FRDRIC BASTIAT

PRZEKLTY PIENIDZ

Frdric Bastiat Przeklty pienidz

Tytu oryginau: Maudit Argent (Journal des conomistes, kwiecie 1849) Edycj opracowano na podstawie pierwszego wydania polskiego: Warszawa 1865 Copyright for the Polish online edition by Fundacja Instytut Ludwiga von Misesa and Mariusz Wojtenko, 2006 Kopiowanie i rozpowszechnianie w kadej postaci (zarwno elektronicznej, jak i drukowanej, fragmentw oraz caoci ksiki) dozwolone za podaniem rda (www.mises.pl). Skany wydania oryginalnego: Zakad Reprografii Biblioteki Narodowej oraz Mariusz Wojtenko Elektroniczne rozpoznanie tekstu (OCR), korekta OCR oraz skad PDF: Jan Lewiski Wstp edycji online: Mateusz Machaj Drogi Czytelniku! Na ekranie (lub, jeli ju uruchomie drukark, przed sob) widzisz elektroniczn wersj znakomitego eseju Frdrica Bastiata pt. Przeklty pienidz. Pan Mariusz Wojtenko zleci wykonanie skanw tej pracy, aby nastpnie przekaza je Instytutowi Misesa. Razem stworzylimy t edycj, ktra w stopniu moliwie bliskim odpowiada pierwotnemu wydaniu. Zachowany zosta ukad stron, ich numeracja, ortografia, interpunkcja oraz wszelkie p o d k r e l e n i a . Wstp na potrzeby wydania online napisa Fundator Instytutu Misesa, Pan Mateusz Machaj. W imieniu caego zespou przygotowujcego t edycj serdecznie zapraszam do lektury! Jan Lewiski

INSTYTUT LUDWIGA VON MISESA 2006

www.mises.pl

Wprowadzenie Bastiat nigdy nie przestanie zaskakiwa. To prawda: Nie by teoretykiem stawiajcym problemy, ktre dla ekonomii politycznej byyby nowe (ale nie mona posun si do tezy Schumpetera, e teoretykiem w ogle nie by). Nie sta si rwnie dla tej nauki wielkim innowatorem, ktry albo wprowadziby szereg nowoci, albo zbudowaby prekursorski system ekonomiczny. A jednak za kadym razem, gdy czytamy kolejne jego dziea, z ktrymi wczeniej nie mielimy do czynienia, nie sposb nie wyj z podziwu. Mowa rzecz jasna o niezwykej umiejtnoci, ktrej pozbawiona jest wikszo wspczesnych ekonomistw (tylko nieliczni w historii byliby zdolni konkurowa na tym polu z Bastiatem) zdolnoci prezentowania teorii ekonomicznych z niezwyka atwoci i klarownoci. Ilekro otwieramy ksik, w ktrej Bastiat zabiera si do przedstawiania niuansw tematyki gospodarczo-politycznej, moemy wygodnie zasi w fotelu i delektowa si bezlitosnym pirem Francuza, ktre rozerwie na strzpy wszelkie (cho i dzi powszechne) ekonomiczne sofizmaty. Nie inaczej jest i w przypadku tego eseju. Rozsmakuje si w nim nawet najlepszy znawca wspczesnych teorii monetarnych, ktry w peni ujarzmi wszelkie tezy niniejszej pracy. W tej, podobnie jak w innych publikacjach klasycznego liberaa z kraju rewolucjonistw, chodzi nie tylko o to, co poyteczne, ale take o to, co przyjemne. Czytelnik znajdzie tu magi podobn tej, jak odczuwa kinoman, ogldajc klasyczne filmy o Jamesie Bondzie. Nawet gdy ich fan dobrze wie, co bdzie w danym filmie (pocigi, strzelaniny, kobiety), to i tak przyjemno sprawi mu obejrzenie nowego przedstawienia znajomego schematu. Tak wanie jest z pracami Bastiata. Nawet jeli dobrze wiemy, i celem ataku znw bdzie protekcjonizm, to i tak z du przyjemnoci ujrzymy kolejn odson jego demistyfikacji. Przeklty pienidz jest przykadem nie tylko tego, e Bastiat potrafi zapewni swoim czytelnikom znakomitej jakoci rozrywk, ale

i jego znajomoci niuansw teoretycznych. Esej ten pokazuje jasno, e autor Harmonii ekonomicznych rozumia doskonale prawo Saya i rol, jak odgrywa ono w systemie wymiany. Umoliwio mu to dogbne zrozumienie mikroekonomicznych aspektw efektw Cantillona, ktre pojawiaj si w momencie wzrostu poday pienidza. Wszak pienidze nie wpywaj rwnomiernie do gospodarki, co musi doprowadzi do przesunicia majtku od jednej grupy ludzi do drugiej. Zadaniem eseju Bastiata jest pokazanie kilku kluczowych kwestii. Pierwsza z nich wie si z klasycznym projektem merkantylizmu, czyli maksymalizacj bilansu kruszcowego. Jego zaoeniem by midzynarodowy antagonizm i wzajemna walka midzy krajami kady z nich musia bowiem dy do tego, aby uzyska jak najwicej pienidza, jak najmniej pozostawiajc innym. Bastiat piknie pokazuje bdno tego pogldu, demonstrujc jednoczenie, e bilanse patnicze wynikaj z indywidualnych popytw na salda gotwkowe. Sowem, kady wydaje i zatrzymuje tyle pienidzy, ile uznaje za stosowne. Jedni wydaj wicej i szybciej, drudzy mniej i wolniej. A zatem bilanse s po prostu skutkiem ludzkich decyzji. Francuz nie omieszka wycign z tego jak najbardziej poprawnego wniosku, e de facto kada poda pienidza jest optymalna, tj. i kada ilo pienidza moe spenia swoje monetarne funkcje. Drugi wany element to poruszenie problemu wspczesnego merkantylizmu, zakamuflowanego pod paszczykiem papierowego pienidza. Zastpienie kruszcu krajowym pustym pienidzem nie jest rozwizaniem problemu, i w kocu doprowadzi do wojny domowej, gdy podstawowe problemy zwizane z inflacj pozostan nierozwizane. Ba, sytuacja ulegnie wrcz pogorszeniu. Inna sprawa, to dlaczego nie mielibymy zatrudni wszystkich przy druku pienidza, skoro samo zwikszanie nominalnych bilansw jest tak korzystne? Bastiatowski antykeynesizm, e uyj takiego wyraenia, jest tu bardzo widoczny i imponuje. Szkoda, e autor tego eseju nie urodzi si 150 lat pniej. Czy nie byoby rewelacyjnie czyta we wspczesnych gazetach jego artykuy, ktre by bezlitonie obnaay stare

sofizmaty, wzbogacone dzi jedynie pewnymi terminologicznymi ulepszeniami? Przeklty pienidz to wietna odtrutka na niektre absurdy wspczesnych teorii. Najlepiej czyta j w cikich przypadkach zaczadzenia rnego rodzaju etatystycznymi psalmami wychwalajcymi poprawianie bilansu handlowego. Mateusz Machaj

Fryderyk Bastiat.

PRZEKLTY PIENIDZ.
z Francuzkiego.

WARSZAWA.
W DRUKARNI ALEXANDRA GINSA.

1865.

Fryderyk Bastiat.

PRZEKLTY PIENIDZ.
z Francuzkiego.

WARSZAWA.
W DRUKARNI ALEXANDRA GINSA.

1865.

Wolno drukowa, z warunkiem zoenia w Komitecie Cenzury, po wydrukowaniu, prawem przepisanj liczby egzemplarzy. Warszawa, d. 11/22 Sierpnia 1865 r. Cenzor, Stanisawski.

 Przeklty pienidz! przeklty pienidz! zawoa ekonomista F* wychodzc ze strapion min z posiedzenia komitetu finansowego, gdzie rozbierano projekt o papierowj monecie. Co ci jest? zapytaem. Skde to nage oburzenie na to bstwo tak czczone przez wszystkich? Przeklty pienidz! przeklty pienidz! Przestraszasz mnie. Wszystko ju syszaem spotwarzone: pokj, wolno, ycie, a Brutus nawet wyrzek: cnoto! ty martw tylko nazw! Jeli jednak co unikno dotychczas.... Przeklty pienidz! przeklty pienidz! Ale mj drogi, cokolwiek zastanowienia. Co ci si stao? Czy ci Krezus botem obryzga? czy Mondor uwid twoj kochank? lub moe Zoil kupi jaki zoliwy przeciw tobie gazeciarski artyku? Nie zazdroszcz Krezusom pojazdw; moja sawa nie rozgona wymyka si zoliwoci Zoila; co za do mojj kochanki, tj nigdy najljszy nawet cie plamy.... Ah! jestem w domu. To te ze mnie gowa! Jeste pewno wynalazc nowego spoecznego systematu F* Spoeczestwo twe chcesz doskonalszm uczyni od Sparty i dla tego wszelki pienidz na najsurowsze skazujesz wygnanie. Trudno ci tylko skoni twych wychowacw do wyprnienia kiesek. C chcesz? To szkopu o ktry rozbijaj si wszyscy reorganizatorowie. Kady z nich cudw by dokona, gdyby tylko mg przezwyciy 1*

4 wszelki opr i gdyby caa ludzko zechciaa by mikim w jego doni woskiem: lecz ona si upiera, niechce by woskiem. Sucha, przyklaskuje, lub wzgard obrzuca, i .... idzie jak sza. Dziki Bogu, nie ulegem jeszcze temu chwilowemu szaowi. Zamiast wymyla nowe prawa spoeczne badam te jakie podobao si Bogu wymyl, czujc roskosz na widok ich cudownego, stopniowego wydoskonalania si. I dla tego to powtarzam: przeklty pienidz! przeklty pienidz! Jeste wic prudonist? Na szatana! atwo moesz zadowolni swe yczenia. Rzu twj worek w Sekwan, zachowujc sobie tylko sto su na wzicie akcyi Banku wymiany. Jeli przeklinam pienidze, spodziewam si e nie mylisz i uudny tylko znak przeklinam! A wic jedno mi tylko zostaje przypuszczenie Jeste nowym Diogenesem i chcesz mnie na mier zanudzi tyrad na wzr Seneki o pogardzie bogactw. Bro mnie Boe! Bogactwo, widzisz, to nie troch mnij lub wicj pienidzy. To chlb godnych, ubir nagich, opa zzibnitych, to wiato lampy co wieczorne rozprasza ciemnoci, to los zapewniony twemu synowi, to wiano zapewnione twj crce; dzie odpoczynku wrd pracy, to lekarstwo w chorobie, jamuna dana biedakowi wstydzcemu si ebra, schronienie przed burz, wsparcie dla przyjaci potrzebujcych pomocy, rozrywka dla znuonego prac umysu, niebiaska rozkosz uszczliwiania drogich sercu naszemu istot. Bogactwo to wyksztacenie, niezawiso, godno, ufno w siebie, hojno, wszystko czm wzrost naszych zasobw przyczyni si moe do zaspokojenia potrzeb ciaa i umysu, to postp, to cywilizacyja. Bogactwo to cudowny wynik cywilizacyjny dwch rwnie cudownych czynnikw, bardzij jeszcze ni ono samo cywilizacyjnych: pracy i wymiany.

5 Dobry! Czy nie mylisz teraz wznie hymnu na cze bogactwa, gdy przed chwil tyle zorzeczy zotu? Eh! niepojmujesz-e i to by po prostu kaprys ekonomisty! Przeklinam pienidze dla tego wanie e je bior za jedno z bogactwem, jake to ty uczyni, i e z tego pomiszania pyn niezliczone bdy i nieszczcia. Przeklinam je gdy ich zadanie w spoeczestwie jest le zrozumianm, a bardzo trudnm do wytumaczenia. Przeklinam je bo s powodem pogmatwania poj, brania rodka za cel, skutku za przyczyn, alf za omeg; bo ich istnienie samo z siebie dobroczynne, sprowadzio jednak zgubne pojcia, przewrotn teoryj, ktra w rozlicznych swych ksztatach zuboya ludzi i krwi wiat cay zbroczya. Przeklinam je gdy czuj, i walczy z bdem ktry wyrodziy monaby tylko przez dug i zmudn rozpraw, ktrej nikt sucha nie bdzie. Ah! gdybym mia cho jednego cierpliwego a ochotnego suchacza. Do kata! Nie chc eby dla braku ofiary tak bardzo si irytowa. Sucham, mw, rozprawiaj, bez adnego skrupuu. Obiecujesz ywe zajcie .... Obiecuj cierpliwo. To mao. To wszystko czm mog suy. Zaczynaj i wytmacz mi najprzd, jak bd w pojmowaniu pienidzy, jeli jest bd istotnie, moe by przyczyn wszelkich ekonomicznych bdw. No, mwmy otwarcie, wyznaj sumiennie czy ci si nigdy nie zdarzyo pomisza bogactwa z pienidzmi. Nie wiem; nigdym si tak dalece nie zagbia w kwestyje ekonomii politycznj. Lecz c std ostatecznie? Nic wielkiego. Bd twojj mzgownicy jest bez wpywu na twe czyny; bo widzisz, w kwestyi

6 pracy i wymiany, cho jest tyle opinij ile gw, wszyscy przecie jednako dziaamy. Tak samo jak chodzimy wszyscy jednakowo, cho nie zgadzamy si co do teoryi rwnowagi i cienia. Tak wanie. Gdyby kto przez swe uczone wywody doszed do wniosku, e w nocy chodzimy gow na d a nogami do gry, mgby o tm stosy ksiek napisa, chodziby jednak jak wszyscy. I ja tak myl. Inaczj wnet by za zbytni sw logik zosta ukaranym. Tak samo umarby wkrtce z godu ten, kto przekonany i pienidz jest istotnm bogactwem, chcia by zupenie konsekwentnym. Dla tego to teoryja ta jest faszyw, gdy ta tylko teoryja jest prawdziw, ktra opiera si na faktach zawsze i wszdzie si objawiajcych. Pojmuj e w praktyce, pod wpywem interesu osobistego, zgubny skutek bdnego czynu zmierza zawsze do poprawienia samego bdu; jeli jednak bd o ktrym wspomniae tak mao ma wpywu, dla czego ci tak gniewa? Bo gdy czowiek zamiast dziaa na rzecz wasn, stanowi o losie innych, wtedy interes osobisty, w str tak czujny, tak baczny, nie krzyczy na trwog: Aj! Skutek spada na innych. Tu Piotr si myli, Jan cierpi; faszywy system prawodawczy staje si przez gwat prawidem dziaania caego spoeczestwa. Ot widzisz jaka rnica! Gdy masz pienidz a jeste godny, co uczynisz, choby si trzyma jak najdziwniejszych poj o znaczeniu pienidzy? Pjd do piekarza i kupi sobie chleba. I nie wahasz si pozby twych pienidzy? Mam je na to tylko. A jeli znowu piekarz ma pragnienie, co zrobi? Pjdzie do handlu winnego i napije si za pienidze ktre mu daem.

7 Jakto, i nie boi si zrujnowa? Prawdziw ruin byoby nie je i nie pi. I wszyscy ludzie na ziemi jeliby niczem nie byli skrpowani, dziaaliby tak samo? Bezwtpienia. Chcesz-e by umierali z godu dla mioci swego worka? Bynajmnij; zdaje mi si i bardzo rozsdnie czyni, i chciabym eby teoryja bya tylko odbiciem tj powszechnj praktyki. Ale przypumy teraz e jeste prawodawc, samowadnym krlem pastwa w ktrm niema kopalni zota. Ta myl dosy mi si podoba. Przypumy dalj e jeste najzupenij przekonany o tm, e bogactwo zasadza si jedynie i wycznie na pienidzach, do jakiego dojdziesz wniosku? Przyjd do wniosku i jeden mam tylko sposb zbogacenia mego ludu, czyli e, lud mj jeden ma tylko sposb zbogacenia samego siebie, mianowicie wyciga pienidze od innych ludw. To jest zuboa je. Pierwszy wic wniosek do ktregoby doszed, byby: Jeden nard tyle tylko zyskuje ile drugi traci. Ten pewnik ma za sob powag Bakona i Montaignea. Mimo to jest smutnym, znaczy bowiem tyle co: postp jest niemoebnym. Dwa narody jak dwaj ludzie nie mog obok siebie opywa w dobrobycie. Zdaje si i to z zasady owj wypywa. A poniewa wszyscy ludzie d do zbogacenia si, wszyscy wic d, skutkiem praw nakrelonych przez Opatrzno, do zrujnowania swych blinich. Nie jest to po chrzecijasku, lecz jestto ekonomija polityczna. Obrzydliwie. Ale idmy dalj. Zrobiem ci samowadnym krlem, nie dla rozumowania

8 lecz dla dziaania; nic nie ogranicza twojj potgi. Cby uczyni opierajc si na tj zasadzie: Bogactwo to pienidz. Wzibym za, cel pomnaanie bezustanne, wsrd mego ludu, massy brzczcj monety. Lecz krlestwo twe nie posiada kopalni. Jake wemiesz si do tego, jakie wydasz rozkazy? Nic nie rozka; zaka. Zaka pod kar mierci wywie choby grosz z kraju. A jeli twj lud majc pienidze bdzie godny? To nic. Wedug systematu o jakim mowa, pozwoli mu wywozi kruszec, byoby to pozwoli mu si zuboa. Tak dalece e wedug twego zdania, zmusi trzeba go do postpowania w brew zasadzie Wedug jakij ty dziaasz w podobnych okolicznociach. Dla czeg to? Dla tego bez kwestyi, e mj wasny gd mi dokucza, a gd ludu prawodawcy nie dokucza. No! to mog ci powiedzie i ci si twj plan nie uda; e niema do czujnego nadzoru do przeszkodzenia wychodzeniu pienidzy, gdy lud jest godny, a zboe wolno sprowadza. W takim razie plan ten, bdny czy nie, nie moe sprowadzi ani zego, ani dobrego i nie ma co o nim mwi. Zapominasz e jeste prawodawc. Czy prawodawca zraa si tak ma rzecz, gdy robi swe dowiadczenia na innych? Gdy pierwsze postanowienie nie powemie skutku, czy nie znajdziesz innego rodka dla osignicia swego celu? Jakiego celu? Krtk masz pami. Pomnoenia wrd swego ludu massy brzczcj monety, ktra, wedle przypuszczenia, jest jedynm i prawdziwm bogactwem. A! prawda; przepraszam. Bo to widzisz powiedziano o muzyce: Byle nie zanadto, sdz i

9 to prawdziwm jest i co do ekonomii politycznj. Juem znw gotw. Lecz nie wiem doprawdy co wymyl.... Pomyl. Najprzd zwrc twoj uwag i pierwsze twe postanowienie rozwizywao kwestyj tylko negatywnie. Przeszkodzi wychodzeniu brzczcj monety, jest to wprawdzie zapobiedz zmniejszaniu si bogactwa, nie jest to przecie jego powikszaniem. A, jestem na drodze ... ta wolno sprowadzania zboa ... Przychodzi mi wietna myl. Tak, wybieg doskonay, rodek niezawodny, jestem u celu. Z kolei zapytam si ciebie: jakiego celu? Eh! do diaba: powikszania iloci brzczcj monety. Jake si to wemiesz do tego? Nieprawda, e aby mass pienidzy powiksza cigle, pierwszym jest warunkiem iby jj nie uszczupla? Susznie. A drugim, eby cigle co do nij dodawa? Bardzo dobrze. Ot zadanie zostanie rozwizanm tak negatywnie jak pozytywnie, wedle wyraenia socyjalistw, jeli z jednj strony nie dozwol zagranicy bra pienidzy, a z drugij zmusz j do ich dawania. Coraz lepij. A w tym celu wydam dwa proste postanowienia, w ktrych nawet nie wspomn o brzczcj monecie. Jednm, zabroni mym poddanym kupowania czego bd z zewntrz; drugim, ka im wiele cudzoziemcom sprzedawa. Plan wyborny. Czy to co nowego? Postaram si o patent na wynalazek. Daj pokj; pierwszestwa ci zaprzecz. Lecz zwa na jedn rzecz.

10 Jak? Uczyniem ci wszechwadnym krlem. Pojmuj e zabronisz twym poddanym kupowania podw. Do bdzie zabroni im wnijcia. Trzydzieci lub czterdzieci tysicy celnikw rzecz zaatwi. To troch drogo. Lecz mniejsza o to. Pienidze ktre si im daje nie wychodz z kraju. Bez wtpienia; a wedug naszego systematu to rzecz gwna. Lecz jake postpisz by zmusi swych poddanych do sprzedawania za granic? Zachc do tego nagrodami, naoywszy w tym celu kilka podatkw na mj lud. W tym razie wywocy za granic towary, zmuszeni wasnym wspzawodnictwem, zni ceny w stosunku nagrd i w ten sposb zrobisz niejako podarek zagranicy z owych nagrd i podatkw. Zawsze jednak pienidze nie wyjd z kraju. Susznie. W tm ley wszystko; ale jeli twj system jest tak korzystny, krlowie ssiedni przyjm go take. Naladowa bd twoje postanowienia, mi bd celnikw i niepozwol na wnijcie podw twego kraju, aby u nich nie zmniejszaa si take ilo brzczcj monety. Bd mia wojsko i przeam te przeszkody. I oni mie bd wojsko i zami przeszkody stawiane przez ciebie. Uzbroj okrty, poczyni zabory, nabd kolonije i stworz dla mego ludu konsumentw, ktrzy bd musieli je nasze zboe i pi nasze wino. Inni krlowie to samo uczyni. Zaprzecz ci twych zdobyczy, twoich kolonij, twoich konsumentw. I oto wojna wszdzie, wiat cay w pomieniach. Zwiksz podatki, pomno celnikw, marynark i armij. Drudzy naladowa ci bd. Podwoj wysilenia. Oni to samo uczyni. Przytm, nic nie dowodzi iby ci si udao wiele sprzedawa.

11 W istocie to prawda. Dobrze bdzie jeeli si stosunki handlowe zrwnowa. Rwnie jak siy wojenne. A powiedz mi, ci celnicy, ci onierze, te okrty, te uciliwe podatki, ta ciga dno do celu ktry nie moe by osignitym, ten stan cigj wojny, jawnj lub skrytj, z caym wiatem, czy to nie bdzie naturalnm, koniecznm nastpstwem tego, i prawodawca wbi sobie w gow t ide (ktrj, jake to sam przyzna, pojedyczy czowiek dziaajc sam dla siebie nie jest w stanie przeprowadzi): Bogactwo to pienidz, zwiksza ilo pienidzy, to powiksza bogactwo? Przyznaj. Albo twierdzenie jest prawdziwm, a wtedy prawodawca powinien dziaa tak jak mwiem, choby std powstaa wojna; albo jest faszywm, i w tym razie, ludzie szarpi si dla zrujnowania samych siebie. A czy pamitasz e nim bye krlem, twierdzenie powysze sprowadzie logicznie do tych zasad: Co jeden zyskuje, drugi traci. Korzy jednego jest szkod drugiego; ktre to zasady opieraj si na antagonizmie pomidzy ludmi na ktry niema lekarstwa. To najzupeniejsza prawda. Filozof czy prawodawca, czy rozumuj czy dziaam; wychodzc z zasady: pienidz to bogactwo, przychodz zawsze do tego wniosku lub wypadku: wojna powszechna. Dobrze uczyni wskazawszy mi te skutki nim wszczlimy rozmow; inaczj, nie miabym nigdy odwagi sucha a do koca twych ekonomicznych rozumowa; gdy otwarcie mwic, to wcale niezabawne. I mnie to mwisz? O tm to wanie mylaem gdy mi usysza mruczcego: przeklty pienidz! Bolaem e wsprodacy moi niemaj odwagi badania tego co im tak wiedzi potrzeba. A mimo to, nastpstwa s przeraajce.

12 Nastpstwa! wskazaem ci tylko jedno. Mgbym ci jeszcze wskaza daleko zgubnijsze. Wosy mi staj na gowie! Jakie inne nieszczcia mog spa na ludzko skutkiem pomiszania poj pienidzy i bogactwa? Dugo byoby je wylicza. To teoryja bardzo podna. Z synem jj starszym zabralimy dopiero co znajomo, nazywa si on system zakazowy, modszy, system kolonijalny; trzeci, nienawi kapitau; Benjaminek,

moneta papierowa.
Co? moneta papierowa z tego samego powstaje bdu? Bezporednio. Jeli prawodawca, zrujnowawszy ludzi przez wojny i podatki, upiera si przy swj idei, mwi sobie: Jeli lud cierpi, to dla tego e nie ma dosy pienidzy. Trzeba mu ich narobi. A poniewa nieatwo pomnoy ilo drogich metali, szczeglnij wyczerpawszy wszelkie rodki jakie podawa system zakazowy: narobimy pienidzy urojonych dodaje; nie nadto atwiejszego, kady obywatel mie bdzie pen ich kiesze! wszyscy bd bogaci. W istocie ten sposb jest lepszy ni pierwszy, a wreszcie nie prowadzi do wojny zagranicznj. Nie, lecz do wojny domowj. Jeste wielkim pessymist. Staraje si zbada rzecz gruntownie. Rzecz dziwna, poraz pierwszy chciabym si dowiedzie, czy pienidz (lub jego znak) jest bogactwem. Przyznasz mi przecie, e ludzie nie zaspokoj nigdy bezporednio swych potrzeb pienidzmi. Jeli s godni, potrzebuj chleba; gdy nadzy, odzienia; gdy chorzy, lekarstwa; gdy im zimno schronienia, i opau, jeli pragn si uczy ksiek; jeli chc podrowa pojazdu, i t. d. Bogactwo kraju pozna mona z obfitoci i dobrego rozdziau midzy czonkw spoeczestwa wszystkich tych rzeczy.

13 Z tego atwo mona poj jak dalece bdnm jest to smutne twierdzenie Bakona: co jeden lud zyskuje, drugi musi koniecznie traci, twierdzenia wyraone w dobitniejszy sposb przez Montaignea Zysk jednego jest szkod drugiego. Gdy Sem, Cham i Jafet dzielili si, szerokiemi obszary tego wiata kady z nich mg bezwtpienia budowa, karczowa, sia, zbiera, wygodnij mieszka, lepij si ywi, lepij ubiera, lepiej si uczy, doskonali jednm sowem, bogaci si, zaspakaja mnoce si potrzeby, nieodbierajc przez to swym braciom monoci zaspakajania podobnyche potrzeb. Tak samo si rzecz ma z dwoma ludami. Bezwtpienia, dwa narody jak dwaj ludzie, nie majc adnych ze sob stosunkw, mog pracujc wicj, pracujc skutecznij, uywa szczcia obok siebie nie szkodzc sobie wcale. Tego nie przecz bynajmnij twierdzenia Bakona i Montaignea. Mwi one tylko, e w stosunkach midzy dwoma narodami jak midzy dwoma ludmi, jeli jeden zyskuje drugi traci musi. To jest samo przez si widocznm; poniewa sama wymiana nic nie dorzuca do massy rzeczy uytecznych, o jakich mwie; jeli tedy w skutek nij, jedna ze stron ma ich wicj, druga musi ich mi mnij. Tworzysz sobie o wymianie pojcie bardzo niezupene, niezupene do tego stopnia, e prawie faszywm si staje. Jeli Sem zamieszka rwniny zdolne pod upraw zboa, Jafet wzgrza przydatne na winnice a Cham yzne ki, zdarzy si moe i rozkad zatrudnienia nietylko e adnemu z nich nie zaszkodzi, lecz przyczyni si owszem, do pomylnoci ich wszystkich. Tak si nawet sta musi, gdy rozkad zatrudnienia wprowadzony przez wymian powi kszy ilo zboa, wina, misa, ktra wszystkim trzem do podzia u przypadnie. Nie mog oby nawet by inaczj, przypuciwszy i ugody

14 tyczce si tego stosunku bd wolnemi. W chwili w ktrjby jeden z trzech braci spostrzeg, i praca e tak powiem spoeczna, przynosi mu szkod cig w porwnaniu z prac odosobnion, przestaby wymienia. Wymiana sama sobie jest zaleceniem. Istnieje, jest wic dobr. Jednake twierdzenie Bakona jest prawdziwm gdy idzie o zoto i srebro. Jeli przypuciemy i w pewnj chwili istnieje na wiecie dana ilo zota lub srebra, jasn jest rzecz e kiesze jednego wtedy tylko rosn moe gdy kiesze drugiego maleje. Jeli za powiemy i zoto jest bogactwem, std wniosek i majtek przechodzi tylko wrd ludzi z jednego na drugiego, nigdy za niema postpu w oglnm bogactwie. O tm wanie mwiem na pocztku. Jeli przeciwnie prawdziwe bogactwo widziebdziemy w obfitoci rzeczy uytecznych zdolnych zaspokoi nasze potrzeby i zachcenia, pojmiesz moliwo wspczesnj pomylnoci wszystkich. Pienidz suy jedynie do atwiejszj zamiany owych uytecznoci, a ta rwnie dobrze dopeni si moe za pomoc uncyi kruszcu rzadkiego jak zota, lub funta obfitszego metalu, jak miedzi. Jeli do rozporzdzenia caj Francyi dwa razy wicj jest owych uytecznoci, Francyja bdzie dwa razy bogatsz, chocia ilo pienidzy pozostanie ta sama; nie takby jednak byo, gdyby ilo pienidzy si podwoia a og uytecznoci si nie zwikszy Idzie o to by wiedzie, czy istnienie wikszj liczby pienidzy nie staje si wanie przyczyn powikszania iloci uytecznoci. C za zwizek zachodzi moe midzy temi dwiema rzeczami? ywno, odzienie, dom, opa, wszystko to winnimy naturze i pracy, pracy mnij lub wicj udatnj, zrcznj, ktr wspiera mnij lub wicj hojna natura.

15 Zapominasz o jednj wielkij potdze wymianie. Jeli przyznasz e ona jest potg, to poniewa zgodzie si i pienidze j uatwiaj, musisz przyzna take i s one potg porednio przyczyniajc si do oywienia produkcyi. Lecz dodaem e maa ilo rzadkiego kruszcu rwnie uatwia wymian jak wielka ilo kruszcu pospolitego, a std wniosek e nie wzbogaca si ludu, zmuszajc go do oddawania rzeczy uytecznych za wiksz ilo pienidzy. Wic wedug ciebie skarby Kalifornii nie zbogac wcale wiata? Nie sdz iby si wiele przyczyniy do zaspokojenia prawdziwych potrzeb ludzkoci. Jeli zoto z Kalifornii zastpuje sob tylko to ktre si w wiecie w skutek uycia traci i niszczy, moe by wtedy uytecznm. Jeli ilo jego bdzie si powiksza, warto kruszcu si zniy; poszukiwacze zota bd istotnie bogatszemi niby w innym razie byli, ci jednak w rku ktrych bdzie zoto obecnie w obiegu si znajdujce, w chwili znienia si jego ceny, mnij bd mogli zaspokoi swych potrzeb za jednakow jego ilo. Nie widz w tm powikszenia, lecz tylko przejcie bogactwa w inne rce, jakem to ju opisa. Wszystko to jest nader subtelne. Nie przekonasz mnie przecie ibym nie by wicj bogatym majc dwa zote ni gdybym mia zotwk. Ja te o tm nie mwi. Jeli to jest prawd co do mnie, jest rwnie prawd i co do mego ssiada i co do ssiada mego ssiada i t. d. co do wszystkich mieszkacw kraju. Jeli tedy kady Francuz ma wicj pienidzy, Francyja jest bogatsz. Ot to jest bd powszechny polegajcy na wnioskowaniu z jednego o wszystkich i z pojedyczego o ogle.

16 Co, nie jeste to jak najsuszniejszym wnioskiem? co jest prawd o kadym nie jeste prawd o wszystkich? czeme s wszyscy jeli nie pojedyczy wzici razem? tak jakby kto chcia mi mwi e kady Francuz mgby nagle o cal jeden uro a mimo to wzrost redni wszystkich Francuzw nie by wikszym? Jest w tm pozorna suszno, przyznaj; i dla tego to zudzenie jakie ztd si rodzi jest tak powszechne. Zobaczmy to jednak blij: Dziesiciu graczw zasiado w salonie. Dla uatwienia gry bierze kady dziesi liczmanw przeciw ktrym kadzie sto zotych pod lichtarzem, tak e kady liczman odpowiada dziesiciu zotym. Po ukoczeniu gry reguluj rachunki i kady z graczy bierze z pod lichtarza tyle razy po dziesi zotych ile ma liczmanw. Zastanowio to jednego z graczy dobrego moe matematyka, lecz zego logika i rzek: Panowie, dowiadczenie niezmienne uczy mnie e. przy kocu gry tm jestem bogatszy, im wicj mam liczmanw. Czyecie nie spostrzegli tego samego na sobie? To zatm co jest prawd o mnie, prawd jest o kadym z was po szczegle, co za jest prawd o kadym po szczegle, jest prawd i o wszystkich. Bdziemy tedy wszyscy bogatszemi przy kocu gry, gdy wszyscy bdziemy mieli wicj liczmanw. Nic atwiejszego jak zdwoi ich liczb. Zrobiono to, lecz po skoczeniu gry gdy przyszo do rozrachunku, zobaczono, e tysic zotych pod lichtarzem nie pomnoyo si cudownie, wbrew oglnemu oczekiwaniu. Musiano si podzieli stosunkowo: pro rata parte jak mwi prawnicy, i jedyny skutek (do chimeryczny!) jaki otrzymano by, e kady mia wprawdzie podwjn liczb liczmanw, lecz kady liczman zamiast odpowiada dziesiciu zotym, przedstawia pi tylko. Przekonano si w tedy dowodnie e nie zawsze, to, co

17 jest prawd o kadym, po szczegle, jest prawd o wszystkich. Spodziewam si; przypucie powikszenie iloci liczmanw bez odpowiedniego pomnoenia liczby zotych pod lichtarzem. Ty za przypucie powikszenie si iloci pienidzy bez odpowiedniego pomnoenia tych rzeczy ktrych wymian uatwiaj pienidze. Przyrwnywasz wic pienidze do liczmanw? Pod innym wzgldem, nie; przyrwnywam je jednak z punktu zapatrywania si rozumowania jakie przeciwko mnie stawie. Uwano tylko. Aby ilo pienidzy wzrosa w jakim kraju, trzeba iby kraj ten albo mia kopalnie, albo, eby dawa obcym rzeczy uyteczne by w zamian za nie dosta pienidze. Po za temi dwoma przypuszczeniami powikszanie si iloci pienidzy w caym kraju jest niemoebnm, gdy pienidze zmieniaj tylko waciciela; a w tym razie cho najzupenijsz jest prawd e kady wzity oddzielnie bdzie o tyle bogatszym o ile wicj ma pienidzy, to jednak nie mona bdzie ztd wyprowadzi oglnego wniosku i wszyscy bogatszemi bd; zotwka bowiem wicj w jednym worku jest zotwk mnij w drugim. Tak samo si tu rzecz ma jak w uytm przez ciebie porwnaniu co do redniego wzrostu. Gdyby kady z nas rs tylko kosztem drugiego, jasn jest rzecz, i mgby kady z rosncych pojedynczo wzity by wyszym mczyzn, lecz niebyoby tak ze wszystkiemi ogem wzitemi. Niech i tak bdzie. Jednake w dwch powyszych przypuszczeniach jakie wymieni, wzrost jest istotnym i przyznasz e mam suszno. A do pewnego stopnia. Zoto i srebro maj warto. Dla otrzymania ich ludzie oddaj rzeczy uyteczne majce take warto. Jeli tedy w pewnym kraju s kopalnie, jeli ten kraj dosy 2

18 wydobywa zota by mg za nie z zewntrz zakupi rzecz jak uyteczn, jak np. lokomotyw, bogaci si przez to kupno wszystkiemi temi korzyciami jakie lokomotywa przynosi, jak gdyby t lokomotyw sam zrobi. Pytanie tylko czy wicj pracy wykada kopic zoto, niby jj wyoy robic machin parow. Gdyby zota nie wywoono wcale, zniyaby si zupenie jego cena i nastpioby co gorszego jak w Kalifornii, gdzie chocia drogi kruszec obracany bywa na zakupywanie z zewntrz rzeczy uytecznych, mona jednak umrz z godu na stosach zota. Coby to si stao dopiero gdyby prawo zabronio jego wywozu. Co do drugiego przypuszczenia, gdy zota nabywamy przez handel, jestto zysk lub strata stosownie do tego czy kraj wicj czy mnij go potrzebuje od rzeczy uytecznych jakie oddaje za w zamian. Sdzi o tm jest rzecz interesowanych nie prawa; jeli bowiem prawo wyjdzie z tj zasady, i zoto przekada naley nad wszelkie uyteczne rzeczy bez wzgldu na jego warto, jeli dziaa zechce skutecznie w tym kierunku, uczyni z Francyi Kalifornij, gdzie bd massy pienidzy a nic do kupienia. Jestto system ktrego symbolem krl Midas. Zoto wchodzce do kraju domyla si kae, naturalnie, wyjcia uytecznj rzeczy i z tego wzgldu odjtym jest krajowi jeden ze rodkw zaspokojenia potrzeb. Lecz nie wynagradza si to inn korzyci? Zoto owe przechodzc z rk do rk, ilu zaspokojeniom potrzeb staje si powodem, wywoujc prac i przemys, a nakoniec znw wyjdzie z kraju w zamian za wchodzc rzecz uyteczn? Ot jestemy w najwaniejszym punkcie kwestyi: Czy prawd jest i pienidz jest przyczyn produkcyi wszystkich przedmiotw ktrych wymian uatwia? Kady zgodzi si na to i piciozo-

19 twka warta jest tylko pi zotych; sdzicie przecie i warto ta ma to szczeglnego do siebie i, nie niszczy si wcale jak inne, a przynajmnij, e zuywa si j tylko bardzo powolnie, e si odnawia niejako przy kadej sprzeday i e ostatecznie pienidz w tyle razy wart by po pi zotych, do ilu wymian posuy, e on sam jeden wart jest tyle, ile wszystkie rzeczy za ktre by kolejno oddawany; sdzicie za tak dla tego, e przypuszczacie i bez owego pienidza te rzeczy nie byyby wcale wyprodukowane. Mwicie: bez niego szewc zrobiby mnij o jedn par bucikw, a wskutek tego mniejby wzi misa od rzenika, rzenik mniejby kupowa od kupca korzennego, kupiec korzenny mniejby si razy uda do lekarza, lekarz do adwokata, i t. d. Temu wedug mnie zaprzeczy nie podobna. Ot teraz zbadajmy istotne zadanie pienidzy, bez wzgldu na kopalnie i wprowadzanie zota do kraju. Masz pienidz. C on znaczy w twm rku? Jest wiadectwem i dowodem e kiedy dokona pracy z ktrj zamiast sam skorzysta, dozwolie korzysta spoeczestwu w osobie tego, kto ci pienidz ten da. Pienidz ten wiadczy, e odda usug spoeczestwu a nadto oznacza on warto teje usugi, wiadczy wreszcie, e za sw usug nie odebra jeszcze od spoeczestwa w zamian rwnowartj, rzeczywistj usugi, do jakij miae prawo. By ci da mono odebrania tj usugi w czasie i miejscu gdzie ci si spodoba bdzie, dao ci spoeczestwo rk twego klienta uznanie, tytu, kwit rzeczy powszechnj, liczman, pienidz wreszcie; ktry tm si tylko rni od wekslu i sam w sobie ma warto, i gdyby umia czyta oczami duszy domylny napis na tym pieniku, znalazby tam wyranie te sowa: Oddajcie

okazicielowi usug rwnowart tj ktr on oddal spo2*

20

eczestwu, warto (waluta) odebrana i policzona, stwierdzona i wynoszca tyle ile si jj we mnie znajduje. (*)
Teraz ty mnie ustpujesz twj pienidz czy to wzamian za jak usug, czy darmo. W pierwszym razie obrachunek twj ze spoeczestwm, co do rzeczywistego zaspokojenia twych potrzeb, jest skoczony uporzdkowany, zrwnowaony i zamknity. Oddae mu usug za pienidz, oddajesz mu teraz pienidz za usug: rzecz skoczona z tob. Co do mnie, jestem teraz w tm samm pooeniu co ty przed chwil. Ja teraz wywiadczyem usug spoeczestwu w twojj osobie, zostaj jego wierzycielem wartoci tj pracy jak dla ciebie wykonaem, a ktr na moj wasn obrci mogem korzy. W moje tedy rce przechodzi tytu tj wierzytelnoci, wiadectwo i dowd dugu spoecznego. Nie moesz powiedzie em jest bogatszym, bo jeeli mam prawo odebrania czego, to dla tego em da. Nie moesz tm bardzij powiedzie e spoeczestwo jest bogatszm o w pienidz dla tego, e jeden z jj czonkw ma zotwk wicj, bo drugi ma zotwk mnij. Gdyby mi ten pienidz darowa, w takim razie jestem bez wtpienia bogatszym, lecz ty o tyle jeste uboszym, a majtek spoeczny wzity ogem
(*) Wymiana usug Wedug tego spoeczestwo moe by uwaane za ogromny bazar, gdzie kady skada naprzd swoje produkty by ich warto oznaczy, potm dostaje upowanienie wzicia z oglnego skadu rzeczy rwnj wartoci, stosownie do swego wyboru. Jak si ocenia ta warto? przez usug odebran i oddan. Mamy tedy w bazar wymiany o ktry tak si dopomina p. Proudhon. Mamy ten bazar wymiany z ktrego tyle si wymiano; spoeczestwo dowcipniejsze od p. Prudhona tworzy go, oszczdzajc nam niewygody fizycznj jakaby z przenoszenia naszych towarw wynika. W tym celu ustanowio ono pienidze, za pomoc ktrych skad moe by w domach prywatnych.

21 nie zmieni si wcale, polega on bowiem, jak to ju powiedziaem na usugach rzeczywistych, na zaspokojeniu potrzeb, na rzeczach uytecznych. Bye wierzycielem pastwa, podstawie mnie w swoje prawa, nie obchodzi to wiele spoeczestwa, ktre jest dune usug, czy j ma odda mnie lub tobie. Kwituje si oddajc j okazicielowi tytuu. Lecz gdybymy wszyscy mieli duo pienidzy, wszyscybymy wiele od spoeczestwa odbierali usug. Nie byoby to przyjemnie? Zapominasz i w porzdku spoecznym jaki opisaem, ktry jest obrazem rzeczywistoci, tyle tylko mona z oglnego skadu odebra usug ile si ich do niego wnioso. Gdy si mwi usuga, rozumie si przez to usuga dana i odebrana; gdy dwa te pojcia scile wi si ze sob, tak, i zawsze zachodzi midzy niemi rwnowaga. Nie moesz myle iby spoeczestwo wicj oddao usug ni ich odebrao i dla tego to goni si za czcz mar gdy si szuka sposobu pomnoenia pienidzy, nadania im sztucznj wartoci, tworzenia papierowj monety, i t. d. Wszystko to zdaje si do rozumnm w teoryi, lecz w praktyce nic mog sobie wybi z gowy, gdy widz jak rzeczy id, e jeliby szczliwm jakim zdarzeniem zwikszya si ilo pienidzy, tak iby kady z nas mia podwjn liczb swego szczupego zasobu, wszyscybymy byli temu radzi, wszyscy wicj bymy kupowali i przemys dostaby potnego bodca Wicj kupowali! Ale czego? Czy rzeczy uytecznych, zdolnych zaspokoi nasze potrzeby, jakiemi s: ywno, tkaniny, domy, ksiki, obrazy? Dowied tedy naprzd e tych rzeczy bdzie naraz wicj ju przez to samo, e w mennicy przebijaj sztaby drogiego kruszcu, lub, e w rzdowj drukarni wytocz papierowe pienidze; gdy nie

22 moesz przecie, przy zdrowym zmyle przypuci iby mimo to e oglna ilo zboa, sukna, statkw, kapeluszy, butw i t. d. zostanie ta sama, iby mwi, pomimo to kady z nas mg dosta wicj tych rzeczy dla tego, e wszyscy przychodziemy na targ majc wicj brzczcj lub papierowj monety. Przypomnij sobie owych graczy. W spoeczestwie rzeczy uyteczne s to niejako owe pienidze ktre gracze pod lichtarz kad, pienidze za s liczmanami owemi. Jeli pomnoysz ilo tych ostatnich, nie powikszywszy iloci rzeczy uytecznych, wypadnie ztd to tylko, e wicj trzeba bdzie pienidzy przy zamianie, jak wicj potrzeba byo graczom liczmanw by t sam ilo pienidzy mdz wzi z pod lichtarza. Prbk tego masz w tm co si dzieje ze zotm w stosunku do srebra i miedzi. Dlaczego na kupienie jednj i tj samj rzeczy potrzeba wicj miedzi ni srebra, wicj srebra ni zota? Czy nie dlatego e metale te w rnej s na wiecie iloci? Zkde moesz wnosi i gdyby zoto stao si nagle tak obfitm jak srebro, nietrzeba by go byo tyle co srebra na kupienie np. domu? By moe e masz suszno, chciabym jednak eby jj nie mia. Wrd tylu cierpie jakie trapi ludzko, tak okrutnych, a tak niebezpiecznych w swoich nastpstwach, znajduj pewn pociech w tj myli, i jest atwy sposb uczynienia szczliwemi wszystkich czonkw spoeczestwa. Choby zoto i srebro byo bogactwem, nie jest przecie tak atw rzecz zwikszenie ich iloci w kraju niemajcym kopalni. Tak, lecz atwo zastpi je czm innm. Zgadzam si z tob na to, i zoto i srebro o tyle tylko przynosz nam usug, o ile uatwiaj wymian. To samo zadanie speni moe papierowa moneta, bilety bankowe i t. p. Narobiwszy tedy,

23 co tak atwo, duo tj monety, mielibymy jj duo wszyscy, wszyscy moglibymy duo kupowa i nicby nam nie brakowao. Okrutna twoja teoryja niszczy nadziej, zudzenia wreszcie gdy tak chcesz, ktre jednak, nie zaprzeczysz, filantropijne zrodzio uczucie. Tak jak wszystkie prne mrzonki o szczciu powszechnm. Sama niezmierna atwo rodka jaki podajesz wykazuje jego niemoc. Czy sdzisz i gdyby dosy byo wytacza bilety bankowe abymy wszyscy zaspokoi mogli swoje potrzeby, ludzko nie uyaby dotd tego rodka? Przyznaj i pomys sam olniewa. Gdyby go mona byo przeprowadzi, zniknoby nie tylko upieztwo we wszystkich swych tak opakanych objawach, lecz nawet ustaaby potrzeba wszelkij pracy, prcz, wytaczania papierowych pienidzy. Pytanie tylko, jakbyto mona kupowa za papierowe pienidze domy, ktrychby nikt nie budowa, zboe, ktregoby nikt nieuprawia, tkaniny, ktrychby nikt nie przd. Jedna rzecz uderza mi w tm cam dowodzeniu: wedug ciebie, nie ma wprawdzie zysku, lecz nie ma i straty przy powikszeniu si iloci pienidzy bdcych rodkiem wymiany, jak to widziemy i na owych graczach, ktrzy si w swych miych oczekiwaniach zawiedli. Dlaczeg wic odpycha w kamie filozoficzny ktryby nas nauczy zamienia granit na zoto a tymczasem cho na papierow monet? Czy jeste tak przekonany o nieomylnoci twojj logiki, i gotw jeste odrzuci dowiadczenie nic nie kosztujce? Jeli si mylisz, pozbawiasz nard, wedug zdania licznych twych przeciwnikw, niezmiernego dobra. Jeli przeciwnie przeciwnicy twoi si myl, wtedy lud wedug twego wasnego zdania traci tylko zwodnicz nadziej. Srodek wyborny wedug twoich przeciwnikw, jest niejaki

24 wedug ciebie. Pozwl wic probowa, gdy gorszm jest nieurzeczywistnienie w tym razie dobrego, ni urzeczywistnienie tego co ty za ze uwaasz. Najprzd ju to jest wielkim zm, gdy lud si w swojj nadziei zawodzi, Drugim zem jest gdy rzd nakada podatki w celu czynienia prb ktre musz spezn na niczem. Mimo to twoja uwaga byaby suszn, gdyby po wypuszczeniu papierowj monety i obnieniu si jj wartoci, warto wszelkich innych rzeczy ustosunkowaa si wedug nij natychmiast w caym kraju. Skoczyoby si, jak w owm zdarzeniu z graczami, na zawodzie, z ktrego ostatecznie mia si by tylko mona. Ale rzecz si ma inaczj. Dowiadczenie pokazao, e ile razy panujcy psuli monet.... Kt mwi o psuciu monety? E! mj Boe, zmusi ludzi do brania szmat papieru nazwanych urzdownie frankami, tak jak do brania sztuki srebra majcj way pi gramw a wacj tylko 2, ale ktrby take urzdownie frankiem nazwano; to przecie jest psuciem monety, jeli nie czm gorszm jeszcze. Wszelkie rozumowania jakie tylko dzi czyni na korzy papierowj monety, przytaczano ju dawnij na korzy psutych przez panujcych pienidzy. W istocie, zapatrujc si na rzecz ze stanowiska na ktrm stae i stoisz jeszcze jak si zdaje, sdzc e przez pomnoenie iloci pienidzy, ktre s rodkiem wymiany, zwiksza si sam wymian; musiano przyj w dobrj wierze do wniosku, e najprostszym sposobem dojcia do celu, byo rozci pienidz i da poowom jego legaln nazw i warto caoci. Tak przy wypuszczeniu papierowj monety jak przy psuciu monety brzczcj, obnienie wartoci pienidzy jest nieuniknionm i zdaje mnie si i wskazaem ju dostatecznie tego przyczyn. Pozostaje mi dowie tylko, e to obnienie wartoci,

25 ktre w papierze doj moe do zera, jest powodem oszustwa wzajemnego, na ktrm najwicj cierpi ludzie biedni, proci, wyrobnicy i wieniacy. Sucham, lecz staraj si nieco skrci swoje dowodzenie. Doza ekonomii politycznj jest troch za wielka. Dobrze. Doszlimy do przekonania e bogactwo jestto og rzeczy uytecznych wyprodukowanych przez prac, czyli inaczj, owoc caj pracy ktr ponosiemy dla zaspokojenia naszych potrzeb i pragnie. Te rzeczy uyteczne wymieniamy midzy sob wzajemnie stosownie do ugody. Dwie s formy sprzeday: jedna nazywa si prost zamian i jest wtedy gdy oddajemy jedn usug, by za ni odebra natychmiast, bezporednio usug rwnowart. Sprzeda w tj formie jest bardzo ograniczon. Aby si ona moga rozgazi, dopenia bez wzgldu na czas i miejsce, pomidzy osobami nieznajomemi sobie, rozdrobni, potrzeba byo, wspudziau czynnika poredniczcego monety. Ona to tworzy waciwie wymian czyli zamian zoon. Naley to dobrze zrozumie. Wymiana rozpada si na dwie zamiany, na dwa czynniki: sprzeda i kupno, ktrych poczenie potrzebnm jest do jj urzeczywistnienia. Sprzeda jest usug za pienidz, nastpnie za ten pienidz kupujesz znw usug. Wtedy dopiero wymiana jest skoczon, wtedy dopiero prac twoj wynagradza istotnie zaspokojenie twych potrzeb. Rzecz prosta, e dlatego tylko pracujesz na zaspokojenie potrzeb drugiego, by tene pracowa na zaspokojenie twoich potrzeb. Dopki masz w rku pienidz ktry dostae za sw prac, jeste w monoci dania pracy od drugij osoby. Gdy to uczynisz, zjawisko ekonomiczne wzgldnie do ciebie skoczonm bdzie, wtedy bowiem dopiero, w istotnm zaspokojeniu potrzeby, odbierzesz rzeczywicie nagrod

26 za swoj prac. Pojcie zamiany kae si domyla usugi oddanj i odebranj. Dlaczegby nie miao by tak samo z wymian, ktra jest waciwie tylko podwjn zamian? Tu dwie naley uczyni uwagi: Naprzd e jestto do maoznaczc rzecz, czy jest wiele lub mao pienidzy na wiecie. Jeli ich jest wiele, trzeba ich wiele, jeli jest mao, potrzeba ich mao przy kadm kupnie. Ot i wszystko. Powtre, e poniewa przy kadj wymianie widziano zawsze monet, poczto j uwaa za znak, i miar rzeczy wymienianych. Zaprzeczysz-e jeszcze i pienidze nie s znakiem rzeczy uytecznych o ktrych mowa? Dukat tak samo nie jest znakiem worka zboa, jak worek zboa nie jest znakiem dukata. C ztd za ze powsta moe, e pienidze uwaamy jako znami bogactwa. Ma to t z stron i ludzie sdz e dosy jest pomnoy liczb znakw aby pomnoy liczb rzeczy niemi oznaczonych i e uywaj w tym celu wszystkich tych faszywych rodkw, jakich ty si chcia chwyta, gdym ci uczyni samowadnym krlem. Id dalj: Podobnie jak w pienidzach widz znak bogactwa, tak w papierach dopatruj znaku pienidzy i wnosz ztd, e bardzo jest atwy i prosty sposb zapewnienia wszystkim ludziom rozkoszy bogactwa. Lecz nie zaprzeczysz przecie i moneta jest miar wartoci? Owszem, zaprzecz, gdy w tm wanie ley cae zudzenie. Przeszo w zwyczaj odnoszenie wartoci wszystkich rzeczy do wartoci pienidzy. Mwi tedy; to warte jest 5, 10, 20 zotych, jak si mwi: to way 5, 10, 20 funtw; to ma 5, 10, 20 okci; ten obszar ziemi zawiera 5, 10, 20 wk i t. d. i z td to wnosz e moneta jest miar wartoci.

27 Do licha, to to widoczne. Tak si zdaje na pozr, lecz tak nie jest w istocie. Miara dugoci, objtoci, powierzchni jest iloci sta i niezmienn. Nie tak si jednak rzecz ma z wartoci zota i srebra; zmienia si ona rwnie jak warto zboa, wina, sukna, pracy, wskutek tych samych przyczyn, jednakie ich bowiem rda i jednakowym ulegaj prawom. Zoto otrzymujemy, tak samo jak elazo, przez prac grnikw, nakady kapitalistw, porednictwo marynarzy i kupcw. Warte jest ono mnij lub wicj, stosownie do tego czy mnij lub wicj pracy kosztuje jego wydobycie, przewiezienie, i t. d.; czy mnij lub wicj jest go w obiegu, czy mnij lub wicj jest poszukiwane, jednm sowem, ulega co do zmiany swj wartoci tyme samym losom, co wszelki produkt inny. Zachodzi tu jednak szczeglny wypadek ktry wiele rodzi zudzenia. Gdy warto pienidzy si zmienia, potoczna mowa przypisuje t zmian innym produktom za ktre wymieniaj si pienidze. I tak: przypumy i warto zota zostanie t sam, a e sprzt zboa zawiedzie. Zboe poskoczy w cenie; powiedz: korzec zboa ktry wart by 30 zotych kosztuje teraz zotych 40, i bd mieli suszno, gdy tu wanie warto zboa si zmienia; potoczna mowa tedy bdzie w zgodzie z istotnym stanem rzeczy. Lecz zrbmy odwrotne przypuszczenie; dajmy nato, e wszelkie okolicznoci wpywajce na warto, zboa pozostan te same, a za poowa wszystkiego zota bdcego w obiegu nagle zginie. Wtym razie warto zota si podniesie. Zdaje si i naleaoby teraz powiedzi: ten dukat wart by 20 zotych, dzi wart on 40 a jednak czy tak mwi zwykle? Nie; jak gdyby warto zboa zmalaa, mwi: warte byo 40 zotych dzi warte tylko 20. Lecz to ostatecznie prowadzi do jednakowego rezultatu.

28 Bez wtpienia; lecz wyobra sobie cae zamiszanie, wszystkie oszustwa jakie dokonywa si bd przy wymianie, skoro si warto poredniczcego czynnika zmieni, a zmiana ta nie zostanie oznaczon przez zmian w wyraeniu. Puszczaj w obieg pienidze popsute lub bilety bankowe noszce nazw 20 Zotych, i zachowuj nazw pomimo nastpnego znienia si ich wartoci. Warto spadnie do poowy lub czwartj czci, a mimo to pienidze zwa si bd sztukami lub biletami dwudziestozotowemi. Ludzie przenikliwi oddadz swoje wyroby jedynie za podwjn liczb biletw t. j. zadaj 40 zotych za to co dawnij za 20 sprzedawali. Prostoduszni jednak dadz si zapa. Duo czasu upynie nim nastpi zmiana we wszystkich wartociach. Pod wpywem ciemnoty i zwyczaju, paca dzienna najemnika dugo zostanie dwa zote, cho cena wszystkich przedmiotw konsumcyi si podniesie. Najemnik w popadnie wskutek tego w straszn ndz, niemogc sobie wytumaczy przyczyny tego. Wreszcie mj panie, poniewa chcesz bym skoczy, prosz ci by zwrci ca swoj uwag na to wane zjawisko: Skoro faszywa moneta zostanie w obieg puszczon, musi nastpi obnienie si jj wartoci, ktre si objawi przez oglne podniesienie si ceny wszystkich rzeczy sprzedawanych. Podwyszenie to jednak nie jest natychmiastowe i jednostajne. Wekslarze, wiksi kupcy, bankierzy, dosydobrze na tm wyjd, ich to bowiem zadaniem jest zwaa na zmian cen, bada jj przyczyny, a nawet spekulowa na tm. Lecz drobni kupcy, wieniacy, wyrobnicy, za wszystko odpokutuj, bogaty przestanie by bogatym; ubogi, uboszym si stanie. Dowiadczenia tego rodzaju staj si przyczyn powikszania rozdziau jaki istnieje midzy dostatkiem a ndz, paraliuj dno spoeczn do sprowadzenia ludzi do jednego pozio-

29 mu, i trzeba potm wiekw, by klassa cierpica odzyskaa stanowisko ktre utracia w pochodzie do zrwnania

stanw.
egnam ci; id rozmyla nad tem wszystkim co mnie tu powiedziae. Czy ju? Jam zacz zaledwie. Nie mwiem ci jeszcze o nienawici do kapitau, o darmym kredycie, zgubnj namitnoci, opakanym bdzie, ktry z tego samego pynie rda. Jakto! te straszne poruszenia proletaryjatu przeciwko kapitalistom czy take pyn z pomiszania poj pienidzy i bogactwa? Skutek to rnych przyczyn. Na nieszczcie niektrzy kapitalici przywaszczyli sobie monopole, przywileje, ktre dostatecznie tmacz t nienawi. Gdy jednak teoretycy demagogowie chcieli t ostatni usprawiedliwi, usystematyzowa, da jj pozr wyrozumowanej opinii i obrci przeciw sameje naturze kapitau, uciekli si do owj faszywj teoryi, powstajcj z pomiszania poj pienidzy i bogactwa. Rzekli wic ludowi: We zotwk, w j pod szko, i zapomnij o nij przez rok, zobacz nastpnie a przekonasz si, i nie przybdzie ani dziesiciu, ani piciu groszy, ani nawet adnego uamka grosza: pienidze zatm nie wydaj procentu. Nastpnie podstawiwszy za wyraz pienidz, mniemany jego synonim, kapita, wyrazili swe twierdzenie w ten sposb: Wic kapita nie tworzy procentw. Za tm posypa si szereg wnioskw: Poyczajcy wic kapita, nie powinien ze adnych cign zyskw; ten zatm co ci poycza kapita, jeli bierze za to cokolwiek od ciebie, to ci okrada; bogactwa przeto, poniewa powinny darmo suy biorcym poyczk, nale w rzeczywistoci do tych, do ktrych nie nale, niema wic wasnoci, wszystko jest wszystkich, a zatm....

30 Nad tm si warto zastanowi, tm bardzij i syllogizmy, przyznaj dobrze s uoone. Chciabym t rzecz rozpatrze, lecz na nieszczcie nie jestem w stanie panowa duj nad swoj myl. W gowie plcz mi si i miszaj wyrazy: pienidze, brzczca moneta, usugi, kapita, procenty; tak, i sam nie wiem gdzie jestem. Odmy na inny raz t rozmow. Masz tu tymczasem ma ksieczk: Kapita i renta (*) Wyjani ci ona niektre wtpliwoci. Rzu na ni okiem czasami gdy si bdziesz bardzo nudzi. Aby si rozerwa? Kto wie, klin klinem wybijaj, similia similibus..... Nie rostrzygam stanowczo czy we waciwm wietle zapatrujesz si na dziaalno pienidzy, i w ogle na kwestyje gospodarstwa specznego. Z rozmowy naszj jednak wnosz, i kwestyje te s nadzwyczaj wane, gdy pokoj, wojna, porzdek i anarchija, jedno lub wroga nienawi midzy wspobywatelami od ich rozwizania zale. Czm si to dzieje, e we Francyi tak mao znaj nauk, ktra nas tak zbliska obchodzi i ktrj rozpowszechnienie tak stanowczy wywaroby wpyw na losy ludzkoci? Czy pastwo nic dosy starao si o jj nauczanie? Nietylko e o to niedbao, lecz owszem, przykadao si niezmiernie, cho mimowolnie, do napajania wszystkich mzgw przesdami, wszystkich serc nienawici i skonnoci do anarchii i wojny, tak dalece, e gdy umiejtno porzdku, zgody i pokoju si zjawia, jakkolwiek wieci jasnoci i prawd, znajduje jednak pole zamknite dla siebie.
(*) Capital et rente, broszurka Bastiata z ktr jeli okolicznoci dozwol, nieomieszkamy zapozna czytelnikw naszych.

31 Zaprawd jeste strasznym pessymist. Co za interes miaby rzd w obkiwaniu umysw na korzy rewolucyi, wojen domowych i zewntrznych? Przesadzasz. Sam osd. W czasie gdy zdolnoci nasze umysowe zaczynaj si rozwija, w wieku, gdzie wraenia s tak ywe, gdzie umys z tak nagina si atwoci; gdy moemy ju spojrz na wiat i zrozumie spoeczestwo, jednm sowm gdy dojdziemy do siedmiu lub omiu lat, co czyni pastwo? Oto nakada nam przepask na oczy, wyprowadza nas nieznacznie z otoczenia w rd jakiego yjemy, i karmi nasz umys tak gitki, nasze serce tak wraliwe, obrazami ycia spoecznego Rzymian. Trwa to tak lat dziesitek, przecig czasu dostateczny, by w pojciach naszych niezatarte pozostay lady tego wychowania. Zwa teraz e spoeczestwo rzymskie wrcz przeciwny przedstawia obraz temu, czm nasze by powinno. Tam ludzie yli z wojny, my brzydzisi powinnimy wojn. Tam nienawidzono pracy; mymy y z pracy powinni. Tam szukano rodkw zaspokojenia swych potrzeb w pracy niewolnikw, i w upach wojennych; my szuka ich powinnimy w wolnym przemyle. Spoeczestwo rzymskie uorganizowao si stosownie do swoich zasad; musiao wielbi to, co mu pomylno dawao. Nazywano te tam cnotami to, co my wystpkiem zowiemy. Poeci i historycy rzymscy wynosili pod niebiosa to, czm my gardzi winnimy. Nawet wyrazy: wolno, porzdek, sprawiedliwo, lud, cze, wpyw i t. d. inne zupenie miay znaczenie w Rzymie ni to jakieby mie dzi wrd nas powinny. Jake chcesz iby ta md wychodca ze szk, uniwersytetw, konwiktw, ktra za swj katechizm miaa Liwijusza i Kurcyjusza, nie pojmowaa wolnoci jak Grakchowie, cnoty jak Kato, patryjotyzmu

32 jak Cezar? Jake chcesz iby nie oywia jej duch stronnictwa i wojny? Jake chcesz nadewszystko, iby si ona troszczya cho odrobink o prawa naszego spoecznego ustroju? Czy moesz myl i umys jj jest zdolnym i przysposobionym dostatecznie do ich pojcia? Czy nie widzisz i aby ona zrozumie te prawa moga, musiaaby pozby si swych dugoletnich uprzedze i podda si zupenie innym wpywom? C jednak za rad podajesz na to? Oto najpierwsz rzecz jest aby pastwo przestao samo naucza, a tylko innym naucza pozwolio. Wszelki monopol jest obrzydliwym, lecz najgorszym ze wszystkich jest monopol nauczania.