Andrzej Jakubik

Diagnostyka osobowoci nieprawidowej (psychopatii)

Wprowadzenie
Zasadniczym kierunkiem bada nad zaburzeniami osobowo ci w psychiatrii klinicznej s teorie opisowe, czyli tzw. teorie cech osobowo ci, charakteryzuj ce si klasyfikowaniem ludzi z perspektywy ich staych waciwoci (dyspozycji) psychofizycznych, tj. cech. "Cecha to hipotetyczny komponent osobowoci, definiowany przez przypisywanie oglnej nazwy dla zbioru wspwyst puj cych zachowa" (Jakubik, 1979, s. 160). Podstaw teoretyczn takiego opisowego uj cia osobowoci stanowi fakt wzgldnej staoci niektrych elementw zachowania si czowieka w podobnych sytuacjach oraz regularno i podobiestwo zachowa rnych ludzi, co pozwala wnosi o wsplnoci ich cech i opisywa je za pomo-c tych samych poj. Struktura osobowoci byaby wic okrelonym ukadem (konfiguracj) cech, a cecha - skrtowym opisem pewnych zachowa, a przy tym jednoczenie ich determinant . Opisowe ujcie osobowoci, mimo powanych saboci teoretycznometodologicznych, przewaa obecnie w psychiatrii, stanowic wygodn - chocia heurystycznie bezpodn - paszczyzn porozumienia midzy psychiatrami o rnych pogldach teoretycznych (np. zwolennicy koncepcji typologicznych czy psychoanalitycznych rwnie posuguj si opisem zaburze osobowo ci w kategoriach cech) oraz w miar dogodne rozwizanie kliniczno-pragmatyczne. W myl zaoe teorii cech, dla celw praktyki klinicznej mona oglnie okre li osobowo jako wieloczynnikow struktur dynamiczn, ktra integruje i reguluje zachowanie si czowieka oraz jego relacje ze wiatem zewn trznym, natomiast zaburzenia osobowoci jako wzgldnie trwae zahamowanie rozwoju osobowo ci, przejawiajce si gwnie zakceniem prawidowego funkcjonowania mechanizmw integracyjno-regulacyjnych (Jakubik, 1987). Najczciej zaburzenia osobowoci dzieli si na dwie kategorie: zaburzeniastruktury osobowoci (np. osobowo nieprawidowa) oraz zaburzeniacechosobowoci (np. osobowo paranoiczna, schizoidalna, histrioniczna czy anankastyczna), przyjmuj c zaoenie, e rnice dotycz patogenezy, obrazu klinicznego, przebiegu, stopnia trwaoci i nasilenia zaburze, dynamiki zmian i skutecznoci stosowanych metod leczenia. Dowiadczenie psychiatryczne wskazuje, e diagnostyka i r nicowanie obu rodzajw zaburze osobowoci jest praktycznie spraw bardzo trudn .

Historia pojcia psychopatii

Do zaburze struktury osobowoci zaliczamy osobowonieprawidow , powszechnie okrelan jeszcze do niedawna terminem "psychopatia", stanowic do dnia dzisiejszego jedno z najbardziej wieloznacznych i kontrowersyjnych poj z zakresu psychiatrii i psychologii klinicznej. Rodowd historyczny psychopatii mona wywodzi od pierwszych klinicznych opisw spoecznie nieprzystosowanych wzorw zachowania si, zaburze uczu i woli, wczonych w roku 1801 przez Pinela do kategorii "manii bez uroje ", przez Trlata do "obdu jasnego", a nazywanych przez Rusha "moralnym pomieszaniem zmysw". Znacznie pniej Prichard (1835) przedstawi koncepcj tzw. obdu moralnego (moral insanity), charakteryzujcego si degradacj lub wrodzonym brakiem uczu moralnych, przy jednoczenie niezaburzonych procesach intelektualnych. Z biegiem lat, pod wpywem teorii degeneracji Morela, zacz to stosowa ten termin wycznie w odniesieniu do osb z dziedzicznie, jak s dzono, uwarunkowanym niedorozwojem uczu moralnych (tj. trwaym defektem charakteru), cho zesp moral insanity stwierdzano take w przebiegu i zejciu rnych chorb psychicznych. Pojcie psychopatii, a cile mwic "konstytucjonalnej psychopatycznej maowartociowoci" (konstitutionell psychopathische Minderwertigkeit), pierwszy wprowadzi Koch (1891) na oznaczenie trwaego defektu uczu w rozumieniu prichardowskim. Sta on na stanowisku organicznej (wrodzonej lub nabytej) etiologii psychopatii. Z czasem wielu psychiatrw opisywao psychopati , jako typ osobowo ci pozbawionej uczu zoonych, pod rnymi nazwami, np. daltonizm moralny (Maudsley), znieczulenie zmysu moralnego (Ballet), inwalidztwo moralne (Arnaud), spoeczno-fizjologiczna niewraliwo (Rotenberg), zesp anetyczny (Albrecht), psychopatia amoralna (Birnbaum), oligotymia (Davidson), defekt moralny (Wyrsch), anetopatia (Karpman), anomalia zmysu moralnego (Barb), stan ubytku moralnego (Berze), niedorozwj moralny (Mazurkiewicz), kryerotymia (uniewski) itp. Na gruncie psychiatrii dynamicznej proponowano w miejsce psychopatii takie okrelenia, jak socjopatia (Partridge, 1930), charakter narcystyczny (Kernberg, 1975), osobowo hiperinstrumentalna (Wolman, 1987), czy te osobowo manipulacyjna (Bursten, 1973), a propozycje Amerykaskiego Towarzystwa Psychiatrycznego zmieniay si kolejno od "osobowoci socjopatycznej z reakcjami antysocjalnymi" (DSM-I) poprzez "zaburzenia osobowo ci typu antysocjalnego" (DSM-II), a do "antysocjalnych zaburze osobowoci" (DSM-III, DSM-III-R; DSM-IV, 1994). W klasyfikacji ICD-9 (1981, s. 32) wyrniao si kategori: osobowo nieprawidowa z wyranymi cechami antysocjalnymi, natomiast ICD-10 (1994, s. 50) wprowadza nowy termin: osobowodyssocjalna , rwnowany takim rozpoznaniom, jak osobowo amoralna, antysocjalna, asocjalna, psychopatyczna lub

socjopatyczna. Wspczesna psychologia oferuje termin makiawelizm (osobowo makiawelistyczna), nazywany w skrajnych przypadkach zespoem ch odu (Christie i Geis, 1970).

Klasyfikacje psychopatii
Wychodzc z zaoenia, e zachowania antyspoeczne nie s typowe dla osobowoci psychopatycznej, gdy nieprzestrzeganie powszechnie przyj tych norm spoecznych wystpuje rwnie u osb z nerwicami, upoledzeniem umys owym, lekozalenoci lub psychozami, a take wrd ludzi zdrowych psychicznie, niektrzy autorzy podejmowali prby wyodrbnienia rnych postaci psychopatii, np. Karpman, Arieti, Reid czy Blackburn. Jednoczenie ze spornymi problemami terminologicznymi pojawia si tendencja do podziau psychopatii na r ne typy na podstawie kryteriw klinicznych, co doprowadzio do jeszcze wikszej wieloznaczno ci i nieostro ci tego pojcia. Wikszo z licznych klasyfikacji psychopatii, proponowanych midzy innymi przez takich autorw jak Bumke, Ewald, Gannuszkin, Gruhle, Henderson, Kahn i Kraepelin, naley ju dzisiaj do przeszoci, a cieszce si najwi ksz popularno ci w wiecie i w Polsce podziay Schneidera (1950), czy te E. i M. Bleulerw (1972), take przechodz stopniowo do historii psychiatrii. Z wydzielonych przez nich kilkunastu typw psychopatii tylko jednostki zaliczane przez Bleulera do kategorii upoledzenia moralnego lub do schneiderowskiej grupy psychopatw chodnych uczuciowo, odpowiadaj pojciu psychopatii w jego pierwotnym, klasycznym znaczeniu. Kliniczne klasyfikacje psychopatii nie maj waciwie adnej warto ci praktycznej ani teoretycznej, gdy nie speniaj podstawowych wymogw logicznych - chocia by warunkw wycznoci i rozcznoci - opieraj si na eklektycznych kryteriach podziau oraz obejmuj wszelkie postacie zaburze osobowo ci, a wi c i takie, ktre ex definitione nie s psychopatiami. W ostatnich latach pojawia si interesujca i wartociowa heurystycznie tendencja do tworzenia klasyfikacji osobowoci nieprawidowej na podstawie cis ych kryteriw empirycznych, ale ostateczne rozwizanie tego zagadnienia nie wydaje si bliskie (por. Jakubik, 2003b).

Opis kliniczny
Nadmierne poszerzanie zakresu pojcia psychopatii, ktrego najlepsz

egzemplifikacj moe by m. in. praca Kpiskiego (1977), spowodowa o, e obecnie rozpoznaje si j zbyt pochopnie, na co s usznie ju wiele lat temu zwracali uwag Jaroszyski i in. (1963). Z tego powodu w literaturze przedmiotu obserwuje si ostatnio wyrane denie do ucilenia kryteriw diagnostycznych oraz zmian terminologicznych. Istotnym elementem postpu w tym zakresie, nawizujcym do prawie zapomnianej propozycji Schneidera z roku 1934, by o wprowadzenie terminu osobowonieprawidowa (abnorme Persnlichkeit) w miejsce obcionej pejoratywnym znaczeniem nazwy psychopatia, jakby zgodnie z yczeniami przeciwnikw tzw. naznaczania czy stygmatyzacji spoecznej. Ju wwczas bowiem Schneider wskazywa, e koncepcje zaburze osobowoci nie powinny by oparte na wartociujcych ocenach o charakterze normatywnym. Istot osobowo ci psychopatycznej jest istnienie wewntrznego ciernia, ktrym jednostka taka rani nie tylko wszystkich dookoa, lecz take i siebie. Sprawia cierpienie innym ludziom, ale te cierpi sama. Jego zdaniem, zaburzone zachowanie si jest zawsze wtrne do nieprawidowej struktury osobowoci i dlatego nie jest ani warunkiem koniecznym, ani wystarczajcym do rozpoznania psychopatii. Z przegldu pimiennictwa wynika, e do istotnych cech osobowoci nieprawid owej (klasycznej psychopatii) naley przede wszystkim sabo uczu z o onych, nieumiejtno nawizania waciwych zwizkw midzyludzkich, b dy w ocenie otoczenia, postawy instrumentalne i kalkulacyjne wobec innych ludzi, ujmuj cy sposb bycia (tzw. lew salonowy, byszczcy w grupie, ale bardzo powierzchowny intelektualnie), pozorna ogada towarzyska, skonno do dzia a pop dowych (np. impulsywno, nie kontrolowana agresja), skrajny egocentryzm, brak poczucia winy i wyrzutw sumienia, nieumiejtno przewidywania, brak wgl du w siebie, nieprzystosowanie spoeczne oraz niezdolno do uczenia si, tzn. s aba reakcja na spoeczne wzmocnienia dodatnie lub ujemne (por. Jakubik, 2003b). Oglnie mwi c, osobowo nieprawidow charakteryzuje wic wyrana przewaga sfery pop dowoemocjonalnej nad sfer poznawczo-uczuciow. Psychopatie s niedorozwojem ycia uczuciowego, podobnie jak oligofrenia jest niedorozwojem ycia intelektualnego pisa przed laty Mazurkiewicz (1980, s. 114). Zdaniem Pospiszyla (1985), opisywane w pimiennictwie wa ciwo ci osobowo ci psychopatycznej dadz si sprowadzi do dwch strukturalnie najwa niejszych elementw: nieumiejtnoci nawizywania gbszych zwi zkw emocjonalnych z innymi ludmi oraz tzw. deficytu lku. To wanie upoledzenie zwi zkw midzyludzkich i niski poziom lku s przyczynami zachowa antyspoecznych u tego typu osb. Std niektrzy autorzy podkrelaj, e osobowo nieprawid owa stanowi powany problem kryminologiczny (por. Eron, 1980; Guze, 1976; Hare, 1983; Kozarska-Dworska, 1977; Pospiszyl, 1985; Robins, 1977), ale ich stanowisko w wietle wspczesnej diagnostyki zaburze osobowoci wydaje si ju od dawna odosobnione (por. Jakubik, 2002, 2003a). W ICD-9 (1981) zwraca si uwag , e czste konflikty z prawem maj charakter raczej drobnych i przypadkowych; nie s to

przestpstwa powane, zoone, zaplanowane. Szczeglnie wa ne jest stwierdzenie o raczej drobnych i przypadkowych konfliktach z porzdkiem prawnym, gdy kwestionuje ono utrwalony schemat psychopaty-przestpcy czy psychopatyrecydywisty, jaki pokutuje jeszcze do dnia dzisiejszego nie tylko w opinii publicznej, ale take w niektrych krgach profesjonalnych, np. wrd psychiatrw, psychologw, prawnikw. Dlatego np. Blackburn (1988) i Gunn (1977) bardzo ostro krytykuj badaczy, ktrzy za jedno z gwnych kryteriw diagnostycznych psychopatii uwa aj zachowania antyspoeczne, zwykle o charakterze przestpczym. Stanowczy sprzeciw moim zdaniem w peni uzasadniony (Jakubik, 2003b) wyra a tak e Jaroszy ski (1980), ktry podkrela, e w praktyce klinicznej psychiatrom i psychologom zupe nie wystarcza stwierdzenie [u badanego dop. A. J.] jakichkolwiek konfliktw z otoczeniem lub jeszcze lepiej z prawem. W ten sposb stwarza si znak rwno ci midzy osobowoci nieprawidow a antysocjalnoci (s. 44).

Kryteria diagnostyczne
W obecnie zalecanej przez wiatow Organizacj Zdrowia, X Rewizji Midzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorb i Problemw Zdrowotnych (ICD10) osobowocidyssocjalnej (tj. osobowoci nieprawidowej) przypisano nast puj cy krtki opis: Zaburzenie, ktre zwraca uwag du niewspmierno ci midzy zachowaniem a obowizujcymi normami spoecznymi, charakteryzuje si : a. b. c. d. e. f. bezwzgldnym nieliczeniem si z uczuciami innych; siln i utrwalon postaw nieodpowiedzialnoci i lekcewaenia norm, regu i zobowiza spoecznych; niemonoci utrzymania trwaych zwizkw z innymi, chocia nie ma trudnoci w ich nawizywaniu; bardzo nisk tolerancj frustracji i niskim progiem wyzwalania agresji, w tym zachowa gwatownych; niezdolnoci przeywania poczucia winy i korzystania z dowiadcze, a w szczeglnoci z dowiadczanych kar; wyran skonnoci do obwiniania innych lub wysuwania pozornie moliwych do uznania racjonalizacji zachowa, ktre s rdem konfliktw z otoczeniem.

Cech towarzyszc moe by take nadmierna draliwo (ICD-10, 1997, s. 172). Obecnie przyjmuje si powszechnie kryteriadiagnostyczneosobowocinieprawidowej sformuowane przez wybitnego znawc zagadnienia, Cleckleya (1985).

Uwzgldniajc nieznaczne modyfikacje wasne (por. Jakubik, 2002, 2003a, 2003b) s to nastpujce kryteria: trwaa niezdolno do zwizkw uczuciowych z innymi ludmi; bezosobowy stosunek do ycia seksualnego (przedmiotowe traktowanie partnera); brak poczucia winy, wstydu i odpowiedzialnoci; nieumiejtno odraczania satysfakcji (denie do natychmiastowego zaspokojenia popdw i potrzeb); utrwalone i nieadekwatne zachowania antyspo eczne; autodestrukcyjny wzorzec ycia (np. po okresie dobrego przystosowania, a nawet sukcesw, niszczenie dotychczasowych osigni z przyczyn dla otoczenia nie zrozumiaych); nadmierne zapotrzebowanie na stymulacj; nieumiejtno planowania odlegych celw (koncentracja na tera niejszo ci, zmienno i nietrwao de); znaczna aktywno dla osignicia celu doranego, zanikajca wobec minimalnych niepowodze; niezdolno przewidywania skutkw wasnego postpowania; niezdolno wysnuwania praktycznych wnioskw z przeszych dowiadcze (tj. nieefektywno procesu uczenia si); nie dajce si logicznie wyjani przerywanie kadej podj tej konstruktywnej dziaalnoci (tzw. pocztki bez koca); swoisty brak wgldu ("otpienie semantyczne"), tj. zdolnoci oceny samego siebie, zrozumienia zalenoci niepowodze od wasnych cech; w miar sprawna oglna inteligencja, formalnie nie zaburzona; nierozrnianie granicy midzy rzeczywistoci a fikcj, prawd a k amstwem (okrelane te takimi terminami, jak pseudologia, pseudologia phantastica, mitomania, zesp Delbrcka, kamstwo patologiczne); brak lku; nietypowa lub niezwyka reakcja na alkohol; czste szantaowanie samobjstwem; tendencja do samouszkodze.

W deniu do obiektywizacji procesu diagnostycznego prbuje si stosowa rnorodne narzdzia badawcze do pomiaru osobowo ci nieprawid owej. W badaniach uywa si do tego celu licznych inwentarzy, skal i kwestionariuszy o bardzo rnym stopniu standaryzacji, rzetelnoci i trafnoci, m. in. Skali Empatii R. Hogana, Kwestionariusza Osobowoci H. J. Eysencka, Skali Wi zi Midzyosobowowej D. Schalling, Listy Cech Psychopatii R. Craddicka, Skali Nonkonformizmu R. I. Lanyona, Skali Braku Kontroli R. Monroe'a, Kwestionariusza

Prawidowego Przystosowania H. Quaya, Skali Wywiadu Diagnostycznego L. Robinsa, skal Mach IV i Mach V R. Christie i F. Geisa, Wywiadu SpoecznoDiagnostycznego B. B. Wolmana, Skali Zachowania Psychopatycznego E. Ziskinda i wielu innych. Chocia za stosunkowo obiektywne narzdzia pomiarowe uznaje si obecnie jedynie trzy: 1) Skal Uspoecznienia z kwestionariusza CPI H. G. Gougha, 2) Skal Socjopatii (SPY) C. D. Spielbergera oraz 3) Minnesocki Wielowymiarowy Inwentarz Osobowoci (MMPI) S. R. Hathawaya i J. C. McKinleya, w ktrym profil charakterystyczny dla osobowoci nieprawidowej wyra a si wysokimi wynikami (powyej 70 T) w skalach psychopatii (Pd) i hipomanii (Ma), przy wzgl dnie ni szych wynikach (nie przekraczajcych 60 T) w pozostaych skalach diagnostycznych - to jednak nie stanowi one penowartociowych metod klinicznej diagnozy osobowo ci nieprawidowej.

Osobowo nieprawidowa a encefalopatia

Do dnia dzisiejszego nie znamy patogenezy czy te czynnikw warunkuj cych uksztatowanie si osobowoci nieprawidowej. Tymczasem udoskonalenie metod badania mzgu spowodowao wydzielenie swoistej kategorii osobowo ci nieprawidowej, uwarunkowanej nabytym, zwaszcza w okresie podowym, okooporodowym lub wczesnym dziecistwie, uszkodzeniem orodkowego uk adu nerwowego o rnorodnej etiologii (urazy, infekcje, zatrucia, itp.). Osobowo nieprawidow o podou organicznym nazywamy encefalopati lub charakteropati , jak proponuje T. Bilikiewicz, ktry ostro rozgranicza "charakteropatie, jako uwarunkowane organicznie zaburzenia charakteru, od psychopatii, w ktrych nie da si stwierdzi zmian organicznych mzgu" (Bilikiewicz, 1989, s. 249). W najnowszej klasyfikacji ICD-10 (1997) wyodrbnia si kategori "organicznych zaburze osobowoci" w postaci osobowoci rzekomopsychopatycznej lub osobowoci rzekomoupoledzonej, ktrym przypisuje si "istotn zmian utrwalonych wzorcw przedchorobowego zachowania. Szczeglnie dotkni te jest wyraanie emocji, potrzeb i popdw. Zaburzenia procesw poznawczych dotycz gwnie lub nawet wycznie planowania, przewidywania prawdopodobnych nastpstw indywidualnych i spoecznych, jak to bywa w tzw. zespole p ata czoowego (s. 66). Obecnie uywamy raczej nazwy encefalopatia zamiast charakteropatia, poniewa ten ostatni termin sugeruje ujemne warto ciowanie jednostki pod wzgldem spoecznym i moralnym. Osobowo encefalopatyczna przejawia si cechami typowej osobowoci nieprawidowej, czsto w poczeniu z rysami histerycznymi, chocia mog istnie due rnice obrazu klinicznego, jeeli uszkodzenie orodkowego uk adu nerwowego

nastpio pno, gdy osobowo bya ju w peni uksztatowana. Obok wymienionych cech zaznaczaj si mniej lub bardziej wyranie objawy zespou organicznego, jak np. chwiejno afektywna, draliwo, wybuchowo, skonno do czynw impulsywnych, reakcje dysforyczne przebiegajce nierzadko ze zweniem pola wiadomoci, obnienie sprawnoci intelektualnej itp. Encefalopatia cz sto wystpuje u osb naduywajcych alkoholu, narkotykw lub lekw, u ktrych zreszt w praktyce bdnie rozpoznaje si osobowo nieprawid ow , zw aszcza, je li dostpnymi metodami bada nie stwierdza si uchwytnych zmian organicznych w mzgu, gdy tymczasem patologia jest po prostu nast pstwem wieloletniego nieraz alkoholizmu, narkomanii lub lekozalenoci, a nie pierwotnie zaburzon struktur osobowoci. Wydaje si, e Jaroszyski (1980) susznie krytykuje wyodrbnianie osobowo ci nieprawidowej na podou organicznym: "Rozrnianie osobowo ci nieprawid owej waciwej (dawnej psychopatii) od osobowoci te nieprawidowej, ale odznaczaj cej si zmianami organicznymi (encefalopatia, charakteropatia) trudno nazywa rnicowaniem. W kadym razie, rnicowanie to nie ley w paszczy nie psychopatologicznej, opiera si jedynie na wynikach bada neurologicznych i dodatkowych. Samo rozgraniczenie jest zreszt wtpliwe, w kadym razie linia podziau nie przebiega zgodnie z zasad: s zmiany organiczne czy ich nie ma, lecz odpowiednio do naszych moliwoci wykrycia tych ewentualnych zmian (s. 47).

Kontrowersje diagnostyczne
W rozwaaniach nad kryteriami diagnostycznymi osobowoci nieprawid owej nie mona pomin wanych kontrowersji zwizanych z poszukiwaniem zale noci midzy osobowoci nieprawidow a innymi zaburzeniami psychicznymi, jak psychozy schizofreniczne, choroby afektywne, narkomania czy alkoholizm. Analiza literatury przedmiotu skania do nastpujcych uwag krytycznych: 1. Podstawowym rdem nieporozumienia w tej kwestii jest niepotrzebna koncentracja bada na problemie tzw. "osobowoci przedchorobowej". Badania te nie speniaj elementarnych wymaga wsp czesnej metodologii, gdy opieraj si prawie wycznie na ocenie osobowo ci chorych na podstawie danych z wywiadw od pacjenta, jego rodziny lub najbli szych osb. Poza tym kade badanie ex post facto charakteryzuje du a niedokadno oraz brak obiektywnej kontroli gwnej zmiennej niezale nej i zmiennych ubocznych, zakcajcych jej wpyw. Z drugiej strony, poj cie osobowoci jako konstruktu hipotetycznego (bez wzgldu na za o enia teoretyczne) przypisane jest czowiekowi na stae i dlatego nie mo na "mie " dwch osobowoci: przedchorobowej i chorobowej. Powinno si raczej mwi

o przejciowej lub wzgldnie trwaej zmianie osobowo ci bd nawet - je li zostanie zweryfikowana - swoistoci funkcjonowania osobowo ci w przebiegu okrelonych zaburze psychicznych. Taki punkt widzenia nadaje cakowicie odmienny, bardziej perspektywiczny i poprawny metodologicznie kierunek badaniom empirycznym nad osobowoci chorych psychicznie. Umiejscowienie problematyki badawczej w czasie teraniejszym, a nie przeszym, stwarza jednoczenie szans, i nieadekwatny termin "osobowo przedchorobowa" przejdzie na trwae do historii psychiatrii i psychologii klinicznej. 2. Badaniom ukierunkowanym na zagadnienie funkcjonowania osobowo ci w zaburzeniach psychicznych grozi natomiast inne niebezpieczestwo: opisywanie chorych w kategoriach diagnostycznych osobowoci nieprawidowej lub zaburze osobowoci, zgodnie z propozycjami istniej cych klasyfikacji psychiatrycznych, tj. ICD czy DSM. Wwczas nie uwzgldnia si istotnego, modyfikujcego wpywu zaburze psychicznych (np. psychozy, uzalenie) na osobowo badanych. Nieuprawnione wnioski badawcze cz si wtedy w praktyce z dodatkowym etykietowaniem (naznaczaniem) chorych, ktrym np. do diagnozy "narkomania" dodaje si "osobowo nieprawid owa. 3. W opublikowanych pracach do czsto spotyka si argonowe okre lenie psychopatyzacja", przypisywane gwnie chorym psychotycznym. Pisze si o "psychopatyzacji schizofrenii", "psychopatyzacji manii", "psychopatyzacji choroby afektywnej" itp. Problem ten pojawi si w rezultacie obserwacji klinicznych, wskazujcych, e w przebiegu przewlekych chorb psychicznych, zwaszcza schizofrenii bez objaww psychotycznych, pacjenci ujawniaj zachowania (np. antysocjalno, brak zwizkw uczuciowych z lud mi) charakterystyczne dla osobowoci nieprawidowej (std wzia si np. nazwa: "schizofrenia rzekomopsychopatyczna"). Zakadajc pewno rozpoznania schizofrenii, przy wyjciowej diagnozie rnicowej z osobowo ci nieprawidow, znw powinnimy spojrze na taki obraz kliniczny jako na wyraz wzgldnie trwaych zmian funkcjonowania osobowo ci, a nie przyrwnywa go do kategorii osobowoci nieprawid owej. 4. Podobnie mona polemizowa z pogldami tych badaczy, ktrzy dopatruj si bezporedniego zwizku midzy osobowoci nieprawidow a zale no ci lekow. Bez wtpienia istniej pewne cechy osobowoci lub nawet zaburzenia osobowoci, ktre w jakim sensie s jednym z czynnikw warunkuj cych lekozaleno, ale niestety - jak wynika z przegldu pimiennictwa wiatowego (por. Ga, 1987) - bardzo wielu autorw wie rozwj zale no ci lekowej i narkomanii z osobowoci nieprawidow. Tymczasem "mo na nawet przypuszcza - pisze Jaroszyski (1980, s. 49) - e cechy osobowoci nieprawidowej niespecjalnie sprzyjaj naduywaniu lekw". Ten typ osobowoci raczej charakteryzuje handlarza narkotykw, a nie narkomana. Stwierdzenie w przebiegu lekozalenoci zachowa lub postaw zblionych do

waciwoci osobowoci nieprawidowej, nie upowania jeszcze do jej rozpoznania. 5. Identyczne zastrzeenia budzi niczym nieuzasadnione i nie poparte poprawnymi metodologicznie badaniami, stwierdzanie zale no ci mi dzy osobowoci nieprawidow a chorob alkoholow. W pi miennictwie z tego zakresu rwnie przewaaj prace obejmujce najczciej badania nad "osobowoci przedchorobow" ("przedalkoholow") lub zaburzeniami osobowoci pod wpywem wieloletniego naduywania. Warto wi c by mo e przytoczy opinie tych autorw, ktrzy zalecaj daleko idc ostro no w ocenie relacji osobowo nieprawidowa-alkoholizm.

"Nie wszyscy alkoholicy s socjopatami i nie wszyscy socjopaci s alkoholikami twierdzi Wolman (1987, s. 16) i kontynuuje - Powstaje podstawowe pytanie, czy naduywanie alkoholu i narkotykw powoduje socjopati , czy te socjopaci maj skonno do stawania si alkoholikami i narkomanami, co wzmacnia i utrwala ich zachowania antyspoeczne". Podobne stanowisko zajmuje Jaroszy ski (1980), ktry powcigliwie, ale z naciskiem pisze: "Powszechnie uwaa si, e alkoholizm rozwija si czsto na podou osobowoci nieprawidowej. Nie mo na jednak tego stwierdzenia odwraca: >skoro jest alkoholizm, to bya osobowo nieprawid owa ju poprzednio<. Znamy bowiem liczne inne przyczyny rozwoju na ogu alkoholowego. Jeeli stwierdzamy zdeklarowany alkoholizm przewleky, to dopisywanie osobowo ci nieprawidowej jest zbdne, a czsto bdne, prawie zawsze wtpliwe. Takie dodatkowe rozpoznanie opiera si bowiem na danych z wywiadu, dotycz cych zwykle spraw sprzed wielu lat i rzadko obiektywnie przedstawianych" (s. 49). Dorzumy do tego istotny argument rzeczowy: w patognomicznych kryteriach diagnostycznych osobowoci nieprawidowej nie wymienia si sk onno ci do naduywania alkoholu, a jedynie wyszczeglnia "nietypow lub niezwyk reakcj na alkohol" (Cleckley, 1985, s. 77).

O Autorze

Bibliografia

Bilikiewicz T.: Psychiatria kliniczna. Wyd. 7. (pod red. A. Bilikiewicza), PZWL, Warszawa 1989, t. 2.

Blackburn R. B.: On moral judgements and personality disorders: the myth of the psychopathic personality revisited. Brit. J. Psychiat., 1988, 153, 505-512. Bleuler E.: Lehrbuch der Psychiatrie. Wyd. 12, Springer, Berlin 1972. Bursten B.: The manipulator. Yale Univ. Press, New Haven 1973. Christie R., Geis F.: Studies in machiavellianism. Academic Press, New YorkLondon 1970. Cleckley H.: The mask of sanity. Wyd. 6, Mosby, St. Louis 1985. DSM-IV. Diagnostic and statistical manual of mental disorders. Wyd. 4, APA, Washington 1994. Eron L. D.: Prescription for reduction of aggression. Amer. Psychologist, 1980, 35, 244-252. Ga Z. B.: Agresja a osobowo w uzalenieniach. WSP, Rzeszw 1987. Gunn J.: Criminal behaviour and mental disorder. Brit. J. Psychiat., 1977, 130, 317-329.