stopy rezerw obowizkowych przez Fed, a take do wsppracy bankw centralnych wcelu stabilizowania poziomu cen. Projekt Stronga spotka taki sam los jak projekty jego poprzednikw. Jednak presja, jaka si wytworzya w czasie przesucha. a take waga opinii gubernatora Stronga skoniy wadze Rezerwy Federalnej do manipulowania kredytem wcelu stabilizowania cen. Kampania na rzecz stabilnego poziomu cen uzyskaa te wsparcie midzynarodowe. Pierwsze oficjalne dziaania wtej materii podjto wiosn 1922 roku na konferencji w Genui. Konferencj t zorganizowaa Liga Narodw zinicjatywy premiera Lloyda Georgea, ktrego zkolei zainspirowaa posta Montagu Normana. Komisja Finansowa przyja podczas

Inflacja ateoria ekonomii: zauroczenie stabilnym poziomem cen

147

tej konferencji wiele rezolucji, ktre, jak to okreli Fisher, przez lata stanowiy potn bro dla zwolennikw stabilnego pienidza na caym wiecie13. Wrezolucjach tych zalecano podjcie midzynarodowej wsppracy midzy bankami centralnymi w celu stabilizowania wiatowego poziomu cen, atake wprowadzenie standardu waluty dewizowo-zotej. WKomisji Finansowej zasiadali wierni zwolennicy koncepcji stabilizacji, tacy jak sir Basil Blackett, profesor Cassel, dr Vissering oraz sir Henry Strakosch14. Wadz wLidze Narodw szybko przejli zwolennicy polityki stabilizacji. Komitet Finansowy Ligi powsta z inspiracji gubernatora Montagu Normana, a najwaniejsze funkcje sprawowali tam dwaj bliscy wsppracownicy Normana: sir Otto Niemeyer oraz sirHenry Strakosch. Sir Henry by, oczym ju wspominalimy, wpywowym zwolennikiem polityki stabilizacji15. Ponadto gwnym doradc Normana wsprawach midzynarodowych by sir Charles S. Addis, inny gorliwy obroca tej koncepcji16. W1921 roku Powszechna Konferencja Pracy (General Labour Conference), Midzynarodowe Biuro Pracy (International Labour Office ILO) Ligi Narodw oraz Komitet Finansowy Ligi powoay do ycia Wsplny Komitet ds. Kryzysw Gospodarczych (Joint Committee on Economic Crises). We Wsplnym Komitecie zasiadao trzech zwolennikw koncepcji stabilizacji: Albert Thomas, Henri Fuss oraz major J.R. Bellerby. W1923roku Thomas ostrzega wswoim raporcie, e spadek poziomu cen niemal nieuchronnie prowadzi do powstania bezrobocia. W1926roku Henri Fuss zILO propagowa koncepcj stabilnego poziomu cen na amach International Labour Review. W czerwcu 1925 roku Wsplny Komitet zwoa spotkanie, aby zatwierdzi zasady przedstawione na konferencji wGenui. Tymczasem dwie prywatne organizacje midzynarodowe: Midzynarodowe Stowarzyszenie na Rzecz Ustawodawstwa Pracy (International Association for Labour Legislation) oraz Midzynarodowe Stowarzyszenie ds.Bezrobocia (International Association on Unemployment) zorganizoway Midzynarodowy Kongres na temat Polityki Spoecznej, ktry odby si wPradze wpadzierniku 1924 roku. Kongres wezwa wszystkie kraje do przyjcia zasad przedstawionych na konferencji wGenui istabilizowania usiebie poziomu cen. We wrzeniu 1928 roku na zebraniu wWiedniu Midzynarodowe Stowarzyszenie na rzecz Postpu Spoecznego (International Association for Social Progress) przyjo raport przygotowany przez zwolennika polityki stabilizacji Maxa Lazarda z banku inwestycyjnego Lazard Frres wParyu, wktrym Lazard nawoywa do stabilizowania
Fisher, Stabilised Money, s. 282. Opis rozwoju ruchu na rzecz stabilnego pienidza opiera si gwnie na pracy Fishera. 14 Chocia rezolucje powstay zinspiracji Hawtreya, on sam je krytykowa, gdy jego zdaniem byy niewystarczajce. 15 Zob. Paul Einzig, Montagu Norman, London 1932, s. 67, 78. 16 Henry Clay, Lord Norman, London 1957, s. 138.
13

148

Inflacja ateoria ekonomii: zauroczenie stabilnym poziomem cen

poziomu cen. ILO zrobio to samo wczerwcu 1929roku, uznajc spadek cen za przyczyn bezrobocia. Wkocu latem 1928 roku Ekonomiczny Komitet Doradczy (Economic Consultative Committee) Ligi Narodw wyrazi poparcie dla zasad przedstawionych wGenui. Podobnie jak profesorowie Cassel iCommons, ktrzy sprzeciwiali si jakimkolwiek ograniczeniom kredytu wlatach 1928 i1929, czonek Izby Reprezentantw Louis T. McFadden, wpywowy przewodniczcy Komisji ds. Bankowoci iWaluty, wywiera ogromn presj na wadze Rezerwy Federalnej. W dniu 7 lutego 1929 roku, czyli na dzie przed wysaniem przez Zarzd Rezerwy Federalnej do Bankw Rezerwy Federalnej listu ostrzegajcego je przed spekulacj na giedzie, McFadden osobicie uprzedza Izb Reprezentantw o tym, e takie dziaanie moe przynie odwrotne skutki. Wskazywa na to, e skoro poziom cen towarw nie wzrs, to nie bardzo wiadomo, skd miaoby si wzi zagroenie inflacj. Kokieteryjnie stwierdzi, e jeli Fed nie chce doprowadzi do wielkiego krachu, to nie powinien si przejmowa kredytami giedowymi ani poyczkami pod zastaw papierw wartociowych. Restrykcyjna polityka pienina utrudniaby finansowanie kapitau idoprowadzajc do spadku zaufania, spowodowaaby depresj. McFadden wrcz uzna, e Fed powinien przygotowa si na obnienie stp procentowych, jeli tylko dojdzie do spadku cen lub zatrudnienia17. Przeciw ograniczeniu kredytu opowiedzieli si rwnie wybitni zwolennicy programu stabilizacji W.T. Foster i Waddill Catchings, znani gwnie ze swoich teorii podkonsumpcji. Catchings by wpywowym bankierem (w Goldman, Sachs and Co.), a take potentatem w dziedzinie hutnictwa. Ponadto obydwaj blisko wsppracowali zadministracj Hoovera (jak zobaczymy pniej, Hoover przyj ich plan likwidacji bezrobocia). Wkwietniu 1929 roku Foster iCatchings ostrzegali, e jakiekolwiek prby ograniczenia kredytu musz spowodowa spadek cen, co byoby niekorzystne dla przedsibiorcw. Razem z Fisherem, Commonsem i innymi tumaczyli spoeczestwu, e wzrost cen akcji na giedzie ma solidne fundamenty, ktrymi s zaufanie Amerykanw i rozwj gospodarczy18. Spekulanci spod znaku byka oczywicie chtnie powtarzali slogan, e wszyscy powinni inwestowa w Ameryce. Tych, ktrzy widzieli boom jako co zego, oskarano o brak patriotyzmu i ch wystawienia Ameryki na krtk sprzeda. Zgodnie z powszechn w Europie opini Cassel domaga si kontynuowania przez System Rezerwy Federalnej polityki inflacji. Sir Ralph Hawtrey podczas wizyty na Harvard University w latach 19281929
Cyt. w: Joseph Stagg Lawrence, Wall Street and Washington, Princeton, N.J. 1929, s. 437443. 18 Commercial and Financial Chronicle, kwiecie 1929, s. 22042206. Zob. te Beckhart, Federal Reserve Policy and the Money Market , w: Beckhart et al., The New York Money Market, New York 1931, t. 2, s. 99 in.
17

Inflacja ateoria ekonomii: zauroczenie stabilnym poziomem cen

149

zachwala Amerykanom stabilizacj poziomu cen19. W 1927 roku wpywowy brytyjski laburzysta, Philip Snowden, namawia Stany Zjednoczone do realizowania wiatowego planu stabilizowania cen w celu uniknicia dugotrwaego spadku cen. Londyskie czasopisma Statist iNation wyraay al, e Rezerwa Federalna prowadzi polityk deflacji. Najbardziej radykalne pogldy wyrazi w artykule prasowym amerykaski profesor Allyn A. Young, ktry wykada wtym czasie na University of London. Wstyczniu 1929 roku Young przestrzega przed dugookresow tendencj do obniania si cen izaleca wszystkim bankom centralnym, aby przestay tezauryzowa zoto, porzuciy fetysz wysokiej stopy rezerw wzocie iudoskonaliy polityk inflacji. Uwaa on, e banki centralne na caym wiecie obawiaj si koniunktury. Dopki nie wyzbd si tych obaw, dopty bd wywiera niekorzystny wpyw na wzrost produkcji20. Artyku profesora Younga by prawdopodobnie pice de rsistance tego wieku gupoty bdy, jakie zawiera, byy owiele powaniejsze ni pozornie bardziej spektakularne bdy Irvinga Fishera iCharlesa A. Dicea, ktrzy przewidywali now er koniunktury na giedzie. Przewidywanie biecych tendencji na giedzie jest mimo wszystko mniej karygodne ni uznanie deflacji za najwiksze zagroenie, kiedy akurat szaleje inflacja. Takie wnioski s jednak logiczn konsekwencj stanowiska prostabilizacyjnego. Widzimy wic, e wadze Rezerwy Federalnej, prowadzc polityk inflacji, kieroway si nie tylko chci pomocy Brytyjczykom i udzielenia dotacji rolnikom, lecz rwnie modn chocia bdn teori ekonomiczn, ktra gosia, e celem manipulacji monetarnych powinien by stabilny poziom cen21.

19 Zob. Joseph Dorfman, The Economic Mind in American Civilization, New York, 1959, t. 4, s. 178. 20 Allyn A. Young, Downward Price Trend Probable, Due to Hoarding of Gold by Central Banks, The Annalist, 18 stycznia 1929, s. 9697. Zob. rwnie Our Reserve Bank Policy as Europe Thinks It Sees It, The Annalist, 2 wrzenia 1927, s. 374375. 21 Seymour Harris, Twenty Years of Federal Reserve Policy, Cambridge, Mass. 1933, t. 1, 192 i n.; Aldrich, The Causes of the Present Depression and Possible Remedies, New York 1933, s. 2021.

Cz III
Wi e lk i K r yz ys 19 29 1933

7. S y m p t o m y k r y z y s u : H o o v e r i l a i s s e z - f a i r e
Jeli rzd nie chce zaostrza kryzysu, lecz zagodzi jego przebieg, to jako jedyn suszn zasad postpowania powinien przyj laissez-faire, czyli niewtrcanie si do gospodarki. Niezbdne dostosowanie bdzie miao agodny przebieg pod warunkiem, e rzd powstrzyma si od ingerowania wceny ipace oraz od likwidacji firm, atake zaniecha grb takiego dziaania. Jakakolwiek pomoc dla upadajcych firm opnia ich zlikwidowanie i pogarsza trudn sytuacj. Podwyszanie pac powoduje masowe bezrobocie, utrzymywanie okrelonych cen skutkuje zaleganiem niesprzedanych nadwyek, anawet ich wzrostem. Ponadto radykalna redukcja budetu cicie podatkw iwydatkw przyspieszy dostosowanie, powodujc wzrost oszczdnoci iinwestycji wstosunku do konsumpcji. Wydatki rzdu, bez wzgldu na to, jak nada im si nazw, maj charakter wycznie konsumpcyjny, tote cicia wbudecie skutkuj zawsze zwikszeniem rodkw przeznaczanych na inwestycje wstosunku do rodkw na konsumpcj izapewniaj rentowno przedsiwziciom, ktre pierwotnie byy chybione iprzynosiy straty. Ztego powodu wokresie kryzysu rzd powinien zmniejszy budet icile przestrzega zasady nieingerowania wgospodark. Zpunktu widzenia modnych dzi teorii ekonomicznych takie zalecenie jest cakowicie przestarzae. Tymczasem wspczesna ekonomia dostarcza wicej argumentw na jego poparcie ni ekonomia dziewitnastowieczna. Do zasady laissez-faire na og stosowano si w Ameryce w trakcie kryzysw przed 1929 rokiem. Precedensem bya tu reakcja na pierwszy Wielki Kryzys wAmeryce w1819 roku, kiedy to rzd ograniczy si do zagodzenia warunkw patnoci za pastwow ziemi. Zasady laissez-faire cile przestrzega prezydent Van Buren wokresie paniki 1837 roku oraz nastpne rzdy federalne. amay j gwnie rzdy stanowe, ktre niekiedy pozwalay kontynuowa dziaalno niewypacalnym bankom, nie zobowizujc ich do spaty nalenoci1. Wtrakcie kryzysu 19201921
Na temat znaczenia tego faktu dla amerykaskiej historii pienidza zob. Vera C.Smith, The Rationale of Central Banking, London 1936.
1

152

Symptomy kryzysu: Hoover ilaissez-faire

ingerencje rzdu byy powaniejsze, ale pozwolono na spadek pac oraz zmniejszono wydatki rzdu i podatki. Ten kryzys skoczy si po roku, kiedy po raz ostatni przywrcono wnaturalny sposb pene zatrudnienie, jak pisa dr Benjamin M. Anderson. Jak wida, zasad laissez-faire dyktoway zarwno poprawna teoria, jak iprecedens whistorii. Tymczasem w1929 roku brutalnie j podeptano. Rzd prezydenta Hoovera wprowadzi, jak to uj Anderson, Nowy ad Hoovera. Jeeli bowiem zdefiniujemy Nowy ad jako program antykryzysowy, wktrym si wprowadza na du skal planowanie gospodarcze i ingerowanie rzdu w gospodark wyraajce si m.in. powstrzymywaniem spadku pac icen, ekspansj kredytow, pomoc dla sabych firm izwikszeniem wydatkw rzdowych (np. na zwalczanie bezrobocia iroboty publiczne) to Herberta Clarka Hoovera musimy uzna za twrc Nowego adu wAmeryce. Od samego pocztku kryzysu dziaania Hoovera miay na celu pogwacenie zasad laissez-faire. Skadajc swj urzd, zostawia gospodark pogron w bezprecedensowym kryzysie, ktry trwa ju 3 lata inie dawa nadziei na szybk popraw izmniejszenie ogromnego bezrobocia, sigajcego 25 procent siy roboczej. Rola Hoovera jako twrcy rewolucyjnego programu centralnego planowania, ktre miao zaradzi kryzysowi, bya niesusznie lekcewaona przez historykw. Franklin D. Roosevelt waciwie tylko rozwin koncepcje, ktre zacz realizowa jego poprzednik. Namiewanie si ztragicznej poraki Hoovera wwalce zkryzysem, ktra miaa by rzekomo przykadem zastosowania zasady laissez-faire, wiadczy oracym niezrozumieniu historycznych wydarze. Klsk Hoovera naley interpretowa jako wynik nieefektywnoci centralnego planowania, anie rezultat niedoskonaoci wolnego rynku. Aby unaoczni interwencjonistyczny charakter dziaa rzdu Hoovera, ktre miay zaegna kryzys, mona zacytowa streszczenie jego programu, ktre on sam przedstawi w czasie prezydenckiej kampanii w1932roku:
moglimy nie robi nic. To doprowadzioby do ostatecznej katastrofy. Reagujc na zaistnia sytuacj, przedstawilimy przedsibiorcom iKongresowi najwikszy wdziejach republiki program obrony i kontrataku. Wprowadzilimy go w ycie. (...) Do tej pory aden rzd wWaszyngtonie nie chcia wzi tak duej odpowiedzialnoci za przywdztwo wczasach kryzysu. (...) Po raz pierwszy whistorii kryzysw dywidendy, zyski ikoszty utrzymania zostay obnione, zanim spady pace. (...) Pace nie ulegy redukcji a do czasu, kiedy zmniejszyy si koszty utrzymania, azyski zostay waciwie wyeliminowane. Dzi nasze pace nale do najwyszych na wiecie. Stworzylimy nowe miejsca pracy itchnlimy nowe ycie wcay system gospodarczy; jeszcze nigdy whistorii naszego kraju nie pojawia si koncepcja, ktra daaby tak wiele (...) zwykym mczyznom

Rozwj interwencjonizmu Hoovera: bezrobocie

153

ikobietom. Niektrzy reakcyjni ekonomici przekonywali nas, e powinnimy pozwoli na to, eby likwidacja firm trwaa a do czasu, gdy kryzys signie dna (...). Zdecydowalimy, e nie bdziemy sucha rad zwolennikw likwidacji prowadzcej do ponurego koca inie bdziemy si biernie przyglda temu, jak rzesze dunikw Stanw Zjednoczonych ogaszaj bankructwo, a oszczdnoci naszych obywateli wyparowuj 2.

Rozwj inter wencjonizmu Hoovera: bezrobocie


Interwencjonistyczne pomysy Hoovera nie wziy si, oczywicie, znikd. Jeli chcemy dobrze zrozumie, dlaczego Hoover tak atwo i z tak duym poparciem spoecznym zdoa podway zasady, ktrymi si kierowano w czasie poprzednich kryzysw, warto przeledzi ich podoe izmiany zachodzce wcaym kraju. Herbert Clark Hoover by politykiem postpowym. Jak widzielimy, jako pierwszy chcia zniechci banki inwestycyjne do udzielania poyczek zagranicznych. Charakterystyczn cech brutalnych ingerencji Hoovera byo to, e przeprowadza je w biaych rkawiczkach. Na przykad nakania biznesmenw do dobrowolnej akceptacji dziaa, ktre chcia podj rzd, ale dawa jednoczenie do zrozumienia, e jeli dobrowolny wybr przedsibiorcw bdzie niewaciwy, to wkrtce rzd signie po rodki przymusu. Kiedy po dugim pobycie za granic Hoover wrci po wojnie do Stanw Zjednoczonych, mia ju przygotowany Program odbudowy. Dzi takie programy s na porzdku dziennym, ale wczasach niewinnoci USA by nowoci. Podobnie jak wszystkie takie programy akcentowa znaczenie centralnego planowania, przedstawionego jako dobrowolne wspdziaanie pod centralnym nadzorem3. Rzd mia korygowa nasze drobne zaniedbania, takie jak sabo rozwinite systemy opieki zdrowotnej iszkolnictwa, odpady przemysowe, brak dbaoci ozasoby, niedobry nawyk przeciwstawiania si uzwizkowieniu, atake okresowe bezrobocie. Plan Hoovera zawiera propozycje podniesienia podatkw spadkowych, budowy pastwowych zapr wodnych oraz co znamienne regulacji giedy, ktra wyeliminowaaby szalecz spekulacj. Odnajdujemy tu pierwsze
Cytaty zwystpienia 11 sierpnia po przyjciu nominacji na kandydata wwyborach prezydenckich oraz z przemwienia wygoszonego 4 padziernika w Des Moines. Wyczerpujce omwienie wystpie Hoovera i jego programu antykryzysowego mona znale w: William Starr Myers iWalter H. Newton, The Hoover Administration, New York 1936, cz. 1; William Starr Myers (red.), The State Papers of Herbert Hoover, New York 1934. Zob. te Herbert Hoover, Memoirs of Herbert Hoover, New York 1937, t. 3. 3 Zob. Joseph Dorfman, The Economic Mind in American Civilization, New York 1959, t. 14, s. 27.
2

154

Symptomy kryzysu: Hoover ilaissez-faire

oznaki niechci Hoovera do giedy, ktra to niech miaa si sta jednym z gwnych wtkw jego prezydentury4. Hoover, ktry trzeba to przyzna nigdy nie udawa wielkiego obrocy leseferyzmu, za jakiego teraz uwaa go wikszo spoeczestwa, dodaje, e niektrzy odebrali jego program jako radykalny, itak rzeczywicie mogo by. Hoover wswoim programie by tak dalece postpowy, e Louis Brandeis, Herbert Croly zNew Republic, pukownik Edward M. House, Franklin D. Roosevelt iinni wybitni demokraci chcieli go rekomendowa jako kandydata na prezydenta5. Hoover kontynuowa polityk interwencjonizmu w 1920 roku. Dla naszych rozwaa najistotniejsza jest konferencja dotyczca stosunkw midzy robotnikami amenederami, ktrej Hoover przewodniczy wlatach 19191920 na polecenie prezydenta Wilsona iwe wsppracy zSekretarzem Pracy Williamem B. Wilsonem, byym funkcjonariuszem Amerykaskiego Zwizku Zawodowego Grnikw (United Mine Workers of America). Uczestnicy konferencji, m.in. postpowcy, tacy jak przywdcy zwizkowi Julius Rosenwald, Oscar Straus iOwen D. Young czy ekonomista Frank W. Taussig, proponowali rozszerzenie programu umw zbiorowych, krytykowali zwizki firmowe, nawoywali do zniesienia pracy dzieci iwzywali do wprowadzenia pastwowego ubezpieczenia emerytalnego, skrcenia czasu pracy, zapewnienia lepszych mieszka, wprowadzenia ubezpieczenia zdrowotnego oraz pastwowego arbitrau w sporach pracowniczych. Propozycje te odzwierciedlay pogldy Hoovera6. Prezydent Harding powoa Hoovera na stanowisko Sekretarza Handlu wmarcu 1921 roku pod naciskiem lewego skrzyda Partii Republikaskiej, ktremu przewodzi William Allen White isdzia Nathan Miller zNowego Jorku. (Hoover nalea do politykw nowego typu, ktrzy bez trudu znajduj sobie miejsce wkadej partii). Jak widzielimy, wczasie kryzysu wlatach 19201921 rzd kierowa si na og zasadami laissez-faire, ale nie bya to zasuga Herberta Hoovera. Przeciwnie, Hoover postanowi przebudowa Ameryk7. Stanowisko wrzdzie przyj pod warunkiem, e bdzie mia wpyw na wszystkie decyzje rzdu dotyczce gospodarki.
4 Hoover, Memoirs, t. 2, s. 29. Moemy tu odnale charakterystyczn pokrtn retoryk Hoovera: Podkrelaem, e te udoskonalenia mona wprowadzi bez koniecznoci nadzoru rzdu, ale rzd powinien je wspiera badaniami, przywdztwem intelektualnym [sic!] oraz blokowaniem naduycia wadzy. 5 Zob. Arthur M. Schlesinger, jun., The Crisis of the Old Order, 19191933, Boston 1957, s. 81 in.; Harris Gaylord Warren, Herbert Hoover and the Great Depression, New York 1959, s. 24 in. 6 Hoover zauwaa, e skrajna prawica, azwaszcza bostoska Izba Handlowa byy nastawione co zrozumiae wrogo do tych propozycji. Zob. te: Eugene Lyons, Our Unknown Ex-President, New York 1948, s. 213214. 7 Hoover do Wesleya C. Mitchella, 29 czerwca 1921, w: Lucy Sprague Mitchell, Two Lives, New York 1953, s. 364.

Rozwj interwencjonizmu Hoovera: bezrobocie

155

Chcia przeksztaci Departament Handlu wekonomicznego edukatora Amerykanw (ktrego bardzo potrzebowali)8. Zaraz po objciu urzdu Hoover przystpi do organizowania konferencji ikomitetu, ktre miayby si zaj bezrobociem. Komitet otworzy swoje placwki we wszystkich stanach, gdzie panowao due bezrobocie, oraz podlegajce im jednostki w okrgach samorzdowych, a take municypalne komitety ratunkowe w31 miastach9. Komitet organizowa pomoc dla bezrobotnych ikoordynowa wspprac midzy samorzdami arzdem federalnym. Jak wspomina Hoover:
Zorganizowalimy wspprac midzy wadzami federalnymi, stanowymi imunicypalnymi wcelu zwikszenia zasigu robt publicznych. Przekonalimy pracodawcw, eby rozdzielili prac wrd pracownikw, zapewniajc jak najwikszej ich liczbie jakikolwiek dochd. Powoalimy do ycia przedsibiorstwa, ktre miay si zajmowa odbudow, remontami, atake tam gdzie byo to moliwe budow nowych osiedli10.

Standard Oil z New Jersey ogosi, e starszych pracownikw bdzie zwalnia wostatniej kolejnoci, aponadto zwikszy nakady na remonty i produkcj przeznaczon na tworzenie zapasw. Rwnie zakady U.S.Steel zaraz po zakoczeniu konferencji przeznaczyy 10 milionw dolarw na remonty11. Jak wida, najwiksze firmy zmiejsca zaakceptoway zalecenia sformuowane na konferencji. Na szczcie, wchwili kiedy te praktyki mogyby wywrze wpyw na gospodark, kryzys mia si ju ku kocowi, ale byy one zowieszcz zapowiedzi tego, co miao si dokona wczasie kolejnych kryzysw, aprzybrao tak tragiczn form wraz znadejciem kryzysu w1929 roku. Owe praktyki rwnie nosz pitno charakteru Hoovera. Przymus iplanowanie rzdu nazywa si tu dla niepoznaki dobrowoln wspprac. Wopisie proponowanych metod dziaania jest mowa omobilizacji fabrykantw ipracodawcw, wadz publicznych isamorzdw wok wsplnych zada. Pojawia si rwnie tak dobrze dzi znana analogia wojenna: Uniknlibymy wielkich cierpie, gdyby wkadej wsplnocie zapanowa taki duch spontanicznej wsppracy na rzecz odbudowy, jaki panowa wczasie wojny. Cho w trakcie recesji w latach 19201921 rzd nie ingerowa zbytnio wgospodark, to pooy ju wtedy podwaliny pniejszego Nowego adu. Wgrudniu 1920 roku wznowiono dziaalno Korporacji Finansw
Warren, Herbert Hoover and the Great Depression, s. 26. Zob. Hoover, Memoirs, t. 2; Warren, Herbert Hoover and the Great Depression; Lloyd M. Graves, The Great Depression and Beyond, New York 1932, s. 84. 10 Zob. Hoover, Memoirs, t. 2, s. 4142. 11 Zob. Joseph H. McMullen, The Presidents Unemployment Conference of 1921 and its Results (niepublikowana praca magisterska, Columbia University, 1922), s. 33.
8 9

156

Symptomy kryzysu: Hoover ilaissez-faire

Wojennych, ktra miaa wspiera eksport podw rolnych, i powoano do ycia Korporacj Finansow Handlu Zagranicznego (Foreign Trade Financial Corporation), oddajc jej do dyspozycji 100 milionw dolarw. Agitowanie rolnikw przeciwko krtkiej sprzeday doprowadzio do uchwalenia wsierpniu 1921 roku Capper Grain Futures Act, czyli ustawy, ktra regulowaa obrt zboem na giedzie. Ponadto wstanie Nowy Jork wprowadzono przepisy dotyczce czynszw, ktre ograniczay prawo do eksmisji, wstanie Kansas powoano do ycia Industrial Court, ktry nadzorowa dziaalno wszystkich zakadw przemysowych jako jednostek uytecznoci publicznej, a Liga Bezpartyjnych (Non-Partisan League) zacza socjalistyczne eksperymenty wPnocnej Dakocie12. Najwaniejszym chyba wydarzeniem bya konferencja zudziaem prezydenta, ktr zwoa Harding za namow niezmordowanego Herberta Hoovera. Pojawiy si na niej propozycje, stanowice ponur zapowied pniejszej polityki antykryzysowej. We wrzeniu 1921 roku 300 wybitnych przemysowcw, bankierw i przedstawicieli robotnikw zebrao si, by dyskutowa na temat problemu bezrobocia. Prezydent Harding wygosi bardzo rozsdne przemwienie do uczestnikw konferencji, ktre zabrzmiao niczym abdzi piew zwolennika stosowania zasad Starego Porzdku w postpowaniu z kryzysami. Powiedzia, e likwidacja jest czym nieuchronnym, oraz skrytykowa centralne planowanie izapowiedzi umorzenia zobowiza wobec Skarbu, zaznaczajc: Nadmierna stymulacja ztego rda bdzie przyczyn problemw, anie metod uzdrowienia [gospodarki]13. Uczestnicy konferencji nie mieli wtpliwoci, e pogldy Hardinga mog by przeszkod na drodze postpu, i szybko o nich zapomnieli. Oczywicie, bardziej im si podobao przemwienie wygoszone na wstpie przez Hoovera, gdy zwiastowao koniec epoki biernoci. W przeciwiestwie do tego, jak reagowano na poprzednie kryzysy, Hoover uwaa, e rzd musi co zrobi14. Celem konferencji byo spopularyzowanie pomysu, e rzd powinien odpowiada za zaegnywanie kryzysw, cho zwolennicy tego rozwizania nie bardzo wiedzieli, co dokadnie miaby rzd robi. Zdaniem najaktywniejszych przywdcw naleao wskaza na konieczno centralnego planowania, ktre pozwolioby zwalcza kryzysy, ipoprze koncepcj robt publicznych jako rodka zaradczego na zaamanie gospodarcze15. Wtrakcie konferencji wielokrotnie jasno wyraano
Zob. Greaves, The Great Depression and Beyond. Zob. E. Jay Howenstine, jun., Public Works Policy in the Twenties, Social Research, grudzie 1946, s. 479500. 14 Zob. Lyons, Our Unknown Ex-President, s. 230. 15 W rzeczywistoci roboty publiczne przyczyniaj si jedynie do przeduenia kryzysu, nasilenia si problemu nietrafnych inwestycji i braku oszczdnoci spowodowanego dalszym marnotrawieniem kapitau. Powoduj te wzrost pac, co skutkuje utrzymywaniem si bezrobocia. Zob. Ludwig von Mises, Ludzkie dziaanie s.674675.
12 13

Rozwj interwencjonizmu Hoovera: bezrobocie

157

akceptacj szerszego programu robt publicznych wczasie kryzysu oraz wzywano do opracowania skoordynowanych planw dla wadz wszystkich szczebli16. Byy prezydent Wilson nie chcia dopuci do tego, eby jego nastpca okaza si bardziej postpowy ni on, iwezwa do stworzenia federalnego stabilizacyjnego programu robt publicznych. Skrajni zwolennicy robt publicznych byli zawiedzeni, e konferencja nie zakoczya si jeszcze bardziej radykalnymi wnioskami. Na przykad ekonomista William Leiserson mia nadziej, e powoa si Federaln Rad Rezerw Pracowniczych, ktra zrobiaby dla rynku pracy to, co Zarzd Rezerwy Federalnej zrobi winteresie bankw. Jednake co bystrzejsi znich dostrzegali, e udao im si bardzo wiele osign. Wnastpstwie konferencji Hoovera wlatach 19211922 wyemitowano dwukrotnie wicej obligacji municypalnych na potrzeby robt publicznych ni przedtem. Jesieni 1921 roku federalne dotacje na budow stanowych autostrad wyniosy 75 milionw dolarw, azagadnienie to wywoao ogromne zainteresowanie opinii publicznej. To, e wnioski zkonferencji miay charakter interwencjonistyczny, nie byo przypadkiem. Podobnie jak na innych takich konferencjach grupka organizatorw, awrd nich Herbert Hoover, przygotowaa zalecenia, pod ktrymi podpisay si rne sawy17. Sekretarzem wanego Komitetu Robt Publicznych (Public Works Committee) by Otto Tod Mallery, jeden znajbardziej znanych wkraju zwolennikw programw robt publicznych podczas depresji. Mallery by czonkiem Rady Przemysowej Pensylwanii (Pennsylvania State Industrial Board) inadawa kierunek jej dziaaniom. By te sekretarzem Komisji ds. Interwencyjnych Robt Publicznych Pensylwanii (Pennsylvania Emergency Public Works Commission), ktra jako pierwsza opracowaa plan robt publicznych. W proponowanych rozwizaniach Mallery skwapliwie przytacza przykady Pensylwanii iKalifornii jako drogowskazy, ktrymi powinien si kierowa rzd federalny18. Mallery by jednym zmzgw Amerykaskiego Stowarzyszenia
Zasad wypacania zasikw wwysokoci pacy rynkowej wprowadzono wczasie kryzysu w1893 r., aroboty publiczne jako remedium na kryzys po raz pierwszy organizowano na szczeblu samorzdowym w trakcie recesji 19141915. Sekretarz Nowojorskiego Komitetu ds. Bezrobocia, ktry dziaa za kadencji burmistrza Johna Purroya Mitchella, wzywa w1916 r. do organizowania robt publicznych, aNathan J. Stone, gwny statystyk Urzdu Ce USA, nawoywa do ustanowienia krajowej rezerwy zatrudnienia irobt publicznych w1915 r. Wkrtce po zakoczeniu wojny gubernator stanu Nowy Jork Alfred E. Smith igubernator Illinois Frank O.Lowden domagali si oglnokrajowego stabilizacyjnego programu robt publicznych. Zob. Raphael Margolin, Public Works as aRemedy for Unemployment in the United States (niepublikowana praca magisterska, Columbia University, 1928). 17 McMullen, The Presidents Unemployment Conference of 1921 and its Results, s. 16. 18 Mallery by inspiratorem pierwszego stabilizacyjnego programu robt publicznych wPensylwanii w1917 r.; po jakim czasie jednak zrezygnowano ztego programu. Malleryego mianowano take szefem nowo powstaego Dziau Rozwoju Robt Publicznych wStanach iMiastach wOkresie Transformacji (Division of Development of Public Works
16

158

Symptomy kryzysu: Hoover ilaissez-faire

na Rzecz Ustawodawstwa Pracy (American Association for Labor Legislation AALL), organizacji zrzeszajcej wybitne osobistoci iekonomistw, ktrzy organizowali poparcie dla rzdowej ingerencji w sprawy pracy, bezrobocia i opieki spoecznej. Na pocztku 1914 roku stowarzyszenie zorganizowao pierwsz konferencj na temat bezrobocia. Dyrektor stowarzyszenia John B. Andrews chwali si pniej, e ustalenia przyjte na prezydenckiej konferencji byy wzorowane na propozycjach standardowych rozwiza sformuowanych przez AALL w 1915 roku. Wrd owych standardowych rozwiza byy m.in. roboty publiczne idorana pomoc publiczna wedug zwykych stawek godzinowych proponowano utrzymanie stawek zokresu boomu19. Podobiestwo obu konferencji nie byo przypadkowe. Cho wkonferencji prezydenckiej najwaniejsz rol odgrywa Mallery, to wrd jej ekspertw byli tacy ekonomici, dziaacze AALL, jak: John B. Andrews, Henry S. Dennison, Edwin F. Gay, Samuel A. Lewisohn, Samuel McCune Lindsay, Wesley C. Mitchell, Ida M. Tarbell, Mary Van Kleeck iLeo Wolman20. Od przedstawicieli biznesu uczestniczcych w konferencji raczej nie oczekiwano udziau w ksztatowaniu projektw politycznych; ich zadanie miao polega na przyjciu koncepcji Hoovera i AALL, a nastpnie na propagowaniu zasad interwencjonizmu wrd elity biznesu. Do penienia tej funkcji Andrews upatrzy sobie zwaszcza Josepha H. Defreesa zAmerykaskiej Izby Handlowej, ktry zwrci si do rnych organizacji biznesowych zapelem owspprac zKomitetami Ratunkowymi burmistrzw iakceptacj zasady odpowiedzialnoci biznesu wcelu rozwizania problemu bezrobocia. Po konferencji rwnie Samuel Gompers, prezes Amerykaskiej Federacji Pracy, zachca przedsibiorcw do wzicia odpowiedzialnoci za bezrobocie. Hoover dwoi si itroi, eby ingerowa wgospodark, ktra znajdowaa si wrecesji, prbowa pobudza budownictwo mieszkaniowe inamwi banki do finansowania eksportu. Na szczcie Harding ipozostali czonkowie gabinetu nie byli przekonani ozaletach rodkw zaradczych na kryzys, jakimi miaby dysponowa rzd. Jednak osiem lat pniej Hoover mg wreszcie dopi swego. Jak pisze Lyons, dokonano ju precedensowej ingerencji rzdu federalnego wgospodark wczasie kryzysu, co konserwatyci obserwowali zprzeraeniem21.
by States and Cities During the Transition Period), ktry funkcjonowa za prezydentury Wilsona. Zob. Dorfman, The Economic Mind in American Civilization, t. 4, s. 7. 19 Zob. John B. Andrews, The Presidents Unemployment Conference Success or Failure?, American Labor Legislation Review, grudzie 1921, s. 307310. Zob. te Unemployment Survey, tame, s. 211 212. 20 American Labor Legislation Review, marzec 1922, s. 79. Wrd dziaaczy AALL byli take: Jane Addams, Thomas L. Chadbourne, prof. John R. Commons, prof. Irving Fisher, Adolph Lewisohn, Lillian Wald, Felix M. Warburg, Woodrow Wilson irabin Stephen S. Wise. 21 Lyons, Our Unknown Ex-President, s. 230.

Rozwj interwencjonizmu Hoovera: bezrobocie

159

Oczywicie, zgodnie zsocjologicznym prawem, ktre gosi, e raz powoany do ycia urzd pastwowy nigdy nie zostaje rozwizany, ycie konferencji trwao take po jej zakoczeniu. Powstay trzy komitety badawcze, kierowane przez zespoy ekspertw, acaoci zawiadywa Hoover. Owocem dziaania jednego znich bya praca Leo Wolmana Planning and Control of Public Works, studium na temat robt publicznych opublikowane w1930 roku. Inny komitet, we wsppracy zWydziaem Budownictwa iMieszkalnictwa (Division of Building and Housing) Departamentu Handlu, wyda w1924 roku studium pod tytuem Seasonal Operation in the Construction Industry. Autorzy publikacji opowiadali si za programem sezonowego stabilizowania wbudownictwie, apowstaa ona m.in. jako efekt dziaa propagandowych Amerykaskiej Rady Budownictwa (American Construction Council), stowarzyszenia branowego, ktremu przewodniczy Franklin Delano Roosevelt. Autorem wstpu by Herbert Hoover22. Najwaniejsz publikacj byo studium Business Cycles and Unemployment, ktre ukazao si w1923 roku. Hoover poprosi Narodowe Biuro Bada Ekonomicznych (National Bureau of Economic Research), ktrym kierowa Wesley C. Mitchell, o sporzdzenie raportu polegajcego na ustaleniu faktw dotyczcych problemw prognozowania i kontrolowania cykli koniunkturalnych, a nastpnie powoa Komitet ds. Cykli Koniunkturalnych (Committee on Business Cycles), ktry mia sformuowa zalecenia dla polityki z myl o zamieszczeniu ich w tej publikacji. Przewodniczcym komitetu zosta Owen D. Young, a wrd jego czonkw byli: Edward Eyre Hunt, byy sekretarz konferencji prezydenckiej, Joseph Defrees, Mary Van Kleeck, Clarence Woolley i Matthew Woll z Amerykaskiej Federacji Pracy. Finansowanie przedsiwzicia zapewniaa Carnegie Corporation. Wesley C. Mitchell zNarodowego Biura Bada Ekonomicznych iAALL sporzdzi plan raportu ikierowa jego opracowaniem. Raport zawiera rozdziay autorstwa Malleryego i Andrewsa powicone rozwizaniom interwencjonistycznym, takim jak roboty publiczne, zasiki dla bezrobotnych, oraz rozdzia na temat ubezpieczenia od bezrobocia, ktry napisa Wolman. Narodowe Biuro koncentrowao si jedynie na

22 Amerykaska Rada Budownictwa powstaa w reakcji na gnbienie nowojorskich firm budowlanych przez urzdnikw stanowych i federalnych w czasie kryzysu 19201921. Wadze oskaryy bran budowlan ozmow cenow iczerpanie nadmiernych zyskw. Rad powoali Hoover iRoosevelt latem 1922 r. wcelu ustabilizowania izorganizowania brany. Chodzio im okartelizacj budownictwa, narzucenie tej gazi gospodarki rnych kodeksw funkcjonowania ietyki, atake podporzdkowanie jej oglnemu planowi. Franklin Roosevelt jako przewodniczcy rady przy wielu okazjach krytykowa denie do zysku i bezwzgldny indywidualizm. Pomysodawc kodeksu uczciwego postpowania by Hoover. Zob. Daniel R. Fusfeld, The Economic Thought of Franklin D. Roosevelt and the Origins of the New Deal, New York 1956, s. 102 in.

160

Symptomy kryzysu: Hoover ilaissez-faire

ustaleniu faktw, natomiast Mitchell womwieniu raportu popiera ide eksperymentu spoecznego23. Jednoczenie Hoover podj ju kroki w celu wprowadzenia bardziej konkretnych zmian w ustawodawstwie. Pod koniec 1921 roku senator W.S. Kenyon zIowa zoy projekt ustawy oparty na propozycjach wysunitych wtrakcie konferencji, wktrym znajdowao si m.in. danie realizacji stabilizacyjnego programu robt publicznych. Projekt popiera Hoover. W trakcie czytania projektu ustawy Kenyona w grudniu 1921 roku poparo go liczne grono wybitnych ekonomistw, atake Amerykaska Federacja Pracy, Amerykaska Rada Inynierw (American Engineering Council), na ktrej prezesa powoano wanie Hoovera, iIzba Handlowa USA. Wrd nich by rwnie Wesley C. Mitchell. Projekt nigdy nie zosta poddany pod gosowanie, gwnie zpowodu zdrowego sceptycyzmu senatorw, ktry mia swoje rda wlaissez-faire. Kolejnym projektem ustawy stabilizacyjnej orobotach publicznych by projekt Zihlmana wniesiony do Izby Reprezentantw. Popieraa go Krajowa Liga Bezrobocia (National Unemployment League), ktr powoano wtym celu w1922 roku. Czytania tego projektu odbyway si wKomisji ds. Pracy Izby Reprezentantw w lutym 1923 roku. Cho projekt mia poparcie Hoovera, nie zosta przyjty. Wkocu Hoover przedstawi raport na temat cykli koniunkturalnych ibezrobocia wKongresie iprzekonywa, e naley wprowadzi program robt publicznych wczasie kryzysw. Nastpnie, w1929roku, poparcia temu programowi udzieli Komitet ds. Najnowszych Zmian w Gospodarce (Committee on Recent Economic Changes). W 1924 roku AALL kontynuowa swoj agitacj. Przedstawiciele tej organizacji uczestniczyli wkrajowej konferencji na rzecz planowania robt publicznych. Konferencj zwoao w styczniu Zrzeszenie Amerykaskich Stowarzysze Inynierw. W1923 roku stany Wisconsin iMassachusetts day si przekona do przyjcia stabilizacyjnego programu robt publicznych. W Massachusetts poruszenie wywoay relacje niezmordowanych dziaaczy Andrewsa i Malleryego. Te stanowe programy nigdy nie zostay wprowadzone wycie, ale wiadczyy otym, jak zmienia si klimat wok problemu, ktrego dotyczyy. Wstyczniu 1925 roku ku zadowoleniu Hoovera jego stanowisko zaaprobowa prezydent Coolidge. Przemawiajc do Amerykaskiego Zwizku Generalnych Wykonawcw (Associated Genaral Contractors of America), grupy, ktra liczya na korzyci, jakie osignie zrzdowego programu budownictwa, Coolidge wezwa do przyjcia planu robt publicznych wcelu agodzenia kryzysw. W latach 1925 i 1926 projekt ustawy o planowaniu robt publicznych zoyli senatorowie George H. Pepper iJames Couzens, ale zosta on odrzucony, podobnie jak kolejne projekty zgoszone przez senatora Wesleya
Wesley C. Mitchell, Unemployment and Business Fluctuations, American Labor Legislation Review, marzec 1923, s. 1522.
23

Rozwj interwencjonizmu Hoovera: bezrobocie

161

Jonesa, lecz przygotowane przez Departament Handlu, ktrym kierowa Hoover. Szczeglnie niechtny tym projektom by zdominowany przez republikanw Senat, ktry za pomoc obstrukcji legislacyjnej umierci projekt Peppera. Senatorw nie zdoaa przekona nawet przychylna recenzja projektu sporzdzona przez senack Komisj ds. Handlu. Wtedy program robt publicznych popiera ju nie tylko Hoover i Coolidge, lecz take Sekretarz Skarbu Mellon, w1924 roku Partia Demokratyczna, apniej gubernator stanu Nowy Jork Alfred E. Smith. W maju 1928 roku senator Robert F. Wagner (czonek Partii Demokratycznej, reprezentujcy stan Nowy Jork) wnis trzy projekty ustaw dotyczcych planowania robt publicznych, ktre zawieray m.in. pomys utworzenia stabilizacyjnej rady ds. zatrudnienia. Jednak Kongres ich nie rozpatrzy24. Po wyborze na prezydenta Hoover sta si ostroniejszy wwyraaniu swoich pogldw, ale kontynuowa bj z now energi. Przyj metod przemycania planu Hoovera wrozmowach zzaufanymi wsppracownikami, majc pewno, e opowiedz onim innym. Na jednego ztakich rozmwcw upatrzy sobie gubernatora Ralpha Owena Brewstera zMaine. Brewster przedstawi plan robt publicznych na konferencji gubernatorw pod koniec 1928 roku, opisujc go wkwiecistej mowie jako sposb na zapobieganie kryzysom25. Nie przypadkiem uywa okrelenia droga do obfitoci. Nawizywa tym do planu Fostera iCatchingsa, zaprezentowanego wich synnej ksice The Road to Plenty (1928). Autorzy ci przedstawili plan Brewsterowi, aon, otrzymawszy aprobat Hoovera, sprowadzi profesors Williama T. Fostera na konferencj gubernatorw, gdzie peni on funkcj doradcy technicznego. Foster i Catchings, zwolennicy inflacji iwzrostu cen oraz krytycy podkonsumpcji, byli mocno zaangaowani wpropagowanie idei robt publicznych. Foster kierowa instytucj Pollak Foundation for Economic Research, zaoon przez bankiera inwestycyjnego Waddila Catchingsa. W latach dwudziestych napisali razem kilka bardzo poczytnych ksiek, wktrych zachwalali takie rozwizania, jak roboty publiczne iinflacja pienina26.
Oprcz wymienionych wtekcie osb dziaaczami Amerykaskiego Stowarzyszenia na Rzecz Ustawodawstwa Pracy (AALL) byli nastpujcy ekonomici, przedsibiorcy iinne wybitne jednostki: Ray Stannard Baker, Bernard M. Baruch, Mary Beard, Joseph P. Chamberlain, Morris Llewellyn Cooke, Fred C. Croxton, Paul H. Douglas, Morris L.Ernst, Herbert Feis, S. Fels, Walton H. Hamilton, William Hard, Ernest M. Hopkins, Royal W. Meeker, Broadus Mitchell, William F. Ogburn, Thomas I. Parkinson, ona GeorgeaD. Pratta, Roscoe Pound, ona Raymonda Robinsa, Julius Rosenwald, John A. Ryan, Nahum I. Stone, Gerard Swope, ona Franka A.Vanderlipa, Joseph H. Willits iJohn G. Winant. 25 Ralph Owen Brewster, Footprints on the Road to Plenty AThree Billion Dollar Fund to Stabilize Business, Commercial and Financial Chronicle, 28 listopada 1928, s. 2527. 26 Plan FosteraCatchingsa przewidywa realizacj programu zorganizowanych robt publicznych z budetem 3 miliardw dolarw w celu wyeliminowania cyklu
24

162

Symptomy kryzysu: Hoover ilaissez-faire

Mimo e siedmiu czy omiu gubernatorw byo entuzjastycznie nastawionych do planu HooveraFosteraCatchingsa, uczestnicy konferencji nie zajli si tym pomysem. W prasie pojawio si wiele artykuw, wktrych wychwalano plan, uywajc wymylnych okrele, takich jak ubezpieczenie dobrobytu, rezerwa szczcia lub pakt na rzecz przezwycienia kryzysu. Bardziej konserwatywne tytuy susznie namieway si zplanu jako chimerycznej, socjalistycznej prby zaprzeczenia prawu popytu ipoday. Nie byo niespodziank to, e William Green zAmerykaskiej Federacji Pracy (AFP) wychwala plan, stwierdzajc, i jest on najwaniejsz od dziesiciu lat wypowiedzi na temat pac ibezrobocia, ani to, e John P. Frey zAFP oznajmi, jakoby Hoover przyj dawn teori AFP, wedug ktrej kryzysy s skutkiem zbyt maej konsumpcji iniskich pac27. Wprasie pisano, e robotnicy raduj si, bo politycy uwaaj, i nowy prezydent znalaz (...) rodek zaradczy na bezrobocie, ktry przynajmniej co do wymowy filozoficznej izaoe nie rni si od tego, co oni proponuj28. Blisko pogldw Fostera i Catchingsa oraz Hoovera uwidocznia si ponownie wszczegowym opisie ich wasnego planu, ktry przedstawili wkwietniu 1929 roku. Wartykule zatytuowanym Mr. Hoovers Plan: What It Is and What It Is Not ANew Attack on Poverty napisali otwarcie, e Hoover powinien dysponowa stabilizacyjn rezerw na roboty publiczne wgigantycznej kwocie 3 miliardw dolarw, anie 150 milionw, oktrych czsto si mwio od kilku lat. Realizacja takiego planu rozwizaaby problemy cen icyklu koniunkturalnego oraz ustabilizowaa gospodark. Wreszcie prezydent USA mia uy teorii ekonomicznej jako ora: Plan (...) opiera si na liczbach, anie na przeczuciach. To ekonomia na miar wieku nauki ekonomia warta nowego prezydenta29.

koniunkturalnego i ustabilizowania poziomu cen. Jak owiadczali autorzy, prywatna inicjatywa jest potrzebna, ale w sytuacji takiej jak ta musimy si odwoa do kolektywnego przywdztwa. William T. Foster i Waddill Catchings, The Road to Plenty, Boston 1928, s. 187. Zob. doskona krytyk teorii podkonsumpcji Fostera iCatchingsa: Friedrich A. Hayek, The Paradox of Savings, w: idem, Profit, Interest, and Investment, London 1939, s. 199263. 27 Zob. Dorfman, The Economic Mind in American Civilization, t. 4, s. 349350. 28 Hoovers Plan to Keep the Dinner-Pail Full (Plan Hoovera zapewniajcy codzienn misk strawy), zob. Literary Digest, 8.12.1928, s. 57. 29 William T. Foster iWaddill Catchings, Mr. Hoovers Plan: What It Is and What It Is Not The New Attack on Poverty, Review of Reviews kwiecie 1929, s. 7778. Zob. pochwaln rozpraw na temat pogldw Hoovera na roboty publiczne dla dobra ogu wlatach dwudziestych, napisan przez urzdnika AALL: George H.Trafton, Hoover and Unemployment, American Labor Legislation Review, wrzesie 1929, s. 267 i n.; idem, Hoovers Unemployment Policy, American Labor Legislation Review, grudzie 1929, s. 373 in.

Rozwj interwencjonizmu Hoovera: stosunki pracy

163

Roz wj inter wencjoni zmu Hoovera: stosu n k i prac y


Nie zrozumielibymy fatalnego wpywu Hoovera na rynek pracy wczasie kryzysu, gdybymy nie przeledzili ewolucji jego pogldw i dziaa wtej sferze wlatach dwudziestych. Jak widzielimy, wprogramie odbudowy byy sowa poparcia dla umw zbiorowych (collective bargaining) izwizkw zawodowych, pady one rwnie podczas konferencji ekonomicznej w1920 roku, ktrej Hoover by inspiratorem. W1920 roku Hoover zorganizowa spotkanie wybitnych przemysowcw opostpowych pogldach na temat stosunkw pracy, by namawia ich (bez powodzenia) do nawizania wsppracy zAmerykask Federacj Pracy30. Wlatach 19191923 Hoover usiowa przekona prywatne firmy do tego, eby ubezpieczyy pracownikw, ktrzy dotychczas nie podlegali ubezpieczeniu, przez wprowadzenie ubezpieczenia od bezrobocia. W1925 roku chwali Amerykask Federacj Pracy za to, e walnie przyczynia si do ustabilizowania sytuacji wprzemyle. Popiera te poprawk do konstytucji na temat zakazu pracy dzieci. Taka poprawka spowodowaaby spadek PKB iwzrost kosztw pracy, atake wzrost pac dorosych robotnikw. Najwaniejszym elementem dziaa Hoovera dotyczcych rynku pracy bya jego zwyciska wojna zUnited States Steel idyrektorem tej firmy, sdzi Elbertem H. Garym, prowadzona jako zrczna kampania medialna (jak to uj jeden z admiratorw Hoovera) przeciw barbarzyskiemu wymiarowi czasu pracy wprzemyle stalowym31. Sukces tej kampanii mia w przyszoci znacznie uatwi biznesmenom zaakceptowanie proponowanej przez Hoovera polityki pracy wokresie kryzysu 1929 roku. Hoover zdecydowa, e naley znie dwunastogodzinny dzie pracy wtej brany iwprowadzi omiogodzinny. Przekona Hardinga, by porzuci tradycyjnie leseferystyczne pogldy i wzi wraz z nim udzia w organizowaniu konferencji przedsibiorcw brany stalowej wmaju 1922 roku. Harding iHoover wezwali na niej magnatw stalowych do zniesienia dwunastogodzinnego dnia pracy. Nie kryjcy podziwu biograf Hoovera odnotowuje zzadowoleniem, e przedsibiorcy wili si, suchajc jego wystpienia32. Oczywicie, Hardingowi iHooverowi, ktrych nie dotyczya konieczno opacania pracownikw iorganizowania produkcji, atwo byo mwi innym, ile czasu iwjakich warunkach maj pracowa. Hoovera popierali tacy owieceni stalowcy, jak Alexander Legge i Charles R. Hook, ale przeciwstawiali mu si inni, na przykad: Charles M. Schwab ioczywicie sdzia Gary, przewodniczcy zarzdu U.S. Steel i prezes American Iron and Steel Institute. Rozptaa si istna wojna.
Irving Bernstein, The Lean Years, A History of the American Worker, 1920 1933, Boston 1960, s. 147. Hoover ju w1909 r. nazwa zwizki waciwym antidotum na nieskrpowane dziaania organizacji kapitalistycznych (ibid., s. 250). 31 Warren, Herbert Hoover and the Great Depression, s. 28. 32 Lyons, Our Unknown Ex-President, s. 231.
30

164

Symptomy kryzysu: Hoover ilaissez-faire

Naley zaznaczy, e zamieszania wok stalowni nie rozpta Hoover. Zaczo si ono w1919 roku, kiedy Gary odmwi negocjacji zbiorowych ze zwizkiem zawodowym. Robotnicy wtedy zastrajkowali, aprzywdc strajku zosta komunista William Z. Foster. Opinia publiczna trafnie ocenia t akcj jako dziaanie inspirowane przez bolszewikw istana po stronie U.S. Steel. Strajk zakoczy si wstyczniu 1920 roku. Tymczasem jednak wiatowy Ruch Midzywyznaniowy (Interchurch World Movement) wyoni komisj ledcz do zbadania strajku. Wlipcu 1920 roku opublikowaa ona raport korzystny dla strajkujcych, co dao pocztek agitacji na rzecz omiogodzinnego dnia pracy33. Raport wywoa wojn propagandow, wktrej lewicowcy prbowali zmieni nastawienie opinii publicznej. Raport popar pastor A.J. Muste, atake prasa: Socialist New York Call, Labor iThe Nation, natomiast rodowisko biznesu poddao go ostrej krytyce. Wrd krytykujcych znalazy si: National Association of Manufacturers, National Civic Federation oraz Wall Street Journal iinne instytucje. Presti komisji sprawi, e wiele czasopism religijnych zmienio front i przyjo stanowisko krytyczne wobec przedsibiorcw brany stalowej (cho komisja cieszya si prestiem ze wzgldu na swj religijny rodowd, to pozwoli on jej wpywa na zagadnienia wieckie). Wanie wtym krytycznym momencie wojny wczy si do niej Hoover, ktry pocign za sob Hardinga. Hoover celowo poinformowa pras onieudanym nieformalnym spotkaniu zGarym, Schwabem iinnymi. Powiedzia dziennikarzom, e prezydent Harding prbowa przekona przemysowcw do wprowadzenia dnia pracy o rozsdnej dugoci34. W ten sposb rzd zmobilizowa opini publiczn do poparcia stanowiska zwizkw zawodowych. Hoover spowodowa, e oglnokrajowe Stowarzyszenia Inynierw (Engineering Societies) wktrych mia waciwie decydujcy gos wlistopadzie 1922 roku opublikoway raport (jego opracowanie nie miecio si wkompetencjach tej organizacji), ktry zawiera propozycj wprowadzenia omiogodzinnego dnia pracy. Hoover zachwala raport, opatrzy go wstpem iprzekona Hardinga, eby zoy pod nim swj podpis. Pod naciskiem prezydenta sdzia Gary powoa komitet przemysu stalowego isam stan na jego czele. Komitet mia przeanalizowa zagadnienie skrcenia dnia pracy. Wopinii, ktr komitet poda do wiadomoci 25 maja 1923 roku, jego czonkowie jednomylnie odrzucili danie omiogodzinnego dnia pracy. U.S. Steel sformuowaa take odpowied na napisany przez Marshalla Oldsa Interchurch Report, ktry cieszy si poparciem znanego ekonomisty profesora Jeremiasza W. Jenksa. Na przemys stalowy obelgi sypay si ze wszystkich stron. Wzapomnienie poszy argumenty podnoszone przez U.S. Steel, e robotnicy stalowni
33 Zob. Marshall Olds, Analysis of the Interchurch World Movement Report on the Steel Strike, New York 1922, s. 417 in. 34 Lyons, Our Unknown Ex-President, s. 231.

Rozwj interwencjonizmu Hoovera: stosunki pracy

165

wol dwunastogodzinny dzie pracy, poniewa dziki temu mog wicej zarabia, aprzemys stalowy ucierpi na wprowadzeniu omiogodzinnego dnia pracy35. Ten iinne argumenty zaginy wpowodzi emocjonalnych wypowiedzi zwizanych ztematem. Przedstawiciele organizacji Social Gospel miotali sowa potpienia. Komitety Social Justice i Social Action, wyaniane przez organizacje protestantw, katolikw iydw, doniosym gosem wypowiaday si na tematy, oktrych nie miay pojcia. Przyczywszy postulaty ilociowe do jakociowego moralnego kodeksu Biblii, oznajmiono, e dwunastogodzinny dzie pracy jest nie do obrony zpunktu widzenia moralnoci. Nie wyjaniono, czy dwunastogodzinny dzie pracy nagle sta si sprzeczny zmoralnoci, czy te by niemoralny od wiekw, kiedy pracowano nawet jeszcze wicej ni 12 godzin dziennie. Jeli od wiekw deptano wten sposb moralno, to musiao dziwi, e duchowni tak dugo nie zauwaali owego grzechu. Jeli za dwunastogodzinny dzie pracy sta si niemoralny zdnia na dzie, to zachodzia sprzeczno midzy dziwacznym relatywizmem historycznym a z zaoenia wiecznymi prawdami, ktre gosi Biblia. W konflikt wmieszao si, oczywicie, Amerykaskie Stowarzyszenie na Rzecz Ustawodawstwa Pracy, groc wprowadzeniem federalnej ustawy omaksymalnym wymiarze godzin pracy, oile przedstawiciele przemysu stalowego nie ulegn jego bezczelnym daniom. Jednak wprost piorunujcy skutek wywoa list otwarty prezydenta Hardinga do Garyego z18czerwca, napisany przez Hoovera. Wobec publicznych upomnie ida prezydenta wlipcu Gary wkocu si podda ipozwoli Hooverowi umieci wzmiank o triumfie [koncepcji omiogodzinnego dnia pracy] wprzemwieniu Hardinga zokazji Dnia Niepodlegoci. Zwycistwo Hoovera i Hardinga nad U.S. Steel cakowicie osabio przemysowcw, ktrzy po tej nauczce stracili ju ducha walki koniecznego, by da odpr naciskom poczonych si opinii publicznej irzdu36. Hoover kontynuowa polityk ingerowania wstosunki pracy przez cae lata dwudzieste. Odegra wan rol w zakadaniu zwizkw zawodowych kolejarzy oraz wnarzuceniu firmom kolejowym ustawy opracownikach kolei (Railway Labor Act) pierwszego wAmeryce przykadu trwaej
35 Zapomniano te, e spr dotyczy nie tylko dugoci dnia pracy, lecz take pac. Robotnicy dali krtszego dnia pracy ipacy wystarczajcej na ycie, czyli jak to ujto wInquiry Report minimalnej pacy dajcej komfort, jednym sowem, chcieli wyszych stawek godzinowych. Zob. Samuel Yellen, American Labor Struggles, New York 1956, s. 255 in. 36 Na temat epizodu zdwunastogodzinnym dniem pracy zob. Frederick MacKenzie, Steel Abandons the 12-Hour Day, American Labor Legislation Review, wrzesie 1923, s. 179 i n.; Hoover, Memoirs, t. 2, s. 103104; Robert M. Miller, American Protestantism and the Twelve-Hour Day, Southwestern Social Science Quarterly, wrzesie 1956, s. 137148. W tym samym roku gubernator Pinchot z Pensylwanii zmusi stanowe kopalnie antracytu do wprowadzenia omiogodzinnego dnia pracy.

166

Symptomy kryzysu: Hoover ilaissez-faire

ingerencji rzdu federalnego w stosunki midzy pracownikami a pracodawcami. Problem kolei zacz si podczas pierwszej wojny wiatowej, kiedy rzd federalny przej nad nimi kontrol wcaym kraju. Sekretarz Skarbu McAdoo wspiera zakadanie zwizkw zawodowych na kolei. Po zakoczeniu wojny kolejowe zwizki dokaday stara, eby utrzyma ten bastion socjalizmu, ipopary plan Plumba, ktry uwaa, e kolejami powinni zarzdza razem pracodawcy, zwizki zawodowe irzd. Koleje zwrcono prywatnym wacicielom w 1920 roku, ale Kongres da zwizkom niebezpieczne narzdzie Zarzd Pracownikw Kolei (Railroad Labor Board), zoony zprzedstawicieli owych trzech stron, ktrzy mieli rozwizywa konflikty. Postanowienia Zarzdu nie miay mocy prawnej, ale mogy wywiera nieuprawniony nacisk na opini publiczn. Zwizkom zawodowym podoba si ten pomys a do chwili, kiedy rzd wczasie kryzysu 1921 roku musia si pogodzi zekonomiczn rzeczywistoci i zaleci redukcj wynagrodze. Latem 1922 roku zwizki zawodowe, ktre nie miay swoich przedstawicieli wZarzdzie, ogosiy oglnokrajowy strajk wprotecie przeciw proponowanym obnikom. Kiedy prokurator generalny Daugherty zrcznie broni nietykalnoci osobistej orazwasnoci, iuzyska federalny zakaz stosowania przemocy przez zwizki zawodowe, oburzony Hoover przecign na swoj stron sekretarza stanu Hughesa iprzekona Hardinga, eby zmusi Daughertyego do odwoania zakazu. Hoover podejmowa te nieformalne, cho bardzo energiczne prby wymuszenia ustpstw na rzecz zwizkw zawodowych. Kiedy strajk zakoczy si niepowodzeniem, zwizki zawodowe postawiy sobie za cel zmian prawa, ktra umoliwiaaby wprowadzenie korzystnych dla nich przepisw zpomoc rzdu federalnego. Od 1923roku zwizki walczyy o przymus stosowania prawa rozjemczego. Osigny ten cel, kiedy w1926 roku uchwalono ustaw opracownikach kolei, ktra gwarantowaa zwizkom kolejowym prawo zawierania umw zbiorowych. Projekt ustawy przygotowali prawnicy zwizkowi, Donald Richberg iDavid Lilienthal we wsppracy zHerbertem Hooverem, ktry wysun pomys powoania Rady Mediacyjnej Pracownikw Kolei (Railway Labor Mediation Board). Wikszo przedsibiorcw kolejowych, widzc rosnce poparcie dla tego rodzaju regulacji iwierzc wobietnice, e dziki nim wyeliminuje si strajki, poddaa si ipopara ustaw. Ustawa opracownikach kolei, pierwszy milowy krok na drodze do kolektywizacji stosunkw pracy, spotkaa si ze sprzeciwem zaledwie kilku dalekowzrocznych przedsibiorcw kolejowych oraz Krajowego Stowarzyszenia Fabrykantw (National Association of Manufacturers)37. Przychylno Hoovera wobec zwizkw zawodowych przyniosa wiele szkd, ale jeszcze bardziej szkodliwe byo to, e przyj on now teori,
37 Relacje ztych wydarze wujciu zwolennikw zwizkw zawodowych zawarto w: Donald R. Richberg, Labor Union Monopoly, Chicago 1957, s. 328; Hoover, Memoirs, t. 2.

Rozwj interwencjonizmu Hoovera: stosunki pracy

167

zgodnie zktr wysokie pace przyczyniaj si do zwikszenia dobrobytu. Wlatach dwudziestych na popularnoci zyskiwa pogld, e Ameryka bya bogatsza od innych krajw, poniewa amerykascy pracodawcy wspaniaomylnie pacili wysze wynagrodzenia, zapewniajc pracownikom niezbdn si nabywcz na zakup produktw przemysowych. Wrzeczywistoci wysze pace s konsekwencj wikszej wydajnoci iinwestycji kapitaowych, tote teoria goszca, e wysokie pace s przyczyn duej wydajnoci iskutkuj wysokim poziomem ycia, stawiaa sprawy na gowie. Pyn zniej oczywicie wniosek, e aby zapobiec recesji naley utrzyma, a nawet podwyszy pace. Hoover sta si zwolennikiem tej teorii wczasie konferencji na temat bezrobocia w1921 roku. Pracodawcy zkomisji przemysowej chcieli wezwa do obnienia pac, by zmniejszy bezrobocie, jednak Hoover postara si, eby ich stanowisko zlekcewaono38. W poowie lat dwudziestych Hoover odtrbi nadejcie nowej ekonomii i skrytykowa star ekonomi, ktra kcia si z nowym systemem. Wprzemwieniu wygoszonym 12 maja 1926 roku sekretarz Hoover gosi dobr nowin dotyczc wprowadzenia wysokich pac, co za par lat miao przynie opakane skutki:
jeszcze niedawno pracodawcy wydawao si, e w jego interesie jest wykorzystywanie bezrobocia iimigracji do obniania pac bez wzgldu na inne okolicznoci. Moliwie najnisze pace za jak najduszy dzie pracy traktowano jako sposb na obnienie kosztw pracy iosignicie najwikszego zysku. (...) Dzi mamy do dyspozycji nowe koncepcje. Zasadniczym warunkiem zwikszenia produkcji s wysokie pace i niskie ceny, poniewa produkcja zaley od rozszerzania si (...) konsumpcji, ktra jest moliwa wycznie dziki sile nabywczej wysokich pac realnych oraz wysokiemu poziomowi ycia39.

Hoover nie by jedyn osob, ktra witowaa nadejcie nowej ekonomii. Organizacja Przemysu Narodowego (National Industrial Conference Board) informowaa, e wokresie kryzysu lat 19201921 stawki pac spady o19 procent wskali roku, odtd teoria wysokich pac zyskaa uznanie. Coraz szersze krgi aproboway stanowisko, e obnianie pac doprowadzioby do zmniejszenia siy nabywczej ludnoci iprzeduenia kryzysu, autrzymanie wysokich pac pozwolioby szybko wyj zgospodarczej zapaci. W latach dwudziestych pogld ten oraz teoria, wedug ktrej wysokie pace przyczyniaj si do zwikszenia dobrobytu, cieszyy si du popularnoci wrd przemysowcw, ekonomistw idziaaczy

38 Zob. McMullen, The Presidents Unemployment Conference of 1921 and its Results, s. 17. 39 Hoover, Memoirs, t. 2, s. 108.

168

Symptomy kryzysu: Hoover ilaissez-faire

robotniczych40. Conference Board dodawaa, e ostatnio wiele si mwi onadejciu nowej epoki, wktrej powane kryzysy gospodarcze bd niemoliwe. Profesor Leo Wolman uwaa, e wlatach dwudziestych dominowaa teoria, wedug ktrej wysokie istale rosnce pace s konieczne, by zapewni ludziom pen si nabywcz iutrzyma gospodark wdobrej kondycji41. W1929 roku Komitet ds. Najnowszych Przemian Ekonomicznych Hoovera opublikowa wielotomowy raport dotyczcy gospodarki amerykaskiej, ktry by pokosiem synnej konferencji 1921 roku. Autorem podstawowych bada byo jak zwykle Narodowe Biuro Bada Ekonomicznych. Komitet nie przewidywa wcale Wielkiego Kryzysu. Chwali stabilizacj cen w latach dwudziestych i podwyki pac. Napawa si boomem, nie przeczuwajc nadchodzcego zaamania: dziki wzrostowi pac iwzgldnie staym cenom stalimy si konsumentami tego, co produkujemy, wstopniu wikszym ni kiedykolwiek. Wedug komitetu wpocztkach okresu powojennego reakcjonici nawoywali do likwidacji warunkw zatrudnienia do poziomu przedwojennego. Jednak wkrtce liderzy myli przemysowej zauwayli, e wysokie pace zapewniay utrzymanie siy nabywczej, ktra umoliwiaa stay dobrobyt.
Zaczli wiadomie propagowa zasad wysokich pac iniskich kosztw jako metod dziaania owieconych przemysowcw. Od tej pory zasada ta staa si przedmiotem zainteresowania ekonomistw na caym wiecie jej zastosowanie na szerok skal ma niezwykle nowatorski charakter42.

Wedug komitetu owa zmiana w nastawieniu przemysowcw dokonaa si w cigu zaledwie kilku lat, gwnie pod wpywem konferencji dotyczcej bezrobocia. Jesieni 1926 roku magnat stalowy Eugene Grace obwieszcza ju nowe rozdanie wSaturday Evening Post43. Wnioski komitetu ekonomicznego powoanego przez Hoovera byy rwnie zowrogie. Wraporcie komitetu mona m.in. przeczyta, e aby utrzyma dynamiczn rwnowag zlat dwudziestych, przywdcy musz
40 Jednym z tych przemysowcw by Charles M. Schwab, dyrektor Bethlehem Steel, ten sam, ktry wczeniej toczy ostry spr zHooverem na temat omiogodzinnego dnia pracy. Na pocztku 1929 r. Schwab wyrazi opini, e utrzymanie prosperity jest rwnoznaczne zpaceniem pracownikom jak najwyszych wynagrodze (Commercial and Financial Chronicle, nr 128, 5 stycznia 1929, s. 23). 41 National Industrial Conference Board, Salary and Wage Policy in the Depression, New York 1932, s. 3; Leo Wolman, Wages in Relation to Economic Recovery, Chicago 1931, s. 1. 42 Committee on Recent Economic Changes, Recent Economic Changes in the United States, New York 1929, t. 1, s. XI. 43 Committee on Recent Economic Changes, Recent Economic Changes in the United States, New York 1928, t. 2; Henry Dennison, Management, s. 523.

Rozwj interwencjonizmu Hoovera: stosunki pracy

169

by gotowi do dziaa, ktre zapewniayby bardziej rozwan kontrol publiczn. W istocie prace badawcze i studia teoretyczne, systematyczna klasyfikacja wiedzy (...) mog spowodowa, e pena kontrola nad systemem gospodarczym stanie si moliwa. Aby zapewni rwnowag, [musimy] wypracowa technik utrzymywania rwnowagi, ktra powinna by zgodnym dzieem ekonomistw, statystykw. Wtaki oto sposb wprzededniu Wielkiego Kryzysu prezydent Hoover wyraa gotowo do zmierzenia si z oznakami burzy, ktre pojawiy si na gospodarczym horyzoncie44. Ten wielki inynier dysponowa teraz potn broni iwskazwkami, ktre dawaa mu nowa ekonomia. Wyzwolony z pt przestarzaej doktryny laissez-faire, mg si posuy w razie potrzeby mieczem nauki, by umoliwi rzdowi okieznanie cyklu koniunkturalnego. Jak si przekonamy, Hoover skwapliwie i z zaangaowaniem wykorzysta nowoczesne zasady polityki, czyli nowe narzdzia, ktre udostpnili mu nowoczeni ekonomici. W konsekwencji Ameryka pogrya si wnajwikszym kryzysie wswojej historii. Tymczasem przewrotno losu sprawia, e krytycy wywodzcy si zPartii Demokratycznej uznali pobojowisko, ktre zostawi po sobie Hoover wchwili skadania urzdu, za wynik jego przywizania do przestarzaych zasad laissez-faire.

Innym zwiastunem Urzdu ds. Odbudowy Kraju (NRA) byo to, e w latach dwudziestych Hoover wykorzystywa Departament Handlu, eby pomaga organizacjom handlowym wopracowywaniu kodeksw, ktre akceptowaa Federalna Komisja Handlu (Federal Trade Commission). Ich celem byo osabienie konkurencji ze wzgldu na wyeliminowanie nieuczciwych praktyk whandlu.
44

8. Zacz y na si k ryz ys; pr e z y de n t Hoov er obej m uj e dowodz e n i e


Kiedy wic uderzy Wielki Kryzys, zasygnalizowany krachem giedowym 24 padziernika, prezydent Hoover by przygotowany na ten cios i mg przystpi do realizacji bezprecedensowego programu rzdowej ingerencji, ktry mia zapewni utrzymanie wysokich stawek pac, wprowadzenie robt publicznych i innych bdnych rozwiza, nazwanych pniej Nowym adem. Jak wspomina Hoover:
od razu pojawio si zasadnicze pytanie, czy prezydent irzd federalny powinni si zaj badaniem problemu i jego rozwizaniem (...). Poprzedni prezydenci uwaali, e rzd nie powinien wtakich przypadkach ingerowa. Wpoprzednich kryzysach, bez wzgldu na ich rodzaj, prezydenci stali niezachwianie na stanowisku, e takie wstrzsy nie s spraw rzdu federalnego (...) dlatego nasze zadanie miao charakter pionierski1.

Zachwyceni biografowie napisali onim: Prezydent Hoover by pierwszym wnaszej historii prezydentem, ktry zainicjowa przywdztwo rzdu federalnego wmobilizowaniu zasobw gospodarczych obywateli. Oczywicie, nie by ostatnim. Hoover owiadczy pniej, e by to program, jakiego nigdy wadnym kraju nie realizowano wczasie kryzysu. Wrzdzie pojawia si wewntrzna opozycja, ktrej przewodzi sekretarz Skarbu Mellon, co byo niespodziank, zwaywszy, e wokresie boomu dokonywa licznych ingerencji. Mellon sta na czele grupy, ktr Hoover nazywa pogardliwie redukcjonistami spod znaku nie wtrca si (the leave-it-alone liquidationists). Mellon chcia redukowa zatrudnienie, redukowa zapasy, redukowa liczb rolnikw, upynnia nieruchomoci,
1 Hoover, Memoirs of Herbert Hoover, New York 1937, t. 3, s. 29 in. Odtd, dla uproszczenia, nie bdziemy opatrywa przypisami cytatw lub wzmianek odnoszcych si do ksiek: Hoover, Memoirs; Myers iNewton, The Hoover Administration; Wilbur iHyde, The Hoover Policies; Hoover, The State Papers of Herbert Hoover.

172

Zaczyna si kryzys; prezydent Hoover obejmuje dowodzenie

by pozby si zgnilizny zgospodarki, obniy wysokie koszty utrzymania oraz zachci do cikiej pracy iefektywnego gospodarowania. Mellon przypomina, e takie rodki okazay si skuteczne wczasie kryzysu wlatach siedemdziesitych XIX wieku. Cho jego rady brzmiay do ponuro, zawieray trafne wskazwki, ktrymi powinien si kierowa rzd. Hoover, popierany przez podsekretarza Skarbu Ogdena Millsa, sekretarza handlu Roberta Lamonta, sekretarza rolnictwa Hydeaiinnych, odrzuci je.

Kon ferencje wBia y m Domu


Hoover przystpi do dziaania szybko ienergicznie. Jego najwaniejsz decyzj byo zwoanie serii konferencji wBiaym Domu, na ktre zaprosi najwybitniejszych wkraju przedstawicieli wiata finansw iprzemysu, by przekona ich do utrzymania stawek pac izwikszenia inwestycji. Taka sztucznie wywoana koniunktura moga przynie firmom same straty, pogbiajc kryzys. Hoover okreli oglny cel tych konferencji jako koordynacj dziaa biznesu iagend rzdowych. Pierwsza konferencja odbya si 18 listopada. Wzili wniej udzia dyrektorzy najwikszych linii kolejowych. Rzd reprezentowali: Hoover, Mellon iLamont. Obecny by take William Butterworth, prezes amerykaskiej Izby Handlowej. Dyrektorzy kolei obiecali Hooverowi, e bd rozwijali programy budowy nowych linii ikonserwacji istniejcych. Swoj obietnic ogosili publicznie 19 listopada. Nastpnie spotkali si wChicago, by powoa do ycia organizacj, ktra zajaby si jej realizacj. Najwaniejsza konferencja w Biaym Domu odbya si 21 listopada. Przybyli na ni wszyscy wielcy przemysowcy amerykascy, m.in.: Henry Ford, Julius Rosenwald, Walter Teagle, prezes Standard Oil, Matthew Sloan, Owen D. Young, Edward Grace, Alfred Sloan junior, Pierre DuPont oraz William Butterworth. Przemysowcy poprosili Hoovera, eby zainicjowa wspprac rzdu zprzemysem. Hoover zauway, e liczba bezrobotnych wzrosa ju do dwchtrzech milionw, akryzys moe potrwa dugo ie pace trzeba utrzyma na dotychczasowym poziomie! Ponadto
wyjani, e natychmiastowa redukcja (liquidation) zatrudnienia bya rozwizaniem stosowanym przez przedsibiorcw wczasie poprzednich kryzysw, idoda, i jest przeciwnikiem zarwno samego okrelenia, jak idziaania, ktre si pod nim kryje, poniewa praca nie jest towarem, lecz czym, co dotyczy ognisk domowych (...). Poza tym zekonomicznego punktu widzenia takie dziaanie doprowadzioby do pogbienia kryzysu, jego skutkiem byby gwatowny spadek siy nabywczej.

Hoover domaga si, by przestrzegano zasady, e wrazie koniecznoci obnienia pac bd one zmniejszone najwyej o tyle, o ile wczeniej

Konferencje wBiaym Domu

173

obniyy si koszty utrzymania, iwtakim tempie, wjakim nastpio to obnienie [aby] gwnego ciaru takiej zmiany nie ponosili robotnicy. Krtko mwic, chodzio oto, eby nie dopuci do spadku pac realnych. Hoover nalega, eby pierwsza fala kryzysu uderzya wzyski, anie wpace, co byo dokadnym przeciwiestwem zdrowej polityki, gdy to zyski s czynnikiem motywujcym przedsibiorcw do aktywnoci. A zatem stawki pac miay zosta niezmniejszone, aprzedsibiorstwa powinny si rozbudowywa. Firmy powinny dy do tego, eby wszyscy mieli prac, agdyby pracy zabrako, naley skrci wszystkim pracownikom tydzie pracy, tak eby nie trzeba byo nikogo zwalnia. (Skrcenie tygodnia pracy moe tylko rozproszy bezrobocie i spowodowa, e bezrobotni nie bd wywierali presji na obnienie pac, ktre skutkowaoby przywrceniem uzasadnionego penego zatrudnienia iprawdziwej rwnowagi na rynku pracy). Jeli przedsibiorstwa zastosuj si do tych zalece, to uda si unikn powanych trudnoci iniezadowolenia spoecznego. Wszyscy przedsibiorcy przystali na program Hoovera iwcelu omwienia jego realizacji zebrali si jeszcze na konferencji wWaszyngtonie 5 grudnia. Ouzgodnieniach poinformowano opini publiczn, aprzedstawiciele bran: telefonicznej, stalowej isamochodowej obiecali ponadto rozwin swoje plany budowlane. Przedsibiorcy obecni na konferencji zobowizali si, e nie obni pac, iwezwali do tego samego wszystkich amerykaskich pracodawcw. Henry Ford ogosi nawet odwanie, e podniesie pace. Zajto si te wspprac wprzemyle, aby unikn przypadkowoci w tej sferze. Wyznaczeni przedstawiciele wiata biznesu weszli w skad komitetu doradczego, wktrym by m.in. sekretarz handlu Lamont. Ciao to wraz zprzedstawicielami rnych stowarzysze handlowych utworzyo nastpnie komitet wykonawczy, ktry mia koordynowa wspprac przedsibiorstw dotyczce realizacji programu Hoovera. Na jego czele stan pan Julius Barnes, prezes amerykaskiej Izby Handlowej. Kolejna konferencja wBiaym Domu odbya si 22 listopada. Tym razem Hoover zaprosi najwikszych przedsibiorcw brany budowlanej. Oni rwnie przyrzekli utrzymanie stawek pac irozwj swoich firm. Nastpnie 27 listopada prezydent zwoa podobn konferencj dla dyrektorw firm uytecznoci publicznej, ktrzy jednomylnie zobowizali si do utrzymania stawek pac i zwikszenia liczby budw. Wrd dyrektorw znaleli si m.in. przedstawiciele takich firm, jak American Gas Association, National Electric Light Association iElectric Railways oraz American Railways Association. W przypywie naiwnoci Hoover wspomina, e przywdcy robotnikw, ktrzy przybyli na konferencj do Biaego Domu 21 listopada, rwnie przystpili do wsppracy wrealizacji programu iuzgodnili, e nie bd si ju domaga wzrostu pac. Mia to by wyraz ich zrozumienia zasad patriotyzmu. Wrd owych przywdcw byli: William Green, Matthew Woll, John L. Lewis, William Hutcheson, A.F. Whitney iAlvanley Johnston. Poczynione uzgodnienia nie wymagay od nich szczeglnych

174

Zaczyna si kryzys; prezydent Hoover obejmuje dowodzenie

wyrzecze wimi patriotyzmu, poniewa program Hoovera by dopasowany wanie do tej doktryny, ktr od dawna gosili przywdcy zwizkowi. Gdyby rynek by nieskrpowany, wzrost pac nie byby moliwy. Chodzio o to, e zwizki nie mogy przeforsowa wprowadzenia pac minimalnych wcaym przemyle (wtamtym czasie zwizki byy sabe, reprezentoway tylko 7 procent siy roboczej iskupiay si wkilku gaziach przemysu), wic rzd federalny proponowa, e je wtym wyrczy. Mimo tak korzystnych dla nich uzgodnie przywdcy zwizkw zawodowych zakwestionowali je przy pierwszej nadarzajcej si okazji. William Green 27 listopada napisa do stowarzyszonych zwizkw list, wktrym podkrela, e porozumienie zHooverem nie jest wice, idawa kolegom woln rk odnonie kontynuowania naciskw wtrakcie odrbnych uzgodnie wcelu wywalczenia podwyek pac2. W dorocznym ordziu do Kongresu wygoszonym 3 grudnia Hoover podkreli, e kryzysom zawsze towarzyszyo ograniczenie inwestycji budowlanych ispadek pac, ale tym razem miao by inaczej:
Zapocztkowaem (...) regularn (...) wspprac z biznesem (...) dziki ktrej pace, aco za tym idzie potencja zarobkowy, nie zostan zmniejszone; ponadto szczeglny wysiek ma by skierowany na zwikszenie inwestycji budowlanych (...) [co ju znacznie ograniczy] cierpienia irozmiar bezrobocia, jakie dotknyby ludzi.

Pitego grudnia Hoover zwoa wWaszyngtonie wiksz konferencj z udziaem przemysowcw, ktrzy mieli zaakceptowa jego program. Wswoim wystpieniu powiedzia, e porozumienie, to
wyraz nowego podejcia do caoci zagadnie zwizanych ze stosunkiem biznesu do dobra publicznego. Reprezentujecie biznes Stanw Zjednoczonych, podejmujc dobrowolne, konkretne dziaania na rzecz stabilnoci ipostpu wnaszym yciu gospodarczym. Ta postawa wniczym nie przypomina samowoli ibezwzgldnoci wiata biznesu, ktrymi charakteryzowa si on jeszcze 3040 lat temu.

Nic dziwnego, e Amerykaska Federacja Pracy (AFP) bya zadowolona z tych ustale, ktre zobowizyway przemysowcw do utrzymania pac, zwikszenia aktywnoci wbudownictwie iponoszenia czci kosztw zmniejszonego popytu na prac. W artykule wstpnym, ktry ukaza si 1stycznia wjej organie American Federationist, mona byo przeczyta:
Prezydencka konferencja nadaa nowe znaczenie poczuciu odpowiedzialnoci przedsibiorcw. (...) Nigdy przedtem nie wezwano ich do
Irving Bernstein, The Lean Years. A History of the American Worker, 1920 1933, Boston 1960, s. 253.
2

Zwikszanie kredytu

175

wsplnego dziaania (...) w trakcie poprzednich recesji dziaali na wasn rk, dbajc owasny interes, czym (...) przyczyniali si do pogbienia kryzysu3.

Wmarcu nastpnego roku AFP witaa ju zradoci nowe stanowisko przedsibiorcw w sprawie pac. Cieszya si, e tym razem w przeciwiestwie do kryzysu 1921 roku pracodawcy zrozumieli, i niszczenie siy nabywczej konsumentw jest nieopacalne. Cieszya si, e adna dua korporacja nie traktowaa obnienia pac jako metody zmniejszenia jednostkowych kosztw produkcji. AFP obwiecia, e biznes przyswoi sobie teori siy nabywczej W.T. Fostera, istwierdzaa, e Stany Zjednoczone przejd do historii jako kraj otwierajcy (...) now epok wdziejach cywilizacji epok wysokich pac4.

Zw ik sza n ie k redy t u
Rezerwa Federalna nie tylko chtnie zwikszaa poda pienidza wczasie boomu, lecz bya rwnie skora do zwikszania inflacji wcelu zaegnania kryzysu. Natychmiast wszcza dziaania suce zwikszeniu kredytu i wsparciu firm, ktre popady w kopoty finansowe. Po raz pierwszy w swojej historii Rezerwa Federalna wkroczya do akcji w tygodniu, w ktrym rozpocz si kryzys, czyli w ostatnim tygodniu padziernika, iwcigu kilku dni powikszya rezerwy bankw wcaym kraju o300 mln dolarw. W tym samym tygodniu podwoia rwnie liczb posiadanych rzdowych papierw wartociowych: dokupia je do wasnych rezerw za ponad 150 mln dolarw oraz dyskontowaa papiery owartoci okoo 200 mln dolarw dla bankw czonkowskich. Zamiast pozwoli gospodarce przej oczyszczajcy i szybki proces likwidacji sabych pozycji, skazano j na cige podtrzymywanie ich ingerencjami rzdu, co musiao doprowadzi do przeduenia stanu zapaci. Celem tej olbrzymiej ekspansji byo zapobieenie likwidacji na rynku akcji iumoliwienie bankom nowojorskim przejcia kredytw brokerskich, ktre inni, niebankowi poyczkodawcy likwidowali. Lwia cz kwot, oktre powikszono rezerw wpeni kontrolowana zostaa skierowana do Nowego Jorku. Wrezultacie wcigu feralnego ostatniego tygodnia padziernika banki czonkowskie, ktre ogaszay cotygodniowe raporty, zwikszyy swoje depozyty o1,8 mld dolarw (co byo rwnoznaczne zekspansj pienin oprawie 10 procent wcigu jednego tygodnia), zczego 1,6 mld przeznaczono na zwikszenie depozytw bankw nowojorskich, azaledwie 0,2 mld na zwikszenie depozytw pozostaych bankw. Rezerwa Federalna obniya take szybko iznacznie
3 Oprcz wymienionych ju rde dotyczcych konferencji Hoovera zob. Robert P.Lamont, The White House Conferences, The Journal of Business, lipiec 1930, s. 269. 4 American Federationist, nr 37, marzec 1937, s. 344.

176

Zaczyna si kryzys; prezydent Hoover obejmuje dowodzenie

stop redyskontow z6procent na pocztku krachu do 4,5 procent wpoowie listopada. Obniono te znacznie stop procentow akceptw. Wpoowie listopada wielkie zaamanie na giedzie skoczyo si ipod wpywem faszywej stymulacji sztucznym kredytem ceny akcji zaczy znw rosn. Wedug danych Standard and Poors wskanik rednich miesicznych cen akcji, ktry od poowy 1921 roku do wrzenia 1929 roku wzrs z56 do 238, awic czterokrotnie, wlistopadzie 1929 roku spad do 160, czyli wcigu dwch miesicy zmala ojedn trzeci. Do koca roku ceny akcji wzrosy o kilka punktw. Gdy usta alarm na giedzie, rezerwy bankw spady do poziomu sprzed krachu. W cigu dwch tygodni, od 13 listopada, kiedy ceny akcji signy dna, do 27 listopada rezerwy bankw nalecych do Systemu Rezerwy Federalnej zmniejszyy si ookoo 275mln dolarw, czyli spady niemal dokadnie do poziomu, jaki miay tu przed krachem. Spadkowi poziomu rezerw bankw nie towarzyszy spadek wartoci papierw wartociowych wportfelu Fed, ktrego zasoby wRezerwie Federalnej wzrosy z293 mln 30 padziernika do 326 mln po upywie miesica, awic o33 mln. Warto weksli dyskontowych spada ookoo 80 mln dolarw, a akceptw o kolejne 80 mln. Tymczasem ilo pienidza wobiegu zacza si zwiksza, jak zwykle otej porze roku, wzrastajc o70mln dolarw. Tak wic od koca padziernika do koca listopada rezerwy kontrolowane zmalay o111 mln (do czego przyczyniy si rwnie rne czynniki, ktrych tu nie wymienilimy); rezerwy niekontrolowane, ktre miay wiksze znaczenie, spady do 165 mln dolarw. Pod koniec 1929 roku czne rezerwy wynosiy 2,36 mld dolarw ibyy mniejsze od rezerw 23 padziernika lub 27 listopada (wtych dniach rezerwy wynosiy 2,38 mld dolarw) oniewiele ponad 20 mln dolarw, ale proporcje midzy rnymi ich skadnikami byy zupenie inne. Suma rezerw 23 padziernika i 31 grudnia bya mniej wicej taka sama, ale zasoby rzdowych papierw wartociowych wzrosy o 375 mln, a wic byy trzykrotnie wiksze ni rezerwy rzdw stanowych. Warto weksli dyskontowych bya o165 mln dolarw mniejsza, akceptw nieco wiksza, pienidza wobiegu o100 mln dolarw wiksza, azota o100 mln dolarw mniejsza. Zmniejszenie si rezerw od 23 padziernika do 31 grudnia byo wynikiem wzrostu rezerw kontrolowanych o359 mln (ich gwnym skadnikiem byy rzdowe papiery wartociowe) i spadku rezerw niekontrolowanych o381 mln. Jest zatem oczywiste, e wostatnim kwartale 1929 roku Rezerwie Federalnej nie udao si mimo usilnych stara zwikszy rezerw, gdy spadek rezerw niekontrolowanych udaremni te wysiki. Wostatnim kwartale 1929 roku czna poda pienidza, okrelona jako skorygowane depozyty na danie bankw czonkowskich oraz depozyty terminowe, nieco wzrosa (ookoo 300 mln dolarw). Prezydent Hoover by dumny ze swojego eksperymentu z tanim pienidzem i w mowie wygoszonej 5 grudnia na konferencji dla przedstawicieli biznesu wyrazi rado z tego, e kraj szczliwie dysponuje znakomitym Systemem Rezerwy Federalnej, ktremu udao si ocali zagroone

Roboty publiczne

177

bankrunctwem banki, przywrci zaufanie izwikszy dostpno kapitau dziki obnieniu stp procentowych. Hoover osobicie zachca do ekspansji kredytowej, wzywajc banki do zacigania wikszych kredytw redyskontowych wbankach Rezerwy Federalnej. Sekretarz Skarbu Mellon wyda jedno ze swoich optymistycznych owiadcze, zawierajce zapewnienie, e kredytu jest pod dostatkiem. Zkolei William Green wkilku optymistycznych wypowiedziach komentowa sukces Rezerwy Federalnej, jakim byo zaegnanie kryzysu. Dwudziestego drugiego listopada Green powiedzia:
Uwidoczniy si wszystkie czynniki niezbdne do szybkiej odbudowy przemysu igospodarki. Dziaa System Rezerwy Federalnej, ktry peni funkcj zapory przeciw demoralizacji finansowej. Warunki funkcjonowania przemysu unormuj si w cigu kilku miesicy; powrci zaufanie istabilizacja wprzemyle ifinansach.

Robot y publiczne
Znajc pogldy Hoovera, naleao si spodziewa, e nie bdzie zwleka zpodjciem dziaa, ktre miay pomc wzaegnaniu kryzysu: zdofinansowaniem robt publicznych i pomoc dla bezrobotnych. W dniu 23 listopada Hoover wysa telegramy do gubernatorw wszystkich stanw, wzywajc ich do skoordynowanego poszerzenia programu robt publicznych. Gubernatorzy, midzy innymi gubernator Nowego Jorku Franklin D. Roosevelt, zobowizali si ochoczo do wsppracy i24 listopada Departament Handlu ustanowi organizacj, ktra wraz zrzdami stanowymi miaa uczestniczy wrealizacji programw robt publicznych. Hoover iMellon zaproponowali te wKongresie, eby zwikszy o400 mln dolarw rodki na federalny program budownictwa, a3 grudnia wDepartamencie Handlu utworzono dzia budownictwa publicznego, ktry mia pomaga wplanowaniu robt publicznych. Hoover osobicie przyzna kolejne dotacje na budow statkw federalnemu Biuru Morskiemu (United States Shipping Board) iprosi owyasygnowanie dodatkowych 175 mln na roboty publiczne. Pod koniec roku profesor J.M. Clark zColumbia University wychwala prezydenta Hoovera za wielki, obiecujcy inowatorski eksperyment wkonstruktywnym zarzdzaniu przemysem5.

Now y ad wrolnict w ie
Program subsydiw dla rolnictwa jako element Nowego adu, polegajcy przede wszystkim na dopatach do cen produktw rolnych, pojawi
J.M. Clark, Public Works and Unemployment , American Economic Review, Papers and Proceedings, maj 1930, s. 15 in.
5

178

Zaczyna si kryzys; prezydent Hoover obejmuje dowodzenie

si w Stanach Zjednoczonych za rzdw Hoovera, a nie Roosevelta. Aby zrozumie, jak doszo do jego wprowadzenia, musimy krtko opisa powstanie bloku rolnego ijego denie do ingerencji rzdu federalnego wlatach dwudziestych. Pierwszym, ledwo widocznym zwiastunem programu specjalnych subsydiw dla rolnikw byy regulacje wprowadzone wraz zprogramem rozwoju wsi (agricultural extension program) przygotowanym przez Departament Rolnictwa, ktry mia swj pocztek na przeomie XIX iXXw., azosta wprowadzony wycie w1914 roku. W1916roku ustawa omagazynowaniu narzucia regulacje dotyczce magazynw rolnych. Wyrany impuls do ustanowienia przywilejw dla rolnikw pojawi si pod koniec wojny, kiedy wcaym kraju zaczy si organizowa grupy rolnikw, pocztkowo zpolecenia agentw Departamentu Rolnictwa whrabstwach, ktrzy realizowali program rozwoju wsi. Wkrtce grupy rolnikw, ktrym przewodzili gwnie farmerzy ze rodkowego Wschodu, utworzyy wsplny blok, ktry mia wywiera naciski na Kongres. Blok zosta scementowany wiosn 1921 roku za spraw Amerykaskiej Federacji Biur Rolnych (American Farm Bureau Federation), awSenacie reprezentowali go senatorzy ze rodkowego Wschodu. Po raz pierwszy blok farmerski objawi swoj si iskonnoci etatystyczne latem 1921 roku, kiedy spowodowa uchwalenie przez Senat kilku interwencjonistycznych ustaw. Wprowadzay one regulacje dotyczce hurtowego handlu misem, obrotu kontraktami terminowymi na zboe, reformy ipowikszenia Korporacji Finansw Wojennych (WFC), ktrej przekazano ponadto odpowiedzialno za pomoc rolnikom, atake zwikszenia kapitau nieaktywnego do tej pory Federalnego Systemu Kredytw Rolnych (Federal Farm Loan System)6. Pierwsz powan ingerencj wrolnictwie byo powoanie Federalnego Systemu Kredytw Rolnych na mocy federalnej ustawy o kredytach rolnych zlipca 1916 roku. Wsystemie tym ustanowiono sie federalnych bankw rolnych (Federal Land Banks) podlegajcych Federalnemu Zarzdowi Kredytw Rolnych, ktre miay udziela dugoterminowych (dofinansowanych) kredytw hipotecznych. Regulacja dotyczca hurtowego handlu misem izagrd dla byda bya kulminacyjnym punktem demagogicznej kampanii przeciwko hurtownikom i hodowcom, ktra trwaa ju od wielu lat. Hurtownicy misa nie stanowili duej grupy wyborcw, dlatego rolnicy bezkarnie rozgaszali, e hurtownicy pac im za mao za ywiec, akonsumenci zarzucali im, e licz sobie za drogo za sprzedawane
6 Zob. Theodore Saloutos iJohn D. Hicks, Agricultural Discontents in the Middle West, 19001939, Madison 1951, s. 321348; Murray R. Benedict, Farm Policies of the United States, 17901950, New York 1953, s. 145175. Autorzy tych ksiek przedstawiaj histori bloku rolniczego iprogramw rolnych wlatach dwudziestych oraz w czasie kryzysu. Zob. te Alice M. Christensen, Agricultural Pressure and Governmental Response in the United States, 19191929, Agricultural History, nr 11 (1937), s. 3342; V.N. Valgren, The Agricultural Credits Act of 1923, American Economic Review, wrzesie 1923, s. 442460.

Nowy ad wrolnictwie

179

miso. Nkanie przedsibiorcw tej dobrze rozwinitej iefektywnej gazi gospodarki skoczyo si ledztwem Federalnej Komisji Handlu (Federal Trade Commission) i przedstawieniem w czasie wojny projektw ustaw w Kongresie. Pod pretekstem nadzwyczajnych okolicznoci wojennych Kongres zagrozi, e upowani prezydenta do przejcia zarzdu nad duymi hurtowniami ywca. Zagroziwszy wytoczeniem im sprawy sdowej oamanie ustawy antytrustowej, wlutym 1920 roku prokurator generalny A. Mitchell Palmer zmusi hurtownikw do akceptacji dekretu ougodzie zhurtownikami (Packers Consent Decree), ktry zakazywa im produkcji innych towarw ni miso, wtym prowadzenia ferm, hurtowni isprzeday detalicznej misa itd.7 Mimo to agitacji nie zaprzestano iw1921 roku przyjto ustaw ohurcie ifermach ywca (Packers and Stockyards Act), ktra cile regulowaa dziaalno hurtownikw, wcznie zich polityk cenow, iwprowadzaa nad nimi nadzr sekretarza rolnictwa. Uchwalenie ustawy oobrocie kontraktami terminowymi (Futures Trading Act) byo rwnie poprzedzone wieloletnimi atakami na spekulantw zboowych i porednikw. Liczba wyborcw w tej grupie bya te niewielka. Nawet dochodzenie Federalnej Komisji Handlu nie wykazao w tym wypadku koniecznoci cilejszych regulacji. Mimo to na mocy ustawy oobrocie kontraktami terminowymi wprowadzono prohibicyjny podatek na transakcje spekulacyjne, wtym na kontrakty terminowe, opcje put icall, oferty sprzeday ikupna, zwyjtkiem niektrych okrelonych rynkw zatwierdzonych przez sekretarza rolnictwa. Wlatach 19191920 Korporacja Finansw Wojennych (WFC), ktrej szefem by Eugene Meyer, syn, udzielaa poyczek eksporterom. Wmaju 1920 roku Korporacja zawiesia dziaalno, by wznowi j w styczniu 1921 roku, kiedy Kongres odrzuci weto prezydenta Wilsona. Jednak po reaktywacji nie zdziaaa wiele dla finansowania eksportu. Jej gwnym zadaniem byo udzielanie wsparcia finansowego bankom kredytujcym rolnikw, awic dziaalno, ktra staa si wzorem dla pniejszej Korporacji Odbudowy Finansw (Reconstruction Finance Corporation). WFC wsppracowaa cile zprzywdcami bloku rolniczego ipowoaa ich do Komitetu Doradcw ds. Pasa Kukurydzianego (Corn Belt Advisory Committee), eby od bankierw ze stanw rodkowego Zachodu domagali si zwikszenia rodkw na kredyty dla rolnikw. Ustawa zsierpnia 1921 roku, ktr przygotowali przewodniczcy Meyer i sekretarz handlu Hoover, przewidywaa podwyszenie maksymalnej kwoty autoryzowanych kredytw Korporacji Finansw Wojennych do jednego miliarda idopuszczaa udzielanie ich bezporednio spdzielniom rolniczym oraz
Za atakiem na hurtownikw misnych stali m.in. hurtownicy artykuw spoywczych, ktrzy uywali dobrze znanego argumentu onieuczciwej konkurencji do walki zefektywnymi rywalami. Zob. Benedict, Farm Policies of the United States, 17901950, s. 150 przyp. Na temat podobnych przykadw zob. Charles F. Phillips, Competition? Yes But..., Irvington-on-Hudson, N.Y. 1955.
7

180

Zaczyna si kryzys; prezydent Hoover obejmuje dowodzenie

importerom zagranicznym, a take amerykaskim eksporterom8. WFC moga zatem dostarcza rolnikom kapitau. Celem rozszerzonej dziaalnoci WFC byo pobudzenie eksportu produktw rolnych, podwyszenie ich cen oraz dotowanie tanich kredytw dla rolnictwa ispdzielni rolnych, ktre wtym okresie stay si oczkiem wgowie rzdu. Odnowiona WFC zastpia Korporacj Finansow Hodowcw ywca (Stock Growers Finance Corporation), organizacj utworzon wcelu ustabilizowania rynku ywca wiosn 1921 roku przez Rezerw Federaln ifinansowan przez banki ze Wschodu. Udzielia kredytw na eksport, wkwocie 39 mln dolarw, oraz na produkcj roln wkwocie 297 mln dolarw, by zakoczy dziaalno w1925 roku, po utworzeniu Federalnego Systemu Kredytw rednioterminowych (Federal Intermediate Credit System)9. Odbiorcami wikszoci tych kredytw byy spdzielnie rolne. Jesieni 1921 roku Midzystanowa Komisja Handlu (Interstate Commerce Commission) pod naciskiem Biura Rolnego (Farm Bureau), wykorzystujc dyktatorsk wadz nad firmami kolejowymi, zadaa obnienia cen za przewozy towarw o10 procent. Chodzio przede wszystkim o pomoc dla producentw zboa z Zachodu. Ponadto Senat poleci Federalnej Komisji Handlu, eby sprawdzia, czy oferowane rolnikom ceny eksportowe zb nie s za niskie. Tymczasem Kongres powoa Poczon Komisj do Bada nad Rolnictwem (Joint Commission on Agricultural Inquiry), ktra wpadzierniku 1921 roku przedstawia raport. Wraporcie zalecano, by rzd zatwierdzi wicej spdzielni rolnych idotowa rednioterminowe kredyty dla rolnikw, sugerowano, e opaty za transport produktw rolnych powinny by obnione (co wkrtce zostao uwzgldnione), e naley powoa placwki ds. rolnictwa za granic, rozszerzy prace badawcze wydziaw rolnictwa oraz zwikszy liczb terminali hurtowych. Pojawio si jeszcze bardziej zowrbne stwierdzenie ponownie zadajc kam bajkom oleseferyzmie panujcym rzekomo w latach dwudziestych kiedy prezydent Harding zezwoli sekretarzowi rolnictwa Henryemu C. Wallaceowi naciska na zwoanie Oglnokrajowej Konferencji Rolnej pod koniec 1922 roku. Wmowie powitalnej Harding wezwa do zwikszenia pomocy rzdu federalnego dla spdzielni rolnych i ogosi radykaln decyzj o nakazie ograniczenia zbiorw przez spdzielnie wcelu osignicia wyszych cen
Prezydent Wilson pod wpywem sekretarza skarbu Davida Houstona, ktry stanowczo sprzeciwia si kontynuacji interwencjonizmu wojennego w czasie pokoju, zawiesi dziaalno WFC, anastpnie bezskutecznie wetowa wznowienie jej funkcjonowania. Jeszcze po obaleniu przez Kongres prezydenckiego weta Houstonowi udawao si utrzymywa wryzach WFC. Kiedy Harding zosta prezydentem, ponownie powoa EugeneaMeyera na szefa WFC iza jego namow popiera pniejsze ekspansywne dziaania Korporacji. Zob. Gerald D. Nash, Herbert Hoover and the Origins of the RFC , Mississippi Valley Historical Review, grudzie 1959, s. 459460. 9 Joseph Dorfman, The Economic Mind in American Civilization, New York 1959, t. 4, s. 40.
8

Nowy ad wrolnictwie

181

na produkty rolne. Uczestnicy konferencji przywdcy organizacji rolniczych, producenci maszyn rolniczych, hurtownicy, a take ekonomici, tacy jak Richard T. Ely iinni wystpujcy wimieniu rzdu zalecili stabilizacj cen, kontynuacj dziaalnoci Korporacji Finansw Wojennych, wprowadzenie przedstawiciela rolnikw do Zarzdu Rezerwy Federalnej, ubezpieczenie zbiorw, kolejne regulacje dotyczce magazynw, ce na produkty rolne, budowy fabryk tanich nawozw wrejonie Muscle Shoals Dam, pomoc federaln dla spdzielni zrejonu Drogi Wodnej w. Wawrzyca oraz podjcie bliej nieokrelonych krokw, ktre miayby zapewni utrzymanie cen na produkty rolne cho nie zgodzono si na ustanowienie sztywnych cen owych produktw. W1922 roku Kongres przyj ustaw CapperaVolsteada ohandlu spdzielni, ktra wyczaa ten rodzaj handlu poza obrb przepisw antytrustowych, wprowadzajc jednoczenie istotne zastrzeenie, e kady rolnik dysponuje wspdzielni tylko jednym gosem. Cho sdy uznay, e ustawa oobrocie kontraktami terminowymi jest sprzeczna zKonstytucj, nie zniechcio to Kongresu, ktry uchwali w1922 roku nowy akt prawny: ustaw ozboowych kontraktach terminowych, zawierajc podobne przepisy. Wmarcu 1922 roku rzd udostpni ponad milion dolarw rolnikom zrejonw dotknitych nieurodzajem, ktrzy potrzebowali kupi materia siewny. Tymczasem blok rolniczy domaga si, eby ustalono niezmienne zasady udzielania kredytw. Rolnicy mogliby uzyska w federalnych bankach rolnych i innych instytucjach nieograniczony kredyt bankowy jako poyczk krtkoterminow (do szeciu miesicy) idugoterminow poyczk hipoteczn. Teraz brakowao im oferty sektora kredytw rednioterminowych. WKongresie rozpoczy si zawody wprzeciganiu liny midzy zwolennikami dwch projektw ustaw bloku rolniczego: projektu CapperaMcFaddena, popieranego przez Eugenea Meyera juniora, producentw ywca, przedstawicieli spdzielni, ktrzy sprawy kredytw dla rolnictwa powierzyliby najchtniej Rezerwie Federalnej, oraz projektu LenrootaAndersona, ktry zosta przedstawiony przez Poczon Komisj do Bada nad Rolnictwem (powoan przez Hardinga w 1921 roku) icieszy si poparciem trzech oglnokrajowych organizacji rolnikw. Drugi projekt przewidywa utworzenie nowych instytucji z kapitaem zgromadzonym przez Skarb, ktry umoliwiaby udzielanie kredytw rednioterminowych (od szeciu miesicy do p roku). Popierali go sekretarze Wallace iHoover, atake Krajowa Konferencja Rolnicza. Ostatecznie przyjto ustaw, ktra czya elementy obu propozycji, dajc by moe pewn przewag projektowi LenrootaAndersona. Ustawa o kredytach rolnych z1923 roku wprowadzaa rozgaziony system federalnych kredytw dla rolnictwa. Istniao 12 federalnych bankw udzielajcych rednioterminowych kredytw, wzorowanych na bankach Rezerwy Federalnej, ktrymi kierowa Federalny Zarzd Kredytw Rolnych. rodki zapewnia Skarb, abanki miay udziela poyczek organizacjom rolniczym na dowolne cele zwizane zprodukcj roln.

182

Zaczyna si kryzys; prezydent Hoover obejmuje dowodzenie

Restrykcje, ktre naoono na hurtownikw ihodowcw ywca, okazay si niewystarczajce, tote w1924 roku sekretarz rolnictwa nakaza mniejszym porednikom ihandlowcom zaprzestanie dyskryminowania spdzielni rolnych jako dostawcw. Rwnie Wydzia ds. Hurtu i Hodowli ywca Departamentu Rolnictwa pomg spdzielniom rolnym wznalezieniu rynkw zbytu iprzeprowadzi kontrol dokumentw ksigowych wwielu prywatnych firmach zajmujcych si handlem podami rolnymi. Ten sposb ingerowania w rynek rolny stanowi zapowied bardzo istotnej icharakterystycznej dla Nowego adu polityki utrzymywania cen artykuw rolnych. Zpocztku rolnicy prbowali stosowa nowe metody dobrowolnie. Na przykad w1920 roku organizacje rolnicze zKansas iNebraski usioway ograniczy dostpno pszenicy na rynku izmniejszy area jej upraw wcelu podniesienia cen. Jednak taka lokalna inicjatywa musiaa ponie fiasko, mimo e podjto prby zorganizowania rolnikw w Krajowe Stowarzyszenie Hodowcw Pszenicy (National Wheat Growers Association). Wstrzymywanie dostaw pszenicy na rynek doprowadzio jedynie do powanych strat, poniewa jej ceny nadal spaday. Zuchwaa prba nakonienia Skarbu iRezerwy Federalnej do przyznania rolnikom specjalnych kredytw, ktre umoliwiyby im wstrzymanie dostaw, speza na niczym. Niepowodzeniem skoczyy si rwnie prby kartelizacji podjte przez Amerykaskie Stowarzyszenie Baweny (American Cotton Association) na poudniu USA. Pod koniec 1920 roku nastpi spadek cen baweny, wic aby ograniczy produkcj i sprzeda tego surowca, plantatorzy uciekali si do aktw przemocy, posuwajc si nawet do zabjstw opornych farmerw lub niszczenia ich przdzalni. Pod naciskiem plantatorw gubernator Luizjany Parker zaleci przdzalniom wstrzymanie pracy do czasu, kiedy ceny baweny osign poziom pozwalajcy na przeycie. Podobne zalecenie ogosi Departament Rolnictwa wTeksasie. Mimo e sprzeda wtych stanach zmniejszya si, ceny nadal spaday. Organizacje rolnicze kilkakrotnie prboway nakoni Zarzd Rezerwy Federalnej do sfinansowania akcji ograniczenia dostaw baweny iinnych produktw rolnych, ale gubernator W.P.G. Harding isekretarz Skarbu Houston stanowczo odmwili ingerencji10. Rok pniej podjto energiczne, dobrze zorganizowane prby utworzenia oglnokrajowego kartelu bawenianego. Amerykaskie Stowarzyszenie Baweny, np. The Cotton News iinne organizacje wzyway do ograniczenia areau upraw baweny nawet o 50 procent, a Poudniowa Karolina ogosia dzie redukcji areau upraw baweny11. Area znacznie ograniczono, co wraz zniskimi plonami spowodowao gwatowny spadek
Zob. James H. Shideler, Farm Crisis 19191923, Berkeley 1957, s. 5051, 5556. Czytelnikw moe zaskoczy informacja, e czsto agitacj na rzecz kartelizacji nie zajmowali si wcale hodowcy baweny, lecz kupcy ibankierzy, ktrzy mieli
10 11

Nowy ad wrolnictwie

183

poday, ale wzrost cen baweny by mniejszy ni spadek jej poday. Zwolennicy kartelizacji znw ponieli porak. Wtym samym czasie Henry A. Wallace, wydawca Wallaces Farmer, propagowa koncepcj przebiegego sabotau, metod rzekomo dobrowolnego ograniczenia produkcji kukurydzy. W1921 roku jego kampania nie spotkaa si ze zrozumieniem rolnikw, ale w1922 roku Wallace sprbowa nakoni stanowe Federacje Biur Rolnych (Farm Bureau Federations) do ustanowienia systemu okrgowych ipowiatowych kontyngentw dla areaw uprawy kukurydzy. Niektre gazety i organizacje podchwyciy ten pomys, ale najwybitniejsi przedstawiciele brany rolnej mieli niechtny stosunek do ustawowego narzucania kontyngentw w rolnictwie12. Doprowadzio to do kolejnej poraki. Wrejonie pasa kukurydzianego przecitny area uprawy kukurydzy nawet wzrs. Gwn przeszkod wrealizacji takich planw by niechtny do wsppracy rolnik, krnbrny indywidualista, ktry czerpa zyski ze zwikszania swojej produkcji, kiedy inni j ograniczali. Wprzeciwiestwie do robotnikw przemysowych rolnik niewiele sobie robi zwyzwisk, takich jak amistrajk, zdrajca sprawy rolnikw, ktrymi miotali pod ich adresem zwolennicy kartelizacji, na przykad na amach Wallaces Farmer. Nastpnym etapem ku kartelizacji rolnictwa by ruch Sapiro (Sapiro Movement), zapocztkowany przez Aarona Sapiro, dobrze opacanego modego prawnika, ktry pracowa dla kilku spdzielni wKalifornii. Realizacj tego planu rozpocza za namow Sapiro Federacja Biur Rolnych wlipcu 1920 roku. Miaa ona podporzdkowa cay obrt pszenic jednej potnej spdzielni producentw. Wtrakcie lipcowej konferencji powoano komitet, ktry wiosn 1921 roku przedstawi plan utworzenia gigantycznej oglnokrajowej spdzielni zboowej o nazwie U.S. Grain Growers, Inc.13 Nowa organizacja, podobnie jak wikszo dobrowolnych karteli, niemal natychmiast upada. Wiele lokalnych spdzielczych magazynw zboowych wolao dziaa na istniejcych prywatnych rynkach, aprywatne giedy zboowe przekonay wikszo rolnikw, eby unikali nowego kartelu. Na pocztku 1922 roku imponujcy plan okaza si kompletn porak14.
na zbyciu due iloci baweny. Ograniczenie areau upraw nie mogo im wyrzdzi adnych szkd. Tame, s. 85. 12 W styczniu 1922 r. Federacja Biur Rolnych z Iowa postanowia przedstawi swoim czonkom rezultaty ograniczenia areau upraw kukurydzy, dodajc jednak: zalecamy, eby kady rolnik ograniczy swj area zgodnie zwasn ocen (ibid. s. 87). 13 Zob. Benedict, Farm Policies of the United States 17901950, s. 186 przyp., 194 in. 14 W1924 r. Gray Silver, wpywowy lobbysta na rzecz bloku rolniczego, prbowa utworzy kolejn spdzielni zboow, powoujc Grain Marketing Company (GMC). GMC miaa by holdingiem najwikszych prywatnych firm handlujcych zboem, ale rolnicy nie poparli tego pomysu ipo roku nowe przedsibiorstwo upado.

184

Zaczyna si kryzys; prezydent Hoover obejmuje dowodzenie

Na konferencji wlipcu 1920 roku prbowano te utworzy wiele innych oglnokrajowych karteli, ktre miay si zajmowa handlem owocami, nabiaem, warzywami oraz wen. Wszystkie wkrtce upady, oprcz jednego. Powid si ponadto jedynie plan zorganizowania obrotu ywcem, ale tylko dlatego, e jego zaoenia byy znacznie skromniejsze. Wrd innych poraek Sapiro mona jeszcze wymieni prby kartelizacji obrotu bawen itytoniem. Poraki te nie doprowadziy do upadku ruchu spdzielczego, ktry musia zdecydowa si na mniej spektakularn metod maych krokw. Obnayy jednak daremno prb dobrowolnego ustalania cen. Nastpnym, waciwie nieuchronnym posuniciem byo danie przymusowego utrzymania cen przez rzd federalny. Precedens ustanowia powoana na czas wojny Korporacja Zboowa Agencji ds. ywnoci (Food Administration Grain Corporation), ktra wprowadzia wysokie ceny zb, eby pobudzi ich produkcj, izaja si te dystrybucj. Ponadto program pomocy ywnociowej dla Europy Hoovera, ktry realizowano w1919 roku, reklamujc jako humanitarny gest, by rwnie sposobem na pozbycie si nadwyek produkcji rolnej imia si on przyczyni do wzrostu cen15. Tym razem William H. Lyon, prawnik z Dakoty Poudniowej, proponowa, eby rzd ustanowi wysok cen wszystkich produktw rolnych iwykupywa towary, ktre nie znajd nabywcw. Plan Lyona zyska poparcie Samuela Gompersa, parlamentu Dakoty Poudniowej, licznych bankw krajowych oraz wpywowych republikanw w Izbie Reprezentantw. Zosta zgoszony jako projekt ustawy Christophersona w lipcu 1921 roku, ale w przeciwiestwie do innych projektw zagwarantowania cen produktw rolnych, ktre zgoszono w tym roku i w kolejnych latach, nie zyska poparcia najwaniejszych organizacji rolniczych. Jednakowo denia do odgrnego ustalania cen nie sposb ju byo zatrzyma. Istotn rol odegrao ono zwaszcza wruchu Sprawiedliwo dla Rolnictwa (Equity for Agriculture), zainicjowanym jesieni 1921 roku przez GeorgeaN.Peeka igeneraa Hugh S. Johnsona. Potnym protektorem ruchu by Bernard M. Baruch. Myl przewodnia ruchu bya taka, e skoro przemys chroni ca, to rolnictwo rwnie moe cign haracz z konsumentw. Rzd mia utrzymywa wysokie ceny produktw rolnych na rynku wewntrznym: kupowa niesprzedane nadwyki isprzedawa je importerom zinnych krajw po cenach niszych od obowizujcych na rynku midzynarodowym. Peek iJohnson mieli osobisty interes wsubsydiowaniu rolnictwa, gdy byli szefami fabryki maszyn rolniczych Moline Plow Company. Bez wikszych trudnoci przekonali do swojego pomysu sekretarza rolnictwa Wallacea, anastpnie, wlatach 19241928, nieustannie agitowali za przyjciem projektw ustaw McNaryegoHaugena, ktre umoliwiyby wprowadzenie wycie tego planu. Pierwszy projekt
15

Zob. Shideler, Farm Crisis 19191923, s. 21.

Nowy ad wrolnictwie

185

McNaryegoHaugena opracowa Charles J. Brand, dyrektor Amerykaskiego Stowarzyszenia Sadownikw (American Fruit Growers), byy szef Biura Rynkw wDepartamencie Rolnictwa. Pocztkowo zapleczem Peeka bya liczna grupa podupadajcych producentw zb z pnocnego zachodu, popierana przez bankierw z tego regionu. Wydatnego wsparcia udzieli te Eugene Meyer, junior. Peek zaoy Amerykask Rad Rolnictwa (American Council of Agriculture), do ktrej weszli przedstawiciele gwnych grup rolnikw. Miaa ona wspiera realizacj jego planu. Pod koniec lat dwudziestych masowe organizacje rolnicze stay ju murem za programem Peeka16. Wprawdzie prezydent Coolidge wlatach 1927 i1928 zawetowa ustawy McNaryegoHaugena, ale znamienne jest, e w 1926 roku powoa EugeneaMeyera na szefa korporacji baweny ida mu zadanie powstrzymania spadku cen tego surowca, a organizacjom rolniczym przekazano cznie 10 mln dolarw dotacji na zakup baweny po okrelonej cenie. Inne pastwa, takie jak Kanada, Wgry iPolska, rwnie usioway utrzyma cen pszenicy, ale zagraajcy rynkowi wzrost nadwyek itak spowodowa spadek cen wlatach 1928 i1929, na co rolnicy zareagowali daniem skuteczniejszej kontroli cen. Przykadw ingerencji Coolidgea w rolnictwo byo znacznie wicej. W1924 roku udzieli on poparcia projektowi ustawy NorbeckaBurtnessa dotyczcej poyczek rzdowych dla rolnikw z pnocnego zachodu na zakup ywca. Projekt zosta odrzucony przez Kongres, ale Coolidge si nie podda, lecz powoa specjaln komisj roln, wktrej zasiado wielu przywdcw rolniczych. Komisja zebranie rolnikw pod patronatem prezydenta opublikowaa w1925 roku trzy raporty. Zalecia, eby Agencja Kredytw Rolnych (Farm Loan Board) nadal udzielaa kredytw, wskazaa na potrzeb kontynuacji przymusowego zmniejszenia opat za przewz towarw kolej oraz opowiedziaa si za dotacjami dla spdzielni rolnych ze rodkw Federalnego Zarzdu Handlu Spdzielczego (Federal Cooperative Marketing Board). Owe dotacje zostay umieszczone w projekcie ustawy CapperaHaugena, ktrej jednak sprzeciwiy si spdzielnie rolne ze wzgldu na zbyt wiele centralnych regulacji, jakie by si znimi wizay. Mimo odrzucenia tego projektu prezydent Coolidge by niezwykle zdeterminowany, by na wszelkie moliwe sposoby pomaga spdzielniom rolnym. Coolidge sta niezomnie na stanowisku, e rzd musi stwarza warunki do bardziej uporzdkowanego iscentralizowanego handlu
16 W 1924 r. projekt ustawy McNaryegoHaugena cieszy si ju poparciem Towarzystwa Rolniczego Illinois, wikszoci czasopism o tematyce rolniczej na zachodzie, Amerykaskiej Federacji Biura Rolnego, Folwarku Narodowego (National Grange), Krajowego Zarzdu Organizacji Rolniczych, Amerykaskiego Stowarzyszenia Hodowcw Pszenicy oraz znanego bankiera Ottona H. Kahna (przeciwni projektowi byli: Peek, Wallaceowie ojciec i syn, obaj o imieniu Henry oraz Bernard M.Baruch).

186

Zaczyna si kryzys; prezydent Hoover obejmuje dowodzenie

w rolnictwie17. Herbert Hoover i sekretarz rolnictwa William Jardine (uczestnik prezydenckiej konferencji rolniczej) zgadzali si zCoolidgeem. W 1925 roku Kongres przyzna dodatkowe fundusze na sfinansowanie bada dotyczcych dziaalnoci handlowej spdzielni rolnych, rok pniej za namow sekretarza Jardineaustanowi Wydzia Handlu Spdzielczego wBiurze Ekonomii Rolnictwa wobrbie departamentu rolnictwa. Nowy wydzia z entuzjazmem podj dziaania wpierajce spdzielnie rolne. Ten rodzaj ingerencji spdzielnie powitay, oczywicie, zaprobat. W 1926 roku Jardine wspiera plan Jardinea, ktry przewidywa powoanie federalnej rady konsultacyjnej ds. rolnictwa irolniczej komisji handlu. Instytucje te miay dotowa spdzielnie ipomaga im wupynnianiu nadwyek. Izba Reprezentantw odrzucia ten projekt, ale przyja ustaw McNaryegoHaugena. Wnastpnym roku rzd Coolidgeawnis zmodyfikowan wersj planu Jardinea, wktrej znalazy si propozycje utworzenia Agencji Rolnictwa (Farm Board), komitetw doradczych ds. towarw oraz kilku korporacji stabilizacyjnych, ktre powoywaaby Agencja Rolnictwa dysponujca funduszami na poyczki dla spdzielni. Nowy plan zosta ponownie wczony do dyskusji nad kolejnymi propozycjami zwizanymi zustaw McNaryegoHaugena. Jako sekretarz handlu Herbert Hoover zrobi bardzo duo, by zapewni dotacje rolnictwu, azwaszcza spdzielniom rolnym. Pomaga spdzielniom na wiele sposobw: rozwizywa ich problemy zwizane zbadaniami ihandlem, wyszukiwa rynki eksportowe dla ich produktw, zachwala je wlicznych wystpieniach. Popiera rwnie ca na produkcj roln. Mia decydujcy udzia wpowoaniu na stanowisko sekretarza rolnictwa Williama M. Jardinea, ktry zdecydowanie sprzyja spdzielniom. Hoover by jednym zpierwszych zwolennikw utworzenia Federalnej Agencji Rolnictwa, ktra miaaby wspiera spdzielcze stowarzyszenia handlowe, wzwizku zczym pomaga wprzygotowaniu projektu ustawy Cappera Williamsa w1924 roku. Nic zatem dziwnego, e kandydujc na prezydenta, Hoover opowiada si za wsparciem spdzielni rolnych iobieca blokowi rolnemu, e w krtkim czasie wprowadzi w ycie program podtrzymania cen. Obydwie obietnice speni zaraz po objciu urzdu. Wczerwcu 1929 przyjto ustaw ohandlu produktami rolnymi (Agricultural Marketing Act), ktra powoywaa Federaln Agencj Rolnictwa. Nowy plan nie rni si zasadniczo od planu Jardinea. Federalna Agencja Rolnictwa otrzymaa 500 mln dolarw od Skarbu i miaa prawo udziela spdzielniom niskooprocentowanych poyczek na okres do 20lat na dowolne cele. Moga te powoywa korporacje stabilizacyjne do zarzdzania nadwykami produktw rolnych ipodtrzymywania cen na te produkty. Co do oglnych zaoe agencja przypominaa kartel Sapiro,
17 Zob. Saloutos iHicks, Agricultural Discontents in the Middle West, 19001939, s. 286291; John D. Black, Agricultural Reform in the United States, New York 1929, s.337, 351 in.

Nowy ad wrolnictwie

187

ale wodrnieniu od tamtego korzystaa ze wsparcia rzdu federalnego, ktry dysponowa aparatem przymusu18. Na szefa Federalnej Agencji Rolnictwa (FAR) Hoover powoa Alexandra Leggea, prezesa International Harvester Co. idugoletniego protegowanego Bernarda M. Barucha. International Harvester by jednym z najwikszych producentw maszyn rolniczych, tote Legge, podobnie jak George Peek, mg czerpa osobiste korzyci zdotacji dla rolnictwa. Czonkami FAR byli te m.in.: sekretarz rolnictwa Arthur M. Hyde, James C. Stone, wiceprezes izaoyciel Burley Tobacco Growers Cooperative Association, Carl Williams, hodowca baweny i przedstawiciel Farmers Cooperative Association, C.B. Denman z National Livestock Producers Association, C.C. Teague z Fruit Growers Exchange, William F. Schilling z National Diary Association, Samuel Mc-Kelvie, publicysta z Nebraska Farmer, reprezentujcy interesy hodowcw zb, oraz Charles S. Wilson, profesor nauk orolnictwie w Cornell University. Nie ulega wtpliwoci, e Agencj zdominowali przedstawiciele tych spdzielni rolnych, ktre miaa wspiera19. Tym samym rzd Hoovera utworzy gigantyczny kartel rolniczy, kierowany przez rzd izarzdzany przez udziaowcw kartelu wich interesie. Kiedy nadszed kryzys, FAR przystpia do dziaania. Jej pierwsza dua akcja dotyczya rynku pszenicy, ktrej ceny spaday gwatownie od ponad roku. W lipcu, na pocztku swojej dziaalnoci, FAR radzia rolnikom, eby nie dostarczali pszenicy na rynek zbyt szybko, lecz przechowali j do czasu, kiedy ceny wzrosn. We wrzeniu przyznaa spdzielniom kolejne kredyty, ktre miay im umoliwi przetrzymanie produktw i podniesienie cen. Mimo to cena pszenicy nadal gwatownie spadaa. W dniu 26 padziernika, zaraz po krachu na giedzie, FAR ogosia, e udzieli spdzielniom kredytw o cznej wartoci 150 mln dolarw w wysokoci sigajcej 100 procent ceny rynkowej [pszenicy], prbujc zatrzyma spadek cen przez wstrzymanie dostaw tego zboa na rynek. Wkrtce po krachu FAR powoaa Oglnokrajow Rolnicz Korporacj Zboow (Farmers National Grain Corporation), ktra dysponowaa kapitaem 10mln dolarw. Jej zadaniem byo scentralizowanie dystrybucji pszenicy
Wzakulisowych dziaaniach Bernard M. Baruch popiera utworzenie Federalnej Agencji Rolnictwa wcelu podwyszenia cen produktw rolnych, czemu miao suy podporzdkowanie agencjom rzdowym rolnictwa, poczwszy od rynkw zboa ibaweny. Wywiera te naciski na Departament Handlu iKomisj ds. Rolnictwa Zarzdu Krajowej Konferencji Przemysu, utworzon przez izb handlow USA iZarzd Krajowej Konferencji Przemysu. Komisja bya przekonana, e laissez-faire naley do przeszoci (Zob. Dorfman, The Economic Mind in American Civilization, t. 4, s. 7980). 19 Hoover, zgodnie z poleceniem rzdu, dobra czonkw agencji spord osb zaproponowanych przez organizacje rolnicze. Zob. Edgar E. Robinson, The Hoover Leadership, 19291933 (rkopis), s. 128 i n. Po roku urzdowania Leggea zastpi Stone. Teague iMcKelvie zostali zastpieni przez dwch byych wysokich urzdnikw Amerykaskiej Federacji Biur Rolnych Franka Evansa i agresywnego Sama H.Thompsona.
18

188

Zaczyna si kryzys; prezydent Hoover obejmuje dowodzenie

i innych zb przez spdzielnie. Wreszcie spenio si dawne marzenie okartelu pszenicy. Wswoich dziaaniach FAR miaa si opiera gwnie na takich korporacjach lub na uprzywilejowanych spdzielniach dystrybucyjnych. Korporacji Zboowej zlecono scentralizowanie wszystkich zboowych spdzielni rolnych, wyeliminowanie konkurencji midzy nimi, a co za tym idzie ustabilizowanie lub doprowadzenie do wzrostu ceny rynkowej. Zpocztku FAR iKorporacja Zboowa poyczay pienidze spdzielniom rolnym, eby powstrzymay si od sprzeday pszenicy, nastpnie, kiedy ceny nadal spaday, Korporacja zacza sama skupowa pszenic po cenach, ktre przyjto za podstaw udzielenia kredytu. W dniu 25 listopada Hoover zorganizowa jedn ze swoich ulubionych konferencji wBiaym Domu. Wziy wniej udzia najwaniejsze organizacje rolnicze, wytypowani szefowie Federalnej Agencji Rolnictwa ibankw rolnych itd. Organizacje rolnicze, podobnie jak zwizki zawodowe, oczywicie zentuzjazmem przystay na program Hoovera, ktry przewidywa olbrzymie dotacje na ich rzecz. Kada ingerencja rzdu wfunkcjonowanie rynku pogbia problemy, ktre ma rozwiza. Jest to oglne prawo ingerencji rzdowej. Niewtpliwie sprawdza si ono w odniesieniu do polityki kryzysowej Hoovera. Trudno o lepszy przykad jego dziaania ni amerykaski program wspierania rolnictwa, ktry zaczto realizowa w1929 roku. Federalnej Agencji Rolnictwa udao si doprowadzi do krtkotrwaego wzrostu cen pszenicy. Zauwaywszy ten pozorny sukces, rolnicy rozszerzyli area uprawy pszenicy, doprowadzajc do powikszenia nadwyki tego produktu w1930roku. Ponadto wskutek wycofania pszenicy zrynku Ameryka utracia dawn pozycj w wiatowym handlu tym zboem. Tymczasem ceny nadal spaday, azwikszenie areau upraw jeszcze przyspieszyo ten proces. Rosnce zapasy pszenicy, ktrymi dysponowaa FAR, przestraszyy rynek ispowodoway pogbienie spadku cen. Na prno Julius Barnes zIzby Handlowej oraz prywatni kupcy zboowi protestowali przeciw nieuczciwej konkurencji FAR ipodlegych jej instytucji, wskazujc, e jest ona wymierzona wprywatny obrt zboem. Powodem szczeglnego rozdranienia prywatnych kupcw byo to, e FAR udzielaa spdzielniom dotowanych, niskooprocentowanych kredytw. Wiosn 1930 roku Hoover uzyska od Kongresu kolejne 100 mln dolarw na owe kredyty i interwencyjny skup prowadzony przez FAR. Nastpnie pod naciskiem bloku rolniczego Hoover powoa Korporacj Stabilizacji Zboowej (Grain Stabilization Corporation), ktra miaa zastpi Oglnokrajow Rolnicz Korporacj Zboow ize zdwojon energi dy do ustabilizowania rynku. Korporacja Stabilizacji Zboowej (KSZ) dosza do wniosku, e indywidualni producenci pszenicy wstrzymali dostawy tego zboa jesieni i czerpi zyski z jego sprzeday Korporacji. Etatyci uwaaj prywatne zyski za obrzydliwo, wic FAR ogosia, e od tej pory bdzie podtrzymywaa wycznie ceny pszenicy sprzedawanej przez spdzielnie i KSZ. Wobec protestw kupcw zboowych, a take

Nowy ad wrolnictwie

189

coraz bardziej oczywistej niemoliwoci utrzymywania rnych cen pszenicy wzalenoci od rda jej pochodzenia, FAR wycofaa si ztej decyzji ipostanowia ponownie dotowa ca sprzeda pszenicy. Niezamierzonym skutkiem programw FAR byo zatem zwikszenie produkcji pszenicy, co wiosn doprowadzio do gwatownego spadku cen. Zwikszenie nadwyek wzmogo obawy rynku iprzyspieszyo spadek cen. Stao si oczywiste, e elazna logika ingerencji rzdowej wymaga, by rolnicy ograniczyli produkcj pszenicy, jeli chc osign wzrost cen tego zboa. FAR braa wanie lekcj, ktrej dowiadcza kady kartel: aby ceny wzrosy, konieczne jest ograniczenie produkcji. Logika rzdowego monopolu rolnego doprowadzia FAR do wniosku, e rolnicy produkowali za duo. Sekretarz rolnictwa Hyde pouczy wic rolnikw ofatalnych skutkach nadprodukcji. Sekretarz iFAR wezwali rolnikw do dobrowolnego ograniczenia areau upraw. Jako pierwsz grup rolnikw, ktrzy mieli ponie ciar tego powicenia, wyznaczono hodowcw oziminy zPnocnego Zachodu dawnych agitatorw na rzecz podtrzymywania cen. Nie bardzo im odpowiadaa taka perspektywa. Ich plan zakada dotacje od rzdu, ale nie uwzgldnia ograniczenia dotowanej produkcji. Pod koniec marca zWaszyngtonu wyruszyli ekonomici, by przekona rolnikw zpnocnego zachodu, e zwiksz swoje dochody, jeli ogranicz uprawy pszenicy na rzecz innych rolin. Jednoczenie wowym postawionym na gowie wiecie interwencjonizmu problemy si mnoyy, bo produkcja pszenicy rosa. Zwikszay si nadwyki, aceny nadal spaday. Legge iHyde objechali rodkowy Zachd, przekonujc rolnikw, eby ograniczyli powierzchni upraw pszenicy. Gubernator Kansas Reed wyrazi zdroworozsdkowy pogld rolnikw, pytajc, dlaczego rzd nakania ich do przedsiwzi irygacyjnych wcelu zwikszenia produkcji ijednoczenie wzywa do ograniczenia produkcji20. Indywidualny rolnik ponisby straty na ograniczeniu upraw, wic adne grnolotne apele nie mogy go skoni do znacznego zmniejszenia produkcji pszenicy. Wmagazynach pitrzyy si zbdne zapasy pszenicy, akraje takie jak Argentyna iRosja zwikszay jej produkcj, co wraz zoglnym kryzysem gospodarczym na wiecie przyczyniao si do dalszego spadku jej cen21. W dniu 30 czerwca 1930 roku KSZ zgromadzi 65 mln buszli pszenicy (1768 tys. ton) niedopuszczonej do sprzeday na rynku. Zniechceni urzdnicy Korporacji nie podejmowali adnych powaniejszych dziaa
20 Logicznie mylcy obserwatorzy wielokrotnie powtarzali to pytanie, ale nikt nie chcia na nie odpowiedzie. Oczywicie, zpunktu widzenia opinii publicznej taka polityka jest wewntrznie sprzeczna iirracjonalna. Jednak zperspektywy rzdowej biurokracji istotne jest, e owe sprzeczne denia pomnaaj jej wpywy iliczebno. 21 FAR zmusia Izb Handlow w Chicago do wprowadzenia zakazu krtkiej sprzeday przez obce rzdy, zwaszcza Rosj.

190

Zaczyna si kryzys; prezydent Hoover obejmuje dowodzenie

a do jesieni, ale 15 listopada otrzymali pozwolenie na tak duy zakup pszenicy, eby powstrzyma dalszy spadek jej cen. Do poowy 1931 roku KSZ zakupi odwanie kolejne 200 mln buszli (5440 tys. ton), jednak na prno. Nie mona byo tak atwo oszuka wiatowych si poday ipopytu. Ceny pszenicy nadal spaday, ajej produkcja wci rosa. Wkocu FAR postanowia wywie zapasy zboa za granic, co spowodowao gwatowny spadek cen rynkowych. Pod koniec prezydentury Hoovera czne straty FAR na bawenie ipszenicy wyniosy 300 mln dolarw, nie liczc 85 mln buszli pszenicy (2312 tys. ton) przekazanej nieodpatnie Czerwonemu Krzyowi. Program utrzymania cen pszenicy by gwnym przedsiwziciem FAR. Agencja prbowaa te zrealizowa kilka innych programw, m.in. dokona podobnej kartelizacji rynku baweny. Jesieni 1929 roku udzielia duych kredytw spdzielniom produkujcym bawen wcelu zahamowania spadku cen tego surowca. Wczeniej takich kredytw udzieliy Federalne Banki Kredytw rednioterminowych. Mimo to ceny baweny nadal spaday, nawet po przejciu przez kierownictwo akcji Amerykaskiego Stowarzyszenia Spdzielni Baweny (American Cotton Cooperative Association). Ostatecznie wczerwcu 1930 roku FAR powoaa Korporacj Stabilizacyjn Baweny (Cotton Stabilization Corporation), ktra miaa podj prb zatrzymania spadku cen. Korporacja Stabilizacyjna Baweny (KSB) przeja od spdzielni ponad 1,25 mln bel baweny. Wobec silnej konkurencji zagranicznej KSB ogosia utrzymanie swojego zapasu przez cay rok, oile wtym czasie ceny nie wzrosn. Deklaracja miaa umocni rynek, ale niczego nie zmienia. Kartel nie mg si upora zrosncymi nadwykami ipowodowanym przez nie spadkiem cen. Wkocu FAR postanowia namwi rwnie hodowcw baweny do zmniejszenia areau upraw. Prezes FAR Stone wezwa gubernatorw stanw, w ktrych uprawiano bawen, do natychmiastowej mobilizacji wszystkich zainteresowanych agencji (...) wcelu przekonania rolnikw, by niezwocznie zaorali co trzeci rzd baweny, ktra ronie na polach. Akcja ta wywoaa gwatowne sprzeciwy, aNew York Times nazwa j jednym znajbardziej szalonych posuni instytucji publicznej w historii22. Okazaa si zreszt bezskuteczna: zbiory baweny w1931roku byy znacznie wysze. Na pocztku 1932 roku FAR podja wic heroiczn akcj. Majc wmagazynach 1,3 mln bel, uzyskaa od bankierw zpoudnia zapewnienie, e cay swj zapas baweny (3,5 mln bel) zatrzymaj wmagazynach, aFAR wtym czasie kontynuowaa finansowanie 2,1 mln bel przetrzymywanych przez spdzielnie. To umocnio ceny do 1932 roku, po czym bawena znw gwatownie staniaa. Do lipca Agencja wydaa 127 mln dolarw na bawen, ktra tymczasem stracia poow wartoci. Wrezultacie KSB musiaa si podda iw1932 roku
Harris Gaylord Warren, Herbert Hoover and the Great Depression, New York 1959, s. 175.
22

Nowy ad wrolnictwie

191

zacza likwidowa swoje zapasy baweny, by po roku oprni cakowicie magazyny. Straty netto na bawenie wyniosy 16 mln dolarw, ponadto 850 tys. bel owartoci 78 mln dolarw przekazano jako darowizn Czerwonemu Krzyowi. Pod koniec 1929 roku FAR utworzya krajow spdzielni weny, Krajow Korporacj Dystrybucji Weny (National Wool Marketing Corporation), ktra skadaa si z 30 spek stanowych. Agencja powoaa te Krajow Korporacj Kredytu Weny (National Wool Credit Corporation), ktra miaa si zajmowa finansami. Korporacja ta (KKKW) nie miaa dowiadczenia na rynku weny izarzdzanie sprzeda przekazaa prywatnej firmie spedycyjnej Draper Company. Od 1930 roku KKKW wypacaa wysokie zaliczki producentom weny, wskutek czego znaczna cz zapasw tego surowca znalaza si wposiadaniu Korporacji, aFAR przyznaa wysokie kredyty na ich utworzenie. Pocztkowo ceny umocniy si, ale pniej nieubaganie spaday iprogram KKKW suy wycznie pobudzaniu wikszej produkcji weny. Zgromadzone nadwyki surowca spowodoway pogbienie spadku cen i nadweryy fundusze Korporacji. Ostatecznie KKKW musiaa sprzeda swoje ogromne zapasy weny po bardzo niskich cenach, co zaostrzyo jeszcze problem utrzymania cen. FAR udzielia cznie kredytw na wen w kwocie 31,5 mln dolarw, zczego 12,5 mln stracono bezpowrotnie. W padzierniku 1929 roku FAR powoaa do ycia Krajow Spk Dystrybucji ywca (National Livestock Marketing Association), ale producenci ywca nie chcieli korzysta zjej usug izakadali konkurencyjne spdzielnie, wskutek czego programu nigdy nie rozwinito na wiksz skal. FAR zainicjowaa te organizacj rynku nabiau, tworzc pi regionalnych spek dystrybucji masa, ktre pomagay spdzielniom nabiaowym. Komitet doradcw zirytowa rolnikw, sugerujc, e powinni zredukowa pogowie byda mlecznego w celu ograniczenia nadwyek wprodukcji nabiau. Rolnicy uwaali, e naley raczej zakaza produkcji margaryny lub uniemoliwi import oleju kokosowego zFilipin23. Wrd innych inicjatyw FAR byy m.in.: Krajowa Spka Dystrybucji Fasoli (National Bean Marketing Association), Krajowa Spka Dystrybucji Pekanu (National Pecan Marketing Association), ktra powstaa w lutym 1930 roku, pomoc dla producentw owocw cytrusowych, a take fig, winogron i rodzynkw, ziemniakw, jabek, burakw cukrowych, miodu, orzechw, syropu klonowego, tytoniu, drobiu, jaj, ryu. Jednak prby cakowitego ustabilizowania cen przez FAR podjto tylko na rynku pszenicy i baweny. Jak wiemy, spezy one na niczym. Podobne prby, na nieco mniejsz skal, pojawiy si na rynku masa, weny iwinogron.
23 Naley zuznaniem podkreli, e niektre organizacje stanowczo sprzeciwiay si FAR przez te wszystkie lata. Byy to m.in. Nebraska Farmers Union, ktra zarzucia FAR, e jest wielk machin biurokratycznego wyzysku, Komitet Doradcw ds.Pasa Kukurydzianego iBiuro Rolne Minnesoty (Minnesota Farm Bureau).

192

Zaczyna si kryzys; prezydent Hoover obejmuje dowodzenie

W dziaaniach dotyczcych innych produktw rolnych FAR ograniczya si do dotowania istniejcych spdzielni. Program stabilizacji rynku winogron skoczy si fiaskiem, tak jak pozostae programy. Kalifornijski Urzd Kontroli Rynku Winogron (California Grape Control Board) istnia dwa lata, od 1930 do 1932 roku, iupad, kiedy waciciele winnic odmwili wniesienia opat stabilizacyjnych. Tymczasem Federalny Urzd Prohibicji (Federal Prohibition Administration) utrudni funkcjonowanie tej brany, wprowadzajc zakaz produkcji koncentratu winogronowego. Wmaju 1933 roku kwota kredytw federalnych dla brany winogronowej wyniosa 25 mln dolarw, zczego znaczna cz zostaa zmarnowana. Na rynku masa FAR przyznaa kredyty istniejcym regionalnym spdzielniom mleczarskim i stymulowaa zawieranie umw midzy spdzielniami zrnych regionw. Najwaniejsz tak spdzielni bya Land OLakes Creameries, Inc. dziaajca wstanach centralnych ipnocnych. Agencja udzielia jej kredytu wstyczniu 1930 roku wcelu ustabilizowania cen masa przez zatrzymanie czci zapasw wmagazynach. Na krtko ceny umocniy si, po czym spady, kiedy zapasy zostay sprzedane. Trudno jest przeledzi histori tej operacji, bo przeprowadzono j na niewielk skal24. Na rynku tytoniu FAR prbowaa pobudzi do dziaania spdzielnie, ktre nie przejawiay aktywnoci. Umoliwia zaciganie kredytw, ale zpowodu wysokich plonw w1931 roku ceny spady. Nowa instytucja spdzielcza zakoczya dziaalno wkolejnym roku. Tak oto rozbudowane plany stabilizacyjne FAR legy w gruzach. Poyczki zachcay do zwikszania produkcji towarw, ktre zalegay wmagazynach, co skutkowao spadkiem cen zarwno zpowodw czysto ekonomicznych, jak ipsychologicznych. Tym samym FAR zamiast zaegna kryzys wrolnictwie pogbia go. Wpowszechnej opinii FAR okazaa si bdem, tote prezydent Hoover przystpi do realizacji kolejnego etapu dziaa, ktry nakazywaa logika rzdowej ingerencji. Zaleci, aby przesta uprawiania czci ziemi rolnej, zaora uprawy iwybi mode zwierzta. Miao to zredukowa nadwyki, ktre powstay wskutek wczeniejszych ingerencji. Kolejny, podyktowany t logik, wielki krok na drodze do cakowitej socjalizacji rolnictwa podj ju rzd Roosevelta. Mona doda, e by to krok ku rolnictwu opartemu na zasadach irracjonalizmu idestrukcji25.

Murray R. Benedict i Oscar C. Stine, The Agricultural Commodity Programs, New York 1956, s. 235236. 25 Pod koniec 1931 r. sekretarz rolnictwa Hyde popiera zastpienie naszego tradycyjnego bezplanowego rolnictwa programem wykupienia przez rzd mao wydajnych ziem i ich zalesieniem. Jednakowo Hyde sprzeciwi si propozycji senatora Arthura H. Vandenberga (republikanina zMichigan), eby zmusi rolnikw do ograniczenia produkcji, uznajc j za niezgodn zamerykask wolnoci (Gilbert N.Fite, Farmer Opinion and the Agriculture Adjustment Act, 1933, Mississippi Valley Historical Review, marzec 1962, s. 663).
24

Nowy ad wrolnictwie

193

Po upadku FAR najwiksze organizacje rolnicze spotkay si w Waszyngtonie w styczniu 1932 roku i wezway do opracowania programu skutecznego ograniczenia nadwyek produkcji rolnej przez wprowadzenie zakazu krtkiej sprzeday towarw, zapewnienie stabilnej waluty iproklamowanie niepodlegoci Filipin, co przerwaoby napyw wolnych od ca towarw ztego kraju. Jednak wKongresie niczego nie wskrano, mimo e kilku kongresmenw przedstawio projekty ustaw, wktrych zakadano jeszcze wiksz pomoc dla rolnictwa. Wtedy grupa radykalnych rolnikw postanowia ogosi strajk rolny, ktry mia by wyrazem poparcia dla ich wasnego programu utrzymania cen. Wedug nich spadek cen produktw rolnych powinno si zahamowa przez zawieszenie produkcji rolnej. Przywdc owego ruchu wakacji rolniczych by pastor Milo Reno, szef Iowa Farmers Union iFarm Holiday Association. Reno, stary radyka, wzywa do takiego strajku ju od 1920 roku. Tym razem 3 maja 3000rolnikw zIowa, zgromadzonych na konwencji pod wodz Reno, gosowao za rozpoczciem strajku 4 lipca. Ich hasem byo: Zosta wdomu, nic nie kupuj, nic nie sprzedawaj, asowa hymnu byy nastpujce:
Ogomy wakacje rolnicze witujmy wolne dni Zjemy nasz pszenic, szynk ijaja Aoni niech zjedz swoje zoto.

Pierwotnie owa manifestacja o charakterze przestrogi dla spoeczestwa przed autodestrukcyjnym powrotem do handlu barterowego miaa trwa miesic. Jednak jesieni 1932 roku ruch przeksztaci si wnieustajce tumne demonstracje. Ich centrum stanowio Sioux City wIowa, skd niepokoje rozprzestrzeniy si na inne rejony. Powstay stanowe oddziay wPnocnej iPoudniowej Dakocie, Minnesocie, Montanie, awIllinois, Wisconsin, Nebrasce i Kansas prowadzono agitacj. Oddziay nie stworzyy jednolitego frontu. Rolnicy szybko przeszli od perswazji do fizycznej przemocy. Podobnie jak w podobnych sytuacjach, kiedy strajkujcy zauwaaj, e przymieraj godem wskutek realizacji swoich wasnych pomysw, podczas gdy ich koledzy niebiorcy udziau wstrajku doskonale prosperuj, tak iteraz rolnicy prbowali zmusi znienawidzonych amistrajkw do rezygnacji z ich zyskw. Wsierpniu wSioux City, gdzie doszo do pierwszego strajku rolniczego, blokowano drogi, groono broni paln, eby wymusi wykonanie polece, obrzucano kamieniami budynki, wstrzymywano si ruch transportu publicznego26. Strajkujcy sformowali agresywn prywatn armi Khaki Shirts of America. Gubernator
26 Wniektrych rejonach wybuchy te strajki mleczne, ktre polegay na tym, e zatrzymywano cysterny przewoce mleko ispuszczano ich zawarto na ziemi. Pierwszymi stanami, w ktrych wprowadzono w 1932 r. stanowe regulacje dotyczce mleka, byy Wisconsin iKalifornia, gdzie doszo do przymusowej kartelizacji

194

Zaczyna si kryzys; prezydent Hoover obejmuje dowodzenie

Minnesoty Floyd Olson zaproponowa uycie milicji stanowej do wyegzekwowania embarga na eksport wszystkich produktw rolnych zjego stanu, oile gubernatorzy innych rolniczych stanw przycz si do akcji. Na szczcie jego propozycji nie podchwycono. Wszystkie te dziaania nie spowodoway wzrostu cen. Przeciwnie, jeszcze wicej towarw zaczo napywa zrejonw, wktrych nie strajkowano (gwnie zIowa), iceny nadal gwatownie spaday. Pod koniec 1932 roku ruch wakacji rolniczych zaprzesta dziaa z wyjtkiem Pnocnej Dakoty, gdzie zgromadzenie rolnikw wzywao do zorganizowania si w rad obrony, strajkowania iodmowy produkcji na potrzeby rynku do czasu, a ceny wzrosn do poziomu rwnego kosztom produkcji. Cho rady rolnicze nie osigny gwnego celu, zdoay jednak doprowadzi do redukcji zaduenia gospodarstw rolnych osetki tysicy dolarw oraz zorganizoway wyprzedae za grosik (penny sales) aukcje przedmiotw nalecych do zbankrutowanych rolnikw, do ktrych nie dopuszczano nikogo poza ich znajomymi. Znajomi kupowali te przedmioty za grosik, by nastpnie zwrci je bankrutowi. Kulminacja tych przestpczych praktyk nastpia wkwietniu 1933 roku, kiedy wIowa napadnito sdziego powiatowego i omal go nie powieszono za to, e nie chcia zaprzesta kierowania roszcze przeciw rolnikom do egzekucji27. Wlutym 1933 roku wreakcji na pogrki radykalnych rolnikw zMinnesoty, ktrzy grozili marszem na stolic stanu, by domaga si przymusowego moratorium na ich dugi, gubernator Olson poleci wstrzyma wszystkie egzekucje.

mleczarstwa na szczeblu stanu. Zob. Benedict i Stine, The Agricultural Commodity Programs, s. 444. 27 Zob. Fred A. Shannon, American Farmers Movements , Princeton 1957, s.8891, 178182.

9. R o k

1930

Na pocztku 1930 roku panowao powszechne przekonanie, e nie ma powodw do obaw. Zdecydowane dziaania Hoovera dotyczce tylu sfer pac, budownictwa, robt publicznych, pomocy rolnikom itd. daway wszystkim poczucie, e tym razem energicznie realizowany plan centralny oddali niebezpieczestwo zaamania. Wydawao si, e ceny produktw rolnych bd rosy, bezrobocie w1930 roku wynosio rednio 9 procent zdolnych do pracy inie osigno jeszcze katastrofalnych rozmiarw. Przywdcy, m.in. Hoover, William Green i Charles Schwab, wygaszali pene optymizmu owiadczenia na temat szybkiego wychodzenia zkryzysu, aHoover cieszy si ogromn popularnoci jako wybitny m stanu. Pod koniec czerwca Hoover wezwa stany imiasta do kolejnych dziaa sucych poszerzeniu frontu robt publicznych, co miao ograniczy bezrobocie, a3 lipca Kongres zatwierdzi przekazanie olbrzymiej kwoty 913mln dolarw na program robt publicznych, m.in. Tam Hoovera na rzece Kolorado.

Wz r o s t i n f l a c ji
Jak wspomina dr Anderson, pod koniec 1929 roku najwaniejsi urzdnicy Rezerwy Federalnej zamierzali si kierowa zasadami laissez-faire: panowa pogld, e rynek pienidza powinien si wypoci iodnale rwnowag dziki zdrowemu procesowi likwidacji. Rezerwa Federalna bya gotowa pozwoli rynkowi pienidza odnale si samemu na waciwym poziomie, bez stosowania sztucznych bodcw, ktre mogyby tylko przeduy kryzys1. Tymczasem na pocztku 1930 roku rzd przygotowa rozbudowany program atwego pienidza. Stopy redyskontowe wNowojorskim Banku Rezerwy Federalnej spady z4,5 procent wlutym
Benjamin M. Anderson, Economics and the Public Welfare , New York 1949, s. 222223.
1

196

Rok 1930

do 2procent pod koniec roku. Podobny by spadek oprocentowania akceptw i kredytw krtkoterminowych. Pod koniec sierpnia gubernator Zarzdu Rezerwy Federalnej Roy Young zoy rezygnacj. Zastpi go Eugene Meyer, junior, ktry by bardziej konsekwentnym inflacjonist izzaangaowaniem uczestniczy wrzdowej akcji kredytowej dla rolnikw. W cigu caego roku 1930 czne rezerwy bankw czonkowskich wzrosy o 116 mln dolarw. Rezerwy kontrolowane wzrosy o 209 mln dolarw; o218 mln wzrosa warto rzdowych papierw wartociowych w zasobach tych bankw. Rezerwy zota wzrosy o 309 mln dolarw. Wzrost rezerw netto bankw czonkowskich wynis 116 mln. Mimo tego wzrostu rezerw czna poda pienidza (uwzgldniwszy substytuty pienidza) pozostaa przez cay rok prawie niezmieniona, spada tylko nieznacznie z73,52 mld dolarw pod koniec 1929 roku do 73,27 mld pod koniec 1930 roku. Gdyby nie to, e zagroone upadoci banki musiay zawzi zakres swojej dziaalnoci wobliczu kryzysu, poda pienidza wyranie by wzrosa. Zwikszya si emisja papierw wartociowych iprzez pewien czas znw rosy ceny akcji na giedzie, by nastpnie gwatownie spa. Produkcja izatrudnienie przez cay czas spaday. Na przeomie lat 1929 i1930 liderem wpolityce atwego pienidza by ponownie Nowojorski Bank Rezerwy Federalnej kierowany przez gubernatora GeorgeaHarrisona. Rezerwa Federalna rozpocza na wasn rk dziaania sprzyjajce inflacji. Inflacja w1930 roku byaby wiksza, gdyby nie wiosenne zaamanie wzrostw na giedzie ifala bankructw bankw pod koniec 1930 roku2. Inflacjonici nie byli zadowoleni ztakiego obrotu spraw ipod koniec padziernika wBusiness Week ukaza si artyku, ktrego autor ciska gromy na rzekomych deflacjonistw na stanowiskach, dziaajcych pod wpywem najwikszych bankw komercyjnych iinwestycyjnych3.

Nowojorski Bank Rezerwy Federalnej by te liderem we wsppracy z zagranicznymi bankami centralnymi, czsto wbrew woli Zarzdu Rezerwy. Powoany zinspiracji Montagu Normana Bank of International Settlements (BIS), ktry mia peni funkcj banku centralnego poredniczcego midzy bankami centralnymi, traktowa Nowojorski Bank tak, jakby by bankiem centralnym Ameryki. Szefem pierwszego komitetu organizacyjnego BIS by Jackson E. Reynolds, dyrektor nowojorskiej Rezerwy Federalnej, ajego pierwszym prezesem Gates W. McGarrah, ktry ustpi ze stanowiska gubernatora Nowojorskiego Banku Rezerwy Federalnej wlutym 1930 r., eby obj t funkcj. Amerykaski kapita nowego banku pochodzi gwnie od J.P.Morgan and Company. Wlistopadzie gubernator Harrison uda si za granic wrutynow podr winteresach, by spotka si zprzedstawicielami innych bankw centralnych iomwi znimi moliwo udzielenia kredytw zagranicznym rzdom. W1931 r. nowojorska Rezerwa Federalna zwikszya poyczki dla BIS. Zaangaowanie Ameryki wdziaalno BIS nie byo prawnie usankcjonowane. 3 Business Week, 22 padziernika 1930. Gwnym ekonomist pisma, bdcego zarwno dawniej, jak idzi tub propagandow owieconych biznesmenw, by dr Virgil Jordan.
2

Ustawa ocach SmootaHawleya

197

Ustawa ocach Smoota Hawleya


W poowie lat trzydziestych wykiekowao kolejne ziarenko, posiane w1929 roku. Jednym zpierwszych dziaa podjtych przez Hoovera po objciu urzdu prezydenta byo zwoanie specjalnego spotkania w sprawie ce na pocztku 1929 roku. Jak wykazalimy, polityka utrzymywania wysokich ce, ktrej towarzyszyy poyczki zagraniczne, musiaa uderzy weksport produktw rolnych, kiedy kredytw zaczo brakowa, ale Hoover mimo to podnis jeszcze bardziej ca na produkty rolne iprzemysowe. Jeszcze kilkadziesit lat pniej Hoover utrzymywa, e co pomaga rolnikowi przez to, e buduje rynek wewntrzny iosabia jego zaleno od rynkw eksportowych, co w rzeczywistoci oznacza, e bardzo mu szkodzi, niszczc jego rynki eksportowe4. Kongres nadal pracowa nad wprowadzeniem podwyki ce, a wreszcie wpoowie roku 1930 przedstawi projekt ustawy, ktr Hoover z zadowoleniem podpisa. Tak oto wtrudnych czasach kryzysu rzd Hoovera postanowi ograniczy handel midzynarodowy, zaszkodzi amerykaskim konsumentom i zachwia rynkami eksportowymi rolnikw amerykaskich, windujc itak ju wysokie ca na jeszcze wyszy poziom. Niemal wszyscy ekonomici wUSA, bankierzy iinne wybitne osobistoci ze znamienn jednomylnoci przekonywali Hoovera, eby zawetowa ustaw ocach SmootaHawleya. Najwikszymi jej zwolennikami by blok postpowy, trzy najwiksze organizacje rolnicze iAmerykaska Federacja Pracy. Wczasie kampanii wyborczej w1928 roku nikt nie opowiada si za podwyszeniem ce. To Hoover zainicjowa akcj na rzecz podwyki ce na produkty rolne, ktra miaaby pomc rolnikom. Tymczasem kiedy projekt ustawy trafi do Izby Reprezentantw, okazao si, e proponuje si wnim rwnie ca na wiele innych produktw. Podwyszenie ce na towary rolne nie miao wikszego znaczenia, gdy wwikszoci byy to towary eksportowe, ktrych importowano niewiele. Podwyka ce miaa dotyczy cukru (eby zrobi co dla hodowcw burakw cukrowych na zachodzie), pszenicy (eby wesprze niedochodowe gospodarstwa rolne zpnocnego zachodu kosztem ssiadw z Kanady), siemienia lnianego (by chroni rolnikw zpnocnego zachodu przed konkurencj zArgentyny), baweny (eby chroni niedochodowe gospodarstwa w Imperial Valley przed konkurencj zEgiptu), byda inabiau (wcelu ograniczenia handlu przygranicznego zKanad), skry iwyrobw skrzanych, butw, weny oraz wenianych tkanin i odziey, odziey bawenianej (eby uly tej gazi przemysu, ktra znalaza si wkryzysie), aksamitu iinnych rodzajw jedwabiu, malowanej porcelany, narzdzi chirurgicznych iinnych

4 Herbert Hoover, Memoirs of Herbert Hoover, New York 1952, t. 2, s. 291 i n. Zob. John H. Fahey, Tariff Barriers and Business Depressions, Proceedings of the Academy of Political Science, czerwiec 1931, s. 41 in.

198

Rok 1930

wyrobw ze szka, scyzorykw i mechanizmw zegarkw5. Ca wzrosy do najwyszego poziomu whistorii USA. W dniu, w ktrym Hoover podpisa ustaw SmootaHawleya, ceny akcji na giedzie gwatownie spady. Ustawa ta bya sygnaem, ktry zapocztkowa rozprzestrzenienie si protekcjonizmu na cay wiat. Rynki imidzynarodowy podzia pracy zostay skrpowane, akonsument amerykaski musia ponie nowe ciary. Zmniejszenie obrotw w handlu midzynarodowym zaszkodzio rolnictwu iinnym gaziom gospodarki produkujcym na eksport. Jedn z akcji na rzecz protekcjonizmu przeprowadzia grupa zwizana zrynkiem srebra (silver bloc). Wlutym przedsibiorcy dziaajcy wtej brany zaproponowali zwoanie midzynarodowej konferencji monetarnej, na ktrej miano by podnie ceny srebra i zapewni im stabilno, a take wprowadzono by co na srebro. Rezolucj w tej sprawie przedstawiono wSenacie wlutym 1931 roku, ale Departament Stanu nie zdoa zainteresowa tak konferencj rzdw innych pastw. Najwikszymi zwolennikami tego planu podwyki cen srebra byli gubernatorzy zachodnich stanw, dziaajcy zinspiracji Amerykaskiego Stowarzyszenia Producentw Srebra (American Silver Producers Association), senatorowie, tacy jak Key Pittman zNevady iReed Smoot zUtah, inynier grnictwa J.H. Hammond, nowojorski bankier Ren Leon, a take F.H. Brownell, prezes spki American Smelting and Refining Company.

Hoover wd r ug iej po ow ie 1930 roku


Wdrugiej poowie 1930 roku produkcja, ceny, obrt whandlu zagranicznym izatrudnienie wci spaday. W dniu 29 lipca Hoover wezwa do przyjrzenia si prawu upadociowemu i zagodzenia jego zapisw, by zapobiec czci bankructw. Sign tym samym po star metod odbudowywania zaufania przez wspieranie inwestycji osabych fundamentach kosztem kredytodawcw. Wsierpniu podano do wiadomoci, e za spraw dotacji federalnych produkcja stoczni wzrosa ze 170 tys. ton wlipcu 1929 roku do 487 tys. ton wlipcu 1930. Dziewitego wrzenia Hoover zrobi niezwyk rzecz: aby zagodzi problem bezrobocia iutrzyma poziom pac, zakaza imigracji do USA. Zakaz zosta ogoszony jako zwyke owiadczenie prasowe Departamentu Stanu. Dekret, ktry dotyczy wszystkich oprcz garstki najbogatszych, zabrania imigracji ze wzgldu na to, e powodowaa ona koszty publiczne. Imigracja zEuropy zmalaa wcigu kilku miesicy o90 procent. Co ciekawe, ten arogancki postpek Hoovera kci si zwczeniejszym odrzuceniem przez Kongres jego propozycji, by zmniejszy opoow kwoty
5 Zob. Frank W. Taussig, The Tariff Act of 1930, Quarterly Journal of Economics, listopad 1930, s. 121; idem The Tariff, 19291930, Quarterly Journal of Economics, luty 1930, s. 175204.

Hoover wdrugiej poowie 1930 roku

199

imigracyjne, oraz lekceway decyzj Senatu, ktry nie zgodzi si na to, by wstrzyma imigracj na pi lat, dopuszczajc jedynie wjazd krewnych (projekt takiej ustawy przedoy senator Hugo Black, demokrata zAlabamy). Senator Black posuy si typowym argumentem, na ktry powoywali si zwolennicy wstrzymania imigracji ipodniesienia pac, stwierdzajc, e imigracja jest wykorzystywana przez wielki biznes jako bezporednie narzdzie amania oporu przeciw obnianiu pac6. Jak mona byo si spodziewa, William Green powita decyzj Hoovera zzadowoleniem. Ograniczanie zasobw siy roboczej, stosowane jako lek na bezrobocie, przypomina leczenie problemu nadwyek okrelonego towaru za pomoc ustawy zabraniajcej sprzeday tego produktu. Stanowi take antycypacj leku Hitlera, ktry chcia ograniczy bezrobocie, zmuszajc do porzucenia pracy zamne kobiety. Hoover wspomina te, e przyspieszy deportacj niepodanych obcokrajowcw, co pomogo w zagodzeniu problemu bezrobocia. Deportowa 1620 tysicy obcokrajowcw rocznie7. Ustawy imigracyjne spowodoway ju wczeniej ograniczenie imigracji netto do okoo 200 tysicy osb rocznie, adekret Hoovera zredukowa t liczb do 35 tysicy. W1932 roku emigracja netto wyniosa 77tysicy osb. Ponadto Kryzysowy Komitet ds. Zatrudnienia (Emergency Committee for Employment) Hoovera zorganizowa akcj propagandow, ktra miaa przekona modzie do powrotu do szk na jesieni itym samym zwolnienia miejsc na rynku pracy. Pod koniec lipca Hoover zorganizowa konferencj na temat planowania, ktra miaa si przyczyni do poszerzenia grupy wacicieli domw iumocnienia podupadajcego rynku kredytw hipotecznych. WKomitecie ds. Planowania (Planning Committee) powoanym przez Hoovera znaleli si przedstawiciele Krajowego Zwizku Agencji Nieruchomoci (National Association of Real Estate Boards), Amerykaskiej Federacji Pracy, Amerykaskiej Federacji Biur Rolnych, Krajowej Unii Rolnikw (National Farmers Union), Folwarku Narodowego (National Grange), Izby Handlowej USA, Amerykaskiego Instytutu Architektw (American Institute of Architects) oraz Amerykaskiego Stowarzyszenia Gospodarki Nieruchomociami (American Home Economic Association). Wpadzierniku Hoover uzna, e nadszed czas, by si pochwali swoimi sukcesami. Wprzemwieniu do Zwizku Bankierw Amerykaskich

6 Robert A. Divine, American Immigration Policy, 19241952 , New Haven 1957, s. 78. 7 Zwizki zawodowe powitay ten program zaplauzem. William Green wzywa Kongres do przyznania dodatkowych rodkw federalnej stray granicznej na patrolowanie granic iprzeciwdziaanie napywowi imigrantw. WKalifornii bito izabijano pracownikw rolnych zFilipin, by nie dopuci do ich zatrudnienia wtamtejszych gospodarstwach. Irving Bernstein, The Lean Years: AHistory of the American Worker, 19201933, Boston 1960, s. 305.

200

Rok 1930

(American Bankers Association) tak podsumowa swoj polityk wielokierunkowej ingerencji:


Uwaaem za swj obowizek, by wezwa biznes do skoordynowanej, konstruktywnej akcji przeciw siom dezintegracji, nawet jeli takie wezwanie nie miao precedensu. Spoeczno biznesowa, bankierzy, robotnicy irzd podjli najrniejsze dziaania wcelu zagodzenia kryzysu. Nasi bankierzy iSystem Rezerwy bezbolenie przeprowadziy kraj przez burz (...) kredytow. Nasze najwiksze koncerny utrzymay pace, przeprowadziy dystrybucj zatrudnienia, podjy due inwestycje budowlane. Rzd rozszerzy program robt publicznych, pomg wkredytowaniu rolnictwa iograniczy imigracj. Dziki tym rodkom udao si utrzyma konsumpcj na poziomie, ktrego nie mona by osign winny sposb. Pozwolio to unikn duego bezrobocia. (...) Dowiadczenia, ktre zdobylimy worganizowaniu pomocy, powinny posuy jako fundament jeszcze bardziej zdecydowanych dziaa wprzyszoci.

Rzeczywicie, posuyy jako fundament jednake takich dziaa, ktre jeszcze pogbiy kryzys. Hoover przedstawi bankierom swoj ulubion teori kryzysu. Wedug niego przyczyn kryzysu byo to, e komercyjnym kredytobiorcom udzielano zbyt mao kredytu, ktry bezprawnie wchaniali spekulanci. Hoover chwali System Rezerwy Federalnej jako wspaniae narzdzie utrzymywania stabilnoci iwzywa do szczodrego udzielania niskooprocentowanych kredytw oraz do realizacji programu robt publicznych jako najlepszych metod zakoczenia kryzysu. Umowa dotyczca pac, do ktrej zawarcia Hoover doprowadzi wwyniku konferencji wBiaym Domu, obowizywaa, niestety, jeszcze przez pewien czas, przyczyniajc si walnie do wzrostu bezrobocia. Hoover zdum zauwaa, e przez cay okres jego kadencji stosowali si do niej pracodawcy i zwizki zawodowe, w tym rwnie firmy, w ktrych nie dziaay zwizki. Wsierpniu William Green wyrazi uznanie dla stabilizacyjnej roli programu Hoovera, ipodkreli jego skuteczno wutrzymaniu stawek pac. Wpadzierniku, przedstawiajc Hoovera na dorocznej konwencji Amerykaskiej Federacji Pracy, Green mwi zemfaz:
Dziki zaangaowaniu [Hoovera] wtamte wydarzenia [konferencje wBiaym Domu] mona byo utrzyma poziom pac inie dopuci do ich powszechnego obnienia. Wychodzc ztego trudnego okresu bezrobocia, (...) dostrzegamy i doceniamy warto tego, co prezydent zrobi dla pracownikw naszego kraju.

Green nie mia wtpliwoci, e dziki zaangaowaniu Hoovera udao si utrzyma poziom pac inie dopuci do ich powszechnego obnienia. Wprzemwieniu przed otwarciem konwencji Hoover wrci do tematu synnych konferencji wBiaym Domu:

Hoover wdrugiej poowie 1930 roku

201

Wtrakcie tych konferencji wybitni przedstawiciele biznesu iprzemysu starali si jak mogli, by utrzyma stawki pac

izapewni dystrybucj pracy wrd zatrudnionych. Hoover obwieci, e owe wysiki okazay s skuteczne, gdy
wielkie fabryki, linie kolejowe, przedsibiorstwa uytecznoci publicznej, firmy handlowe utrzymay pace. Pracodawcy coraz bardziej sprawiedliwie dystrybuowali prac.

Wrzeczywistoci dystrybucja pracy bya dystrybucj bezrobocia ipomagaa utrzyma istniejce stawki pac przez niedopuszczanie bezrobotnych na rynek pracy. Hoover waciwie sam to przyzna:
Dziki dystrybucji pracy caa rzesza robotnikw nie musiaa konkurowa onowe miejsca pracy.

Inn wad owego programu dystrybucji pracy byo to, e pracodawcy nie mogli zwalnia najmniej wydajnych pracownikw tych, ktrych wydajno nie zasugiwaa na wynagrodzenie wedug sztucznie zawyonych stawek pac. Pracodawcy ponosili wysze koszty icoraz powaniejsze straty. Hoover pochwali te biznesmenw za wielki rozsdek, jakim si wykazali, kiedy mimo spadku cen utrzymali stawki pac8, oraz podkreli, e roboty publiczne wyrway ludzi zrozleniwienia, akoleje ifirmy uytecznoci publicznej otrzymay zacht do zwikszenia inwestycji budowlanych o500 mln dolarw. Rwnie wpadzierniku Hoover przypuci pierwszy zserii atakw na nowojorsk gied, ktra go szczeglnie mierzia. Zagrozi, e podporzdkuje gied regulacjom federalnym, mimo e gieda podlegaa wycznie jurysdykcji stanu Nowy Jork iwprowadzenie takich regulacji byoby sprzeczne z konstytucj. Hoover zmusi prezesa giedy Richarda Whitneya do dobrowolnej zgody na wstrzymanie kredytw przeznaczonych na krtk sprzeda. Krtka sprzeda bya i czsto nadal jest gwnym celem atakw demagogw, ktrzy uwaaj te transakcje za gwn przyczyn spadku cen akcji, zapominajc, e kada krtka sprzeda musi znale nabywc, a ponadto przyspiesza niezbdne dostosowanie cen akcji do warunkw kryzysu. Senator Smith Brookbart zIowa ju wstyczniu 1930 roku zgosi projekt ustawy zakazujcej krtkiej sprzeday.
8 Jednak wtym samym miesicu (padzierniku) asystent Hoovera Edward Eyre Hunt, piszc do pukownika Woodsa, wyrazi si krytycznie oobnikach pac, ktre jakoby nastpiy. Bernstein, The Lean Years: A History of The American Worker, 19201933, s. 259.

202

Rok 1930

W tym samym miesicu Hoover powoa oglnokrajow organizacj ds. kryzysowej pomocy. Na szefa Kryzysowego Komitetu ds. Zatrudnienia mianowano pukownika Arthura Woodsa; wrd czonkw nowej organizacji byli: Fred C. Croxton, Edward Bernays idr Lillian Gilbreth9. Struktura organizacji bya podobna do poprzedniej instytucji, ktr Hoover zaoy w1921 roku: otwarto komitety wkadym stanie ihrabstwie. Wkrtce potem Hoover ponownie zaapelowa ozwikszenie budetu na federalny program robt publicznych. Jedno ztakich przedsiwzi, ktrego realizacj rozpoczto ju we wrzeniu wArizonie, nosi celn nazw Hoover Dam (Tama Hoovera). Po zbudowaniu tej zapory rzd planowa sprzedawa energi elektryczn iwod. Budow tej zapory, atake Grand Coulee Dam na rzece Columbia izapr wCentral Valley wKalifornii dokoczono wczasie Nowego adu10. W grudniu w swoim drugim dorocznym ordziu prezydent Hoover przyzna, e zatrudnienie w fabrykach spado o 16 procent od 1928 roku, aprodukcja przemysowa o20 procent, ale zdum podkreli, e konsumpcja i stawki pac utrzymay si na dotychczasowym poziomie, depozyty bankowe wzrosy o5 procent, asprzeda sklepw samoobsugowych spada tylko o7 procent. Niestety, Hoover nie pokusi si opowizanie ze sob tych danych, ani nie zauway, e spadek zatrudnienia iprodukcji by wynikiem polityki, ktra spowodowaa wzrost konsumpcji i pac. Prezydent przyzna, e ceny pszenicy i baweny spady od 1928 roku o40procent, aceny produktw rolnych o20 procent, ale za sukces Federalnego Biura Rolnego uzna to, e ceny pszenicy byy o50 procent wysze ni wKanadzie, aceny weny o80 procent wysze ni wDanii. Najwyraniej Hoover nie rozumia, e utrzymywanie cen powyej poziomu, ktry dyktuje rynek wiatowy, jest samobjcze, gdy mao kto kupi
9 Gwny wkad Bernaysa polega na tym, e nalega, by ze wzgldw propagandowych w nazwie organizacji uy sowa zatrudnienie, a nie bezrobocie. Ibid., s. 302303. 10 Zainteresowanie Hoovera budow pastwowych zapr wodnych pojawio si jeszcze przed kryzysem, o czym wiadczy to, e projekt uchway o budowie Boulder Dam (pierwotna nazwa Hoover Dam przyp. WF), wktry by zaangaowany Hoover, zosta przyjty w grudniu 1928 r. Uchwa z zadowoleniem przyjy takie prywatne firmy, jak Southern California Edison Company, ktra miaa nadziej na zyski zzakupu taniej, dotowanej przez rzd energii. Jak wida na tym przykadzie, prywatny biznes nie zawsze jest godnym zaufania sprzymierzecem wolnej przedsibiorczoci. Ponadto prywatne firmy produkujce energi uwaay, e Boulder Dam to przedsiwzicie ryzykowne, mao opacalne ibardzo trudne technicznie, wic cieszyy si, i jego ryzyko ponios podatnicy. Trzeba jednak zauway, e Hoover stanowczo sprzeciwia si prbom znacjonalizowania produkcji i dystrybucji energii elektrycznej w Muscle Shoals, ktre Kongres podejmowa w latach 1931 i 1932. Przeciw takim pomysom protestoway te prywatne elektrownie. Mimo to plany nacjonalizacyjne rozbudowano izrealizowano wokresie Nowego adu, powoujc Tennessee Valley Authority. Zob. Harris Gaylord Warren, Herbert Hoover and the Great Depression, New York 1959, s. 64, 7780.

Hoover wdrugiej poowie 1930 roku

203

amerykaskie produkty po cenach sztucznie zawyonych wstosunku do cen za granic. Zgodne zoptymistycznym duchem tych wypowiedzi byo owiadczenie Amerykaskiego Towarzystwa Ekonomicznego (American Economic Association) zkoca 1930 roku, ktrego autorzy stwierdzali, e zakoczenia kryzysu naley si spodziewa na wiosn 1931 roku. Bya jednak niewielka grupa naukowcw, ktrzy wykazali si wiksz przenikliwoci ni owi establishmentowi ekonomici, gdy dysponowaa lepszymi narzdziami teoretycznymi. Pod koniec lipca H. Parker Willis w artykule wstpnym w New York Journal of Commerce postawi tez, e polityka atwego pienidza, ktr aktualnie prowadzi Rezerwa Federalna, przyczynia si do zwikszenia ryzyka popenienia bdw przez banki, przede wszystkim zpowodu [ich] niezdolnoci do przeprowadzenia likwidacji. Willis zwraca uwag, e kraj ponosi straty zpowodu zamroenia kapitau wchybionych inwestycjach w przemyle, budownictwie i innych gaziach gospodarki oraz e wyjcie z kryzysu jest moliwe jedynie za spraw likwidacji tych nieopacalnych przedsiwzi finansowanych zkredytw11. Ekonomista Joseph Stagg Lawrence broni oszczdnoci ikrytykowa rozpowszechniony pogld, e konsumpcja jest rdem dostatku. Zwraca uwag, e sprzeda dbr konsumpcyjnych utrzymywaa si na staym poziomie, podczas gdy najwiksze spadki notowano wprzemyle dbr produkcyjnych, takich jak budownictwo, przemys stalowy itransport towarowy12. Jedn z najlepszych rad dotyczcych kryzysu sformuowa Albert H.Wiggin, prezes Chase National Bank, wraporcie rocznym ze stycznia 1931roku. Prawdopodobnie wopracowaniu raportu pomg mu ekonomista tego banku dr Benjamin M. Anderson. Wiggin wzywa do obnienia federalnego podatku od zyskw kapitaowych, zwracajc uwag, e podatek od zrealizowanego zysku kapitaowego wwysokoci 12,5 procent skania ludzi do wstrzymywania si ze sprzeda akcji wokresie boomu isprzedawania ich wczasie kryzysu, kiedy przynosio to straty. Wiggin uwaa te, e naley obniy ca, ipodkrela, i zakup duych iloci zagranicznych bonw skarbowych jedynie opni pojawienie si niekorzystnych konsekwencji wprowadzenia ce ochronnych wlatach 19241929. Wobec kryzysu na rynku zagranicznych bonw skarbowych zagranica nie miaa funduszy na zakup amerykaskich towarw eksportowych. Rozkwit amerykaskiego eksportu byby moliwy jedynie pod warunkiem obnienia ce. Wdalszej czci raportu Wiggin zauwaa, e produkcja spada znacznie bardziej ni konsumpcja, co wiadczyo otym, i przyczyn kryzysu nie by brak siy nabywczej. Stwierdza te, e wczasie kryzysu 1921 roku koszty ipace szybko spaday, achybione przedsiwzicia sprawnie likwidowano:

Commercial and Financial Chronicle, nr 131, 2 sierpnia 1930, s. 690691. Joseph Stagg Lawrence, The Attack on Thrift, Journal of the American Bankers Association, stycze 1931, s. 597 in.
11 12

204

Rok 1930

Szybko zapominano oponiesionych wprzeszoci kosztach itowary sprzedawano za cen, ktr oferowa rynek (...) [ale] (wczasie biecego kryzysu przyp. WF) usiowalimy wimi wsplnotowej polityki utrzyma lini wytyczon po krachu 1929 roku. Pac nie wolno byo zmniejsza, zakupy firm kolejowych iinwestycje budowlane firm uytecznoci publicznej miay rosn, ceny miay by utrzymane, apodstaw mia by tani pienidz. Ta polityka (...) okazaa si nieskuteczna. (...) Jeli celem rzdu lub uzgodnionych dziaa zakadw przemysowych jest trwae utrzymanie cen ponad poziomem, ktry uzasadniaj relacje popytu ipoday, to nie mona tego nazwa mdr polityk. (...) Rynki musz by otwarte, aceny wolne. Nie jest prawd, e wysokie pace przyczyniaj si do zamonoci. To zamono jest warunkiem wysokich pac. Gdy pace s utrzymywane powyej poziomu uzasadnionego sytuacj rynkow, zatrudnienie isia nabywcza robotnikw spadaj. (...) Wskutek opnienia niezbdnych dostosowa nasz kryzys nie zosta zagodzony, lecz rozcign si wczasie13.

Niestety, te mdre uwagi Wiggina nie zostay zauwaone.

Agitacja na rzecz robt publicznych


Podczas gdy jedni (nieliczni) ekonomici formuowali trafne wskazwki, ktre puszczano mimo uszu, bardzo wielu innych przyczyniao si do pogorszenia sytuacji, agitujc na rzecz szeroko zakrojonego programu robt publicznych. Projekt ustawy ostabilizacji zatrudnienia (Employment Stabilization Act) po raz pierwszy przedstawi wSenacie senator Robert Wagner ze stanu Nowy Jork w 1928 roku za namow odwiecznego agitatora na rzecz robt publicznych Ottona Toda Malleryego. Projekt ten stanowi integraln cz oglnego planu rzdowej ingerencji majcej na celu walk zbezrobociem14. Ustawa przewidywaa utworzenie Urzdu Stabilizacji Zatrudnienia (Employment Stabilization Board) skadajcego si zkilku czonkw Gabinetu (szefw departamentw przyp. WF). Urzd mia zapewni rozwj robt publicznych w celu ustabilizowania przemysu i zmniejszenia bezrobocia w czasie kryzysu. Na pocztku 1930 roku senator Wagner skorzysta zkolejnej okazji do przedstawienia swojego projektu. Nie bez racji argumentowa, e skoro wprowadzono federalne ca iustanowiono System Rezerwy Federalnej, to dlaczego rzd federalny nie miaby wzi
Commercial and Financial Chronicle, nr 132, 17 stycznia 1931, s. 428429. Zob. U.S. Senate, Committee on Banking and Currency, History of the Employment Stabilization Act of 1931, Washington D.C., 1945; Joseph E. Reeve, Monetary Reform Movements, Washington 1943, s. 1 in.; U.S. Senate, Committee on Judiciary, 71st Congress, 2nd Session, Hearings on S. 3059, Washington, D.C. 1930).
13 14

Agitacja na rzecz robt publicznych

205

odpowiedzialnoci za rozwizanie problemu bezrobocia? Nikt nie pomyla, eby zwrci Wagnerowi uwag, e jego rozumowanie mona odwrci izaproponowa zniesienie ce iRezerwy Federalnej. Ustawa Wagnera przewidywaa przeznaczenie 150 mln dolarw rocznie na realizacj jego programu. Kalifornijski Poczony Komitet Imigracyjny (California Joint Immigration Committee) jako alternatyw dla ustawy Wagnera przedstawi wasn propozycj ograniczenia imigracji, ktra pozwoliaby zapobiec konkurowaniu obcokrajowcw z dobrze wynagradzanymi robotnikami amerykaskimi inie dopuci do zaamania sztucznego systemu pac. Ustaw popieray: American Legion of California, California Federation of Labor iNative Sons of Golden West. Hoover zgodzi si na rozpatrzenie tego projektu we wrzeniu. Gwnymi rzecznikami projektu Wagnera wSenacie byli: niezawodny John B. Andrews zAmerykaskiego Stowarzyszenia na Rzecz Ustawodawstwa Pracy, William Green, Frances Perkins, Norman Thomas zPartii Socjalistycznej iJames A. Emery zKrajowego Stowarzyszenia Fabrykantw. Grono przeciwnikw ustawy byo niewielkie: senator Hiram Johnson (republikanin zKalifornii), przewodniczcy podkomisji rozpatrujcej wniosek, zaaprobowa j, podobnie jak senator Vandenberg (republikanin zMichigan) iprezydent Hoover. Przytaczajca wikszo ekonomistw zaakceptowaa ustaw Wagnera, wyraajc to w petycjach, ktre przedstawili w Kongresie profesorowie Samuel Joseph znowojorskiego City College iJoseph P. Chamberlain zColumbia University. Wpetycji Josepha stwierdzono, e ustawa kadzie podwaliny pod narodowy program pomocy bezrobotnym ie zasada robt publicznych jest powszechnie akceptowana przez ekonomistw jako metoda pobudzania inwestycji budowlanych izapewnienia ludziom pracy15.

Wrd ekonomistw iinnych sygnatariuszy petycji znaleli si m.in.: Edith Abbott, Asher Achinstein, Emily Green Balch, Bruce Bliven, Sophinisba P. Breckenridge, Paul F. Brissenden, William Adams Brown, jun., Edward C. Carter, Ralph Cassady, jun., Waddill Catchings, Zechariah Chafee, jun., Joseph P. Chamberlain, John Bates Clark, John Maurice Clark, Victor S. Clark, Joanna C. Colcord, John R. Commons, Morris L. Cooke, Morris A. Copeland, Malcolm Cowley, Donald Cowling, Jerome Davis, Davis F. Dewey, Paul H. Douglas, Stephen P. Duggan, Seba Eldridge, Henry Pratt Fairchild, John M. Ferguson, Frank A. Fetter, Edward A. Filene, Irving Fisher, Elisha M. Friedman, A. Anton Friedrich, S. Colum Gilfillan, Meredith B. Givens, Carter Goodrich, Henry F. Grady, Robert L. Hale, Walton Hamilton, Mason B.Hammond, Charles O. Hardy, Sidney Hillman, Arthur N. Holcombe, Paul T. Homan, B.W. Huebsch, Alvin S. Johnson, H.V. Kaltenborn, Edwin W. Kemmerer, Willford I.King, Alfred Knopf, Hazel Kyrk, Harry W. Laidler, Corliss Lamont, Kenneth S.Latourette, William Leiserson, J.E. LeRossignol, Roswell C. McCrea, Otto Tod Mallery, Harry A. Millis, Broadus Mitchell, Harold G. Moulton, Paul M. OLeary, Thomas I.Parkinson, S. Howard Patterson, Harold L. Reed, o. John A. Ryan, Francis B.Sayre, G.T. Schwenning, Henry R. Seager, Thorsten Sellin, Mary K. Simkhovitch, Nahum I. Stone, Frank Tannenbaum, Frank W. Taussig, Ordway Tead, Willard Thorp, Mary Van Kleeck, Oswald G. Villard, Lillian Wald, J.P. Warbasse, Colston E. Warne, Gor15

206

Rok 1930

Senat przyj ustaw Wagnera w nieprotokoowanym gosowaniu. WIzbie Reprezentantw gosowanie opniao si, mimo e ustawa nie miaa waciwie przeciwnikw wtrakcie czyta ina jej przyjcie nalegali Andrews, Green, Perkins, Emery, Douglas, Foster i Catchings. Czonek Izby Reprezentantw George S. Graham (republikanin z Pensylwanii), przewodniczcy Komisji Sdowniczej (Judiciary Committee) wprowadzi istotne poprawki do ustawy, co spowodowao zablokowanie obrad poczonych izb Kongresu i uniemoliwio przyjcie ustawy16. Kongres tymczasem zaaprobowa kilka wnioskw Hoovera o przyznanie dodatkowych funduszy na roboty publiczne, cho jedna z dotacji wyniosa 116mln dolarw, anie 150 mln, jak chcia prezydent. Wgrudniu 1930 roku Kryzysowy Komitet ds. Federalnych Robt Publicznych, na ktrego czele sta Harold S. Butenheim, wydawca American City, zaapelowa oogromn poyczk wwysokoci miliarda dolarw na roboty publiczne. Poparo go 93 wybitnych ekonomistw, takich jak Thomas S. Adams, Thomas Nixon Carver, Edgar S. Furniss, Edwin R.A. Seligman, Leo Wolman iwielu sygnatariuszy petycji wsprawie ustawy Wagnera17. Ostatecznie wlutym 1931 roku Kongres przyj ustaw ostabilizacji zatrudnienia (Employment Stabilization Act) wpierwotnej wersji, ktr bez wahania podpisa Hoover. Zaraz potem prezydent mianowa sekretarza handlu na przewodniczcego Federalnego Urzdu Stabilizacji Zatrudnienia18. Wtym samym miesicu Senat zrobi rwnie co, co miao wywoa dalekosine skutki wprzyszoci: przyj wniosek Wagnera orozpatrzenie moliwoci wprowadzenia federalnego ubezpieczenia od bezrobocia. Wtym samym czasie Gerard Swope, prezes General Electric, nakania potajemnie Hoovera do przyjcia znacznie bardziej rozbudowanego planu robt publicznych. We wrzeniu 1930 roku Swope zaproponowa Hooverowi, eby na potrzeby robt publicznych bezzwocznie wyemitowa
don S. Watkins, William O. Weyforth, Joseph H. Willits, Chase Going Woodhouse, Matthew Woll. Wtym czasie wakcj poparcia dla ustawy byli rwnie zaangaowani ekonomici i wybitni intelektualici innych specjalnoci, bdcy pracownikami lub czonkami Amerykaskiego Stowarzyszenia na Rzecz Ustawodawstwa Pracy, amianowicie: Willard E. Atkins, C.C. Burlingham, Stuart Chase, Dorothy W. Douglas, Richard T. Ely, Felix Frankfurter, Arthur D. Gayer, Harold M. Groves, Luther Gulick, ona Thomasa W. Lamonta, Eduard C. Lindeman, William N. Loucks, Wesley C. Mitchell, Jessica Peixotto, Donald Richberg, Bernard L. Shientag, Sumner H. Slichter, Edwin S. Smith, George Soule, William F. Willoughby, Edwin E. Witte. 16 Bernstein, The Lean Years: AHistory of The American Worker, 19201933, s. 304. 17 Zob. Joseph Dorfman, The Economic Mind in American Civilization, New York 1959, t. 5, s. 674675. 18 W nastpnym miesicu piciu postpowych senatorw zwoao konferencj wcelu agitowania na rzecz gigantycznej poyczki wwysokoci 5 mld dolarw na program robt publicznych. Na konferencji przemawiali: postpowy burmistrz Detroit Frank Murphy, profesor Leo Wolman iojciec John A. Ryan. Wzywali do tego rwnie senator LaFollette iWilliam Randolph Hearst.

Obcienia podatkowe zwizane zdziaalnoci rzdu

207

obligacje owartoci miliarda dolarw izasugerowa, e dodatkowy miliard mona uzyska zemisji obligacji stanowych ilokalnych gwarantowanych przez pastwo. Swope z upodobaniem powoywa si na czasy wojny, kiedy obowizywa jawny plan centralny, uwaany przez niego za wzorzec, ktry naleao powieli. Na szczcie skonnoci centralistyczne Hoovera nie byy na tyle silne, by zaakceptowa on propozycj Swopea19. Do podjcia dziaa zbyt radykalnych jak na pogldy Hoovera zachca go rwnie pukownik Arthur Woods, przewodniczcy prezydenckiego Kryzysowego Komitetu ds. Zatrudnienia. Sugerowa on realizacj federalno-stanowego programu robt publicznych, ktry kosztowaby 750 mln dolarw ipolega m.in. na powoaniu Federalnego Urzdu Odbudowy (Federal Reconstruction Board), przyznajcego stanom kredyty na roboty publiczne20.

O b c i e n i a p o d at kowe z w i z a ne z d z i a a l no c i r z du
W uadzonym, ale iluzorycznym wiecie statystyki produktu narodowego wydatki rzdu na dobra i usugi stanowi kwot doliczan do produktu narodowego. Wrzeczywistoci natomiast, ze wzgldu na to, e na przychody rzdu, wprzeciwiestwie do przychodw wszystkich pozostaych instytucji, skadaj si pacone pod przymusem podatki, anie dobrowolne opaty, znacznie blisze prawdy byoby uznanie wydatkw rzdu za uszczuplenie, anie zwikszenie produktu narodowego. Wydatki lub przychody rzdu (wzalenoci od tego, ktre znich wyraaj si wiksz kwot) mona uzna za obcienie produktu narodowego. Dopiero po odjciu ich od produktu prywatnego brutto (PPB) otrzymujemy przybliony produkt prywatny pozostajcy wprywatnych rkach. Stosunek rzdowych wydatkw lub przychodw (wzalenoci od tego, ktre znich wyraaj si wiksz kwot) do produktu prywatnego brutto wyraa wprzyblieniu rozmiary grabiey, jak dotyka prywatny produkt gospodarki21.
Zob. David Loth, Swope of GE , New York 1958, s. 198200. Bernstein, The Lean Years: AHistory of The American Worker, 19201933, s. 304. 21 Na og wydatki rzdu porwnuje si z produktem narodowym brutto (PNB), ustalajc rozmiary fiskalnej aktywnoci rzdu wgospodarce. Jednak ze wzgldu na to, e wydatki rzdu s raczej grabie ni produkcj, najpierw trzeba odj produkt powstajcy wrzdzie irzdowych przedsibiorstwach od PKB, eby wwyniku otrzyma produkt prywatny brutto (PPB). Mogoby si zdawa, e cznych wydatkw rzdu nie naley odejmowa od PPB, gdy tym samym dwukrotnie liczy si wydatki rzdu na wynagrodzenia urzdnikw (produkt powstajcy wrzdzie). Nie wystpuje tu jednak bd powtrzenia tego samego dziaania arytmetycznego, poniewa znaczna cz pienidzy przeznaczonych na pensje dla urzdnikw pochodzi zpodatkw ciganych zsektora prywatnego, azatem one rwnie stanowi kwot zagrabion gospodarce prywatnej. Wnaszej metodzie wystpuje jednak pewne przeszacowanie grabiey okwot rwn tym funduszom rzdu przeznaczanym na wynagrodzenia dla urzdnikw, ktre pochodz z podatkw tyche urzdnikw, w zwizku z czym nie s odejmowane od produktu prywatnego. Kwot t, zwaszcza wodniesieniu do okresu 19291932, mona
19 20

208

Rok 1930

W czasie kryzysu za szczeglnie wane naley uzna zmniejszenie ciaru podatkw naoonych na gospodark. Istotne jest zwaszcza, by uwolni wtedy gospodark od obcienia, jakim jest przejmowanie przez rzd zasobw, gdy dziki temu wydatki na inwestycje zwiksz si, ana konsumpcj zmalej, co wzmocni impuls do wyjcia zkryzysu. Jak zareagowa rzd, kiedy nadszed kryzys 1929 roku? Czy obcienia fiskalne naoone na gospodark wzrosy, czy zmalay? Na szczcie mamy dostp do statystyk, poczwszy od 1929 roku, dziki czemu moemy sprbowa odpowiedzie na te pytania. W1929 roku produkt narodowy brutto (PNB) wynis 104,4 mld dolarw, aprodukt prywatny brutto 99,3 mld dolarw (zob. obliczenia wDodatku). Federalna grabie produktu prywatnego bya rwna przychodom rzdu federalnego wkwocie 5,2 mld dolarw (wydatki federalne byy nieco nisze iwynosiy 4mld). Grabiee stanw ipowiatw wyniosy 9 mld dolarw takie miay wydatki a ich przychody 8,8 mld dolarw. czna grabie rzdu na produkcie prywatnym w 1929 roku wyniosa zatem 14,2 mld dolarw, czyli 14,3 procent produktu prywatnego brutto (lub 15,7 procent produktu prywatnego netto). W1930 roku PNB spad do 91,1 mld dolarw, aPPB do 85,8 mld. Wydatki federalne wzrosy do 4,2 mld dolarw, podczas gdy przychody spady do 4,4 mld. Wydatki stanowe iloklalne wzrosy do 9,7mld dolarw, a ich przychody do 9,1 mld. czna kwota rzdowej grabiey w1930 roku utrzymaa si wic na poziomie 14,1 mld dolarw, ale teraz stanowio to 16,4 procent PPB i18,2 procent produktu prywatnego netto. Obcienie fiskalne wyranie wzroso, apowinno zmale. Bez wzgldu na wysoko podatkw powinnimy oczekiwa, e wokresie kryzysu przychody zpodatkw zmniejsz si, podobnie jak PNB, oile rzd bdzie postpowa zachowawczo. Rzd powinien przede wszystkim dy do zredukowania wydatkw. Tymczasem w omawianym okresie kryzysu wydatki rzdu wzrosy o800 mln dolarw, zczego 700 mln pochodzio od rzdw stanowych ilokalnych (gwne pozycje wtych wydatkach to: 170 mln dolarw na podwyki wynagrodze pracownikw, 300 mln dolarw na dodatkowe inwestycje budowlane). Rzd federalny zwikszy swoje wydatki o130 mln dolarw, zczego 50 mln stanowiy

spokojnie pomin, bo nie istnieje metoda jej precyzyjnego obliczenia inie ma lepszej metody oszacowania grabiey dokonywanej przez rzd wsektorze prywatnym. Jeli wydatki iprzychody rzdu bilansuj si, to oczywicie ijedne, idrugie stanowi grabie, bo fundusze pozyskane zopodatkowania kierowane s na wydatki. Jeli wydatki przewyszaj przychody, to deficyt finansuje si albo przez emisj nowych pienidzy, albo zprywatnych oszczdnoci. Wobu wypadkach deficyt powoduje drena rodkw zsektora prywatnego. Jeli przychody przewyszaj wydatki, to nadwyka podatkw stanowi drena sektora prywatnego. Bardziej szczegowe omwienie tych zagadnie izestawienie danych dotyczcych lat 19291932 mona znale wDodatku.

Obcienia podatkowe zwizane zdziaalnoci rzdu

209

koszty nowych przedsiwzi budowlanych. Byy to pierwsze skutki polityki pobudzania robt publicznych, ktr zapocztkowa Hoover22. W 1929 roku rzd federalny mia ogromn nadwyk w kwocie 1,2mld dolarw (4,1 mld przychodu, 2,9 mld wydatkw, nie uwzgldniajc przedsibiorstw pastwowych; 5,2 mld przychodu, 4,1 mld wydatkw, uwzgldniajc przedsibiorstwa pastwowe) i naley poczyta rzdowi Hoovera za zasug, e gdy tylko rozpocz si kryzys, Hoover iMellon zaproponowali, eby najwysz stawk podatku dochodowego zmniejszy z5 do 4 procent, apodatek dochodowy od przedsibiorstw obniy z12 do 11procent23. Kongres zaaprobowa t propozycj ju pod koniec 1929roku. Jednym ze skutkw obnienia podatkw by spadek przychodw federalnych do 4,4 mld dolarw w1930 roku (3,3 mld, nie uwzgldniajc przedsibiorstw pastwowych). Jednoczenie wydatki federalne wzrosy do 4,2 mld dolarw (3,1 mld, nie uwzgldniajc przedsibiorstw pastwowych), co nadal zostawiao wkasie pastwa znaczn nadwyk. Federalne obcienia podatkowe naoone na produkt prywatny utrzymyway si mniej wicej na staym poziomie: zmniejszyy si z5,2 procent do 5,1 procent PPB iz5,8 procent do 5,7 procent PPN. Za zwikszenie obcie podatkowych odpowiaday przede wszystkim rzdy stanowe ilokalne, ktre zwikszyy stop grabiey z9,1 procent do 11,3procent PPB iz9,9procent do 12,5 procent PPN.

22 W Dodatku wykazana jest kwota wzrostu wydatkw federalnych wwysokoci 200 mln dolarw, co wynika zzaokrglenia. Rzeczywisty wzrost wydatkw wynis 133 mln dolarw. 23 Zob. Sidney Ratner, American Taxation, New York, Norton 1942, s. 443.

10 .

1931

t r ag i c z n y ro k

Rok 1931 zamiast uzdrowienia, ktrego spodziewali si politycy iekonomici, przynis jeszcze gbsze zaamanie i kryzys. Std pojawio si trafne okrelenie tragiczny rok 1931, ktrego autorem by dr Benjamin Anderson. Kryzys finansowy igospodarczy mia wtedy szczeglnie dramatyczny przebieg wEuropie, gdzie wczeniej go nie odczuwano. Sia uderzenia bya tam spowodowana po czci wczeniejsz inflacj, apo czci inflacj wywoan poyczkami amerykaskimi oraz zachtami i pomoc Rezerwy Federalnej, a take wysokimi cami amerykaskimi, ktre uniemoliwiy Europie sprzeda towarw za oceanem ispat dugw pienidzmi uzyskanymi ztej sprzeday. Europejski kryzys zacz si od kopotw Boden-Kredit Anstalt, najwaniejszego banku wAustrii, awaciwie wcaej Europie rodkowej, ktry, podobnie jak inne banki, nadmiernie rozbudowa akcj kredytow1. Bank przeywa ju powane trudnoci finansowe w1929 roku, ale wtedy pospieszyy mu zpomoc rne instytucje rzdowe iinne organizacje, ktre kieroway si wzgldami doranymi, co kazao im uzna, e nie wolno dopuci do upadku tak duego banku. Boden-Kredit-Anstalt poczy si w1929 roku ze starszym isilniejszym Oesterreichische -Kredit-Anstalt iuzyska nowy kapita od midzynarodowego syndykatu bankowego, wktrym dziaay m.in. J.P. Morgan and Company iangielska firma Schroeder. Szefem syndykatu by Rothschild zWiednia. Gwarancji na niektre inwestycje banku Boden udzieli te rzd Austrii. Pozwolio to na krtko umocni chwiejn pozycj banku. Do zaamania doszo, kiedy Austria zwrcia si do swojego naturalnego sojusznika Niemiec, by wsytuacji rosncych barier irestrykcji whandlu utworzy znimi uni celn 21 marca 1931 roku. Ten pomys bardzo nie podoba si rzdowi Francji, tote Bank Francji ipomniejsze banki francuskie zaczy nagle da spaty krtkoterminowych poyczek zacignitych przez banki austriackie i niemieckie.
Benjamin M. Anderson, Economics and the Public Welfare , New York 1949, s. 232 in.
1

212

1931

tragiczny rok

Nie da si zaprzeczy, e polityczna motywacja rzdu francuskiego miaa charakter destrukcyjny, ale jego dziaanie jako takie byo cakowicie usprawiedliwione. Jeli Austria bya zaduona u Francuzw, to obowizkiem dunikw austriackich byo dysponowanie wystarczajcymi funduszami, eby mc spaci swoje zobowizania. Win za swj upadek ponosi wic sam bank oraz rzdy ifinansici, ktrzy prbowali go chroni, czym przyczynili si do pogorszenia jego niepewnej sytuacji. Klienci Kredit-Anstalt przypucili run na ten bank wpoowie maja. Bank Anglii, rzd austriacki, [syndykat] Rothschilda iBank of International Settlements wspierane przez Nowojorski Bank Rezerwy Federalnej ponownie udzieliy mu wielomilionowej pomocy. To jednak nie wystarczyo. Pod koniec maja rzd Austrii przyzna bankowi gwarancj wwysokoci 150 mln dolarw, poniewa rzd austriacki cakowicie straci wiarygodno, wic jednak wkrtce ogosi bankructwo pastwa, znoszc standard zota. Nie ma potrzeby zajmowa si szczegowo midzynarodowymi problemami, ktre narastay wEuropie pod koniec 1931 roku, doprowadzajc do tego, e Niemcy, Anglia iwikszo pozostaych pastw europejskich odmwiy spacania swoich zobowiza izniosy standard zota. Zapa Europy miaa wpyw na sfer pienin ifinansow Stanw Zjednoczonych, gdy po pierwsze, wywoaa uAmerykanw niepewno dotyczc trwaoci standardu zota wich kraju, apo drugie, ujawniaa sabo bankw europejskich, ktre byy silnie powizane z amerykaskimi. Banki amerykaskie miay prawie 2 mld dolarw wwekslach bankw niemieckich, aNowojorski Bank Rezerwy Federalnej uczestniczy wbezskutecznych dziaaniach ratunkowych. Spadek europejskiego importu ze Stanw Zjednoczonych, ktry nastpi wwyniku kryzysu, nie by gwn przyczyn jego zaostrzenia si. Eksport zAmeryki w1929 roku mia warto sigajc 6 procent amerykaskiego biznesu, tote cho midzynarodowe wydarzenia spowodoway pogbienie kryzysu wrolnictwie, gwn przyczyn kryzysu byy problemy Ameryki i specyfika jej polityki. Zagraniczne rzdy wpyny na amerykaski kryzys wniewielkim stopniu. Odpowiedzialnoci za jego pojawienie si naley obciy gwnie rzd amerykaski. Wprawdzie obszar naszych zainteresowa musimy tu ograniczy do Stanw Zjednoczonych, ale pozwol sobie na dygresj dotyczc nieczystych dziaa Wielkiej Brytanii wtym kryzysie, poniewa ich reperkusje miay charakter midzynarodowy. Wielka Brytania ktrej rzd zainspirowa Europ do przyjcia w latach dwudziestych zawodnych standardw sztabowo-zotego i dewizowo-zotego oraz doradzi Niemcom zwikszenie inflacji przez inwestycje zagraniczne, usiowa sprawi, by funt szterling sta si gwn walut wiatow poddaa si ibez walki porzucia standard zota. Anglia postpia wzorem Francji, zamiast dawa jej przykad. Cynicznie odmwia regulowania swoich zobowiza, mimo e bya znacznie silniejsza finansowo od Niemiec iAustrii, ktre

1931 tragiczny rok

213

przynajmniej rozpaczliwie walczyy oprzetrwanie. Anglia nie miaa zamiaru porzuci polityki inflacji itaniego kredytu, nawet jeli dziki temu mogaby utrzyma zdrowy pienidz. Przez cay 1931 rok Bank Anglii wtrakcie kryzysu utrzymywa bardzo niskie stopy dyskontowe, nigdy nie podwyszajc ich ponad 4,5 procent, i zwiksza swoje depozyty, eby zrwnoway straty na zocie za granic. W cigu poprzednich kryzysw finansowych stopa procentowa wbankach wzrastaa do 10 procent wznacznie wczeniejszej fazie ipoda pienidza nie rosa, lecz kurczya si. Bank Anglii zacign kredyty wbankach Rezerwy Federalnej iBanku Francji na kwot 650 mln dolarw. Bank Francji wbrew swojej woli na polecenie rzdu tego kraju musia prowadzi rachunki wfuntach szterlingach inie dopomina si owypat ich rwnowartoci wzocie. Iwtedy, 20 wrzenia, Wielka Brytania ze stoickim spokojem odesza od standardu zota, co spowodowao ogromne straty Francuzw, pogryo wiat wchaosie monetarnym izakcio funkcjonowanie wiatowych rynkw. Jako rozstrzygajcy przyczynek do oceny charakteru gubernatora Montagu Normana moe posuy to, e jeszcze dwa dni wczeniej solennie zapewni on doktora Visseringa, prezesa Banku Holandii, i Wielka Brytania utrzyma standard zota iwzwizku ztym konta Holandii prowadzone wszterlingach s bezpieczne. Jeli by to podstp, to niewykluczone, e obrotni przyjaciele Normana wStanach Zjednoczonych wiedzieli onim zawczasu. Latem 1931 roku gubernator Norman odwiedzi Quebec wcelach leczniczych ispotka si zgubernatorem Harrisonem zNowojorskiego Banku Rezerwy Federalnej. Wielka Brytania porzucia standard zota wkrtce po powrocie Normana do Anglii2. Podczas kryzysu wEuropie Rezerwa Federalna, azwaszcza Nowojorski Bank Rezerwy, usilnie staraa si pomc rzdom europejskim iwesprze nieuzasadnione ekonomicznie kredyty. Wpoowie lipca zarzd Nowojorskiego Banku Rezerwy zebra si na caodziennej konferencji zudziaem szefw J.P. Morgan and Company. Podjto decyzj, eby uzna przywdztwo Bank of International Settlements, czyli klubu europejskich bankw centralnych. Wzwizku ztym postanowieniem Bank Nowojorski udzieli poyczki Reichsbankowi na zakup niemieckich akceptw oraz kredytw i innym bankom centralnym na uwolnienie ich zamroonych aktyww. W 1931 roku Nowojorski Bank Rezerwy Federalnej poyczy 125 mln dolarw Bankowi Anglii, 25 mln dolarw niemieckiemu Reichsbankowi imniejsze kwoty Wgrom oraz Austrii. Wrezultacie due iloci zamroonych aktyww zostay przeniesione, stajc si obcieniem dla
Potajemne kontakty gubernatora Normana zszefem Nowojorskiego Banku Rezerwy Federalnej trway te podczas kryzysu. W sierpniu 1932 r. Norman przyby do Bostonu, skd uda si do Nowego Jorku jako profesor Clarence Skinner. Nie wiemy, co wyniko z tej konferencji z szefami Bankw Rezerwy, ale po powrocie Normana Bank Anglii pogratulowa mu zasiania ziarna. Zob. Lawrence E. Clark, Central Banking Under the Federal Reserve System, New York 1935, s. 312.
2

214

1931

tragiczny rok

Stanw Zjednoczonych. Ponadto Rezerwa Federalna odnowia kredyty zagraniczne, ktrych wierzyciele nie mogli spaci wterminie3.

Obraz amer yka sk ich f inansw


Kryzys wAmeryce zaostrza si inie miao to zwizku zsytuacj wEuropie. Produkcja, ceny iobroty whandlu zagranicznym wci gwatownie spaday, a bezrobocie sigao niemal 16 procent osb zdolnych do pracy. Opracowywany przez Zarzd Rezerwy Federalnej wskanik produkcji przemysowej (wskanik FRB), ktry w 1929 roku wynosi 110, a w 1930 roku 90, w 1931 spad do 75. Najwiksze straty odnotowano co potwierdzao suszno austriackiej teorii cyklu wprzemyle dbr produkcyjnych idbr kapitaowych wyszego rzdu, anie wsferze produkcji dbr konsumpcyjnych. Od koca 1929 roku do koca 1931 roku wskanik produkcji dbr trwaych FRB spad o50 procent, podczas gdy wskanik pozostaych dbr spad oniecae 20 procent. Produkcja surwki elaza spada ze 131 tysicy ton dziennie wgrudniu 1930 roku do 56 tysicy ton dziennie wgrudniu 1930 roku i33 tysicy ton wgrudniu 1931 roku, awic oprawie 80 procent. Jednoczenie wskanik sprzeday detalicznej duych sklepw samoobsugowych spad ze 118 w1929 roku do 88 pod koniec 1931roku, czyli zaledwie ookoo 25 procent. Sytuacja monetarna wAmeryce nie zmienia si zasadniczo a do drugiej poowy 1931 roku. Na koniec 1930 roku kwota pienidza w obiegu i depozytw bankowych wynosia 53,6 mld dolarw; 30 czerwca 1931roku bya nieco mniejsza iwynosia 52,9 mld. Pod koniec tego roku spada gwatownie do 48,3 mld. Zagregowana poda pienidza wcigu caego roku spada z73,2 mld do 68,2 mld dolarw. Gwatowna deflacja nastpia w ostatnim kwartale wskutek powszechnego spadku zaufania wywoanego zniesieniem standardu zota w Wielkiej Brytanii. Od pocztku roku do koca wrzenia cakowite rezerwy bankowe zmalay do 107mln dolarw. Rzd federalny usilnie prbowa zwikszy poda pienidza, podwyszajc kontrolowane rezerwy o195 mln dolarw gwnie przez zakupy weksli i dyskontowanie weksli, ale niekontrolowane rezerwy skurczyy si o302 miliony, przede wszystkim zpowodu ogromnego wzrostu iloci pienidza wobiegu, ktry wynis 356 mln dolarw. Zazwyczaj ilo pienidza wobiegu spada wpierwszej poowie roku, by pniej wzrosn przed Boym Narodzeniem. Wzrost obserwowany na pocztku roku wiza si zpostpujc utrat zaufania Amerykanw do ich systemu bankowego, co byo spowodowane upadkiem bankw za granic
3 Clark nie bez racji zauwaa, e prawdziwym motywem, jakim kierowa si Nowojorski Bank Rezerwy Federalnej, podejmujc te dziaania ratunkowe, bya ch udzielenia pomocy finansowej bankom w Nowym Jorku, ktre miay due zasoby zamroonych aktyww zagranicznych, np. niemieckich akceptw. Ibid., s. 343 in.

Obraz amerykaskich finansw

215

oraz coraz wiksz liczb bankructw wkraju. Amerykanie powinni straci zaufanie do swoich bankw znacznie wczeniej, bo instytucje te ju od dawna nie byy go godne. Wysiki, ktre rzd podejmowa od stycznia do padziernika wcelu zwikszenia poday pienidza, byy neutralizowane przez to, e klienci bankw zamieniali depozyty na gotwk. Od ostatnich dni wrzenia do koca roku, awic wcigu trzech miesicy rezerwy bankowe spady onienotowan wczeniej kwot 400 mln dolarw, z2,36 mld do 1,96 mld dolarw. Rezerwa Federalna ponowia prby zastosowania swojej ulubionej metody, czyli zwikszenia poday pienidza, pompujc do systemu bankowego 268 mln dolarw nowych kontrolowanych rezerw (gwna operacja polegaa na zwikszeniu wolumenu weksli zdyskontowanych o 305 mln dolarw). Wtedy jednak nastpia reakcja, zarwno Amerykanw, jak imieszkacw innych krajw. Od pocztku kryzysu do wrzenia 1931 roku zasoby zota monetarnego wkraju wzrosy z4 mld do 4,7 mld dolarw, poniewa problemy finansowe Europy spowodoway, e jej mieszkacy wysyali zoto do Stanw Zjednoczonych. Jednak kryzys brytyjski po raz pierwszy naruszy powszechne zaufanie do dolara, wskutek czego pod koniec grudnia zasoby zota monetarnego wAmeryce spady do 4,2 mld dolarw. Odpyw zota, ktry zacz si we wrzeniu 1931roku itrwa do lipca 1932, spowodowa zmniejszenie si amerykaskich zasobw zota monetarnego z4,7mld do 3,6 mld dolarw. Bya to spucizna standardu dewizowo-zotego, do ktrego Wielka Brytania namwia Europ wlatach dwudziestych4. Ilo pienidza wobiegu rwnie szybko rosa, zarwno zpowodu obaw otrwao systemu bankowego, jak ize wzgldu na okresowe wahania popytu. Wcigu owych trzech miesicy ilo pienidza wobiegu zwikszya si o400 mln dolarw. Wdrugiej poowie 1931 roku rezerwy bankowe zmalay wic zwoli konsumentw o 400 mln dolarw, a w konsekwencji poda pienidza zmniejszya si wtym samym czasie o4 mld dolarw. W 1930 roku Rezerwa Federalna stale obniaa stopy redyskontowe, z4,5 procent na pocztku roku do 2 procent pod koniec roku, anastpnie do 1,5 procent wpoowie 1931 roku. Kiedy pod koniec tego roku nadszed kryzys finansowy, Rezerwa Federalna podniosa stop redyskontow do 3,5 procent. Oprocentowanie akceptw rwnie podwyszono po dugim okresie spadku. Ekonomici krytykowali System Rezerwy Federalnej za jego polityk trudnego pienidza w ostatnim kwartale 1931 roku. W rzeczywistoci Fed prowadzi nadal polityk inflacyjn, gdy zwiksza rezerwy kontrolowane. Kade zwikszenie inflacji zagraao samemu standardowi zota. Fed nie powinien dy do inflacji, lecz do deflacji, eby zwikszy zaufanie do zota oraz przypieszy dostosowania, ktre byy niezbdne, by zakoczy kryzys.

Zob. Winthorp W. Aldrich, The Causes of the Present Depression and Possible Remedies, New York 1933, s. 12.
4

216

1931

tragiczny rok

Inflacyjna polityka Rezerwy Federalnej nie satysfakcjonowaa niektrych ekonomistw, na przykad statystyka Nowojorskiego Banku Rezerwy Federalnej Carla Snydera, zwolennika stabilizacji cen iwiernego sprzymierzeca gubernatora Stronga. Ju wkwietniu 1931 roku zinicjatywy Snydera ekonomici wystosowali petycj do zarzdu Rezerwy Federalnej, wktrej domagali si natychmiastowego wprowadzenia polityki taniego pienidza oraz dugoterminowej ekspansji kredytowej. Wrd sygnatariuszy petycji znaleli si: John R. Commons, Lionel D. Edic, Virgil Jordan, Harold L. Reed, James Harvey Rogers, Walter E. Spahr iGeorge F. Warren5.

Obc i en ia podat kowe na k ada ne przez rz d


Jakie obcienia podatkowe naoy rzd na obywateli w1931 roku? Produkt narodowy brutto spad z 91,1 mld dolarw w 1930 roku do 76,3mld dolarw w1931 roku. Produkt prywatny brutto spad z85,8mld dolarw w1930 roku do 70,9 mld dolarw w1931 roku. Tymczasem czna grabie rzdu wzrosa z14,1 mld do 15,2 mld. czne przychody rzdu zmalay z13,5 mld do 12,4 mld (przychody federalne spady z4,4 mld do 3,4 mld), ale czne wydatki rzdu znacznie wzrosy z13,9 mld do 15,2mld. Tym razem wzrost wydatkw dotyczy wycznie szczebla federalnego, anie stanowego ilokalnego. Wydatki federalne wzrosy z4,2mld w1930 roku do 5,5 mld w1931 roku, abez uwzgldnienia przedsibiorstw pastwowych z3,1 mld do 4,4 mld, czyli a o42 procent. Jak wida, w czasie wielkiego kryzysu, kiedy ludzie tak bardzo potrzebowali, eby zdjto z nich cz ciarw naoonych przez rzd, w miercionony ciar jeszcze wzrs z16,4 procent do 21,5 procent produktu prywatnego brutto (z18,2 procent do 24,3 procent produktu prywatnego netto). Niewielk nadwyk w 1930 roku rzd federalny zamieni na ogromny deficyt w1931 roku wkwocie 2,2 mld dolarw. Tak oto prezydent Hoover, ktrego czsto przedstawia si jako arliwego zwolennika laissez-faire, przyczyni si do powstania najwikszego w dziejach Ameryki deficytu wokresie pokoju. Wcigu jednego roku obcienia podatkowe naoone przez rzd federalny wzrosy z5,1 procent do 7,8 procent (z5,7 procent do 8,8 procent produktu prywatnego netto). Do wzrostu wydatkw federalnych o 1,3 mld dolarw w 1931 roku najbardziej przyczyni si wzrost patnoci transferowych o1 mld dolarw. Nakady na nowe publiczne inwestycje budowlane wzrosy oponad 60 mln dolarw, podobnie jak w poprzednim roku, dotacje pomocowe dla rzdw stanowych ilokalnych wzrosy o200 mln dolarw. Zmiliarda dolarw, oktre wzrosy wypaty transferowe, 900 mln stanowiy kwoty
Joseph Dorfman, The Economic Mind in American Civilization, New York 1959, t. 5, s. 675.
5

Roboty publiczne istawki pac

217

przeznaczone na zasiki wyrwnawcze (adjusted compensantion benefits), gwnie dla weteranw.

Robot y publiczne istawk i p ac


Jak rozwijay si programy planowania robt publicznych oraz utrzymania pac, do ktrych tak wag przywizywa Hoover? Wspomnielimy ju otym, e wpadzierniku 1930 roku Hoover powoa Kryzysowy Komitet ds. Zatrudnienia, na ktrego czele stan pukownik Arthur Woods. Woods by czonkiem rady powierniczej Fundacji Rockefellera i nalea do zarzdu Rockefellers General Education. W Komitecie zasiadali te przemysowcy: Sewell Avery, William J. Bault zMetropolitan Life i wszechobecny Beardsley Ruml oraz ekonomici, tacy jak profesor Joseph H. Willits, Leo Wolman, J. Douglas Brown, W. Jett Lauck, Lewis E. Meriam iFred C. Croxton. Komitet stanowczo zaleca zwikszenie wydatkw na roboty publiczne na wszystkich poziomach zarzdzania. Prezydencki komitet, azwaszcza jego Sekcja Robt Publicznych, by jedn z gwnych si popierajcych ustaw stabilizacji zatrudnienia Wagnera zlutego 1931roku. Hoover podpisa t ustaw, lecz gros zasug za jej powstanie przypisa Ottonowi Todowi Malleryemu6. Komitet prezydencki by gwnym organem rzdowym do kontaktw zpracodawcami iwzywa ich do utrzymania stawek pac. Jeden zczonkw Komitetu wychwala t instytucj pniej za skuteczno wprzekonywaniu pracodawcw do powstrzymania si od obniania pac, ktre wystpowao wpodobnych okresach innych kryzysw7. Nic dziwnego, e w czasie tego kryzysu liczba strajkw bya bardzo niewielka. Wmarcu pukownik Woods zdum powita nowe spojrzenie na przemys, polegajce na jego odpowiedzialnoci za pracownikw. Odtd zamiast obnia stawki pac, przemys mia utrzymywa si nabywcz robotnikw, realizujc zasad owieconego interesu wasnego. Komitet przekona dziesiciu wybitnych przedstawicieli przemysu ipracownikw do wygoszenia felietonw radiowych, w ktrych wyjaniali now wspania filozofi. Komitetowi umoliwiono te obserwowanie postpw na budowach realizowanych wprogramie robt publicznych. Ustawa ostabilizacji zatrudnienia zlutego nie uspokoia zwolennikw robt publicznych, lecz jeszcze zaostrzya

6 Zob. Irving Bernstein, The Lean Years: AHistory of the American Worker, 1920 1933, Boston 1960; Dorfman, The Economic Mind in American Civilization, t. 5, s.7 przyp. Hoover zawetowa popieran przez Woodsa ustaw wzmacniajc Urzd Zatrudnienia USA, ktr przyjto w marcu. Zob. Harris Gaylord Warren, Herbert Hoover and the Great Depression, New York 1959, s. 24 in. 7 E.P. Hayes, Activities of the Presidents Emergency Committee for Employment, October 17, 1930August 19, 1931, nakadem autora, 1936.

218

1931

tragiczny rok

ich apetyty8. Wtym samym roku senator Wagner zaproponowa program robt publicznych, ktrego realizacja kosztowaaby 2 mld dolarw, asenator LaFollette wzywa do przekazania na ten cel gigantycznej kwoty 5,5 mld. Pod koniec 1931 roku trzydziestu jeden wybitnych ekonomistw zebrao si wNowym Jorku na konferencji sponsorowanej przez Williama Randolpha Hearsta i wystpio z wnioskiem o realizacj programu robt publicznych, ktrego koszt wynisby 5 mld dolarw. Mia on by sfinansowany zemisji obligacji skarbowych. Owi ekonomici podkrelili, e wzrostowi wydatkw na federalne roboty publiczne w1931 roku towarzyszy spadek liczby inwestycji budowlanych realizowanych przez wadze stanw i powiatw, w zwizku z czym czne nakady na budownictwo publiczne byy mniejsze ni wpoprzednim roku. Wzywali do realizacji odwanego planu, ktry wspomagaaby ekspansja kredytowa idobra atmosfera znana z lat kryzysu wojennego. Wrd sygnatariuszy tego wniosku byli profesorowie: James C. Bonbright, Phillips Bradley, Paul F. Brissenden, Thomas Nixon Carver, Paul H. Douglas, Seba Eldridge, William Trufant Foster, Arthur D. Gayer, John Ise, J.E. LeRossignol, W.N. Loucks, Robert M. MacIver, George R.Taylor, Williard L. Thorp iNorman J. Ware9. Warto tu nadmieni, e kiedy prezydent Hoover pomaga wopracowaniu programw majcych zapewni prac wbudownictwie, jednoczenie ingerowa rwnie wsfer prywatnej produkcji winnej brany, by utrudni jej funkcjonowanie. Wmaju poleci zerwanie umw dzierawy na pozyskanie drewna zlasw federalnych, co wizao si wyczeniem lasw zprodukcji ipogbieniem powanego kryzysu whandlu drewnem. Na szczeblu stanowym gubernator stanu Nowy Jork Franklin D. Roosevelt jako pierwszy opracowa plan robt publicznych, powoujc Komitet ds. Stabilizacji Przemysu na rzecz Zapobiegania Bezrobociu (Committee on the Stabilization of Industry for the Prevention of Unemployment). Szefem komitetu zosta Henry Bruere, ajego doradc technicznym Paul H.Douglas. Komitet postulowa outworzenie stanowego urzdu planowania robt publicznych idzielenie etatw. Pod koniec stycznia 1931 roku Roosevelt zwoa konferencj siedmiu stanw, by wezwa do organizowania federalnych istanowych robt publicznych. Jej gwnym ekspertem by profesor Leo Wolman, awrd innych uczestnikw znaleli si profesorowie William Leiserson i Paul H. Douglas. Wkilkudniowej konferencji, ktrej temat brzmia: Stae przeciwdziaanie bezrobociu, wzili udzia czonkowie sekcji spoecznych Kociow katolickiego i protestanckiego
8 Dyrektor nowego Federal Employment Stabilization Board D.H. Sawyer krytykowa opnienia wrealizacji programw robt publicznych iopowiada si za tym, eby nadzr nad nimi sprawoway wadze lokalne. Ponadto J.S. Taylor, szef Wydziau Budownicta Publicznego (Division of Public Construction), sprzeciwia si robotom publicznym jako takim. Zob. Bernstein, The Lean Years: AHistory of The American Worker, 19201933, s. 273274. 9 Congressional Record 75, 11.01.1932, s. 16551657.

Utrzymanie stawek pac

219

oraz gmin ydowskich. Edward Eyre Hunt zprezydenckiego Kryzysowego Komitetu ds. Zatrudnienia wezwa na niej do organizowania robt publicznych. William T. Foster domaga si zwikszenia poday pienidza, John P. Frey zAmerykaskiej Federacji Pracy jeszcze wyszych pac jako rodka zaradczego na kryzys, aGeorge Soule socjalistycznego planowania. Profesor John R. Commons i John Edgerton z NAM spierali si na temat przymusowego ubezpieczenia od bezrobocia, asenator Wagner zachwala swj projekt ustawy dotyczcej robt publicznych istabilizacji. Wpierwszych miesicach 1931 roku Kalifornia powoaa Stanowy Komitet ds. Bezrobocia (State Unemployment Committee), ktry mia pomaga samorzdom lokalnym istymulowa organizacj robt publicznych. Maryland przypieszy realizacj swojego programu robt publicznych, Massachusetts wypuci obligacje wcelu ich sfinansowania, aMichigan kontynuowa budow autostrad wzimie, mimo e normalnie wtym czasie nie prowadzi si tam prac budowlanych. Wadze Michigan nalegay, eby waciciele firm wykonujcych ich zlecenia nie obniali pac robotnikom. Minnesota w dziaaniach na rzecz tworzenia miejsc pracy posuna si nawet do tego, e jej wadze postanowiy, i wszdzie tam, gdzie bdzie to uzasadnione inie pocignie za sob dodatkowych kosztw, prac powinno si wykonywa rcznie, anie za pomoc maszyn, eby da zatrudnienie jak najwikszej liczbie osb10.

Ut rz y manie stawek p ac
Utrzymanie stawek pac wwarunkach staego spadku cen (w1930 roku ceny hurtowe spady o10 procent, w1931 o15 procent) byo rwnoznaczne zdu realn podwyk pac, co zczasem coraz bardziej pogbiao problem bezrobocia. Podsumowujc zagadnienie pac pod koniec 1931 roku, profesor Leo Wolman zauway, e przedsibiorcy, podobnie jak rzd, dziaali wci pod wpywem doktryny zlat dwudziestych, zgodnie zktr wysokie irosnce pace s niezbdnym warunkiem penego napywu siy nabywczej, awic rwnie dobrych interesw. Wczasie kryzysu przedsibiorcy nadal czsto powtarzali, e obnienie dochodw robotnikom nie jest lekarstwem na kryzys gospodarczy, lecz stanowi jego bezporedni przyczyn albo e:
wtym wieku rozsdku, kiedy wiemy, e produkcja zaley od wielkoci konsumpcji11, mog stwierdzi, i duzi fabrykanci iproducenci utrzymaj pace, bo wiedz, e takie postpowanie ma znamiona

Monthly Labor Review, nr 32 (1931), s. 834 in. Wrzeczywistoci jest odwrotnie: wielko konsumpcji jest cakowicie zalena od produkcji.
10 11

220

1931

tragiczny rok

dalekowzrocznoci iwostatecznym rachunku okae si najbardziej konstruktywne12.

Do koca 1931 roku wikszo firm, azwaszcza due, zpowiceniem powstrzymyway si od obniania pac. Niektre mae przedsibiorstwa z bran tekstylnej i wglowej zmniejszyy stawki pac, ale due firmy wpodstawowych gaziach gospodarki, takie jak stalownie, przedsibiorstwa uytecznoci publicznej ibudowlane, ogosiy poparcie dla polityki wysokich pac ibrak zgody na pogorszenie panujcych standardw. Wolman stwierdza wzakoczeniu swojej wypowiedzi, e nie mona znale whistorii kryzysu, ktry charakteryzowaby si tak si idugotrwaoci jak obecny iwczasie ktrego pace zokresu prosperity utrzymayby si tak dugo jak w czasie kryzysu lat 1930193113. Doda jednak, e nacisk na obnienie pac narasta itrudno go odeprze, acz zatrudnionych wbudownictwie utrzymaa si na swoich stanowiskach pracy dziki temu, e zgodzia si sub rosa* na obniki. Redukcj pac, ktra nastpia wreakcji na due straty pod koniec 1931 roku, przeprowadzono wtajemnicy zobawy przed gniewem rzdu Hoovera14. Sekretarz skarbu Mellon streci stanowisko rzdu w sprawie pac wmaju 1931 roku:
Rzd iprzedsibiorcy zgodnie podjli zdecydowane wysiki nie tylko wcelu zapobieenia spadkowi pac, lecz take po to, by zapewni prac moliwie jak najwikszej liczbie ludzi izwikszy wten sposb konsumpcj. Trzeba pamita, e sia nabywcza to niezwykle wany czynnik, asia nabywcza (...) zaley wznacznym stopniu od poziomu ycia (...) ten poziom ycia trzeba utrzyma za wszelk cen15.

Rzd federalny doczy do tych stara, m.in. wydajc zarzdzenie BaconaDavisa, na mocy ktrego dzie pracy na budowach publicznych nie mg by duszy ni 8 godzin, awynagrodzenie musiao wynosi co najmniej tyle, ile zazwyczaj wynosiy pace wdanej okolicy. Nic dziwnego, e brytyjski ekonomista John Maynard Keynes wraporcie zpodry do Ameryki w1931 roku, ktry przygotowa dla premiera Ramsaya MacDonalda, chwali amerykaskie osignicia wutrzymaniu
Leo Wolman, Wages in Relation to Economic Recovery, Chicago 1931. Sekretarz handlu Lamont owiadczy wkwietniu 1931 r.: Przyjrzaem si najwaniejszym gaziom gospodarki i nie zauwayem denia do redukcji wynagrodze. Przeciwnie, mona zaobserwowa rne przejawy chci ich utrzymania (cyt. za Edward Angly, red., Oh Yeah?, New York 1931, s. 26). 14 National Industrial Conference Board, Salary and Wage Policy in the Depression, New York 1933, s. 6. 15 Jak wyej.
12 13

* zzachowaniem dyskrecji (ac.)

Utrzymanie stawek pac

221

stawek pac16. W tym samym czasie gubernatorzy niektrych stanw (Nowy Jork, Pnocna Karolina, Poudniowa Karolina, Teksas, Wyoming) podjli dziaania idce jeszcze dalej ni zalecenia dotyczce dobrowolnego dzielenia etatw iustalenia maksymalnej dugoci dnia pracy zawarte wprogramie Hoovera. Wchrze gosw popierajcych program pac Hoovera ztrudem mona byo usysze nieliczne rozsdne gosy jego przeciwnikw. Wartykule zamieszczonym wczasopimie finansowym Barons John Oakwood napisa, e w istocie postpowi przemysowcy i przywdcy zwizkowi opowiadaj si za tym, by utrzymywa stawki pac nawet za cen zamknicia fabryk. By moe na takim rozwizaniu korzystaj owi przywdcy, ale raczej nie pracownicy, ktrzy stracili prac w wyniku takich sztywnych przepisw. Oakwood wskazywa, e na wolnym rynku koszty zale od cen sprzeday, anie odwrotnie, tote spadek cen musi pociga za sob redukcj kosztw, gdy wprzeciwnym razie pojawia si bezrobocie oraz malej inwestycje i produkcja. Pace s podstawowym skadnikiem kosztw produkcji. Kontynuujc wywd, Oakwood wskaza na zasadnicz rnic midzy stawkami pac asi nabywcz pac. Zwraca uwag, e sia nabywcza jednostki to wistocie jej zdolno do wytworzenia dbr izaoferowania usug, ktre maj warto wymienn wobec innych dbr iusug, oraz podkrela e robotnik zawsze bdzie otrzymywa w pacy rwnowarto swojego produktywnego wkadu pracy. Prawdziwa sia nabywcza to sia wymienna oparta na produkcji. Jeli jakie dobro cieszy si duym popytem lub jego poda jest maa, to jego sia nabywcza wobec innych dbr jest wysoka. W przeciwnym razie, to znaczy gdy popyt na jakie dobro jest niewielki lub poda tego dobra jest dua, ma ono nisk si nabywcz. Wokresie boomu poprzedzajcego kryzys ekspansja kredytowa spowodowaa wzrost, ktrego nie mona byo utrzyma, a propaganda nowej epoki i zesanego przez moce nadprzyrodzone amerykaskiego standardu ycia zasiay wludzkich umysach ide, e w standard stanowi rodzaj niezbywalnego boskiego prawa przysugujcego amerykaskiemu robotnikowi. Publicysta Barons Hugh Bancroft napisa, e szczeglnie wane jest to, by pace spady wprzemyle dbr produkcyjnych, gdy tam ceny spadaj najbardziej, oraz zauwaa, i realne pracownicze stawki pac wzrosy izatrudnieni robotnicy czerpi korzyci kosztem bezrobotnych. Obniki pac byy konieczne, by przywrci im waciw si nabywcz17.
16 Dodajmy, e Keynes oceni te dziaania wadz Rezerwy Federalnej jako cakowicie zadowalajce, tzn. wystarczajco inflacjonistyczne. Roy F. Harrod, The Life of John Maynard Keynes, New York 1951, s. 437438. 17 Zob. John Oakwood, Wage Cuts and Economic Realities, Barrons, 29 czerwca 1931; idem, How High Wages Destroy Buying Power, Barrons, 29 lutego 1932; Hugh Bancroft, Wage Cuts a Cure for Depression , Barrons, 19 padziernika 1931; idem, Fighting Economic Law-Wage Scales and Purchasing Power, Barrons,

222

1931

tragiczny rok

Jesieni 1931 roku gospodarcza rzeczywisto zacza si wreszcie wyania z chaosu zudnych sofizmatw i ogranicze narzuconych przez program Hoovera. Stawki pac wkocu zaczy spada. U.S. Steel Corporation mimo sprzeciwu prezesa Jamesa A. Farrella zdobya si na odwag iwe wrzeniu obniya pace. William Green oskary U.S. Steel ozamanie przyrzeczenia zoonego prezydentowi w 1929 roku18. Nawet Henry Ford, mimo filozoficznie ugruntowanej wiary w polityk sztucznego utrzymywania pac, musia obniy pace wnastpnym roku.

Ograniczenia dot yczce imigracji


Wstrzymanie imigracji rwnie przyczyniao si do utrzymania pac na wysokim poziomie i Hoover pracowicie dziaa i na tym froncie. Wordziu zgrudnia 1930 roku wezwa Kongres do uchwalenia ustawy zawieszajcej imigracj, ktra miaaby solidniejsze podstawy prawne ni prezydencki dekret. Sekretarz stanu Stimson skrytykowa projekty ustaw zabraniajcych jakiejkolwiek imigracji poza imigracj krewnych rezydentw amerykaskich jako zbyt umiarkowane. Zamiast nich Stimson proponowa ogln redukcj imigracji o90 procent19. Jego projekt zosta przyjty przez Izb Reprezentantw, ale nie poddano go pod gosowanie wSenacie.

Dobrowolna pomoc
Bezporednia pomoc bya chyba jedyn sfer, co do ktrej prezydent Hoover opowiada si caym sercem za dziaaniem dobrowolnym, a nie sterowanym odgrnie przez rzd. Poprzedniej jesieni Hoover odmwi zwoania specjalnego posiedzenia Kongresu powiconego pomocy dla bezrobotnych, tumaczc, e powinny si tym zajmowa niezalene organizacje. Tradycje niesienia dobrowolnej pomocy w tej sferze byy jeszcze tak silne, e Czerwony Krzy zaprotestowa przeciw ustawie, przyznajcej mu dotacj w wysokoci 25 mln dolarw, ktra miaa by przeznaczona na tak pomoc. Jego przedstawiciele owiadczyli, e ich organizacja dysponuje odpowiednimi funduszami.
25stycznia 1932. Zob. te George Putnam, Is Wage Maintenance aFallacy?, Journal of the American Bankers Association, stycze 1932, s. 429 in. 18 Zob. Fred R. Fairchild, Government Saves Us From Depression, Yale Review, lato 1932, s. 667 i n.; Dorfman, The Economic Mind in American Civlization, t. 5, s.620. 19 Stimson doda te rasistowsk uwag o obawie, e pozwolenie na imigracj krewnych umoliwioby przyjazd zbyt wielu przedstawicieli ras poudniowych wstosunku do pnocnych inordyckich. Zob. Robert A. Divine, American Immigration Policy, 19241932, New Haven, Conn. 1957, s. 78.

Dobrowolna pomoc

223

Dyrektor Czerwonego Krzya oznajmi komisji parlamentarnej, e przyjcie funduszy od Kongresu znacznie osabioby motywacj do dobrowolnego przekazywania darowizn. Wielu terenowych dziaaczy Czerwonego Krzya zdecydowanie sprzeciwiao si jakiejkolwiek pomocy federalnej, a nawet wszelkiej pomocy publicznej, tote projekt ustawy po przyjciu przez Senat zosta odrzucony przez Izb Reprezentantw20. Podobne stanowisko zajo wielu przedstawicieli prywatnych organizacji charytatywnych, filantropw i pracownikw socjalnych, a New York Times chwali ducha dobrowolnej pomocy, przeciwstawiajc go pomocy publicznej21. Pracownik socjalny, ktry opisuje tamten okres, wspomina ze zdziwieniem:
wielu Amerykanw akceptowao teori, wedug ktrej kryzys w Anglii, gdzie rozpocz si on wczeniej ni w Ameryce, mia jaki tajemniczy [sic!] zwizek zsystemem ubezpiecze od bezrobocia (czyli zasikami)22 .

Mimo wszystko w 1931 roku warto bezporedniej pomocy wadz stanowych ilokalnych wyniosa 176 mln dolarw, awic znacznie wicej ni w1930 roku (105 mln dolarw) iw1929 roku (71 mln dolarw). Rzd federalny nie angaowa si w udzielanie bezporedniej pomocy, ale nadal wspiera rolnikw. Wlutym wyasygnowa zbudetu 20 mln dolarw na poyczki, ktre miay suy wsparciu rolniczych instytucji kredytowych, oraz przeznaczy 2 miliony dolarw na indywidualne poyczki dla rolnikw. Cho pocztkowo Hoover by zwolennikiem dobrowolnego finansowania pomocy, to jesieni 1930 roku powoa Kryzysowy Komitet ds. Zatrudnienia. Zrobi to niechtnie, instruujc czonkw komitetu, e bezrobocie jest problemem, zktrym musz si upora wadze lokalne23. Jednak przewodniczcy komitetu, pukownik Woods, namawia Hoovera do realizacji programu o charakterze zdecydowanie interwencjonistycznym, zawierajcego plan zwikszenia nakadw na roboty publiczne, atake do wprowadzenia wycie ustaw senatora Wagnera, dotyczcych planowania
20 Na temat energicznych naciskw podejmowanych przez prezydencki Kryzysowy Komitet ds. Zatrudnienia, ktre miay skoni Czerwony Krzy do udzielenia pomocy grnikom zkopalni wgla, zob. Bernstein, The Lean Years: AHistory of the American Worker, 19201933, s. 308 in. 21 Jednak wczerwcu American Association of Public Welfare Relief domagaa si programu pomocy federalnej. 22 Edith Abbott, Public Assistance, Chicago 1940, t. 1, s. 657658 i 509570. Nawet dobrowolna pomoc, jeli trafia do wszystkich, przyczynia si do wyduenia okresu bezrobocia, gdy zmniejsza presj na obnienie pac, ktre poskutkowaoby oczyszczeniem rynku pracy. 23 Zob. Arthur M. Schlesinger, jun., The Crisis of the Old Order, 19191933, Boston 1957, s. 169, 507.

224

1931

tragiczny rok

robt publicznych oraz powoania oglnokrajowego biura ds. zatrudnienia. Woods zoy rezygnacj w 1931 roku. Zastpi go Fred Croxton. Wielu przedsibiorcw, ktrzy w przeciwiestwie do Woodsa rozumieli zwizek przyczynowy midzy rzdowymi zasikami dla bezrobotnych wWielkiej Brytanii autrzymujcym si wtym kraju bezrobociem, krytykowao wszelkie pomysy rzdowej pomocy. Wrd nich byli Henry Ford, szefowie Krajowego Stowarzyszenia Fabrykantw iIzby Handlowej oraz byy prezydent Coolidge.

H o ov e r w o s t at n i m k w a r t a l e 1931 r o k u
Jak prezydent Hoover radzi sobie z kryzysem w kocu 1931 roku? Przede wszystkim pojawiy si grone sygnay wiadczce otym, e jest gotw zmodyfikowa lub porzuci swoje stanowisko co do susznoci zasady dobrowolnego wiadczenia pomocy. Ju wczerwcu 1930 roku uczestnicy Konferencji Gubernatorw wystosowali petycj do Hoovera, wktrej prosili owyasygnowanie miliarda dolarw na kryzysow pomoc federaln. Odmwi, ale 3 lutego owiadczy:
Przyrzekam, e jeli kiedykolwiek dojdzie do tego, i instytucje charytatywne czerpice rodki z dobrowolnych datkw oraz wadze stanowe ilokalne nie bd mogy wsplnie znale zasobw, ktre pozwoliyby zapobiec godowi icierpieniu wmoim kraju, zwrc si do rzdu federalnego oudzielenie wszelkich dostpnych rodkw24.

Wpoowie sierpnia Hoover rozwiza Kryzysowy Komitet ds. Zatrudnienia WoodsaCroxtona izastpi go wiksz organizacj prezydenck onazwie Organizacja Pomocy Bezrobotnym (Organization on Unemployment Relief). Szefem tej nowej instytucji zosta Walter S. Gifford, prezes American Telephone and Telegraph Company. Zwizani zni byli: Newton D.Baker, Bernard M. Baruch, Fred C. Croxton, John W. Davis, Pierre DuPont, John Edgerton, William Green, Will Hays, Jacob Hollander, Alexander Legge, Wesley C. Mitchell, William S. Paley, rabin Abba Hillel Silver, Walter Teagle, William Allen White, Matthew Woll iOwen D. Young. Gifford by przeciwny rzdowej pomocy dla bezrobotnych, ale podkomisja dziaajca wOrganizacji Pomocy Bezrobotnym zalecia pod koniec padziernika, by wszystkich zachca do zakupw, uspokaja, zniechca do gromadzenia gotwki, banki za wzywa do odwanego udzielania kredytw, apracodawcw do dystrybucji pracy midzy jak najwiksz liczb robotnikw;

Daniel R. Fusfeld, The Economic Thought of Franklin D. Roosevelt and the Origins of the New Deal, New York 1956, s. 267.
24

Hoover wostatnim kwartale 1931 roku

225

nawoywaa te do zwikszenia nakadw na roboty publiczne iprzerzucenia nadwyek siy roboczej wmiastach do pracy na roli25. Jeszcze wpoowie lipca Hoover powrci do ulubionego tematu krtkiej sprzeday, tym razem poddajc krytyce takie operacje na rynku pszenicy. Spekulantw grajcych na znik oskary o powodowanie spadku cen ipodwaanie zaufania do rynku. Wedug niego owi pozbawieni uczu patriotycznych gracze chc czerpa zyski ztego, e inni trac. Oskarenie to byo otyle dziwne, e na kadego grajcego na znik musi przypada jaki kupujcy, ktry gra na zwyk wduszym okresie ispodziewa si na tym zarobi. Kiedy jesieni pojawi si kryzys, wadze giedy ograniczyy moliwo gry na znik, zapewne pod wpywem dugotrwaej kampanii Hoovera przeciwko takim transakcjom. Ograniczenia te przyczyniy si do wikszego spadku cen akcji ni spadek, ktry by nastpi, gdyby ich nie wprowadzono, gdy zyski grajcych na znik s jednym zgwnych hamulcw spadku cen akcji podczas kryzysu. Kiedy jesieni zacz si kryzys, Hoover od razu powrci do ulubionego zwyczaju zwoywania konferencji. 15 wrzenia zacz opracowywa plany grudniowej konferencji na temat budowy i wasnoci domw, ktra miaa suy popularyzacji idei powszechnej wasnoci domw oraz obnienia stp procentowych na kredyty drugiej pozycji whipotece. Postanowienia, ktre zapady na grudniowej konferencji, day pocztek licznym istotnym rozwizaniom dotyczcym rynku nieruchomoci, wprowadzonym w okresie Nowego adu, takim jak wysoki i nisko oprocentowany kredyt dugoterminowy orazpomoc rzdu dla rodzin oniskich dochodach zamieszkujcych zniszczone budynki26. Wpadzierniku, kiedy Wielka Brytania zniosa standard zota irezerwy tego kruszcu zmniejszyy si, Hoover by poddany dwm sprzecznym naciskom. Z jednej strony, jak wspomina z niesmakiem Hoover, skrajni likwidacjonici i ekonomici reakcyjni doradzali mu, eby poczeka, a proces likwidacji osignie dno. Z drugiej za gubernator zarzdu Rezerwy Federalnej Eugene Meyer, junior, od lata domaga si przywrcenia wjakiej formie Korporacji Finansw Wojennych, ktra mogaby udziela rzdowych kredytw prywatnym podmiotom gospodarczym, i naciska Hoovera, by zwoa w tej sprawie posiedzenie Kongresu. Wskazwki likwidacjonistw ireakcjonistw byy gosem rozsdku, ale Hoover, ktry nie zna zasad laissez-faire ani podstaw zdrowej ekonomii, nie mg ich poj. Potrafi jedynie martwi si bezporednimi przykrymi konsekwencjami egzekucji komorniczych, spadku cen akcji ibankructw. Hoover zdecydowanie odrzuca owe reakcyjne rady, ale nie by te skory do wprowadzenia programu rzdowych poyczek. Opracowa wic wszechstronny program obrony iataku, powoujc quasi-dobrowoln agencj poyczko Monthly Labor Review, nr 33 (1931), s. 13411342. Zob. Paul F. Wendt, The Role of the Federal Government in Housing, Washington, D.C. 1956, s. 89.
25 26

226

1931

tragiczny rok

w, ktra miaa by finansowana przez najwikszych bankierw. Jej pierwszym krokiem byo zwoanie tajnej narady zudziaem 40 najwaniejszych nowojorskich bankierw iszefw firm ubezpieczeniowych. Zebranie odbyo si 4padziernika wmieszkaniu sekretarza Mellona. Uczestniczyli wnim m.in. Thomas W. Lamont i George Whitney z J.P. Morgan and Company, Albert H. Wiggin zChase National Bank, Charles E. Mitchell zNational City Bank; rzd reprezentowali sekretarz Mellon, gubernator Meyer, podsekretarz Mills iHoover. Hoover przedstawi swj plan, ktry zakada powoanie Krajowej Korporacji Kredytowej (National Credit Corporation NCC) zkapitaem zakadowym 500 mln dolarw, ktra udzielaaby kredytw bankom wpotrzebie iumoliwiaa im udzielanie poyczek firmom przemysowym. Banki zorganizowayby kapita potrzebny do zaoenia NCC, aNCC wporozumieniu zRezerw Federaln miaaby prawo udzieli poyczek na czn kwot miliarda dolarw. Chodzio oto, eby silne banki zgromadziy wsplnie rodki na wsparcie sabych bankw. Zpomoc rzdu federalnego NCC miaa redyskontowa aktywa bankowe, ktrych wwietle prawa nie moga redyskontowa Rezerwa Federalna. Firmy ubezpieczeniowe proszono onieprzejmowanie nieruchomoci obcionych hipotek. Wzamian miay otrzyma pomoc od Federalnych Bankw Rolnych. Mills iMeyer entuzjastycznie poparli ten program, ale banki ifirmy ubezpieczeniowe wzdragay si przed ubezpieczaniem ryzykownych kredytw. Wtym momencie zaksamitnej rkawiczki dobrowolnej wsppracy midzy rzdem i przemysem, ktra bya sloganem programu Hoovera, wychyna elazna pi. Hoover zagrozi, e jeli banki nie zgodz si na takie rozwizanie, postara si oustawowe zmuszenie ich do wsppracy. Wtedy banki zgodziy si na utworzenie NCC, afirmy ubezpieczeniowe zapowiedziay, e nie bd nalegay na egzekucje z nieruchomoci hipotecznych. W zamian Hoover obieca, e NCC bdzie instytucj tymczasow, powoan na rok, oraz e wkrtce zwrci si do Kongresu oreaktywowanie wnowej, rozszerzonej formie Korporacji Finansw Wojennych (WFC), ktra udzielaaby kredytw ratunkowych (poprzednia WFC zaprzestaa dziaalnoci w1929roku), zliberalizowaa warunki redyskontowania weksli przez System Rezerwy Federalnej i rozbudowaa system federalnych Kredytowych Bankw Rolnych27. Ponadto Hoover namwi Paula Bestora, prezesa Federalnego Systemu Kredytw Rolnych, do zoenia obietnicy, e nie bdzie dokonywa
27 Nash utrzymuje, e to Meyer zoy bankierom obietnic po wyjciu Hoovera iMellona. Meyer isenator Joseph Robinson, przewodniczcy Senatu zramienia demokratw, nalega na zwoanie specjalnej sesji powiconej powoaniu nowego WFC, ale Hoover wci by temu niechtny. Wtedy Meyer zorganizowa tajne zebranie pod przewodnictwem Waltera Wyatta, doradcy Zarzdu Rezerwy Federalnej. Zaprojektowano na nim instytucj, ktra daa pocztek Korporacji Odbudowy Finansw (Reconstruction Finance Corporation). Zob. Gerald D. Nash, Herbert Hoover and the Origins of the RFC , Mississippi Valley Historical Review, grudzie 1959, s. 461 in.

Hoover wostatnim kwartale 1931 roku

227

egzekucji znieruchomoci hipotecznych, chyba e dotyczyoby to gospodarstwa rolnego, ktre dunik chce opuci. Prezydent postanowi, e wystpi zwnioskiem owyasygnowanie zbudetu 125 mln dolarw dla bankw rolnych. Hoover skoni te Zarzd Rezerwy Federalnej, by zachci banki do udzielania poyczek pod zastaw aktyww zamroonych wbankach, ktre upady. NCC szybko udzielia pomocy sabncym bankom w Poudniowej Karolinie i Luizjanie, przyznajc kredyty 575 bankom na czn kwot 153mln dolarw. To jednak nie wstrzymao fali bankructw. Sugestia EugeneaMeyera, Ogdena Millsa, Louisa Wehlea, byego doradcy pierwszego WFC, oraz Melvina A. Traylora, bankiera z Chicago, wzmocnia jeszcze denie Hoovera do ustanowienia rzdowej instytucji poyczkowej, ktra wkrtce powstaa pod nazw Korporacji Odbudowy Finansw (Reconstruction Finance Corporation). Szczegln aktywnoci wykaza si tutaj Meyer, ktry zaproponowa, by prezydent zgosi w Kongresie wasny projekt ustawy. Na pocztku grudnia Meyerowi udao si ostatecznie przekona Hoovera do podjcia dziaa wcelu powoania Korporacji Odbudowy Finansw (RFC)28. Sidmego padziernika Hoover zwoa kolejn konferencj w Biaym Domu, w ktrej wzili udzia szefowie najwaniejszych instytucji ubezpieczeniowych, hipotecznych ioszczdnociowo-poyczkowych (building-and-loan associations). Zaproponowa im niezwykle rozbudowany program, oglnokrajowy system federalnych bankw dyskontowo-hipotecznych zjednym bankiem centralnym, podobnym do Systemu Rezerwy Fedralnej, izkapitaem zgromadzonym przez rzd. Banki regionalne miay udziela dyskontowych kredytw hipotecznych, acentralne banki hipoteczne dawayby gwarancje oddziaom bankowym. Wszystkie te banki mogyby emitowa obligacje wcelu zwikszenia kapitau. System udzielaby gwarancji bankom hipotecznym i oszczdnociowym, firmom ubezpieczeniowym ibankom komercyjnym. Ten ogromny, etatystyczny iinflacjonistyczny plan zosta kategorycznie odrzucony przez firmy ubezpieczeniowe i wikszo bankw oszczdnociowych, ale popary go towarzystwa oszczdnociowo-poyczkowe. Wtej sytuacji Hoover musia zmodyfikowa swj plan ipoprzesta na projekcie powoania Systemu Bankw Poyczek na Domy ktry Kongres pniej ratyfikuje, ustanawiajc centralny bank hipoteczny, zrzeszajcy przymusowo towarzystwa oszczdnociowo-poyczkowe (teraz noszce nazw saving-and-loan associations) oraz dobrowolnego banku dla bankw oszczdnociowych ifirm ubezpieczeniowych. Na pocztku padziernika byo ju wida zarysy programu Nowego adu Hoovera na 1932 rok. Jego gwnymi elementami miay by: nowa rzdowa instytucja udzielajca kredytw firmom Korporacja Odbudowy
Nash, Herbert Hoover and the Origins of the RFC; Warren, Herbert Hoover and the Great Depression, s. 140 in.
28

228

1931

tragiczny rok

Finansw (RFC), ktra zastpiaby prowizoryczn instytucj, finansowan gwnie przez bankierw: Krajow Korporacj Kredytow (National Credit Corporation); liberalizacja warunkw redyskontowania weksli przez System Rezerwy Federalnej; System Bankw Poyczek na Domy zapewniajcy niskooprocentowane kredyty hipoteczne; rozbudowa Federalnego Systemu Bankw Kredytw Rolnych. Dwudziestego sidmego padziernika prezydencki komitet zoony zwybitnych przedstawicieli biznesu, rolnikw, pracownikw, atake ekonomistw, przyj program Hoovera oraz wezwa do zwikszenia kredytu, dzielenia etatw, aprzede wszystkim realizacji robt publicznych. Do komitetu naleeli m.in.: Leonard P. Ayres, Fred C. Croxton, William Green, Alvanley Johnston iWesley C. Mitchell. Tymczasem 21 grudnia wydarzyo si co niezwykego. Inny komitet prezydencki do spraw robt publicznych potpi kontynuowanie robt publicznych, wezwa do zbilansowania budetu i dostosowania do nowych warunkw. W tym komitecie zasiadali m.in. Leonard P. Ayres, Jacob Hollander iMatthew Woll.

Wz r o s t p o p u l a r no c i id e i kol e k t y w i s t yc z nyc h wwiecie biznesu


Tymczasem w wiecie biznesu kryo coraz wicej dziwnych kolektywistycznych pomysw, jak doprowadzi do zakoczenia kryzysu. We wrzeniu Gerard Swope, szef General Electric, przebi radykalizm swojej dawnej propozycji robt publicznych, przedstawiajc plan Swopeana zjedzie National Electric Manufacturers Association. Plan, ktry wzbudzi due zainteresowanie opinii publicznej, przewidywa przymusow kartelizacj biznesu wAmeryce. By on imitacj faszyzmu izapowiedzi Urzdu ds. Odbudowy Kraju (National Recovery Administration NRA). Kada brana miaa przymusowo nalee do zjednoczenia branowego podlegajcego nadzorowi wadz federalnych, co umoliwiaoby regulowanie istabilizowanie cen iprodukcji oraz ustalanie zasad postpowania wbiznesie. Mwic najoglniej, rzd federalny zpomoc przedstawicielskiego ciaa, zoonego z menederw i pracownikw, zajmowaby si koordynacj produkcji ikonsumpcji29. Wgrudniu Izba Handlowa USA okrywajc si hab znaczn wikszoci gosw zaaprobowaa ten socjalistyczny plan, ktry mia umoliwi zastosowanie przez rzd federalny przymusu w celu ograniczenia produkcji i podniesienia cen. Na czele grupy poparcia planu Swopeasta nowy prezes Izby Handlowej, Henry I. Harriman zNew England Power Company. Wraporcie Komitetu ds. Cigoci Biznesu i Zatrudnienia (Committee on the Continuity of Business and Employment) wyonionego z czonkw izby, Harriman napisa: Skoczya si epoka skrajnego indywidualizmu. (...) Najlepszym narzdziem
29

Zob. Monthly Labor Review, nr 33 (1931), s. 10491057.

Wzrost popularnoci idei kolektywistycznych wwiecie biznesu

229

zapewnienia pomylnoci biznesowi oraz zatrudnienia pracownikom bdzie inteligentnie zaplanowana struktura biznesu. Gdy biznes bdzie zorganizowany w zjednoczenia branowe i podporzdkowany Pastwowej Radzie Gospodarczej (National Economic Council), to kady niepokorny przedsibiorca zostanie potraktowany jak odszczepieniec (...). Zwie si go, napitnuje ikae ucieka przed tumem30. Jeszcze radykalniejszy od Swopeaby prezes Krajowego Stowarzyszenia Fabrykantw, ktry chcia, eby przymusowa przynaleno do zjednocze dotyczya rwnie firm zatrudniajcych mniej ni 50 pracownikw. Plan Swopeapopierali rwnie: jego przyjaciel Owen D. Young, prezes zarzdu General Electric, Nicholas Murray Butler, rektor Columbia University, ktry doszed do tych samych wnioskw co Swope, Royal W.France zRollins College, Karl T. Compton, lewicowiec Stuart Chase iCharles F. Abbott zAmerican Institute of Steel Construction. Abott nazwa plan Swopea
metod zapewnienia bezpieczestwa publicznego (...). Nie moemy duej tolerowa nieodpowiedzialnego, gupiego, upartego i niechtnego wsppracy indywidualizmu. (...) Plan Swopea, w caej jego prostocie, nie rni si ani troch od policjanta kierujcego ruchem ulicznym (...) urzdnika ruchu wprzemyle (...)! Konstytucyjn wolno robienia tego, co si komu podoba, naruszaj przepisy ruchu drogowego, ale (...) obowizuj nawet niesforn jednostk, ktra uwaa, e ma prawo robi, co si jej podoba31.

Ponadto byy sekretarz skarbu William G. McAdoo zaproponowa powoanie federalnego Peace Industries Board (Urzdu Pokojowego Przemysu) wcelu dopasowania krajowej produkcji do konsumpcji, asenator LaFollette zasugerowa, by utworzy podkomisj, ktra zbadaaby, czy Pastwowa Rada Gospodarcza mogaby ustabilizowa gospodark, Swope za wtrowa ich pomysom. H.S. Person, dyrektor generalny Taylor Society, wykaza si naiwnoci technokraty, kiedy stwierdzi ze zdziwieniem: oczekujemy, e najwiksze zprzedsibiorstw przemys jako cao obejdzie si bez planu32. Historyk Charles A. Beard skrytykowa laissez-faire iwezwa do opracowania picioletniego planu dla karteli przemysowych podporzdkowanych Pastwowej Radzie Gospodarczej (National Economic Council). Znany filozof Will Durant domaga si opracowania narodowego planu przez krajowy urzd gospodarczy, ktremu podlegayby urzdy poszczeglnych bran. Sdzia Sdu Najwyszego Louis Brandeis wystpi zwnioskiem, eby odwoujc si do prawnej zasady uytecznoci
Cyt. za Schlesinger, The Crisis of the Old Order, 19191933, s. 182183. J. George Frederick, Readings in Economic Planning, New York 1932, s. 332 in. Frederick by wyrniajcym si uczniem Swopea. 32 Ibid.
30 31

230

1931

tragiczny rok

publicznej iwyszej koniecznoci, przemys podporzdkowa cakowicie zwierzchnictwu pastwa33. Podobnie myleli inni wybitni przedstawiciele biznesu. Benjamin A. Javits opracowa podobny plan w1930 roku. Wallace B. Donham, dziekan Harvard School of Business, mia czelno powoywa si na przykad Zwizku Sowieckiego, dowodzc potrzeby ikoniecznoci powszechnego planu dla amerykaskiego biznesu34. Paul M. Mazur zLehman Brothers zwraca uwag na tragiczny brak planowania wsystemie kapitalistycznym. Rudolph Spreckels, prezes Sugar Institute, wzywa rzd do odgrnej dystrybucji zaopatrzenia rynku midzy poszczeglne przedsibiorstwa. Ralph E. Flanders z Jones and Lamson Machine Company domaga si spenienia wizji nowego stadium centralnego planowania wgospodarce narodowej. Zkolei Henry S. Dennison, prezes Dennison Manufacturing Company, opracowa wasny plan picioletni dla krajowego kartelu zjednocze branowych. Jednym z najwaniejszych zwolennikw idei kartelizacji by Bernard M. Baruch finansista zWall Street. Baruch mia wpywy zarwno wPartii Demokratycznej, jak iRepublikaskiej, oczym wiadcz wysokie stanowiska, jakie zajmowali wrzdzie Hoovera protegowani Barucha, Alexander Legge i Eugene Meyer, junior. Ju w 1925 roku Baruch, czerpic z dowiadcze, ktre zdoby, kierujc przemysem wojennym, doszed do przekonania, e gospodarka powinna by zorganizowana jako system trustw podlegajcych regulacjom komisji federalnej i zarzdzanych przez tak komisj. Wiosn 1930 roku Baruch zaproponowa bostoskiej Izbie Handlowej powoanie Sdu Najwyszego dla Przemysu. McAdoo by najstarszym przyjacielem Barucha wrzdzie. Herbert Bayard Swope, modszy brat Gerarda, by najbardziej zaufanym czowiekiem Barucha35.

Zob. Fusfeld, The Economic Thought of Franklin D. Roosevelt and the Origins of the New Deal, s. 311 in.; David Loth, Swope of GE , New York 1958, s. 201 in.; Schlesinger, The Crisis of the Old Order, 19191933, s. 200. 34 Wallace B. Donham, Business Adrift , 1931, cyt. za ibid., s. 181. Nicholas Murray Butler uwaa ponadto, e Zwizek Sowiecki ma wielk przewag, dysponujc planem. Zob. Dorfman, The Economic Mind in American Civilization , t. 4, s.631632. 35 Pniej idea Swopeaodrodzia si wpostaci NRA (National Recovery Administration). Swope pomaga redagowa ostateczn wersj ustawy oNRA, ae mieszka wWaszyngtonie, wic bra udzia wpracach tego urzdu. Tym samym Swope sta si by moe najwaniejszym przemysowcem wgronie owego trustu mzgw. Zkolei wan osobistoci wrolniczym trucie mzgw Nowego adu okaza si inny czonek grupy projektujcej NRA, Henry I. Harriman. Wychowanek Barucha iprzyjaciel Swopea, genera Hugh S. Johnson, zosta wybrany na szefa NRA (jego bliski znajomy George Peek obj kierownictwo Urzdu Roformy Rolnictwa Agricultural Adjustment Administration). Po zwolnieniu Johnsona jego stanowisko zaproponowano Baruchowi. Zob. Margaret Coit, Mr. Baruch, Boston 1957, s. 220221, 440442; Loth, Swope of GE , s. 223 in.
33

Wzrost popularnoci idei kolektywistycznych wwiecie biznesu

231

Koncepcje kolektywistyczne musiay dojrzewa wrnych grupach nalecych do wiata biznesu od pocztku kryzysu. wiadczy otym reakcja autora artykuu wpowanym pimie biznesowym na ustalenia konferencji w Biaym Domu dotyczce wsplnych dziaa na rzecz utrzymania stawek pac pod koniec 1929 roku. Wyraajc si zaprobat okonferencji jako wspaniaym przedsiwziciu Hoovera na rzecz demokracji gospodarczej, wezwa on do opracowania narodowego planowania gospodarczego przez oglnokrajowe zjednoczenia branowe i zaproponowa, by funkcjonowanie gospodarki koordynowa kolektywny rozum36. wiat biznesu posun si tak daleko wswoim radykalizmie, e raport dla lewicowej National Progressive Conference (Krajowej Konferencji Postpowej) w1931 roku zawiera pochwa planu Swopea, jedynie zsugesti, by centralnemu planowaniu nada on mniej probiznesowy, abardziej egalitarny charakter37. Trafny skrtowy opis ruchu kolektywistycznego wbiznesie da Rexford Guy Tugwell jeden zczonkw trustu mzgw Hoovera odo radykalnych pogldach. Twierdzi on, e Harriman, Swope ireszta
uwaali, e amerykaski przemys powinien by bardziej zorganizowany, zaplanowany oraz wwikszym stopniu uwzgldnia ocen potrzeb icelw. Std wyprowadzali wniosek, e (...) naleaoby zachca do inwestowania, by zapewni potrzebne inwestycje. Nie sugerowali jasno potrzeby odwrotnego dziaania, czyli wprowadzenia zakazu innych inwestycji, ale taka sugestia bya ukryta w ich argumentacji. Wszystko to zgadzao si jak dotd zpogldami kolektywistw ztrustu mzgw Franklina, ktry mia skonno do mylenia ogospodarce wkategoriach organicznych38.

Virgil Jordan, ekonomista zOrganizacji Przemysu Narodowego (NICB) mia sporo racji, kiedy napisa, e biznesmeni byli gotowi na przyjcie gospodarczego Mussoliniego. Hoover opar si licznym naciskom i stanowczo odmwi poparcia planu Swopea lub innego podobnego programu. Skrytykowa te pomysy jako faszystowskie39. Jednak w jego przemwieniach zaczy si pojawia takie znamienne okrelenia, jak wsppraca
36 Theodore M. Knappen, Business Rallies to the Standard of Permanent Prosperity, The Magazine of Wall Street, 14.12.1929, s. 265. 37 Raport zatytuowany Long-Range Planning for the Regularization of Industry przygotowa profesor John Maurice Clark z Columbia University. Zaaprobowali go George Soule, Edwin S. Smith iJ. Russell Smith. Zob. Dorfman, The Economic Mind in American Civilization, t. 5, s. 758761. 38 Rexford Guy Tugwell, The Democratic Roosevelt, New York 1957, s. 283. 39 Jak wspomina Hoover, Henry I. Harriman ostrzeg go, e jeli nie zmieni zdania wsprawie planu Swopea, to krgi biznesu popr Roosevelta wwyborach prezydenckich, bo Roosevelt zgodzi si na wprowadzenie tego planu wycie. Hoover dodaje, e wybitni przedsibiorcy potwierdzili t grob.

232

1931

tragiczny rok

i wyeliminowanie marnotrawstwa. Tymczasem Izba Handlowa, podajc za mod na interwencjonizm, rwnie wezwaa do organizowania robt publicznych izapewnienia pomocy przez rzd federalny, awsplna rada Krajowego Stowarzyszenia Fabrykantw (National Association of Manufacturers) i Krajowej Rady Przemysu (National Industrial Council) wtrowaa jej, nawoujc ponadto do regulacji siy nabywczej dolara. W padzierniku Amerykaska Federacja Pracy przyja radykalny Kryzysowy Program Walki zBezrobociem (Emergency Unemployment Program). Jak mona byo oczekiwa, wyrazia w nim aprobat dla polityki Hoovera, dotyczcej utrzymania wysokich stawek pac iskrcenia czasu pracy, a ponadto przedstawia wasn wersj faszyzmu. Proponowaa, eby rzd zmusi pracodawcw do zatrudnienia robotnikw:
Zakadom przemysowym i pracodawcom powinno si przydzieli kwoty miejsc pracy odpowiadajce ich zdolnociom zapewnienia pracy. Przydzielaniem tych kwot powinien si zaj centralny urzd, wktrym znaleliby si przedstawiciele rzdu iprzedsibiorcw wszystkich bran.

Zapewnioby to efektywn organizacj rynku pracy. Wistocie chodzio oto, e AFP chciaa mie rwny udzia wrealizacji planu Swopeadla przemysu40. Kolejnym pomysem charakterystycznym dla zwizkw zawodowych byo narzucenie ogranicze poday pracy wcelu podniesienia stawek pac dla tych, ktrzy utrzymaliby si na rynku pracy. Jest to szczeglny sposb rozwizywania problemu bezrobocia, gdy polega na zmuszaniu duej grupy pracownikw do tego, by nie podejmowali pracy. AFP ukua haso: Zatrzymajmy modzie w szkoach, eby nie konkurowaa z innymi o miejsca pracy. Ponadto wezwaa pracodawcw, eby zwalniali zpracy kobiety, ktrych mowie maj zatrudnienie: Wrekrutacji pracownikw powinno si odmawia zatrudnienia kobietom, ktrych mowie maj sta, dobrze opacan posad. Dzi zwizki zawodowe nie gosiyby otwarcie tak brutalnych postulatw, lecz zapewne skryyby je pod pozorem troski owaciwe wyksztacenie modziey iycie rodzinne, dowodzc swojej hipokryzji. W trakcie zjazdu Amerykaska Federacja Pracy popara rwnie przymusowe ubezpieczenia od bezrobocia, co byo wiadectwem zmiany jej stanowiska od czasu, kiedy William Green na zjedzie w1930roku skrytykowa rzdowe zasiki jako metod przeksztacenia robotnikw w podopiecznych pastwa. Przywdcy zwizkw zawodowych

40

Monthly Labor Review, nr 33 (1931), s. 10491057.

Wzrost popularnoci idei kolektywistycznych wwiecie biznesu

233

kolejarzy zagrozili Hooverowi zamieszkami, jeli nie zrobi czego, by zapewni prac ipomoc bezrobotnym. Szczeglnym entuzjazmem wobec planowania rzdu wyrniali si wrd zwizkowcw John Lewis zUnited Mine Workers iSydney Hillman zAmalgamated Clothing Workers. Obaj wzywali do powoania krajowej rady gospodarczej do spraw planowania, wktrej zasiadaliby przedstawiciele robotnikw ikadry zarzdzajcej. Schlesinger ma niewtpliwie racj, gdy stwierdza, e Lewis iHillman waciwie niewiele si rnili od Gerarda SwopeaiHenryego I. Harrimana41. Amerykaska Federacja Pracy chwalia rwnie rzd Hoovera za realizacj nastpujcych celw w latach 19301931: utrzymanie stawek pac na budowach obiektw publicznych, skrcenie czasu pracy winstytucjach rzdowych bez zmniejszania pac, planowanie robt publicznych, podwyki pac dla czci urzdnikw, zwikszenie budetu dla patroli stray granicznej (co pozwolio zagodzi problem bezrobocia przez uniemoliwienie Meksykanom osiedlenia si w celu poprawy warunkw ycia), wyasygnowanie rodkw na okrty wojenne i wprowadzenie zasady, e nowy sprzt dla marynarki wojennej mia by wykonywany w jej wasnych stoczniach, anie przez prywatnych podwykonawcw. Wtym samym czasie okrelone stany podjy dziaania zmierzajce do przymusowej kartelizacji iwistocie upastwowienia wydobycia ropy naftowej. Stany produkujce rop wprowadziy przepisy, ktre pozwalay rzdowym komisjom ustala maksymalne iloci wydobycia ropy. Ten system funkcjonuje wzasadzie do dzi. Przepisy wprowadzono pod pozorem dbaoci oochron rodowiska, ktre suy jako porczny pretekst dla tworzenia wszelkiego rodzaju przymusowych monopoli ikarteli wprzemyle wydobywczym. Odkrycie nowych pl naftowych wTeksasie w1931 roku spowodowao spadek cen ropy zjednego dolara za baryk do dwch ip centa za baryk i dziaacze ochrony rodowiska podnieli larum. Przywdztwo obj gubernator Oklahomy Alfalfa Bill Murray, ktry poleci unieruchomi wszystkie szyby naftowe do czasu, a cena ropy wzronie do uczciwego poziomu, wynoszcego przynajmniej dolara za baryk. Kiedy niektrzy waciciele szybw nie chcieli si podporzdkowa, wtedy Murray nasa na nich Gwardi Narodow, by wymusi posuszestwo bagnetami. Wkrtce podobne kroki podj Teksas igwne stany produkujce rop. Kalifornia, Teksas, Kansas iOklahoma wprowadziy przepisy oochronie rodowiska i proporcjonalnych kwotach, ktre miay porzdkowa kwestie ustalania puapw wydobycia. Zwoano dwa nadzwyczajne posiedzenia parlamentu stanowego Teksasu, na ktrych rozszerzono uprawnienia Texas Railroad Commission do regulowania przemysu wydobycia ropy naftowej. Sd wczeniej odmwi uznania tych uprawnie. Stany bdce producentami ropy naftowej utworzyy Oil States Advisory Committee (Komitet Doradczy Stanw Produkujcych Rop Naftow),
41

Schlesinger, The Crisis of the Old Order, 19191933, s. 186.

234

1931

tragiczny rok

ktry wkrtce przeksztaci si wporozumienie midzystanowe. Pomaga mu dobrowolny komitet wyoniony zFederalnego Urzdu ds.Oszczdnoci Zasobw Ropy Naftowej (Federal Oil Conservation Board). Niektrzy waciciele szybw naftowych unikali kontroli i lekcewayli przepisy, szmuglujc wieo wydobyt rop naftow do innych stanw, ale t luk wolnoci zamkn Nowy ad. Aby wzmocni kartel naftowy, do ustawy budetu federalnego na 1932 rok wpisano co na importowan rop naftow iprodukty pochodne. To spowodowao, e krajowy kartel osiga lepsze wyniki, ale przyczynio si rwnie do spadku eksportu amerykaskiej ropy42. Oczywicie, moe si wydawa dziwne, e ograniczenie importu wprowadza si wcelu realizacji programu oszczdnoci [krajowego surowca], ale takie rodki stosuje si do dzi. Gdyby rzeczywicie chodzio ooszczdno, to zpewnoci wprowadzono by zachty dla importerw, eby zmniejszy popyt na krajowy surowiec. Nie naley myle, e Hoover nie uczestniczy w tych dziaaniach. Wprowadzenie przymusowych ogranicze produkcji ropy naftowej rozwaa jeszcze przed wybuchem kryzysu. Prezydent anulowa pozwolenia na odwierty na znacznych obszarach publicznych i wraz z sekretarzem ds. gospodarki zasobami (Secretary of Interior) Rayem Lymanem Wilburem przyczyni si do wprowadzenia wielu stanowych przepisw ooszczdnoci zasobw. Hoover iWilbur wywierali te naciski na wacicieli pl naftowych ssiadujcych zterenami publicznymi, by ograniczyli wydobycie ropy naftowej43. Pod koniec 1931 roku, kiedy zbliaa si kolejna sesja Kongresu, kraj, awaciwie wiat pogry si na dobre wkryzysie ipolityki, iideologii. Depresja, ktra trwaa tak dugo, pogbiaa si zarwno wAmeryce, jak ina wiecie. By to podatny grunt dla Nowego adu Hoovera z1932 roku.

Zob. George W. Stocking, Stabilization of the Oil Industry: Its Economic and Legal Aspects, American Economic Review, Papers and Proceedings, maj 1933, s. 5970. 43 Kartelizacja kopalni wgla nie powioda si a tak dobrze jak kartelizacja wydobycia ropy naftowej, mimo e podejmowano takie prby. C.E. Bockus, prezes Krajowego Zwizku Wgla (National Coal Association), w artykule The Menace of Overproduction pisa opotrzebie wsppracy wcelu zapewnienia cigego dostosowywania produkcji wgla bitumicznego do popytu na ten surowiec, co pozwolioby na ograniczenie marnotrawstwa w produkcji i konsumpcji. (...) Europejska metoda rozwizania tego problemu polega na kartelizacji (cyt. za Ralph J. Watkins, APlanned Economy Through Coordinated Control of Basic Industries, powielony rkopis, przekazany American Philanthropic Association, padziernik 1931, s. 54 in.). Hoover zredukowa rwnie produkcj innych surowcw, powikszajc wczasie swojego urzdowania obszar na og bezuytecznych lasw o2 miliony akrw oraz cakowicie bezuytecznych parkw narodowych i rezerwatw przyrody o 40 procent. Gdyby nie sprzeciw Kongresu, zagarnby znacznie wiksze obszary uytkw. Zob. Harris Gaylord Warren, Herbert Hoover and the Great Depression, New York 1959, s.64, 7780.
42

11 . N o w y a d H o o v e r a z 1 9 3 2 r o k u
Pierwsze posiedzenie Parlamentu w1932 roku odbywao si watmosferze kryzysu. Prezydent Hoover przyby na nie gotw przedsiwzi radykalne rodki. Wordziu wygoszonym wKongresie 8 grudnia 1931 roku Hoover przypomnia najpierw wasne osignicia zostatnich dwch lat:
Wcigu ostatnich dwch lat podjlimy wiele dziaa wreakcji na nowe, pojawiajce si wci trudnoci (...) by zagodzi gwatowno likwidacji wprzemyle ihandlu orazda czas na spokojne dostosowanie kosztw, zapasw ikredytw, nie dopuszczajc do paniki ifali bankructw.

Wedug Hoovera takie rodki, jak roboty publiczne organizowane przez wadze federalne i lokalne, dzielenie etatw midzy tych, ktrzy w wikszoci otrzymywali dotychczasowe wysokie pace, ograniczenie imigracji, a take powoanie Krajowej Korporacji Kredytowej, suyy tym celom imiay doprowadzi do uzdrowienia gospodarki. Teraz Hoover wzywa do bardziej radykalnych dziaa iprzedstawi program, ktry przewidywa: 1. Powoanie korporacji odbudowy finansw, ktra zfunduszy Skarbu czerpaaby rodki na poyczki dla bankw, przedsibiorstw, agencji kredytw rolnych isamorzdw. 2. Liberalizacj warunkw redyskontowania weksli przez System Rezerwy Federalnej. 3. Utworzenie systemu bankw udzielajcych tanich kredytw na budow domw. Pozwolioby to przywrci reguy budowania izatrudniania zaaprobowane wanie przez Krajow Konferencj Budownictwa Mieszkaniowego (National Housing Conference), zwoan przez Hoovera wtym celu. 4. Zwikszenie pomocy rzdu dla federalnych bankw rolnych. 5. Powoanie urzdu robt publicznych, ktry koordynowaby irozwija program federalnych robt ublicznych.

236

Nowy ad Hoovera z1932 roku

6. Zalegalizowanie zarzdzenia Hoovera ograniczajcego imigracj. 7. Podjcie dziaa sucych osabieniu destrukcyjnej konkurencji (czyli konkurencji) wkorzystaniu zsurowcw naturalnych. 8. Przeznaczenie 300 mln dolarw na pomoc stanom. 9. Zreformowanie przepisw oupadoci (osabienie pozycji kredytodawcy). Hoover wyrazi te trosk o to, eby uchroni koleje przed niekontrolowan konkurencj i udzieli wsparcia zbankrutowanym liniom. Ponadto wzywa do realizacji programw dzielenia etatw, by uchroni kilka milionw ludzi przed bezrobociem.

Podw y ka podat kw
Deficyt wzrs wcigu 1931 roku o2 mld dolarw iHoover by wiadom, e wkolejnym roku musi co zrobi, by go zmniejszy. Deficyt jest zjawiskiem niekorzystnym, ale zrwnowaony budet te nie jest zistoty czym dobrym, zwaszcza jeli rwnowag osiga si przez wzrost wpyww iwydatkw. Hoover mia dwie moliwoci zrwnowaenia budetu: zmniejszenie wydatkw itym samym zdjcie zgospodarki czci ciarw zwizanych z dziaalnoci rzdu albo zwikszenie tych ciarw przez podwyk podatkw. Wybra drug moliwo. Wgrudniu 1931roku Andrew Mellon wostatnich dniach swego urzdowania na stanowisku sekretarza stanu opowiedzia si za znaczn podwyk podatkw, m.in. dochodowego, spadkowego, obrotowego, a take opat pocztowych. Kongres, realizujc posusznie lini wytyczon przez Mellona i Hoovera, przyj w1932 roku ustaw skarbow, ktra wprowadzaa najwiksze whistorii USA podwyki podatkw wczasie pokoju. Skala podwyek bya ogromna. Przywrcono liczne podatki akcyzowe zczasw wojny, wprowadzono podatek od sprzeday benzyny, opon, samochodw, energii elektrycznej, sodu, przyborw toaletowych, futer, biuterii iinnych artykuw; podniesiono podatki od biletw na imprezy i zyskw giedowych; wprowadzono nowe podatki na czeki, obrt bonami skarbowymi, opodatkowano telefoni, telegraf i emisj sygnau radiowego; podatek osobisty od dochodw wzrs drastycznie: podstawow stawk podniesiono zpoziomu 1,55 procent do 48 procent. Znacznie ograniczono zwolnienia podatkowe, a kredyt podatkowy w wysokoci 25 procent zniesiono; domiary podatkowe wzrosy drastycznie: w wypadku maksymalnych stawek dla najwyszych dochodw z25 do 63 procent. Ponadto podatek od dochodw firm wzrs z12 do 13,75 procent, azwolnienia podatkowe dla maych przedsibiorstw zniesiono; podatek spadkowy podwojono, a prg zwolnienia od podatku obniono o poow; przywrcono podatek od darowizny, podnoszc go do 33,33 procent1. Hoover zabiega te usilnie
1

Zob. Sidney Ratner, American Taxation, New York 1942, s. 447449.

Podwyka podatkw

237

o naoenie podatku od sprzeday na producentw, ale producenci do tego nie dopucili. Warto tu doda, e Hoover uwaa, i znaczny wzrost podatku spadkowego jest moralny jako taki, a nie tylko korzystny jako rdo dochodw fiskalnych. Wedug niego podatek spadkowy to jeden znajbardziej podanych, amoe nawet niezbdnych podatkw ze wzgldw gospodarczych i spoecznych. Hoover wskazywa na zo, ktre wynika z dziedziczenia siy ekonomicznej, na sprytnych adwokatw i wstrtnych playboyw. Zupenie nie rozumia, e podatek naoony na odziedziczone bogactwo to podatek od wasnoci ludzi uzdolnionych lub od wasnoci potomkw ludzi uzdolnionych, ktrzy musz wykaza si zdolnociami, eby utrzyma swoje bogactwo. Nie pojmowa, e podatek od kapitau, tak jak ispadkowy, to najgorszy zmoliwych podatkw wsytuacji, kiedy chce si wyj zkryzysu. Podwyka opat pocztowych bya kolejnym obcieniem naoonym na obywateli iprzyczynia si do zwikszenia zyskw przymusowego rzdowego monopolisty. Opata za list wzrosa z 2 do 3 centw, mimo e system ksigowy Urzdu Poczty wykaza, e ju stara cena przesyek listowych typu first class (przesyki o wadze do ok. 370 g przyp. WF) zapewniaa duy zysk. Opaty za przesyki prasy iczasopism (second class) wzrosy ookoo jedn trzeci, aza mae paczki ookoo 25 procent (natomiast opaty za due paczki nieco zmalay)2. Najtrafniejsz krytyk tego wyjtkowo szkodliwego programu Hoovera przedstawia Izba Handlowa zSt. Louis. Zaniepokojona cigymi apelami opodwyk podatkw, owiadczya:
Jeli rzdy prbuj w okresie duego spadku dochodw utrzyma wysokie podatki zdobrych czasw, to widmo wyszego opodatkowania skutecznie hamuje powrt gospodarki do zdrowia.

Podatnikom powinno si zaoferowa zarwno obnik podatkw, jak i redukcj wydatkw rzdu3. W Atlanta Constitution ustaw podatkow z1932 roku nazwano najbardziej szkodliw ustaw podatkow wdziejach Ameryki uchwalon wczasie pokoju4.

Zob. Jane Kennedy, Development of Postal Rates: 18451955, Land Economics, maj 1957, s. 93112; idem, Structure and Policy in Postal Rates, Journal of Political Economy, czerwiec 1957, s. 185208. Hoover zrozmysem wykorzystywa system dopat do przesyek lotniczych, aby podporzdkowa rzdowi transport lotniczy. Hoover uwaa to za sposb na uporzdkowany rozwj przemysu lotniczego. Zob. Harris Gaylord Warren, Herbert Hoover and the Great Depression, New York 1959, s. 70. 3 Congressional Record 75, 12 stycznia 1932, s. 1763. Zob. te Russell C. Leffingwell, Causes of Depression, Proceedings of the Academy of Political Science, czerwiec 1931, s. 1. 4 Randolph Paul, Taxation in the United States, Boston 1954, s. 162.
2

238

Nowy ad Hoovera z1932 roku

Wydat k i agospoda rka


Mimo drastycznej podwyki stawek podatkowych w1932 roku czny przychd rzdu federalnego zpodatkw zmniejszy si zpowodu pogbienia kryzysu, ktre byo czciowo wynikiem tej podwyki. Przychody rzdu federalnego, nie uwzgldniajc przedsibiorstw pastwowych, spady z2,2 mld w1931 roku do 1,9 mld dolarw w1932 roku, azuwzgldnieniem przedsibiorstw pastwowych z 3,4 mld do 3 mld dolarw. Przychody rzdu na wszystkich szczeblach zarzdzania spady wtym czasie z12,4 mld do 11,5 mld dolarw, jeli uwzgldni si przedsibiorstwa pastwowe, a z 10,3 mld do 9,5 mld, gdy pominie si przedsibiorstwa pastwowe. Wrezultacie olbrzymi deficyt federalny nadal si powiksza, mimo e wydatki rzdu w1932 roku zmalay. Wydatki federalne spady z4,4 mld do 3,4 mld dolarw (z5,5 mld do 4,4 mld, jeli si uwzgldni pastwowe przedsibiorstwa). czne wydatki rzdu na wszystkich szczeblach administracji spady z13,3 mld do 11,4 mld dolarw (z15,2 mld do 13,2 mld dolarw po uwzgldnieniu przedsibiorstw pastwowych). Wiksza cz 1,7 mld cakowitego deficytu rzdowego powstaa na koncie rzdu federalnego. Na zmniejszenie wydatkw federalnych omiliard dolarw wcigu ponad jednego roku zoyy si: spadek wypat tranferowych (poyczki dla weteranw) o 800 mln dolarw oraz zmniejszenie kwoty subsydiw na wydatki wadz stanowych ilokalnych o200 mln dolarw. Zmniejszenie wydatkw rzdw stanowych ilokalnych o900 mln dolarw w1932 roku wizao si przede wszystkim ze spadkiem wydatkw na nowe inwestycje budowlane o800 mln dolarw. Wadze stanowe ilokalne, ktre wprzeciwiestwie do rzdu fedralnego nie mog drukowa nowych pienidzy ani tworzy nowych depozytw bankowych przez sprzeda obligacji kontrolowanemu systemowi bankowemu, uznay w1932 roku, e ich kondycja finansowa jest zbyt trudna, by kontynuowa wdotychczasowej skali program robt publicznych. Byy zatem zmuszone zmniejszy wydatki do kwoty bliskiej malejcym przychodom. Jaki to wszystko miao wpyw na obcienia podatkowe nakadane przez rzd na gospodark? Podczas gdy cakowita grabie rzdu federalnego zmniejszya si w1932 roku z5,5 mld do 4,4 mld dolarw, aobcienia naoone przez rzdy stanowe ilokalne spady z9,7 mld do 8,8 mld dolarw, PNB iprodukt prywatny brutto znacznie zmalay. PNB spad z76,3 mld dolarw w1931 roku do 58,5 mld dolarw w1932 roku, aPPB z70,9 mld do 53,3 mld dolarw. Produkt prywatny netto zmniejszy si z62,7 mld do 45,7 mld dolarw. Azatem grabie rzdu federalnego wzrosa z7,8 procent PPB w1931 roku do 8,3 procent PPB w1932 roku, agrabie wadz stanowych i lokalnych z 13,7 procent PPB do 16,5 procent PPB. czne obcienie fiskalne naone przez rzd na produkt prywatny brutto wzroso z21,5 procent do 24,8 procent; czne obcienie naone na produkt prywatny netto wzroso z24,3 procent do 28,9 procent.

Wydatki agospodarka

239

Jednym z najgroniejszych projektw zwiznych z wydatkami federalnymi w 1932 roku by przedstawiony w Kongresie pomys wypacenia weteranom olbrzymiej premii wcznej kwocie 2 mld dolarw, ktra miaa by sfinansowana emisj nowych pienidzy. Konflikt wok tego programu ijego ostateczne utrcenie wczerwcu przez Senat to czynniki, ktre wnajwikszym stopniu przyczyniy si do uciszenia rozlegajcych si zewszd da zwikszenia wydatkw rzdu. Agitacja za przyznaniem premii dla weteranw wzbudzia sprzeciw Krajowego Komitetu Gospodarczego (National Economy Committee), ktry powoa do ycia pukownik Archibald R. Roosevelt. Komitet ten przeksztaci si pniej wKrajow Lig Gospodarcz (National Economy League), ktra w 1932 roku rozwina dziaalno w caym kraju. Przewodniczcym Ligi by admira Richard E. Byrd, ktry wycofa si zudziau wwyprawie polarnej, eby udziela si wtej organizacji, afunkcj sekretarza peni kapitan Charles M. Mills. Liga powstaa zinicjatywy pukownika Roosevelta iGrenvilla Clarka. Przystpio do niej ponad 60 tysicy osb w45 stanach. Celem organizacji byo doprowadzenie do zmniejszenia wydatkw rzdu: Nie przywrcimy prosperity, jeli nie zmniejszymy wysokich podatkw. Liga uwaaa, e podatki niszcz przemys iuderzaj zarwno wbogatych, jak iwbiednych. Niestety, Liga nie przedstawia propozycji dotyczcych tego, wjakich obszarach oprcz pomocy weteranom naleaoby ograniczy wydatki. Kapitan Mills uzna, e nie powinno si ogranicza programu robt publicznych, bo przyczyniaj si one do zmniejszenia bezrobocia, ani wydatkw na obron mimo e adne pastwo nie zamierzao zaatakowa USA5. Inni zwolennicy oszczdnoci (economizers) byli bardziej rygorystyczni i wzywali Hoovera do zbilansowania budetu przez cicie wydatkw o 2 miliardy dolarw, a nie przez podnoszenie podatkw. Tak uwaa m.in. James M. Beck zPensylwanii, szanowany czonek Izby Reprezentantw ibyy prokurator generalny USA6. Jednak Hoover by guchy na apele licznych biznesmenw ibankierw, czsto zwolennikw Partii Demokratycznej. Jednemu zprzedsibiorcw, ktry wzywa go do zmniejszenia wydatkw o2 mld dolarw, Hoover odpowiedzia wtonie charakterystycznym dla rozhisteryzowanego biurokraty:
5 Niewtpliwie dziki oglnikowoci tych pomysw Liga miaa poparcie tak rnych osobistoci jak prezydent Hoover, gubernator Franklin D. Roosevelt, William Green, dziaacz rodowiska rolnikw Louis Taber, Calvin Coolidge, przewodniczcy Zespou Doradcw Ligi (Advisory Council of the League), Alfred E. Smith, Newton D. Baker, Elihu Root igenera Pershing. Zob. Bank of the Manhattan Company, Chapters on Business and Finance, New York 1932, s. 5968. Zob. te National Economy League, Brief in Support of Petition of May 4, 1932. Na temat tego komitetu ipodobnej organizacji onazwie National Action Committee zob. Warren, Herbert Hoover and the Great Depression, s. 162. 6 Zob. James M. Beck, Our Wonderland of Bureaucracy, New York 1932; Mauritz A. Haligren, Seeds of Revolt, New York 1933, s. 274 in.

240

Nowy ad Hoovera z1932 roku

Twierdzi pan, e wydatki rzdowe mona obniy o 2 miliardy dolarw, czyli otak kwot, oktr zmniejsz si przychody zpodatkw. Jest to (...) cakowicie niemoliwe. Byoby to rwnoznaczne z koniecznoci zniesienia dotacji dla poczty, marynarki handlowej, ochrony mienia i ycia oraz publicznej suby zdrowia. Musielibymy wypuci z wizie 40 tysicy winiw; musielibymy zaprzesta utrzymywania rdldowych szlakw wodnych iportw; musielibymy wstrzyma wszystkie budowy, ktre pomagaj zmniejszy bezrobocie; oznaczaoby to rozwizanie [sic] armii i marynarki wojennej. Inaczej mwic, doprowadzioby to do cakowitego chaosu.

Pomimy wane pytanie oto, czy wymienione przez Hoovera funkcje s rzeczywicie tak bardzo niezbdne i czy musi je sprawowa przymusowy monopolista, jakim jest rzd federalny. Czy zmniejszenie budetu o2mld dolarw rzeczywicie miaoby takie skutki? Jeli wzi pod uwag rok podatkowy 1932, to wydatki federalne (wcznie z przedsibiorstwami pastwowymi) wynoszce 4,8 mld dolarw odpowiaday kwocie 59,50dolarw na osob wedug urealnionego wskanika opartego na poziomie cen hurtowych w1926 roku. Wlatach dwudziestych rzd federalny wydawa urealnion kwot okoo 25 dolarw na osob, awlatach 18901916 okoo 10 dolarw na osob. Wynika ztego, e po zmniejszeniu budetu federalnego o2,8 mld dolarw pastwo mogoby zapewni usugi, ktre oferowao wlatach dwudziestych, apo zmniejszeniu go o4 mld dolarw wystarczyoby mu na sfinansowanie usug oferowanych wlatach 18901916, anie brakowao wtedy ochrony, poczty itd7. Podczas gdy zwolennicy oszczdnoci namawiali Hoovera do zmniejszenia wydatkw i podatkw, radykaowie wzywali go do stopniowego zwikszania wydatkw rzdowych. William Trufant Foster wprzemwieniu wygoszonym wiosn 1932 roku na forum Taylor Society wzywa do kolektywnego zwikszania iloci pienidza ikredytu, eby przywrci poziom cen towarw z1928 roku. Virgil Jordan, ekonomista piszcy dla Business Week, zachca do zwikszania wydatkw: Oszczdzanie zaprowadzio nas do kryzysu, ateraz wydawanie musi nas zniego wyprowadzi. Zdanie to wypowiedzia przed dorocznym bankietem pensylwaskiej Izby Handlowej. Zwolennikami wikszych wydatkw i cyklicznego, anie rocznego bilansowania budetu byli take tacy ekonomici, jak: Paul H. Douglas, R.M. Haig, Simeon E. Leland, Harry A. Millis, Henry C.Simons, Sumner H. Slichter iJacob Viner8.

7 Zob. M. Slade Kendrick, ACentury and aHalf of Federal Expenditures, New York 1955, s. 77 in. 8 Zob. Lewis H. Kimmel, Federal Budget and Fiscal Policy, 17891958, Washington, D.C. 1959, s. 155 in.

Ruch na rzecz robt publicznych

241

Ruch na rzecz robt publicznych


Podczas gdy wydatki rosy, wiosn 1932 roku agitatorzy ordujcy za coraz bardziej rozbudowanymi programami robt publicznych zdwoili wysiki. Virgil Jordan, ekonomista piszcy dla Business Week, zaapelowa ozwikszenie nakadw na roboty publiczne, zwikszenie deficytu izatrzyki pienine ( pump-priming). W.T. Foster, Otto Tod Mallery iDavid Cushman Coyle domagali si robt publicznych. Senatorowie LaFollette iWagner przedstawili projekty ustaw wsprawie rozbudowanych programw robt publicznych, apopierali ich liczni ekonomici iinynierowie budowlani. Senator Wagner rozesa do ekonomistw kwestionariusz zpytaniami dotyczcymi jego planu robt publicznych, ktry mia kosztowa miliard dolarw. W odpowiedzi otrzyma chraln aprobat i zaledwie kilka gosw sprzeciwu9. Felix Frankfurter uwaa, e program powinno si jeszcze rozszerzy. Kilku ekonomistw doradzao jednak ostrono lub zgaszao otwarty sprzeciw, w zwizku z czym laik mia przynajmniej wraenie, e front ekonomistw popierajcych ogromny program robt publicznych nie jest cakiem jednolity. John Maurice Clark napisa, e ma wtpliwoci iobawia si utraty zaufania do bankw oraz zmniejszenia kredytu bankowego, ktre mog by nastpstwem realizacji tego planu. Utraty zaufania obawiali si take umiarkowani krytycy proponowanych rozwiza, profesorowie: Z.C. Dickinson, Henry B. Gardner iAlvin H. Hansen. Bardziej zdecydowany sprzeciw wyrazi Jacob Hollander zJohn Hopkins University, ktry kilka miesicy wczeniej podpisa raport zawierajcy krytyk prezydenckiego komitetu. Hollandera niepokoia struktura kredytu i utrzymujcy si deficyt. Edwin F. Gay z Harvard University uwaa, e oszczdzanie irwnowaenie budetu jest koniecznoci. Willford I. King zNew York University ostrzega, e wyeliminowanie bezrobocia wymaga, by pace spady proporcjonalnie do spadku cen towarw. Trafnie zauway, e wysokie stawki pac oferowane przez rzd pracownikom spowoduj utrzymywanie si bezrobocia. Niestety, King sugerowa, eby wcelu przywrcenia poziomu cen z1926 roku zwikszy inflacj. M.B. Hammond zOhio State University przedstawi celn krytyk projektu ustawy Wagnera. Wedug niego waciwe dziaania polegayby na oszczdzaniu, zrwnowaeniu budetu, utrzymaniu standardu zota idozwoleniu na niezbdn korekt cen:
9 Congressional Record, 16 maja 1932, s. 1030910339. Wrd ekonomistw, ktrzy zadeklarowali poparcie, byli: Edwin W. Borchard, Paul W. Brissenden, Morris L. Cooke, Richard T. Ely, Ralph C. Epstein, Irving Fisher, Felix Frankfurter, Walton Hamilton, Horace M. Kallen, Frank H. Knight, William M. Leiserson, W.N. Loucks, Broadus Mitchell, Harold G. Moulton, E.M. Patterson, Selig Perlman, E.R.A. Seligman, Sumner H. Slichter, George Soule, Frank W. Taussig, Ordway Tead, Gordon S.Watkins, Myron W. Watkins, W.F. Willcox, E.E. Witte.

242

Nowy ad Hoovera z1932 roku

Sytuacja ustabilizuje si, gdy tylko ceny okrelonych grup produktw dostosuj si do spadkw cen, ktre ju nastpiy winnych grupach. Przeznaczenie duych kwot na roboty publiczne utrudnioby takie dostosowanie i z tego powodu miaoby niekorzystny wpyw na funkcjonowanie prywatnych przedsibiorstw dcych do odzyskania dobrej kondycji.

Jednym z najtrafniejszych komentarzy na temat omawianego planu bya wypowied Williama A. Berridgea, ekonomisty zatrudnionego wLife Insurance Company. Napisa on, e emisja obligacji wcelu sfinansowania robt publicznych stanowiaby powane, amoe nawet grone uszczuplenie poday funduszy kapitaowych, ktrych prywatne firmy bd potrzeboway, eby pomc krajowi wwydostaniu si zkolejnego kryzysu. Doda, e programy robt publicznych spowodowayby zpewnoci zamroenie siy roboczej ikapitau wprzedsiwziciach, ktre nie przyniosyby wystarczajcej poprawy produktywnoci i zwikszenia dobrobytu spoeczestwa. Agitacj na rzecz robt publicznych prowadzio pismo American City, ktre wezwao do realizacji szecioletniego programu niskooprocentowanych kredytw na roboty publiczne. Z kolei pukownik John P. Hogan proponowa powoanie Productive Research Work Corporation zkapitaem 1,5 mld dolarw, ktra przyznawaaby lokalnym rzdom kredyty na roboty publiczne10. Plan Hogana popary Amerykaska Liga Budowlana (Construction League of America) i Amerykaskie Stowarzyszenie Generalnych Wykonawcw (Associated Contractors of America), dwie organizacje znatury zaintresowane przyznaniem rzdowych dotacji dla budownictwa. W czerwcu firmy budowlane przekazay rodki Narodowemu Komitetowi Odbudowy Handlu (National Committee for Trade Recovery) na propagowanie robt publicznych. Wrd entuzjastw planu byli rwnie J. Cheever Cowden, nowojorski bankier inwestycyjny, ktry zaproponowa program robt publicznych owartoci 45 mld dolarw, pukownik Malcolm C. Rorty, ktry chcia, eby na ten cel przeznacza miliard dolarw rocznie, Owen D. Young, Alfred E. Smith iFranklin D. Roosevelt. William Randolph Hearst proponowa emisj certyfikatw hipotecznych na rzecz programu robt publicznych i w styczniu 1932 roku uzyska poparcie trzydziestu jeden ekonomistw, m.in.: Thomasa Nixona Carvera, Paula H. Douglasa, Williama Trufanta Fostera, Roberta M. MacIvera iJ.E. LeRossignola11. Latem 1932 roku ukazay si trzy ksiki, ktre przygotowyway grunt pod Nowy ad Roosevelta. Autorzy wzywali wnich do duych wydatkw
Zob. Joseph E. Reeve, Monetary Reform Movements, Washington 1943, s. 19. Na temat petycji ekonomistw zob. Joseph Dorfman, The Economic Mind in American Civilization, New York 1959, t. 5, s. 675.
10 11

Ruch na rzecz robt publicznych

243

rzdu, zwaszcza na roboty publiczne, oraz do centralnego planowania gospodarczego. Byy to: The New Deal Stuarta Chasea, The Irrepressible Conflict: Business vs. Finance Davida Cushmana CoyleaiAPlanned Society Georgea Soulea. Ich propozycje dotyczce programu robt publicznych zaaproboway New Republic iAmerykaska Federacja Pracy. Konferencja Burmistrzw USA (U.S. Conference of Mayors) wzywaa do wydatkowania 5 mld dolarw na realizacj programu robt publicznych, awszystkich przebili jawni socjalici, Norman Thomas iMorris Hillquit, ktrzy zaproponowali wyemitowanie obligacji na kwot 12 mld dolarw. Poowa tych pienidzy miaa by przeznaczona na roboty publiczne, adruga poowa na bezporedni pomoc. Tymczasem prezydent Hoover zacz mie wtpliwoci wsprawie robt publicznych, ktre dotychczas byy jego ulubion dziedzin polityki. Na konferencji, ktra odbya si pod koniec lutego, Hoover przyzna, e jego program robt publicznych, ktry spowodowa niemal podwojenie federalnych inwestycji budowlanych od pocztku kryzysu, ponis fiasko. Pociga za sob bardzo due koszty (pomoc dla jednej rodziny kosztowaa budet 1200 dolarw), by niedostpny dla mieszkacw odlegych regionw oraz dla tych, ktrzy nie mogli podj si pracy, ktra polegaa przecie na wykonywaniu czynnoci niewymagajcych kwalifikacji, lecz tyzny fizycznej. Teraz Hoover uwaa, e zamiast poszerza program robt publicznych naley udzieli federalnej pomocy stanom. Wmaju Hoover otwarcie zmieni dotychczasowe stanowisko i sprzeciwi si zwikszaniu nakadw na roboty publiczne, ktre nie zapewniaj zwrotu kosztw. Wrezultacie w1932 roku nakady na fedralne roboty publiczne wzrosy tylko o 60 mln dolarw i osigny puap 333 mln dolarw. Dowiadczenie kazao prezydentowi ograniczy eksperyment, jakim byy roboty publiczne, iczciowo wycofa si ze stanowiska, ktrego broni przez dziesi lat. Temat robt publicznych wrci dopiero za czasw prezydentury Roosevelta12 . Mimo tej zmiany Hoover nadal podkrela zalety samolikwidujcych si robt publicznych iskoni Korporacj Odbudowy Finansw (RFC) do udzielania duych kredytw na publiczne zapory, patne mosty oraz likwidacj slamsw. Zdum wspomina, e osobicie przekona wtrakcie kryzysu wadze stanowe ilokalne do zwikszenia programw robt publicznych o1,5 mld dolarw. Podkrela, e czne nakady na roboty publiczne wcigu czterech lat byy wiksze ni nakady, ktre poczyniono na ten cel wcigu poprzednich 30 lat. Poczytuje sobie za zasug, e wokresie kryzysu poleci budow Jones Beach, San Francisco Bay Bridge, akweduktu Los Angeles itamy Hoovera (Boulder Dam). W lipcu 1932 roku Hoover podpisa ponadto midzyrzdow umow zKanad wsprawie wsplnej budowy St. Lawrence Seaway, ale Senat susznie odrzuci ten poroniony ekonomicznie
Zob. Vladimir D. Kazakvich, Inflation and Public Works, w: H. Parker Willis iJohn M. Chapman (red.), The Economics of Inflation, New York 1935, s. 344349.
12

244

Nowy ad Hoovera z1932 roku

projekt, ktry by form subsydiowania jednego rodka transportu wodnego.

Kor poracja Odbudow y Fi na nsw


Jeli chodzi opozostae aspekty Nowego adu, prezydent Hoover by zsiebie zadowolony. Najwaniejszy punkt jego programu, powoanie Korporacji Odbudowy Finansw (RFC), zostao popiesznie uchwalone przez Kongres wstyczniu13. RFC otrzymaa od rzdu kapita ocznej wartoci 500 mln dolarw, oprcz tego miaa prawo emitowa papiery dune do kwoty ptora miliarda dolarw. Hoover poprosi o objcie stanowiska przewodniczcego RFC Bernarda M. Barucha, ale ten odmwi. Wtedy Hoover mianowa na to stanowisko jednego z doradcw o najbardziej socjalistycznych przekonaniach, ktry jako pierwszy podda Hooverowi pomys utworzenia RFC, Eugenea Meyera, juniora, dobrego znajomego Barucha14. Przez pierwsze pi miesicy istnienia RFC jej dziaalno poyczkow trzymano w tajemnicy i dopiero energiczne zabiegi zdominowanego przez Demokratw Kongresu zmusiy t instytucj do ogaszania od sierpnia okresowych sprawozda publicznych. Przedstawiciele RFC usprawiedliwiali si biurokratyczn wymwk, e informacje na temat kredytw udzielanych przez RFC, podobnie jak dotyczce kredytw bankowych bd przyznawanych dawniej przez Krajow Korporacj Kredytow (NCC), powinny mie charakter poufny, gdy wprzeciwnym razie naruszy to zaufanie ludzi do banku lub firmy, ktre otrzymuj wsparcie. Jeeli jednak celem RFC byo poyczanie pienidzy organizacjom bliskim bankructwa, to organizacje te byy sabe i spoeczestwo miao prawo straci do nich zaufanie, aim szybciej by si to stao, tym lepiej. Ponadto, ze wzgldu na to, e podatnicy o na rzd is jakoby jego wacicielami, ukrywanie przez przedstawicieli spoeczestwa prawdy przed swoimi przeoonymi nie ma adnego usprawiedliwienia. Utrzymywanie informacji wtajemnicy jest szczeglnie karygodne wdemokracji, bo jak ludzie maj podejmowa rozsdne decyzje, jeli rzd ukrywa przez nimi fakty? Wcigu pierwszych piciu miesicy dziaalnoci, od lutego do czerwca, RFC udzielia kredytw w kwocie miliarda dolarw, z czego 80 procent otrzymay banki ilinie kolejowe (wtym okoo 60 procent banki, 20 procent
Relacja dr. Andersona na temat rodkw podjtych w1932 r. jest mao wiarygodna, gdy dokonuje on wolty izachwala program Hoovera, wcznie zNCC, RFC orazustaw GlassaSteagalla, cho wczeniej sprzeciwia si podobnie etatystycznym iinflacjonistycznym metodom proponowanym dawniej przez Hoovera. Zob. Anderson, Economics and Public Welfare, s. 266278. 14 Senator Robinson otrzyma zapewnienie Hoovera, e powoa Meyera na przewodniczcego RFC wzamian za poparcie Demokratw wKongresie. Gerald D. Nash, Herbert Hoover and the Origins of the RFC , Mississippi Valley Historical Review, grudzie 1959, s. 451 in.
13

Korporacja Odbudowy Finansw

245

koleje). Zapewnienia Republikanw, jakoby kredyty udzielane przez RFC nie miay adnego zwizku z polityk, brzmi w wietle faktw nieprzekonujco. Na przykad genera Charles Dawes zrezygnowa ze stanowiska prezesa RFC 7 czerwca. Niecae 3 tygodnie pniej bank wChicago, ktrego by dyrektorem (Central Republic Bank and Trust Company), otrzyma od RFC poyczk wwysokoci 90 mln dolarw, mimo e kwota depozytw banku wynosia tylko 95 mln dolarw. Rezygnacja generaa Dawesa iwniosek oogromny kredyt dla jego banku, ktry zoy wkrtce potem, wygldaj na wyzysk podatnikw za pomoc zmowy politycznej15. Ponadto RFC przyznaa 14 mln kredytu Union Trust Company of Cleveland. Prezesem tego banku by Joseph R. Nutt, skarbnik Republican National Committee. Nastpc Dawesa na stanowisku prezesa RFC by Atlee Pomerene, ktry wnis do ekonomii wiekopomn myl, e naleaoby zmusi handlowcw do zwikszenia zamwie o33 procent. To miaa by droga do przezwycienia kryzysu! Pod wodz PomereneaRFC przyznaa wkrtce kredyt 12,3 mln dolarw Guardian Trust Company zCleveland, ktrego dyrektorem by Pomerene. Kolejny kredyt wwysokoci 7,4 mln dolarw otrzymaa Baltimore Trust Company, ktrej wiceprezesem by wpywowy senator republikaski Phillips L. Goldsborough. Kredyt wkwocie 13mln dolarw przyznano te Union Guardian Trust Company zDetroit, ktr kierowa sekretarz handlu Roy D. Chapin. Wcigu owych piciu miesicy tajemnicy RFC przyznaa okoo 264mln dolarw kredytu liniom kolejowym. Teoretycznym uzasadnieniem tej decyzji miao by to, e akcje spek kolejowych trzeba chroni, poniewa du ich liczb dysponuj banki oszczdnociowe ifirmy ubezpieczeniowe, reprezentujce rzekomo interesy drobnych inwestorw. Zkwoty 187 mln kredytw, ktrych przeznaczenie udao si ustali, 37mln miano przeznaczy na realizacj programu naprawczego, a150mln na spat zaduenia. Na przykad jeden z pierwszych kredytw w wysokoci 5,75 mln dolarw by przenaczony dla spki Missouri Pacific na spat jej dugu wobec J.P. Morgan and Company. cznie 11 mln dolarw poyczono liniom kolejowym Van Sweringen (w tym Missouri Pacific) na spat poyczek bankowych. Osiem mln dolarw otrzymaa firma Baltimore and Ohio na spat dugu wobec Kuhn, Loeb and Company. RFC udzielia cznie liniom kolejowym 44 mln dolarw poyczek na spaty kredytw bankowych. Jednym znajwikszych entuzjastw tej polityki by Eugene Meyer, ktry uwaa, e sprzyja ona przezwycieniu kryzysu oraz, jak uj to wprzypywie szczeroci, zasileniu bankw dodatkowymi kwotami. Tymczasem to sprzyjanie przezwycianiu kryzysu byo wistocie rwnoznaczne zwywaszczeniem podatnikw iprzymusowym przekazaniem
15 Zob. John T. Flynn, Inside the RFC , Harpers Magazine, nr 166 (1933), s.161 169. Grupa Hoovera utrzymuje jednak, e okredyt RFC dla banku Dawesa nie zabiega genera Dawes osobicie, lecz zwizani zDemokratami bankierzy zChicago oraz demokratyczni czonkowie zarzdu RFC.

246

Nowy ad Hoovera z1932 roku

ich pienidzy wybranym bankom, przede wszystkim J.P. Morgan and Company i Kuhn, Loeb and Company. Miar humanitaryzmu Meyera wtej sprawie moe by to, e jego szwagier George Blumenthal pracowa wJ.P. Morgan and Company, aMeyer peni funkcj cznika midzy firm Morgana arzdem francuskim. Jeli chodzi ospk Missouri Pacific, RFC przyznaa jej kredyt mimo ostrzeenia sformuowanego przez mniejszo wMidzystanowej Komisji Handlu, akiedy tylko spka kolejowa spacia dug Morganowi, pozwolono jej po cichu zbankrutowa16. Wkrytycznym artykule na temat RFC John T. Flynn trafnie wskaza, e takie poyczki mogy si przyczyni jedynie do przeduenia kryzysu:
Ceny musz spa, by towary zbliyy si do wielkoci dochodw (...) dochd zkolei trzeba uwolni przez wygaszenie nadmiernych dugw, by mg by przeznaczony na zakupy. (...) Wszelkie prby utrzymania cen lub ratowania sabszych dunikw musz przeduy kryzys.

Flynn stwierdzi rwnie stanowczo, e najlepszym sposobem ulenia spkom kolejowym, ktre maj trudnoci zpodwigniciem si zzaduenia, jest rozpoczcie nieuchronnego procesu naprawy przez sekwestr sdowy:
Im szybciej nastpi korekta, tym szybciej kolej wyjdzie ztarapatw. (...) Zamiast pozwoli na korekt fatalnego bdu [nadmiernej emisji obligacji] RFC przyczynia si do jeszcze wikszego obcienia [spek kolejowych] obligacjami17.

Cho ustaw opowoaniu RFC uchwalono bardzo szybko, Hoover skary si, e zdominowany przez Demokratw Kongres opnia jej przyjcie przez 6 tygodni, aprzez ten czas ceny akcji spady poniej ich prawdziwej wartoci cokolwiek miaoby to znaczy. Gwnym zarzutem Hoovera byo to, e Kongres nie pozwoli RFC poycza bezporednio przedsibiorstwom, rolnikom lub rzdowi na roboty publiczne. Po prostu Kongres nie zgodzi si na to, eby RFC poyczaa zbyt duo inierozwanie. Mimo wszystko Hoover dopi wreszcie swego, aKongres zgodzi si na przeksztacenie RFC z agencji zasadniczo defensywnej, pomagajcej zaduonym bankom ispkom kolejowym, winstytucj jednoznacznie
Spka Missouri Pacific prawdopodobnie sfaszowaa swj bilans, zanim zwrcia si opoyczk do RFC, by wykaza, e dysponuje wikszymi zasobami gotwki ni wrzeczywistoci. Ferdinand Lundberg, Americas Sixty Families, New York 1946, s. 233. 17 Flynn, Inside the RFC. Inn konsekwencj kredytw udzielanych spkom kolejowym przez RFC byy przypadki bezporedniego upastwowienia bankrutujcych linii kolejowych w interesie udzielajcego kredytu RFC i przekazywanie zreorganizowanych kolei dyrektorom mianowanym przez rzd. Dewing uwaa, e rzd za pomoc swoich kredytw mg przej kontrol nad polityk reorganizowanej spki kolejowej (Arthur Stone Dewing, The Financial Policy of Corporation, New York 1953, t.2, s. 1263).
16

Pomoc rzdowa

247

pozytywn, udzielajc kredytw obrotowych na nowe inwestycje budowlane. Ta zmiana, przyjta 21 lipca jako kryzysowa ustawa o pomocy ibudownictwie (Emergency Relief and Construction Act) z1932 roku polegaa na zwikszeniu cakowitego kapitau, ktrym dysponowaa RFC, z 2 mld do 3,8 mld dolarw i dopuszczeniu, by kredytw udziela stanom i miastom na pomoc spoeczn, zasiki, samofinansujce si przedsiwzicia budowlane oraz na dofinansowanie eksportu nadwyek produktw rolnych, uporzdkowan dystrybucj wrolnictwie oraz rolnicze korporacje kredytowe18. Majc wpamici przypadek generaa Dawesa, wprowadzono zakaz udzielania przez RFC kredytw bankom, ktrych dyrektorami lub urzdnikami byliby czonkowie zarzdu RFC. Pniejsza kolejna poprawka do ustawy nakadaa na RFC obowizek przekazania 25 mln dolarw Skarbowi na zakup akcji 12 nowo powstaych Federal Home Loan Banks (Federalnych Bankw Poyczek na Domy). Przez cay 1932 rok RFC przyznawaa kredyty, ktrych czna kwota wyniosa 2,3 mld dolarw iwypacia 1,6 mld wgotwce. Ztych kredytw 52procent to kredyty dla bankw, 17 dla spek kolejowych (ponad poow znich wyasygnowano na spaty dugw wobec bankw), a9 procent dla rolnictwa. Jeli chodzi orolnictwo, to RFC ustanowia regionalne korporacje kredytw rolnych i wypacia im 1,4 mln dolarw, umoliwiajc przyznanie kredytw w kwocie 55 mln dolarw do koca roku. RFC bya szczeglnie aktywna w udzielaniu kredytw dla plantatorw baweny. Amerykaska Rada Inynierw miaa nadziej, e na projekty zwizane zsamofinansujcymi si robotami publicznymi bdzie miaa do dyspozycji miliard dolarw (gwnie na wodocigi isystemy melioracyjne), ale RFC zatwierdzia jedynie 147mln dolarw, aw1932 roku przyznaa na te cele 16 mln dolarw.

Pomoc rzdowa
Hoover nie tylko z przekonaniem wspiera etatyzm charakteryzujcy RFC, lecz take ustpi wsprawie, wktrej dotychczas broni stanowiska wolnorynkowego, a mianowicie w kwestii bezporedniej pomocy spoecznej. Gubernator stanu Nowy Jork Franklin D. Roosevelt jako pierwszy zacz realizowa zim 19311932 programy pomocy stanowej inakoni swj stan do powoania pierwszego wkraju stanowego urzdu do spraw pomocy spoecznej: Urzdu Tymczasowej Pomocy Kryzysowej (Temporary Emergency Relief Administration), na ktrego dziaalno wyasygnowano 25 mln dolarw19. Inne stany poszy ladem Nowego Jorku, asenatorowie Costigan iLaFollette zgosili projekt ustawy wsprawie
18 J. Franklin Ebersole, One Year of the Reconstruction Finance Corporation, Quarterly Journal of Economics, maj 1933, s. 464487. 19 Zob. Edith Abbott, Public Assistance, Chicago 1940.

248

Nowy ad Hoovera z1932 roku

federalnej pomocy spoecznej owartoci 500 mln dolarw20. Ustawy nie przyjto, ale ze wzgldu na pogbiajcy si kryzys izbliajce si wybory prezydenckie rzd si podda iwlipcu 1932 roku przyj Emergency Relief and Construction Act, pierwsz whistorii ustaw opomocy federalnej21. Ustawa bya znacznie mniej radykalna ni tego oczekiwali agitujcy za pomoc federaln. Umoliwiaa udzielanie poyczek na pomoc stanom, anie bezporednich dotacji, ale bya to rnica mao istotna. RFC miaa udziela poyczek na 3 procent na yczenie gubernatorw zgaszajcych potrzeb. Miaa prawo udzieli na ten cel poyczek w cznej kwocie 300 mln dolarw. Przyznano je w pierwszej kolejnoci nastpujcym stanom: Alabama, Georgia, Illinois, Montana, Pnocna Dakota, Ohio, Utah, Luizjana iOregon. RFC zatrudnia pracownikw socjalnych, ktrzy pod kierunkiem Freda Croxtona zarzdzali programem. Stany rwnie rozbudoway swoje programy pomocy. W latach 19301931 na kryzysow pomoc przeznaczyy 547 tys. dolarw, awlatach 19311932 57 mln dolarw. Wroku podatkowym 1933 pomoc ta wyniosa 90 mln dolarw. Najwikszej pomocy udzieliy stany Nowy Jork, New Jersey iPensylwania. Pensylwania sfinansowaa pomoc gwnie znowego podatku obrotowego. cznie pomoc publiczna w120 najwikszych zurbanizowanych regionach kraju wyniosa 33 mln dolarw w1929 roku, 173 mln dolarw w1931 roku i308 mln dolarw w1932 roku22.

Program inf lacji


Co do jednej sprawy Hoover nie by do powcigliwy chodzi orealizacj bardzo rozbudowanego programu inflacyjnego. Najpierw rzd
20 Do opracowania swojego projektu Costigan iLaFollette wykorzystali materiay przygotowane przez nowo powsta organizacj Social Work Conference on Federal Action on Unemployment, ktr kierowa Linton B. Swift zFamily Welfare Association. Nowa organizacja bya rzeczniczk zmiany stanowiska pracownikw socjalnych, ktrzy wtym czasie stali si zwolennikami pomocy federalnej. Zebranie National Conference of Social Work, ktre odbyo si w maju 1932 r., spowodowao, e przeciwnicy pomocy federalnej stali si jej zwolennikami. Irving Bernstein, The Lean Years: AHistory of the American Worker, 19201933, Boston 1960, s. 462 in. 21 Hoover podda si m.in. pod wpywem apelu opomoc federaln, ktry wystosowali na pocztku lipca najwiksi przedsibiorcy Chicago. Otrzymawszy odmow dalszej pomocy finansowej od parlamentu Illinois, przedsibiorcy owi zwrcili si do rzdu federalnego. Wrd nich byli dyrektorzy takich firm, jak Armour, Wilson, Cudahy, International Harvester, Santa Fe Railroad, Marshall Field, Colgate-Palmolive-Peet, Inland Steel, Bendix, U.S. Gypsum, A.B. Dick, Illinois Bell Telephone iFirst National Bank. Bernstein, The Lean Years: AHistory of the American Worker, 19201933, s. 467. 22 Zob. A.E. Geddes, Trends in Relief Expenditures, 19101935, Washington, D.C. 1937, s. 31.

Program inflacji

249

przygotowa grunt pod ten program, przyjmujc wlutym ustaw Glassa Steagalla. Ustawa ta: 1) poszerzaa list aktyww uprawniajcych do zacigania kredytw redyskontowych wRezerwie Fedralnej; 2) pozwalaa Rezerwie Federalnej uywa rzdowych obligacji jako zabezpieczenia jej weksli (oprcz komercyjnych papierw wartociowych)23. Otworzya si moliwo realizacji ogromnego programu zwikszenia rezerw irestauracji taniego pienidza. Eugene Meyer, junior, by wwczas gubernatorem zarzdu Rezerwy Fedralnej, aOgden Mills zastpi bardziej konserwatywnego Andrew Mellona na stanowisku sekretarza skarbu. Pod koniec lutego 1932 roku czne rezerwy bankowe spady do 1,85 mld dolarw. Wtedy Rezerwa Federalna zainicjowaa wielki program kupowania rzdowych papierw wartociowych. Pod koniec 1932 roku czne rezerwy wzrosy do 2,51 mld dolarw. Ten olbrzymi wzrost rezerw o660 mln dolarw wcigu niespena roku nie mia precedensu wcaej historii systemu. Gdyby banki nadal udzielay hojnie kredytw, poda pienidza wkraju wzrosaby ookoo 8mld dolarw. Tymczasem poda pienidza spada wcigu 1932 roku o3,5 mld dolarw z68,25 mld dolarw do 64,72 mld dolarw pod koniec roku ijednoczenie bankowe depozyty spady o3,2 mld dolarw. Histori monetarn tego roku najatwiej jest podzieli na dwie fazy: od koca lutego do koca lipca iod koca lipca do koca grudnia. Wpierwszej fazie czne rezerwy wzrosy o213 mln dolarw. Cay proces kupowania papierw wartociowych przez Rezerw Federaln zamkn si wtej fazie. Warto papierw wrezerwie wzrosa z740 mln dolarw wkocu lutego do 1 841 mln dolarw pod koniec lipca, awic a o1 101mln wcigu piciu miesicy. Cakowite rezerwy kontrolowane wzrosy o miliard dolarw. Jednoczenie dug bankw wobec Rezerwy Federalnej zmniejszy si o290mln dolarw, cakowite zasoby zota zmalay gwatownie o380mln dolarw, ailo pienidza wobiegu wzrosa o122 mln. Wrezultacie nastpia redukcja rezerw niekontrolowanych o 788 mln dolarw. Zakupy na otwartym rynku, ktre nastpiy dokadnie wtedy, kiedy zmniejszay si zapasy zota, wydaway si zwykym szalestwem imogy podkopa wiar spoeczestwa wto, e rzd utrzyma wymienialno dolara na zoto. Jedn zprzyczyn polityki inflacyjnej by ogromny deficyt federalny wynoszcy 3 mld wroku podatkowym 1932. Departament Skarbu nie chcia poycza od spoeczestwa, emitujc dugoterminowe obligacje, wic zaciga poyczki krtkoterminowe wbankach czonkowskich, aRezerwa Federalna miaa obowizek zapewni tym bankom odpowiednie rezerwy.
Obrocy ustawy GlassaSteagalla mog zaprotestowa, argumentujc, e bya ona dostosowana do polityki ilociowej, uwzgldniajcej cakowit ilo, anie jako aktyww, wobec czego ekonomista austriacki powinien rwnie jej broni. Chodzi jednak oto, e kade zezwolenie na to, by rzd poycza bankom, niezalenie od tego, czy okrelone ilociowo, czy jakociowo, jest przyczyn inflacyjnego zwikszenia iloci pienidza ijako takie musi by obiektem krytyki ekonomisty austriackiego.
23

250

Nowy ad Hoovera z1932 roku

Mimo tego potnego impulsu inflacyjnego wanie wcigu tej poowy roku depozyty wbankach wcaym kraju spady o3,1 mld dolarw ipozostay niemal na staym poziomie do koca roku. Jaka bya przyczyna takiego spadku poday pienidza wtedy, kiedy mona si byo spodziewa jej wzrostu? Wyjanieniem jest pojawienie si zjawiska ponadnormatywnych rezerw (excess reserves). Do drugiego kwartau 1932 roku banki przeznaczay na kredyty wszystkie rodki imiay tylko nieistotne rezerwy ponadnormatywne. Pniej jednak zgromadziy takie rezerwy, aCurrie ocenia, e ich stosunek do cakowitych rezerw wzrs z 2,4 procent wpierwszym kwartale 1932 roku do 10,7 procent wdrugim kwartale24. Skd si wziy ponadnormatywne rezerwy? Przede wszystkim zakup rzdowych papierw wartociowych przez Fed by cakowicie sztucznym zabiegiem, ktry mia stymulowa inflacj. Spadek zapasw zota wymaga zmniejszenia poday pienidza w celu potrzymania zaufania spoeczestwa do dolara isystemu bankowego. Wzrost poday pienidza wnietypowym okresie roku by zowrbn oznak utraty zaufania do bankw i jedynym sposobem jego odbudowania byo ograniczenie aktywnoci (kredytowej przyp. WF) bankw. Wobec takiego sygnau, wiadczcego ozapotrzebowaniu na deflacj, Fed rozpocz gigantyczn operacj zakupw papierw wartociowych. Oczywicie banki, powanie zaniepokojone bankructwami, ktre wci im si co jaki czas przydarzay, nie chciay powiksza swoich depozytw inie zwikszay ich. Powszechnie si uwaa, i spadek popytu firm na kredyty wczasie kryzysu bierze si std, e przedsibiorcy dostrzegaj niewiele moliwoci zysku. Jednak takie wyjanienie pomija to, e banki nie musz by pasywne ijeliby chciay, to nabyyby istniejce papiery wartociowe, zwikszajc tym samym depozyty. Nie musz czeka na wnioski od firm okredyty lub ouplasowanie nowej emisji obligacji. Azatem przyczyna ponadnormatywnych rezerw musi by spraw bankw. W okresie kryzysu gospodarczego lub finansowego banki niechtnie poyczaj i inwestuj, gdy: 1) chc unikn utraty zaufania swoich klientw, 2) chc ustrzec si ryzyka zwizanego z poyczaniem na przedsiwzicia, ktre mog przynie straty, oraz zinwestowaniem wtakie przedsiwzicia. Polityka dostarczania sztucznie taniego pienidza w1932 roku doprowadzia do powszechnego iznacznego obnienia stopy procentowej, co jeszcze bardziej zniechcio banki do przyznawania kredytw iinwestowania. Wanie wtedy, kiedy wystpowao podwyszone ryzyko, bodce do ponoszenia ryzyka perspektywa zwikszonego zysku z oprocentowania zostay osabione przez rzdow manipulacj. Jak zaznaczylimy wczeniej, musimy te pamita o odstraszajcym wpywie fali bankowych bankructw na polityk tych bankw, ktre nadal funkcjonoway. Wlatach dwudziestych dochodzio rocznie do upadoci
Lauchlin Currie, The Supply and Control of Money in the United States, Cambridge Mass. 1935, s. 116.
24

Program inflacji

251

700 bankw utrzymujcych cznie depozyty o wartoci 170 mln dolarw. W 1930 roku upado 1350 bankw prowadzcych rachunki depozytowe na kwot 837mln dolarw. W1931 roku splajtoway 2293 banki prowadzce rachunki na kwot 1690 mln dolarw, a w 1932 roku bankructwo dotkno 1453 banki, ktre miay cznie depozyty owartoci 706 mln dolarw. Ten ogromny wzrost liczby upadoci bankw musia dawa do mylenia, zwaszcza e bankierzy wgbi duszy czuli, i aden bank (oprcz modelowo idealnego, ktry utrzymywaby stuprocentow rezerw) nie wytrzyma panicznego runu. Wtej sytuacji banki dopuciy do zmniejszenia cznej kwoty kredytw komercyjnych, nie zwikszajc inwestycji. Rzd Hoovera kontynuowa polityk ogromnej inflacji od marca do lipca 1932 roku, zwikszajc rezerwy kontrolowane o miliard dolarw za pomoc zakupw papierw rzdowych dokonywanych przez Rezerw Federaln. Gdyby wszystkie pozostae czynniki pozostay niezmienione, abanki przeznaczyy na kredyty wszystkie dostpne rodki, to poda pienidza wzrosaby raptownie wtym okresie oponad 10 mld dolarw. Na szczcie polityka inflacyjna zostaa powstrzymana. Jakie czynniki si na to zoyy? Zagranica, ktra czciowo wwyniku tej polityki stracia zaufanie do dolara iwycofaa zoto; obywatele amerykascy, ktrzy stracili zaufanie do bankw izamienili depozyty na weksle Rezerwy Federalnej, atake bankierzy, ktrzy obawiajc si pogorszenia swojej zej sytuacji, przeznaczyli zwikszone zasoby na spat dugu zacignitego wRezerwie Federalnej bd umieszczali je wswoich skarbcach. Inflacja przeksztacia si wic szczliwie wdeflacj wwyniku dziaa ludzi ibankw. Poda pienidza spada o3,5 mld dolarw. Jak si tu zaraz dowiemy, gospodarka amerykaska signa dna depresji wlatach 1932 i1933, amimo to zacza rosn wpoowie 1932 roku. Nie bdzie przesad, jeli uznamy, e deflacja, ktra wokresie od lipca 1931 do lipca 1932 roku wyniosa 7,5 mld dolarw wwalucie idepozytach, czyli 14 procent, bya jedn zprzyczyn pozytywnej zmiany tendencji wpoowie lata25. Najwikszy wzrost rezerw bankowych przypad na drug poow 1932 roku, kiedy zwikszyy si one z 2,05 do 2,51 mld dolarw, czyli o457 mln dolarw. Jednak przyczyn tego wzrostu nie byy zakupy papierw wartociowych dokonywane przez Zarzd Rezerwy Federalnej, gdy rzd Hoovera ju ich wtedy zaprzesta, najprawdopodobniej uznawszy, e nic lub prawie nic nie mona za ich spraw osign. Wraz zzakoczeniem okresu inflacji wywoanej przez Hoovera zasoby zota zaczy
Na potwierdzenie susznoci naszej obserwacji dotyczcej zmniejszenia iloci pienidza wlatach 19291932, co czsto z niepokojem podkrelano, warto przypomnie, e czna poda pienidza spada z73,3 mld dolarw wczerwcu 1929 r. do 64,7 mld dolarw pod koniec 1932 roku, czyli o 11,6 procent, a wic 3,3 procent rocznie. Tymczasem wokresie boomu lat dwudziestych inflacja wynosia 7,7 procent rocznie.
25

252

Nowy ad Hoovera z1932 roku

rosn, a ilo pienidza w obiegu nawet zmalaa wbrew regule, ktra nakazywaaby wtym okresie roku wzrost jego iloci. Wtej drugiej fazie rezerwy kontrolowane wzrosy o 165 mln dolarw; rezerwy niekontrolowane za o 293 mln dolarw gwnie za spraw zota, ktrego zapasy wzrosy o 539 mln dolarw. Poda pienidza pozostaa jednak na niezmienionym poziomie, a pod koniec roku gotwka i depozyty miay cznie warto 45,36 mld dolarw. Podsumujmy: w drugiej poowie 1932 roku zoto napywao do USA wduych ilociach, ailo pienidza wobiegu malaa. Obywatele nie byli ju pomocni w walce z inflacj. Rzd nie zrobi nic wreakcji na ogromny iszybki wzrost zapasw zota, apowinien zastopowa ten wzrost przez polityk twardego pienidza isprzeda czci narastajcej gry papierw wartociowych. Wobec tak znacznego wzrostu rezerw bankierzy ponownie przystpili do ratowania pienidza, gromadzc jeszcze wicej ponadnormatywnych rezerw iredukujc dugi wobec Rezerwy Federalnej. Currie ocenia, e w czwartym kwartale 1932 roku ponadnormatywne rezerwy podwoiy si, osigajc 20 procent cakowitych rezerw bankowych. Profesor Seymour Harris, piszc artyku wanie wtedy, kiedy kryzys siga dna, zaj stanowisko ostronie umiarkowane iprzyzna, e niepowodzenie inflacjonistycznej polityki Rezerwy Federalnej mogo by skutkiem tego, i proces likwidacji nie postpi wystarczajco daleko. Doda te, e krytycy rzdu bronicy zdrowego pienidza by moe maj racj, bo niewykluczone, i due zakupy papierw wartociowych na otwartym rynku wlatach 19301932 opniy proces likwidacji iredukcji kosztw, przyczyniajc si tym do zaostrzenia kryzysu26. Ano wanie. Cho inflacjonistyczne plany Hoovera zostay pokrzyowane na rne sposoby przez zagranic, spoeczestwo ibanki, to prezydent nie pozosta bierny wobec tych trudnoci. Wsprawie zagranicy mg niewiele zrobi, moe tylko nakoni Kongres do przyjcia ustawy GlassaSteagalla, ktra dawaaby wicej swobody ekspansji wkraju. Na tle wielu innych politykw Hoover by umiarkowanym inflacjonist i nie chcia odchodzi od standardu zota. W sprawie spoeczestwa Hoover mg jednak zrobi wiele. Zorientowawszy si, e ilo pienidza wobiegu wzrosa o800 mln dolarw w1931 roku, zainspirowa on ikoordynowa kampani przeciw zdradzieckiej tezauryzacji. Oczywicie tezauryzacja oznaczaa, e ludzie chcieli odzyska swoj wasno, polecajc bankom przeksztacenie swoich depozytw wgotwk, ktr banki powinny na ten cel posiada. Charakterystyczn cech kryzysw jest to, e z powodu oszukaczej natury komercyjnego systemu bankowego kada prba wypaty gotwki podjta przez wiksz liczb klientw wywouje panik bankw irzdu.
26 Seymour E. Harris, Twenty Years of Federal Reserve Policy, Cambridge, Mass. 1933, t. 2, s. 700. Dorfman, The Economic Mind in American Civilization, t. 5, s.720721.

Program inflacji

253

Takie obawy skoniy Hoovera do zorganizowania ruchu przeciw tezauryzacji, ktremu przewodzia Obywatelska Organizacja Odbudowy (Citizens Reconstruction Organization CRO) kierowana przez pukownika Franka Knoxa zChicago. Jak gosiy hasa kampanii, ludzie trzymajcy oszczdnoci s pozbawieni uczu patriotycznych, powoduj ograniczenie lub uniemoliwienie zacigania kredytw (tzn. ujawniaj niezdrow natur kredytw, ktrych udzielono wbrew ich interesom iznaruszeniem ich wasnoci). Grupa najwybitniejszych patriotw dziaajcych wruchu przeciwnikw tezauryzacji spotkaa si 6 lutego wcelu przeprowadzenia demonstracji. Obecni byli: genera Dawes, Eugene Meyer, sekretarze Lamont iMills, A.F. Whitney, Alvanley Johnston iprzemysowiec Magnus Alexander. CRO wzywaa oszczdzajcych w gotwce do inwestowania wkrtkoterminowe obligacje skarbowe, czyli przeznaczania pienidzy na cele raczej nieproduktywne. W dniu 6 marca Hoover wygosi mow na temat szkodliwoci tezauryzacji: bitwa toczy si dzi przeciw tezauryzacji gotwki. To ona spowodowaa spadek cen idochodw orazograniczenie kredytu; tamsi nas kadego dnia. Nikt nie zaprzeczy, e gdyby ogromne kwoty tezauryzowane w caym kraju mogy trafi do obiegu, byaby to ogromna ulga dla naszej gospodarki. Nastpnie Hoover pochwali pukownika Knoxa za jego zmagania z... Amerykanami iwezwa wszystkich do podjcia dziaa w obronie ojczystego domu. By moe Hoover ma racj, kiedy uwaa, e to dziki ruchowi Knoxa tezauryzacja nie wzrosa wyranie w1932 roku, lecz osignwszy apogeum wlipcu (5,44 mld dolarw), nie przekroczya tego poziomu a do kryzysw bankowych wlutym 1933 roku. Jeeli jednak przyznamy Hooverowi racj, to nie zasuguje on ztego powodu na pochwa. To, co Hoover pochwala, spowodowao opnienie likwidacji bankw okolejny rok iostatecznie ostrzejszy kryzys bankowy. Ponadto spoeczestwo zostao pozbawione nadarzajcej si wreszcie szansy odkrycia wielkiej prawdy onaturze systemu bankowego. Gniew Hoovera nie omin te bankw. Prezydent gani je za niech do zwikszania kredytu w tych trudnych czasach. New York Times z 20 maja donosi, e Hoover jest zaniepokojony widocznym brakiem wsppracy bankw komercyjnych w deniu do zwikszenia kredytu. Wedug Hoovera banki nie przekazuj klientom korzyci, jakie osigny dziki programowi pomocy. Zo przedstawicieli wadzy na ostrono bankw najlepiej wyraao aroganckie owiadczenie prezesa RFC Atlee Pomerenea: W obecnej sytuacji (...), a dobrze wa sowa, bank, ktry ma 75 procent pynnoci lub wicej i odmawia udzielenia kredytw mimo oferowanego odpowiedniego zabezpieczenia, jest pasoytem spoecznym. Nie ulega wtpliwoci, e Hoover zrobi co wjego mocy, eby wszcz bankow ekspansj kredytow. Pod jego wpywem Kongres przyj ustaw GlassaSteagalla. On te wraz zMeyerem nadzorowa zakupy na rynku otwartym owartoci miliarda dolarw. Kiedy przyjto ustawy GlassaSteagalla ipowoano RFC, Hoover owiadczy, e przyczyni si one do umocnienia caoci struktury kredytowej i otwarcia kanaw

254

Nowy ad Hoovera z1932 roku

kredytu, co pozwoli naszym bankom lepiej zaspokaja potrzeby ludnoci. Dziewitnastegomaja Hoover sprbowa wpyn na banki ipoleci sekretarzowi Millsowi, by powoa organizacj bankierw ibiznesmenw, ktra pomagaaby wwykorzystaniu dodatkowego kredytu dostpnego dziki zakupom Rezerwy Federalnej. Wtym celu powoano wNowym Jorku komitet, wktrym zasiadali m.in.: Owen D. Young jako przewodniczcy, Walter S.Gifford zAT&T, Charles E. Mitchell zNational City Bank, Alfred P.Sloan, junior, z General Motors i Walter C. Teagle ze Standard Oil. Nastpnego dnia, czyli 20 maja, Hoover wyda owiadczenie prasowe, wktrym popar ten komitet iwyrazi nadziej, e podobne inicjatywy pojawi si wcaym kraju. Nowa instytucja prbowaa zorganizowa kartel, ktry zapewniby utrzymanie cen obligacji, ale niewiele wskraa ipomys upad.

Agitacja na rzecz inf lacji


Jak wida, Herbert Hoover mia powody, eby pniej stwierdzi: kiedy Roosevelt obj prezydentur, niemal wszystkie narzdzia umoliwiajce zwikszanie kredytu zbudowa na podstawie naszych rozwiza. Mimo e Hoover siga po rodki interwencjonistyczne i nie stroni od zwikszania inflacji, to uwaa si za zwolennika zdrowego pienidza, wziwszy pod uwag skrajnie inflacjonistyczne pomysy, wktre obfitowa 1932 rok. Na przykad czonkowie bloku srebrnego (silver bloc) chcieli zwoa midzynarodow konferencj, ktra zapewniaby wzrost i stabilizacj cen srebra. Pniej zgosili propozycj wprowadzenia systemw bimetalicznych. Te denia wspierali senatorowie King, Smoot i Borah z grzystych stanw, Midzynarodowa Izba Handlowa i Amerykaska Federacja Pracy. Senator Burton K. Wheeler (demokrata zMontany) przedstawi projekt ustawy dotyczcej bimetalizmu, zawierajcy dawne postulaty idanie ustalenia staej relacji 16:1 ceny zota wstosunku do ceny srebra. Nieprzypadkowo dziaa wporozumieniu zWilliamem Jenningsem Bryanem, juniorem. Wlutym powoano Bimetallic Association (Zwizek Bimetaliczny), ktry mia popiera ten projekt ustawy. Projekt popara te lewicowa Krajowa Unia Rolnikw (National Farmers Union). Jednym zwpywowych przywdcw bloku zwolennikw subsydiowania srebra by Ren Leon, ktry zosta doradc parlamentarnej komisji budetowej inakoni j do wystpienia zinicjatyw midzynarodowej konferencji. Kongres nie przyj adnej ztych propozycji. W tym czasie rosa liczba ekonomistw i politykw, ktrzy popierali ekspansj kredytow, przedstawiajc j niekiedy jako metod reflacji poziomu cen do stanu sprzed kryzysu. Co ciekawe, zwolennicy stabilizacji poziomu cen pod wodz Irvinga Fishera, oktrym pisalimy wczeniej, nie chcieli ju zadowoli si sam stabilizacj, lecz uwaali, e naley najpierw przywrci poziom cen sprzed kryzysu i dopiero wtedy stabilizowa ceny. Trudno olepszy dowd na to, e ekonomici owi byli zawsze przede

Agitacja na rzecz inflacji

255

wszystkim inflacjonistami, awdrugiej kolejnoci zwolennikami stabilizowania cen. Do stabilizacji wzywali Norman Lombard wraz ze Stowarzyszeniem Stabilnego Pienidza (Stable Money Association). Zanim stowarzyszenie przestao istnie, pomogo w narodzinach swojego sukcesora, potnego Komitetu na Rzecz Narodu (Committee for the Nation), ktry otwarcie opowiada si za reflacj iwlatach 19331934 walnie przyczyni si do odejcia od standardu zota. Zaoycielami Komitetu na Rzecz Narodu byli: dugoletni zwolennik stabilizacji Frank A. Vanderlip, byy prezes nowojorskiego National City Bank, iJames H. Rand, junior, prezes Remington Rand Company. Worganizacji komitetu pod koniec 1932 roku brali te udzia: Vincent Bendix, genera Robert E. Wood zSears-Roebuck, Magnus W. Alexander zOrganizacji Przemysu Narodowego (National Industrial Conference Board), Fred H. Sexauer, dziaacz rolniczy, E.L. Cord iFrederic H. Frazier, przewodniczcy General Baking Company. Kiedy wstyczniu 1933roku komitet oficjalnie rozpoczyna dziaalno, na jego czele sta Edward A. Rumely, ajednym zwanych dziaaczy by Lessing J. Rosenwald. W Kongresie zwolennicy inflacji podjli rozmaite dziaania: czonek Izby Reprezentantw, Wright Patman, zgosi projekt wypacenia premii dla onierzy pienidzmi bez pokrycia (fiat money); senator Walsh opracowa program emisji pustego pienidza; czonek Izby Reprezentantw Burtness zDakoty Pnocnej przedstawi plan stabilizacji siy nabywczej pienidza oraz projekt ustawy dotyczcej podniesienia cen towarw do poziomu zokresu, kiedy zacigane byy dugi, iustabilizowanie ich na tym poziomie. Projekt Burtnessa zosta przedstawiony wgrudniu 1931roku, awtym samym miesicu czonek Izby Reprezentantw, Christian Ramseyer zIowa, zgosi projekt ustawy zapewniajcej przywrcenie iutrzymanie poziomu cen hurtowych, zobowizujcej Rezerw Federaln do przywrcenia cen z1926 roku. Podobn propozycj zgosi czonek Izby Reprezentantw, Kent Keller zIllinois. Najwaniejszy projekt ustawy oinflacyjnych konsekwencjach wniesiono do Komisji Bankowoci iWaluty wmarcu 1932 roku. Ustawa, ktr proponowa Goldsborough, nakadaa na Rezerw Federaln obowizek przywrcenia poziomu cen sprzed kryzysu iutrzymania ich na tym poziomie. Ponadto Rezerwa Federalna miaaby prawo podwysza lub obnia wagow warto dolara w zocie, gdyby uznaa to za konieczne, co byo echem starego pomysu dolara kompensowanego Irvinga Fishera. W trakcie czyta projekt ustawy poparli: Edward A. ONeal, prezes Farm Bureau Federation, ktra powoaa Komitet ds. Stabilizacji Jednostki Wartoci (Committee on Stabilization of the Unit of Value ) wcelu reflacji poziomu cen; Louis J. Taber z National Grange; John A. Simpson zKrajowej Unii Rolnikw (National Farmers Union). Wszyscy wymienieni mieli obawy, e projekt jest zbyt zachowawczy. Za projektem opowiedzieli si take: Henry A. Wallace; byy senator Robert L. Owen; profesor Willford I. King, ktry rwnie uwaa, e ustawa powinna by bardziej radykalna; Alvin T. Simonds, prezes Simonds Saw and Steel Company;

256

Nowy ad Hoovera z1932 roku

pukownik Malcolm C. Rorty; W.C. Hushing z Amerykaskiej Federacji Pracy; profesor Irving Fisher; George H. Shibley. Izba Reprezentantw przyja ustaw Goldsborougha 2 maja przytaczajc wikszoci gosw (289 za i60 przeciw), co przerazio rzd ikonserwatywn cz opinii publicznej. Zwolennicy stabilizowania cen triumfowali. New York Merchants Association skrytykowaa ustaw, aw7 numerze Commercial and Financial Chronicle, pimie, ktre przez cae lata dwudzieste ordowao za zdrowym pienidzem, znalaz si artyku krytykujcy zarwno ustaw Goldsborougha, jak iprzeciwne tej ustawie wadze Rezerwy Federalnej:
Bezcelowe wydaje si przedstawianie argumentw przeciw gupstwom, ktre zawiera ustawa Goldsborougha, skoro nasi ustawodawcy cakiem stracili zdrowy rozsdek ipoczucie rzeczywistoci, ajedyn nadziej mona pokada wtym, e dziaania, jakie teraz nastpi, bd utrzymane w cile okrelonych granicach, by nie wymkny si spod kontroli. Zprzykroci musimy stwierdzi, e wadze Rezerwy Federalnej s przynajmniej czciowo odpowiedzialne za uchwalenie tej ustawy, poniewa prowadziy polityk duych zakupw rzdowych papierw wartociowych, wpajajc ludziom bdne teorie, ktre dzi znajduj tak szerokie poparcie.

Wadze Rezerwy Federalnej stanowczo sprzeciwiay si przyjciu przez Senat ustawy Goldsborougha (pniej zwanej ustaw Fletchera). Najbardziej przekonujcym przeciwnikiem ustawy by dr Adolph C. Miller, ktry trafnie zauway, e prby reflacji mog tylko pogbi kryzys. Miller utrzymywa, e gdyby Rezerwa Federalna musiaa dziaa zgodnie z t ustaw wlatach dwudziestych, to obecny kryzys byby znacznie powaniejszy. Za spraw sekretarza Millsa i senatora Glassa komisja senacka wstrzymaa ustaw. Za inflacj agitowali take profesorowie: Commons, Edie, Friday, Kemmerer, Persons iRogers, pukownik Leonard P. Ayers, ojciec Charles Coughlin, broker Robert M. Harriss i dr Ivan Wright. Donald Richberg domaga si interwencyjnych poyczek dla bezrobotnych. Niewtpliwie najbardziej szalonym pomysem ze wszystkich proponowanych rozwiza monetarnych bya propozycja, by rzd federalny udzieli wsparcia swoistemu systemowi barteru w rodowisku bezrobotnych. Absurdalne pomysy etatystw iinflacjonistw osigny tu apogeum: proponowano wiadome odejcie od cywilizowanej gospodarki pieninej icofnicie si do prymitywnego systemu wymiany towar za towar. Zadziwiajce jest zwaszcza to, e pod pomysem powrotu do barteru podpisao si wielu sawnych ekonomistw, niewtpliwie zdezorientowanych przez kryzys. Profesor Frank D. Graham z Princeton University przygotowa skomplikowany plan powoania przez rzd federalny Korporacji Zatrudnienia Interwencyjnego (Emergency Employment Corporation EEC), ktra kierowaaby bezrobotnych do pracy w produkcji dbr

Agitacja na rzecz inflacji

257

konsumpcyjnych, gdzie otrzymywaliby oni wynagrodzenie wpostaci emitowanych przez EEC bonw owartoci zalenej zapewne od liczby przepracowanych godzin27. Podobne propozycje zgosili profesor Willford I. King zNew York University iHoward O. Eaton zOklahma University. Ponadto cay zastp ekonomistw pod wodz profesora Douglasa Browna, dziekana wydziau stosunkw pracowniczych Princeton University ibyego czonka prezydenckiego Kryzysowego Komitetu ds. Zatrudnienia, podpisa petycj wsprawie federalnej istanowej pomocy worganizacji systemw barterowych, polegajcych na tym, e bezrobotni produkowaliby na wasne potrzeby, poza cywilizowan gospodark rynkow28. O tajnikach rzdzenia Ameryk sporo mwi to, jakie funkcje penili niektrzy sygnatariusze petycji. Mallery, Willits iWolman byli czonkami Kryzysowego Komitetu ds. Zatrudnienia Hoovera; Willits by doradc stanowego komitetu ds. bezrobocia w Pensylwanii; Leiserson by przewodniczcym Ohio State Commission on Unemployment Insurance; Douglas by doradc technicznym New York State Unemployment Relief Committee; Graham peni funkcj doradcy zarzdu Federalnego Systemu Kredytw Rolnych29.
Zob. Frank D. Graham, The Abolition of Unemployment (1932); Dorfman, The Economic Mind in American Civilization, t. 5, s. 720721. 28 Warto tu przytoczy nazwiska najbardziej znanych osb, ktre podpisay si pod tym niewiarygodnym nonsensem: Willard E. Atkins, New York University, Frank Aydelotte, rektor Swarthmore College, C. Canby Balderston, University of Pennsylvania, George E. Barnett, Johns Hopkins University, Prezes American Economic Association, John Bates Clark, Columbia University, Joanna C. Colcord, The Russell Sage Foundation, Morris A. Copeland, University of Michigan, Paul H. Douglas, University of Chicago, Howard O. Eaton, University of Oklahoma, Frank Albert Fetter, Princeton University, Frank Whitson Fetter, Princeton University, Irving Fisher, Yale University, Walton H. Hamilton, Yale University, Paul U. Kellogg, wydawca Survey Graphic, Willford I. King, New York University, William M. Leiserson, Antioch College, Richard A. Lester, Princeton University, Harley Leist Lutz, Princeton University, James D. Magee, New York University, Otto Tod Mallery, Broadus Mitchell, Johns Hopkins University, Sumner H. Slichter, Harvard University, Charles T. Tippetts, University of Buffalo, Jacob Viner, University of Chicago, Charles R. Whittlesey, Princeton University, Joseph H. Willits, dziekan Wharton School, University of Pennsylvania, Leo Wolman, Columbia University 29 New York Times, 16 stycznia 1933, s. 23. Ruch na rzecz barteru prbowa ju wczeniej zrealizowa ochotniczo koncepcj handlu wymiennego w skali lokalnej. Prby te skoczyy si cakowitym niepowodzeniem, co jak zwykle bywa wpodobnych sytuacjach zachcio ideologw do dania, by ich pomys zosta zrealizowany pod przymusem przez rzd federalny. Ruch rozpocz dziaalno w lipcu 1931 r. jako lokalna spdzielnia pod auspicjami Unemployment Citizens League zSeattle i wkrtce rozprzestrzeni si w ponad poowie stanw. Wszystkie spdzielnie barterowe szybko upady. Przypominajce je lokalne wsplnoty wymiany bonowej (scrip exchanges) upaday natychmiast po emisji rzekomo cudownych bonw. Najbardziej znan wsplnot wymiany bonowej bya Emergency Exchange Association wNowym Jorku, ktr zwielkim zaangaowaniem zorganizowali Stuart Chase iinni
27

258

Nowy ad Hoovera z1932 roku

W styczniu 1932 roku dwie wane grupy ekonomistw udzieliy bogosawiestwa rozbudowanemu programowi inflacji, cho nie by to program tak radykalny jak pomys barteru lub handlu za bony. Doktor Warren M. Persons, byy wykadowca Harvardu, przygotowa owiadczenie, wktrym stwierdza, e wrd ekonomistw wystpuje do powszechna zgodno co do potrzeby dwutorowej ekspansji kredytowej, prowadzonej przez Rezerw Federaln we wsppracy z bankami komercyjnymi i przekazywanej przez RFC. Owiadczenie Personsa podpisali m.in.: Thomas Nixon Carver, John Maurice Clark, John R. Commons, Paul H. Douglas, Irving Fisher, David Friday, Jacob Hollander, Virgil Jordan, Edwin W.Kemmerer, ojciec John A. Ryan, Edwin R.A. Seligman, Frank W. Taussig i Henry A. Wallace30. Jednym z najwaniejszych wydarze w czasie kryzysu, odzwierciedlajcych stan przemyle ekonomistw na temat pienidza ipodatkw, bya konferencja wstyczniu 1932 roku zudziaem najwybitniejszych przedstawicieli tego zawodu. Odbya si ona pod auspicjami Institute on Gold and Monetary Stabilization na Chicago University31. Jak mona si spodziewa, spotkanie cieszyo si powszechnym zainteresowaniem. Dwudziestu czterech ekonomistw udzielio prezydentowi Hooverowi nastpujcych rad: 1) naley przyj ustaw nazwan pniej ustaw GlassaSteagalla; 2) FRB powinien prowadzi sta kampani zakupw papierw wartocio wych na otwartym rynku; 3) RFC powinna pomc bankom posiadajcym niepewne aktywa (ineligible assets); 4)naley kontynuowa program robt publicznych; 5) trzeba zorganizowa federaln pomoc dla bezrobotnych; 6) naley obniy ca. Jak wiemy z poprzednich rozdziaw, prezydent Hoover zrealizowa wszystkie te inflacjonistyczne i interwencjonistyczne pomysy oprcz ostatniego. Wynika ztego, e cz odpowiedzialnoci za program Hoovera ipogbienie kryzysu spowodowane jego realizacj spada na owych wybitnych doradcw, ktrzy udzielili mu tak bardzo bdnych wskazwek32. Niestety, wybitni ekonomici zgromadzeni na konferencji nie zwrcili uwagi na to, co powiedzieli dwaj wykadowcy, ktrzy stanowczo odmwili podpisu pod kocowym owiadczeniem. Jednym z nich by profesor H. Parker Willis, ktry z du przenikliwoci skrytykowa dotychczasow dziaalno Rezerwy Federalnej i przewidzia inflacjonistyczn polityk w okresie kryzysu.
intelektualici oraz ludzie wolnych zawodw. Zob. Dorfman, The Economic Mind in American Civilization, t. 5, s. 624625, 677. 30 Ibid., s. 675676. 31 Quincy Wright, red., Gold and Monetary Stabilization, Chicago 1932. 32 Wgrupie tych ekonomistw byli: James W. Angell, Garfield V. Cox, Aaron Director, Irving Fisher, Harold D. Gideonse, Alvin H. Hansen, Charles O. Hardy, Frank H. Knight, Arthur W. Marget, Harry A. Millis, Lloyd W. Mints, Harold G. Moulton, Ernest M. Patterson, C.A. Phillips, Henry Schultz, Henry C. Simons, Charles S. Tippetts, Jacob Viner, C.W. Wright, Ivan Wright, Theodore O. Yntema.

Agitacja na rzecz inflacji

259

Willis wskazywa, e polityka taniego pienidza pod koniec 1929 roku iw1931 roku spowodowaa niebezpieczny odpyw zota izwizany ztym spadek zaufania do dolara oraz upadki bankw, co jeszcze spotgowao t nieufno. Ostrzeg, e kady program skupowania papierw wartociowych moe wywoa wzrost cen, ale
skupowanie ich wobecnej sytuacji byoby po prostu rwnoznaczne zzaostrzeniem istniejcych trudnoci, bo ju teraz jestemy przecieni inwestycjami budowlanymi ikapitaem trwaym, ktry zapewne nieprdko bdzie mona zatrudni.

Ujmujc rzecz krtko: chybione inwestycje stan si jeszcze powaniejszym problemem. Powanie zagroony bdzie rwnie standard zota. Inflacja i tani pienidz spowalniaj proces przywracania solidnego (...) systemu cen i wartoci. Willis postawi odwane danie, by Rezerwa Federalna nie wtrcaa si do gospodarki33. Inny wany wykad wygosi profesor Gottfried von Haberler, wwczas zwolennik Ludwiga von Misesa. Haberler chyba jako pierwszy wAmeryce przedstawi na konferencji Misesowsk teori cyklu koniunkturalnego34. Zwrci uwag na to, e tradycyjna teoria cyklu koncentrowaa si na stabilnoci poziomu cen i walce z ich spadkiem, ktra miaa by metod przezwycienia kryzysu. Tak teori gosili: Fisher, Cassel i Hawtrey. Tymczasem poziom cen to mylcy sygna, gdy bardzo istotny wpyw na struktur produkcji ma rwnie ekspansja kredytowa. Ponadto teorie koncentrujce si na poziomie cen zawieraj bd, ktry polega na braku rozrnienia midzy spadkiem cen spowodowanym ograniczeniem poday pienidza aspadkiem cen wywoanym przez wzrost produktywnoci. Jak wyjania wdalszej czci wykadu Haberler, wlatach 19241929 nastpi znaczny wzrost produkcji, ale ceny hurtowe towarw nie zmieniy si, poniewa zwikszya si ilo pienidza35. Ta inflacja doprowadzia do kryzysu. Najpierw spowodowaa wyduenie procesu produkcji, bo oprocentowanie zostao sztucznie obnione, w miar jak postpowaa ekspansja kredytowa. Wywoany przez ni kryzys to, jak mwi Haberler, konieczne dostosowanie oraz zarzucenie owych wyduonych procesw produkcji iprzywrcenie poprzedniej proporcji midzy konsumpcj ainwestowaniem. Aby moliwe byo przezwycienie kryzysu, konieczne s
33 H. Parker Willis, Federal Reserve Policy in Depression, w:Wright (red.), Gold and Monetary Stabilization, s. 77108. 34 Gottfried von Haberler, Money and the Business Cycle, ibid., s. 4374. 35 Profesor John H. Williams w wystpieniu na tej samej konferencji przyzna, e mona wykaza, i gdyby wlatach dwudziestych nie byo ekspansji kredytowej, to ceny spadyby ipowinny spa. Wtym znaczeniu ekonomici austriaccy przewidzieli kryzys (John H. Williams, Monetary Stabilization and the Gold Standard, ibid., s.149). Williams rwnie nie podpisa kocowego owiadczenia.

260

Nowy ad Hoovera z1932 roku

przesunicia kapitau i pracy. Szarlatani (...) ktrzy zachwalaj metody inflacjonistyczne, oskara Haberler, lekcewa rzeczywist dyslokacj zasobw produkcyjnych. Kontynuowanie inflacji pogorszy sytuacj, gdy wywoa jeszcze wiksz sztuczn dysproporcj midzy dobrami konsumpcyjnymi a produkcyjnymi. Najgorszym ruchem byoby jednostronne wzmocnienie siy nabywczej konsumentw, bo wanie taki nieproporcjonalny wzrost popytu na dobra konsumpcyjne by zarzewiem kryzysu36.

Wo j n a p a n a H o o v e r a z g i e d
W 1932 roku prezydent Hoover zdecydowanie wzmg wysiki w swojej jednoosobowej wojnie przeciw giedzie, a zwaszcza przeciw graczom na rynku walorw krtkoterminowych (shortsellers), ktrych znaiwnym iabsurdalnym uporem oskara ospadki cen akcji. Hoover zapomnia, e na giedzie zawsze s byki iniedwiedzie, a kady niedwied musi mie swojego byka. Zapomnia te, e spekulacja agodzi fluktuacj isprzyja wytworzeniu si stanu rwnowagi. Szesnastego lutego Hoover wezwa szefw giedy nowojorskiej izagrozi wprowadzeniem rzdowych nakazw, jeli nie podejm zdecydowanych dziaa przeciw niedwiedziom grajcym krtko. Gieda prbowaa speni te dania, ale woczach Hoovera jej starania nie byy do intensywne, tote wyrazi swoje niezadowolenie.
36 Inny sygna wiadczcy o tsknocie do solidnego pienidza pojawi si we wrzeniu tego roku. Warto go odnotowa, cho brakowao mu wnikliwoci wykadu Haberlera. Grupa ekonomistw wydaa owiadczenie, wktrym krytykowaa inflacj i jakiekolwiek prby odejcia od standardu zota oraz wzywaa do zrwnowaenia budetu przez obnienie podatkw iwydatkw, anie przez podwyszenie podatkw. Atakowaa rzd za wspieranie przedsibiorstw, ktre znalazszy si wtrudnym pooeniu finansowym, powinny dokona szybkiego upynnienia. Krytykowaa Hoovera za eksperymentowanie wcelu utrzymania cen na produkty rolne. Wdokumencie podkrelano, e korzyci zinflacji s cakowicie iluzoryczne, gdy wistocie daje ona nieuzasadnione korzyci jednym, kosztem innych, co nie moe pomc w przezwycieniu kryzysu. Domagano si te obnienia ce i zmniejszenia wynagrodze dla pracownikw rzdu, ktrzy otrzymywali wci takie same pensje jak dawniej, mimo e dochody podatnikw w tym czasie spady. Oprcz tych susznych stwierdze w owiadczeniu znalazy si te pomysy nierozsdne, np. propozycja, by zorganizowa federaln gied pracy; sugestia, by poprze pomys ubezpiecze od bezrobocia; akceptacja dalszego funkcjonowania RFC, poparcie dla kontynuacji programw pomocowych i zastosowania prowizorycznych rodkw majcych przeciwdziaa deflacji. Wrd sygnatariuszy tego owiadczenia byli ekonomici specjalizujcy si wproblematyce finansw: W.W.Cumberland, Lionel D. Edie, Leland Rex Robinson, Alexander Sachs, Rufus S. Tucker i Robert B. Warren, a take ekonomici uniwersyteccy: Theodore E. Gregory zLondon School of Economics, Edwin W. Kemmerer z Princeton, dziekan Roswell C. McCrea z Columbia School of Business i dziekan A.Wellington Taylor zNYU School of Business Administration. Zob. Prosperity Essentials, Barons, 26.9.1932.

System poyczek na domy

261

Hoover zagrozi szefom giedy ledztwem wKongresie inakoni Senat do podjcia takiego ledztwa w sprawie giedy, cho przyzna, e rzd federalny nie ma konstytucyjnej jurysdykcji nad instytucj, ktra ma siedzib wNowym Jorku. Prezydent wywiera nacisk na Senat, tumaczc, e konieczne jest ledztwo wsprawie przestpczych, planowych atakw niedwiedzi, wystpnych karteli (...) zbijajcych ceny akcji, celowo czerpicych zyski ze strat innych. Wobec takiej demagogii ograniczenia konstytucyjne miay niewielkie szanse. Sekretarz handlu Lamont, podobnie jak wielu bankierw nowojorskich, protestowa przeciw ledztwu, ale Hoover nie dawa za wygran. Wodpowiedzi skierowanej do bankierw zapewnia, posugujc si jak mityczn wiedz, e obecne ceny akcji nie odzwierciedlaj ich prawdziwej wartoci. Inwestorzy giedowi zoliwie oceniali warto akcji na podstawie tego, jaki mog im przynie dochd, czyli rozsdnego kryterium, ktre jednak Hoover uwaa za zdradzieckie:
zbijanie cen do poziomu wyznaczanego przez zyski, ktre nastpuje wskutek oczywistej manipulacji rynku iwwyniku propagandy, jakoby warto miaa zalee od zyskownoci zokresu, kiedy kryzys siga dna, to krzywda wyrzdzana krajowi irzeszom inwestorw.

Tymczasem jego zdaniem ludzie powinni inwestowa, kierujc si dobrem Stanw Zjednoczonych. Uporczywe, wygaszane przez prezydenta oskarenia ozepsucie moralne giedy doprowadziy wkocu do tego, e Senat zarzdzi ledztwo. Wjego wyniku Albert Wiggin zrezygnowa ze stanowiska prezesa Chase National Bank, agieda znalaza si pod presj szantau, co oczywicie spotgowao poczucie niepewnoci co do jej interesw. Gied zmuszono do ograniczenia transakcji krtkoterminowych, aHoover zaproponowa kolejne regulacje rynku akcji, ktre byy zapowiedzi powoania Komisji ds. Akcji i Giedy (Securities and Exchange Commission SEC). Wrd proponowanych regulacji znalazy si: obowizek publikacji prospektw emisyjnych, zwikszenie odpowiedzialnoci wacicieli spek wprowadzanych na gied oraz objcie obrotu giedowego nadzorem Kongresu. Nic dziwnego, e Hoover mia pniej zdecydowanie yczliwy stosunek do SEC, ktr powoano wokresie Nowego adu.

System p o yc z ek na domy
Jak pamitamy, prezydent Hoover chcia stworzy potny system niskooprocentowanych poyczek hipotecznych, wktrym uczestniczyyby przymusowo wszystkie instytucje finansowe, ale z powodu sprzeciwu firm ubezpieczeniowych musia ograniczy te instytucje do kas oszczdnociowo-poyczkowych. Federalna ustawa o bankowych poyczkach

262

Nowy ad Hoovera z1932 roku

na domy (The Federal Home Loan Bank Act) zostaa uchwalona wlipcu 1932 roku. Na jej mocy ustanowiono 12 okrgowych bankw podlegajcych Federalnemu Zarzdowi Bankw Poyczek na Domy (Federal Home Loan Bank Board) na wzr Systemu Rezerwy Federalnej. Departament Skarbu uzyska zsubskrypcji kapita wkwocie 125 mln dolarw, ktre zostay przekazane RFC. Hoover skary si, e Kongres osabi skuteczno jego programu, ograniczajc wysoko premiowanej poyczki hipotecznej do 50 procent wartoci hipoteki, anie do 80procent, jak proponowa. Wsierpniu Hoover powoa krajowe komitety biznesu iprzemysu, ktre miay wspiera mae firmy izachca do korzystania znowego systemu. Zwracajc si do uczestnikw zjazdu tych komitetw, prezydent wskaza na konieczno koordynowania dziaa jednostek irzdu, by przezwyciy kryzys ida wam moliwo organizowania si idziaania. Nowy system poyczek na domy zosta wprowadzony zpewnym opnieniem i formalnie zacz funkcjonowa 15 padziernika, a pierwsze poyczki zostay przyznane dopiero wgrudniu. Na pocztku 1933 roku czna kwota poyczek wyniosa zaledwie 838 tys. dolarw, ale od marca dziaay ju wszystkie banki okrgowe ipod koniec roku owa kwota wzrosa do blisko 94 mln dolarw37.

Prawo upadociowe
Kolejnym przesaniem Nowego adu Hoovera z1932 roku, ktre nabrao realnych ksztatw, bya poprawka do federalnego prawa upadociowego, ktra osabiaa prawa wasnoci wierzyciela. Jeli uzna si, e wogle powinno istnie prawo upadociowe, pozwalajce wtrybie pilnym zdj zdunika zobowizania, ktre sam zacign (co jako takie jest wysoce kontrowersyjne, chyba e wierzyciel idunik uzgodnili wczeniej moliwo takiego darowania dugu), to zpewnoci rudymentarna sprawiedliwo wymagaaby, eby wierzyciel mg przej aktywa dunika. Tymczasem prezydent Hoover uwaa, e nawet to byoby naduyciem iwdorocznych ordziach wlatach 1932 i1933 domaga si wprowadzenia do ustaw poprawek, ktre ograniczayby prawa wasnoci wierzycieli. Te istotne zmiany dyskutowano w Kongresie i 1 marca 1933 roku przyjto wycznie wczci dotyczcej osb prywatnych. Podpisanie ustawy wnoszcej te poprawki byo jedn zostatnich czynnoci Hoovera jako prezydenta. Kongres nie zaaprobowa jej zapisw wodniesieniu do podmiotw prawnych a do nadejcia Nowego adu Roosevelta. Poprawki umoliwiay wikszoci wierzycieli (wierzycielom reprezentujcym wikszo nalenoci i stanowicym wikszo osb) przyjcie
Zob. J.E. McDonough, The Federal Home Loan Bank System, American Economic Review, grudzie 1934, s. 668685.
37

Wojna zimigrantami

263

rozwizania proponowanego przez niewypacalnego dunika, dotyczcego prolongowania spaty dugu bez przejmowania jego aktyww. Wrezultacie mniejszoci wierzycieli, ktrzy chcieliby otrzyma natychmiastow spat swoich nalenoci, odbierano moliwo dochodzenia swoich roszcze. Jeli uzna, e wierzyciele musz rostrzyga tak spraw przez gosowanie oparte na regule wikszoci (co wydaje si dziwne, zwaywszy, e poszczeglni wierzyciele wchwili zawierania umowy poyczki nie mieli wpywu na to, jak due bd czne zobowizania dunika iukogo je zacignie), to oczywicie jedynym waciwym sposobem postpowania jest natychmiastowe postawienie dunika wstan upadoci iprzekazanie kademu wierzycielowi odpowiedniego udziau w aktywach dunika. Wprzeciwnym razie prawa wierzycieli nalecych do mniejszoci zostan pogwacone iwpraktyce zostan oni zpustymi rkami. T sympati wobec dunika dobrze wyraao stanowisko zaprezentowane wBusiness Bulletin, organie Cleveland Trust Company. Domagano si tam uchwalenia ustawy, ktra uniemoliwiaaby wyamujcym si przedstawicielom wierzycieli skuteczny sprzeciw wobec planowej reorganizacji przedsibiorstw. Wswoim ordziu w1933 roku prezydent Hoover wzywa do przyjcia tych poprawek, nazywajc je spraw najwyszej wagi. Widocznie konieczne byo zamanie oporu mniejszoci wierzycieli, ktrzy sprzeciwiaj si takim rozwizaniom w nadziei, e obawa przed rujnujc likwidacj skoni [dunika] do natychmiastowego uregulowania nalenoci co, jak pamitamy, jest postaw noszc znamiona zdrady38. Przeciw poprawkom energicznie protestowali wcaym kraju adwokaci specjalizujcy si wsprawach upadociowych. Szczeglnie ostro krytykowali oni utworzenie rozbudowanej biurokracji zoonej zzarzdcw iinspektorw departamentu sprawiedliwoci, atake nieuzasadnione ingerowanie rzdu wstosunki midzy dunikami awierzycielami39.

Wo j n a z i m i g r a n t a m i
Hoover, niezniechcony porak w poprzednim roku, w trakcie sesji Parlamentu w1932 roku ponowi naciski, by zawieszono moliwo imigracji. Projekt ustawy ograniczjcej imigracj o90 procent trafi znw do Kongresu. Tym razem ograniczenie to miao by wprowadzone na stae, anie tymczasowo. Gwny argument za takim rozwizaniem by natury ekonomicznej. Amerykaska Federacja Pracy, American Legion i rne
Poprawki uchwalone w 1933 r. osabiy te prawa wasnoci wierzycieli spek kolejowych. Na temat zmian wprawie upadociowym zob. Charles C. Rohlfing, Edward W. Carter, Bradford W. West i John G. Hervey, Business and Government, Chicago 1934, s. 402430. 39 Na temat sprzeciwu wobec poprawek zob. Warren, Herbert Hoover and the Great Depression, s. 69.
38

264

Nowy ad Hoovera z1932 roku

stowarzyszenia patriotyczne popary ten projekt, ale czonek Izby Reprezentantw Dickstein (demokrata ze stanu Nowy Jork) zablokowa go wkomisji parlamentarnej. Jednoczenie projekty Dicksteina, ktre umoliwiay imigracj wikszej liczby krewnych rezydenta, ni dopuszcza rzd, zostay skrytykowane przez Departament Stanu iKongres nie podj adnych dziaa, jeli nie liczy jednego projektu Dicksteina przyjtego przez Kongres, ale odrzuconego przez Senat. Hooverowi nie udao si doprowadzi do ustawowego zawieszenia imigracji, ale waciwie osign ten sam cel przez nakaz administracyjny iwtrakcie jesiennej kampanii oreelekcj podkrela to jako swoje osignicie, planujc kolejne inicjatywy antyimigracyjne do czasu przezwycienia kryzysu40.

Robert A. Divine, American Immigration Policy, 19241952, New Haven, Conn. 1957, s. 8489.
40

12 . Kon i e c k a de n c j i Ho ov e r a
Starania Hoovera oreelekcj przypady wrodku najgorszego kryzysu w historii Stanw Zjednoczonych i w okresie bardzo wysokiego bezrobocia, ale prezydent mimo to zzadowoleniem ocenia swoje dokonania. Przecie, jak stwierdzi w przemwieniu po otrzymaniu nominacji na kandydata do reelekcji:
Moglimy nie zrobi nic. To byaby kompletna ruina. My jednak wystpilimy zpropozycjami dla prywatnych przedsibiorcw iKongresu, ktre stanowiy najwikszy program gospodarczej obrony ikontrataku whistorii Republiki. Wcielilimy ten program wycie.

Nie mona mu byo zarzuci opieszaoci we wprowadzaniu rozbudowanego programu interwencjonistycznego:


aden poprzedni rzd wWaszyngtonie nie odway si wzi na siebie tak duej odpowiedzialnoci za przywdztwo wtakich czasach (...). Po raz pierwszy whistorii kryzysw dywidendy, zyski ikoszty utrzymania zostay obnione, zanim spady pace.

WSt. Paul pod koniec kampanii Hoover wyliczy rodki podjte wcelu przezwycienia kryzysu: podwyka ce, ktra ochronia rolnictwo izapobiega wikszemu bezrobociu; ekspansja kredytu realizowana przez Rezerw Federaln, ktr Hoover wjaki sposb utosami zobron standardu zota; system kredytw na domy, ktry zapewni dugookresowe udostpnienie kapitau kasom oszczdnociowo-poyczkowym ibankom oszczdnociowym, co umoliwio im ekspansj kredytow iwstrzymanie egzekucji komorniczych; banki kredytw rolnych, ktre kredytoway rolnikw; poyczki udzielane bankom, stanom, rolnikom oraz poyczki na finansowanie robt publicznych udzielane przez Korporacj Odbudowy Finansw (RFC); dystrybucja pracy, by zapobiec bezrobociu; zwikszenie nakadw na budownictwo iroboty publiczne; wzmocnienie federalnych

266

Koniec kadencji Hoovera

bankw rolnych; aprzede wszystkim nakonienie pracodawcw do utrzymania stawek pac. Stawki pac utrzymyway si do czasu, kiedy koszty utrzymania zmalay, a zyski waciwie spady do zera. Teraz s to najwysze pace na wiecie. Aczy nie istnia zwizek przyczynowy midzy tym, e pace byy najwysze, atym, e Ameryka miaa najwysze bezrobocie whistorii? T kwesti Hoover pomin. Hoover rzeczywicie postawi humanitaryzm wyej ni pienidze, powici przede wszystkim zyski idywidendy, adopiero potem pace, ale ludziom trudno byo wyy lub czerpa dochody zhumanitaryzmu. Hoover wskazywa, e zapewni prac bezrobotnym, zapobieg egzekucjom komorniczym, uratowa banki iwalczy oopnienie spadku pac. To prawda, e Hoover po raz pierwszy zapobieg natychmiastowemu atakowi na pace, ktry umoliwiby utrzymanie zyskw, ale nastpstwem wyeliminowania zyskw iutrzymania sztucznych stawek pac by chroniczny, bezprecedensowy kryzys. Na temat RFC Hoover wypowiedzia si w podobnym duchu jak o innych elementach swojego programu: Nie wymylono wnaszej historii niczego, co byoby tak wielkim wsparciem dla tych, ktrych pan Coolidge trafnie nazwa zwykymi mczyznami ikobietami. Ajednak po trzech latach jego wielkodusznej troski zwyky czowiek by biedniejszy ni kiedykolwiek. Wtrakcie kampanii Hoover zoddaniem broni ce ochronnych iowiadczy, e jego rzdowi udao si utrzyma ceny amerykaskich produktw rolnych powyej poziomu cen wiatowych, w czym pomogy ca na te produkty. Nie zauway, e spowodowany tym wzrost cen wywoa spadek popytu na amerykaskie produkty rolne. Zachwala dzielenie etatw, nie zauwaajc, e przyczyniao si to do utrzymania bezrobocia, izdum mwi osztucznej ekspansji budownictwa ponad biece potrzeby, do ktrej zachca wlatach 19291930, nie dostrzegajc, e prowadzi to do chybionych inwestycji istrat. Co prawda Hoover przekonywa, e broni standardu zota, jednak w rzeczywistoci powanie naruszy zaufanie spoeczestwa do dolara iprzyczyni si do kryzysu monetarnego, owiadczajc wprzemwieniu inaugurujcym kampani prezydenck, e rzd by prawie zdecydowany, by odej od tego standardu w czasie kryzysu w listopadzie 1931 roku czemu gorco zaprzecza konserwatywny senator zPartii Demokratycznej Carter Glass. Ducha polityki Hoovera by moe najlepiej oddaje jego publiczne wystpienie w maju, przed rozpoczciem kampanii, kiedy uderzy w nut, ktra miaa odtd czsto dwicze Amerykanom wuszach, amianowicie odwoa si do metafory militarnej:
W tych nadzwyczajnych warunkach bitwa o wprawienie w ruch naszej machiny gospodarczej przybiera nowe formy iniekiedy wymaga nowej taktyki. Sigalimy po takie nadzwyczajne rodki, eby wygra wojn; moemy ich uy, eby pokona kryzys.

Atak na prawa wasnoci; ostateczny upadek waluty

267

Cho socjalizm Nowego adu stanowi logiczny rdze polityki Hoovera, to prezydent przezornie nie przekracza okrelonych granic. WSt.Paul przestrzeg przed dziwnymi radykalnymi pomysami Partii Demokratycznej, zwizanymi z majstrowaniem przy walucie, emeryturach, dolarze towarowym, projekcie ustawy owydatkach federalnych na cele lokalne, z planami wprowadzenia premii dla weteranw i spraw emisji ponad 2 mld greenbackw, planami w sprawie pracy sezonowej i agitacj na rzecz programu robt publicznych z budetem 9 mld dolarw rocznie. Zasug Hoovera byo te to, e nie uleg naciskom Henryego Harrimana, ktry namawia go do poparcia wtrakcie kampanii planu Swopea, czyli faszyzmu gospodarczego, ktry wkrtce mia przybra posta Urzdu ds.Odbudowy Kraju (National Recovery Administration NRA).

Atak na prawa wasnoci; ostateczny upadek walut y


Podobnie jak to bywa podczas wikszoci kryzysw, rwnie wtrakcie Wielkiego Kryzysu obiektem czstych atakw byy prawa wasnoci wierzycieli dotyczce ich nalenoci i roszcze. W atakach tych brano w obron dunikw, ktrzy chcieli unikn spaty swoich zobowiza bez ponoszenia kary. Jak zauwaylimy, rzd federalny dy do zagodzenia przepisw upadociowych. Do ataku przeciw wierzycielom doczyy te stany. Na pocztku 1933 roku wiele stanw przyjo ustawy oprzymusowym moratorium na spat dugw, awWisconsin, Iowa, Minnesocie, Nebrasce i Dakocie Poudniowej wstrzymano licytacje komornicze. Gubernator Iowa Clyde Herring poprosi firmy ubezpieczeniowe ikredytowe owstrzymanie egzekucji dugw hipotecznych. Firmy sprzedajce polisy ubezpieczeniowe na ycie zaprotestoway, stwierdzajc, e cho s bardzo pobaliwe, to wwielu regionach sdy odmawiaj zarzdzenia egzekucji komorniczej na ich rzecz, co dunicy wykorzystuj, bezczelnie odmawiajc spaty dugw. WMinnesocie przez kilka lat obowizywa zakaz egzekucji zgospodarstw rolnych idomw1. Do najpowaniejszego ataku na wasno wierzycieli doszo wokresie kryzysu walutowego pod koniec kadencji Hoovera. Po wyborach, kiedy zblia si pocztek nowej kadencji prezydenckiej, coraz bardziej obawiano si, isusznie, oto, jaka bdzie polityka pienina nowego prezydenta. Kryy ponure pogoski na temat radykalizmu doradcw Roosevelta iich planw dotyczcych zniesienia standardu zota. Ztego powodu skonno do tezauryzacji zota nasilia si nie tylko wrd obcokrajowcw, lecz take wrd obywateli amerykaskich. Po raz pierwszy od pocztku kryzysu obywatele zaczli traci zaufanie do dolara. Apogeum utraty zaufania
Theodore Saloutos iJohn D. Hicks, Agricultural Discontent in the Middle West, 19001939, Madison 1951, s. 448.
1

268

Koniec kadencji Hoovera

nastpio wlutym 1933 roku, na miesic przed objciem urzdu prezydenta przez Roosevelta. Wcigu tego miesica zapasy zota zmniejszyy si o173 mln dolarw, ailo pienidzy wobiegu wzrosa ozawrotn kwot 900 mln, co dowodzi powszechnej utraty zaufania. Pod koniec stycznia wobiegu byo 5,4 mld dolarw, apod koniec lutego 6,3mld dolarw. Na ten wzrost iloci pienidza zoyo si 700 mln dolarw w banknotach Rezerwy Federalnej i140 mln dolarw wzotych monetach izotych certyfikatach. Rezerwa Federalna robia wszystko, eby przeciwstawi si tej deflacyjnej presji na rezerwy bankowe, ale jej inflacjonistyczne metody jeszcze pogbiy brak zaufania do dolara. Wlutym rezerwy niekontrolowane spady o1 089 mln dolarw. Rezerwa Federalna znacznie zwikszya rezerwy kontrolowane: warto weksli dyskontowanych wzrosa ponad dwukrotnie, o 305 mln dolarw, zakupiono papiery rzdowe za kwot 103 milionw dolarw. Wcigu jednego miesica rezerwy kontrolowane wzrosy cznie o785 mln dolarw. Nastpi jednak spadek netto rezerw o305 mln dolarw. Konsekwencje tego spadku poday pienidza byy bardzo powane. czne zasoby waluty idepozytw zmalay z45,4 mld dolarw pod koniec 1932 roku do 41,7 mld wpoowie 1933 roku. czna poda pienidza spada w1933 roku, awaciwie wpierwszej poowie tego roku, z64,72mld do 61,61 mld dolarw2. Precyzyjniejszy wskanik zmian, a mianowicie suma netto depozytw na danie idepozytw terminowych, widniejca w raportach tygodniowych bankw czonkowskich w 101 miastach, 22lutego wynosia 16,8 mld, a8 marca ju tylko 14,1mld dolarw. Liczba bankructw bankw wzrosa wtym okresie gwatownie. W1932roku upady 1453 banki komercyjne, aw1933 roku 4000 (zczego wikszo wpierwszym kwartale tego roku), wtym samym okresie depozyty upadajcych bankw wzrosy z 706 mln do 3,6 mld dolarw3. A zatem mimo ogromnych stara Rezerwy Federalnej na pocztku 1933 roku, by zwikszy poda pienidza, ludzie wzili sprawy we wasne rce i wymusili rygorystyczn deflacj (jej wskanikiem by wzrost iloci pienidza

2 czny spadek iloci pienidza od czerwca 1929 r. do koca 1933 r. wynis 16procent, czyli 3,6 procent rocznie. 3 To, czy depozyty terminowe s pienidzem, celnie skomentowali dwaj bankierzy zSt. Louis: Wgruncie rzeczy wszyscy traktowalimy depozyty oszczdnociowe i terminowe jak depozyty na adanie i nadal tak je traktujemy (...) nadal na danie depozytariuszy wypacamy im pienidze zrachunkw oszczdnociowych. Znamienne jest to, e gwnymi uczestnikami powanych runw na banki byli posiadacze depozytw oszczdnociowych iterminowych. Kiedy wstyczniu 1933 r. problem przybra najwiksze rozmiary, waciwie z kadego banku w St. Louis wypacano due kwoty pienidzy z(...) kont oszczdnociowych, aznacznie mniejsze zrachunkw biecych. Podobnie byo wcaym kraju (F.R. von Windegger iW.L. Gregory, w: Irving Fisher, red., 100% Money, New York, 1935, s. 150151).

Atak na prawa wasnoci; ostateczny upadek waluty

269

wobiegu) oraz poddali surowemu testowi oglnokrajowy system bankowy, ktremu do tej pory ufali. Wreakcji na coraz bardziej stanowcze dania, by uwzgldnia prawa wacicieli do legalnie posiadanej wasnoci, kolejne stany dokonyway zamachw na wasno. Na mocy rozporzdze wprowadzay wakacje bankowe, pozwalajc bankom utrzyma si na rynku, mimo e odmawiay realizacji waciwie jakichkolwiek uzasadnionych roszcze depozytariuszy (by to sposb postpowania, ktry, niestety, sta si niemal norm od czasu paniki w 1819 roku). Jako pierwsza wystpia tu Nevada, ktra ogosia wakacje bankowe ju wpadzierniku 1932 roku, jednak tylko 9 z 20 bankw skorzystao z tych stanowych wakacji, pozostae pracoway 4. Luizjana ogosia krtkie wakacje w Nowym Orleanie, gdzie sytuacja bankw na pocztku lutego bya bardzo trudna, ale prawdziwa moda na bankowe wakacje zacza si 14 lutego 1933 roku, kiedy omiodniowe wakacje bankowe ogosi gubernator Michigan William Comstock5. Dziaania te poskutkoway runami na banki i deflacj w drugiej poowie lutego. Jeli bowiem jeden stan mg bezkarnie pogwaci w ten sposb prawo wasnoci, to inne te mogy to zrobi i robiy, co powodowao, e coraz wicej klientw gromadzio si pod bankami, eby wydoby znich swoje pienidze. W takich wanie okresach wida jak na doni krtactwa apologetw naszego systemu bankowego opartego na czstkowej rezerwie, ktrzy zachwalaj go i porwnuj do konstrukcji solidnej jak most, po ktrym jednak nie mog jednoczenie przej wszyscy mieszkacy okolicy. Zwodniczo porwnania polega na tym, e nikt nie ma tytuu wasnoci do mostu, adepozyty bankowe maj swoich wacicieli. Wtakich czasach staje si rwnie jasne, e depozyty bankowe nie s wistocie pienidzmi, lecz jedynie substytutami pienidza, ktre na co dzie peni funkcj pienidza, jednak ich prawdziwa natura ujawnia si, gdy zostaje podwaone powszechne zaufanie do systemu.

Zob. Jesse H. Jones iEdward Angly, Fifty Billion Dollars, New York 1951, s. 17 in. W czasie boomu wyjtkowo ekspansywne byy banki z Detroit. Rozpaczliwe zabiegi Hoovera ijego rzdu, atake przemysowcw zDetroit ibankw zNowego Jorku, oratunek dla bankw zDetroit spezy na niczym, kiedy Henry Ford isenator Couzens zMichigan odmwili dotowania niesolidnych bankw, bronic prywatnej przedsibiorczoci i prawdziwej osobistej odpowiedzialnoci. Zob. ibid., s. 5865. Zob. te Lawrence E. Clark, Central Banking Under the Federal Reserve System, New York 1935, s. 226 i n.; Benjamin M. Anderson, Economics and the Public Welfare, New York 1949, s. 285 in. Doktor Anderson, ktry uchodzi za zwolennika laissez-faire, solidnego pienidza iprawa wasnoci, tak dalece zaangaowa si po stronie przeciwnej, e zacz krytykowa stany za to, e nie ogaszaj wicej wakacji bankowych. Owiadczy, e moratoria bankowe powinny opiewa na 100 procent, anie na 95procent depozytw bankowych. Zaatakowa te dom kliringowy ztego powodu, e wczasie kryzysu nie wyemitowa duych iloci pienidza papierowego.
4 5

270

Koniec kadencji Hoovera

W reakcji na prob o ratunek przed konsekwencjami wasnych bdw, ktr bankierzy skierowali do rzdu, kolejne stany, poczwszy od Indiany, ogaszay moratoria i wakacje bankowe. Gubernator Maryland Ritchie ogosi 24 lutego trzydniowe wakacje bankowe. Dwudziestego sidmego lutego banki nalece do Cleveland Clearing House Association postanowiy samowolnie, e ogranicz wypaty w swoich oddziaach, lecz aden urzdnik stanowy nie zaprotestowa przeciw temu jawnemu pogwaceniu prawa wasnoci. Wkrtce ich ladem poszy banki Akron iIndianapolis. Dwudziestego sidmego lutego parlamenty stanw Ohio, Pensylwania iDelaware upowaniy stanowe wadze nadzoru bankowego do ograniczenia prawa do wycofania depozytw. Stosowne uchway podjto szybko i waciwie bez dyskusji, sigajc po stare polityczne wytumaczenie, jakoby podatnikw nie naleao informowa osytuacji, by nie dopuci do paniki6. Oto jak przedstawiciele narodu traktuj w nard, ktry rzekomo jest ich zwierzchnoci. Jednym z paradoksw tej sytuacji byo to, e liczne banki krajowe, ktre ciko pracoway, by utrzyma cho wzgldnie solidn pozycj, nie chciay korzysta ze specjalnego przywileju, jakim byy wakacje bankowe, itrzeba je byo do tego zmusi. Jak pisze Willis:
wielokrotnie, banki krajowe (...) nie chciay docza do tych, ktre zawieszay dziaalno na czas wakacji ogaszanych przez lokalne wadze. Dbay oto, eby wokresie takich wakacji mc realizowa wszystkie polecenia wypaty, ktrych mona si byo spodziewa, i oczywicie staray si zapewni swoich deponentw i klientw o swojej zdolnoci do przezwycienia problemw, jakich przysparza kryzys, traktujc to zapewnienie zarwno jako rutynow informacj dla klientw, jak idowd swojej rzetelnoci. Wtedy na solidne banki funkcjonujce w danej okolicy naoono (...) rzekomo niezbdny i podany nakaz (...) akceptacji sposobu mylenia charakterystycznego dla instytucji o mniejszej pynnoci i gorzej zarzdzanych7.

Czwartego marca nie byo ju stanu, wktrym by nie wprowadzono wakacji bankowych, co przygotowao grunt dla dramatycznego isprzecznego zprawem zamknicia wszystkich bankw, ogoszonego przez prezydenta Roosevelta. Grunt by ju zreszt przygotowany, wcisej wsppracy
6 Zob. H. Parker Willis, A Crisis in American Banking, w: Willis i John M. Chapman (red.), The Banking Situation, New York, 1934, s. 9 in. Przepisy dotyczce wakacji bankowych: 1) zabraniay bankom wypaty funduszy nalecych do deponentw albo 2)pozwalay bankom ustala, jaki procent wypat bd realizowa, albo 3) ustalay, jak cz depozytw klienci mog wypaci. 7 Ibid., s. 11. W Nowym Jorku presj na zamykanie bankw wywieray banki stanowe, anie Wall Street.

Atak na prawa wasnoci; ostateczny upadek waluty

271

zodchodzcym rzdem. Pod koniec lutego Kongres za zgod prezydenta Hoovera przyj ustaw zezwalajc bankom krajowym dostosowanie si do stanowych wakacji bankowych, a Kontroler Waluty (Comptroller of the Currency szef nadzoru bankowego przyp. WF) zosta zobowizany do rozesania jednolitego wzorca aktu ustanawiajcego wakacje bankowe, ktry mia pomc poszczeglnym parlamentom stanowym w przygotowaniu podobnych ustaw. Prezydent Roosevelt zamkn wszystkie banki wkraju na tydzie od 6do 13 marca, awiele bankw byo nieczynnych jeszcze duej8. Przypiecztowaniem absurdalnoci tych zarzdze byo to, e jedyn podstaw prawn, jak Roosevelt mg wykorzysta do ich uzasadnienia, stanowia Ustawa ohandlu zwrogiem (Trading with the Enemy Act) zczasw pierwszej wojny wiatowej! Ograniczenia dotyczce tezauryzacji nadal obowizyway idua cz tezauryzowanego zota wrcia do bankw, kiedy Rezerwa Federalna zagrozia, e wcelu napitnowania osb, ktre maj najwiksze przechowalnie zota, opublikuje ich list9. Wkrtce stao si jasne, e znastaniem rzdw Roosevelta los standardu zota wAmeryce jest przesdzony. Wokresie kiedy Roosevelt by prezydentem elektem, midzy ekip ustpujcego prezydenta a now ekip padao wiele wzajemnych oskare. Ekipa Hoovera bya rozalona, e obz Roosevelta nie chcia wsppracowa w przezwycieniu kryzysu bankowego. Nie ulega wtpliwoci, e obawa przed radykalizmem monetarnym Roosevelta, atake ledztwo prowadzone przez senatora Glassa, ktre zmusio Charlesa E. Mitchella do rezygnacji ze stanowiska prezesa National City Bank, przyczyniy si do paniki bankowej. Istotne jest to, e system bankowy znalaz si wimpasie. Zazwyczaj w spokojnych czasach radykalne (tzn. daleko idce) reformy gospodarcze, bez wzgldu na to, czy s potrzebne, czy nie, napotykaj sprzeciw iopr tych, ktrzy na co dzie pyn zprdem. Jednak wsytuacji kryzysu 1933 roku banki nie mogy duej dziaa tak jak dotychczas. Co trzeba byo zrobi. Moliwe byy dwa rozwizania. Jedno, ktre okazao si wyborem Roosevelta, polegao na pogwaceniu praw wasnoci deponentw bankw, konfiskacie zota, odebraniu spoeczestwu praw monetarnych ioddaniu do dyspozycji rzdu federalnego potnej machiny inflacyjnej. Drug moliwoci byo skorzystanie zokazji, by zderzy Amerykanw zprawd oich systemie bankowym ijednym pocigniciem przywrci prawdziwy, twardy, solidny pienidz.
8 Zob. ibid. Gubernator Michigan Comstock, ktry zapocztkowa ten chaos, przeduy, oczywicie, wakacje w swoim stanie na okres ponad 8 dni, jakie byy pocztkowo wplanie. 9 Gdyby kto sdzi, e Hoover nigdy nie posunby si tak daleko, to odsyam go do relacji Jesse Jonesa, ktry wspomina, i wtrakcie kryzysu bankowego Hoover powanie rozwaa signicie po wojenny przepis uznajcy tezauryzacj za przestpstwo! Ibid., s. 18.

272

Koniec kadencji Hoovera

Rozwizanie zgodne zzasadami laissez-faire pozwalaoby na zamykanie bankw do czego zapewne by doszo rwnie bez ingerencji rzdu. Upade banki mona by przekazywa tym, ktrzy deponowali wnich pienidze. Przejmowaliby oni zarzd nad zainwestowanymi, zamroonymi aktywami owych bankw. Nastpiaby wysoka, ale krtkotrwaa deflacja. Poda pienidza spadaby wpraktyce do 100 procent zasobw zota wpastwie. Deponenci staliby si przymusowo oszczdzajcymi (forced savers) istniejce aktywa bankw (poyczki iinwestycje). Ta uzdrawiajca, chirurgiczna operacja pooyaby na zawsze kres systemowi rezerw czstkowych, ktry jest zistoty bankrutem, dziki czemu podstaw poyczek i inwestycji stayby si dobrowolne oszczdnoci ludzi, a nie sztucznie zwikszany kredyt, kraj za uzyskaby prawdziw, solidn itward baz monetarn. Zniknaby na zawsze groba inflacji ikryzysu, powstayby warunki do przezwycienia biecego kryzysu. Jednak takie rozwizanie mogoby zosta odrzucone jako niepraktyczne iradykalne, wtedy kiedy spoeczestwo wybrao praktyczn iradykaln drog ku inflacji, socjalizmowi, co spowodowao, e kryzys trwa niemal 10 lat. Oczywicie, prezydent Hoover by daleki od tego, eby opowiedzie si za solidnym pienidzem ipolityk laissez-faire. Hoover ijego poplecznicy stworzyli mit, zgodnie zktrym wszystkim dobrze by si powodzio, gdyby Roosevelt potrafi wsppracowa zHooverem przed zaprzysieniem. Ale waciwie na czym miaaby polega ta wsppraca? Wzasadzie sprowadzaaby si do zgody na wakacje bankowe wniektrych lub wszystkich rejonach kraju oraz na propozycj Hoovera, by wprowadzi tymczasowe gwarancje rzdu federalnego na depozyty bankowe inflacjonistyczne ietatystyczne rozwizanie, ktre wkrtce mia wprowadzi Roosevelt10, 11. Ponadto, jako pice de rsistance, w samym rzdzie Hoovera uprawiano agitacj na rzecz zniesienia standardu zota. Szczeglnie aktywni byli tu sekretarz skarbu Mills ipodsekretrz Arthur Ballantine12.
Hoover i jego koledzy wielokrotnie obarczali odpowiedzialnoci za kryzys knowania jego politycznych wrogw. Czci winy za kryzys walutowy Hoover obarczy komunistw, ktrzy podwaali zaufanie do amerykaskiego systemu pieninego (tak jakby byli do tego potrzebni komunici!); jesieni 1930 r. Simeon D. Fess, przewodniczcy Republican National Committee, z pen powag stwierdzi: Wysoko postawione osobistoci w krgach republikanw zaczynaj podejrzewa, e istnieje grupa, ktra wykorzystuje gied do zdyskredytowania rzdu. Ilekro rzd wydaje oficjalne optymistyczne owiadczenie dotyczce warunkw gospodarowania, tylekro gieda natychmiast znikuje (Edward Angly, red., Oh Yeah?, New York 1931, s. 27). 11 Kolejnym kryzysowym wynalazkiem Hoovera byy potajemne prby niedopuszczenia do publikacji prasowych ujawniajcych pen prawd okryzysie bankowym izawierajcych opinie nieprzychylne rzdowi. Zob. Kent Cooper, Kent Cooper and the Associated Press, New York 1959, s. 157. 12 Ballantine niedawno napisa, nie bez dumy: odejcia od [standardu zota] nie mona przypisa Rooseveltowi. Za konieczne uznali je Ogden Mills, sekretarz skarbu, oraz ja, jako jego podsekretarz, na dugo zanim Roosevelt obj urzd (New York Tribune, 5 maja 1958, s. 18).
10

Pace, dugo dnia pracy izatrudnienie podczas kryzysu

273

Pace, d ugo dnia pracy izatr udnienie podczas k r yzysu


Herbert Hoover zoy urzd wmarcu 1933 roku, wnajtrudniejszym okresie najwikszego kryzysu wdziejach Ameryki. Produkcja spada oponad poow: wskanik produkcji przemysowej w sierpniu 1929 roku wynosi 114, a pniej zacz spada i w marcu 1933 roku wynosi 54. Bezrobocie utrzymywao si na poziomie 25 procent osb wwieku produkcyjnym, produkt narodowy brutto spad rwnie o niemal poow. Najwikszy spadek dotkn inwestycje, zwaszcza budownictwo, w ktrym zmalay one z 8,7 mld dolarw w 1929 roku do 1,4 mld dolarw w1933 roku. Rwnie inne dane wiadcz otym, e kryzys najdotkliwiej uderzy wbrane dbr kapitaowych. Wskanik produkcji dbr o krtkotrwaym okresie uytkowania od 1929roku do 1933 roku spad z94 do 66, czyli o30 procent; wtym samym okresie wskanik produkcji dbr trwaych spad ze 140 do 32, czyli o 77 procent. Zatrudnienie w fabrykach zmalao o 42 procent; produkcja surwki elaza zmniejszya si a o 85 procent; warto kontraktw budowlanych spada od 1929 roku o90 procent, awarto pozwole na budow o94 procent. Wtym samym czasie sprzeda wsupermarketach spada tylko o50 procent. Wedug oceny pukownika Leonarda P. Ayersa w przemyle dbr trwaych (np. budownictwie, drogownictwie, metalurgii, przemysach: elaznym, stalowym, drzewnym, w kolejnictwie itd.) czne zatrudnienie spado z10 mln w1929 roku do 4 mln wlatach 19321933, podczas gdy zatrudnienie wprzemyle dbr konsumpcyjnych (np. w przemyle spoywczym, rolnictwie, przemyle tekstylnym, elektrycznym, paliwowym itd.) spado wtym samym okresie tylko o 2 mln z15do 13 mln13. Wczasie kryzysu ceny akcji spady o76 procent, ceny hurtowe o30 procent, aczna poda pienidza ojedn szst. Jakie byy zmiany stawek pac w tym czasie? Jak zaznaczylimy, polityka Hoovera spowodowaa, e wcigu pierwszych dwch lat kryzysu utrzymyway si one na bardzo wysokim poziomie. Jednak w1932 roku, kiedy zaniky zyski, presja staa si zbyt silna istawki pac znacznie zmalay. Mimo wszystko czny spadek w latach 19291933 wynis tylko 23procent, czyli mniej ni spadek cen hurtowych. Std pace realne tych, ktrzy mieli jeszcze zatrudnienie, w istocie wzrosy. Doskona analiz problemu pac izatrudnienia wczasie kryzysu przedstawi wnieopublikowanym eseju Sol Shaviro14. Shaviro obliczy, e w25 najwikszych branach przemysu wytwrczego zmiany rednich pac nominalnych irealnych przedstawiay si tak, jak pokazuje tabela 10.
13 Leonard P. Ayres, The Chief Cause of This and Other Depressions, Cleveland, Ohio 1935, s. 26 in. 14 Sol Shaviro, Wages and Payroll in the Depression, 19291933, niepublikowana praca magisterska, Columbia University, 1947.

274

Koniec kadencji Hoovera

Jak widzimy, nominalne stawki pac mniej wicej odzwierciedlay sta si nabywcz a do drugiej poowy 1931 roku, kiedy pace realne wzrosy o ponad 10 procent. Dopiero wtedy nominalne stawki zaczy spada, ale ich warto realna nadal nie ulega istotnemu uszczupleniu w porwnaniu z kulminacyjnym rokiem 1931. Warto tu zauway, e wbrew ostrzeeniom Keynesa, kiedy pace zaczy male, spadek cen by znacznie mniej gwatowny ni przedtem. Wokresie od lipca 1929 roku do czerwca 1931roku ceny hurtowe spady z96,5 do 72,1, czyli malay o1miesicznie, natomiast od czerwca 1931 roku do lutego 1933 roku spady do 59,8, czyli malay o0,65 miesicznie15. Tabela 10 rednie godzinowe stawki pac w 25 branach przemysu wytwrczego (100 = 1929)
Nominalne Czerwiec 1929 Grudzie 1929 Czerwiec 1930 Grudzie 1930 Czerwiec 1931 Grudzie 1931 Czerwiec 1932 Grudzie 1932 Marzec 1933 100,0 100,0 100,0 98,1 96,1 91,5 83,9 79,1 77,1 Realne 100,7 99,8 102,7 105,3 111,0 110,1 108,2 105,7 108,3

Shaviro wskazuje, e przedsibiorcy, zwaszcza ci, ktrzy zatrudniali wielu pracownikw, ulegli doktrynie, zgodnie zktr powinni stosowa owiecon polityk wysokich pac. Doktryna ta docieraa do nich nie tylko wzawoalowanych grobach prezydenta, lecz take wwypowiedziach ekonomistw iprzywdcw zwizkowych, ktrzy uzasadniali j koniecznoci utrzymania siy nabywczej w celu przezwycienia kryzysu. Spadek pac by znacznie powaniejszy izdecydowanie szybszy wczasie kryzysu 1921 roku, ktry mia owiele agodniejszy przebieg. Do wrzenia

Zob. C.A. Phillips, T.F. McManus iR.W. Nelson, Banking and the Business Cycle, New York 1937, s. 231232.
15

Pace, dugo dnia pracy izatrudnienie podczas kryzysu

275

1930 roku rosy nawet pace nominalne16. Wiksze obniki pac nastapiy wmniejszych firmach, gdy mniejsze firmy nie byy tak owiecone jak wiksze, aponadto nie rzucay si tak woczy opinii publicznej (irzdowi). Pensje kadry kierowniczej ulegy na og znaczniejszej redukcji ni pace robotnikw. Jednym zpowodw tego, e spadek pac, ktry wkocu nastpi, nie przyczyni si do poprawy sytuacji, bya pseudohumanitarna moralno, nakazujca przeprowadza redukcj pac odpowiednio do poziomu wynagrodzenia. Robotnikom zarabiajcym wicej redukowano pace owiksze kwoty. Ponadto agodniejsze zasady stosowano czsto wobec robotnikw, ktrzy mieli na utrzymaniu rodziny. Krtko mwic, zamiast dy do skorelowania wysokoci pac zkracow produktywnoci, co byo piln potrzeb, firmy alokoway redukcj dochodw wnajbardziej sprawiedliwy isuszny [sic] sposb (...), kierujc si deniem do tego, by na redukcji pac najmniej ucierpieli ci, dla ktrych zmniejszenie wynagrodzenia byoby najdotkliwsze. Kady ponosi kar odpowiednio do swoich moliwoci iotrzymywa dotacj odpowiedni do potrzeb, jakie wynikay zdobrowolnie zacignitych zobowiza (wobec tych, ktrych mia na utrzymaniu). Zwykle wynagrodzenia kadry kierowniczej redukowano w pierwszej kolejnoci ionajwiksze kwoty, mimo e powany problem bezrobocia nie dotyczy menederw, lecz szarych pracownikw. Wwyniku tej uporczywie stosowanej zasady obnika pac nie powodowaa oburzenia robotnikw, ale nie pomagaa w zmniejszeniu bezrobocia. Menederowie nie zastanawiali si nad sposobem najatwiejszego przeprowadzenia obniek, lecz nad tym, jak dokona niezbdnych oszczdnoci, by nie spowodowa cierpie tych, ktrym obniy si pace. Stosowanie tej zasady przysporzyo jeszcze wicej cierpienia. Tak dzieje si zawsze, kiedy wbiznesie zamie si rzdzc nim regu maksymalizacji zyskw17. Realne godzinowe stawki pac rosy ijednoczenie wtrakcie kryzysu gwatownie skrci si czas pracy w przemyle. W 1929 roku przecitny tydzie pracy wynosi 48 godzin, awpoowie 1932 roku 32 godziny. Wczasie poprzednich kryzysw tydzie pracy nigdy nie skrci si owicej ni 10 procent. Bya to forma redukcji zatrudnienia, stanowica konsekwencj polityki wysokich pac, ktr, jak wiemy, zaleca rzd Hoovera. Wwyniku skrcenia czasu pracy iredukcji pac nominalnych rednia tygodniwka spada wczasie kryzysu o40 procent, arednia paca realna o30 procent. Jednak najpowaniejszym problemem byo bezrobocie, ktre wzroso wlatach 19321933 do 25 procent, awniektrych dziaach prze Utrzymywanie wysokich stawek pac spowodowao, e liczne firmy zwalniay pracownikw, zamiast obnia pace, czym naraay si na zarzut biernoci, cho mogyby kontynuowa dziaalno, gdyby obniyy pace (Dale Yoder i George R.Davies, Depression and Recovery, New York 1934, s. 89). 17 National Industrial Conference Board, Salary and Wage Policy in the Depression, New York 1933, s. 3138.
16

276

Koniec kadencji Hoovera

mysu wytwrczego do 47 procent. Spadek liczby roboczogodzin wraz ze spadkiem redniego wynagrodzenia za godzin spowodoway gwatown redukcj kwot przeznaczanych na pace w fabrykach, stanowicych podstaw siy nabywczej, ktr owiecona polityka miaa przecie utrzyma. W1930 roku, awic kiedy pace nominalne (przecitne stawki godzinowe) byy wysze ni w 1929 roku, czna kwota wynagrodze zmalaa o29 procent, ado marca 1933 roku spada o71procent. czna kwota pac realnych spada wtym samym okresie o60 procent. Zwolennicy teorii siy nabywczej czto powtarzaj, e warunkiem osignicia bogactwa jest to, eby dochd narodowy trafia w wikszej czci do pracownikw, awmniejszej do przedsibiorcw jako zysk. Ten warunek zosta ku ich radoci speniony wtrakcie kryzysu, gdy czne zyski wlatach 1932 i1933 byy ujemne. Cho zwizki zawodowe nie odgryway w tamtych latach znacznej roli naleao do nich tylko 6 procent zatrudnionych to, jak pokaza profesor Levinson, ich czonkowie otrzymywali wysze pace ni niezrzeszeni koledzy pracujcy na podobnych stanowiskach18. Jest to dowd na to, e zwizki zawodowe miay wystarczajc si, by utrzyma wczasie kryzysu pace nominalne, przyczyniajc si do pogbienia problemu bezrobocia ispotgowania skutkw nakazw Hoovera iowieconej teorii ekonomicznej. Stawki pac robotnikw zrzeszonych wniektrych zwizkach spady wlatach 19291932 tylko o612 procent, astawki pac robotnikw niezrzeszonych o1436 procent. Levinson wskazuje, e midzy si zwizku zawodowego a utrzymaniem stawek pac wposzczeglnych branach wystpuje cisa zaleno. Kiedy zwizek zawodowy pracownikw brany odziey mskiej zosta wlatach dwudziestych dotkliwie osabiony wwyniku przeniesienia produkcji do regionw, gdzie aktywno zwizkowa bya mniejsza, musia przysta na obniki pac wokresie kryzysu, by chroni pynno zorganizowanych pracownikw; wlatach 19291932 stawki pac wtej brany spady o31 procent. Dzielenie etatw za pomoc skracania czasu pracy byo kolejnym ulubionym rodkiem zaradczym rzdu Hoovera. Tymczasem w 1931 roku prezydencki Kryzysowy Komitet ds. Zatrudnienia informowa, e wprzypadku przemysu wytwrczego bezrobocie dotyczyo 75 procent zakadw zatrudniajcych mniej ni 1000 osb i96 procent zakadw zatrudniajcych ponad 5000 osb. Dystrybucj pracy stosowao 88 procent wikszych
18 Harold M. Levinson, Unionism, Wage Trends, and Income Distribution: 19141947, Michigan Business Studies, czerwiec 1951, s. 3447. Hoover isekretarz Lamont prbowali przekonywa przemysowcw, eby zwizkowcw traktowali lepiej. Nakonili te ich wlatach 1930 i1931 do spotkania na formalnej konferencji zudziaem przywdcw zwizkowych. Zob. James O. Morris, The A.F. of L. in the 1920s: AStrategy of Defense, Industrial Labor Relations Review, lipiec 1958, s. 577578.

Podsumowanie: lekcja zdokona Herberta Hoovera

277

firm i tylko 53 procent mniejszych. Na konferencji dla przedsibiorcw iprzemysowcw, ktra odbya si 26 sierpnia 1932 roku, Hoover poinformowa, e zdystrybucji pracy skorzystay setki tysicy robotnikw. Wtrakcie konferencji wyoniono komitet pod przewodnictwem Waltera Teaglea, prezesa Standard Oil wNew Jersey, ktry mia zachca do zwikszenia dystrybucji pracy, aby umoliwi powrt do pracy dwm milionom ludzi. Standard Oil da tego przykad, zatrudniajc kolejne 3000 osb (oprcz pracujcych ju 23 tysicy). Hasem tej akcji byo: Bezpieczestwo pracy dziki dystrybucji pracy. We wrzeniu William Barrett z prezydenckiej Organizacji Pomocy Bezrobotnym przedstawi wszechstronny raport na temat dystrybucji pracy. Barrett przyzna, e menederowie ponieli koszty wzwizku zzatrudnieniem dodatkowych pracownikw. Informowa te, e dystrybucja pracy miaa najwikszy zakres w branach najbardziej dotknitych kryzysem, tj. w przemyle dbr kapitaowych. Pokazuje to, e dystrybucja pracy przyczynia si do zwikszenia iprzeduenia bezrobocia. Wbadanych branach najwikszy procentowy udzia pracownikw niepenoetatowych wystpowa wprzemysach: maszynowym (84,9 procent), gumowym, hutniczym istalowym (79,3 procent) oraz metalowym, kamieniarskim, ceramicznym i w hutnictwie szka. Robotnicy pracujcy w niepenym wymiarze stanowili najmniejszy odsetek wtakich branach, jak: kolejnictwo (22,3 procent), przemys spoywczy (26,6 procent), sklepy detaliczne i hurtownie oraz hotelarstwo igastronomia (20,4 procent). redni udzia pracownikw niepenoetatowych wbadanej prbie wynosi 56,1 procent19.

Podsu mowa n ie: lekc ja zdokona Herber ta Hoovera


Herbert Hoover reagowa na wyzwania Wielkiego Kryzysu dziaaniami szybkimi i zdecydowanymi, ktre podejmowa waciwie przez ca kadencj, wcielajc w ycie najwikszy program ataku i obrony przeciw kryzysowi, jaki kiedykolwiek powsta wAmeryce. Wwalce zkryzysem odwanie wykorzystywa wszystkie nowoczesne narzdzia ekonomii, kady wynalazek ekonomii postpowej iowieconej, kad moliwo rzdowego planowania. Po raz pierwszy zostay jawnie odrzucone zasady laissez-faire, a zaakceptowane metody ingerencji rzdu. Ameryka przebudzia si ibya gotowa siga bez ogranicze do pomocy organw pastwa, odrzuciwszy rzekomo przestarza filozofi laissez-faire. Prezydent Hoover odgrywa wtym przebudzeniu rol odwanego przywdcy. Wdzisiejszych kategoriach postpu powinien zakoczy kadencj jako zwyciski bohater. Tymczasem zostawi Ameryk zupenie zrujnowan, pogron wnajduszym inajdotkliwszym kryzysie wdziejach.

19

Monthly Labor Review, nr 35 (1932), s. 489 in., 790 in.

278

Koniec kadencji Hoovera

Na czym polega problem? Teoria ekonomii pokazuje, e cykl koniunkturalny moe by wywoany wycznie przez inflacj stymulowan przez rzd, ainflacjonistyczne iinterwencjonistyczne metody mog tylko przeduy ipogbi kryzys. Rozpowszechnionemu mitowi, jakoby przyczyn kryzysu byy zasady laissez-faire, przeciwstawiem wtej ksice tez, e to ingerencje rzdu doprowadziy do niezdrowego boomu lat dwudziestych, anowe metody Hoovera, polegajce na zaawansowanym interwencjonizmie, zaostrzyy przebieg Wielkiego Kryzysu. Trzeba wreszcie zdj odium winy za Wielki Kryzys zgospodarki wolnorynkowej iwskaza rzeczywistych winowajcw: politykw, biurokratw irzesze owieconych ekonomistw. To samo dotyczy wszystkich innych kryzysw, zarwno wprzeszoci, jak iwprzyszoci.

Dodat e k R z d i p rod u k t n a rod o w y w l at a ch 1929 1932


W rozdziale 9 (przypis 21), wyjanilimy, w jaki sposb oszacowalimy wielko rzdowej grabiey prywatnego produktu narodowego. Podwaylimy tam ortodoksyjny postulat, wedug ktrego wydatki rzdowe ipso facto zwikszaj w kategoriach netto produkt narodowy. Oczywicie, jest to bdny pogld. Wydatki mog suy tylko zmierzeniu wartoci produktu w sektorze prywatnym, poniewa w tym przypadku pienidze s wydawane dobrowolnie w zamian za wiadczone usugi. Zupenie inaczej sytuacja przedstawia si w wypadku rzdu: rzd pozyskuje pienidze, stosujc przymus, ajego wydatki niekoniecznie musz mie zwizek z usugami, ktre wiadczy na rzecz sektora prywatnego. Nie istnieje metoda, ktra umoliwiaaby nam oszacowanie wartoci tych usug. Ponadto wydatki, ktre byyby preferowane przez obywateli, staj si mniejsze okadego dolara skonfiskowanego przez rzd. W konsekwencji o wiele bardziej realistyczne jest poczynione przez nas zaoenie odwrotne, e wydatki rzdowe s rwnoznaczne zgrabie produktu prywatnego iwzwizku ztym nie przyczyniaj si do jego zwikszenia. Kady, kto uwaa, e rzd marnuje wicej ni 50 procent swoich rodkw, bdzie musia przyzna, i nasze zaoenie jest bardziej realistyczne ni to ortodoksyjne. eby oszacowa wielko rzdowej grabiey produktu prywatnego, musimy najpierw okreli wysoko tego produktu, odejmujc produkt lub dochd generowany przez rzd i przedsibiorstwa rzdowe czyli wypat rzdowych wynagrodze od produktu narodowego brutto (PNB). W ten sposb otrzymamy produkt prywatny brutto (PPB). Do rzdowej grabiey PPB naley zaliczy zasoby, ktre rzd drenuje z sektora prywatnego, czyli wszelkie wydatki bd przychody rzdu w zalenoci od tego, ktra z tych kategorii jest wiksza. Po odjciu wartoci tej grabiey od PPB otrzymamy pozostay (wrkach prywatnych) produkt prywatny (PPP). Wyraona procentowo warto rzdowej grabiey wstosunku do produktu prywatnego brutto stanowi

280

Dodatek

szacunkow wielko obcienia sektora prywatnego przez operacje fiskalne rzdu1. Jeli wydatki rzdu s wysze od przychodw, to wynikajcy ztego deficyt jest rwnowany drenaowi zasobw prywatnych bez wzgldu na to, czy deficyt ten rzd finansuje, emitujc nowy pienidz, czy te poyczajc prywatne oszczdnoci iwzwizku ztym za wskanik rzdowej grabiey sektora prywatnego naley obra warto wydatkw. Jeli zkolei wysze s przychody, to uzyskana wten sposb nadwyka jest rwnowana drenaowi sektora prywatnego przez opodatkowanie. Wkonsekwencji za obcienie sektora prywatnego naley uzna przychody2. Istotnym problemem, biorcym si z oficjalnych statystyk, ktry na szczcie nie dotyczy zbytnio badanego przez nas okresu, jest to, e woficjalnych statystykach wikszo wydatkw wramach przedsibiorstw rzdowych (rzdowych agencji, ktre pobieraj opaty) wlicza si do sektora prywatnego, anie rzdowego. Wzwizku ztym dane dotyczce cakowitych wydatkw lub przychodw przedsibiorstw rzdowych nie s dostpne chocia istniej oddzielne dane na temat wynagrodze wypacanych przez generujce dochd przedsibiorstwa rzdowe. Poniej przedstawimy przyblione obliczenia dotyczce przedsibiorstw rzdowych wbadanym okresie. W przeciwiestwie do Departamentu Handlu nie odejmujemy otrzymanych przez rzd odsetek od odsetek przez rzd wypacanych, aby zyska dane dotyczce wypaconych odsetek wkategoriach netto. Wrcz przeciwnie, od wartoci zasobw prywatnych odejmujemy cao kwoty wypacanej przez rzd, ktr wzwizku ztym musimy wzi pod uwag wnaszych obliczeniach. Zkolei odsetki otrzymane stanowi przychd
1 Klasyczne stanowisko, ktrego reprezentantem jest np. profesor Due, zakada, e do wydatkw tych nie powinnimy wlicza rzdowych patnoci transferowych , np. zasikw, poniewa patnoci te nie s wliczane rwnie do PNB. Naley jednak zauway, e podatki (lub deficyt) suce sfinansowaniu patnoci transferowych zmniejszaj produkt narodowy iwzwizku ztym musz zosta odjte od PNB wcelu otrzymania PPP. Due twierdzi, e patnoci transferowe nie powinny by brane pod uwag w szacowaniu wzgldnej wielkoci sektorw prywatnego i rzdowego, gdy su one tylko przesuniciu siy nabywczej z jednej czci sektora prywatnego do jego innej czci. Zasoby te nie s zuywane przez rzd. Jednak to przesunicie siy nabywczej stanowi dla prywatnych producentw obcienie, podobnie jak inne wydatki rzdowe lub wprowadzenie przez pastwo przywilejw zamiast dobrowolnej produkcji. Moemy tutaj mwi o wpywie rzdu na wykorzystanie zasobw. JohnF.Due, Government Finance, Homewood, Ill. 1954, s. 64, 7677. 2 Jeli nadwyka ta jest wykorzystywana do zmniejszenia poday pienidza, to szacunki te s zawyone. Mog si one okaza zawyone rwnie wtedy, gdy na wskanik grabiey zostan obrane wydatki rzdowe, gdy wliczane s do nich rwnie podatki, ktrymi s obcieni sami biurokraci rzdowi. Znieksztacenia te s jednak nieznaczne, zwaszcza dla lat 19291932. Obraz byby bardziej znieksztacony, gdybymy zamiast PPB uywali PNB, uznajc wten sposb wypat rzdowych wynagrodze za rwnowan produktowi tworzonemu przez rzd.

Rzd iprodukt narodowy wlatach 19291932

281

od sektora prywatnego iwzwizku ztym musz zosta zaliczone do przychodw rzdowych. Przedstawiamy tutaj dane dotyczce nie tylko produktu brutto, ale rwnie produktu netto, ktry rwnie jest przedmiotem naszego zainteresowania. Produkt narodowy netto (PNN) to produkt narodowy brutto pomniejszony oamortyzacj iinne kwoty konsumpcji kapitau. Jeli bdziemy traktowa produkt prywatny jako dochd netto, uwzgldniajc zmniejszenie wartoci kapitau, to stop rzdowej grabiey bdziemy oblicza dla produktu prywatnego netto (PPN)3. W tabeli I przedstawiono produkt narodowy brutto i produkt narodowy netto wedug wczesnych cen (dane w tej i nastpnych tabelach pochodz z: U.S. Income and Output, Department of Commerce, listopad 1958; oraz National Income, 1954 Edition, Department of Commerce). Tabela I Produkt narodowy (wmld dolarw)
Lata 1929 1930 1931 1932 Produkt narodowy brutto 104,4 91,1 76,3 58,5 Produkt narodowy netto 95,8 82,6 68,1 50,9

Teraz naley oszacowa produkt brutto wytworzony przez rzd iprzedsibiorstwa rzdowe, czyli dochd generowany przez rzd iprzedsibiorstwa rzdowe. Wtabeli II przedstawiono te dane wodniesieniu do rzdu federalnego, rzdw stanowych ilokalnych oraz dla przedsibiorstw rzdowych. Tabela II Dochd generowany przez rzd (wmld dolarw)
Lata 1929 1930 1931 1932 Rzd federalny 0,9 0,9 0,9 0,9 Przedsibiorstwa rzdu federalnego 0,6 0,6 0,6 0,5 Rzdy stanowe ilokalne 3,4 3,6 3,7 3,6 Przedsibiorstwa rzdw stanowych ilokalnych 0,2 0,2 0,2 0,2 Razem 5,1 5,3 5,4 5,2

3 Oficjalne dane nie zawsze odzwierciedlaj rzeczywist amortyzacj. Trafne omwienie zalet iwad wykorzystania wskanikw netto ibrutto wprzypadku obliczania rzdowego obcienia gospodarki mona znale w: The Tax Burden In Relation To National Income and Product, New York 1957.

282

Dodatek

Odejmujc cakowity dochd generowany przez rzd i przedsibiorstwa rzdowe od PNB, otrzymamy produkt prywatny brutto (aodejmujc od PNN, otrzymamy produkt prywatny netto). Dane na ten temat zostay przedstawione wtabeli III. Tabela III Produkt prywatny (wmld dolarw)
Lata 1929 1930 1931 1932 PNB 104,4 91,1 76,3 58,5 PNN 95,8 82,6 68,1 50,9 Cakowity dochd generowany przez rzd iprzedsibiorstwa rzdowe 5,1 5,3 5,4 5,2 Produkt prywatny brutto 99,3 85,8 70,9 53,3 Produkt prywatny netto 90,7 77,3 62,7 45,7

Wtabeli IV przedstawiono nasze wyliczenia wydatkw rzdowych, nie uwzgldniajc jednak wydatkw przedsibiorstw rzdowych. Jak wspominalimy wczeniej, wliczamy tutaj rwnie odsetki otrzymane, ktre w opracowaniu Departamentu Handlu na temat wydatkw rzdowych zostaj odjte od odsetek wypacanych przez rzd. Zpodobnych wzgldw wnaszych wyliczeniach uwzgldniamy rwnie nadwyk wypracowan przez przedsibiorstwa rzdw stanowych i lokalnych, ktr Departament Handlu odejmuje od sumy wydatkw rzdw stanowych ilokalnych. Tabela IV Wydatki rzdowe (wmld dolarw)
Lata 1929 1930 1931 1932 Wydatki federalne 2,9 3,1 4,4 3,4 Wydatki stanowe ilokalne Cakowite wydatki rzdowe 8,2 8,9 8,9 8,0 11,1 12,0 13,3 11,4

Wydatki przedsibiorstw rzdowych mona podzieli na dwie kategorie: generujce dochd (np. wynagrodzenia dla pracownikw), na temat ktrych dane s dostpne wopracowaniach Departamentu Handlu, izakupy od firm prywatnych, na temat ktrych dane nie s dostpne. Ani

Rzd iprodukt narodowy wlatach 19291932

283

Departament Handlu, ani Skarb nie dysponuje danymi na temat zakupw od firm prywatnych. Wzwizku ztym wszelkie szacunki, ktrych moemy tutaj dokona, musz z koniecznoci okaza si oglnikowe i arbitralne. Profesor Fabricant zestawi dane na temat cakowitych zakupw poczynionych przez rzd federalny oraz rzdy stanowe ilokalne, w tym przez przedsibiorstwa rzdowe, od firm prywatnych w roku podatkowym 1932 (wszystkie dane do tej pory byy przedstawiane wskali lat kalendarzowych)4. Fabricant oszacowa, e cakowite zakupy federalne od firm prywatnych, dokonane zarwno przez sam rzd, jak i przez przedsibiorstwa rzdowe, opieway wroku podatkowym 19311932 na kwot 1,02mld dolarw. Przecitna warto zakupw rzdu federalnego wlatach 19311932 wyniosa wedug Departamentu Handlu 0,54 mld dolarw. Wzwizku ztym moemy oszacowa, e wydatki przedsibiorstw federalnych na dobra nabywane od firm prywatnych dla roku podatkowego 19311932 wyniosy 0,48 mld dolarw. Fabricant szacuje, e na poziomie stanowym ilokalnym rzdy iprzedsibiorstwa rzdowe wyday 4,08 mld dolarw wroku podatkowym 19311932 na produkty wytworzone przez firmy prywatne. Wedug Departamentu Handlu rednia warto zakupw dokonanych przez rzdy stanowe ilokalne od firm prywatnych dla lat 19311932 wyniosa 3,48mld dolarw. Wzwizku ztym moemy oszacowa, e zakupy dokonane przez przedsibiorstwa rzdw stanowych i lokalnych od firm prywatnych w roku podatkowym 19311932 opieway na kwot 0,60 mld dolarw. Niestety, Fabricant nie przedstawi adnych danych na temat wydatkw stanowych ilokalnych dla pozostaych lat badanego przez nas okresu. Jeli chodzi ozakupy rzdu federalnego ifederalnych przedsibiorstw rzdowych od firm prywatnych, Fabricant szacuje, e wroku podatkowym 1929 opieway one na kwot 0,88 mld dolarw. (Danymi dla roku 1928 nie dysponujemy). Jednak wroku kalendarzowym 1929 wedug szacunkw Departamentu Handlu warto zakupw dokonanych przez sam rzd wyniosa 0,36 mld dolarw. Moemy wprzyblieniu oszacowa, odejmujc t kwot od kwoty podanej przez Fabricanta, e warto zakupw przedsibiorstw federalnych od firm prywatnych w 1929 roku wyniosa 0,52 mld dolarw. Ekstrapolacja tych do oglnikowych danych w celu oszacowania wartoci zakupw dokonywanych przez federalne, stanowe i lokalne przedsibiorstwa rzdowe musi zpewnoci cechowa si arbitralnoci, cho bardziej arbitralnym rozwizaniem byoby cakowite pominicie tego problemu iukrycie przedsiwzi rzdowych wsektorze prywatnym. Zamy wic, e wbadanym przez nas okresie przedsibiorstwa federalne wydaway 0,5 mld dolarw rocznie na produkty wytworzone przez firmy prywatne, podczas gdy przedsibiorstwa stanowe ilokalne wydaway
Solomon Fabricant iRobert E. Lipsey, The Trend of Government Activity in the United States Since 1900, New York 1952, s. 222234.
4

284

Dodatek

rocznie 0,6 mld dolarw. Nasze oszacowania wydatkw przedsibiorstw rzdowych zostay przedstawione wtabeli V. Zkolei wtabeli VI przedstawilimy sum wydatkw rzdu iprzedsibiorstw rzdowych wbadanym przez nas okresie. Tabela V Wydatki przedsibiorstw rzdowych (wmld dolarw)
Dochd wygenerowany na szczeblu federalnym 0,6 0,6 0,6 0,5 Dochd Federalne wygenerowany zakupy na szczeblu od firm stanowym prywatnych ilokalnym 0,5 0,5 0,5 0,5 0,2 0,2 0,2 0,2 Stanowe ilokalne zakupy od firm prywatnych 0,6 0,6 0,6 0,6 Cakowite wydatki przedsibiorstw rzdowych 1,9 1,9 1,9 1,8

Lata

1929 1930 1931 1932

Tabela VI Wydatki rzdu iprzedsibiorstw rzdowych (wmld dolarw)


Lata 1929 1930 1931 1932 Wydatki federalne 5,2 4,4 3,4 3,0 Wydatki stanowe ilokalne 8,8 9,1 9,0 8,5 Razem 14,0 13,5 12,4 11,5

Jakie byy przychody rzdu wtym okresie? Dysponujemy tutaj danymi opracowanymi przez Departament Handlu, ktre jednak musimy powikszy oodsetki otrzymane. Jeli chodzi oprzedsibiorstwa rzdowe, to moemy oszacowa ich przychody, zakadajc po prostu, e byy one rwne ich wydatkom. Musimy pamita otym, eby ewentualnie uwzgldni nadwyk wypracowan przez przedsibiorstwa rzdw stanowych ilokalnych, jeli mwi oniej dane Departamentu Handlu. Suma szacunkowych przychodw rzdu iprzedsibiorstw rzdowych zostaa przedstawiona wtabeli VII. Mona by pomyle, e aby otrzyma najwysz warto, porwnujemy po prostu sum przychodw federalnych, stanowych ilokalnych zsum wydatkw, anastpnie wybieramy t warto, ktra okae si wiksza. Tak jednak nie jest. Kiedy mamy do czynienia zniezalenymi

Rzd iprodukt narodowy wlatach 19291932

285

orodkami aktywnoci rzdowej, to deficyty inadwyki wtych centrach nie znosz si wzajemnie, jeli chodzi oich wpyw na sektor prywatny. Zamy na przykad, e wdanym roku rzd stanowy wIllinois wypracowa nadwyk wwysokoci 200 mln dolarw. Tyle samo wynis deficyt wstanie Nowy Jork. Jeli jestemy zainteresowani wielkoci cznego wpywu rzdw stanowych wNowym Jorku iIllinois, to nie moemy po prostu zsumowa przychodw iwydatkw wtych stanach inastpnie sprawdzi, ktra ztych kategorii jest wiksza. Wprzypadku Illinois nadwyka podatkowa to dla sektora prywatnego drena rodkw. Rwnie deficyt stanu Nowy Jork pozbawia sektor prywatny zasobw. Idealnie by byo, gdybymy porwnali przychody iwydatki kadego rzdu stanowego i lokalnego i kadorazowo wybrali wiksz z tych dwch wartoci. Nastpnie powinnimy zsumowa te dane, powikszajc je oprzychody lub wydatki rzdu federalnego wzalenoci od tego, ktra ztych wartoci byaby wiksza. Wten sposb otrzymalibymy wielko cakowitego wpywu fiskalnego wywieranego na gospodark przez rzdy wszystkich szczebli. Moemy jednak zastosowa t metod tylko wodniesieniu do rzdw stanowych i lokalnych z jednej strony i dla rzdu federalnego zdrugiej, gdy tylko takimi danymi dysponujemy5. Tabela VII Przychody rzdu iprzedsibiorstw rzdowych (wmld dolarw)
Przychody federalne 1929 1930 1931 1932 5,2 4,4 3,4 3,0 Przychody stanowe ilokalne 8,8 9,1 9,0 8,5 Razem 14,0 13,5 12,4 11,5

Teraz wreszcie, na podstawie tabeli VIII, moemy oszacowa wielko fiskalnej grabiey rzdowej wodniesieniu do szczebla federalnego oraz stanowego ilokalnego (wliczajc wto przedsibiorstwa rzdowe) iporwna te dane zdanymi na temat produktu prywatnego. Widzimy wyranie, jak duy by wzrost rzdowych obcie fiskalnych wczasie depresji. Stopa grabiey dokonywanej przez rzd federalny wzrosa zokoo 5 procent do 9 procent PPB iz6 procent do 10procent PPN. Stopa grabiey stanowej ilokalnej wzrosa z9 procent do 16 procent PPB iz10 procent do 19 procent PPN. Stopa cakowitej grabiey rzdowej
Poniewa w naszych danych rzdy stanowe i lokalne s zaliczane do jednej kategorii, nasze szacunki znaczco zaniaj wielko obcie fiskalnych sektora prywatnego.
5

286

Dodatek

wzrosa z14 procent do 25 procent PPB iz16 procent do 29 procent PPN. Azatem obcienia wzrosy niemal dwukrotnie! Tabela VIII Rzd aprodukt prywatny (wmld dolarw)
Lata 1929 1930 1931 1932 Produkt prywatny brutto 99,3 85,8 70,9 53,3 Produkt prywatny netto 90,7 77,3 62,7 45,7 Grabie Grabie stano- Cakowita grafederalna wa ilokalna bie rzdowa 5,2 4,4 5,5 4,4 9,0 9,7 9,7 8,8 14,2 14,1 15,2 13,2

Pozostay produkt prywatny (brutto) 1929 1930 1931 1932 85,1 71,7 55,7 40,1 Federalna grabie PPB (wproc.) 1929 1930 1931 1932 5,2 5,1 7,8 8,3 Federalna grabie PPN (wproc.) 1929 1930 1931 1932 5,8 5,7 8,8 9,6

Pozostay produkt prywatny (netto) 76,5 63,2 47,5 32,5

Stanowa ilokalna grabie PPB (wproc.) 9,1 11,3 13,7 16,5 Stanowa ilokalna grabie PPN (wproc.) 9,9 12,5 15,5 19,3

Cakowita rzdowa grabie PPB (wproc.) 14,3 16,4 21,5 24,8 Cakowita rzdowa grabie PPN (wproc.) 15,7 18,2 24,3 28,9

Indeks nazwisk

Numery stron wyrnione kursyw oznaczaj, e nazwisko wystpuje w przypisie. A Abbott Charles Cortez 107, 133 Abbott Charles F. 229 Abbott Edith 205, 223 Achinstein Asher 205 Addams Jane 158 Addis Charles S. 147 Aldrich Winthrop W. 116, 123, 149, 215 Alexander Magnus W. 253, 255 Anderson Benjamin M. 37, 61, 81, 101, 108, 111, 126, 129, 132, 152, 195, 203, 211, 244, 269 Andrews John B. 156, 158, 159, 160, 205 Angell James W. 258 Angly Edward 220, 269, 272 Atkins Willard E. 206, 257 Avery Sewell 217 Aydelotte Frank 257 Ayres Leonard P. 143, 228, 257, 273 B Bailey W.J. 129 Baker Newton D. 143, 224, 239 Baker Ray Stannard 161 Balch Emily Green 205 Balderston C. Canby 257 Balfour Arthur 144 Ballantine Arthur 272, 272 Bancroft Hugh 221, 221222 Barnes Julius 173, 188 Barnett George E. 257 Barrett William J. 277 Baruch Bernard M. 161, 184, 185, 187, 187, 224, 230, 230, 244 Bassie V. Lewis 65, 65 Baster A.S. J. 106 Bault William J. 217 Beard Charles A. 229 Beard Mary 161 Beck James M. 239, 239 Beckhart Benjamin Haggott 115, 121, 125, 129, 135, 135136, 148 Bellerby J.R. 146, 147 Bendix Vincent 255 Benedict Murray R. 178, 179, 183, 192, 194 Benes Eduard 144 Benham Frederic 41, 118 Berglund Abraham 114 Bernays Edward 202, 202 Bernstein Irving 163, 174, 199, 201, 206, 207, 217, 218, 223, 248 Berridge William A. 242 Bestor Paul 226 Beveridge William 118 Black Hugo 199 Black John D. 186 Blackett Basil 121, 124125, 125, 145, 147 Bliven Bruce 205

Indeks nazwisk

288

Indeks nazwisk

Bockus C.E. 234 Bhm-Bawerk Eugen von 7, 29 Bonbright James C. 218 Borchard Edwin W. 241 Bradley Phillips 218 Brand Charles J. 185 Brandeis Louis D. 154, 229 Breckenridge Sophinisba P. 205 Bresciani-Turroni Costantino 18 Brewster Ralph Owen 161, 161 Brissenden Paul F. 205, 218, 241 Brookbart Smith 201 Brown Harry Gunnison 17 Brown J. Douglas 217, 257 Brown William Adams jun. 124, 124, 205 Brownell F.H. 198 Bruere Henry 218 Bryan William Jennings jun. 254 Budge Siegfried 6 Burgess W. Randolph 125 Burlingham C.C. 206 Burtness B. 146, 255 Butler Nicholas Murray 144, 229, 230 Butterworth William 172 Byrd Richard E. 239 C Carter Edward C. 205 Carter Edward W. 263 Carver Thomas Nixon 206, 218, 242, 258 Cassady Ralph jun. 205 Cassel Gustav 145, 146148, 259 Catchings Waddill 47, 148, 161, 161 162, 162, 205 Chadbourne Thomas L. 158 Chafee Zechariah jun. 205 Chamberlain Joseph P. 161, 205, 205 Chandler Lester Vernon 106, 110, 111, 119, 120, 121, 122, 125, 126, 129, 133, 141, 142 Chapin Roy D. 245 Chapman John M. 137, 243, 270 Chase Stuart 206, 229, 243, 257258

Christensen Alice M. 178 Clark Grenville 239 Clark John Bates 205, 257 Clark John Maurice 177, 205, 231, 241, 258 Clark Lawrence E. 101, 102, 105, 108, 109, 119, 120, 128, 129, 130, 213, 214, 269 Clark Victor S. 205 Clay Henry 119, 122, 147 Clemence Richard V. 60 Coit Margaret 230 Colcord Joanna C. 205, 257 Commons John R. 142, 142, 143, 144, 146, 148, 158, 205, 216, 219, 256, 258 Compton Karl T. 229 Comstock William 269, 271 Cooke Morris L. 161, 205, 241 Coolidge Calvin 99100, 102103, 117, 126, 129, 131, 134, 134, 144, 160 161, 185186, 224, 239, 266 Cooper Kent 272 Copeland Morris A. 205, 257 Cord E.L. 255 Costigan Edward P. 247, 248 Coughlin Charles E. 256 Couzens James 160 Cowden J. Cheever 242 Cowley Malcolm 205 Cowling Donald 205 Cox Garfield V. 258 Coyle David Cushman 241, 243 Crissinaer Daniel R. 120 Croly Herbert 154 Crosby Oscar T. 119 Croxton Fred C. 161, 202, 217, 224, 228, 248 Cumberland W.W. 260 Currie Lauchlin 78, 250, 250, 252 D Dakin E.F. 4 Daugherty Harry M. 166 Davies George R. 275

Indeks nazwisk

289

Davis Jerome 205 Davis John W. 144, 224 Davison Henry 106 Dawes Charles G. 144, 245, 247, 253 Defrees Joseph H. 158159 Denman C. B. 187 Dennison Henry S. 158, 168, 230 Dewey Davis F. 205 Dewey Edward R. 4 Dewing Arthur Stone 246 Dice Charles A. 149 Dickinson Z.C. 135, 241 Dickstein Samuel 264 Director Aaron 258 Divine Robert A. 199, 222, 264 Donham Wallace B. 230, 230 Doody Francis S. 60 Dorfman Joseph 149, 153, 158, 162, 180, 187, 206, 216, 217, 222, 230, 231, 242, 252, 257, 258 Douglas Dorothy W. 206 Douglas Paul H. 161, 205, 218, 240, 242, 257, 258 Due John F. 280 Duggan Stephen P. 205 DuPont Pierre 172, 224 Durant Will 229 Durant William C. 134 E Eastman George 143 Eaton Howard O. 257, 257 Ebersole J. Franklin 247 Edgerton John 219, 224 Edgeworth Francis Y. 143 Edie Lionel D. 145, 256, 260 Edison Thomas 145 Einzig Paul 147 Eldridge Seba 205, 218 Ely Richard T. 181, 206, 241 Emery James A. 205206 Epstein Ralph C. 241 Ernst Morris L. 161 Evans Frank 187

F Fabricant Solomon 283, 283 Fairchild Fred Rogers 222 Fairchild Henry Pratt 205 Farrell James A. 222 Feis Herbert 161 Fels S. 161 Ferguson John M. 205 Fess Simeon D. 272 Fetter Frank Albert 7, 26, 205, 257 Fetter Frank Whitson 115116, 116, 257 Filene Edward 72, 205 Fisher Irving 135, 142, 143, 145146, 147, 147149, 158, 205, 241, 254256, 257, 258, 258259, 268 Fite Gilbert N. 192 Flanders Ralph E. 230 Flynn John T. 245, 246, 246 Ford Henry 145, 172, 173, 222, 224, 269 Foster William Trufant 143, 146, 148, 161162, 161162, 175, 206, 218219, 240, 241242 Foster William Z. 164 France Royal W. 229 Frankfurter Felix 206, 241, 241 Frazier Frederic H. 255 Frederick J. George 229 French D.R. 70 Frey John P. 162, 219 Friday David 143, 256, 258 Friedman David A. 145 Friedman Elisha M. 205 Friedman Milton 71 Friedrich A. Anton 205 Fusfeld Daniel R. 159, 224, 230 Fuss Henri 147 G Gage Lyman J. 143 Gardner Henry B. 241 Garrett Garet 108 Gary Elbert H. 163165 Gay Edwin F. 158, 241

290

Indeks nazwisk

Gayer Arthur D. 206, 218 Geddes A.E. 248 George David Lloyd 146 Gideonse Harold D. 258 Gifford Walter S. 224, 254 Gilbert S. Parker 105, 108, 108, 110 Gilbreth Lillian 202 Gilfillan S. Colum 205 Givens Meredith B. 205 Glass Carter 134135, 143, 256, 266, 271 Goldsborough Phillips L. 245 Goldsborough T. Alan 146, 255256 Gompers Samuel 143, 158, 184 Goodrich Carter 205 Grace Edward 172 Grace Eugene 168 Grady Henry F. 205 Graham Frank D. 11, 70, 256257, 257 Graves Lloyd M. 155 Green William 144, 162, 173174, 177, 195, 199, 199200, 205, 206, 222, 224, 228, 232, 239 Gregory Theodore E. 260 Gregory W.L. 268 Groves Harold M. 206 Gulick Luther 206 H Haberler Gottfried von 2, 24, 24, 26, 259, 259260, 260 Hadley Arthur Twining 143 Hahn L. Albert 34, 54 Haig Robert M. 240 Hale Robert L. 205 Haligren Mauritz A. 239 Hamilton Walton Hale 161, 205, 241, 257 Hamlin Charles S. 134 Hammond J.H. 198 Hammond M.B. 205, 241 Hansen Alvin Henry 54, 5455, 58, 145, 241, 258 Hard William 161 Harding W.P.G. 97, 101, 182

Harding Warren Gamaliel 95, 99, 116 117, 144, 154, 156, 158, 163166, 180, 180, 181 Hardy Charles Oscar 101, 104, 107, 109, 111, 123, 123, 137, 205, 258 Harper Floyd Arthur 3, 3 Harriman Henry I. 228, 230, 231, 231, 233, 267 Harris Seymour E. 97, 98, 101, 105, 106, 113, 133, 149, 252, 252 Harrison George L. 69, 196, 196, 213 Harriss Robert M. 256 Harrod Roy F. 221 Hastings Hudson B. 145 Hawtrey Ralph O. 145, 145, 147, 148, 259 Hayek Friedrich August 7, 24, 26, 26, 28, 29, 47, 67, 162 Hayes E.P. 217 Hays Will 224 Hazlitt Henry 16, 32 Hearst William Randolph 206, 218, 242 Heiple Rae C. II 17 Hepburn A. Barton 143 Herring Clyde 267 Hervey John G. 263 Hicks John D. 100, 178, 186, 267 Hillman Sidney 205, 233 Hillquit Morris 243 Hitler Adolf 199 Hogan John P. 242 Holcombe Arthur N. 205 Hollander Jacob 125, 224, 228, 241, 258 Homan Paul T. 37, 205 Hook Charles R. 163 Hoover Herbert C. zob. Hoover Herbert (Indeks rzeczowy) Hopkins Ernest M. 161 House Edward Mandell 154 Houston David 180, 182 Howenstine E. Jay jun. 156 Hoyt Homer 134 Huebsch B.W. 205

Indeks nazwisk

291

Hughes Charles Evans 117, 144, 166 Hunt Edward Eyre 159, 201, 219 Hushing W.C. 255 Hutcheson William 173 Hutt W.H. 16, 32, 33, 36, 39, 49, 49, 54 Hyde Arthur M. 171, 172, 187, 189, 192 I Ise John 218 J James, gubernator 99 Jardine William 186 Javits Benjamin A. 230 Jay Pierre 98 Jenks Jeremiah W. 143, 164 Jevons William Stanley 22 Johnson Alvin S. 205 Johnson Hugh S. 184185, 230 Johnson Magnus 100 Johnston Alvanley 173, 228, 253 Jones Jesse H. 269, 271 Jones Wesley 161 Jordan Virgil 196, 216, 231, 240241, 258 K Kahn Otto H. 144, 185 Kallen Horace M. 241 Kaltenborn H.V. 205 Kazakvich Vladimir D. 243 Keller Kent 255 Kellogg Paul U. 117, 257 Kemmerer Edwin W. 95, 143, 144, 146, 205, 256, 258, 260 Kendrick M. Slade 240 Kennedy Jane 237 Kenyon W.S. 160 Keynes John Maynard 29, 32, 45, 142 143, 145, 220221, 221, 274 Kimmel Lewis H. 240 King Willford Isbell 144, 146, 205, 241, 254, 255, 257, 257 Knappen Theodore M. 231 Knight Frank H. 241, 258

Knopf Alfred A. 205 Knox Frank 253 Kuznets Simon S. 6, 54, 60 Kyrk Hazel 205 L Lachmann Ludwig M. 25 LaFollette Robert M. 134, 206, 229, 241, 247, 248, 248 Laidler Harry W. 205 Lamont Corliss 205 Lamont Robert P. 172, 173, 175, 253, 261, 276 Lamont Thomas W. 226 Lamonta Thomasa W. ona 206 Landauer Carl 30 Lary Hal B. 108, 114 Latourette Kenneth S. 205 Lauck W. Jett 217 Lawrence Joseph Stagg 135, 148, 203 Lazard Max 144, 147 Leffingwell Russell C. 237 Legge Alexander 163, 187, 187, 224, 230 Leiserson William M. 157, 205, 241, 257, 257 Leland Simeon E. 240 Leon Ren 198, 254 LeRossignol J.E. 205, 218, 242 Lester Richard A. 257 Levinson Harold M. 276, 276 Lewis John L. 173, 233 Lewisohn Adolph 158 Lewisohn Samuel A. 158 Lilienthal David E. 166 Lin Lin 69, 70 Lindahl Erik 32, 34 Lindeman Eduard C. 206 Lindsay Samuel McCune 158 Lipsey Robert E. 283 Lombard Norman 145, 146, 255 Loth David 207, 230 Loucks William N. 206, 218, 241 Lowden Frank O. 144, 157

218,

220,

203,

189, 218,

292

Indeks nazwisk

Lubell Harold 17, 42 Lundberg Ferdinand 246 Lutz Harley Leist 257 Lyon William H. 184 Lyons Eugene 154, 156, 158, 158, 163, 164 M MacDonald Ramsay 220 Machlup Fritz 26, 37, 62, 63 MacIver Robert M. 218, 242 MacKenzie Frederick W. 165 Magee James D. 257 Mallery Otto Tod 157, 157158, 159, 204, 205, 217, 241, 257, 257 Marget Arthur W. 258 Margolin Raphael 157 Marshall Alfred 52, 143 Marshall Thomas R. 143, 146 May A. Wilfred 137 Mazur Paul M. 230 McAdoo William G. 98, 166, 229, 230 McCrea Roswell C. 205, 260 McDonough J.E. 262 McFadden Louis T. 148, 181 McGarrah Gates W. 101, 127, 196 McKelvie Samuel 187 McKinley Gordon W. 69, 71, 72, 76 McManus T.F. 19, 44, 81, 137, 141, 274 McMullen Joseph H. 155, 157, 167 Meeker Royal W. 145, 161 Melchett, Lord 144 Mellon Andrew 95, 99, 101, 102, 103, 113, 115, 120, 121, 124125, 126, 129130, 131, 134, 135, 161, 171 172, 177, 209, 220, 226, 236, 249 Meriam Lewis E. 217 Meyer Eugene jun. 99, 179, 180, 185, 196, 225226, 226, 227, 230, 244, 244, 245246, 249, 253 Miller Adolph C. 102, 110, 134, 256 Miller Nathan 154 Miller Robert M. 165 Millis Harry A. 205, 240, 258 Mills Charles M. 239

Mills Ogden 128, 172, 226227, 249, 253254, 256, 272, 272 Mints Lloyd W. 258 Mises Ludwig von zob. Mises Ludwig von i szkoa austriacka (Indeks rzeczowy) Mitchell Broadus 161, 205, 241, 257 Mitchell Charles E. 70, 101, 226, 254, 271 Mitchell John Purroy 157 Mitchell Lucy Sprague 154 Mitchell Wesley Clair 43, 143, 154, 158159, 160, 160, 206, 224, 228 Modigliani Franco 32, 32, 34 Moore O. Ernest 129 Moreau Emile 125, 127, 144 Morgenstern Oskar 137 Morris James O. 276 Moulton Harold Glen 205, 241, 258 Murphy Frank 206 Murray Alfalfa Bill 233 Muste A.J. 164 Myers William Starr 153, 171 N Nash Gerald D. 180, 226, 227, 244 Nelson R.W. 19, 44, 81, 137, 141, 141, 274 Newton Walter H. 153, 171 Niemeyer Otto 147 Norbeck Peter 134 Norman Montagu 118119, 120, 120 122, 122, 124, 126, 127, 127, 128, 135, 135, 137, 141, 146147, 196, 213, 213 Noyes C. Reinold 137 Nutt Joseph R. 245 O OLeary Paul M. 205 ONeal Edward A. 255 Oakwood John 221, 221 Ogburn William F. 161 Olds Marshall 164, 164 Olson Floyd 194 Owen Robert L. 255

Indeks nazwisk

293

P Page Walter Hines 128 Paley William S. 224 Palmer A. Mitchell 179 Palyi Melchior 123, 123 Parker, gubernator 182 Parkinson Thomas I. 161, 205 Patman Wright 255 Patterson Ernest M. 241, 258 Patterson S. Howard 205 Paul Randolph 237 Pearson Frank 4, 145 Peek George N. 184185, 185, 187, 230 Peixotto Jessica 206 Pepper George H. 160161 Perkins Frances 205206 Perlman Selig 241 Pershing John J. 239 Person H.S. 229 Persons Warren M. 143, 256, 258 Phelps Clyde W. 75 Phillips C.A. 19, 20, 26, 44, 47, 81, 98, 137, 141, 142, 258, 274 Phillips Charles F. 179 Pigou Arthur Cecil 145 Pinchot Gifford 143, 165 Pittman Key 198 Pomerene Atlee 245, 253 Pound Roscoe 161 Pratt Ruth 128, 161 Prochnow Herbert V. 72 Putnam George E. 116, 222 R Ramseyer Christian 255 Rand James H. jun. 144, 255 Ratner Sidney 209, 236 Reed Clyde M. 189 Reed Harold L. 110, 130, 205, 216 Reeve Joseph E. 204, 242 Reno Milo 193 Reynolds Jackson E. 196 Richberg Donald R. 166, 166, 206, 256 Rist Charles 119, 119, 120, 127128, 128, 141, 144

Ritchie Albert C. 270 Robbins Lionel 67, 108, 118, 120 Robertson Dennis H. 30, 30, 142, 142, 145 Robey Ralph West 102, 137 Robinsa Raymonda ona 161 Robinson Edgar E. 187 Robinson Henry Morton 134 Robinson Joseph 226, 244 Robinson Leland Rex 260 Rogers James Harvey 143, 146, 216, 256 Rohlfing Charles C. 263 Roosevelt Archibald R. 239 Roosevelt Franklin D. 144, 154, 159, 159, 177178, 192, 218, 231, 239, 239, 242, 243, 247, 254, 262, 267268, 270271, 272, 272 Root Elihu 144, 239 Rorty Malcolm C. 143, 242, 255 Rosenwald Julius 154, 161, 172 Rosenwald Lessing J. 255 Rothschild Louis 144 Rothschild z Wiednia 211212 Rovensky John E. 144 Rumely Edward A. 255 Ruml Beardsley 217 Ryan John A. 161, 205, 206, 258 S Sachs Alexander 260 Saloutos Theodore 100, 178, 186, 267 Salter Arthur 129, 145 Sammons Robert L. 108, 114 Sapiro Aaron 183184 Sawyer D.H. 218 Sayre Francis B. 205 Schacht Hjalmar 108, 108, 122, 125, 127128 Schilling William F. 187 Schlesinger Arthur M. jun. 154, 223, 229, 230, 233, 233 Schultz Henry 258 Schumpeter Joseph A. 1, 56, 58, 5859, 59, 60, 60, 65, 65

294

Indeks nazwisk

Schwab Charles M. 163164, 168, 195 Schwenning Gustav T. 205 Scott W.R. 43, 43 Seager Henry R. 205 Selden Richard 71 Seligman Edwin R.A. 206, 241, 258 Sellin Thorsten 205 Sexauer Fred H. 255 Shannon Fred A. 194 Shaviro Sol 273, 273274 Shelby Donald 76 Shibley George H. 146, 256 Shideler James M. 182, 184 Shientag Bernard L. 206 Silver Abba Hillel 224 Silver Gray 183 Simkhovitch Mary K. 205 Simonds Alvin T. 255 Simons Henry C. 240, 258 Simpson John A. 255 Slichter Sumner H. 206, 240, 241, 257 Sloan Alfred P. 172, 254 Smith Alfred E. 157, 161, 239, 242 Smith Edwin S. 206, 231 Smith J.G. 116 Smith J. Russell 231 Smith Vera C. 151 Smoot Reed 198, 254 Snowden Philip 149 Snyder Carl 133, 140, 142, 142143, 216 Solo Carolyn Shaw 59 Soule George 206, 219, 231, 241, 243 Sprague Oliver M.W. 99, 99, 124 Sprague Mitchell Lucy 154 Spreckels Rudolph 230 Stamp Josiah 144 Stewart Walter W. 133 Stimson Henry 143, 222, 222 Stine Oscar C. 192, 194 Stocking George W. 234 Stone James C. 187, 187, 190 Stone Nahum I. 161, 205 Stone Nathan J. 157 Strakosch Henry 144, 147 Straus Oscar 154

Strong Benjamin 97, 101, 106, 110, 110, 111, 114118, 119120, 120, 121, 121122, 122, 124125, 126, 126 127, 127, 128, 128129, 130, 130, 133, 133, 141, 141, 142, 142, 145, 145, 146, 216 Strong James G. 141142, 146 Swift Linton B. 248 Swope Gerard 161, 206207, 228229, 229, 231, 231232, 233, 267 Swope Herbert Bayard 230 T Taber Louis J. 239, 255 Taft William Howard 143 Tannenbaum Frank 205 Tarbell Ida M. 158 Taus Rogoff Esther 111 Taussig Frank W. 154, 198, 205, 241, 258 Taylor A. Wellington 260 Taylor George R. 218 Taylor J.S. 218 Tead Ordway 205, 241 Teagle Walter C. 172, 224, 254, 277 Teague C.C. 187, 187 Terborgh George 55 Thomas Albert 147 Thomas Norman 144, 205, 243 Thompson Sam H. 187 Thorp Willard L. 205, 218 Tippetts Charles S. 257, 258 Trafton George H. 162 Traylor Melvin A. 227 Tucker Rufus S. 260 Tugwell Rexford Guy 231, 231 U Underwood Oscar W. 143 V Valgren V.N. 178 Van Buren Martin 151 Van Kleeck Mary 158159, 205 Vandenberg Arthur H. 192, 205

Indeks nazwisk

295

Vanderlip Frank A. 255 Vanderlipa Franka A. ona 161 Veblen Thorstein 63 Villard Oswald Garrison 205 Viner Jacob 116, 240, 257, 258 Vissering G. 147, 213 W Wagner Robert F. 161, 204205, 218 219, 223, 241 Wald Lillian 158, 205 Walker Amasa 22, 27, 28 Wallace Henry A. 143, 181, 183, 185, 255, 258 Wallace Henry C. 180, 184, 185 Walsh David I. 255 Warbasse J.P. 205 Warburg Felix M. 158 Warburg Paul M. 105106, 106, 109, 128, 144 Ware Norman J. 218 Warne Colston E. 205 Warren George F. 145, 216 Warren Robert B. 125, 260 Warren Harris Gaylord 116, 154, 155, 163, 190, 202, 217, 227, 234, 237, 239, 263 Watkins Gordon S. 205206, 241 Watkins Myron W. 241 Watkins Ralph J. 234 Wehle Louis 227 Wendt Paul F. 225 West Bradford W. 263 Weyforth William O. 206 Wheeler Burton K. 254 White William Allen 154, 224 Whitney A.F. 173, 253 Whitney George 226 Whitney Richard 134, 201 Whittlesey Charles R. 257 Wicksell Knut 145 Wiggin Albert H. 203204, 226, 261 Wilbur Ray Lyman 234

Willcox W.F. 241 Williams Carl 187 Williams John H. 259 Williams John Skelton 99 Willis H. Parker 61, 96, 99, 101, 106, 108, 111, 124, 128, 137, 143144, 203, 243, 258259, 259, 270, 270 Willits Joseph H. 161, 206, 217, 257, 257 Willoughby William F. 206 Wilson Charles S. 187 Wilson Huntington 143 Wilson William B. 154 Wilson Woodrow 95, 113, 143, 154, 157158, 158, 179, 180 Winant John G. 143, 161 Windegger F.R. von 268 Wise Stephen S. 158 Witte Edwin E. 206, 241 Woll Matthew 159, 173, 206, 224, 228 Wolman Leo 158159, 168, 168, 206, 206, 217, 218, 219220, 220, 257, 257 Wood Robert E. 255 Woodhouse Chase Going 206 Woods Arthur 201, 202, 207, 217, 223 224 Woolley Clarence 159 Wright C.W. 258 Wright Ivan 256, 258 Wright Quincy 258, 259 Wyatt Walter 226 Y Yellen Samuel 165 Yntema Theodore O. 258 Yoder Dale 275 Young Allyn A. 143, 149 Young Owen D. 144, 154, 159, 172, 224, 229, 242, 254 Young Roy 134, 196

In de ks r z eczow y

Indeks rzeczow y
A akcepty (acceptances) zob. System Rezerwy Federalnej akcepty zagraniczne 103104, 106 107, 109, 136, 213 Alabama 248 Amalgamated Clothing Workers 233 American Gas Association 173 American Legion 263 American Railways Association 173 Ameryka Poudniowa 109 Amerykaska Federacja Biur Rol nych (American Farm Bureau Fede ration) 144, 178, 183, 185, 187, 197, 255 Amerykaska Federacja Pracy (AFP, American Federation of Labor) 143144, 159160, 162, 163, 174 175, 197, 199200, 219, 232233, 243, 254, 255, 263 Amerykaska Izba Handlowa 158, 160, 172, 173, 187, 188, 199, 224, 228, 232 Amerykaska Liga Budowlana ( Con struction League of America) 242 Amerykaska Rada Akceptacyjna (American Acceptance Council) 105, 128 Amerykaska Rada Budownictwa (American Construction Council) 159 Amerykaska Rada Edukacji ( Ameri can Council on Education) 144 Amerykaska Rada Inynierw (American Engineering Council) 160, 247 Amerykaska Rada Rolnictwa (Ame rican Council of Agriculture) 185 Amerykaski Instytut Architektw (American Institute of Architects) 199 Amerykaski Instytut elaza i Stali (American Iron and Steel Institute) 163 Amerykaski Zwizek Generalnych Wykonawcw (Associated General Contractors of America) 160, 242 Amerykaskie Stowarzyszenie Ba weny (American Cotton Associa tion) 182 Amerykaskie Stowarzyszenie Eko nomiki Rolnictwa (American Farm Economic Association) 144 Amerykaskie Stowarzyszenie Gospo darki Nieruchomociami (American Home Economic Association) 199

298

Indeks rzeczowy

Amerykaskie Stowarzyszenie Ho dowcw Pszenicy (American Wheat Growers Association) 182 Amerykaskie Stowarzyszenie na Rzecz Ustawodawstwa Pracy (American Association for Labor Legis lation AALL) 144, 157158, 160 161, 165, 205, 206 Amerykaskie Stowarzyszenie Prawni kw (American Bar Association) 144 Amerykaskie Stowarzyszenie Staty styczne (American Statistical Asso ciation) 144 Amerykaskie Towarzystwo Ekono miczne (American Economic Asso ciation) 203 Argentyna 189, 197 Arizona 202 Austria 126, 144, 211213 B Bank Anglii 119, 121, 124, 127, 128, 133, 212213 Bank Belgii 120 Bank Francji 119, 125, 127, 144, 211 212 Bank Holandii 213 Bank of International Settlements (BIS) 196, 212, 213 Bank Polski 120 Bank Rezerwy Federalnej wChicago 128 Bank Rezerwy Federalnej w Kansas City 129 Bank Rezerwy Federalnej wNowym Jorku zob. Nowojorski Bank Rezerwy Federalnej Bank Woch 120, 126 banki oszczdnociowe 71, 7981 bankowo centralna zob. System Rezerwy Federalnej

bankowo  bankowo oparta na rezerwie czstkowej 11, 16, 19, 21, 27, 269, 272  dzika bankowo 21  depozyty na danie 6870, 7172, 7781, 9294, 131, 212, 214, 250, 251, 268270, 272  depozyty terminowe 6971, 7781, 9395, 131, 268  k redyty hipoteczne 71, 227, 262  panika 1819 r. 269  panika 1837 r. 151  rezerwy 16, 20, 7777, 7982, 85 87, 9093, 101102, 131, 175, 196, 214215, 249, 251, 268  runy na banki 11, 16, 19, 43, 69, 78, 251, 268269  wolna bankowo 21  wakacje bankowe 269271, 272 zob. te kredyt, System Rezerwy Federalnej bawena 108, 182183, 184185, 187, 190191, 197, 202, 247 Belgia 126 bezrobocie 10, 15, 18, 23, 3233, 3536, 3840, 42, 68, 147, 151, 157, 162, 195, 199, 204, 214, 219, 221, 232, 241, 256258, 273, 277  keynesistowska recepta na 3132, 33, 35  w trakcie kryzysu 35, 173, 275, 276  wWielkiej Brytanii 126 zob. te pace bimetalizm zob. srebro Boden-Kredit Anstalt 211 boom zob. inflacja budowa domw, budownictwo zob. roboty publiczne budet zob. rzd

Indeks rzeczowy

299

C California 193, 199, 202, 205, 219, 233 CapperaHaugena ustawa, projekt 185 CapperaMcFaddena ustawa, projekt 181 CapperaVolsteada ustawa o handlu spdzielni z1922 r. 181 CapperaWilliamsa ustawa, projekt z1924 r. 186 Carnegie Corporation 159 Central Republic Bank and Trust Company 245 ceny  stabilizacja 3, 46, 68, 139149, 162, 168, 180, 191, 254255, 259  wolnorynkowe 57 ceny, utrzymywanie na wysokim po ziomie 184  masa 192  baweny 190  pszenicy 185, 186188  weny 191 Chase National Bank 61, 108, 143, 203, 226, 261 ca 115, 186, 197, 203204, 211, 258, 266 co FordneyaMcCumbera 115116 Komitet Doradcw ds. Pasa Kuku rydzianego (Corn Belt Advisory Committee) 179 cukier 109, 197 cykle koniunkturalne 12, 4, 24, 26, 28, 3738, 3940, 45, 4951, 5354, 59, 67, 73, 159, 161162  przyczyny 3, 5, 43, 57, 64  powtarzanie si 27 zob. te deflacja, depresja, kryzys, inflacja, cykle koniunkturalne aekonomia cykle zob. cykle koniunkturalne czas pracy zob. godziny pracy Czechosowacja 144 Czerwony Krzy 190191, 222223

D Dakota Pnocna 146, 156, 194, 248, 255 Dakota Poudniowa 184, 193, 267 Dania 202 deflacja 1012, 15, 16, 27, 44, 60, 94, 125, 149, 214, 250251, 259260, 269, 272 Delaware 270 Departament Handlu 115116, 155, 159, 161, 169, 177, 187, 280, 282, 283, 287 Departament Rolnictwa 178, 182, 225 Departament Stanu 117, 198, 264 Departament Sprawiedliwoci 263 depozyty na danie zob. bankowo depozyty terminowe zob. bankowo dobra kapitaowe 610, 12, 14, 23 24, 29, 37, 4445, 4648, 5051, 5354, 5758, 6364, 140, 203, 214, 259260, 273, 277 dobra produkcyjne zob. dobra kapitaowe dobra trwae zob. dobra kapitaowe dobra wyszego rzdu zob. dobra kapitaowe dolar kompensowany 146, 255 druga wojna wiatowa 36 E Egipt 197 eksport 108, 114116, 118, 121, 122, 124, 125, 126, 130131, 136, 156, 158, 179180, 186, 194, 197198, 203, 212, 234, 247 zob. te rolnictwo Europa 104, 107, 114, 118, 121122, 123124, 125, 130, 131133, 145, 148, 184, 198, 211213, 214215 F faszyzm zob. socjalizm Federalna Agencja Rolnictwa (FAR, Federal Farm Board) 186187, 188 189, 190192, 193, 202

300

Indeks rzeczowy

Federalna Komisja Handlu (Federal Trade Commission) 169, 179180 Federalna Rada Rezerw Pracowni czych (Federal Labor Reserve Board) 157 federalna ustawa okredytach rolnych z 1916 roku (Federal Farm Loan Act) 178 Federalny System Kredytw Rolnych (Federal Farm Loan System) 178, 226 Federalny System Kredytw rednio terminowych (Federal Intermediate Credit System) 180 Federalny Zesp Doradcw (Federal Advisory Council) 105 Filipiny 191, 193, 199 fluktuacje gospodarcze 26, 28, 47 49, 51, 53, 57, 63, 87, 260 Folwark Narodowy (National Grange) 144, 185, 199, 255 Francja zob. te Bank Francji 117, 128, 211 Fundacja Rockefellera 217 G General Electric 206, 228229 General Motors 41, 254, Georgia 248 gieda wNowym Jorku zob. Nowojorska Gieda Papierw Wartociowych godziny pracy 36, 42, 154, 164165, 173, 220, 266, 275, 277 gospodarka mieszkaniowa 56, 158, 225 gospodarka planowa zob. socjalizm gospodarstwa rolne zob. rolnictwo Grecja 126 H hiperinflacja zob. inflacja Holandia 119, 213

Hoover Herbert C.  Komitet ds. Najnowszych Zmian wGospodarce (Committee on Re cent Economic Changes) 160, 168  pace 166167, 171173, 174, 200, 202203, 217, 220, 233, 265266  polityka celna 197, 235  polityka dotyczca bezrobocia 155156, 158, 163, 167, 172173, 198199, 202, 217, 221223, 266  polityka dotyczca giedy 134, 153 154, 201, 224225, 260261  polityka dotyczca kredytw i inflacji 128129, 135, 148, 159, 168, 200, 225226, 248249, 251253, 265, 269, 271  polityka dotyczca produkcji ropy naftowej 234  polityka dotyczca robt publicznych 153, 156157, 160, 162163, 171, 177, 195, 201202, 206207, 208, 217218, 235, 241, 243, 266  polityka dotyczca zatrudnienia 154, 164, 165166  polityka fiskalna 209, 236237, 239  polityka imigracyjna 198199, 222, 235, 263264  polityka rolna 177178, 186, 189  polityka rzdu dotyczca planowania 152, 153, 155, 166, 231232, 265, 278  polityka wydatkw rzdu 216, 240, 246247  w ypowiedzi nt. poyczek zagranicznych 116 I Illinois 144, 157, 185, 193, 248, 255, 285 imigracja 167, 198199, 204205, 236, 263264 zob. te Hoover, imigracja

Indeks rzeczowy

301

Indiana 270 Indie 124125 inflacja 56, 78, 14, 1719, 23, 34, 5354, 5657, 60, 6869, 76, 7778, 115116, 122, 133134, 196, 211, 215216, 241, 255, 259260, 271, 278  hiperinflacja 18, 107 zob. te kredyt; System Rezerwy Federalnej inflacja wlatach 19211929  przyczyny 77, 82, 87, 91, 95, 99, 110111, 113, 119120, 123, 126, 128129, 131, 132133, 137  stabilizacja cen jako przyczyna 119125, 139140 ingerencja rzdu 6, 14, 16, 51, 68 Institute on Gold and Monetary Sta bilization 258 Interchurch World Movement 164 inwestycje 2, 68, 13, 15, 17, 23, 25, 2931, 33, 47, 50, 5257, 63, 73, 139, 206, 221, 259, 273  chybione (nietrafne), 9, 1314, 23, 25, 28, 45, 47, 54, 133, 156, 203, 259, 266 Iowa 160, 183, 193194, 201, 255, 267 Izba Handlowa wChicago 189 Izba Handlowa zob. Midzynarodowa Izba Handlowa, Izba Handlowa USA J Japonia 119 K Kanada 185, 197, 202, 243 Kansas 141, 146, 156, 182, 189, 193, 233 Karolina Pnocna 221 Karolina Poudniowa 182, 221, 227 kartele przemysowe zob. socjalizm kartele zob. socjalizm

kasy oszczdnociowo-poyczkowe 71, 73, 93 Khaki Shirts of America 193 koleje 56, 165166, 172, 236, 245247, 263, 273, 277 kolektywizm zob. socjalizm Komisja ds. Akcji iGiedy (Securities and Exchange Commission) 261 Komisja Pienina 102 Komitet ds. Siy Nabywczej ( Com mittee on Purchasing Power) 143 Komitet Robt Publicznych (Public Works Committee) 157 komunizm ikomunici 164, 272 Konferencja Burmistrzw USA (United States Conference of Mayors) 243 konferencja wGenui w1922 r. 146 148 konferencja wsprawie bezrobocia we wrzeniu 1921 r. 156, 159, 168 konsumpcja 2, 68, 13, 15, 16, 24, 3031, 33, 35, 4142, 45, 4850, 5254, 56, 64, 151, 202203, 207, 220, 228, 259 Korporacja Finansw Wojennych (War Finance Corporation WFC) 99100, 155156, 178180, 181, 225227 Korporacja Finansowa Handlu Za granicznego (Foreign Trade Finan cial Corporation) 156 Korporacja Finansowa Hodowcw ywca (Stock Growers Finance Corporation) 180 Korporacja Stabilizacji Zboowej (Grain Stabilization Corporation) 188189 Korporacja Stabilizacyjna Baweny (Cotton Stabilization Corporation) 190 koszty zob. ceny krach w1929 r. zob. kryzys, krach na giedzie

302

Indeks rzeczowy

Krajowa Federacja Obywatelska (Na tional Civic Federation) 164 Krajowa Konferencja Budownictwa Mieszkaniowego (National Housing Conference) 235 Krajowa Konferencja Rolnicza w1922 r. 180181 Krajowa Korporacja Dystrybucji Weny (National Wool Marketing Corporation) 191 Krajowa Korporacja Kredytowa (Na tional Credit Corporation NCC) 226228, 235, 244 Krajowa Liga Bezrobocia (National Unemployment League) 160 Krajowa Liga Gospodarcza (National Economy League) 239 Krajowa Unia Rolnikw (National Farmers Union) 199, 254, 255 Krajowe Stowarzyszenie Fabrykan tw (National Association of Ma nufacturers) 164, 166, 205, 224, 229, 232 Krajowe Stowarzyszenie Poredni kw Kredytowych (National Asso ciation of Credit Men) 144 Krajowy Komitet Gospodarczy (Na tional Economy Committee) 239 Krajowy Zarzd Organizacji Rolni czych (National Board of Farm Or ganizations) 185 Krajowy Zwizek Agencji Nierucho moci (National Association of Real Estate Boards) 199 Krajowy Zwizek Wgla (National Coal Association) 234 kredyt bankowy zob. bankowo; kredyt kredyt konsumpcyjny zob. kredyt kredyt ratalny zob. kredyt, ratalny

kredyt  ograniczanie i ekspansja 2, 6, 7, 814, 1619, 2328, 45, 5354, 57, 61, 67, 73, 107, 114, 120121, 124125, 126129, 130131, 133, 139141, 175, 216, 218, 221, 226, 253254, 258260, 272  raty 64 zob. te System Rezerwy Federalnej; poyczki zagraniczne; inflacja; Korporacja Odbudowy Finansw kredyty hipoteczne zob. bankowo kryzys w1819 r. 151 kryzys w1893 r. 157 kryzys wlatach 18731879 172 kryzys wlatach 19201921 151152, 154, 155, 159, 167, 175, 203, 274 kryzys, depresja  charakterystyka 34, 5, 8, 1011, 23, 28, 35, 4041, 45, 48, 139, 275276, 278  k rach na giedzie 132134, 171, 176, 203  polityka rzdu wtrakcie 14, 1617, 29, 9495, 98, 102, 134, 137, 207, 216, 251252, 256, 266267, 277  zapobieganie 18, 21 zob. te cykle koniunkturalne; Hoover Herbert C. Kryzysowy Komitet ds. Zatrudnienia (Emergency Committee for Employ ment) 199, 207, 217, 219, 223224, 257, 276 Kuba 109 kukurydza 183 L laissez-faire, leseferyzm, leseferystycz ny 151152, 163, 169, 180, 187, 195, 216, 225, 229, 269, 272, 277

Indeks rzeczowy

303

Liberia 117 Liga Bezpartyjnych (Non-Partisan League) 156 Liga Narodw 125, 129, 147 Liga Stabilnego Pienidza (Stable Money League) 143 Luizjana 182, 227, 248, 269 M Massachusetts 160, 219 mka 108 McNaryegoHaugena ustawa 185, 186 Michigan 192, 205, 219, 269, 271 mied 108 Midzynarodowe Biuro Pracy (Inter national Labor Office) 147 Midzynarodowe Stowarzyszenie ds. Bezrobocia (International Associa tion on Unemployment) 147 Midzynarodowe Stowarzyszenie na Rzecz Postpu Spoecznego ( In ternational Association for Social Progress) 147 Midzynarodowe Stowarzyszenie na Rzecz Ustawodawstwa Pracy ( In ternational Association for Labor Legislation) 147 Midzynarodowy Kongres na Temat Polityki Spoecznej 147 Midzystanowa Komisja Handlu (In terstate Commerce Commission) 180, 246 Midzynarodowa Izba Handlowa 254 Minnesota 193, 194, 219, 267 Minnesota Farm Bureau 191 Mises Ludwig von iteoria austriacka 12, 78, 9, 12, 19, 21, 2328, 29, 31, 43, 47, 5154, 56, 57, 60, 61, 6365, 67, 113, 140141, 156, 214, 259 Montana 193, 248, 254

moralna perswazja 100101, 134 135 Morgan J.P. and Company 106, 108, 119120, 196, 211, 213, 226, 245246 N nabia 192 nadprodukcja zob. dobra kapitaowe Narodowa Liga Konsumentw (Na tional Consumers League) 144 Narodowa Partia Rolniczo-Robotni cza (National Farmer-Labor Party) 100 Narodowe Biuro Bada Ekonomicz nych (National Bureau of Econo mic Research) 159, 168 Narodowe Stowarzyszenie Edukacyj ne (National Education Associa tion) 144 Narodowe Stowarzyszenie Monetar ne (N ational Monetary Associa tion) 144 National Electric Light Association 173 Nebraska 100, 182, 193, 267 Nebraska Farmers Union 191 New Jersey 248 Niemcy 107108, 212 Norwegia 126 Nowojorska Gieda Papierw Warto ciowych 131, 134, 201, 260 Nowojorski Bank Rezerwy Federalnej (New York Federal Reserve Bank) 97, 101102, 104106, 108, 118119, 125126, 127128, 130, 135, 136, 142, 196, 212, 213, 216 Nowojorskie Stowarzyszenie Kupcw (Merchants Association of New York) 100, 145, 256 Nowy Jork 7778, 101, 106, 108 109, 121, 123, 126, 157, 161, 201, 221, 248, 254, 286

304

Indeks rzeczowy

O Obywatelska Organizacja Odbudo wy (Citizens Reconstruction Orga nization) 256 Ohio 250, 270 Oklahoma 233 Oregon 248 Organizacja Przemysu Narodowego (National Industrial Conference Board) 140, 167 oszczdnoci, oszczdzanie 6, 7, 13, 15, 17, 2931, 4142, 47, 50, 52, 5455, 56, 63, 71, 76, 80, 207, 272, 280 zob. te bankowo P papiery wartociowe rzdu zob. rzdowe papiery wartociowe parki narodowe 234 Partia Demokratyczna 161, 230 Partia Republikaska 134, 154, 230 Partia Socjalistyczna 144, 205 Pensylwania 157, 248, 270 pienidz  jako przyczyna kryzysu 3, 6869  poda i popyt na 4, 6, 1112, 22, 36, 30, 33, 40, 46, 50, 53, 7071, 73, 7576, 8182, 85, 87, 9094, 113, 122123, 131133, 139140, 176, 196, 203204, 213, 214215, 249252, 259, 267268, 271, 280  puapka pynnoci 31  sia nabywcza 4, 6, 34, 3536, 46, 167, 217, 219222, 259, 275276 zob. te deflacja; zoto; inflacja; srebro pierwsza wojna wiatowa 105, 116, 166, 271 pace  keynesistowska teoria pac 33, 40  przymus rzdu wsprawie pac 34, 3637, 165  teoria produktywnoci kracowej wzastosowaniu do pac 34

 w czasie kryzysu 10, 15, 32, 35, 37, 40, 42, 140141, 151, 173, 201, 202, 217, 219222, 241, 273274, 275276 plan Dawesa 107 plan Plumba 166 pynno zob. pienidz podatki  dochodowe 209, 236237  od zyskw kapitaowych 135, 203  spadkowe 236237  wtrakcie kryzysu 17 Pollak Foundation for Economic Re search 161 Polska 185 Pomoc bezporednia 221224, 247 248 popyt spekulacyjny 3132, 39 popyt zob. pienidz; popyt spekulacyjny Portugalia 126 poyczki giedowe (maklerskie) 61 63, 101102, 129, 131 poyczki zagraniczne  rzdu USA 115, 117  kontrola rzdu USA nad 107108, 114, 115117, 121, 126, 130131, 153, 197, 211, 213 poyczki zob. kredyt; System Rezerwy Federalnej poyczkodawcy, wierzyciele, zob. bankructwo praca dzieci 154 praca, sia robocza zob. praca dzieci; umowy zbiorowe; godziny pracy; bezrobocie; zwizki zawodowe; pace prawo upadociowe 153, 198, 225, 235236, 262263, 267 preferencja czasowa 3, 68, 12, 17, 26, 28, 3031, 42, 55, 56 zob. te konsumpcja; stopa procentowa, oszczdnoci produkcja zob. konsumpcja; dobra kapitaowe

Indeks rzeczowy

305

produkt narodowy brutto (PNB, Gross National Product) 207208, 216, 238, 273, 279281 projekt ustawy LenrootaAndersona 181 przedsibiorcy zob. cykle koniunkturalne przemys chemiczny 141 przemys drzewny 141, 271 przemys stalowy, zob. te United States Steel 140, 163165, 173, 203, 220, 273 przemys elazny (wyrobw ela znych) 140, 273 psychologia i cykle koniunkturalne 6465 pszenica 108, 183185, 187, 189, 197, 202, 225 R recesja zob. depresja, Korporacja Odbudowy Finansw 179, 227, 235, 243244, 246247, 253, 258, 259, 261, 266 Reichsbank 119, 213 rezerwy czstkowe zob. bankowo; bankowo oparta na rezerwie czstkowej rezerwy zob. bankowo roboty publiczne 157, 159160, 161 162, 199, 200, 202, 204, 218, 219, 235, 238, 241244, 246, 258259, 266267, 273 zob. te Hoover Herbert C. rolnictwo  ceny 121, 126, 130131, 140, 149, 156, 182, 187, 195, 202, 260  eksport, poyczki dla 99100, 106, 114115, 117, 121, 126, 129, 131, 136, 179181, 185186, 197, 212, 222, 246247, 266  wakacje rolnicze 193 ropa naftowa 233234 Rosja 189

rzd federalny zob. rzd rzd Stanw Zjednoczonych zob. rzd; nazwy poszczeglnych agencji inazwiska osb rzd, rzd federalny, kontrola nad gospodark iprzemysem  polityka w czasie kryzysu zob. te Hoover Herbert C. 36  w ydatki rzdu 15, 17, 18, 85, 151, 207, 208209, 216, 238239, 240, 259, 279281, 282283 rzdowe papiery wartociowe 73, 83, 8687, 9094, 98, 103, 109111, 113, 132, 175, 196, 249250, 268 S Schroeder (firma angielska) 211 sia nabywcza zob. pienidz Skandynawia 119 Skarb, Departament Skarbu 8587, 90, 9293, 95, 97, 102103, 130, 137, 156, 181, 229, 247, 249, 261, 282 socjalizm  kartele przemysowe, 182184 srebro 75, 85, 95, 113, 125, 198, 254 Standard Oil 128, 155, 172, 254, 277 stopa dyskontowa zob. System Rezerwy Federalnej; procent stopa procentowa 34, 9, 31, 48, 54, 67, 108, 110, 111, 114, 120, 126127, 131, 250  oprocentowanie poyczek 6, 9  stopa naturalna 6, 9, 13, 26, 31 stopa redyskontowa 8385, 96, 98 101, 113, 114, 128, 132, 135, 176, 195, 215  karne stopy odsetkowe 9697, 131 zob. te System Rezerwy Federalnej Stowarzyszenie Handlu w Chicago (Chicago Association of Commer ce) 145 Stowarzyszenie Stabilnego Pienidza (Stable Money Association) 144, 255 strajki mleczne 193

306

Indeks rzeczowy

System Rezerwy Federalnej 1920, 2223, 75, 76, 8083, 85, 8687, 92, 94, 95, 98101, 107, 109, 110111, 126, 127, 128129, 131, 137, 141, 145, 148, 175, 180, 195, 200, 203, 204, 213, 249251, 254255  akcepty 84, 103106, 108, 113, 132, 135137, 176, 196, 215  Komitet ds. Otwartego Rynku (Open-Market Committee) i operacje otwartego rynku 20, 84, 86, 109110, 113114, 129, 132, 140, 249, 252, 258  oprocentowanie poyczek zwrotnych na danie (call loan rates) 102, 109, 131, 196  poyczki dla bankw 19, 92  rezerwy zob. bankowo, rezerwy  rzdowe papiery wartociowe (Government securities) zob. rzdowe papiery wartociowe  stosunki midzynarodowe zob. akcepty zagraniczne; Nowojorski Bank Rezerwy Federalnej  umowy odkupu 109  weksle zdyskontowane 8485, 86 87, 9094, 96, 113, 215, 268 System Bankw Poyczek na Domy (Federal Home Loan Bank System) 227, 235, 247, 261262, 265 szkoa bankowoci 61 Szwajcaria 119 T tamy  Boulder Dam, 202, 243  Grand Coulee Dam, 202  Tama Hoovera (Hoover Dam) 195, 202 Tennessee Valley Authority 202 teoria austriacka zob. Mises Ludwig von teoria cyklu koniunkturalnego Schum petera 5860

teorie kredytu, jakociowe 6064, 101, 133, 135136 Texas 182, 221, 233 tezauryzacja 1112, 3033, 4041, 45, 47, 149, 224, 252253, 267, 271 U ubezpieczenia na ycie 72, 73, 93, 267 ubezpieczenie od bezrobocia 15, 159, 163, 206, 219, 223, 260 ukad zbiorowy 154, 164 United Mine Workers of America 144, 154, 233 United States Steel 155, 163, 164 165, 222 Urzd Ce USA 157 Urzd ds. Odbudowy Kraju (Natio nal Recovery Administration) 228, 230, 267 Urzd Reformy Rolnictwa (Agricul tural Adjustment Administration) 230  ustawa BaconaDavisa 220 ustawa Cappera o obrocie zboem na giedzie z1921 r. (Grain Futures Act) 156 ustawa GlassaSteagalla 244, 249, 252253, 258 ustawa NorbeckaBurtnessa 185 ustawa okredytach rolnych z1923 r. (Agricultural Credits Act of 1923) 100, 181 ustawa o magazynowaniu z 1916 r. 178 ustawa o pomocy i budownictwie z1932 roku (Emergency Relief and Construction Act of 1932) 247 ustawa opracownikach kolei z1926r. 165166 ustawa oRezerwie Federalnej (Fede ral Reserve Act) 80, 84, 106 ustawa o stabilizacji zatrudnienia (Employment Stabilization Act) zob. ustawa Wagnera

Indeks rzeczowy

307

ustawa Pittmana z1918 r. 95 ustawa skarbowa z1932 r. 236 SmootaHawleya ustawa ocach 241 ustawa Wagnera 205206, 217218, 241 Utah 248 W Walrasa system 52, 55, 56, 58 waluta zob. pienidz Wgry 126, 185, 213 weksle zdyskontowane zob. System Rezerwy Federalnej wena 184, 191, 202 weterani  premie 239, 267  poyczki 217, 238 Wielka Brytania  polityka monetarna (pienina) 96, 100, 107, 117119, 120121, 123 124, 126128, 133, 137, 144, 149, 212215, 223, 225 zob. te Bank Anglii Wielki Kryzys zob. kryzys wierzyciele, poyczkodawcy zob. prawo upadociowe

Wisconsin 160, 193194, 267 Wochy 126 Wyoming 221 wzrost zaludnienia 55 Z zasada akceleracji (acceleration prin ciple) 4754 zatrudnienie zob. bezrobocie zdyskontowane weksle zob. System Rezerwy Federalnej zoto, standard dewizowo-zoty, stan dard zota 11, 12, 14, 16, 1921, 27 28, 68, 72, 7576, 8283, 8687, 9091, 114, 117, 119, 124128, 130, 133, 137, 145147, 149, 176, 196, 212 213, 214215, 225, 241, 249252, 255, 259, 266268, 269, 271272 Zrzeszenie Amerykaskich Stowarzy sze Inynierw (Federated Ameri can Engineering Societies) 164 Zwizek Bankierw Amerykaskich (American Bankers Association) 200 zwizki zawodowe 3435, 38, 124, 163, 165166, 174, 199, 232, 276

Of ic y ny w ydaw nicze, ktre wsp pracuj z Inst y t utem Misesa

You might also like