John Cornwell

Naukowcy Hitlera
Nauka, wojna i pakt z diabem

Przekad: Stefan Baranowski, Agnieszka Kochan i Robert Palusiski Krakw 2012 Tytu oryginau: Hitlers Scientists Science, War and the Devil s Pact Copyright John Cornwell, 2003 Spis treci Wstp.........................................................................9 Cz pierwsza Naukowe dziedzictwo Hitlera...................................27 1.Hitler naukowiec....................................................29 2.Niemcy - mekka naukowcw.................................45 3.Fritz Haber..............................................................53 4.Naukowcy i gazy bojowe........................................67 5.Nauka o higienie rasowej....................................77 6.Eugenika i psychiatria..............................................91 Cz druga Nowa fizyka 1918-1933...............................................97 7.Fizyka po Pierwszej Wojnie wiatowej....................99 8.Niemiecka nauka trwa dalej......................................117 Cz trzecia Nazistowski entuzjazm, ulego i przeladowania 1933-1939....131 9.Zwolnienia.................................................................133 10.Inynierowie i rakiety.............................................148 11.Medycyna za czasw Hitlera..................................158 12.Kampania antyrakowa............................................173 13.Geopolitik i Lebensraum........................................180 14.Nazistowska fizyka................................................184 15.Pseudonauka Himmlera..........................................196 16.Deutsche Mathematik.............................................202 Cz czwarta Nauka czasw zniszczenia i obrony 1933-1944...........207 17.Mania rozszczepiania...............................................209 18.Druga Wojna wiatowa...........................................230 19.Wojenne machiny....................................................243

20.Radar...............................................................262 21.Szyfry..............................................................280 Cz pita Nazistowska bomba atomowa 1941-1945............295 22.Kopenhaga........................................................297 23.Speer i Heisenberg............................................307 24.Haigerloch i Los Alamos..................................322 Cz szsta Nauka w piekle 1942-1945.....................................331 25.Praca niewolnicza w obozie Dora......................333 26.Pseudonaukowe podstawy eksterminacji i eksperymenty na ludziach.........................340 27.Chemicy w subie za........................................359 28.Wunderwaffe - cudowna bro............................369 Cz sidma W cieniu Hitlera.......................................................381 29.Farm Hall............................................................383 30.Bohaterowie, ajdacy i kolaboranci....................397 31.Naukowa grabie................................................411 Cz sma Nauka od zimnej wojny do wojny z terroryzmem....419 32.Strategia nuklearna..............................................421 33.Typowo nazistowskie?........................................438 34.Nauka znw na wojnie........................................452 Przypisy....................................................................461 Nauka bez wiadomoci niszczy dusz Rabelais na

Wstp Zrozumie Niemcw Z okresu mojego wczesnego dziecistwa pamitam, jak ojciec trzyma mnie w grze i pokazywa ryczcego czarnego anioa, ktry miota pomienie na tle ksiycowej powiaty londyskiego nieba. To bya VI - dalekosina, odrzutowa, bezpilotowa latajca bomba, ktr dzisiaj nazwalibymy bezzaogowym pociskiem samosterujcym. Na pocztku lata 1944 roku rakiety VI - nazywane przez londyczykw latajcymi bombami - zaczy pojawia si nad stolic nurkujc i burzc budynki oraz roztrzaskujc szyby w oknach w promieniu setek metrw. VI charakteryzoway si obrzydliwym dwikiem podobnym do haasu wydawanego przez nierwno pracujcy silnik motoroweru z urwanym tumikiem. Kiedy silnik przestawa pracowa, ludzie zastygali w bezruchu i czekali na wybuch, ktry nastpowa po okoo dwunastu sekundach. Pniej pojawiy si jeszcze groniejsze rakiety balistyczne V2. Przemierzay stratosfer w ciszy, przenoszc wiksz gowic bojow Ju po wybuchu na powierzchni ziemi sycha byo grzmot wywoany przekroczeniem szybkoci dwiku przez rakiet. Kiedy razem z mam wracaem autobusem ze szkoy, ogldaem zniszczenia spowodowane eksplozj rakiety V2, ktra spada na granicy Wanstead i Woodford na wschodnich przedmieciach Londynu. Rakieta zniszczya kilka akrw lasu i wyrya ogromny krater. Akurat w tym czasie spacerowaa tam kobieta ze swoim dzieckiem i widziaem dziecicy wzeczek zwisajcy z gazi drzewa. W wyniku eksplozji zgina matka z dzieckiem oraz kilku pechowych przechodniw. Dla dziecka urodzonego w maju 1940 roku, pocztego w miesicu, w ktrym Wielka Brytania wypowiedziaa Niemcom wojn, wojna wydawaa si czym, co trwao od zawsze i to bez perspektywy koca. Dla dziecka wojna bya permanentnym, wywoujcym zdumienie kryzysem, ale rwnie przygod: wycigi do najbliszego schronu z blachy falistej, do ktrych sygnaem by pocztek melancholijnego zawodzenia syren alarmowych; znajdowanie na ulicach srebrnych odamkw szrapneli po nocnych nalotach; wpatrywanie si w byszczc zapor balonw, ktre przesaniay soce jak stado wdrujcych wielorybw. Dla naszych rodzicw i starszego rodzestwa wojna bya szokiem Blitzkriegu (z liczb 43 tys. zabitych brytyjskich cywili), wiadomociami o stratach onierzy na ldzie morzu i w powietrzu i nocami spdzanymi pod ziemi. Dorastalimy, kojarzc te nieszczcia z Niemcami, i oczywicie wojna z Hitlerem bya nasz wojn. Latem 1945 roku mama zaprowadzia mnie w poblie obozu przejciowego na Wanstead Flats - niedaleko naszego miejsca zamieszkania, gdzie za kolczastymi drutami przebywali internowani jecy niemieccy. Wylegiwali si, opalali i odpoczywali. Niektrzy

nosili zabawne chusty na szyjach, ciemne okulary i ciemnoszare furaerki. Jeden z nich mrugn do mnie i zrobi mieszn min. Kiedy ju zobaczyo si hitlerowskich onierzy na ywo, trudno byo ich demonizowa w taki sam sposb, jak robilimy to wczeniej. A jednak nawet po zakoczeniu wojny, kiedy ju opuszczono flagi zwycistwa, wci panowao wraenie, e Niemcy wyssali zo z mlekiem matki. Wraenie to byo wzmacniane i pogbiane przy okazji rozmw prowadzonych ze starszym pokoleniem, ktre walczyo w czasie Wielkiej Wojny. U mojego dziadka stay na kominku mosine uski, a on codziennie je polerowa. Opowiada, jak przed wojn Niemcy budowali okrty wojenne, aby pobi Krlewsk Flot, i o tym, e w tamtych czasach angielskie porty byy zapchane tanimi, niemieckimi wyrobami, ktre zaleway Angli. Mwi, e istnieje zwizek pomidzy niemieckimi okrtami, mas importowanych towarw takich jak zabawki, narzdzia, pira, przedmioty kuchenne, lampy, noe, maszyny do szycia i pisania - i stertami martwych cia pitrzcymi si wok okopw. Jego zdaniem Niemcy byli o poow za mdrzy i tak samo zbyt nikczemni. To zdanie poprzedzao inny aforyzm, ktry w modoci czsto dane byo mi sysze: Dobry Niemiec to martwy Niemiec.Niemiecka nauka Czy badajc histori odkry naukowych w Niemczech w pierwszej poowie XX w., moemy wyciga uprawnione wnioski dotyczce zwizku pomidzy nauk a

spoeczestwem? Czy zajmowanie si badaniami naukowymi wpywa na wikszy poziom racjonalnoci, sceptycyzmu, internacjonalizmu, obiektywizmu? Czy oczekujemy tego, e w systemach demokratycznych nauka bdzie si lepiej rozwija, a odkrycia naukowcw bd wykorzystywane w sposb bardziej odpowiedzialny i bardziej etyczny ni pod rzdami dyktatury? Badanie historii spoecznoci niemieckich naukowcw czasw midzywojnia stanowi wany wkad w zrozumienie natury nauki i postaw naukowcw w XX wieku. Dokadna relacja opisujca powstawanie idei oraz odkry, badanie postaw niemieckich naukowcw w stosunku do ich dyscyplin, rzdw, reimw i blinich nie mog zosta oddzielone od prby zrozumienia wpywu, jaki nauka i technologa wywary na ludzi po zakoczeniu II Wojny wiatowej. Ta kronika opisujca niemieck nauk - sowo, ktrego czsto uywam, obejmuje nauki przyrodnicze, medycyn, technologi i szereg innych kategorii - odnosi si do wspczesnej wojny z terrorem, rozszerzenia Unii Europejskiej i wzrastajcej roli Niemiec. Obecnie Niemcy, ktre przeyy blisko pidziesicioletni podzia, odgrywaj coraz wiksz rol, zajmujc obszar w centrum Europy rozcigajcej si od Atlantyku do granic Rosji i od Morza Pnocnego po Morze Egejskie.

Zrozumienie niemieckiej nauki najeone jest puapkami, poniewa zwycizcy ostatniej wojny woleli si widzie jako strona moralnie wysza w stosunku do Niemiec. Wpyw Niemiec na Europ, Ameryk Pnocn przed dojciem Hitlera, Goebbelsa i Himmlera do wadzy by bardzo duy, zoony i wieloznaczny. Niemieckie sowo oznaczajce nauk, Wissenschaft, zawierao w sobie ca gam intelektualnych dziedzin, w ktrych osoby niemieckojzyczne (nie zapominajmy o Austrii) bryloway i czsto wiody prym, poczwszy od historii przez literatur, pisma krytyczne, filozofi, teologi i psychologi, wpywajc w istotny sposb na myl Zachodu. Wpyw wybitnych postaci: Bacha, Goethego, Beethovena i Kanta oraz Hegla, Fichtego, Schellinga, Fregego mia godn kontynuacj w osobach Marksa i Nietzschego, mylicieli zawaszczonych przez twrcw sowieckiego komunizmu i faszyzmu. Pocztek dwudziestego wieku by wiadkiem wpywu idei formuowanych przez Maxa Webera w dziedzinie nauk spoecznych, Ludwika Wittgensteina w filozofii, burzcych spokj odkry Freuda, Junga i Adlera oraz przeomowych, acz zowrogich rozmyla Martina Heideggera, ktry antycypowa egzystencjalizm i dekonstrukcjonizm - nurty francuskiej powojennej myli krytycznej reprezentowanej przez Sartrea, Ricoeura, Derrid. Tymczasem, niejako w cieniu filozofii i polityki, jeszcze przed rokiem 1933 pojawiay si liczne osignicia nauk przyrodniczych, stanowic impuls dla nowych technologii posiadajcych potencja przeksztacania wiata: Konrad Roentgen odkry promienie X; Fritz Haber opracowa technologi pozyskiwania azotu z powietrza; Dawid Hilbert wkroczy w takie obszary, e matematycy maj si czym zajmowa przez kolejne stulecie; Max Planck stworzy podwaliny teorii kwantowej; Albert Einstein zmieni ludzki pogld na wiat, ogaszajc swoj teori wzgldnoci, a Werner Heisenberg wtrowa mu, zajmujc si mechanik kwantow. Po pidziesiciu latach rozwoju przemysu chemicznego, w pierwszych dwch dekadach XX wieku, obywatele Niemiec zdobyli ponad poow Nagrd Nobla w kadej z dziedzin nauk przyrodniczych i w medycynie. Jednoczenie biolodzy i antropolodzy gosili, e zjawiska spoeczne oraz historia mog by wyjanione historycznobiologiczn teori ras, co okazao si rwnie zudne, co zowrbne. Odkrycia Darwina i Mendla zostay zawaszczone przez Ernsta Haeckela i H. F. K. Guenthera, ktrzy spodzili idee uzasadniajce antysemityzm Hitlera oraz stosowanie tak zwanej higieny rasowej. Odkrycie tego, co zawdziczamy Niemcom i co z nimi dzielimy, stanowi fundament pozwalajcy zrozumie niektre z wiodcych idei, z ktrych korzystalimy, by zrozumie

samych siebie oraz wiat XX wieku. Zasadniczy wkad Niemiec w dziedzinie nauk przyrodniczych mia decydujce znaczenie w tym procesie. Jednak moje pokolenie dorastajce w powojennej Wielkiej Brytanii rutynowo okrelao niemieck nauk mianem nauki nazistowskiej i jeli dodawano jakie okrelenia, to w najlepszym wypadku zwizane byy one z brutaln skutecznoci i wojskowoci: Blitzkrieg poczeniu z bombowcami nurkujcymi Stukasami, czogi ze zmotoryzowan piechot rakiety VI i V2 oraz UBooty. Jeli chodzi o najgorsze z okrele, byy one zwizane z monstrualnym sadyzmem - eksperymentami przeprowadzonymi na ludziach w obozach mierci. Jeszcze we wczesnych latach szedziesitych niemiecki naukowiec by pokazywany na ekranach kin jako doktor Strangelove w filmie S. Kubricka z udziaem Petera Sellersa. W przeciwiestwie do tego obrazu naukowcy brytyjscy, ktrzy prowadzili wojn z Hitlerem na polu nauki do czasu przystpienia Ameryki do wojny w 1942 r., byli pokazywani w licznych filmach, dokumentach i popularnych opracowaniach na temat wojny jako dowcipni jajogowi posiadajcy przyrodzon wyszo nad wrogiem, a przy tym wykazujcy si skromnoci - byli to ekscentryczni cywile w wywiechtanych tweedowych marynarkach wyczarowujcy takie cuda jak radar w ogrodowych szopach z wykorzystaniem wrodzonej inteligencji. Naszym najbardziej ofensywnym wynalazkiem byy skaczce bomby, ktre opracowa Barnes Wallis w celu zniszczenia zapr hydroelektrowni w zagbiu Ruhry. Opracowywane obszary bombardowa zostay przedstawione jako strategiczna

konieczno. Udzia Brytyjczykw w produkcji bomby atomowej raczej nie by okazj do witowania, oprcz przypadkw, gdy trzeba byo wykaza niszo niemieckiej nauki. Oczywicie zakadalimy, e nazici zrzuciliby na nas bomb atomow gdyby udao im si j wyprodukowa. W latach pidziesitych pojawiao si coraz wicej pyta zwizanych z polityczn i moraln odpowiedzialnoci nauki w zwizku ze zdetonowaniem bomb atomowych w Japonii. Debata w tej sprawie wci trwa. Z czasem moje pokolenie studentw lat pidziesitych i wczesnych szedziesitych zaczo si zastanawia i debatowa na temat szczegw brytyjskich nocnych nalotw na ludno cywiln w Drenie, Hamburgu, Lubece i innych niemieckich miastach i miasteczkach. W tych nalotach wykorzystano technologi precyzyjnie dobranej mieszanki bomb burzcych i zapalajcych, aby wywoa potne poary, ktre spopieliy setki tysicy niewinnych mczyzn, kobiet i dzieci w zamiarze zamania niemieckiego morale i z intencj trafienia w obiekty przemysowe. Eksperci od bombardowa Krlewskich Si Powietrznych zadawali precyzyjne pytania takim specjalistom od hisczeniu z bombowcami nurkujcymi

Stukasami, czogi ze zmotoryzowan piechot, rakiety VI i V2 oraz UBooty. Jeli chodzi o najgorsze z okrele, byy one zwizane z monstrualnym sadyzmem - eksperymentami przeprowadzonymi na ludziach w obozach mierci. Jeszcze we wczesnych latach szedziesitych niemiecki naukowiec by pokazywany na ekranach kin jako doktor Strangelove w filmie S. Kubricka z udziaem Petera Sellersa. W przeciwiestwie do tego obrazu naukowcy brytyjscy, ktrzy prowadzili wojn z Hitlerem na polu nauki do czasu przystpienia Ameryki do wojny w 1942 r., byli pokazywani w licznych filmach, dokumentach i popularnych opracowaniach na temat wojny jako dowcipni jajogowi posiadajcy przyrodzon wyszo nad wrogiem, a przy tym wykazujcy si skromnoci - byli to ekscentryczni cywile w wywiechtanych tweedowych marynarkach wyczarowujcy takie cuda jak radar w ogrodowych szopach z wykorzystaniem wrodzonej inteligencji. Naszym najbardziej ofensywnym wynalazkiem byy skaczce bomby, ktre opracowa Barnes Wallis w celu zniszczenia zapr hydroelektrowni w zagbiu Ruhry. Opracowywane obszary bombardowa zostay przedstawione jako strategiczna

konieczno. Udzia Brytyjczykw w produkcji bomby atomowej raczej nie by okazj do witowania, oprcz przypadkw, gdy trzeba byo wykaza niszo niemieckiej nauki. Oczywicie zakadalimy, e nazici zrzuciliby na nas bomb atomow gdyby udao im si j wyprodukowa. W latach pidziesitych pojawiao si coraz wicej pyta zwizanych z polityczn i moraln odpowiedzialnoci nauki w zwizku ze zdetonowaniem bomb atomowych w Japonii. Debata w tej sprawie wci trwa. Z czasem moje pokolenie studentw lat pidziesitych i wczesnych szedziesitych zaczo si zastanawia i debatowa na temat szczegw brytyjskich nocnych nalotw na ludno cywiln w Drenie, Hamburgu, Lubece i innych niemieckich miastach i miasteczkach. W tych nalotach wykorzystano technologi precyzyjnie dobranej mieszanki bomb burzcych i zapalajcych, aby wywoa potne poary, ktre spopieliy setki tysicy niewinnych mczyzn, kobiet i dzieci w zamiarze zamania niemieckiego morale i z intencj trafienia w obiekty przemysowe. Eksperci od bombardowa Krlewskich Si Powietrznych zadawali precyzyjne pytania takim specjalistom od historycznych budowli jak Nikolaus Pevsner bynajmniej nie po to, by dowiedzie si, jak mona chroni tego typu budowle, ale z intencj uzyskania informacji o ich atwopalnoci. Bombardowania Hamburga, znane jako operacja Gomorra, zaczy si 24 lipca 1943 roku i po czterech nocach zamieniy si w pieko - w janiejc na nocnym niebie kul ognia osigajc wysoko dwch kilometrw, zasysajc tlen i wzniecajc huraganowe wiatry zdolne wyrywa drzewa z korzeniami.

Cukier gotowa si w piwnicach, szko ulegao stopieniu, a ludzie byli wsysani w asfalt na ulicach. Szacuje si, e tej jednej nocy zgino 45 tys. Niemcw - liczba porwnywalna do liczby osb zabitych w Wielkiej Brytanii podczas trwania caej wojny. Bombardowania miast i miasteczek na terenie III Rzeszy byy przyczyn mierci 450 tys. osb cywilnych oraz ran i obrae kolejnych 600 tys. Potrzeba byo caego pokolenia, by Niemcy mogli gono i wyranie mwi o potwornociach, jakich dowiadczya caa ich populacja1. Moje pokolenie byo wiadkiem kubaskiego kryzysu atomowego w 1962 roku. Bylimy take wiadkami nuklearnego wycigu zbroje, a take doktryny taktycznych gowic jdrowych jako odpowiedzi w wypadku inwazji konwencjonalnych si sowieckich na Europ Zachodni. Uczylimy si o globalnych skutkach skaenia radioaktywnego bdcych wynikiem testowania broni atomowej zarwno na Wschodzie, jak i na Zachodzie. W latach siedemdziesitych dowiedzielimy si o caociowych i dugofalowych skutkach stosowania defoliantw oraz napalmu w Wietnamie. Szacuje si, e na przestrzeni dziesiciolecia Stany Zjednoczone dokonay zniszcze, ktre spowodoway zmniejszenie o 30% zbiorw ywnoci w Wietnamie2. W midzyczasie historycy nabrali dystansu i w bardziej niezaleny sposb spojrzeli na rywalizujce imperia, ktre sprowokoway wybuch pierwszej wojny wiatowej, by zakoczy j Traktatem Wersalskim. Sam traktat przyczyni si do upadku Republiki Weimarskiej oraz do wzrostu znaczenia narodowego socjalizmu. Kiedy w latach osiemdziesitych XX w. wyekspediowano do Europy pociski cruise, a Ronald Reagan planowa Gwiezdne Wojny, nie byo problemu z dostrzeeniem zasadniczego kontrastu pomidzy niemieck czy sowieck nauk zwizan z wojskowoci a badaniami prowadzonymi w tej samej dziedzinie w krajach demokratycznych. Majc na uwadze czyny nazizmu oraz jego historyczny kontekst - wszak nie sposb o nim zapomnie - pojawia si moliwo przemylenia na nowo politycznych aspektw historii naukowcw pracujcych za czasw Hitlera, nie ograniczajc si do penionej przez nich roli na usugach niemieckiego nazizmu, ale po prostu jako naukowcw. Nauka w czasach Hitlera adnego opisu osigni niemieckich naukowcw z czasw nazizmu nie bdzie mona zrozumie, jeli pominiemy pierwsz opisow cz tej ksiki traktujc o rozwoju i sukcesach nauk przyrodniczych, medycyny, matematyki i niemieckiej technologii drugiej poowy XIX oraz pierwszych dekad XX w. Pod koniec pierwszego dziesiciolecia XX w. naukowcy z caego wiata przybywali na niemieckie uniwersytety, uczyli si niemieckiego, by czyta opiniotwrcze czasopisma naukowe oraz bra udzia w konferencjach i seminariach. Niemcy znajdoway si w znakomitej sytuacji, aby obj wiodc rol w

rozwoju nowej fizyki, ktra miaa przeksztaci technologi nadchodzcego stulecia. Pojawiy si takie wybitne postaci jak: Max Planck, Albert Einstein, Max Born, Werner Heisenberg i Erwin Schrodinger wraz z naukowcami pochodzcymi z Danii, Holandii, Francji i Wielkiej Brytanii. W efekcie ich bada nowa fizyka doprowadzia do powstania mechaniki kwantowej, fizyki jdrowej, teorii budowy atomu i bomby wodorowej. Jednak na pocztku Pierwszej Wojny wiatowej reputacja niemieckich naukowcw zostaa mocno nadszarpnita w oczach ich zachodnich nieprzyjaci. Niemcy jako pierwsi storpedowali cywilny, pasaerski liniowiec (nawet wielki niemiecki pisarz Tomasz Mann cieszy si zdumiewajcym pokazem technologii wykorzystanej przeciwko Lusitanii). Na rok przed wojn ogromna wikszo niemieckich naukowcw wraz z akademikami oraz intelektualistami zadeklarowaa swoj wierno pastwu i armii. Co wicej, w kwietniu 1915 r. jeden z najwyej cenionych naukowcw Fritz Haber zachca wojskowych do zastosowania trujcego gazu przeciw aliantom, a take dostarczy rodkw pozwalajcych zrealizowa ten plan. Naukowcy niemieccy bez trudu przeksztacili cywilne instytuty badawcze, takie jak Instytut Cesarza Wilhelma, w orodki bada nad gazem bojowym. Czy wiadczy to o tym, e niemieccy naukowcy zachowywali si jak typowi Niemcy? Czy raczej naukowcy w Niemczech zachowywali si po prostu jak typowi naukowcy? W czasach powojennych, pomimo braku funduszy, bojkotu ze strony zwycizcw, trudnoci politycznych i ekonomicznych, nauka w Niemczech nadal dobrze prosperowaa. Republika Weimarska bya wiadkiem niezwykego rozwoju nowej fizyki oraz wsppracy naukowcw z rnych krajw. W rodowisku naukowym pojawiay si take i ciemne strony: wzrastajcy antagonizm w stosunku do prac naukowcw pochodzenia ydowskiego, a take powstanie i rozwj higieny rasowej bdcej pochodn wypaczonych wersji teorii medycznych, antropologicznych i teorii ewolucji. Jednak dyskryminacja ydw w rodowisku naukowym miaa miejsce te we Francji, Wielkiej Brytanii i w Stanach Zjednoczonych. Kiedy w 1933 r. do wadzy doszed Hitler, nauka, medycyna i technologia zostay si wcignite w struktury nowego reimu. Trzecia Rzesza nawoywaa do dziaania w duchu Gleichschaltung (rwnania kroku): wszystkie zasoby nowego reimu miay pracowa w skoordynowany sposb. Edukacja, psychologia oraz rodki masowego przekazu zostay wcignite w sub ideologii nazistowskiej, aby skanalizowa i uksztatowa opini publiczn w duchu, ewolucji narodowosocjalistycznej. Naukowcy, z naprawd nielicznymi wyjtkami, szybko i bez sprzeciwu poddawali si presji. Jak uj to historyk Joseph Haberer, liderzy wiata nauki zaangaowali si w dorane korzyci pynce z ulegoci poczone ze

wspudziaem w wiktymizacji czonkw spoecznoci3. W niektrych wypadkach jedna cz spoecznoci naukowej gnbia i przymuszaa inn: z punktu widzenia niektrych wpywowych nazistowskich naukowcw fizyka dowiadczalna bya bardziej autentyczna od fizyki teoretycznej, ktr okrelano mianem ydowskiej. W ksice Eichmann w Jerozolimie (1961) Hannah Arendt sformuowaa tez o banalnoci za, jej zdaniem zo w Trzeciej Rzeszy zrodzio si w klasie banalnych, amoralnych biurokratw. Perspektywa Arendt zostaa pogbiona, a take podwaona przez nowsze interpretacje, ktre rzucaj wiato na zachowania naukowcw, lekarzy oraz inynierw Trzeciej Rzeszy. Jedna z prezentowanych perspektyw gosi, e pomimo retoryki mwicej o konformizmie w Gleichschaltung wewntrzna struktura programw

nazistowskich zachcaa do rnych form autokoordynacji. Okolicznoci byy wzmacniane strachem, ktry nieustannie unosi si na obrzeach wiadomoci kadej osoby, wzmacniajc lk przed utrat przynalenoci do przymusowego ruchu wspobywateli4. Jednoczenie pojawia si teza o wrcz przeciwnej wymowie. Jej autorem jest Michael Wildt, ktry pisze o wyalienowanym pokoleniu, wskazujc na fakt, e po dojciu Hitlera do wadzy wiele osb znakomicie funkcjonowao i zrobio kariery, z chwil za wybuchu wojny ich dziaalno nie podlegaa adnym ograniczeniom5. Ten rodzaj diagnozy moe lepiej od koncepcji Arendt wyjaniaj poczynania Wernera von Brauna, ktry bez najmniejszych skrupuw korzysta z niewolniczej siy roboczej. Propaganda nazistowska stwarzaa wraenie technokratycznej nowoczesnoci powizanej z naturalizmem przejawiajcym si w wiczeniach fizycznych, zdrowym sposobie ycia i przebywaniem na wieym powietrzu. Stworzenie samochodu dla ludu - volkswagena oraz wielkiej sieci autostrad (zwanych drogami Adolfa Hitlera) symbolicznie wskazywao na nowoczesny styl ycia, a propaganda tamtych czasw nazywaa to maestwem dostpnego dla wszystkich zmotoryzowanego transportu oraz wolnoci, jakie dajkrajobrazy Vaterlandu. Odpowiedzialny za ten projekt Fritz Todt uwaa, e autostrady przecinajce krajobraz s istot nowej Deutsche Technik, ktra przewysza samolubn konsumpcyjn, zorientowan na zysk motywacj kapitalizmu. Pretensje do nowoczesnoci byy powierzchowne, nazistowska technologia rzadko kiedy mieszaa si z ckliwoci i sielank. Wiece, wykorzystanie reflektorw przeciwlotniczych, czyste linie nowego

berliskiego stadionu wybudowanego z okazji Igrzysk Olimpijskich w 1936 r., neoklasyczny nazistowski pawilon (zaprojektowany przez Alberta Speera) przymiewajcy pawilon sowiecki na Midzynarodowej Wystawie w Paryu w 1937 r., nacisk kadziony na wiczenia fizyczne oraz programy zdrowotne, jak nazistowskie kampanie antynikotynowe czy

antyalkoholowe - to wszystko w oczach wiata wzmacniao obraz Deutsche Technik. Rozkwitay techniki komunikacji wraz z nowymi mediami, wcznie z pionierskim zastosowaniem tamy magnetycznej (w celu nagrania gosu Hitlera dla potomnych) i telewizji (w celu rozpowszechniania informacji o berliskich igrzyskach). Jednak pozory modernizacji nie oznaczay rozkwitu technokratycznego pastwa ani te intelektualnych osigni idealnego wiata, co ujawnio si w przeladowaniach ydowskich naukowcw oraz w aktach palenia stosw ksiek 12 maja 1934 roku. Fundamenty nauki zostay podkopane poprzez pozbycie si wielu wybitnych umysw oraz przez wewntrzne i zewntrzne ograniczenia ideologiczne. Nie doprowadzio to co prawda do zaamania bada i programw, ale znacznie zmniejszyo ich impet6. Jeli chodzi o nauki stosowane, medycyn i technologi, starania niektrych grup interesw zmierzajce do upolitycznienia nauki, tworzenie takich nurtw jak niemiecka fizyka, niemiecka biologia, a nawet niemiecka matematyka wyznaczao er podziau i schyku w niektrych dziedzinach nauk przyrodniczych, w szczeglnoci w fizyce, ale rwnie i w innych. Najsilniejsz, opart na nauce fantazj budujc nazistowski Weltanschauung byo oszukacze zapoyczenie z obszaru anatomii wraz ze zowieszczym przeplataniem si tego, co symboliczne, z tym, co realne. Pseudonaukowa wizja niemieckiego socjalizmu narodowego mwica o rasowej higienie ciaa przyczynia si do szeroko zakrojonych bada i zbierania danych, angaujc rzesz lekarzy, antropologw i eugenikw. Podczas pierwszej fali antysemickich krokw zwolniono setki naukowcw: zostali oni usunici, jakby byli bakteriami odrzuconymi przez system immunologiczny organizmu. Cae pokolenie badaczy musiao dokona wyboru: albo podda si rasistowskiemu prawodawstwu, albo opuci Niemcy; w wikszoci wyraali na to milczc zgod. Miao to miejsce niedugo przed promowaniem sterylizacji i eutanazji - eliminacji tych, ktrzy nie s godni ycia - w imi ochrony czystoci rasy. W miar jak amano kolejne ustalenia Traktatu Wersalskiego, Niemcy zbroiy si, a niezwykle silna tradycja wynalazczoci oraz sztuki inynierskiej daa im przewag w zbrojeniach. Poczenie nauki i technologii otworzyo puszk Pandory wraz z faustowskimi ukadami. W latach 30. XX w. oraz w czasie wojny inynierowie i naukowcy niemieccy opracowali imponujc liczb wynalazkw: zapalniki zblieniowe, okulary do widzenia w podczerwieni, syntetyczn gum, pociski rakietowe, mechaniczne kodowanie, paliwa syntetyczne, silniki odrzutowe, radar, ogniwa wodorowe dla odzi podwodnych. Od 1939 roku do zakoczenia wojny naukowcy pracujcy pod kontrol wojska rozpoczli badania nad reakcj acuchow w nadziei uzbrojenia Hitlera w bro atomow W wikszoci tych dziaa,

a szczeglnie w wypadku bada, rozwoju i produkcji rakiet, nadmiernie kosztowne, racjonalne metody najnowoczeniejszej techniki byy wykorzystywane dla irracjonalnych celw. Ponadto od 1943 roku, gdy zawieszono niektre uregulowania prawne, niewiele obszarw nauki pozostao wolnych od skaenia brutalnoci niewolnicz prac torturami, eksperymentami na ludziach bez ich zgody oraz morderstwami. Czy nauka w czasach Trzeciej Rzeszy obciona totalitaryzmem, tajemnicami, niepotrzebnymi powtrzeniami, rasistowskimi wykluczeniami bya skazana na porak? Czy to zatrute drzewo byo w stanie wydawa od czasu do czasu zdrowe owoce? W ostatnich latach historycy zwrcili uwag na fakt, w aden sposb nie usprawiedliwiajc bestialskich nazistowskich eksperymentw, e niektre obszary wiedzy rozkwitay za czasw narodowego socjalizmu. Przykadem jest walka reimu z rakiem bdca przykadem pionierskich bada najwyszej jakoci. Czy istnieje jednak wyrana linia demarkacyjna - obszar, gdzie koczy si i zaczyna nazistowska nauka? Historycy zmieniaj swoje pogldy. Istniao zaoenie, e z kocem II Wojny wiatowej znikn mroczny cie padajcy na niemieck nauk za czasw Trzeciej Rzeszy, e wraz z ukaraniem winnych w procesach norymberskich i po przywrceniu demokracji naukowcy z Niemczech Zachodnich zaczn wszystko od nowa. Jednak historycy zajmujcy si badaniem postpu naukowego zwrcili ostatnio uwag na podrujcych wykadowcw - temat uwaany za tabu wrd niemieckich historykw, twierdzc, e podrnicy wyrzdzili wicej szkd ni legitymizowani naukowcy nazistowscy, poniewa nie dane im byo boryka si z moralnymi wyborami i wyrzutami sumienia, co byo udziaem tych, co pozostali w Niemczech. Zgodnie z t argumentacj wikszo niemieckich naukowcw niesie brzemi winy dugo po zakoczeniu wojny. Niektrzy z krytykw posuwaj si jeszcze dalej, mwic, e powojenna skaza zostaa odziedziczona na Zachodzie i w Zwizku Sowieckim z uwagi na powszechny powojenny zabr niemieckich zdobyczy naukowych, w tym ewakuacj z Peenemnde caego, korzystajcego z niewolniczej pracy, zespou Wernera von Brauna zajmujcego si pociskami rakietowymi. W podobnym duchu dokonano rewizji historii powojennego cudu ekonomicznego Niemiec Zachodnich, byskawicznego odbudowania przemysu w czasach demokracji, szczeglnie takich firm jak Mercedes Benz, ktre byskawicznie przestawiy produkcj z trybw wojennych na potrzeby cywilne. Chris Keller tak to okrela w sztuce Arthura Millera My Sons: dosta ci si prawdziwy up, tylko e wida na nim krew. Nauka i indywidualna wiadomo

Poza wsplnymi problemami politycznymi i moralnymi mamy do czynienia z pouczajcymi kwestiami dotyczcymi indywidualnej wiadomoci i zachowania.

Przypadkiem typowym jest szef niemieckiego programu bada atomowych Werner Heisenberg. Czy.rozmylnie hamowa przebieg prac nad zbudowaniem niemieckiej bomby atomowej? Czy te po prostu nie udao mu si z powodu niedostatecznego postpu fizyki? Po wojnie mwi o moralnej wyszoci, poniewa nie odnis sukcesu? Bez wzgldu na jego intencje, ktrych rdem byo bohaterstwo lub hipokryzja, jest rzecz jasn e przyczyn niepowodzenia niemieckiego programu atomowego bya przynajmniej czciowo niech Heisenberga do przyjcia odpowiedzialnoci za wywieranie presji na realizacj wysoce spekulatywnego przedsiwzicia, ktre wymagaoby wyjtkowego zaangaowania

niemieckich zasobw. Niektrzy historycy uwaaj e bya to decyzja o charakterze raczej pragmatycznym ni moralnym. Istot historii Heisenberga jest jednak jej zwizek z nastpujcym pytaniem: jak si powinien zachowa kady naukowiec uczestniczcy w programie budowy broni masowej zagady? Na problem ten zwrci uwag Robert Jungk w ksice Janiej ni tysic soc, opublikowanej w angielskim przekadzie w 1957 roku, sugerujc, e Heisenberg i jego towarzysze mogli si zachowa bardziej moralnie ni ci naukowcy (wielu z nich byo ydowskimi emigrantami), ktrzy pracowali nad bombami aliantw, nastpnie zrzuconymi na Hiroszim i Nagasaki. Wydaje si rzecz paradoksaln e niemieccy fizycy jdrowi, yjcy w okowach dyktatury - pisze Jungk - posuchali gosu sumienia i prbowali zapobiec budowie bomby atomowej, podczas gdy ich koledzy po fachu w pastwach demokratycznych, ktrzy nie musieli si niczego obawia, z nielicznymi wyjtkami, z ca energi powicili si budowie nowej broni!7. Pogld ten, ktry wywoa konsternacj i oburzenie utrzymujce si przez nastpne czterdzieci lat (chocia Jungk w kocu zmieni swoj opini), zyska nowy impet w 1993 roku, dziki ksice Thomasa Powersa Wojna Heisenberga. Pod koniec 500stronicowej ksiki znajduje si nastpujcy wniosek: Od pierwszych do ostatnich tygodni wojny Heisenberg znajdowa si w samym sercu niemieckiego programu budowy bomby; aden fizyk nie cieszy si wikszym szacunkiem kolegw czy wikszym zaufaniem wadz. Wszystko to razem prowadzi mnie do wniosku, e Heisenberg wiadomie uczyni wszystko, co moliwe, aby dopilnowa, e w Niemczech nie zostan podjte adne prby zbudowania bomby atomowej.8 Najwyraniej trudne do odgadnicia prawdziwe intencje Heisenberga podsuny Michaelowi Fraynowi myl, e w sztuce Copenhagen przeprowadzi paralel midzy zasad nieoznaczonoci Heisenberga a niepewnoci co do jego historii i biografii. Jednake dla

historyka historia Heisenberga ukazuje znaczenie dowodw w zrozumieniu postpowania naukowcw majcych przed sob wyjtkowe dylematy i dokonywanie wyboru w trakcie wojny. Opublikowane w ostatnich latach tamy z Farm Hall - zapisy rozmw midzy zatrzymanymi niemieckimi fizykami, w tym Heisenberga, prowadzonych pod koniec wojny w znacznym stopniu rozwiay niepewno, ktra kiedy przesaniaa prawd dotyczc stanu umysu Heisenberga i niemieckiego programu budowy bomby atomowej. Dowody te, wraz z ostatnio ujawnionymi listami duskiego fizyka Nielsa Bohra, z ktrym Heisenberg spotka si podczas wojny w Kopenhadze, stanowi kocowy rozdzia niniejszej relacji. Etyka i nauka Jednym z najpowaniejszych zarzutw, jakie spotkay Michaela Frayna po ukazaniu si jego sztuki, byo oskarenie, e stanowi ona przykad modnego relatywizmu moralnego. Niektrzy krytycy uskarali si, e przedstawiajc publicznoci rozmaite wersje przemyle i motywacji Hisenberga, Frayn wydaje si utrzymywa, e nie mona wyda ostatecznej opinii co do zamiarw i postpowania Heisenberga. Frayn odrzuca to oskarenie. Na pierwszy rzut oka naukowcy nie rni si od innych ludzi, ktrzy stanli wobec skomplikowanych dylematw moralnych. Ale jest tu pewien problem. Sami naukowcy czsto mwi, e nauki podstawowe s moralnie i kulturowo neutralne. Utrzymuj e na poziomie moleku i czstek nie istnieje etyka, polityka czy kultura: woda wrze w tej samej temperaturze w Pekinie co w Berlinie. Powiadaj e prawdziwi naukowcy pracujcy w dziedzinie nauk podstawowych tworz wiedz; technika, przemys i rzdy nastpnie jwykorzystuj. Zgodnie z tym pogldem badania podstawowe pod rzdami Hitlera s tym samym co badania pod rzdami kadej innej wadzy czy reimu. Na przykad w Wielkiej Brytanii byy przewodniczcy Komisji ds. Publicznego Zrozumienia Nauki prof. Lewis Wolpert pisze: Nie jest rzecz naukowcw samodzielne podejmowanie moralnych czy etycznych decyzji: nie maj do tego prawa ani te odpowiednich kwalifikacji w tej dziedzinie. Faktycznie pojawi si wielkie niebezpieczestwo, jeli bdziemy od naukowcw da wikszej spoecznej odpowiedzialnoci9. Jak ten pogld sprawdza si na przykad w zastosowaniu do tych niemieckich naukowcw podczas wojny, ktrzy brali udzia w wykorzystywaniu danych z eksperymentw przeprowadzanych na ludziach w obozach mierci? Jak uj to Joseph Rotnlat: Naukowiec jest przede wszystkim istot ludzk, a dopiero potem naukowcem. Wyranym przykadem wolnej od moralnoci wersji obiektywnej nauki wyznawanej przez Wernhera von Brauna bya uwaga, jak wygosi po wojnie, e nie obchodzi go, czy pracuje dla wuja Joego, czy wuja Sama: Wszystko, czego potrzebowaem, to wuj, ktry by bogaty10.

W historii zachowania naukowcw podczas wojny moralne osdy s nieuniknione. W sumie w niniejszej relacji jestem skonny zastosowa podejcie praktyczne, oceniajc dziaania naukowcw na podstawie znanych albo przynajmniej prawdopodobnych konsekwencji ich odkry i opublikowanych prac. Jednake skupiajc si wycznie na konsekwencjach mona w ogle nie dotkn problemu zoonoci wyborw, przed jakimi nieustannie staj naukowcy. Dla naukowcw uczciwo nie ogranicza si do wyborw podejmowanych w oderwaniu od spoeczestwa i czasu, ale wpywa na przebieg caego ich ycia. Moralny tryb ycia obejmuje wzorce postpowania, przekonania i zasady, ktre gwarantuj szacunek dla samego siebie. Innymi sowy: jakim widzi siebie naukowiec, patrzc kadego ranka w lustro? Ponadto jak postpuj naukowcy jako czonkowie grupy specjalistw? W cigu niniejszej relacji stale napotykamy naciski i dania specyficzne dla dyscyplin naukowych, tworzce kontekst, w ramach ktrego naukowcy walcz aby zachowa uczciwo. Bycie naukowcem oznacza niezwyk rywalizacj: finansowania, akademickiego i zawodowego uznania, zatrudnienia, awansu, publikacji. Rywalizacja, eby by pierwszym w dokonaniu odkrycia i jego publikacji, jest dla naukowca rzecz najwaniejsz Lojalno naukowcw jest wielowarstwowa i czsto popada w konflikt: midzy rodzin instytucj dyscyplin krajem. Naukowcy s niezwykle zaleni w porwnaniu z artystami, pisarzami czy kompozytorami. S zaleni od przeoonych, mecenasw, podmiotw finansujcych ich prace i mocodawcw wszelkiej maci. Ponadto naukowcw krpuj wysokie standardy uczciwoci intelektualnej, cise zasady przeprowadzania dowiadcze, opracowywania programw bada, gromadzenia danych oraz informowania 0wynikach. S elementami spoecznej struktury, ktra ich zmusza do podawania, potwierdzania, oceniania i udzielania poparcia pracy kolegw. Za czasw Trzeciej Rzeszy presja dotyczca rywalizacji, zaufania 1zachowania wysokich standardw wzrosa i czsto nasilia si do nieznonego stopnia, reim by bowiem zdecydowany wykorzysta wszystkie aspekty nauki i wyksztacenia dla realizacji swoich celw. Rwnoczenie akademicka i zawodowa uczciwo ulegy wypaczeniu i deprawacji w wyniku potrzeby przetrwania, a w niektrych wypadkach pragnienia osignicia sukcesu w ramach zdeprawowanego reimu, w ktrym liczne normy prawne - na przykad traktowanie ycia tych, ktrzy nie s jego warci - ulegy zawieszeniu. W kadej fazie tej relacji zobaczymy obecno naciskw, kuszenia i kompromisw, w odniesieniu do maonkw, rodzin, lku przed utrat moliwoci prowadzenia pracy

naukowej; pragnienie uznania i zdobycia rodkw; rozdarcie midzy dyscyplin akademick kolegami, instytucjami, ogem studentw i ojczyzn Ponadto wybory dokonywane przez naukowcw miay konsekwencje nie tylko w danej chwili, ale miay wpyw na ich projekty jako jednostek ludzkich i na morale ich otoczenia. S to dylematy moralne bdce nieodczn czci ich pracy. A co z dylematami moralnymi pochodzcymi z zewntrz? > Nauka i demokracja Istnieje do rozpowszechniony pogld goszony pocztkowo przez zachodnich aliantw w pierwszych etapach II Wojny wiatowej, zgodnie z ktrym nauka wspiera wartoci zachodniej, liberalnej demokracji. Na pierwszy rzut oka symbioza nauki i demokracji przedstawia przekonywajc alternatyw dla nieodpowiedzialnej czystoci, w ktrej ugrzzo wielu naukowcw za czasw Trzeciej Rzeszy. Jednak pojawia si tutaj niebezpieczestwo polegajce na tym, e naukowcy pracujcy w mniej lub bardziej demokratycznych spoeczestwach maj skonno do wyrzekania si osobistej

odpowiedzialnoci, zakadajc, e ich demokratycznie wybrani przywdcy wiedz, co jest najlepsze. Zaoenie, e bardziej lub mniej demokratyczne rzdy bd dziaa odpowiedzialnie w zakresie finansowania, administrowania i zastosowania zdobyczy naukowych jest naiwne, co wyka ostatnie rozdziay tej ksiki. Wolna i dobrze zarzdzana nauka dziaajca w warunkach demokracji w niewielkim stopniu powrcia do ideaw wolnoci i rnorodnoci w czasach powojennych, gdy Wschd i Zachd stany naprzeciw siebie otoczone atmosfer tajemnic, podejrze, atomowego wycigu zbroje oraz powszechnej militaryzacji bada naukowych wspieranych przez przemys i uniwersytety. Rwnie wspczenie, po roku 1989, gdy zakoczya si zimna wojna, wcale nie mamy do czynienia ze zot er nauki. Obecnie, wiele lat po upadku muru berliskiego, wci borykamy si z alarmujcymi trendami w dziedzinie biotechnologii i genetyki, ze wzrastajcym zanieczyszczeniem planety, nowymi generacjami broni jdrowej, ktre nie su ju odstraszaniu, ale s przeznaczone do ataku wyprzedzajcego, bilionowymi nakadami na strategiczn tarcz antyrakietow oraz wzrastajcymi ograniczeniami swobd obywatelskich zwizanymi z globaln wojn z terroryzmem. Wyzwaniem dla odpowiedzialnych wobec spoeczestwa przedstawicieli nauki dziaajcych w demokratycznym otoczeniu staj si ograniczenia w swobodnym dostpie do informacji, rozszerzanie idei wasnoci intelektualnej majcej na celu zysk w miejsce

nieograniczonego dostpu do wiedzy, agresywne patentowanie przyrody, prby przeamania moralnie akceptowanych kryteriw postpowania z ludzkimi embrionami i z klonowaniem, nieprzerwane wykorzystywanie rodowiska naturalnego, pogbiajca si bieda w krajach rozwijajcych si, cige badania nad broni biochemiczn. Naukowcy nie mog by obojtni na to, pod jakim szyldem pracuj i skd otrzymuj pienidze na badania, nie mog si pozby moralnej i politycznej czujnoci, nawet wwczas, gdy wierz, e demokracja jest najlepszym ze wszystkich moliwych wiatw, w ktrych mona prowadzi badania naukowe. Chocia ksika ta przedstawia wnioski pynce z historii, to moralne i polityczne dylematy wspczesnej nauki w wietle prostytuowania si niemieckich naukowcw w pierwszej poowie XX w. przypominaj nie tylko o kontrastach i podobiestwach do przeszoci, ale take o wiadomoci obecnej sytuacji i o zagroeniach w przyszoci. 1. Hitler naukowiec 23 marca 1939 roku w dniu swoich dwudziestych sidmych urodzin Wernher von Braun, byskotliwy niemiecki inynier projektujcy rakiety, spotka si po raz pierwszy w swym yciu z samym Adolfem Hitlerem. Fhrer przyjecha do Kummersdorf West, orodka badawczego na poudnie od Berlina, aby zapozna si z przebiegiem prac nad zaawansowanym wojskowym programem budowy rakiet balistycznych. Walter Dornberger, przeoony von Brauna, bdc naocznym wiadkiem wizyty Hitlera, opisa spotkanie fuhrera z najbardziej zaawansowanymi technologicznie

osigniciami XX wieku1. By to zimny, wilgotny dzie. Niebo byo zachmurzone, a z mokrych sosen spaday krople wody. Wydawao si, e Hitler mylami jest gdzie indziej. Jego opalona cera, brzydki, zadarty nos, czarny wsik i wyjtkowo wskie wargi nie zdradzay najmniejszego zainteresowania tym, co mu pokazywalimy. Chcc zrobi wraenie na Hitlerze, Dornberger przygotowa seri prezentacji ryczcych rakiet oraz systemw naprowadzania: zademonstrowa dziaanie silnika rakietowego o cigu 650 funtw, a nastpnie, dla porwnania, pokaza silnik o cigu 2200 funtw. Ale Hitler bez przerwy patrzy na mnie - napisa Dornberger. - Nie wiem, czy w ogle cokolwiek zrozumia z tego, co do niego mwiem. Pniej mody von Braun, uminiony modzieniec o wygldzie typowego Junkra, pokazywa i wyjania sposb dziaania rakiety A3, korzystajc z modelu przedstawiajcego przekrj pocisku; pocztkowo wygldao na to, e Hitler sucha z uwag ale pniej pokrci gow, jak gdyby nie rozumiejc. Nastpnie przedstawiono kolejn statyczndemonstracj,

tym razem modelu A5, poprzedzajcego pojawienie si znacznie wikszej i bardziej zaawansowanej rakiety A4, ktra zostaa wybrana przez armi jako bro dalekiego zasigu. W czasie obiadu Dornberger siedzia po przektnej stou w stosunku do Hitlera. Hitler zajada swoj mieszank warzyw i popija szklank wody mineralnej jednoczenie rozmawiajc z Beckerem o tym, co wanie widzieli - pisa Dornberger. - Nie umiem powiedzie, o czym rozmawiali, ale wyglda na bardziej zainteresowanego ni w czasie pokazw czy zaraz po nich. Pniej Hitler rzuci lakoniczn uwag: Es war doch gewaltig (to byo wspaniae). Dornberger by zszokowany. Wizyta wydawaa mu si dziwna, a nawet niewiarygodna. Dorberger przywyk do goci, ktrzy byli wstrznici, zachwyceni i porwani potg spektaklu, jak szef Luftwaffe Herman Goering, ktry widzc zgromadzony sprzt rakietowy, a podskakiwa, miejc si i uderzajc domi o uda w niepowstrzymanym ataku radoci2. Kiedy po wojnie Dornberger wspomina ten epizod, napisa, e Hitler nie zrozumia, jak wana jest dla przyszoci technologia rakietowa. Nie potrafi wczy rakiet do swoich planw, a co gorsza, nie wierzy, e nadszed ju czas na ich praktyczne zastosowanie. Z pewnoci nie potrafi wyczu istoty postpu technicznego, co byo podstaw naszych dokona. Ten epizod jest kwintesencj podejcia Hitlera do nowych technologii, jego tendencji do podejmowania decyzji w odosobnieniu, poleganiu raczej na osobistej intuicji oraz inspiracji ni na wnikliwym przestudiowaniu zagadnienia i skorzystaniu z rad

wsppracownikw. W tamtej chwili Hitler mia podstawy, by ywi podejrzenia co do skutecznoci rakiet balistycznych produkowanych w 1939 roku, jednak jego wyranie chodny odbir nie by bynajmniej wyrazem niechci, jak to odbiera Dornberger, ktry pragn uzyska fundusze na dalsze badania. Historia decyzji podejmowanych przez Fuhrera oraz rozwoju nazistowskiego programu rakietowego - technologii, w ktrej Niemcy wyprzedzay reszt wiata o ca dekad - odkrywa gbokie skazy w obrazie Hitlera jako lidera jednego z najbardziej zaawansowanych krajw pod wzgldem naukowym. Hitler zacz si interesowa rakietami dopiero w chwili, gdy klska wydawaa si nieunikniona. Rozlokowanie rakiet V2 byo raczej aktem rytualnej zemsty, gestem, ktry pisarz Tomasz Mann okreli mianem technologicznego romantyzmu, a nie racjonaln strategi ktra mogaby pomc wygra wojn. Biopolityczna retoryka Hitlera Hitler cechowa si do spaczonym, zdegenerowanym i gboko rasistowskim pogldem na nauk i technologi. W procesie norymberskim Albert Speer, architekt Hitlera

oraz - poczwszy od lutego 1942 r. - minister ds. zbroje, powiedzia, e by najwaniejszym reprezentantem technokracji, ktra nie miaa adnych skrupuw w zastosowaniu nowoczesnego knowhow przeciw ludzkoci. W swym owiadczeniu Speer wyjania sdziom, e w erze mechanizacji dyktatura wymagaa od jednostek bezkrytycznego wykonywania rozkazw. Informowa ponadto: Koszmar, jakiego obawia si wiele osb, polegajcy na tym, e pewnego dnia kraje zostan zdominowane przez technologi, okaza si niemal prawd w warunkach autorytarnego, hitlerowskiego systemu. Kade pastwo na wiecie staje obecnie przed niebezpieczestwami pyncymi z zagroe zwizanych z technologi Jednak w wypadku nowoczesnej dyktatury wydaje si to nieuniknione. Dlatego jeszcze waniejsza okazuje si wolno jednostki i jej samowiadomo3. Byy nazistowski minister jako nie prezentowa podobnego toku rozumowania, gdy suy Trzeciej Rzeszy, jednak znajdujc si w obliczu moliwego stryczka, przyzna si do zdradzieckiego wykorzystywania nauki i technologii w totalitarnym pastwie Hitlera, wskazujc tym samym na moliwe przysze zagroenia ze strony zwycizcw II Wojny wiatowej. W jego wyznaniach, ktre zasadniczo odnosiy si do techniki zbrojeniowej, komunikacyjnej oraz do mediw, brakowao stwierdzenia, e pogldy Hitlera na nauk, ktre w szczytowym okresie panowania reimu miay decydujce znaczenie, cechowao ukierunkowanie na patologi w powizaniu z rasistowsk genetyk. Ulubione retoryczne metafory Hitlera po jego dojciu do wadzy zostay opisane jako biopolityczne. Hitler uwaa, e pastwo niemieckie jest ywym organizmem i podobnie jak ciao czowieka moe by zarwno w dobrej formie, jak i chore. Jeeli chodzi o dziedziczenie i genetyk Mendla, Hitler wykazywa w tym wzgldzie gbok ignorancj. Jego biologiczne uwagi na temat rasy wskazyway niedwuznacznie, e ich rdem byy idee Josepha Arthura de Gobineau, dziewitnastowiecznego francuskiego pisarza i wczesnego propagatora teorii rasistowskiej, oraz takich rasistowskich filozofw jak Houston Steward Chamberlain, Erwin Baur, Eugen Fischer i Fritz Lenz. Hitler wierzy, e rasa germaskoaryjska zostaa zanieczyszczona w wyniku procesu mieszania4. W zwizku z tym najwaniejszym zadaniem stao si zachowanie i zachcanie do utrzymywania nieskaonej krwi aryjskiej. W roku 1925, kiedy Hitler skoczy pisa swj polityczny manifest, czyli Mein Kampf, rasistowskie okrelenia o wyszoci rasy germaskiej, zaczerpnite z broszurek z czasw trudnych lat spdzonych w Wiedniu, ustpiy zwulgaryzowanej wersji geopolityki, Lebensraum poszukiwaniu przestrzeni yciowej, skojarzonej z pseudonaukow,

gwaszmedyczn metaforyk. Nieustannie mwi o wprowadzaniu do zdrowego nordyckiego

ciaa, Volkskrper, niepodanych dziedzicznych cech, czynnikw zewntrznych, ktre dziaaj jak patogeny. Najedcami byli ydzi, ktrzy podkopywali integralno niemieckiego organizmu jak bakcyle, rak, gangrena czy guzy. Polityczny program Hitlera bazowa na takich okreleniach jak kuracja, chirurgia, oczyszczenie i antidotum. Ju w 1925 roku lamentowa nad tym, e pastwo nie ma rodkw, aby zaradzi chorobie, ktra wnikaa bez adnych utrudnie do krwiobiegu naszego ludu5. Te faszywe i szkodliwe idee, bdce pokosiem tak zwanej higieny rasowej, zawieraj w sobie nieuniknione tendencje wiodce do rozwiza, w ktrych postrzega si niemiecki Volk]ako pacjenta, ydw jako chorob, a Hitlera jako uzdrawiajcego lekarza. Obrazy ydw jako choroby staway si w latach 30. XX w. czym pospolitym, w miar jak ideologiczna, biopolityczna tre mieszaa si z nazistowskimi naukami medycznymi. Wsptwrca Nazistowskiej Ligi Lekarzy Kurt Klare mwi o rozkadajcym wpywie ydostwa6. Zdaniem lekarza oraz nazistowskiego penomocnika dra Gerharda Wagnera vlkisch - ciao potrzebowao oczyszczenia. Std wanie wziy si ustawy rasowe z roku 1935, ktrym wtroway obrazy odpornoci i wezwania do radykalnej terapii, jak np. wycicie naroli. Ju w 1940 r. uwaano Hitlera za wielkiego uzdrowiciela.W eseju, ktry wyjania konieczno najazdu na Polsk, nazistowski publicysta Ernst Hiemer informowa, e wanie z Polski ten ydowski bakcyl przenikn do nas, rozprzestrzeniajc ydowsk zaraz na naszej ziemi. Gdyby Adolf Hitler nie dostarczy lekarstwa na czas, to nasi ludzie mogliby umrze na t chorob7. Wraz z postpem wojny retoryka biologiczna z jej obrazami medycznych metafor i profilaktycznego realizmu zaowocowaa nieuniknion konkluzj: ydzi s nie tylko pasoytnicz inwazj toczc niemiecki organizm, ale rwnie odpowiadaj za epidemi na Wschodzie, co wymagao natychmiastowej izolacji i kwarantanny - zdegenerowane eufemizmy majce zastpi sowa getta i obozy. W patologicznym paradoksie, ktry czsto przywouje nauk jako form zbawienia, sprawcy mierci staj si tymi, co szanuj i chroni ludzkie ycie. Podobnie jak lekarz, ktry wycina zainfekowany wyrostek robaczkowy, tak yd - zgodnie z okreleniem Fritza Kleina, lekarza z Owicimia - jest zgorzelinowym zapaleniem lepej kiszki w ciele ludzkoci. Hitler i bomba Jednak z chwil gdy myli Hitlera zaczy kry wok idei podboju Europy, jego potrzeba zrozumienia ogromu i zakresu nauk stosowanych oraz przydatnych do prowadzenia wojny technologii stay si naglc koniecznoci. Hitler interesowa si rnymi rodzajami broni i szybko si orientowa, w jaki sposb dziaa dane urzdzenie. Czsto wspominano, e trafnie i treciwie potrafi podsumowa dugi techniczny wywd. Speer pisa, e Hitler w

swych decyzjach dotyczcych uzbrojenia sprzeciwia si nowoczesnoci. Wedug Speera by przeciwny korzystaniu z karabinw maszynowych, poniewa prowadzio to do tchrzostwa i uniemoliwiao walk wrcz8. Nie akceptowa silnikw odrzutowych, poniewa jego zdaniem nadmierna prdko przeszkadzaa w podniebnej walce. Nie dowierza naukowcom pracujcym nad konstrukcj bomby atomowej, nazywajc ich wysiki, jak to opisa Speer, podem ydowskiej pseudonauki. 23 lipca 1942 roku Albert Speer omawia z Hitlerem kwesti bomby atomowej. W swoich wspomnieniach Speer napisa, e zdolnoci intelektualne Hitlera dotary do granic jego moliwoci i nie n33 potrafi poj rewolucyjnej natury fizyki jdrowej. Speer zauway, e na 2200 tematw poruszanych podczas jego konferencji z Hitlerem kwestia rozszczepienia jdra atomu bya omawiana tylko raz, i to pokrtce. Wygldao na to, e Hitler przej wypaczon wersj wiedzy o atomie od swojego fotografa Heinricha Hoffmanna, ktry z kolei posiad j od ministra sponsorujcego program bada atomowych. Jednoczenie Speer informowa, e szef oficjalnego programu bada jdrowych Werner Heisenberg nie by w stanie potwierdzi, e mona kontrolowa reakcj acuchow z cakowit pewnoci. Naukowcy zakadali moliwo, e reakcja acuchowa, uwalniajca potn energi w rozszczepianej materii poprzez natychmiastowe rozbicie jej struktury atomowej, moe po jej rozpoczciu nie wyhamowa, tylko rozprzestrzeni si na ca planet. Speer pisa, e Hitler w Oczywisty sposb nie by zachwycony tym, e Ziemia za jego rzdw mogaby si zamieni w ponc gwiazd. Speer dodaje, e Hitler artowa z naukowcw, mwic: w ich obojtnym na sprawy wiata pdzie do odkrywania wszystkich tajemnic wiata mog ktrego dnia podpali ca kul ziemsk. Pomimo tego, kiedy Hitler najecha na Polsk we wrzeniu 1939 roku, istniaa w Niemczech dua grupa naukowcw, ktrzy wiedzieli co najmniej tyle samo, o ile nie wicej, co AngloAmerykanie i ktrzy prowadzili programy badawcze majce na celu wykorzystanie energii atomowej jako broni. To wanie Niemiec Otto Hahn w Berlinie w asycie Fritza Strassmana i przy wybitnym udziale Lise Meitner oraz jej siostrzeca Ottona Frischa jako pierwsi odkryli zjawisko rozszczepienia jdra atomu w grudniu 1938 roku. W tym samym czasie w Peenemnde, na wybrzeu Batyku, okoo 320 km na pnoc od Berlina, niemiecka armia, poczwszy od 1939 roku, zgromadzia setki naukowcw i inynierw w celu prowadzenia bezprecedensowych bada oraz prac majcych na celu masow produkcj ponaddwikowych rakiet pozwalajcych Hitlerowi atakowa wrogw z odlegoci setek kilometrw. W ostatnim roku wojny niemieccy naukowcy opracowali plany rakiet mogcych przenosi adunki wybuchowe na odlego 650 km, a nawet dalej. Gdyby

Trzecia Rzesza zdoaa jako pierwsza wyprodukowa bomb atomow czy choby brudn bomb skadajc si z konwencjonalnego adunku oraz materiau radioaktywnego9, to najprawdopodobniej do jej przeniesienia zostayby wykorzystane dalekosine pociski rakietowe i caa historia wygldaaby zupenie inaczej. Raczej nie naley wtpi w to, e gdyby Hitler uzyska dostp do tej broni, to skorzystaby z niej. Albert Speer pamita reakcj Hitlera ogldajcego finaowe sceny kroniki filmowej z jesieni 1939 roku. W zmontowanym filmie samolot nurkuje nad Wyspami Brytyjskimi: Pojawia si bysk i wyspa wybucha, rozpadajc si na drobne kawaki. Speer napisa, e entuzjazm Hitlera by niepohamowany. Podobna reakcja miaa miejsce, gdy Walter Dornberger, szef niemieckiego programu bada nad broni rakietow rozmawia z Hitlerem o potencjale rakiet balistycznych latem 1943 roku; dziwny, fanatyczny blask pojawi si w oczach fuhrera. Hitler oznajmi: Chc anihilacji - cakowitego zniszczenia. Historycy nauki do dzisiaj spieraj si co do moliwoci wyprodukowania bomby atomowej przez nazistw. Nie ma wtpliwoci, e do koca wojny naukowcy Hitlera nie pokonali najwaniejszych problemw technologicznych. Ponadto Niemcom brakowao surowcw, personelu oraz zasobw ekonomicznych koniecznych do wyprodukowania tego typu broni. Wreszcie wskutek rasistowskiej polityki Hitlera pozbyto si setek najwaniejszych fizykw jdrowych pochodzenia ydowskiego. Naukowa i technologiczna ignorancja Hitlera, jak rwnie groteskowo nieefektywna i skorumpowana polikratyczna natura systemu wadzy Trzeciej Rzeszy osabiy niemiecki potencja zdolny zwyciy w dugotrwaej wojnie opartej na nowoczesnej technologii i wymagajcej ogromnych zasobw. Amerykaski program budowy bomby atomowej Projekt Manhattan skada si z dwch oddzielnych cieek: bomby uranowej i bomby plutonowej. W badania i produkcj zaangaowano okoo 150 tys. osb i wydano dwa miliardy wczesnych dolarw. Ameryka bez wikszych trudnoci moga sobie pozwoli na takie inwestycje. Jednak zupenie inaczej byo w wypadku Niemiec, gdzie borykano si z brakami w kadym obszarze produkcji wojennej. Jednak upadek niemieckiej nauki i technologii dotyczy wszystkich obszarw i caego systemu. Kiedy w roku 1939 Hitler rozpta wojn, w niemieckim systemie edukacji, kiedy budzcym powszechn zazdro, panowa chaos, ktry obejmowa take krajow strategi wspierania i wykorzystywania nauki i technologii. Niektrzy czonkowie kierownictwa Rzeszy mwili nawet o koniecznoci zamknicia niesienia zostayby wykorzystane dalekosine pociski rakietowe i caa historia wygldaaby zupenie inaczej. Raczej nie naley wtpi w to, e gdyby Hitler uzyska dostp do tej broni, to skorzystaby z niej. Albert Speer pamita reakcj Hitlera ogldajcego finaowe sceny kroniki filmowej z jesieni 1939 roku. W

zmontowanym filmie samolot nurkuje nad Wyspami Brytyjskimi: Pojawia si bysk i wyspa wybucha, rozpadajc si na drobne kawaki. Speer napisa, e entuzjazm Hitlera by niepohamowany. Podobna reakcja miaa miejsce, gdy Walter Dornberger, szef niemieckiego programu bada nad broni rakietow, rozmawia z Hitlerem o potencjale rakiet balistycznych latem 1943 roku; dziwny, fanatyczny blask pojawi si w oczach fuhrera. Hitler oznajmi: Chc anihilacji - cakowitego zniszczenia. Historycy nauki do dzisiaj spieraj si co do moliwoci wyprodukowania bomby atomowej przez nazistw. Nie ma wtpliwoci, e do koca wojny naukowcy Hitlera nie pokonali najwaniejszych problemw technologicznych. Ponadto Niemcom brakowao surowcw, personelu oraz zasobw ekonomicznych koniecznych do wyprodukowania tego typu broni. Wreszcie wskutek rasistowskiej polityki Hitlera pozbyto si setek najwaniejszych fizykw jdrowych pochodzenia ydowskiego. Naukowa i technologiczna ignorancja Hitlera, jak rwnie groteskowo nieefektywna i skorumpowana polikratyczna natura systemu wadzy Trzeciej Rzeszy osabiy niemiecki potencja zdolny zwyciy w dugotrwaej wojnie opartej na nowoczesnej technologii i wymagajcej ogromnych zasobw. Amerykaski program budowy bomby atomowej Projekt Manhattan skada si z dwch oddzielnych cieek: bomby uranowej i bomby plutonowej. W badania i produkcj zaangaowano okoo 150 tys. osb i wydano dwa miliardy wczesnych dolarw. Ameryka bez wikszych trudnoci moga sobie pozwoli na takie inwestycje. Jednak zupenie inaczej byo w wypadku Niemiec, gdzie borykano si z brakami w kadym obszarze produkcji wojennej. Jednak upadek niemieckiej nauki i technologii dotyczy wszystkich obszarw i caego systemu. Kiedy w roku 1939 Hitler rozpta wojn, w niemieckim systemie edukacji, kiedy budzcym powszechn zazdro, panowa chaos, ktry obejmowa take krajow strategi wspierania i wykorzystywania nauki i technologii. Niektrzy czonkowie kierownictwa Rzeszy mwili nawet o koniecznoci zamknicia uniwersytetw do czasu zakoczenia wojny. Tysice wysoko wykwalifikowanych inynierw i studentw nauk cisych zostao wcielonych do armii bez wzgldu na ich poziom wyksztacenia czy przydatno podczas dziaa wojennych. Aeby odwrci ten trend, reim potrzebowa trzech lat. Wobec braku racjonalnego scentralizowanego zarzdzania nauka i technologia znalazy si na asce konkurujcych ze sob wodzw oraz handlowych i biurokratycznych feudaw. Jednoczenie Hitler wiadomie stwarza pole do rywalizacji pomidzy gwnymi rodzajami si zbrojnych a SS, nie prowadzc przy tym polityki przyznawania priorytetw przy mobilizacji i remilitaryzacji technologicznie zaawansowanego kraju. Wyksztacenie naukowe Hitlera

Hitler osign dojrzao w czasie, gdy w Niemczech i Austrii miay miejsce niezwyke postpy nauki i techniki na przeomie ostatniego stulecia. Niemieckie orodki badawcze, przemys, uniwersyteckie wydziay przyrodnicze, Technische Hochschulen (uczelnie techniczne o wysokim poziomie akademickim i doskonaych moliwociach badawczych), a pniej instytuty cesarza Wilhelma zaliczay si do najlepszych na wiecie. Wedle opinii historyka lana Kershawa Hitler nie by nieinteligentny i mia niezwykle dobr pami. Nie liczc szkoy podstawowej, nie chodzi do szkoy, a z natury by niezdecydowany i ospay. W czasie gdy doszed do wadzy, najwyraniej mia jedynie niewielkie i wyrywkowe rozeznanie w dziedzinie nauk przyrodniczych, inynierii i matematyki. Nie wykazujc alu z powodu braku wyksztacenia, Hitler napisa w Mein Kampf, e kiedy by w szkole, sabotowa te czci programu, ktre uwaa za mao wane i nieciekawe. Niemniej jednak wykazujc wyjtkowy stopie pewnoci siebie, utrzymywa, e w Realschule w Linzu najlepsze oceny uzyskiwa z przedmiotw takich jak geografia i historia. Ale kama. Przedmioty te naleay u niego do najgorszych; stopnie z matematyki byy zreszt jeszcze gorsze10. Utrzymywa, e w szkole prowokowa nauczycieli, ukazujc zawarte w programie sprzecznoci midzy religi i nauk: O 10 rano odbywa si lekcja katechizmu, na ktrej przedstawiaj stworzenie wiata wedug Biblii; o 11 jest lekcja przyrody, na ktrej ucz teorii ewolucji. Powiedzia, e ta sprzeczno sprawia, e wali gow o cian. Jak pisa, czsto skary si nauczycielom na swoje wyniki, i pamitam, e doprowadzaem ich do rozpaczy. Dziwnym zrzdzeniem losu Hitler zetkn si z Ludwigiem Wittgensteinem, ktry mia zosta wybitnym filozofem, ale podczas gdy Wittgenstein poszed do szkoy o rok wczeniej, Hitler poszed o rok pniej, mimo e midzy nimi bya tylko nieznaczna rnica wieku11. Wedug Speera, ktry by czowiekiem wyksztaconym, niespenionym

matematykiem, architektem, i jak kiedy zauway Hugh Haffner, czystym technikiem, Hitler nie wybiera bezporednich drg dla uzyskania informacji na temat nauki i techniki od odpowiedzialnych osb, natomiast opiera si na niepewnych, niekompetentnych informatorach, ktrzy dostarczali mu dane o charakterze popularnym12. Speer dodawa, e Hitler mia zamiowanie do amatorszczyzny i brakowao mu zrozumienia, na czym polegaj podstawowe badania naukowe. Tym niemniej Hitler lubi rozprawia na temat nauki, techniki i medycyny, jak gdyby wyrobi sobie na ich temat opini dziki intuicyjnemu talentowi. Nauka bya elementem jego wielkiej, wszechogarniajcej wizji i opowiada gociom o jej historii, o prawach natury i ich zastosowaniach.

W roku 1942 prawi kazania jednemu ze swych admiraw na temat zwizku midzy ksztatem ryby i konstrukcj statkw. Sposb wywodu i dogmatyczne odwoywanie si do podstawowych zdroworozsdkowych zasad byy dowodem niezachwianego egotyzmu Hitlera. Obecne konstrukcje statkw z pewnoci nie s zgodne z prawami natury, powiedzia owemu admiraowi. Gdyby tak byo, powinnimy znale ryby wyposaone w jaki element napdowy w tylnej czci ciaa, zamiast bocznych petw, ktrymi s obdarzone. Natura obdarzyaby take ryby w opywowego ksztatu gow, zamiast ksztatu, ktry przypomina mniej wicej kropl wody.13 W poowie 1944 roku, kiedy wysi oficerowie Luftwaffe namawiali do uycia samolotu odrzutowego Me-262 jako myliwca, Hitler, upierajc si, e odrzutowce powinny by tylko uywane jako bombowce, zrobi im wykad na temat fizjologii lotu z du prdkoci:

Myliwce odrzutowe, myliwce odrzutowe - sprawiaj, e zaczyna si krci w gowie - nie chc o tym wicej sysze! To aden myliwiec i nie bdziecie w stanie nim lata. Lekarz powiedzia mi, e czci mzgu zwyczajnie wyczaj si podczas walki powietrznej, jak bdziecie musieli prowadzi.14 Ukazujc obraz zdrowego i energicznego przywdcy, Hitler bywa gnuny, ogldajc do pna w nocy banalne filmy i pic do poudnia. Wyznawa eklektyczn mieszanin medycznych fanaberii, poddajc si, podobnie jak w yciu politycznym, caej plejadzie nakadajcych si na siebie wpyww, spord ktrych wybiera jakby na chybi trafi tak, aby wykluczy monopol konkretnej dziedziny nauki lub medycyny.15 Stosowa cis diet (ktr czasami zaniedbywa) - surowe owoce, zboa i jarzyny - opierajc si naszeptanej nauce. Jednoczenie pi brom i silnie toksyczny pyn do czyszczenia broni, wierzc, e to lekarstwo robio mu dobrze na odek, kiedy walczy w okopach Pierwszej Wojny wiatowej. Nigdy si nie zgodzi na poddanie si badaniu nago, jak gdyby nie chcc naraa na szwank swego autorytetu. Krtko po tym, jak zosta kanclerzem, uda si na konsultacj do pewnej starszej kobiety, aby zasign jej rady na temat wegetariaskiej diety. Kiedy szef Gestapo prbowa omwi z nim jak spraw administracyjn, Hitler warkn, e s znacznie waniejsze sprawy ni polityka, na przykad zreformowanie trybu ycia. To, co ta starsza kobieta powiedziaa mi tego ranka, jest znacznie waniejsze ni cokolwiek, co bd mg uczyni w swym yciu.16 Uwaa si, e wegetarianizm Hitlera, ktry datuje si od 1931 roku, jest zwizany z wpywem Richarda Wagnera, ktry utrzymywa, e ludzie zostali

zatruci w wyniku mieszania si ras i spoywania misa. Hitler wierzy, e dugo ycia ludzi ulega skrceniu wskutek sterylizacji ywnoci podczas gotowania, powodujc

Kulturkrankheiten (choroby cywilizacyjne), w tym take raka. By przekonany, e ludzie zaczli spoywa miso, kiedy nastaa epoka lodowcowa. W jego mniemaniu wspieranie spoywania surowych owocw i jarzyn zdoa ten proces odwrci. Bojc si zachorowania na raka, Hitler by przekonany, e pewne niebezpieczestwo wie si z wystpowaniem w urzdzie kanclerskim ziemskich promieni, Erdstrahlen, i poleci lekarzowi, nazwiskiem Gustav Freiherr sprawdzenie emanacji za pomoc rdki.i IL Myliwce odrzutowe, myliwce odrzutowe - sprawiaj, e zaczyna si krci w gowie - nie chc o tym wicej sysze! To aden myliwiec i nie bdziecie w stanie nim lata. Lekarz powiedzia mi, e czci mzgu zwyczajnie wyczaj si podczas walki powietrznej, jak bdziecie musieli prowadzi.14 Ukazujc obraz zdrowego i energicznego przywdcy, Hitler bywa gnuny, ogldajc do pna w nocy banalne filmy i pic do poudnia. Wyznawa eklektyczn mieszanin medycznych fanaberii, poddajc si, podobnie jak w yciu politycznym, caej plejadzie nakadajcych si na siebie wpyww, spord ktrych wybiera jakby na chybi trafi tak, aby wykluczy monopol konkretnej dziedziny nauki lub medycyny.15 Stosowa cis diet (ktr czasami zaniedbywa) - surowe owoce, zboa i jarzyny - opierajc si naszeptanej nauce. Jednoczenie pi brom i silnie toksyczny pyn do czyszczenia broni, wierzc, e to lekarstwo robio mu dobrze na odek, kiedy walczy w okopach Pierwszej Wojny wiatowej. Nigdy si nie zgodzi na poddanie si badaniu nago, jak gdyby nie chcc naraa na szwank swego autorytetu. Krtko po tym, jak zosta kanclerzem, uda si na konsultacj do pewnej starszej kobiety, aby zasign jej rady na temat wegetariaskiej diety. Kiedy szef Gestapo prbowa omwi z nim jak spraw administracyjn, Hitler warkn, e s znacznie waniejsze sprawy ni polityka, na przykad zreformowanie trybu ycia. To, co ta starsza kobieta powiedziaa mi tego ranka, jest znacznie waniejsze ni cokolwiek, co bd mg uczyni w swym yciu.16 Uwaa si, e wegetarianizm Hitlera, ktry datuje si od 1931 roku, jest zwizany z wpywem Richarda Wagnera, ktry utrzymywa, e ludzie zostali zatruci w wyniku mieszania si ras i spoywania misa. Hitler wierzy, e dugo ycia ludzi ulega skrceniu wskutek sterylizacji ywnoci podczas gotowania, powodujc

Kulturkrankheiten (choroby cywilizacyjne), w tym take raka. By przekonany, e ludzie zaczli spoywa miso, kiedy nastaa epoka lodowcowa. W jego mniemaniu wspieranie spoywania surowych owocw i jarzyn zdoa ten proces odwrci. Bojc si zachorowania na raka, Hitler by przekonany, e pewne niebezpieczestwo wie si z wystpowaniem w

urzdzie kanclerskim ziemskich promieni, Erdstrahlen, i poleci lekarzowi, nazwiskiem Gustav Freiherr sprawdzenie emanacji za pomoc rdki. Wrd tego bagau przesdw i niewydarzonych idei, ktrym hodowa w cigu caego ycia, bya wiara w astrologi. Nawet w ostatnich dniach istnienia Rzeszy, na pocztku kwietnia 1945 roku, by skonny wierzy w cay szereg astrologicznych nonsensw, mwicych o sprzyjajcych okolicznociach zawartych w jego horoskopie, ktry mu wrczy minister propagandy Goebbels. Dowiedziawszy si o mierci Roosevelta w dniu 12 kwietnia, Hitler nie posiada si z radoci. Oto mamy przed sob wielki cud, ktry zawsze przepowiadaem - powiedzia kolegom. - Kto teraz? Wojna nie jest przegrana. Czytajcie! Roosevelt nie yje.17 W swej wizji tysicletniej Rzeszy jako si napdow pastwa narodowego uzna wol, ktra miaa pierwszestwo przed nauk; nauka w szkoach, owiadczy, bya powodem rozpadu i chaosu w Republice Weimarskiej. Piszc na temat polityki edukacyjnej w Mein Kampf wymienia wyksztacenie naukowe i techniczne jako przyczyn plagi naszego tchrzliwego braku woli. Ale jego wiedza na temat tego, czym jest nauka i czym zajmuj si naukowcy, bya ograniczona i uboga. Waciwie nie rozumia, e twierdzenia naukowe, w przeciwiestwie do twierdze metafizycznych, maj charakter tymczasowy, e badania naukowe nie powinny by skrpowane koniecznoci nauczania, jednak mia sabe pojcie o naturze metody eksperymentalnej i empirycznej i skania si ku utosamianiu nauki z samym gromadzeniem faktw, nie zdajc sobie sprawy z tego, w jaki sposb fakty te ustalono. Pisa, e kiedy znajdzie si u wadzy, zmieni program nauczania: Ksztacenie szkolne w dziedzinie nauki, ktre dzi jest od pocztku do koca prowadzone przez pastwo, moe po dokonaniu jedynie niewielkich zmian zosta przejte przez pastwo narodowe.19 Pastwo narodowe, podkrela, bdzie musiao ograniczy oglne wyksztacenie naukowe do formy skrconej, obejmujcej podstawy. By przekonany, e Niemcy przeywaj epok materializmu, co oznacza, e nasze wyksztacenie naukowe zwraca si coraz bardziej w stron przedmiotw praktycznych, innymi sowy, matematyki, fizyki, chemii itp.. Ostrzega, e takie zainteresowania s niebezpieczne, poniewa pocigaj za sob zaniedbywanie wyksztacenia ideowego i wyrzeczenie si si, ktre s wci waniejsze dla przetrwania narodu ni wszelkie techniczne umiejtnoci.20 Tak czy inaczej, chocia podczas wojny zmieni swoje pogldy na innowacje techniczne, w latach dwudziestych wierzy, e najlepszym rdem obrony ojczyzny nie jest bro, ale jej obywatele [...] ywa ciana mczyzn i kobiet, ktrych wypenia wielka mio [...] i fanatyczny narodowy entuzjazm. Oto waciwa rola wyksztacenia naukowego:

Nauka [...] musi by przez pastwo narodowe traktowana jako instrument wspierania dumy narodowej. Nie tylko histori wiata, ale ca histori kultury naley naucza pod tym wanie ktem. Wynalazca powinien by wielki nie tylko jako wynalazca, ale powinien wydawa si jeszcze wikszy jako towarzysz.21 Uwagi te nie byy jedynie czystym pustosowiem, powtarzay bowiem dokadnie sowa manifestu z Fuldy, podpisanego przez dziewidziesiciu trzech niemieckich intelektualistw i naukowcw, ktrzy na pocztku Pierwszej Wojny wiatowej wsplnie owiadczyli, e nauka powinna dziaa w subie pastwa narodowego. Sygnatariusze tego dokumentu wyraali ten pogld, w czasie gdy fizycy w Anglii, Francji, Niemczech i Danii take rozwaali wiele opinii na temat swych ukochanych dyscyplin naukowych, majc wtpliwoci co do tego, czy w czasie wojny nauka rzeczywicie powinna mie charakter midzynarodowy. Hitler, ktry twierdzi, e podczas Pierwszej Wojny wiatowej nosi Schopenhauera w kieszeni szynela po to, by pniej wyrzec si go na rzecz geniusza Nietzschego22, proponowa wysoce nacjonalistyczny zarys nauki, ale nie on jeden nie dostrzega, e nowa fizyka musi si opiera na pluralizmie i midzynarodowej wsppracy. Jednak wydaje si, e Hitler nie posun si wiele dalej ni poza skrcon wersj siedemnastowiecznej astronomii i znieksztaconych elementw darwinizmu. Siedzc przy herbacie i ciastkach podczas dugich wieczorw spdzanych w kwaterze gwnej w czasie wojny, Hitler czsto zajmowa si niezwykym znaczeniem dwch wynalazkw: mikroskopu i teleskopu. Lubi powtarza, e jego darem dla narodu bdzie budowa obserwatoriw, umieszczonych podobnie jak biblioteki miejskie w miastach Wielkich Niemiec. W ten sposb pokona, jak mwi, wiat zabobonw.23 Wrd jego zainteresowa astronomicznych szczeglne miejsce zajmowaa dziwaczna teoria teozoficzna, znana jako kosmogonia lodowa; bya to stworzona przez Hansa Hrbigera mieszanina mitw, uroje i pseudonaukowych bredni. Wedug tej teorii, entuzjastycznie popieranej przez przywdc SS Heinricha Himmlera, wszechwiat powsta w wyniku oddziaywania lodu z pierwotnym socem, ktre jakoby byo 30 milionw razy wiksze od naszego dzisiejszego soca. Hitler zleci architektowi prof. H. Gieselerowi zaprojektowanie planetarium i obserwatorium w Linzu, miecie swego dziecistwa, obejmujcego galeri, w ktrej Hrbinger znajdzie si obok Kopernika, Galileusza, Newtona i Keplera.24 Jak na ironi synna Wiea Einsteina, spektakularne futurystyczne obserwatorium zbudowane przez astronoma Irwina Finlaya Freundlicha i architekta Ericha Mendelsohna w Poczdamie w celu badania konsekwencji teorii wzgldnoci Einsteina, za czasw Hitlera przestao prowadzi powane badania w dziedzinie astrofizyki. Freundlich zosta usunity ze stanowiska dyrektora

za odmow nazistowskiego salutowania wewntrz budynku. Nowy dyrektor, nazista Hans Ludendorff, usun nazwisko Einsteina i nada placwce nazw: Instytut Fizyki Soca. Badania oparte na Einsteinowskiej teorii wzgldnoci zostay przerwane, a obserwatorium zostao w czasie wojny orodkiem naukowym pracujcym dla wojska: badano tam zwizek turbulencji atmosfery sonecznej z zakceniami sygnaw radiowych.25 Decyzj podjt wkrtce po dojciu Hitlera do wadzy byo zwolnienie ydw ze stanowisk zajmowanych w subie cywilnej. Poniewa wikszo naukowcw naleaa w Niemczech do suby cywilnej, oznaczao to utrat setek wybitnych fizykw, chemikw, biologw i matematykw. Wybitny fizyk Max Planck uda si do Hitlera, aby przedstawi argumenty za pozostawieniem czoowych niemieckich fizykw pochodzenia ydowskiego mimo ich niearyjskiego pochodzenia. Planck mia w szczeglnoci na myli Fritza Habera, yda, patriot, dziekana niemieckiej spoecznoci naukowej i dyrektora sawnego na cay wiat Instytutu Cesarza Wilhelma w Berlinie. Haber by odkrywc procesu chemicznego polegajcego na wizaniu azotu z powietrza, co zapewnio objtym blokad Niemcom podczas Pierwszej Wojny wiatowej praktycznie nieograniczony dostp do tanich nawozw sztucznych i materiaw wybuchowych. Gdyby nie Haber, ktry przez wzgld na panujce uprzedzenia na pocztku lat dwudziestych u przeszed na chrzecijastwo, Niemcy nie mogyby prowadzi wojny duej ni rok. Hitler doskonale zdawa sobie spraw z epokowego znaczenia Habera dla powstania niemieckich fortun w przemyle i wojsku, ale nie pozwoli, aby ta wiadomo wywara jakikolwiek wpyw na jego uprzedzenia. Jego znana odpowied na proby Plancka brzmiaa nastpujco: Jeeli nauka nie moe si obej bez ydw, bdziemy musieli si przez kilka lat obchodzi bez nauki. W rezultacie w poowie lat trzydziestych cz najlepszych naukowcw na wiecie wyjechaa z Niemiec i Austrii do Wielkiej Brytanii i Stanw Zjednoczonych, co miao ogromne konsekwencje dla obu stron przyszego konfliktu. Rasistowskie pojcia lece u podstaw tych decyzji miay take konsekwencje dla wyniku wojny z Rosj. Hitler zalepiony uprzedzeniami rasowymi by przekonany, e Rosjanie nie bd w stanie prowadzi wojny technologicznej na miar dwudziestego wieku. Uwaa, e pewne rasy, takie jak Rosjanie, nie s zdolne do adnych osigni: Rosjanie nigdy niczego nie wynaleli - mawia. - Dajcie im najdoskonalsze celowniki bombowe. Mog je skopiowa, ale nie wynale.26 W jego mniemaniu nie byli te zdolni do systematycznego mylenia, pracy i organizacji. Wkrtce po inwazji na Zwizek Sowiecki, latem 1941 roku, podczas kolacji wyrazi nastpujc opini: Rosjanin nigdy nie zabierze si do pracy, chyba e pod wpywem zewntrznego przymusu, bo nie jest w stanie si

zmobilizowa. -1 doda: - Ajeli mimo wszystko zdoa si przemc, to stanie si tak dziki odrobinie aryjskiej krwi w jego yach.27 Jeli zniszczymy ich fabryki, powiedzia, Rosjanie nie zdoaj ich odbudowa i uruchomi. Z drugiej strony Japoczycy s w stanie udoskonali co ju istniejcego, zapoyczajc skd si da. Wrzucajc do jednego worka Rosjan, Chiczykw i Japoczykw, oznajmi: Ci ludzie stoj od nas niej [...] na przykad w dziedzinie chemii udowodniono, e wszystko, co maj, pochodzi od nas. Kiedy Hitler znalaz si u szczytu kariery, stworzy swoist filozofi, w ktrej zepchn na margines nauk, prawa przyrody oraz kwestie rasowe i religijne. Podczas swych wieczornych monologw w kwaterze gwnej rozwodzi si nad nauk i jej zwizkiem z polityk i religi. Uwaa, e postp nauki sprowadzi liberalizm na manowce, goszc, e czowiek jest panem przyrody. Popiera holistyczne, intuicyjne poznawanie praw natury, ale nauka, dowodzi, nie jest w stanie odpowiedzie na pytania ostateczne: a dlaczego obowizuj takie, a nie inne prawa, nigdy nie bdziemy wiedzieli. A mimo to na tego typu pytania - podsumowa, ignorujc logik wywodu - religia take nie daje odpowiedzi. Religia, wrg nauki, jest skazana na przegran. Najlepiej pozwoli, aby chrzecijastwo zmaro mierci naturaln - powiedzia do Himmlera jeszcze na pocztku wojny. Dogmaty chrzecijastwa ulegaj erozji w zderzeniu z postpami nauki. Religia bdzie musiaa i na coraz dalsze ustpstwa. Mity stopniowo rozpadaj si w nico. Pozostaje dowie, e w naturze nie istnieje granica midzy materi organiczn i nieorganiczn. Kiedy zrozumiemy, jak rozszerza si wszechwiat, kiedy wikszo ludzi zrozumie, e gwiazdy to nie rda wiata, lecz cae wiaty, by moe zamieszkane jak nasz wasny, wtedy doktryna chrzecijaska zostanie uznana za absurdaln.28 Ciskajc takie gromy, przedstawi suchaczom oszoamiajce panaceum. Nauk mona porwna do drabiny - mawia. - Z kolejnych szczebli roztacza si coraz rozleglejszy widok. Jednak nauka nie twierdzi, e zna istot rzeczy.29 Uchwyci si niezdolnoci nauki do odpowiedzi na pytania o charakterze metafizycznym, ale nauka dostarczaa czego bardziej wartociowego: moliwoci spojrzenia na to, co bardzo mae, i na to, co bardzo wielkie. Nauka nauczya nas - owiadczy - e otacza nas nie tylko nieskoczenie wielkie, lecz take nieskoczenie mae: makrokosmos i mikrokosmos.30 Natomiast Churchill i Roosevelt, a pniej Truman, cho nie posiadali naukowego przygotowania, ywili gboki szacunek dla ekspertw. Suchali ich rad, uczyli si, niekiedy z duym wysikiem, zasigali opinii komisji, w ktrych zasiadali specjalici. Stalin, nastawiony przychylnie do pogldw Lamarcka na dziedziczenie cech nabytych, popiera faszyw nauk

Trofima ysenki, ale najwyraniej wykazywa zdrowy rozsdek, wybierajc solidne projekty techniczne, ktrym Armia Czerwona zawdziczaa zwyciskie czogi T4; po wojnie jego naukowcy dotrzymywali kroku Amerykanom w pogoni za skonstruowaniem bomby wodorowej. Pominwszy wyjtkowe zamienie na pocztku wojny na Pacyfiku, kiedy to Roosevelt zamierza wypuci tysice nietoperzy nad Tokio w przekonaniu, e przera Japoczykw (nietoperze zdechy podczas transportu), prezydent USA by otwarty na liczne sugestie ze strony komisji zajmujcych si kwestiami naukowymi. Mieli do niego take dostp niedawno przybyli naukowcy tacy jak Albert Einstein i Leo Szilard, fizyk urodzony na Wgrzech. Churchill, ktry jako Pierwszy Lord Admiralicji wyda ogromne sumy pienidzy w pocztkowych miesicach Drugiej Wojny wiatowej na bezuyteczne mechaniczne koparki okopw majce przecina znan z czasw Pierwszej Wojny wiatowej ziemi niczyj, by wszake zafascynowany nauk i technologi i zadawa ekspertom dociekliwe pytania. Jednym z jego najbliszych przyjaci w latach trzydziestych i podczas wojny by fizyk prof. Frederick Lindemann. Jednak Hitler przedstawia siebie jako wodza, ktry poj wszystko, co naleao wiedzie na temat znaczenia wynalazczoci i technologii. Mia trudnoci z wypenieniem luki midzy swymi aktami woli i wykonalnoci decyzji, jakie musia podejmowa. Jest rzecz wan - powiedzia do grupy wspbiesiadnikw podczas obiadu na pocztku 1942 roku - aby posiada przewag techniczn w kadej decydujcej sytuacji. Wiem to dobrze, mam fioa na punkcie technologii. Musimy stan naprzeciw wroga, dysponujc nowymi elementami, ktre go zaskocz, tak aby nieustannie zachowa inicjatyw.31 Jak owiadczy, wojna z aliantami ma charakter technologiczny. Mwi tak, jakby nowinki techniczne pojawiay si nie wiadomo skd za spraw czarw; by w stanie wykorzysta cudowne wynalazki, stosujc logik nie do obalenia. Dziesi tysicy bomb zrzuconych na chybi trafi na miasto nie ma takiej skutecznoci jak jedna bomba, ktra precyzyjnie trafia w elektrowni lub stacj wodocigw. Rwnoczenie, jak powiedzia Dornbergerowi, dyrektorowi fabryki rakiet w Peenemnde, Niemcy musz zbudowa dziesitki tysicy rakiet, i to od razu, a mwi to w chwili, gdy naukowcy mieli trudnoci ze skonstruowaniem choby jednego udanego prototypu. Od dnia gdy Hitler zosta przywdc Niemiec w styczniu 1933 roku, nic, co powiedzia czy uczyni, nie wskazywao na to, e zdawa sobie spraw z ogromnej spucizny Niemiec w dziedzinie nauki i technologii, jak mona je wykorzysta i jak ustali

pierwszestwo realizowanych programw badawczych. Nie ma adnych dowodw, e docenia i rozumia cokolwiek, jeli chodzi o rdo i histori ich rozwoju. 2. Niemcy - mekka naukowcw W pierwszych trzech dekadach dwudziestego wieku, pomimo rujnujcej wojny, Niemcy byy liderem w wielu dziedzinach nauk przyrodniczych, w matematyce i technologii. W roku 1900 Niemcom nie udao si zosta gospodarzem wielkiej Wystawy Midzynarodowej (zosta nim Pary), co jednak nie powstrzymao niemieckich wystawcw, ktrzy rozlokowali si w pitnastu miejscach, od Tuileries do Wiey Eiffla, przecigajc inne narody w rozmiarach oraz inwencji1. Miliony Niemcw podrowao do Parya, eby pawi si w dumie bijcej z naukowych i technologicznych osigni Ojczyzny. Na Quai des Nations Niemcy zbudowali pawilon w formie szesnastowiecznego Rathausu z wie, ktra growaa nad podobnymi budowlami rywali. Poza pawilonami narodowymi kraje uczestniczce w wystawie byy zachcane do pokazania swoich osigni technologicznych. W tym wypadku Niemcy zamiast pokazywa osignicia poszczeglnych marek i producentw podkrelali narodowe pochodzenie wasnych zaawansowanych technologii. A jak na owe czasy Niemcy przedstawili bardzo zaawansowane technologie: skraplanie gazw, wytwarzanie energii elektrycznej, procesy elektrochemiczne2. Jedna z wystaw pokazywaa zasadnicz rol pierwiastkw ziem rzadkich w przemyle zwizanym z produkcj owietlenia, co budzio wielkie zainteresowanie w paacu elektrycznoci, gdzie uwag przykuway opatentowane lampy Walthera Nernsta. Najwaniejszy w wytwarzaniu elementw owietlenia by tor, pierwiastek otrzymywany w najczystszej formie w Niemczech. Akcja promocyjna towarzyszca wystawie informowaa, e cena za kilogram toru spada z 2 tys. marek do 50 w cigu szeciu lat. Osoby odwiedzajce wystaw nauki i technologii na Polach Marsowych podziwiali najwiksz i najsilniejsz na wiecie prdnic wyprodukowan przez niemieck firm Helios. Brytyjski magazyn naukowy Natur pisa, e bogaty wybr niemieckich urzdze pomiarowych sprawia wielk przyjemno zwiedzajcym Anglikom, jednak porwnanie z podobnym dziaem angielskiej ekspozycji zdecydowanie psuo dobry nastrj.3 Katalog przedstawiajcy niemieckie wyroby by sam w sobie wielkim wydarzeniem. By to 250-stronicowy dokument bdcy erupcj aroganckiej dumy z osigni niemieckiej nauki i technologii. Katalog zosta wydany w trzech jzykach: niemieckim, angielskim i francuskim, by wypeniony kolorowymi ilustracjami,

zaprojektowany w stylu art nouveau i oprawiony w mulinow okadk. Publikacja opisywaa histori, rozwj i zastosowanie prezentowanych obiektw. We wstpie opisano sytuacj demograficzn Niemiec wraz z informacjami o zatrudnieniu kobiet, rozwodach, grupach

etnicznych, religijnych, rasowych i emigracji. Pomidzy rokiem 1895 a 1899 populacja wzrosa z 52 milionw do 55 milionw osb, a w okresie pomidzy rokiem 1816 a 1900podwoia si. Niemcy byy krajem modych ludzi: 61%ludnoci nie miaa trzydziestu lat. Przecitna rodzina liczya 4,7 dzieci i tylko jedno na osiem maestw koczyo si rozwodem.4 Jeli namacalne dowody niemieckiej przewagi pokazywane na tak wielu polach nie byy do przytaczajce, to tego samego lata mona si byo zapozna w Paryu z niemieckim przodownictwem w dziedzinie matematyki. Organizatorzy drugiego

Midzynarodowego Kongresu Matematykw zaprosili niemieckiego matematyka Davida Hilberta jako gwnego mwc majcego wygosi wykad na Uniwersytecie Paryskim. W owym czasie Hilbert by silnym, szybko poruszajcym si mczyzn o bardzo wysokim czole odsaniajcym ysin z kosmykami rudawych wosw i emanowaa z niego uderzajca inteligencja5. Hilbert wykorzysta wykad, aby przedstawi matematykom z caego wiata seri nierozwizanych problemw, i nie byy to wycznie zagadki do rozwizania, ale gbokie, niedokoczone zagadnienia w dziedzinie matematyki. Hilbert wyjania suchaczom, e te problemy pokazuj, jak gboka, wieloraka i szeroka jest w dzisiejszych czasach matematyka jako nauka [...] organiczna jedno matematyki zawiera si w samej jej naturze, poniewa matematyka jest podstaw wszelkiej wiedzy o zjawiskach przyrodniczych.6 Dwadziecia lat pniej, pomimo strat spowodowanych straszliw wojn, ktra zniszczya morale i bogactwo narodu, sformuowana podczas wielkiej wystawy w Paryu obietnica mwica o tym, e nadchodzce stulecie bdzie nalee do Niemiec, nadal wydawaa si moliwa do zrealizowania. Do roku 1921, w cigu dwudziestu lat od ustanowienia Nagrody Nobla, Niemcy lub oglniej mwic: osoby niemieckojzyczne zdobyy poow nagrd w dziedzinie nauk przyrodniczych i w medycynie. Jedn z pierwszych osb nagrodzonych po wojnie by Albert Einstein za wyjanienie efektu fotoelektrycznego. Einstein urodzi si na terenie Niemiec, jednak zrezygnowa z niemieckiego obywatelstwa i by bezpastwowcem, zanim nie otrzyma obywatelstwa szwajcarskiego. Tym niemniej nadal wielu Niemcw (oraz nieNiemcw) uwaao go za jednego ze swoich. Pomimo swojej powojennej reputacji pariasa pord narodw, pomimo bojkotw i niezapraszania na midzynarodowe konferencje i rezygnacji z subskrypcji periodykw Niemcy nadal byy uwaane za mekk nauki i technologii, a jzyk niemiecki za niezbdny warunek edukacji i awansu. Lista laureatw Nagrody Nobla pomidzy rokiem 1901 a 1921

mwi o potdze niemieckiego geniuszu w pierwszych dwch dekadach wieku. Wilhelm Konrad Roentgen za odkrycie promieniowania (promieni Roentgena); Emil Adolf von Behring za prace nad seroterapi; Adolf von Baeyer za prace nad barwnikami organicznymi; Wilhelm Ostwald za prace badawcze z dziedziny statyki i kinetyki chemicznej oraz nad zagadnieniami katalizy; Philipp Lenard za prac nad promieniami katodowymi; Max von Laue za odkrycie zjawiska dyfrakcji promieniowania rentgenowskiego na krysztaach; Max Planck za odkrycie kwantw energii; Fritz Haber za opracowanie metody syntezy amoniaku; Walther Nernst za dokonania w dziedzinie termodynamiki. No a jeszcze by Einstein. Co byo takiego w Niemczech, w ich systemie szkolnictwa, ich cechach narodowych i co sprawio, e niepowtarzalne badania i odkrycia koca dziewitnastego i pocztku dwudziestego wieku byy najwspanialsze, a przy tym zakrojone na tak szerok skal? Historia barwnikw Zdumiewajce osignicia niemieckiej nauki drugiej dekady dwudziestego wieku opieray si na chemii i szczeglnej zdolnoci Niemcw pozwalajcej wykorzystywa potencja nowych procesw chemicznych w fabrykach produkujcych barwniki. Te chemiczne technologie uwolniy Niemcw z zalenoci od Imperium Brytyjskiego, skd czerpano wiele surowcw i produktw. Z kolei w nowy rodzaj wolnoci w poczeniu z rozrastajcym si przemysem elaza, stali i wgla umoliwi Niemcom przejcie od stanu gospodarki rolnej do ekonomicznej siy stanowicej wyzwanie dla Francji, Wielkiej Brytanii i Stanw Zjednoczonych. Wynikajca z tego rywalizacja dwch wielkich, buruazyjnych si Niemiec i Wielkiej Brytanii - w pierwszej dekadzie dwudziestego wieku stanowia znaczcy czynnik wzmagajcy napicie, co doprowadzio do wybuchu I Wojny wiatowej. Fundamenty niemieckiej szczeglnej umiejtnoci korzystania z procesw

chemicznych pooono na pocztku dziewitnastego wieku, a wi si one z nazwiskiem Justusa von Liebiga, ktry w 1824 roku zbudowa wspaniae laboratorium w Giessen, bdc zarazem nauczycielem wielkiej liczby chemikw. Do dzisiaj jego nazwisko jest kojarzone ze zwizkami azotu oraz z prawem nazwanym jego imieniem, zgodnie z ktrym ten czynnik, ktrego jest najmniej, dziaa ograniczajco na rozwj danego organizmu. Wiedza o zwizkach azotu bdzie miaa ogromne znaczenie, gdy zwikszy si liczebno ludnoci Niemiec. Geniusz Liebiga poprzedza wielkie odkrycie Fritza Habera z 1908 roku, ktre uwolnio Niemcy od importu azotu. W 1828 roku Friedrichowi Whlerowi powioda si konwersja cyjanku amonu do mocznika. Przed dokonaniem tego odkrycia uwaano, e molekuy ywego organizmu mog by syntetyzowane wycznie przez yjce organizmy. Chemicy odkryli, e znaleli si na

nowej drodze wiodcej do wytwarzania substancji, ktre nie wystpujw przyrodzie. W pniejszym czasie, w 1841 roku, studiujcy w laboratorium Justusa von Liebiga August Wilhelm von Hofmann otrzyma doktorat za obron pracy na temat pochodnych smoy wglowej (pozostaoci po spalaniu wgla) - substancji, ktra okae si niezwykle istotna w nowym wiecie przeksztace chemicznych. Hofmann odkry, e ze smoy wglowej mona otrzymywa anilin, ktrw przeszoci uzyskiwano w procesie destylacji indygo. Zacz si zastanawia nad tym, czy ze smoy wglowej nie da si uzyska sztucznych barwnikw... Cztery lata pniej krlowa Wiktoria i ksi Albrecht odwiedzili Bonn, aby uczci siedemdziesit pit rocznic urodzin Beethovena, i spotkali si z Hofmannem w jego laboratorium znajdujcym si w pomieszczeniach, ktre ksi Albrecht zajmowa, bdc studentem. Krlewska para bya pod wielkim wraeniem. W efekcie Hofmann zosta poproszony o objcie kierownictwa w Royal College of Chemistry w Londynie na Oxford Street. W Londynie Hofmann zgromadzi grup niemieckich oraz angielskich chemikw, ktrzy pracowali nad jego projektami. Laboratorium Hofmanna byo ju prawie fabryk gdy w 1856 roku siedemnastoletni William Perkin - student chemii, prbujc uzyska chinin ze smoy wglowej, odkry sposb wytwarzania sztucznego barwnika - koloru okrelanego jako fioletoworowy. Ojciec Perkina dostrzeg zwizane z tym moliwoci komercyjne i przekona syna do opuszczenia laboratorium pomimo prb Hofmanna, ktry chcia, eby Perkin pozosta w jego zespole. Perkinowie osignli szybki, aczkolwiek umiarkowany sukces w stosunku do moliwoci. Na ulicach i w salonach stolic europejskich zacz krlowa kolor fioletoworowy. Cesarzowa francuska uwaaa, e fioletoworowy pasuje do koloru jej oczu, a krlowa Wiktoria zaoya na swe wesele takiego koloru sukni.7 W midzyczasie Hofmann opracowa szereg innych sztucznych barwnikw, zwaszcza odcieni fioletu. A potem nadesza caa tcza wspaniaych kolorw: czerwony, niebieski, zielony. Jednak to nie w Wielkiej Brytanii zaczto przemysowo wykorzystywa barwniki, ale w Niemczech, ktre intensywnie inwestoway w nowe technologie wykorzystujce osignicia techniczne, przy rwnoczesnym zastosowaniu cisej polityki patentowej i marketingowej pozwalajcej na utrzymanie niemieckiego monopolu. Wielu absolwentw chemii wyjedao do Anglii, aby uzyska praktyczne dowiadczenie w przemyle, jednak wikszo z nich wracaa do Niemiec, eby sta si czci przemysowej potgi Fatherlandu.8 Sam Perkin ubolewa nad utrat tego wynalazku przez Wielk Brytani i przez reszt ycia narzeka na brytyjsk tendencj inwestowania wycznie w przedsiwzicia przynoszce szybkie zyski. Rwnie wana dla Niemiec bya wczesna symbioza nauki oraz

przemysu. Ju w 1853 roku ksi Albert zauway, e w porwnaniu do Niemiec Wielka Brytania wykazywaa arogancj i pogard w stosunku do praktycznego zastosowania nauki. Niemcy mogy opiera swj rozwj na badaniach prowadzonych w instytucjach naukowych. Pod koniec dziewitnastego stulecia istniao dwanacie Technische Hochschulen powizanych z technikami znanymi jako Realschulen. W przeciwiestwie do Wielkiej Brytanii, gdzie rozwj systemu edukacji mia opnienia, niemiecki system szkolnictwa znacznie wyprzedza rozwj przemysowy. Na uniwersytetach w Giesen, Getyndze, Heidelbergu i Bonn rozkwitay wydziay chemii. Na przykad w Bonn chemik pochodzenia wgierskiego August Kekule odkry piercie benzenu dziki objawieniu, ktre przyszo do niego podobno podczas snu. Kekule mia wizj atomw wgla poczonych ze sobjak w, ktry poyka wasny ogon. Spostrzeenie to miao zasadnicze znaczenie dla zrozumienia budowy zwizkw chemicznych opartych na zwizkach wgla. Wiele odkry, technik i procesw rodzio si w niemieckich laboratoriach, z ktrych najwikszym byo laboratorium chemii organicznej firmy Bayer w Monachium. Niektre procesy wywodziy si bezporednio z technologii rozwinitych na potrzeby produkcji barwnikw. W 1860 roku F. W. Benekemu udao si zabarwi komrki rolinne i zwierzce barwnikiem anilinowym. W kolejnej dekadzie Paul Ehrlich z Frankfurtu zauway, e barwienie za pomoc smoy wglowej moe uwydatnia czci komrek. Na przykad ziele metylowa sprawia, e jdro komrki jest zielone, podczas gdy cytoplazma jest zabarwiona na czerwono. Proces barwienia zrewolucjonizowa biologi i okaza si pocztkiem biochemii. Kuzyn Ehrlicha Carl Weigert wykaza, e fiolet metylowy uwidacznia pewne bakterie, nad ktrymi Robert Koch prowadzi badania w Berlinie, w tym paeczki wglika i prtki grulicy. W tym samym czasie Carl Zeiss w Jenie otworzy zakad optyczny, przyspieszajc odkrycia na polu biologii komrkowej, anatomii, histologii, embriologii i patologii dziki zastosowaniu ulepszonej wersji mikroskopu. Typowa dla mariau instrumentw optycznych z biochemi bya praca Hermanna von Helmholtza, fizjologa, ktry jako pierwszy zmierzy szybko przenoszenia impulsu nerwowego u ab (20 metrw na sekund), a za pomoc nowegooftalmoskopu odkry nerw wzrokowy u ywego czowieka. Pod koniec

dziewitnastego wieku przemys optyczny Niemiec pod przewodnictwem firm Zeissa i Leitza nie mia sobie rwnych w wiecie. Dla studentw niemieckich byo oczywiste, e mog dysponowa mikroskopem, a zwikszajca si produkcja niemieckich przyrzdw sprawiaa, e byy one znacznie tasze od produktw konkurencji. Niemiecki system szkolnictwa wyszego wraz z Technische Hochschulen coraz bardziej zacienia wizi pomidzy przemysem a uniwersytetami.9 W caym dziewitnastym

wieku powysze zwizki byy wzmacniane na trzy sposoby: osobistymi relacjami pomidzy chemikami przemysowymi i ich kolegami na uniwersytetach, wymian wynikw bada opart na kontaktach osobistych oraz przepywem wyszkolonych chemikw z uczelni do przemysu. W pierwszej dekadzie wieku nieformalne umowy pomidzy badaczami i pojedynczymi firmami zostay zastpione relacjami grupowymi pomidzy laboratoriami w obszarze caej grupy zawodowej. Rozkwitay wysoko opacane centra badawcze, a studenci koczcy nauk byli zachcani do odwiedzania wielu uniwersytetw, kursw, laboratoriw przemysowych i uczestniczenia w programach badawczych, podobnie jak odbywao si to od lat. Mechanistyczne, matematyczne i empiryczne badania niemieckie najwyraniej odrzucay jakiekolwiek skojarzenia pomidzy naukami przyrodniczymi a filozofi zawajc zakres naukowych poszukiwa. Justusa von Liebiga uwaa si za twrc redukcjonistycznego systemu w badaniach prowadzonych w obszarze biologii, gdzie mechanistyczne podejcie polegao na pieczoowitym badaniu najmniejszych czsteczek w celu zrozumienia dziaania caoci. Jego sposb badania ywych organizmw zachca do czystego materializmu naukowego, odrzucajcego metafizyczne kaprysy Naturphilosophie.10 Brygady studentw wyszkolonych przez Liebiga zasilay spoecznoci nauczycielskie i badawcze, powodujc, e przysze pokolenia niemieckich studentw odrzucay witalizm i spekulacje na temat celu i znaczenia ywych istot oraz koncentroway si na czysto fizykochemicznych elementach procesw biologicznych. Ducha redukcjonizmu przedstawi Tomasz Mann w swojej powieci Doktor Faustus. Niemiecka inwencja w dziedzinie nauk biomedycznych i farmaceutycznych zdawaa si nie mie adnych ogranicze, dziki czemustworzono podstawy globalnego przemysu farmaceutycznego: w roku 1890 w wielkiej fabryce Bayera wynaleziono aspiryn, co zmienio podejcie do blu i gorczki, a w Hoechst nad Menem odkryto nowokain, dziki czemu najsrosze tortury dentystyczne przeszy do historii. Ehrlich zyska midzynarodow saw, pniej Nagrod Nobla za salversan - syntetyczny produkt farmaceutyczny stosowany w leczeniu syfilisu. W latach 1870-1900 koszt syntetycznych barwnikw produkowanych w Niemczech obniy si z 60 marek za kilogram do 1 marki za kilogram. W latach poprzedzajcych Pierwsz Wojn wiatow niemieckie produkty zaleway wiatowe rynki: myda, detergenty, farby, tusze drukarskie, szkliwa, barwniki laboratoryjne, farmaceutyki, skadniki chemiczne potrzebne do przetwarzania elaza i stali, materiay fotograficzne, materiay wybuchowe, a przede wszystkim nawozy. W tym samym czasie ilo

produkowanego elaza i stali w Niemczech przewyszya produkcj Wielkiej Brytanii i ustpowaa jedynie Stanom Zjednoczonym. 3. Fritz Haber Fritz Haber, czowiek, ktry mia si sta jednym z najwikszych chemikw pocztku dwudziestego wieku, by wytworem niemieckiego systemu, jednym z naukowcw, ktrzy wiek dwudziesty uczynili Wiekiem Niemiec.1 Historia Fritza Habera ucielenia w wyjtkowo trafny sposb Janusowe oblicze naukowej potgi wadania dobrem i zem, kierowania potencjaem nauki pozwalajcym dziaa na rzecz pokoju, jak rwnie na rzecz przemocy i okropnoci za pomoc prostego wzoru lub zestawu rwna.2 Odkrycie, z ktrym wie si jego nazwisko oraz nazwisko Carla Boscha, byo procesem, ktry w efekcie przynis wiatu wielkie iloci tanich, sztucznych nawozw azotowych, dziki czemu wiatowa populacja w roku 2000 osigna liczb 6 miliardw ludzi zamiast 3,6 miliarda osb, ktre mogyby si wyywi, gdyby nie to odkrycie. Z tego samego powodu Niemcy mogy produkowa materiay wybuchowe w warunkach blokady gospodarczej, przez co okropna wojna w okopach z lat 1914-18 moga trwa tak dugo. Odkrycie Habera byo doniosym przykadem tego, e nauka zostaa oddzielona od wartoci, staa si neutralna, apolityczna: naukowcy odkrywali prawa natury i znajdowali ich zastosowanie. Wynikajce z tych zastosowa dobro i zo obciao sumienia innych. Jednak w wypadku Habera mamy do czynienia z sytuacj gdy naukowiec sam proponuje wykorzystanie odkrycia w celach wojennych. Nie tylko zainicjowa on technologiczne przedsiwzicia prowadzce do zastosowania trujcych gazw jako broni, ktra wedug niektrych szacunkw bya przyczyn mierci 1,3 miliona onierzy, ale z entuzjazmem poprowadzi pierwsze ataki na froncie. Fritz Haber urodzi si w rodzinie, ktra zawdziczaa swj dobrobyt sukcesom zwizanym z produkcj sztucznych barwnikw. Jego ojciec Siegfried Haber by bogatym ydowskim biznesmenem z Wrocawia, ktry zajmowa si sprzeda technologii i produktw chemicznych. Fritz ukoczy jedno z wrocawskich gimnazjw, wykorzystujc peen zakres edukacji typowej dla tamtych czasw, wczajc w to literatur i jzyki klasyczne. Cho niemiecki poziom nauczania matematyki i nauk przyrodniczych nie mia sobie rwnych w wiecie, to jednak twrcy programw nauczania kadli nacisk na zrwnowaon edukacj. W szkole Fritz rozwin w sobie mio do poezji. Cho ojciec Fritza bardzo chcia, by jego syn obj miejsce w biznesie z odczynnikami chemicznymi, to jednak zachca syna do postawienia pierwszych krokw w karierze naukowej zwizanej z naukami przyrodniczymi. Haber studiowa chemi na uniwersytecie w Berlinie pod kierownictwem Augusta Wilhelma von Hoffmanna, byego przeoonego

Williama Perkina w laboratoriach chemicznych na Oxford Street w Londynie. Pniej Haber uda si do Heidelbergu i pracowa pod kierownictwem Roberta Wilhelma Bunsena, jednego z wielkich pionierw spektroskopii. Po odbyciu suby wojskowej Haber spdzi krtki czas, pracujc u swojego ojca, gdzie doprowadzi do sporych strat w wyniku przeprowadzenia transakcji spowodowanych wrodzon impulsywnoci. Haber krtko goci jeszcze na uniwersytetach w Zurychu i w Jenie, by w kocu osi w Technische Hohschule w Karlsruhe, gdzie spdzi siedemnacie lat, publikujc okoo pidziesiciu prac 0szerokim zakresie tematycznym, obejmujcym chemi organiczn 1nieorganiczn, chemi spalania, elektrochemi i mechanik. W 1892 roku Haber przeszed z judaizmu na luteranizm i porzuci drugie imi Jakub, aby unikn skojarze, ktre mogyby przeszkodzi mu w dalszej karierze, i to nie tylko naukowej, na terenie Niemiec. Jego fotografia jest swego rodzaju karykatur. Na zdjciu wyglda jak Prusak - ubrany w mundur, siedzi bokiem do obiektywu: kanciasta ogolona gowa, gboka blizna biegnca od wargi do szczki (najprawdopodobniej pamitka po pojedynku)3, binokle, wysunity podbrdek - bermensch, jego zwolennicy powiadali o nim superman. Jednak ciemne, inteligentne oczy oraz szerokie, zmysowe usta wskazyway na charakter peen pasji i marze. Wydaje si wcieleniem niemieckiej skutecznoci, energii i wiedzy; potrafi przy tym zawiera przyjanie,mia sabo do kobiet (pierwsza ona popenia samobjstwo, a druga si z nim rozwioda) oraz natur poety. W 1901 roku polubi Klar Immerwahr, dziewczyn z rodzinnego Wrocawia. Klara bya chemiczk i pierwsz kobiet z doktoratem na Uniwersytecie Wrocawskim. Ona rwnie przesza z judaizmu na protestantyzm, aby nie mie trudnoci z rozwojem kariery naukowej. Miaa nadziej, e bdzie dzieli intelektualne ycie ze swoim byskotliwym mem, jednak wkrtce odkrya, e jego pracoholizm nie pozostawia zbyt wiele czasu na konwersacje i wspprac. W 1902 roku, rok po lubie i wkrtce po narodzinach ich syna Hermanna, Haber wyjecha w czteromiesiczn podr po Stanach Zjednoczonych, aby pozna tamtejszy system edukacji naukowej i technicznej. Po powrocie objeda Niemcy z wykadami, dzielc si tym, co zobaczy. W 1909 Klara pisaa do swojego przyjaciela Richarda Abegga, skarc si na zachowanie Habera: Zawsze uwaaam, e warto y tylko wtedy, kiedy korzysta si ze wszystkich swoich moliwoci i prbuje wszystkiego, co ycie ma do zaoferowania. To midzy innymi z tego powodu zdecydowaam si wwczas wyj za m [...]. Bardzo krtko mi to suyo [...] gwnym powodem by despotyczny sposb bycia Fritza kacy mu gra pierwsze skrzypce

w naszym domu i maestwie, przez co mniej bezwzgldna i mniej asertywna osobowo zostaa po prostu zniszczona.4 Zdaniem kolegw Klara zostaa Hausmutterchen (kur domow) i nigdy nie zdejmowaa swojego fartucha. W miar jak Klara malaa, Fritz rs w si. Niemiecki entuzjazm dla nauki i technologii pierwszej dekady dwudziestego wieku przeoy si na kluczowe pruskie decyzje zachcajce do podejmowania projektw naukowych nie ograniczajcych si do celw czysto naukowych czy obowizkw zwizanych z edukacj. Niemcy kwity dziki zastosowaniu nauki i technologii bezporednio w przemyle: nie utraciy perspektywy czysto badawczego podejcia, nie miay jednak niezalenego od przemysu odpowiednika w rodzaju Instytutu Pasteura w Paryu albo takich amerykaskich fundacji jak Rockefeller Medical Institute czy Carnegie and Cold Spring Harbor. Pod koniec dziewitnastego wieku pruski minister odpowiedzialny za szkolnictwo wysze Friedrich AlthofT w odpowiedzi na konkurencj ze strony Ameryki doszed do przekonania, e Niemcy powinni wzi pod uwag fakt, e obowizek nauczania moe hamowa badania oraz e nie wszyscy naukowcy s dobrymi nauczycielami. W rezultacie cesarz niemiecki obj w roku 1910 patronat nad towarzystwem naukowym oraz zwizan z nim grup specjalistw, ktre wsplnie przybray nazw Towarzystwa Cesarza Wilhelma wraz z podlegajcymi mu instytutami (po Drugiej Wojnie wiatowej przemianowanym na Instytut Maxa Plancka). Instytuty, na ktre skaday si biura, laboratoria i kwatery mieszkalne, usytuowano na poudniowozachodnich przedmieciach Berlina w nadziei, e ktrego dnia caa dzielnica moe zosta Niemieckim Oxfordem. W 1908 roku zakupiono w Dahlem, zwanym czasem berliskim Hampstead, okoo pidziesiciu hektarw ziemi w celu wybudowania szeciu budynkw instytutu. Dzielnica pooona w pobliu jezior i lasw Wannsee i Poczdamu pewnego dnia miaa si wyrnia imponujcymi willami zbudowanymi przez znanych niemieckich architektw: Petera Behrensa, Hermanna Muthesiusa i Waltera Gropiusa. W 1895 roku w Dahlem yo tylko 153 mieszkacw, ale w 1914 ich liczba zwikszya si do 5500. Najpierw powstay instytuty chemii, chemii fizycznej i biologii5. Duch Towarzystwa Cesarza Wilhelma i jego instytutw zosta wspaniale przedstawiony w eseju z roku 1909, napisanym przez Adolfa von Harnacka i opisujcym stan niemieckiej nauki. Pomimo wyranego szacunku dla bada prowadzonych na terenie Niemiec Harnack wyraa wiele obaw co do przyszoci niemieckiej nauki6. Odnosi si do ideau przypisywanego Wilhelmowi von Humboldtowi o jednoci bada naukowych i edukacji. Mwi take o niezalenych instytutach zakadanych nie tylko przez pastwo, ale i przez

prywatnych filantropw. Podkrela jednoczenie, e wielko Niemiec opiera si na dwch kluczowych filarach: Wehrkraft und Wissenschaft - potdze militarnej oraz nauce rozumianej jako wiedza w jej najszerszym ujciu. Poszczeglne instytuty byy ksztatowane przez wybitnych naukowcw oraz przez pogldy przemysowcw. Jednym z najhojniejszych donatorw Towarzystwa by Leopold Koppel, ydowski bankier, ktry ofiarowujc 700 tys. marek, ufundowa Instytut Chemii Fizycznej im. Cesarza Wilhelma, pod warunkiem e jego kierownikiem bdzie Fritz Haber. Haber zgodzi si, a wkrtce potem doczyli do niegoMax Planck, Walther Nernst i Albert Einstein z ssiednich instytutw (budynki ICW w wikszoci przetrway wojn i zostay pniej wykorzystane przez Wolny Uniwersytet Berliski). Haber, przygotowujc si w towarzystwie swojego kolegi Richarda Willstattera do ewentualnej wizyty cesarza, wiczy cofanie si poczone z pokonem i w trakcie jednej z prb stuk waz swojego gospodarza.7 Jako szef instytutu Haber wykorzysta swoj stanowczo, aby znale rozwizanie zagadnienia, ktre od dawna stanowio problem w dziedzinie chemii. Pod koniec osiemnastego wieku odkryto, e amoniak, zasadniczy skadnik nawozw i materiaw wybuchowych, skada si z jednego atomu azotu i trzech atomw wodoru. Od tego czasu chemicy bezskutecznie starali si zsyntetyzowa amoniak z tych dwch powszechnie wystpujcych gazw. Problem by rzeczywicie nie byle jaki pod wzgldem technicznym, gdy aby doprowadzi do syntezy, potrzeba byo uzyska cinienie 200 atmosfer w temperaturze 200 stopni. Kiedy Haberowi i jego angielskiemu asystentowi Robertowi Le Rossignolowi udao si to po raz pierwszy osign w trudnych warunkach laboratoryjnych, cay proces po dugim czasie prowadzi do powstania jedynie niewielkich iloci amoniaku, co wykluczao nadzieje na zastosowania przemysowe. Haber doszed do wniosku, e trzeba znale katalizator, ktry przyspieszyby reakcj. Po wyprbowaniu niezliczonej liczby metali Haber odkry, e podany efekt daje tylko proszek rzadkiego metalu o nazwie osm (wiatowe zasoby tego metalu wynosiy wwczas jedynie 110 kilogramw). 2 lipca 1909 roku - w dniu, ktry powinien przej do historii chemii - Haber w obecnoci dwch dyrektorw technicznych najwikszych niemieckich koncernw chemicznych Badische Anilin - und SodaFabrik (BASF) zademonstrowa produkcj amoniaku w tempie 70 kropli na minut. Podczas demonstracji pk sworze jednego z urzdze cinieniowych, opniajc cay pokaz o kilka godzin. Dwadziecia lat pniej jeden z uczniw Habera wspomina napicie zwizane z tym wydarzeniem: Tucke des Objeckts - zoliwo rzeczy martwych.8 Firma BASF naciskaa na swych dyrektorw Carla Boscha i Alywina Mittascha, eby usprawnili i wprowadzili ten proces w ycie. Chocia firma wykupia cae wiatowe zapasy osmu, zesp

z determinacj poszukiwa jeszcze szybszego i wydajniejszego katalizatora. Po 4 tys. prb odkryto, e najlepszym katalizatorem jest mieszanina elaza, tlenkw aluminium, wapnia i potasu. Ten przepis skadu katalizatora zasadniczo nie zmieni si do dzisiaj. Powstanie gigantycznego IG Farben * Rozpoczcie produkcji i wykorzystanie sztucznego amoniaku zbiego si w czasie z wielk transformacj niemieckiego przemysu chemicznego. W pierwszej dekadzie dwudziestego wieku zyski niemieckiego przemysu sztucznych barwnikw znacznie si zmniejszyy zarwno na rynku krajowym, jak i zagranicznym. Ca ga przemysu podkopyway wojny cenowe, ograniczenia patentowe i szpiegostwo przemysowe. Wojujce ze sob firmy ugrzzy we wrogiej konkurencji i jedynym rozwizaniem wydawao si powstanie trustu lub kartelu. Inicjatorem by dyrektor firmy Bayer, Carl Duisberg - czowiek o pogldach pangermaskich i rzecznik zasady kierujcej (Fiihrerprinzip) na dugo przed tym, nim Adolf Hitler wykorzysta do swoich celw jej radykalne, dyktatorskie implikacje. Duisberg y i znakomicie prosperowa w czasach cesarza, Republiki Weimarskiej oraz za rzdw Hitlera. Przez cay czas zarzdza firm i ksztatowa coraz ciemniejsze i zasugujce na potpienie fortuny IG Farben. W czasach Trzeciej Rzeszy IG Farben uroso do miana jednej z najstraszniejszych i najbardziej skorumpowanych midzynarodowych korporacji. Inspiracj do stworzenia kartelu zoonego z najwikszych niemieckich firm chemicznych by dla Duisberga przykad firm amerykaskich, ktre mia okazj obserwowa w trakcie wizyty w Stanach Zjednoczonych w 1903 roku. Duisberg pojecha do Stanw, aby zbudowa zakad firmy Bayer w Rensselaer w stanie Nowy York w celu ominicia amerykaskich ochronnych taryf celnych. Przebywajc w Ameryce, studiowa powstawanie trustw - wspdziaanie majce na celu przezwycienie konkurencji - ktre kwity pomimo antytrustowych regulacji prawnych wprowadzonych przez Shermana. Duisberg przyglda si uwanie organizacji i korzyciom, jakie przynosi firmom trust Standard Oil, ktry z powodzeniem neutralizowa wiele problemw, z jakimi boryka si przemys chemiczny w Niemczech. W efekcie swoich poszukiwa Duisberg doprowadzi do wynegocjowania umowy skupiajcej Wielk Szstk - Bayer, BASF,Agfa, Hoechst, Casella i Kalle w ramach Interessengemeinschaft (wsplnoty interesw) - std nazwa IG Farben. Celem byo zmniejszenie konkurencji pomidzy czonkami wsplnoty i wypracowanie modelu dzielenia si zyskami. Oprcz tego kada z firm zachowywaa niezaleno, kada miaa swobod w prowadzeniu bada i rozwijaniu innych produktw poza gwnym obszarem barwnikw. Na

przykad Agfa specjalizowaa si w materiaach fotograficznych, a Bayer i Hoechst skupiay si na produkcji farmaceutykw. Do jesieni 1913 roku firma BASF, ktra zainwestowaa bardzo due rodki w metody wizania azotu, produkowaa 5 ton syntetycznego amoniaku dziennie. Ale ju w lipcu nastpnego roku, tu przed wybuchem wojny, zdolnoci produkcyjne zwikszono do 40 ton dziennie. W wikszoci amoniak by przeznaczony do produkcji nawozw sztucznych. Ze swoim rzdem wysokich kominw zakad produkcji amoniaku w Oppau nad Renem wkrtce sta si jednym z cudw wiata, produkcja za rosa i wkrtce na terenie Niemiec dziaao sze fabryk wytwarzajcych amoniak. Chocia po wypowiedzeniu wojny marynarka brytyjska zablokowaa niemiecki import chilijskiej saletry, niemieckie ministerstwo wojny potrzebowao kilku miesicy, aby zrozumie, jak wany jest proces produkcji amoniaku dla niemieckiego przemysu zbrojeniowego, a zwaszcza produkcji materiaw wybuchowych. W drugim tygodniu wrzenia 1914 roku moloch Wehrmachtu zosta zatrzymany przez francuski kontratak i wwczas okazao si, e Niemcom brakuje prochu strzelniczego. Do Berlina wezwano Boscha i podpisano kontrakt wcznie z przyznaniem dodatkowych dotacji na instalacje pozwalajce przeksztaca amoniak przy udziale kwasu azotowego w materia wybuchowy. W maju 1915 roku Bosch owiadczy, e Oppau zostao przestawione na masow produkcj kwasu azotowego. Niemcy uwolniy si od koniecznoci importu z Chile, przez co blokada Royal Navy okazaa si bezcelowa. Bosch wkrtce potem przekona rzd niemiecki do udzielenia dotacji umoliwiajcych firmie BASF potny rozwj w zakresie produkcji azotanw, co skutkowao uruchomieniem nowych wysokocinieniowych zakadw w miejscowoci Leuna. W midzyczasie Instytut Cesarza Wilhelma pod kierownictwem Habera zacz wsppracowa z przemysem, wojskiem i z rzdem, wyprzedzajc w czasie fenomen kompleksu przemysowozbrojeniowegoi Wielkiej Nauki. Fritz Stern okreli ten maria rodzajem Projektu Manhattan, ktry pojawi si przed swoim czasem.9 Fenomen Wielkiej Nauki wie si z potnymi inwestycjami i finansowaniem pyncym ze strony przemysu, rzdu i wojska, ogromnymi zakadami przemysowymi, wielkimi zespoami naukowcw i inynierw, co po kilku dekadach wieku zaczo cechowa nauk. Badacze funkcjonujcy w krgu Wielkiej Nauki nie mieli jako jednostki duego znaczenia, co wizao si z redukcj osobistej odpowiedzialnoci za ich wytwory. Haber, piszc do wadz, relacjonowa w 1916 roku, e produkcja chemikaliw potrzebnych do wytwarzania nawozw i materiaw wybuchowych osigna poziom 2400 ton miesicznie, co umoliwiao kontynuacj wojny.

Brytyjski projekt pancernika Czy zatem tylko Niemcy byy odpowiedzialne za stworzenie kompleksu

militarnoprzemysowego i Wielkiej Nauki, ktre zdominuj zachodni nauk i technologi w czasie Drugiej Wojny wiatowej, a pniej w czasach zimnej wojny? Niemcy nie byy osamotnione w swym podejciu. Kiedy w ostatniej dekadzie dziewitnastego stulecia Vaterland rozrasta si, osigajc status industrialnego giganta i wielkiego europejskiego pastwa, zaburzajc przy tym rwnowag si na kontynencie, w Wielkiej Brytanii mona byo dostrzec napicie, gdy imperium brytyjskie tradycyjnie niechtnie widziao perspektyw dominacji jednego pastwa w Europie. Poza Europ sia Niemiec nie miaa wikszego znaczenia, przy czym imperium brytyjskie obejmowao jedn trzeci ludnoci wiata, bdc zarazem potg handlow dobrze chronion przez okrty Royal Navy. Pod koniec dziewitnastego wieku krloway ciko opancerzone okrty wojenne o napdzie parowym. Byy one uzalenione od nowych technologii, co rozniecio rywalizacj angielskoniemieck, gdy Niemcy zaczy aspirowa do miana supermocarstwa. Zagroenie stao si namacalne w 1898 roku, w chwili gdy Niemcy ustanowiy pierwsze prawo morskie i planoway zwodowanie floty okrtw wojennych stacjonujcych na wodach Morza Pnocnego, co zagraao morskiemu prymatowiWielkiej Brytanii, i to na jej wasnych wodach terytorialnych.10 W odpowiedzi 2 padziernika 1905 roku Royal Navy w Portsmouth Dockyard pooya stpk pod pancernik Dreadnought, ogaszajc tym samym program produkcji okrtw o niespotykanym wczeniej wymiarze. Admira sir John Fischer, ktry zosta pierwszym w Wielkiej Brytanii Lordem Admiralicji, by odpowiedzialny za rozpoczcie wycigu zbroje, ktry niemal cakowicie wyczerpa zasoby Wielkiej Brytanii i caego imperium. Poniewa dreadnoughty miay przewag nad wczeniej konstruowanymi okrtami, wcznie z okrtami Royal Navy, oraz z uwagi na to, e od tamtej chwili nie liczya si cakowita liczba okrtw, ale liczba okrtw podobnej klasy co Dreadnought, rywale Wielkiej Brytanii zostali zmuszeni do produkcji statkw o tym samym standardzie. Admira floty sir Frederick Richards przemawia w parlamencie: Caa brytyjska flota nadaje si na zom i jest technicznie zacofana, i to w chwili, gdy znajduje si w szczycie swych moliwoci, majc przewag nie nad dwiema, ale nad wszystkimi marynarkami wiata cznie.11 W cigu kolejnych pitnastu lat brytyjskie stocznie miay wybudowa trzydzieci pi nowoczesnych pancernikw i trzynacie krownikw.12 Do czasw Pierwszej Wojny wiatowej pancernik brytyjskiej Royal Navy by niewtpliwie najbardziej zoonym obiektem na Ziemi, porwnywalnym do sporego satelity wysyanego w kosmos, a przy koszcie 7

milionw funtw z pewnoci najdroszym. Aeby osign zaoony cel, admiralicja zoya zamwienia w Royal Dockyards, a take zaprosia do przetargw stocznie prywatne. Wydatki konieczne na zbudowanie floty, ktra przewyszaaby liczb i si ognia dwie kolejne najwiksze marynarki wojenne wiata (co nazywano wwczas standardem dwch si), w niebotyczny sposb wydrenoway narodowe zasoby, zabierajc rodki potrzebne na realizacj innych potrzeb, zwaszcza z obszaru bezpatnej edukacji. Popularny gos marynarki zawsze growa nad wszelkimi innymi, a mimo to w porwnaniu z Niemcami w brytyjskiej zdolnoci do wykorzystywania osigni naukowych i

technologicznych tkwia sabo, nawet w odniesieniu do tak wanego celu.13 Genialny brytyjski inynier Arthur Pollen pracowa nad problemem waciwego ustawienia zasigu i odchylenia celownikw artyleryjskich w stosunku do poruszajcego si obiektu. W warunkach morskich na celno ognia wpyw miay oczywicie takie czynniki jak wiatr, szybko zmieniajce si odlegoci pomidzy mierzcym z dzia statkiem a celem, i to w sytuacji, gdy oba obiekty koysz si na boki. Pollen zastosowa rodzaj analogowego komputera, ktry zbiera szybko zmieniajce si dane i z centralnego miejsca na okrcie przekazywa potrzebne ustawienia dzia. Wielka szafka wielkoci katedralnego otarza bya obsugiwana przez omiu ludzi. Skonstruowany przez Pollena prototyp urzdzenia okrelajcego zasig ognia by na owe czasy urzdzeniem o wielkim stopniu zoonoci i zaawansowania. Jednak brak zaufania do skomplikowanej technologii oraz wiksza wiara w zaog, ktra posiadaa dowiadczenie w obsudze dzia, doprowadzio do zrezygnowania z propozycji Pollena, co miao daleko idce konsekwencje dla bitew morskich Pierwszej Wojny wiatowej. Niemieckie wojsko nie wykazywao podobnego braku zaufania w stosunku do cywilnych naukowcw. Wojna, nauka i niemiecki szowinizm W chwili wybuchu Pierwszej Wojny wiatowej Fritz Haber mia czterdzieci sze lat - by zbyt stary, eby bra udzia w subie czynnej, nie przyjto go rwnie do rezerwy, poniewa by ydem. Jednak pomimo tego z entuzjazmem zaangaowa si wraz ze swoim instytutem w dziaania na rzecz wojska. W pierwszych tygodniach wojny zajmowa si zagadnieniem zgoszonym przez wojsko zwizanym z koniecznoci wynalezienia niezamarzajcej substancji, ktra nie zawieraaby deficytowego toluenu, ktry by potrzebny do produkcji TNT (trotylu). Haber szybko znalaz alternatyw w postaci ksylenu oraz innych pochodnych ropy naftowej. W midzyczasie z uwagi na niedostatek prochu strzelniczego

niemieckie wojsko zaczo poszukiwa alternatywnych wobec konwencjonalnych metod rodkw pozwalajcych na przeamanie frontu zachodniego. W owym czasie cznikiem najwyszego dowdztwa z przemysem by major Max Bauer, ktry interesowa si moliwoci zastosowania trujcego gazu jako broni. Po zarzuconych prbach zastosowania przeciwko Rosjanom bromu produkowanego przez zakady Bayera Fritz Haber zacz propagowa zalety chloru, substancji, ktrej w fabrykach barwnikw byo bardzo duo. W firmie BASF chlorprzechowywano w metalowych cylindrach, co w przeciwiestwie do tradycyjnych pojemnikw szklanych byo przydatne na polu walki. Aeby przyspieszy produkcj chloru, Haber zainicjowa wspprac pomidzy swoim instytutem a firmami z IG, dbajc o utrzymanie tego faktu w tajemnicy. Rozwj nowych broni nis ze sob rozmaite niebezpieczestwa. Jeden z modych chemikw, Otto Sackur, przyjaciel ony Habera z czasw wrocawskich, zgin w wybuchu w laboratorium Instytutu. Klara usyszaa wybuch, mimo e bya w domu mieszczcym si na terenie Instytutu Cesarza Wilhelma. Inny z naukowcw straci praw rk. Na pogrzebie Sackura Haber i Willstaeter gorzko pakali. Klara, ktra zdecydowanie sprzeciwiaa si wykorzystywaniu nauki w celach wojennych, bya w bardzo zym stanie psychicznym. Haber uwaa, e niemieccy naukowcy powinni si angaowa w wojn w rwnym stopniu co onierze frontowi. W swym entuzjastycznym szowinizmie z pewnoci nie by odosobniony w gronie naukowcw, przez co Niemcy ju na pocztku Wielkiej Wojny zyskali reputacj pariasa pord cywilizowanych narodw. Haber przyczy si do

dziewidziesiciu dwch kolegw - akademikw i naukowcw, podpisujcmanifest Fuldy (nazwany tak, poniewa zredagowa go Ludwig Fulda, popularny pisarz narodowoci ydowskiej) pod tytuem: Apel dziewidziesiciu trzech intelektualistw (w jzyku niemieckim znany take jako Die Kulturwelt! EinAufruf!- wiat kultury! Odezwa!). W tym dokumencie Niemcy wypieraj si swojej odpowiedzialnoci za wojn, broni prawa do inwazji na Belgi, zaprzeczaj popenionym zbrodniom i upieraj si przy tezie, e niemiecka kultura i militaryzm to jedno. Gdyby nie niemiecki militaryzm - pisz w dokumencie niemieck cywilizacj zniszczono by ju dawno temu [...]. Niemiecka armia i niemiecki nard to jedno.14 4 padziernika 1914 roku manifest zosta opublikowany w wielu niemieckich gazetach i by szeroko komentowany w caym wiecie; jego sygnatariuszami byy czoowe postaci niemieckiej nauki i laureaci Nagrody Nobla: Max Planck, Emil Fischer, Paul Ehrlich, Richard Willstattter, Wilhelm Ostwald, Walther Nernst. Dugoletni przyjaciel Habera Albert Einstein odmwi podpisania manifestu. Zamiast tego Einstein podpisa kontrmanifest, opracowany jeszcze w tym samym miesicu przez G. F. Nicolaia, berliskiego lekarza, ktry

stara si wpyn na intelektualistw, promujc internacjonalizm i pokj jako form organicznej jednoci europejskiej. Jednake Niemcy nie byy odosobnione ani pierwsze, jeli chodzi 0propagowanie idei nauki i szowinizmu. Zarzutu, e w nauce panowa zoty wiek uniwersalizmu, ktry zosta przez Niemcy wypaczony 1unicestwiony w pierwszym i drugim dziesicioleciu dwudziestego wieku, nie potwierdzaj fakty. Szowinizm szerzy si w dziewitnastym wieku, zwaszcza we Francji i Niemczech.15 W 1852 roku francuski minister edukacji owiadczy: Czy nasz jzyk nie jest szczeglnie odpowiedni, by go uywa w kulturze i nauce? Jego jasno, jego szczero, jego ywy, a zarazem logiczny charakter, ktry tak szybko si zmienia, przechodzc od myli do uczu - czy nie jest przeznaczony, aby stanowi nie tylko najbardziej naturalny instrument [naukowcw] lecz take ich najcenniejszy przewodnik?6 Po porace Francji w wojnie francuskopruskiej w 1870 roku rywalizacja midzy Francj i Niemcami stawaa si coraz bardziej zacieka. Ludwik Pasteur zrzek si listownie tytuu doktora honoris causa uniwersytetu w Bonn, a dziekan Wydziau Medycznego odpowiedzia, e w wietle obelgi, do jakiej omieli si Pan posun wobec niemieckiego narodu w witej osobie naszego miociwego cesarza, list z wyrazami gbokiej pogardy zostaje zwrcony, aeby chroni nasze archiwa przez zanieczyszczeniem.17 Wedug Francuzw niemiecki prymat w przemyle chemicznym by jedynie znakiem niemieckich tendencji militarystycznych i mia suy zagrabieniu idei innych. W odpowiedzi Hermann Kolbe, znakomity i znany z braku opanowania niemiecki chemik, da upust publicznej wrogoci wobec Francuzw, owiadczajc: Czuj gbok nienawi i pogard wobec Francuzw, ale nigdy nie uwaaem ich za tak prymitywnych, nikczemnych i wrednych, jak teraz widzimy.18 Oprcz obrzucania botem Niemcw na pocztku Pierwszej Wojny wiatowej pojawiy si nastroje, ktre miay si sta do koca stulecia stereotypowymi uprzedzeniami antyteutoskimi. Francuski fizyk Pierre Duhem, idc gwnie ladem Pascala, nada ton, przedstawiajc karykatur niemieckiej nauki jako typow dla bezmylnego,stw, promujc internacjonalizm i pokj jako form organicznej jednoci europejskiej. Jednake Niemcy nie byy odosobnione ani pierwsze, jeli chodzi 0propagowanie idei nauki i szowinizmu. Zarzutu, e w nauce panowa zoty wiek uniwersalizmu, ktry zosta przez Niemcy wypaczony

1unicestwiony w pierwszym i drugim dziesicioleciu dwudziestego wieku, nie potwierdzaj fakty. Szowinizm szerzy si w dziewitnastym wieku, zwaszcza we Francji i Niemczech.15 W 1852 roku francuski minister edukacji owiadczy: Czy nasz jzyk nie jest szczeglnie odpowiedni, by go uywa w kulturze i nauce? Jego jasno, jego szczero, jego ywy, a zarazem logiczny charakter, ktry tak szybko si zmienia, przechodzc od myli do uczu - czy nie jest przeznaczony, aby stanowi nie tylko najbardziej naturalny instrument [naukowcw] lecz take ich najcenniejszy przewodnik?6 Po porace Francji w wojnie francuskopruskiej w 1870 roku rywalizacja midzy Francj i Niemcami stawaa si coraz bardziej zacieka. Ludwik Pasteur zrzek si listownie tytuu doktora honoris causa uniwersytetu w Bonn, a dziekan Wydziau Medycznego odpowiedzia, e w wietle obelgi, do jakiej omieli si Pan posun wobec niemieckiego narodu w witej osobie naszego miociwego cesarza, list z wyrazami gbokiej pogardy zostaje zwrcony, aeby chroni nasze archiwa przez zanieczyszczeniem.17 Wedug Francuzw niemiecki prymat w przemyle chemicznym by jedynie znakiem niemieckich tendencji militarystycznych i mia suy zagrabieniu idei innych. W odpowiedzi Hermann Kolbe, znakomity i znany z braku opanowania niemiecki chemik, da upust publicznej wrogoci wobec Francuzw, owiadczajc: Czuj gbok nienawi i pogard wobec Francuzw, ale nigdy nie uwaaem ich za tak prymitywnych, nikczemnych i wrednych, jak teraz widzimy.18 Oprcz obrzucania botem Niemcw na pocztku Pierwszej Wojny wiatowej pojawiy si nastroje, ktre miay si sta do koca stulecia stereotypowymi uprzedzeniami antyteutoskimi. Francuski fizyk Pierre Duhem, idc gwnie ladem Pascala, nada ton, przedstawiajc karykatur niemieckiej nauki jako typow dla bezmylnego,oddanego reimowi Volk. Lubi porwnywa umysowoci Francuzw i Niemcw, zestawiajc francuski esprit de finesse z niemieckim esprit gomtrique. Niemiecki styl nauczania jest autorytarny, laboratoria przypominaj fabryki oddane geometrycznemu sposobowi mylenia, a naukowcom brak zdrowego rozsdku. Matematyczne umysy Niemcw, predestynowane do wyprowadzania wnioskw z danej zasady, s wspaniale przystosowane do wykorzystania w przemyle wyjtkowej mocy naszych maszyn, naszej fizyki i naszej chemii w chwili, gdy osign odpowiedni stopie zaawansowania dedukcyjnego i matematycznego. Odmawiajc niemieckiej nauce przywileju wtpliwoci, Duhem potpi take Einsteina, uywajc argumentw, ktre miay si sta dobrze znane w samych Niemczech, kiedy aryjscy fizycy potpili fizykw teoretycznych, albo jak ich okrelali, fizykw ydowskich jako

niewiarygodnych. Duhem pisa: Dla zwolennika zasady wzgldnoci mwienie o prdkoci wikszej ni prdko wiata to wymawianie sw pozbawionych sensu.19 Kiedy toczya si Pierwsza Wojna wiatowa, potpianie Niemiec i wszystkiego, co osigny, nabrao w Anglii i Francji rozpdu. Ale trzon niemieckiego rodowiska akademickiego wystosowa kolejne manifesty; jeden z nich podpisao 3 tys. niemieckich nauczycieli akademickich, a inny rektorzy dwudziestu dwch niemieckich uniwersytetw. Amerykaski fizyk Michael Pupin tak pisa do swego kolegi, astronoma Georgea Halea: Nauka to najwyszy przejaw cywilizacji. Dlatego nauka aliantw jest cakowicie odmienna od nauki teutoskiej. W szeregu artykuw w Le Figaro niemiecka nauka bya przedstawiana jako sualcza w stosunku do pastwa, zredukowana do rda zyskw, uytecznoci dla Niemiec, ich wyszoci, ich dominacji. Amerykaskie czasopismo Science napisao w numerze z 1 sierpnia 1914 roku: Niemiecki jest bez wtpienia jzykiem barbarzyskim i dopiero ostatnio zaczyna traci swj prymitywny gotycki charakter, a [...] nauce wyjdzie tylko na dobre, jeli tak go bdziemy traktowa.20 W Anglii chemik sir William Ramsay z University College w Londynie, laureat Nagrody Nobla, ostro potpi niemieck nauk, publikujc w czasopimie Nature interesujc uwag o niemieckich naukowcach ydowskiego pochodzenia: Wiele opinii [na temat niemieckich naukowcw] pochodzi od yjcych wrd nich Hebrajczykw i moemy bezpiecznie zaufa tej rasie, ktra jest wci penawitalnoci i aktywnoci intelektualnej.21 Niemniej jednak ydowscy naukowcy z entuzjazmem suyli ojczynie podczas Pierwszej Wojny wiatowej. Tymczasem program badawczy Habera powicony broni chemicznej zosta uwieczony pierwszym zastosowaniem broni masowego raenia, wymierzonej we francuskich Algierczykw 22 kwietnia 1913 roku. Pitno tego czynu miao towarzyszy niemieckiej armii i niemieckiej nauce przez wiksz cz dwudziestego wieku. 4. Naukowcy i gazy bojowe Haber by ju wan postaci kiedy pojawi si w niemieckich okopach, podczas pierwszej prby zastosowania gazw bojowych przeciw aliantom w 1915 roku. Umundurowany akademik w binoklach, z kieszeniami wypchanymi papierami, cygarem wcinitym midzy zby i w towarzystwie zespou modych ekscentrycznie ubranych naukowcw, wrd ktrych byli przyszli laureaci Nagrd Nobla, jak mody Otto Hahn z Nadrenii, James Franek, Gustaw Hertz, Erwin Madelung i Wilhelm Westphal. To byli nowi niemieccy wojownicy, naukowcy, ktrzy obliczali liczb rannych i zabitych za pomoc rwna i wykresw i ktrzy zastosowali w charakterze broni gazy trujce wyprodukowane

zgodnie z wymylonymi przez nich wzorami. Niemieckoydowski pisarz Alferd Dblin napisze pod koniec konfliktu: Obecnie najwiksze ataki na ludzko pochodzz desek krelarskich i laboratoriw.1 Bro chemiczna stworzya nowy rodzaj wsppracy pomidzy cywilnymi naukowcami a wojskiem. Uznano j za cudown bro.2 22 kwietnia o godzinie pitej po poudniu Haber oraz jego oddzia Pionierkommando 36 okopali si na czterokilometrowym odcinku frontu naprzeciw algierskiej dywizji francuskiej armii. Naukowcy mieli ze sob 5730 cylindrw, z ktrych kady way 100 kg i by wypeniony ciekym chlorem. Kiedy pad rozkaz ataku, operatorzy po zaoeniu masek ochronnych otworzyli zawory i wypucili ca zawarto cylindrw w cigu dziesiciu minut. Efektowny gruby na okoo ptora metra dywan gstego zielonotego gazu popyn wraz z zachodni bryz poprzez ziemi niczyj w stron okopw aliantw. onierze, ktrzy si nie podusili, wyskoczyli z okopw i porzucili pidziesit armat. Piechota niemiecka przesza przez ziemi niczyj i zaja okopy aliantw.Na pocztku dwudziestego wieku Fritz Haber, profesor Uniwersytetu Berliskiego oraz dyrektor Instytutu Chemii Fizycznej im. Cesarza Wilhelma, w okrutny sposb zama normy dotyczce uzbrojenia. Przekonywa, podobnie jak inni pionierzy w dziedzinie gazw bojowych, np. brytyjski fizyk J. B. S. Haldane, ktry szybko pody za przykadem Habera, e nowa technologia posiada moc ratowania ycia dziki uzyskaniu szybkiego zwycistwa. Haber wierzy (a przynajmniej tak mwi), e bro chemiczna jest wysz form zabijania - e obraenia spowodowane zastosowaniem gazu s lepsze ni trafienie konwencjonalnym odamkiem. Chlor atakuje bon luzow nosa, ust i garda, powodujc uduszenie i lepot. Kapitan J. W. Barnet z Indian Medical Service napisa w swoim pamitniku: Widziaem zagazowanych ludzi w kompletnym szoku, duszcych si i prbujcych nabra powietrza. Po czym dodaje: Jake nienawidzimy tych Niemcw.3 onierz sucy w stacjonujcej w pobliu dywizji kanadyjskiej przekaza nastpujce wraenia pochodzce z obszaru mniej dotknitego: Do nas gaz nie dotar w maksymalnym steniu, ale to, czego dowiadczyem, byo cakowicie wystarczajce: z oczu mi si lao i naprawd poczuem si strasznie chory, jednak objawy dosy szybko miny. W tym czasie byo bardzo gono, znajdowalimy si pod ostrzaem karabinowym i artyleryjskim. Nastpne, co zobaczyem, to horda Tukw (brytyjskie przezwisko nadawane Algierczykom), ktra pdzia do naszych okopw. Niektrzy z nich byli uzbrojeni, a niektrzy bez broni. Biedacy - byli kompletnie sparaliowani strachem.4

Brytyjski gwnodowodzcy sir John French przesa tego dnia do Londynu informacj mwic o tym, e setki ludzi zapado w piczk i stan bliski mierci oraz e w cigu godziny opuszczono pozycje, pozostawiajc pidziesit armat. Zdaniem aliantw 5 tys. ludzi stracio ycie, a 10 tys. odnioso obraenia. Liczba ofiar tego ataku z upywem lat okazywaa si coraz mniejsza i zgodnie ze rdami niemieckimi liczba ofiar wyniosa okoo jednej trzeciej w stosunku do pierwotnych szacunkw.5 Uycie gazu zamao postawienia Konwencji Haskiej z 1899 i 1907 roku (podobnie jak zatopienie dwa tygodnie pniej pasaerm skiego liniowca Lusitania przez niemieckiego UBoota). Jednak pomimo duej liczby zabitych i rannych Haber nie by zadowolony. Zdaniem kolegw chcia wygra wojn w sposb naukowy. Domaga si, by zamiast eksperymentu przeprowadzi zmasowany atak z jeszcze wiksz iloci gazu, eby znokautowa rywali. Mwi pniej, e gdyby wojskowi posuchali jego rady i zamiast eksperymentu pod Ypres zastosowali atak w wielkiej skali, to Niemcy wygrayby wojn. 12 czerwca Niemcy zastosowali gaz w Galicji przeciwko Rosjanom, wykorzystujc mierteln mieszank fosgenu i chloru. Fosgen jest bardzo toksyczny, o wiele bardziej od kwasu pruskiego: jego wynalazca zmar po jednorazowym powchaniu go. onierze mwili, e po wypuszczeniu gazu ptaki spaday z drzew i nawet szczury umieray w swoich podziemnych norach. Otto Hahn, ktry sam prowadzi niemieck piechot przez ziemi niczyj, opisywa, e widzc efekt ataku, czu tak gboki wstyd i zakopotanie, e bezskutecznie prbowa reanimowa rosyjskich onierzy.6 Jak si mona byo domyla, pierwsze zastosowanie gazw bojowych spowodowao wcieko i jeszcze wiksz gwatowno niemieckich wrogw, skaniajc do zemsty i pogwacenia wikszoci wojennych konwencji. Wedug brytyjskiego historyka z Imperial War Museum: Nie naley si dziwi, e w cigu dni i tygodni, ktre nastpiy po wprowadzeniu gazu - nowej i przeraajcej techniki wojennej - zalecenia postpowania z jecami zgodnie z Konwencj Hask byy przestrzegane w bardzo minimalnym (lub w adnym) stopniu. [...] Poza wciekoci podczas samej bitwy intensywne odczucia w trakcie ataku - zwaszcza mier towarzyszy, pragnienie wywarcia natychmiastowej zemsty - mogy take oznacza wyrok dla jecw, ktrzy stanowili atwy cel, oczywisty obiekt odwetu.7 23 kwietnia sir John French nalega na podjcie natychmiastowych krokw w celu dostarczenia podobnych, jak najefektywniejszych rodkw, ktre mogyby zosta uyte przez nasze oddziay. Po czym doda: Rwnie wane jest, aby nasze oddziay posiaday rodki pozwalajce walczy z efektami dziaania gazw wroga.8 Do koca wojny zastosowano po

obu stronach dwadziecia dwa rne zwizki chemiczne, ktrych zakres dziaania obejmowa pogorszenie pracypuc, poparzenia skry i zatrucie krwi. rodkami przenoszenia byy pociski artyleryjskie, modzierzowe, granaty i bomby zrzucane z samolotw. W ksice Na zachodzie bez zmian Erich Maria Remarque opisa, jak sytuacja wygldaa w wypadku zaatakowania pozycji niemieckich t sam broni ktrej stosowanie zapocztkowa Haber: Odkrylimy wielki d peen ludzi. Mieli niebieskie twarze i czarne wargi. Niektrzy z nich zdjli maski zbyt wczenie, bo nie wiedzieli, e gaz niej zalega najduej; kiedy zobaczyli, e ci na grze zdjli ju swoje maski, zrobili to samo i poknli wystarczajco duo gazu, aby poparzy sobie puca. Ich stan jest beznadziejny, krztusz si i umieraj w wyniku krwotokw i uduszenia. Najwyraniej niemieccy cywile nie sprzeciwiali si uyciu gazu przez niemieck armi. Z czasem oddziay niemieckie zrezygnoway ze stosowania gazu, poniewa we Flandrii wiatry wiay gwnie od strony zachodniej.9 Jednak przeciwnikw stosowania broni chemicznej mona byo znale nawet w gronie generaw. Niemiecki genera Carl von Einem, gwnodowodzcy trzeciej armii, w taki sposb pisze do swojej ony: Jestem wcieky z powodu gazu i jego uycia. Dalej opisuje dziaanie gazu nastpujco:, jest to take bardzo poda metoda uywana tylko przez nikczemnikw i przestpcw.10 Dowdca szstej armii, nastpca tronu Rupprecht Bawarski napisa w swoim pamitniku w roku 1915: Nie ukrywam, e nowa bro gazowa, wydaje si nie tylko rzecz obrzydliw ale i bdem. Mona z pewnoci zaoy, e gdyby okazaa si efektywna, to wrg posiadajcy dostp do tych samych rodkw przy sprzyjajcych wiatrach mgby wypuszcza gaz przeciwko nam dziesi razy czciej ni my przeciwko niemu. Kilka dni po Ypres Haber wrci do Berlina, eby odwiedzi rodzin. W pobliu instytutu 1 maja wyda przyjcie dla przyjaci, by uczci swj awans na stopie kapitana, co dla naukowca byo niespotykanym zaszczytem. Tej samej nocy jego ona, sama bdca naukowcem, jedna z nielicznych w Niemczech kobiet z tytuem doktora, zabraa jego subowy rewolwer, posza do ogrodu, wystrzelia jednkul w powietrze, a drug w swoj pier. Dwie godziny pniej zmara na rkach wasnego syna (ktry po pewnym czasie take popeni samobjstwo). Uwaa si, e ona Habera popenia samobjstwo, protestujc przeciwko roli swego ma jako osoby inicjujcej uycie broni chemicznej. Jest niemal pewne, e w miesicach poprzedzajcych ten fakt zdecydowanie sprzeciwiaa si, gdy przedstawia plany zwizane z taktyk zastosowania chloru. Haber tego samego ranka, w ktrym zgina jego ona, opuci dom i wyruszy na front wschodni, by zainicjowa atak gazowy na Rosjan12.

W czasie wojny Haber przeprowadzi szereg bada i zrealizowa kilka projektw dotyczcych dalszego zastosowania gazu jako broni. Jeden z rodzajw broni growa nad innymi. By to Buntkreutz, bdcy mieszank gazu podobnego do fosgenu i czynnika dranicego, ktry mg przenika przez mask gazow. Otto Hahn, modszy kolega Habera, eksperymentujcy z tymi substancjami w Berlinie w 1916 roku informowa, e osoby zaatakowane zostay zmuszone do cignicia masek, wystawiajc si tym samym na trujce dziaanie gazu13. Hahn jeszcze dugo po wojnie bra udzia w pracach nad broni chemiczn. P wieku pniej komentowa to w taki sposb: W rezultacie cigych prac nad tymi wysoce toksycznymi substancjami, nasze umysy byy tak otpiae, e nie mielimy ju najmniejszych skrupuw w tym wzgldzie. Nasi przeciwnicy i tak zaadoptowali nasze metody i wraz z ich coraz wiksz skutecznoci i sukcesami w tej dziedzinie przestalimy by jedynymi agresorami, a zamiast tego sami znalelimy si w coraz wikszym stopniu na celowniku. Kolejnym czynnikiem by fakt, e my, jako dalecy obserwatorzy, rzadko kiedy mielimy sposobno obserwowania bezporedniego efektu dziaania naszej broni.14 W wywiadzie przeprowadzonym z nim w latach szedziesitych Hahn twierdzi: Haber powiedzia mi, e Francuzi zdyli ju skonstruowa kule karabinowe wypenione gazem.15 Po czym doda: Mona by powiedzie, e Haber mnie oszuka. Nadal byem przeciw stosowaniu gazu, ale po tym jak Geheimrat Haber wyjani mi, jak wiele od tego zaley, zostaem nawrcony i w peni zaangaowaemsi w badania. Jak wam wiadomo, do dyspozycji Habera oddao si wielu innych szanowanych naukowcw.16 Jeeli chodzi o etyk dziaa wojennych, Hahn wyjani: Pocztkowo Anglicy byli bardzo zaskoczeni naszym brakiem poszanowania dla Konwencji Haskiej, ale poczwszy od roku 1916, zuyli przynajmniej tak sam ilo trucizny jak Niemcy.17 By to niewtpliwie niespotykany wczeniej dylemat moralny i rzeczywicie byoby niesprawiedliwym anachronizmem w caoci obcia Hahna win za cytowane powyej stwierdzenia; jednak z drugiej strony jego usprawiedliwienia to powtarzanie argumentw osb - amicych traktat oraz popeniajcych najokropniejsze przestpstwa na przestrzeni wiekw. Nawet Lise Meitner, ktra aowaa swojej wsppracy z Hahnem, sympatyzowaa z jego argumentami tumaczcymi konieczno pracy nad broni chemiczn w czasie I Wojny wiatowej. Mog w peni zrozumie twoje niepokoje - pisaa do Hahna - z pewnoci masz

racj w swej postawie oportunisty. Po pierwsze nikt ci o to nie prosi (tylko rozkaza), a po drugie gdyby ty tego nie zrobi, z pewnoci znalazby si kto inny. Ponadto usprawiedliwione jest uycie wszelkich rodkw, ktre mogy skrci t potworn wojn18. Kiedy Niemcy przegray wojn, alianci chcieli oskary Habera o zbrodnie wojenne. Wedug relacji Hahna Haber na jaki czas zapuci brod, dziki czemu nie rozpoznano go od razu. Pniej znikn w Szwajcarii, ale w kocu pozwolono mu wrci do Niemiec, eby wzi udzia w odbudowie pokonanego kraju. Zachodnie rodowisko naukowe byo zniesmaczone faktem przyznania mu Nagrody Nobla w 1918 za odkrycia zwizane z amoniakiem. Haber by jeszcze przez dekad dobrze prosperujcym, wanym i uznanym liderem niemieckiej nauki. Otto Hahn zdoby swoj nagrod w 1944 roku, a James Franek, ktry asystowa Hahnowi w eksperymentach z fosgenem, w 1925 za wykazanie, e atomy w trakcie zderzenia zyskuj lub trac energi w sposb kwantowy. Haber nadal by pochonity swoimi pracami nad broni chemiczn. Nawet po wojnie prbowa namwi Koppela - donatora Instytutu - na sponsorowanie laboratorium technologii zbrojeniowych, kiea rowane oczywicie przez Habera. Na projekt przeznaczono sze milionw marek, a Fritz Haber, Walther Nernst (stary rywal Habera w dziedzinie chemii i rwnie entuzjastyczny zwolennik stosowania gazu) i Emil Fischer zostali czonkami zarzdu w tym projekcie. Planowany Instytut Broni Chemicznej nigdy nie powsta, ale po powrocie ze Szwajcarii Haber nadal pracowa nad koncepcj gazw bojowych pomimo ogranicze naoonych na mocy Traktatu Wersalskiego. Bra udzia w kilku operacjach militarnych zwizanych z zastosowaniem gazw bojowych. Byy to dziaania armii hiszpaskiej tumicej bunt Abd el Krim w Maroku, tajne rokowania z Sowietami dotyczce produkcji gazu, budowa fabryki broni chemicznej niedaleko Madrytu czy budowa wojskowych zakadw chemicznych w pobliu Wittenbergu. Haber zachca take do produkcji kwasu cyjanowodorowego, ktry mia dwojakie zastosowanie: jako pestycyd oraz jako miercionony gaz, skuteczny w zamknitych pomieszczeniach, znany pniej jako Cyklon B i wykorzystywany do mordowania ydw w obozach mierci. Kiedy Haber przesta by ju wan postaci w badaniach nad gazami bojowymi, Cesarz, bdcy na wygnaniu w Holandii, nadal si z nim konsultowa, przewidujc kolejn wojn, ktra miaaby by zemst na aliantach. W lipcu 1927 roku Kaiser napisa, e szczeglnie interesujego zagadnienie totalnego zagazowania wielkich miast19. Korespondencja pomidzy Haberem a pacyfistycznym chemikiem Hermannem Staudingerem (modszym o cae pokolenie od Habera) pozwala zrozumie etyczne pogldy na

zagadnienie broni chemicznej. W czasie negocjowania Traktatu Wersalskiego Staudinger opublikowa we Francji artyku i przesa go Haberowi, pragnc zainicjowa dialog na ten temat. Haber odpisa, oskarajc modego chemika o uderzanie Niemiec w plecy w chwili ich najwikszej potrzeby i bezradnoci i dostarczanie materiau propagandowego, ktry moe jeszcze bardziej wzmc tendencje do ukarania ich kraju. Zdaniem Habera patriota powinien si skupi na zwalczaniu obcych oszczerstw, a nie na ich nasilaniu20. Staudinger odpisa, e jego zamiary nie zostay zrozumiane. Jego gwnym zamiarem nie byo obarczanie win, ale ostrzeenie, e nowoczesna nauka w postaci chemii wywara zy wpyw na dziaania wojenne. Haber replikowa, e takie rozwaania etyczne to problemzainteresowania politykw i wojska, a nie naukowcw, ale tak czy owak zdecydowanie sprzeciwia si traktatom midzynarodowym zakazujcym stosowania gazw bojowych; moralno to sprawa jednostek. Sprowokowao to Staudingera do napisania jeszcze jednego listu, w ktrym wskazywa, e jeli sprawy potocz si w tym kierunku, przysza wojna doprowadzi do totalnej destrukcji21. Oznak wpyww Habera bya inicjatywa publikacji dokumentu 11 listopada 1920 roku, w drug rocznic rozejmu. Bya to odpowied na rezolucj Ligi Narodw w sprawie broni chemicznej z 28 padziernika, mwic o tym, e uycie broni chemicznej zamao postanowienia Konwencji Haskiej, co byo naruszeniem prawa midzynarodowego. Haber owiadczy, e bro chemiczna nie jest bardziej okrutna od broni konwencjonalnej, a midzynarodowe potpienie tego rodzaju broni jest nielogiczne. Wskazywa ponadto na cigy rozwj bada nad broni chemiczn w innych krajach ju po zakoczeniu wojny, zachcajc oficerw niemieckich do zdobywania wiedzy na temat technicznych aspektw tego typu uzbrojenia i jego potencjau22. W korespondencji ze Staudingerem zwraca uwag na to, e trwaego pokoju nie mona zapewni przy pomocy rodkw technicznych. Przyjazne stosunki ma i ony w ramach maestwa musz wynika z ich podstawowych przekona oraz samodyscypliny, a nie z niemonoci sigania po kij czy pogrzebacz.23 Chocia Haber wraz ze swoim wpywowym gosem nie zmieni zdania na temat korzyci pyncych z posiadania i stosowania broni chemicznej, to jednak gos internacjonalizmu, pokoju i antymilitaryzmu przetrwa w Niemczech w osobie Fritza Sterna bratniej opozycji24 Habera. Niedugo po zakoczeniu Pierwszej Wojny wiatowej Albert Einstein odwiedzi pola bitew na terenie Francji. Towarzyszy mu Maurice Solovine, rumuski fizyk ydowskiego pochodzenia, oraz Paul Langevin, uznany fizyk z Francji. Wdrowali przez zniszczone lasy i pola pene lejw po pociskach. Stali nad grobami lecych tu obok siebie onierzy francuskich i niemieckich. Powinnimy w to miejsce przywozi

uczniw z Niemiec - zauway Einstein - uczniw z caego wiata, aby mogli zobaczy, jak obrzydliwa jest wojna.25 Towarzysze Einsteina zastanawiali si, w jaki sposb zostanie odebrana obecno niemieckiego naukowca przez Francuzw zamieszkujcych t okolic. W czasie lunchu grupa francuskich oficerw i jednakobieta rozpoznali Einsteina. Kiedy grupka Einsteina wstaa od stou, Francuzi rwnie si podnieli i z szacunkiem skonili przed Einsteinem. Najprawdopodobniej ci wanie obywatele pamitali o tym, e to wanie Einstein by gwn postaci wrd garstki naukowcw sprzeciwiajcych si podpisaniu manifestu z Fuldy wspierajcego pogld o tym, e nauka niemiecka powinna by na usugach ojczyzny i wojska. Haber po wojnie Haber pozna swoj drug on Charlotte Nathan w 1914 roku w Deutsche Gesellschaft - towarzystwie powoanym dla dobra i wielkoci Niemiec. Charlotte bya tam sekretark ydwk modsz od Habera o dwadziecia lat. Wygldao na to, e zaloty Habera wywary na niej wraenie i moda kobieta ulega jego urokowi. Jesieni 1917 roku wzili lub kocielny; aeby to zrobi, Charlotte przesza na chrzecijastwo. Jednak ani maestwo ani dwjka dzieci, ktre si urodziy z tego zwizku przed 1920 rokiem, nie zmniejszyy depresji Habera, na ktr zapad po zakoczeniu wojny. Nawet otrzymanie Nagrody Nobla nie poprawio mu nastroju, cho jego przemwienie z tej okazji zostao zapamitane. Powiedzia midzy innymi: Moliwe, e to rozwizanie nie jest ostateczne. Bakterie azotowe dowodz, e Natura, z jej wyrafinowanymi formami chemii ywych organizmw korzysta z metod, ktrych nie potrafimy jak dotd naladowa.26 Jeden z jego przyjaci zauway, e Haber w 75% wyglda jak nieywy. W tym stanie melancholii zaangaowa si w dziwaczne poszukiwania majce na celu przynie ulg cikiej, powojennej doli swej ojczyzny. Reparacje wojenne, jakich wymaga Traktat Wersalski, sigay 20 miliardw marek w zocie patnych do maja 1921 roku oraz kolejne 132 miliardy do zapacenia w kolejnych latach. To gargantuiczne odkupienie win byo rwne dwm trzecim wiatowych zasobw zota w tamtych czasach. Aby spraw jeszcze pogorszy, alianci uniewanili wszystkie niemieckie patenty wcznie ze synn technologi HaberaBoscha, pozbawiajc kraj sposobw zarabiania na reparacje wojenne. Czy nauka moga uratowa kraj, pozwalajc wybrn narodowi z nieuniknionego ekonomicznego i politycznego chaosu? Wychodzc z zaoenia, e tona wody morskiej zawiera kilka miligramw zota, Haber wyliczy, e wiatowe oceany zawieraj niezliczone miliony ton tego kruszcu. Haber

wraz z zespoem czternastu naukowcw wypyn w lipcu 1923 roku z Hamburga do Nowego Jorku na liniowcu oceanicznym Hansa, na ktrym zainstalowano laboratorium pozwalajce bada zawarto zota rozpuszczonego w wodzie. W padzierniku popynli na Morze Karaibskie i do Argentyny. W nastpnym roku dotarli do San Francisco, Honolulu, Yokohamy, Morza Chiskiego, Oceanu Indyjskiego i poprzez Kana Sueski do Morza rdziemnego. Haber prosi take licznych przyjaci o przesanie prbek wody morskiej z rnych czci wiata. W wielkiej tajemnicy zbadano 5 tys. prbek wody, dochodzc do wniosku, e pierwotne szacunki kilku miligramw na ton wody byy bardzo przesadzone. Faktyczna zawarto zota w jednej tonie wody wyniosa 0,008 miligrama, czyli jedn tysiczn cz pierwotnych zaoe, zbyt mao, aby opacao si pozyskiwa zoto z wody morskiej na skal przemysow. W latach dwudziestych depresja Habera pogbia si, jednak nigdy nie zaprzesta promowania nauki. W roku 1927 rozpado si jego drugie maestwo. Pisa pniej do Willstattera: Z coraz mniejsz si walcz z moimi czterema wrogami: bezsennoci, finansowymi roszczeniami mojej byej ony, niepewnoci co do przyszoci oraz wraeniem, e popeniem w yciu wielkie bdy.27 Jednak najwikszy cios mia go spotka dopiero w 1933 roku, z chwil dojcia Hitlera do wadzy. 5. Nauka o higienie rasowej Haber przez cae ycie zajmowa si szeroko pojmowan chemi. Uwaa si za naukowca patriot. Porzuci swoje ydowskie dziedzictwo na rzecz chrzecijastwa. Urodzi si w Niemczech w czasach, gdy yo tam wyksztacone pokolenie uznajce ydostwo za przynaleno religijn bd kulturow ktr mona byo porzuci lub wyrzec si z rwn atwoci jak ochrzci si. Jednak w obrbie nauki, a raczej pseudonauki, istniay takie ruchy, ktre sprawiay, e jego ydostwo oraz ydostwo wielu kolegw zaczynao stawa si powan i niebezpieczn kwesti Wraz z rozwojem niemieckiej potgi w dziedzinie chemii pod koniec dziewitnastego wieku nastpi take znaczcy postp w biologii, antropologii oraz w badaniach nad rasami z dalekosinymi, pyncymi z nich konsekwencjami dla Niemcw ydowskiego pochodzenia. Pocztek nowego stulecia w 1900 roku uczczono obwieszczeniem o uhonorowaniu nagrod kontrowersyjnego eseju w dziedzinie biologii. Organizatorzy konkursu poszukiwali takich rozwiza w obrbie teorii ewolucji, ktre pomniejszayby znaczenie rewolucyjnego socjalizmu i zachcay do szerszego ujawnienia pogldw nacjonalistycznych i

konserwatywnych. Chodzio o nagrodzenie biologw, ktrzy promowali pogld mwicy o rwnowanoci dziedzictwa spoecznohistorycznego i wpywu dziedzictwa biologicznego.

Inicjatywa zostaa wymylona w tajemnicy przez wan posta niemieckiego przemysu, potentata w produkcji stali i uzbrojenia Friedricha Fritza Kruppa, wnuka i wycznego dziedzica twrcy potnej firmy. Okolicznoci zwizane z przyznawaniem tej nagrody obrazuj, w jak duym zakresie manipulowano teori ewolucji w celu wycigniciawnioskw politycznych i spoecznych. Rola odegrana przez Kruppa pokazuje sabo i brak odpornoci darwinizmu na pseudonaukowe wnioski. Krupp dobrze wiedzia, o czym ma mwi zwyciski esej na dugo przed ogoszeniem konkursu. Krupp by w bliskich stosunkach z Wilhelmem II i czerpa ogromne zyski z cesarskiej namitnej determinacji zwizanej z budow floty. Krupp w 1896 roku naby stoczni w Kolonii, aby przeksztaci j w wyspecjalizowan jednostk umoliwiajc budow niemieckiej floty krownikw. Jego zakady w Essen dostarczay armat, pociskw i uzbrojenia dla krajw caego wiata, wczajc w to Wielk Brytani, a nawet Chiny i Japoni znajdujce si wwczas w stanie wojny. Wsplnie z takimi firmami jak Zeiss i Siemens Krupp stara si wspiera partnerstwo przemysu i nauki. W 1898 roku ufundowa instytut chemii i fizyki, ktry mia za zadanie prowadzi eksperymentalne badania w dziedzinie stali i uzbrojenia. Jednak jego pasja do biologii bya w gwnej mierze oznak wpywu ony, ktra zainspirowaa go ksik Natural History of Creation pira niemieckiego biologa darwinisty Ernsta Haeckela podkrelajcego hierarchiczn ewolucj w obrbie ludzkiej populacji. Krupp zacz si interesowa programami socjalnymi wprowadzanymi przez zarzd jego firmy. Opowiada si za stopniowym postpem w przeciwiestwie do kataklizmw rewolucji: by to oczywicie kierunek socjopolityczny, faworyzujcy wasne cele przemysowca. Te zainteresowania sploty si z amatorskim zafascynowaniem biologi ewolucyjn. Krupp studiowa biologi morza i wyposay dwa swoje jachty w laboratoria pozwalajce na prowadzenie bada na morzu. Mieszkajc w willi na Capri, zaprzyjani si z Antonem Dohrnem, dyrektorem Stacji Zoologicznej w Neapolu, renomowanemu

laboratorium morskiemu. Krupp podarowa instytutowi Dohrna 100 tys. marek, a take odda w uytkowanie jeden ze swoich jachtw wyposaonych w laboratorium. Ufundowa rwnie laboratorium badania wody w Plon. Na konkurs o nagrod Kruppa (o cznej wartoci 30 tys. marek) zgoszono szedziesit sze prac: czterdzieci cztery z Niemiec, a pozostae z Austrii, Szwajcarii, Rosji i Stanw Zjednoczonych. Krupp anonimowo napisa manifest, podkrelajc, e szuka formuy pozwalajcej oywi konserwatywn polityk pastwa.1 Akademicy bdcy czonkami komisji przyznajcej nagrody starali si powstrzyma wpywy Kruppa, wskazujc na fakt, e

nauka powinna by oddzielona od historii. Jak si okazao, ponieli porak, ale przynajmniej podczas odczytywania nagrd pozostawiono podzia na dziedziczenie naturalne oraz na dziedziczenie tradycji. Krupp, dobierajc osoby odpowiedzialne za konkurs oraz czonkw jury, zdecydowa si w caoci na konserwatystw, wczajc w to darwinist Haeckela. Pienidze przeznaczone na nagrody zostay w wikszoci podzielone na cztery czci, przyznano te kilka mniejszych nagrd. Znany aryjski rasista Ludwig Woltmann nie zdoby pierwszej nagrody (jurorzy skrytykowali jego prac, wskazujc na wyrane bdy w dziedzinie biologii), tylko czwart, w wyniku czego wycofa swoj prac i odmwi przyjcia pienidzy. Pierwsz nagrod zdoby Friedrich Wilhelm Schallmayer, ktremu przypisuje si pocztki eugeniki w medycynie. Schallmayer by psychiatr pozostajcym pod wpywem francuskiego psychologa Theodulea Ribota, ktry by przekonany o dziedzicznoci chorb umysowych, jak rwnie zaburze osobowoci. Historyk nauki Paul Wendling, piszc o Ribocie zauway, e wyznaczy on przejcie od liberalizmu do zawodowego elitaryzmu, gdy medycy utrzymywali, e mog decydowa o tym, kto jest degeneratem.2 W nagrodzonym eseju oraz w innych publikacjach Schallmayer zaleca porzucenie liberalizmu dominujcego w niemieckiej psychiatrii dziewitnastego wieku (jak np. wypuszczanie pacjentw z zakadw dla obkanych) na rzecz promocji aktywnej polityki ukierunkowanej na walk nie tylko z chorobami umysowymi, ale rwnie z dewiacjami spoecznymi. Nawoywa do tworzenia paneli skadajcych si z lekarzy, ktrzy zajmowaliby si ocen stanu zdrowia psychicznego oraz rnego rodzaju dewiantami. Ludzie mieli otrzymywa paszporty z powiadczeniem stanu zdrowia, aby mona byo bez trudu odrni poczytalnych od niepoczytalnych. By przekonany, e osoby psychicznie chore nie powinny mie moliwoci powrotu do spoeczestwa, gdzie mogyby dochowa si potomstwa. Std wanie wynikaa potna inspiracja do stosowania eugeniki w polityce nadchodzcych lat. W nagrodzonej pracy opowiada si za silnym pastwem, oparciu si na zasadach biologicznego dziedziczenia oraz na wszechobecnej interwencji pastwa. Dziki temu Niemcy miay si cieszy przewag, wspzawodniczc i walczc o przetrwanie z innymi narodami.Fritz Krupp nie doy czasw, w ktrych jego inicjatywa posuya roznieceniu pomienia osigajcego sw kulminacj w postaci narodowego socjalizmu. Skoczy ycie w sposb tragiczny. W 1902 roku gazety w Niemczech i we Woszech oskaryy go o popenienie podczas pobytu na Capri przestpstw homoseksualnych i o pedofili. Jego ona poprosia o rad cesarza, ktry z ironi powiedzia, e Fritza powinno si odda do zakadu dla obkanych. Jednak przyjaciel Kruppa admira Friedrich von Hollman skutecznie si temu przeciwstawi, podwaajc poczytalno Frau

Krupp. Przy wspudziale czterech wybitnych psychiatrw Krupp zamkn swoj on w zakadzie dla obkanych w Jenie. Dziwaczna sytuacja rozwizaa si sama, z chwil gdy Krupp niespodziewanie zmar w 1902 roku. Na wiadectwie zgonu wpisano udar, jednak powszechnie podejrzewano samobjstwo. Fritz Krupp zostanie zapamitany z powodu wprowadzenia programw socjalnych, ktre jak powiedzia Jerme Bonaparte, uczyniy jego przedsibiorstwo pastwem w pastwie, afer homoseksualnych oraz spucizny w postaci niezwykle dochodowej firmy, ktra w chwili powstania zatrudniaa 21 tys. pracownikw, a w dniu jego mierci 43 tys. Poniewa stara si o dyskrecj, o wiele mniej wiadomo o tym, e mia zasadniczy wpyw na powstanie i rozwj eugeniki oraz higieny rasowej w Niemczech - tendencji, ktra w drugiej poowie dziewitnastego wieku zyskiwaa na sile w Europie i w Stanach Zjednoczonych Ameryki Pnocnej. Idee Karola Darwina Na pocztku szesnastego wieku hiszpascy filozofowie i teologowie gromadzili si razem w juntach, aby debatowa na temat naturalnego statusu amerykaskich Indian w kontekcie hiszpaskiej okupacji Nowego wiata i spiera si o prawo do traktowania ich jak niewolnikw. Czy byli to ludzie, czy te nie? Po jednej stronie znajdoway si argumenty tych, ktrzy przywoywali opart na pogldach Arystotelesa ide istnienia czowieka naturalnego - co tumaczyo istnienie dzikusw bdcych z natury niewolnikami i kanibalami, ktrym brakuje penej duszy. Po przeciwnej stronie barykady znaj do wali si teologowie goszcy judeochrzecijaskie przekonanie o jednoci ludzkiej rasy pochodzcej wprost od Adama i Ewy. Wedle tej doktryny ludzie bez wyjtku posiadaj niemierteln dusz i mog by ewangelizowani i zbawieni. Na przykad Francisco de Vitoria w dziele De Indis (1539) wskazywa na wybrane fragmenty pism Arystotelesa, argumentujc, e amerykascy Indianie byli prawdziwymi ludmi, ktrych zdolnoci racjonalne byy w wikszym stopniu potencjalne ni faktyczne.3 Dyskusje Hiszpanw, podobnie jak wikszo sporw rasowych w Europie i Ameryce Pnocnej, trway do dziewitnastego wieku i opieray si na zaoeniach filozoficznych i teologicznych, a nie biologicznych. Najwczeniejsz prb scharakteryzowania rasy jako zasadniczej siy wpywajcej na dynamik ludzkich spraw przypisuje si francuskiemu literatowi Arthurowi Comte de Gobineau, ktry w Essay of the Inequality of the Human Races z roku 1855 przekonywa, e rasowa witalno wpyna na najwiksze zmiany w historii czowieka wcznie z przejciem od epoki kamiennej do epoki brzu i z upadkiem Cesarstwa Rzymskiego. Gobineau utrzymywa, e rasy cechuj si wrodzon nierwnoci, a rasy biae, a zwaszcza

rasa aryjska, znajduj si na szczycie hierarchicznej piramidy rasowej. Wierzy take, e zanieczyszczenie wynika z mieszania si ras biaych z innymi i e nawet rasy biae s sobie nierwne. Alexis De Tocqueville wzgardzi tezami Gobineau i zauway, e tego typu idee mog znale pozytywny odbir jedynie wrd wacicieli niewolnikw na plantacjach amerykaskiego Poudnia. Jednak najistotniejszy w eseju Gobineau jest nacisk pooony na nauk jako rodek pozwalajcy dokonywa rozrnie pomidzy ludzkimi populacjami. Od tej pory nauka staa si uniwersalnym rodkiem wyjaniajcym, a take w coraz wikszym stopniu narzdziem kontroli spoecznej. Do typowych argumentw naleay teorie Wocha Cesarego Lombroso, ktry uwaa, e kryminalistw mona rozrni po ksztacie gowy. Innym przedstawicielem tego trendu by Amerykanin George Morton, ktrego zdaniem niskiej inteligencji Indian, czarnoskrych oraz kobiet dowodzi ksztat ich czaszek. Historyk nauki Robert Proctor uwaa, e naukowy rasizm by programem wyjaniajcym, ale take programem politycznym wymylonym w celu usankcjonowania okrelonych stosunkw wadzy jako naturalnych i nieuniknionych.4Pojawienie si ksiki O pochodzeniu gatunkw Karola Darwina podwayo dotychczasowe biblijne rozumienie grup ludzkich stwierdzeniem, e historia czowieka nie zaczyna si od Adama, liczc w przyblieniu cztery tysice lat, ale jest efektem setek tysicy lat ewolucji, a rasy pojawiy si jako efekt procesu adaptacji do lokalnych siedlisk. Darwin zaproponowa wizj biologicznego pojmowania rasy i by to dla jego nastpcw krok w stron przywoywania zjawiska doboru naturalnego i przetrwania najlepiej przystosowanych jako podstawy ludzkiego zachowania oraz cech rasowych. Wczeni darwinici w Stanach Zjednoczonych powoywali si na teori Darwina, aby uzasadni wyszo biaej rasy w duchu konkurencyjnego kapitalizmu. Jednak w Niemczech darwinizm przyj inny kierunek: apelowano 0spoeczn interwencj pozwalajc na dokonywanie kontrolowanej selekcji w celu uniknicia degeneracji grup ludzkich. W padzierniku 1866 roku Karol Darwin powita w Down House, swoim domu w hrabstwie Kent, czowieka, ktry sta si najbardziej entuzjastycznym niemieckim propagatorem darwinizmu, zoologa Ernsta Haeckela. Spotkanie nie obyo si bez trudnoci, poniewa Haeckel by pod tak wielkim wraeniem, e Darwin z ledwoci potrafi go zrozumie. Niedugo pniej pod drzwi Darwina dostarczono Generelle Morphologie (w dwch 500-stronnicowych tomach) pira Haeckela. W bolesnym procesie tumaczenia sowo w sowo z pomoc sownikw Darwin zaczyna rozumie ambitny zakres zastosowania teorii ewolucyjnej przez niemieckiego profesora. Okazao si, e te dwa tomy byy zaledwie fragmentem teorii wszystkiego, wielce ambitnej propozycji uniwersalnego zastosowania

darwinizmu, poczwszy od szczegw w dziedzinie embriologii a do wycieczek opisujcych formowanie si liberalnego pastwa narodowego. W to wszystko wpleciona zostaa teza promujca wyszo ludu niemieckiego oraz potrzeba pokonania chrzecijastwa, kleru wraz z ide bezcielesnego Boga. Haeckel nazywa swoj teori ewolucyjn monizmem, poniewa z jego punktu widzenia bya to jedyna realna objaniajca zasada w nauce. Wedug Haeckela pastwo narodowe byo porwnywalne do ewolucyjnego organizmu biologicznego, ktre walczy o postp i jest ograniczone prawami naturalnymi. Przeyj 1zwyci wycznie rasy najlepiej przystosowane, a rasa najlepiej przystosowana bdzie musiaa si broni przed chorobami i degeneracjHaecke, wielbiciel Goethego, stworzy dziwn mieszanin ewolucji i niemieckiej filozofii natury, zapoyczajc potne pojcie teleologii czyli poczucie wrodzonego celu i kierunku dla swojej interpretacji teorii Darwina. Zgodnie z jego pogldem ewolucja nieustannie zmierza ku grze poprzez nieubagan skonno ku zoonoci oraz ku geniuszowi ludzi, ktrzy s zwieczeniem natury. Haeckelowska mieszanina filozofii natury i ewolucji przetrwaa a do dzi w gronie niektrych zawodowo czynnych biologw. Nawet wrd niemieckich entuzjastw teorii Darwina opinie na temat darwinizmu byy podzielone. Haeckel studiowa medycyn na uniwersytecie w Wiirzburgu, bdc uczniem Rudolfa Virchowa, ktry korzysta z technik barwienia, stosowa technologi barwnikw i stworzy podwaliny nowoczesnej patologii, formuujc zasad, zgodnie z ktr komrki mog pochodzi wycznie od innych komrek {omnis cellula e cellula). Haeckel znalaz si pod urokiem teorii ewolucji po przeczytaniu The Voyage of the Beagle ju w czasie studiw. Virchow nie zgadza si z kilkoma podstawowymi zasadami teorii Darwina. Jego zdaniem mutacje jednostek, ktre stanowi pocztek procesw ewolucyjnych, nie byy efektem przypadkowych czynnikw powodujcych zmiany, ale komrkowymi

modyfikacjami bdcymi prekursorami chorb. Z czasem Haeckel otrzyma stanowisko na uniwersytecie w Jenie, gdzie wykada przed licznym gronem rozentuzjazmowanych studentw. Prowadzi z Virchowem publiczn polemik na temat politycznych implikacji darwinizmu spoecznego. Virchow utrzymywa, e siy lewicy pod wpywem darwinizmu spoecznego doprowadz spoeczestwo do aktw przemocy oraz rozlewu krwi podobnego do Rewolucji Francuskiej. Dyskusja spopularyzowaa cae to zagadnienie i Haeckel w oczach wielu Niemcw wydawa si dysponowa lepszymi argumentami. Jednoczenie pogldy Haeckela zaczynay splata si z ideami Gobineau, ktrego esej spotka si z silnym oddwikiem w Niemczech, w czasie gdy Anglik Houston Stewart Chamberlain pracowa nad problemem teutonicznej wyszoci. Chamberlain, ktry zosta przyjacielem Wagnera i

wielbicielem idei pangermanizmu, mia wywrze potny wpyw na Adolfa Hitlera. Chamberlain urodzony w roku 1855 by synem brytyjskiego admiraa i niemieckiej matki. W swojej ksice Foundations of the 19th Century zawar opini mwic o tym, e Niemcy s ras wysz odinnych i powinni zosta uznani za podstaw dla zaawansowanych spoeczestw, szczeglnie w kontekcie ich odpowiedzialnoci za uprzemysowienie. Chamberlain skupi si na darwinowskiej sugestii mwicej o tym, e gatunek homo sapiens jest efektem powikszenia si ludzkiego mzgu, uznajc, e jest to klucz do rasy i postpu ewolucyjnego. Elementem swojej teorii uczyni firenologi - pomys, e rozmaite guzy na powierzchni czaszki i jej ksztat wskazuj na okrelone cechy moralne i intelektualne jednostek. Std wanie wywodzio si pojcie Rassenhygiene (higiena rasowa). By to termin stworzony przez Alfreda Ploetza, medyka, ktry w 1936 roku, majc siedemdziesit sze lat, zosta wyznaczony przez Hitlera na stanowisko profesora uniwersytetu w Monachium. Wrd gwnych - opartych na mieszaninie wywiedzionej z teorii ewolucji - idei goszonych przez Ploetza, znalazo si pojcie niewaciwego doboru prowadzcego do degeneracji. Utrzymywa on na przykad, e postpy w medycynie mogjedynie zachca do przetrwania zdegenerowanych osobnikw, sztucznie utrzymywanych przy yciu. Proponowa wysyanie na front wycznie gorszych przedstawicieli rodzaju ludzkiego w charakterze misa armatniego, zachowujc najlepsze jednostki. Si napdow higieny rasowej Ploetza by strach przed tym, e nieodpowiednie jednostki zaczn si rozmnaa szybciej ni osoby przystosowane i utalentowane. Ponadto nalega na wzmocnienie zasobw genowych oraz ich ochron przed szkodliwymi czynnikami takimi jak alkohol i choroby weneryczne. Dziki temu - w jego przekonaniu - proces naturalnej selekcji najlepiej przystosowanych mgby zosta osignity dziki manipulacji ludzkim materiaem genetycznym, co zastpioby wojny i walki. Jego wyobraenia na temat higieny rasowej skupiay si bardziej na interesie rasy ni na jednostce. W celu wspomoenia higieny rasowej zaleca potrjne uderzenie antropologii, socjopolityki i medycyny. W roku 1895 opublikowa swoje opus magnum The Vigour of our Race and the Protection of the Weak5, a w 1904 roku, Archiwa biologii rasowej i spoecznej (Archiv fur Rassen - und Gesellschaftsbiologie). W roku 1905 zaoy Towarzystwo Higieny Rasowej (Gesellschaft fur Rassenhygiene) z lokalnymi oddziaami w Berlinie, Monachium i Freiburgu. Celem statutowym towarzystwa byo badanie zasad optymalnych uwarunkowa pozwalajcych podtrzymywai rozwija ras.6 W 1909 roku

Towarzystwo podjo uchwa, zgodnie z ktr ograniczyo czonkostwo wycznie do obywateli rasy nordyckiej. Ploetz by czonkiem tajnego klubu propagujcego przekonanie 0wyszoci rasy nordyckiej, pomaga take przy tworzeniu klubu zwanego Nordyckim Krgiem, ktry promowa cechy rasy germaskiej przy wykorzystaniu sportu i samodyscypliny. Na pocztku Ploetz nie by jeszcze radykalnym antysemit. W rzeczywistoci sytuowa ydw tylko niewiele niej od Aryjczykw 1cytowa Jezusa, Spinoz i Marksa jako przykad ydowskiego talentu. By jednak przekonany, e umiejtnoci ydw byy efektem mieszania si z krwi aryjsk. By przekonany, e rasa biaa jest znacznie lepiej od czarnej przystosowana do zrnicowanego klimatu i terenu, dodajc przy tym, e kade amerykaskie dziecko wie o tym, e Czarni ucz si znacznie wolniej od Biaych.7 Inteligencja biaego w porwnaniu do czarnego wykazuje jego zdaniem taki sam kontrast jak inteligencja czarnego w porwnaniu do goryla. Higiena rasowa po Pierwszej Wojnie wiatowej A do poowy lat dwudziestych XX w. tendencje rasowe i eugeniczne mona byo spotka zarwno wrd ugrupowa lewicowych, jak i prawicowych. Istnieli socjalici, ktrzy w eugenice widzieli drog wiodc do zracjonalizowania rodkw produkcji, popierajc jednoczenie ide pastwowych programw eugenicznych. Inni socjalici uwaali, e bohaterowie ich ruchu wywodzili si gwnie z rasy nordyckiej. Karl Valentin Mller, czonek Niemieckiej Partii Socjaldemokratycznej (SPD) argumentowa, e cele ruchu robotniczego dotycz wycznie biaych robotnikw: socjalizm nie moe oznacza tego samego dla Chiczyka, Hindusa, Francuza z Alp czy nordyckiego Szweda.8 Jednak ju w latach dwudziestych zwizek pomidzy nordyck supremacj, polityk prawicow i higien rasow stawa si coraz silniejszy, szczeglnie pod wpywem publikacji Juliusa Friedricha Lehmanna. Lehmann entuzjastycznie poda ladami Ploetza, z sukcesem wydajc w Niemczech podrczniki medyczne oraz czasopisma, dziki czemu zyska znaczne wpywy wrd pracownikw suby zdrowia. Innym wpywowym rasistznajdujcym si pod urokiem Ploetza by antropolog samouk H. F. K. Gunther znany jako RassenGunther (Rasowy Gunther), ktry opublikowa we wczesnych latach dwudziestych prac Rassenkunde des deutschen Volkes (Higiena rasowa ludu niemieckiego) - wykorzystan przez Hitlera. Z poparciem nazistw, Ploetza i Lehmanna Gunther stara si o stanowisko na wydziale antropologii uniwersytetu w Jenie, ktre otrzyma pomimo gwatownych protestw wikszoci czonkw senatu tej uczelni. Sam Hitler przyby, aby wysucha inauguracyjnego wykadu Gunthera.

Z kolei Ploetz uzyska nominacj do Nagrody Nobla za prace zwizane z higien rasow. Jednak jego antywojenna retoryka miaa podoe zdecydowanie rasistowskie. Jego zdaniem ludzie rasy nordyckiej zostali szczeglnie dowiadczeni przez wojny i dlatego s wysocy i silni, przez co wysya si ich do pierwszych szeregw podczas bitwy; ponadto lud nordycki by chtniej szy do walki za swe ideay,9 podczas gdy ydzi ucierpieli z powodu wojny raczej w mniejszym stopniu, czciowo z powodu ich drobniejszej budowy, a czciowo z powodu braku solidarnoci ze wspziomkami i pastwem. Pod wpywem zblionych idei Hitler ogosi w niemieckim parlamencie w maju 1935, e: Kada wojna jest sprzeczna z doborem najlepiej przystosowanych i dlatego narodowy socjalizm jest gboko oraz filozoficznie zaangaowany na rzecz pokoju.10 Kolejnymi dwiema postaciami majcymi wpyw na ksztatowanie si wczesnej wersji narodowego socjalizmu jako politycznego wyrazu wiedzy biologicznej byli Eugen Fischer i Otmar von Verschuer. Fischer urodzi si w 1874 roku, pochodzi z bogatej rodziny i pocztkowo studiowa medycyn, jego ojciec bowiem nie zgodzi si na studia z dziedziny zoologii. Jednak jako cz pracy pozwalajcej uzyska kwalifikacje medyczne Fischer napisa prac o synnym orangutanie, ktry zmar w stuttgarckim ZOO. Skupi si w tym dziele na ukadzie moczowym i na organach rozrodczych. Wspinajc si po szczeblach kariery naukowej w zakresie zoologii i medycyny, pracowa nad nowymi aspektami w dziedzinie antropologii, prowadzc prace porwnawcze nad mikkimi organami i tkankami u rnych ras ludzkich. Udowodni na przykad, e minie twarzy Europejczykw s znacznie delikatniejsze ni Papuasw, przez co Papuasi s bardzo podobni do map. Przeprowadzi podobne badania nad ksztatem nosa,pigmentem oka i miniami jzyka. W pniejszym czasie Fischer bada skutki mieszania si ras w niemieckich koloniach, a take nielubne dzieci z Nadrenii, ktrych ojcami byli onierze z francuskich oddziaw afrykaskich stacjonujcych na tym obszarze w czasie okupacji po zakoczeniu Pierwszej Wojny wiatowej. Konkluzj bada byo stwierdzenie, e gorsza krew osabia ca populacj. Najwikszym prorokiem, jaki wyoni si z tej szkoy mylenia, by Erwin Liek, doktor medycyny z Gdaska, ktry przekonywa, e bl to agodna wydzielina zwizana z zaburzeniem, a take zasadniczy aspekt procesu zdrowienia. Jego zdaniem tumienie blu spowalnia wyzdrowienie. Wytrzymao na bl bya ponadto podstawow cech, w ktr wysze rasy byy lepiej wyposaone. Liek wierzy, e choroby byy spowodowane brakiem moralnoci. Przekonanie to wpyno na suby medyczne, stanowic usprawiedliwienie w przypadkach eliminacji chorych.

Chocia uniwersyteccy biologowie nie wsptworzyli pseudonauki o higienie rasowej (zwizane z tym badania byy prowadzone gwnie przez antropologw i prawnikw), to jednak byo kilku biologw, ktrzy usiowali t dziedzin nauki dostosowa do nazistowskiej polityki oraz ideologii. Ludwig von Bertalanffy propagowa ide mwic o zrwnaniu organizmw biologicznych z pastwem.12 Ernst Lehmann, profesor botaniki z Tbingen, ceni Hitlera za dostrzeenie niebezpieczestw zwizanych z degeneracj rasow. Uwaa, e zadaniem biologii powinno by rozpowszechnianie tej wiedzy i tworzenie nowych broni przydatnych w zbliajcych si walkach. Jego zdaniem jednostka powinna podda si wsplnocie Volku. Indywidualizm by guzem, ktry naleao wyci. Lehmann zaoy nowy miesicznik Die Biologie oraz stowarzyszenie znane pod nazw Towarzystwo Niemieckich Biologw. Osob, ktra wniosa bardzo duy wkad do Die Biologie, by Austriak Konrad Lorenz, zoolog behawioralny, ktry pomstowa z powodu rozmycia rasy, co jego zdaniem byo porwnywalne do udomowienia zwierzt. Po jakim czasie Lorenz zosta czonkiem biura do spraw polityki rasowej Partii Nazistowskiej i obstawa przy eliminacji ludzi stojcych genetycznie niej. Lorenz by take odpowiedzialny za prby naukowego uwiarygodnienia pogldu, ktry stanowiby bezporedni zwizek z nazistowsk polityk eugeniki. Obowizkiem higieny rasowej byo eliminowanie ludzi stojcych moralnie niej. Jego zdaniem za czasw prehistorycznych selekcja przy pomocy czynnikw rodowiskowych faworyzowaa wytrzymao, heroizm oraz uyteczno spoeczn. Teraz ten proces musz przej organizacje, aby zapobiec zjawiskom degeneracji wicym si z udomowieniem. Ten pogld dostarczy naukowej podstawy uzasadniajcej wykonywanie sterylizacji, ktra bya obowizkowa w wypadku osb cierpicych z powodu chorb dziedzicznych takich jak schizofrenia, lepota oraz inne niedomagania - temat, ktrym zajmiemy si w nastpnym rozdziale. Lamarkianizm i Weismannizm Przyjaciel Darwina Ernst Haeckel wraz z niemieckim zoologiem Augustem Weismannem z Freiburga pracowali wsplnie nad promocj darwinizmu w Niemczech. Weismann wysun teori plazmy zarodkowej materiau dziedzicznego zdeponowanego w komrkach zarodkowych rodzicw, ktre odpowiadaj za kady aspekt cechujcy ich potencjalne potomstwo: moralny, estetyczny, intelektualny i cielesny. Jego teoria staraa si rozstrzygn wspczesne pytania dotyczce natury i wychowania, niosc istotne spoeczne i polityczne implikacje.

W dziewitnastym wieku pojcie dziedziczenia cech nabytych wysunite przez francuskiego biologa JeanaBaptistea Lamarcka zostao powszechnie zaakceptowane, cho na gruncie biologii wci czekano na wyjanienie sposobu przekazywania cech dziedzicznych. Tak teori sformuowa austriacki mnich i botanik Grzegorz Mendel, ktry prowadzi badania w zaciszu swego klasztoru w Brnn na terenie obecnej Republiki Czech. Pracujc nad kolorem i ksztatem kilku pokole nasion grochu wykaza, e dwie cechy, a mianowicie ty w zestawieniu z zielonym; okrge w zestawieniu z pomarszczonym - byy przekazywane niezalenie od pokole, zgodnie z okrelonymi, wymiernymi zasadami. Przeprowadzi eksperyment na 28 tys. rolin, ktre rcznie nawozi, korzystajc rwnoczenie z licznych grup kontrolnych. Mendel w przeciwiestwie do swoich poprzednikw oraz wielu mu wspczesnych opar si na badaniach ilociowych. Jednak wyniki jego bada opublikowane w 1865 r. nie zyskay rozgosu a do 1900 r., kiedy trzech naukowcw Carl Correns, Hugo de Yries orazErich von Tschermak wskrzesili jego teori, prowadzc badania niezalenie od siebie. W midzyczasie Weismann prbowa rozwiza ten problem, tworzc model pozwalajcy rozrni dwa rodzaje komrek organizmu: somatyczne (cielesne) i rozrodcze (reproduktywne). Komrki somatyczne s zaangaowane w rozwj organizmu, ale nie przechodz na potomstwo. Z kolei komrki rozrodcze nie rozwijaj si, za to stanowi genetyczny materia dziedziczenia. Dziki temu udao mu si wyjani, w jaki sposb organizmy zachowyway stabilno pomimo rnic w pielgnacji i odmiennych czynnikw rodowiskowych. Na pocztku dwudziestego wieku spory na temat natury i wychowania, czynnikw dziedzicznych i rodowiskowych zyskay wymiar polityczny. Stronnicy higieny rasowej odrzucali Lamarcka i wspierali pogldy Weismanna, ktry uwaa, e komrki rozrodcze s przekazywane przez pokolenia w niezmienionym stanie i bez wpywu ze strony komrek somatycznych organizmu. Dla wyznawcw higieny rasowej komrki rozrodcze stanowiy o naturze czowieka. Rwnie z tego powodu uwaali oni, e wpywy spoeczne nie maj dostatecznej mocy, aby stworzy warunki ycia spoecznego czy decydowa 0przeznaczeniu. Rnice w argumentacji - Mendla (czy Weismanna) 1Lamarcka - byy pniej wykorzystywane przez nazistowskich ideologw jako objaw kontrastu pomidzy ras a wpywem klas i gospodarki. W Zwizku Sowieckim idee Lamarcka byy faworyzowane jako mechanizm radykalnej zmiany spoecznej. Z kolei teori komrek rozrodczych uwaano za nieudowodnion, reakcyjn, pseudonaukow propozycj wymylon w celu zwalczania

radykalnych socjalistw i komunistycznych reform. Dramatyczny przejaw miertelnej mieszaniny ideologii i nauk biologicznych ujawni si pod postaci praktyk rolniczych, ktre doprowadziy do katastrofy. Po mierci Lenina do wadzy doszed Stalin, ktry przyspieszy kolektywizacj wsi w latach dwudziestych XX w. Dziki publikacji w gazecie Prawda wielkie wpywy zyska agronom Trofim Denisowicz ysenko. ysenko gosi przewag czynnikw rodowiskowych, atakowa buruazyjn genetyk, a jej wersj niemieck nazywa nauk faszystowsk. Stalin faworyzowa marksistowsk biologi ysenki nawet wwczas, gdy jego prba zwikszenia plonw zb poprzez wernalizacj pszenicyozimej, schadzania nasion, aby wczeniej jej zasia, skoczya si katastrof (po Drugiej Wojnie wiatowej ysenko zdoa przekona Stalina, e to nie jego teoria bya bdna, ale e cz reakcyjnych biologw dokonaa sabotau, wskutek czego 3 tys. z nich wyrzucono z pracy). Historyk Robert Proctor zauway, e lekcja, jak moemy wycign z dysputy prowadzonej przez nazistowskich i sowieckich ideologw na temat wyszoci modelu Lamarcka nad teori Mendla, polega na wykazaniu, e polityczne motywacje skaniajce do usprawiedliwienia poprawnych pogldw w nauce mog by rwnie istotne jak usprawiedliwianie faszywych pogldw.13 To z kolei otworzyo drog do biologizowania rasy, a wraz z pooeniem nadmiernego nacisku na cechy dziedziczne utworzyo w Niemczech podstawy dla entuzjazmu zwizanego z eugenik, ktra w zrnicowany sposb i w rnym stopniu zyskaa popularno w Stanach Zjednoczonych oraz w innych krajach Europy. Jednak w Niemczech symbioza higieny rasowej i eugeniki okazaa si wiodc cech ideologii narodowosocjalistycznej. 6. Eugenika i psychiatria Rwnolegle ze wzrostem znaczenia higieny rasowej w Niemczech nastpi rozwj eugeniki, nauki zachcajcej do podzenia dobrego potomstwa. Eugenika jest zwizana z osob kuzyna Karola Darwina, sir Francisa Galtona, ktrego mani byo mierzenie wszystkiego: od inteligencji do fizycznej urody. W swej ksice pt. Hereditary Genius opublikowanej w 1869 roku zgbia problem dziedziczenia inteligencji, niewiele si interesujc czynnikami rodowiskowymi, za to podkrelajc zalety doboru wybitnie inteligentnych jednostek z punktu widzenia idealnego rozrodu. Galtona urzeka potga krzywej rozkadu normalnego Gaussa, powszechnie znanej pod nazwkrzywej dzwonowej. Poniewa rozkad fizycznych prawidowoci i wyjtkw - wysokoci, wagi itd. - mona atwo opisa w ramach danej populacji, Galton uwaa, e inteligencj take mona ujmowa w sposb ilociowy i e rne stopnie inteligencji czowieka da si wyjani, znajc inteligencj jego rodzicw. W okresie rosncej liczby przestpstw i biedy panujcej w drugiej poowie

dziewitnastego wieku w wielkich miastach takich jak Londyn czy Nowy Jork Galton uwaa, e mona uzyska zdrowsz, obdarzon wiksz inteligencj populacj dziki

odpowiedniemu planowaniu na poziomie rzdw - t wanie ide nazwa eugenik. Jedn z jego propozycji byo zaproponowanie darmowych ceremonii lubnych w Opactwie Westminsterskim parom speniajcym okrelone kryteria eugeniczne. Jednym z najbardziej gorliwych uczniw Galtona w Anglii byl Karl Pearson, ascetyczny osobnik, kwakier i socjalista, ktry studiowa matematyk w Cambridge, a potem w Londynie, zanim uda si do Niemiec, aby powici si tam naukom biologicznym. By twrc nowoczesnej statystyki, a jego oryginalny wkad obejmowa wprowadzenie testu chikwadrat oraz pojcia odchylenia standardowego. Powiciwszy si zadaniu okrelenia ilociowego danych biologicznych, ostatecznie wyldowa w University College w Londynie, miejscu, gdzie narodzia si filozofia utylitarystyczna. Zdoby fundusze na biometryk, wymierny aspekt biologii, co umoliwio zaoenie laboratorium biometrycznego oraz czasopisma Biometrika. Po mierci Galtona w 1911 roku Pearson zosta profesorem w katedrze eugeniki i kierownikiem Krajowego Laboratorium Eugeniki im. Galtona, gdzie zbierano rozmaite dane dotyczce wielu cech, ktre uznawano za dziedziczne. Obejmoway one rozmaite choroby, alkoholizm oraz inteligencj, chocia gwnjej miar, przed testami inteligencji, bya ocena wychowawcy klasy dziecka. Obserwujc korelacje midzy inteligencj rodzicw i wielkoci rodziny, Pearsons doszed do wniosku, e populacja Wielkiej Brytanii zmierza ku rychej degeneracji. Pearsons lansowa ide, e z punktu widzenia eugeniki wojna ma warto pozytywn wskutek selekcji bdcej rezultatem walki. Ta zaleno postpu od przetrwania rasy najlepiej przystosowanej - pisa - wyjtkowo ponura, jak wielu z was si moe wydawa, sprawia, e walka o przetrwanie stanowi ratunek; to poncy tygiel, z ktrego wypywa szlachetniejszy metal.1 Entuzjazm zwizany z eugenik i korzyci jakoby wynikajce z wojny nie ograniczay si do Anglii. W Stanach Zjednoczonych Roland Campbell Macfie twierdzi, e wojna prowadzi do niedoboru mczyzn i w rezultacie do skuteczniejszego odsiewania kobiet. Wojna nie oznaczaa wycznie onierskiej selekcji mczyzn w wyniku ich przypadkowej eliminacji, ale celow i rygorystyczn selekcj kobiet. Wojna oznaczaaby wic popraw zdrowia i urody walczcych ras. Jak zauwaa Stefan Khl, pogld ten wpisywa si w militarystyczne, imperialistyczne mylenie tego okresu i wiza eugenik z ruchami nacjonalistycznymi w rnych krajach.2

Odpowiednikiem Karla Pearsonsa w Stanach Zjednoczonych w dziedzinie eugeniki by Charles Davenport, ktry w podobny sposb czy biologi i matematyk dla uzyskania wnioskw dotyczcych eugeniki w odniesieniu do postpowania i inteligencji. Przekonano go, e niektre grupy etniczne cierpi na stereotypowe niedostatki moralne, e przestpczo i prostytucja s dziedziczne. Zaoy Urzd Rejestrw Eugenicznych i opracowa program przetwarzania danych dotyczcych cech populacji Stanw Zjednoczonych. Davenport wsppracowa blisko z Henrym Goddardem, ktry wraz z psychologiem Lewisem Termanem wprowadzi w Stanach Zjednoczonych francuski test inteligencji Bineta, ktry sta si tam znany jako test StanfordaBineta. Przekonani, e za inteligencj jest odpowiedzialny pojedynczy gen, wprowadzili take pojcie ilorazu inteligencji (IQ). Zastosowanie tego testu w odniesieniu do imigrantw prowadzio do odrzucenia niektrych grup etnicznych. Goddard popiera nazbyt uproszczony mendlowski pogld na kwesti dziedzicznoci inteligencji; tak wic dwaj heterozygotyczni rodzice mieli posiada jeden gen inteligencji i jeden gen kretyna. Zakadajc, e aden z nich nie jest genem dominujcym, oczekiwany stosunek typw ich potomstwa byby nastpujcy: jeden inteligent, jeden kretyn oraz dwa typy porednie. Tego rodzaju pogldy zachcay do stosowania praktyk eugenicznych, ktre zakazyway zwizkw osb obcionych chorobami genetycznymi, ki, a take charakteryzujcych si zachowaniem antyspoecznym lub nawet naogowym onanizowaniem si. W niektrych stanach (przykadem moe by Indiana) wprowadzono obowizek przymusowej sterylizacji w drodze kastracji i napromieniowania. Tymczasem w Niemczech rozwj eugeniki, podobnie jak higieny rasowej, w coraz wikszym stopniu ksztatowa pseudodarwinizm, jak rwnie mitologia supremacji aryjskiej rasy. Do gwnych krzewicieli tych pogldw naleeli Philalethes Kuhn, ktry od 1920 roku kierowa higien kliniczn w Technische Hochschule w Drenie, Hans Reiter, ktry od 1919 roku naucza higieny o zabarwieniu rasistowskim w Rostocku, oraz Fritz Lenz. Ten ostatni kierowa od 1923 roku katedr higieny rasowej uniwersytetu w Monachium; Hitler wyrazi podziw dla jego pogldw dotyczcych ras i medycyny, kiedy odwiedzi wizienie w Landsbergu w 1924 roku. Lenz odwzajemni komplementy, stajc si entuzjastycznym czonkiem partii nazistw. Mimo wyraanego w pierwszej dekadzie stulecia optymizmu wobec eugenicznych zalet wojny Pierwsza Wojna wiatowa radykalnie zmienia to nastawienie. Na amach brytyjskiego Eugenics Review Edward Poulton i Leonard Darwin napisali, e wojna bezsprzecznie doprowadzia do mierci najlepszych, bya wic wysoce dysgeniczna.

Z tego powodu po Pierwszej Wojnie wiatowej czonkowie Midzynarodowej Organizacji Eugeniki zgodnie potpili wojn. Ploetz przewodzi niemieckim eugenikom, opowiadajc si za eugenicznym pokojem, a nazistowscy politycy poparli jego argumenty. Walter Gross, kierownik Biura Polityki Rasowej partii owiadczy: Poniewa nazistowskie Niemcy myl w kategoriach rasowych, pragn pokoju.3 O ile prawa popierajce eugenik znajdoway przychylno w oczach zwolennikw w Skandynawii i Niemczech w okresie midzy wojnami, podobnym rodkom sprzeciwiano si w Anglii, pomimo tego, e byy wci popierane przez niewielk liczebnie elit. Kiedy profesor E. W. MacBride napisa w 1936 roku do naukowego tygodnika Nature, zalecajc wprowadzenie finansowanego przez rzd programu eugeniki, doczeka si odwanej riposty ze strony budzcego respekt Josepha Needhama, biochemika i eksperta od spraw Chin: Trudno nie wyrazi konsternacji, stykajc si z takimi doktrynami, tak niebezpiecznymi dla ludzkoci, ktre maj imprimatur tygodnika naukowego, zapewne najsawniejszego na wiecie.4 Innym wpywowym brytyjskim naukowcem i przeciwnikiem eugeniki by w latach trzydziestych Lionel Penrose, ojciec matematyka i fizyka Rogera Penrosea. Penrose otrzyma katedr Pearsona w University College w Londynie, usuwajc z jej nazwy sowo eugenika. Twierdzi stanowczo, e inteligencj zawdziczamy rozmaitym czynnikom genetycznym, jak rwnie czynnikom rodowiskowym. Psychiatria i eutanazja Innym dalekosinym skutkiem Pierwszej Wojny wiatowej by oglny upadek popularnoci i reputacji psychiatrii jako cieszcej si respektem dyscypliny naukowej, czemu towarzyszy skandal z powszechnymi zaniedbaniami i przypadkami maltretowania pacjentw w zakadach dla umysowo chorych. Rozziew midzy miaymi zaleceniami Friedricha Schallmayera i rzeczywistoci by wyjtkowo jaskrawy. Niedoywienie, choroby i zaniedbania panoway w niemieckich zakadach dla obkanych, czego dowodem jest ogromna liczba 30% ofiar miertelnych wrd ich pensjonariuszy w czasie wojny.5 Jednoczenie onierze cierpicy na nerwic frontow i inne skutkiwalki w okopach byli poddawani brutalnemu psychiatrycznemu leczeniu, ktre obejmowao stosowanie karnej terapii elektrowstrzsowej. Sytuacja nie ulega poprawie w niemieckich szpitalach psychiatrycznych po wojnie, gdy kryzys ekonomiczny i polityczny pozbawi zakady dla psychicznie chorych rodkw finansowych na ich podstawowe potrzeby. Historyk Michael Burleigh zwraca uwag, e mimo ruchu na rzecz aktywnych reform, domagajcego si poszanowania praw pacjentw oraz kontroli procedur kierowania na przymusowe leczenie psychiatryczne, odzyway si gosy oburzenia, skarc si na

marnowanie rodkw na rzecz umysowo chorych. Czoowymi zwolennikami rozwizania rosncej armii upoledzonych umysowo byli prawnik Karl Binding i psychiatra Alfred Hoche, ktry spopularyzowa zwrot lebensunwertes Leben (ycie niezasugujce na ycie) w swym najwaniejszym traktacie Die Freigabe der Vernichtung lebensunwerten Lebens (Zwikszenie kontroli nad unicestwieniem ycia niezasugujcego na ycie), opublikowanym w Lipsku w 1920 roku. Binding zaleca, aby pozwoli lekarzom na przerywanie z wasnej inicjatywy bolesnej egzystencji pacjentw; tak samo nakania, aby spoeczestwo unicestwiao ycie bdce dla jego istnienia ciarem. Podchodzc do rzeczy nader praktycznie, Hoch wymienia rodki, ktre roztrwoniono na utrzymywanie przy yciu niedorozwinitych jednostek. Idioci nie maj prawa y, twierdzi, poniewa s pozbawieni podstawowych wartoci, ktre czyni ycie witym. Utrzymywa, e zakoczenie ycia idioty nie oznacza zabjstwa w powszechnie przyjtym rozumieniu tego czynu.6 Powysza argumentacja, zapewne bardziej ni jakakolwiek inna, dostarczya nazistowskiemu reimowi etycznego uzasadnienia eutanazji. Chocia w pierwszym okresie panowania reimu publiczna dyskusja koncentrowaa si na zapobieganiu podzenia potomstwa obcionego chorob dziedziczn, czyli stosowaniu sterylizacji, idea unicestwiania ycia niezasugujcego na ycie rozprzestrzeniaa si, znajdujc poparcie wrd krewnych osb, ktre zgodziy si na takie rozwizanie. Tymczasem wielu czoowych psychiatrw, zatrudnionych na niemieckich

uniwersytetach, skaniao si ku narodowemu socjalizmowi. Najbardziej prestiowym orodkiem naukowym by Instytut Psychiatrii Cesarza Wilhelma w Monachium, powstay w 1917 roku dzikirodkom z Fundacji Rockefellera oraz szczodrobliwoci Jamesa Loeba, amerykaskiego yda i filantropa. Dyrektor Instytutu profesor Emil Kraepelin zgromadzi grup wybitnych klinicystw i naukowcw, w tym neurologa Aloisa Alzheimera, ktry odkry chorob nazwan jego imieniem. W latach dwudziestych Ernst Riidin kierowa programem badawczym powiconym genealogii i demografii, ktry sta si kamieniem wgielnym bada w dziedzinie genetyki i schizofrenii. Kiedy partia Hitlera podja prb zdobycia wadzy, Riidin sta si entuzjastycznym propagatorem eugeniki i higieny rasowej. Jego reputacja zapewniaa powszechn akceptacj nazistowskiej polityki przymusowej sterylizacji. Pod jego egid schizofrenia i psychoza maniakalnodepresyjna zostay uznane za jednostki objte przymusem sterylizacji. W miar rozpowszechniania si tej praktyki Instytut Psychiatrii Cesarza Wilhelma sta si rdem specjalistycznych opinii w zakresie eugeniki i postpowania w konkretnych przypadkach.

W ten sposb w pierwszych latach po Pierwszej Wojnie wiatowej pooono medyczne i naukowe podstawy idei eliminacji umysowo chorych, przygotowujc Niemcy do propagandy, w ktrej ubolewano nad kosztem utrzymywania balastu psychicznie chorych i obarczonych chorobami wrodzonymi. CZ DRUGA NOWA FIZYKA 1918-1933 7. Fizyka po Pierwszej Wojnie wiatowej Pierwsz Wojn wiatow nazwano wojn chemiczn - okrelenie, ktre zawdzicza pracy Fritza Habera i jego kolegw. Jednak rwnie fizycy odegrali swoj rol w wojnie, w ktrej armaty byy gwn broni na ldzie i na morzu, a zasadniczy problem polega na celnoci ognia bez wzgldu na pogod, dym, odlego, ciemno i falowanie morza. Do ustalenia pozycji dziaa wroga oraz innych celw wysyajcych sygnay moliwe do zaobserwowania onierze Pierwszej Wojny wiatowej wykorzystywali fizyk fal akustycznych, optyk, elektromagnetyzm i pomiary wstrzsw sejsmicznych.1 Naukowcy zaangaowani po obu stronach w podstawowe badania powicili si pracom nad technologiami wojennymi, pokazujc, jak w czasie wojny nietrway i kruchy jest podzia na nauk czyst i nauk stosowan Max Born z Getyngi prowadzi badania nad wpywem wiatru i wysokoci na rozchodzenie si dwiku. Max Wien z Jeny pracowa nad cznoci bezprzewodow w statkach powietrznych. Arnold Sommerfeld z Monachium, szanowany fizyk teoretyczny, pracowa nad metodami podsuchu rozmw telefonicznych wroga; jego urzdzenie podsuchowe potrafio wykry sygnay z odlegoci ponad p mili od linii telefonicznej. Naukowcy brytyjscy, ktrzy byli zbyt starzy, by walczy, rwnie angaowali si w prace zwizane z wojn, podczas gdy modsi entuzjastycznie ruszali do okopw, gdzie zbyt wielu z nich zgino. Od kuli snajpera w Dardanelach zgin byskotliwy fizyk, protegowany Rutherforda, H. J. C. Moseley. Brytyjscy fizycy, jak na przykad Arthur Pollen, od dawna zmagali si z problemem kontrolowania ognia artyleryjskiego w wypadkuokrtw wojennych. William Henry Bragg, ojciec Lawrencea i wraz z synem wsptwrca krystalografii promieni X, pracowa nad urzdzeniem pozwalajcym za pomoc dwiku lokalizowa armaty przeciwnika. Ralph Fowler (ktry zosta ziciem Rutherforda) prowadzi w British Munitions Inventions Department badania nad wykorzystaniem instrumentw optycznych w celu poprawy kontroli prowadzonego ognia w dziakach przeciwlotniczych. Frederick Lindemann (przyszy Lord Cherwell, doradca naukowy Winstona Churchilla) pracowa w Farnborough nad wykorzystaniem promieniowania podczerwonego jako ewentualnego systemu wczesnego

ostrzegania przed zbliajcymi si samolotami wroga. Z kolei Ernest Rutherford z Manchesteru bada moliwoci lokalizacji UBootw. Naukowcy brytyjscy ju na pocztku Pierwszej Wojny wiatowej zdawali sobie spraw z tego, jak wana jest nauka i technologia w rozwoju uzbrojenia. Wydawca Natur w numerze z dnia 17 czerwca 1915 roku nakania rzd do lepszego wykorzystania setek ludzi wiata nauki w kraju, ktrych energia i specjalistyczna wiedza nie jest efektywnie wykorzystywana. Podobnie jak ich niemieccy odpowiednicy niektrzy wielcy brytyjscy ludzie nauki zaangaowali si w prac na rzecz wojny niekoniecznie zgodn z ich talentami i wiedz. Rutherford znany z bada nad atomem w czasie wojny wierzy, e okrty podwodne mona wykry tylko przy pomocy fal dwikowych. Wraz ze swoim zespoem skupi si na rozwiniciu idei hydrofonw oraz innych urzdze nasuchowych wcznie z

wykorzystaniem zjawiska piezoelektrycznego w kwarcu (w krysztaach kwarcu powstaj impulsy elektryczne w wyniku napre mechanicznych, na przykad wywoanych dziaaniem fal dwikowych) w celu lokalizacji dwiku o wysokiej czstotliwoci. Technologia ta zapowiadaa technik detekcji w postaci sonaru. Pod koniec wojny Rutherford zacz mie pewne obawy co do przyszych moliwoci fizyki atomowej. Istnieje anegdota, ktra mwi, e kiedy mu robiono wyrzuty z powodu nieobecnoci na zebraniu ekspertw od odzi podwodnych, Rutherford znany ze swego tubalnego gosu powiedzia: Prosz mwi ciszej. Braem udzia w eksperymentach, z ktrych wynika, e atom moe ulec sztucznemu rozszczepieniu. Jeeli to prawda, ma to o wiele wiksze znaczenie ni caa ta wojna.2 Pniej owiadczy, e nigdy nie zdoamy w ten sposb uwolni energii w duych ilociach. Rutherford,Bragg i J. J. Thomson (znany jako JJ, fizyk, ktry odkry elektron) byli czonkami sztabu brytyjskiej marynarki wojennej, ale marynarka niechtnie rozmawiaa o taktyce i strategii z cywilami, wskutek czego wiele moliwoci nie zostao zrealizowanych. Pod koniec Pierwszej Wojny wiatowej niewiele osb zarwno w rzdzie, jak i w armii potrzebowao dodatkowych argumentw, aby uwierzy, e fizyka jest niezbdna przy produkcji broni i w technologii obronnej oraz e potrzebne s powane nakady ze strony rzdu, jeli nauka miaaby w przyszych planach odegra zasadnicz rol. Pod koniec 1918 roku fizyka wojskowa zdya zyska solidne podstawy, ale niewiele osb byo w stanie odgadn, do jakiego stopnia ta dyscyplina nauki zdominuje innowacje w zakresie broni i systemw obronnych Drugiej Wojny wiatowej, szczeglnie przy wykrywaniu samolotw w nocy. T trudno uchwyci pisarz Russel McCormmach w powieci Night Thoughts of a Classical Physicist. Zastanawiajc si nad t kwesti w trakcie Pierwszej Wojny wiatowej, profesor Victor Jacob, bohater utworu, dochodzi do nastpujcego wniosku: Jeli nie daj

Boe wiat znowu miaby wyruszy na wojn, wwczas wykorzysta fizyk nowoczesn Jednak w tej wojnie wykorzystano kad ga fizyki klasycznej. Co zatem jest fizyk nowoczesn? Nowoczesna fizyka W pierwszym roku nowego stulecia - co ujawnio si w caej okazaoci podczas Wystawy Midzynarodowej w Paryu - witowano triumf niemieckich osigni naukowych oraz wiar w technologiczn przyszo ojczyzny, ktra - jak powszechnie uwaano spoczywaa na bezpiecznych fundamentach. Jednak w miar jak zwiedzajcy wystaw gromadzili si w Paryu, eby podziwia budzce wraenie artefakty oraz nowe procesy chemiczne i przemysowe, w laboratoriach i w salach seminaryjnych Europy rodziy si idee, ktre miay zmieni sposb postrzegania i rozumienia natury, torujc drog technologiom, o jakich nikomu si jeszcze nie nio. A do przeomu wiekw naukowcy uwaali natur oraz wszechwiat za mniej wicej przewidywalny, deterministyczny i mechanistyczny, gdzie materialne efekty s nastpstwami materialnych przyczyn. Obiecujcy modzi fizycy byli zachcani do zajcia si innymi dziedzinami, poniewa uwaano, e fizyka jako nauka zasadniczo dokonaa ju wszelkich odkry. Przewaa pogld, e wiedza dotyczca energii, ruchu, promieniowania i elektromagnetyzmu bya mniej wicej pena. Naukowcy pracowali, zakadajc, e poznano ogln struktur praw natury i e zadaniem nauki bdzie teraz uzupenianie szczegw. Materi i energi postrzegano w kategoriach zdroworozsdkowych modeli mechanicznych, co odpowiadao ludzkiej intuicji. Brytyjski naukowiec William Thomson (lord Kelvin) stwierdzi, e nie zyska penej satysfakcji, pki nie bdzie mg stworzy mechanicznego modelu rzeczywistoci. Jednak to wszystko miao ulec zmianie, a naukowcy niemieccy mieli w tym procesie odegra gwn rol. S takie chwile - pisa Erie Hobsbawm w swoim dziele Age of Empire 1875-1914 kiedy cay sposb pojmowania i rozumienia wszechwiata zmienia si w stosunkowo krtkim czasie, a dekada poprzedzajca Pierwsz Wojn wiatow, bya jednym z takich okresw.4 Hobsbawm odnosi si do punktw zwrotnych, jakie pojawiy si w nauce pod koniec dziewitnastego wieku i na pocztku dwudziestego w psychologii, biologii, fizyce. Byy to innowacje pocztkowo znane i doceniane jedynie przez niewielk mniejszo stanowic intelektualn i naukow elit Stanw Zjednoczonych i Europy. Wrd tych innowacji znalaza si publikacja Objanianie marze sennych Freuda, wskrzeszenie eksperymentw Mendla w genetyce oraz prace niemieckiego naukowca Maxa Plancka, ktry kierowa katedr fizyki na uniwersytecie w Berlinie.

Planck, ktry by typem niezwykle maomwnym i powcigliwym (jeden z jego uczniw opisywa go jako skromn posta w ciemnym garniturze, w wykrochmalonej biaej koszuli i czarnej muszce [...] podobn do typowego, pruskiego urzdnika pastwowego),5 zajmowa si natur promieniowania elektromagnetycznego. W 1900 roku zaproponowa gboko idc zmian w dotychczasowym rozumieniu fizyki, twierdzc, e promieniowanie istnieje w postaci cakowitych wielokrotnoci malekich iloci energii zwanych kwantami. Innymi sowy, jego obliczenia miay sens wycznie przy zaoeniu, e wiato jest emitowane nie w postaci fal o dowolnej energii, jak oglnie sdzono, ale w malekich paczkach energii. Kiedy na zebraniu Berliskiej Akademii Nauk Planck przedstawi swj kwantowy model, ani on, ani suchacze nie zdawali sobie sprawy z konsekwencji zbliajcej si wanie kwantowej rewolucji w fizyce. Hipoteza Plancka bya zasadniczo tylko jednym krokiem z serii niezwykych odkry fizyki pod koniec dziewitnastego stulecia. Pi lat wczeniej inny Niemiec Wilhelm Roentgen odkry promienie X, nowy rodzaj promieniowania, co podwayo dotychczasowe zaoenia w fizyce i badaniach eksperymentalnych. Dwa lata pniej fizyk z Cambridge J. J. Thomson wykaza, e promienie katodowe skadaj si z czstek dwa tysice razy lejszych od atomu wodoru. W midzyczasie we Francji fizyk AntoineHenri Becquerel zauway, e uran powoduje zmtnienie nienawietlonych pyt fotograficznych. Francuskopolska badaczka Maria SkodowskaCurie jako pierwsza uya okrelenia,radioaktywno, gdy podczas prowadzonych dowiadcze przypadkowo stwierdzia, e niektre cikie pierwiastki emituj rne rodzaje promieniowania. Z pocztkiem nowego stulecia badacze zaobserwowali zjawisko promieniotwrczego rozpadu uranu. Promienie X, radioaktywno, rozpad beta i widmo promieniowania wzbudziy wtpliwoci co do niekwestionowanego prymatu fizyki klasycznej - krzepicego zwizku pomidzy naukowym wyjanieniem a zdroworozsdkow intuicj. Tak jak teoria Darwina zaproponowaa ide ewolucji gatunkw i doprowadzia do zaamania praw naturalnych, tak fizyka atomowa miaa dokona zmian w myleniu na temat wiata fizycznego. Chocia liczne pomiary potwierdziy prawdziwo wzoru Plancka, opisujcego widmo promieniowania w oparciu o hipotez kwantw, w nastpnych miesicach i latach zarwno Planck, jak i jego koledzy nadal nie wiedzieli, co si za tym kryje. Jeden z naukowcw napisa, e Planck wyjani niezrozumiay fakt za pomoc jeszcze bardziej niezrozumiaego zaoenia, e fale wietlne wystpuj w drgawkach. W roku ogoszenia epokowej szczeglnej teorii wzgldnoci (1905) Einstein napisa artyku, w ktrym stwierdzi, e kwanty Plancka zainspiroway niemieckiego fizyka Philippa

Lenarda (utosamianego pniej z nauk nazistowsk) do przeprowadzenia serii eksperymentw. Einstein wykorzysta kwantow ide Plancka do wyjanienia efektu fotoelektrycznego. Maksimum energii emitowanego elektronuzaleao wycznie od dugoci fali wiata, a nie od jej natenia, jak chciaaby fizyka klasyczna. Jak zauway Einstein, wiato zachowywao si jak rj czstek, czyli fotonw. I tak oto pojawi si paradoks. Ogromnym osigniciem dziewitnastowiecznej fizyki byo wykazanie przez Jamesa Clerka Maxwella, e wiato zachowuje si jak fala pola elektromagnetycznego; Maxwell poda rwnania matematyczne opisujce zachowanie si wiata. Ale jak wiato mogo by zarwno czstk, jak i fal? Kcca si z intuicj teoria kwantw, ktra opieraa si na prawdopodobiestwie, wielkociach nielokalnych oraz opisywana nieatw matematyk podwaya determinizm fizyki newtonowskiej i wniosa do naszego rozumienia natury nieuchwytn niepewno. Do dzi owa niepewno jest przedmiotem wielu nierozstrzygnitych dyskusji, zwaszcza wobec faktu niemonoci pogodzenia jej z fizyk klasyczn. Pomimo zniechcajcych trudnoci pojciowych i dostpnoci jedynie dla nielicznej elity naukowcw i matematykw teoria kwantw miaa doprowadzi do powstania zdumiewajcej teorii budowy wiata atomowego i subatomowego, bdcej piknym osigniciem intelektualnym i dowodem niezwykej wyobrani. Miaa wywrze ogromny wpyw na rozwj fizyki i chemii, a jej przewidywania wykazyway niezwyk zgodno z wynikami obserwacji. Miaa te doprowadzi do zrozumienia i opanowania zjawiska rozszczepienia i reakcji acuchowej; bya rdem nowych technologii, ktre odmieniy wiat, ale zarazem objawiy si w postaci grzyba bomby atomowej. Kto zasuguje na sowa pochway lub oskarenia za rozwj odkry, ktre wyniky z prac Plancka i Einsteina na pocztku dwudziestego wieku? Jedno jest pewne: o ile niemiecki talent mia znaczcy wkad w rozwj teorii kwantw i o ile Getynga, Monachium i Berlin byy gwnymi orodkami postpu, rozwoju i rda inspiracji, o tyle intelektualny wigor i geniusz mia swj pocztek w miejscach tak odmiennych jak Cambridge, Manchester, Kopenhaga, Wiede, Moskwa, Pary i Zurych. Fizyka kwantowa rozwijaa si dziki swobodnemu przepywowi informacji oraz szerokiej wsppracy pomidzy naukowcami rnych narodowoci i kultur. Kluczowym wydarzeniem ilustrujcym wspprac uczonych na wczesnych etapach bada nad teori kwantw by Pierwszy Midzynarodowy Kongres Solvaya w dziedzinie fizyki, ktry odby si w padzierniku 1911 roku w Brukseli w hotelu Metropol. Ernest Solvay by bogatym belgijskim chemikiem, ktry zrobi fortun na opracowaniu procesu przemysowej produkcji wglanu sodu. Jego imperium przemysowe sigao od Stanw

Zjednoczonych przez Europ po Rosj. Jako mylicielowi i filantropowi zaleao mu na promowaniu socjologii i nauki w ogle. Byo to zapewne pierwsze midzynarodowe spotkanie skupiajce si na konkretnych zagadnieniach wspczesnej fizyki. Pod auspicjami Solvaya miao si jeszcze odby bardzo wiele podobnych konferencji. Media przeoczyy znaczenie tego wydarzenia, chocia ucieczka dwojga uczestnikw - pani Curie i Paula Langevina - bya w rodowisku naukowym przedmiotem licznych plotek. Udzia Ernesta Rutheforda w pierwszej konferencji Solvaya wpyn na pierwsze prace w dziedzinie fizyki kwantowej modego Duczyka Nielsa Bohra z Kopenhagi. Henri Poincare, francuski matematyk i fizyk, wywar wpyw na innego uczestnika, Anglika Jamesa Jeansa. Pniej Poincare wrci do Parya, aby dzieli si z innymi sw wiedz za porednictwem szeregu publikacji, ktre zwrciy uwag jego francuskich kolegw. Fizykochemik Walther Ernst zapewni udzia w konferencji takich naukowcw jak Planck, Einstein, Sommerfeld, KamerlinghOnnes, Rutherford, Langevin i Curie. Jednym z modych sekretarzy tego spotkania by 25-letni Frederick Lindemann, ktry dwie dekady pniej zosta doradc naukowym Winstona Churchilla. Lindemann zostawi osobiste zapiski mwice o tym spotkaniu. Dyskusje byy interesujce, informowa swojego ojca mieszkajcego w Devon, ale w ich efekcie ugrzlimy jeszcze bardziej. Wydaje si, e w kadym punkcie pojawiaj si sprzecznoci. Lubi Einsteina i zauway, e ma on ydowski nos. Wydaje si, e i Einstein polubi Lindemanna. Niemal go zaprosiem do nas, do Devon. [...] Jednake nie dba wcale o wygld i przychodzi na kolacj w surducie. Mwi, e nie zna si za dobrze na matematyce i potrafi opracowa jedynie oglne zaoenia, ale wyglda na to, e doskonale sobie z tym radzi.6 Podczas kocowej sesji konferencji Einstein owiadczy: Wszyscy zgadzamy si co do tego, e wspczesna, tak zwana teoria kwantw, chocia przydatna jako narzdzie, nie jest teoriw potocznym rozumieniu tego sowa i na pewno nie jest teori, ktr mona obecnierozwija w spjny sposb. Z drugiej strony wykazano, e mechaniki klasycznej [...] nie mona uzna za przydatne narzdzie teoretyczne w odniesieniu do wszystkich zjawisk fizycznych.7 Bez wzgldu na wysuwane zastrzeenia, kongres postawi Einsteina w centrum spoecznoci zwizanej z now fizyk. Einstein przez cay czas okazywa szacunek dla przewodniczcego kongresu H. A. Lorentza, z kolei Lorentz usiowa skusi Einsteina moliwoci objcia po nim katedry fizyki w Lejdzie. Einstein z szacunkiem poinformowa go, e auje, ale nie moe przyj tej propozycji. Wzgldno i antyrelatywici

Albert Einstein urodzi si w Niemczech w miecie Ulm w 1879 roku. Jako chopiec uczszcza do gimnazjum Luitpold w Monachium, militarystycznej instytucji o bardzo surowej dyscyplinie, ktra nie za bardzo mu odpowiadaa. Nauczyciel zachca go do opuszczenia szkoy w wieku szesnastu lat, twierdzc, e indolencja Einsteina le wpywa na pracowito reszty klasy i e on sam nigdy w niczym nie odniesie sukcesu. By naturalnym outsiderem i nie cierpia reimu; obecnie uwaa si, e mg by dyslektykiem. Wykazywa mio do muzyki i uczy si gra na skrzypcach. Kiedy zauway w muzyce matematyczne prawidowoci, jego zapa i zainteresowanie muzyk jeszcze wzroso. W pniejszych latach, piszc o swoim braku praktycznych umiejtnoci i wyobrani, podkrela, e jego spostrzeenia byy zbyt gbokie, by je wyrazi sowami. Po krtkim pobycie w Mediolanie, gdzie jego ojciec prbowa ratowa rodzinny biznes, Albert osiad w Zurychu, gdzie zacz uczszcza na czteroletni kurs matematyki i fizyki na politechnice. Ojcu powiedzia, e postanowi zrezygnowa zarwno z niemieckiego obywatelstwa, jak i z ydowskiej wiary.8 Michael White i John Gribbin, komentujc to zdarzenie, napisali, e decyzje te byy oczywicie nieodczn czci jego jawnego zamiaru trzymania si z dala od wiata i zostania panem wasnego losu.9 W styczniu 1896 roku po zapaceniu 3 marek zosta oficjalnie zwolniony z niemieckiego obywatelstwa i przez pi lat by bezpastwowcem, po czym otrzymaszwajcarskie obywatelstwo. Kiedy w 1911 roku obejmowa stanowisko na niemieckim uniwersytecie w Pradze, musia przyj obywatelstwo austrowgierskie, niemniej jednak zachowa swoje szwajcarskie dokumenty.10 Zurych, miasto liczce na przeomie wiekw 153 tys., mieszkacw byo gocinn metropoli dla wolnych i rewolucyjnych ludzi. Owe,Ateny nad Limmatem - jak wwczas nazywano Zurych - miay otwarte zarwno granice, jak i szkoy. W przepenionych kosmopolitycznych kawiarniach mona byo spotka takich psychoanalitykw jak Adler, Jung i Freud, a take Lenina. Poniewa Einstein nie mg pracowa jako nauczyciel, przeprowadzi si do Berna, gdzie dosta posad w szwajcarskim biurze patentowym. W 1901 roku jego serbska kochanka Mileva Marie urodzia nielubn dziewczynk. Dziecko zostao zaadoptowane i zmaro w wieku 2 lat. W 1903 Einstein i Mileva pobrali si i przenieli do jednopokojowego mieszkania. Kontynuujc studia, Einstein uzyska doktorat z fizyki w 1905 roku, Mileva za urodzia syna Hansa Alberta. W tym samym roku Einstein ogosi szczegln teori wzgldnoci, ktra okazaa si podstaw dla zrozumienia zjawisk atomowych i subatomowych. Teoria na wiele sposobw sprzeciwia si powszechnej intuicji oraz naszemu rozumieniu czasu i przestrzeni. Einstein opar swoj teori na obserwacji, e prdko wiata nie zaley ani od prdkoci rda

wiata, ani od prdkoci obserwatora, do ktrego wiato dociera. Doprowadzio to do podstawowego postulatu mwicego, e prawa fizyki musz by takie same we wszystkich ukadach odniesienia poruszajcych si wzgldem siebie ze sta prdkoci. W rezultacie obserwatorzy w rnych ukadach odniesienia stwierdz, e upyw czasu zaley od wybranego ukadu odniesienia. Wedug Einsteina w szczeglnej teorii wzgldnoci nie istnieje co takiego jak absolutna przestrze i czas. Wszystkie obserwacje, takie jak czas zdarzenia, dugo struny lub ciar danego obiektu, s wzgldne i zale od szybkoci poruszania si obserwatora. Einstein sformuowa wzr E=mc2 wicy mas (m) i energi (E) (w fizyce klasycznej s to rne wielkoci), przy czym sta proporcjonalnoci jest kwadrat prdkoci wiata. Pniej Einstein uoglni to podejcie, tworzc ogln teori wzgldnoci, opublikowan w 1915 roku, ktra odnosi si do grawitacji oraz przyspieszonych ukadw odniesienia, Wykaza, e obecno masy zmienia struktur czasu i przestrzeni, jest rdemsiy, ktra powoduje przyspieszony ruch cia w przestrzeni, co przyczynio si do wyjanienia istotnych zjawisk kosmologicznych. Chocia oglna teoria wzgldnoci w zarysie bya znana ju na wczesnym etapie, jednak staa si gona dopiero po Pierwszej Wojnie wiatowej. Wydarzeniem, dziki ktremu zyskaa rozgos, bya ekspedycja zwizana z obserwacj zamienia Soca. Einstein przewidzia, e wiato gwiazdy, przechodzc w pobliu Soca, ulegnie ugiciu. Einstein obliczy take wielko tego ugicia. W 1919 roku pod kierownictwem Arthura Eddingtona, astrofizyka z Cambridge, zorganizowano ekspedycj do Brazylii oraz na wysp Principe u zachodnich wybrzey Afryki. W rezultacie Einstein zyska oglnowiatow saw. Londyski The Times da taki nagwek: Rewolucja w nauce: nowa teoria wszechwiata. Idee Newtona zdetronizowane.11 Paul Dirac, fizyk matematyczny z Cambridge, ktremu udao si powiza teori kwantw ze szczegln teori wzgldnoci Einsteina, pisa, e po Pierwszej Wojnie teoria wzgldnoci pojawia si jako cudowna idea wiodca do nowej dziedziny myli. To bya ucieczka od wojny [...]. Teoria wzgldnoci bya tematem, w ktrymkady czu si kompetentny, aby o niej pisa w uoglniony, filozoficzny sposb.12 Einstein nie zgadza si, by jego teorie nazywa rewolucyjnymi, wola od tego sowo ewolucyjne i podkrela, e jego praca powstaa na gruncie teorii stworzonych przez Isaaca Newtona i Jamesa Clerka Maxwella, ktry dokona unifikacji elektrycznoci i magnetyzmu, wprowadzajc pojcie pola eletromagnetycznego. Idea wzgldnoci szybko zostaa wprowadzona do literatury, estetyki, ekonomii i filozofii, i to w sposb daleki od naukowej autentycznoci. Na przykad Jos Ortega y Gasset

widzia wzgldno jako cudowny dowd na harmonijn wielorako wszystkich moliwych punktw widzenia.13 Naukowcy mieli rne pogldy na temat teorii Einsteina. We Francji patrzono na ni podejrzliwie jako na teori niemieck, w Stanach Zjednoczonych uznano j za przeciwiestwo do zdrowego rozsdku. Pewien profesor fizyki w Princeton potpi j, poniewa podstawowe teorie fizyczne musz by zrozumiae dla kadego, zarwno dla przecitnego czowieka, jak i dla kogo wyksztaconego.14 W Wielkiej Brytanii, gdzie nadal funkcjonowaa bdna teoria eteru, naukowcy stosunkowo powoli przyjmowali teori Einsteina. Zgodniez falow teori wiata hipoteza eteru - wszechobecnego kosmicznego medium - z grubsza tumaczya rozchodzenie si wiata. Postawiono hipotez, e fale musz si rozchodzi w jakim medium, podobnie jak fale w wodzie. Fala rozchodzca si w prni wydaje si pozbawiona sensu. Jednak w Niemczech teoria wzgldnoci miaa ywy oddwik i bya przyczyn debat. I to wanie tutaj pojawili si antyrelatywici, grupa fizykw, ktrzy byli w rwnym stopniu prawicowi w dziedzinie polityki, jak i konserwatywni w nauce. Wiodcymi postaciami wrd antyrelatywistw byli Philipp Lenard oraz Johannes Stark (laureaci Nagrody Nobla), ktrzy widzieli bezporedni zwizek midzy sprzecznociami fizyki teoretycznej i kwantowej a antysemityzmem i fizyk aryjski powsta ju za panowania Hitlera. Stark i Lenard ostro krytykowali teori Einsteina jako mieszn, zdegenerowan i pozbawion dowodw. Czterowymiarowa czasoprzestrze, zakrzywienie przestrzeni oraz paradoks blinit nie miay znaczenia w sensie fizycznym. Uwaali, e teoria wzgldnoci nie ma nic wsplnego z nauk; teoria ta bya ideologiczna i powizana z polityk wadzy w nauce niemieckiej. Einstein dosy szybko wykaza, e kampania antyrelatywistw w rzeczywistoci bya aktem antysemityzmu. Philip Lenard Zdumiewajc cech powstajcego na pocztku lat dwudziestych narodowego socjalizmu, ktry rs wraz z rwnolegym rozwojem nowej fizyki, byo przekonanie o zwizku niemieckiej czystoci rasowej z autentyczn nauk. ydostwo natomiast byo zwizane z nauk oszukacz. Warto zaznaczy, e jeli chodzi o rasowe podejcie do nauki w Niemczech w latach dwudziestych, dwaj liderzy propagujcy t postaw, czyli Philipp Lenard i Johannes Stark, byli utalentowanymi badaczami, ktrzy wnieli znaczcy wkad do nauki na dugo przed tym, jak najwaniejsza staa si ideologia. Jak wida, indywidualna inteligencja oraz osobisty sukces w wiecie nauki nie gwarantuj posiadania racjonalnych, niezaangaowanych emocjonalnie, uniwersalnych zasad. Wyglda na to, e

osobowo i emocje nie daj si oddzieli od sposobu, w jaki naukowcy promuj siebie i swoje wasneosignicia. Istnienie rodowiska naukowego, dobrze umiejscowionego, ugruntowanego, niezalenego, idealnego dla dokonywania przeomowych odkry, nie jest adn gwarancj uksztatowania si dojrzaej, politycznej wiadomoci. Phillipp Lenard mia zapadnite oczy, krzaczaste brwi, zmierzwione wosy i cechowa si jadowit, fanatyczn gorliwoci w wyszukiwaniu wrogich celw. Przez wiele lat cierpia na chorob wzw limfatycznych, wskutek czego pochyla si, dotykajc barku uchem. Zabieg chirurgiczny uly jego cierpieniom. Lenard urodzi si w rodzinie handlarza winem z austrowgierskiego miasta Poszony (pniejszej Bratysawy), przyjecha do Niemiec, gdzie pracowa pod okiem Heinricha Hertza, iw 1888 roku przeprowadzi szereg eksperymentw, w ktrych wytwarzano fale elektromagnetyczne (od jego nazwiska jednostk czstotliwoci nazwano hertzem). Lenard zosta pniej asystentem Hertza na uniwersytecie w Bonn, po czym otrzyma katedr na uniwersytecie w Heidelbergu. W 1905 roku, w wieku czterdziestu trzech lat, Lenard otrzyma Nagrod Nobla za prace nad promieniami katodowymi. Jednym z jego odkry jest okno Lenarda, dziki czemu wizka promieni wytwarzanych w lampie katodowej moe zosta skierowana na znajdujc si na zewntrz tarcz. Lenard odkry, e promienie katodowe mog przenika przez atomy. Wyjani take, e atom w zasadzie jest pusty, a adunki dodatnie i ujemne s rozdzielone. Pomimo swej inteligencji i sukcesw w dziedzinie fizyki dowiadczalnej szczerze nienawidzi wielu kolegw naukowcw, a jego wrogo zapowiadaa rasistowsk wcieko pierwszych lat Trzeciej Rzeszy. Nienawidzi Wilhelma Konrada Roentgena, odkrywcy promieni X - odkrycia, ktre uwaa za swoje. Lenard pomg Roentgenowi zbudowa lamp o wysokiej czuoci niezbdn do wytworzenia promieni X, jednak zdaniem Lenarda starszy kolega nie raczy uzna jego wkadu. Nie cierpia take swojego wczeniejszego wsppracownika J. J. Thomsona. Oskara go o wykorzystanie swoich bada nad efektem fotoelektrycznym bez uznania wkadu samego Lenarda, przez co ywi gbok pogard do caej brytyjskiej nauki. W przemwieniu wygoszonym z okazji otrzymania Nagrody Nobla potpi Thomsona za ten czyn. Mia nastawienie bardzo praktyczne, za to brakowao mu wiedzy matematycznej i podstaw teoretycznych. Z czasem rozwina si w nim niech do matematyki oraz do fizyki matematycznej, i to w chwili, gdy dyscypliny te staway si coraz waniejsze.15 Na pocztku Pierwszej Wojny wiatowej jego nienawi do Anglikw osigna punkt kulminacyjny, stajc si rdem przekonania, e rasa wyspiarska jest zbiorowiskiem dwulicowych handlarzy, podczas gdy Niemcy s narodem bohaterw. By przekonany, e kontynent europejski powinien w stosunku do Anglii zastosowa intelektualn

blokad. Jego przekonanie o tym, e Anglicy popadli w intelektualn pustk, potwierdzio si, gdy przeczyta rasistowskie wywody Houstona Stewarta Chamberlaina, Anglika, ktry wkrad si w aski rodziny Wagnera i uzna Niemcy za swoj ojczyzn, aprobujc mit teutoskiej supremacji rasowej. Pocztkowo Lenard ywi szacunek dla Einsteina i jeszcze w 1913 roku rozwaa zaproszenie go do pracy w katedrze fizyki teoretycznej w Heidelbergu. Jednak jego stosunek do Einsteina zmieni si w czasie wojny, a Einstein zacz kojarzy Lenarda z antyrelatywistyczn kampani rozptan w Niemczech po wojnie. W 1920 roku odby si cykl wykadw atakujcych teori wzgldnoci. Einstein odpowiedzia na amach Berliner Tageblatt,16 pokazujc, e sta go na odwan polemik.,ebraa si grupa baznw - napisa Einstein - by utworzy kompani o pretensjonalnej nazwie: Syndykat Naukowcw Niemieckich waciwie tylko po to, by w oczach osb niemajcych nic wsplnego z fizyk obrzuci botem zarwno teori wzgldnoci, jak i mnie - jej autora. Jedna z gwnych postaci zabierajcych gos, pan Weyland, wcale nie wyglda na specjalist (czy jest lekarzem? inynierem? politykiem? nie udao mi si tego odkry) i nie przedstawi adnych rzeczowych argumentw. Byy to po prostu obelgi i bezpodstawne oskarenia. W dalszym cigu artykuu Einstein wykaza, e przedstawione przez Lenarda obiekcje w stosunku do teorii wzgldnoci zostay obalone na podstawie przedstawionego przeze mnie oglnego dowodu, ktry pokazuje, e w pierwszym przyblieniu wyniki oglnej teorii wzgldnoci s zgodne z wynikami mechaniki klasycznej. Ten atak wystarczy, aby wywoa dozgonny gniew Lenarda. Ale inne czynniki take mogy podsyci ten gniew. Jego jedyny syn zmar w 1922 roku wskutek niedoywienia spowodowanego wojn. Ponadto Lenard by jednym z tych inwestorw, ktrzy wymienili zoto naobligacje, ktre w latach Republiki Weimarskiej z powodu inflacji okazay si bezwartociowe. By przekonany, e zosta oszukany przez bogatych ydowskich politykw. Z jego powodu doszo do demonstracji, ktra miaa miejsce w Heidelbergu w czerwcu 1922 roku, kiedy nie opuci flagi instytutu do poowy masztu dla uczczenia mierci Walthera Rathenaua (Rathenau by politykiem, przemysowcem i ydem, ktry zdaniem Lenarda spowodowa w Niemczech nieodwracalne szkody). Przed budynkiem zebraa si grupa studentw, ktrych oblano strumieniem wody, bez wtpienia na polecenie Lenarda; wtedy studenci wdarli si do rodka i si zaprowadzili Lenarda do audytorium, gdzie obrzucili go wyzwiskami. Potem Lenard zosta ukarany przez wadze uniwersytetu za to, e nie uczci dnia oficjalnej aoby. Wkrtce potem Lenard wstpi do partii nazistowskiej.

Od tej chwili antysemityzm Lenarda sta si charakterystyczn cech jego pogldw na nauk i naukowcw. Lenard by pierwszym niemieckim naukowcem, ktry domaga si potpienia fizyki ydowskiej, czyli fizyki teoretycznej, oraz powrotu fizyki aryjskiej, czyli dowiadczalnej. W roku 1922 oskary swoich kolegw o zdrad wasnej rasy, ogaszajc, e ydzi s dobrze znani z przekrcania obiektywnych argumentw i przeksztacania ich w konflikty osobiste.17 Pierwszym znaczcym tekstem Lenarda bya praca Grosse Naturforscher (Wielcy badacze nauk przyrodniczych) opublikowana w 1929 roku, bdca pseudoantropologiczn encyklopedi biograficzn szedziesiciu piciu historycznych luminarzy nauki, ktrych cechowao aryjskogermaskie pochodzenie, poczwszy od Hipparcha z Nicei yjcego w pierwszym wieku naszej ery do Heinricha Hertza - jego dawnego nauczyciela. Jak na ironi Hertz by pkrwi ydem, ale zainteresowania dowiadczalne swego bohatera Lenard w caoci przypisywa jego aryjskiej matce, a niefortunne bdy w dziedzinie fizyki teoretycznej byy jego zdaniem win ojca Hertza. Argument dodatku aryjskiej krwi by bardzo czsto uywany przez Lenarda dla wyjanienia obecnoci licznych uzdolnie wrd ydw. Kolejnym dziwactwem by zwyczaj odwrotnego przypisywania cech. Na przykad w wypadku rwnania Einsteina E=mc2, dotyczcego zwizku midzy energi i mas, Lenard twierdzi, e odkrycia dokona mao znany austriacki fizyk Hasenohrl, Aryjczyk czystej krwi, a rwnanie zostao przez Einsteina wykradzione.18Historyk Alan D. Beyerchen utrzymuje, e kariera Lenarda ma charakter typowy dla wczesnych aktywistw nazistowskich. Dorasta na pograniczu Niemiec, romantycznie tskni za wielk postaci, ktra mogaby by jego przewodnikiem, i ywi niezaspokojon potrzeb odczuwania szczerego ludzkiego kontaktu i przynalenoci - te trzy powszechne cechy charakteryzuj osoby, ktre przyczyy si do hitlerowskiego ruchu.19 Beyerchen dodaje, e jego zawi i frustracja zwizane z otrzymaniem Nagrody Nobla przez Einsteina wyjaniaj wzrost jego antysemityzmu, a wyobcowanie ze rodowiska fizykw byo gwnym czynnikiem zwrcenia si w stron ekstremizmu. Nazistowski fizyk Johannes Stark Johannes Stark, pochodzcy z Bawarii syn waciciela ziemskiego, by partnerem Lenarda w kampanii wspierajcej aryjsk fizyk. Szybko i z powodzeniem wspina si po szczeblach naukowej kariery, odkrywajc wkrtce po trzydziestce efekt Dopplera w promieniowaniu kanalikowym (posta promieniowania emitowanego przez elektrod dodatni) oraz wpyw pl elektrycznych na linie widmowe, tak zwany efekt Starka, za co zosta uhonorowany Nagrod Nobla w 1919 roku. W tamtych latach by pod duym

wraeniem Einsteina, ktry poprosi go o napisanie artykuu do zaoonego i redagowanego przez siebie pisma naukowego. Naukowcy korespondowali ze sob przez blisko dwa lata. Stark jako jeden z pierwszych zacz wykorzystywa w swoich pracach pojcie kwantw wiata. Napisa w pniejszych latach artyku opisujcy eksperyment potwierdzajcy Einsteinowsk teori kwantw wiata. Stark jako podny autor prac naukowych by jednoczenie, jak to okreli laureat Nagrody Nobla James Franek, utrapieniem w kwestii wasnoci praw autorskich. Franek przyznawa, e Stark mia dobre pomysy i wpada na nie szybko. Wymyli na przykad, e fotochemia moe by procesem kwantowym. Nie byo to tak wyrane jak w wypadku Einsteina, ale mia to co.20 Jednak przed Pierwsz Wojn wiatow Starka rozgniewao i upokorzyo starcie z Arnoldem Sommerfeldem zwizane z przyjciem na stanowisko uniwersyteckie. Stark mia nadziej obj katedr nauniwersytecie w Getyndze, ale stanowisko to otrzyma Peter Debye, jeden z ulubionych uczniw Sommerfelda. Sposb, w jaki Stark uzasadni ten afront, zapowiada jego pniejsze uprzedzenia rasowe. Jego zdaniem doborem kadry kierowa krg ydowski i prosemicki wraz ze swym menederem [Sommerfeldern].21 Po wojnie Stark ze swym surowym spojrzeniem i sumiastymi wsami przypomina morsa. Otrzyma prac w Greifswaldzie, maym miasteczku uniwersyteckim, gdzie zosta aktywnym

nacjonalistycznokonserwatywnym politykiem walczcym z zagroeniami pyncymi ze strony rewolucji komunistycznej. Pniej przenis si na uniwersytet w Wrzburgu, gdzie zaangaowa si w aktywno polityczn wcigajc w ni innych fizykw. W opozycji do liberalnego Niemieckiego Towarzystwa Fizycznego stworzy alternatywn, reakcyjn organizacj pod nazw Zwizek Profesjonalnych Niemieckich Fizykw Uniwersyteckich, majc nadziej, e za porednictwem tej organizacji wywrze wpyw na obsad stanowisk oraz na przyznawane fundusze. Z uwagi na to, e ambitne wysiki zmierzajce do poddania kontroli rodowiska fizykw okazyway si bezskuteczne, Stark stawa si coraz bardziej jadowity i niepohamowany. Kiedy koledzy fizycy wymiali prac naukow (dotyczc optycznych waciwoci porcelany) jego protegowanego Ludwika Glasera, Stark doszed do wniosku, e otaczaj go mionicy Einsteina, i zrezygnowa z katedry. Stark kandydowa na stanowisko prezesa Pastwowego Instytutu Fizyki i Techniki, co miao mu zapewni now prestiow pozycj w spoecznoci fizykw, jednak i tutaj zosta pominity, co tylko powikszyo jego rozgoryczenie. Stark nie otrzyma stanowiska akademickiego do czasu dojcia Hitlera do wadzy w 1933 roku. Wtedy, w 1922 roku, Einstein otrzyma Nagrod Nobla (za rok 1921).

Sprawio to, e Stark w swej ksice zatytuowanej The Contemporary Crisis of German Physics dosownie zia jadem, atakujc Einsteina oraz jego teori wzgldnoci. Na krtko powstrzyma si od bezporedniego antysemityzmu, tym niemniej podstawy teorii oraz sposb publikacji uzna za antyniemieckie. Stark oskara Einsteina i jego naladowcw o promowanie na caym wiecie rewolucyjnej teorii, wskazujc na zbienoci z socjalni polityczn rewolucjw Niemczech tamtych czasw. Zdaniem Starka Einsteinowska metoda autoreklamy bya wyrazem zdrady Niemiec oraz niemieckiej nauki. Jednak ksika Starka zostaa negatywnie oceniona przez wybitnego fizyka Maxa von Laue, laureata Nagrody Nobla z 1914 roku za odkrycie dyfrakcji promieni X w krysztaach. Wyznaczyo to, jak napisa historyk Mark Walker lini frontu pniejszej batalii zwizanej z odkryciami Einsteina: po jednej stronie znalazo si naukowe poparcie teorii wzgldnoci oraz sprzeciw wobec rasistowskich, politycznych i ideologicznych atakw na ich twrc, a po drugiej nasiliy si osobiste ataki na Einsteina i jego dzieo, ktre miay coraz mniej wsplnego z nauk, a coraz wicej z ruchem narodowosocjalistycznym.22 Laue zakoczy swojrecenzj stwierdzeniem: Podsumowujc, ta ksika nigdy nie powinna bya zosta napisana; zarwno z punktu widzenia nauki w ogle, jak i z punktu widzenia nauki niemieckiej, nie mwic o dobrym imieniu samego autora.23 Dwa lata pniej, sze miesicy po hitlerowskim puczu monachijskim, 8 maja 1924 roku Lenard i Stark wsplnie opublikowali artyku pod tytuem Duch i nauka Hitlera w gazecie Grossdeutsche Zeitung. Autorzy porwnywali Hitlera z gigantami nauki, sawili aryjski geniusz i potpiali wielowiekowe demoralizujce wpywy judaizmu. Wychwalajc ducha totalnej przejrzystoci, szczeroci wobec zewntrznego wiata, autorzy poczyli te cechy z duchem i wiedz wielkich umysw przeszoci, Galileuszem, Keplerem, Newtonem i Faradayem Te same cechy podziwiamy w Hitlerze, Ludendorffie, Pohnerze i ich towarzyszach [...] zastanwmy si, czym jest przywilej obcowania z tego rodzaju ywym geniuszem, ktry przebywa wrd nas.24 Jednak czytelnicy nie powinni si udzi: aryjskoniemiecka krew, nonik tego wyjtkowego ducha, szybko si wyczerpuje, podczas gdy rozkwita obcy duch, ten sam, ktry powid Chrystusa na krzy a Giordana Bruna na stos. Po czym przechodz do bojowego okrzyku: Kadziemy obecnie najwikszy nacisk na ochron tego, co dziedziczymy przez krew, poniewa nauczylimy si widzie w niej bogosawiestwo dla caej ludzkiej rasy. Jednak nie poprzestaniemy wycznie na ochronie wasnej tosamoci intelektualnej, najpierw pozbawmy j naleciaoci obcych duchw gwnie po to, aby znowu odnale samych siebie. Potrzebujemy czystych umysw nie

tylkojako naukowcy, poniewa ludzie nie powinni by dzieleni wedug ich zawodw (jake czste semickie oszustwo!). Fenomen Deutsche Physik (niemieckiej fizyki) objawi si w Niemczech w kilku rnych, ale zbienych nurtach. Naleeli do nich naukowcy wyznajcy stanowisko intelektualnego konserwatyzmu, sprzeciwiajcy si teorii wzgldnoci i fizyce kwantowej, poniewa wypywajce z niej wnioski podwaay ich intuicyjny, mechanistyczny model wiata. Istniaa take grupa pogardzajca Einsteinem i zazdroszczca mu, poniewa byli oni przekonani o tym, e kierowa destrukcyjn ydowsk grup spiskowcw funkcjonujc w wiecie fizyki. Ponadto byli take konserwatywni nacjonalici, ktrzy nienawidzili Einsteinowskiego internacjonalizmu, jego pacyfistycznej postawy w trakcie Pierwszej Wojny wiatowej oraz popierania demokratycznego ducha Republiki Weimarskiej. Lenard i Stark wyraali wszystkie powysze przekonania ju dziesi lat przed dojciem Hitlera do wadzy, co stanowio zapowied obecnego w gronie fizykw entuzjazmu wobec narodowego socjalizmu oraz potgi nazistowskiej nauki. 8. Niemiecka nauka trwa dalej Rewolucj a lub - j ak wola j nazywa Einstein - ewolucj a kwantowa odbywaa si na tle ostatniej poraki Niemiec, biedy, politycznych wstrzsw i podziaw. Tu po Wielkiej Wojnie Niemcy dowiadczyy kryzysu oraz ekonomicznej zapaci. Ich sojusze i militarna potga legy w gruzach, a ludno staa si podatna na rewolucyjne hasa i wrzenie wojny domowej. Niemcy zostay ponione i doprowadzone do ruiny twardymi warunkami Traktatu Wersalskiego, a spoeczno naukowcw niemieckich znalaza si w powanych tarapatach. W 1919 roku zwycizcy alianci utworzyli International Research Council, ale Niemcy i Austria nie zostay zaproszone do udziau w tej organizacji, podobnie jak kraje, ktre w czasie konfliktu pozostay neutralne. Sytuacja pozostaa nie zmieniona a do czasu Traktatu w Locarno podpisanego w 1925 roku, gdy pomidzy byymi przeciwnikami zapanowa bardziej liberalny duch, dziki czemu w International Research Council zaakceptowano obecno Niemiec. Kiedy jednak nadeszo oficjalne zaproszenie, zostao ono odrzucone zarwno przez naukowcw niemieckich, jak i austriackich. Ponadto naukowcy niemieccy byli bojkotowani przez wiele zagranicznych grup, a ich proby o przyjazd wizytujcych profesorw spotykay si z odmow. Podobnie byo w wypadku udziau w zagranicznych sympozjach. Pomidzy rokiem 1919 a 1928 niemieckim naukowcom odmawiano udziau w wielu midzynarodowych konferencjach. Na 275 midzynarodowych spotka odbywajcych si na przestrzeni lat 1919-1926 w wypadku 165 z nich przedstawiciele Niemiec byli nieobecni, wcznie z Kongresami Solvaya w latach 1921 i

1922, ktre byy powicone atomom i elektronom oraz przewodnictwu elektrycznemu metali. Oczywicie wskutek nieobecnoci Niemcw spotkania w znacznym stopniu traciy na jakoci. Einstein nie zgadza si z takim stanem rzeczy. Kiedy na kolejny Kongres Solvaya zaproszono wycznie jego w charakterze honorowego gocia nieutosamianego z narodowoci niemieck, zrezygnowa z udziau w gecie solidarnoci ze swoimi niemieckimi kolegami. Gdybym wzi udzia w kongresie, to tym samym doczybym do dziaa, ktre uwaam za gboko niesprawiedliwe.1 W tych trudnych czasach, pomimo otwartej wrogoci ze strony Lenarda i Starka, Einstein sta si znan midzynarodow osobistoci i wiele osb obawiao si, e Niemcy mogyby utraci tak posta. We wrzeniu 1920 roku dyplomata akredytowany przy niemieckiej ambasadzie w Londynie tak pisa do ministerstwa spraw zagranicznych w Berlinie: Profesor Einstein reprezentuje kultur Niemiec na najwyszym poziomie z uwagi na fakt, e jest znany na caym wiecie. Nie powinnimy dopuci do opuszczenia Niemiec przez takiego czowieka; powinnimy go wykorzysta jako narzdzie skutecznej propagandy kulturowej.2 Lk zwizany z Einsteinem pokazywa, na ile wana jest nauka w kraju, gdzie upado wikszo obiektw narodowej dumy. Istnieje jedna rzecz, ktrej nie zabra nam ani zewntrzny, ani wewntrzny wrg - mwi Max Planck na zebraniu Pruskiej Akademii Nauk w listopadzie 1918 roku - a jest nipozycja nauki niemieckiej na wiecie.3 Planck przekonywa, e nauka zasuguje na wsparcie ze strony narodu nie tylko dlatego, e prowadzi to do uzdrowienia gospodarki, ale rwnie dlatego, e jest to gwne rdo kultury Niemiec. Pomimo niedostatkw i wstrzsw charakteryzujcych lata dwudzieste XX w. powszechne uznanie dla nauki wzmocnio si poprzez taki impuls jak budowa nowego planetarium sfinansowana przez producenta soczewek Zeissa z Jeny.4 Entuzjazm dla astronomii by rozniecany przez media rozpisujce si o nowej teorii powstania wszechwiata wywodzcego si z pierwotnego wybuchu. Taki wniosek wynika z prac Einsteina (cho on sam odnosi si sceptycznie do tego pomysu) oraz z zaobserwowanego przez amerykaskiego astronoma Edwina Hubblea zjawiska ucieczki galaktyk. Pomimo kryzysu ekonomicznego planetaria prosperoway cakiem dobrze dziki publicznemu wsparciu i sponsoringowi ze strony gazet. Projekt nowoczesnego planetarium firmy Zeiss narodzi si w 1919 roku jako koncepcja Walthera Bauersfelda, ktry zrezygnowa z wczeniejszych modeli skadajcych si gwnie z duej, obrotowej, wydronej kuli i zdecydowa si na zesp projektorw rzucajcych jasne obrazy gwiazd na nieruchom pkulist kopu, ktra suya

za ekran. Projektory byy sterowane silnikami elektrycznymi, tworzc obraz ilustrujcy ruch cia niebieskich zgodnie z natur ale rzecz jasna znacznie przyspieszony. Pierwsze planetarium zostao zbudowane na terenie fabryki Zeissa przez zesp naukowcw, inynierw i mechanikw; oddano je do uytku w marcu 1923 roku. W padzierniku przeniesiono je do Deutsche Museum w Monachium, gdzie odwiedzio je tysice ludzi. Pniej, w maju 1925 roku, zastpiono je wikszym planetarium drugiej generacji (ktre przetrwao wojn). Projekty pierwszych planetariw daway obraz widziany z jednej szerokoci geograficznej. Modele byy sukcesywnie rozwijane i w latach dwudziestych XX w. astronom Walter Villiger zaprojektowa instrument, ktry by w stanie zademonstrowa ruchy nieboskonu dla kadej szerokoci geograficznej. W latach 1923-1930 w najwikszych miastach Niemiec takich jak Monachium, Jena, Dsseldorf, Berlin, Mannheim i Norymberga zbudowano co najmniej siedemnacie najnowoczeniejszych planetariw (z ktrych siedem ulego zniszczeniu w czasie wojny). Ciekawe, e pomimo okazywanego przez Hitlera entuzjazmu dla astronomii w czasach Trzeciej Rzeszy nie wybudowano ani jednego planetarium, chocia w tym samym czasie korporacja Zeissa przyjmowaa zamwienia na planetaria z innych krajw, w tym pi ze Stanw Zjednoczonych. Fizyka i Republika Weimarska W poowie lat dwudziestych niemieccy fizycy ponownie rozpoczli wspprac ze swoimi kolegami zza granicy. Finansowanie nauki, ktre byo trudne do uzyskania przed rokiem 1923, zaczo funkcjonowa dziki nowemu systemowi, ktry przydziela ograniczone zasoby, czc je z dodatkowymi kwotami wyasygnowanymi przez przemys, jak rwnie ze znaczcych rde zagranicznych. W Republice Weimarskiej powstaa nowa instytucja: Notgemeinschaft der Deutschen Wissenschaft (Towarzystwo Ratowania

Niemieckiej Nauki).Notgemeinschaft reprezentowao Towarzystwo Cesarza Wilhelma wraz z jego instytucjami, uniwersytetami, politechnikami i akademiami nauk. Udzielao funduszy nie tylko instytucjom, ale finansowao take programy badawcze oraz pojedynczych naukowcw. Fundusze pochodziy z rzdowych rodkw Rzeszy (z Berlina), ale take z takich rde jak General Electric i Fundacja Rockefellera z Ameryki. Niemiecki przemys wspiera konkurencyjne Towarzystwo Helmholtza oraz projekty zwizane z nauk stosowan. W penym napicia powojennym okresie rodowisko niemieckich fizykw byo podzielone politycznie oraz intelektualnie, wszystkich jednak czy wstrt do Republiki Weimarskiej. Skrajn prawic oraz pogldy faszystowskie reprezentowali Lenard i Stark, ktrzy jak ju widzielimy, byli nastawieni antagonistycznie w stosunku do fizyki teoretycznej. Jednak w nurcie prawicowym byli take byskotliwi myliciele, tacy jak Pascual

Jordan, ktry rwnie mia zosta nazist i ktry wnis duy wkad w rozwj teorii kwantw. Poza tym bya spora liczba fizykw o nastawieniu konserwatywnym, ktrzy traktujc powanie swoj misj suby cywilnej, znajdowali si w opozycji do rzdu weimarskiego, ktry pomniejszy ich presti oraz obci zarobki. Nawet liberalni fizycy tacy jak Planck i Sommerfeld byli raczej niechtnie nastawieni do Republiki Weimarskiej oraz do rozdrobnienia, jakie reprezentowaa Republika. Wrd konserwatystw rozpowszechniony by antysemityzm, cho w ich postawie nie mona byo dostrzec wikszej rnicy od powszechnych postaw obecnych w rodowiskach naukowych innych krajw ze Stanami Zjednoczonymi wcznie. Znakiem antysemityzmu panujcego na wielu uniwersytetach oraz w instytucjach naukowych w latach dwudziestych XX w. moe by historia Richarda Willstattera, yda, chemika i laureata Nagrody Nobla (otrzyma nagrod w roku 1920 za badania nad barwnikami rolinnymi, zwaszcza chlorofilem). W czasie wojny Willstatter wynalaz trjwarstwow mask gazow za ktr dosta krzy elazny. Jako bliski przyjaciel Habera z czasw przedwojennych i wojennych otrzyma katedr w Monachium w 1916 roku. W swoich pamitnikach wspomina, e kiedy krl Bawarii Ludwig II mia podpisa jego nominacj na profesora, jego wysoko wymrucza do ministra: Po raz ostatni podpisuj ci nominacj dla yda.5 Willstatter stwierdzi, e Monachium jest tak bardzo antysemickie, e w 1924 roku zrezygnowaze stanowiska. Uskara si przede wszystkim na dyskryminacj polegajc na tym, e podczas obsadzania stanowisk lub awansu nie brano pod uwag ydw, chyba e byli nadzwyczaj uzdolnieni.6 Ale istniay take inne zagroenia. Willstatter pisa, e Monachium po prbie hitlerowskiego puczu nigdy si ju nie uspokoio i e wielka liczba patriotycznej modziey zostaa doprowadzona do rozpaczy z powodu inflacji i niesprawiedliwoci Traktatu Wersalskiego oraz francuskiej nienawici w stosunku do Niemiec. Na ulicach miasta pojawiay si plakaty z takim na przykad sloganami: adne niemieckie dziecko nie bdzie w przyszoci uczone przez yda, szeroko

rozpowszechnionymi po caym miecie.7 Mechanika kwantowa Jeden z najmodszych naukowcw zajmujcych si fizyk kwantow we wczesnym okresie jej powstawania w okresie przed Pierwsz Wojn wiatow Niels Bohr by odpowiedzialny za pchnicie do przodu teorii kwantw poza pierwotne idee Plancka i Einsteina. Jego zamiowanie do wsppracy naukowej oraz nadzieja stworzenia

midzynarodowej spoecznoci fizykw funkcjonujcej jako idealne spoeczestwo stanowia kontrast wobec wrogoci i konfliktw, ktre krloway w rodowisku zdominowanym przez

Starka i Lenarda. Jego stosunki z Wernerem Heisenbergiem pozwoliy doprowadzi do historycznego Spotkania w rodku wojny w okupowanej Danii. Bohr, barczysty mczyzna o wysokim czole, opisywany by przez znajce go osoby jako posta ekscentryczna zarwno w tym, co mwi, jak i w sposobie bycia. Jedno z typowych wspomnie opisujcych jego posta zostao odnotowane przez fizyka Jamesa Francka: siedzia tam prawie jak idiota [...] z twarz bez wyrazu i bezadnie zwisajcymi koczynami. A potem zupenie niespodziewanie co w nim rozbyso, po czym stwierdzi: Teraz wiem.8 Abraham Pais, biograf Nielsa Bohra, prbowa wyjani jego zachowanie gbokim zamyleniem w chwili, gdy mwi. Pamita, jak pewnego dnia Bohr, koczc cz jakiego rozumowania, powiedzia: I..., po czym na jaki czas zamilk, nastpnie doda: Ale... i znowu kontynuowa wywd. Pais tumaczy, e kolejny pomys przyszed mu do gowy[...] a on po prostu zapomnia powiedzie to na gos, przechodzc do nastpnych etapw swojego rozumowania.9 Bohr urodzi si w 1885 roku w Kopenhadze w rodzinie profesora fizjologii. W pierwszej dekadzie stulecia pracowa nad modelem atomu zaproponowanym przez Ernesta Rutherforda. Rutherford pracujcy w laboratorium w Manchesterze uwaa, e atomy s o wiele mniejsze ni wczeniej sdzono. Twierdzi, e atom skada si w gwnej mierze z jdra, ktre stanowi 99,9% jego ciaru, podczas gdy reszta jest obszarem, w ktrym poruszaj si elektrony, podobnie jak planety krce wok Soca. Jednak w modelu Rutherforda pojawi si problem polegajcy na tym, e nie zapewnia on stabilnoci atomu, co jest jedn z najwaniejszych cech. Niels Bohr zastosowa kwantow hipotez Plancka do atomu wodoru, najlejszego ze wszystkich atomw, posiadajcego tylko jeden elektron. Zgodnie z tym modelem elektrony pozostaj na swoich orbitach, poniewa ich moment pdu przyjmuje dyskretne wartoci, innymi sowy wartoci te sskwantowane. Za prace nad atomem Bohr otrzyma w 1922 roku Nagrod Nobla w dziedzinie fizyki. Jednak model ten rodzi kolejne pytania. Otto Fritsch, ktry jako mody niemiecki fizyk uczestniczy w rewolucji kwantowej lat dwudziestych, uj to w nastpujcy sposb: Dlaczego elektron miaby by ograniczony do okrelonej, koowej orbity z jdrem w rodku, jak twierdzi Bohr? Czyby jdro wodoru otacza zbir koncentrycznych torw, po ktrych elektrony maj podrowa? I w jaki sposb elektron, przeskakujc z wyszego toru na niszy, wyrzuca nadwyk energii w postaci kwantu wiata? Dla tradycyjnej fizyki byo to cakowicie obce.10 Pytanie to stawao si jeszcze bardziej kopotliwe w sytuacji, gdy trzeba byo przewidywa struktury bardziej skomplikowane. Czy dwa elektrony helu kr jeden za

drugim po tym samym torze? Moe poruszaj si po torach wsprodkowych? A moe ich tory przecinaj si i w jaki sposb unikaj kolizji? Jakie prawa tym rzdz? Odpowiedzi na niektre z tych pyta podali na pocztku lat dwudziestych Arnold Sommerfeld z Monachium i Wolfgang Pauli z Wiednia. Sommerfeld opisa moliwe orbity elektronw, w tym orbity eliptyczne,podczas gdy Pauli sformuowa w 1924 roku zasad wykluczania, ktra mwi, e w takim samym stanie kwantowym moe si znajdowa tylko jeden elektron. Pauli otrzyma za to odkrycie Nagrod Nobla. W obliczu problemw z bezporednimi obserwacjami na poziomie subatomowym mechanika kwantowa w coraz wikszym stopniu zajmowaa si tym, co dzieje si, gdy atomy zostaj poddane okrelonym oddziaywaniom takim jak wiato, ciepo czy pola magnetyczne i elektryczne. Now fizyk posuway naprzd zarwno eksperymenty, jak i skomplikowane modele matematyczne - przedmiot teoretycznych bada Wernera Heisenberga, przyszego kierownika nazistowskiego programu atomowego. Heisenberg doczy do grona fizykw kwantowych, gdy w roku 1922 towarzyszy Sommerfeldowi podczas Festiwalu Bohra w Getyndze, gdzie synny duski fizyk wygosi seri wykadw z dziedziny mechaniki kwantowej. Heisenberg stwierdzi, e Getynga w letnich miesicach jest olniewajca, pena kwiatw i ogrodw i [...] podniecenia studentw, ktrzy stanowi wikszo suchaczy. Cieszy si z tego dowiadczenia, pomimo e czsto byem o pustym odku, co w tamtych czasach stanowio norm dla studenta czwartego semestru. W gronie kosmopolitycznych kolegw Heisenberg wyrnia si typowym, niemieckim wygldem: niebieskooki blondyn, jednoczenie czonek organizacji Tropiciele, ktra w 1919 roku wyonia si z Niemieckiego Ruchu Modziey (Jugendbewegung), organizacji promujcej patriotyzm i skauting, zaoonej w 1913 roku. Tropiciele lubili wdrowa po wzgrzach i grach oraz przesiadywa przy ogniskach. Starali si y w wewntrznej prawdzie i skadali przysig nastpujcej treci: Chcemy by gotowi do pomocy i obecnoci wszdzie, gdzie tylko pojawia si okazja niesienia pomocy. Pragniemy poda za naszymi przywdcami. Heisenberg by wielbicielem muzyki, podobnie jak wielu jego kolegw, cho mwiono, e jego gra, cho technicznie poprawna, bya pozbawiona uczucia. Heisenberg by synem profesora greki, studiowa w Getyndze, jednym z najwikszych orodkw matematycznych na wiecie, a jego nauczycielem by Max Born, twrca terminu mechanika kwantowa (Quantenmechanik, 1924). w 1921 roku Born zosta dyrektorem Instytutu Fizyki Teoretycznej w Getyndze. Rok pniej, po wizycie Nielsa Bohra, Born apelowa o wiksz

dyscyplin intelektualn:Prawdopodobnie min ju czas, gdy niczym nieskrpowana wyobrania badacza pozwalaa swobodnie tworzy modele budowy atomu. Jestemy teraz w miejscu, gdzie powinnimy konstruowa modele o wikszym stopniu pewnoci, korzystajc z zasad kwantowych.12 W kolejnym roku Born zaangaowa Heisenberga w charakterze asystenta i wtedy zaczy si odkrycia w trjkcie kwantowych poszukiwa. Wspominajc pocztki wsppracy, Werner Heisenberg wymienia trzy intelektualne nurty nowej dyscypliny: Szkoa Sommerfelda z Monachium stawiajca na podejcie fenomenologiczne, matematyczne centrum w Getyndze oraz grupa z Kopenhagi, z jej tendencjami filozoficznymi. Oczywicie wszelkie granice byy pynne.13 Poczucie niepewnoci, podniecenie oraz nowe pomysy po kadym penym objawie seminarium bd sympozjum pozornie mogy wyglda jak zwariowana herbatka rodem z, Alicji w krainie czarw. Arnold Sommerfeld mia zwyczaj mwi swoim studentom w Monachium, e zanim wejd do gmachu fizyki, powinni przeczyta ostrzegawczy napis wiszcy przy wejciu: Uwaga! Niebezpieczna konstrukcja! Chwilowo zamknite z powodu przebudowy.14 Latem 1925 roku Heisenberg przebywajcy na wyspie Heligoland, gdzie dochodzi do siebie po ataku astmy, opracowa mechanik macierzow odnoszc si do rnych stanw kwantowych elektronw. Jednak dopiero pod egid Bohra w Kopenhadze Heisenberg sformuowa zasad nieoznaczonoci. Jej istota polega na tym, e prdkoci i pooenia czstki nie mona jednoczenie dokadnie okreli. Zasada nieoznaczonoci zostaa opublikowana w artykule Heisenberga zatytuowanym: O intuicyjnej treci kinematyki i mechaniki kwantowej w 1927 roku. W tym samym czasie, Erwin Schrdinger urodzony w Austrii matematyk i fizyk o filozoficznym zaciciu zaprezentowa matematycznie rwnowane rwnanie, ktre nazwa mechanik falow. Implikacje rwna Heisenberga i Schrdingera potwierdzay to, o czym mwi Born, a co teraz zostao ustalone, e czstek o rozmiarach mniejszych ni jedna milionowa centymetra nie da si zaobserwowa oraz e pomiar ich waciwoci przekracza granice intuicji i postrzegania. Otto Frisch,rozprawiajc si z zastrzeeniami fizykw i korzystajc z wizualizacji Borna, wyjania: Oto powsta nowy model atomu, niezbyt atwy do wyobraenia. Elektron przypomina w nim raczej pulsujc chmur, a nie orbitujc planet. Jest to najlepszy obraz, jaki moemy zaprezentowa ludziom, ktrzy chc dysponowa jakim modelem atomu.

W 1927 roku fizyk matematyczny z Cambridge Paul Dirac powiza rwnanie Schrdingera z mechanik macierzow Heisenberga, po czym sformuowa teori kwantw zgodn ze szczegln teori wzgldnoci, ktra opisywaa zachowanie elektronu. Mody Dirac, ktrego opisywano jako niemiaego jak gazela i skromnego jak wiktoriaska dziewica, by gwn gwiazd na Pitej Konferencji Solvaya w Brukseli (1927) powiconej nowej fizyce. Jego wykad zrobi tak wielkie wraenie na szacownej publicznoci, e Schrdinger powiedzia do Bohra: On nie ma pojcia, jak trudno bdzie zrozumie przecitnemu czowiekowi jego idee. Ten komentarz wskazuje na to, e nowa fizyka stwarzaa trudnoci nawet jej przedstawicielom. Pod koniec lat dwudziestych XX w. fizyka kwantowa cakiem dobrze radzia sobie z opisem wolno poruszajcych si elektronw, ale ju znacznie gorzej byo w sytuacji, gdy czstki pdziy z prdkoci zblion da prdkoci wiata lub gdy wiato odbijao si od obiektu. Aby rozwiza zwizane z tym problemy, Dirac posuy si szczegln teori wzgldnoci Einsteina. Nastpnie przeszed do eleganckiego i gbokiego opisu zachowania poruszajcych si elektronw, znanego pniej jako rwnanie Diraca. W midzyczasie Max Born doszed do wniosku, e fale w mechanice kwantowej s w istocie falami amplitud prawdopodobiestwa. Elektron krcy wok jdra wodoru posiada pewne

prawdopodobiestwo, jak to wyjania John Polkinghorne - fizyk i popularyzator mechaniki kwantowej - znalezienia si tutaj oraz pewne prawdopodobiestwo znalezienia si tam}5 Niemiecka fizyka przed burz Pod koniec lat dwudziestych pomimo problemw ekonomicznych oraz oglnego niezadowolenia z Republiki Weimarskiej niemieccy fizycy znw odgrywali gwn rol na wiecie. Krtko przed atakiem nazizmu nasta okres niepewnego pokoju. Mona byo odnie wraenie, e seminaria nie maj koca, gorczkowe spory byy kontynuowane podczas dugich spacerw, a wszdzie sycha byo muzyk: koncerty i muzykowanie po domach. Na przykad Max Born trzyma si nieco z dala od studentw i do fizyki mia podejcie raczej formalne. Victor Weisskopf skary si, e Born, ktry wczeniej dozna udaru i by przy tym samotnikiem, mia tendencj do wyraania wszystkiego w skomplikowanych terminach matematycznych. Zdaniem wielu osb jego osobowo wywieraa wielkie wraenie. Pewnego razu Weisskopf poszed zobaczy si z Bornem, aby mu powiedzie, e ycie sprawami nauki odsunie go od problemw ludzkoci. Born na to odpar: Zostan przy fizyce. Przekonasz si, jak bardzo nowa fizyka jest powizana z problemami ludzi.16 Oczywicie w owym czasie Born nie mg przewidzie powstania bomby atomowej.

Liderem w dziedzinie fizyki dowiadczalnej by profesor James Franek, ktry w czasie wojny pracowa z Haberem i Hahnem przy produkcji gazw bojowych. Franek otacza si studentami i penymi wigoru asystentami. Posiada intuicyjne rozumienie nauki i udawao mu si z wielk dokadnoci przewidywa wyniki eksperymentw lub oblicze nawet wwczas, gdy nie by biegy w danej dziedzinie matematyki. Jego studenci mawiali, e mia bezporedni czno z Bogiem.17 Czoowym matematykiem by Richard Courant, ktry wprowadzi do Getyngi praktyki matematyczne, w ramach ktrych studenci w maych grupkach po dwie lub trzy osoby wsplnie pracowali nad przydzielonym problemem. Wedug relacji Weisskopfa Courant zaprasza studentw do swojego domu, aby wsplnie gra i sucha muzyki. Rwnie w Getyndze przebywa David Hilbert, legenda matematyki. Hilbert by czowiekiem bardzo logicznym, ale czasem zachowywa si osobliwie. Jeden z jego studentw popeni samobjstwo, poniewa nie udao mu si rozwiza pewnego problemu matematycznego. Hilbert zosta poproszony o wygoszenie przemwienia na jego pogrzebie. Przed woeniem trumny do grobu i w obecnoci krewnych zmarego Hilbert powiedzia, e problem matematyczny, ktry przers studenta i doprowadzi do jego mierci by w istocie cakiem atwy do rozwizania. Wyjani, e student podchodzi do problemu z niewaciwymi przesankami. Podczas wykadw zamiast profesora na tablicy pisa asystent Hilberta. Zdenerwowany uwagami z sali mia zwyczaj mrucze pod nosem: Obd, obd, obd.W tym samym czasie w Berlinie mieszkaa i pracowaa Lise Meitner, jedna z czoowych niemieckich fizyczek. Miaa sta si znaczc postaci w odkryciu rozszczepienia atomu w Niemczech. Urodzona w roku 1878 w Wiedniu w rodzinie ydowskich prawnikw Meitner z wielkim trudem zdobywaa wyksztacenie naukowe, korzystajc z prywatnego nauczania, poniewa w owym czasie w Austrii dziewczta koczyy nauk w wieku lat 14. Jej mentorem na Uniwersytecie Wiedeskim zosta Ludwig Boltzmann, ktry pracowa nad zagadnieniem entropii oraz sformuowa statystyczny opis stanw energetycznych. Pod kierownictwem Boltzmanna Meitner zacza bada promienie alfa, bdce jednym z typw promieniowania (wraz z promieniami beta i gamma) emitowanych przez rad. Wiadomo byo wwczas, e promienie alfa s wyrzucane przez atom radu z szybkoci 14 483 km/s (co stanowi ok. 5% prdkoci wiata). Po mierci Boltzmanna przeniosa si do Berlina, gdzie spotkaa Otto Hahna i nawizaa z nim wspprac ukierunkowan na rozwj bada nad radioaktywnoci w Instytucie Chemii Cesarza Wilhelma. Meitner i Hahn znakomicie si uzupeniali: on by chemikiem, a ona fizyczk. Jak na tamte czasy zachowywali si bardzo przyzwoicie: nigdzie razem nie wychodzili ani nie jedli wsplnie

posikw. Potrzebowali a szesnastu lat, by porzuci formalny sposb zwracania si do siebie per Fraulein i Herr. Okolicznoci, w jakich prowadzia swoje badania, wiadczyy wyranie o trudnociach, z jakimi w tamtych czasach musiay si boryka kobiety, ktre postanowiy powici si nauce na terenie Niemiec. Hahn i Meitner zoyli wniosek o stanowisko dla Meitner u szefa Instytutu Emila Fischera, ale ten nawet nie chcia sysze o kobiecie, ktra miaaby pracowa w jego laboratorium. W kocu zgodzi si, by prowadzia swoje eksperymenty w pomieszczeniach piwnicznych budynku, pod warunkiem e nikt jej tam nie zobaczy. Musiaa korzysta z toalety w pobliskiej kawiarni. Berlin Otto Frisch, ktry by kuzynem Meitner, opisuje w swoich wspomnieniach osobowoci i rodowisko Berlina lat dwudziestych XX w.: dramaty zwizane z odkryciami, rutyna codziennych bada, atwonawizywania wsppracy pomidzy naukowcami, z ktrych wielu byo ydami niejednokrotnie synnymi ju w tamtych czasach lub majcymi zyska saw w niedalekiej przyszoci.18 Frisch mia zaledwie dwadziecia lat, gdy przyby do Berlina zaangaowany w charakterze pracownika prowadzcego badania na rzecz wydziau optycznego PTR (PhysikalischTechnische Reischsanstalt), analogicznego do National Physical Laboratory w Wielkiej Brytanii. Meitner pomoga Frischowi wynaj pokj w Dahlem - blisko jej instytutu, ale dosy daleko od miejsca pracy Frischa. Wkrtce poznaa swojego kuzyna z Ottonem Hahnem, ktry zdaniem Frischa lubi si drani z ludmi, gwidc jazzow wersj koncertu skrzypcowego Beethovena i na koniec zadajc pytanie: Czy nie faszuj?. Frisch pracowa nad now jednostk pomiaru natenia wiata, ktra miaa zastpi uywan do tej pory jednostk wiatoci. PTR zajmowa si take w owym czasie pracami nad spektroskopi atomow. Przebywaem w pracy po godzinach - pisa Frisch sprawdzajc swoje hipotezy. [...] Wiele spord nich nie sprawdzio si, lecz wanie tak si zdobywa wiedz. Naukowcy spotykali si w laboratoryjnej stowce, ale Frisch aowa, e kilkanacie kobiet okrelanych mianem rozgorczkowanych dziewczt nigdy nie przychodzio spoywa posikw. Ich praca polegaa na kalibracji tysicy termometrw klinicznych. Najwyraniej mody Frisch, podobnie jak Otto Hahn, mia zwyczaj gwizda. Maszerujc korytarzem w ssiedztwie laboratorium Walthera Bothego (kolejnego przyszego laureata Nagrody Nobla), lubi przedstawia wasne interpretacje Koncertw

Branderburskich Bacha. Bothemu to nieustannie przeszkadzao w jego obliczeniach zmierzajcych do ustalenia liczby czsteczek alfa (nie byo wwczas jeszcze kalkulatorw),

wic wywiesi komunikat, w ktrym nakazywa, aby mody muzyk zaprzesta pogwizdywania raz na zawsze. Matka Frischa bya pianistk i uczya syna gry na pianinie od pitego roku jego ycia. Frisch wyzna w swych wspomnieniach, e kiedy popisywa si w Berlinie scherzami Chopina, to rozmach wykonania przekracza umiejtnoci. Lise Meitner graa z nim w duecie, zwaszcza skrcon wersj septetu Beethovena. Razem chodzili na koncerty i w towarzystwie swojej ciotki po raz pierwszy usysza symfonie Brahmsa i wiele utworw klasycznej muzyki kameralnej.W kadym tygodniu na uniwersytecie odbywao si seminarium. Pierwsza awka bya zajta gwnie przez laureatw Nagrody Nobla. Prawie zawsze obecny by Max Planck, podobnie jak Haber, Einstein i Walther Nernst. Frisch opisa, jak Nernst, niski mczyzna w wieku lat siedemdziesiciu, czstokro wstawa w czasie czyjego wykadu, macha rk i wykrzykiwa: Ale wanie o tym mwiem czterdzieci lat temu!. Rutyn codziennych bada w Instytucie Chemii Cesarza Wilhelma przeryway czasem wygupy i ponure arty. Frisch opowiada, jak Gustaw Hertz przyszed kiedy z wizyt do laboratorium jego ciotki. Hertz zrezygnowa z proponowanej mu herbatki i poprosi o co mocniejszego, kac jednemu ze studentw, eby sign do laboratoryjnej szafki po butelk czystego alkoholu. Przeraona Meitner protestowaa, ale Hertz nalega. Wypi ca szklank pynu bez adnego widocznego efektu. Pniej okazao si, e przed wizyt poprosi studenta 0napenienie butelki wod. Jednak najwaniejsza bya praca. Frisch pisze, jak wyglda typowy dzie jego pracy. Zazwyczaj przychodziem do domu okoo sidmej, zjadaem kolacj, potem ucinaem sobie pitnastominutow drzemk, pniej z przyjemnoci siadaem przy nocnej lampce nad kartk papieru i pracowaem prawie do pierwszej w nocy - dopki nie zaczem mie halucynacji. [...] Zdawao mi si, e po drugiej stronie pokoju widz dziwaczne zwierzta i wwczas mylaem: Hm, moe jednak pjd ju spa. Frisch pisze, e dla niego byo to idealne ycie: Nigdy pniej nie miaem tak satysfakcjonujcego okresu ycia - chodzi mi o t intensywn aktywno, trwajc przez pi godzin kadej nocy.19 Pewnego dnia Meitner przedstawia Frischa Einsteinowi, gdy szli przez hall uniwersytetu. Z popiechem przeoyem plik ksiek z prawej rki do lewej i cignem rkawiczk, aby poda do na powitanie, podczas gdy Einstein cierpliwie czeka z wycignit rk

1wyglda na cakowicie zrelaksowanego. Frisch komentuje to zdarzenie, wskazujc, e pomimo stosunkowo spokojnego okresu mona byo odczu niebezpieczne i niewidoczne prdy niosce zagroeniedla spokojnej spoecznoci naukowcw. Wielbiony przez miliony osb nierozumiejcych jego teorii znalaz si pod wciekym ostrzaem niektrych kolegw dokadnie z tego samego powodu i z coraz wiksz doz antysemityzmu.20 CZ TRZECIA NAZISTOWSKI ENTUZJAZM, ULEGO I PRZELADOWANIA 1933-1939 9. Zwolnienia Kiedy ydowscy naukowcy byli masowo usuwani z zajmowanych stanowisk na wiosn 1933 roku, zaraz pod dojciu Hitlera do wadzy, zwolnione miejsca zajmowali ich modsi nieydowscy koledzy. Zjawisko to tak oburzyo brytyjskiego naukowca Georgea Bargera, profesora chemii na uniwersytecie w Edynburgu, e postanowi napisa list w tej sprawie do Karla Freudenberga, znanego nieydowskiego profesora chemii nieorganicznej z Heidelbergu. W licie pyta, jak to moliwe, e niemieccy naukowcy wspieraj czystki, zajmujc opuszczone miejsca pracy. Freudenberg odpowiedzia nastpujco: S takie rozkazy, ktre po prostu naley wykona. W moim najgbszym przekonaniu uzdrowienie organizmu niemieckiego narodu byo konieczne i niewielu ludzi moe temu zaprzeczy. Sposb, w jaki si to odbyo, nie moe by tematem dalszych rozwaa w tym kraju z uwagi na to, e s to rozkazy i punkt widzenia jednostki nie ma najmniejszego znaczenia.1 Zwolnienia ydowskich naukowcw i nauczycieli z ich stanowisk byy pierwszym etapem stosowania polityki higieny rasowej w hitlerowskich Niemczech, ktrej celem byo oczyszczenie nauki i technologii z niebezpiecznego wirusa. Stosunki panujce w spoecznoci naukowcw byy nacechowane wzajemnym szacunkiem, a wic zaakceptowanie tego rodzaju czystek bez adnego protestu oraz gotowo do wykorzystania opuszczonych stanowisk wskazyway na gboki upadek moralny niemieckiego grona naukowcw.Hitler zosta zaprzysiony na kanclerza 30 stycznia 1933 roku razem z Goeringiem, ktry obj dwa stanowiska: ministra lotnictwa oraz pruskiego ministra spraw wewntrznych. W ten sposb Goering zyska kontrol nad policj w Prusach i wszed w posiadanie skutecznych rodkw nacisku pozwalajcych na pozbycie si opozycji. Nowym ministrem obrony zosta genera Werner von Blomberg, sympatyk nazistw, ktrego urzeka charyzma Hitlera. Alfred Hugenberg, przywdca skrajnie konserwatywnej Narodowej Niemieckiej Partii Ludowej, obj tek ministra rolnictwa i ministra gospodarki.

Jednak Hitler nie by skonny do dzielenia si wadz. Bardzo szybko, bo ju na 5 marca, ogosi nowe wybory i ju z pozycji kanclerza przej kontrol nad wszystkim mediami, przeladujc opozycj oraz rozptujc kampani antyydowsk i antysocjalistyczn. Ale w marcowych wyborach Hitlerowi nie udao si uzyska absolutnej wikszoci dla Narodowych Socjalistw. Jednak razem z chwilowymi koalicjantami takimi jak prawicowi nacjonalici Hugenberga udao mu si zebra parlamentarn wikszo 52%, czyli 340 na 647 miejsc w Reichstagu. Przy frekwencji 88,7% nazici otrzymali 17 milionw gosw. Socjalici dostali 18,3% gosw, a Partia Centrum (chadecja), ktra przeprowadzia odwan kampani wyborcz, pozostaa na niezmienionym poziomie 13,9%. Pierwsze posiedzenie Reichstagu odbyo si w starym kociele garnizonowym w Poczdamie, miejscu pochwku Fryderyka Wielkiego, w obecnoci Hitlera i Hindenburga. Kiedy Hitler przemawia w dosy umiarkowanym tonie, jego brzowe Koszule otaczay wrogw reimu i transportoway ich do obozw koncentracyjnych w Dachau i Oranienburgu. Ju po dwch dniach, z chwil gdy Hitler uzyska wikszo, w budynku opery Kroll (poniewa Reichstag by zrujnowany z powodu podpalenia prawdopodobnie dokonanego przez nazistw) skoczya si demokracja parlamentarna na mocy ustawy o nadzwyczajnych penomocnictwach, ktra dawaa mu wadz dyktatora pod paszczykiem pozornej legalnoci. W ostatnim tygodniu marca trzydzieci brunatnych koszul wamao si do ydowskich domw w miasteczku w poudniowozachodnich Niemczech, mieszkacw spdzono na rynek miasta, gdzie ich pobito. Atak powtrzono w ssiednim miasteczku, powodujc przy tym mier dwch osb. Tydzie pniej, w dniu 1 kwietnia, nazici ogosili Judenboykott bojkot ydowskich firm na terenie caego kraju.Pierwsz oznak zmian w yciu akademickim, intelektualnym i naukowym Niemiec byo zamknicie wydawnictw oraz ustanowienie Izby Kulturalnej Rzeszy w celu realizacji Gleichschaltung. W lutym 1933 roku na pruskiego ministra kultury powoano pidziesiciopicioletniego Bernharda Rusta, ktry mia by rwnie odpowiedzialny za nauk i edukacj. Oto deklaracja jego celw: Kady musi by wiadom tego, e nie dowiadczamy zmiany kierunku, ale zasadniczego faktu wiadczcego o tym, e oto budzi si nard niemiecki. Ten ruch jest niepohamowany i bdzie trwa a do dnia, w ktrym wszyscy Niemcy zostan przekonani i sami zaczn tworzy wasne organizacje polityczne, ekonomiczne i kulturalne [...]. Nasz Gleichschaltung oznacza, e nowa niemiecka ideologia jest jedyn, ktra si liczy i ktra zajmuje najwysze miejsce, grujc nad wszystkimi innymi.2 Od 1930 roku Rust by bezrobotnym kierownikiem prowincjonalnej szkoy, zwolnionym ze swoich obowizkw przez wadze w Hanowerze z powodu podejrze co do

jego poczytalnoci. Oskarano go o aduycia wobec jednej z uczennic. Podczas Pierwszej Wojny wiatowej zosta ranny w gow (a take otrzyma Krzy elazny), co zdaniem niektrych osb byo przyczyn jego niepoczytalnego zachowania. Jednak oskarenie to nie zaszkodzio jego karierze politycznej. Rok pniej zosta wybrany do Reichstagu i szybko awansowa w strukturach SA a do stanowiska Obergruppenfiihrera. Chwali si, e zlikwidowa szkoy, ktre byy instytucjami intelektualnej akrobatyki.3 W nastpnym roku otrzyma stanowisko ministra nauki, edukacji i kultury masowej. W swoim dzienniku pod dat 3 kwietnia 1933 roku Tomasz Mann, ktry w tym czasie wyemigrowa ju z Niemiec, pisa, e to, co dotychczas nie byo nacechowane zem, przeksztacio si w najciemniejsze barbarzystwo.4 Kolejn postaci, ktra nie bya gotowa, aby trzyma krok, by Albert Einstein, ktry przed opuszczeniem kraju 10 marca stwierdzi, e wolno cywilna, tolerancja i rwno wszystkich obywateli wobec prawa znika w Niemczech, a sprawiedliwo znalaza si teraz w rkach nazistowskiej milicji.5 28 marca Einstein zrezygnowa z czonkostwa w Pruskiej Akademii Nauk, uprzedzajc decyzj Bernharda Rusta o jego usuniciu. Czonkowie Akademiiwcznie z Maxem von Lauem i Maxem Planckiem nie uczynili nic, aby zaprotestowa przeciwko wydaleniu Einsteina. Einstein wyrazi to jasno: Zachowanie niemieckich intelektualistw jako grupy nie byo lepsze od zwykego motochu.6 Pod koniec pierwszego tygodnia kwietnia 1933 roku nowy reim wprowadzi ustaw o przywrceniu stanu urzdniczego (niem. Gesetz zur Wiederherstellung des

Berufsbeamtentums), usuwajc na jej mocy socjalistw oraz nieAryjczykw ze suby cywilnej. NieAryjczyk by zdefiniowany jako osoba, ktrej jeden z rodzicw lub dziadkw nie by Aryjczykiem, wcznie z tymi, ktrzy mieli wier krwi ydowskiej. Poniewa nauczyciele akademiccy oraz czonkowie instytutw Cesarza Wilhelma byli pracownikami suby cywilnej, zwolniono okoo tysica nauczycieli uniwersyteckich, z ktrych wielu byo naukowcami, a 313 profesorami. Hitler nie przej si ewidentn szkod dla niemieckiej nauki. By niewzruszony. Pocztkowo istniaa moliwo wyjtkowego traktowania ydw, ktrzy zostali zatrudnieni przed Pierwsz Wojn wiatowlub ktrzy walczyli na wojnie albo stracili na wojnie ojca bd syna. Kady przypadek by traktowany indywidualnie, a zainteresowany musia skada wniosek w tej sprawie. Laureat Nagrody Nobla James Franek, weteran wojenny (jeden z pionierw nalecych do grupy Habera w dziedzinie broni chemicznej), ktry kierowa Drugim Instytutem Fizyki w Getyndze, stwierdzi, e skadanie wniosku o pozostanie na stanowisku byoby wspieraniem reimu: My, Niemcy pochodzenia

ydowskiego - pisa w swoim wypowiedzeniu - jestemy traktowani jak obcy i jak wrogowie ojczyzny. [...] Osoby biorce udzia w wojnie majotrzyma pozwolenie na prac dla kraju. Odmawiam skorzystania z tego przywileju.7 Okoo czterdziestu dwch kolegw oskaryo go o wzniecanie w ten sposb antyniemieckiej propagandy. Rwnie Max Born, dyrektor Instytutu Fizyki Teoretycznej w Getyndze, odmwi skorzystania z moliwoci pozostania w pracy. Einstein napisa do niego w maju: Wiesz, chyba nigdy nie miaem szczeglnie dobrej opinii o Niemcach (w sensie moralnym i politycznym). Ale musz wyzna, e stopie ich brutalnoci i tchrzostwa naprawd mnie zaskoczy.8 Mody biochemik Hans Krebs (ktry w 1952 roku otrzyma Nagrod Nobla w dziedzinie fizjologii lub medycyny za odkrycie obiegukwasu cytrynowego) pracowa w owym czasie w laboratoriach szpitala we Fryburgu. Opisa wraenie, jakie zrobia na nim kampania antysemicka: Po kilku dniach od objcia wadzy przez Hitlera wszdzie byo wida nazistowskie mundury. Koledzy ze szpitala, ktrzy jedynie wspominali o sympatii dla Hitlera, nagle przywdziewali mundury nazistowskiej organizacji.9 Krebs pisze, e cztery tygodnie wczeniej dziekan, profesor chirurgii E. Rehn podpisa pismo, w ktrym gorco poleca go na stanowisko nauczyciela na Wydziale Medycyny. 12 kwietnia otrzymuje pismo od tego Rehna, w ktrym oficjalnie informuje go, e na prob ministra Edukacji powinien rozway skorzystanie z natychmiastowego urlopu: Z polecenia Biura Rektora niniejszym informuj pana, e w nawizaniu do Polecenia Ministerialnego nr 7642, zosta panu udzielony urlop do chwili podjcia dalszych decyzji. Krebs zauwaa, e rnica pomidzy tymi dwoma dokumentami wykazuje rozpad wizi spoecznych pod wpywem bezwzgldnego nacisku politycznego polegajcego na grobie pozbawienia rodkw do ycia, zdyskredytowania poprzez publiczne zniesawienie, wtrcenie do wizienia czy osadzenie w obozie koncentracyjnym lub mierci.10 W midzyczasie niemieckie szkoy rwnie zostay poddane wpywom narodowego socjalizmu i stay si obiektem dyskryminacji rasowej. 25 kwietnia 1933 roku rzd nazistowski wprowadzi z wielkim rozgosem ustaw o przeciwdziaaniu nadmiernemu zagszczeniu w szkoach, ktrej celem byo zredukowanie liczby miejsc dostpnych dla studentw pochodzenia ydowskiego. Ten akt prawny okrela dokadn liczb (1,5% osb przyjtych do szk i uczelni), co wydawao si odpowiada oglnej wielkoci niearyjskiej lub ydowskiej populacji. Przeredagowywano podrczniki i wprowadzano nowe programy, do ktrych wczano ideologi narodowego socjalizmu z naciskiem na doktryny rasistowskie. Nauczyciele byli

nakaniani do zapisywania si do NarodowoSocjalistycznej Ligi Nauczycieli, a jako czonkowie suby cywilnej podlegali wprowadzonym regulacjom antysemickim

wynikajcym z ustawy o przywrceniu stanu urzdniczego. Zwalniani byli nauczyciele wyraajcy krytyczne opinie o partii; ci, ktrzy zostali, musieli si uczy zasad narodowego socjalizmu. Czy w ogle istniaa moliwo zachowania poczucia niezalenoci i pracy w opozycji do systemu? Czy w ogle mona byo zosta w takim systemie? W owych czasach istnieli zarwno nauczyciele, jak i naukowcy, ktrzy ogromnie cierpieli z powodu znalezienia si w tak trudnym pooeniu. Pewien nauczyciel geografii, komentujc warunki wykonywania zawodu, nie rni si wiele od innych nauczycieli, wcznie z tak wybitnymi naukowcami jak Werner Heisenberg. W 1938 roku pisa w taki oto sposb: Usiuj przy pomoc nauczania geografii zrobi wszystko, co w mojej mocy, aby zaszczepi w chopcach wiedz, a mam nadziej w przyszoci, waciwe pogldy, tak aby kiedy dorosn, kiedy ju zganie nazistowska gorczka, byli gosem sprzeciwu. Czy byoby uczciwe, gdybym wyjecha do Ameryki, jak czyni to inni, czy te jedyni uczciwi ludzie to ci, co siedz ju w wizieniach? Przed dojciem Hitlera do wadzy szkoami zarzdzay Lnder (landy - kraje zwizkowe bdce prowincjami). Jednak za czasw Hitlera szkoy zostay podporzdkowane ministerstwu Bernharda Rusta. Jego urzd by take odpowiedzialny za obsadzanie rektorw i dziekanw na uniwersytetach, co wczeniej byo w gestii wadz lokalnych. Rust mianowa nawet przewodniczcych organizacji studenckich, ktrzy na uczelniach penili rol strw nazistowskiej politycznej poprawnoci. Palenie ksiek 10 maja nocne niebo nad Berlinem rozjanio si, gdy studenci i nauczyciele palili ksiki na skwerze przed oper. Lista ksiek zakazanych obejmowaa ponad 10 tys. tytuw, wcznie z Kafk, Marksem, Heinem, brami Mannami i oczywicie Einsteinem. Akcja ta zostaa zorganizowana przez Deutscher Studentenbund (Niemiecki Zwizek Studentw) z penym poparciem Goebbelsa i Rosenberga. Gromadzce si tumy wiwatoway tym goniej, im wyej sigay pomienie. W tym miesicu podobne palenie ksiek miao miejsce w caych Niemczech, w innych miastach uniwersyteckich. Jeli chodzi o quasireligijne paralele, nazistowski komentator nastpujco opisywa przysze zadania w obszarze kultury:Dziaa w obszarze zawodw zwizanych z kultur, oddzielajc ziarno od plew i decydujc, kto pasuje, a kto nie [...] oddzielajc niemieck krew i ducha od obcych [...]. W nowych strukturach powstanie potna grupa przywdcw zoona ze wszystkich tych, ktrzy w jakikolwiek

sposb uczestnicz w procesie formowania woli narodu, od najwikszych geniuszy ducha do niepozornego pomocnika, od czowieka zaangaowanego w prac twrcz do tego, ktry handluje na ulicach i na dworcach ksikami i gazetami.12 Pod koniec miesica Martin Heidegger, filozof i wieo mianowany rektor uniwersytetu we Fryburgu, wygosi do studentw i pracownikw uniwersytetu przemwienie inauguracyjne pod tytuem: Asertywno niemieckiego uniwersytetu. Mwi, e nowy duch obecny w Niemczech oznacza wskrzeszenie prawdziwie filozoficznego podejcia w pierwotnym, przedsokratejskim duchu. Z tego punktu widzenia nazizm zawiera w sobie spory element ryzyka, oznacza podr umysu i ducha w nieznane. Kadc na szali swoj reputacj uznanego filozofa, Heidegger w ten sposb legitymizowa reim. Niektrzy komentatorzy uczepili si faktu, e nie wspomnia imienia Hitlera czy nawet partii nazistowskiej, pragnc zmniejszy stopie swojej wsppracy z nazizmem; w 1934 roku zrezygnowa z piastowanego stanowiska. Jednak znane jest take stanowisko przeciwne mwice o tym, e Heidegger czerpa korzyci ze wspierania reimu i nie krytykowa go (w kwietniu zapisa si do partii), pozornie zachowujc dystans, dziki czemu mia znaczcy wpyw na niezdecydowanych, zwaszcza modych ludzi. Bdem Heideggera byo to, e uwierzy, e nowy reim stworzy moliwo samostanowienia uniwersytetu. Wkrtce jednak odkry, e narodowy socjalizm zamierza podda uniwersytety takim samym ograniczeniom jak cae szkolnictwo. Przeciwiestwem by tutaj rektor uniwersytetu we Frankfurcie Ernst Krieck, ktry nie mia podobnych zudze, owiadczajc, e jako fuhrer uniwersytetu bdzie wsppracowa z narodowymi socjalistami i e z zasady uniwersytet w przyszoci bdzie organem i elementem pastwa, ktre pod autorytatywnym przewodnictwem bdzie musiao zapewni edukacj w ramach zasad i celw uwzgldniajcych wymogi rasowe.13 Jeeli w ogle moe by mowa o nowym duchu, to zosta on najdobitniej wyraony przez ideologa Alfreda Rosenberga, ktry w swoich pismach i przemwieniach nawoywa do nowej wiary, mistycznego poszukiwania prawdy, penej realizacji siebie i dowiadczenia Mythus duszy nordyckiej rasy. W przekonaniu Rosenberga w Mythus pozostawa w skrajnej opozycji do scholastycznologicznomechanicznej drogi zdobywania wiedzy.14 Odrzuca matematyczny schematyzm oraz mechaniczny atomizm Hobbesa, zastpujc je podejciem organicznym, ktre czy w sobie jednostk i og, stanowic indywidualno.15 Nie by to Weltanschauung, ktry prowadzi do ducha nauk przyrodniczych i matematyki ani te do ducha zaawansowanego technologicznie pastwa narodowego.

W midzyczasie miay miejsce nieprzerwane, kolejne zwolnienia bez protestw ze strony wikszoci studentw i kolegw, co pokazywao, w jakim stopniu uniwersytety oraz instytuty byy opanowane przez osoby o pogldach prawicowych i antysemickich, od profesorw do studentw najmodszych rocznikw. ydzi, ktrzy skadali wnioski o specjalne traktowanie, szybko pozbyli si zudze co do moliwoci przetrwania w roli pracownikw naukowych. Na wykadach byli nkani kopotliwymi pytaniami, a ze strony kolegw spotykaa ich zazdro i inne rnego rodzaju szykany. Nawet ci, ktrzy znaleli si w wyjtkowej sytuacji, nie byli wolni od skutkw zmowy. Heisenberg, bagajc Maxa Borna, by ten ubiega si o wyjtkowe traktowanie, pisa w taki sposb: Was dotyczy to w najmniejszym stopniu - a ju na pewno nie ciebie, Francka czy Couranta - rewolucja polityczna moe mie miejsce bez wyrzdzania szkd fizykom z Getyngi. [...] Zbiegiem czasu to, co dobre, na pewno zostanie oddzielone od tego, co nienawistne.16 Zwolnienia ydw spotykay si z samozadowoleniem z jednej strony i z przychylnoci z drugiej. Gotowo do zajmowania zwolnionych miejsc wskazywaa take na obecno wyranego elementu oportunizmu, jak rwnie szowinizmu. Historyk i biolog Ute Deichmann cytuje przypadek modego chemika fizycznego nazwiskiem Paul Harteck, ktry korespondowa z KarlemFriedrichem Bonhoefferem, modym profesorem chemii fizycznej (starszym bratem teologa Dietricha Bonhoeffera), na temat zwolnie oraz zwizanych z tym nowych moliwoci. Harteck, ktry w 1932 roku studiowa w Cambridge, w kwietniu 1933 roku w swym licie przestrzega, aby Bonhoeffer nie przejmowa si skargami zwolnionych ydw. W maju napisa: W Londynie zgromadzio si trzy czwarte ydw z Niemiec. Jeli ci ludzie kiedykolwiek darzyli Niemcy sympati, to z pewnoci byo to uczucie udawane, poniewa obecnie niczego podobnego nie mona zauway.17 W czerwcu Bonhoeffer mg ju napisa do Hartecka o tym, e pojawio si rwnoczenie wiele moliwoci przyjcia do pracy oraz e powiniene z tego skorzysta.18 Harteck, ktry pojawi si jeszcze na amach tej opowieci jako jeden z czonkw zespou pracujcego nad nazistowsk bomb atomow, w 1934 roku otrzyma stanowisko na uniwersytecie w Hamburgu opuszczone przez ydowskiego chemika fizycznego Ottona Sterna. Praktycznie nie byo demonstracji solidarnoci ze zwalnianymi ydami. Jednak na uniwersytecie w Dusseldorfie mia miejsce rzadki przykad odmowy zajcia miejsca po zwolnionym ydzie. Biolog Otto Krayer odmwi przyjcia oferty wolnego stanowiska po swoim ydowskim koledze. Sam Krayer rwnie zosta zwolniony, po czym wyjecha do

Stanw Zjednoczonych.19 Inny przypadek dotyczy Kurta Kosswiga, genetyka wTechnische Hohschule w Brunszwiku. Kosswig sprzeciwi si stosowaniu rasistowskich doktryn reimu i potpi sposb traktowania ydw. Udao mu si uciec z kraju, zanim go zaaresztowano.20 Naukowcy, ktrym nie podobay si zwolnienia, ale ktrzy nie zabierali gosu w tej sprawie - jak na przykad Planck, Laue i Heisenberg - liczyli na to, e niemiecka nauka przetrwa i czekali na lepsze czasy. Laue, ktrego chwalono za opr, poszed nawet tak daleko, e gani Einsteina za rezygnacj z czonkostwa w Pruskiej Akademii Nauk jeszcze przed wprowadzeniem ustawy o przywrceniu stanu urzdniczego. Einstein by nieprzejednany w swoich pogldach, mwic, e naukowcy nie powinni wspiera Trzeciej Rzeszy. Patrzc na sytuacj w Niemczech, mona zobaczy, dokd prowadzi taka powcigliwo. Oznacza ona oddanie przywdztwa w rce nieodpowiedzialnego lepca. Czy za tym nie stoi brak poczucia odpowiedzialnoci?.21 Niektrzy aryjscy naukowcy wykazywali niemia aktywno polegajc na zbieraniu podpisw osb przeciwnych zwolnieniom. Jednak wedle relacji Ottona Hahna Planck powiedzia: Jeeli dzisiajtrzydziestu profesorw powstanie i zaprotestuje przeciwko rzdowi, to jutro znajdzie si stu pidziesiciu, ktrzy ogosz solidarno z Hitlerem wycznie z powodu obaw o swoje miejsca pracy.22 Suba cywilna i nazistowskie pozdrowienie Stosunkowo niewielki, ale znaczcy incydent mia miejsce, kiedy rok po dojciu Hitlera do wadzy Max Planck otwiera nowy Instytut Metali im. Cesarza Wilhelma w Stuttgarcie. Kiedy Planck podchodzi do mwnicy, aby wygosi przemwienie, suchacze zamarli, oczekujc od mwcy, e zacznie od formalnego pozdrowienia Heil Hitler. Planck podnis rk do poowy, po czym j opuci. Zrobi tak jeszcze raz. W kocu jego rami unioso si wraz z wypowiedzianymi sowami Heil Hitler. Opisujcy to zdarzenie fizyk P. P. Ewald skomentowa: Patrzc wstecz, bya to jedyna rzecz, jak mona byo zrobi, by nie pogry caego Kaiser Wilhelm Gesellschaft.23 Krca do dzisiaj anegdota mwi o tym, e Laue mia zwyczaj nosi ze sob w obu rkach po paczce, dziki czemu unika koniecznoci podnoszenia ramienia, gdy by zaczepiany przez nazistw. Planck otwiera kolejne spotkania Towarzystwa Cesarza Wilhelma, uywajc nazistowskiego pozdrowienia, najwyraniej z wielkimi wyrzutami sumienia. Zachca kolegw do pozostania w Niemczech w oczekiwaniu na lepsze czasy, a jego przemwienia wskazyway na pragnienie pozostania w dobrych stosunkach z reimem.24 Aby zrozumie hitlerowskie pozdrowienie Plancka, a take ulego tych naukowcw, ktrzy zajli miejsca zwolnionych nieAryjczykw, trzeba zwrci uwag nie tylko na pogldy

wyraane przez cytowanego ju nauczyciela geografii, ale warto rwnie doceni rol suby cywilnej w nowoczesnych Niemczech. Naukowcy uczcy zarwno na uniwersytetach, jak i w Instytucie Cesarza Wilhelma byli czonkami sub pracujcych dla pastwa podobnie jak nauczyciele szk, pracownicy poczty i dziesitki tysicy innych osb opacanych z budetu pastwa. Tradycj pracownika suby cywilnej byo przyjcie postawy apolitycznego nacjonalizmu. Przez dziesiciolecia najwysi rang pracownicy naukowi cieszyli si z moliwoci swobodnej pracy naukowej i nauczania, a take z uprzywilejowanej rangi gwatrzydziestu profesorw powstanie i zaprotestuje przeciwko rzdowi, to jutro znajdzie si stu pidziesiciu, ktrzy ogosz solidarno z Hitlerem wycznie z powodu obaw o swoje miejsca pracy.22 Suba cywilna i nazistowskie pozdrowienie Stosunkowo niewielki, ale znaczcy incydent mia miejsce, kiedy rok po dojciu Hitlera do wadzy Max Planck otwiera nowy Instytut Metali im. Cesarza Wilhelma w Stuttgarcie. Kiedy Planck podchodzi do mwnicy, aby wygosi przemwienie, suchacze zamarli, oczekujc od mwcy, e zacznie od formalnego pozdrowienia Heil Hitler. Planck podnis rk do poowy, po czym j opuci. Zrobi tak jeszcze raz. W kocu jego rami unioso si wraz z wypowiedzianymi sowami Heil Hitler. Opisujcy to zdarzenie fizyk P. P. Ewald skomentowa: Patrzc wstecz, bya to jedyna rzecz, jak mona byo zrobi, by nie pogry caego Kaiser Wilhelm Gesellschaft.23 Krca do dzisiaj anegdota mwi o tym, e Laue mia zwyczaj nosi ze sob w obu rkach po paczce, dziki czemu unika koniecznoci podnoszenia ramienia, gdy by zaczepiany przez nazistw. Planck otwiera kolejne spotkania Towarzystwa Cesarza Wilhelma, uywajc nazistowskiego pozdrowienia, najwyraniej z wielkimi wyrzutami sumienia. Zachca kolegw do pozostania w Niemczech w oczekiwaniu na lepsze czasy, a jego przemwienia wskazyway na pragnienie pozostania w dobrych stosunkach z reimem.24 Aby zrozumie hitlerowskie pozdrowienie Plancka, a take ulego tych naukowcw, ktrzy zajli miejsca zwolnionych nieAryjczykw, trzeba zwrci uwag nie tylko na pogldy wyraane przez cytowanego ju nauczyciela geografii, ale warto rwnie doceni rol suby cywilnej w nowoczesnych Niemczech. Naukowcy uczcy zarwno na uniwersytetach, jak i w Instytucie Cesarza Wilhelma byli czonkami sub pracujcych dla pastwa podobnie jak nauczyciele szk, pracownicy poczty i dziesitki tysicy innych osb opacanych z budetu pastwa. Tradycj pracownika suby cywilnej byo przyjcie postawy apolitycznego nacjonalizmu. Przez dziesiciolecia najwysi rang pracownicy naukowi cieszyli si z moliwoci swobodnej pracy naukowej i nauczania, a take z uprzywilejowanej rangi

gwarantowanej przez ich apolityczno oraz lojalno wobec pastwa.25 W zwizku z inflacj i spadkiem zarobkw w czasach Republiki Weimarskiej, zwaszcza za czasw Godowego Kanclerza Bruninga, wyksztaceni urzdnicy suby cywilnej nie aowali upadej Republiki Weimarskiej. Niemniej jednak lojalno wobec pastwa oraz wyszych struktur administracji bya tradycyjnym zobowizaniem na cae ycie, ktre znacznie przekraczao kwesti pacy. Obiecany przez Hitlera powrt do patriotyzmu oraz klarownoci znalaz wyrany oddwik wrd zniechconych urzdnikw. Ponadto nazistowska propaganda obiecywaa wyrwnania za utracone wynagrodzenia. Kiedy Max Planck jako prezes Towarzystwa Cesarza Wilhelma odwiedzi Hitlera, aby wstawi si za Fritzem Haberem, ktry zrezygnowa ze stanowiska prezesa towarzystwa dziau chemii fizycznej, najwyraniej usiowa mu wytumaczy, e niektrzy naukowcy ydowscy s warci ochrony ze wzgldu na korzyci, jakie mog przynie krajowi. W zapisie tego spotkania sporzdzonym przez Plancka moemy przeczyta, co mwi do Hitlera: S rne rodzaje ydw, niektrzy s wartociowi, a inni nie przedstawiaj adnej wartoci dla ludzkoci. Wrd tych wartociowych znajduj si liczne rodziny o typowo niemieckiej kulturze i w takich wanie przypadkach naleaoby dokona rozrnienia.26 Hitler odpowiedzia: To nieprawda. yd to yd, a wszyscy ydzi trzymaj si razem jak rzepy. Jeli gdzie pojawi si yd, zaraz zbiegaj si inni ydzi wszelkiej maci.27 Planck odpowiedzia, e praca ydowskich naukowcw jest na tyle wana, e zmuszanie ydw do emigracji jest rwnoznaczne z samookaleczeniem si Niemiec, na czym dodatkowo zyskaj obce kraje. Planck napisa, e Hitler nic na to nie odpowiedzia, a zamiast tego ciska gromy, mwic coraz szybciej i szybciej. Uderzajc doni w kolano, zakoczy: Ludzie mwi e czasami puszczajmi nerwy. To oszczerstwo. Mam nerwy ze stali. Hitler by tak wcieky, e Planck zamilk i wyszed. Koniec Habera Haberowi w niczym nie pomoga pena entuzjazmu praca dla kraju, zachcanie innych naukowcw do powicenia si niemieckiejmachinie wojennej, publiczne wyparcie si religii i przyjcie chrzecijastwa. Z punktu widzenia hitlerowskiego reimu by ydem i wrogiem. W celu wyeliminowania najmniejszych oznak uznania dla wieloletniego oddania Habera niemieckiej nauce usunito drzewo posadzone na terenie instytutu z okazji jego szedziesitych urodzin. Opuszczajc Instytut Cesarza Wilhelma, Haber napisa wypowiedzenie z

owiadczeniem, e zawsze czu si dobrym Niemcem pomimo ydowskiego pochodzenia oraz e ojczyzna zawsze bya dla niego najwaniejsza. Poniewa nie mg jej dalej suy,

zosta zmuszony do opuszczenia kraju. W licie do Willstttera Haber pisze: Jestem zniesmaczony jak nigdy wczeniej. Byem Niemcem do tego stopnia, e jedynie tutaj czuem si speniony. Myl, e nie bd mg z penym zaufaniem piastowa nowego stanowiska w obcym kraju.28 Einstein napisa do niego ze Stanw Zjednoczonych: Potrafi sobie wyobrazi twoje wewntrzne konflikty. To troch tak, jakby kto musia porzuci teori, nad ktr pracowa przez cae ycie. Ze mn tak nie jest, poniewa nigdy nie miaem takiej wiary.29. Haber, ktry cierpia na chorob serca, powici si poszukiwaniom pracy za granic dla swoich ydowskich wsppracownikw. W kocu wyldowa w Cambridge w Anglii, gdzie zosta serdecznie przyjty przez profesora chemii Williama Popea, jeszcze jednego eksperta od broni chemicznej, jednak - co zrozumiae - nie zosta zbyt ciepo przyjty przez ekip technikw laboratoryjnych, ktrzy mieli za sob walk w okopach Pierwszej Wojny wiatowej. Zaproszono go do nowo otwartego Instytutu Daniela Sieffa (dzisiaj to Instytut Weizmanna) w wczesnej Palestynie, co Haber zaakceptowa. Einstein napisa do Habera, ostrzegajc przed wspprac z Uniwersytetem Hebrajskim, jednak jedyne, co w rzeczywistoci mg zrobi Einstein, to: by zadowolonym, e [...] twoja miniona mio do blond bestii ochodzia si.30 Haber nigdy nie pracowa na Bliskim Wschodzie. Umar w styczniu 1934 roku, gdy odwiedza swoj rodzin mieszkajc w Bazylei, w wieku szedziesiciu piciu lat. Rok pniej, w atmosferze nazistowskich protestw, Planck zorganizowa spotkanie powicone wspomnieniom i pamici Habera. Spotkanie doszo do skutku pomimo otwartego sprzeciwu nazistw. Max Planck i Otto Hahn wygosili krtkie przemwienia. Kiedy 28 czerwca 1934 roku w Preussische Akademie der Wissenschaften profesor Max Bodensteinodczyta przemwienie powicone pamici Habera, uznano to za akt wielkiej odwagi. Profesor powiedzia: Znaczenie Habera dla nauki i dla jej trwania nie ogranicza si jedynie do jego wasnych prac naukowych i jego myli. By nie tylko czowiekiem nauki i technologii, by take czowiekiem znajcym si na sprawach organizacyjnych i na zarzdzaniu finansami. [...] Haber by ydem, podobnie jak przewaajca wikszo jego kolegw. To za sprawio, e konflikt z narodowymi socjalistami sta si nieunikniony.31 Instytut Chemii Fizycznej w Berlinie nosi obecnie imi Habera, co do dzisiaj wywouje kontrowersje. Jak to adnie uj Fritz Stern w eseju o Haberze i Einsteinie: Pami jest wci ywa, aczkolwiek sabnie w znieksztacajcych kontrowersjach.32 Exodus

Exodus naukowcw ydowskich mia wyniszczajce konsekwencje dla Niemiec.33 Utracono okoo 25% fizykw tworzcych spoeczno naukow przed 1933 rokiem, wcznie z Einsteinem, Franckiem, Gustawem Hertzem, Schrdingerem, Hessem i Debyemwszyscy oni byli laureatami Nagrody Nobla. Inni laureaci, ktrzy opucili Niemcy, to Stern, Bloch, Born, Wigner, Bethe, Gabor, Hebesy i Herzberg, a take matematycy Richard Courant, Hermann Weyl oraz Emmy Noether. Wikszo fizykw naleaa do naukowcw o niezwykle oryginalnych umysach, posiadajcych wyjtkowe dowiadczenie; byli niezastpieni. Odesza prawie poowa niemieckich fizykw teoretycznych, w tym wielu najwyszej klasy fachowcw z dziedziny mechaniki kwantowej i fizyki jdrowej. Straty Niemiec okazay si ogromnym zyskiem dla Wielkiej Brytanii oraz dla Stanw Zjednoczonych. W Wielkiej Brytanii William Beveridge (ktry pniej zosta dyrektorem London School of Economics i zainspirowa powstajce pastwo dobrobytu), A. V. Hill oraz biochemik i laureat Nagrody Nobla Frederick Gowland Hopkins utworzyli Academic Assistance Council, ktry zajmowa si poszukiwaniem pracy dla wysiedlonyvh pracownikw naukowych. Osoby pracujce% dla Wielkiej Brytanii wywary gboki i dugotrway wpyw na kultur kraju w rnych dziedzinach. Leo Szilard, niestrudzony fizyk i erudyta w wielu dziedzinach pracowa razem z Beveridgeem, znajdujc posady dla naukowcw wypdzonych z Niemiec, a w 1938 roku wyjecha do Stanw Zjednoczonych, gdzie bra aktywny udzia w pracach nad rozszczepieniem jdra atomu, a take optowa za stworzeniem bomby atomowej. Oglna liczba fizykw w Niemczech nie zmniejszya si dziki wikszej liczbie studentw przyjtych na uniwersytety, jednak obniya si jako reprezentowana przez naukowcw, a badania podstawowe utkny w miejscu. Na wszystkich niemieckich uniwersytetach z wyjtkiem Berlina i Getyngi - wiatowych orodkw fizyki matematycznej straty byy bardzo powane. Utracono twrcw mechaniki kwantowej: Maxa Borna, Jamesa Francka, Waltera Heitlera, Heinricha Kuhna, Lothara Nordheima, Eugenego Rabinowicha oraz Herth Sponer. Nauka niemiecka nie tylko utracia wielu wybitnych naukowcw, ale take znalaza si w izolacji, poniewa zagraniczni naukowcy unikali podry do Niemiec i odmawiali wsppracy oraz udziau w programach badawczych, w ktrych uczestniczyli Niemcy, a take wycofywali si ze wszystkich niemieckich stowarzysze naukowych, rezygnujc przy tym z prenumeraty niemieckich czasopism naukowych. Jednoczenie reim ogranicza

pracownikom naukowym moliwoci podrowania i nie zezwala na wyjazd czonkom organizacji uznanych za wrogie wobec narodowego socjalizmu.

W gorcej atmosferze narodowosocjalistycznej rewolucji badania naukowe zaczto otacza tajemnic a poza tym zniky moliwoci koleeskiej wsppracy midzynarodowej. Niemcy mieli co prawda dokona znacznych postpw w wielu dziedzinach fizyki stosowanej, szczeglnie w zakresie procesw oraz technologii wykorzystywanych w zbrojeniach, jednak poziom reprezentowany przez wysze uczelnie zacz si obnia. Dyrektor dziau badawczego AEG, jednej z najwikszych firm niemieckich, zauway, e liczba amerykaskich cytowa (w waniejszych niemieckich czasopismach z dziedziny fizyki) wzrosa z 3 do 15% w okresie midzy rokiem 1913 a 1938, podczas gdy w tym samym czasie liczba cytowa niemieckich w czasopismach midzynarodowych spada z 30 do 16%.15 kwietnia 1937 roku, w akcie, ktry odsania gbi nienawici rasowej, Rust wyda polecenie, aby ydom narodowoci niemieckiej nie nadawano stopnia doktora. Ponadto wstrzymuje si moliwo odnowienia dyplomw doktoranckich przez t grup.34 W nastpnym tygodniu, jakby na ironi losu i czasw, otwarto nowy Instytut Fizyki Cesarza Wilhelma w Dahlem, w pobliu innych instytutw. Instytut Fizyki zosta utworzony pod koniec Pierwszej Wojny wiatowej jako rodzaj funduszu wspierajcego nauk. Budynek mieszczcy laboratoria oraz biura zosta ukoczony w 1937 roku ze rodkw Fundacji Rockefellera oraz Rzeszy. Jak wida, ju po kilku latach rzdw Hitlera wielkie instytucje mieszczce si w Stanach Zjednoczonych bezwstydnie wspieray reim, ktry przeladowa naukowcw na tle rasowym. 10. Inynierowie i rakiety Po Pierwszej Wojnie wiatowej Niemcy bdce jednym z wielkich producentw broni, wypeniajc warunki Traktatu Wersalskiego, zaprzestay produkcji armat, opancerzenia i uzbrojenia. Niemiecka pomysowo w technologii aeronautycznej i morskiej zrodzona ze cisej synergii nauki i przemysu zostaa radykalnie i w upokarzajcy sposb ograniczona. Zgodnie z warunkami traktatu Niemcy nie mogy produkowa samolotw wojskowych, a niemiecka marynarka, kiedy trzecia co do wielkoci na wiecie, zostaa sromotnie ograniczona do cznej wypornoci rwnej wypornoci statkw brytyjskiej stray przybrzenej. Niemcy mogli si teraz poszczyci jedynie flotyll statkw ochrony wybrzea o wypornoci do 10 tys. ton. Jednoczenie Reichswehra - resztki armii niemieckiej - nie moga liczy wicej ni 100 tys. onierzy, zabronione byo posiadanie czogw i armat o kalibrze wikszym ni 105 mm. Zadanie armii miao polega na kontroli granic oraz pilnowaniu porzdku wewntrznego. Zgodnie z postanowieniami traktatu zamknito niemieck Militartechnische Akademie w Poczdamie.

Jednak za czasw Republiki Weimarskiej zarwno rzd, jak i niemieccy przemysowcy w ukryciu kontynuowali prace nad rozwojem broni poprzez wspieranie technologii, ktre mogy mie dwojakie zastosowanie, przez prowadzenie tajnych bada naukowych w dziedzinie wojskowoci oraz przez umieszczanie programw badawczych poza granicami kraju. Artyku 191 Traktatu Wersalskiego zabrania wprost konstruowania odzi

podwodnych przez Niemcy. Tym niemniej marynarka niemiecka utworzya dwa tajne fundusze, z ktrych opacano badaniaprowadzone w trzydziestu rnych firmach, take zagranicznych, jak np. fabryka torped w Kadyksie. Niektre z nich byy tajne, jak jedna z berliskich firm. W midzyczasie trzy niemieckie firmy: Krupp, A. G., Weser i Vulkenwerft utworzyy wsplne przedsiwzicie w Holandii, budujc osiem odzi podwodnych dla japoskiej stoczni Kawasaki w Kobe, z wykorzystaniem niemieckiej technologii. Zbudowano tam take okrty podwodne dla Finlandii, Hiszpanii, Szwecji i Turcji.1 Ponadto w 1925 roku firmy AEG, Krupp, SiemensSchuckert i Thyssen otrzymay ogromn kwot 195 min dolarw amerykaskich przyznanej Niemcom w ramach planu Dawesa. Fundusze wykorzystano na utworzenie specjalnego urzdu do spraw zwizanych z broni do zwalczania odzi podwodnych, w rzeczywistoci by to tajny projekt bada nad konstrukcjUBootw. Pod kierownictwem emerytowanego specjalisty od odzi podwodnych admiraa Arnona Spindlera marynarka wojenna zaangaowaa si w zoony, tajny program rozwojowy. W ramach tego programu pracowano nad odziami podwodnymi R i D, czym zajmoway si firmy niemieckie zlokalizowane za granic szpiegostwo przemysowe skoncentrowao si z kolei na zbieraniu informacji na temat podobnych konstrukcji za granic natomiast dziaania propagandowe ukierunkowane byy na uwypuklanie niesprawiedliwoci Traktatu Wersalskiego w zwizku z cakowitym zakazem rozwoju niemieckiej technologii w dziedzinie budowy odzi podwodnych.2 Ograniczenia wersalskie narzucone na dalszy rozwj niemieckich si powietrznych w czasach Republiki Weimarskiej wywoay gniew oraz byy rdem zranionej dumy. Niemcy wykazywali ogromny entuzjazm dla latania, szybownictwo za stao si narodow namitnoci z wydwikiem militarnym. W Wasserkuppe, gdzie pomnik powicony lotnikom growa nad okolic tysice obserwatorw gromadzio si, aby oglda szybownikw unoszcych si w przestworzach. W napisie wyrytym na kamieniu moemy przeczyta: My, polegli lotnicy Pozostaniemy zwycizcami Dziki naszym wysikom Volk poleci znowu I ty zostaniesz zwycizc Dziki wasnemu wysikowi3Niemieckie badania w

dziedzinie aeronautyki rozwijay si pomimo ogranicze narzuconych przez Traktat Wersalski. Na przykad na poziomie bada podstawowych Ludwig Prandtl oraz zesp zajmujcy si patami skrzyde w Getyndze dostarczyli Niemcom projekty konieczne do lotw statkw powietrznych. Dziki umieszczeniu dziaw R i D poza granicami kraju - na przykad w Szwecji i Hiszpanii - Niemcom udao si unikn alianckiej kontroli eliminujcej projekty samolotw, ktre mogyby znale zastosowanie bojowe. W tym samym czasie takie plany jak budowa szybkich transportowcw Heinkela oraz latajcych odzi Dorniera i pasaerskich liniowcw Junkersa z silnikami Diesla pozwalay na poszerzanie wiedzy w zakresie technologii aeronautycznej.4 Nazistowscy inynierowie Wraz z dojciem do wadzy Hitler zasta niemieckie rodowiska inynierw w stanie szeroko rozpowszechnionej demoralizacji i rozproszenia. Nazistowscy ideologowie wysyali sprzeczne informacje na temat stanu technologii w Trzeciej Rzeszy. Narodowy socjalizm w swych wczesnych przejawach zakada utworzenie hybrydy technokracji i powrotu do natury. Niektrzy z wyszych rang nazistw byli nastawieni wrcz wrogo do technologii. Na przykad Wilhelm Stapel, wydawca Deutsches Volkstum, stwierdzi, e sowa inynier i organizator powinny by powszechnie traktowane w kategorii naduy. Alfred Rosenberg, wcieky antysemita i redaktor naczelny nazistowskiej gazety Volkischer Beobachter, w swojej pracy Mit dwudziestego wieku stara si uspokoi kontrowersje, twierdzc, e ci, ktrzy potpiaj technologi, zapominaj, e opiera si ona na odwiecznym niemieckim popdzie, ktry ulegby zanikowi wraz z upadkiem technologii.5 Pomimo uzalenienia od niejasnych, mistycznych okrele takich jak Mythus krwi, odrzucanych przez klasyczn nauk, Rosenberg twierdzi, e utrata przez Niemcy technologicznego przywdztwa doprowadzi do upadku do poziomu barbarzycw i stworzy sytuacj, w jakiej znalazy si kiedy cywilizacje basenu Morza rdziemnego. Jego zdaniem to nie technologia zabija to, co ywe, ale raczej ludzie, ktrzy si degeneruj.Tymczasem dyktatura Hitlera doprowadzia do gwatownej ekspansji wojskowych technologii i bya rdem

niewyobraalnych wczeniej perspektyw.6 Hitler otworzy nowe moliwoci samorealizacji po latach bezradnoci i beznadziei w okresie, w ktrym okoo 5 tys. sfrustrowanych inynierw i technikw podjo prac w Zwizku Sowieckim.7 Jako czonkowie suby cywilnej wikszo niemieckich inynierw wykazywaa apolityczno i jako grupa zawodowa nie wykazywaa chci wstpienia do partii nazistowskiej po zdobyciu wadzy przez Hitlera. Jednak od pocztku lata 1933 roku dziki propagandzie nazistowskiej, ktra na wszelkie sposoby staraa si podnie swj status w

nowych

Niemczech,

najwiksze

stowarzyszenia

inynierw

przyczyy

si

do

kontrolowanego przez nazistw Reichsgemeinschaft technischwissaenschaftlicher Arbeit. Czoowy inynierski periodyk Deutsche Technik wychwala technikw i inynierw, nazywajc ich najistotniejsz si wiodc do realizacji celw pastwa narodowego, jednoczenie potpiajc now fizyk i przypominajc czytelnikom o wybitnych technicznych talentach niemieckiej rasy. Pocztkowo gwne starania o zdobycie umysw i serc zaangaowanych inynierw z punktu widzenia nazistowskich ideologw - polegay na wyrwaniu ich ze szponw kapitalizmu oraz wczenie do spoecznoci narodowej. To jednak zaleao od tego, czy inynierowie zaakceptuj Fiihrerprinzip, czc zdolnoci techniczne z ideologicznym zaangaowaniem. Fritz Todt, nazistowski minister uzbrojenia oraz budowniczy autostrad, w 1936 roku opisa to nastpujco w Deutsche Technik. Jest to tak oczywiste, e nawet nie warto wspomina o tym, i same techniczne umiejtnoci s niewystarczajce dla inyniera Trzeciej Rzeszy; rwnie sama pena ambicji silna ch przywdztwa (Fiihrerwille) nie stworzy polityka. Jednostronno w tym drugim wypadku moe prowadzi do powstania wartociowego mwcy lub politycznego administratora, ale nie narodowosocjalistycznego inyniera.8 Inynierowie rakietowi Tymczasem w wielkiej tajemnicy zacz si rozwija i nabiera ksztatu niezwyky projekt rakietowy, w ramach ktrego pod nadzoremft armii przeprowadzano tajne testy w pobliu Berlina oraz na wybrzeu Batyku. Pewnego dnia przed zakoczeniem wojny z odludnych lasw pnocnych Niemiec wrd oguszajcego haasu i w strumieniach ognia owoc pracy i geniuszu inynierw wzniesie si w niebo. Podobnie jak w wypadku innych wojskowych programw realizowanych wbrew reguom Traktatu Wersalskiego niemiecka artyleria bya dosy aktywna za czasw Republiki Weimarskiej. Szef dziau balistyki i amunicji pukownik Karl Emil Becker zgromadzi wok siebie zesp wykwalifikowanych inynierw, w tym Waltera Dornbergera i Leona Zanssena. Jedn z technologii, ktre nie byy zakazane na mocy Traktatu Wersalskiego, byy rakiety, na ktre Becker zwraca szczegln uwag ju od lat dwudziestych. W wyniku swoich zainteresowa i poszukiwa spotka si z modym inynierem, entuzjastycznie nastawionym do rakiet, nazwiskiem Wernher von Braun, ktrego imi bdzie ju nierozcznie zwizane z hitlerowskimi rakietami VI i V2, ktre spaday na Londyn w dalszej czci wojny. Podczas Pierwszej Wojny wiatowej Niemcy wykorzystywali rakiety do rnych celw. Przy pomocy rakiet przerzucali haki, ktrymi cigali zasieki, z kolei Francuzi

wystrzeliwali rakiety przeciwko obserwacyjnym sterowcom i balonom. Jednak warunki bojowe obnayy sabo technologii rakietowej tamtych czasw. Proch strzelniczy wykorzystywany jako paliwo okaza si niezwykle higroskopijny, stawa si wilgotny i czsto nierwno si spala. Wanym aspektem bada i rozwoju dla entuzjastw lat powojennych by ksztat aerodynamiczny. Peter Wegener, nazistowski inynier w dziedzinie produkcji rakiet, uj to nastpujco: Rakieta musi mie may opr powietrza, musi by stabilna i musi si porusza kontrolowanym, okrelonym kursem [...] stabilno lotu w gstszych warstwach atmosfery zapewniaj zewntrzne powierzchnie podobne do skrzyde oraz ruchome stery.9 Kolejny krok to paliwo. Powinno by stae czy cieke? Za ide wykorzystania paliwa ciekego, w przeciwiestwie do bardziej konwencjonalnego paliwa staego, opowiadao si trzech wanych entuzjastw. Amerykanin Robert Goddard Clark z Massachusetts University oraz Rosjanin Konstanty Ciokowski zalecali paliwo pynne jako sposb na osignicie wikszego cigu. Jednak to Hermann Oberth, niemieckojzyczny mieszkaniec Transylwanii (Rumunia), osign to, co historyk Michael J. Neufeld okreli armii przeprowadzano tajne testy w pobliu Berlina oraz na wybrzeu Batyku. Pewnego dnia przed zakoczeniem wojny z odludnych lasw pnocnych Niemiec wrd oguszajcego haasu i w strumieniach ognia owoc pracy i geniuszu inynierw wzniesie si w niebo. Podobnie jak w wypadku innych wojskowych programw realizowanych wbrew reguom Traktatu Wersalskiego niemiecka artyleria bya dosy aktywna za czasw Republiki Weimarskiej. Szef dziau balistyki i amunicji pukownik Karl Emil Becker zgromadzi wok siebie zesp wykwalifikowanych inynierw, w tym Waltera Dornbergera i Leona Zanssena. Jedn z technologii, ktre nie byy zakazane na mocy Traktatu Wersalskiego, byy rakiety, na ktre Becker zwraca szczegln uwag ju od lat dwudziestych. W wyniku swoich zainteresowa i poszukiwa spotka si z modym inynierem, entuzjastycznie nastawionym do rakiet, nazwiskiem Wernher von Braun, ktrego imi bdzie ju nierozcznie zwizane z hitlerowskimi rakietami VI i V2, ktre spaday na Londyn w dalszej czci wojny. Podczas Pierwszej Wojny wiatowej Niemcy wykorzystywali rakiety do rnych celw. Przy pomocy rakiet przerzucali haki, ktrymi cigali zasieki, z kolei Francuzi wystrzeliwali rakiety przeciwko obserwacyjnym sterowcom i balonom. Jednak warunki bojowe obnayy sabo technologii rakietowej tamtych czasw. Proch strzelniczy wykorzystywany jako paliwo okaza si niezwykle higroskopijny, stawa si wilgotny i czsto nierwno si spala.

Wanym aspektem bada i rozwoju dla entuzjastw lat powojennych by ksztat aerodynamiczny. Peter Wegener, nazistowski inynier w dziedzinie produkcji rakiet, uj to nastpujco: Rakieta musi mie may opr powietrza, musi by stabilna i musi si porusza kontrolowanym, okrelonym kursem [...] stabilno lotu w gstszych warstwach atmosfery zapewniaj zewntrzne powierzchnie podobne do skrzyde oraz ruchome stery.9 Kolejny krok to paliwo. Powinno by stae czy cieke? Za ide wykorzystania paliwa ciekego, w przeciwiestwie do bardziej konwencjonalnego paliwa staego, opowiadao si trzech wanych entuzjastw. Amerykanin Robert Goddard Clark z Massachusetts University oraz Rosjanin Konstanty Ciokowski zalecali paliwo pynne jako sposb na osignicie wikszego cigu. Jednak to Hermann Oberth, niemieckojzyczny mieszkaniec Transylwanii (Rumunia), osign to, co historyk Michael J. Neufeld okrelijako przeomowe osignicie w przemyle rakietowym. W swojej ksice Die Rakete zu den Planetanraumen (Rakiety w przestrzeni midzyplanetarnej) opublikowanej w Niemczech w 1923 r. opisuje, w jaki sposb rozwiza problem lotu w przestrzeni kosmicznej, korzystajc z pynnej mieszaniny alkoholu i pynnego tlenu oraz pynnego wodoru i pynnego tlenu przy zastosowaniu rakiet wielostopniowych. Jego ksika bya wstpem do tworzenia fantastycznych scenariuszy rakietowych pojawiajcych si w Niemczech po Pierwszej Wojnie wiatowej. Spadkobierca zakadw motoryzacyjnych Fritz von Opel, zachcony dzieami pisarza Maxa Valiera, zorganizowa szereg wyczynw kaskaderskich z udziaem samochodw napdzanych silnikami rakietowymi, co wywoao sza spektakli rakietowych, w ktrych bray udzia wszelkiego typu pojazdy wcznie z wagonami kolejowymi. W padzierniku 1929 roku odbya si premiera niemego filmu Fritza Langa pt. Frau im Mond (Kobieta na Ksiycu), w ktrym przedstawiono wraenie kosmicznego lotu, budzc ogromne zainteresowanie podrami midzyplanetarnymi. W ramach promocji filmu Oberth zaproponowa inynierowi samoukowi Rudolfowi Nebelowi zbudowanie rakiety na paliwo pynne. Plan si nie powid. Jednak ju w tym samym roku Johanes Winkler, pierwszy prezes Verein fur Raumschiffahrt (VfR - Stowarzyszenie Podry Kosmicznych), grupy entuzjastw rakiet, podj wsplne badania z firm lotnicz Junkers w Dessau nad paliwem rakietowym nadajcym si do napdu statkw powietrznych. Mniej pomylne byy badania pisarza Maxa Valiera oraz jego dwch asystentw: Waltera Riedela i Arthura Rudolpha, ktrzy prbowali zbudowa samochd napdzany silnikiem rakietowym zasilanym parafin. 17 maja w wyniku eksplozji w laboratorium Valier ponis mier. W wyniku tego wypadku oraz drugiego podobnego, gdzie ofiar by nastolatek, w Reichstagu pojawia si inicjatywa ustawowego zakazu podobnych eksperymentw. Jednak inicjatywa nie zyskaa poparcia w

gwnej mierze dlatego, e jeszcze przed gosowaniem Oberthowi udao si osign pynn, trwajc 90 sekund prac silnika rakietowego w ChemischTechnische Reichsanstalt. W midzyczasie, we wrzeniu 1930 roku, Rudolph Nebel (ktry na farmie w Saksonii kontynuowa samodzielne badania nad ma rakiet o nazwie MIRAK [Minimum Rakete]) utworzy zesp badawczy z ramienia VfR z siedzib w byych zakadach zbrojeniowych na pnoc od Berlina. Miejsce to nazwano Raketenflugplatz (Port rakietowy). Wrd tych mionikw rakiet znalaz si Wernher von Braun, osiemnastoletni student budowy maszyn w Technische Hochschule w Berlinie. Von Braun urodzi si w Wirtsitz w Niemczech w 1912 roku w rodzinie pruskich Junkrw. Jego ojciec by ministrem rolnictwa, a on sam posiada tytu barona, do czego nie przywizywa zreszt wielkiej wagi. W wieku dwudziestu lat ukoczy Instytut Technologii w Berlinie - uczelni, w ktrej kadziono nacisk na praktyczn wiedz przyszych inynierw. Von Braun mia okazj pracowa w fabryce Borsig Works w odlewni oraz na linii montaowej. Wrd tych entuzjastw znalaz si take historyk zajmujcy si tematyk rakiet Willy Ley, autor ksiki Rockets, Missiles and Space Travel. By niepoprawnym romantykiem, ktry w taki oto osb opisywa lot rakiety w bagnistych okolicach niedaleko Berlina 10 maja 1931 roku: Nasz poligon rakietowy by pokryty modymi zielonymi pdami sosen i wieymi limi brzz. W dolinie pomidzy dwoma wzgrzami byo gsto od modych wierzb. W wysokiej trawie wierkay wierszcze, a gdzie w oddali kumkay aby. [...] I nagle ta bestia ruszya! Powoli uniosa si w gr niczym winda, osigajc wysoko dwudziestu metrw. Potem spada i zamaa nog.10 Von Braun idzie do wojska Pomimo modego wieku von Braun zosta powoany do wojskowego tajnego programu badawczego zajmujcego si broni rakietow kierowanego przez Beckera i Dornbergera. Jednoczenie przyjto go na studia doktoranckie na wydziale fizyki stosowanej Uniwersytetu Berliskiego. Tematem jego pracy, ktra zdaniem armii powinna by utajniona, mia by opis rozwoju programu rakietowego prowadzonego pod jego kierunkiem w wojskowym orodku w Kummersdorf. Kiedy w 1933 roku Hitler doszed do wadzy, dane pochodzce z VfT zostay przejte przez pastwo. Jeden z czonkw VfT pewnego razu usysza, jak szef kompanii w Siemens oficjalnie informowaministrw Hitlera: W swoich rkach skupiem ju wszystkich ludzi zwizanych z projektem rakietowym i mog pilnowa, co robi.11

Od tej pory caa praca von Brauna znalaza si pod kontrol jego zwierzchnikw, czyli wojska. W pniejszych latach von Braun stara si stworzy wraenie, e to on wykorzystywa armi, a nie na odwrt: Nasze uczucia zwizane z armi przypominay uczucia pionierw lotnictwa, ktrzy w wikszoci krajw starali si wydoi wojsko, aby zrealizowa wasne cele i ktrzy nie odczuwali wikszych skrupuw w zwizku z potencjaln przyszoci ich dziecka. Jedynym problemem w tych dyskusjach byo pytanie: jak najskuteczniej wydoi zot krow.12 Te uwagi ilustruj zaleno wystpujc w wielu dziedzinach nauki i technologii, potrzeb zdobywania funduszy, wyposaenia, miejsc na laboratoria - codzienn rzeczywisto badaczy. Przebijajca z komentarzy von Brauna mieszanina alibi i zrozumiaego nacisku, ktremu trzeba byo si podda, i tumaczca zwizki z reimem bdzie powtarzana przez cae pokolenie niemieckich naukowcw, ktrzy powicili swj talent i wiedz wojennym celom Hitlera. W grudniu 1934 roku, dwa lata po wczeniu do wojskowego programu badawczego, w ktrych to latach trzy le skonstruowane prototypy rakiety Al wybuchy w czasie startu na poligonie Kummersdorf, do Wernhera von Brauna i ekipy jego technikw dotar transport skadajcy si z dwch rakiet, ktre miay zosta odpalone na samotnej, miotanej wichrami wysepce Borkum znajdujcej si na Morzu Pnocnym. Rakiety noszce imiona Max i Moritz w nawizaniu do niemieckiej wersji komicznych postaci z Katzenjammer Kids nosiy oficjaln nazw A2. Nadesza chwila prawdy dla najnowszego modelu tajnego niemieckiego programu rakietowego. Rakieta A2 miaa rewolucyjny ksztat, bdc prekursorem pociskw kierowanych majcych pojawi si w przyszoci. Posiadaa oddzielne zbiorniki na paliwo i cieky tlen, co zapobiegao eksplozji spowodowanej wyciekiem. Pomidzy zbiornikami w pobliu rodka cikoci umieszczono yroskop, co pozwalao na utrzymanie kontroli w pierwszych fazach lotu. Komora spalania zostaa wyduona, aby paliwo mogo si duej spala.19 grudnia wystartowa Max. Lot przebieg bez zarzutu. Rakieta osigna wysoko 2200 metrw, po czym opada na spadochronie 800 metrw od wyrzutni. Z rwnie dobrym skutkiem przebiega prba z Moritzem nastpnego dnia. Obecni przy prbie oficerowie pytali von Brauna, czyjego zdaniem rakiety mona wykorzysta do celw militarnych. Odpowied by niejednoznaczna. Tak, mona je wykorzysta w charakterze broni, tylko po co? Zasig tych rakiet by mniejszy od zasigu konwencjonalnej artylerii. Rwnie nono bya nie wiksza od nonoci armatnich

pociskw. Reakcja von Brauna pokazuje, e we wczesnych etapach mody inynier potrafi oddzieli swoje zainteresowania technologi rakietow od ewentualnych celw militarnych, jednak na dusz met okazao si to jedynie romantyczn mrzonk. Trzy miesice pniej Hitler wypowiedzia postanowienia Traktatu Wersalskiego, dajc zielone wiato dla intensywnego programu zbroje. Dziki temu projekt badawczy w Kummersdorf zyska nazw Stacja Dowiadczalna Zachd (Versuchstelle Kummersdorf West), kwalifikujc si do otrzymania znacznych rodkw pozwalajcych na jego rozwj. Kontrwywiad Gestapo zakaza wszelkiej wsppracy midzynarodowej oraz przekazywania informacji. Chocia ostateczny ksztat programu nie zosta okrelony, celem zespou miao by utrzymanie czoowej pozycji Niemiec w zakresie technologii pociskw rakietowych. Najwaniejszym aspektem pracy Stacji mia by, jak to okreli Leo Zanssen, czynnik zaskoczenia.13 Program rakietowy mia by w peni autonomiczny, jednak w niektrych przypadkach zlecano zadania podmiotom zewntrznym, co byo obwarowane szczegowymi

zastrzeeniami. Technologiami warunkujcymi powodzenie - wcznie z systemami yroskopw - zajmowaa si Kreiselgerate GmbH, ktra bya tajn firm marynarki wojennej rozwijajc nowoczesne technologie. Inn spraw bya wsppraca pomidzy resortami. Od 1935 roku Luftwaffe pod dowdztwem Goeringa dyo do wsppracy przy programie rakietowym, wnoszc bardzo znaczne rodki finansowe oraz technologie opracowane w ramach projektw takich jak dopalacze rakietowe stosowane przy startach samolotw. Biorc pod uwag byskawiczn ekspansj oraz rosnce ambicje wojskowych inynierw, konieczne okazao si zbudowanie staejbazy na wybrzeu Batyku. Wybrano Peenemnde, bezpieczny, dugi odcinek odludnego wybrzea z miejscem na poligon, zakady produkcyjne i laboratoria. W tym samym czasie Becker zosta awansowany do stopnia generaa, obejmujc kierownictwo dziau badawczego i dc do uzyskania takich samych rodkw, jakie otrzymywaa Luftwaffe. W kwietniu 1937 roku wikszo zespou zostaa przeniesiona z Kummersdorf na nowe miejsce. Niemiecki projekt budowy pociskw rakietowych sta si jednym z pierwszych przykadw zmobilizowania przez pastwo zasobw ludzkich w postaci inynierw i naukowcw w celu realizacji nowej technologii wojskowej. W czasie wojny projekt ten by porwnywalny do przewyszajcego jego zakres Projektu Manhattan, ktrego celem byo zbudowanie przez Stany Zjednoczone bomby atomowej. 11. Medycyna za czasw Hitlera

Chirurg i pisarz dr Curt Emmrich donosi, e z chwil uzyskania przez Hitlera nieograniczonej wadzy w 1933 roku jego koledzy zaczli pocztkowo z pewnym zakopotaniem przychodzi do pracy ubrani w brzowe lub czarne mundury. Inny lekarz zauway, e tego samego roku, podczas zjazdu lekarzy marynarki wojennej, jedynie mniejszo nie naleaa do Partii NarodowoSocjalistycznej. Lekarze jako grupa zawodowa przewyszali inne grupy w swej chci przynalenoci do partii nazistowskiej. W Krajowej Izbie Lekarzy czonkowie partii nazistowskiej stanowili 44,8%. Drug w tym zestawieniu grup zawodow byli prawnicy, wrd ktrych odsetek czonkw NSDAP nie przekracza 25%. Lekarze, ktrzy otrzymali licencj zezwalajc na uprawianie zawodu w latach 1925-1932 wykazywali najwikszy entuzjazm we wstpowaniu do partii - grupa ta liczya 53,1%. Natomiast spord lekarzy zarejestrowanych w latach 18781918, do partii naleao 39,1%. Historyk Michael Kater wyciga z tych danych wniosek, e najbardziej entuzjastycznie podchodzili do nazizmu ci lekarze, ktrzy ucierpieli w czasach Wielkiego Kryzysu. Wedug Kratera lekarze do roku 1933 wcznie przyczali si do obozu nazistowskiego z powodu urazy do przeszych i obecnych warunkw oraz w nadziei na lepsz przyszo proponowan przez nowych liderw.2 Till Bastian, historyk zajmujcy si histori medycyny w czasach Trzeciej Rzeszy, wskazuje na fakt, e czonkowie tej grupy zawodowej wykazywali konserwatyzm i szowinizm od wybuchu Pierwszej Wojny wiatowej. Po dojciu Hitlera do wadzy na pocztku 1933 roku wikszo niemieckich lekarzy powitaa z zadowoleniem nowy reim, majcnadziej na zrobienie porzdku z patologiami wystpujcymi w opiece zdrowotnej, administracji, warunkach pracy i pacy cechujcych Republik Weimarsk Modzi lekarze napotykali trudnoci z rozpoczciem praktyki, poniewa w ramach istniejcego systemu na 600 osb mg przypada tylko jeden lekarz. W latach dwudziestych wynagrodzenie lekarzy znacznie przekraczao pace w porwnywalnych zawodach, wliczajc w to prawnikw. Jednak niedugo przed dojciem Hitlera do wadzy pace lekarzy spady do najniszego poziomu. Posunicia oszczdnociowe administracji kanclerza Heinricha Bruninga oraz ogromne bezrobocie zniechcao pacjentw do leczenia. Wraz z wychodzeniem z kryzysu i zmniejszaniem si liczby lekarzy, co byo spowodowane znikniciem medykw ydowskiego pochodzenia, paca lekarza w roku 1934 wzrosa w stosunku do najniszego poziomu z 1932 roku. W 1937 roku pace w subie zdrowia byy porwnywalne do poziomu z roku 1928. Od wczesnych lat trzydziestych w tym zawodzie zarwno rasizm, jak i antysemityzm byy szeroko rozpowszechnione. W latach dwudziestych wydawca Julius Friedrich Lehmann

by gwnym propagatorem rasistowskich ideologii Ploetza i Gunthera: wykorzystywa zarwno si mediw, jak i wasne zasoby finansowe do szerzenia nazistowskich idei wrd studentw medycyny oraz praktykujcych lekarzy. Jego bogato ilustrowane podrczniki akademickie byy bestsellerami, ponadto by wacicielem medycznego tygodnika wydawanego w Monachium. Wykorzystujc popularno tych tytuw, publikowa liczne rasistowskie rozprawy. Jedna z jego inicjatyw polegaa na subsydiowaniu przekadu ksiki The Physician and his Mission (Lekarz i jego misja) rasisty Arthura Comte de Gobineau wydanej w 1926 roku w przekadzie gdaskiego chirurga Erwina Lieka. W cigu kilku lat sprzedano 30 tys. egzemplarzy tej pozycji. Wobec faktu, e by uznanym wydawc w brany medycznej, jego poparcie dla rasizmu w znacznym stopniu przyczynio si do szerokiej akceptacji nazistowskiej ideologii wrd lekarzy. Lehmann zmar w wieku siedemdziesiciu lat, rok po dojciu Hitlera do wadzy. Jednak zdy wyda ksiki takich prominentnych postaci z grona nazistowskich ideologw jak Richard Walther Darre czy Alfred Rosenberg. Hitler doceni dziaalno Lehmanna za walk z przeciwnikami narodowego socjalizmu, mwic, e dopieroprzysze pokolenia zrozumiej, jak wiele Lehmann uczyni dla dobra Niemiec.3 Lehmannowska propaganda w dziedzinie medycyny zniechcaa do specjalizacji i dziaaa na rzecz medycyny oglnej, co byo zwizane z partyjnym, holistycznym pogldem na medycyn i zdrowie. Kater pisze o tym nastpujco: Holistyczny punkt widzenia w zasadzie nie pozwala si skupia na szczegowym badaniu pojedynczego organu, jednak z uwagi na podejcie biologiczne pewne pozytywne odchylenie zwizane byo z reprodukcj, a negatywne z badaniem mzgu. Ta zaleno pozostawaa w doskonaej harmonii ze staym, nazistowskim podkrelaniem znaczenia ciaa przy jednoczesnym podejciu antyintelektualnym.4 W tym samym czasie, pod wpywem obecnych w tej grupie zawodowej pogldw narodowosocjalistycznych, lekarze zaczli podkrela znaczenie zdrowia caego narodu w odrnieniu od zdrowia jednostki.5 Nazistowscy lekarze krytykowali medycyn wykadan na uniwersytetach oraz kliniki uniwersyteckie za ich negatywne cechy okrelane jako liberalizm, indywidualizm, mylenie mechanistycznomaterialistyczne,

ydowskokomunistyczna ideologia czowieka, brak szacunku dla krwi, zaprzeczenie rasy i dziedziczenia, podkrelanie znaczenia pojedynczych organw oraz niedocenianie duszy i organizmu.6 ydowscy lekarze

Tydzie po dojciu Hitlera do wadzy w styczniu 1933 roku wsptwrca Ligi Nazistowskich Lekarzy dr Kurt Klar napisa do kolegw, e ydzi i filosemici powinni wiedzie, e Niemcy s znowu panami we wasnym domu i bd kontrolowa wasne przeznaczenie.7 Zwolnienia lekarzy pochodzenia ydowskiego, ktrzy stanowili 16% tej grupy zawodowej,8 zaczy si w marcu wraz z usuwaniem ydowskich urzdnikw z krajowych stowarzysze zawodowych i grup lokalnych. Do tego doczy ogoszony 1 kwietnia przez Goebbelsa bojkot ydowskiego handlu, przemysu i usug, ktremu towarzyszyy ataki na warsztaty, sklepy i kliniki. W Norymberdze ogoszono, enie bdzie si uznawa talonw ubezpieczeniowych podpisanych przez lekarzy ydowskich, a kilku z nich zacignito do parku niedaleko Lehrter Bahnhof i postrzeleno w nogi. ydowski lekarz z Monachium zosta aresztowany pod zarzutem dokonania nielegalnej aborcji i przez tydzie przetrzymywano go w areszcie. Innego lekarza z Berlina uwiziono na dziewi miesicy. ydowscy lekarze byli przygotowani na wprowadzenie antyydowskich przepisw, zrywano z nimi kontrakty, nie mogli pracowa w zastpstwie nieydowskich kolegw, wstrzymywano im wypaty wynagrodze, a w Bawarii nie wolno im byo pracowa w szkoach. W Badenii procentowy udzia ydowskich lekarzy w oficjalnych zespoach zosta ograniczony do udziau ludnoci ydowskiej w caej populacji, czyli do 1,5%.9 Na podstawie przeprowadzonych ankiet od kwietnia 1933 roku rzd postanowi zakaza pracy wszystkim lekarzom, ktrzy rozpoczli praktyk po 1 sierpnia 1914, albo tym, ktrzy nie brali udziau w wojnie albo te stracili na wojnie ojca lub syna. Lekarze, ktrzy miecili si w tych kryteriach, musieli sami wystpowa o zezwolenie na prowadzenie praktyki. Na pocztku 1939 roku zwolniono kolejnych 2600 lekarzy, a ich miejsca zostay zajte przez Aryjczykw. Co pewien czas powtarzay si przypadki napadw, zastraszania, tortur i morderstw dokonywanych na ydowskich lekarzach. Oskarano ich o niewaciwe leczenie, seksualne molestowanie pacjentek, nielegalne aborcje i malwersacje. Wrd lekarzy pochodzenia ydowskiego bardzo czste byy przypadki samobjstw.10 Pomimo tego ydowscy lekarze nadal prowadzili praktyki, czciowo na podstawie zezwole wydawanych na zasadzie wyjtku, czciowo dlatego, e pacjenci wysoko cenili ich usugi. Nazistowscy aktywici wciekali si na tych pacjentw, oskarajc ich o zdrad. ? Historia pewnej ydowskiej lekarki Poruszajce wiadectwo codziennych kopotw, z jakimi musieli boryka si ydowscy lekarze w hitlerowskich Niemczech, przynosi pamitnik doktor Herthy Nathorff, ginekoloki dorastajcej w szanowanej rodzinie w Niemczech. Nathroff, ktra przed

wyjciem

za

nosia

nazwisko

Einstein

(bya

dalek

krewn

znanego

naukowca),studiowaa medycyn w Heidelbergu w czasie Pierwszej Wojny wiatowej. Pniej pracowaa w Czerwonym Krzyu, gdzie zostaa naczeln lekark na oddziale pooniczym. W wieku trzydziestu omiu lat miaa w Berlinie wasn klinik ginekologiczn na 150 ek. Jej syn mia wwczas osiem lat, a od 1923 roku bya zamna z ydowskim lelarzem. W styczniu 1933 roku Nathorff pragn uwierzy w Hitlera, ktry wanie wygra wybory, ale w nastpnym miesicu zauwaya znaczcy wzrost antysemickich uwag wyraanych przez jej pacjentki. W swoim dzienniku zapisaa, e dwa tygodnie po antysemickim bojkocie z kwietnia 1933 roku z sal operacyjnych wyrzucono ydowskich chirurgw, a ydowskim lekarzom nie pozwolono przychodzi do ich szpitali. Jej ma wyrzucono z pracy, a on sam rozpocz prywatn praktyk. ydowskich lekarzy pakowano na otwarte ciarwki i ku uciesze przechodniw woono ulicami. Podczas jednej z konsultacji w maju pacjentka zaamaa si i zacza paka, wyznajc, e chce si otru gazem, poniewa nabraa przekonania, e z powodu seksualnych kontaktw z ydem nie bdzie moga pocz czystego rasowo Aryjczyka. Tydzie pniej znajomy ydowski lekarz popeni samobjstwo, nie mogc sobie poradzi z nowymi warunkami ycia. Nathorff odwiedzia w szpitalu psychiatrycznym ydowsk lekark, ktra wpada w obd po zwolnieniu z pracy i po tym, jak opuci j aryjski partner. Jedna z jej pacjentek, nie wiedzc o tym, e Nathorff jest ydwk, powiedziaa jej: Wszystko byoby dobrze, gdyby tylko ci brudni ydzi zostali wyrzuceni z Niemiec. Wtedy Nathorff wyznaa, e sama jest ydwk. Pacjentka przysaa jej kwiaty oraz kartk z przeprosinami. Nathorff nie moga zajmowa si duej pacjentkami objtymi systemem ubezpiecze spoecznych, podczas ostatniej wizyty wiele pacjentek przynosio jej kwiaty; czua si, jakby bya na wasnym pogrzebie. Profesor ginekologii, ktremu regularnie przysyaa pacjentki, poinformowa Nathorff, e wstpi do partii, aby od rodka kontrolowa jej ekscesy. Rozgniewana odpowiedziaa mu, e gdy pragnie zapobiec szalestwu, wybiera walk z nim, a nie kolaboracj. W nastpnym roku przeladowania nie zmniejszyy si. Pewnego ranka do jej domu wpada koleanka lekarka: jej dom by przeszukiwany w nocy przez Gestapo, ktre polowao na nielegaln literatur. Poona, ktra asystowaa jej od wielu lat, poinformowaa, e doradzono jej przyczenie si do Pastwowego Zwizku Poonych. Czonkinie tego zwizku nie mogy pracowa dla ydw. Jedna z pacjentek powiedziaa, e musi przesta si

leczy u Nathorff, poniewa jej nastoletni syn zagrozi donosem. Spotykane na ulicy pacjentki cakowicie j ignoroway, wcznie z jej by sekretark, ktrej Nathorff pomagaa w czasach kryzysu. Jeszcze inna pacjentka poprosia o trucizn, aby ze sob skoczy: odkrya, e miaa ydowsk babk, stracia prac i chopaka. Zamieszczona w pamitniku lista opisywanych przeladowa cigna si do koca lat trzydziestych. Kulminacj bya Kristallnacht (Noc krysztaowa) z 9 na 10 listopada 1938 roku. Zgodnie z zapisami w pamitniku jej m oraz inni ydowscy koledzy spdzili ca noc na opatrywaniu rannych i chorych; wielu ydw miao atak serca. Hertha zostaa w domu, odbieraa telefony i koordynowaa wizyty swojego ma. Nastpnego ranka do domu przyjechaa policja zaaresztowa ma. Przystawiajc jej oraz jej synowi pistolet do gowy, grozili zastrzeleniem, jeli nie powie, gdzie przebywa. Wyczerpany maonek wrci nad ranem z caonocnej pracy i natychmiast zosta aresztowany. 12 listopada staa w kolejce do amerykaskiego konsulatu z nadziej na otrzymanie wizy, jednak dowiedziaa si tylko, e ma przyj nazajutrz. Dwa dni pniej dowiedziaa si, e jej m zosta zatrzymany pod zarzutem splugawienia rasy. Odwiedzi j mczyzna, ktry zada pienidzy w zamian za wycofanie zarzutw. Kiedy zacz jej grozi pistoletem, wrczya mu du kwot, po czym zasaba. Niedugo potem jej m zosta zwolniony z aresztu. Nastpnej wiosny udao im si wysa syna do Anglii; zamierzali doczy do niego w drodze do rodziny w Nowym Jorku. Po otrzymaniu zezwolenia na wyjazd zostali zmuszeni do oddania srebrnej zastawy i biuterii. Pozwolono im zabra jedynie najniezbdniejsze rzeczy oraz niewielk ilo gotwki. W kocu rodzina Nathorffw osiedlia si w Nowym Jorku, gdzie zacza nowe ycie. Zaczo im si powodzi dopiero po kilku trudnych latach, podczas ktrych Hertha pracowaa jako sprztaczka, a jej m uczy si angielskiego, eby mc zacz praktyk jako lekarz. Zmar w 1954roku. W 1987 roku Nathorff opublikowaa pamitnik po niemiecku, ale nigdy nie wrcia do Niemiec. Losy psychoanalizy Zygmunt Freud oraz Albert Einstein, dwaj najpopularniejsi yjcy ydzi - a wielu uwaao ich za najwikszych yjcych naukowcw - nie znali si zbyt dobrze. W 1912 roku obaj podpisali si pod dokumentem powoujcym nowe stowarzyszenie naukowe neutralne w stosunku do metafizycznych spekulacji i tak zwanej krytycznej doktryny transcedentalnej. W latach dwudziestych spotkali si na krtko w Berlinie, wyraajc wzajemny gboki szacunek pomimo wielkiego rozziewu pyncego z oboplnej niewiedzy w zakresie

uprawianych przez siebie dyscyplin naukowych. W owym czasie Einstein nie by skonny wierzy w teori wyparcia (cho pniej uzna jej warto, w 1936 roku, z okazji osiemdziesitych urodzin psychoanalityka), Freud za mia si wypowiedzie o Einsteinie w nastpujcy sposb: on rozumie z psychologii tyle samo co ja z fizyki, tym niemniej - jak zauway Freud - nie przeszkadzao to w przyjemnej pogawdce. Kiedy latem 1932 roku partia nazistowska zyskiwaa na znaczeniu, Freud zgodzi si na publiczn wymian pogldw z Einsteinem, co miao zwikszy znaczenie International Institute of Intelectual Cooperation (instytut zaoony przez Lig Narodw w 1926 roku). Einstein zada retoryczne pytanie: Czy istnieje jakikolwiek sposb uratowania ludzkoci przed groc wojn?. Einstein by nastawiony optymistycznie. Opowiada si za midzynarodowymi siami utrzymujcymi pokj, zgadzajc si jednoczenie z tym, e ludzie s peni dzy nienawici i zniszczenia. Wanie tu pojawiaa si rola - zgodnie z propozycj Einsteina - dla psychoanalizy zarwno w yciu jednostki, jak i w yciu caych narodw dcych do pokoju. Jednak Freud nie by skonny do optymizmu, jeeli chodzi o skuteczno psychoanalizy w leczeniu agresji cechujcej czowieka. We wrzeniu 1932 roku tak pisa do Einsteina: Nie ma takiej moliwoci, by stumi agresywne tendencje ludzkie. W niektrych szczliwych zaktkach wiata, tam gdzie natura hojniedostarcza wszystkiego, czego czowiek zapragnie, rozkwitaj rasy yjce w sposb agodny bez agresji i ogranicze. [...] Bolszewicy rwnie aspiruj do ycia pozbawionego agresji, starajc si zabezpieczy ludzkie potrzeby i wymuszajc rwno pomidzy ludmi. [...] Jednoczenie w pocie czoa zbroj si, a ich nienawi do ssiadw to nie najmniejszy spord czynnikw wskazujcy na brak spjnoci.12 Rok pniej, kiedy Hitler doszed do wadzy, wsplnie napisany przez nich tekst pt.: Dlaczego wojna? znalaz si na licie pozycji zakazanych w Trzeciej Rzeszy. W maju ksiki Freuda pony na stosach wraz z dzieami Einsteina. Freud zauway pniej, e przynajmniej pali si w doborowym towarzystwie, komentarz przepeniony bolesn ironi, poniewa przed zakoczeniem Drugiej Wojny wiatowej cztery z jego piciu sistr miay zgin w hitlerowskich obozach mierci. Freud wydawa si dostrzega niebezpieczestwo rozlewajcego si po Wiedniu hitleryzmu, ale traktowa to jako co nieuniknionego. Jeeli mnie zabij - to dobrze, w kocu to taki sam rodzaj mierci jak kada inna.13 Jednak w 1934 roku przyzna, e opuci Austri,

jeli jaka marionetka Hitlera zacznie kierowa krajem. wiat zamienia si w ogromne wizienie - zauway - a Niemcy s najgorsz z cel.14 Niemieckie Towarzystwo Psychoanalityczne cierpiao z powodu zwolnie w takim samym stopniu jak lekarze. Max Eitingon, przewodniczcy towarzystwa, by rosyjskim ydem i uciek do Palestyny. Zastpi go numer 2, Felix Boehm. Jednak niemiecka psychoanaliza szybko znalaza si pod cis kontrol profesora M. H. Goeringa, kuzyna Hermanna, ministra lotnictwa. Profesor Goering owiadczy, e Mein Kampf Hitlera ma zosta podstawowym podrcznikiem psychoanalizy w Trzeciej Rzeszy. W 1936 roku zlikwidowano bibliotek instytutu wraz z nakadami drukowanymi przez Inernationaler Psychoanalityscher Verlag - wydawnictwo Towarzystwa mieszczce si w Lipsku. W tym samym czasie zreorganizowano Niemieckie Towarzystwo Psychoterapii siostrzan organizacj towarzystwa psychoanalitycznego - oddajc je pod cis kontrol nazistw. wczesny prezes Ernst Kretschmer poda si do dymisji, a jego miejsce zaj kolega i rywalCarl Gustav Jung, ktry zosta rwnie wydawc psychoterapeutycznego periodyku Zenbtralblatt fiir Psychoterapie. Jung broni si przed zarzutem kolaboracji, twierdzc, e dziki temu mg interweniowa w obronie zwalnianych bd przeladowanych psychoterapeutw, z ktrych wielu byo ydami. Jednak Freud obwinia Junga, utrzymujc, e ten ju od 1912 roku by antysemit. Poniewa Jung uzna, e wpywy Freuda s szkodliwe dla psychoanalizy, z tego powodu w 1934 roku odszed z ruchu psychoanalitycznego, Freud stara si odpiera zarzuty Junga. Z pewnoci Jung uczyni Freuda gwnym celem swojej krytyki psychoanalizy jako tworu ydowskiego. Jung argumentowa, e sprzeciwia si jedynie bezdusznemu materializmowi Freuda i oskara go o popieranie antysemityzmu wskutek tego, e ten by gotw wszdzie wszy antysemityzm. W charakterystycznej rozprawie zamieszczonej na amach wasnego periodyku Jung w 1934 roku pisa: Wielkim bdem dawnej psychologii medycznej byo stosowanie ydowskich kategorii, ktre nie pasuj nawet do wszystkich ydw czy te chrzecijan, Niemcw lub Sowian. Czynic tak, psychologia medyczna utrzymywaa, e najcenniejsza tajemnica Niemcw - kreatywna gbia duszy - jest banalnym, dziecicym grzzawiskiem, a mj ostrzegawczy gos przez dziesiciolecia by traktowany jak antysemityzm. rdem tych podejrze jest Freud. Ani on, ani jego naladowcy nie poznali niemieckiej duszy. [...] Czy fakt pojawienia si potnego narodowego socjalizmu, na ktry cay wiat patrzy ze zdumieniem, czego ich w ogle nauczy?15 Takie wychwalanie gbi duszy Niemcw w rok po dojciu do wadzy hitlerowskiego reimu raczej nie skaniao psychoterapeutw, z ktrych wielu byo ydami,

do przyjcia pogldu, e psychoanaliza i psychoterapia znalazy si w dobrych rkach. Nic wic dziwnego, e Wilhelm Stekel, jeden z najdawniejszych i najbardziej lojalnych poplecznikw Freuda, napisa do Chaima Weizmanna list, w ktrym stwierdza, e orodkiem niemieckiej zakazanej gazi psychoanalizy powinien zosta uniwersytet w Jerozolimie. Analitycy pracowali w ukryciu, znajdujc zatrudnienie w klinikach zajmujcych si zaburzeniami nerwowymi, gdzie analiza byadosownie przemycana. Jeeli chodzi o sesje prywatne, to ich kres przyszed w 1938 roku, kiedy policja hitlerowska uznaa je za zbyt niebezpieczne. Freudowska terminologia analizy zostaa zastpiona alternatywn frazeologi. Na przykad sowo analiza zostao zastpione dugofalowym leczeniem gboko psychologicznym.16 Chocia na terenie Niemiec psychoanaliza nie wymara cakowicie, jej centrum przenioso si na teren Stanw Zjednoczonych, gdzie wielu praktykujcych psychoanalitykw szkolio si jeszcze w Niemczech. Migracja psychoanalitykw - z ktrych wielu stao si mentorami amerykaskiej spoecznoci terapeutw - do Stanw Zjednoczonych zbiega si w czasie z najgorszymi latami Wielkiego Kryzysu. Psychoanalityk i biograf Freuda Ernest Jones tak pisa w kwietniu 1933 roku: Okoo siedemdziesiciu tysicy ydw ucieko z Niemiec, gdy nastpio uderzenie. Wikszo czonkw niemieckiego Stowarzyszenia Psychoanalitykw zdoaa wyjecha; wiadomo mi tylko o czterech moe piciu czonkach Stowarzyszenia, ktrzy zostali w Berlinie. Przeladowania byy znacznie gorsze, ni mona sobie wyobrazi, i wyglday tak, jakby si yo w redniowieczu.17 Jones by bardzo zajty zbieraniem funduszy potrzebnych na pomoc nowo przybyym psychoanalitykom. Amerykaska spoeczno terapeutw nie bya jednorodna, jeli chodzi o nastawienie wobec niemieckich imigrantw. Ich przybycie zaostrzyo istniejce rozamy w rodowisku amerykaskich psychoanalitykw, ktre Ives Hendrick, w owym czasie mody radyka, okreli jako konflikt pomidzy ydami a gojami, Amerykanami a Europejczykami, midzy starszym a modszym pokoleniem, miastem a miastem, osobist rywalizacj pomidzy narcystycznymi ludmi.18 Niemniej jednak - jak to skomentowa zmary antropolog spoeczny Ernst Gellner - psychoanaliza wraz z jej licznymi odmianami nie mogaby prosperowa w warunkach autorytarnego reimu takiego jak nazistowskie Niemcy. W Ameryce moga si zaj stosunkami midzy ludmi, rdem najwikszych lkw we wspczesnym wiecie oraz tragiczn perspektyw ludzkoci w epoce panujcej przemocy.

Ponadto po wojnie psychoanaliza staa si wanym elementem na rynku samodoskonalenia si.Cierpicy na raka Freud pozosta w Wiedniu a do Anschlussu, kiedy wobec austriackich obywateli zastosowano prawa rasowe. Po dugotrwaych negocjacjach w Wielkiej Brytanii, Berlinie i Wiedniu Freudowi pozwolono w kocu opuci Austri i wyjecha do Londynu. Zanim ostatecznie zezwolono mu uda si na stacj, przyjechao do niego Gestapo i wrczyo do podpisania owiadczenie mwice o tym, e by dobrze traktowany. Freud zoy swj podpis, dodajc: Z caego serca mog kademu poleci Gestapo.19 Ograniczenia psychologii Los szk i uczelni, w ktrych wykadano psychologi, przebiega podobnie jak w wypadku wikszoci spoecznoci naukowych w Niemczech. Po oczyszczeniu z ydw i naukowcw o pogldach lewicowych (szeciu z pitnastu profesorw wykadajcych psychologi stracio swoje posady) psychologia przetrwaa, ulegajc jednak zarwno wewntrznym, jak i zewntrznym naciskom. Niemieckie Towarzystwo Psychologiczne zostao oczyszczone z ydowskich czonkw w kwietniu 1933 roku. W przemwieniach wygaszanych na zjedzie Towarzystwa w 1933 wychwalano Hitlera, okrelajc go jako wielkiego psychologa oraz miaego, gboko uczuciowego kanclerza. Gwnymi tematami kolejnych zjazdw i konferencji byy zagadnienia rasowe oraz nazistowski komunitarianizm. Rne nurty psychologiczne byy wypaczane tak, aby pasoway do ideologii nazistowskiej. Psychologii postaci nadano na uniwersytecie w Jenie nowe okrelenie: germaskia dusza, a inne szkoy staray si wyeksponowa rasistowskie podoe typw psychologicznych. Erich Rudolph Jaensch z uniwersytetu w Marburgu oraz Felix Krueger z Lipska atakowali szko Gestaltu Wolfganga Kohlera z Uniwersytetu Berliskiego jako przesadnie materialistyczn. Khler utrzymywa, e midzy umysem czowieka a wiatem zewntrznym istnieje zwizek strukturalny, podczas gdy perspektywa nazistowska popieraa holizm nawoujcy do powrotu do uczu, mstwa i heroizmu. Krueger ochoczo wykorzystywa swoje oglnikowe zaoenia psychologicznego holizmu, goszc tez, mwic e Niemcy powinni zatraci sw indywidualno w wiadomoci zbiorowej, a nawet wspiera geopolityczny ekspansjonizm i rasizm. Los Instytutu Psychologii w Berlinie ilustruje prby nielicznych pracownikw naukowych usiujcych podporzdkowa si reimowi dla ocalenia wartociowej placwki badawczej w obliczu oddolnych naciskw zmuszajcych do konformizmu, jak rwnie naciskw ze strony mciwych nazistowskich naukowcw z ssiednich wydziaw. Instytut Psychologii by kierowany przez Kohlera, nieyda. W uprawianym przez niego nurcie psychologii (ktry nie mia zwizku z terapi Gestalt w Ameryce w latach pidziesitych ani

z teori Gestalt znajdujc si w opozycji do behawioryzmu) wane byo poszukiwanie teorii subiektywnego odbioru formy oraz jej zwizku z obiektywnymi zjawiskami fizycznymi, szczeglnie z procesami widzenia i syszenia. Oprcz krytyki Jaenscha nazistowscy naukowcy szybko wskazali na fakt, e jeden z wybitnych wsptwrcw psychologii Gestalt Max Wertheimer by ydem. Reakcja Kohlera na pierwsze zwolnienia wydawaa si ambiwalentna. Z jednej strony stara si zatrzyma swego utytuowanego ydowskiego koleg Kurta Lewina, a z drugiej angaowa si w publiczne dyskusje dotyczce polityki zwolnie. Jednak biorc pod uwag niebezpieczetwa i niepewno tamtych czasw, Khler najwyraniej zaangaowa si w dyplomatyczn taktyk majc na celu przetrwanie. W wywiadzie dla dziennika New York Times z 7 lipca 1933 roku zatytuowanym Khler przewiduje liberalizacj Niemiec powiedzia, e rzd narodowosocjalistyczny naley pochwali za przydzielanie gwnych stanowisk w uniwersytetach i administracji pastwowej wedug przynalenoci religijnej. Bdzie to miao - powiedzia - nader uspokajajcy wpyw na wiat zewntrzny i przekona do naszego nowego rzdu wielu niemieckich obywateli, w tym take najbardziej

wartociowych. Powysza uwaga jest podobna do uwagi Maxa Plancka, ktry jak pamitamy, powiedzia do Hitlera, e istniej rozmaite rodzaje ydw: wartociowi i bezwartociowi i naley ich rozrnia. Biorc pod uwag zagroenia i niepewn sytuacj w tamtych czasach, Khler wyranie przyj dyplomatyczn taktyk przetrwania. Wsptwrca psychologii postaci Kurt Koffka pisa o tamtych czasach: Khler to bardzo odwany czowiek, znacznie odwaniej szy, ni mona sobie wyobrazi.20 Jednak podobnie jak wielu naukowcwKhler prbowa przetrwa, oddzielajc swoj publiczn rol naukowca i pracownika suby cywilnej od prywatnego statusu wolnej jednostki. W pierwszy dzie nowego roku akademickiego Khler, zwracajc si do studentw i wsppracownikw, niezdarnie wykona nazistowskie pozdrowienie, owiadczajc

jednoczenie, e nie podziela punktu widzenia nazistowskiego reimu, ale stosuje si do wymaga administracji uniwersytetu. Tego samego miesica w studenckim pimie wydawanym na wydziale filozofii (ktrego dziekanem by Ludwig Bieberbach, wieo upieczony nazista i uznany matematyk) ukaza si artyku, w ktrym postawiono pytanie, czy Instytut Psychologii podporzdkowuje si zaleceniom Gleichschaltung. Autorem artykuu by Hans Preuss, student i przewodniczcy uniwersyteckiego Biura Naukowego. Preuss pisa, e Instytut Psychologii jest ostoj komunistw i ydw, a studenci niemieccy czuj si tam odizolowani. Studenci Kohlera bronili swojego profesora publicznie, owiadczajc, e nie

mona zaprzeczy, i zostali wybrani, jednak podczas selekcji kierowano si wycznie kryteriami zdolnoci naukowych. W nastpnym miesicu do biura Kohlera wamali si czonkowie Ligi Nazistowskiej w poszukiwaniu dowodw zdrady. Jednak nie znaleziono niczego podejrzanego. Drugie wamanie miao miejsce w kwietniu kolejnego roku - 1934, a jego bezporednim inicjatorem by Ludwig Bieberbach. Wyniki byy takie same. Wczesnym latem studenci instytutu zorganizowali procesj z pochodniami w obronie Kohlera. Jeden ze studentw wspomina pniej: Bylimy naiwni, wierzc, e istnieje moliwo zbudowania muru wok nas, tworzc przestrze, gdzie bdzie mona prowadzi badania, podczas gdy nazici zajm si sob i swoim VoH\2i Studenci stracili moliwo organizowania manifestacji, natomiast Khler musia przegra bitw o uzyskanie takiej pozycji, w ktrej wprawdzie ugnie si przed nazistami, ale jednoczenie pozostanie niezaleny jako czowiek i naukowiec. W czerwcu 1934 roku studenci Instytutu Psychologii byli przesuchiwani przez czonkw Ligi Studentw Niemieckich pod kierownictwem ich przywdcy Richtera. Studentom zadawano na przykad pytania, jak mog popiera profesora, ktry wsppracowa z ydem Wertheimerem. Najwyraniej niektrzy ze studentw podawali niecozmienione wypowiedzi Kohlera. Jeden z nich odpowiedzia: Wiadomo mi, e profesor Khler absolutnie nie zaprzecza, e ydowski problem istnieje.22 W tej sytuacji Khler zgosi rezygnacj z zajmowanego stanowiska, ale jednoczenie stan do walki z nazistowskimi studentami, aranujc spotkanie w pruskim ministerstwie nauki i edukacji. Oprcz niego wzia w nim udzia reprezentujca Instytut studentka psychologii i asystentka Kohlera Hedwig von Restorff. Argumentowali, e naleyte wprowadzenie Fhrerprinzip jest zagroone wskutek bezprawnego postpowania studentw, ktrzy powoduj zamieszanie. W efekcie tego spotkania ministerstwo wyrazio zaufanie do profesora i wydao rozporzdzenie nakazujce wiksz dyscyplin w szeregach studentw nazistowskich. Rok pniej Liga Studentw Niemieckich zostaa zlikwidowana. Jednak nie by to koniec kopotw Kohlera. W czerwcu 1935 roku Gestapo kazao uniwersytetowi zwolni dwch asystentw profesora: Karla Dunckera i Ottona von Lauensteina za dziaalno antynazistowsk. Pozycja Kohlera staa si w tej sytuacji nie do utrzymania. Ponownie poda si do dymisji, ktra zostaa przyjta 6 wrzenia. Nastpnie Khler wyjecha do Stanw Zjednoczonych, gdzie otrzyma stanowisko profesora wizytujcego w Swarthmore College subsydiowanym przez Fundacj Rockefellera. Matematyk Bieberbach oraz filozof i psycholog Johann Baptist Rieffert postanowili przej kierownictwo wydziau psychologii na uniwersytecie. Obaj byli entuzjastycznymi

nazistami i ich pierwszym dziaaniem byo zadenuncjowanie asystentw Kohlera, co stanowio preludium do pozbycia si profesora. Rieffert pracowa jako psycholog wojskowy i rozpocz karier na Uniwersytecie Berliskim w 1931 roku. W marcu 1933 roku wstpi do partii nazistowskiej, a w lipcu do SA. W lipcu 1935 roku Bieberbach wystpi o obsadzenie Riefferta na stanowisku dyrektora Instytutu Psychologii w wypadku ustpienia Kohlera. We wrzeniu ponowi swj wniosek, wyjaniajc jednoczenie, e Rieffert powinien prowadzi w Instytucie zajcia z psychologii rasowej. W kocu Rieffert obj stanowisko penicego obowizki dyrektora, jednak jego panowanie nie trwao dugo. W nastpnym roku odkryto, e by czonkiem Partii Socjaldemokratycznej. Wyrzucono go z uniwersytetu, a take usunito z partii nazistowskiej.Pod koniec lat trzydziestych kursy psychologii prowadzone na Uniwersytecie Berliskim byy mieszanin psychologii eksperymentalnej, rozwojowej oraz psychologii rasowej stworzonej przez Wydzia Filozoficzny pod kierownictwem Hansa Giinthera. Amerykanka Barbara Burks, ktra odwiedzia uniwersytet w tamtych czasach, informowaa o kompletnej jaowoci intelektualnego klimatu w miejsce tego, ktre kiedy byo si szkoy Gestalt.23 12. Kampania antyrakowa O ile niektre dyscypliny naukowe pod wpywem nazistowskiej ideologii i przeladowa ulegay degeneracji, inne, jak na przykad biologia, nie rozwijay si, o tyle jeszcze inne najwyraniej rozkwitay1. Historyk Joseph Needham skomentowa to, mwic, e drzewo zego reimu nie wydao dobrych owocw nauki. Ale naukowcy zrewidowali pogld o owocach zego drzewa i przyjrzeli si temu, co wygldao na bardzo postpow kampani antyrakow czasw nazizmu. Ilu z nas wiedziao? - pyta historyk Robert Proctor, o tym, e dziaacze ochrony zdrowia za czasw Hitlera uruchomili najwiksz na wiecie kampani antynikotynow? Ilu z nas wie o tym, e nazistowska walka z rakiem bya najbardziej agresywna w wiecie, wcznie z restrykcjami dotyczcymi azbestu, zakazami zwizanymi z tytoniem oraz zakazem stosowania rakotwrczych pestycydw i barwnikw ywnoci?2 Jest to zjawisko godne zainteresowania, poniewa stawia pytania o sam istot nauki i o to, jak atwo daa si ona dostosowa do nazistowskiej polityki. Nawet najbardziej naukowa i postpowa z punktu widzenia zdrowia publicznego kampania antyrakowa w Niemczech hitlerowskich bya nierozerwalnie zwizana z rasizmem i antysemityzmem. Jako wiatowi liderzy w produkcji barwnikw i chemii przemysowej Niemcy jako pierwsi w ostatnich dekadach dziewitnastego wieku odkryli zwizek midzy pochodnymi smoy wglowej, barwnikami anilinowymi, chromianami i rnymi formami raka.

Niemieccynaukowcy jako pierwsi w 1902 roku odkryli zwizek midzy rakiem, zwaszcza biaaczk a promieniami X. Pierwsza wspierana przez pastwowe fundusze agencja, ktrej celem bya walka z rakiem, powstaa w Niemczech w 1900 roku, poniewa zwrcono uwag na wzrastajc liczb zachorowa na raka. Od samego pocztku agencja postanowia zajmowa si prewencj co wskazywao na przekonanie o rodowiskowych czynnikach powodujcych raka. W latach dwudziestych, za czasw Republiki Weimarskiej, przeprowadzono oglnonarodowe kampanie, w tym badania ukierunkowane na wczesne wykrywanie choroby, profilaktyk zdrowotn oraz pomiary zagroenia w zakadach pracy. Pod rzdami nazistw inicjatywy te znacznie nasiliy si. Po dojciu Hitlera do wadzy w prasie i w radiu uruchomiano kampanie informujce o koniecznoci regularnych bada. Rozwieszane na ulicach plakaty doradzay mczyznom rwnie czste badania okrnicy, jak sprawdzanie stanu technicznego ich samochodw, a palaczy nakaniano do rzucenia palenia. W szkoach, wojsku, fabrykach i biurach przeprowadzano masowe badania z uyciem przewietle. Poniewa nazistowska wojna z rakiem bya prowadzona bardziej na poziomie prewencji ni lecznictwa, nacisk przesunito z bada biomedycznych na publiczne kampanie zdrowotne, zbieranie i analiz danych statystycznych, epidemiologi oraz nadzr ukierunkowany na wczesne wykrywanie.3 Walka z azbestoz bya znamiennym przykadem wiatej kampanii skierowanej przeciwko chorobom zawodowym. W pocztkach funkcjonowania reimu kampania antypyowa bya wymierzona przeciwko wknom azbestu stanowicym powane zagroenie i przyczynia si do wprowadzenia obowizkowych zasad zwizanych z dziaaniem wentylacji oraz rodkami zmniejszajcymi zaraenie. W 1938 roku badacze niemieccy i austriaccy odkryli przekonujce dowody wskazujce na zwizek dwunastu rodzajw raka z azbestem. Ich odkrycia stay si podstaw szeroko zakrojonych bada, obejmujcych eksperymenty dowodzce rozrostu guzw nowotworowych w pucach myszy wystawionych na dziaanie azbestu. Niemiecki przegld z 1942 roku dowodzcy, e azbest jest niebezpieczny dla zdrowia, kontrastowa wyranie z pogldami amerykaskimi i brytyjskimi, zgodnie z ktrymi praca z t substancj jest nieszkodliwa. Rok pniej rzdnazistowski przyj zasad, zgodnie z ktr pracownicy dotknici azbestoz powinni otrzymywa rekompensaty.4 Antysemityzm kampanii antyrakowej ujawni si w metaforycznym wykorzystywaniu raka w nazistowskiej ideologii. Richard Doli, wybitny epidemiolog zajmujcy si nowotworami w Wielkiej Brytanii po Drugiej Wojnie wiatowej, wspomina, e studiujc w Niemczech, widzia przerocza, na ktrych ydzi byli opisywani jako komrki rakowe,

podczas gdy uzdrawiajce promienie X wymierzone w te komrki porwnywane byy do nazistowskich grup szturmowych.5 Pomimo tendencji do postrzegania licznych rodzajw zachowania oraz chorb za cechy dziedziczne, wanie w czasach nazizmu rozpowszechnio si przekonanie, e nowotwory byy spowodowane czynnikami rodowiskowymi, zawodem, stylem ycia i kultur lub cywilizacj, cho sugerowano jednoczenie, e ludzie o sabym dziedzictwie genetycznym byli bardziej ni inni podatni na zachorowanie. Gwny berliski radiolog i chirurg Arthur Hintze wierzy, e istnieje zwizek pomidzy rakiem a diet; by rwnie zdania, e istotne mog by take praktyki religijne. Otmar von Verschuer, uczestniczcy pniej w pracach Josefa Mengelego, uwaa, e dziedziczno przyczynia si do raka jedynie w jednym procencie. Jednake zdaniem niektrych ekspertw ydzi byli nosicielami raka. Sprowadzili do Niemiec tyto i handlowali nim na skal wiatow, a z powodu ich genetycznej saboci byli bardziej podatni na zachorowanie na raka. Entuzjastyczne stosowanie promieni X w celach diagnostycznych miao szkodliwe konsekwencje dla polityki sterylizacji. Szeroko rozpowszechnione stosowanie promieni X jako narzdzia diagnostycznego spowodowao wzrost zachorowa na raka wrd personelu wykonujcego przewietlenia. Ludzie, ktrzy chorowali, stajc si ofiarami aparatury rentgenowskiej, byli nazywani mczennikami nauki czczonymi na rwni z innymi bohaterami. I chocia jeden dzia medycyny stosowa moliwie jak najsurowsze procedury ochronne przy stosowaniu promieni X dla celw diagnostycznych, inny dzia planowa wykorzystanie tej samej technologii w celu sterylizacji elementw niepodanych. Zdaniem nazistw walka z licznymi szkodliwymi czynnikami wystpujymi na stanowiskach pracy stawiaa ich na pierwszym miejscu na wiecie w walce o zdrowie i bezpieczestwo, chocia podczaswojny stao si to ju bardziej postulatem ni rzeczywistoci. Firmy takie jak IG Farben, uznajc szeroko zakrojone procedury ochrony zdrowia oraz bezpieczestwa pracy, trzymay si w czasie wojny cisego limitu 5% robotnikw hospitalizowanych z powodu chorb zawodowych. W tym samym czasie wszechobecne byo pojcie eutanazji jako uniwersalnej odpowiedzi na schorzenia: reim chcia zapobiega chorobom wrd rasy panw, a jednoczenie wierzy w polityk polegajc na pozbywaniu si chorych! W walce o zapobieganie nowotworom nazistowscy dietetycy uznali diet jako najwikszy czynnik dodatkowy. Niemcw ostrzegano przed nadmiernym spoyciem puszkowanego i wdzonego misa, tuszczw oraz cukru, a zachcano do spoywania zb,

wieych owocw i warzyw. W duej mierze wpyw na podobne propozycje mia przykad Hitlera, wegetarianina, niepalcego i abstynenta. Zwizek midzy rakiem i diet by prawdopodobnie konsekwencj analizy szwajcarskich i niemieckich statystyk prowadzonych od poowy dziewitnastego wieku, ktre pokazyway, e rak odka stanowi ponad jedn trzeci przypadkw tej choroby. Stopniowe zmniejszanie si czstotliwoci zachorowa na raka odka od wysokiego poziomu w czasach Pierwszej Wojny wiatowej byo najprawdopodobniej spowodowane wzrostem spoycia wieej ywnoci i spadkiem konsumpcji ywnoci konserwowanej dziki przyspieszeniu transportu. Ponadto wiele produktw spoywczych poddawano dziaaniu dodatkw i barwnikw majcych poprawi ich wygld. Jednak propozycja lepszego sposobu odywiania si jednostki z pewnoci zachcaa w znacznie mniejszym stopniu ni promocja dobra caego Volku. Pewien hitlerowski dietetyk zajmujcy si zdrowiem modziey stwierdzi: Odywianie si nie jest prywatn spraw!.6 Propagandowy plakat ujmowa to dosadniej: Dein Krper gehrt dem Fhrer! (Twoje ciao naley do Fhrera). Ideologowie nazistowscy zestawiali nazistowskie rozumienie zdrowia jako wsplnego obowizku, w przeciwiestwie do socjalistycznego przekonania mwicego o tym, e jednostki mog robi ze swoimi ciaem, co zechc. Kolejnym aspektem diety byo niemieckie przywizanie do tradycyjnego naturalizmu: naturalna ywno taka jak chleb penoziarnisty stawiane byy wyej od chleba z biaej mki, ktra bya potpiana jako rewolucyjny wynalazek Francuzw. Jednak stay za tymrwnie przesanki ekonomiczne. W swoim planie czteroletnim Hermann Goering ostro krytykowa praktyk tuczenia zwierzt zboem, ktre powinno by wykorzystane do produkcji patkw zboowych i chleba. Ekonomici wykazali, e trzeba zuy 90 tys. kalorii zawartych w zboach, aby wyprodukowa 9 tys. kalorii wieprzowiny. W Niemczech lat trzydziestych podejrzewanie alkoholu o zwizek z rakiem byo do dobrze ugruntowane, przy czym szeroko informowano o szkodliwym wpywie alkoholu na ludzki genotyp. Zarwno Hitler, jak i Himmler byli abstynentami, a kampania antyalkoholowa miaa u nich najwyszy priorytet. Himmler uwaa, e alkohol jest zdradzieck trucizn, Hitler za twierdzi, e wicej ludzi stracio ycie z powodu alkoholu ni z powodu wojny. Pomimo duej popularnoci piwa w Niemczech w ramach kampanii antyalkoholowej korzystano z przesyek pocztowych oraz racjonowania, a wprowadzone w 1933 roku prawo o sterylizacji pozwalao na dokonywanie wazektomii alkoholikw osadzonych w obozach koncentracyjnych.7

Wysiki woone w wykazanie zwizku midzy tytoniem a rakiem oraz w informowanie spoeczestwa niemieckiego o niebezpieczestwach zwizanych z paleniem znacznie wyprzedzay reszt wiata. Proctor komentuje: Zaskakujc prawd jest fakt, e to wanie nazistowskie Niemcy dokonay odkrycia tego zwizku. Niemiecka epidemiologia tytoniowa bya w owym czasie najbardziej zaawansowana na wiecie.8 Walka z paleniem obejmowaa szereg rodkw, ktre dopiero stosunkowo niedawno wprowadzono w Stanach Zjednoczonych i w Wielkiej Brytanii, ale sytuacja wikszoci krajw Europy wci pozostaje w tyle. Nazici zabraniali palenia w miejscach publicznych wcznie z biurami i poczekalniami. Nie wolno byo reklamowa papierosw, szczeglnie gdy palcy wyglda na mnego, wysportowanego lub seksualnie atrakcyjnego czowieka. Stosowano wszechobecne informacje o szkodliwoci palenia dla zdrowia adresowane szczeglnie do modziey. W pocigach wprowadzono wagony dla niepalcych z ustawowymi karami dla palaczy. Rektor uniwersytetu w Jenie Karl Astel, dyrektor instytutu bada nad szkodliwoci palenia tytoniu, zakaza palenia na terenie kampusu i znany by z tego, e wyrywa studentom papierosy z ust. Byy nawet przypadki aresztowania kierowcy za spowodowanie wypadku, gdy ten pali papierosa w trakcie jazdy. Wedug propagandy tyto uszczupla energi potrzebndo pracy, by przyczyn impotencji, by epidemi, plag, form masturbacji przy pomocy puc. To niemiecki lekarz Fritz Lickint zebra i opublikowa jako pierwszy statystyczne dowody czce raka puc z papierosami, wykazujc na szeregu przypadkw, e pacjenci chorzy na raka puc zazwyczaj byli palaczami. Dziesi lat pniej opublikowa Tabak und Organismus (Tyto i organizm) - tysicstronicowe kompendium omawiajce takie choroby jak nowotwory puc, wargi, ust, szczki, przeyku i garda zwizane z rnymi formami uywania tytoniu, poczwszy od palenia poprzez ucie czy wchanie. W midzyczasie prowadzono dwa kolejne, niezwykle wartociowe badania, opublikowane w latach 1939 i 1943. Pierwsze Franza Hermanna Mllera z Koloni, ktre o siedem lat wyprzedzao brytyjskie i amerykaskie studia epidemiologiczne nad paleniem i rakiem puc.9 W badaniach tych porwnano zachowania zwizane z paleniem osb chorych na raka puc ze zdrow grup kontroln osb w podobnym wieku. Nastpnie wyniki bada przesano krewnym osb zmarych na raka z dalszymi zapytaniami dotyczcymi naogu oraz rodowiska chorych. Badania wykazay, e ofiary raka puc szeciokrotnie czciej byy osobami intensywnie palcymi (dziesi do pitnastu cygar lub ponad trzydzieci pi papierosw dziennie) ni palacze mniej zaangaowani w nag. Ponadto w zdrowej grupie proporcja niepalcych w stosunku do palcych bya znacznie wysza. Mller, ktry w chwili opublikowania bada nie mia jeszcze trzydziestu lat, wysnu wniosek, e sam tyto nie by bezporedni przyczyn

raka puc, ale niezwyky wzrost spoycia tytoniu, oraz e bya to najwaniejsza przyczyna wzrostu zachorowa na raka puc w ostatnich dziesicioleciach.10 Same badania nie nosiy wyranie nazistowskich czy rasistowskich cech, a w treci wspomniano nawet o trzech ydowskich naukowcach. Mller znikn pod koniec wojny i uznano go za zaginionego w akcji. Nastpnie w Naukowym Instytucie Bada nad Zagroeniami Nikotynowymi (Wissenschaftliches Institut zur Erforschung der Tabakgefahren) na uniwersytecie w Jenie dwch badaczy - anatomopatolog Eberhard Schairer oraz jego modszy kolega Erich Schniger - opublikowali w 1943 roku badania, ktre przewyszay studium Mllera, zestawiajc ze sob przypadki raka puc wrd mczyzn i kobiet, a take wrd mieszkacw miast i wsi. Wynikiem ich bada byostwierdzenie, e palenie z duym prawdopodobiestwem powoduje raka puc, a z mniejszym prawdopodobiestwem przyczynia si do innych form raka. Jednak stosowanie kampanii antynikotynowych to jedno, a faktyczne porzucenie palenia to drugie. Przez pierwsze sze, siedem lat po dojciu Hitlera do wadzy konsumpcja tytoniu rosa, podwajajc si w okresie midzy rokiem 1933 a 1940. Spadek konsumpcji o jedn trzeci nastpi w 1943 roku, prawdopodobnie wskutek racjonowania. Czyby ten potny wzrost konsumpcji tytoniu by form oporu - sprzeciwem wobec nazistowskich zasad? Czy moe wskazuje na poziom stresu, jakiemu podlega nard postawiony przed perspektyw kolejnej wojny? Pozostaje faktem, e Niemcy prowadzili w dziedzinie epidemiologii, a reim pomimo najwikszego wysiku nie mia do siy, aby zniechci ludzi do palenia. Oglnie mona stwierdzi, e nazistowska wojna z rakiem wykazaa, e - jak to uj Robert Proctor dobra nauka moe skutecznie funkcjonowa w imi

antydemokratycznych ideaw. Inicjatywy zwizane ze zdrowiem publicznym mog si rozwija nie tylko pomimo istnienia faszyzmu, ale take jako konsekwencja faszyzmu.11 13. Ceopolitik i Lebensraum Podobnie jak w medycynie, gdzie nazizm mia zagorzaych zwolennikw i by propagowany przez lekarzy, geografia rwnie wzniosa wkad do ideologii

narodowosocjalistycznej. To z niemieckiej geografii pochodzi idea powikszania przestrzeni yciowej, Lebensraum, legitymizujca planowane podboje Hitlera. Nauka geopolityki bya wytworem Rudolfa Kjellena, szwedzkiego politologa, ktry uku ten termin w 1905 roku. Z kolei na Kjellena duy wpyw wywar brytyjski geograf sir Halford Mackinder. W pierwszej dekadzie dwudziestego wieku Mackinder kierowa London

School of Economies. Wprowadzi pojcie heartland oraz koncepcj pastwa narodowego, organicznego z natury i zachowujcego si jak jeden organizm. Uwaa, e w razie potrzeby dane pastwo moe poszerza swe granice. Mackinder uwaa, e rne typy ras przystosoway si w wyniku darwinowskiej naturalnej selekcji do swego rodowiska geograficznego. Z tego punktu widzenia umiarkowany klimat wysp brytyjskich wytworzy typ Johna Bulla1, ze zdolnoci do zachowania wolnoci i wartoci cywilizacyjnych, podczas gdy typ sowiaski, ktry powsta na stepach Rosji, by w wikszym stopniu przystosowany do regu despotyzmu. Zdaniem Mackindera a do czasu cakowitego przystosowania si do klimatu i geografii ludzie na caej planecie powinni si zda na przewodnictwo typu anglosaskiego, a w wypadku zignorowania tego faktu naleaoby narzuci Pax Britannica dla dobra caego wiata.2 Jednak to Ratzel w swoim eseju pod tytuem Der Lebensraum, opublikowanym w 1901 roku, uku termin Lebensraum dla opisaniaobszaru geograficznego, w obrbie ktrego rozwija si ywy organizm. Zasadniczym zadaniem jego pracy byy badania nad geografi rolin i zwierzt, jednak Ratzel zastosowa swoje socjobiologiczne podejcie Lebensraum take do wojen midzy narodami.3 Idee Ratzela zostay wykorzystane przez Karla Haushofera, byego generaa bawarskiej armii, i zastosowane do procesu pozbywania si niechcianych mniejszoci w interesie rozrastajcego si pastwa narodowego, co byo wczesn wersj czystek etnicznych. W 1924 roku Haushofer kilkakrotnie odwiedzi Hitlera w wizieniu w Landsbergu, gdzie nazistowski lider zosta osadzony po nieudanym puczu monachijskim. Pojcie Lebensraum wie si ze strachem o przetrwanie Volku i o tym wanie zacz rozmyla Hitler. Nasz niemiecki nard - czytamy w jego politycznym manifecie, czyli ksice Mein Kampf, napisanej w wizieniu - musi znale odwag do zebrania naszych ludzi oraz ich si, aby poda drog, ktra poprowadzi lud z ich obecnej, ograniczonej przestrzeni ku nowej ziemi i glebie, a przez to uwolni go od niebezpieczestwa zniknicia z powierzchni ziemi lub suenia innym jako nard niewolnikw.4 Ale czy ta wersja geopolityki bya w jakimkolwiek sensie nauk? Jako dyscyplina bya to raczej specyficzna wersja historii kulturowej i politycznej ni geografia. Ratzen i Kjellen wierzyli, e gruntowna znajomo geografii kraju bya zasadniczym elementem ksztatowania polityki narodowej na wielk skal. Haushofer uwaa, e trudne pooenie, w jakim znalazy si Niemcy po Pierwszej Wojnie wiatowej, wymagao specjalistw od geopolityki zdolnych rozwiza problem kryzysu, bankructw i utraty terytorium. Tak jak wedle Maxa Plancka najlepsz opcj dla ojczyzny czasw powojennych by rozwj nauki, tak

dla wielu innych najlepszym rozwizaniem byo zastosowanie naukowej geopolityki jako podstawowej dyscypliny pomocnej w odbudowie Niemiec. Aby rozpropagowa now dyscyplin, Haushofer zaoy w 1924 roku czasopismo Zeitschrift fr Geopolitik, ktre byo pene wygrowanych roszcze i z trudem si miecio w ramach obiektywizmu,i - racjonalnoci oraz metod empirycznych kojarzonych z poszczeglnymi dyscyplinami nauki. Haushofer opisywa geopolityk jako nauk o zwizkach midzy procesami politycznymi [...] opart na oglnych podstawach geografii, a zwaszcza geografii politycznej, ktra jest nauk o politycznych organizmach w przestrzeni i ich strukturze. [...] Geopolityka dostarcza narzdzi do dziaa politycznych oraz wskazuje kierunki ycia politycznego jako caoci. Geopolityka staje si zatem sztuk, a dokadniej, sztuk kierowania polityk w praktyce. Geopolityka jest geograficznym sumieniem pastwa.5 Haushofer by autorem tezy goszcej, e poraka Niemiec w Pierwszej Wojnie wiatowej wynika z ignorowania geopolitycznej rzeczywistoci przez cz niemieckich przywdcw.6 Nauka geopolityki wyrosa z elementarnego pragnienia lepszej naukowej ochrony politycznej jednostki.7 Razem z Oswaldem Spenglerem Haushofer podziela pogld, e Zachd chyli si ku upadkowi; argumentowali oni na amach swojego periodyku, e przeznaczeniem Niemiec jest doprowadzenie Europy do roli przewodnika w obronie cywilizacyjnych wartoci w skali wiata. Niemcy byy sercem Europy, a Europa sercem cywilizowanego wiata. Wraz z pojawieniem si surowych obcie, wynikajcych z Traktatu Wersalskiego, ktre wpdziy Niemcy w permanentny dug, podzieliy ludzi i pozbawiy ojczyzn wielu prawowitych terytoriw, Haushofer nalega, aby geografowie nie byli obojtni politycznie. Nie wszyscy naukowcy zgadzali si z nim, co wywoao napicie pomidzy klasycznymi geografami opowiadajcymi si za apolitycznoci a rosnc geopolityczn grup Haushofera. W czasach Republiki Weimarskiej, mimo e Hitler dostosowa gwne idee Haushofera do ideologii nazistowskiej, geopolityka zacza si pojawia w nauczaniu. Wpywy prawicowej polityki w dziedzinie geografii w coraz wikszym stopniu przybieray biologiczne, rasistowskie tony. Dwie kluczowe koncepcje zwizane z Lebensraum byy propagowane przez geografw zachcajcych do niemieckiego imperializmu: Drang nach Osten (napr na wschd) oraz Volks und Kulturboden (podoe dla ludzi i kultury). Ta druga koncepcja czya ze sob trzy interpretacje terytorium czy te stanu posiadania: Reichlub granice pastwa, spoecznoci etniczne poza tymi granicami oraz szerzej pojmowane kulturowe zwizki z niemieckoci8

Pod rzdami nazistw, poczwszy od 1933 roku, geopolityka staa si przedmiotem obowizkowym w szkoach oraz na uniwersytetach, a wieo zredagowane podrczniki z licznymi cytatami z prac Haushofera i Ratzela wspieray bojow retoryk Lebensraumu Hitlera. Dzieci w wieku szkolnym uczono, e Niemcy stan si wiatowym imperium Germanische Weltreich - co bdzie naturalnym wynikiem susznego poszukiwania Lebensraumu przez ojczyzn. Studenci dowiadywali si, e elazna wola przywdcw narodowego socjalizmu stanowi zabezpieczenie naszej Lebensraum oraz rozsdnej organizacji przestrzeni. [...] Stworzenie przestrzennej organizacji odpowiedniej dla Niemiec oznacza naprawienie szkd spowodowanych przez niepenowartociow populacj.9 Za czasw Hitlera Haushofer odgrywa gwn rol jako twrca niemieckiej geopolityki, a w latach trzydziestych wychwala polityk zagraniczn nazistw jako wyraz wasnych teorii, mimo e jego geocentryczne idee nie oznaczay ideologii rasistowskiej. Doczeka jednak chwili, w ktrej potpi dokonan przez Hitlera inwazj Zwizku Sowieckiego,ktra stanowia zaprzeczenie jego przekonania, e Niemcy, Japonia i Rosja powinny poczy si dla wsplnej sprawy. Status geopolityki zyska na znaczeniu wraz z szybkimi podbojami terytorialnymi Hitlera na wschodzie po inwazji na Polsk i Rosj. W wyniku ekspansji na wschd, ustanowienia niemieckiego osadnictwa na terenie Polski, zagady ydw i transportw z przymusowymi robotnikami zdajcymi na zachd, geografowie otrzymali zadanie opracowania odpowiedniej demografii, oceny germaskoci populacji oraz optymalnej gstoci zaludnienia w Rosji i na Ukrainie. Kalkulacje niemieckiej geopolityki straciy na znaczeniu po obronie Stalingradu, gdy niszczycielska Armia Czerwona para w kierunku Berlina. 14. Nazistowska fizyka W przeciwiestwie do medycyny, antropologii i geografii, ktre wspieray reim, dostarczajc przydatne idee, ktre mogy sprawia wraenie, e narodowy socjalizm jest naukowo uprawniony, fizyka bya w mniejszym stopniu podatna na wpywy nazistowskiej ideologii. To jednak nie powstrzymao nazistowskich fizykw Philippa Lenarda i Johannesa Starka od prb zdominowania spoecznoci fizykw. Historia nazistowskiej fizyki lat trzydziestych pokazuje, do jakiego stopnia wywierano nacisk na nienazistowskich fizykw i na ile byli oni w stanie oprze si tym naciskom. Byli mniej przygotowani na kompromis w ramach wasnej dyscypliny ni w wypadku si zewntrznych.

Kiedy w 1933 roku Hitler doszed do wadzy, Lenard mia siedemdziesit jeden lat, a Stark pidziesit dziewi. Stark by bardziej aktywny z tej dwjki. Lenard spotka si z Hitlerem i poinformowa go, e nauka na uniwersytetach jest w aosnym stanie i wymaga reform. Zaoferowa swoje usugi dla zapewnienia odpowiednich stanowisk waciwym niemieckim fizykom. Nie wiemy, jak na to zareagowa Hitler. Tymczasem Lenard rozpocz seri wykadw, ktre stay si podstaw

czterotomowego dziea Deutsche Physik (Niemiecka fizyka) czciowo opublikowanego w poowie lat trzydziestych. Pierwsze zdania tego dziea niedwuznacznie dowodziy rasistowskiego wydwiku caego zamierzenia: Niemiecka fizyka? - zapytacie. Rwnie dobrze mgbym powiedzie fizyka aryjska lub fizyka osb o nordyckiej naturze lub fizyka ludzi poszukujcych prawdy. Fizyka tych, ktrzy stworzyli badania przyrodnicze.1O ile Lenard mia nadziej wywrze wpyw ideowy, o tyle Stark zaangaowa si w kontrolowanie, a przynajmniej wpywanie na obsad kluczowych dla niemieckiej nauki stanowisk. Stark domaga si prezesury Towarzystwa Cesarza Wilhelma dla Lenarda, a dla siebie wybra Fundacj ds. Nadzwyczajnych wraz z kontrol jej finansw i programw badawczych. Pragn take obj kierownictwo PhysikalischTechnische Reichsanstalt (PTR), co udao mu si w maju 1933 roku. Z okazji jego nominacji Lenard napisa artyku w Volkischer Beobachter2: Oznacza to rezygnacj z pozornie nieuniknionej przewagi tego, co w skrcie mona by nazwa myleniem einsteinowskim w fizyce; jest to zarazem ruch w kierunku ustanowienia starych prerogatyw naukowcw: niezalenego mylenia, ktrym kieruje wycznie natura.3 Dodawa, e teorie Einsteina s poczeniem rzetelnej wiedzy i pewnych arbitralnych dodatkw, ktre zostay matematycznie powizane ze sob. Teorie te Ju si rozsypuj, co jest losem wszystkich nienaturalnych wytworw. Pocztkowo Stark zamierza wprowadzi faszystowsk zasad wodzostwa (niem. Fhrerprinzip) - ktra zakada cise autorytarne zasady oraz zwolnienie ydw, a take przywdcw poprzedniego reimu z komitetu doradczego instytutu - ciaa, ktre i tak znikno.4 Liczy na rozrost PTR, tak aby liczyo pidziesit duych instytutw, 300 laboratoriw i tysic osb personelu. Dziaajc w bliskiej wsppracy z Luftwaffe, udao mu si uruchomi liczne programy o profilu militarnym. W nastpnym roku zosta prezesem Niemieckiej Fundacji Bada i mg powiedzie Lenardowi, e wsplnie objli kontrol uniwersytety oraz programy badawcze zgodne z niemieck lini, co dosownie oznaczao preferencj prac dowiadczalnych (w stosunku do teoretycznych). Jednak po nominacji Bernharda Rusta na stanowisko ministra

odpowiedzialnego za edukacj, nauk i kultur Stark znalaz si w konflikcie z potnymi przedstawicielami nazistowskich karteli. Historia, ktra ilustruje rozdrobnienie reimu w zakresie polityki zwizanej z nauk i przydzielaniem funduszy na badania wraz z ostatecznym upadkiem Deutsche Physik, wie si z postaci Wernera Heisenberga i dotyczy caej dekady poprzedzajcej wybuch Drugiej Wojny wiatowej.Katedra Heisenberga W sierpniu 1934 roku, kilka dni po mierci prezydenta Niemiec feldmarszaka Hindenburga, Hitler wyrazi zamiar poczenia urzdw prezydenta i kanclerza, aspirujc w ten sposb do roli niekwestionowanego dyktatora. Na 19 sierpnia wyznaczono dat referendum i rwnolegle wystartowaa intensywna kampania propagandowa. Johannes Stark stara si zyska poparcie niemieckich noblistw, usilnie namawiajc ich, by podpisali si pod manifestem, w ktrym przyrzekaliby lojalno Hitlerowi. Heisenberg, Laue, Planck i Nernst odmwili, twierdzc, e nauka nie ma najmniejszego zwizku z polityk.5 Stark odpar, e wspieranie Hitlera nie jest aktem politycznym, ale - jak twierdzi - owiadczeniem wiernoci dla swego Fiihrera. W dalszej czci pisa, e chwalenie Einsteina przy jednoczesnej odmowie poparcia dla Fiihrera jest polityk. W tym samym miesicu wszyscy pracownicy suby cywilnej wcznie z zatrudnionymi na uniwersytetach naukowcami, a take pracujcymi w jednostkach budetowych takich jak instytuty Cesarza Wilhelma musieli zoy przysig wiernoci wobec Fiihrera. Heisenberg odwleka zoenia przyrzeczenia a do nastpnego roku, pogarszajc swoj sytuacj udziaem w konferencji zorganizowanej w Hanowerze we wrzeniu 1934, gdzie z entuzjazmem propagowano osignicia fizyki teoretycznej, wcznie z teoriami Einsteina. Heisenberg podobnie jak wielu innych dokonywa istnej ekwilibrystyki, prbujc oddzieli nauk od polityki. Pniej Heisenberg pisa do swojej matki, wyjaniajc, w jaki sposb postrzega swoje zadanie naukowca pozostajcego w Niemczech i pracujcego dla dobra nauki, a nie reimu. Musz si zadowoli maym poletkiem nauki i wartociami, ktre musz by wane dla przyszoci. We wszechobecnym chaosie, jest to jedyna rzecz, ktra mi pozostaa do zrobienia. Zewntrzny wiat jest naprawd szpetny, ale praca jest pikna.6 Jednak wydarzenia i szpetota zewntrznego wiata nie pozostawiy go w spokoju. W styczniu 1935 roku nazici wydali rozporzdzenie zmuszajce do przejcia na emerytur wszystkich profesorw w wieku powyej szedziesiciu piciu lat.

Szedziesicioszecioletni wybitny profesor Arnold Sommerfeld przygotowywa si wic do opuszczenia swojego stanowiska na uniwersytecie w Monachium. Sommerfeld pracowa tam od blisko trzydziestu lat. Obj stanowisko w 1906 roku po Ludwigu Boltzmannie -

pierwszym fizyku, ktry zastosowa rachunek prawdopodobiestwa do badania zwizkw energetycznych. Uniwersytet oraz sam Sommerfeld byli zdecydowani zatrudni Wernera Heisenberga, ktry w owym czasie na uniwersytecie w Lipsku kierowa katedr oraz Instytutem Fizyki Teoretycznej. Heisenberg, w wieku trzydziestu siedmiu lat, cho stosunkowo mody, by gwn postaci w dziedzinie fizyki teoretycznej w Niemczech, a katedra Sommerfelda z uwagi na jego wybitny wkad w t dziedzin bya przeznaczona dla teoretyka. Ale pojawi si gwatowny sprzeciw ze strony Lenarda i Starka, ktrzy pracowicie wykluczali fizykw przejawiajcych,ydowskiego ducha - czyli przedkadali teori nad eksperyment. W grudniu 1935 roku Johannes Stark wygosi pomienne przemwienie w Heidelbergu, ostro krytykujc Einsteina i oskarajc go o to, e chocia znikn z Niemiec [...] to na nieszczcie jego niemieccy koledzy i poplecznicy nadal dziaaj w jego duchu.7 Stark po nazwisku wymieni filary naukowego establishmentu - Plancka i Lauego - dodajc, e teoretyczny formalista Heisenberg mia wanie otrzyma katedr. Po tym ataku ukazay si obraliwe artykuy w nazistowskiej gazecie Volkischer Beobachter oraz w ideologicznym miesiczniku Nationalsozialistische Monathefte (Miesicznik Narodowo Socjalistyczny). Heisenberg odpowiedzia polemik na amach Beobachtera w lutym 1936, bronic Einsteinowskiej teorii wzgldnoci, jednak Stark napisa replik, w ktrej potpia prace Heisenberga jako aberracje ydowskiego umysu.8 Ataki i riposty trway przez ponad rok, a do artykuu opublikowanego 15 lipca 1937 roku w gazecie SS Das Schwarze Korps (Czarny Korpus), w ktrym Stark scharakteryzowa Heisenberga jako biaego yda. Publikacja ta miaa z pewnoci aprobat Heinricha Himmlera, ktry rok wczeniej otrzyma tytu Reichsfiihrera SS i by odpowiedzialny za zbieranie informacji oraz kontrolowanie spoecznych i kulturowych aktywnoci w obrbie pastwa. Wspomniany artyku otwiera taka oto tyrada: Zwycistwa rasowego antysemityzmu nie naley uwaa za cakowite [...] bo nie chodzi tylko o samego rasowego yda, ktry nam zagraa, ale raczej o ducha, ktrego rozsiewa. A jeli nosicielem tego ducha niejest yd, ale Niemiec, to naley go zwalcza z dwukrotnie wiksz si ni rasowego yda, ktry nie moe ukry swego pochodzenia. Dla okrelenia takich nosicieli infekcji w potocznym jzyku pojawio si sowo biay yd.9 W artykule tym Einstein, Haber, Sommerfeld i Planck zostali oskareni o niedopuszczanie prawdziwych Niemcw do stanowisk w dziedzinie fizyki, Heisenberg za zosta scharakteryzowany jako biay yd i przedstawiciel ducha Einsteina w Niemczech.

Podtekst tego ataku przypomina polowanie na czarownice z lat pidziesitych, czyli w czasach makkartyzmu; jak zauway historyk David Cassidy, wykorzystujc dominujc wwczas ideologi nienawici, zniesawienie bardzo wanego czowieka mona uy do uzyskania podanego wpywu.10 Heisenberga oskarono o przemycenie artykuu bronicego teorii wzgldnoci do nazistowskiej gazety, prb zaraenia Ministerstwa Edukacji zdradzieckimi ideami, odmow udzielenia poparcia prezydenturze Hitlera, uzyskanie katedry w Lipsku dziki faworyzowaniu establishmentu biaych ydw i ukrywanie ydw we wasnym dziale. Nie byo ju mowy o tym, czy Heisenberg obejmie w Monachium stanowisko po Sommerfeldzie; ten atak le wry bezpieczestwu fizyka. W artykule nazywano go Ossietzkim fizyki, co stanowio aluzj do Carla von Ossietzkiego, laureata Nagrody Nobla z 1936 roku, ktry w tym czasie gni w Dachau, gdzie w nastpnym roku mia umrze w wyniku tortur i zagodzenia. Redaktorzy gazety skomentowali to sowami, e biali ydzi powinni znikn. W tej sytuacji Heisenberg nie mia najmniejszych zudze, e moe pogry si w piknie pracy i e nie zostanie splugawiony przez zewntrzn szpetot. Postanowi broni si, pozostawiajc na pniej decyzj o cakowitej rezygnacji. W Niemczech nie by cakowicie sam. Planck i wielu jego kolegw wysyao listy ze skargami do dziekana uniwersytetu oraz do lokalnych i pastwowych wydziaw edukacji. Heisenberg otrzymywa take wsparcie od swoich kolegw, wybierano go bowiem do rnych cia, na przykad do Akademii Saksoskiej czy do Akademii Nauk w Getyndze. Stopie osobistych oraz publicznych rozterek Heisenberga znalaz wyraz w licie do Sommerfelda:Nie widz innej moliwoci ni podanie si do dymisji, jeli nie bd mg dalej broni mojego honoru. Jednak chciabym ci prosi o rad. Wiesz, jak bolesne byoby dla mnie opuszczenie Niemiec, i nie chc tego, dopki nie stanie si to absolutnie konieczne. Jednake nie mam take zamiaru y tutaj jako obywatel drugiej klasy. Artyku w Schwarze Korps zosta opublikowany wkrtce po tym, jak Heisenberg przyby do Monachium ze swoj mod on Elisabeth, ktra bya w ciy z ich pierwszym dzieckiem12. Byli w drodze na wakacje, ktre mieli spdzi w Alpach. Pocztkowo Heisenberg zastanawia si, czy nie odeprze oskare Starka oraz przekazu pyncego z artykuu, piszc list ze skarg do Ministra Edukacji i informujc, e bdzie zmuszony zoy rezygnacj, jeeli ministerstwo nie powstrzyma tych atakw. Jeli za ministerstwo potpioby te zarzuty, zapewnioby to mu wsparcie i ochron pastwa tak, jak otrzymuje kady porucznik Wehrmachtu w podobnym wypadku. Heisenberg podj gr, napisawszy w

tej sprawie list do Reichsftihrera SS Heinricha Himmlera, z ktrym rodzina Heisenberga miaa luny kontakt. Dziadek Heisenberga, byy dyrektor liceum, nalea do tego samego klubu turystyki pieszej co ojciec Himmlera, Joseph Gerhard Himmler, dyrektor gimnazjum w Landshut. Z tego powodu matka Heisenberga znaa matk Himmlera. W lipcu lub sierpniu 1937 roku pani Heisenberg zoya wizyt pani Himmler w Monachium, gdzie mieszkay obie kobiety. Wedug Heisenberga pani Himmler pocztkowo nie chciaa angaowa si w sprawy swojego syna, ale pani Heisenberg przeamaa lody, mwic: Wie pani, my matki niewiele wiemy o polityce, ale wiemy, e musimy si troszczy o naszych synw. Dlatego przyszam do pani.13 Pani Himmler zagodniaa i wzia list, obiecujc przekaza go Himmlerowi. Himmler zaj si spraw dopiero w listopadzie i napisa do Heisenberga, proszc go odpowied na postawione zarzuty. Heisenberg broni si, odpowiadajc punkt po punkcie na zarzuty, i Himmler postanowi bliej przyjrze si sprawie, wszczynajc ledztwo, ktre trwao osiem miesicy. W midzyczasie Lenard i Stark nadal zjadliwie atakowali ydowskich fizykw, majc poparcie nazistowskiej Ligi Nauczycieli oraz Rudolfa Hessa, zastpcy Hitlera, ktry chcia mie wpyw na ksztat nauki. Na spotkaniu rektorw uniwersytetw w grudniu 1937 roku podkrelano, e przy obsadzaniu stanowisk na uniwersytetach powinno si bra pod uwag polityczn wiarygodno. W ledztwo SS w sprawie Heisenberga zaangaowano szpiegw obecnych na jego wykadach, a w domu zamontowano podsuch. Ponadto bardzo dokadnie przeledzono przeszo Heisenberga w poszukiwaniu dowodw jego homoseksualizmu - przestpstwa, za ktre mona byo wyldowa w obozie koncentracyjnym. Istniay sugestie, e pospiesznie oeni si, aby to ukry. ledztwo nie dostarczyo adnych dowodw.14 W listopadzie 1937 roku pisa do matki: Te kopoty zatruwaj mylenie, a nienawi do tych chorych jednostek drczy czowieka i wera si w dusz.15 Zim 1937/38 Heisenberg by przesuchiwany w podziemiach kwatery gwnej SS w Berlinie przez ledczych, ktrzy posiadali wyksztacenie w dziedzinie fizyki i matematyki. Najprawdopodobniej decyzj o oczyszczeniu jego imienia podjto mniej wicej wiosn 1938 roku, poniewa otrzyma pozwolenie na wyjazd z wykadami do Anglii w marcu tego roku. Jednak Himmler wysa oficjalny list do Heisenberga dopiero 21 lipca 1938 roku, potwierdzajc, e on, ReichsfuhrerSS, nie aprobuje atakw zamieszczonych na amach Das Schwarze Korps oraz e zakaza wszelkiej podobnej w treci krytyki. Himmler zaprosi Heisenberga do siebie do Berlina, by mogli razem porozmawia o tym wszystkim, jak mczyzna z mczyzn, lecz jednoczenie doradzi fizykowi, eby oddziela sprawy

osobiste i polityczne od bada naukowych; oczywicie sugestia ta odnosia si do prac Alberta Einsteina. Tego samego dnia napisa do Reinharda Heydricha, szefa tajnej policji, proszc, aby pozwolono Heisenbergowi pracowa w spokoju. Jestem przekonany, e Heisenberg jest przyzwoitym czowiekiem, a my nie moemy sobie pozwoli na uciszenie bd utrat tego czowieka, ktry jest stosunkowo mody i moe wyksztaci nowe pokolenie16 - doda. Efekty ledztwa Himmlera znalazy si take w memorandum przesanym w 1939 roku do ministerstwa edukacji: Heisenberg jest nieszkodliwym, apolitycznym naukowcem, dla ktrego fizyka teoretyczna jest wycznie hipotez robocz ktra wymaga potwierdzenia odpowiednimi eksperymentami. Jest porzdnym czowiekiem, ktry w coraz wikszym stopniu popiera narodowy socjalizm i ma do niego pozytywny stosunek. David Cassidy, biograf Heisenberga, komentujeto w taki sposb: Bez wzgldu na to, czy byo to w peni suszne stanowisko, powysza opinia pozostaa oficjaln ocen Heisenberga a do koca.17 Tak wic pakt zawarty przez Heisenberga z reimem nis w sobie zgod na oddzielenie nauki od naukowcw - fizyki teoretycznej od Einsteinowskiego ydostwa. By to wstydliwy pakt zawarty pod przymusem w czasach, gdy Himmler i Heydrich, ktry by jego praw rk, brali czynny udzia w kampanii terroru, przymusowych wysiedle i aresztowania ydw. W listopadzie 1938 roku haniebna Kristallnacht, Noc Krysztaowa, pokazaa furi i przemoc obecn w nazistowskim ataku na ydw. Co kazao pozosta Heisenbergowi w Niemczech pomimo tak wysokiej ceny moralnej? Jego trudne pooenie wskazuje na wspistnienie intensywnych naciskw, by moe wyjtkowych dla wiatowej klasy naukowca mieszkajcego w owych czasach w Niemczech. Heisenberg najwyraniej usiowa wtedy znale jak drog poredni midzy jego osobistym przetrwaniem a przetrwaniem fizyki w jego ojczynie. W pniejszych czasach taki kompromis nie miaby ju tak agodnego charakteru. Heisenberg nie zosta wybrany na nastpc Sommerfelda w Monachium, pomimo wsparcia ze strony Himmlera. Prac otrzyma najmniej uzdolniony z kandydatw: Wilhelm Mller, autor podrcznika inynierii, znany z publikacji artykuw wspierajcych fizyk aryjsk. Wakujcej katedry fizyki w Wiedniu take nie przyznano Heisenbergowi; jego kandydatura zostaa zablokowana przez wpywowych poplecznikw nazistowskiej nauki. Podczas gdy przeladowania ydw, elementw niepodanych i wrogw kraju nasilay si, Heisenberg by bezpieczny, ale jego rehabilitacja bya zwycistwem pyrrusowym, a prba obrony niemieckiej fizyki teoretycznej usprawiedliwieniem niezbyt przekonywajcym.

Przypadek Pascuala Jordana Nie wszyscy fizycy teoretyczni byli apolityczni we wczesnych latach hitleryzmu i nie wszyscy nazistowscy fizycy podali szlakiem wyznaczonym przez Lenarda i Starka. W gronie fizykw teoretycznychzupenie niespodziewanie pojawi si czowiek bdcy w kadym calu nazist. Pascual Jordan reprezentowa cakowicie odmienne stanowisko wobec fizyki aryjskiej, goszc rwnowano narodowego socjalizmu i przedmiotu zainteresowania fizyki teoretycznej, ktra bya zwalczana przez Lenarda i Starka jako fizyka ydowska. Jego historia ukazuje puapki pojawiajce si w sytuacji, gdy prbuje si znale podobiestwa pomidzy ideologi i nauk. By pierwszym, ale bynajmniej nie ostatnim, ktry wymyli teori kwantow spoeczestwa. Pascual Jordan, arliwy entuzjasta Hitlera, mionik Freudowskiej teorii

podwiadomoci i byskotliwy naukowiec, by przez pewien czas przedmiotem podobnych oszczerstw, jakie dotkny Heisenberga (cho Jordan broni si z wiksz pasj i wigorem). Jeden z jego najzagorzalszych nazistowskich krytykw oskara go o prb sabotowania logicznej czystoci i wielkiej aryjskiej tradycji rygorystycznej nauki za pomoc niesprawdzonych, pseudoreligijnych fantazji.18 Mamy rzadk okazj pozna jego monomaniakalne zwyczaje i osobowo, zagldajc do zakadw rakietowych w Penemunde, dokd zosta wysany, aby zaj si matematycznymi problemami zwizanymi ze zjawiskiem turbulencji. Jego mody kolega Peter Wegener, z ktrym dzieli gabinet, pamita, jak Jordan zaniedbywa powierzone mu zadanie, spdzajc czas na pisaniu podrcznika algebry bez zagldania do jakichkolwiek notatek. Jordan cierpia na wyran wad wymowy, wskutek czego nie by w stanie formuowa poprawnych zda. Wkrtce odkryem, e kiedy siedzi na krzele, z nogami na biurku, z doni spoczywajc na czole i ciskajc palcami nos, trzeba si do niego odwrci tyem. W takich chwilach potrafi mwi do sprawnie.19 Jordan by w latach dwudziestych czonkiem modego zespou fizykw kwantowych pracujcych wraz z Wolfgangiem Paulim i Friedrichem Hundem pod kierownictwem Maxa Borna w Getyndze. Korzystajc z niektrych pomysw Heisenberga, pokazali oni, jak mona zbudowa systematyczn teori zachowania si atomw. Od czasu do czasu Jordan by zapraszany do wsppracy z Nielsem Bohrem w Kopenhadze. Jordan widzia zwizek midzy ideologi narodowego socjalizmu a dziwn, sprzeczn z intuicj dynamik fizyki kwantowej. Tak jaknowa fizyka stanowia epokowe odkrycie dotyczce prawdziwych si natury, tak - w jego mniemaniu - narodowy socjalizm nie by wycznie ideologi, platform polityczn lub ulotn manifestacj pogldw pewnej grupy,

ale prawdziw si natury. Z jego punktu widzenia nazizm by prawdziwy w takim sensie, w jakim prawdziwe byo drugie prawo termodynamiki. Ponadto rewolucyjnych Jordan widzia rewolucj w fizyce jako zwierciadlane si odbicie idei

przeksztace wiata.20

Opisujc pojawienie

pierwszych

kwantowych, Jordan tak przedstawia towarzyszce im intelektualne podniecenie: Wszyscy byli peni takiego napicia, e niemal zapierao dech. Lody puciy [...]. Stawao si coraz janiejsze, e oto niespodziewanie natknlimy si na gboko ukryte tajemnice Natury. Byo oczywiste, e w celu rozwikania sprzecznoci potrzebny bdzie cakowicie nowy rodzaj mylenia, przekraczajcy dotychczasowe ramy fizyki.21 Narodowy socjalizm posiada moc likwidowania intelektualnych wrogw, tak jak bro narodowych socjalistw oparta na nowych technologiach rozwinitych przez

narodowosocjalistycznych naukowcw posiadaa moc niszczenia wrogich czogw, samolotw i armii. Na pocztku 1935 roku przewidywano, e w niedalekiej przyszoci moliwe bdzie dysponowanie rdami energii, przy ktrych elektrownia naNiagarze bdzie drobnostk. Pojawi si te materiay wybuchowe, przy ktrych wszelkie wspczesne materiay wydadz si nieszkodliwymi zabawkami.22 Zdaniem Jordana fizyka kwantowa odkrya wszechogarniajcy obraz rzeczywistoci, w ktrym konwencjonalny zwizek przyczynowoskutkowy zostaje obalony, a stare podziay midzy przedmiotem a podmiotem, jednostk a spoeczestwem zostaj wyeliminowane. Nazizm rozumiany w kategoriach nowej fizyki mia zada miertelny cios moralnie jaowym wpywom Owiecenia, z jego naciskiem na jednostk oraz tendencj do obiektywizowania natury w kategoriach mechanistycznego determinizmu. W fizyce kwantowej widzia bezporedni zwizek oraz wzr zachowa czsteczek i czstek subatomowych,

odpowiadajcy Fiihrerpnzip narodowego socjalizmu.Wiemy, e w organizmie bakterii, pord ogromnej liczby czsteczek tworzcych to [...] yjtko, bardzo maa grupa szczeglnych czsteczek obdarzonych dyktatorsk wadz nad caym organizmem tworzy centrum dowodzenia ywej komrki.23 W wietle mechaniki kwantowej moliwe stao si wyjanienie wszystkiego: biologii, psychologii, wiadomoci, jasnowidzenia, duchowoci. Ponadto polityczn rewolucj, w ramach ktrej moliwe byy zmiany granic oraz denie ku zjednoczonym kontynentom, mona byo postrzega w kategoriach nowej fizyki. Transformacja polityczna nastpia ju w wielu pastwach europejskich, przybierajc form zastpowania parlamentarnych form rzdzenia metodami autorytarnymi i dyktatorskimi - pisa - co nie oznacza jedynie technicznej modernizacji aparatu rzdzenia, ale raczej erupcj rewolucyjnej rekonstrukcji caoci naszego

mylenia, wartoci i dziaania, stopniowo obejmujc wszystkie obszary ycia i kultury.24 Pojcia dotyczce podwiadomoci w psychologii czy holizm przestan obejmowa rne obszary mylenia, jak to byo w epoce Owiecenia, mechanika kwantowa bowiem dostarcza cisych naukowych podstaw tych jak dotd mtnych sposobw mylenia. Jordan przyznawa, e jego idee bd trudne do przyjcia dla zwykych ludzi; dostrzega wielki rozziew midzy umysem i rzadkim, niedocignionym badaczem, mzgiem prawdziwego myliciela i umysami zwykych ludzi. Ale nie rozpacza z tego powodu, poniewa jego idee bd dostpne dla elitarnej grupy ludzi. Jordan by atakowany nie tylko przez Lenarda i Starka, ale take przez innych intelektualistw nazistowskich, takich jak idealistyczny eugenik i filozof Kurt Hildebrandt, za wspieranie abstrakcyjnych i relatywistycznych idei, ktre i tak ju demoralizoway niemiecki nard. Jordan wystpi z kontroskareniem, utrzymujc, e Hildebrandt zaprzecza internacjonalistycznej nauce, od ktrej Rzesza musi by uzaleniona z uwagi na technologiczn zdolno do obrony i ekspansji; dla skutecznoci karabinu maszynowego zauwaa - nie ma znaczenia wiedza o rasowych czy narodowych granicach. Jednak internacjonalistyczne argumenty w najmniejszym stopniu nie pomniejszay jego

antysemityzmu. W opublikowanej w 1941 roku pracy pt. Fizyka i tajemnice ycia organicznego odrzuca osobisty zwizek Einsteinaz teori wzgldnoci, argumentujc, e i tak odkryby j kto inny. Dodawa, e zasadnicz tre szczeglnej teorii wzgldnoci przewidzia francuski fizyk Henri Poincare. Wraz z niemieckim zaborem kolejnych krajw ssiednich Jordan ogosi triumf technologii nie jako rodka pozostajcego na usugach kapitalizmu, ale jako narzdzia sucego yciu i spoeczestwu. Nie chcemy - pisa - widzie adnych naduy nauki i si zbrojnych po tym, jak potga zbrojna udowodnia sw zniewalajc si aujbauende w budowie nowej Europy.25 Idee Jordana nie wywary wikszego wpywu na Trzeci Rzesz. Przypadek ten jest o tyle ciekawy, e wskazuje na moliwo niezwykego przystosowania si nauki, nawet w rkach utalentowanego naukowca, ktry pragnie utworzy dziwaczn hybryd politycznych i naukowych mitw. Znajomo nowej fizyki z caym jej wyrafinowaniem zostaa przez Jordana wykorzystana do utworzenia faszystowskiego obrazu wiata, co pokazuje, jak atwo nauk mona odda w sub totalitaryzmu oraz e wielki talent nie stanowi wystarczajcej gwarancji uczciwoci moralnej i politycznej. 15. Pseudonauka Himmlera

Jesieni 1935 roku Heinrich Himmler, osawiony ReichsfuhrerSS, wystosowa do dra ErnstaRoberta Grawitza, lekarza SS i policji, list nastpujcej treci: W nawizaniu do naszej krtkiej rozmowy w Gmund na temat bada nad zagadnieniem leworcznoci w dawnych czasach przelewam teraz moje przemylenia na papier i proponuj, eby zoy pan profesorowi Janssenowi propozycj dysertacji doktorskiej na ten temat. Wiele wskazuje na to, e w pocztkach ludzkoci nasz gatunek by leworczny. Moe o tym wiadczy bardzo wiele znalezisk. Ludzko prawdopodobnie przesza na praworczno wraz z wprowadzeniem tarczy, ktra osaniaa lew cz ciaa, gdzie znajduje si serce, nie zapominajc jednak o znaczeniu lewej rki. W mierciononej mieszaninie wadzy, strachu, okruciestwa i dyletantyzmu w Niemczech hitlerowskich zacza krlowa pseudonauka pod auspicjami SS. Himmler, ktremu brakowao trzewego osdu czy nawet podstawowej wiedzy naukowej, ju w pocztkach rzdw reimu znalaz czas na to, by angaowa si w rne oszukacze projekty badawcze zwizane z poszukiwaniem rde aryjskoci, co w rezultacie doprowadzio do morderczych bada medycznych prowadzonych w obozach mierci. Cho tego typu dziaania stanowiy margines wobec ogromu technologicznych i naukowych przedsiwzi Trzeciej Rzeszy, kierunek sponsorowanych przez SS bada by rdem cierpie i mierci ofiar oraz degradacji wszystkich ludzi zwizanych z ich prowadzeniem.Himmler urodzi si w 1900 roku i dorasta w rodzinie katolickiej. W modoci interesowa si upraw rolin i hodowl zwierzt. Bdc chopcem, zaoy ogrdek z zioami - preludium do jego obsesji zwizanej z medycyn alternatywn i homeopati ktre uwaa za form doskonalsz ni medycyna oparta na standardowych produktach farmaceutycznych (w kolejnych latach kaza zakada ogrdki zioowe w obozach koncentracyjnych). By wegetarianinem i abstynentem. W wieku dwudziestu dwu lat ukoczy studia rolnicze w Monachium i niedugo potem wyrzek si katolicyzmu, aby sta si zaprzysigym zwolennikiem Adolfa Hitlera wyznajcym fanatyczne przekonanie 0wyszoci Niemcw i o potrzebie Lebensraum. W cigu dwch lat po dojciu Hitlera do wadzy Himmler odegra kluczow rol w powstaniu Ahnenerbe (dziedzictwo przodkw2) - towarzystwa naukowego, ktre

podejmowao wiele pseudonaukowych inicjatyw. Himmler zosta kuratorem, a potem prezesem tego Towarzystwa. Ahnenerbe miao si zajmowa przede wszystkim

historycznymi oraz etnograficznymi badaniami ukierunkowanymi na odkrycie rde aryjskiej wyszoci. W licie do Goeringa Himmler okreli swoje przedsiwzicie jako realizacj fundamentalnych i najwartociowszych bada, ktre tak w czci, jak i w caoci

byy niedostrzegane czy nawet przeladowane przez oficjaln nauk.3 Anhenerbe przedstawiao siebie jako instytucj przeamujc podziay pomidzy naukami

przyrodniczymi a sztuk wspierajc holizm, ktry mia otworzy nauk na nazistowski Weltanschaung. Oglnie biorc, bya to mieszanina genetyki, geopolityki, filologii, antropologii, historii 1archeologii, poczonych z astrologi, mitologi i okultyzmem. Na przykad przez ca dekad starano si uzyska od Woch wczesny traktat Tacyta pt. Germania, w co zaangaowa si sam Himmler, bezskutecznie proszc o pomoc Mussoliniego. Oddziay SS szukay traktatu jeszcze w 1943 roku.4 Tacyt opisuje niemieck krain jako beznadziejn dzicz, ogromne dziewicze terytorium pokryte lasami i grami, ktre wzbudzao dreszcz wrd mionikw Ahnenerbe, nie wyczajc Richarda Walthera Darrego - czowieka

odpowiedzialnego za okrelenie Blut und Boden (krew i ziemia), a take entuzjastycznego propagatora nazistowskiej polityki Naturschutz (ochrony przyrody). Inni widzieli w traktacie Tacyta odniesienia do czystoci rasowej w tych fragmentach, gdzie Tacyt opisuje germaskie hymny wychwaajce boga Tuistona, ktry wyrs z germaskiej ziemi: Tuiston zrodzi pierwszego czowieka i spodzi trzech synw, ktrzy stali si przodkami Germanw. Tak wic krew i ziemia byy nierozerwalnie zwizane. Jak pisa Tacyt, germaski lud by nieskaony zwizkami z innymi ludami, wyjtkowy, zdrowy, a budowa ciaa jego czonkw, mimo ogromnej liczebnoci, pozostawaa taka sama: dzikie niebieskie oczy, pomienne wosy i wielki wzrost. Bya to doprawdy sodka muzyka dla wyznawcw higieny rasowej. Himmler by take przekonany, e przodkami liderw Trzeciej Rzeszy byli Wikingowie, i dla udowodnienia tej tezy planowa wypraw na Islandi. Jak zobaczymy, wierzy rwnie w to, e pochodzenie rasy aryjskiej mona przypisa zarodkom zakonserwowanym w lodowych bryach krcych w przestrzeni kosmicznej.5 Pod kierunkiem Ahnenerbe, i w zasadzie z rozkazu Himmlera, zoolog Ernst Schfer poprowadzi w 1938 roku ekspedycj do Tybetu. Jego cele byy w wikszym stopniu ideologiczne ni naukowe. By przekonany, e jako esesmani moglimy wicej osign i wicej dokona, pokazujc, kim jestemy, ni gdybymy podrowali w przebraniu, jako neutralne stowarzyszenie naukowe; tak czy owak mamy czyste sumienie.6 Celem ekspedycji, w ktrej wzi take udzia antropolog Bruno Beger oraz entomolog Karl Wienert, byo zebranie materiaw dotyczcych proporcji, pochodzenia, znaczenia i rozwoju rasy nordyckiej w badanym obszarze. Ten sam Schfer zostanie dwa lata pniej szefem dziau Bada i Ekspedycji Centralnej Azji w Ahnenerbe, majc nadziej na przeksztacenie dziau w duy instytut odbudowujcy niemieck nauk.

Osi wczesnej filozofii Ahnenerbe bya dziwaczna teoria teozoficzna znana jako Welteislehre, teoria lodowa, ktra bya echem nordyckiej heroicznej mitologii opowiadajcej o apokaliptycznych zmaganiach ognia z lodem. Ta fantastyczna wizja pojawia si w nie ekscentrycznego austriackiego inyniera Hansa Hrbigera, ktry w 1913 roku opublikowa Lodow kosmogoni Hrbigera (Hrbigger Glacial Kosmogoni). Na stronie tytuowej dziea czytamy:nowa historia rozwoju wszechwiata i ukadu sonecznego oparta na opozycji kosmicznego neptunizmu wobec rwnie uniwersalnego plutonizmu, uzupeniona o najnowsze wyniki bada, przejrzane i uzupenione wasn wiedz oraz zredagowane przez Ph. Fautha; opatrzona 212 wykresami.7 Wszystkie planety wcznie z Ksiycem s pokryte lodem. Nasza Droga Mleczna skada si z krysztaw lodu. Fragmenty kosmicznego lodu wskutek przycigania przez pole grawitacyjne Soca eksplodoway i wyparowyway. Soneczne protuberancje to wielkie gejzery, ktrych erupcje powoduj wyrzucanie w przestrze pary wodnej tworzcej meteory zbudowane z krysztaw lodu. Opadajce na planety krysztay lodu tworz skorup, a w wypadku Ziemi maj posta deszczu. Wybuchajce w atmosferze meteory wywouj burze gradowe. Innymi sowy nasza pogoda znajduje si pod wpywem kosmosu i Himmler pragn wykorzysta t teori do sporzdzania dugoterminowych prognoz pogody. Hrbiger dalej opisuje dziaanie wieccego eteru, popularnego elementu fizyki dziewitnastego stulecia. Eter spowalnia szybko poruszania si obiektw w kosmosie, zanim znajd si na orbitach wok planet, jednak przyszy los wszystkich ksiycw to nieunikniony upadek na planet, wok ktrej kr. Ziemia miaa kiedy drugi ksiyc, ktry spad do oceanu, wywoujc potop Noego i powodujc zatopienie Atlantydy. Epoka lodowcowa, zniknicie dinozaurw, powstawanie wgla i zatonicie Atlantydy wizay si z upadkiem drugiego ziemskiego ksiyca. Welteislehre bya teori wszystkiego, zawieraa pene kompendium wyjanie wcznie z powstaniem wszechwiata i jego nieuchronn zagad. Kiedy dopeni si czas, Ziemia spadnie na Soce i ulegnie zniszczeniu w ostatecznej eksplozji. Teoria zakadaa inne ni fizyka klasyczna oddziaywanie si w kosmosie. Odwoywaa si do zunifikowanego i wspaniaego obrazu wiata, do naukowych podstaw prawdziwie nordyckiego Weltschauung, bdc odpowiedzi na przeraajc i pen bdw teori Einsteina oraz fale duchowej destrukcji.8 Himmler chtnie przycignby prawdziwych naukowcw do swojego instytutu, eby zajli si prac nad Welteislehre. Aby zademonstrowa suszno teorii, w Instytucie Meteorologii (Pflegesttte fr Wetterkunde) zebra astronomw, geologw i meteorologw.

Ale jedynym osigniciem Ahnenerbe bya druzgocca krytyka, szczeglnie ze strony nazistowskiego fizyka i laureata Nagrody Nobla Philippa Lenarda, ktry ostro skrytykowa wydawc Illustrierter Beobachter, czasopisma prowadzonego przez narodowych socjalistw, kiedy jego wydawca zapowiedzia dug seri artykuw powiconych Welteislehre. Artykuy wycofano, a dalsze badania nad teori lodow prowadzono bardziej dyskretnie. Pomimo krytyki Himmler nie przestawa arliwie broni tej teorii. W lipcu 1937 roku pisze do dra Ottona Wackera z Ministerstwa Nauki i Edukacji, dzikujc za przesanie memorandum Paula Guthnika z obserwatorium w Neubabelsbergu. Naukowiec ten owiadczy, e kosmogonia lodowa jest nonsensem. Himmler tak pisa do ministra: Owiadczam wyranie i stanowczo: jestem obroc swobodnych bada w kadej postaci, a to oznacza rwnie swobodne badania nad kosmogoni lodow. Ponadto zamierzam udzieli tym badaniom gorcego wsparcia, a znajduj si w znakomitym towarzystwie takich osb jak Fhrer i Kanclerz Rzeszy Niemieckiej Adolf Hitler, ktry przez wiele lat by zwolennikiem tej teorii, ktr poledni naukowcy traktuj z lekcewaeniem.9 Miesic pniej Himmler wytropi czowieka odpowiedzialnego za puszczenie w obieg memorandum o kosmogonii lodowej, zwolni go z pracy, a take wyrzuci z partii. Piszc do Reinhardta Heydricha, doda jeszcze, e czowiek ten nieustannie atakowa kosmogoni lodow oraz e wykazywa cakowicie nienaukow postaw, jeeli chodzi o to zjawisko.10 Himmler utworzy take program badawczy w ramach SD (Sicherheitsdienst - suba bezpieczestwa SS), aby zbada dzieje przeladowa czarownic na terenie Niemiec w siedemnastym wieku. Korzystajc z akt i dokumentw, Himmler zamierza wykaza, e przeladowania czarownic byy w rzeczywistoci poczonym atakiem ydw i Kocioa katolickiego na zdrow niemiecko. Badania polegay na porwnaniu 33 tys. dokumentw wydobytych z 260 archiww i bibliotek.11Podobnie jak Hitler Himmler bardzo troszczy si o swoje zdrowie. Fanatycznie stara si wykluczy wszelkie sztuczne dodatki do ywnoci, oskarajc przy tym przemys spoywczy o niszczenie naturalnej diety niemieckiego narodu. Mieszczanie odywiajcy si zim w duej mierze jedzeniem z puszek znaleli si na ich asce, teraz jednak przedmiotem ataku stali si rwnie mieszkacy wsi karmieni rafinowanym cukrem i mk oraz biaym chlebem. Wojna przerwaa ten proceder; po wojnie podejmiemy energiczne kroki zmierzajce do ochrony naszych ludzi przed zrujnowaniem ich zdrowia przez przemys spoywczy.12 Nawet w trakcie wojny wrd licznych inicjatyw zwizanych z higien rasow oraz aspektami archaicznej genetyki znalaz si rozkaz zbadania pochodzenia oficerw SS a do

czasw Wojny Trzydziestoletniej i jeli po tej dacie w drzewie genealogicznym rodu pojawi si yd, oficer musia opuci SS. W pniejszym okresie Himmler tak pisa do urzdnikw SS: W Historiach Norweskiego Krla Felixa Niednera zauwayem, e w jednym z opowiada pewien mczyzna ofiarowuje w prezencie swojemu krlowi dwa czerwone konie z biaymi grzywami. Ostatnio widziaem czerwonobrzowego konia z bia grzyw [...] niniejszym rozkazuj SSStandartenfuhrerowi Fegeleinowi zbada genealogi tego konia.13 Zadanie Ahnenerbe, przy wszystkich absurdach, polegao na poczeniu teorii rasistowskich z eksperymentami rasistowskimi. Jednoczenie, wraz z postpem wojny Himmler poda za mitem cudownej broni, zmuszajc instytuty naukowe do prowadzenia bada nad niedorzecznymi pomysami. Fenomen Himmlerowskiej pseudonauki ukazuje powszechn w badaniach i technologii sponsorowanych przez SS amatorszczyzn, dyletantyzm, a z czasem sadyzm i masowe mordy. Himmler usiowa stworzy nauk odpowiadajc narodowemu

socjalizmowi, ukierunkowan na rasowe pochodzenie i ludobjstwo, pokazujc, jak mogaby wyglda nauka, gdyby Himmler zastpi Hitlera w roli Fuhrera. 16. Deutsche Mathematik Polityka zwolnie spowodowaa wyjazd wielu uznanych matematykw do Wielkiej Brytanii i Stanw Zjednoczonych. W 1934 roku Minister Edukacji Bernhard Rust zapyta wybitnego matematyka Davida Hilberta, jak bardzo Getynga, niegdy przodujce na wiecie centrum matematyki, ucierpiaa po usuniciu matematykw pochodzenia ydowskiego. Hilbert odpar: Ucierpiaa? Nie ucierpiaa, panie ministrze. Po prostu ju nie istnieje!.1 O ile niektre dyscypliny, jak geografia, medycyna i antropologia, z atwoci ulegy nazyfikacji, a nawet ochoczo wniosy swj wkad do ideologii narodowosocjalistycznej, o tyle matematyka nie przedstawiaa wikszych perspektyw, jeeli chodzi o jej wykorzystanie. Tym niemniej znany niemiecki matematyk Ludwig Bieberbach podj starania, by zbliy matematyk do ideologii narodowego socjalizmu. Spotkalimy si ju z Bieberbachem, gdy jako dziekan wydziau filozoficznego uniwersytetu w Berlinie zachca studentw do dziaa wymierzonych przeciwko Instytutowi Psychologicznemu Kohlera, usiujc narzuci pracownikom i studentom tego instytutu nazistowsk ideologi. Jego postpowanie pokazuje, do jakiego stopnia powany i niezaleny myliciel moe prbowa przystosowa si do panujcej ideologii. Bieberbach by wybitnym matematykiem i autorem trudnej zagadki, znanej jako hipoteza Bieberbacha. Hipoteza zostaa sformuowana w 1916 roku (i nieudowodniona a do

1985 roku, kiedy to rozwizanie poda Louis de Branges) i moe znale zastosowanie do badania, jak kty w jednej przestrzeni s powizane z ktami w innych przestrzeniach, co znajduje zastosowanie na przykad w astronomii.Bieberbach, urodzony w 1886 roku, wnis duy wkad w teori funkcji, zyska take opini charyzmatycznego, cho roztargnionego nauczyciela. Zupenie niespodziewanie Bieberbach zosta mionikiem nazizmu wiosn 1933 roku z chwil dojcia Hitlera do wadzy i rozpowszechnienia antysemityzmu na uniwersytetach. Bieberbach nie mia szczeglnych powodw, eby zosta nazist (Max Born twierdzi, e chcia zabysn). Wydaje si, e jego wysiki wtoczenia matematyki w ramy nazizmu mogy by spowodowane naciskami w sferze osobistej. Tak to przynajmniej postrzega brytyjski matematyk G. H. Hardy. Piszc o Bieberbachu w Nature w 1934 roku, Hardy umieszcza komentarz, w ktrym docenia si nacisku wywieranego na naukowcw i matematykw obecn w czasach kryzysu, cho Bieberbacha raczej nie usprawiedliwia: Wielu z nas, Anglikw i Niemcw, mwio tak straszne rzeczy w czasie wojny, e wolelibymy teraz o nich nie pamita. Strach przed utrat stanowiska, lk przed dostaniem si w rce rozszalaego tumu, determinacja zdaj si rzecz naturaln. Pozycja profesora Bieberbacha wyklucza podobne wyjanienia jego wypowiedzi i osobicie skaniam si do bardziej niemiego wniosku, e naprawd w to wierzy.2 Bieberbach wstpi do SA w kwietniu 1933 roku i w tym samym czasie otrzyma stanowisko dziekana wydziau filozofii na uniwersytecie w Berlinie. Wydzia ten obejmowa nauki przyrodnicze i matematyk. W listopadzie zauwaono, e uczony przechadza si w pobliu uniwersytetu w nazistowskim mundurze. W nastpnym roku po zwolnieniu Edmunda Landaua, ydowskiego matematyka z Getyngi, Bieberbach napisa, e jego wyjazd wyraa wan lekcj, mwic, e przedstawiciele rnych ras nie powinni si miesza. Bez wtpienia to pod jego wpywem przewodniczcy koa Bieberbacha na uniwersytecie w Berlinie zadeklarowa: Lepiej nie uczy teorii liczb przez jeden semestr, ni gdyby mia j wykada yd.3 Opinie Bieberbacha na temat niemieckich matematykw opieray si na teorii zaproponowanej przez antropologa Ericha Rudolfa Jaenscha, ktry wskazywa na trudno dostrzegalne zwizki midzy rasami a psychologi. Bieberbach uwaa, e matematycy ydowscyi francuscy skaniali si ku abstrakcji, a nie ku twardej, empirycznej rzeczywistoci oraz nordyckiej intuicji. Nazistowscy matematycy odwoywali si do namacalnych wymiarw, ktre mona wyranie przedstawi, nawet jeli dotycz czystej matematyki. W

napisanym w 1936 roku eseju Rzeczywisto niemieckiej matematyki nazistowski matematyk profesor Erhard Tornier napisa: Kada teoria w czystej matematyce jest usprawiedliwiona o tyle, o ile pozwala odpowiedzie na konkretne pytania dotyczce realnych obiektw. [...] W przeciwnym wypadku takie teorie s [...] dokumentem wiadczcym o ydowskoliberalistycznym zamroczeniu powstaym w umysach pozbawionych korzeni artystw, ktrzy ongluj nieuchwytnymi definicjami, udajc matematyczn kreatywno obliczon na wywoanie podziwu bezmylnej publicznoci.4 Chocia Bieberbach bezustannie mwi o rasistowskim wyrazie matematyki, najwyraniej nie potrafi dokadnie wytumaczy, na czym ma on polega, nie wspominajc ju o jakiej sensownej podstawie podobnego zaoenia. Matematyka - mwi Bieberbach na zebraniu Pruskiej Akademii Nauk w 1934 roku - skada si z prawd ponadczasowych, ale sposoby jej przedstawiania, przetwarzania i wnioskowania wywodz si z cech czowieka. Podczas tego samego spotkania stwierdzi: Badania matematyczne s potnym rodkiem wyrazu cech grupowych.5 Wpyw nazistowskiej matematyki Nazistowska matematyka usiowaa wywiera wpyw na edukacj szkoln. W eseju dotyczcym matematyki zatytuowanym Czowiek nordycki pedagog Claus Heinrich Tietjen pisa: Wykadana nauka pozwala uczniom na bliski kontakt z dwoma zasadniczymi realiami ycia narodu: wojn wiatow i prac. S to te realia, ktre zrodziy ruch narodowosocjalistyczny i o ktre ten ruch musi walczy. Tym podstawowym zagadnieniom powica si niewiele miejsca w podrcznikach matematyki dla Volkschule, nie s take dostatecznie reprezentowane w podrcznikach dla szk rednich.6Ordownicy Deutsche Mathematik chtnie widzieliby swoj dziedzin razem z innymi naukami

narodowosocjalistycznymi, takimi jak Deutsche Physik i higiena rasowa: obawiali si, e matematyka mogaby pozosta w tyle z uwagi na to, e miaa opini dyscypliny midzynarodowej i neutralnej wiatopogldowo. Nazistowska ideologia kada nacisk, by prawo istnienia miay tylko te dyscypliny, ktre bezporednio su polityce narodowej. Philipp Lenard lekceway matematyk, twierdzc, e jest to jedynie nauka liczenia. Nazistowscy matematycy, ktrzy pragnli by czci narodowosocjalistycznej rewolucji, pisali eseje wskazujce na zwizek matematyki z narodowym socjalizmem, podkrelajc w nich oddanie si sprawie, potrzeb suby, wag antymaterializmu, porzdek i wyparcie si chaosu.

Przeladowania matematykw ydowskich i dysydentw Los matematykw ydowskich oraz matematycznych dysydentw po 1933 roku by podobny do losu naukowcw w innych dziedzinach. Ludwiga Berwalda Gestapo deportowao do odzi, gdzie zgin, podobnie jak Walter Froehlich. Otto Blumenthal zosta wysany do Terezina, modelowego obozu stworzonego na potrzeby nazistowskiej propagandy, gdzie zmar w 1944 roku. Paul Epstein z uniwersytetu we Frankfurcie popeni samobjstwo po zatrzymaniu przez Gestapo w sierpniu 1939 roku. Feliks HausdorfFz Bonn popeni samobjstwo w 1942 roku, gdy nie by ju w stanie dalej unika wysania do obozu koncentracyjnego. Robert Remak zosta aresztowany podczas Nocy Krysztaowej (9-10 listopada 1938 roku) i na pewien czas osadzony w obozie koncentracyjnym Sachsenhausen. W 1942 zosta ponownie aresztowany w Holandii i wysany do Owicimia, gdzie zgin. Stanisaw Saks i Juliusz Pawe Chauder zostali zabici przez Gestapo w 1942 i 1943 roku. John von Neumann zdoa wyjecha do Stanw Zjednoczonych w 1930 roku i osiad w Princeton; rwnie Richard Courant uda si za Atlantyk, a Max Born przenis si do Edynburga. Kolejn strat dla grupy matematykw Hilberta z Getyngi bya Emmy Noether, prawdopodobnie najwybitniejsza w Niemczech przedstawicielka czystej matematyki. Wraz z B. L. van der Waerdenem i innymizaoya szko nowoczesnej algebry. W 1933 roku opucia Niemcy i obja stanowisko w Bryn Mawr w Stanach Zjednoczonych. Zmara tragicznie podczas operacji wiosn 1935 roku. W zwizku z jej mierci The New York Times opublikowa jedynie krtki nekrolog; poruszony tym Einstein napisa peen emocji list do gazety, w ktrym owiadczy: Zdaniem najbardziej kompetentnych yjcych matematykw Frulein Noether bya najbardziej znaczcym, twrczym geniuszem matematycznym [pci eskiej], jaki dotychczas si pojawi.7 W 1940 roku matematycy Max Dehn i Kurt Gdel zostali bohaterami dwch niezwykych ucieczek zorganizowanych na pocztku wojny tras kolei transsyberyjskiej. Urodzony w 1878 roku w Hamburgu Dehn by uczniem Hilberta; obj on stanowisko zajmowane wczeniej przez Ludwiga Bieberbacha we Frankfurcie. Zosta zwolniony w 1935 roku, dwa lata pniej ni wielu ydowskich naukowcw, z powodu zasug z czasw wojny. Aresztowany przez hitlerowcw podczas Nocy Krysztaowej zosta wypuszczony dzie pniej z powodu przepenienia w areszcie. Nastpnie uciek do Danii, a stamtd do Norwegii. Kiedy nazici zajli Norwegi w marcu 1940 roku, Dehn zorientowa si, e musi uciec na wschd, poniewa wszystkie drogi na zachd byy odcite. Kurt Gdel urodzi si w Brunn na Morawach i ksztaci si na uniwersytecie w Wiedniu, gdzie otrzyma obywatelstwo austriackie. W 1930 roku na konferencji

matematycznej w Krlewcu przedstawi pierwsze elementy pracy zwizanej z jego synnym twierdzeniem, w ktrym wykaza, e dowolny system formalny musi obejmowa twierdzenia, ktrych w ramach tego systemu nie mona ani udowodni, ani obali, w przeciwiestwie do dawnych pogldw Hilberta. Gdel spdzi jaki czas w nowo powstaym Institute of Advanced Study w Princeton w latach 1933-1934, ale wrci do Austrii nastpnego roku i zapad na depresj. Ostatecznie wraz z onw poowie stycznia 1940 roku opuci Austri i ponownie wyruszy do Ameryki przez Rosj kolej transsyberyjsk. Dehn i jego ona odbyli t sam podr pod koniec padziernika poprzedniego roku. Gdel potrzebowa dwch miesicy, aby dotrze do San Francisco przez Jokoham; rodzina Dehna przybya do San Francisco przez Wadywostok i Japoni, zuywajc tyle samo czasu.8 CZ CZWARTA NAUKA CZASW ZNISZCZENIA I OBRONY 1933-1944 17. Mania rozszczepiania Badania naukowe, ktre doprowadziy do skonstruowania pierwszej broni jdrowej, zaczy si od ekscytujcych, penych rozgorczkowania bada podstawowych. Niektrzy uczestnicy tych poszukiwa zdawali si zupenie niewiadomi pyncych z ich pracy implikacji. Inni, w kontekcie reimu Hitlera, zdawali si od samego pocztku bolenie wiadomi niebezpieczestw. Dzieje odkrycia rozszczepienia jdra atomowego i bezporednich konsekwencji tego odkrycia obejmujnajwaniejsze wydarzenie w historii udanego stworzenia pierwszego narzdzia masowego raenia w ramach wsppracy angloamerykaskiej oraz niemieckiego niepowodzenia na drodze do osignicia tego samego celu. Gwne elementy tej historii ukazuj, jak istotnym czynnikiem byy naciski wywierane na naukowcw od wewntrz: pycha i wspzawodnictwo, denie do zdobycia pierwszego miejsca, niech do uznania cudzych zasug, unikanie odpowiedzialnoci. Wiosn 1933 roku, gdy z niemieckich uniwersytetw oraz instytutw badawczych zwalniano setki naukowcw, Otto Hahn, wsppracownik Lise Meitner z Instytutu Chemii Cesarza Wilhelma, prowadzi seri wykadw w Cornell w Stanach Zjednoczonych, spotykajc si z kolegami ze swojej dyscypliny. W pierwszych miesicach rzdw Hitlera na stanowisku kanclerza Meitner penia obowizki dyrektora Instytutu, majc pod sob ponad dwudziestu piciu naukowcw, jednoczenie widzc coraz wicej brzowych koszul na korytarzach. Po wyborach 5 marca pisaa do Hahna: Dzisiaj ksigowo zlecia nam oszacowanie kosztu zakupu flag narodowych, poniewa maj by zastpione

czarnobiaoczerwonymi, za co ma zapaciJ

KWG.1 Dwa tygodnie pniej znowu napisaa: Wszystko i wszyscy s pod wpywem politycznego wrzenia. W zeszym tygodniu KWG powiadomio nas, e razem z czarnobiaoczerwon flag mamy rwnie wywiesi swastyk. [...] Wywieszanie swastyki musi by trudne dla Habera.2 Pomimo nieprzespanych nocy Meitner funkcjonowaa dziki kawie i papierosom. Wrd opuszczajcych Niemcy by take jej kuzyn i dawny partner od fortepianu Otto Frisch, ktrego usunito z programw badawczych na uniwersytecie w Hamburgu. Uda si do pracy w instytucie Bohra, a potem przenis si na uniwersytet w Birmingham w Wielkiej Brytanii. Inny mody kolega pochodzenia ydowskowgierskiego 35-letni Leo Szilard, sam postanowi wyemigrowa, cho nie wywierano na niego bezporedniej presji. Odwoa wykady, ktre mia prowadzi razem z Meitner, wepchn wszystkie oszczdnoci do butw i wyjecha do Austrii, stamtd do Anglii, a w kocu do Stanw Zjednoczonych. Pisa pniej: Wyjechaem z Niemiec kilka dni po poarze Reichstagu. [...] Wsiadem do pocigu BerlinWiede przed pierwszym kwietnia. Pocig by pusty. Kilka dni pniej ten sam pocig by ju przepeniony i zatrzymano go na granicy. Ludzie musieli wysiada i wszyscy zostali przesuchani przez nazistw.3 Przypominajc sobie to zdarzenie, pisa: Oto dowd, e jeli chcesz odnie sukces, to wcale nie musisz by znacznie mdrzejszy, tylko potrzebujesz zrobi co o jeden dzie wczeniej ni inni.4 Szilard - prawdziwy geniusz, a przy tym czowiek o wielkiej politycznej przenikliwoci, przez kilka lat y na walizkach. Razem z Brytyjczykiem Williamem Beveridgeem pracowali nad stworzeniem w Londynie instytucji pomagajcej ydowskim emigrantom (Academic Assistance Council, pniej Society for the Protection of Science and Learning). Jesieni 1933 roku, stojc na skrzyowaniu niedaleko British Museum, przey co w rodzaju objawienia, dziki ktremu zrozumia potg energii uwalnianej z atomu. Bya to zapowied technologii, ktra po wojnie miaa zmieni wiat na zawsze i obdarzy ludzko moliwoci samozniszczenia.Nowozelandczyk Ernest Rutheford, ktry przeprowadzi si do Cambridge (mieszkajc po drodze w Manchesterze i w Montrealu), zaproponowa model atomu, w ktrym wok zwartego jdra kr elektrony. W miar jak jego model by doskonalony przez naukowcw z Europy i Stanw Zjednoczonych, Rutherford upiera si przy tym, e naukowcy nie bd w stanie wykorzysta energii zawartej we wntrzu atomu. Jednak to on wanie jako pierwszy zacz przemienia pierwiastki, bombardujc azot czstkami alfa (promieniowaniem alfa) z radu, ktry poyczy od austriackich przyjaci z Wiednia i trzyma w czasie Pierwszej Wojny wiatowej. Rutherford odkry, e atomy

bombardowanego azotu zamieniaj si w cisze atomy tlenu i lejsze atomy wodoru. Naadowane dodatnio czstki alfa mog przenika przez materi i przeksztaca lekkie atomy, jednak w wypadku ciszych pierwiastkw posiadajcych jdra o wikszym adunku dodatnim, jak na przykad uran, czstki alfa s odpychane. Na rok przed dojciem Hitlera do wadzy angielski fizyk James Chadwick z Cambridge Laboratory (laboratorium Rutherforda) wnis istotny wkad w fizyk atomow. W 1932 roku Chadwick odkry neutron, czstk, ktra dziki temu, e jest elektrycznie obojtna, moe pokona elektryczne bariery ochronne jdra atomu. W tym samym roku Fritz Houtermans, opierajc si na odkryciu Chadwicka, w przemwieniu wygoszonym w Akademii Technicznej w Berlinie stwierdzi, e w przyszoci neutron wyzwoli gigantyczne siy ukryte w materii. Jednak ju w nastpnym roku Rutherford stwierdzi, e to bezsens. Naukowcem, ktry potraktowa owiadczenie Rutherforda jako wyzwanie, by Leo Szilard. 12 wrzenia 1933 roku spdza noc w hotelu Imperial niedaleko British Museum. Przypomnia sobie wydan w 1914 roku ksik H. G. Wellsa pt. The World Set Free, w ktrej autor przewiduje powstanie bomby atomowej. Kiedy szedem ulic Londynu, rozmylaem nad czym podobnym - pisa Szilard. - Pamitam, e stanem na czerwonym wietle na skrzyowaniu z Southampton Row [...] i zastanawiaem si, czy Lord Rutherford nie moe si myli. W tej wanie chwili Szilard dostrzeg moliwo reakcji acuchowej, w wyniku ktrej mogaby zosta uwolniona energia zawarta w atomach.Szilard uj to nastpujco: Nagle zrozumiaem, e jeli udaoby si znale pierwiastek, ktry podczas rozszczepienia emitowaby dwa neutrony, pochaniajc jeden neutron, to taki pierwiastek przy odpowiednio duej masie mgby podtrzyma reakcj acuchow.5 Pod pojciem reakcji acuchowej Szilard rozumia sytuacj, w ktrej jeli atom ulegajcy rozszczepieniu rozpadaby si na dwie czci, mona byo przypuszcza, e powstae dwa fragmenty bd trwae, a podczas caego procesu zostan wyemitowane dwa neutrony wtrne lub wicej. Dwa neutrony wtrne mog nastpnie rozszczepi kolejne dwa atomy, ktre uwolni cztery neutrony, a te spowoduj rozszczepienie czterech dodatkowych atomw, emitujc osiem neutronw wtrnych, i tak dalej - cay ten proces rozwijaby si wykadniczo w cigu uamka sekundy, obejmujc miliardy atomw materiau

rozszczepialnego i prowadzc do wybuchu o niespotykanej sile. Szilard rozmawia o tym z brytyjskimi fizykami, ale nikt go nie sucha. W kocu zoy odpowiedni wniosek patentowy i 12 marca 1934 roku otrzyma brytyjski patent. Biorc

pod uwag moliwo wytworzenia broni masowego raenia, Szilard przekaza patent admiralicji pod warunkiem utrzymania go w tajemnicy. Jednak Szilard nie by jedynym, ktry rozwaa moliwo skonstruowania bomby atomowej. Dwa lata pniej francuski fizyk Frdric JoliotCurie w trakcie uroczystoci wrczenia Nagrody Nobla w Sztokholmie ostrzega przed moliwociami fizyki atomowej zdolnej do skonstruowania broni masowego raenia: Mamy podstawy sdzi, e naukowcy, ktrzy potrafi tworzy i niszczy pierwiastki, s w stanie zrealizowa transformacje jdrowe o charakterze wybuchowym.6 Jak zobaczymy, sze lat pniej JoliotCurie opublikowa swoje badania, ktre zostay wykorzystane w hitlerowskich planach budowy broni atomowej. Jednak gdzie indziej rwnie trway prace ukierunkowane na eksperymentalne przeprowadzenie kontrolowanej reakcji acuchowej. W latach trzydziestych w Rzymie woski fizyk Enrico Fermi systematycznie bada waciwoci neutronw. Kiedy Hitler doszed do wadzy, Fermi mia zaledwie trzydzieci dwa lata i ju by sawny dziki opracowaniu statystycznej metody analizowania czstek subatomowych. Dziki temu zyska miano papiea fizyki, a jego laboratorium znalazo si w centrum zainteresowania fizykw z caego wiata. Mody Hans Bethe powiedzia swojemu mentorowi Arnoldowi Sommerfeldowi, e jeli chodzi o Wieczne Miasto, to laboratorium Fermiego jest waniejsze od Koloseum. Uywajc szklanej probwki ze sproszkowanym berylem i radonem emitujcym neutrony, Fermi poddawa promieniowaniu kolejne pierwiastki z tablicy Mendelejewa, przeksztacajc je w radioaktywne izotopy. Fermi przeprowadza take eksperymenty poza laboratorium w akwarium, dziki czemu odkry, e radioaktywno metalu

bombardowanego neutronami wzrasta wielokrotnie, jeli neutrony zostan spowolnione przez wod lub parafin. Odkry rwnie, e bombardujc uran - najciszy z pierwiastkw powstaje mieszanina nowych, radioaktywnych pierwiastkw, ktre nazwa transuranowcami. W rzeczywistoci, nawet o tym nie wiedzc, dokona rozszczepienia atomu uranu. Lise Meitner zostaje Meitner nie wyjechaa z Niemiec tak jak Szilard. Jako obywatelka Austrii nie czua podobnej presji zmuszajcej j do opuszczenia Berlina. Nie czua si take zobowizana do rezygnacji ze stanowiska w protecie przeciw przeladowaniom ydowskich kolegw. Po wojnie aowaa swojej decyzji: Wiem, e nie wyjedajc postpiam nie tylko gupio, ale i bardzo niewaciwie, miaa napisa w 1946 roku.7 Od wyjazdu Szilarda Meitner bya bardzo zaangaowana w szereg eksperymentw. Pochodzce od Fermiego informacje o transuranowcach podziaay na ni stymuluj co. Razem z Ottonem Hahnem oraz ich asystentem Fritzem Strassmannem starali si powtrzy

jego wyniki (Strassmann, ryzykujc wasnym yciem, podejmie si pniej ukrywania uciekinierw). W tym samym czasie dwoje fizykw, maestwo Ida i Walter Noddakowie z Fryburga, doszo do zaskakujcych wnioskw. W artykule napisanym dla niemieckiego pisma naukowego Zeitschrift fur Angewandte Chemie Ida Noddak zasugerowaa, e kiedy bombarduje si neutronami cikie jdra, mog one rozpa si na wiele duych fragmentw. Innymi sowy zakadaa, e neutron o energii poniej jednego elektronowolta moe spowodowa rozszczepienie jdra atomowego, ktre opiera si bombardowaniu czstkami o energii milionw elektronowoltw. Fermi uzna t sugesti za nonsens, a Otto Hahn i Lisa Meitner przychylali si do jego zdania. Ich sceptycyzm wynika z powszechnie przyjtego pogldu, mwicego, e do rozbicia jdra atomowego potrzeba specjalnych urzdze takich jak cyklotron. Cyklotron by urzdzeniem przyspieszajcym czstki naadowane w polu magnetycznemu o duym nateniu. Generatory van de Graffa i cyklotrony przyspieszay czstki do energii 9 milionw elektronowoltw, ale adunek elektryczny jdra i tak powodowa odpychanie tego zmasowanego bombardowania. Byo to jak sugestia, e strzelaniem z pestek mona zniszczy fortyfikacje zdolne oprze si ogniu armat. Frau Noddack pisaa kilka lat pniej, e prbowaa przekona Ottona Hahna, aby w swoich wykadach i publikacjach wspomnia przynajmniej ojej krytycyzmie wobec eksperymentw Fermiego oraz jej wasnych przypuszczeniach. Hahn najwyraniej odpowiedzia, e nie chciaby jej omieszy.8 Cierpliwe i systematyczne badania pierwiastkw transuranowych, ktre Hahn, Meitner i Strassmann prowadzili w Berlinie, doprowadziy do odkrycia wielu dziwnych produktw rozpadu uranu. Przez kolejne trzy lata pisali o efektach bada na amach czasopism naukowych. Na przykad wiosn 1935 roku opisywali substancje o trzech rnych okresach poowicznego rozpadu, majc trudnoci z sensownym wyjanieniem tego zjawiska. Bdzili w ciemnociach. Meitner wiedziaa, e przez cay czas ydzi byli obiektem coraz wikszego przeladowania. Jednak na swj oderwany sposb mylaa bardziej o karierze naukowej w Berlinie ni o wstydzie i degradacji, jakiej nauka podlegaa na skutek oddziaywania reimu. Bya przewiadczona, e dziki protekcji Maxa Plancka nic si jej nie stanie. Najwyraniej bya cakowicie pochonita swoj prac. W 1936 roku Planck przedstawi Hahna do Nagrody Nobla w dziedzinie chemii. Pniej Planck bez powodzenia zaproponowa take kandydatur Meitner. Wydaje si, e Heisenberg, Planck i Laue sdzili, e Nagroda Nobla wraz z jej austriack narodowoci bdzie j dodatkowo chroni. By to ostatni gest wsparcia ze strony Plancka.W 1937 roku w

wieku siedemdziesiciu dziewiciu lat Planck zrezygnowa ze stanowiska prezesa Towarzystwa Cesarza Wilhelma, a jego miejsce zaj Carl Bosch, dawny wsppracownik Fritza Habera. Meitner ucieka 12 marca 1938 roku Niemcy dokonay aneksji (Anschluss) Austrii, przez co wszyscy Austriacy stali si obywatelami Trzeciej Rzeszy i zaczli podlega niemieckim ustawom rasowym. Austriacki paszport ju nie gwarantowa bezpieczestwa. Historia wyjazdu z Niemiec Lise Meitner jest ilustracj zowrogiego klimatu, jaki panowa w nazistowskim pastwie policyjnym. Meitner otrzymaa propozycje pracy za granic od wielu kolegw; jednak zwlekaa z decyzj wyjazdu i nadal bya mocno skupiona na swojej pracy w instytucie pomimo rosncego zagroenia. Jednak teraz jej austriacki paszport straci wano, ona za nie moga dosta niemieckiego, poniewa osobom z wyksztaceniem technicznym nie wolno byo opuszcza Niemiec. Nawet Hahn zacz si obawia stawania w jej obrohie9 i poinformowa Meitner, e nie moe by nadal czonkiem instytutu, jednak moe kontynuowa prac nieoficjalnie. Meitner nigdy mu nie wybaczya tej maodusznoci. W kocu z pomoc przyszed Carl Bosch, wystpujc o pozwolenie na wyjazd zagranic. Nadeszy zaproszenia z Holandii, z Instytutu Bohra w Kopenhadze, z Liverpoolu oraz z Cambridge. W pimie z 22 maja Bosch napisa: Pani Meitner jest nieAryjk, jednake pozwolono jej zachowa stanowisko, poniewa bierze udzia w wanych badaniach naukowych.10 Wniosek o pozwolenie na wyjazd zosta odrzucony. Meitner skopiowaa tekst odmowy, ktry brzmia jak tekst z ksiek Kafki. Zapisaa go na papeterii hotelu Adlon, gdzie przeprowadzia si w poszukiwaniu bezpieczniejszego miejsca. Istniej polityczne przeciwwskazania co do wydania paszportu profesor Meitner. Uwaa si za niepodane, aby sawni ydzi wyjedali z Niemiec, poniewa za granic mog dziaa na szkod Niemiec zgodnie z ich wewntrznymi przekonaniami jako przedstawiciele niemieckiej nauki lub jako osoby cieszce si reputacj i

dowiadczeniem.11Nie wolno jej byo pracowa w Niemczech i jednoczenie nie moga opuci kraju, poniewa bya naukowcem. 13 lipca, gdy nie mona byo zdoby dostatecznych rodkw gwarantujcych Meitner dugoterminowy pobyt w Holandii, holenderski fizyk Dirk Coster z uniwersytetu w Groningen uratowa j obiecujc roczny kontrakt na uniwersytecie. Aeby nie wzbudza podejrze, Meitner pracowaa normalnie a do dnia wyjazdu. Spakowaa dwie walizeczki z najniezbdniejszymi rzeczami i spdzia bezsenn noc w domu Ottona Hahna.

Wyjedajcym za granic Niemcom nie wolno byo zabra ze sob wicej ni dziesi marek, dlatego na wszelki wypadek Hahn da jej piercie brylantowy odziedziczony po matce. Chocia Coster czeka na stacji w Berlinie, nie mg skontaktowa si z Meitner, aby nie wzbudza podejrze czujnych agentw Gestapo. Do granicy pocig dojecha po siedmiu godzinach. Kilka dni wczeniej Coster na przejciu granicznym rozmawia z oficerami migracyjnymi, pokazujc im zezwolenie na wjazd i proszc o wywieranie przyjacielskiej perswazji na niemieckich stranikw. Dziki temu Meitner udao si bezpiecznie przekroczy granic. Kiedy pocig dotar do Groningen, Meitner i Coster spotkali si i wsiedli do samochodu. Zgodnie z wczeniejszymi ustaleniami Coster wysa telegram do Hahna, potwierdzajc, e dziecko przybyo. Jednak Coster nie potrafi znale dla niej odpowiedniego stanowiska, wic Meitner pojechaa do Sztokholmu, gdzie dostaa prac w nowym laboratorium Mann Siegbahn i gdzie moga pracowa niedaleko Nielsa Bohra z ssiedniej Danii. Wyjazd z Holandii prawdopodobnie uratowa jej ycie, poniewa w 1942 roku holenderscy ydzi zostali w wikszoci zesani do obozw zagady. Odkrycie rozszczepienia Przed wyjazdem Meitner z Berlina ona sama, Hahn i Strassmann zastanawiali si nad tajemniczym, nowym radioaktywnym pierwiastkiem, ktry powsta poprzez bombardowanie uranu neutronami w ramach dowiadcze prowadzonych w paryskim laboratorium Irene Curie (crki Marii) i Pava Savitcha. Kilka tygodni pniej Curie i Savitch opublikowali artyku, w ktrym utrzymywali, e otrzymanypierwiastek zachowuje si, jakby by radioaktywnym izotopem lantanu, dwukrotnie lejszym od uranu, co sugerowao, e napromieniowane jdra uranu ulegy rozszczepieniu. Kiedy Meitner przybya do Szwecji, Hahn i Strassmann prbowali powtrzy eksperymenty Curie i Savitcha. Napromieniowali oni prbk uranu neutronami i badali lady radioaktywnoci, ktre najwyraniej pochodziy od pierwiastkw chemicznie podobnych do radu, ale ich aktywno spada do poowy po upywie kilku godzin. Nastpnie rozpucili napromieniowany uran w kwasie, dodajc sl baru, niepromieniotwrczego pierwiastka lejszego od radu, i zauwayli, e bar sta si radioaktywny, natomiast uran pozosta w roztworze. Istotny by fakt, e atom uranu uleg rozszczepieniu i e jednym z produktw rozszczepienia by radioaktywny izotop baru. Hahn i Strassmann nie mogli uwierzy w efekt eksperymentu, w zwizku z czym powtarzali go na rne sposoby.

W licie do Meitner z 19 grudnia rozpoczynajcym si od sw poniedziaek rano w laboratorium Hahn poinformowa j o osigniciu dziwnych rezultatw Dzieje si co tak niezwykego z izotopami radu, e na razie mwimy o tym tylko tobie.12 Chcia jej zaproponowa napisanie artykuu. W ten sposb pragn uzna jej wkad w odkrycie, ktre praktycznie ju si dokonao, jednoczenie wyjaniajc, e opublikowanie wsplnego artykuu z ydowskim naukowcem nie wchodzio w gr. Dwa dni pniej znowu napisa do Meitner, proszc o wyjanienie, poniewa nie jestemy w stanie zmieni rezultatw, nawet gdy wydaj si fizycznie absurdalne.13 Tego samego dnia Meitner, nie mogc uwierzy w rozpad jdra uranu, napisaa do Hahna: Jednak w fizyce jdrowej dowiadczamy tak wielu niespodzianek, e nie da si bezwarunkowo stwierdzi, e co jest niemoliwe.14 Hahn napisa artyku o tych eksperymentach dla czasopisma Die Naturwissenschaft, wyjaniajc: Z punktu widzenia chemika opisane eksperymenty zmuszaj nas do stwierdzenia, e (cikie) pierwiastki znane jako rad, aktyn, tor zostay zastpione (znacznie lejszymi) pierwiastkami barem, lantanem, cerem, ale jako chemicy atomowi bliscy fizyce nie jestemy jeszcze w stanie wyjani czego, co przeczy wszelkim dowiadczeniom fizyki jdrowej.15Po otrzymaniu listu od Hahna Meitner pojechaa doczy do swojego kuzyna Ottona Frischa i jego przyjaci i spotka si z okazji Boego Narodzenia w Kungalv nad brzegiem Batyku. Jadc ze Sztokholmu, przez cay czas mylaa tylko o tym, e teoria transuranowcw Fermiego oraz cztery lata intensywnych bada jej zespou nie zday si na nic. Frisch wspomina, e kiedy wyszed z hotelu, zobaczy, jak ciotka czyta list od Hahna. Frisch chcia si z ni podzieli informacjami na temat wasnych bada, ale nie chciaa go sucha. Upieraa si, eby Frisch przeczyta list. Tre listu bya tak zaskakujca, e pocztkowo byem peen sceptycyzmu - pisa Frisch w swoich wspomnieniach. Wspomnienia te mwi o jednej z najbardziej doniosych chwil w nauce dwudziestego wieku. Czy to by bd? Nie - odpowiedziaa Lise - Hahn by na to zbyt dobrym chemikiem. Ale w jaki sposb z uranu mg powsta bar? Nigdy od jdra nie oderwano wikszej czstki ni proton czy jdro helu (czstka alfa). Aeby oderwa co wikszego potrzeba byo znacznie wicej energii. Nie zdarzyo si take, eby jdro uranu zostao rozszczepione czy rozbite. Jdro atomu nie jest kruchym ciaem staym, ktre mona rozszczepi bd rozbi; George Gamow wysun kiedy sugesti popart dobrymi argumentami przez Bohra, mwic o tym, e jdra s bardziej podobne do kropli pynu. Istnieje prawdopodobiestwo,

e taka kropla moe podzieli si na dwie mniejsze krople, ulegajc wydueniu, potem pojawia si przewenie, a w kocu nastpuje rozerwanie na dwie czci. Wiedzielimy, e istniej potne siy przeciwstawiajce si temu procesowi, tak jak napicie powierzchniowe zwykej kropli przeciwstawia si jej podziaowi na dwie mniejsze. Jednak jdra rniy si od zwykych kropli w istotny sposb: posiaday adunek elektryczny, ktry mg przeciwdziaa napiciu powierzchniowemu.16 Meitner upieraa si, eby rozmawia o konsekwencjach wynikajcych z listu Hahna podczas spaceru w onieonym lesie. Frisch chcia pobiega na nartach, wic wyruszyli razem na przechadzk - Frisch porusza si na drewnianych nartach, a Meitner pospiesznie sza obok. W pewnej chwili usiedli razem na onieonej kodzie i Meitner wycigna kawaek papieru. Zacza liczy. Frisch wspomina:Stwierdzilimy, e adunek jdra uranu by w istocie wystarczajco duy, aby niemal w caoci pokona efekt napicia powierzchniowego; zatem jdro uranu mogo rzeczywicie stanowi bardzo niestabiln kropl gotow do podziau przy najmniejszym impulsie - na przykad w wyniku uderzenia neutronu. Tu jednak pojawia si problem. Po podziale dwie krople zostayby rozdzielone wskutek siy wzajemnego odpychania elektrycznego, zyskujc du prdko, a przez to bardzo du energi - w sumie okoo 200 milionw elektronowoltw. Skd moga pochodzi ta energia?17 Meitner poja, o co w tym chodzi. Przypomniawszy sobie wzr na obliczanie mas jder, dosza do wniosku, e dwa jdra powstae w wyniku podziau jdra uranu bd lejsze od wyjciowego jdra uranu o jedn pit masy protonu. Kiedy znika masa, pojawia si energia, a jedna pita masy protonu bya dokadnie rwnowana odpowiedniej iloci energii. A wic tutaj - pisa Frisch - znajdowao si rdo energii. Aby obliczy energi rwnowan utracie przez atom uranu jednej pitej masy protonu, Meitner zastosowaa synne rwnanie Einsteina E=mc2 i bya zdumiona otrzymanym wynikiem -200 milionw elektronowoltw! Wynikao std, e rozszczepienie 1 grama uranu wyzwolioby energi odpowiadajc 2,5 tony wgla. Dlaczego nie zauwaono tego podczas eksperymentw przeprowadzanych przez Fermiego, Hahna i Strassmanna oraz przez paryski zesp Curie i Savitch? Poniewa w ich eksperymentach rozpadowi ulega tylko niewielka liczba atomw pochodzcych z minimalnej iloci uranu, przez co uwolniona energia pozostaa niezauwaona.

Po powrocie do Kopenhagi Frisch przeprowadzi eksperyment pozwalajcy zmierzy energi fragmentw otrzymanych z nawietlania uranu neutronami, dziki czemu moliwe byo wykazanie, e odpowiadao to obliczeniom Meitner. Max Perutz, komentujc

eksperyment Frischa, zasugerowa, e potwierdza on pogldy Karla Popppera dotyczce metody naukowej. Gwatowno reakcji - pisa Perutz w eseju o rozszczepieniu jdra atomowego - pozostaa niezauwaona, poniewa nie byo hipotezy, ktra by j przewidywaa, a Frisch wykry j dziki eksperymentowi majcemu t hipotez obali.18 Meitner i Frisch napisali dwa listy do czasopisma Natur. Pierwszy z nich podpisany nazwiskami ich obojga proponowa teoretyczn interpretacj wynikw eksperymentu Hahna i Strassmanna.19 Drugi list, autorstwa Frischa, opublikowany tydzie pniej, opisywa jego eksperyment.20 W listach wykazali, e opisane przez Fermiego, a potem przez Hahna, Meitner i Strassmanna transuranowce byy produktami rozszczepienia uranu. Nie byo tam take sugestii mwicej o tym, jak ujarzmi t, wanie odkryt, ogromn energi, nie pisali te o potencjalnym jej wykorzystaniu do produkcji broni. Bohr udaje si do Ameryki 3 stycznia 1939 roku Otto Frisch spotka si z Bohrem w Sztokholmie i przedstawi mu najnowsze wiadomoci dotyczce rozszczepienia uranu. Rozmowa trwaa tylko pi minut i Bohr wyrazi zdumienie, e wczeniej nie wzi tej moliwoci pod uwag. Zgodzi si z tym, e rozpad cikiego jdra na dwa due fragmenty by niemal klasycznym procesem, ktry w ogle nie mg nastpi poniej pewnej energii, ale z atwoci pojawia si po jej przekroczeniu. 7 stycznia Bohr razem z Leonem Rosenfeldem, 33-letnim profesorem fizyki z uniwersytetu w Liege, odpynli do Nowego Jorku, udajc si na piciomiesiczny pobyt w Institute for Advanced Study w Princeton. W swojej kajucie Bohr zainstalowa tablic, chcc spdzi podr na badaniu konsekwencji propozycji Frischa i Meitner zawartych w licie zamieszczonym w Natur. Rosenfeld wspomina: Przez ca drog mielimy z pogod i Bohr czu si niedobrze, walczc z chorob morsk. Pomimo tego pracowalimy przez dziewi dni i zanim dotarlimy do wybrzey Ameryki, Bohr ju w peni rozumia ten nowy proces wraz z jego konsekwencjami.21 Bohr i Rosenfeld okazali si gwnymi osobami nioscymi wiedz o odkryciu rozszczepienia. Historia ich dziaa oraz pynce z niej konsekwencje tworz interesujc i pouczajc opowie o tym, jak zachowuj si naukowcy: jak ze sob konkuruj i jakim podlegaj naciskom, ktre w wielu wypadkach stoj w konflikcie z wyszymi ideaami, szczeglnie w czasach midzynarodowego kryzysu.Ku niezadowoleniu Bohra Rosenfeld zacz dyskutowa o odkryciu Hahna natychmiast po przybyciu, podczas spotkania klubu w Princeton Physics Department. A poniewa odkrycie zostao ju omwione na publicznym forum, 26 stycznia Bohr i Fermi (ktry w tym czasie pracowa w Columbii w stanie Nowy Jork) postanowili poruszy ten temat podczas pitej waszyngtoskiej Konferencji Fizyki

Teoretycznej. Poinformowali obecnych o tym, e Hahn i Strassman uzyskali na drodze radiochemicznej potwierdzenie, e bar by wytwarzany podczas bombardowania uranu neutronami oraz e Frisch i Meitner stwierdzili, i wyniki te wskazuj na rozszczepienie jdra, ktre uwalnia ogromn ilo energii. Wrd okoo pidziesiciu uczestnikw spotkania byli obecni Gamow, Teller i Bethe. Zanim Rosenfeld skoczy prezentacj, fizycy zaczli wychodzi z sali: niektrzy biegli zatelefonowa do swoich kolegw, inni popdzili, aby powtrzy eksperyment w swoich laboratoriach. Krtko po tym wydarzeniu Fermi opowiedzia o zjawisku rozszczepienia w audycji radiowej, nie wspominajc o Frischu. Bohr by wcieky. Rosenfeld pisa: By to jedyny raz, kiedy zobaczyem Bohra naprawd zdenerwowanego, a waciwie cakowicie

rozzoszczonego. Bohr, w towarzystwie Rosenfelda, poszed zobaczy si z Fermim, aby o tym porozmawia. Nie byem wiadkiem tego spotkaniawspomina Rosenfeld. - widziaem jedynie ich twarze, kiedy wyszli z pokoju, w ktrym przebywali do dugo. Obaj byli bladzi i wyczerpani.22 Bohr, czowiek legendarnej prawoci, po prostu da odpowiedniego uznania zasug na gruncie etyki, co w naukowym protokole byo kwesti o fundamentalnym znaczeniu. Co najmniej jeden z naukowcw dostrzeg militarne, a przez to polityczne implikacje odkrycia, co wstrzsno nim do gbi. Kilka dni pniej, odwiedzajc w Princeton fizyka Eugena Wignera, o eksperymencie, w ktrym zaobserwowano rozszczepienie, dowiedzia si Leo Szilard. To wanie o uranie myla, gdy zastanawia si nad tym, co sze lat wczeniej w Londynie zatrzymao go na czerwonym wietle. Kiedy o tym usyszaem - napisa pniej - natychmiast zrozumiaem, e te fragmenty rozpadu, skoro s cisze ni odpowiadajcy im adunek, musz emitowa neutrony, a jeli w procesie rozszczepienia zostanie wyemitowana wystarczajca liczba neutronw, wwczas bd one mogy podtrzyma reakcj acuchow. Nagle wszystko, co przewidywa H. G. Wells, wydao mi si cakowicie realne.23 By przekonany, e wszystkie zwizane z tym wyniki bada powinny zosta utajnione, poniewa wiat znalaz si wanie na skraju wojny. Przed witami Boego Narodzenia napisa do admiralicji, wycofu jc swj wniosek dajcy opublikowania jego patentu dotyczcego bomby opartej na reakcji acuchowej. Nastpnie 25 stycznia napisa do Lewisa L. Straussa, biznesmena z Wall Street, list, w ktrym przepowiada, e rozszczepienie zwiastuje energi atomow i znacznie powaniejsze potencjalne moliwoci prowadzce do bomb atomowych.

W nastpnym tygodniu Bohr pojecha do Princeton, gdzie zamieszka na jaki czas w gabinecie Einsteina. 5 lutego, rozmawiajc przy niadaniu, Bohr zauway, e obserwowane rozszczepienie uranu zwizane jest gwnie z rzadkim izotopem U-235, ktry znajduje si w uranie w proporcji jednej czci na 139 czci U-238. Dwa dni pniej, 7 lutego, Bohr wysa list do Physical Review, wskazujc na ten fakt. Zarwno w tym artykule, jak i w pniejszym, opublikowanym w sierpniu wsplnie z Johnem Wheelerem, Bohr - sugerowa, e wykorzystanie U-238 jako rda energii jest nierealne, jednak z U-235, ktry z atwoci ulega rozszczepieniu w wyniku bombardowania neutronami powolnymi, jest zupenie inaczej (to spostrzeenie skonio fizykw do pocztkowego skupienia si na neutronach powolnych, nie za na szybkich, co nastpio pniej). W tym samym miesicu Bohr wzi udzia w dyskusji w Princeton, mwic o trudnociach w oddzieleniu U-235 od uranu naturalnego. Aby wyprodukowa bomb - mwi - potrzeba bdzie wysiku caego kraju.24 Sensacyjne wiadomoci o rozszczepieniu jdra atomowego wywary wielkie wraenie na wielu ludziach, ktrzy wnieli wkad do fizyki kwantowej oraz brali udzia we wczesnych etapach rozwoju fizyki atomowej. W tydzie po odkryciu i pojawieniu si publikacji na ten temat J. Robert Oppenheimer, nowojorczyk i czowiek o wszechstronnych zainteresowaniach, ktry studiowa pod kierunkiem Maxa Borna (on i Paul Dirac dzielili wynajty pokj w Getyndze), na tablicy w swoim gabinecie - wedug relacji amerykaskiego fizyka Philipa Morrisona - nabazgra bardzo niewyrany, prowizoryczny rysunek bomby. Tymczasem George Uhlenbeck usysza, jak Enrico Fermi, patrzc na Manhattan, mwi: Niewielka bomba tych rozmiarw - tu zczy donie - i to wszystko znika. Tajemnica, publikacje i fundusze Szilard rozumia, e kolejnym krytycznym krokiem w badaniach bdzie potwierdzenie liczby neutronw emitowanych w reakcji rozszczepienia prowadzcych do moliwoci wystpienia reakcji acuchowej, a dalej do broni masowego raenia. Wiedzia, e nad tym problemem pracoway dwie grupy fizykw eksperymentalnych: on z Enrico Fermim na Columbia University oraz francuska grupa, ktr kierowa Frdric JoliotCurie, w Paryu. Biorc pod uwag niespjny, czsto nieprzewidywalny rozwj fizyki atomowej oraz uwzgldniajc fakt, e wiat znajdowa si na krawdzi wojny, ktr mia rozpta bezlitosny niemiecki dyktator, Szilard by przekonany, e przy kadym nowym odkryciu w dziedzinie fizyki atomowej powinno si te bra pod uwag kwestie bezpieczestwa w przyszoci. Jeli odkrycie zwizane z uwolnieniem neutronw wtrnych miao zasadnicze znaczenie dla skonstruowania bomby atomowej, to naleao bezwzgldnie utrzyma to odkrycie w tajemnicy. Niemieccy naukowcy mieli takie same moliwoci czytania brytyjskich czy

amerykaskich czasopism naukowych. Nie majc moliwoci sprawdzenia, czy niemieccy naukowcy pracowali ju nad neutronami wtrnymi albo nad reakcj acuchow, Szilard uzna, e naukowcy z krajw demokratycznych nie powinni publikowa niczego, co mogoby pomc w nuklearnych prbach Hitlera. Ponisze przypadki ilustruj konflikt pomidzy deniem naukowcw do

publikowania a naukowym imperatywem pozbawiajcym tyrana intelektualnych rodkw pozwalajcych szantaowa nieprzyjaci. Do jakiego stopnia naukowiec jest odpowiedzialny za niewaciwe wykorzystanie jego zdobyczy przez innych ludzi? Ci, ktrzy wtpi, czy nauka podstawowa jest bezstronna, neutralna zarwno moralnie, jak i politycznie, mog osdzi, czy obawy Szilarda dotyczce publikowania wynikw bada byy uzasadnione i czy uczestniczcy w nich naukowcy postpowali uczciwie, czy te nie.Leo Szilard baga Fermiego osobicie, a JoliotCurie listownie, aby nie publikowali wynikw bada, jeli uda im si odkry poszukiwane neutrony wtrne. To oczywiste, e jeli zostanie uwolniony wicej ni jeden neutron, to pojawi si moliwo reakcji acuchowej - pisa w licie do JoliotCurie. - W pewnych okolicznociach moe to prowadzi do skonstruowania bomb, ktre byyby niezwykle niebezpieczne, szczeglnie w rkach niektrych rzdw. Zakoczy swj list nastpujco: Mam nadziej, e uran nie wyemituje wystarczajcej liczby neutronw. Jednak to zdanie usun.25 Fermi, ktry pracowa z Szilardem, zgodzi si nie publikowa wynikw bada. Ale JoliotCurie i czonkowie jego zespou unikali jednoznacznej odpowiedzi. W poowie marca 1939 roku Fermi, Szilard i Walter Zinn oraz w tym samym czasie JoliotCurie z zespoem zaobserwowali dodatkowe neutrony, ktre potwierdzay teori reakcji acuchowej Szilarda. Ich wyniki wykazay, e oprcz wyprodukowania cikich izotopw w reakcji rozczepienia emitowane s rednio ponad dwa neutrony (2,42 dla U-235) na kady pochonity neutron. Zatem reakcja acuchowa okazaa si moliwa i chocia pozostawao do rozwizania wiele problemw, bomba atomowa nie bya ju wycznie kwesti wyobrae. Jednak pomimo prb Szilarda JoliotCurie opublikowa wyniki swoich bada 18 marca w czasopimie Natur (po latach JoliotCurie tumaczy, e czeka na dalsze wiadomoci od Szilarda, jednak cytowany powyej pierwszy list wydaje si wystarczajco jednoznaczny). W Niemczech przez cay okres wojny nie odkryto konsekwencji, jakie wynikay z artykuu JoliotaCurie, tym niemniej przebieg wydarze usprawiedliwia zasad, do ktrej odwoywa si Szilard: s takie okresy czasu, w ktrych rywalizacj naukow naley powcign z uwagi na waniejsze od nauki wzgldy polityczne.26

Na uniwersytecie w Hamburgu, w Niemczech pracowa 37-letni chemik fizyczny Paul Harteck. Harteck zajmowa si badaniem neutronw, jednak dla realizacji jego programu zaczynao brakowa funduszy. W 1932 roku spdzi rok w Cambridge, pracujc z Ernestem Rutherfordem i Marcusem Oliphantem, ktrzy zajmowali si fuzj jdrow (czeniem lekkich jder). Po opublikowaniu artykuu JoliotCurie 18 marca w Natur Harteck natychmiast dostrzeg niezwyk szans dla siebie oraz dla swoich bada. Postanowi poinformowa niemieck armi o moliwoci stworzenia broni masowego

raeniawykorzystujcej rozszczepienie uranu i dziki temu zgromadzi fundusze na swoje badania. 24 kwietnia Harteck razem ze swoim asystentem Wilhelmem Grothem napisali do Ericha Schumanna, szefa dziau badawczego departamentu uzbrojenia: Chcielibymy zwrci pask uwag na najnowsze odkrycia w dziedzinie fizyki atomowej, ktre naszym zdaniem mog prawdopodobnie stworzy moliwo

wyprodukowania materiau wybuchowego o mocy znacznie wikszej od rodkw konwencjonalnych. [...] Kraj, ktry jako pierwszy je wykorzysta, uzyska niezrwnan przewag nad innymi.27 Co takiego skonio naukowca austriackiego pochodzenia, ktry nie by czonkiem partii nazistowskiej i uwaa si za czowieka apolitycznego, niezbyt zainteresowanego broni do zaraenia hitlerowskich twrcw broni ide wyprodukowania bomby atomowej? Hartek tumaczy po wojnie, e jedynym motywem byo czysto oportunistyczne poszukiwanie rodkw finansowych. Zwrci si do armii bynajmniej nie z patriotyzmu czy chci wspierania nazizmu, ale dlatego, e armia dysponowaa ogromnymi rodkami finansowymi. W tamtych czasach w Niemczech czysta nauka nie miaa adnego wsparcia. [...] Dlatego musielimy si zwrci tam, gdzie mona byo otrzyma pienidze. W takich sprawach zawsze byem realist. Wojsko miao rodki, wic tam si udalimy.28 Departament uzbrojenia nie spieszy si z odpowiedzi co jednak nie zmienia faktu, e czasami kwestie zwizane z losem caych narodw zale od postpowania naukowcw. Pomidzy opublikowanym w Nature artykuem JoliotaCurie a determinacj Hartecka do pozyskania pienidzy z kadego moliwego rda, i to za wszelk cen, istnia bezporedni zwizek. To, e ten zwizek nie zaowocowa skonstruowaniem bomby przez Hitlera wczeniej od Amerykanw, nie pomniejszao wagi argumentw Szilarda. Szilard, Einstein i Roosevelt Chocia amerykaskie badania nad sposobem uzyskania reakcji acuchowej z wykorzystaniem uranu posuway si do przodu, Leo*

Szilard nie mg si uspokoi. W utworzonym po ataku na Pearl Harbor obozie aliantw jako jedyny naukowiec dostrzega, jak wielkim niebezpieczestwem byoby zdobycie broni atomowej przez Hitlera. Poniewa nie by w stanie kontrolowa ani jzykw, ani pir naukowcw, wcale nie by zdziwiony, gdy amerykaskie media zaczy rozgasza najnowsze informacje o rozszczepieniu, neutronach i reakcji acuchowej. 30 kwietnia 1939 roku New York Times opisa bez adnych skrupuw, jak wany jest rozwj bada atomowych, informujc jednoczenie o rozbienociach istniejcych midzy naukowcami: Atmosfera wrd czonkw American Physical Society zrobia si gorca, kiedy zamykano wiosenne spotkanie informacjami na temat prawdopodobiestwa, e niektrzy naukowcy s w stanie wysadzi w powietrze spor cz ziemi, korzystajc z malekiego kawaka uranu, pierwiastka, ktry wytwarza rad. Dr Niels Bohr z Kopenhagi, kolega dra Alberta Einsteina z Institute for Advanced Study w Princeton, stwierdzi, e bombardowanie niewielkiej iloci czystego izotopu U-235 powolnymi neutronami moe zapocztkowa reakcj acuchow lub inaczej mwic, eksplozj atomow o sile wystarczajcej do wysadzenia laboratorium wraz z otoczeniem w promieniu wielu mil. Wielu fizykw uwaa jednak, e odseparowanie izotopu U-235 z wystpujcego powszechnie izotopu U-238 bdzie trudne, o ile nie niemoliwe. Izotop U-235 stanowi zaledwie 1% pierwiastka uranu. Jednak dr L. Onsager z uniwersytetu w Yale opisa now aparatur, ktra zgodnie z jego obliczeniami bdzie moga rozdziela izotopy pierwiastkw w formie gazowej w rurach, ktre z jednej strony bd chodzone, a z drugiej ogrzewane. Inni naukowcy twierdz, e taki proces bdzie wyjtkowo kosztowny, a ilo otrzymanego izotopu U-235 niezwykle maa. Przyznaj jednak, e jeli proces Onsagera speni zadanie, to wywoanie eksplozji jdrowej, ktra mogaby zniszczy cay Nowy Jork, bdzie stosunkowo atwe. Pojedynczy neutron uderzajcy w jdro atomu uranu moe ich zdaniem wystarczy, aby spowodowa reakcj acuchow obejmujc miliony innych atomw. Poniewa niektrzy czoowi fizycy wcznie z Heisenbergiem, Weizsackerem i Ottonem Hahnem przebywali w Niemczech, a informacje o ostatnich odkryciach przeciekay do publicznej wiadomoci, co mona byo uczyni, aby zabezpieczy demokratyczny wiat przed przysz katastrof? Podczas gdy Szilard zacz intensywnie zbiera fundusze potrzebne do

przeprowadzenia eksperymentw prowadzcych do reakcji acuchowej, jednoczenie by zdecydowany podj konkretne dziaania w sferze politycznej oraz na arenie

midzynarodowej. Obawiajc si, e Hitler moe skonfiskowa belgijskie rezerwy uranu (wydobywanego w Kongo Belgijskim), wymyli, e Einstein moe ostrzec przed tym belgijsk krlow Elbiet. Ale zdarzenia biegy niezwykle wolno. Szilard opisa Einsteinowi swoje ostatnie eksperymenty na Columbii oraz przedstawi obliczania zwizane z uranem i grafitem. Wedug Szilarda Einstein wyrazi zaskoczenie tym, e wczeniej ani nie usysza, ani nie pomyla o moliwoci reakcji acuchowej. Powiedzia: Daran habe ich gar nicht gedacht! (Nigdy o tym nie pomylaem!).29 Jednak szybko zrozumia implikacje i by gotw uczestniczy w upowszechnianiu ostrzee, nawet gdyby moliwoci broni masowego raenia okazay si faszywym alarmem. Trzej naukowcy napisali list, ktry postanowili skierowa do belgijskiego ambasadora w Waszyngtonie, a kopi wysa do Departamentu Stanu. Po trzech dniach, jeszcze przed wysaniem listu, Szilard poprosi o rad Alexandra Sachsa, biologa, ekonomist i biznesmena. Sachs uwaa, e byy to sprawy, ktre przede wszystkim dotycz Biaego Domu, i e najlepiej, take z praktycznego punktu widzenia, byoby poinformowa Roosevelta. Synny list Einsteina do Roosevelta na temat bomby atomowej jest datowany 2 sierpnia 1939 roku, a jego pocztek brzmi nastpujco: Szanowny Panie, niektre z ostatnich prac E. Fermiego i L. Szilarda, o ktrych dowiedziaem si z korespondencji, pozwalaj przypuszcza, e pierwiastek uran moe w najbliszej przyszoci zosta wykorzystany jako nowe i wane rdo energii. Niektre aspekty tej sytuacji wymagaj czujnoci i - w razie koniecznoci - szybkiego dziaania ze strony administracji. Dlatego uwaam, e jest moim obowizkiem zwrci pask uwag na ponisze fakty i zalecenia.m Usilna proba Einsteina zostaa przedstawiona Rooseveltowi dopiero 11 padziernika 1939 roku, prawie sze tygodni po inwazji Hitlera na Polsk i po tym, jak Anglia i Francja wypowiedziay wojn Niemcom, co miao miejsce 3 wrzenia. Na spotkaniu by obecny genera Edwin M. Watson noszcy pseudonim Pa, doradca Roosevelta, jego sekretarz oraz doradca wojskowy. Roosevelt powita Sachsa sowami: Alex, co ci sprowadza?. Sachs zacz od historii pewnego modego amerykaskiego wynalazcy Roberta Fultona, ktry napisa list do Napoleona, proponujc stworzenie floty bez agli, ktra byaby w stanie zaatakowa Angli bez wzgldu na pogod. Napoleon achn si na t propozycj, mwic: Zabierzcie tego wizjonera!. Lord Acton, dziewitnastowieczny historyk angielski, cytowa ten epizod, aby zilustrowa francusk krtkowzroczno, ktra obrcia si na korzy Wielkiej Brytanii. Gdyby Napoleon okaza wicej zrozumienia dla tej wizji, losy Europy mogyby si potoczy zupenie inaczej.

Syszc to, Roosevelt kaza przynie butelk napoleona, po czym nala szklaneczk sobie i swojemu gociowi. Sachs przedstawi list Einsteina oraz memorandum Szilarda. Nastpnie sam wygosi prezentacj, podkrelajc przyszo energii jdrowej, wykorzystania materiaw radioaktywnych w medycynie i na koniec bomb o dotychczas niespotykanej mocy i moliwociach. Zakoczy wystpienie, mwic, e prezydent powinien podj kroki zabezpieczajce belgijskie rezerwy uranu i wspierajce badania finansowane przez przemys oraz prywatne fundacje. Powinno si stworzy zesp skadajcy si z naukowcw i przedstawicieli administracji. Zakoczy cytatem z wykadu Czterdzieci lat teorii atomowej Francisa Astona wygoszonego w 1936 roku: Osobicie uwaam, e nie ma wtpliwoci co do tego, e energia subatomowa jest powszechnie dostpna i e pewnego dnia czowiek j uwolni i bdzie kontrolowa jej niemal nieskoczon moc. Nie moemy go przed tym powstrzyma i jedyna nadzieja w tym, e nie uyje jej wycznie po to, by wysadzi w powietrze swojego ssiada.30 - Alex - odezwa si Roosevelt - chodzi ci o to, eby nas nie wysadzili nazici.Wanie - przyzna Sachs. Wwczas prezydent zwrci si do Watsona. - To wymaga dziaania - stwierdzi lakonicznie.31 Potrzeba byo jeszcze trzech lat, aby sowa te wprowadzi czyn. 18. Druga Wojna wiatowa Pocztek drogi, ktra doprowadzia do wybuchu Drugiej Wojny wiatowej, przypada na 1935 rok, kiedy Hitler rozpocz zbrojenia wbrew postanowieniom Traktatu Wersalskiego, a nastpnie niepowstrzymywany przez nikogo wkroczy do zdemilitaryzowanej Nedrenii. W 1938 roku wymusi poczenie Niemiec z Austri, co rwnie byo zakazane na mocy Traktatu Wersalskiego, a jesieni zaj cz Czechosowacji pod pretekstem przyczenia utraconego terytorium oraz powrotu Niemcw do ojczyzny. Wielka Brytania zgodzia si na podzia Czechosowacji w nadziei, e to udobrucha Hitlera. Ale jego dania jedynie wzrastay. W marcu 1939 zaj pozosta cz Czechosowacji, a w lecie podpisa pakt z Sowietami o podziale Polski. Hitler zaatakowa Polsk 1 wrzenia 1939 roku w brutalny sposb, powodujc wielkie straty wrd ludnoci cywilnej. Francja i Wielka Brytania wypowiedziay wojn Niemcom, ale nie podjy dziaa a do wiosny nastpnego roku, kiedy Niemcy zaatakoway Norwegi i Dani w odpowiedzi na morsk blokad Skandynawii przeprowadzon przez Royal Navy. Brytyjskim wojskom nie udao si odeprze niemieckiej inwazji. Miesic pniej niemieckie oddziay zmechanizowane okryy francuskie linie obronne i przeprowadziy potny, dobrze skoordynowany atak przez terytorium Belgii,

Holandii i Luksemburga. Uciekajcy Brytyjczycy ledwo uniknli cakowitego rozbicia, ewakuujc si w ostatniej chwili z Dunkierki. 22 czerwca 1940 roku podpisano rozejm pomidzy Francj a Niemcami. Od tego momentu Hitler sta si panem Europy, od Pirenejw do Przyldka Pnocnego. Wielka Brytania znalaza si w niebezpieczestwie, a wkrtce miao si okaza, e jej los zalee bdzie w wikszym stopniu od technologii ni od siy uzbrojenia i liczby onierzy.Jednak w Niemczech pocztek wojny wcale nie wiza si z zatrudnieniem naukowcw do celw stricte wojennych. Studenci, absolwenci i eksperci techniczni otrzymywali powoania do niemieckiej armii i musieli stawi si na linii frontu, nie dbajc o moliwe skutki dla wojny, ktra stawaa si coraz bardziej wymagajca pod wzgldem technologicznym. Istniay jednak pewne wyjtki, jak na przykad przypadek Heisenberga, ktry spdzi lato w Stanach Zjednoczonych. Heisenberg by potrzebny jako czonek kompletowanego wiosn 1939 roku zespou zajmujcego si badaniami nad uranem. Mobilizacja Heisenberga W tygodniach poprzedzajcych wybuch wojny Heisenberg podrowa po Ameryce z seri odczytw i byo wyranie wida, e pomimo hitlerowskiego reimu zamierza pozosta w Niemczech. Tego roku bra udzia w licznych spotkaniach i debatach naukowych z grupami kolegw fizykw w Nowym Jorku, Chicago, Ann Arbor oraz Indianapolis. Jak na ironi dwch przyszych kierownikw pierwszych programw budowy bomby atomowej Heisenberg i J. Robert Oppenheimer staro si w debacie na uniwersytecie w Chicago, spierajc si o jaki techniczny szczeg dotyczcy elektronw. Heisenberg rnie tumaczy odmow przyjmowania zaprosze do pozostania na emigracji. Zdaniem fizyka 1.1. Rabiego Heisenberg nie przedstawia powodw zbyt szlachetnych. Mwi, e w wypadku wyemigrowania do Stanw Zjednoczonych utraci swojpozycj wrd niemieckich naukowcw.1 Przy innych okazjach tumaczy, e Niemcy bd go potrzebowa, kiedy skocz si rzdy Hitlera. W Ann Arbor powiedzia Enricowi Fermiemu, e zgromadzi w Niemczech grup modych fizykw. Jeli ich teraz opuszcz, bd si czu jak zdrajca. [...] Myl, e nie mam za bardzo wyboru. Szczerze wierz w to, e czowiek powinien by konsekwentny [...]. Ludzie musz si uczy zapobiega katastrofom, a nie ucieka przed nimi. Moe powinnimy nawet nalega na to, aby kady stawia czoo burzom we wasnym kraju.2Wyglda na to, e latem 1939 roku Heisenberg rozmawia take 0moliwoci wyprodukowania bomby atomowej oraz o roli, jak odgrywaj naukowcy podczas wojny. W swoich powojennych wspomnieniach Heisenberg pisze, e podczas wojny rzdy oczekuj od naukowcw powicenia caej energii tworzeniu nowych

broni. Jednak w 1939 roku by przekonany, e wojna skoczy si na dugo przed skonstruowaniem pierwszej bomby atomowej. To w peni odzwierciedlao jego wiedz na temat technicznych trudnoci w tamtym czasie. Niektrzy ze starych przyjaci zauwayli, e w wypadku wybuchu wojny zwycistwo Niemiec byo przesdzone.3 W ostatnim tygodniu lipca Heisenberg opuci gorcy i wilgotny Nowy Jork i odpyn statkiem do Niemiec. Miesic pniej Rzesza Niemiecka znajdowaa si ju w stanie wojny. Latem 1939 roku, kiedy gromadziy si chmury nadcigajcej wojny, niemieccy naukowcy zwizani ze zbrojeniami ledzili odkrycia zwizane z rozszczepieniem jdra atomowego, a take zwizane z tym podniecenie obecne w amerykaskich mediach. 30 kwietnia 1939 roku New York Times donosi, e bombardowanie niewielkiej iloci izotopu U-235 neutronami powolnymi spowoduje eksplozj wystarczajc do cakowitego zniszczenia obszaru o powierzchni wielu mil kwadratowych. Dzie wczeniej w Berlinie urzdnik oraz fizyk Abraham Esau z Ministerstwa Edukacji Bernhardta Rusta zwoa spotkanie w celu stworzenia klubu uranowego (Uranverein). Esau zosta zmuszony do dziaania przez fizykw z uniwersytetu w Getyndze, ktrzy dostrzegali moliwoci energii jdrowej drzemicej w uranie. Jednak ministerstwo nie byo jedynym organem zainteresowanym moliwociami wynikajcymi z rozszczepienia uranu.4 Jak ju zauwaylimy, 24 kwietnia Paul Harteck napisa list adresowany do departamentu uzbrojenia, zwizany z poszukiwaniem funduszy potrzebnych do prowadzenia swoich bada. Armia rwnie wykazaa aktywno, zwaszcza e Nikolaus Riehl, szef dziau bada w firmie Auer, by kolejn osob informujc o moliwoci wykorzystania uranu w charakterze materiau wybuchowego.5 (Firma Auer wsppracowaa z firm Degussa z Frankfurtu przy dostawach uranu; ta ostatnia istnieje do dzi 1do niedawna wykonywaa identyczne usugi dla Iraku).6 W rezultacie to armia zaja si rozszczepieniem w pierwszej fazie pracy nad tymzagadnieniem, pomijajc klub uranowy zaproponowany przez Esaua. Wskazywao to - jak uj to Mark Walker - na hierarchi polityki naukowej w narodowosocjalistycznych Niemczech.7 Dla armii pracowao w charakterze ekspertw dwch fizykw atomowych: Kurt Diebner oraz Erich Bagge, ktrzy zwoali pierwsze zebranie klubu uranowego 16 wrzenia 1939 roku. Dziesi dni pniej miao miejsce drugie, znacznie waniejsze zebranie w biurze Departamentu Uzbrojenia przy Hardenberg Strasse w Berlinie, na ktre przybyli Heisenberg, Otto Hahn, Hans Geiger, Carl Friedrich von Weizscker (protegowany Heisenberga), Paul Harteck oraz grupa fizykw jdrowych, wojskowych i urzdnikw. Heisenberg by w wieku,

w ktrym mona go byo powoa do wojska, zosta wic wezwany do Berlina na mocy dekretu o mobilizacji. Naukowcy omawiali wykorzystanie uranu zarwno jako rda energii, jak i potencjalnej broni i doszli do wniosku, e potrzebne s dalsze badania teoretyczne i eksperymentalne, zanim bdzie mona okreli cele oraz niezbdne rodki. W midzyczasie Departament Uzbrojenia poinformowa generalnego sekretarza Towarzystwa Cesarza Wilhelma, e Instytut Fizyki w Berlinie bdzie zajmowa si badaniami zwizanymi z wojn (dotychczasowy dyrektor Instytutu, Holender z pochodzenia, zosta zmuszony do rezygnacji ze stanowiska). Personel Instytutu mia si skupi na badaniach jdrowych w ramach Grupy Badawczej Fizyki Jdrowej. Jak wida, niezaleno Instytutu od samego pocztku wojny zostaa powicona wojennym celom pastwa nazistowskiego (proces, ktry moglimy obserwowa w czasie Pierwszej Wojny wiatowej w wypadku Instytutu Chemii Fizycznej Fritza Habera). Mark Walker zauwaa, e nowy duch czasw i nowe wymagania sprawiy, e Towarzystwo Cesarza Wilhelma nawizao take kontakty z przemysem, tworzc w mikroskali klasyczny przykad kompleksu przemysowomilitarnego. Carl Bosch (ze synnej pary HaberBosch) z zarzdu IG Farben zaj miejsce Plancka na stanowisku prezesa Towarzystwa Cesarza Wilhelma, a wkrtce potem zosta zastpiony przez Alberta Vglera, szefa najwikszej firmy stalowniczej w Niemczech.8 Jednak klub uranowy by podzielony, nie mia wyranego przywdcy, a jego cele nie zostay wyranie zdefiniowane. Diebner nie mia dobrej opinii wrd cywilnych naukowcw i podczas caej wojny liczebno klubu uranowego nie przekroczya stu osb. Wydaje si, e tylko Paul Harteck jako jedyny wrd naukowcw dostrzega, jak wielkie s wymagania przemysowe konieczne do pomylnej realizacji projektu.9 Diebner zosta administracyjnym szefem Instytutu Fizyki odpowiedzialnym za cay projekt. Niektrzy z naukowcw wcznie z Weizsackerem pracowali w instytucie w Berlinie oraz w wojskowym laboratorium w Gottow. Inni pracowali nad projektem w swoich siedzibach pooonych w omiu miejscach na terenie Niemiec: Paul Harteck w Hamburgu, Walther Bothe w Heidelbergu, a Heisenberg w Lipsku, gdzie nadal by zatrudniony na uniwersytecie. Podre Heisenberga do Berlina zajmoway mu dwie godziny w jedn stron. Oprcz rozproszenia personelu i wielu godzin spdzonych w podrach istniej dowody wskazujce na to, e czonkowie rnych grup nie ywili dla siebie zbyt wielkiego uznania.10 Na terenie Instytutu Biologii (rwnie imienia Cesarza Wilhelma) niedaleko Instytutu Fizyki zbudowano osobny budynek, aby pomieci w nim cylindryczny model reaktora: budowl nazwano Dom wirusw w nadziei, e zagroenie zdrowia, jakie niesie ten

niewielki napis, skutecznie zniechci ciekawskich. Jednoczenie przygotowywano drugi model reaktora w lipskim instytucie Heisenberga. Niewtpliwie od czasw odkrycia rozszczepienia przez Hahna i Strassmanna niemieccy naukowcy posiadali wszystkie potrzebne dane oraz teori, ktra pojawia si po obu stronach Atlantyku. Co wicej, Trzecia Rzesza cieszya si take posiadaniem najwikszych rezerw uranu zlokalizowanych w zasobach kopalni Joahimsthal w okupowanej Czechosowacji. Pastwo nazistowskie jako pierwsze na wiecie stworzyo program bada jdrowych bezporednio pod nadzorem wojskowym, z Heisenbergiem jako czoow postaci projektu. Ich podstawowe cele miay jednak powany brak. Program badawczy koncentrowa si na dwch obszarach: rozdzielania izotopw oraz budowie reaktora. Jednoczenie Walther Bothe, czoowy fizyk eksperymentalny w Niemczech, nalega, aby bada waciwoci reakcji jdrowych, co wymagao zastosowania cyklotronu. Kiedy zainteresowa si cyklotronami, stwierdzi, e byo ich dziewi w Stanach Zjednoczonych i budowano kolejnych dwadziecia siedem, natomiast w Niemczech nie byo adnego. Bothe nie mia do swojej dyspozycji cyklotronu a od 1944 roku.Opinia Heisenberg z entuzjazmem przystpi do pisania opinii na temat stanu teorii i zastosowania zjawiska rozszczepienia jdra atomowego. Trzy miesice po berliskim spotkaniu napisa pierwszy z dwch cile tajnych raportw. Tytu raportu brzmia: Moliwoci technicznego pozyskania energii z rozszczepienia uranu i nosi dat 6 grudnia 1939 roku. Potwierdza w nim wykonalno reaktora, w ktrym zachodziaby kontrolowana reakcja rozszczepienia uranu. W dalszej czci raportu pisa, e jeli uda si uzyska jeden z izotopw uranu w formie dostatecznie wzbogaconej, to moliwe bdzie skonstruowanie bomby o dotychczas niespotykanej sile wybuchu.11 Podsumowa aktualny stan wiedzy. Wskazywa na fakt, e uran w stanie naturalnym skada si z dwch izotopw o rnej masie atomowej: uranu 238 (U-238), ktry przewaa w przyrodzie, oraz ze znacznie rzadszego U235 (ktrego jest mniej ni 1% w uranie naturalnym). Jednak to U-235 jest bardziej podatny na rozszczepienie, co oznacza, e jego jdra atwiej ulegaj rozbiciu pod wpywem bombardowania neutronami ni jdra U-238. Zatem wstpem do rozszczepienia jdrowego oraz do udanej reakcji acuchowej prowadzcej do spektakularnego uwolnienia energii byoby wzbogacenie uranu poprzez oddzielenie U-235 od powszechnie wystpujcego U238. Zasadniczym aspektem tego procesu byoby zastosowanie moderatora, ktry powodowaby zmniejszenie szybkoci neutronw, obniajc tym samym szans ich zaabsorbowania przez U-238, dziki czemu wzrosaby moliwo rozszczepienia jder U-

235. Heisenberg proponowa na podstawie teorii dwa rodzaje moderatorw: wgiel i cik wod. W pierwszym projekcie widzia zastosowanie dla obu moderatorw w cylindrycznym stosie. Jednoczenie spekulowa na temat moliwoci zastosowania wzbogaconego U-235 w niewielkich reaktorach polowych zamontowanych w czogach i odziach podwodnych, a take w bombach o sile wybuchu przekraczajcej dziesitki razy najpotniejsze z dostpnych materiaw wybuchowych.12 Drugi raport Heisenberga dostarczony do Departamentu Uzbrojenia w lutym 1940 roku by ostroniej szy. Nie wspomina w nim o bombie i kad nacisk na trudnoci techniczne, z jakimi trzeba si zmierzy przy budowie reaktora dla celw energetycznych.Na pocztku 1940 roku rozdzielenie izotopw uranu w ilociach wystarczajcych dla zgaszanych potrzeb wydawao si zbyt trudne nie tylko dla Niemcw. Najlepsz drog rozdzielania wydawaa si metoda dyfuzji gazw, opracowana przez Gustawa Hertza, ktry mia ydowskie pochodzenie, wskutek czego zosta zwolniony z kierowniczego stanowiska w berliskiej Szkole Technicznej znajdujcej si naprzeciwko siedziby Departamentu Uzbrojenia. Wraz z jego dymisj zaprzestano prac nad rozdzielaniem izotopw. Ale wanie ta metoda zostanie zastosowana w Projekcie Manhattan. W pierwszej fazie niemieckich bada Heisenberg domaga si od Diebnera odpowiedniej iloci tlenku uranu, mwic, e pilnie potrzebuje tony tego pierwiastka w celu przeprowadzenia bada. Proponowa rwnie zbudowanie zakadu produkujcego cik wod, a take podkrela potrzeb posiadania cyklotronu. W midzyczasie grupa badawcza Heisenberga eksperymentowaa ze zwyk wod oraz z parafin w charakterze potencjalnych moderatorw. Pluton Byskawiczna wojna Hitlera sprawia, e dziki niemieckim podbojom udao si zaspokoi niektre z pilnych potrzeb Heisenberga. Podczas inwazji na Norwegi Niemcy zdobyli Vermork. Bya to siedziba jedynego na wiecie zakadu produkujcego cik wod. W lipcu, po upadku Parya, Bothe i Diebner wyruszyli w drog do College de France, gdzie JoliotCurie wanie koczy budow cyklotronu. Kolejny rok Heisenberg spdzi na nieudanych eksperymentach z reaktorami w Lipsku i w Berlinie, a rwnoczesne prby wyprodukowania znaczcej iloci U-235 okazay si nieudane. Jednake w lipcu 1940 roku von Weizscker, wraz z kolegami pracujc nad teori maszyny uranowej (czyli reaktora), opublikowa raport dla Departamentu Uzbrojenia pod tytuem Moliwoci wyprodukowania energii z U-238. Przypuszczano, e nastpny za uranem pierwiastek, bdcy produktem rozpadu promieniotwrczego w reaktorze

wykorzystujcym U-238, moe posiada cechy pozwalajce na uzyskanie wybuchu atomowego (nazwali ten prawdopodobny pierwiastek ekarenem lub neptunem). Otwierao to moliwo wyprodukowania bomby atomowej bez koniecznoci oddzielenia U-235. Jednake na drodze do sukcesu nadal stay problemy techniczne (nie rozumiano, jak wane jest wykorzystanie szybkich neutronw).13 Heisenberg otrzyma kopi sporzdzonego przez nich dokumentu. Nastpnego lata, w sierpniu 1941 roku, Fritz Houtermans, byskotliwy fizyk z Berlina, potwierdzi teoretyczn moliwo wywoania reakcji acuchowej w przypadku plutonu produktu ubocznego powstajcego w reaktorze pracujcym na naturalnym uranie. Pojawienie si Fritza Houtermansa na niemieckiej scenie atomowej wymaga kilku sw wyjanienia. By to wyksztacony w Getyndze fizyk o pogldach lewicowych, ktry w 1940 roku przyby do Berlina ze Zwizku Sowieckiego. Wbrew licznym ostrzeeniom w roku 1935 przyj posad w ukraiskim instytucie fizyki w Charkowie w czasach stalinowskich czystek. W grudniu 1937 roku zosta aresztowany w Moskwie, poniewa w trakcie przyjcia pozwoli sobie na krytyczn uwag pod adresem Stalina. Torturami wymuszono na nim przyznanie si do szpiegostwa na rzecz Niemiec. Po dwch i p roku spdzonych w sowieckich wizieniach powrci do Niemiec latem 1940 roku w chwili krtkiego zblienia midzy Niemcami i Rosj. Nazici uwizili go, poniewa by podejrzewany o prosowieckie sympatie, jednak dziki interwencji Lauego zosta zwolniony i podj prac badawcz w laboratorium innej niezwykej postaci, Manfreda von Ardennego. Von Ardenne zajmowa si najbardziej niezwykym z tajnych projektw, ktre z pozycji monopolisty finansowaa armia. Von Ardenne by naukowcem i wynalazc zainteresowanym zastosowaniem najnowoczeniejszych technologii. Po tym, kiedy

wynaleziono mikroskop elektronowy, sam zbudowa dla siebie podobny instrument w 1938 roku. Wczeniej eksperymentowa z telewizj, czym zwrci uwag Fhrera oraz poczty, zajmujcej si w tamtych czasach komunikacj i przesyaniem informacji. Kiedy von Ardenne wyrazi zainteresowanie energi atomow poczta daa mu rodki na badania nad reakcj rozszczepienia oraz na prace majce rozwiza problem oddzielenia izotopu U-235. Von Ardenne skierowa Houtermansa do pracy nad badaniem reakcji acuchowej. W sierpniu, opierajc si na artykule BohraWheelera z wrzenia 1939 roku oraz raporcie JoliotaCurie z kwietnia 1939 roku ogoszonego w Natur, doszed do wniosku, na razie czysto teoretycznego, e dziewidziesity czwarty pierwiastek - pluton moe zosta wytworzony w reaktorze. Czy Houtermans wiedzia o moliwoci zastosowania plutonu do budowy bomby atomowej? Wydaje si, e tak. Jednak wydaje si mao prawdopodobne, aby wiedzia co

wicej ni Amerykanie w pocztkowym etapie prac, gdy mnoyy si technologiczne trudnoci zwizane z produkcj bomby plutonowej. Odkrycie problemw zwizanych z zastosowaniem plutonu w bombie nigdy nie stao si udziaem Niemcw, poniewa nie udao im si skonstruowa dziaajcego reaktora. Tym niemniej Houtermans dostrzega moliwoci zastosowania plutonu. Jako osoba

przeladowana zarwno przez nazistw, jak i przez Sowietw Houtermans rozumia natur totalitaryzmu i postpowa odpowiednio. Nie znajc zaawansowania angloamerykaskich bada w dziedzinie atomistyki, przesa wiadomo przez jednego z uchodcw, ktry wyjecha do Stanw Zjednoczonych. Wiadomo adresowana do fizykw w Ameryce brzmiaa: powinnicie si spieszy. Ponadto informowa, e Heisenberg, obawiajc si zbudowania bomby, stara si opnia niemieckie badania. Ta ostatnia informacja, ktra wskazuje na rys heroiczny w charakterze Heisenberga, pogbia tajemniczo tej postaci oraz utrudnia wyjanienie roli odegranej przez niego w niemieckim programie atomowym. Brytyjski przeom Podczas gdy po obu stronach nazistowskodemokratycznego podziau naukowcy kontynuowali eksperymenty i dociekania w dziedzinie energii atomowej, powan przeszkod na drodze do wyprodukowania bomby atomowej bya ilo uranu potrzebnego do zainicjowania reakcji acuchowej prowadzcej do wybuchu. 9 czerwca 1939 roku kolega Heisenberga fizyk Siegfried Flgge z Instytutu Fizyki im. Cesarza Wilhelma w Berlinie opublikowa artyku w czoowym niemieckim periodyku naukowym Naturwissenschaften,14 w ktrym obliczy, e jeden metr szecienny tlenku uranu zawiera wystarczajc ilo energii, aby unie kilometr szecienny wody na wysoko 27 kilometrw. W latach 1939-1940 naukowcypochodzcy ze wszystkich wysoko rozwinitych krajw wiata, wcznie ze Stanami Zjednoczonymi, Wielk Brytani i Niemcami, uwaali, e masa uranu U-235 potrzebna do wyprodukowania bomby uranowej jest tak olbrzymia, e stworzenie bomby atomowej wydaje si niemoliwe. Edward Teller, wgierski naukowiec, ktry wyemigrowa do Stanw Zjednoczonych, w 1940 roku mwi o 30 tonach, natomiast Brytyjczyk James Chadwick oraz francuski teoretyk Francis Perrin oszacowali t mas na 40 ton.15 Woski fizyk Fermi uwaa, e potrzeba rwnowartoci masy maej gwiazdy! Jak mona by dostarczy tak bomb? Z pewnoci nie za pomoc samolotu. Dobrym rodkiem transportu by statek, ale czy taka wyprawa nie byaby naraona na zbyt wysokie ryzyko?

Przeomem w kwestii masy krytycznej ponownie okazao si odkrycie Ottona Frischa, kuzyna Lise Meitner. Latem 1939 roku Frish opuci Dani, udajc si do Birmingham University. Otrzyma tam stanowisko wykadowcy pomocniczego na wydziale fizyki kierowanym przez Australijczyka Marcusa Oliphanta, ktry w wielkiej tajemnicy pracowa na technologi radaru. Jednak Frisch kontynuowa swoje prace teoretyczne nad rozszczepieniem. W czasie swojej pierwszej brytyjskiej zimy napisa artyku o postpach w eksperymentalnej fizyce atomowej dla British Chemical Society. Udao mi si napisa ten artyku w ku w cigu dnia, gdy w ogrzewanym gazem mieszkaniu temperatura wzrastaa do 6 stopni Celsjusza, podczas gdy noc zamarzaa woda w szklance stojcej przy ku. Ukoczy artyku w paszczu i z maszyn do pisania na kolanach.16 Artyku mwi o wybuchu w wyniku reakcji acuchowej. Podobnie jak inni Frisch uwaa, e skonstruowanie bomby jest niemoliwe z uwagi na olbrzymi ilo uranu potrzebnego do jej produkcji. Napisa, e bya to pocieszajca konkluzja. Pniej wspomina: Ludzie czsto pytali mnie, czy by to wiadomy kamufla. Zapewniam, e nie. Byem szczerze przekonany o tym, co napisaem: nie byo moliwoci wyprodukowania bomby atomowej.17 W Birmingham Frisch zawar przyja z innym niemieckim naukowcem - uchodc, fizykiem matematycznym Rudolphem Peierlsem, ktry pracowa w Anglii, gwnie w Cambridge, przebywajc od 1933 roku na stypendium Rockefellera. Ich wsppraca naukowa okazaa si czym wyjtkowym. Otto Frisch napisa w swoich wspomnieniachWhat Little I Remember, e dziki wykorzystaniu wzoru Francisa Perrina udoskonalonego przez Peierlsa odkry, e masa U-235 niezbdna do reakcji acuchowej bya znacznie mniejsza, ni przypuszczaem; nie bya to kwestia ton, ale od p kilograma do jednego.18 Frish napisa, e razem z Peierlsem dugo patrzyli na siebie i zdali sobie spraw z faktu, e stworzenie bomby atomowej mimo wszystko jest moliwe. Jednak masa U-235 musiaa osign wielko krytyczn lub mas krytyczn, wystarczajc do tego, aby neutrony z jednej reakcji rozszczepienia mogy trafi w kolejne jdro, zanim opuszcz materia rozszczepialny. Oszacowali, e 5 kg U-235 powinno prowadzi do eksplozji rwnowanej kilku tysicom ton dynamitu. Wielko ta bya niezwykle bliska parametrom bomby, ktra pniej zostaa zrzucona na Japoni. wieo tego podejcia polegaa na tym, e na nowo przyjrzano si problemowi oddzielenia U-235 od U-238 w uranie naturalnym. Trudnoci zwizane z oddzieleniem U-235 czy te wzbogaceniem byy tak due, e nikt nie zajmowa si obliczeniami masykrytycznej potrzebnej do wywoania eksplozji z uyciem U-235. Podsumowujc, istnieje minimalna ilo pierwiastka potrzebnego do podtrzymania reakcji acuchowej; materia w iloci mniejszej od

owej wielkoci krytycznej jest trway (w tym sensie, e neutrony uciekaj na zewntrz) i nie dochodzi do reakcji acuchowej. Frisch podszed do problemu separacji (lub wzbogacenia) z zaoeniem zastosowania techniki opracowanej przez niemieckiego chemika fizycznego Klausa Clusiusa. Sprzt potrzebny do eksperymentu by bardzo prosty. Rura z elementem grzewczym znajdujcym si w jej wntrzu bya wypeniona materiaem, ktry ma zosta poddany separacji doprowadzonym do postaci gazowej. ciany tuby byy chodzone wod. Wzbogacony, lejszy izotop unosi si ku grze, a ciszy opada w d. Frisch doszed do wniosku, e wykorzystujc sposb separacji Clusiusa, przy zastosowaniu stu tysicy takich rur mona uzyska jaki funt stosunkowo czystego uranu 235 w sensownym czasie rzdu kilku tygodni. Czsto zwracano uwag na fakt, e naukowcy emigranci, tacy jak Frisch i Peierls, wiedli prym w badaniach atomowych, poniewa miejscowi fizycy byli zajci badaniami nad radarem i wojn elektroniczn. Frisch pisa, e w pniejszych latach, gdy ju wiedzianoo potwornej naturze tych bomb, czsto pytano go, dlaczego od razu nie zarzuci projektu, nikomu nie mwic o swoim odkryciu. Odpowied - napisa - jest bardzo prosta. Mielimy wojn, a sama idea bya do oczywista: byo wielce prawdopodobne, e jacy niemieccy naukowcy doszli w swych pracach do takich samych wnioskw. Razem z Peierlsem opisali wyniki swoich bada i wysali do Henryego Tizarda, doradcy naukowego brytyjskiego rzdu do spraw uzbrojenia. Memorandum Frischa i Peierlsa byo pierwszym udokumentowanym studium mwicym o tym, e wyprodukowanie bomby atomowej byo moliwe. Dokument ten przyczyni si do powstania Komitetu MAUD, brytyjskiego ciaa zajmujcego si badaniami nad broni atomow. Z kolei brytyjskie prace zmierzajce do rozdzielenia izotopw uranu odbyway si teraz w ramach wydziau Tube Alloys w Departamencie Nauki i Bada Przemysowych. Komitet MAUD mia sta si czci cile tajnej wsppracy naukowej Brytyjczykw i Amerykanw, ktra ju si zacza w ramach pracy nad rozwojem radaru. Nastpnego lata komitet sporzdzi szczegowy raport na temat bomby U-235 stwierdzajcy: Obecnie doszlimy do wniosku, e istnieje moliwo stworzenia skutecznej bomby uranowej [...] ktra moe wpyn na losy wojny.19 To wanie ten dokument skoni Vannevara Busha, twrc National Research Committee w Stanach Zjednoczonych, do rozpoczcia programu budowy amerykaskiej bomby. Majc ostateczn wersj raportu MAUD, Bush spotka si z prezydentem Rooseveltem w padzierniku 1941, aby poinformowa o jego treci.

Uprzedzajc rozwj bada nad alianck bomb atomow, Roosevelt od razu zorientowa si, jak wana jest ta sprawa, i zaakceptowa fakt, e potrzeba bdzie ogromnych pienidzy. Powiedzia Vannevarowi Bushowi, eby dziaa na wszelkie sposoby.20 Jednak dopiero w sierpniu nastpnego, 1942 roku Amerykanie podjli zdecydowane praktyczne decyzje. Kontrola nad badaniami atomowymi zostaa przekazana Military Police Committee, w ktrym zasiada sam Vannevar Bush oraz James Conant. Pierwsza, wojskowa kwatera gwna amerykaskiej armii ds. tego projektu powstaa w Nowym Jorku, std jej kryptonim: Manhattan Project. Brytyjskie inicjatywy zwizane z bomb atomow zostay przekazane do Projektu Manhattan. We wrzeniu pukownik Leslie Groves (awansowany pniej na generaa)o pseudonimie Greasy, opisywany przez kolegw jako najwikszy z napotkanych skurczybykw, zosta dowdc programu bomby. Majc czterdzieci sze lat w chwili przydzielenia mu tego zadania, wyrni si jako budowniczy koszar; by take odpowiedzialny za budow Pentagonu, gwnej kwatery armii zlokalizowanej na obrzeach Waszyngtonu. Jego dowiadczenie budowniczego okazao si przydatne, poniewa musia bardzo szybko zbudowa co w rodzaju trzech maych miast. 19. Wojenne machiny Podczas gdy klub uranowy i laboratorium von Ardennea pracoway nad moliwociami energii jdrowej jako broni, rozwj i produkcja uzbrojenia zaczy szwankowa w wyniku osobliwego chaosu, jaki ogarn Trzeci Rzesz. Na pocztku wojny Franz Neumann przywoa uderzajcy obraz zwizku midzy strukturami wadzy Trzeciej Rzeszy oraz perspektywami nauki i techniki.1 Neumann postrzega nazistowskie Niemcy niejako reim pod surowymi rzdami dyktatora, Fiihrera, ale jako kartel grup wadzy moloch, potn koalicj armii, wielkiego biznesu, administracji pastwowej i partii. Czonkowie tego kartelu czasami ze sob wsppracowali, ale na og znajdowali si w konflikcie. Ostatecznie grupy te sprawoway wadz ze wzgldu na chwilow przychylno Hitlera.2 Spoczywa na nich obowizek czytania w mylach Hitlera i oczekiwania jego aprobaty. W przeciwiestwie do mitu o faszystowskim przywdztwie oznaczao to, e Hitler od czasu do czasu ingerowa w ich poczynania, ale w istocie sprawowa tylko niewielk kontrol nad kierunkami bada, rozwojem i produkcj przemysow w Trzeciej Rzeszy. Na rozbudowanej licie czonkw kartelu historycy odnaleli marynark, lotnictwo, SS, Hitlerjugend, Plan Czteroletni, organizacje robotnicze Todta oraz Ministerstwo Uzbrojenia i Produkcji Wojennej. Wszystkie te instytucje konkuroway ze sob jednoczenie strzegc zazdronie swych tajemnic.

Zbieno interesw, jak rwnie sporadyczn wspprac mona dostrzec w roli, jak odgryway jednostki, ktre piastoway liczne kierownicze stanowiska w rozmaitych grupach kartelu. Przykadem tego moe by przypadek generaa SS, profesora Rudolfa Mentzela,ktry by czonkiem zaoycielem partii i honorowym czonkiem SS, nie tracc wpywowych stanowisk w innych gremiach odpowiedzialnych za finansowanie bada naukowych. Rwnoczenie w rozmaitych grupach ludzie wzniecali konflikty, na przykad kolejne fale antysemityzmu, antykomunizmu i nacjonalizmu oraz entuzjazmu dla technokracji. Kiedy potentaci reimu pryli muskuy i reagowali na to, co wydawao im si wizj Fiihrera albo krgw zblionych do orodkw wadzy, pobudzane byy niektre aspekty nauki i techniki, inne byy tumione, a jeszcze inne kwity, nie majc adnego poparcia. Tak wic przyszo niemieckiej technologii wojennej bya uzaleniona od reimu, cierpicego na brak scentralizowanego orodka, ktry mgby decydowa o wyborze dotyczcym siy roboczej i materiaw. Goering by nominalnie wadc krajowej gospodarki i zazdronie strzeg swej roli kierownika tak zwanego Planu Czteroletniego od roku 1936, ale mnogo innych jego zada, ktre obejmoway dowdztwo Luftwaffe, uniemoliwiay mu kierowanie gospodark w czasie wojny. Tymczasem Walter Funk, minister gospodarki odpowiedzialny za sytuacj w kraju, by zwykym aparatczykiem na pasku Goeringa, natomiast produkcj wojskow kontrolowa genera Georg Thomas, ktry okreli chaotyczne zarzdzanie zasobami jako wojn wszystkich ze wszystkimi.3 W czasie Drugiej Wojny wiatowej nastapi znaczny postp technologiczny w takich dziedzinach jak technika radarowa, kryptologia oraz bro atomowa, ktra miaa zakoczy wojn w Japonii. Niemiecki program rakietowy znacznie wyprzedzajcy rywali a do ostatnich dni wojny wci znajdowa si w fazie rozwoju i bada, systemy naprowadzania oraz ciar uyteczny pozostaway w tyle za systemami napdowymi. Jednak pomimo wszystkich innowacji wikszo walk na terenie objtym dziaaniami wojennymi prowadzono przy wykorzystaniu konwencjonalnej technologii rozwinitej w latach trzydziestych i doprowadzonej w szybkim tempie do optymalnego poziomu skutecznoci. Taktycy niemieccy rozwinli w latach przedwojennych sposb poczonego wykorzystania samolotw, czogw, artylerii i oddziaw zmotoryzowanych, w postaci Blitzkriegu, skoncentrowanego uderzenia majcego na celu dokonanie wyomu w liniach obrony nieprzyjaciela i przeprowadzenie szybkiego manewru okrajcego. Dla

zrealizowania Blitzkriegu kluczowe byo wykorzystanie komunikacji radiowej pomidzy ziemi a siami powietrznymi.4 Bro automatyczna zyskaa wiksz skuteczno, zwaszcza konstrukcje zamkw i magazynkw poprawiajcych szybkostrzelno; niemniej jednak

historyk Gerhard Weinberg zauway: aden z weteranw Pierwszej Wojny wiatowej nie miaby trudnoci z rozpoznaniem cikiego uzbrojenia piechoty w 1945 roku. W jednym aspekcie niemieccy inynierowie nie ustrzegli si gigantomanii: skonstruowali 31-calowe (800 mm) dziao o nazwie Dora, poruszajce si na szynach, ktre wymagao obsugi przez 4 400 ludzi. Dziao Dora wystrzelio tylko czterdzieci osiem razy podczas oblenia Sewastopola w czerwcu 1942 roku, po czym odeszo w zapomnienie. Inne niemieckie dziao dugie na prawie sto metrw, znane jako V3, dziaao na zasadzie odpalania serii adunkw w lufie i zostao zbudowane na wybrzeu kanau La Manche w celu ostrzeliwania Londynu. Jednake zostao wykorzystane jedynie przeciwko Luksemburgowi. Znaczcym krokiem w technologii budowy pociskw byo wykorzystanie przez obie strony, cho skuteczniej przez aliantw, zapalnika zblieniowego, ktry zosta

zaprojektowany, aby wybucha nie od razu, ale w bezporedniej bliskoci od celu. Zasada dziaania polegaa na emisji sygnau radiowego, ktry odbity od celu powodowa detonacj materiau wybuchowego z chwil, gdy sygna ten osiga waciwe natenie. Obie strony europejskiego konfliktu rozwiny w latach trzydziestych technologie produkcji czogw, rozstajc si z ociaymi modelami z okresu Pierwszej Wojny wiatowej. Niemcy skoncentrowali si na modelu Mark II i Mark IV, cho to raczej ich rozmieszczenie w formie dywizji pancernych zadecydowao o skutecznoci w Polsce i Francji oraz w pocztkach inwazji na Rosj, kiedy czogi te dziaay na otwartych, stosunkowo paskich terenach pnocnej Europy oraz na stepach Rosji. Lepsza niemiecka taktyka pozwolia Wehrmachtowi niemal pokona Armi Czerwon w pierwszych etapach najazdu na Rosj. Trzy i p tysica niemieckich czogw zamao opr okoo 15 tys. sowieckich pojazdw. Niezwyke pocztkowe sukcesy niemieckiej nawanicy przesoniy fakt, e Hitler posiada stosunkowo sabo zmechanizowan armi wspieran przez dziewitnastowieczne rodki transportu - 700 tys. koni oraz pocigi.Zniszczenie sowieckich dywizji pancernych zmusio Rosjan do zaprojektowania czogw nowej generacji oraz do zastosowania taktyki, ktra naladowaa czy nawet przewyszaa taktyk formacji niemieckich. Zbudowano szybki czog T34, a KV-1 (pniej zastpione Stalinami) zostay zaprojektowane pod ktem siy ognia. Solidny, niezawodny i stosunkowo prosty projekt oraz wysoka standaryzacja pozwalay na szybk, masow produkcj. Sowieckie armie pancerne miay ponadto wsparcie ze strony dobrze wyszkolonego i dobrze wyposaonego zmotoryzowanego personelu technicznego. W odpowiedzi na T-34 Niemcy zbudowali Panter, ktra dorwnywaa rosyjskiemu czogowi, a nastpnie Tygrysa, ktry przewysza T-34. Nowe czogi, pospiesznie wprowadzone do suby w drugiej poowie 1942 roku, byy niedopracowane,

skomplikowane technicznie, trudne we wdroeniu do masowej produkcji i w naprawach. Jednoczenie w celu szybkiego zebrania armii Hitler zarekwirowa ogromn liczb pojazdw z caej okupowanej Europy. Wedug historyka Richarda Overyego w czasie ataku na Rosj korzystano z 2 tys. modeli pojazdw: Tylko grupa Armii rodek wioza ze sob milion czci zamiennych. Jedna dywizja pancerna ruszaa do boju na 96 typach pojazdw przewocych onierzy, 111 typach ciarwek i 37 rnych rodzajach motocykli.5 Biorc pod uwag olbrzymie odlegoci, uzalenienie od syntetycznego paliwa i gumy, sabe drogi, jesienne deszcze, ktre zamieniy teren w morze bota, i w kocu okrutn rosyjsk zim, to zbiorowisko rnorakich maszyn i pojazdw byo bardzo podatne na awarie. Po przejciu chrztu bojowego w bitwach pod Kurskiem i Stalingradem T34 szybko udowodniy, e mog si rwna z niemieckimi czogami. W pierwszych etapach operacji Barbarossa sowieckie siy pancerne traciy sze lub siedem pojazdw na jeden zniszczony pojazd niemiecki; jesieni 1944 stosunek ten zmniejszy si, osigajc warto jeden do jednego6. Biorc pod uwag przewag produkcyjn, ktra w 1943 roku trzykrotnie przewyszaa produkcj niemieck oznaczao to klsk armii hitlerowskich. Zarwno Amerykanie, jak i Brytyjczycy w 1944 roku opierali si na czogach Sherman, ktre nieco ustpoway Panterom i Tygrysom; jednak alianci mieli wielk przewag liczebn. Podobnie jak z innymi zmechanizowanymi formami broni badania oraz rozwj techniki samolotowej szybko osigny szczyt istniejcej konwencjonalnej technologii we wszystkich zaangaowanych w wojn krajach produkujcych wielk liczb samolotw. Omawiany pniej napd odrzutowy by rozwijany przez Brytyjczykw i Niemcw, ale podobnie jak w wypadku bada nad rakietami determinacja, eby wprowadzi now technologi, ktra wymagaa stopniowej ewolucji, specjalnych materiaw oraz wsppracy badawczej, wyczerpaa rda pozwalajce na produkcj wielkiej liczby konwencjonalnych myliwcw i bombowcw. Technologicznym wyzwaniem w grupie samolotw konwencjonalnych byo przede wszystkim wyprodukowanie jednosilnikowego, jednopatowego myliwca, ktry mgby lata szybciej i dalej od samolotu wroga, posiadajc zarazem wiksz nono i wiksz si ognia. Drugie wyzwanie polegao na wyprodukowaniu bombowcw o wikszym zasigu, ktre mogy przenosi cisze adunki. Jednoczenie rozwj wymaga synchronizacji z radarem pozwalajcym na wykrywanie innych obiektw poruszajcych si w powietrzu, nawigacj oraz precyzyjnym celowaniem, a take komunikacji radiowej pomidzy baz i innymi samolotami.

Pocztkowo Niemcy prowadzili w tym wycigu, ale Brytyjczycy szybko ich dogonili dziki silnikowi RollsRoyce Merlin, ktry lotnictwo otrzymao w 1938 roku. Pierwsze silniki Merlin uwaano za niepewne, ale producent wprowadzi system kontroli jakoci polegajcy na wyrywkowym sprawdzaniu silnikw schodzcych z tamy produkcyjnej i utrzymywaniu ich na penych obrotach, dopki nie odmwiy posuszestwa. Dziki temu inynierowie odkrywali, ktre czci zawodziy. W 1940 roku silnik Merlin sta si wyjtkowo niezawodnym urzdzeniem. Ostatecznie silnik ten pracowa na 100-oktanowym paliwie opracowanym w Stanach Zjednoczonych, co zapewniao du szybko samolotu dodatkowo zwikszan przez skuteczny system doadowania. Luftwaffe nie moga konkurowa z paliwem wysokooktanowym, przez co musiaa poprzesta na produkcji wikszych silnikw. W rezultacie niemieckie samoloty miay gorszy stosunek mocy do ciaru. W wypadku samolotw Luftwaffe czciow przewag zapewnia im system wtrysku paliwa. Jednak Niemcom nigdy nie udao si wyprodukowa skutecznego bombowca, ani cikiego, ani lekkiego, ani dalekiego, ani redniego zasigu.Poza uzalenieniem od paliwa syntetycznego wpyw na przegran w wycigu zbroje w wypadku Niemiec nie wywar brak technologicznej wiedzy, ale w duej mierze wynika z chaosu systemowego. W krytycznych pierwszych etapach wojny, techniczne kierownictwo Lufitwaffe dostao si w niekompetentne rce osoby bliskiej Hermannowi Goeringowi. W 1939 roku miejsce byego dyrektora Lufthansy Erharda Milcha odpowiedzialnego za badania, rozwj i produkcj lotnicz zaj pukownik Ernst Udet. Dawniej Udet by kaskaderem. Mia saby charakter i niewielkie umiejtnoci menederskie. Nie mia kwalifikacji na to stanowisko i nigdy nie chcia by kim innym ni tylko pilotem oblatywaczem. Uwielbia y na wysokim poziomie, otacza si kobietami i jedzi na polowania. Szaleczo przywizany do filozofii Blitzkriegu wykorzystania bombowcw nurkujcych zleci budow

dwusilnikowego bombowca majcego zastpi starzejcego si jednosilnikowego bombowca nurkujcego (JU-87) trapionego problemami technicznymi. Nastpnie poleci skonstruowanie bombowca czterosilnikowego, co jednak wizao si z niemoliwymi do pokonania trudnociami technicznymi. Wiele testowych samolotw zapalao si podczas startu lub w powietrzu i rzadko ktry by w stanie bombardowa z lotu nurkujcego. Pancerniki Jednym z zaskakujcych zjawisk na pocztku Drugiej Wojny wiatowej byo zniszczenie najdroszych i wywierajcych najwiksze wraenie symboli wojskowej potgi: pancernikw i krownikw. Pierwszym sygnaem mwicym o niezwykej wraliwoci pancernikw byo zatonicie brytyjskiego pancernika Royal Oak zaatakowanego przez

samotnego UBoota w nocy 13 padziernika 1939 roku w zatoce Scapa Flow - w bezpiecznym porcie brytyjskiej floty. Wraz ze statkiem utono okoo 800 marynarzy. Wielka Brytania bya w szoku; jednak ju dwa miesice pniej Royal Navy zemcia si, gdy brytyjskie krowniki Ajax i Achilles zapdziy w puapk w porcie Montevideo may niemiecki pancernik Graf Spee. 17 grudnia 1939 roku dowdca Grafa Spee wyda rozkaz zatopienia okrtu, co obserwowao 250 tys. zgromadzonych na brzegu Urugwajczykw.W latach 1940-1941 niemieckie pancerniki Scheer, Scharnhorst i Gneisenau atakoway z powodzeniem brytyjsk flot na Atlantyku i na Oceanie Indyjskim. Jednak na pocztku wojny najwiksz dum Rzeszy byy bliniacze pancerniki Bismarck i Tirpitz, najwiksze i najbardziej technologicznie zaawansowane okrty tego typu na wiecie. Byy wyposaone w trzy wielkie dieslowskie turbiny napdzajce trzy ruby, ktre mogy zwikszy szybko okrtu do 29 wzw, byy uzbrojone w 8 armat kalibru 380 mm, a sam okrt chronio opancerzenie o gruboci 340 mm. Na pokadzie znajdowa si hangar z czterema hydroplanami Arado 196. Dwa inne stay bezporednio na pokadzie gotowe do startu, w czym pomagaa katapulta na sprone powietrze. Specjalne dwigi i bomy pozwalay wyawia samoloty z morza; w tym sensie okrty peniy take rol lotniskowcw.7 Bismarck mia 41 700 ton wypornoci, zbudowano go w stoczni Blohm i Voss w Hamburgu, a wodowa go sam Hitler 14 lutego 1939 roku. Jeli Hitler mia jakiekolwiek wtpliwoci co do skutecznoci pancernikw, nie da tego po sobie pozna, przemawiajc przed zgromadzonym tumem na temat duchowego wiatopogldu narodowego socjalizmu oraz jego

organizacyjnych i technologicznych rodkw pozwalajcych raz na zawsze pokona wrogw Rzeszy.8 W rzeczywistoci projektowano ju nastpn generacj monstrualnych

pancernikw o wypornoci przekraczajcej 100 tys. ton - czyli dwukrotnie wikszych od najciszych z dotychczas istniejcych. 19 maja 1941 roku Bismarck w eskorcie krownika Prinz Eugen wyruszy z misj zaatakowania i zniszczenia brytyjskich konwojw handlowych na Atlantyku. O godzinie szstej 24 maja HMS Hood, duma Royal Navy, najwikszy z pywajcych krownikw, cho nieco przestarzay (zbudowano go w 1920 roku), star si z dwoma niemieckimi jednostkami. Zaledwie po omiu minutach wymiany ognia pita salwa Bismarcka trafia w Hooda, powodujc eksplozj w skadzie amunicji. W cigu trzech minut wielki brytyjski okrt znikn pod powierzchni morza. Towarzyszcy Hoodowi krownik Prince of Wales rwnie zosta trafiony i wycofa si z pola walki. Wielka Brytania bya w szoku. Churchil wyda rozkaz: Za wszelk cen dopa Bismarcka.

Przez dwa dni brytyjskie okrty razem z dwoma lotniskowcami przeczesyway Atlantyk w poszukiwaniu niemieckiego pancernika.Uprzedzajc przedstawion w kolejnym rozdziale dyskusj o radarze, warto podkreli, e Bismarcka namierzy brytyjski krownik HMS Suffolk, korzystajc z radaru kontrolujcego artyleri okrtow a coup de grace zada mu samolot, rwnie korzystajc z radaru, gdy niemiecki okrt zmierza do portu Brest.9 Wieczorem 26 maja samolot typu Swordfish (dwupatowiec z otwartym kokpitem o maksymalnej prdkoci 224 km/h) wystrzeli torped, ktra unieruchomia oba stery, uszkadzajc statek na tyle, e mg pywa jedynie po okrgu. Samoloty umieszczone na pokadzie Bismarcka nigdy nie wystartoway, poniewa zawid mechanizm katapultowania. Nastpnego dnia przypyny cztery okrty Royal Navy i dokoczyy dziea. Z zaogi liczcej 2200 osb przeyo jedynie 115 marynarzy. W rezultacie Hitler nakaza powrt gwnych okrtw do bazy. Tego samego roku, po ataku na Pearl Harbor i wczeniu si do wojny Stanw Zjednoczonych, Royal Navy stracia kolejne dwa wielkie krowniki: Prince of Wales oraz Repulse. Wysano je na pnocne wybrzee Malajw, gdzie zauwaono ruch japoskich oddziaw. Brytyjskie okrty zostay zaatakowane przez du formacj japoskich bombowcw. Obydwa okrty poszy na dno, a ycie stracio 840 marynarzy. Nadszed czas, kiedy na morzach zaczy dominowa samoloty, a dni pancernikw byy policzone. Samolot odrzutowy We wczesnych godzinach rannych 27 sierpnia 1939 roku, na cztery dni przed hitlerowsk inwazj na Polsk, Erich Warsitz, pilot oblatywacz profesora Ernsta Heinkela, zaoyciela firmy o tej samej nazwie, wszed na lotnisko Heinkela w Marienehe niedaleko niemieckiego portu Rostock i wsiad do niewielkiego, pozbawionego migie samolotu zaprojektowanego przez pioniera napdu turboodrzutowego HansaJoachima Pabsta von Ohaina. Grupa inynierw wcznie z Ernstem Heinkelem patrzya z niepokojem na start Warsitza. Pilot sporzdzi nastpujc notatk z tego historycznego, dziewiczego lotu: Wszystkie urzdzenia kontrolne dziaay bez zarzutu, dwik pracujcej turbiny przypomina gon monotonn pie. W takich warunkachcudownie byo lata: nie byo najmniejszego wiatru, a soce znajdowao si wci nisko nad horyzontem. Trzeba byo jeszcze tylko dobrze wyldowa i pierwszy lot z napdem turboodrzutowym okae si sukcesem.10 Kilka tygodni pniej Hitler sam oglda jeden z pierwszych lotw odrzutowca, ale nie zrobio to na nim wraenia. Zapyta, jakie korzyci daje latanie z prdkoci wiksz od prdkoci dwiku. W cigu kolejnych szeciu lat na deskach krelarskich niemieckich

projektantw lotniczych powstao wiele projektw. Jednak niemieccy pionierzy napdu odrzutowego, cho peni wyobrani i uzdolnieni, pracowali w niesprzyjajcych warunkach i nie tylko podlegali cigym naciskom w celu jak najszybszego dostarczenia nowych technologii, ale brakowao im wysokiej jakoci metali, surowcw i wykwalifikowanej siy roboczej. Sowo turbina pochodzi od aciskiego sowa turbo oznaczajcego wirujcy obiekt i odnosi si do pierwotnego sposobu wykorzystania strumienia wody do obracania koa. Pierwsze turbiny parowe pojawiy si w Stanach Zjednoczonych, a ich technologia rozwijaa si przez kolejne stulecie w Ameryce Pnocnej i w Europie. W Wielkiej Brytanii turbina gazowa pojawia si w 1790 roku: powietrze oraz paliwo byy poddawane kompresji i kierowane przez dysze na koo turbiny. Pierwsze modele nie byy zbyt wydajne, ale generalna zasada zapowiadaa sposb dziaania nowoczesnych turbin gazowych dwudziestego wieku. W 1872 roku F. Stolze z Niemiec opatentowa maszyn znanjako turbin ogniow; w 1880 roku angielski inynier Charles Parsons zaprojektowa turbin pozwalajc napdza statki, model francuski za powsta na przeomie wiekw. Turbina, ktra czya pierwsze modele oraz silniki turboodrzutowe produkowane w dwudziestym wieku, bya dzieem innego Niemca, nazwiskiem Hans Holzwarth, ktry w 1905 roku zacz program bada nad turbinami gazowymi i kontynuowa go przez kolejne trzydzieci lat. W latach trzydziestych zasada dziaania turbiny oczekiwaa na projektanta, ktry stworzy silnik na tyle lekki i mocny, e bdzie on zdolny napdza samolot. Zgodnie z t zasad powietrze byoby zasysane do silnika, gdzie ulegaoby spreniu oraz zmieszaniu z odpowiednim paliwem w komorze spalania, a nastpnie ulegaoby rozpreniu w turbinie,4 dostarczajc dostatecznej mocy do napdu sprarki, zanim zostaoby wypchnite przez potne dysze odrzutowe. Idee zwizane z silnikami turboodrzutowymi byy badane w latach dwudziestych i trzydziestych dwudziestego wieku we Francji przez Charlesa Guillaumea, ktry opatentowa pierwszy prototyp w 1921 roku, a w Wielkiej Brytanii przez A. A. Griffithsa. Jednak aby stworzy sprawny silnik, w Wielkiej Brytanii potrzeba byo geniuszu i determinacji Franka Whittlea, byego kadeta z koledu RAFu. Whittle uparcie pracowa w latach trzydziestych z niewielkim wsparciem finansowym i bez zachty ze strony wojska. Razem z przyjacimi stworzy prywatn firm Power Jets o pocztkowym funduszu 20 tys. funtw szterlingw. Jego silnik ujrza wiato dzienne w warsztacie mieszczcym si w nieuywanej szopie w Rugby. W czerwcu 1939 roku udao mu si stworzy model, ktry dziaa przez dwadziecia minut. Kiedy na horyzoncie zamajaczya wojna z Niemcami, testami zainteresowa si dyrektor Dziau Bada Naukowych brytyjskiego Ministerstwa Lotnictwa. W rezultacie

Ministerstwo Lotnictwa podpisao z Whittleem kontrakt na wyprodukowanie silnika dostosowanego do korpusu zaprojektowanego przez Gloster Aircraft Company. Realizacja inicjatywy Whittlea bya jednak spniona w stosunku do dziaa prowadzonych przez Niemcw. Niemieckie pierwszestwo, ktrego potwierdzeniem by pierwszy lot, jest w duej mierze zasug modego studenta fizyki Hansa Joachima Pabsta von Ohaina, ktry prowadzi w Berlinie firm zajmujc si dystrybucj arwek, jednoczenie starajc si w poowie lat trzydziestych zbudowa z pomoc mechanika Maxa Hahna prototyp silnika

turboodrzutowego. Szczcie umiechno si do Ohaina, gdy w wieku dwudziestu piciu lat przedstawiono go producentowi samolotw Ernstowi Heinkelowi, inynierowi, ktry mia obsesj na punkcie szybkoci lotu. 17 marca 1936 roku Ohain zademonstrowa swj prototyp Heinkelowi oraz jego grupie inynierw. 15 kwietnia 1936 roku Heinkel podpisa kontrakt z Ohainem oraz z jego mechanikiem, zapewniajc im fundusze oraz zesp inynierw. Heinkel zbudowa dla nich budynek i odgrodzi potem od reszty fabryki w Warnemnde. Jesieni 1937 roku Ohain testowa silnik napdzany wodorem i planowa zbudowanie samolotu specjalnie zaprojektowanego do lotu odrzutowego. By to He-178, w ktrym Warsitz wykona swj dziewiczy lot w sierpniu 1939 roku, na dwa lata przed prototypem Whittlea (Gloster Whittle E28/39). Jednak na tym etapie model Heinkela mia godnego rywala. Pod koniec lat trzydziestych Luftwaffe dostrzega zalety napdu odrzutowego. Helmut Schlep, inynier lotniczy, wraz z niemieckim Instytutem Bada Aeronautycznych otrzymali z niemieckiego Ministerstwa Lotnictwa zadanie opracowania technologii turboodrzutowej dla celw Luftwaffe, co doprowadzio do kontraktu na projekt i produkcj dwusilnikowego samolotu odrzutowego z firm Messerschmitt, ktra miaa wykona zarwno kadub, jak i silniki. Program Messerschmitta zaowocowa synnym Me-262, ktry wykona swj dziewiczy lot w lipcu 1942 roku. Pierwszy na wiecie myliwiec odrzutowy zosta wyprodukowany w liczbie blisko 2 tys. sztuk, ale i tak bya to zbyt maa liczba, by wpyn na wynik wojny. Amerykaskie i brytyjskie myliwce atakoway Me-262, w czasie gdy te leciay wolno, czyli przy starcie i ldowaniu. Odkryto take, e niemiecki odrzutowiec nie moe wchodzi w ciasne zakrty tak jak samolot z napdem migowym. Z powodu braku wyranej polityki w tej kwestii oraz interwencji Hitlera, ktry nie widzia w odrzutowcu myliwca, upierajc si przy jego wersji bombowej, odrzutowce Rzeszy doczyy do rosncego grona bezuytecznych cudownych broni, ktre wiele obiecyway, ale niewiele daway, wyczerpujc rda nkanego coraz wikszymi kopotami reimu. Po wojnie

zarwno Amerykanie, jak i Rosjanie korzystali z osigni niemieckiej technologii odrzutowej. odzie podwodne Podczas gdy w Wielkiej Brytanii brakowao skutecznych rodkw pozwalajcych na wykrywanie hitlerowskich flotylli UBootw, niemiecka marynarka dysponowaa ogromn przewag nad brytyjskimi statkami handlowymi pywajcymi po Atlantyku. Niemcy starali si maksymalnie udoskonali technologi zwizan z budow odzi podwodnych jeszcze przed rozwojem alianckich radarw i przed zamaniem szyfrw, poniewa pywanie po atlantyckich szlakach morskich stao si dla zag UBootw zadaniem samobjczym. Przez kilka lat przed wojn spodziewano si znaczcego postpu w wyniku odkry byskotliwego niemieckiego inyniera morskiegoHelmuta Waltera, ktry w latach trzydziestych zaprojektowa system uwalniajcy tlen z nadtlenku wodoru, umoliwiajc dziki temu prac silnikw diesla w zanurzeniu. Paliwo dieslowskie byo wtryskiwane do komory reakcyjnej, spalajc si w obecnoci tlenu i uwalniajc par wodn oraz inne gazy rozgrzane do wysokiej temperatury, ktre napdzay silnik turbinowy. Gazy spalinowe i para byy usuwane na zewntrz. W swoich wczesnych eksperymentach Walter interesowa si bardziej szybkoci ni dugoci czasu zanurzenia. Jeden z pierwszych prototypw z 1940 roku osign prdko 28 wzw w zanurzeniu, w czasie gdy najszybsze odzie konwencjonalne osigay niecae 10 wzw. Hitler ju na pocztku wojny zaakceptowa konstrukcj dwch prototypw Waltera, ale projekt spotykay liczne, trudne do rozwizania trudnoci, nie mwic o tym, e konwencjonalne UBooty (serii VII i IX) odnosiy wielkie sukcesy. Ponadto wystpoway powane trudnoci z zaopatrzeniem, w tym z niedoborem nadtlenku wodoru, ktry by stosowany take w programie rakiety A4. Flo.ta nowych UBootw Waltera wymagaaby zbudowania kilku fabryk, co raczej nie znajdowao si na licie priorytetw. Na dodatek pierwsza badawcza d U-791 zostaa zniszczona podczas bombardowania Kolonii w marcu 1942 roku. Ponadto pojawi si trudny do rozwizania problem techniczny. Nadtlenek wodoru by paliwem nieodnawialnym (w przeciwiestwie do akumulatorw, ktre mona ponownie adowa). Clay Blair, historyk zajmujcy si odziami podwodnymi, tak pisze: Poniewa w odzi Waltera nie byo dosy miejsca na akumulatory oraz na zbiorniki z nadtlenkiem wodoru, ktre oczywicie miay ograniczone rozmiary, pywanie w zanurzeniu musiao by ograniczone [...] dopki nie zostayby opracowane jakie sposoby pozwalajce na uzupenienie tego egzotycznego paliwa na rodku morza.12

W tym samym czasie, korzystajc z eksperymentw w tunelu aerodynamicznym oraz z matematyki stosowanej, Walter opracowa nowy model opywowego kaduba, ktry zwiksza szybko statku. Jednak wtedy czas zacz ju dziaa na niekorzy Niemiec i rozkaz Dnitza, aby rozpocz budow 700 UBootw, ktre miay by znane jako elektrostatki, nie mg by wypeniony na tyle szybko, aby zmieni wynik wojny.Tymczasem dowiadczenie inynierskie Waltera zastosowano do unowoczenienia istniejcych odzi podwodnych, wprowadzajc udoskonalone chrapy, szeroko znane w rodowisku eglarzy. Urzdzenie to skadao si z dwch rurek, ktre mona byo podnosi jak peryskop, kiedy statek by w zanurzeniu. Jedn rurk zasysano powietrze do zasilania silnikw diesela, drug odprowadzano spaliny. Pomys by nienowy: inynierowie eksperymentowali z tym urzdzeniem od pocztku stulecia. Wersja niemiecka (oparta na projekcie holenderskim z lat trzydziestych) bya obarczona powanymi bdami. W czasie zanurzenia chrapy zasysay powietrze z wntrza statku, a spaliny byy wypuszczane wewntrz. Ponadto pierwsze chrapy zuyway podwjn ilo paliwa i czyniy wiele haasu, wskutek czego statek by naraony na wykrycie przez sonar. Walter zastosowa ukad zaworw i pywakw, aby zapobiec problemom ze spalinami, ale wyniki nie byy zadowalajce. Clay Blair pisze: Wychwalane przez niektrych historykw i inynierw jako kolejne osignicie techniczne chrapy wcale nim nie byy. Stanowiy raczej ndzne, tymczasowe urzdzenie, ktre zaogi UBootw szczerze nienawidziy. We wspomnieniach powiconych yciu na pokadzie UBoota,

zatytuowanych Iron Coffins, Herbert Werner opisuje skutki rozrzedzonego powietrza wewntrz UBoota, kiedy chrapy ulegay zapchaniu: Ludzie z trudem apali powietrze, oczy wychodziy im z orbit. Komendant zwikszy zanurzenie, tak aby chrapy znalazy si pod powierzchni wody, prbujc uwolni pywak. Bez skutku. Oddychanie stao si jeszcze trudniejsze; wydawao si, e za chwil wszyscy si podusimy. Komendant dziko gestykulowa, prbujc nakaza ludziom, aby si pooyli, co pozwolioby odblokowa pywak [...] ktry wreszcie odskoczy i powietrze gono wtargno do odzi. Naga zmiana cinienia sprawia, e niektrym popkay bbenki. Ludzie zakrywali twarze z blu i padali na deski pokadu.13 Rakiety Orodek rozwojowy zajmujcy si budow rakiet mieci si w Peenemnde. Na cay kompleks skaday si laboratoria, warsztaty, platformy startowe, biura administracji oraz fabryki. Orodek zacz dziaa na pocztku 1936 roku. Zosta zaprojektowany i wzniesiony przez ekipy budowlane Luftwaffe w ulubionym przez nazistw stylu neoklasycznym. W

penym pychy wspzawodnictwie dwch sub Luftwaffe i Wehrmacht walczyy ze sob o fundusze na programy badawcze i rozwojowe. Hermann Goering przedstawi plany samolotu napdzanego silnikami rakietowymi; ponadto badano moliwo skonstruowania samolotw bezzaogowych znanych pniej pod nazw VI oraz rakiet ziemiapowietrze, ktre nazwano Wasserfall. Z kolei plany armii zwizane byy z du ponaddwikow rakiet A4 znan jako V2. Przed wybuchem wojny Dornberger planowa zbudowanie rakiety, ktra mogaby przenie jednotonowy adunek materiau wybuchowego na odlego 260 kilometrw, a wic na odlego dwa razy wiksz ni pociski wielkiego dziaa paryskiego z czasw Pierwszej Wojny wiatowej. Cel poszukiwa nie by nowy, ale potrzebna technologia musiaa by zdecydowanie innowacyjna. Projektowany pocisk rakietowy mia porusza si z prdkoci piciokrotnie wiksz od prdkoci dwiku, i to w czasie gdy adna z rakiet bdcych na wyposaeniu armii nie pokonaa bariery dwiku. Wernher von Braun mia na pocztku wojny tylko dwadziecia siedem lat, ale ju wwczas by dynamicznym przywdc zespou inynierw. Jeli kto skary si na niego, to z powodu jego niepohamowanego entuzjazmu oraz tendencji do zbaczania z gwnego tematu. Gwne zadanie von Brauna polegao na wystrzeleniu rakiety A3, ktra waya ponad 800 kilogramw, mierzya 6,5 metra wysokoci i bya wyposaona w silniki o sile cigu 1600 kg. Rozwj i badania nad A3 byy ju mocno zaawansowane, w chwili gdy cay zesp przenis si do Peenemnde, jednak von Braun by rwnie zaangaowany we wsplny projekt samolotu rakietowego armii i Luftwaffe. Nie planowano pilotowania samolotu napdzanego paliwem pynnym, ale von Braun sam chcia nim polecie i zapisa si do szkoy pilotau. Z obawy o jego bezpieczestwo zobowizano jego przeoonych do sprzeciwienia si jego planom pilotowania wersji prototypowej. Rakieta A3 zostaa przetestowana 4 grudnia 1937 roku na wyspie Greifswalder, kilka kilometrw od wybrzey Peenemnde, w obecnoci 120 osb personelu oraz widzw reprezentujcych najwysze wadze. Panowaa fatalna pogoda. Pierwsza rakieta o nazwie Deutschland przedwczenie, bo ju po okoo trzech sekundach, otworzya spadochron i spada na wysp, wybuchajc przy zderzeniu z ziemi Z drug byo tak samo. Trzecia osigna wysoko 1000 metrw, po czym spada niekontrolowana, i podobnie byo z czwart. Von Braun stwierdzi, e winny by system kierowania lotem.14 Mwic o von Braunie, trzeba stwierdzi, e niepowodzenia z rakiet A3 byy dla niego przeomow lekcj Nie obawia si perspektywy przejcia do wikszego wyzwania, jakim bya rakieta A4, tylko czy by w stanie uzyska dostp do wyrafinowanej technologii

potrzebnej do stworzenia takiej rakiety? Von Braun ju od jakiego czasu odgrywa kluczow rol w zdobywaniu naukowej wiedzy i technologii do swojego projektu. Nauka a niemiecka rakieta Wsppraca midzy programem rakietowym armii a naukowcami zacza si w poowie lat trzydziestych od udziau dra Rudolfa Hermanna, asystenta w Technische Hochschule w Aachen, gdzie pracowa nad modelami rakiet w tunelu aerodynamicznym uniwersytetu. Hermann by nazist, ktry przenis si do Peenemnde z zamiarem skonstruowania najwikszego i najpotniejszego na wiecie tunelu aerodynamicznego. Jego budow zakoczono jesieni 1939 roku, z chwil gdy Niemcy rozpoczy wojn. W tym czasie rwnie inne Technische Hohschulen, zwaszcza te w Drenie i Darmstadt, zaczy prac nad skomplikowan technologi naprowadzania. Tunel aerodynamiczny odegra znaczn rol w czasie pionierskich bada w Peenemnde. Wspgrao to z polityk dyrekcji orodka, ktra pragna zgromadzi wszystkie aspekty bada pod jednym dachem. Dornberger przyzna pniej, e przestraszy go budet tunelu aerodynamicznego planowany na 300 tys. marek. Z czasem budet powiksza si. W kocu w Peenemnde zbudowano dwa due tunele ponaddwikowe i trzeci mniejszy. Zatrudnienie w tych obiektach znalazo szedziesit osb na pocztku wojny w 1939 roku, a wzroso do dwustu w roku 1943. Zadaniem tych urzdze byo badanie oporu powietrza, stabilnoci i sterowania proporcjonalnie zmniejszonymi modelami samolotw i rakiet, ktre byy wystawione na dziaanie wiatru o duej szybkoci, naladujcego rzeczywiste zjawiska wystpujce w warunkach lotu naddwikowego. Tunele wymagay skonstruowania sprarek wielkiej mocy, ktre nieprzerwanie toczyyby powietrze z prdkoci przekraczajc prdko dwiku do koowego tunelu badawczego. Rezultatem prac Hermanna byo dopracowanie ksztatu kaduba i lotek dziki czemu stworzono pierwszy, ponaddwikowy, stabilizowany lotkami rakietowy pocisk balistyczny. Dr Walter Thiel zwikszy moc stosowanego w A3 silnika na alkohol i pynny tlen do cigu rwnego 25 ton potrzebnego w wypadku rakiety A4. Peenemnde przed wybuchem wojny ze swoimi zaawansowanymi technologiami otrzymao najwyszy priorytet rwnowany produkcji UBootw i samolotw, zwikszajc stan zatrudnienia od pocztkowych 5 tys. do 9 tys. ludzi. W midzyczasie projekt samolotu o napdzie rakietowym zosta odoony na pk i chwalona wsppraca armii i Luftwaffe ograniczaa si do prac nad systemami naprowadzania oraz planowanego systemu rakietowego wspomagania startu bombowcw.

Priorytetem byo dopracowanie zaoe technicznych A4 i zbudowanie fabryki tak, aby rozpocz produkcj dwa lata przed pierwotnie planowanym terminem. Wymagao to wikszych dostaw stali, w czasie gdy pojawiy si powane braki w zapasach amunicji z powodu inwazji na Polsk. Jesieni 1939 roku interweniowa sam Hitler, aby zaegna kryzys amunicyjny, i nakaza powrci do pierwotnego planu, ktry wymaga dostaw stali na poziomie 2 tys. ton zamiast proponowanych 4 tys. Niemniej jednak Dornberger i tak dy do tego, by rozpocz produkcj A4 w 1941 roku zamiast w 1943, zaczynajc od 18 rakiet miesicznie, aby w lipcu 1942 roku osign poziom dziewidziesiciu rakiet miesicznie. Z pocztkiem 1940 roku, gdy byo ju wiadomo, e wojna obejmie znaczne obszary, Dornberger walczy o utrzymanie statusu swojego projektu, korzystajc z wszelkich dostpnych argumentw wcznie z ostrzeganiem, e Francuzi, Brytyjczycy oraz Amerykanie bd prbowali dogoni Niemcw w badaniach nad rakietami. Z drugiej strony zagroone byy zadania konstrukcyjne z uwagi na brak materiaw, cik zim, braki w dostawach prdu oraz trudnoci w zakwaterowaniu pracownikw.Pniejszych ci uniknito dziki osobistemu zaangaowaniu Alberta Speera, architekta Hitlera, z ktrym konsultowano rozwj obiektu. W swojej autobiografii Speer napisa, e odwiedzi Peenemnde w styczniu 1940 roku, gdzie praca inynierw wprawia mnie w dziwn fascynacj. To byo jak planowanie cudu. Byem pod wraeniem [...] tych technikw z ich fantastycznymi wizjami, tych matematycznych romantykw. Za kadym razem, gdy odwiedzaem Peenemnde, czuem z nimi spontaniczn blisko.15 Jesieni 1940 roku Speer obj kontrol nad konstrukcj zakadw produkcyjnych w Peenemnde, wczajc swoje zdolnoci organizacyjne, w czasach gdy - jak to uj Speer - krlowaa ekonomiczna niekompetencja, arogancja i egotyzm. Minister Todt Na pocztku 1940 roku na scenie pojawi si Fritz Todt, nowy minister uzbrojenia i amunicji, ktry potrafi wpyn na program rakietowy, a take na ca produkcj broni. Todt podobnie jak Speer pochodzi z dobrze prosperujcej rodziny wywodzcej si klasy redniej. By inynierem, a w czasach Pierwszej Wojny wiatowej dosuy si stopnia oficerskiego. By wysoki i pewny siebie. Zdoby saw w latach trzydziestych, budujc niemieckie autostrady oraz zakadajc organizacj Todta, ktra budowaa cian Zachodni (zwan take Lini Zygfryda) - lini obronn o dugoci 480 kilometrw biegnc od Bazylei do Kleje, naprzeciw francuskiej Linii Maginota. Do tych prac organizacja Todta zaangaowaa okoo p miliona osb, zuywajc jedn trzeci rocznej produkcji cementu w Niemczech. Kiedy wybucha wojna, armia robotnikw urosa do miliona.

Todt postanowi udroni wskie garda produkcji wojennej, jednak nawet z chwil przystpienia przez Niemcy do wojny nie udao mu si w peni kontrolowa marynarki i Luftwaffe ze wzgldu na spory kompetencyjne z Goeringiem, Roederem i Dnitzem. Todt natychmiast wyda rozkaz przerwania wszystkich projektw, ktre nie rokoway szybkich wynikw. Oznak dezorganizacji i chaosu w obszarze produkcji militarnej w roku 1940 byo niespodziewane samobjstwo szefa uzbrojenia armii Karla Beckera, ktry przez lata by bliskim sprzymierzecem projektu rakietowego. Skonsternowany nominacj Todta Becker przekona Hitlera do utworzenia jeszcze jednego urzdu ds. uzbrojenia, ktry nadzorowaby produkcj amunicji i by kierowany przez wojskowych, nie za przez ministerstwo Todta. Ale dyrektor zakadw Kruppa namwi Hitlera do zmiany zdania jeszcze tego samego dnia, napomykajc o jakich skandalach w rodzinie Beckera. Przybity nieustannymi zarzutami wobec Departamentu Uzbrojenia i jadowitymi plotkami, ktre godziy w jego reputacj, Becker si zastrzeli.

Todt przej obowizki Beckera i ju nastpnego dnia po jego samobjstwie Dornberger i von Braun zoyli wizyt Todtowi, zyskujc jego entuzjastyczne poparcie dla programu rakietowego. Projekt Peenemnde otrzyma kolejne oznaki wsparcia ze strony generaa Emila Leeba, ktry zosta pniej nastpc Beckera. To wanie Leeb po upadku Francji dostrzeg w A4 moliwoci zastraszania Wielkiej Brytanii w takim stopniu, aby zmusi j do zawarcia rozejmu. Nada Peenemnde najwyszy priorytet, jednak jego decyzj zawieszono, gdy przeoeni nie byli pewni, czy uda im si zdoby akceptacj Hitlera. Gdy w 1940 roku Hitler witowa zwycistwo na zachodzie, priorytety - dla marynarki, Luftwaffe oraz armii - nadal si pokryway, co prowadzio do zamieszania i utraty rozmachu. Rwnie awans Goeringa na stopie marszaka Rzeszy nie by okolicznoci sprzyjajc - postawio go to ponad innymi marszakami polnymi - gdy Goering wymyli nieefektywny schemat, racjonujc stal stosownie do dwch poziomw priorytetu. Jednak rwnie losy wojny miay wpyn na stanowisko Goeringa i rzuci nowe wiato na program rakietowy. Wraz z coraz wikszymi niemieckimi stratami w czasie Bitwy o Angli w latach 1940-1941 Dornberger napisa memorandum do marszaka polnego von Brauchitscha, informowa w nim, e rakiety A4 nazwane pniej V2 mona uzna za znacznpomoc, zmniejszajc zaangaowanie lotnictwa w operacjach przeciwko Anglii, zwaszcza w wypadku Londynu i miast portowych.16 Podkrela, e przewaga rakiet polega

na ich zdolnoci przeamywania obrony, dokadnoci oraz moliwoci ldowania o dowolnej porze dnia i nocy bez wzgldu na warunki atmosferyczne. Mwic krtko, byby to istotny wkad pozwalajcy pokona Angli. Memorandum zawierao ukryt informacj mwic o tym, e A4 bdzie broni zastraszania, ktra osabi wol Brytyjczykw do kontynuowania wojny. Znaczcym czynnikiem tej strategii by nadzwyczajny sukces brytyjskiego radaru, technologii, ktr brytyjscy naukowcy rozwinli w latach trzydziestych dwudziestego wieku jako element systemu obronnego chronicego przed nalotami bombowcw. Rwnie i w Niemczech skonstruowano radar w tym samym czasie, jednak jego skuteczno bya mniejsza gwnie z uwagi na ofensywny a nie defensywny kierunek mylenia. 20. Radar Radar, bdcy akronimem okrelenia radio detection and ranging, zosta wymylony przez amerykaskiego oficera marynarki (w Anglii by na pocztku znany jako RDF - radio detection finding), jest powszechnie uwaany przez historykw za jedno z najwaniejszych osigni technicznych dwudziestego wieku.1 Jego rozwj i zastosowanie obronne na pocztku wojny pozwoliy Wielkiej Brytanii pozbawi Luftwaffe dominacji w powietrzu i przetrwa do chwili, gdy Amerykanie przyczyli si do wojny w grudniu 1941 roku, po ataku na Pearl Harbour. W ten sposb radar przyczyni si do zwycistwa w Europie. Na pocztku Niemcy dotrzymywali kroku, o ile nie prowadzili w tym wycigu technologicznym. 26 wrzenia 1935 roku grupa niemieckich oficerw marynarki, w tym admira Raeder, dowdca niemieciciej floty, i kilku urzdnikw rzdowych zebrali si na wysokiej na ponad 10 metrw wiey w Pelzerhaken koo Neustadt.2 Przybyli, aby przyjrze si dziaaniu urzdze radarowych znanych pod nazw Funkmessgerat. Cay ten sprzt obejmujcy obrotnice, nadajniki, odbiorniki, ekrany i generatory by przeznaczony do wykrycia obecnoci dwch statkw znajdujcych si w odlegoci prawie 10 kilometrw. Nadajnik wysya impuls radiowy, ktry odbija si od statkw i powraca do odbiornika, ktry z kolei wysya sygna na monitor ekranowy, tworzc obraz dowodzcy obecnoci statkw. Prba ta, po drobnej korekcie ustawienia anten, powioda si i zrobia niemae wraenie na obserwatorach. Ten pokaz nie by pierwszym zastosowaniem nadajnika i odbiornika fal radiowych w celu namierzenia odlegych obiektw. RobertMorris Page zbudowa prowizoryczny ukad w grudniu 1934 roku w pobliu Waszyngtonu, demonstrujc moliwoci radaru przed eksperymentem WatsonaWatta przeprowadzonym w lutym 1935 roku. Page wyprzedzi take Niemcw, ktrzy przeprowadzili pierwsze prby z radarem w marcu 1935 roku, kiedy

prymitywny sprzt umieszczony na balkonie wykry niemiecki okrt wojenny znajdujcy si w odlegoci blisko kilometra. Inne prymitywne eksperymenty z radarem prowadzono w roku 1935 we Woszech, Francji, Rosji i Japonii. Stosunkowo zaawansowana demonstracja moliwoci radaru, ktra odbya si w Pelzerhaken 26 wrzenia 1935 roku, bya zwizana z badaniami fizyka Rudolfa Kiihnolda, ktry pracowa w Instytucie Badawczym Marynarki w Kiel, oraz dwch inynierw z firmy GEMA,3 specjalizujcej si w budowie nadajnikw i odbiornikw radiowych. Firma ta bya blisko zwizana z badaniami marynarki, ale teoretycznie pozostawaa niezalena od wojska i w okresie wojny zatrudniaa 6 tys. pracownikw. Urzdnicy obecni na tym pokazie natychmiast dostrzegli moliwoci urzdzenia w czasie prowadzenia dziaa wojennych na morzu, ale nie mieli zamiaru dzieli si swymi spostrzeeniami z Luftwaffe. Inne prywatne niemieckie firmy takie jak Siemens, Lorenz i Telefunken z czasem miay take rozpocz wasne badania w tej dziedzinie. Historia pierwszych bada ukazuje interesujce kontrasty midzy podejciem Anglikw i Niemcw do nowej, wanej technologii, zanim Ameryka przystpia do wojny. W wypadku Anglii wany okaza si charakter i geniusz pojedynczego inyniera. Brytyjski fizyk WatsonWatt, ktry by potomkiem Jamesa Watta, wynalazcy maszyny parowej, mia pidziesit dwa lata i by szefem radiowej grupy badawczej w brytyjskim National Physical Laboratory, gdy w 1934 roku Ministerstwo Lotnictwa zlecio mu zainteresowanie si moliwoci wysyania promieniowania zakcajcego w odpowiedzi na atak. W rezultacie WatsonWatt zaproponowa strategi wykorzystania sygnaw radiowych w celu wczesnego wykrywania nieprzyjacielskich samolotw i otrzyma fundusze dla skonstruowania prototypu urzdzenia, ktre bdzie realizowao ten cel. 26 lutego 1935 roku, siedem miesicy przed Niemcami, wraz z A. P. Rowem zorganizowa pierwsz prb z urzdzeniem radarowym w radiostacji BBC w Daventry. Wykorzystujc fale radiowe o dugoi 50 m, zastosowa odbiornik, ktry ju by uywany do detekcji sygnaw radiowych. Sygnay radiowe s wytwarzane przez prd zmienny o wysokiej czstotliwoci. Fale radiowe to promieniowanie elektromagnetyczne, podobnie jak fale wietlne, tylko o znacznie wikszej dugoci fali (dugo fali to odlego midzy dwoma kolejnymi grzbietami lub dolinami). Kiedy wykorzystujemy sygnay radiowe do wykrywania odlegych obiektw, cz emitowanej wizki fal zostaje rozproszona na danym obiekcie i powraca w postaci echa, ktre moe wychwyci odbiornik umieszczony w miejscu, skd wizka zostaa wysana. Chocia dugo fal radiowych jest stosunkowo dua, a fale stosowane do wykrywania odlegych obiektw maj dugo kilku metrw, aby mc wyrni szczegy jakiego

obiektu, trzeba uy fal o stosunkowo maej dugoci. Problem, przed ktrym stali pierwsi eksperymentatorzy, polega na tym, e przesyanie na due odlegoci fal o dugoci mniejszej od dziesiciu centymetrw - mikrofal - wymaga wielkiej energii (poniewa aparatura ma rozmiary porwnywalne z dugoci fali, przyrzd do wykrywania mikrofal byby bardzo may, a wic mona by go zainstalowa w samolocie. W wypadku pierwszego eksperymentu WatsonaWatta bombowiec przelecia nad antenami radiowymi BBC w Daventry i podczas drugiego przelotu obserwatorzy widzieli obraz na ekranie przez dwie minuty, a podczas trzeciego przelotu przez cztery minuty. Tor bombowca ledzono mniej wicej osiem mil.4 Podczas pierwszych prb z radarem zarwno Niemcy, jak i Anglicy popeniali bdy, zapewne najwiksze po stronie Niemiec, gdy technicy postanowili nie uywa magnetronu, ktry ich naukowcy zarzucili w poowie lat trzydziestych. Pogld brytyjskich historykw, e to Anglicy odegrali kluczow rol, prowadzi do interesujcych pyta o sytuacj nauki i techniki w kraju nazistowskim i w kraju demokratycznym. Na pierwszej konferencji powiconej radarowi, ktra odbya si we Frankfurcie w 1953 roku, WatsonWatt mwi: Uwaam, e nasz sukces w tej dziedzinie zawdziczamy przede wszystkim swobodzie bada naukowych, jak przyznano mnie i moim kolegom, oraz wzajemnemu zaufaniu naukowcw i technikw. Jeli siwydaj nieskromny, wynika to std, e jestem zdania, i najwaniejsz lekcj wyniesion z bada nad radarem jest intelektualne i organizacyjne rodowisko, jakie udao nam si stworzy.5 Stanowisko Niemcw w tej kwestii cakowicie pokrywa si z opini WatsonaWatta. Aspektem bada niemieckich, ktry wydaje si odmienny od aliantw - pisze niemiecki historyk Harry von Kroge - by stopie rywalizacji, ktra miaa wpyw na bieg wydarze. Liczne porozumienia, ktre trzeba byo zawrze, dotyczce licencji i praw, aby uatwi proces produkcji, z pewnoci wydaj si niezwyke amerykaskim i angielskim czytelnikom. I dalej pisze: Zdumiewajcym aspektem niemieckich bada nad radarem byy opnienia spowodowane utrzymywaniem tajemnicy w kontaktach z wieloma uniwersytetami i politechnikami a do ostatnich dni wojny, podczas gdy Ameryka i Anglia od samego pocztku w peni wykorzystyway te moliwoci6. Utrzymuje si, e technologia Amerykanw i Anglikw powstaa gwnie, cho nie wycznie, pod auspicjami wojska czy rzdu, przy czym do bada mieli dostp naukowcy i inynierowie. Pierwszy niemiecki wynalazek narodzi si w prywatnej firmie przy poparciu

instytucji badawczej zwizanej z marynark Wymaganie utrzymania tych bada w tajemnicy nakadao istotne ograniczenia na moliwo wsppracy z kadr naukowcw. Kontrasty midzy niemieck i brytyjsk organizacj bada i przyznawaniem priorytetw omwimy dalej w niniejszym rozdziale, ale spostrzee WatsonaWatta i Krogego raczej nie powinno si uoglnia na wszystkie rodzaje technologii w nazistowskich Niemczech. Na przykad inynierowie zajmujcy si technik rakietow korzystali swobodnie ju na pocztku z systemw naprowadzania i tuneli aerodynamicznych na terenie uniwersytetw. Ponadto naukowcy tacy jak Norbert Wiener, ktry pracowa nad systemami naprowadzajcymi w Stanach Zjednoczonych w czasie wojny, uskarali si w 1947 roku, e rodki podejmowane podczas wojny przez nasze komrki wojskowe, dotyczce ograniczenia swobodnych kontaktw midzy naukowcami na temat podobnych programw czy nawet tego samego programu posuny si tak daleko, e gdyby stosowano je w czasie pokoju, doM prowadzioby to do cakowitego braku odpowiedzialnoci naukowcw i ostatecznie do koca nauki.7 Jednake prawd jest, e brytyjskie i amerykaskie prby rozwizania konkretnych problemw, zwaszcza dotyczcych urzdze radarowych pracujcych w zakresie mikrofalowym, byy wynikiem (podobnie jak w wypadku wzbogacania uranu)

pluralistycznego i rnorodnego rodowiska badawczego, pomimo istniejcych ogranicze spowodowanych wojn. Te wsplne wysiki pozwalajce na obieranie rnych drg do celu oraz metoda prb i bdw, dziaanie w oparciu o instytucje badawcze, naukowe, przemysowe i wojskowe w kocu doprowadziy do celu - mimo licznych trudnoci - czyli do scentralizowanych bada, a nastpnie produkcji. W Niemczech mimo rywalizacji kilku monopoli nie byo prawdziwego pluralizmu, co znacznie utrudniao badania. Dodatkowym problemem by fakt utajniania informacji do tego stopnia, i nie dao si skonsolidowa wysikw rnych si zbrojnych i firm. Nie istniaa take bezporednia droga do najwyszego dowdztwa, ktre podejmowao decyzje po dokonaniu analizy i zasigniciu opinii odpowiednich komisji. Kolejny kluczowy element nazistowskiej technologii radarowej, przedstawiony przez historyka Roberta Buderiego, dotyczy niemieckiego sposobu mylenia. Hitler i jego generaowie myleli w kategoriach byskawicznej ofensywy i dlatego nie naciskali na rozwj w zasadzie nastawionego na defensyw radaru. Takie jednowymiarowe mylenie, podkrelone przez brak cywilnych naukowcw pokroju Vannevara Busha i Fredericka Lindemanna miao druzgoccy wpyw na niemieckie dziaania wojenne.8 Na koniec istniaa niech ze strony samych niemieckich si zbrojnych wobec radaru. Genera Ernst Udet,

nieudolny szef Luftwaffe, sprzeciwia si badaniom nad radarem, gdy jego zdaniem - gdyby dziaa, latanie nie byoby ju tak zabaw. Jednak historyk nauki prof. David Zimmerman zwraca uwag na jeszcze jeden element technologicznego sukcesu czy niepowodzenia o charakterze bardziej osobistym. Znaczna cz pierwszych szybkich postpw [w Anglii] - pisze - bya bezporednim wynikiem zapau, energii i kierownictwa WatsonaWatta. I dodaje ostrzegawcz uwag: Paradoksalnie to nieobliczalne, niemal szalecze postpowanie Watmm sonaWatta i brak zdolnoci administracyjnych mogy si sta istotnym czynnikiem niepowodzenia w zorganizowaniu na czas skutecznej obrony przed nocnymi atakami.9 Problemem byo take utrzymanie w sekrecie pierwszych osigni, a sam Winston Churchill zagrozi, e ujawni w parlamencie brytyjskie informacje na temat radaru, prbujc w ten sposb bi na alarm w zwizku z remilitaryzacj Niemiec. Promienie mierci i Raport z Oslo Radar i amanie szyfrw stanowiy dziedziny, w ktrych Wielka Brytania przodowaa w Drugiej Wojnie wiatowej, jednak te sukcesy osignito nieomal cudem, wbrew wszelkim wynikajcym z ignorancji politykw przeciwnociom. Mona zatem powiedzie, e Brytyjczycy mieli rwnie szczcie. Jak na ironi ludzie, ktrzy uratowali kraj od klski, konstruujc radar i amic szyfiy, niewiele wiedzieli o niemieckiej technice wojennej w czasach przed wybuchem wojny. Nieumiejtno odkrycia niemieckich planw, zwaszcza w zakresie wczesnego ostrzegania przed obiektami w powietrzu i na morzu, wynikaa w duej mierze z arogancji - samozadowolenia zwycizcw poprzedniej wojny, a take z braku umiejtnoci oceny sytuacji. Dwa przypadki ilustruj sposb mylenia brytyjskiego wywiadu na pocztku wojny. 19 wrzenia 1939 roku, niecae trzy tygodnie po inwazji Wehrmachtu na Polsk oraz po wypowiedzeniu wojny Niemcom przez Francj i Angli, Hitler wygosi przemwienie w wyzwolonym Gdasku, w ktrym wedug tumaczenia brytyjskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych grozi tajn broni, przed ktr nie bdzie moliwa adna obrona. Istnienie promieni mierci byo przed laty przedmiotem dyskusji doradcw naukowych brytyjskiego rzdu. Informacje mwice o tym, e nieprzyjaciel moe by w posiadaniu broni wykorzystujcej nieznany rodzaj naukowych sztuczek, obiegy brytyjski gabinet, jeszcze zanim zostay na dobre upowszechnione. Premier Neville Chamberlain w trybie pilnym zada informacji od brytyjskiego wywiadu, dziki czemu dwudziestoomioletni fizyk Reginald Vistor (R. V.) Jones zosta mianowany pierwszym naukowym oficerem wywiadu,

ktry mia za zadanie przeglda raporty szpiegwi weryfikowa je pod ktem naukowym. Jones dotar do przemwienia Hitlera i odkry, e ministerstwo spraw zagranicznych bdnie zinterpretowao jedno ze zda. Fhrer nie odnosi si do cudownej broni, chodzio mu o Luftwaffe. Niedugo pniej brytyjski wywiad otrzyma nadan w Oslo przesyk zawierajc prototyp zapalnika zblieniowego, ktry pozwala automatycznie zdetonowa pocisk w pobliu celu. W tamtym czasie bya to technologia nieznana w Wielkiej Brytanii. Przesyce towarzyszy dokument znany jako Raport z Oslo. Siedem stron niemieckojzycznego maszynopisu opisywao list najtajniejszych niemieckich innowacji w dziedzinie uzbrojenia. Byy tam informacje o badaniach nad rakietami prowadzonymi w Peenemnde, o nowych rodzajach torped (jedna kontrolowana przy pomocy radia, a druga wykorzystujca zapalnik magnetyczny), o radiowym dalmierzu naprowadzajcym bombowce na cele oraz o dwch systemach zaawansowanego ostrzegania przed samolotami, czyli o radarze. Do dzi nie ma pewnoci, kto wysa ten materia, cho najprawdopodobniej by to Paul Rosbaud (pseudonim Griffin), antynazistowski wydawca literatury naukowej z Berlina.10 Zatem informacje te nie pochodziy od brytyjskiego wywiadu, lecz od odwanego niemieckiego antynazisty. Oficerowie wywiadu brytyjskiego powtpiewali w dostarczone informacje i obniali ich warto, uznajc to za niemiecki podstp. Byli przekonani, e tego typu technologie z wyjtkiem radaru przekraczaj moliwoci Brytyjczykw, a wic take le poza zasigiem Niemiec. Tylko R. V. Jones da wiar dokumentom. Szczeglnie zainteresowaa go informacja, e atak RAFu na Wilhelmshaven na pocztku wrzenia zosta odkryty z odlegoci 120 kilometrw przy pomocy acucha stacji emitujcych impulsy radiowe. W rzeczywistoci niemiecki ofensywny system radarowy uywany w 1939 roku do kierowania samolotw na cele, znany jako YGert lub aparat Y, by rozwijany ju od szeciu lat. Pierwotnie by to system opracowany przez dra Hansa Plendla zoony z przecinajcych si wizek wysyanych z kontynentu - z Kleve na granicy niemieckoholenderskiej i w Szlezwiku Holsztynie, niedaleko granicy z Dani - pozwalajcy z du precyzj na kierowanie niemieckich bombowcw na cele pooone na Wyspach Brytyjskich.Churchill i technologia Poniewa przed przystpieniem do wojny Ameryki z jej ogromnymi zasobami przemysowymi i ekonomicznymi Wielka Brytania bya osamotniona w walce z Niemcami, Winston Churchill szybko zorientowa si, e jego kraj zaangaowa si w konflikt, w ktrym nauka i technologia miay decydujce znaczenie dla przeycia, nie mwic o pniejszym

zwycistwie. Struktura organizacyjna, ktra pozwolia Churchillowi dokonywa selekcji i decydowa o priorytetach badawczych i rozwojowych, staa si kluczowym czynnikiem brytyjskiej obrony i przetrwania. Sukces brytyjskiego zarzdzania technologi nie by bynajmniej czym przesdzonym, niemniej jednak by silnie zwizany ze zdolnoci Churchilla do przystosowywania si oraz do uczenia si na wasnych bdach. Churchill nie by zbyt dobrze zorientowany w sprawach nauki i wierzy w si Royal Navy. Jego podejcie do przyszej wojny w Europie byo uksztatowane przez okropnoci i lki Pierwszej Wojny wiatowej. Jednak szczliwym trafem mia niezwykego przyjaciela i naukowego doradc, Fredericka Lindemanna (lorda Cherwella). W napisanej przez siebie historii Drugiej Wojny wiatowej wspomina o tym, e w Chartwell, w swoim rodzinnym domu, gdy nie bra aktywnego udziau w polityce w latach 1931-1934, bardzo czsto widywa si z Lindemannemn (ktrego ostatnio spotkalimy w roli sekretarza podczas pierwszej konferencji Solvaya), z wyksztacenia fizykiem, czowiekiem niezwykle wszechstronnym, ktry wietnie radzi sobie take ze statystyk. Jeszcze na pocztku wojny, przed objciem stanowiska premiera, Churchil nadal myla o wojnie na ldzie gwnie w kontekcie wojny pozycyjnej w okopach. By entuzjast projektu o nazwie Cultivator No. 6, opisujc go jako metod wyposaenia naszej armii w rodek przenikania przez linie wroga bez nadmiernych strat wasnych. Bya to maszyna kopica okopy z szybkoci do 3 mil na godzin, ktra potrafia wyobi kana wystarczajco gboki i szeroki, aby pozwoli piechocie i czogom przej przez ziemi niczyj i dosta si do okopw wroga. W lutym 1940 roku gabinet premiera i skarb pastwa zatwierdziy budow 200 maszyn kopicych wsze rowy i 40 maszyn kopicych rowy szerokie. W ostatecznej postaci wiksze maszynywayy ponad 100 ton, miay ponad 23 metry dugoci i 2,5 metra wysokoci. Mogy kopa w glinianym gruncie okop o gbokoci 1,5 metra i 2,3 metra szerokoci z szybkoci p mili na godzin, usuwajc w tym czasie 8 tys. ton ziemi. W produkcji czci i montau caoci uczestniczyo trzysta pidziesit firm. Bya to, jak ujmowa to Churchill, cz wielkiego, ofensywnego planu bitewnego. Jednak po niemieckim Blitzkriegu, dziki ktremu Hitler pokona Francj, Churchill musia przyzna, e pojawiy si rozmaite rodzaje broni, spadajc na nas jak lawina i zmiatajc wszystkie wczeniej istniejce. W typowo churchillowskim stylu, odnoszc si do zmarnowanego czasu, pienidzy i energii wydatkowanych na kultywatory, owiadczy po wojnie: Jestem za to odpowiedzialny, ale nie mam wyrzutw sumienia.11 W przeciwiestwie do zorganizowanego chaosu Rzeszy z jej watakami

konkurujcymi o wzgldy i uwag Fuhrera Churchill po objciu urzdu premiera zdecydowa

o bezporednim i szeroko zakrojonym nadzorze nad technologi wojenn obejmujc take stanowisko ministra obrony. Trzema innymi ministrami kierujcymi resortami zwizanymi z obronnoci zostali moi przyjaciele, ktrych wybraem do tej suby napisa Churchill. Organizowali oni i administrowali coraz wikszymi siami, i robili to w atwym, praktycznym angielskim stylu. Bdc czonkami komitetu obrony, mieli dostp do wszystkich informacji i stay kontakt ze mn. [...] maszyneria dziaaa niemal automatycznie i moga bez trudu przekada idee na skutecznie dziaanie.12 Przypominajc sobie czasy, gdy latem 1940 roku grozia Wielkiej Brytanii niemiecka inwazja, Churchill wspomina po wojnie o potrzebie wprowadzenia naukowych i technicznych innowacji jako rodkw zaradczych. Nie byo czasu, by poda normalnymi kanaami w ramach doranych dziaa. Aby zapewni szybkie dziaania, wolne od ministerialnych procedur opiniujcych kady dobry pomys czy gadet, utrzymywa bliski kontakt z eksperymentaln placwk stworzon przez majora Jefferisa w Whitchurch, czowieka optanego zdaniem Churchilla duchem inwencji i geniuszu. Churchill mianowa take Fredericka Lindemanna swoim osobistym asystentem i byz nim w staym kontakcie. Lindemann dostarcza Churchillowi danych statystycznych dotyczcych rnych dziaw zajmujcych si wojn i przedstawia mu opinie na temat ogromnej liczby naukowych zagadnie. Podczas wojny Lindemann napisa okoo 2 tys. artykuw. Wrd wielu dugofalowych projektw rozwojowych z dziedziny zaawansowanych technologii, dziki ktrym Wielka Brytania miaa odnie sukces, zdarzay si take pomysy kompletnie amatorskie. W obliczu inwazji Hitlera Churchill pisa: Bomba, ktr mona byo zrzuci na czog, by moe z okna, i ktra przywaraby do pancerza [...]. Wyobrazilimy sobie, jak onierze lub cywile podbiegaj do czogu i nawet udaje im si rzuci bomb, jednak to kosztuje ich ycie.13 Churchill bra take pod uwag zastosowanie gazu bojowego przeciwko Niemcom atakujcym brytyjskie plae. W czerwcu 1940 roku Winston Churchill poprosi o dane dotyczce zapasw gazu musztardowego lub innych gazw bojowych, ktre mogyby zosta uyte w pociskach lub byyby zrzucane z powietrza.14 Pomys polega na zbombardowaniu Niemcw ldujcych na plaach. Wedug brytyjskiego inspektora broni chemicznej: Ataki polegajce na spryskiwaniu gazem z nieduej wysokoci wrogw zbliajcych si w otwartych odziach lub zaraz po wyldowaniu, jeli byyby regularnie powtarzane, prowadziyby do 100-procentowej miertelnoci ludzi wystawionych na dziaanie gazu. Jeli wrogowie nie osoniliby oczu, pokana liczba onierzy olepaby. Jednak nie jest moliwe

jednoczesne osanianie si przed broni chemiczn i korzystanie z tej samej broni. Rozpylanie z maej wysokoci zmniejszyoby ryzyko ponoszone przez inne nisko lecce samoloty bombowe ostrzeliwujce wroga z broni maszynowej.15 Nie trzeba dodawa, e zarwno wojsko, jak i rzd miay powane skrupuy, jeeli chodzi o pierwsze zastosowanie broni chemicznej, zwaszcza e sdzono, i niemieckie zapasy gazu byy pi razy wiksze od brytyjskich; niemniej jednak Churchill nalega, by utrzymywa w gotowoci opcj zastosowania tej broni.Jesieni 1940 roku Churchill doceni naukowe i techniczne elementy wojny z Hitlerem. W memorandum zatytuowanym Kwestia amunicji przygotowanym dla gabinetu we wrzeniu oznajmi, e wojna nie jest: wojn wielkiej liczby ludzi wystrzeliwujcych tony pociskw w swoim kierunku. Dziki opracowaniu nowych broni, a przede wszystkim dziki przodownictwo w wycigu naukowym, bdziemy mogli najlepiej poradzi sobie z wikszymi siami wroga. Jeli na przykad seria wynalazkw - nad ktrymi pracujemy - pozwalajcych zlokalizowa i trafi wrogi samolot zarwno z powietrza, jak i z ziemi bez wzgldu na jego widoczno speni pokadane w nich nadzieje, zmieni si nie tylko sytuacja strategiczna, ale wpynie to take na zapasy amunicji. [...] Musimy zatem uzna ca sfer zwizan z RDF (radarem) z jej nieograniczonymi moliwociami za kwesti priorytetow dla si powietrznych. Zwikszenie liczebnoci wysokiej klasy personelu naukowego, jak rwnie szkolenie osb posugujcych si nowym rodzajem broni oraz zwizane z ni prace naukowe powinny sta si osi naszego mylenia i wysikw.16 Wojna promieni Idc za informacjami dostarczonymi w Raporcie z Oslo, R. V. Jones zacz zbiera informacje pozwalajce zrozumie dziaanie niemieckich wizek kierunkowych. Skaday si na to szczegowe badania rozbitych niemieckich bombowcw, wiadomoci przechwycone przez specjalistw od amania szyfrw w kwaterze gwnej w Bletchley Park oraz raporty z przesucha niemieckich jecw. W poowie czerwca Jones mia w swoich rkach dokumenty mwice o istnieniu sygnaw radiowych wysokiej czstotliwoci, emitowanych z kontynentu i przesyanych poprzez Wyspy Brytyjskie. W tym momencie zwoa dramatyczne i historyczne spotkanie na Downing Street. Kiedy Jones wszed do sali narad, zobaczy czekajcego Churchilla, Lindemana oraz lorda Beaverbroka - ministra ds. produkcji samolotw. Poza tym obecni byli Tizard, WatsonWatt oraz Charles Portal. Co ciekawe, ludzie ci zaarcie dyskutowali na temat niemieckich promieni i ich potencjalnego celu. Po pgodzinie R. V. Jones, ktry nie mia jeszcze skoczonej trzydziestki, przerwa politycznym i wojskowym figurom w ten oto sposb: Czy nie byoby pomocne, gdybym przedstawi t

histori od samego pocztku?. Po penej zdumienia chwili odezwa si Churchill: No c, chyba tak. Jones potrzebowa tylko dwudziestu minut, aby przekona Churchilla o realnoci istnienia niemieckiego radaru kierunkowego oraz o tym, e mona skonstruowa rodki neutralizujce jego dziaanie. Churchill by uradowany. Uderzajc w st, zawoa: Z ministerstwa dostaj tylko papiery, papiery i papiery!. Jednak inni zgromadzeni, z Lindemannem wcznie, nadal powtpiewali, czy fale radiowe mog bez przeszkd pokonywa krzywizn Ziemi midzy Niemcami i Wyspami Brytyjskimi. Jednak jesieni tego roku Jones odkry, e Niemcy korzystaj z trzech, a nie z dwch sieci radionawigacji, pomagajc w kierowaniu niemieckich samolotw. Dwie wizki kieroway pilota na cel, a trzecia dokadnie okrelaa miejsce zrzucenia bomb. Inynierowie z brytyjskiej Telecommunications Research Establishment (TRE) doradzali wysyanie sygnaw zaguszajcych, ktre zaburzayby czstotliwoci wizek kierunkowych. W miar jak technicy stawali si coraz sprawniejsi w stosowaniu rodkw zaradczych, byli w stanie zaburza wizki w takim stopniu, e niemieckie bombowce zbaczay z trasy. Nieczynny w trakcie wojny nadajnik telewizyjny BBC umieszczony w Alexandra Palace by wykorzystywany do wysyania sygnaw zakcajcych sygna okrelajcy miejsce zrzutu bomb. Niemieckie radarowe systemy wczesnego ostrzegania Przekonanie, e Niemcy nie posiadali radaru jako technologii wczesnego ostrzegania, brao si po czci z braku jakichkolwiek instalacji przypominajcych wysokie wiee radiowe tak rzucajce si w oczy na brytyjskim wybrzeu. Sam WatsonWatt spdzi letnie wakacje 1937 roku, poszukujc wysokich wie w Niemczech, i adnej nie znalaz. To doprowadzio go do wniosku, e Niemcy nie posiedli tajemnicy radaru. Po przestudiowaniu Raportu z Oslo, w ktrym wspomina si o falach krtkich wykluczajcych stosowanie duychanten, R. V. Jones doszed do innego wniosku. Jego podejrzenia potwierdziy si latem 1940 roku, gdy otrzymano informacje, e brytyjski samolot zosta przechwycony dziki uyciu niemieckiego systemu FreyaMeldungFreya. Jones przypomnia sobie, e Freya bya nordyck bogini, ktrej naszyjnika przez ca dob pilnowa stranik bdcy w stanie widzie na due odlegoci i we wszystkich kierunkach. W midzyczasie jesieni 1940 roku radarowy ekspert korzystajcy z TRE wykry na kanale La Manche sygnay radiowe o dugoci 80 centymetrw, ktre pojawiy si, gdy ostrzeliwano brytyjskie okrty. W ten sposb natkn si na kolejn cile tajn niemieck

technologi radarow znan jako Seetakt, ktra stanowia zaawansowany system zintegrowany z kontrol ognia artyleryjskiego. Jones zauway, e ten radar przeznaczony do kontroli ostrzau artyleryjskiego nie by tym samym co system wczesnego ostrzegania Freya, ktry wydawa si zupenie innym rodzajem technologii. Przeom nastpi w lutym 1941 roku, kiedy pokazano Jonesowi pewne zarejestrowane na fotografii podczas lotu rozpoznawczegoosobliwoci nad pwyspem Hague: dwa okrge talerze o rednicy 6 metrw na skraju pola. Dziki dalszym obserwacjom odkryto, e talerze obracay si. Bya to stacja Freya. Zaczto pracowa nad ich zlokalizowaniem na kontynencie oraz nad zlokalizowaniem czstotliwoci, na jakich dziaay, co pozwolioby je zagusza. W midzyczasie Jones zacz koncentrowa si na wyposaeniu systemu Freya opisanym w Raporcie z Oslo i wspominanym od czasu do czasu w zaszyfrowanych informacjach, ktre mwiy o Wurzburgu. Zgodnie z tymi informacjami systemy zostay przetransportowane do Rumuni i Bugarii, gdzie po jakim czasie brytyjskie stacje nasuchowe wyledziy transmisj fal o dugoci 53 centymetrw (Raport z Oslo mwi o 50 centymetrach). Loty zwiadowcze nie odkryy obecnoci radarw a do listopada 1941 roku, kiedy to na fotografii zauwaono may obiekt, ktry zidentyfikowano jako stacj Freya na przyldku dAntifer. Kolejne fotografie ujawniy usytuowane w pobliu paraboliczne zwierciado o rednicy 3 metrw. Jones zacz si domyla, na czym polega zoony system niemieckiego wczesnego ostrzegania skadajcy si z dugodystansowych detektorw Freya oraz dwch typw Wurzburgw mniejszych systemw,ktre kontroloway operacje poszukiwawcze. Ponadto istniay jeszcze wiksze systemy, Wiirzburg Riesen, ktre naprowadzay niemieckie nocne myliwce atakujce bombowce RAFu. Jones nie spocz, dopki nie zdoby dziaajcego egzemplarza Wurzburga. Wpad on w rce Brytyjczykw w wyniku przeprowadzonego desantu 119 spadochroniarzy, ktrzy zrzuceni na przyldek dAntifer na pocztku 1942 roku dostarczyli do Wielkiej Brytanii wikszo instalacji, korzystajc z niewielkich jednostek morskich. Brytyjski wywiad mia w rku wszystkie wane skadniki systemu Wiirzburg i bez trudu mg obliczy dugo fali potrzebnej do zaguszenia niemieckich urzdze. W okresie gdy marszaek Rzeszy Goering planowa zniszczenie si powietrznych Wielkiej Brytanii za pomoc dziennych nalotw jako wstp do inwazji, niemiecki wywiad nie wykaza si przezornoci, wytrwaoci i przebiegoci. Kiedy w lipcu 1940 roku rozgorzaa Bitwa o Angli, brytyjski radarowy system wczesnego ostrzegania skada si z dwudziestu jeden stacji Chain Home (niektre miay wysoko 106 metrw) oraz z kolejnych trzydziestu jednostek Chain Home Low, ktre wysyay ostrzeenia o zbliajcych si

najedcach przekraczajcych kana La Manche oraz Morze Pnocne. Jednostki Krlewskiego Korpusu Obserwacyjnego dziaay na ldzie jako wsparcie, chocia ich obserwacje zaleay od pory dnia i stopnia zachmurzenia. Wywiad niemiecki nie zorientowa si, do czego su brytyjskie doskonale widoczne wiee radarowe, cho o ich istnieniu wiedziano na dwa lata przed wybuchem wojny. Nieuzbrojone niemieckie samoloty latay nad Wielk Brytani pod pretekstem prowadzania obserwacji meteorologicznych na potrzeby Lufthansy. W 1939 roku sterowiec Zeppelin LZ 130 przelecia nad sieci brytyjskich radarw, usiujc przechwyci sygnay radiowe, ale niczego nie zarejestrowano.17 Midzy lipcem a wrzeniem nie udao si Luftwaffe pokona Krlewskich Si Powietrznych w duej mierze dziki zdolnoci brytyjskiej obrony radarowej do dostatecznie wczesnego wykrywania nadlatujcych samolotw i szybkiej reakcji myliwcw. Chocia po pewnym czasie Goering zorientowa si, do czego su wiee radarowe, nigdy nie zrozumia, jak wana bya ich funkcja, i nie prbowa ich wyeliminowa. Po przypadkowym nalocie i zbombardowaniu Londynu noc24 sierpnia 1940 roku Churchill rozkaza zbombardowa Berlin, na co Hitler odpowiedzia nocnymi nalotami na Londyn trwajcymi przez cay tydzie. Cho atak na Londyn przynis wielkie zniszczenia, RAF oraz lotniska mogy odpocz. Kiedy Goering powrci do swojej pierwotnej strategii, dywizjony myliwskie byy gotowe do decydujcego starcia. Przeomowym dniem Bitwy o Angli by 15 wrzenia, gdy Niemcy stracili siedemdziesit dziewi maszyn, a straty RAFu wyniosy trzydzieci sze myliwcw. Potem Goering wrci do wczeniejszej taktyki nocnych nalotw na Londyn oraz na orodki przemysowe, a Hitler zawiesi na czas nieokrelony inwazj na Wielk Brytani. Jednoczenie Brytyjczycy wzmogli nocne naloty na cele w Niemczech i w okupowanej Europie, a niemieccy inynierowie pracowali nad popraw obrony radarowej. Generamajor Josef Kammhuber dowodzcy z kwatery gwnej w Zeist w Holandii podzieli kraj na prostokty o bokach 43 kilometry na 34 kilometry, umieszczajc w nich system wczesnego ostrzegania Freya oraz dwa Wurzburgi - jeden do wykrywania pojedynczych samolotw wroga, a drugi do naprowadzania myliwcw Luftwaffe. Pod koniec 1941 roku system potrafi wykrywa nadlatujce obiekty z odlegoci 320 kilometrw oraz okrela puap samolotw z odlegoci 240 kilometrw. Magnetron Jednak najwiksz przewag w technologii radarowej Wielka Brytania wraz ze Stanami Zjednoczonymi uzyskaa dziki skonstruowaniu na rok przed przystpieniem do wojny niewielkiego urzdzenia wielkoci talerza o nazwie magnetron. Jego budowa jest

przykadem na to, jak nauka i technologia przyczyniy si do zdobycia nieporwnywalnej przewagi aliantw i do poraki Niemiec. Wyzwaniem bya konstrukcja takiej postaci radaru, ktra pozwoliaby maksymalnie zmniejszy rozmiary urzdze dostarczajcych dokadnych informacji. Potrzebny by radar, ktry mgby zosta zamontowany w myliwcu, pracujcy na falach o dugoci 10 centymetrw, dziki czemu moliwe byoby wykrywanie nocnych myliwcw przy jednoczesnej dostatecznej mocy pozwalajcej na daleki zasig.Gwnym zadaniem byo osignicie wskiej wizki promieniowania, ktra dokadnie wskazywaaby cel. To z kolei zaley od szerokoci anteny w stosunku do dugoci fali. Im krtsza dugo fali tym mniejsza antena dla tej samej szerokoci wizki. Niemiecki historyk Kroge uwaa, e latem 1935 roku niemieccy inynierowie z prywatnej firmy GEMA pracowali nad podstawow form magnetronu wymylonego przez Alberta W. Hulla z amerykaskiej firmy General Electric okoo roku 1920. Magnetron skada si z rury prniowej umieszczonej w polu magnetycznym tak, aby elektrony poruszay si w rurze po torach krzywoliniowych. Niemieccy badacze stwierdzili, e magnetron pracuje niestabilnie i nie pozwala na zasig wikszy ni 20 kilometrw, a ponadto tylko cige strojenie odbiornika umoliwia jakiekolwiek obserwacje na dalsze odlegoci.18 W rezultacie wynalazek nie znalaz zastosowania. Brytyjska droga wiodca do wykorzystania magnetronu miaa pocztek na Uniwersytecie Birmingham w 1939 roku wraz z eksperymentami majcymi na celu wytworzenie mikrofal, ktre doprowadziy do skonstruowania magnetronu wnkowego bdcego zasadnicz modyfikacj urzdzenia Hulla. Historyk radaru Robert Buderi zauway, e odkrycie pojawio si przypadkowo. Dwch fizykw John Randall i Henry Boot, prowadzc eksperymenty pod kierownictwem Marcusa Oliphanta z Uniwersytetu Birmingham, poczyli zalety dwch urzdze: tradycyjnego magnetronu oraz klistronu, amerykaskiego wynalazku (od greckiego sowa kluzo oznaczajcego zaamywanie si fal), ktry zbudowano w trakcie prac nad rdem mikrofal pozwalajcych na ldowanie na lepo. Buderi uj to nastpujco: Zadanie polegao na przystosowaniu ksztatu wnk klistronu do ksztatu katody i wzowej struktury magnetronu, co zaleao od jego symetrii cylindrycznej.19 Amerykaski fizyk 1.1. Rabi opisywa to rok pniej jako rodzaj gwizdka dziaajcego pod wpywem pola elektrycznego i magnetycznego. Buderi wyjania: i Podobnie jak powietrze pynce we wntrzu gwizdka natrafia na otwr i wywouje dwik - ktrego czstotliwo zaley od wielkoci i ksztatu instrumentu - elektrony drgay z

okrelon czstotliwoci zalen od wielkoci wnki.20Pierwszy test urzdzenia zosta przeprowadzony 21 lutego 1940 roku, a w trzy dni pniej naukowcy mogli potwierdzi, e powstaj fale 0dugoci 9,5 cm i mocy 400 watw. W maju moc zwikszono do imponujcej wielkoci 12-15 kilowatw. To by pocztek radaru mikrofalowego, ale znajdujca si pod presj w jednym z najgroniejszych momentw wojny Wielka Brytania rozpaczliwie potrzebowaa powanego partnera do dalszych bada rozwojowych oraz masowej produkcji. Angloamerykaska wsppraca technologiczna Na pocztku sierpnia 1940 roku Churchill poprosi jednego ze swoich doradcw do spraw nowoczesnych technologii Henry Tizarda, aby ten uda si do Stanw Zjednoczonych z kilkoma cile tajnymi wynalazkami. Wrd nich by take magnetron wnkowy. W swej kocowej postaci urzdzenie wygldao jak rzutek i mogo zmieci si w doni dorosej osoby. 19 wrzenia Tizard wraz z zespoem zademonstrowali dziaanie magnetronu w Waszyngtonie oniemiaej widowni skadajcej si z czonkw Komisji Bada Amerykaskiej Obrony Narodowej. Podczas prezentacji okazao si, e malutkie urzdzenie potrafio generowa tysic razy silniejsze promieniowanie ni najbardziej zaawansowane urzdzenia amerykaskie pracujce na dugoci fali mniejszej ni 10 centymetrw. Wcigu miesica podjto decyzj o powoaniu Laboratorium Radarowego na MIT w Cambridge, znanego pniej jako Rad Lab. W 1943 roku radar centymetrowy wykorzystujcy magnetron wnkowy by uywany przez aliantw nie tylko do przechwytywania nocnego, ale take do lokalizowania celw ataku w warunkach braku widocznoci. Tylko kwesti czasu byo odkrycie przez Niemcw alianckiej tajemnicy we wraku jakiego zestrzelonego samolotu. 2 lutego samolot nalecy do Pathfinder Force (PFF), jednostki wyszukujcej 1owietlajcej flarami cele dla formacji bombowcw, zosta zestrzelony niedaleko Rotterdamu, a uszkodzony magnetron wydobyto z wraku. Niemieccy inynierowie, ktrzy nazwali urzdzenie Rotterdamgerat, szybko potwierdzili, e byo to urzdzenie

centymetrowego radaru wspomagajce nocne myliwce oraz naprowadzajce bombowce na cel. Herman Goering na wie o tym powiedzia:Musimy szczerze przyzna, e w tej dziedzinie Brytyjczycy oraz Amerykanie znacznie nas wyprzedzili. Przypuszczaem, e s bardziej zaawansowani, ale nie domylaem si, jak bardzo.21 Profesor Leo Brandt z firmy Telefunken dosta rozkaz rekonstrukcji urzdzenia w celu wykorzystania go przez Niemcw. Jednak 1 marca urzdzenie to zostao zniszczone w czasie

bombardowania. Ju tej samej nocy znaleziono kolejny magnetron w bombowcu zestrzelonym nad Holandi i Brandt mg podj prac. Niemieccy naukowcy pieszyli si, aby jak najszybciej zastosowa magnetrony wnkowe w swych systemach naprowadzania, wykrywania wrogich samolotw i artylerii, ale gdy ju byli gotowi wykorzysta urzdzenia w walce, wojna miaa si ku kocowi. W midzyczasie niemieccy naukowcy wynaleli sposoby przeciwdziaania korzyciom wynikajcym ze stosowania magnetronu wnkowego. Byy to w szczeglnoci detektor Naxos oraz inne urzdzenie o nazwie Korfu zaprojektowane do wykrywania fal o dugoci 10 centymetrw. Naxos by szczeglnie przydatny dla UBootw, poniewa umoliwia wykrywanie samolotw poszukiwawczych wykorzystujcych obszar mikrofalowy do wykrywania obecnoci peryskopw. Jednak z chwil gdy niemieccy inynierowie opracowali rodki obrony, alianci wprowadzili radar wykorzystujcy fale o dugoci 3 centymetrw. Cho radar by niezwykle pomocny w obronie przed atakami na Wyspy Brytyjskie, nie by jedynym urzdzeniem dostarczajcym informacji pozwalajcych odwrci bieg wojny. Rwnie wielkim osigniciem by niezwyky sukces Brytyjczykw w dziedzinie amania niemieckich, cile tajnych kodw. 21. Szyfry Sztuka potajemnego porozumiewania si i szpiegostwo w czasie wojny zawsze miay duy wpyw na przebieg i wynik konfliktu. Wan cech charakteryzujc niemieck kryptografi podczas Drugiej Wojny wiatowej, ktra posugiwaa si wyrafinowan sztuk mechanicznego kodowania, bya wiara, e ich szyfiy nie mog.zosta zamane, co dowodzio cakowitego braku uznania dla technologicznych osigni przeciwnikw. Z drugiej strony niemiecki wywiad dokonywa znacznych wysikw zmierzajcych do rozszyfrowania komunikatw przesyanych przez wrogw oraz potencjalnych nieprzyjaci. Historia niemieckich prb zwizanych z szyfrowaniem w okresie Drugiej Wojny wiatowej siga roku 1923, kiedy Winston Churchill opublikowa histori Wielkiej Wojny The World Crisis, opisujc, jak we wrzeniu 1914 roku Brytyjczycy weszli w posiadanie tajnych kodw marynarki niemieckiej. Opublikowanie historii, ktr mg przeczyta cay wiat, nie mwic o Niemcach, nie byo rozsdne, poniewa Niemcy jeszcze pi lat po wojnie nie wiedzieli, jak do tego doszo. Z pewnoci wpyno to na decyzje zwizane z szyfrowaniem w latach dwudziestych i trzydziestych dwudziestego wieku. We wrzeniu 1914 roku niemiecki lekki krownik Magdeburg zosta zatopiony na Batyku. Kilka godzin pniej Rosjanie wyowili ciao niemieckiego marynarza, ktry trzyma ksik szyfrw i sygnaw niemieckiej marynarki w zesztywniaej z powodu

stenia pomiertnego, przycinitej do piersi rce. 6 wrzenia rosyjski attache marynarki przyby do Winstona Churchilla, penicego wwczas funkcj Pierwszego Lorda Admiralicji. Attache otrzyma informacj z Piotrogrodu o caym wydarzeniu oraz o tym, e rosyjskie dowdztwo zapomoc ksiki szyfrw i sygnaw moe odszyfrowa cz niemieckich kodw morskich. Rosjanie przeczuwali, e najwiksza na wiecie brytyjska flota chciaaby wej w posiadanie tych ksiek. Gdyby Brytyjczycy wysali statek do Aleksandrowa, rosyjski oficer mgby przywie je do Wielkiej Brytanii. Ksiki zostay ostatecznie dostarczone brytyjskim deszyfrantom, ktrzy pracowali nad rozszyfrowywaniem tajnych niemieckich komunikatw. Kiedy Niemcy zaczli opisywa dziaania wojenne z czasw Pierwszej Wojny wiatowej, zauwayli, e: dowdztwo niemieckiej floty, ktrej przekazy radiowe byy przechwytywane i odszyfrowywane przez Anglikw, grali - mona powiedzie otwartymi kartami przeciwko dowdztwu brytyjskiemu.1 W rezultacie Niemcy w okresie midzywojennym udoskonalili swoje systemy szyfrowania, inwestujc w zoony ukad mechaniczny, ktry po pewnym czasie przekroczy amerykaskie i brytyjskie moliwoci amania kodw. Aby zama najtrudniejsze niemieckie kody, Brytyjczycy zbudowali Colossus - pierwszy komputer na wiecie, i zatrudnili 12 tys. pracownikw, w tym mietank krajowych matematykw. Po wojnie Churchill ju nie popeni bdu z 1923 roku. Plany Colossusa zostay zniszczone, a brytyjskich deszyfrantw zobowizano do zachowania tajemnicy a do roku 1975. Specjalny algorytm zastosowany w Colossusie pozosta cile tajny do dzisiaj. Po ujawnieniu tajemnicy przez Churchilla w 1923 roku niemiecka armia zainteresowaa si wynalazkiem bdcym wirnikow maszyn szyfrujc, rodzajem maszyny do pisania, ktra dziaaa na zasadzie mechanicznego podstawiania. Standardowe urzdzenie, ktre wygldao jak maszyna do pisania o rozmiarach 30 na 15 centymetrw i wayo niecae pitnacie kilogramw, zostao zbudowane przez niemieckiego inyniera elektryka Arthura Scherbiusa i byo przeznaczone do stosowania w handlu, dyplomacji, a w kocu w wojsku. Scherbius nazwa swj wynalazek Enigma, co pochodzio od greckiego sowa oznaczajcego zagadk. Kiedy Scherbius majcy wwczas trzydzieci trzy lata i mieszkajcy w Berlinie opisywa maszyn Niemieckiej Cesarskiej Marynarce w 1918 roku, chwali si, e maszyna uniknie powtarzania sekwencji liter, nawet gdy ta sama litera zostanie uyta miliony razy. [...] Rwnie nie bdzie moliwe wysanie telegramu, w sytuacji gdyby maszyna wpada w niepowoane rce, gdy jej uycie wymaga zastosowania wstpnego klucza.2Szyfrowanie za pomoc maszyny wirnikowej typu Enigma polega na naciskaniu klawiszy odpowiadajcych literom przekazywanej wiadomoci, czyli zwykego

tekstu, zwracajc uwag na tekst cyfrowy sukcesywnie pojawiajcych si liter na szklanym ekranie. Historyk kryptografii David Kahn wyjania: Z chwil gdy zaszyfrowany elektryczny impuls przechodzi przez pytk

odpowiadajc danej literze, dociera do wirnika, ktry styka si z nastpnym wirnikiem, a ten z kolejnym, wskutek czego na kocu prd dociera do innej litery, zapalajc lampk podwietlajc zaszyfrowan liter.3 Aby odebra tekst zaszyfrowanej wiadomoci, odbiorca musia ustawi maszyn za pomoc tego samego klucza. Niemieckie siy zbrojne byy wyposaone w Enigmy o piciu wirnikach, z ktrych trzy miay za zadanie ustawienie maszyny na dany czas (zazwyczaj por dnia), pozwalajc na szedziesit moliwych ustawie wirnikw. Kady z nich posiada piercie z dwudziestoma szecioma literami alfabetu, co umoliwiao dwadziecia sze do potgi trzeciej (czyli 17 576) rnych ustawie piercieni, dziki czemu Jednostka szyfrujca znajdujca si wewntrz maszyny dysponowaa ponad milionem rnych kombinacji. Ale maszyna posiadaa ponadto tablic pocze, ktra pozwalaa na zamian liter, jeszcze zanim prd dotar do wntrza maszyny szyfrujcej, oraz tak sam zamian po opuszczeniu wntrza maszyny, a przed zapaleniem si zakodowanej litery. Poniewa podstawianie liter miao charakter symetryczny i byo stosowane zarwno na wejciu, jak i na wyjciu, zapewniao to zachowanie zasadniczej cechy Enigmy: adna z liter nie moga zosta zakodowana jako ta sama na wyjciu, przy czym cay proces by odwracalny: jeli A zostao zakodowane jako P, to P byo kodowane jako AQ. Zastosowanie dziesiciu par wtyczek wprowadzio dodatkowy czynnik 150 bilionw kombinacji, a cakowita liczba rnych ustawie maszyny wynosia okoo 159 trylionw. Ustawienia wybierane na kady dzie byy rozsyane do wszystkich uytkownikw okrelonej sieci zazwyczaj w odstpach miesicznych. Dodatkowo pozycja startowa kadej wiadomoci musiaa by wybierana przez nadawc i przesyana do odbiorcy bez ujawniania jejwrogowi. Ta informacja bya przekazywana na liczne sposoby przez odmiennych uytkownikw i w rnych fazach wojny. Przez wiksz cz wojny armia i siy powietrzne korzystay z prostej metody szyfrowania. Szyfrowano pozycj startow (powiedzmy DQX) na maszynie przy pozycji pocztkowej (powiedzmy RTG), ktra rwnie bya wybierana przez operatora. Jeli DQX zakodowano jako KLB, wysyano trj znaki RTG KLB jako cz wstpn wiadomoci. Odbiorca musia tylko ustawi swoje urzdzenie w pozycji RTG, wpisa na klawiaturze KLB, aby odczyta na maszynie pozycj startow DQX. Gdyby wic nieprzyjaciel wiedzia, jakie s ustawienia

maszyny w danym czasie, mgby odszyfrowa dowoln przesyan z tej maszyny wiadomo. Scherbius, majc ambicje, eby sprzedawa swoj maszyn, wykupi w 1927 roku konkurencyjny system opracowany przez Holendra Hugona Alexandra Kocha. W 1929 roku, w roku swojej mierci (zabi go galopujcy ko), Scherbius sprzeda swj wynalazek niemieckiej armii i marynarce, ktra korzystaa z innej wersji urzdzenia. Po dojciu do wadzy przez Hitlera w 1933 roku oraz po zamaniu przez niego Traktatu Wersalskiego zakazujcego Niemcom zbroje zapotrzebowanie na maszyny szyfrujce znacznie wzroso. W kocu take Luftwaffe, SS, Abwehra (niemiecki wywiad i kontrwywiad) oraz koleje pastwowe, Reichsbahn, korzystay z Enigmy, a armia i marynarka dla wikszego bezpieczestwa skoordynoway swoje systemy Enigmy. Naczelne dowdztwo doczyo jako dodatkowe zabezpieczenie systemu Stichwort, czyli sowo kluczowe. Nawet gdyby Enigma dostaa si w rce wroga i nawet gdyby przechwycono tajn list sw kluczowych, to po otrzymaniu komunikatu radiowego operator na UBoocie mg otworzy zalakowan kopert, w ktrej znajdowaa si kartka papieru ze sowem kluczowym. Operatorzy musieli potem wykona skomplikowan procedur, dodajc litery sowa kluczowego do ustawie danego klucza dziennego. Polscy kryptolodzy Niemcy zaczli uywa Enigmy w 1926 roku, zaskakujc brytyjskich, francuskich i amerykaskich deszyfrantw, ktrzy stwierdzili, e zamanie kodu Enigmy nie jest moliwe. Jedynym krajem, ktry sprzeciwi si tej opinii, bya Polska. Schwytana w kleszcze midzy rosyjskim gigantem a Niemcami, ktrzy czuli si okradzeni z terenw, ktre powrciy do Polski po Pierwszej Wojnie wiatowej, Polska nie moga sobie pozwoli na to, aby zignorowa niemieckie tajne plany. Kapitan Maksymilian Ciki by szefem polskiego biura szyfrw. Ciki zna komercyjn wersj Enigmy, co byo pomocne, ale maszyna uywana prze niemieck armi rnia si sposobem szyfrowania. Tym niemniej biuro miao szczcie, poniewa dziki wysikom szpiega Hansa Thila Schmidta zdobyto kopi ksiek kodw i ustawie. Wywiad francuski przekaza te materiay Polakom.4 Zdrada Schmidta pozwolia Polakom skonstruowa maszyn, ale kryptoanalitycy musieli zama kody ustawie. Praktyczna niemoliwo wykonania tego zadania doprowadzia do wanych decyzji zwizanych z rekrutacj. Kryptoanalitycy tradycyjnie wywodzili si z filologw klasycznych i lingwistw. Wobec mechanicznej zoonoci Enigmy polskie biuro szyfrw postanowio zwrci si do

matematykw a wrd zwerbowanych w 1929 roku osb znalaz si dwudziestoczteroletni Marian Rejewski. Mwicy po niemiecku Rejewski ukoczy matematyk w Getyndze, a potem przenis si na Uniwersytet Poznaski, gdzie studiowa statystyk i kryptologi. Jego prawdziwym powoaniem okazaa si praca nad zamaniem Enigmy; skupi si na wzorach klucza dwukrotnie powtarzanego na pocztku kadej wiadomoci. W mudnym procesie sprawdzania kadego z 105 456 ustawie, co zajo mu rok pracy, Rejewski zacz rozsupywa zagadk szyfru Enigmy. Jak to uj historyk kryptologii Simon Singh, atak Rejewskiego na Enigm jest jednym z naprawd wielkich osigni analizy kryptologicznej. Autor dodaje, e polski sukces zamania szyfru mona przypisa trzem czynnikom: strachowi, matematyce i szpiegostwu.5 W latach trzydziestych dwudziestego wieku Polacy potrafili odszyfrowywa niemieckie wiadomoci, poprawiajc skuteczno we waciwym ustawieniu Enigmy przy pomocy szeciu poczonych rwnolegle urzdze zwanych bombami. Kiedy jednak Niemcy zaczli przygotowywa si do wojny, ich kryptografowie zwikszyli bezpieczestwo systemu Enigma, powikszajc liczb kabli w tablicy pocze z szeciu do dziesiciu i zwikszajc liczb moliwych kombinacji kluczy - jak ju widzielimy - do159 trylionw. Nagy wzrost zabezpiecze by powanym ciosem dla Polakw, poniewa Blietzkrieg Hitlera zalea od cznoci midzy lotnictwem, artyleri i piechot. Jednak na kilka tygodni przed wybuchem wojny francuskie tajne suby zaaranoway spotkanie Rejewskigo i jego zespou z brytyjskimi kryptoanalitykami w polskim biurze szyfrw. Jeszcze przed wybuchem wojny 1 wrzenia 1939 roku Brytyjczycy otrzymali replik Enigmy oraz plany bomb, ktre skutecznie amay kody przez wiksz cz dziesiciolecia.

Historia zamania szyfrw Enigmy w czasie Drugiej Wojny wiatowej oraz 12 tys. kryptoanalitykw pracujcych w Bletchley Park bya w ostatnich latach wielokrotnie opisywana. Znacznie mniej wiadomo na temat prac Niemcw prbujcych rozszyfrowa kody aliantw. Niemieccy kryptolodzy Hitlerowska polityka wojny byskawicznej oraz rywalizujce ze sob liczne orodki wadzy w Rzeszy byy przyczyn wielu zaniedba w dziedzinie obronnoci, wcznie z wywiadem nastawionym na przechwytywanie informacji. W przeciwiestwie do

nadzwyczajnej centralizacji pfacy kryptoanalitykw zgrupowanych pod czujnym okiem Churchilla w Bletchley Park w Wielkiej Brytanii w Rzeszy Hitlera byo co najmniej siedem organizacji zajmujcych si amaniem szyfrw. Podlegay one Ministerstwu Spraw

Zagranicznych, marynarce, armii, Luftwaffe oraz licznym subom bezpieczestwa. cznie w tych organizacjach pracowao okoo 6 tys. osb. Kryptolodzy czsto nie wiedzieli, czym si zajmuj rywale, i nie mieli pojcia, e ich prace nakadaj si na siebie lub dubluj.6 W 1942 roku zasugerowano Hitlerowi, e kryptoanalitycy powinni dziaa w jednej organizacji kontrolowanej przez wgierskiego specjalist majora Biba, jednak Hitler odmwi poparcia tej idei.7 Najskuteczniejsz z tych organizacji by BDienst (BeobachtungsDienst), czyli Suba Obserwacyjna - jednostka kryptoanalityczna podlegajca marynarce wojennej i kontrolowana przez admiraa Dnitza. W rzeczywistoci BDienst by podzielony na trzy rne czci: nasuch, operacje deszyfrujce oraz wydzia oceny.8 Jeszcze przed wojn BDienst zama stosunkowo prosty szyfr administracyjny Royal Navy, wykorzystywany przez marynarzy. Uatwio to zamanie szyfru marynarki, wykorzystywanego przez oficerw do cile tajnej cznoci. Oba szyfry byy oparte na ksidze kodw, ktre Niemcy zrekonstruowali bez wielkich trudnoci. W drugiej poowie 1940 roku BDienst rozszyfrowywa poow komunikatw Royal Navy.9 Jednak Brytyjczycy i Amerykanie wprowadzili szyfrowanie mechaniczne oparte na systemie Enigmy. Maszyna brytyjska nazywaa si Typex albo TypeX, a amerykaska nosia nazw Sigaba. Obydwa urzdzenia byy zoonymi systemami mechanicznego zastpowania i dodawania, korzystajcymi z ukadu piciu wirnikw. Istnienie tych maszyn nie byo tajemnic Kryptolog US Army Abraham Sinkov nawizywa do nich w eseju opublikowanym w Mathematical Recreations and Essays Rousea Balia. Sinkov zauway, e wspczesne metody kryptoanalityczne praktycznie nie s w stanie odszyfrowa kodowania tych maszyn.10 Simon Singh pisze, e Niemcy nie prbowali rozszyfrowa brytyjskich i amerykaskich ukadw mechanicznych, poniewa uwaali je za nie do zamania. Ponadto w przeciwiestwie do Enigmy alianckie urzdzenia oraz ich brytyjskoamerykaski system znany jako Combined Cipher Machine byy bardzo rzadko stosowane, gwnie do przekazywania informacji najwyszego dowdztwa. Jednak niemieccy deszyfranci

korzystajcy z opatentowanych przez IBM urzdze Hollerith chwalili si po zakoczeniu wojny, e osignli duy sukces (do 50% wedug niektrych rde) w amaniu szyfrw aliantw. Maszyna Holleritha zostaa wynaleziona przez Hermana Holleritha, syna niemieckich emigrantw, ktry zaoy w Ameryce firm IBM. Po uzyskaniu stopnia inyniera w 1879 roku, Hollerith zosta asystentem w United States Census Bureau w Waszyngtonie. Hollerith zaprojektowa maszyn pozwalajctabularyzowa dane poprzez wybijanie w kartach dziurek, ktre byy odczytywane przez regulowany mechanizm sprynowy oraz

elektryczne pdzelki, ktre byy w stanie wyczu dziurki w kartach przesuwanych przez podajnik. Maszyna Holleritha moga sortowa miliony danych przy duej prdkoci. Edwin Black, autor ksiki IBM i Holocaust, zauway, e by to dziewitnastowieczny kod kreskowy dla ludzi. Hollerith szybko zorientowa si, e jego system moe by wykorzystany do analizowania danych tysice razy szybciej od rachmistrzw. Jego maszynazaoszczdzia rzdowi amerykaskiemu 5 milionw dolarw. Maszyna Holleritha produkowana na licencji IBM bya powszechnie stosowana w Niemczech nie tylko w celach wojennych, ale take do gromadzenia informacji o ydach i ludziach innych narodowoci kierowanych do obozw mierci. W 1941 roku, po przystpieniu Stanw Zjednoczonych do wojny, alianci wprowadzili nowy kod marynarki: Naval Cypher no. 3, ktry mia chroni konwoje na Atlantyku. Ale ju w marcu 1942 Niemcy zamali ten kod, odczytujc 80% wiadomoci. Cz sub kryptoanalitycznych bya tak biega w korzystaniu z metod IBM, e jeden z operatorw, porucznik R. HansJoachim Frowein z BDienst, odkry sposb zamania szyfru Enigmy przy uyciu 70 tys. kart IBM. Pod koniec wojny Luftwaffe zacza korzysta z systemu szyfrujcego znanego jako Enigma Uhr (Uhr po niemiecku oznacza zegar). Urzdzenie podczone do Enigmy automatycznie generowao wielk liczb dodatkowych permutacji, jednak zostao szybko rozszyfrowane.12 Enigma, Typex oraz technologia IBM byy czym porednim midzy star technologi a prawdziw binarn technologi komputerow. Systemy binarne zostay wykorzystane i szybko rozwinite podczas wojny przez kryptoanalitykw z Bletchley Park oraz przez inynierw z dziau badawczego brytyjskiej Post Office na Dollis Hill w Londynie. Niemieckie komputery Pocztek niemieckich komputerw binarnych jest zwizany z pracami niemieckiego inyniera Konrada Zusego, ale jego wynalazki nigdy nie zostay zastosowane przez kryptoanalitykw. Kiedy Zuse by jeszcze studentem, udoskonali synn maszyn liczc Babbagea. W roku 1932, w wieku dwudziestu dwch lat, pracujc samodzielnie, zastosowa binarny, zerojedynkowy kod, korzystajc z dziurkowanego papieru.13 Ku niezadowoleniu swoich rodzicw zrezygnowa z pracy inyniera w przemyle lotniczym, poniewa nie odpowiadaa mu zatrwaajca liczba monotonnych oblicze koniecznych przy

projektowaniu struktur statycznych i aerodynamicznych. Projektowa i konstruowa maszyny liczce przystosowane do automatycznego rozwizywania podobnych problemw. W tamtych czasach nikt nie rozumia rnicy pomidzy hardwarem a softwarem.14

W 1933 roku producent maszyn liczcych powiedzia mu przez telefon, e technologia komputerowa dosza do granic moliwoci i ju nic nowego nie mona wynale. Tym niemniej producent przyszed do warsztatu Zusego, gdzie mody czowiek przekona go, demonstrujc zasady cyfrowych, binarnych oblicze. Nastpnie Zuse zbudowa swoje Z1 i Z2, ktre byy prbnymi modelami elektronicznej maszyny przekanikowej. W 1939 roku Zuse zosta powoany do wojska, co sprawio, e producent maszyn napisa list, w ktrym informowa - przeoonego Zusego - e mody wynalazca powinien otrzyma urlop, aby dokoczy prace, ktre s przydatne w przemyle lotniczym. Oficer dowodzcy jednostk Zusego przeczyta list i powiedzia:Nie rozumiem tego. Niemieckie samoloty s najlepsze na wiecie. Nie widz potrzeby dalszych oblicze. Sze miesicy pniej Zuse zosta zwolniony ze suby wojskowej, aby pracowa w charakterze inyniera w przemyle lotniczym. Nadal jednak powica czas na projektowanie swojego komputera iw 1941 roku stworzy Z3, ktry mia pami elektromechaniczn skadajc si z przekanikw, a take elektromechaniczn jednostk arytmetyczn. Z3 jest take opisywany jako pierwsza maszyna liczca sterowana za pomoc programu. Niemieccy producenci samolotw wykorzystywali t maszyn do rwnoczesnego rozwizywania rwna zwizanych z napreniami w metalu. Zuse zaproponowa budow komputera na lampach elektronowych, jednak projekt odrzucono, poniewa Niemcy byli przekonani o bliskim kocu wojny. Zuse zacz prace nad komputerem o nazwie Z4, ktry przetrwa wojn dziki temu, e przenoszono go z miejsca na miejsce, aby unikn bombardowa aliantw. Zuse moe szczyci si tym, e zbudowa pierwszy model komputera sterowany za pomoc programu, jednak nie zosta on wykorzystany jako urzdzenie majce istotny wpyw na technologi wojenn.15 Colossus przeciwko maszynie Lorenza Historyczny dowd arogancji wywiadu Rzeszy w stosunku do oceny moliwoci osigni brytyjskich kryptoanalitykw mona zobaczy w Bletchley Park niedaleko Milton Keynes na pnoc od Londynu. W szopie pamitajcej czasy wojny zamienionej obecnie na muzeum stoi buczce, wydajce trzaski urzdzenie. Maszyna wydziela dranicy zapach rozgrzanego bakelitu oraz lamp prniowych i wydaje si zoona z gigantycznych klockw w poczeniu z przernymi odpadami powstajcymi przy produkcji telefonw lat trzydziestych dwudziestego wieku. Skada si z dwch szafek zawierajcych panele, przeczniki i girlandy kolorowych przewodw; caa maszyna ma dwa i p metra wysokoci, metr szerokoci i pi metrw dugoci. Stalowe rusztowanie podtrzymuje byszczce szpule,

po ktrych biegnie tama telegraficzna przesuwajca si nad fotoelektrycznym okiem, ktre odczytuje informacje w tempie 5 tys. znakw na sekund. Wewntrz maszyny znajduje si 1500 lamp elektronowych i tysice wtyczek oraz obwodw; wszystko to migocze i popiskuje, przetwarzajc informacje z tam. Colossus, dziwaczny elektroniczny potwr, chocia ju nieistniejcy w swej pierwotnej formie, zosta zrekonstruowany, stanowic dowd najwikszego, cile tajnego naukowego i technologicznego osignicia Wielkiej Brytanii w czasie Drugiej Wojny wiatowej. Jego celem byo amanie najbardziej zoonych tajnych kodw niemieckich podczas wojny, ktra miaa zdecydowa o przetrwaniu narodu. Colossus to jakby ilustracja istotnego kontrastu w stosunku do niemieckiego podejcia do nauki i technologii za czasw Hitlera. Colossus by przeznaczony do oblicze booleowskich, czyli przetwarzania logicznego przy uyciu symboli; innymi sowy wyraania takich poj jak prawda, fasz albo i, lub w czysto binarnej postaci. Stworzenie tej maszyny zainspirowa genialny matematyk z Cambridge, Alan Turing, ktry wynalaz ide komputera podczas przeprowadzania eksperymentu mylowego, dziki ktremu mona by rozwizywa problemy matematyczne przy uyciu urzdze mechanicznych. Colossus technicznie odpowiadajcy duemu, programowalnemu kalkulatorowi logicznemu opartemu na lampach elektronowych zosta zbudowany w celu dekodowania informacji szyfrowanych maszyn Lorenza, nastpczyni Enigmy. Kodowaa ona wiadomoci przesyane midzy czonkami najwyszego dowdztwa, wcznie z rozkazami samego Hitlera. Zdaniem niemieckich historykw dane zebrane przez Colossusa skrciy wojn co najmniej o dwalata. Niemiecki autor zajmujcy si tematyk wojskowoci Hans Meckel uwaa, e Colossus zapobieg zrzuceniu na Niemcy bomby atomowej w celu doprowadzenia do kapitulacji, co miao miejsce w wypadku Japonii. Historia niemieckiego Lorenza i brytyjskiego Colossusa pokazuje, jak niezwykle wane s tajne kody podczas wojny oraz jak Niemcy nie potrafili dostrzec sabych punktw w swoich wasnych systemach pomimo ich zoonoci. Jedyna istniejca do dzi maszyna Lorenza rwnie znajduje si w Bletchley Park. Jest to bardzo precyzyjny instrument z dwunastoma byszczcymi, stalowymi wirnikami umieszczonymi w stalowej skrzyni. Skrzynia jest cika i delikatna, a do jej podniesienia potrzeba kilku osb. Maszyna, ktra nazywa si tak samo jak produkujca j firma, do przesyania wiadomoci korzysta z dalekopisu linii stacjonarnej (chocia moe rwnie uywa fal radiowych), wykorzystujc midzynarodowy system piciobitowych sygnaw cyfrowych skadajcy si z kropek i przerw reprezentujcych poszczeglne litery alfabetu.

Kod opracowany dla maszyny Lorenza mia ponadto dwa dodatki. Kada litera na wejciu bya zmieniana przez dodanie dwch innych wygenerowanych przez maszyn. Dziki temu Niemcy mogli zakodowa kad wiadomo, korzystajc z 1019 moliwoci. Ustawianie kek szyfrujcych polegao na przesuwaniu malutkich apek (w sumie byo ich 501) wedug okrelonego i regularnie zmienianego wzorca. Niemcy byli przekonani, e kodu maszyny Lorenza nie da si zama. Dowodem ich lepej wiary byo nie tylko bezporednie nadawanie przemwie Hitlera do jego generaw, lecz take fakt, e w dwch przypadkach wykorzystano sam maszyn Lorenza, eby poda ustawienia szyfrowania na nastpny miesic. Aeby odkodowa komunikat przesany za pomoc maszyny Lorenza, niemiecki odbiorca musia przepuci otrzyman zaszyfrowan podziurkowan tam przez identyczn maszyn, ktra miaa ustawione kka w takiej samej pozycji startowej dla danego dnia. Te pozycje startowe okrelay konfiguracje kek, ktre zatrzymyway si rwnie przypadkowo jak dwunastokoowy jednorki bandyta. Pozycje startowe byy pocztkowo zmieniane co miesic, ale w miar trwania wojny Niemcy zaczli je zmienia co tydzie, a potem codziennie. Colossus by przeznaczony do znajdowania pozycji startowych, z jakich codziennie korzystay maszyny Lorenza. Ale brytyjscy kryptoanalitycy w celu rozszyfrowania wiadomoci odtworzyli maszyn majc identyczne funkcje co maszyna Lorenza. Brytyjska wersja maszyny Lorenza nazywaa si Tunny (czyli tuczyk) i zostaa zaprojektowana przez inynierw badajcych zasady systemu szyfrowania maszyny Lorenza bez moliwoci zobaczenia niemieckiego oryginau takiej maszyny. Skonstruowanie pierwszego na wiecie komputera oraz towarzyszcej mu maszyny Tunny przez Brytyjczykw stanowi wynik szczeglnego poczenia matematycznego oraz inynierskiego geniuszu i w duej mierze przypadku. Przesyanie danych naziemnymi liniami dalekopisowymi byo praktycznie nie do przechwycenia na terytoriach okupowanych przez nazistw, jednak od czasu do czasu te same sygnay przesyano drog powietrzn w postaci wysokiego sygnau dla kreski i niskiego dla kropki, uzyskujc w ten sposb kod binarny. Pod koniec wojny Brytyjczycy, Amerykanie i ruch oporu specjalnie niszczyli naziemne linie dalekopisowe oraz stacje nadawcze, aby wymusi wikszy ruch na falach radiowych, gdzie istniaa moliwo przechwycenia nadawanych wiadomoci. Pierwszy przeom w zrozumieniu natury szyfru maszyny Lorenza pojawi si 30 sierpnia 1941 roku, kiedy niemiecki operator mia wysa drog radiow wiadomo o

dugoci 3900 znakw. Prawidowo ustawi maszyn Lorenza i napisa wiadomo. Nastpnie odbiorca odpowiedzia, e wiadomo do niego nie dotara i poprosi ojej powtrzenie. W tym momencie popeniono fatalny bd. Obaj operatorzy ustawili maszyny Lorenza, korzystajc z tego samego ukadu pozycji k startowych, i nadawca wbrew wszelkim reguom oraz zdrowemu rozsdkowi wysa jeszcze raz t sam wiadomo. W czasie transmisji operator kilkakrotnie nacisn klawisz inaczej ni za pierwszym razem, wstawiajc gdzie dodatkow przerw lub lini albo skracajc sowo. Kiedy porwnano te dwie wersje, zauwaono, e dwa zestawy przesyanych znakw nie byy zsynchronizowane. Taka powtrzona wiadomo bya niczym dar niebios dla deszyfrantw. Stacja nasuchowa w Knockholt w Kent przechwycia obydwa strumienie i przesaa je do Bletcheley Park, gdzie badajcy je deszyfrant od razu zda sobie spraw z ich znaczenia. Pracujc wraz z zespoem nad obydwiema wersjami przez ponad dwa miesice, wydoby strumie klucza, czyli wzorzec szyfrowania generowany przez maszyn Lorenza. Osignicie to zawdziczali skomplikowanemu procesowi dopasowywania moliwych ukadw ustawienia apek na wirnikach maszyny. Bya to pierwsza wskazwka pozwalajca domyla si, na jakich zasadach maszyna Lorenza generowaa kod. Aeby opracowa struktur maszyny Lorenza, potrzebne byy umiejtnoci drugiego deszyfranta, modego chemika z Cambridge Billa Tuttea, ktry przekwalifikowa si na matematyka. Na pocztku 1942 roku deszyfranci zrozumieli dziaanie maszyny Lorenza na tyle, e byli w stanie j odtworzy. Pozosta problem odkrycia ustawienia k w pozycji startowej przy kadej wiadomoci wysyanej przez kolejnych niemieckich operatorw. Aby odkodowa pozycje startowe k dla jednej wiadomoci o dugoci tysica sw, potrzeba byo zespou ponad pidziesiciu deszyfrantw pracujcych przez dwa do trzech miesicy. W takiej sytuacji starszy deszyfrant z Bletchley Max Newman wpad na pomys zmechanizowania tej czci procesu odszyfrowywania. Poproszono o pomoc fizykw z zespou centrum badawczego Post Office na Dollis Hill i ju po kilku miesicach fizycy opracowali szereg prymitywnych maszyn zwanych Heath Robinsons, ktre do przetwarzania informacji korzystay z podwjnej tamy dalekopisowej. Urzdzenia te stanowiy wczesn wersj Collosusa. Pojawia si jednak stale problem z synchronizacj tam, przez co nie udawao si pracowa szybko i skutecznie. Starszy inynier z Post Office, Tommy Flowers, wbrew powszechnie panujcym w tamtych czasach opiniom wierzy, e elektroniczne urzdzenie korzystajce z setek lamp elektronowych moe przez dugi czas pracowa bez usterek. Rozwiza problem, konstruujc urzdzenie bdce w zasadzie komputerem we wspczesnym rozumieniu tego sowa.

Zastosowano w nim 1500 lamp, jak rwnie wiele innych elektronicznych urzdze pozwalajcych odtwarza stany binarne, czyli zerojedynkowe. Rozwizywao to problem podwjnej tamy. Flowers wraz z zespoem zbudowali pierwszego Colossusa zaledwie w jedenacie miesicy. atwo wsppracy dwch organizacji Post Office oraz wielkiego zespou kryptoanalitykw z Bletchley Park ukazywaa wyrany kontrast w stosunku do penej marnotrawstwa rywalizacji panujcej w Rzeszy. Dowdcy z Bletchley nie byli przygotowani na pokrycie kosztw, jednak dyrektor biura bada Post Office wierzy we Flowersa i jegozesp i w to, e prace nad Colossusem zmieszcz si w jego budecie. Pierwszy dziaajcy elektroniczny komputer zosta zastosowany do naprawd wanych zada, zwaszcza w zestawieniu z milionami komputerw, z ktrych korzystano wiele lat pniej. Colossus generowa strumienie klucza, czyli sekwencj symboli na kkach niemieckiej maszyny Lorenza, wewntrz wasnych obwodw elektrycznych. Odczytywa przechwycone wiadomoci z szybkoci 5 tys. znakw na sekund, porwnujc tam przechwyconego zakodowanego tekstu z owymi wewntrznymi strumieniami klucza. Nastpnie wykorzystujc skomplikowane korelacje krzyowe, odnajdywa pozycje startowe kek dla konkretnej zaszyfrowanej wiadomoci. Informacje uzyskane dziki Colossusowi upewniy aliantw o tym, e Hitler pokn przynt z podstpnie przygotowanym planem oszustwa w miesicach poprzedzajcych ldowanie aliantw w Normandii (DDay). W ramach tego planu na poudniowym wybrzeu Anglii zbudowano dekoracj z kartonowych czogw i innych si inwazyjnych w celu przekonania Niemcw, e alianci zamierzaj ldowa na plaach pod Pas de Calais. W rezultacie Niemcy nie przygotowali si na desant na plaach Normandii. Colossus rozszyfrowa take wiadomoci wysyane przez marszaka polnego Karla von Rundsteta, ktry po DDay wyda rozkaz zatrzymania dywizji pancernych w rezerwie w Belgii zamiast pozwoli im wzi udzia w natarciu na aliantw w kierunku poudniowym. Dao to aliantom wiksz pewno, jeli chodzi o przebieg inwazji bez rozpraszania si w celu przeciwdziaania atakowi duej liczby czogw. 22. Kopenhaga W niedziel 15 wrzenia 1941 roku Werner Heisenberg podrowa z Berlina do okupowanej Danii. Oficjalnym celem jego podry byo uczestnictwo w serii wykadw powiconych astrofizyce w niemieckim instytucie propagandowym w Kopenhadze; jednak prawdziwym celem byo spotkanie ze swym starszym mentorem i koleg Nielsem Bohrem.

W tym czasie Niemcy odnosili na wojnie znaczne sukcesy. Upada Polska, Francja i Niderlandy, a Wehrmacht przedziera si przez rosyjskie terytoria, pokonujc rosyjskie armie. Wygldao na to, e niemiecka hegemonia w Europie stanowi fait accompli. Armie Hitlera wydaway si nie do zatrzymania, a Stany Zjednoczone najwyraniej postanowiy trzyma si z dala od wojny. We wrzeniu 1941 roku Heisenberg mg spokojnie zakada, e wojna ju dugo nie potrwa, e Niemcy zwyci i e niemiecka fizyka znacznie wyprzedzi rozwj bada w Wielkiej Brytanii i w Stanach Zjednoczonych. Biorc pod uwag wiele nierozwizanych trudnoci, cakiem prawdopodobne, e Heisenberg nie uwaa za moliwe wykorzystanie energii atomowej do celw pokojowych czy wojennych przed zakoczeniem wojny. W 1941 roku w Niemczech nie stosowano jeszcze adnej metody oddzielania U-235 od naturalnego uranu, ale nawet gdyby Niemcy potrafili to uczyni w bliej nieokrelonej przyszoci, przekraczaoby to moliwoci przemysu. W 1939 roku sam Niels Bohr mwi, e trzeba by zamieni cae Stany Zjednoczone w jedn wielk fabryk, eby otrzyma potrzebn ilo wzbogaconego uranu. Poniewa Heisenberg nie mia dokadnych informacji o masie krytycznej (naukowcy wci jeszcze myleli w kategoriach ton), zatemkwestia zaangaowania odpowiednich si i czasu potrzebnego do otrzymania takiej iloci U-235, eby mona byo wyprodukowa bomb, bya w tamtym czasie spraw bliej nieokrelonej przyszoci. Wiedzia jednake, e bomba moe zosta wykonana z plutonu wyprodukowanego w rektorze, ale i tu pojawiao si wiele trudnych do pokonania problemw. Nie zbudowano jeszcze takiego reaktora, a poza tym nawet majc dostp do plutonu, niemieccy naukowcy atomowi nie mieli precyzyjnego pomysu, jak zbudowa bomb. Dla dalszych rozwaa, zrozumienia i opisu rozmowy, jaka odbya si midzy Bohrem a Heisenbergiem, wany jest wczesny stan wiedzy Heisenberga na temat fizyki bomby atomowej. Z czasem ich odrbne wersje tych rozmw bd mie zasadnicze znaczenie dla sumienia przynajmniej jednego z nich: Nielsa Bohra. Istniej rne wersje na temat tego, gdzie owe rozmowy dotyczce fizyki atomowej miay miejsce. Jednak jeden dotychczas niepublikowany list napisany przez Heisenberga zdaje si rzuca na to wicej wiata.1 Heisenberg napisa list do ony we wrzeniu, podczas trzeciego tygodnia swego pobytu w Kopenhadze. List powstawa w trzech etapach: we wtorek, w czwartek wieczr i w sobot przed odjazdem. Pisa, e po przyjedzie do Kopenhagi w poniedziaek musia ze stacji pdzi przez cae miasto pod bezchmurnym i gwiadzistym niebem do domu Nielsa Bohra.2

Pisa, e rozmowa szybko zesza na tematy zwizane z ludmi i nieszczciami tamtych czasw; pniej napisa, e przesiedzia dugi czas z Bohrem. Ju po pnocy Bohr odprowadzi go do tramwaju. Dwa dni pniej, we rod, ponownie odwiedzi Bohra w jego domu. Relacjonowa onie, e podczas rozmowy bya obecna moda Angielka, ale taktownie wycofaa si podczas dyskusji politycznej, gdy czu si zobowizany do obrony naszego systemu.

Najprawdopodobniej inna rozmowa, ta sawna, co do ktrej mieli si pniej rni, miaa miejsce wanie tego wieczora, gdy wyszli z domu, aby znowu zapa tramwaj dla Heisenberga wracajcego do hotelu. Pniej, oprcz innych spotka, ktre odbyy si w instytucie Nielsa Bohra, nastpio trzecie spotkanie o charakterze towarzyskim (o ktrym w ogle nie byo wiadomo, dopki nie ujawniono tego listu), podczas ktrego nie byo midzy nimi adnych spi. Przy tej okazji Bohrczyta na gos, Heisenberg za gra na pianinie sonat Adur Mozarta, ktra koczy si synnym Alla Turca. Pniej powrcimy jeszcze do tego najwyraniej serdecznego spotkania. Heisenberg w towarzystwie swojego modszego kolegi Weizskkera odwiedzi Kopenhag w zwizku z sukcesem (wedle propagandzistw nazistowskich) wczeniejszej wizyty Weizsckera w marcu 1941 roku. Przy tej okazji Weizscker wygosi przemwienie w Duskim Towarzystwie Fizycznym i Astronomicznym na temat bardzo odlegy od wojny Hitlera: Czy wiat jest nieskoczony w czasie i przestrzeni?. Niewtpliwie celem byo zdobycie serc i umysw duskich intelektualistw oraz naukowcw, a szczeglnie tych ze synnego Instytutu Nielsa Bohra. W marcu Weizscker przyj take zaproszenie do wygoszenia odczytu pt. Zwizek fizyki kwantowej z filozofi Kanta. Po ktni z Ministerstwem Edukacji Rzeszy kancelaria partii udzielia rwnie Heisenbergowi zezwolenia na podr do Kopenhagi, pod warunkiem e bdzie trzyma si w cieniu.3 Duscy naukowcy przyjli Heisenberga do chodno. Kiedy w pitek wygasza swj pierwszy wykad na temat promieniowania kosmicznego, obecnych byo zaledwie kilka osb z niemieckiej kolonii w Kopenhadze. Naukowcy z Instytutu Bohra zbojkotowali wystpienie. Jednak podczas tej wizyty Weizscker towarzyszy dyrektorowi Niemieckiego Instytutu Kultury, ktry odwiedzi Instytut Bohra. Przy tej okazji Weizsckerjak opisuj Duczycy, wymusi spotkanie midzy dyrektorem Niemieckiego Instytutu Kultury a niezbyt skorym do spotkania Bohrem.4 Bohr nie chcia, aby kto zauway, e przyjani si z Niemcami. Wedug asystenta Bohra Stefana Rozentala Heisenberg w czasie swojego pobytu kilkakrotnie przychodzi na lunch do Instytutu Bohra, obrazi gospodarzy, sugerujc, e dla Niemcw wane jest wygranie tej wojny. Podczas jednego z nich pozwalajc sobie na

obraliwe uwagi i mwic, e wojna jest biologiczn koniecznoci. W pniejszych latach Bohr wspomina, e Heisenberg twierdzi, e zwycistwo Hitlera jest nieuniknione i e niemdrze byoby w to wtpi.5 Bohr najwyraniej by zy na Heisenberga za te uwagi, ale jak ju zauwaylimy, mia niejedn okazj do wsplnych spotka: mogli si na przykad obaj wybra na spacer, gdzie mogli rozmawia bez przeszkd. adna z ich rozmw nie zostaa przelana na papier, ale istnieje anegdota o tym, jak Heisenberg naszkicowa na kartce papieru rysunek reaktora jdrowego - a moe bomby atomowej - i przekaza go Bohrowi. Pniej Heisenberg upiera si, e ich najwaniejsza rozmowa miaa miejsce w trakcie spaceru,6 podczas gdy Bohr utrzymywa, e rozmawiali w jego gabinecie.7 Jakkolwiek byo, rozmowa zacza si od wymiany zda na temat zniszcze w Polsce. Bohr uzna inwazj za co niewybaczalnego, podczas gdy Heisenberg uwaa, e Niemcy pokazali, na ile s askawi, traktujc Francj o wiele agodniej. Heisenberg posun si dalej, mwic, e jego zdaniem nieuchronne zwycistwo nad Rosjjest czym godnym pochway. Pniej jednak zmieni taktyk, namawiajc Bohra na nawizanie kontaktw z niemieckimi urzdnikami w Danii, aby zabezpieczy si na wypadek, gdyby okupacja Skandynawii przybraa ostrzejsze formy. Bohr by czciowo ydowskiego pochodzenia. W tym momencie Heisenberg wedug jego wasnej relacji zmieni temat, pytajc, czy Bohr uwaa za waciwe badania nad uranem w czasie wojny. Na co Bohr odpowiedzia: Naprawd sdzisz, e rozszczepienie uranu moe zosta wykorzystane do skonstruowania broni?.8 Heisenberg podawa po wojnie rne odpowiedzi na to pytanie. By konsekwentny w tym sensie, e powiedzia Bohrowi, co wie na temat zwizku midzy rozszczepieniem uranu a bomb co nie byo czym szczeglnie nowym, poniewa spekulacje na ten temat byy publikowane ju dwa lata wczeniej i mona byo o tym przeczyta w New York Times. Pniej wspomina, e bra udzia w badaniach nad broni jdrow, ale piszc w 1957 roku do Roberta Jungka, autora ksiki Janiej ni tysic soc, wyjania, e powiedzia do Bohra: Wiem, e istnieje taka moliwo, ale trzeba by ogromnego wysiku technicznego, ktry miejmy nadziej - nie bdzie moliwy w czasie wojny.9 W swoich wspomnieniach Physics and Beyond pisze, e Bohr by tak przeraony, e nie zapamita najwaniejszej rzeczy, czyli tego, e trzeba by ogromnego wysiku technicznego. Heisenberg pisa, e stara si o tym powiedzie, poniewa dawao to fizykom moliwo decydowania o tym, czy w ogle rozpoczyna produkcj bomby atomowej. Naukowcy mogli to uczyni. Heisenberg wspomina, jak mwi Bohrowi, eby powiadomi swoje rzdy, e bomba atomowa pojawi si zbyt pno, aby zastosowa j w tej wojnie, i dlatego praca nad jej budow odrywa ich od

pracy. W kocu Heisenberg wyoy karty na st w swoim licie do Roberta Jungka: Pniej jeszcze raz poprosiem Bohra, czy ze wzgldu na oczywiste kwestie moralne nie byoby moliwe, aby fizycy uzgodnili midzy sob e nie powinno si prbowa budowa bomb atomowych, ktrych koszt byby niewyobraalnie wielki.10 Zdaniem Heisenberga Bohr najey si, syszc t sugesti. Prawie wier wieku pniej Heisenberg tumaczy reakcj Bohra w wywiadzie udzielonym Davidovi Irvingowi, kontrowersyjnemu historykowi oraz autorowi pozycji The German Atom Bomb. Heisenberg powiedzia Irvingowi, e pomys fizykw, aby nie bra udziau w budowie bomb atomowych, wyda si Bohrowi szalenie nierozsdny i rwnoznaczny z prohitlerowskimi [...] sympatiami z mojej strony. Heisenberg powiedzia jednak Irvingowi, e, jeli wyprodukowalibymy bomby atomowe, doprowadzilibymy do strasznych zmian na wiecie. Nie wiadomo, co by z tego wyniko. Baem si wszystkiego, rwnie i takiej moliwoci.11 Niepublikowane listy Bohra Margarethe, ona Bohra, w sztuce Michaela Frayna Copenhagen pyta na samym pocztku: Po co przyjecha do Kopenhagi?. Historyk Paul Lawrence Rose, najsurowszy z krytykw Heisenberga, uwaa, e Heisenberg pojecha do Kopenhagi, eby nakoni swego mentora do udziau w prowadzonych przez nazistw badaniach atomowych. Jak mwilimy, w 1941 roku wygldao na to, e Hitler podbi ca Europ i Wschd. Dlatego tym, co niepokoio Bohra zdaniem Rosea, nie by lk, e Niemcy wkrtce zbuduj bomb atomow ale raczej uczucie niesmaku, e Heisenberg zamierza prowadzi badania atomowe w nadchodzcym Pax Nazica.12 Z drugiej strony Thomas Powers, autor ksiki Heisenbergs War, utrzymuje, e Heisenberg przekaza aliantom wyran informacj: Niemcy byli zainteresowani bomb. Zdaniem Powersa Heisenberg zdradzi najwaniejszy fakt dotyczcy niemieckiego planu budowy bomby - mianowicie fakt, e taki plan istnieje. Heisenberg za porednictwem Bohra ujawni aliantom kierunek niemieckich bada, tak wic jawi si jako niezwyky bohater.Nowe dowody pochodzce z archiwum Nielsa Bohra w Kopenhadze zdaj si jednak wskazywa, e jeli chodzi o samego Bohra, co zaszo midzy nimi, co, co drczyo go w nastpnych latach. W czasie wojny i po jej zakoczeniu niektrzy z czoowych fizykw atomowych po stronie aliantw byli zaniepokojeni tym, co robi, i czuli potrzeb jakiego usprawiedliwienia swoich bada. Widzielimy, jak na przykad Otto Frisch pisa, e kci si z jego sumieniem refleksja, i Niemcy prawdopodobnie d do tego, aby zbudowa bomb jako pierwsi. Widzielimy, jak Einstein, czowiek o pokojowych przekonaniach, zachca prezydenta Roosevelta, aby ten podj dziaania w oparciu o fakt, e niemieccy fizycy powicaj si

badaniom atomowym. W dalszym cigu niniejszej relacji zobaczymy, jak fizyk Joseph Rotblat zrezygnowa ze stanowiska w amerykaskim laboratoriom w Los Alamos, jak tylko zda sobie spraw, e Niemcomdaleko do posiadania broni atomowej. Innymi sowy usprawiedliwienie bada nad bomb w oczach wybitnych naukowcw od Leona Szilarda do Josepha Rotblata opierao si na przekonaniu, e Niemcy mog ich wyprzedza. Poradzili sobie z moralnymi skrupuami, rozwaajc przeraajcy pomys, e Hitler moe by pierwszy i zmusi wiat do kapitulacji. Jak to wszystko wpyno na Bohra? Bohr, kulturalny czowiek o midzynarodowej renomie, wyjtkowo uwraliwiony na kwestie polityczne i moralne, by najwyraniej gboko poruszony. Ale trzeba byo przestudiowa szereg dokumentw z jego archiwum w Kopenhadze, eby dokadnie oceni rozmiary i natur jego zaniepokojenia. W trwajcej od dawna dyskusji na temat spotkania w Kopenhadze czsto si mwi o szkicu nigdy niewysanego listu Bohra do Heisenberga, ktry mgby rzuci wiato na opinie Bohra. Ujawnione dokumenty obejmuj jedenacie niewysanych listw. Najbardziej interesujcy z nich dotyczy gwatownego sprzeciwu Bohra wobec listu, jaki Heisenberg w roku 1957 wysa do Roberta Jungka, autora ksiki Janiej ni tysic soc. Wielce interesujcy jest fakt, e Bohr powtarza i podkrela oraz wykrela liczne fragmenty, co dowodzi jego zatroskania wraeniami, jakie pozostawiy jego rozmowy z Heisenbergiem i reperkusjami tych wrae. Zgodnie z listem Heisenberga do Jungka, tak powiedzia do Bohra:Gdyby [bomb atomow] mona byo atwo zbudowa, fizycy nie byliby w stanie si temu przeciwstawi. Taka sytuacja zapewniaa w owym czasie fizykom decydujcy wpyw na dalsze badania, poniewa mogli przekonywa rzdy, e w czasie trwania wojny bomby prawdopodobnie nie bd dostpne. Heisenberg powiedzia Jungkowi, e zbudowanie bomby atomowej jest w zasadzie moliwe, ale wymagaoby ogromnego zaangaowania technicznego, ktrego miejmy nadziej, nie uda si zrealizowa podczas tej wojny.13 Ale w wielu szkicach niewysanych listw Bohr wyraa przekonanie, e Heisenberg w adnym razie nie da mu do zrozumienia, e niemiecki program broni atomowej ma opnienia, lecz e pen par posuwa si naprzd. Jednak w jednym z pierwszych szkicw Bohr przyznaje, e Heisenberg mwi na ten temat w sposb niejasny. Odnony tekst brzmi nastpujco: Pamitam take wyranie [...] jak mwie w niejasny sposb, co mogo tylko wywoa wraenie, e w Niemczech robi wszystko, co moliwe, aby opracowa bro

atomow, i nie ma potrzeby mwi o szczegach, poniewa znasz je doskonale, jako e ostatnie dwa lata spdzie, pracujc nad tymi przygotowaniami.14 Jednak w kolejnym szkicu Bohr ju nie wspomina o niejasnociach i wyraa pewno, nie pozostawiajc miejsca na wtpliwoci czy nieporozumienia: Pamitam dobrze przebieg tych rozmw [...] kiedy bez wstpw poinformowae mnie, e wedug twojego przekonania wojna, gdyby trwaa dostatecznie dugo, zostaaby rozstrzygnita przy pomocy broni atomowej, a ja nie wyczuem choby najmniejszej aluzji, e ty sam i twoi przyjaciele zmierzacie w innym kierunku.15 W nastpnym szkicu zatytuowanym uwagi do Heisenberga wspomina o konsekwencjach tych silnych wrae. Piszc o ucieczce do Szwecji, a stamtd do Anglii jesieni 1943 roku, oznajmia:Pytanie, jak daleko zaszy Niemcy, byo oczywicie ogromnie wane zarwno dla fizykw, jak i dla rzdw. Miaem okazj przedyskutowa t kwesti zarwno z angielskim wywiadem, jak i z czonkami brytyjskiego rzdu i oczywicie przekazaem wszystkie nasze dowiadczenia, a zwaszcza wraenie, jakie odniosem podczas twojej wizyty w Kopenhadze.16 Wspomina take, e w 1943 roku dowiedzia si po raz pierwszy o ju wtedy zaawansowanym amerykaskoangielskim programie atomowym. W jeszcze jednym szkicu, podkrelajc bardzo silne wraenie, Bohr pisze: Dodae, moe dlatego, e miaem wtpliwoci [na temat postpw niemieckiego programu bomby atomowej], e musz zrozumie, i w ostatnich latach zajmowae si niemal wycznie tym problemem i nie miae wtpliwoci, e mona to zrobi.17 Jednak w pniejszym szkicu pisze po raz pierwszy: Mimo wszystko rozmowy z aliantami na temat niemieckich postpw w dziedzinie fizyki atomowej tak czy owak nie miay decydujcego wpywu, poniewa ju wtedy byo zupenie jasne, e nie istniaa moliwo realizacji tak wielkiego przedsiwzicia w Niemczech przed zakoczeniem wojny.18 W tym miejscu podkrela, e jego raport - i silne wraenie, jakie wywary na nim niemieckie postpy - mg nie mie adnych konsekwencji dla planw aliantw, poniewa zdaniem Bohra wiedzieli oni, e Niemcy pozostaj w tyle. Moim zdaniem znaczenie tych szkicw polega na tym, e pokazuje niepokj Bohra, i jego raporty z 1943 roku dla Anglikw i Amerykanw na temat postpw niemieckiego programu atomowego mogy spowodowa nieuzasadnione naukowe i polityczne

przyspieszenie realizacji alianckiego programu atomowego. Czytajc midzy wierszami, Bohr wydaje si drczy sugesti (wyranie sformuowan w licie Heisenberga do Jungka), e le

zrozumia Heisenberga i e fakt ten mg pobudzi aliantw do dziaania.Najbardziej wtpliwym elementem jego szkicw jest twierdzenie, e jesieni 1943 roku aliancki wywiad wiedzia, e Niemcy nie osignli adnych postpw w badaniach nad bomb atomow i z pewnoci nie byli zdolni do jej skonstruowania przed zakoczeniem wojny. Alianci nie dysponowali wiedz na temat niepowodzenia niemieckiego programu a do grudnia 1944 roku, gdy grupa wywiadowcza o nazwie Alsos przybya do Strasburga. Jesieni 1943 roku nikt take nie wiedzia, jak dugo jeszcze potrwa wojna. Wedug mnie szkice Bohra dowodz, e fizyk ten odnis wraenie, i Heisenberg da w zawoalowanej formie do zrozumienia, e Niemcy pracuj nad bomb atomow. Jak widzielimy, wiadomo ta w 1941 roku nie zaniepokoia go tak bardzo, eby nie spdzi caego sobotniego popoudnia w towarzystwie Heisenberga, czytajc na gos i suchajc muzyki. I dopiero z perspektywy czasu, ju po wojnie, zacz si zastanawia nad etyk i polityk dotyczc bomby atomowej, po zbombardowaniu Hiroszimy i Nagasaki, tym bardziej e stao si jasne, e niemiecka bomba okazaa si niewypaem. Powtarzajce si w tych szkicach usprawiedliwienia dowodz niepokoju sumienia. Czy to moliwe, wydaje si myle, e jego raporty dotyczce wrae wyniesionych z rozmw z Heisenbergiem, przekazane aliantom w 1943 roku, mogy mie wpyw na determinacj, z jak ci ostatni prowadzili badania nad bomb? Wycieczka Heisenberga do Kopenhagi i jego rozmowy z Bohrem byy rdem kontrowersyjnych, dugotrwaych dyskusji na temat tego, czy hitlerowscy naukowcy byli w stanie i zamierzali zbudowa bomb atomow. Jak pisze historyk Mark Walker: pytania typu co by byo nie maj definitywnych odpowiedzi i moe wanie z tego powodu mitowi niemieckiej bomby atomowej przypisano wyjtkowe, cho nieprzekonujce znaczenie: mitycznej rozmowie Wernera Heisenberga z jego duskim koleg, przyjacielem i mentorem Nielsem Bohrem, ktra miaa miejsce w okupowanej Kopenhadze jesieni 1941 roku.19 Wydaje mi si, e Walker ma zupen racj, poniewa dyskusja w znacznej mierze dotyczy intencji i stanu wewntrznego sumie dwojga ludzi. Ale mimo to dyskusja ta dotyczy take faktu, jak alianccy i niemieccy naukowcy powinni byli si zachowa i jak rzeczywicie si zachowali. Wydaje mi si, e w wietle listw Bohra zainteresowanie t spraw pozwala na skupienie si nie tylko na sumieniu Heisenberga, lecz take na penych zaniepokojenia wnioskach Bohra, jednego z najuczciwszych naukowcw na wiecie, ktry w przeciwiestwie do Heisenberga pozostawi dowody swoich wewntrznych rozterek (cho sytuacja ta moe ulec zmianie, gdy rodzina Heisenberga ujawni niepublikowane listy Heisenberga).

Nieustanne poprawki, jakby wywoane rozdranieniem, wskazuj, e Bohr nie by w stanie zaakceptowa faktu, e mg by le zrozumie Heisenberga i w rezultacie da aliantom bodziec do stworzenia bomby atomowej. Jednake do tej pory nie mamy ostatecznej opinii w stosunku do Heisenberga. Dania nie jest jedynym krajem, jaki odwiedzi Heisenberg w okupowanej Europie po roku 1941; odwiedzi take Holandi i Polsk, gdzie jego dziaania zrodziy wiele pyta dotyczcych motyww jego postpowania. Pod koniec wojny Heisenberg i najwybitniejsi fizycy niemieccy zamieszani w realizacj nazistowskiego programu atomowego byli trzymani w jednym z domw w okolicach Cambridge. W pokojach zaoono podsuch i ich rozmowy mona byo ledzi. W wietle pniejszych wydarze powrcimy do pytania o Heisenberga i jego dziaania: czy by bohaterem, ajdakiem, czy po prostu kolaborantem. 23. Speer i Heisenberg W grudniu 1941 roku, trzy miesice po powrocie Heisenberga z Kopenhagi, szef programu badawczego armii Erich Schumann powiedzia niemieckim naukowcom zajmujcym si uranem, e ich badania otrzymaj wsparcie, zakadajc, e istnieje realna szansa ich zastosowania w moliwej do przewidzenia przyszoci.1 Naukowcy mieli napisa raport o swoich postpach i na luty 1942 roku wyznaczono termin spotkania powiconego tej sprawie. W raporcie stwierdzono, e: W obecnej sytuacji powinno si poczyni przygotowania do technicznego rozwoju i wykorzystania energii atomowej. Ogromne znaczenie, jakie to ma dla caej gospodarki, a szczeglnie dla Wehrmachtu, uzasadnia wstpne badania, tym bardziej e nad tym zagadnieniem intensywnie pracuj wrogowie, a zwaszcza Ameryka.2 Wedug raportu zbudowanie niemieckiej bomby atomowej zaleao od techniki rozdzielania izotopw lub od uzyskania plutonu z pracujcego reaktora, co z kolei zaleao od zaopatrzenia w niezbdne materiay. W tym miejscu nastpio dramatyczne rozejcie si drg, jakimi poday programy aliantw i Niemcw. Przeom dokonany przez Frischa i Peierlsa w Wielkiej Brytanii z technicznego punktu widzenia polega na powizaniu szybkich neutronw z szybkoci reakcji w U-235. To wanie inicjatywa FrischaPeierlsa popchna do przodu amerykaski program budowy bomby atomowej, cho do jego realizacji potrzeba byo jeszcze 500 milionw funtw lub dwch miliardwdolarw. Jednak w Niemczech nie wzito pod uwag odkrycia Frischa i Peierlsa.

Na armii raport fizykw nie zrobi wikszego wraenia: obcito fundusze, a badania przekazano z powrotem do Instytutu Fizyki Cesarza Wilhelma. W kwietniu 1942 roku Abraham Esau, szef dziau fizyki agencji badawczej w Ministerstwie Edukacji, obj nadzr nad projektem uranowym. W midzyczasie w Berlinie midzy 26 a 28 lutego 1942 roku odbyy si dwa spotkania dotyczce bada jdrowych. Na jednym z nich Heisenberg przedstawi artyku pt. Teoretyczne podstawy produkcji energii z rozszczepienia uranu. Na spotkaniu obecny by szef edukacji i nauki Bernhard Rust. Heisenberg przedstawi w miar przystpn i optymistyczn prezentacj zagadnienia rozszczepienia jdra atomowego oraz moliwoci obronnych. Powiedzia na tym spotkaniu: Jeeli mona by zgromadzi ilo uranu 235 na tyle du aby ucieczka neutronw z jego powierzchni bya maa w porwnaniu z wewntrznym mnoeniem neutronw, wwczas w bardzo krtkim czasie liczba neutronw znacznie si zwikszy i caa energia rozszczepienia uranu - okoo 15 bilionw kalorii na ton - zostanie uwolniona w uamku sekundy. Czysty uran 235 naley zatem uwaa za materia wybuchowy o niewyobraalnej sile.3 Wspomnia take o bombie plutonowej. Mwic o reaktorze, zauway: W wyniku przemiany uranu wewntrz reaktora tworzy si nowy pierwiastek (o liczbie atomowej 94), ktry najprawdopodobniej jest rwnie wybuchowy jak uran 235 i odznacza si rwnie kolosaln moc.4 Biorc pod uwag, e wci byo wiele niewiadomych, wcznie z prawidow wartoci masy krytycznej, wystpienie wydawao si obliczone na wywoanie

zainteresowania oraz wielkich oczekiwa. Czy Heisenberg stara si o uzyskanie odpowiednich funduszy potrzebnych na zbudowanie bomby? Kiedy w czerwcu tego samego roku Albert Speer zaproponowa praktycznie nieograniczone rodki, Heisenberg odrzuci jego propozycj. Speere moliwe, e by po prostu zainteresowany jedynie zdobyciem przychylnoci w celu utrzymania wanej pozycji w fizyce atomowej, ale jednoczenie dostrzega fakt, e niemieckie armie nie odnosiy ju takich sukcesw w Rosji, a do wojny przystpili Amerykanie ze swoj potg przemysow. W miar jak Heisenberg przejmowa coraz wiksz odpowiedzialno za program fizyki atomowej, bra rwnie na siebie coraz wiksz liczb dodatkowych obowizkw. Z trudem udawao mu si skupi na zadaniu, ktre powinno pochania cajego energi. W grudniu 1941 roku skoczy czterdzieci lat i w roku 1942 najwyraniej w wikszym stopniu pochaniay go filozoficzne spekulacje ni fizyka eksperymentalna. W tyme roku znalaz czas na wygaszanie wykadw oraz pisanie esejw o bezradnoci jednostki w obliczu midzynarodowych konfliktw i zmaga. Jednostka nie moe do tego

wnie nic - pisa - poza wewntrznym przygotowaniem si na zmiany, ktre nastpi bez jej udziau.5 Doradza pomaganie innym, zauwaajc przy tym, e niewiele mona zrobi poza akceptacj wasnego losu. Jednostka jest zwolniona od odpowiedzialnoci za wydarzenia zewntrzne: Nam nie zostaje nic poza najprostszymi sprawami: powinnimy sumiennie wypenia nasze obowizki i realizowa zadania, nie pytajc zbyt wiele po co i dlaczego. Powinnimy przekaza nastpnemu pokoleniu to, co wydaje si nam pikne, odbudowa to, co zostao zniszczone, i mie wiar w innych ludzi.6 Speer kieruje produkcj broni 7 lutego 1942 roku, trzy tygodnie przed wygoszeniem przez Heisenberga wykadu na temat moliwoci broni atomowej, Albert Speer przebywa w Wilczym Szacu - kwaterze gwnej Hitlera, skd Fiihrer jako gwnodowodzcy osobicie kierowa wojn na rosyjskim froncie. Kiedy przyby Speer, Fritz Todt, minister uzbrojenia i amunicji, przebywa ju w schronie. Z pomieszczenia dochodziy krzyki i kiedy wyoni si z niego minister, zdaniem Speera wyglda na spitego i zmczonego po dugiej dyskusji.7 Napicie midzy Todtem a Hitlerem utrzymywao si ju od miesicy. Todt uwaa, e biorc poduwag gospodark, dostawy amunicji, zasoby ludzkie i materialne, wojny nie da si wygra. Jedynym wyjciem dla Niemiec byo zawarcie porozumie politycznych. Jednak Hitler nadal wierzy, e zwycistwo nie jest kwesti uzbrojenia ale siy woli.8 Speer przez chwil rozmawia z Todtem. Minister zaproponowa architektowi miejsce w samolocie, ktrym mia nazajutrz rano lecie do Berlina. Speer przyj zaproszenie. Hitler wezwa Speera dopiero 0pierwszej w nocy. Zdaniem Speera Hitler wyglda na zmczonego. By przygnbiony a do chwili, gdy rozmowa zesza na tematy zwizane z planami architektonicznymi. Wwczas Fhrer si rozpromieni 1obaj mczyni rozmawiali o planowanych projektach do trzeciej nad ranem. Z powodu pniej pory Speer zmieni zdanie, postanowi duej pospa i nie lecie z Todtem. Todt by jedynym pasaerem samolotu i zgin, kiedy samolot eksplodowa podczas startu. Podjto dochodzenie i wyeliminowano moliwo sabotau, jednak w autobiografii Speer pisze, e istniay przesanki wskazujce na moliwo zabjstwa.9 Tego samego popoudnia Hitler wezwa Speera i przekaza mu liczne obowizki Todta. Sdziem, e wyrazi si niedokadnie, dlatego odpowiedziaem, i doo stara, aby zastpi dr. Todta w jego przedsiwziciach budowlanych. - pisa Speer. Nie - sprostowa

Hitler - we wszystkich jego funkcjach, rwnie jako ministra do spraw uzbrojenia.10 Tak wic Speer w wieku trzydziestu siedmiu lat znalaz si w sytuacji wymagajcej najwyszej odpowiedzialnoci za nauk i technologi Trzeciej Rzeszy. Jednak ju po zaakceptowaniu rozkazu Fhrera Goering wybuch w obecnoci Hitlera (Speer pisze, e marszaek Rzeszy nie traci czasu, pdzc do Kwatery Gwnej ze swojej leniczwki oddalonej o 100 km od Wilczego Szaca), twierdzc, e to on powinien przej obowizki Todta w ramach planu czteroletniego. Napicie, jakie istniao midzy Goeringiem a Todtem wskazywao raz jeszcze na bezproduktywn rywalizacj, do ktrej zachca Hitler w ramach swojej dyktatury. Speer komentowa: Jako minister uzbrojenia dr Todt mg realizowa zadania postawione przez Hitlera jedynie poprzez bezporednie rozkazy przekazywane dalej do przemysu. Z kolei Goering jako komisarz planu czteroletniego czu si odpowiedzialny za cao gospodarki wojennej.11Speer zaj si reorganizacj chaotycznej i podlegajcej silnym naciskom produkcji uzbrojenia w sytuacji, gdy losy wojny zdaway si odwraca. Chocia Speer nie posiada dowiadczenia Todta, dysponowa jednak licznymi zdolnociami i mia technokratyczne podejcie do problemw. Ojciec Speera by architektem, a jego syn Albert cieszy si przywilejami, na ktre midzy innymi skaday si lekcje prywatnej guwernantki. Speer ju w szkole lubi statystyk, a bdc dzieckiem, przejawia pasj do samochodw, sterowcw oraz wykazywa techniczne zamiowania w wiecie, ktry wwczas nie by zbyt stechnicyzowany.12 By najlepszym matematykiem w szkole i mia zamiar studiowa matematyk na uniwersytecie, ale jego ojciec przedstawi przekonujce argumenty przeciwko tej opcji - pisa Speer - i musiabym nie by matematykiem dobrze obeznanym z prawami logiki, gdybym nie da si przekona tym argumentom. Studiowa w Instytucie Technologii w Karlsruhe, Monachium i Berlinie. W Berlinie, jeszcze bdc studentem, usysza przemawiajcego Hitlera i przekonaa go mieszanina rozsdnej skromnoci i hipnotycznej argumentacji. Speer zosta czonkiem NSDAP w 1931 roku. A pocigaa go nie tyle nazistowska polityka, ile osobowo Hitlera oraz sia, z jak potrafi wciela w ycie swoje ambitne wizje architektoniczne. Jako minister do spraw uzbrojenia i amunicji Speer w sytuacji gdy w 1942 roku Ameryka przyczya si do wojny, a na rosyjskim froncie sytuacja stale si pogarszaa, potrafi wprowadzi innowacje, uruchamiajc niewykorzystane zasoby i ograniczajc produkcj na rynek wewntrzny,a jednoczenie zwikszajc zatrudnienie kobiet i cigajc inynierw z frontu do kraju. W swoich wspomnieniach pisze, e nacisk i wymogi w czasach reimu zniszczyy wszelk spontaniczno.13 Pragn zachci do gospodarki wolnorynkowej, ktra nagradzaaby inicjatyw. Byo to odwrceniem zasady Fuhrerprinzip,

na ktrej zbudowana bya Trzecia Rzesza. Byem krytykowany z rnych stron, ale najtrudniej byo pogodzi si z krytyk oddoln.14 Po wojnie Speer pisa, e jego sukces zalea od entuzjazmu tysicy technikw stymulowanych nowym zakresem odpowiedzialnoci, do jakiej zachca w czasach gospodarki wojennej. Zasadniczo - pisa - wykorzystaem czste w zawodach technicznych zjawisko lepego powicenia si zadaniu.15 Mogo to si take odnosi do Heisenberga. To o czym Speer nie pisa, to morderczy wyzysk robotnikwprzymusowych w niemieckim przemyle, ktry mia pocztek za czasw Todta i stale rozkwita, osigajc rozmiary setek tysicy niewolnikw za kadencji Speera. Speer spotyka Heisenberga * s Speer pisa w swojej autobiografii o regularnych roboczych obiadach z generaem Friedriechem Frommem w prywatnej sali restauracji Horcher w Berlinie. Pod koniec kwietnia 1942 roku Fromm stwierdzi, e najlepsz szans Niemiec na wygranie wojny byoby opracowanie nowych broni. Wspomnia o grupie naukowcw pracujcych nad bomb ktra mogaby niszczy cae miasta, wyczajc z wojny nawet Wielk Brytani. Speer mia ju kontakt z drem Albertem Vglerem, szefem niemieckiego stalowego giganta oraz prezesem Towarzystwa Cesarza Wilhelma, ktry narzeka na zbyt mae rodki przyznane przez Ministerstwo Edukacji i Nauki. Latem 1942 roku Speer zorganizowa konferencj w Harnack House, berliskiej centrali Towarzystwa Cesarza Wilhelma, na ktrej spotka si z naukowcami zajmujcymi si fizykjdrow wrd nich z Heisenbergiem. Heisenberg by w tym czasie gwn osob odpowiedzialn za program fizyki atomowej, a od padziernika peni funkcj dyrektora przy Instytucie Fizyki Cesarza Wilhelma. Otrzyma take katedr na uniwersytecie w Berlinie. Heisenberg mwi na temat rozbijania atomw i opracowania maszyny uranowej oraz cyklotronu. Wedug Speera Heisenberg gorzko narzeka na brak funduszy i materiaw oraz na brak technikw i naukowcw, ktrzy zostali powoani do wojska. Przeciwstawia temu ogromny wysiek, jaki jego zdaniem sta si udziaem Stanw Zjednoczonych. Heisenberg powiedzia Speerowi, e chocia kilka lat wczeniej Niemcy byy na czele wycigu w badaniach jdrowych, to obecnie Amerykanie prawdopodobnie ich znacznie wyprzedzili. Doda, e z punktu widzenia rewolucyjnych moliwoci rozszczepienia jdrowego, dominacja na tym polu bdzie niezwykle brzemienna w skutki.16

Wedug wasnego opisu tego spotkania Speer zapyta, w jaki sposb fizyk jdrow mona wykorzysta do produkcji bomb atomowych. Jego odpowied bya zdaniem Speera zachcajca. Heisenberg najwyraniejpowiedzia, e znaleziono naukowe rozwizanie i teoretycznie nie byo przeszkd w wyprodukowaniu takiej bomby. Jednak niezbdne warunki techniczne zawsze wymagajce najwicej wsparcia przy takich projektach byy zniechcajce i wymagay co najmniej dwch lat inwestowania. Marszaek polny Milch zapyta, jakiej iloci jdrowego materiau wybuchowego potrzeba do zniszczenia miasta. Heisenberg odpowiedzia, e tutaj s dwie szkoy: jedna mwi o masie wielkoci ananasa, a druga o masie wielkoci piki futbolowej.17 Zostao to uznane zarwno przez Heisenberga, jak i innych za prawidowe oszacowanie masy krytycznej U-235 - kilogramw, a nie ton - co stanowio dowd, e Heisenberg wiedzia, jak skonstruowa bomb atomow. Kiedy Speer zapyta go, czego potrzebuje, Heisenberg najwyraniej wspomnia o braku cyklotronu: jeden cyklotron znajdowa si w Paryu, ale z uwagi na konieczno zachowania bada w tajemnicy nie mona byo z niego w peni korzysta. Kiedy jednak Speer zapyta, czy ministerstwo uzbrojenia powinno zamwi rwnie wielki lub nawet wikszy cyklotron od uywanego w Stanach Zjednoczonych, Heisenberg sprzeciwi si, mwic, e z uwagi na brak dowiadczenia w Niemczech warto zacz od mniejszego modelu. Pod koniec spotkania Speer poprosi Heisenberga, aby ten przedstawi mu list wszystkiego, czego potrzebuje, by pchn do przodu badania jdrowe. Po kilku tygodniach naukowcy wystpili o kilkaset tysicy marek, niewielkie iloci stali, niklu i innych deficytowych materiaw. Chcieli mie do dyspozycji bunkier, baraki i obietnic, e ich eksperymenty zyskaj najwyszy priorytet. Speer napisa w swojej autobiografii, e sugerowa kwot miliona, 2 milionw marek oraz odpowiednio wiksze iloci materiaw, ale oferta nie zostaa przyjta poniewa nie mona by jej spoytkowa. Z perspektywy czasu taki stan rzeczy potwierdza zapewnienia Heisenberga o tym, e wiadomie sabotowa wasny jdrowy program badawczy. Speer pisa: Dano mi do zrozumienia, e bomba atomowa nie bdzie miaa wpywu na przebieg wojny.18 Speer porzuca ide bomby atomowej 23 czerwca 1942 roku Speer rozmawia z Hitlerem o jdrowym programie badawczym. Minister postanowi przedstawi rzecz jaknajkrcej, poniewa dobrze zna tendencj Hitlera do popierania fantastycznych projektw oraz stawiania zwizanych z tym bezsensownych wymaga.19 Jednak Hitler, ktry mia tendencj do chwytania si rnych amatorskich pomysw i plotek, by pod wpywem znieksztaconej wizji perspektyw

jdrowych, wymylonych przez jego fotografa Heinricha Hoffmanna. Hoffmann by zaprzyjaniony z ministrem poczty Ohnesorgem, ktry wspiera badania jdrowe Manfreda von Ardennego, dla ktrego pracowa Houtermans. Speer twierdzi, e Hitler by pod wraeniem wizji naukowcw przemieniajcych Ziemi w ponc gwiazd. W krtkiej refleksji na temat niekontrolowanej reakcji acuchowej Speer zauwaa: Waciwie profesor Heisenberg nie da adnej wicej odpowiedzi wyjaniajcej, czy dysponujemy absolutn pewnoci e rozszczepienie jdrowe mona utrzyma pod kontrol, czy te nastpi nieprzerwana reakcja acuchowa.20 Kwestia niekontrolowanej reakcji acuchowej bya rwnie podnoszona w 1942 roku przez Edwarda Tellera, ktry z dwoma kolegami napisa na ten temat artyku. Dzie przed pierwszym prbnym wybuchem amerykaskiej bomby atomowej - testem Trinity - wojskowy szef projektu genera Groves by poirytowany tym, e woski fizyk Enrico Fermi nagle zacz proponowa zakady swoim kolegom naukowcom, proponujc obstawianie moliwoci zaponu atmosfery, a jeli tak by si stao, to czy zjawisko zniszczy wycznie Nowy Meksyk, czy cay wiat.21 W swojej autobiografii Speer napisa, e zgodnie z sugestiami fizykw jdrowych projekt bomby atomowej zosta zamknity jesieni 1942 roku, po tym jak na pytanie o termin realizacji odpowiedziano, e nie mona niczego oczekiwa w cigu trzech lub czterech lat. Latem 1943 roku Speer wyrazi zgod na wykorzystanie uranowych rdzeni w amunicji. Wiele lat po wojnie napisa: Pozbycie si zapasw okoo tysica dwustu ton uranu wiadczyo o tym, e ju przestalimy myle o produkcji bomb atomowych. Zastanawiajc si nad moliwoci posiadania bomby atomowej przez Niemcw, Speer spekulowa w swojej autobiografii - znajc ju koszt Projektu Manhattan - e niemiecka bomba mogaby by gotowa w 1945 roku, jednak musiaoby to oznacza likwidacj wszystkich innych projektw. Speer by skonny wini program rakietowy, nasz najwikszy i najmniej trafiony projekt, a take ideologicznnieobliczalno Philippa Lenarda, ktry odrzuca fizyk jdrow oraz teori wzgldnoci. W podsumowaniu Speer stwierdza, e nawet w najlepszej sytuacji Niemcy nigdy nie dorwnayby wyszej zdolnoci produkcyjnej, ktra pozwolia Stanom Zjednoczonym podj si tego gigantycznego projektu.22 Wedug Speera Niemcy mogy wyprodukowa bomb najwczeniej w 1947 roku, ale nawet w takim wypadku zuycie ostatnich rezerw rud chromu nie pozwolioby Niemcom kontynuowa wojny po 1 stycznia 1946 roku. Dwa lata po wojnie Heisenberg napisa w czasopimie Natur, e niemieckim fizykom oszczdzono decyzji, czy maj uczestniczy w budowie bomb atomowych.

Okolicznoci ksztatujce polityk krytycznego roku 1942 sprawiy, e zajli si problemem wykorzystania energii jdrowej jako rda napdu.23 Chocia Speer przeznaczy spore rodki na program rakietowy Wernhera von Brauna, jako najwikszej nadziei na cudown bro, alianci nadal obawiali si moliwoci, e Niemcy jako pierwsi wejd w posiadanie bomby atomowej. Reaktor Heisenberga 23 czerwca 1942 roku, kiedy Speer relacjonowa Hitlerowi stan niemieckich bada nad broni atomow w laboratorium Heisenberga w Lipsku miaa miejsce eksplozja, ktra skazia radioaktywnym pyem uranu technika pracujcego w laboratorium. Heisenberg na chwil zajrza do laboratorium, po czym wrci, aby prowadzi seminarium, jednak wezwano go ponownie, kiedy rozpady si na kawaki dwie pkule jego modelu reaktora. Tydzie pniej Heisenberg opuci Lipsk, aby skoncentrowa si na swoich badaniach w berliskim Instytucie Fizyki Cesarza Wilhelma. Eksperymenty prowadzone w maszynie uranowej Heisenberga ukierunkowane na podtrzymanie reakcji acuchowej nie udaway si gwnie z powodu trudnoci technicznych. Trudnoci zwikszone przez bombardowania nie miny w 1943 roku i nie pozwoliy na dalsze eksperymenty a do ostatnich miesicy tamtego roku. Paul Harteck, typowy eksperymentator, w przeprowadzonym po wojnie wywiadzie wyrazi swoj frustracj, wspominajc projekt kierowany przez Heisenberga:Jak mona by szefem takiego technologicznego przedsiwzicia, jeli przez cae ycie nie przeprowadzio si ani jednego eksperymentu? To mieszne! Nie ma na to usprawiedliwienia! Cho Heisenberg jest jednym z najlepszych teoretykw naszej ery, a Weizscker jest oprcz tego doskonaym teoretykiem i filozofem, ktry potrafi w znakomity sposb przedstawi swj punkt widzenia, aden z nich nigdy wczeniej nie bra udziau w wikszym przedsiwziciu eksperymentalnym. Jak mogli sdzi, e potrafi pokierowa rozwojem nowej technologii?24 Heisenberg nadal dojeda do pracy przez pierwszy rok na swym stanowisku w Berlinie. Po cikich nalotach wiosn 1943 roku jego rodzina przeprowadzia si do maego domu w Urfeld w poudniowych Niemczech, gdzie praktycznie bya oddzielona od Heisenberga a do czasw powojennych. Jeeli chodzi o reaktor, a porednio take o bomb, Heisenberg rozprasza swoj energi licznymi zainteresowaniami: pracowa jako profesor w Berlinie, prowadzi seminaria, wykady, podrowa jako go rnych imprez naukowych w caej okupowanej Europie. Interesujce byoby porwnanie jego trybu ycia ze zdecydowanie pracoholicznym oddaniem

jego odpowiednika w alianckim programie budowy bomby atomowej - J. Roberta Oppenheimera, ktry tylko raz w cigu trzech lat znalaz czas na dwudniow wycieczk.25 Pomimo licznych funkcji penionych na Uniwersytecie i w Instytucie Fizyki Cesarza Wilhelma Heisenberg zdawa si nienasycony w odbieraniu dowodw szacunku i uznania za swoje naukowe osignicia. Byo to tak - pisze David Cassidy - jak gdyby uznanie i szacunek, ktrego zawsze oczekiwa, byy tak dugo nieobecne, e kiedy w kocu si pojawiy, byy na tyle sabe, e adne wyrazy uznania nie mogy upewni go w tym, e jego status nagle znw nie ulegnie pogorszeniu.26 W 1943 roku Heisenberg otrzyma prestiow nagrod Kopernika na Uniwersytecie Rzeszy w Krlewcu. W marcu tego samego roku zosta poproszony przez nazistowsk gazet Volkischer Beobachter o napisanie artykuu z okazji osiemdziesitych pitych urodzin Maxa Plancka. W padzierniku zosta przedstawiony przez Goeringa do orderu KrzyaPierwszej Klasy za Sub dla Obronnoci Kraju. W cigu roku Goebbels umieszcza Heisenberga na pierwszych stronach swojego czasopisma propagandowego Das Reich. I chocia czste podrowanie byo dla niego jako fizyka cakiem normalne, jego podre miay gwnie wymiar propagandowy. Podczas gdy w latach trzydziestych i pierwszych dwch latach wojny podrowa gwnie z wasnej inicjatywy, teraz otrzyma specjalne zaproszenia ze strony ministerstwa edukacji lub dziekana Uniwersytetu Berliskiego, nazistowskiego matematyka Ludwiga Bieberbacha. Zdaniem Cassidyego jego wizyty byy wykorzystywane do wzniecania podupadajcego wsparcia dla Rzeszy, jednak Heisenberg wydawa si cakiem chtnie bra udzia w tych podrach. Heisenberg w Holandii Pomidzy rokiem 1942 a 1944 Heisenberg odby szereg podry po okupowanej Europie, w tym take odwiedzi Holandi w 1943 r. Okupacja Holandii wywoaa silny opr holenderskiego spoeczestwa, przejawiajcy si midzy innymi strajkami i aktami nieposuszestwa, co spowodowao brutalne represje oraz deportacje ydw. Dziaania Niemcw wzmacniay opr szczeglnie wrd nauczycieli i studentw holenderskich uniwersytetw. Wedug historyka Wernera Warmbrunna, cytowanego przez Cassidyego, co najmniej jedna trzecia ludzi, na ktrych dokonano egzekucji, to studenci. Ruch oporu by najsilniejszy na uniwersytecie w Lejdzie, gdzie studenci strajkowali, a nauczyciele rezygnowali z pracy w protecie przeciwko zwolnieniom pracownikw pochodzenia ydowskiego w 1940 roku. Kiedy w padzierniku 1943 roku Heisenberg odwiedzi Holandi, mwiono o jego dwuznacznej postawie. Cassidy pisze: Holenderskie zainteresowania zwizane z naukow wspprac dziki tej wizycie ulegy wzmocnieniu - zatem osignito

wynik oczekiwany przez niemiecki rzd. Zarazem wsppraca naukowa bya dobrym argumentem pozwalajcym zachowa holenderskie laboratoria i programy bada.27 Po wizycie Heisenberga naukowcy holenderscy mieli mieszane uczucia. Hendrik Casimir powiedzia czonkowi alianckiego wywiadu naukowego, e Heisenberg przyzna, i wie o istnieniu obozw koncentracyjnych i o rabowaniu okupowanych terenw. Pomimo tegoprywatnie mwi, e chciaby, aby Niemcy wygray wojn. Wedug informacji pochodzcych od przedstawiciela wywiadu Heisenberg powiedzia: Demokracja nie jest w stanie wykrzesa dostatecznej energii, aby rzdzi Europ. Pozostaj dwie moliwoci: Niemcy i Rosja. W takim wypadku Europa pod przywdztwem Niemiec bdzie by moe mniejszym zem.28 W swojej autobiografii Casimir napisa, e Heisenberg spacerowa z nim i opowiada o Niemczech jak o obrocy cywilizacji zachodniej przed hordami atakujcymi ze wschodu. Ani Francja, ani Anglia nie miay - zdaniem Heisenberga - dostatecznej determinacji i si, aby odegra kluczow rol w tych zmaganiach. Casimir pisze: Oczywicie oponowaem, wskazujc, e liczne nikczemnoci nazistowskiego reimu, a w szczeglnoci obkaczy i okrutny antysemityzm, nie pozwalaj zaakceptowa takiej opcji. Heisenberg nie prbowa ani zaprzeczy, ani broni swego stanowiska, powiedzia tylko, e naley oczekiwa, e po zakoczeniu wojny sytuacja si poprawi.29 Rozmowa ta potwierdza, e Heisenberg rozumowa w kategoriach dwch wojen. Niemcy zaangaoway si w dwie wojny: jedn z zachodnimi demokracjami i drug z Rosj siedzib sowieckiego komunizmu oraz wschodnich hord. Pierwszej wojny naleao aowa, podczas gdy druga bya konieczna dla uratowania Europy Zachodniej. Innym naukowcem spotkanym przez Heisenberga podczas pobytu w Holandii by Kramers, ktry potrafi oddzieli osignicia w dziedzinie fizyki, od ewidentnie proniemieckich pogldw politycznych i nacjonalistycznych Heisenberga. Krmers, ktry kiedy ju pracowa z Heisenbergiem w Kopenhadze, chtnie si z nim spotka, liczc na pomoc w zmniejszeniu trudnoci, z jakimi borykaa si nauka pod niemieck okupacj. Wydaje si, e Heisenberg pomg w uatwieniu podrowania holenderskim naukowcom oraz przyczyni si do ponownego otwarcia laboratorium w Lejdzie. Ta przyja pomimo zaangaowania Heisenberga w prac dla reimu jest kolejnym elementem skadajcym si na skomplikowany przypadek Heisenberga, poniewa Krmers by czowiekiem uczciwym i odwanym. Krmers i Heisenberg rozmawiali o fizyce, a nawet rozwaali wspprac powicon problemom podstawowym. W tym samym roku Krmersnapisa list do Heisenberga: aby powiedzie raz jeszcze, jak uszczliwia mnie twoja wizyta,

przypominajc stare ideay. Jednak ostatecznie przekreli moliwo jakiejkolwiek wsppracy naukowej, poniewa nie jest to czas na wsplne publikacje.30 Polska i Hans Frank O ile podr Heisenberga do Holandii obfituje w dwuznacznoci, o tyle inna wyprawa nie pozostawia wielu wtpliwoci co do tego, e Heisenberg by znieczulony na potwornoci reimu, ktremu powici swj geniusz. Chodzi tutaj o kulturaln wycieczk do Polski w grudniu 1943 roku, osiem miesicy po zbrodniczym stumieniu powstania w warszawskim getcie.31 Generalnym gubernatorem okupowanej Polski by Hans Frank, ktry zna Heisenberga i jego starszego brata Erwina: wszyscy trzej swego czasu uczszczali do tej samej szkoy, MaxGymnasium w Monachium. Heisenberg i Frank byli take czonkami Pfadfinder, niemieckiego ruchu skautowskiego oraz czonkami Neupfadfinder-nowych tropicieli, ruchu sawicego teutoski mistycyzm i zajcia na wieym powietrzu. Frank ukoczy prawo i byskawicznie si pi w strukturach NSDAP, doczajc do szturmowcw, i pracowa jako prawnik, bronic w sdach rnych instancji czonkw partii pozywanych w latach dwudziestych. Po inwazji na Polsk Hitler zamierza przeksztaci kraj w niemieck koloni, zniszczy kultur i zdegradowa mieszkacw do roli niewolnikw. Okoo 150 wykadowcw akademickich z uniwersytetu w Krakowie zostao zesanych do obozw koncentracyjnych, gdzie okoo jedn trzeci z nich, gwnie ydw, zamordowano. Uniwersytet pozosta zamknity do koca wojny. Za czasw administracji Franka warszawscy ydzi zostali zgromadzeni w getcie. Frank w grudniu 1941 powiedzia do swoich urzdnikw: Jeeli chodzi o ydw, to chc wam szczerze powiedzie, e trzeba si ich pozby w ten czy inny sposb.32 W tym samym czasie wyda rozkaz aresztowania i transportu Polakw jako robotnikw przymusowych; do sierpnia 1942 roku okoo 800 tys. Polakw zesano do Niemiec na roboty przymusowe. Jednoczenie w lipcu rozpoczto wywz ydw do Treblinki. Do padziernika deportowano 300 tys. osb. Wrd ydw, ktrzy pozostali w Warszawie, zacz si tworzy ruch, ktrego celem bya obrona przed nieuniknion likwidacj getta. W kwietniu 1943 roku okoo 3 tys. Niemcw przypucio atak na Getto, zabijajc 14 tys. ydw. Pozostae 7 tys. wywieziono do Treblinki. W grudniu tego samego roku Heisenberg odby podr do Polski w celu wygoszenia serii wykadw na zaproszenie generalnego gubernatora Hansa Franka. Co wiedzia

Heisenberg o zbrodniach Franka dokonanych w Polsce? We wspomnieniach ony Heisenberga opublikowanych po mierci fizyka pod tytuem Inner Exile moemy przeczyta, e oboje wiedzieli o eksterminacji ydw w Polsce przed podr Heisenberga. Ta kwestia pojawia si w jej ksice, kiedy opisuje spotkanie ze swoim ojcem: Przypominam sobie twarz mego ojca stojcego naprzeciw. By to czowiek o bardzo czcigodnych i praworzdnych pogldach, ktry dosownie wciek si, kiedy Heisenberg pokaza mu raport otrzymany od jednego z kolegw z instytutu, ktry by wiadkiem pierwszych, cynicznych masowych egzekucji dokonanych na ydach w Polsce. Mj ojciec straci panowanie nad sob i zacz na nas krzycze: A wic do tego ju doszo, zaczynacie wierzy w co podobnego! To wszystko przez cige suchanie zagranicznych stacji radiowych. Niemcy czego takiego by nie zrobili - to niemoliwe!. On nie by nazist i odszed ze swego stanowiska na wczeniejsz emerytur z chwil przejcia wadzy przez narodowych socjalistw.33 Po raz pierwszy Heisenberg zosta zaproszony do Krakowa przez Wilhelma Coblitza, dyrektora Instytutu Niemieckich Prac na Wschodzie, powoanego do ycia decyzj gubernatora Hansa Franka wiosn 1940 roku. Heisenberg by skonny przyjecha, ale nie dosta zezwolenia od wadz. Coblitz w imieniu Franka ponownie zaprosi Heisenberga w maju 1943 roku, zapewniajc go, e Frank wemie udzia w odczycie. Pod koniec wrzenia przyszo potwierdzenie mwice o tym, e Herr Generaldirektor Dr Frank zaprasza go wraz z maonk jako swoich goci. W pierwszych dniach grudnia Heisenbergpojecha do Krakowa. Zatrzyma si w jednej z rezydencji Franka umeblowanej zrabowanymi przez Niemcw dzieami sztuki. Wedug profesora Bernsteina, ktry rozmawia z Polakami, ktrzy przeyli ten okres, kilku Polakw chciao dosta si na odczyt, ale zawrcono ich od drzwi. Wpuszczano wycznie Niemcw. W niemieckojzycznej gazecie Krakauer Zeitung 18 grudnia ukaza si artyku mwicy o tym, e wykadu wysuchao liczne grono fizykw kwantowych. Tytu wykadu brzmia Najmniejsze cegieki materii. Wiedzc, co si dziao w Polsce w tamtych czasach, i biorc pod uwag obowizki, jakie na nim ciyy, wydaje si, e ch podry do Krakowa wskazywaa, e po prostu zamierza przymkn oczy na to, co si tam dziao. Jeeli chodzi o Franka, to uznano go winnym zbrodni przeciwko ludzkoci w procesie w Norymberdze i skazano na kar mierci. Zosta powieszony 16 padziernika 1946 roku. W styczniu 1944 roku Heisenberg wyruszy w jeszcze jedn podr, tym razem do Kopenhagi, aby rozstrzygn kwesti losu Instytutu Fizyki Bohra. Bohr wraz z innymi ydami z Danii uciek za granic. Heisenberg chcia zwrci Instytut duskim naukowcom

wraz z jego cennym cyklotronem. Okupacyjne wadze niemieckie zgodziy si na to warunkowo, ale wydaje si, e Weizscker wykorzysta wpywy swojego ojca w ministerstwie spraw zagranicznych. Dwa miesice pniej Heisenberg powrci do Kopenhagi, aby wygosi wykad w Niemieckim Instytucie Kultury. Oficjalny duski werdykt oceniajcy Heisenberga po wojnie brzmia nastpujco: Heisenberg nie jest nazist, ale zdecydowanym nacjonalist o charakterystycznym poczuciu szacunku dla wadz rzdzcych krajem.34 24. Haigerloch i Los Alamos 1 marca 1943 roku Heisenberg wraz z kolegami bra udzia w wykadzie na temat skutkw wybuchu bomby na ciao czowieka. Wykad mia miejsce w ministerstwie lotnictwa i w tym samym czasie RAF oraz amerykaska sma Armia Powietrzna dokonay zmasowanego nalotu bombowego na stolic. Suchacze udali si do schronu, a znajdujcy si nad nimi budynek ministerstwa zosta zrwnany z ziemi. Kiedy samoloty wroga odleciay, Heisenberg wyszed ze schronu, aby uda si pieszo na przedmiecia Fichteburga - zajo mu to okoo 90 minut - do domu teciw, u ktrych mieszka, pracujc w instytucie w Dahlem. Wszdzie leay gruzy, w ciemnoci dogasay kaue poncego fosforu. Ba si wraca do dzieci - bliniakw Wolfganga i Marii, ktre byy w odwiedzinach u dziadkw. Dowiadczenie tej nocy utkwio w pamici Heisenberga z powodu rozmowy z Adolfem Butenandtem, ktry mu towarzyszy.1 Kiedy szli przez zdewastowane miasto, Butenandt mwi o zaamaniu si niemieckiej nauki, zniszczeniu laboratoriw, braku studentw i o zabitych naukowcach. Heisenberg opowiada, e jego uwaga skupiona bya na tym, by uchroni buty od poncego fosforu. Opisywana scena widziana z powojennej perspektywy pokazuje, jak niewiele mog uczyni nieszczni naukowcy poza ratowaniem wasnych butw - cho i to jest do trudne. W cigu kilku tygodni po nalocie podjto decyzj o przeniesieniu bada atomowych z instytutu w Dahlem do bardziej oddalonego i bezpiecznego miejsca na poudnie od Berlina. Potrzeba przeprowadzenia si na poudnie bya jeszcze bardziej palca po zbombardowaniu Lipska oraz czci Instytutu Fizyki Heisenberga wraz z jego wszystkimi dokumentami i domem.Kolega Heisenberga Karl Wirtz zacz przygotowywa eksperyment w reaktorze, w nowym pomieszczeniu w piwnicy, ale z powodu czstych bombardowa warunki do pracy dalekie byy od ideau. Jednoczenie trwaa duga przeprowadzka instytutu do Hechingen miasteczka w pobliu Jury Szwabskiej. Przeprowadzk kierowa Walter Gerlach, monachijski profesor fizyki, znany patriota, cho nieprzejawiajcy sympatii do reimu.

W budynku kotowni byego browaru w Hechingen zainstalowano elektrowni, a biura i warsztaty znalazy si w zakadzie wkienniczym. Jednak Gerlach szuka bezpiecznego schronienia dla nowego reaktora i w kocu znalaz je w miejscu znanym mu sprzed wojny, w odosobnionej wiosce Haigerloch. Haigerloch wznosi si na dwch skaach nad rzek Eyach. Waciciel miejscowej gospody wynaj Gerlachowi magazyn znajdujcy si w podziemnej jaskini bezporednio pod zamkiem Haigerloch. Kontrast midzy amerykaskim rozmachem zwizanym z budow bomby, fabrykami, miastami wzniesionymi na pustyni oraz wieloma dziesitkami zatrudnionych tam osb nie mgby by wikszy w zestawieniu z marnym niemieckim programem bada. Haigerloch mia wicej wsplnego z filmami o ksiciu Draculi ni z miejscem, gdzie dziaaa najnowoczeniejsza elektrownia. To tutaj w cigu miesicy naukowcy nadzorowali transporty uranu, cikiej wody i grafitu. Kadego ranka naukowcy dojedali z Hechingen dziesi mil na rowerach. Jednak byy te takie godziny w dugim okresie przygotowa, kiedy Heisenberg gra fugi Bacha na organach w kaplicy dobudowanej do zamku na grze. Jeden z asystentw Heisenberga wspomina: To by absolutnie fantastyczny okres mojego ycia. Przebywajc w tym ekstrawagancko romantycznym miejscu, czuem si jak nigdy dotd zmuszony do czstego rozmylania o Faucie Gounoda i Wolnym strzelcu Webera.2 Jednak uruchomienie reaktora opniao si z powodu braku uranu i innych materiaw. Niedoszy zabjca Heisenberga W trakcie bajkowego pobytu w Haigerloch przed witami Boego Narodzenia 1944 roku, gdy Brytyjczycy i Amerykanie torowalisobie drog przez Francj, a Armia Czerwona para ze wschodu, Heisenberg sta si celem dziwacznego dziaania: usiowania zabjstwa z inicjatywy szefa Projektu Manhattan generaa Grovesa. Pomys polega na tym, eby agent Morris (Moe) Berg wyruszy do Zurychu, gdzie Heisenberg mia wygosi wykad 18 grudnia w obecnoci specjalistw. Berg mia udawa fizyka (w rzeczywistoci niewiele wiedzia o fizyce) i mia by uzbrojony w pistolet. Gdyby podczas wykadu Heisenberg zdradzi, e pracuje nad bomb, Berg, ryzykujc wasnym yciem, mia go zastrzeli na miejscu w sali wykadowej.3 Paul Scherer, ktry by miejscowym kontaktem amerykaskiego wywiadu, poinformowa wywiad amerykaski o podry Heisenberga, wiedzia te o przyjedzie Berga. Informowa take o tym, gdzie przebywa Heisenberg oraz z kim i o czym rozmawia; nie ma informacji, czy wiedzia o planach zastrzelenia Heisenberga przez Berga. Scherer dowiedzia si midzy innymi, e Heisenberg nigdy nie zamierza przejmowa instytutu fizyki Bohra w

Kopenhadze oraz e faktycznie uratowa ten instytut. Heisenberg powiedzia mu take, e Walter Gerlach, dyrektor wydziau fizyki jdrowej, przechodzi zaamanie nerwowe. Seminarium odbyo si na uniwersytecie w Zurychu przy ulicy Ramistrasse o 16.15. W bardzo zimnym pomieszczeniu byo nie wicej ni 20 osb. Berg, trzymajc w kieszeni pistolet, usiad razem z Leonem Martinuzzim - jeszcze jednym agentem OSS - z pistoletem w kieszeni. Wykad dotyczy macierzy S - czysto teoretycznego tematu z dziedziny mechaniki kwantowej niezwizanego z bomb atomow - Heisenberg mwi, przechodzc od jednego koca tablicy do drugiego, od czasu do czasu zagldajc do notatek spisanych na maszynie. Kiedy skoczy, zacza si oywiona techniczna dyskusja trwajca do okoo 18.40. Po skoczonym spotkaniu Berg rozmawia z Schererem. Scherer powiedzia mu, e Heisenberg pracowa nad zjawiskiem promieniowania kosmicznego, a nie nad bomb atomow, oraz e projekt budowy broni tego typu zajmie Niemcom od dwch do dziesiciu lat. Ich rozmowa dotyczya take planu porwania lub przesiedlenia Heisenberga z rodzin do Stanw Zjednoczonych.4 W tym samym tygodniu, przed wyjazdem Heisenberga ze Szwajcarii, Scherer zaprosi grup osb na obiad, wczajc w to Heisenberga i Berga. Podczas obiadu rozmawiano o wojnie, o czym opowiadali pniej zaproszeni gocie. Jednym z nich by duski fizyk Piet Gugelot, ktry w ostatnich latach korespondowa z pisarzem i ekspertem wywiadu Thomasem Powersem na temat tego wydarzenia,5 mwic, e pady bardzo powane argumenty, ktre stanowiy wyzwanie dla Heisenberga, gdy mwiy o nazistowskich zbrodniach w Holandii i we Francji. Heisenberg powiedzia, e nic nie wie o tych okropnociach, ale broni si, odwoujc si do niemieckiej izolacji po Pierwszej Wojnie wiatowej i mwic, e kiedy zamkniesz ludzi w czterech cianach bez okien, to zaczynaj wariowa. Gdy zarzucono mu, e wspiera rzd Hitlera, Heisenberg owiadczy, e nie jest nazist, lecz Niemcem. Nastpnie przeszed do wyjanie, ktre w latach powojennych okazay si logiczne, czyli do idei dwch wojen. Wedug Gugelota Heisenberg powiedzia, e prawdziwym problemem jest Rosja i e tylko Niemcy mog stanowi zapor, oddzielajc Rosj od cywilizacji europejskiej. Byo to z pewnoci skierowane do obecnych w tym gronie Szwajcarw. W tym momencie Gugelot wyszed zniesmaczony, przez co straci inn, wan wymian zda, w ktrej fizyk Gregor Wentzel powiedzia: Teraz musisz przyzna, e wojna jest przegrana. Na co Heisenberg odpar: Tak, ale byoby dobrze, gdybymy wygrali.6 W oczach powojennych krytykw uwaga ta dowodzia, e sympatyzowa z nazistami. Jak na ironi Berg rwnie to odnotowa, a jego przeoeni wysnuli z tego wniosek, e

Niemcy nie maj bomby atomowej, poniewa Heisenberg otwarcie przyzna, e Niemcy przegray wojn. Pod koniec tego wieczoru Berg, potencjalny zabjca, towarzyszy Heisenbergowi w spacerze po opustoszaych ulicach Zurychu w drodze do hotelu fizyka. Nie rozmawiali o fizyce, jednak Heisenberg zapamita, e mody czowiek zadawa wnikliwe pytania dotyczce jego pogldw na temat nazistowskiego reimu. Heisenberg opuci Zurych i pojecha do miejsca tymczasowego zamieszkania jego rodziny w Urfeld, w bawarskich grach, i dotar tam akurat w wigili Boego Narodzenia. Jego syn Martin, ktry by wwczas dzieckiem, pamita te ostatnie wita Boego Narodzenia w samotnej grskiej chacie. Jego matka przygotowaa boonarodzeniow muzyk oraz przedstawienie, w ktrym bray udzia dzieci. Niewiele byo do jedzenia, ale udao si jej zachowa troch skadnikw do upieczenia ciasteczek. Ojciec po powrocie zabra dzieci naspacer, nieg w niektrych miejscach by tak gboki, e zasania mi widok. Wieczorami, pisze Martin Heisenberg, ojciec gra na pianinie, a mama piewaa. Mieli te choink z prawdziwymi wiecami, a Heisenberg, ktry zawsze obawia si ognia, postawi w kcie salonu wiadro pene wody.7 Amerykaska bomba Jak si przekonalimy, Amerykanie nie mieli adnych praktycznych planw zwizanych z bomb atomow a do sierpnia 1942 roku. Ale dopiero w lipcu nastpnego roku J. Robert Oppenheimer zosta dyrektorem laboratorium w Los Alamos, gdzie mieszkay i pracoway setki naukowcw. Oppenheimer, syn niepraktykujcych ydw z Nowego Jorku, duo podrowa po Europie. W 1927 roku by studentem Maxa Borna w Getyndze i bra udzia we wczesnym, ekscytujcym okresie rozwoju mechaniki kwantowej, po czym przebywa w Lejdzie i Zurychu, a kiedy wrci do Stanw Zjednoczonych, wykada w Berkeley i California Institute of Technology w Pasadenie. By wybitnym i charyzmatycznym nauczycielem, studenci naladowali jego sposb mwienia, a nawet sposb, w jaki zapala papierosy. W ksice Oppenheimer: The Story of a Friendship Haakon Chevalier, ktrego Oppenheimer zadenuncjowa subom specjalnym jako potencjalnego szpiega, w 1937 roku przedstawi taki oto opis naukowca: Wysoki, nerwowy, zdecydowany [...] porusza si dziwnym chodem, czym w rodzaju truchtu, machajc koczynami na wszystkie strony. Gow mia zawsze przechylon na jedn stron, jedno z ramion wyej od drugiego [...]. Wyglda jak mody Einstein, a jednoczenie

jak wyronity ministrant. Z jego twarzy bio co subtelnie mdrego i ogromnie niewinnego zarazem.8 Pierwszym praktycznym krokiem wiodcym do powstania bomby byo

skonstruowanie maego, prymitywnego reaktora na opuszczonym korcie do squasha w Chicago. Twrc by Enrico Fermi we wsppracy z fizykami Arthurem Comptonem i Leonem Szilardem. Reaktor zostanazwany Chicagowskim Reaktorem nr 1 - urzdzenie, jak uj to Richard Rhodes, byo potencjalnie maym Czarnobylem w rodku zatoczonego miasta. Reaktor by zbudowany z blokw grafitowych rozdzielonych szczelnymi pojemnikami ze sproszkowanym tlenkiem uranu oraz kostkami naturalnego uranu. Musia posiada rozmiary krytyczne, aby zapobiec ucieczce zbyt wielkiej liczby neutronw, zanim nie zostan zaabsorbowane przez jdra uranu. Reaktor osign stan krytyczny 2 grudnia 1942 roku, dowodzc, e moe by rdem energii oraz plutonu. Stworzenie bomby byo jednak czym cakiem innym. W Projekt Manhattan powoanym w celu wyprodukowania pierwszej na wiecie bomby atomowej byo zaangaowanych ponad trzydzieci rnych fabryk w Stanach Zjednoczonych z gwnym orodkiem badawczym w Los Alamos (znanym pod kryptonimem Miejsce Y) na terenie szkoy dla chopcw na pustyni niedaleko Santa Fe w Nowym Meksyku. Tutaj wanie pracowaa wikszo naukowcw pod kierunkiem Oppenheimera. Genera Groves pocztkowo prbowa zachowa tajno poprzez oddzielenie naukowcw od siebie. Jednak Oppenheimer by przekonany, e sukces zaley od swobodnego komunikowania si. W Oak Ridge, w Tennessee, zaplanowano budow wielkiej fabryki z najduszym na wiecie budynkiem, przeznaczonym do oddzielania U-235 od U-238 za pomoc dyfuzji gazw. Trzeci zakad, ktrego zadaniem byo wytwarzanie plutonu, powsta w Hanford nad rzek Columbia. Osobna, anglofiancuskokanadyjska fabryka produkujca cik wod zostaa zbudowana pod okiem brytyjskiego naukowca J. D. Cockrofta w Chalk River. Wszystkie te zakady, w ktrych zatrudniano 150 tys. ludzi, byy cile tajne. Niemiecki wywiad oraz niemieccy naukowcy a do wybuchu pierwszej bomby atomowej nie mieli najmniejszego pojcia, co planowali Amerykanie. Los zrzdzi, e najwaniejsi fizycy niemieccy byli zgromadzeni w jednym pomieszczeniu w Anglii, w chwili gdy 6 sierpnia 1945 roku dotara do nich wiadomo o pierwszym zastosowaniu broni atomowej podczas ataku na Hiroshim. Alsos Alianci wiedzieli, e istnieje nazistowski program produkcji bomby, ale ich wywiad nie zna szczegw. Genera Groves napisa w swoich wspomnieniach, e przed ldowaniem

w Normandii dopuszczalimy moliwo, e Niemcy opracowali nieznan nam obron radioaktywn skierowan przeciwko naszym oddziaom.9 Brytyjczycy byli co pewien czas informowani o niemieckim programie atomowym przez austriackiego wydawc dzie naukowych Paula Rosbauda, dziki czemu mieli podstawy sdzi, e niemieckie badania s daleko w tyle za amerykaskimi. Jednak Amerykanie coraz bardziej obawiali si, e Niemcy poczynili znacznie wiksze postpy, ni dowodziy dane wywiadu. Przygotowujc si do inwazji na Europ oraz do ostatecznego pokonania Niemiec, Brytyjczycy i Amerykanie zorganizowali specjaln misj majc na celu zgromadzenie informacji o naukowym knowhow, personelu i wyposaeniu. Szefem tej misji by holenderski naukowiec Samuel Goudsmit, fizyk znajcy wiele jzykw, ktry wyemigrowa do Stanw Zjednoczonych w 1927 roku i ktry osobicie zna Heisenberga. Grupa Goudsmita zostaa nazwany,Alsos, co po grecku oznacza zagajnik. Goudsmit niewiele wiedzia o szczegach budowy amerykaskiej bomby, dziki czemu by idealnym kandydatem na szefa jednostki. Gdybym wpad w rce Niemcw - napisa we wspomnieniach - nie mogliby mie wielkiej nadziei na uzyskanie istotnych informacji dotyczcych tajemnic zwizanych z bomb.10 Zaraz po inwazji w Normandii pierwszym celem Goudsmita byo laboratorium JoliotCurie w College de France w Paryu. W grudniu 1944 roku oddzia wkroczy do Strasbourga, gdzie Weizscker kierowa wydziaem fizyki na tamtejszym uniwersytecie. Sam Weizscker zdy uciec, ale zesp Goudsmita znalaz due iloci dokumentw, dziki ktrym dowiedziano si, e Niemcy byli znacznie w tyle za alianckimi osigniciami w dziedzinie bada nad broni atomow. Goudsmit odkry, e Niemcom nie udao si nawet skonstruowa reaktora atomowego. Jednak Groves nadal obawia si, e wane informacje na temat broni atomowej lub zajmujcy si t spraw naukowcy mog wpa w rce Rosjan. Kiedy dowiedzia si, e firma Auer znajdujca si na terenie Niemiec Wschodnich, w obszarze, ktry na pewno zajm Rosjanie, produkuje metaliczny uran, rozkaza fabryk zniszczy zmasowanymi nalotami bombowymi. W midzyczasie Goudsmit wrci do swojego rodzinnego domu w Hadze i odkry, e dom stoi pusty. Jego wspomnienia s wzruszajcym wiadectwem smutku. Nie mia wiadomoci od swojej rodziny od listu z marca 1943 roku, ktry nosi adres nazistowskiego obozu koncentracyjnego. Kiedy wszedem do mojego pokoiku, w ktrym spdziem tak wiele godzin mego ycia, zobaczyem porozrzucane papiery, a wrd nich moje wiadectwa semestralne ze studiw, ktre rodzice tak pieczoowicie przez te wszystkie lata przechowywali. [...] Kiedy staem tam, pord ruin tego, co kiedy byo moim domem, owadny mn emocje, ktre

byy udziaem wszystkich, ktrzy stracili rodziny i przyjaci pomordowanych przez nazistw. Miaem okropne poczucie winy spowodowane tym, e nie udao mi si ich uratowa. Goudsmit, organizacji, pisze: To dlatego prowadzili szczegowe zapiski wszystkich swoich niegodziwoci, ktre pniej odnajdywalimy w ich aktach znajdujcych si na terenie Niemiec. To dlatego znam dokadnie dat mierci mojego ojca i mojej niewidomej matki, ktrzy zginli w komorze gazowej. Byo to w dniu siedemdziesitych urodzin mojego ojca.12 W styczniu 1945 roku niemieccy fizycy Walter Gerlach, Kurt Diebner i Karl Wirtz porzucili berliskie laboratoria, zabierajc ze sob due iloci uranu i cikiej wody. Kierowali si na poudnie Niemiec w okolice Hechingen, niedaleko reaktora budowanego przez Heisenberga w Haigerloch. (Najwyraniej Gerlachowi nie udao si przetransportowa caego zapasu tlenku uranu, gdy zdaniem historyka Antony Beevora NKWD nadcigajce wraz z Armi Czerwon 24 kwietnia 1945 roku znalazo w Instytucie Cesarza Wilhelma 250 kilogramw metalicznego uranu, trzy tony tlenku uranu i dwadziecia litrw cikiej wody. Z pewnoci bya to nagroda, na ktr Stalin i Beria od dawna czekali).13 Kiedy grupa Alsos dotara do Hechingen i Haigerloch, Heisenberg zdy ju wyjecha, podobnie jak Weizscker. Niemcom udao si ukry dokumentacj zwizan z badaniami, jednak odnaleziono j w zapiecztowanym cylindrze utopionym w szambie.W Hechingen oraz w jego okolicy Alsos zatrzyma Lauego i Ottona Hahna. Nie byli oni zwizani z badaniami atomowymi, jednak Gouldsmit uwaa, e mog by bardzo przydatni przy odbudowie niemieckiej nauki w erze powojennej. W tej samej okolicy zesp Alsos pojma rwnie Wirtza, Baggego i Horsta Korschinga. Gerlacha zapano w Monachium na pocztku maja, a Diebnera dzie pniej. Heisenberg uciek do swojego domu w Urfeld, podrujc przez zniszczone Niemcy na rowerze i pokonujc w ten sposb dystans 160 kilometrw z Hechingen. Grupa Alsos zatrzymaa go 3 maja i przewioza, podobnie jak innych naukowcw, do gwnej kwatery aliantw w Rheims. Kiedy Gouldsmit rozmawia z nim po raz pierwszy, Heisenberg owiadczy: Jeli amerykascy koledzy chc nauczy si czego zwizanego z zagadnieniem uranu, to chtnie poka im wyniki naszych bada, jeli przyjad do mojego laboratorium.14 Goudsmit uzna t wypowied za aosn. 25. Praca niewolnicza w obozie Dora zastanawiajc si nad niemieckimi zdolnociami systematycznej

Wybuch wojny we wrzeniu 1939 roku spowodowa niedobr siy roboczej na wsi oraz w przemyle Niemiec, szczeglnie w kopalniach, gdzie w samym Zagbiu Ruhry brakowao 30 tys. robotnikw. Szybkim i praktycznym remedium byo zatrudnienie robotnikw zza granicy - co byo nieuniknion konsekwencj wojny i okupacji. Polscy robotnicy cigani do pracy na wsi byli pocztkowo opisywani jako Retter in der Not (zbawcy w czasach potrzeby). Od 1940 roku byli take zatrudniani w przemyle zbrojeniowym, wcznie z fabryk rakiet w Peenemnde. Od wiosny 1941 roku okoo 600 polskich robotnikw doczyo do 1000 robotnikw woskich i 100 francuskich. W pierwszych latach wojny liczba pracownikw cudzoziemskich bya ograniczana z uwagi na wymogi bezpieczestwa. W latach od 1942 do 1943, kiedy skierowano do produkcji projekt rakiety A4 zarwno w Peenemnde, jak i w kooperujcych zakadach Zeppelina we Friedrichshafen oraz RaxWerke w Austrii - zapotrzebowanie na niewykwalifikowan si robocz stao si bardzo znaczne. Kluczow postaci by tutaj gwny inynier z Peenemnde Arthur Rudolph, ktry jako pierwszy przygotowywa si na przyjcie rosyjskich jecw z frontu wschodniego (pierwsi rosyjscy jecy byli zazwyczaj pozostawiani sami sobie i umierali z godu i chorb). Jednak w kwietniu 1943 roku szef programu rakietowego zaproponowa nowe rozwizanie w formie obozw koncentracyjnych SS dla winiw - robotnikw przymusowych. Pocztkowo obozy miay na celu izolacj podejrzanych o faktyczn bd fikcyjn dziaalno opozycyjn wobec reimu, ale ju wwczas SS staraa si czerpa zyski z przyobozowych zakadwpracy. Jednak w 1942 roku gwnym celem obozw zakadanych na terenie Polski bya zagada ydw. Zmiana w podejciu do winiw zbiega si z decyzj Himmlera ukierunkowan na czerpanie wikszych korzyci z niewolniczej pracy. Obozy nadzorowane przez SS dostarczay pracownikw do firm prywatnych i pastwowych w ramach rozlicze ekonomicznych. Gwny Urzd GospodarczoAdministracyjny SS standardowo liczy cztery marki za dzie pracy robotnika niewykwalifikowanego i sze marek za dzie pracy robotnika wykwalifikowanego. SS zapewniaa dach nad gow wyywienie na minimalnym poziomie i bezpieczestwo. Przepenienie, cikie warunki ycia, zwaszcza zim brak higieny, godowe racje ywnociowe, brutalno oraz obcienie prac prowadziy do nieuniknionej mierci. Arthur Rudolph poprzedzi zawarcie ukadu z SS wizyt w fabryce Heinkela w Oranienburgs na pnoc od Berlina, w kwietniu 1943 roku. Pracowao tam 4 tys. robotnikw przymusowych, gwnie Rosjan, Polakw i Francuzw - mieszkajcych w wielkim toku i uwizionych za elektrycznymi potami i kolczastymi drutami. Rudolph apisa pismo,

podkrelajc, e korzystanie z winiw jest korzystniejsze, szczeglnie ze wzgldu na skuteczniejsz ochron tajemnicy.1 Historyk Michael Neufeld zwrci uwag, e pismo to dowodzi poparcia gwnego inyniera (oczywicie znane Dornbergerowi i von Braunowi), a take kierownictwa obozu na kilka miesicy przed utworzeniem niesawnego podziemnego kompleksu Mittelwerke w grach Harzu, dla wcielenia w ycie idei pracy niewolniczej winiw.2 11 czerwca 1943 roku Hitler podnis priorytet programu rakietowego ponad wszystkie inne rodzaje uzbrojenia, a sam Dornberger zosta mianowany generaem brygady ju nastpnego dnia. Rudolph poprosi o dostarczenie kolejnych 1400 winiw z obozu koncentracyjnego dla Peenemnde. Pierwsze transporty wraz z szedziesicioma stranikami SS przybyy dwa tygodnie pniej z Buchenwaldu lecego niedaleko Weimaru. Wedug jednej z relacji (Willyego Steimela, skazanego za przestpstwa kryminalne i zatrudnionego w administracji w Buchenwaldzie) praca trwaa jedenacie godzin dziennie przez sze dni w tygodniu. Po czterech miesicach trzech winiw zmaro z powodu chorb, a dwch w wyniku odniesionych obrae. Jeden zosta zastrzelony podczas prby ucieczki, a czterech innych popenio samobjstwo, wypijajc paliwo do rakiet.7 lipca Hitler zaprosi Dornberega i von Brauna do Wilczego Szaca, aby podkreli, jak wielk wag przywizuje do tego rodzaju broni. Ponownie wywietlono Hitlerowi film pokazujcy rakiet A4 w locie podczas udanej prby, ktra miaa miejsce 3 padziernika poprzedniego roku. Hitler zada, aby rakieta bya w stanie przenie gowic bojow o wadze dziesiciu ton oraz aby co miesic fabryki opuszczao 2 tys. rakiet. Kiedy Dornberger wyjani, e takie liczby nie wchodz w gr, Hitler omal nie wpad w jeden ze swoich napadw wciekoci. To wanie wwczas wypowiedzia synne Chc zniszczenia - cakowitego zniszczenia!.3 Pod koniec spotkania Hitler przyzna von Braunowi tytu profesora i na miejscu podpisa niezbdne dokumenty. Podczas spotkania Hitler nalega, eby ze wzgldw bezpieczestwa nie zatrudnia przy projekcie obcokrajowcw. Jednak jego rozkazy nie zostay wypenione. Na pocztku sierpnia Dornberger rozkaza, aby przy pracach podstawowych zatrudni winiw. Do Peenemnde przysano z obozw koncentracyjnych 2500 winiw, a do pozostaych zakadw 1500. Jednak w trzecim tygodniu sierpnia starannie opracowane plany na najblisze osiem lat pokrzyoway nieprzewidziane podniebne odwiedziny. Nalot na Peenemnde Brytyjski wywiad przez cay rok 1943 zbiera informacje oraz wykonywa szpiegowskie fotografie lotnicze dokumentujce pooenie Peenemnde oraz innych tajnych zakadw zbrojeniowych. Fotografie zgromadzone podczas szpiegowskich misji stay si

istotnym czynnikiem majcym wpyw na akty sabotau oraz zmasowany nalot bombowcw noszcy kryptonim Crossbow. Latem 1943 roku w Peenemnde zaostrzono wszystkie rodki bezpieczestwa, wzmocniono baterie artylerii przeciwlotniczej, a stranikom z SS kazano wzmc czujno. Nalot na Peenemnde w nocy z 17 na 18 sierpnia nie by cakowicie niespodziewany. O pierwszej w nocy nadleciao 600 cikich bombowcw i zrzucio na zakady 1,5 min kg materiaw wybuchowych. Nalot zniszczy wikszo domw mieszkalnych we wschodniej czci Peenemnde, wcznie z mieszkaniami inynierw oraz barakami, gdzie mieszkao okoo 3 tys. cudzoziemskich robotnikw. Podczas nalotu w schronie przeciwlotniczym zgin gwny projektant silnika Walter Thiel wraz z rodzin. Zniszczono w duym stopniu budynki, w ktrych zajmowano si pracami badawczymi, oraz pomieszczenia biurowe: widziano, jak von Braun kry wrd gruzw, starajc si odnale resztki planw i dokumentacji. W tym czasie w Peenemnde mieszkao 12 tys. robotnikw, spord tej liczby zgino ponad 700, w tym 500 obcokrajowcw. Budynki fabryki, gdzie montowano rakiety, pozostay praktycznie nietknite. Obraz zniszcze przedstawia znacznie gorszy widok, ni byo w rzeczywistoci; wikszo budynkw pozostawiono w ruinach, aby zniechci RAF do dalszych nalotw. Historycy zajmujcy si tym wydarzeniem - zarwno brytyjscy, jak i niemieccy - stwierdzili, e nalot zwolni o dwa miesice tempo prowadzonych prac, co oznaczao zmniejszenie produkcji rakiet o 740 sztuk. mier Thiela bya istotn strat i prace nad rakiet przeciwlotnicz Wasserfall straciy impet, podobnie jak prace badawcze nad dwustopniowym pociskiem rakietowym, ktry mg dotrze dalej nad terytorium Wielkiej Brytanii. Martin Middlebrook, ktrego ksika The Peenemnde Raid obszernie opisuje to wydarzenie, uzupenia to uwag o ogromnym destrukcyjnym wpywie na morale Niemcw: Wiele osb doznao szoku, poczwszy od modej kobiety, ktra uciekaa z Peenemnde w futrze narzuconym na koszul nocn krzyczc, e chce wraca do domu, a skoczywszy na generale Luftwaffe, dla ktrego nalot na Peenemnde by ciosem tak potnym, e popeni samobjstwo.4 Peenemnde uwaano za pic krlewn, ktra obudzia si, aby podj fataln decyzj. Himmler osobicie zaangaowa si w przyszo programu rakietowego, teraz gdy przeniesienie i rozproszenie dziaa stao si nieuniknione. Tydzie po nalocie na Peenemnde Himmler przyby do Wilczego Szaca i namwi Fhrera, aby ten zgodzi si na przeniesienie produkcji do podziemnej fabryki i zatrudnienie winiw obozw

koncentracyjnych. Cz zarzdzania projektem A4 przekazano SS. Testy rakiet miay by

przeprowadzane na terytorium Polski. Najwyraniej ReichsfiihrerSS przekona Hitlera,e nalot by skutkiem dziaalnoci szpiegowskiej. Ukrycie zakadw produkcyjnych pod ziemi miao zapewni wiksze bezpieczestwo, a take ochron przed kolejnymi nalotami. Budow nowych zakadw powierzono Brigadefuhrerowi SS Hansowi Kammlerowi, czowiekowi wyjtkowo bezwzgldnemu. Himmler zdecydowanie wkroczy do walki o wadz, ktra wizaa si z projektem A4. A Albert Speer, majcy opini czowieka czynicego cuda, nada by odpowiedzialny za rozwj tej broni. 26 sierpnia, zaledwie tydzie po rozmowie Himmlera z Hitlerem, wybrano miejsce na podziemn fabryk. Tunele wyryte w grze Kohnstein z myl o przechowywaniu ropy i broni chemicznej stay si siedzib Mittelwerke, pooon niedaleko miasta Nordhausen w grach Harzu. Kiedy podjto decyzj, byy tam dwa tunele, kady o dugoci okoo 1,5 kilometra. Kady mieci dwa rwnolege tory kolejowe, a jeden z nich przechodzi przez gr na wylot. 28 sierpnia winiowie obozw koncentracyjnych rozpoczli prac nad przedueniem drugiego tunelu oraz wyobieniem dwudziestu poprzecznych tuneli czcych dwa gwne. Obiekty badawcze zostay rozrzucone na terenie caego Peenemnde i na terenie Niemiec, wcznie z Alpami Bawarskimi, gdzie w Kochel zmontowano tunele aerodynamiczne. Pomimo trudnoci komunikacyjnych midzy rnymi miejscami prace nad A4 wznowiono ju po dwch miesicach, przy czym zaangaowanie robotnikw przymusowych oraz brutalne traktowanie tych ludzi uroso do bezprecedensowego poziomu. W tunelach Mittelwerke pracowao 4 tys. winiw, gwnie Rosjan, Polakw i Francuzw. ydzi zostali dopuszczeni do pracy dopiero latem 1944 roku. W listopadzie liczba zatrudnionych winiw wzrosa do 8 tys. Kammler powiedzia do swoich podwadnych: Nie zwracajcie uwagi na straty w ludziach. Praca musi i naprzd i to jak najszybciej. I SS stworzya tam pieko na ziemi. Jeden z przywdcw francuskiego ruchu oporu, Jean Michel, tak pisa o swoich przeyciach w Mittelwerke z poowy padziernika 1943: Kapo i SS poganiali nas z piekieln szybkoci, krzyczc, bijc i groc egzekucj. Demony! Haas wwierca si w mzg i szarpa nerwy. Obkaczy rytm trwa przez pitnacie godzin. Po przybyciu do pomieszczenia, w ktrym spalimy [...] nawet nie prbowalimy doj do prycz. Pijani z wyczerpania padalimy na ziemi. Za nami napierali kapo. Wkrtce tysic zdesperowanych mczyzn znajdujcych si na krawdzi mierci i umierajcych z pragnienia leao, chcc zasn, co si jednak nie udawao. Przeszkadzay okrzyki stranikw, haas maszyn, wybuchy i dzwonienie lokomotyw, ktre docierao nawet tam.

Pracowano dzie i noc, skay rozsadzano dynamitem, a wybuchy napeniay powietrze duszcym pyem. Nie byo toalet ani ani, ludzie przecinali na p beczki po oleju, eby zrobi z nich latryny. Michel pisze: Niektrzy winiowie byli zbyt sabi i chorowali na dyzenteri. Robili pod siebie. Nie mieli do siy, aby siada na beczkach, nie mogli nawet do nich doj.6 W pierwszych siedmiu miesicach zmaro 6 tys. winiw (wliczajc osoby odesane z powrotem do obozw zagady). W grudniu 1943 roku do Mittelwerke przyjecha Albert Speer, po czym napisa do Kammlera list, chwalc go za osignicia przekraczajce znacznie wszystko, co do tej pory wykonano w Europie, a nawet w Ameryce.7 Po wojnie przypisywa sobie zasugi za popraw warunkw w barakach zwanych Dora, ktre zbudowano dla winiw na zewntrz. Podobnie jak i w innych przypadkach jego powojenne uwagi nie byy wiarygodne.8 Speer wzi na siebie odpowiedzialno za horror Mittelwereke i podzieli j z Himmlerem oraz Kammlerem. S dowody mwice o tym, e zarwno Dornberger, jak i von Braun doradzali wykorzystanie niewolniczej siy roboczej, traktujc j jako element oblicze wydajnoci.9 Jednak von Braun mia wkrtce przey niemiy kontakt z SS, co oddalio go od Himmlera oraz samego SS, zapewniajc zarazem alibi chronice go przed oskareniami zwizanymi z wyzyskiem przymusowych robotnikw w obozach pracy. Zgodnie z napisanym po wojnie przez von Brauna artykuem w lutym 1944 roku odebra telefon wzywajcy go do gwnej kwatery Himmlera w Prusach Wschodnich. Wspomina, e czu strach, kiedy pojawi si w gabinecie Reichsfiihrera. Himmler, ktry przypomina mu bardziej szkolnego nauczyciela ni skpanego we krwi potwora, grzecznie przywita si z modym naukowcem. Wedug von Brauna Himmler mia powiedzie: Moe pan do nas przejdzie?.Byo to otwarte zaproszenie do porzucenia suby wojskowej na rzecz wstpienia w szeregi SS. Von Braun odpowiedzia, e genera Dornberger jest najlepszym przeoonym, jakiego jest sobie w stanie wyobrazi. To wydawao si koczy spraw. Jednak w nastpnym miesicu von Braun zosta aresztowany wraz z bliskimi wsppracownikami Klausem Riedelem i Helmutem Grttrupem. Zarzucono im, e gwnym celem ich bada byo stworzenie statku kosmicznego. Ponadto mieli by winni powiza z komrkami komunistycznymi. Jedynie dziki zdecydowanym dziaaniom Dornbergera oraz najprawdopodobniej bezporedniej interwencji Speera u Hitlera von Braun zosta zwolniony po dwch tygodniach. Pozosta dwjk zwolniono niedugo pniej. Chocia von Braun mg by w niebezpieczestwie, poniewa za postawione zarzuty grozia mier, to jego aresztowanie mona uzna za ut szczcia niezwykle pomocny w jego dalszej, powojennej karierze szefa

bada kosmicznych w Stanach Zjednoczonych. Dziki temu aresztowaniu von Braun zachowa wizerunek naukowca, ktry poostawa apolityczny i ktry by za to przeladowany przez SS. Prawda bya taka, e Himmler sfabrykowa te zarzuty, aby przej kontrol nad projektem A4. 26. Pseudonaukowe podstawy eksterminacji i eksperymenty na ludziach Rozprzestrzenianie si ideologii i praktyki dotyczcejpseudonaukowej higieny rasowej w Niemczech w latach dwudziestych poprzedzao, jak si przekonalimy, stopniowe propagowanie i akceptacj przymusowych sterylizacji, co doprowadzio do polityki przymusowej eutanazji, ktra zacza si na dobre ju po wybuchu wojny. Std by ju tylko krok do eksterminacji ydw i pozostaych ofiar nienawici rasowej. Wskazania do sterylizacji, wedug specjalnej ustawy z czerwca 1933 roku, obejmoway szereg wrodzonych defektw umysowych i fizycznych, jak rwnie dziedziczn lepot, guchot i alkoholizm. Opakany w nastpstwie Pierwszej Wojny wiatowej stan psychiatrii i szpitali psychiatrycznych doprowadzi do tego, e uwag powicano wycznie pacjentom kwalifikujcym si do leczenia, w zaledwie minimalnym stopniu sprawujc opiek nad pozostaymi i poddajc sterylizacji tych, ktrzy pozostawali poza murami zakadw dla obkanych. Grupy hitlerowcw rutynowo zabierano do szpitali psychiatrycznych, aby pokaza im bezcelowo leczenia znajdujcych si tam pacjentw. Uczniowie byli porednio zaznajamiani z kwesti eutanazji, gdy w klasach stawiano im pytania o koszty utrzymania bezuytecznych istot ludzkich. W wczesnej propagandzie perspektywa narodowego kryzysu, takiego jak wojna o przetrwanie narodu, kiedy apelowano do ludzi zdrowych o ogromne powicenia, usprawiedliwiaa jednoczenie pozbawianie ycia tych, ktrzy nie byli Jedynie bezwartociowi, ale ktrych ycie miao warto ujemn.1Tymczasem reformatorzy przez swoje wasne inicjatywy - popierajce terapi zajciow i badanie anormalnoci w szerszym kontekcie spoecznym - skaniali si, wedug sw Michaela Burleigha, nie do pytania o rodowisko spoecznoekonomiczne, ale do wzmacniania funkcji kontrolnej rejestrowania rozpowszechnionych dewiacji w prymitywnych bankach danych.2 Szeroko rozpowszechniona praktyka terapii zajciowej waciwie przyczyniaa si do tworzenia zdefiniowanych psychiatrycznie podklas wewntrz grupy ludzi ju uznanych za margines spoeczny. Zakres sterylizacji, zorganizowanej i zarzdzanej przez suby medyczne, poszerza si z biegiem lat, obejmujc skazanych, prostytutki i nawet te dzieci z sierocicw, ktre uznano za niechtne do wsppracy. W niedugim czasie nawet problemy spoeczne, jak na

przykad ubstwo, zostay przypisane dziedziczeniu. Od 1941 roku polityk sterylizacji rozcignito na Romw i ydw. Czsto w wyniku zabiegw pojawiay si komplikacje i notowano wypadki miertelne. Szacuje si, e midzy rokiem 1934 a 1944 w III Rzeszy zostao przymusowo wysterylizowanych od 300 tys. do 400 tys. ludzi.3 W nastpnej kolejnoci zalegalizowano zabijanie dzieci z deformacjami umysowymi i fizycznymi. Proces ten rozpocz si pod koniec 1938 roku, kiedy Hitler nakaza Karlowi Brandtowi, jednemu ze swoich osobistych lekarzy, pojecha do Lipska i zbada prob rodzicw o miosiern mier dla ich dziecka. Od tej pory Brandt uzyska uprawnienia, aby zainicjowa program obejmujcy mordowanie upoledzonych dzieci w szpitalach przy pomocy mierciononego zastrzyku. Ta inicjatywa zapocztkowaa ekspansj eutanazji, ktra obja ogromn liczb umysowo chorych dorosych. Podstaw prawn tych dziaa by dekret Ftihrera z padziernika 1939 roku antydatowany 1 wrzenia, czyli w dzie wybuchu wojny, co byo celowym zabiegiem majcym podkreli wag zagadnienia wobec narodowego kryzysu. Ostateczny dekret Hitlera zezwalajcy na proces eutanazji obarcza Philippa Bouhlera i Karla Brandta odpowiedzialnoci za rozszerzenie kompetencji lekarzy, ktrzy zostan wymienieni z nazwiska, tak aby osobom wedug wszelkiego

prawdopodobiestwa nieuleczalnie chorym, w wyniku krytycznej oceny stanu ich zdrowia, mona byo zapewni miosiern mier. Biurokratyczna machina morderstw zostaa tym samym powoana do ycia. Znana bya jako Urzd Eutanazji albo Aktion T4. W ramach jego dziaalnoci pacjenci byli oceniani przez wsppracujcych lekarzy i przewoeni do komr gazowych. Proces ten sta si zapowiedzi Ostatecznego Rozwizania Kwestii ydowskiej, ktre nabrao tempa od roku 1942. Typowa dla wspdziaania midzy Urzdem Eutanazji a wiatem nauki akademickiej bya dziaalno Instytutu im. Cesarza Wilhelma w Berlinie, ktry otrzymywa due stypendia od Fundacji Rockefellera. Gdy w 1939 roku wesza w ycie Operacja T4, profesor Julius Hallervorden z tego orodka dostrzeg w niej okazj do powikszenia zbiorw materiaw neuropatologicznych Instytutu Badania Mzgu. Gwnym rdem pozyskiwania okazw byo centrum eutanazji w Brandenburgu. Ofiary, gwnie z miejscowego szpitala psychiatrycznego w Grden, gromadzono w pokoju przypominajcym ani i zabijano za pomoc trujcego gazu. Hallervorden by obecny przy niektrych morderstwach, aby szybko wykona sekcj zwok, pobra mzgi i spreparowa je w laboratorium szpitalnym, a nastpnie zabra do Instytutu im. Cesarza Wilhelma. Preparaty, o ktrych mowa, pozostay w tym samym miejscu, przemianowanym na Instytut Maxa Plancka, a do 1990 roku.

Projekt T4, nazwany tak ze wzgldu na adres siedziby gwnej przy ulicy Tiergarten 4, czyli Zarzdu Sanatoriw i Domw Opieki III Rzeszy w Berlinie, obejmowa specjalne zakady suce zabijaniu, rozmieszone na caym terytorium Niemiec. Byy one nadzorowane przez wykwalifikowanych lekarzy, ktrzy wyznaczali ofiary do eksterminacji w komorach gazowych, urzdzonych tak, e przypominay anie z prysznicami, co wykorzystano pniej w obozach zagady. Preludium do mordowania ydw i innych istot niewartych ycia stanowi program 14fl3 (znany te jako Operacja Inwalida albo eutanazja winiw). Kod 14fl3 zapisywano w aktach dokumentujcych biurokratyczne przygotowania do zabijania nadmiaru winiw w obozach koncentracyjnych. Wedug Roberta J. Liftona program 14fl3 obejmowa dwa filary, jeden ideologiczny, a drugi instytucjonalny, za pomoc ktrych wczeniejsza koncepcja higieny rasowej osigna stadium Ostatecznego Rozwizania. Hitlerowscy lekarze w ten sposb nadzorowali mordowanie milionw ofiar obozw mierci, wybierajc na rampach tych, ktrzy powinni zosta zabici, i tych, ktrych mona byo oszczdzi i przeznaczy do pracy, a take kontrolujc cigo dziaania komr gazowych. W ten sposb lekarz stasi ucielenieniem niemoralnej nazistowskiej wizji masowej zagady jako formy szataskiej terapii rasowej. W dniu 20 stycznia 1942 roku w willi przy ulicy Grossen Wannsee 58, z ktrej okien rozciga si widok na podberliskie jezioro Grosser Wannsee, odbyo si pewne spotkanie.4 Uczestniczyo w nim pitnastu wanych urzdnikw, ktrym przewodzi Reinhard Heydrich. Heydrich poprosi wszystkich zgromadzonych o wspdziaanie przy wprowadzaniu w ycie rozwizania. Czytajc szkic przygotowany przez Eichmanna, Heydrich zarzdzi, e ydzi powinni zosta pod odpowiednim nadzorem przetransportowani na wschd do obozw pracy przymusowej. Po rozdzieleniu ze wzgldu na pe ydzi, ktrzy mogli pracowa, byli zmuszani do suby. Spodziewano si, e spora ich liczba odpadnie wskutek naturalnej selekcji. Wedug statystyk przygotowanych przez Adolfa Eichmanna zgino kilka milionw ydw. Deportacje zaczy si w marcu 1942 roku i byy kontynuowane a do 1944 roku. Obozy mierci zbudowano na odlegych obszarach dawnej Polski: w OwicimiuBrzezince, Treblince, Becu, Sobiborze, Chemnie i Majdanku. Transporty winiw stay si spraw priorytetow. Wymagao to zaangaowania biurokratycznej machiny do przygotowywania rozkadw jazdy, wynajmowania pocigw, organizacji pocze i wyposaenia stranikw. Wysannicy Eichmanna podrowali w tym celu do Francji, Belgii, Holandii, Luksemburga, Norwegii, Rumunii, Grecji, Bugarii, Wgier, Polski i Czechosowacji. Technologia eksterminacji i usuwania cia

W ostatnich latach wyszy na jaw informacje na temat tego, jak zwyczajna technologia wykorzystywana do kremacji ludzkich zwok od 1942 roku przesza transformacj w kierunku uzyskania bezprecedensowej wydajnoci w wyniku denia do masowego mordowania w ramach ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej. Zakres i wydajno inynierii spopielania bez wtpienia przyczyniy si do rozwoju tej polityki. Czynniki takie jak techniczna pomysowo i perfekcja, staranne planowanie i organizacja, a take pogo za finansow gratyfikacj, zarwno indywidualn, jak i zbiorow poczyy si, by umoliwi osignicie wysokiej skutecznoci zabijania.Wczeniejsze relacje dotyczce krematoriw w Owicimiu opieray si na archiwach z Niemiec, Polski i Izraela. Do materiaw tych doczono rda z Moskwy, ktre stay si dostpne dopiero od pocztku lat 90, w wyniku upadku muru berliskiego. Historycy JeanClaude Pressac i RobertJan van Pelt poczyli swoj wiedz i dowiadczenie, publikujc w 1994 roku donios prac pt. Mechanizm masowej zagady w Owicimiu, przedstawiajc kronik budowy

krematorium w OwicimiuBrzezince jako przykad przeraajcego technologicznego postpu w III Rzeszy.5 Najnowoczeniejsza technologia kremacji ludzkich zwok we wczesnych latach trzydziestych w Niemczech wymagaa palnika, skomplikowanego urzdzenia

wykorzystujcego ar spalin, oraz tygla - najwaniejszej czci pieca, w ktry wkadano trumn. Problem zwizany z t metod polega na wysokich kosztach oraz duych gabarytach, gdy ukad palnika zajmowa a dwie trzecie caej objtoci pieca. Niemieccy inynierowie zaprojektowali nowy system kremacji polegajcy na wykorzystaniu spronego zimnego powietrza, co zdecydowanie zmniejszyo zuycie paliwa i przyspieszyo proces spopielania. Projekt zosta opatentowany w 1928 roku. W roku 1935 technologia spronego powietrza zostaa udoskonalona przez Kurta Priifera, inyniera w renomowanej fabryce piecw Topf i Synowie w Erfiircie. W maju 1937 roku SS ogosio przetarg na krematorium dla obozu koncentracyjnego w Dachau, poniewa liczba zgonw przerosa znacznie moc przerobow miejscowych krematoriw. Zreszt obecno zwok pochodzcych z obozu w tych krematoriach moga wznieci niepodany rozgos. Ofert w przetargu SS zgosia firma Walter Mller z Allach. Jej projekt zawiera kompresor zimnego powietrza, ale mia tylko jeden tygiel i by wykonany z marmuru w neoklasycystycznym stylu. SS postanowio nie realizowa tego projektu.

W 1939 roku wraz pojawieniem si potrzeby wybudowania krematoriw obozowych centralne biuro finansowe SS w Berlinie ogosio przetarg raz jeszcze. Tym razem Prfer z Topf i Synowie zaproponowa solidny, opalany rop naftow przenony model z podwjnym tyglem, rwnie wykorzystujcy technologi spronego powietrza. Jego moc przerobowa wynosia dwa ciaa na godzin, zamiast jak dotd jednego, a koszt w przeliczeniu na dzisiejsz warto pienidza siga 23 tys. funtw, zamiast 25 tys. jak w wypadku zgoszonego przezMllera modelu z pojedynczym tyglem. SS zamwio jeden z projektw Priifera do Dachau i drugi do Buchenwaldu, pooonego blisko fabryki piecw w Erfurcie. Na pocztku nastpnego roku SS zamwio kolejne dwa egzemplarze, jeden do Owicimia, postawiony w miejscu dawnych koszar, gdzie 10 tys. polskich winiw miao zosta poddanych kwarantannie, a drugi do obozu koncentracyjnego w Flossenburgu. Okolice Owicimia, miasta liczcego okoo 12 tys. mieszkacw, pierwotnie zostay wybrane przez Rzesz na miejsce modelowej kolonii. Miaa tam powsta osada o dziwacznej redniowiecznej architekturze, uwzgldniajcej specjalne udogodnienia rekreacyjne, ktre umoliwiay uprawianie muzyki, taca i szeroko rozumianego ycia artystycznego w sielankowej scenerii. Robotnicy mieli y w tym wiecie fantazji inspirowanym komunami rzemielnikw i artystw. Ten plan, majcy swe rdo w nazistowskiej ideologii Blut und Boden, zosta w cigu kilku miesicy sprowadzony do postaci karykaturalnej: ogrodzonego drutem kolczastym pieka na ziemi, w ktrym panowa gd, choroby, przeprowadzane pod pozorem eksperymentw medycznych tortury oraz ludobjstwo. Wrd zaprojektowanych elementw obozu byy latryny; jedna przypadaa na 150 mieszkacw, z ktrych wielu cierpiao na dyzenteri. Prfer by zachwycony zamwieniami, poniewa otrzymywa 2-procentow prowizj z dochodw, ktre przynosi kady piec. Mia te jednak wiadomo, e Kori, konkurencyjne przedsibiorstwo majce powizania z SS, zaprojektowao podobne tanie i przenone krematorium opalane koksem, co miao znaczenie w zwizku z tym, e ropa bya racjonowana. Zainspirowany przez rywala Prfer zmieni konstrukcj nowego krematorium dla Owicimia, tak aby mona w nim byo uywa koks, i poprawi jego wydajno, wyposaajc je w elektryczny wentylator, ktry by w stanie usun 4 tys. metrw szeciennych dymu na godzin oraz elektryczn dmuchaw wtaczajc zimne powietrze do tygla. Szacowa, e urzdzenie takie mogoby spopieli trzydzieci do trzydziestu szeciu cia w cigu dziesiciu godzin albo siedemdziesit cia, gdyby pracowao w cyklu dwudziestogodzinnym. Okreli te, e urzdzenie wymaga tylko trzech godzin konserwacji dziennie. Stao si powszechnie znane jako krematorium I w KL Auschwitz i funkcjonowao

bez zarzutu. W rezultacie Prferotrzyma zlecenie zbudowania podobnego krematorium dla obozu w Mauthausen, ktry dotd by klientem Kori. W dniu 1 marca 1941 roku dowdca SS Heinrich Himmler odwiedzi Owicim i na miejscu podj decyzj o natychmiastowej rozbudowie obozu, tak aby mg pomieci 30 tys. winiw, oraz o utworzeniu w pobliskiej Brzezince kolejnego obozu Birkenau dla 100 tys. winiw. Winiowie mieli stanowi rdo siy roboczej dla fabryki IG Farben, ktra potrzebowaa 10 tys. przymusowych robotnikw do budowania obiektw, w ktrych prowadzono produkcj syntetycznego paliwa i gumy. Karl Bischoff, byy chory Luftwaffe, wczeniej odpowiedzialny za przygotowywanie lotnisk w Francji, mia nadzorowa prace budowlane w Owicimiu. Bischoff obliczy wymagan w tych warunkach ogromn przepustowo krematorium i wezwa Priifera. Razem zaprojektowali krematorium, ktre mogo si pochwali picioma piecami o trzech tyglach kady, co dawao cznie pitnacie tygli zdolnych do spalenia szedziesiciu cia na godzin,.czyli 1440 cia na dob. Pod koniec 1941 roku Priifer zapewni SS, e moliwa bdzie rwnie konstrukcja pieca z czterema tyglami, co pozwalaoby, uwzgldniajc konfiguracj piciu piecw, na spalanie dwudziestu zwok rwnoczenie i w ten sposb spopielanie 1920 cia na dob. W midzyczasie rodek owadobjczy pod nazw Cyklon B, czyli kwas pruski albo cyjanowodorowy, zosta wyprbowany po raz pierwszy nie na wszach czy owadach, dla ktrych by przeznaczony, ale w celu zamordowania 250 nieuleczalnie chorych mieszkacw obozu i 600 jecw wojennych. Przedsiwzicie nie byo cakowicie udane. Niektre ofiary wedug raportw yy jeszcze dwa dni.6 Ale w owych pierwszych miesicach funkcjonowania obozu w Owicimiu wielu winiw i tak zmaro wskutek wybuchu epidemii tyfusu brzusznego w wyniku zanieczyszczenia wody. W maju 1942 roku, cztery miesice po konferencji w Wannsee, podjto decyzj o budowie w AuschwitzBirkenau nowego krematorium wyposaonego w pitnacie tygli. Biurokracja rozrastaa si, poniewa Ostateczne Rozwizanie weszo w faz intensywnej realizacji, a obz w OswicimiuBrzezince wybrano w czerwcu 1942 na gwny orodek ludobjstwa. Liczba zamawianych krematoriw, do ktrych przylegay komory gazowe zaprojektowane jak anie, wzrosa w kolejnych latach pocztkowo z dwch do trzech, potem do czterech, a wreszcie do piciu obiektw.Zamwienie na czwarte i pite krematorium byo wedug dzisiejszego kursu warte 230 tys. funtw. Ale korespondencja midzy Topf a SS wskazuje, e klient nie paci rachunkw i musiano mu wysya nieustanne ponaglenia.

Ocalaa dokumentacja i plany inynierw opowiadaj rwnie histori walki z czasem i presj na maksymalne zwikszenie wydajnoci. Ujawniaj te informacje o utarczkach o materiay, elementy projektw, normy technologiczne, opnienia w dostawach, kosztorysy i mare. Mona odnie wraenie, e pracowano w atmosferze cigego kryzysu i gwatownych ktni o pkajce kominy, nieskuteczn wentylacj, systemy izolacyjne i wentylacyjne, jakby nieustannie rosnce zapotrzebowanie na spalanie zwok przeroso moliwoci inynierw. Wzrost mocy przerobowych pociga za sob zyskiwanie fachowego dowiadczenia. Co najmniej jedenastu podwykonawcw zostao wczonych w dostarczanie elementw i specjalistyczne prace konstrukcyjne przy budowie krematoriw III, IV i V, a wsppracowao z nimi wielu inynierw zajmujcych si funkcjonowaniem piecw i wentylacji. Cywilni podwykonawcy uczestniczyli te w rozwizywaniu problemw dotyczcych zabezpiecze, osuszania, pokrycia dachowego, odpornoci na zawilgocenia, wind i wykrywaczy kwasu pruskiego. W wypadku krematorium III SS poprosio o przeprowadzenie bada, czy piec krematoryjny moe zosta wykorzystany do ogrzewania 100. prysznicw. Szacuje si, e w samym AuschwitzBirkenau zagazowano i spopielono milion ofiar, wliczajc w to masakr wgierskich ydw przeprowadzon w maju i czerwcu 1944 roku w krematoriach II, III i V. Wedug akt krematorium V szybko przestao nada z prac ze wzgldu na ogromn liczb cia i zwoki palono w doach wykopanych obok komr gazowych. Kiedy pod koniec lata zabrako cyklonu B, ofiary byy wrzucane do dow i palone ywcem. Kiedy przeprowadzano eksterminacj wgierskich ydw, Topf zaatwia swoje rozliczenia z SS, przedstawiajc dug i pen narzeka korespondencj dotyczc takich drobiazgw jak zuycie cylindra tlenowego i kradzie kilku litrw oleju silnikowego. W padzierniku 1944 roku, gdy nadcigaa ju Armia Czerwona, krematorium V zostao podpalone przez pracujce w nim Sonderkommando. Budynek zburzono podczas brutalnie stumionego przez SSbuntu winiw. Przed kocem listopada Himmler zarzdzi zakoczenie eksterminacji za pomoc cyklonu B jecw, a krematoria II oraz III rozebrano. Obz ewakuowano 18 stycznia, a w dwa dni pniej SS wysadzio w powietrze jego pozostaoci. Krematorium V wysadzono 22 stycznia o pierwszej w nocy, a nastpnego dnia do obozu dotara Armia Czerwona i nie znalaza nic oprcz pokrytego niegiem gruzu. Prfer zosta zatrzymany przez Amerykanw po kapitulacji Niemiec 8 maja 1945 roku. Jego przeoony, Ludwig Topf, popeni samobjstwo pod koniec miesica. Prfern wkrtce wypuszczono, ale zanim opuci wizienie, zdoa podpisa kontrakt na piec dla

amerykaskiego wojska. Nigdy ju o nim nie usyszano; prawdopodobnie zosta ponownie aresztowany przez Sowietw i dokona ywota w Guagu. Eksperymenty na ludziach J. B. S. Haldane, wybitny fizjolog i genetyk, jeden z najwikszych brytyjskich entuzjastw stosowania gazw trujcych, w jednym z wywiadw opowiedzia, jak w wieku dziewiciu lat zosta przez swojego ojca, fizjologa z Oksfordu, Johna Scotta Haldanea, wysany do kopalni wgla, aby zbada stan powietrza. Przy innej okazji ojciec zamkn go w dusznej trumnie, zostawiajc tylko jego gow na zewntrz. Jego celem byo przetestowanie na chopcu dziaania pewnej mieszaniny gazw. W wieku lat dwunastu zosta ubrany przez ojca w przeciekajcy kombinezon do nurkowania i wcignity na gboko 40 stp pod powierzchni zamarznitego jeziora, gdzie trzymano go przez p godziny, tak e omal nie uton. Jak powiedzia Haldane: to nie byo mie dowiadczenie i zanim mnie wycignito, byem cay przemoczony i zmarznity na ko.7 Przypadek Haldaneow dzieli od eksperymentw w hitlerowskich obozach mierci przepa, ale jest on wanym dowodem na to, e pokusa eksperymentowania na ywym czowieku (w tym wypadku nawet na wasnym synu) jest niezmiernie silna i rozpowszechniona w naukach medycznych. Nauka hitlerowska, jak dowiemy si z kart tej ksiki, nie bya pod tym wzgldem wyjtkiem. Ta pokusa jest ponadczasowa, istotne jest to, gdzie nakreli si granice i jak silne s normy prawne, ktre reguluj zasady takiego eksperymentowania.W medycynie zdarza si traktowanie ludzi jak krlikw

dowiadczalnych. Bez testw na ludziach, czy to podczas eksperymentw naukowcw na samych sobie, czy to w badaniach klinicznych nietestowanych lekw na ochotnikach (czsto kolegach po fachu albo odwanych i jednoczenie ubogich studentach medycyny), nie byoby postpu w medycynie. Oczywicie J. B. S. Haldane, ju jako dorosy, sta si jednym z najsawniejszych eksperymentatorw na sobie samym w historii brytyjskiej medycyny. Ale nauka i naukowcy, jak w tej ksice wielokrotnie podkrelano, nie dziaaj w spoecznej i moralnej prni. Kluczowe warunki dla jakiejkolwiek formy bada czy eksperymentw na ludziach, wedug procedur opracowanych w wyniku powojennych procesw norymberskich lekarzy niemieckich, to odpowiednio wyraona zgoda (nieletni syn nie wydaje si odpowiednim kandydatem, nawet jeli wyrazi tak zgod), brak zastraszania, godne warunki, unikanie niepotrzebnego blu i autentycznie naukowy cel bada. Hitlerowscy naukowcy, ktrzy wykorzystywali winiw obozw koncentracyjnych jako krliki dowiadczalne, byli winni nie tylko racego lekcewaenia etycznych norm medycznych eksperymentw na ludziach, ale sadystycznie zadawali cierpienie bez

jakiegokolwiek naukowego celu. Ta dziaalno, rozpoczta w 1939 roku i kontynuowana do koca wojny w 1945 roku, take wizaa si z nazistowskim ruchem higieny rasowej, operacj Eutanazja, polityk pracy niewolniczej oraz ostatecznym rozwizaniem kwestii ydowskiej. Trzeba je rozumie, podkrelmy to jeszcze raz, jako element wiatopogldu, ktry uznawa pewne etniczne i pseudomedyczne grupy za bezwartociowe istoty ludzkie, a do ktrych zaliczano ydw, Cyganw, Untermenschen, opnionych w rozwoju, homoseksualistw i nieuleczalnie chorych. Takich ludzi wykorzystywano w imi czystoci narodu albo dla zdrowia i bezpieczestwa niemieckich oddziaw w czynnej subie. Uwaano, e przedstawiciele hitlerowskiego wiata medycznego, wspomagani i podegani przez Himmlera i jego SS, powinni poddawa obozowych winiw wszelkim formom pseudomedycznych bada, bez ich zgody i bez adnego poszanowania dla ich cierpienia i naraania ich ycia. Nie bya to nauka, lecz jej mroczne i niemoralne przeciwiestwo.Grupy sprawcw nie ograniczay si do zdemoralizowanych pseudonaukowcw dziaajcych w ukryciu i izolacji w obozach mierci. Okoo 350 wykwalifikowanych lekarzy, czyli 1 na 300 czonkw niemieckiej spoecznoci medycznej (w tym profesorowie i wykadowcy uniwersyteccy) byo zamieszanych w eksperymenty w obozach koncentracyjnych.8 Profesor Kurt Gutzeit, gastroenterolog na uniwersytecie we Wrocawiu, przeprowadza eksperymenty dotyczce zapalenia wtroby na ydowskich dzieciach w Owicimiu. Profesor Heinrich Berning z uniwersytetu w Hamburgu przeprowadza eksperymenty z godzeniem na radzieckich jecach wojennych, starannie notujc objawy, podczas gdy oni sami konali zagodzeni na mier. Profesor Julius Hallervorden w Berlinie zamwi, jak ju wiemy, setki mzgw ofiar eutanazji dla badaczy swojego oddziau neuropatologii.9 Profesor Otmar von Veschuer z Instytutu Antropologii im. Cesarza Wilhelma w Berlinie wszechstronnie zaangaowa si we wspprac z Josefem Mengele z Owicimia.10 Chocia lekarze obozowi starali si po wojnie uchyli od odpowiedzialnoci, twierdzc, e dziaali pod przymusem, ci pseudonaukowcy z wasnej woli odegrali aktywn i wiodc rol w organizacji i realizacji tego typu programw badawczych. W tym kontekcie sprawcy nie zawsze dziaali pod naciskiem zewntrznym, czy to ze strony samego reimu, czy to ze strony kierowanej przez Himmlera Ahnenerbe, ale byli entuzjastycznymi wykonawcami programw, ktre sami zainicjowali.11 Wiedzc, e normy prawa cywilnego i karnego zostay na terenie Niemiec zawieszone, lekarze chccy si zaangaowa w tak dziaalno mogli by pewni swojej bezkarnoci. Fakty dotyczce tych dziaa zostay potwierdzone i opisane w szeregu kluczowych prac opublikowanych w cigu ostatnich czterech dekad.12 Niektre programy miay na celu

popraw szans przeycia onierzy niemieckich walczcych na froncie. Jecy wojenni byli zanurzani w zamarzajcej wodzie, co miao suy oszacowaniu, jak dugo pilot lub marynarz bdzie w stanie przey ujemne temperatury po rozbiciu si samolotu lub statku na morzu podczas zimy. Zmuszano winiw do picia wody morskiej, aby przetestowa zdolno fizjologiczn czowieka do jej konsumpcji. Umieszczano ich w specjalnych komorach o niskim cinieniu powietrza, eby sprawdzi wytrzymao organizmu w warunkach zblionych do panujcych naduych wysokociach. Innych poddano dziaaniu fosgenu i gazu musztardowego albo zakaeniu chorobami, ktrymi mogliby si zarazi niemieccy onierze w Afryce. W eksperymentach zwizanych z planami zasiedlenia Europy Wschodniej dokonywano na zdrowych mczyznach i kobietach kastracj i sterylizacj.

Homoseksualistw, uznanych za zagroenie dla zdrowia narodu niemieckiego, zmuszano do przyjmowania zastrzykw hormonalnych. W ramach procedury, ktra staa si symbolem nazistowskiego pseudomedycznego okruciestwa, wstrzykiwano barwniki w oczy

mczyznom, kobietom i dzieciom. W laboratorium doktora Josefa Mengele w obozie w Birkenau wybierano blinita spord winiw obozu i przeprowadzano na nich eksperymenty genetyczne i zakane. W jednym z eksperymentw w Buchenwaldzie strzelano do winiw zatrutymi kulami, eby si przekona, jak szybko zadziaa trucizna. Wyrana intencja zabicia i okaleczenia przewija si w szczegach akt dowodowych procesu w Norymberdze nawet w przypadkach, gdy eksperyment mia rzeczywicie suy badaniu szans przetrwania. Szukajc sw, ktrymi mona by scharakteryzowa naukowo takiego zabijania dla samego zabijania, Taylor Telford, prokurator na procesie lekarzy w Norymberdze, rozpocztym 9 grudnia 1946 roku, okreli j mianem tanatologii, nauki o mierci.13 Kolejne podrozdziay dadz wyobraenie o zasigu eksperymentw jedynie w piciu obozach i o zwizkach midzy obozowymi eksperymentatorami a nauk akademick uprawian na uniwersytetach, w szpitalach i w naukowych instytucjach w Niemczech. Dachau14 Eksperymenty dotyczce wpywu wysokoci i niskiego cinienia na organizm ludzki przeprowadzano w obozie koncentracyjnym w Dachau w 1942 roku pod kierownictwem doktora Sigmunda Raschera, kapitana Suby Medycznej Luftwaffe i oficera SS. W czasie procesu norymberskiego Rascher by nieobecny i uznany za zmarego. W licie do Himmlera z maja 1941 roku Rascher sugerowa wykorzystanie winiw dla celw eksperymentu, wyraajc al z powodu niedostatku danych opartych na materiale ludzkim. Prosi, aby dano mu dodyspozycji taki materia, ostrzegajc, e te ludzkie krliki dowiadczalne mog

umrze. Oficer administracyjny Himmlera, Rudolf Brandt, w odpowiedzi potwierdzi, e mona do tego celu wykorzysta winiw. Testy przeprowadzono wiosn i latem 1942 roku z uyciem przenonej komory cinieniowej. W warunkach eksperymentu odtworzono efekt spadania z ogromnych wysokoci bez spadochronu i tlenu. W jednym ze sprawozda, zacytowanym na procesie lekarzy w Norymberdze, Rascher opisywa trzy kolejne badania na trzydziestosiedmioletnim ydzie, ktrego zrzucano z wysokoci 12 kilometrw. Po trzecim takim upadku ofiara zmara. W dalszej czci raport Raschera zawiera wyniki autopsji opisujce powane urazy osierdzia, mzgu, serca i wtroby15. Kolejnymi ofiarami nastpnych eksperymentw byli Polacy, Rosjanie i ydzi oskareni o Rassenschande (zhabienie rasy), co wskazuje, e byli winni maestwa albo kontaktw seksualnych z Aryjczykami. Sprawozdania ywo opisyway fizyczn i psychologiczn agoni ofiar w komorze cinie. Dachau byo take miejscem eksperymentw z zamraaniem, ktre nastpiy po testach wysokociowych i byy kontynuowane do wiosny 1941 roku. Ofiary zostay zmuszone do stania lub leenia nago pod goym niebem w rodku zimy przez dziewi do czternastu godzin. Niektrych przemoc zanurzono w zbiorniku zamarzajcej wody na co najmniej trzy godziny, a niekiedy na duej. Organy ofiar, ktre zmary, byy usuwane i przesyane do Instytutu Patologii w Monachium. Z drugiej strony stosowano rozmaite metody rozgrzewania po wychodzeniu. Jedna z nich, szczeglnie zalecana przez Himmlera, opieraa si na niepotwierdzonych opowieciach popularnych w krgach rybakw, a polegaa na zmuszaniu ofiar do wspycia z kobietami wizionymi w obozie, gwnie z Cygankami. W tych eksperymentach, zatwierdzonych przez Kurta Blomego, Naczelnego Lekarza III Rzeszy, zgino okoo osiemdziesiciu z trzystu uczestniczcych w nich winiw.16 Pielgniarz obozowy, rwnie wizie, Walter Neff by naocznym wiadkiem nastpujcego zdarzenia: Dwaj rosyjscy oficerowie zostali przyprowadzeni z barakw obozowych. Przybyli okoo czwartej po poudniu. Rascher kaza im si rozebra i musieli nago wej do kadzi.Mijaa godzina za godzin i chocia zazwyczaj najpniej po szedziesiciu minutach w takiej sytuacji ludzie tracili przytomno, ci dwaj mczyni nadal normalnie reagowali po upywie dwch i p godziny. Wszystkie kierowane do Raschera proby, aby ich upi zastrzykiem, byy bezowocne. Okoo trzeciej godziny jeden z Rosjan powiedzianych do drugiego: Towarzyszu, prosz, powiedz oficerowi, eby nas zastrzeli. Tamten odpar, e nie naley si spodziewa litoci od faszystowskiego psa. Ucisnli dobie donie i wyszeptali egnaj, towarzyszu... Eksperyment trwa co najmniej pi godzin, zanim nastpia mier.

Oba ciaa zabrano do Szpitala Schwabing w Monachium w celu przeprowadzenia sekcji zwok.17 Dane na temat eksperymentw z zamraaniem przedostay si poza krg medycyny nazistowskiej. W kocu padziernika 1942 roku w hotelu Deutscher Hof w Norymberdze odbya si konferencja na temat metod utrzymywania przy yciu pilotw. Brao w niej udzia dziewidziesiciu piciu uczestnikw, w tym najwysi rang oficerowie Luftwaffe. Jeden z mwcw wygosi prezentacj na temat: Zapobieganie i leczenie odmroe, a inny omwi Rozgrzewanie po zamarzniciu w stadium krytycznym. Szczegy opisanych

eksperymentw nie pozostawiay adnych wtpliwoci co do tego, e ofiary zmary. Jednak nie zanotowano adnych sprzeciww ze strony suchaczy.18 Rwnie w Dachau okoo 1200 winiw zostao zakaonych malari poprzez wystawienie ich na ukszenia komarw albo przez zastrzyki z wydzielin komarzych gruczow. Ofiary miay przytwierdzone do rk mae pudeka zawierajce komary, tak aby mogy je ksa. Po zaraeniu ofiar poddawano je dziaaniu rozmaitych silnych lekw, midzy innymi chininy, neosalvarsanu, pyramidonu, antypiryny i poczenia tych medykamentw. Wielu zmaro w wyniku przedawkowania lekarstw. Wedug dowodw przedstawionych sdziom na procesie norymberskim malaria bya bezporedni przyczyn trzydziestu zgonw, a 300 do 400 osb zmaro w wyniku pniejszych komplikacji. Eksperymenty te przeprowadzano pod kierunkiem doktora Klausa Schillinga, honorowego profesora parazytologii na Wydziale Medycyny Uniwersytetu Berliskiego, dyrektora Komisji Malarii dziaajcej przy Lidze Narodw oraz beneficjenta stypendiw Fundacji Rockefellera w Nowym Jorku i Fundacji Kahna w Paryu. Schilling mia ju 73 lata,a jego dziaalno badawcza ugrzza na mielinie, kiedy zawar umow z Himmlerem, ktry wysa go do Dachau w celu zbadania moliwoci uodpornienia na malari, stanowic duy problem dla onierzy stacjonujcych w Afiyce. Wedug akt z Dachau Schilling by bezporednio odpowiedzialny za mier dziesiciu winiw.19 Dachau byo te terenem bada nad uzdatnianiem do picia wody morskiej. Przedstawiciele Lufwaffe, marynarki wojennej i IG Farben spotkali si w maju 1944 roku i zdecydowali o przeprowadzeniu eksperymentw na ludziach, ktrzy mieli zosta zmuszeni do picia wody morskiej. Inspektor medyczny Luftwaffe zwrci si do Himmlera z prob o czterdzieci odpowiednich obiektw dowiadczalnych. Reichsfuhrer zdecydowa, e udostpni w tym celu Cyganw.20 Ofiary tego eksperymentu, ktry zosta zorganizowany i przeprowadzony przez Wilhelma Beiglboecka, Gwnego Lekarza Luftwaffe, zostay podzielone na cztery grupy.

Pierwsza nie otrzymaa adnej wody, drug pojono zwyk wod morsk trzeciej podawano wod morsk przetworzon metod Berka, niwelujc posmak soli, ale jej nie usuwajc. Osoby z czwartej grupy piy wod morsk odsalan za pomoc substancji zwanej Wofatit. Testy przeprowadzono jesieni 1944 roku, a ich ofiary zmary w straszliwych mczarniach. Wedug pielgniarza, naocznego wiadka: Zdarzao si czsto, e ci pacjenci pili pomyje z wiader albo, gdy ich nie obserwowano, wypijali wod z wiader przygotowanych w salach na wypadek nalotu. Niektrzy zlizywali z podogi wod uyt do jej umycia. Musiaem codziennie way ludzi biorcych udzia w badaniu i zauwayem, e za kadym razem tracili okoo kilograma.21 Sachsenhausen i Natzweiler Profesor Karl Brandt, osobisty lekarz Adolfa Hitlera, Komisarz Rzeszy do spraw Zdrowia i Warunkw Sanitarnych, w 1943 roku zarzdzi seri eksperymentw dotyczcych taczki w obozach koncentracyjnych w Sachsenhausen i Natzweiler. Zapalenie wtroby stao si problemem dla walczcych na froncie, szczeglnie w poudniowej Rosji. W niektrych oddziaach zachorowao 60% onierzy.Winiowie z Owicimia (omiu ydw z polskiego ruchu oporu) zostali przymusowo przeniesieni do obozw w Sachsenhausen i Natzweiler w celu poddania ich eksperymentowi, ktry zakoczy si torturami i mierci. W tych samych obozach ofiary byy celowo kaleczone, a ich rany zakaano gazem musztardowym, powszechnie stosowanym jako trujcy gaz bojowy podczas Pierwszej Wojny wiatowej. Innych zmuszano do wdychania trucizny lub przyjmowania jej w formie pynnej. Niektrym robiono z niej zastrzyki. Celem tych bada miao by odkrycie antidotum. Himmler udostpni swoje laboratorium organizacji Ahnenerbe w Natzweiler gwnemu eksperymentatorowi, profesorowi Augustowi Hirtowi z wydziau medycznego uniwersytetu w Strasburgu. Byy wizie tak zeznawa na temat skutkw polania rk winiw gazem w postaci ciekej: Po okoo dziesiciu godzinach [...] na caym ciele zaczy pojawia si oparzenia. Oparzenia byy wszdzie tam, gdzie dotary opary tego gazu. Kilku ludzi stracio wzrok. Ich cierpienia byy tak straszliwe, e prawie nie mona byo przebywa blisko tych pacjentw.22 Winiowie w Natzweiler zostali zakaeni durem plamistym, t febr osp durem rzekomym typu A i B, choler i dyfterytem. Umieray ich cae setki. Badania byy prowadzone przez doktora Eugena Haagena, rwnie profesora uniwersytetu w Strasburgu. W wypadku eksperymentw nad leczeniem duru plamistego wybrano grup zdrowych winiw i zaszczepiono ich, aby zapewni im pewn odporno. Nastpnie wszystkie osoby w grupie zostay zakaone durem plamistym. Rwnoczenie inni winiowie, okreleni jako

grupa kontrolna, zostali zakaeni bez adnych uprzednich szczepie. W tym samym czasie jeszcze inn grup umylnie zakaono tylko w tym celu, aby utrzyma wirusa duru plamistego przy yciu do dalszych bada.23 i Ravensbruck W obozie w Ravensbrtick kobiety zostay poddane eksperymentalnym przeszczepom koci, organw wewntrznych i nerww. W jednym wypadku opatka winia zostaa usunita i wszczepiona pacjentowi szpitala w Hohenlychen. Zadawano rany i umylnie wywoywano gangren i inne infekcje. Odtwarzano rany postrzaowe i rwnie je infekowano. Inicjatorem bada z uyciem sulfonamidu by doktor Kerl Gebhardt, konsultant chirurgii przy WaffenSS i osobisty lekarz Himmlera. Gebhardt zostay obarczony win za niewystarczajce zastosowanie terapii sulfonamidowej, co przyczynio si do mierci Reinharda Heydricha, zastpcy Himmlera, po tym jak zosta zaatakowany 27 maja w Pradze. Czterech czeskich patriotw obrzucio granatami jego samochd, w wyniku czego fragmenty koskiego wosia, skry i spryn utkwiy w jego ledzionie. Doprowadzio to do zapalenia otrzewnej i mierci (w wyniku infekcji 4 czerwca). Profesor Karl Grawitz zainicjowa intensywny program badawczy, a Gebhardt zaj si przeprowadzeniem eksperymentw na ludziach z uyciem sulfonamidu w Ravensbriick.24 Okoo 75 winiom zadano gbokie rany, zakaono je bakteriami i wypeniono drzazgami. Nastpnie niektrych rannych poddano kuracji sulfonamidem, a innych nie. W rezultacie zmara nieznana liczba pacjentw. Eksperymentalne sterylizacje przeprowadzano przy uyciu promieni X, co spowodowao rozlege uszkodzenia wanych organw ofiar. W licie administratora SS Viktora Braka do Himmlera w czerwcu 1942 roku znajdujemy oczywisty dowd na wprowadzenie praktyki masowej sterylizacji: Wrd 10 milionw ydw w Europie mona znale, jak przypuszczam, co najmniej 2 do 3 milionw mczyzn i kobiet wystarczajco zdatnych do pracy. Jestem zdania, e [...] powinni oni zosta wyselekcjonowani i ocaleni. Jednake mona to zrobi tylko pod warunkiem, e uczyni si ich niezdolnymi do rozmnaania si.25 Owicim i Mengele W ksice Mordercza nauka. Eliminacja w drodze naukowej selekcji ydw, Cyganw i innych w Niemczech w latach 1933-1945 niemiecki genetyk profesor Benno MiillerHill zwile opisuje eksterminacj i pseudonaukowe eksperymenty w Owicimiu pod nadzoremJosefa Mengelego i innych, opierajc si na obszernym materiale archiwalnym. Owicim, zaplanowany jako obz pracy niewolniczej dla IG Farben sta si jak wiadomo obozem mierci w 1943 roku. A 10 tys. winiw przywoziy tam pocigi kadego

dnia. Ofiary byy zabijane w zamykanych komorach gazowych za pomoc Cyklonu B, trujcego cyjanowodoru produkowanego przez firm Degesch, ktrej wspwacicielem bya firma IG Farben. Ciaa palono w krematoriach, ktre w kocowej fazie mogy unicestwi okoo 5 tys. zwok dziennie. Istnienie Owicimia z jego ogromn liczb istnie niewartych ycia stanowio okazj do eksperymentw dla profesora Otmara von Verschuera, od 1942 roku penicego funkcj dyrektora Instytutu Antropologii, Genetyki i Eugeniki im. Cesarza Wilhelma. Zarwno Verschuer, jak i jego poprzednik Eugen Fischer byli entuzjastami higieny rasowej. Szczeglne zainteresowanie Verschuera budzia analiza genetyczna patologicznych i normalnych rysw ludzkich, zwaszcza w wypadku blinit. Poniewa trwaa wojna, Verschuer nie by w stanie podrowa po Niemczech i bada chorujcych na rzadkie dziedziczne schorzenia bliniakw, ktrzy byli przeznaczeni do eutanazji. Josef Mengele urodzi si w 1911 roku jako drugi syn w dobrze sytuowanej i gboko katolickiej rodzinie. Po wstpieniu do SA w 1934 roku by studentem medycyny, antropologii i genetyki w Monachium, Bonn, Wiedniu i wreszcie we Frankfurcie, gdzie pracowa pod kierunkiem Verschuera w Instytucie Biologii Dziedziczenia. Zosta gwnym lekarzem wojskowym Owicimia po odbyciu suby wojskowej na froncie wschodnim. Na wie o jego przybyciu Verschuer zorganizowa specjalnie dla niego fundusze, aby mg prowadzi badania nad dziedzicznoci. Mengele i inni lekarze oraz antropolodzy mogli do woli wybiera winiw na rampie kolejowej, gdzie przywoziy ich transporty. Tutaj ydzi, ktrzy przybyli do Owicimia, byli dzieleni na dwie gwne grupy: matki, dzieci i starcy byli kierowani na lewo, do Birkenau, gdzie ginli w komorach gazowych. Natomiast zdolnych do pracy kierowano na prawo, do Monowitz, gdzie mieli pracowa w fabryce IG Farben. Mengele wybra okoo stu par bliniakw oraz okoo stu rodzin karw i winiw ze znieksztaceniami fizycznymi. Przebadano ich i poddano testom psychologicznym. Ci, ktrzy nie zmarli na choroby zakane, byli na og zabijani przez Mengeleza pomoc miertelnego zastrzyku, po czym wycinano im organy i wysyano je do odpowiednich laboratoriw w Instytucie Antropologii im. Cesarza Wilhelma. Mengele prowadzi rozmaite projekty badawcze dotyczce bliniakw w Owicimiu, wsppracujc z Verschuerem i innymi. Cz tych bada mona zrekonstruowa na podstawie sprawozdania sporzdzonego przez jego przymusowego asystenta, wgierskiego yda doktora Miklosa Nyiszliego, jak rwnie na podstawie zezna winiw. Wczeniejsze badania na Cyganach ujawniy dwie rodziny dziedzicznie obcione anomaliami oka (czyli

rnokolorowymi bd czciowo odbarwionymi tczwkami). Mengele rozwin te badania, eksperymentujc na blinitach wybranych spord winiw. Nyiszli opisuje, jak preparowa oczy czterech par bliniakw, ktrych Mengele zabi zastrzykami dosercowymi. Oczy zostay wysane do Instytutu Antropologii im. Cesarza Wilhelma, gdzie zbada je niejaki doktor Magnussen, ktry pisa prac naukow na ten temat. W 1944 roku Mengele rozpocz projekt dotyczcy blinit, ktry szczeglnie interesowa Verschuera. Czy da si znale powtarzajce si, zdeterminowane rasowo rnice w surowicy poddanej dziaaniu chorb zakanych? Mengele zakaa jedno - i dwujajowe blinita ydowskie i cygaskie bakteriami duru brzusznego, pobiera krew do analizy chemicznej, ktr przeprowadzano w Berlinie i obserwowa rozwj choroby a do miertelnego koca. 27. Chemicy w subie za W Polsce na pocztku roku 1944 wstawa wanie mrony wit. Primo Levi, chemik, pisarz i wizie Owicimia zosta zabrany z miejsca morderczej pracy fizycznej i poddany egzaminowi ustnemu, ktry mia wykaza, czy nadaje si do pracy jako technik w jednym z laboratoriw fabryki produkujcej syntetyczn gum. Fabryka ta nosia nazw Buna i naleaa do konsorcjum przemysu chemicznego IG Farben. Egzaminatorem by dr Pannwitz, wysoki, szczupy blondyn, ktry siedzia wyniole za potnym biurkiem. Ju po wojnie Levi napisa: Od tamtego dnia rozmylaem o doktorze Pannwitzu wiele razy i na wiele sposobw. Zastanawiaem si, jak naprawd funkcjonowa jako czowiek. Czym wypenia czas poza kwestiami polimeryzacji i rozterkami indogermaskiego sumienia? A przede wszystkim [...] chciaem go znowu spotka [...] choby ze wzgldu na zainteresowanie ludzk dusz Egzamin poszed dobrze. Pannwitz spyta Leviego, jaki by temat jego pracy dyplomowej. Levi musia zrobi gwatowny wysiek, aby przywoa sekwencj wspomnie pogrzebanych tak gboko, jak gdyby mia przypomnie sobie to, co spotkao go w poprzednim wcieleniu. Na szczcie Pannwitz zainteresowa si jednym z tematw Leviego, pomiarami staej dielektrycznej. Zda test. W przedmowie do swej ksiki Czy to jest czowiek Primo Levi napisa: Miaem szczcie, e zostaem deportowany do Owicimia dopiero w 1944 roku, czyli ju po tym, jak niemiecki rzd zadecydowa, ez powodu rosncego niedoboru rk do pracy trzeba wyduy przecitn dugo ycia winiw przeznaczonych do eksterminacji. Przynioso to widoczn popraw obozowego ycia i chwilowo powstrzymao mordowanie jecw pod wpywem czyjego kaprysu.2

Przez kolejne dziewi miesicy Levi by zmuszany do pracy fizycznej, polegajcej na podnoszeniu i transportowaniu workw wypenionych chemikaliami. Substancje

[chemiczne] wciskay si pod nasze ubrania i przyczepiay do przepoconych koczyn, znaczc nas na podobiestwo trdu. Poparzona skra schodzia nam z twarzy ogromnymi patami.3 Chocia Monowitz, obz Leviego, by jednym z pooonych najbliej fabryki Buna, droga do pracy wymagaa marszu przez 4 mile, po czym rozpoczyna si omio - lub dwunastogodzinny dzie pracy. W poudnie kady przymusowy robotnik otrzymywa litr zupy, zawierajcy kilka strzpw kapusty lub rzepy rozgotowanej w gorcej wodzie. Wieczorem rwnie litr z kawakiem zepsutego ziemniaka, brukwi lub ciecierzycy. Chleb, 350-gramowe porcje rozdawane co rano, by wzbogacany o dodatki takie jak trociny. Wizie w Monowitz otrzymywa niewiele ponad 1000 kalorii dziennie, a w jego diecie brakowao protein i tuszczw. Pewien szczeg dowodzi umiejtnoci zachowania niezwykej w tych warunkach sprawnoci umysowej udrczonych winiw obozu: towarzysz Leviego Jean Samuel nalea do grupy wielbicieli matematyki, ktrej przewodzi znakomity francuski matematyk Jacques Feldbau. Omawiali zagadnienia matematyczne w tracie dugich marszw do miejsca pracy i z powrotem, a take wymieniali bezcenny chleb na kupowane przez stranikw ksiki dotyczce rwna logarytmicznych. Wci trwaa zima, gdy Levi zosta zaproszony do laboratorium chemicznego, gdzie skierowano go do pracy w doskonaych, sterylnych warunkach. Ale niewiele byo tam do roboty, a dni fabryki Buna byy policzone: Zniszczona Buna ley pod pierwszym niegiem, cicha i sztywna niczym ogromny trup. Kadego dnia wyj syreny przeciwlotnicze. Rosjanie sju pidziesit mil std. Elektrownia stana, nie ma ju stanowisk rektyfikacji metanolu, trzy z czterech gazometrw acetylenowych wysadzono w powietrze.4Jednak wreszcie Levi uzyska dostp do tych laboratoriw z ich ulotnym zapachem chemii organicznej. Ten zapach podziaa na niego Jak uderzenie bicza. Poczu si, jakby przeniesiono go z powrotem do czasw jego modoci w Turynie, do duego, zaciemnionego pomieszczenia na uniwersytecie. Ale nawet w tych warunkach Levi nie mia wiele do roboty poza rozstawianiem probwek i instrumentw dowiadczalnych, a potem chowaniem ich, kiedy wzroso zagroenie nalotami, ponownym rozkadaniem i zbieraniem w oczekiwaniu na nadejcie Rosjan. IG Farben w Owicimiu

Przemys chemiczny Niemiec by pogrony w bezdennej otchani bestialstwa wrd zamarznitego bota i ruin fabryki syntetykw Buna w Owicimiu. IG Farben, ktre niegdy przodowao w wiecie w wytwarzaniu substancji syntetycznych, teraz wykorzystywao prac niewolnicz w swoich laboratoriach chemicznych. Jak to si stao, e to wielkie przedsibiorstwo przemysowe, najwiksze w Europie (czwarte co do wielkoci na wiecie po General Motors, US Steel i Standard Oil) upado tak nisko? Co robio to konsorcjum, wiatowy lider w technologii przetwarzania substancji chemicznych, w sercu obozu w Owicimiu, wykorzystujc niewolnicz prac ludzi takich jak Primo Levi? Historia wzrostu i upadku IG Farben prowadzi nas przez meandry historii Niemiec, pozwalajc pozna wybitne postacie nauki niemieckiej, ktre w uznaniu swoich innowacyjnych zasug otrzymay Nagrod Nobla. Gdy Niemcy w XIX wieku rozwijay si przemysowo i militarnie, mogy cieszy si nieograniczonymi zapasami wgla, ktry suy jako rdo energii dla urzdze parowych i ogrzewania domw, a take jako surowiec do produkcji syntetykw. W pierwszej dekadzie XX wieku, w epoce benzyny i silnikw diesla, Niemcy stay si ekonomicznie i strategicznie uzalenione od rezerw benzyny. W tej sytuacji raz jeszcze talent i dowiadczenie niemieckich chemikw przyszy w sukurs krajowi. Jak niegdy brak azotu i konieczno polegania na yczliwoci Imperium Brytyjskiego oraz jego marynarki wojennej doprowadziy do rozwoju bada nad syntetycznym amoniakiem, takteraz naukowcy i inynierowie niemieccy podjli prace nad uzyskaniem syntetycznej ropy naftowej z wgla i jego pochodnych.5 Jedn z metod byo uwodornianie, dziki ktremu rne odmiany wgla reagoway z wodorem pod wysokim cinieniem i w wysokiej temperaturze. Proces ten, znany jako metoda Bergiusa, polega na rozbijaniu zoonych czsteczek wgla i czenia ich z wodorem pod ogromnym cinieniem, w wyniku czego otrzymywano czsteczki pynnej ropy. Prekursor tej metody, Friedrich Bergius, nauczy si tej techniki od Fritza Habera z Karlsruhe i Walthera Nernsta z Berlina przed zaoeniem fabryki w Hanowerze, gdzie rozpocz swoje pierwsze eksperymenty z syntetycznym paliwem przy uyciu sztucznego wgla otrzymanego z celulozy. W 1913 roku Bergius opatentowa syntetyczn rop naftow otrzymywan w wyniku uwodornienia wgla brunatnego i wgla kamiennego, co pozwalao na efektywne wykorzystanie 85% surowca. W 1915 roku zaoy now fabryk w Rheinau w pobliu Mannheim. Niemcy potrzeboway ogromnych iloci ropy naftowej podczas Pierwszej Wojny wiatowej, za czym nie nadaa technologia Bergiusa i dopiero zdobycie rumuskich pl naftowych pozwolio ten deficyt chwilowo zaegna.

Tymczasem, w 1914 roku, dwch chemikw, Franz Fischer i Hans Tropsch, z Wydziau Badania Wgla Instytutu im. Cesarza Wilhelma w Mulheim w Zagbiu Ruhry odkryo inn metod, nazwan pniej syntez FT lub w skrcie FTS, opart na oryginalnym pomyle rozwinitym przez giganta chemicznego Badische Anilin - und SodaFabrik (BASF). Metoda polegaa na przepuszczaniu gazu wodnego (mieszaniny tlenku wgla i wodoru, otrzymywanej w wyniku traktowania koksu par wodn) nad gorcym katalizatorem, co prowadzio do powstania mieszaniny wglowodorw. Nazwano j Kogasin i uywano jako paliwa. Rok przed wybuchem Drugiej Wojny wiatowej BASF opatentowa uwodornienie tlenku wgla jako metod produkcji wglowodorw. W nastpnym roku Fischer i Tropsch opracowali odmienn od metody BASF mieszanin wodoru i tlenku wgla w stosunku 2:1, ktr nazwali benzyn syntetyczn. Staa si ona podstaw do dalszych bada nad stworzeniem syntetycznego paliwa. Ostateczny sukces przemysu paliw syntetycznych w Niemczech by wynikiem odkrycia skutecznych katalizatorw w IG Farben w latach dwudziestych. Technologia polegaa na rozbijaniu wgla i smoy na mniejsze czsteczki w postaci pynnej i na zastosowaniu alternatywnych katalizatorw, ktre pozwalay na uwodornienie mniejszych czsteczek w fazie lotnej. Nastpnie mieszanin paliw mona byo za pomoc destylacji rozdzieli na rne frakcje. Wikszo syntetycznego paliwa w Niemczech bya wytwarzana w procesie uwodornienia Bergiusa, ktry wymaga ogromnych kompresorw wytwarzajcych cinienie sigajce 10 tys. funtw na cal kwadratowy. Metod Bergiusa otrzymywano

wysokooktanowe paliwo dla lotnictwa i benzyn wysokiej jakoci, podczas gdy syntez FT stosowano raczej do otrzymywania paliwa do silnikw Diesla, smarw i woskw. Rozwj paliwa syntetycznego w Niemczech, dziesiciokrotnie droszy ni normalna rafinacja ropy, zosta sztucznie pobudzony i by podtrzymywany przez nazistowski reim. Poparcie rzdowe oparte na ogromnych zamwieniach i subwencjach finansowych umoliwio jego dalszy rozwj po ogoszeniu w 1936 roku przez Hitlera Planu Czteroletniego, za ktrego wykonanie odpowiada Hermann Goering. Gdy zbliaa si wojna, w umocnionych bunkrach w caych Niemczech zaczto skadowa ogromne iloci paliwa odpowiedniego dla czogw, ciarwek i samolotw. Tymczasem IG Farben podjo decyzj, aby produkowa gum syntetyczn przy uyciu metody, ktra wymagaa uycia czsteczek butadienu i sodu (Na), std nazwa buna. Pierwsza guma buna zostaa wyprodukowana w nowej fabryce w Schkopau w 1937 roku i zdobya zoty medal na Wystawie Midzynarodowej w Paryu. Ale wysoki koszt produkcji i

ograniczona dostpno naturalnej gumy sprawiy, e technologia ta nie bya rozwijana. Wybuch wojny we wrzeniu 1939 roku zmieni wszystko. Hitler wyruszy na wojn z niewielkim, tylko dwumiesicznym zapasem gumy na skadzie. Umowy z Wielk Brytani przestay obowizywa i Niemcy stany przed grob niedoboru gumy. Wyprodukowanie syntetycznej gumy stao si teraz priorytetem i IG Farben musiao wybra miejsce na nowe fabryki. Niemcy spoglday na Wschd, a IG Farben ju brao pod uwag ogromny potencja nowych rynkw w Azji. Niezwyky zbieg okolicznoci sprawi, e kiedy Himmler rozwaa zalety Owicimia jako modelowej kolonii wschodniej, dr OttoAmbros, odpowiedzialny za produkcj gumy i tworzyw sztucznych w IG Farben, niezalenie od niego spoglda na t sam cz mapy. Mia przede wszystkim na uwadze potrzeb zbudowania fabryki, ktra wymagaaby dostarczania ponad 525 tys. metrw szeciennych wody na godzin i byaby pooona w obszarze posiadajcym dobre poczenia kolejowe. Analiza terenw okupowanej Polski u schyku roku 1940 doprowadzia go do skupienia si nad obszarem poczenia trzech rzek: Soy, grnej Wisy i Przemszy. Najbliej pooonym miastem by Owicim. Ambros zwrci si do burmistrza tego miasta z pytaniami o dane dotyczce regionu i wsi lecych na jego terenie, o liczb szk i mieszkacw. Burmistrz w styczniu 1941 roku przesa szczegow i obszern odpowied. Zbiega si ona w czasie z dwoma wanymi wydarzeniami. Himmler (ktry by szkolnym koleg Ambrosa) planowa zbudowa koloni wschodni w ktrej chcia wykorzystywa dostpn niewolnicz si robocz. Szefowie IG Farben natomiast mieli wtpliwoci, czy miasto Owicim zapewni odpowiednie warunki ich niemieckim pracownikom. Owicim i otaczajce go wsie sprawiaj wraenie brudnych i obskurnych skary si w raporcie wysannik przedsibiorstwa.6 Jednak w cigu kilku tygodni problem zosta rozwizany i odtd miaa zapanowa symbioza midzy SS dostarczajcym przymusowych pracownikw a IG Farben zapewniajcym fundusze i materiay budowlane. Z powodu dotkliwego braku robotnikw gwne przedsibiorstwa w Niemczech przyjy z entuzjazmem zasad zatrudniania zarwno robotnikw przymusowych, jak i winiw obozw koncentracyjnych. Tymczasem SS pod rzdami Himmlera postrzegao przemys i przymusowych robotnikw jako rodki suce budowaniu swojego krlestwa na okupowanych ziemiach. Wzajemne zainteresowanie prowadzce do wsppracy midzy IG Farben i SS doprowadzio do symbiozy penej okruciestwa i przemocy. Aby szybko zbudowa fabryk Buna, robotnicy spoza obszaru Niemiec zostali zmuszeni do pracy pod grob mierci. Jeden z nich, Rudolf Vrba, przywieziony do Owicimia w czerwcu 1942 roku opisuje tak scen:

Ludzie biegali i upadali, kopano ich i rozstrzeliwano. Rozwcieczeni kapo znaczyli krwi lad, po ktrym szli midzy szeregami winiw,a esesmani strzelali do nich z biodra. [...] Spokojni ludzie w czystych cywilnych ubraniach przechodzili przez stosy trupw, ktrych nie chcieli dostrzec, mierzc deski jaskrawot tam miernicz, sporzdzajc skrupulatne notatki w oprawionych w czarn skr notesach, nie zwracajc uwagi na rze.7 Sierant Charles J. Conrad, czonek grupy robotnikw zoonej z 1200 brytyjskich jecw wojennych, zeznawa na temat czynnego udziau pracownikw IG Farben w tych brutalnych dziaaniach: Widziaem, jak kilku cywilnych pracownikw firmy Farben bio szeciu winiw pracujcych w fabryce, a trzech lub czterech cywilw przygldao si. Bili ich kawakami elaza i drewna za niewaciwe wykonanie pracy.8 Upadek i rozwj Farben Wykorzystywanie pracy niewolniczej przez IG Farben w fabrykach syntetycznego paliwa i gumy w Niemczech wzroso od 9% w 1941 roku do 30% do koca wojny.9 W pobliu Owicimia byo okoo 50 podobozw. Najwikszym z nich by Auschwitz III, sucy ogromnej fabryce Buna przeznaczonej gwnie do produkcji syntetycznej gumy. Primo Levi opisa t fabryk jako wielk jak miasto. Obejmowaa obszar o powierzchni 12 mil kwadratowych.10 Okoo 300 tys. winiw obozu koncentracyjnego zostao wczonych do programu pracy niewolniczej do roku 1944, a okoo 30 tys. z nich zmaro, chocia w trakcie procesu wytwarzania gumy fabryki nie opucia ani jedna kropla substancji syntetycznej oprcz alkoholu metylowego. Ogromne wysiki Niemiec woone w produkcj syntetycznego paliwa, wkien, gumy i innych surowcw wymagay utworzenia skupisk powizanych ze sob fabryk, ktre w kocu stay si celem bombardowa, gdy Luftwaffe utracio kontrol nad przestrzeni powietrzn. Azot, alkohol metylowy (ktry pio ze miertelnym skutkiem wielu winiw), amoniak i karbid miay znaczenie strategiczne dla przebiegu wojny, podobnie jak wiele innych produktw. Kwas azotowy, uzyskiwany z amoniaku, by podstawowym surowcem do wytwarzania materiaw wybuchowych i paliw. Karbid (wypalany w piecach elektrycznych z wapna i koksu) by surowcem do produkcji acetylenu, ktrego uywano do uzyskania butadienu sucego do wytwarzania syntetycznej gumy. Metoda ta wymagaa uycia niewielkich iloci naturalnej gumy, przywoonej do Niemiec przez okrty podwodne z Japonii. Produkcja tych materiaw zaleaa od dostpnoci rnych rodzajw wgla, koksu, smoy, energii elektrycznej i transportu. Istniao sze gwnych kompleksw (poza fabryk

w Owicimiu), z ktrych dwa, Leuna i Ludwigshafen, wytwarzay ogromne iloci wanych substancji chemicznych poza syntetycznym paliwem i gum. Leuna, poza produkcj okoo 46% syntetycznej gumy, produkowaa cik wod dla nazistowskiego programu atomowego. Po wojnie, 3 maja 1947 roku, z inicjatywy Stanw Zjednoczonych postawiono przed sdem dwudziestu czterech czonkw rady nadzorczej IG Farben. By te wrd nich Otto Ambros. Oskarenie obejmowao wspudzia w dziaaniach wojennych, pldrowanie i grabie, ale decydujcy by zarzut niewolnictwa i ludobjstwa. Dokadne oskarenie brzmiao nastpujco: IG Farben, ignorujc cakowicie wszelkie zasady przyzwoitoci i wzgldy humanitarne, wyzyskiwao robotnikw przymusowych przez poddawanie ich, midzy innymi, nadmiernie dugiej, uciliwej i wyczerpujcej pracy, zupenie lekcewac ich zdrowie i kondycj fizyczn. Jedynym kryterium prawa do ycia bya wydajno produkcyjna tych winiw. Proces, ktry rozpocz si 27 sierpnia 1947 roku w Paacu Sprawiedliwoci w Norymberdze, mia pocztkowo charakter procesu antytrustowego, wicego si z wielogodzinn prac organizacyjn. Dopiero po postawieniu oskare o niewolnictwo i ludobjstwo sd zacz przesuchiwa naocznych wiadkw i byych winiw. Typowe pod tym wzgldem byo zeznanie Rudolfa Vitka, lekarza i winia: Winiowie byli w nieludzki sposb zmuszani do pracy przez kapo, kierownikw i nadzorcw z IG. Nie okazywano im adnej litoci. Bito ich, maltretowano w najgorszy sposb, a nawet zabijano.12 Kolejni wiadkowie mwili o udziale IG Farben w selekcjach, oznaczajcych mier dla tych, ktrych nie wybrano, o pracownikach przedsibiorstwa obecnych przy wieszaniu winiw, o ludziach z Farben zdajcych sobie spraw z mordowania ludzi w komorach gazowych i kremacji winiw w innej czci obozu. Co najmniej jeden z sdziw, Paul M. Herbert, chcia wskaza na zaleno czc denie IG Farben do produkcji gumy buna i mier licznych robotnikw, bdc bezporednim skutkiem morderczego tempa pracy. Herbert stwierdzi: To nacisk Farben na szybkie wybudowanie Auschwitz doprowadzi porednio do eksterminacji tysicy winiw wskutek selekcji dokonywanej przez SS. Dowody wskazuj e strach przed mierci by uywany jako rodek do zmuszania winiw do zwikszenia wysiku i podejmowania przez nich pracy ponad siy.13 Wikszo sdziw trybunau w Norymberdze uwaaa, e odpowiedzialnoci za okruciestwo i nieludzkie warunki w fabryce w Buna nie mona obcia wadz IG Farben, lecz reim III Rzeszy, ktry wprowadzi przepisy prowadzce do tych zbrodni.

Wyroki wydane przez sd na dwunastu czonkw kierownictwa IG Farben obejmoway kary od omiu lat wizienia (dla Ottona Ambrosa) do ptora roku. Tylko piciu z dwunastu uznano za winnych wykorzystywania pracy niewolniczej i ludobjstwa (wszyscy oni otrzymali wyroki w granicach od szeciu do omiu lat). Gwny prokurator Josiah Du Bois zauway, e wyroki byy wystarczajco niskie, aby odpowiednio ukara zodzieja kurczakw. Zapowiedzia, e napisze ksik, aby opowiedzie wiatu o dowodach, ktre zostay przedstawione w sdzie. Po czterech latach speni swoj obietnic i opublikowa ponury opis niemieckiego przemysu w III Rzeszy, zatytuowany Chemicy w subie za. Sdzia Herbert tak skomentowa proces: Liczy si nie tylko wydanie wyroku odnonie winy bd niewinnoci oskaronych, ale take przedstawienie dokadnego zapisu podstawowych faktw udokumentowanych przez dowody.14 Primo Levi, dla ktrego przedstawianie podstawowych faktw stao si celem ycia, napisa po wojnie: Trzeba chcie przey, eby o wszystkim opowiedzie, sta si wiadkiem [...] aby przey musijcych mier dla tych, ktrych nie wybrano, o pracownikach przedsibiorstwa obecnych przy wieszaniu winiw, o ludziach z Farben zdajcych sobie spraw z mordowania ludzi w komorach gazowych i kremacji winiw w innej czci obozu. Co najmniej jeden z sdziw, Paul M. Herbert, chcia wskaza na zaleno czc denie IG Farben do produkcji gumy buna i mier licznych robotnikw, bdc bezporednim skutkiem morderczego tempa pracy. Herbert stwierdzi: To nacisk Farben na szybkie wybudowanie Auschwitz doprowadzi porednio do eksterminacji tysicy winiw wskutek selekcji dokonywanej przez SS. Dowody wskazuj, e strach przed mierci by uywany jako rodek do zmuszania winiw do zwikszenia wysiku i podejmowania przez nich pracy ponad siy.13 Wikszo sdziw trybunau w Norymberdze uwaaa, e odpowiedzialnoci za okruciestwo i nieludzkie warunki w fabryce w Buna nie mona obcia wadz IG Farben, lecz reim III Rzeszy, ktry wprowadzi przepisy prowadzce do tych zbrodni. Wyroki wydane przez sd na dwunastu czonkw kierownictwa IG Farben obejmoway kary od omiu lat wizienia (dla Ottona Ambrosa) do ptora roku. Tylko piciu z dwunastu uznano za winnych wykorzystywania pracy niewolniczej i ludobjstwa (wszyscy oni otrzymali wyroki w granicach od szeciu do omiu lat). Gwny prokurator Josiah Du Bois zauway, e wyroki byy wystarczajco niskie, aby odpowiednio ukara zodzieja kurczakw. Zapowiedzia, e napisze ksik, aby opowiedzie wiatu o dowodach, ktre

zostay przedstawione w sdzie. Po czterech latach speni swoj obietnic i opublikowa ponury opis niemieckiego przemysu w III Rzeszy, zatytuowany Chemicy w subie za. Sdzia Herbert tak skomentowa proces: Liczy si nie tylko wydanie wyroku odnonie winy bd niewinnoci oskaronych, ale take przedstawienie dokadnego zapisu podstawowych faktw udokumentowanych przez dowody.14 Primo Levi, dla ktrego przedstawianie podstawowych faktw stao si celem ycia, napisa po wojnie: Trzeba chcie przey, eby o wszystkim opowiedzie, sta si wiadkiem [...] aby przey musimy zmusi si do uratowania przynajmniej szkieletu, rusztowania zewntrznej formy cywilizacji.15 Genera Eisenhower po wojnie wytrwale dy do zlikwidowania IG Farben, co uzna za,jeden ze rodkw zapewniajcych pokj na wiecie. Sojusznicza Rada Kontroli Niemiec zdecydowaa, e cay majtek Farben powinien zosta przejty, a prawny tytu do niego naley powierzy Radzie. Ostatecznym celem byo pozbawienie przedsibiorstwa jego wojennego charakteru i rozbicie go na oddzielne firmy. W tej sprawie jednak nie uczyniono nic a do chwili, gdy Sojusznicza Rada Kontroli Niemiec zostaa zastpiona przez Wysok Komisj Aliantw w czerwcu 1949 roku. Wtedy udaremniono plan rozbicia konsorcjum na 47 jednostek. Zamiast tego poczono je w trzy przedsibiorstwa, ktre niegdy tworzyy IG Farben: Bayer, BASF i Hoechst. W 1955 roku nastpcy wielkiego IG Farben odbyli swoje pierwsze spotkanie udziaowcw, na ktrym przegosowano, e waciciele akcji firmy Bayer pozostan anonimowi. Pozostae dwie firmy te wkrtce podyy t drog. We wrzeniu 1955 roku Freidrich Jaehne, skazany na ptora roku wizienia w Norymberdze, zosta wybrany prezesem Hoechst. Rok pniej Fritz ter Meer, skazany za grabie i wykorzystywanie pracy niewolniczej, zosta przewodniczcym rady nadzorczej firmy Bayer.16 Fabryka Buna w Owicimiu przetrwaa wojn i dziaa po dzi dzie. Sam Primo Levi z gorzk ironi zauway w 1984 roku, e jej niesawna wiea Karbidu nadal gruje nad fabryk, a dawna Buna staa si najwikszym producentem syntetycznej gumy w Polsce. 28. Wunderwaffe - cudowna bro W roku 1942 wobec przystpienia Ameryki do wojny i rosncych niepowodze w Rosji Hitler zarzdzi powszechn mobilizacj wiata nauki do wojennego wysiku.1 W odpowiedzi konstruktorzy broni rozpoczli szereg nieskoordynowanych i rywalizujcych ze sob poszukiwa w desperackiej prbie wynalezienia broni sucej odzyskaniu inicjatywy na froncie.

Pojawi si pewien rodzaj popularnych ksiek i filmw, ktre ukazuj najbardziej niezwyke z tych broni jako dowd wyszoci nazistowskiej technologii, ktra moga si przyczyni do wygrania wojny. Pamitam dobrze ksik, ktra przedstawia na okadce artystyczn wizj kolorowego szeciosilnikowego odrzutowca o trjktnych skrzydach z nazistowskimi emblematami, przelatujcego nad Nowym Jorkiem. A pod spodem podpis: Tak wanie mogo by. Odrzutowiec Arado E555/1 zosta zaprojektowany jako bombowiec dalekiego zasigu poruszajcy si na wysokoci powyej 40 tys. stp. Gdyby wojna trwaa do 1950 roku, ten scenariusz cigania dwch samolotw przez P-80 Shooting Star nad dachami Manhattanu mgby sta si rzeczywistoci.2 Ale nawet ta rekonstrukcja to nic nadzwyczajnego w porwnaniu z prbami przekonania opinii publicznej, e na pocztku lat 40 Niemcy dysponoway wysoko rozwinit technologi, ktra jest do tej pory tajemnic pilnie strzeon przez CIA. Na przykad pewien rodzaj samolotu by opisywany jako latajcy talerz. Rzekomi wiadkowie i eksperci widzieli podczas wojny w Niemczech niezidentyfikowanyobiekt latajcy prawdopodobnie utrzymujcy si w powietrzu wskutek wypuszczania i natychmiastowego odpalania bkitnej plazmy. By to, wedug jednego z obserwatorw, wieccy dysk wirujcy wok swej wasnej osi, ktry wyglda w nocy jak poncy balon.3 Pojawiay si te wzmianki o maszynie antygrawitacyjnej i urzdzeniu, ktre niszczyo elektronik samolotw (o czym bdzie mowa pniej). Niemcy osigny wysoki poziom zaawansowania technologicznego w badaniach nad napdem rakietowym i odrzutowym, ktrego mogli im pozazdroci alianci, ale te fantazje na temat futurystycznych technologii i nauki III Rzeszy, ktre nie mogy si przyczyni do ostatecznego zwycistwa tylko wskutek bdnych decyzji Hitlera i braku wystarczajcej iloci czasu, day pocztek popularnemu gatunkowi historii alternatywnej. Poza rozwojem bada nad rakietami i na szczcie lamazarnymi prbami stworzenia bomby atomowej i prawdopodobnie take brudnej bomby, istotnie podejmowano wiele nerwowych poszukiwa trwajcych a do ostatnich tygodni wojny. Jednak tematem wikszoci z nich byy czasochonne i niewykonalne taktyki dywersyjne majce na celu odsunicie w czasie tego, co i tak byo nieuniknione. Niektre opracowywano wycznie po to, aby budziy strach i podziw, nie za po to, aby ich uy w celach strategicznych. Kwesti dyskusyjn jest to, czy mona je uzna za nazistowskie, pomijajc wykorzystywanie pracy niewolniczej. Zdradzay jednak bez wtpienia desperacj pograjcego si w chaosie reimu oddalajcego si coraz bardziej od rzeczywistoci i racjonalnoci.

Pracowano na przykad nad prototypem superczogu bojowego Porsche wacego 185 ton, uzbrojonego w dziao o niesamowitym kalibrze 150 mm, jaki stosowano na okrcie wojennym Bismarck. W ostatnich dniach istnienia Rzeszy pracowano take nad tysictonowym czogiem nazywanym mysz. Z innowacji lotniczych naley wymieni prototypy samolotw, ktre potrafiy ldowa i startowa w pionie. Powstay na deskach krelarskich projektantw firmy Henkel; nazwano je osa i skowronek. Istniay take do egzotyczne plany, opracowane w fabrykach Daimler Benz i Mercedes, dotyczce szybkich bombowcw

midzykontynentalnych, ktre przez cz trasy byyby transportowane przez lotniskowce, a potem rozpoczynayby samodzielny lot do celu. Pomysten zakada zrzucenie zaogi na spadochronach (prawdopodobnie u wybrzey Stanw Zjednoczonych), a nastpnie zabranie jej przez oczekujc tam d podwodn. W tym samym czasie BMW przedstawio projekt samolotu odrzutowego, w ktrym pilot mia lee twarz w d, co pozwolioby mu znosi przecienia do 14 g, podczas gdy piloci w pozycji siedzcej mogli wytrzyma tylko 9 g, po czym tracili przytomno. W miar wyczerpywania si zasobw naturalnych rozkwitay eksperymenty nad wykorzystywaniem nowych materiaw lub stosowaniem tradycyjnych do nowych celw. Hermann Goering na przykad chcia uruchomi produkcj lokomotyw wykonanych z cementu. Jednym z ulubionych projektw Himmlera bya nowa substancja nazwana durofol, ktra miaa by rodzajem cudownego, niepalnego materiau, zastpujcego elazo i inne metale. W istocie bya to zaledwie odmiana sprasowanego drewna. Himmler nakaza wykonanie prototypu silnika samochodowego z durofolu i zbadanie moliwoci jego zastosowania w innych pojazdach i budynkach. Okaza si on jednak zbyt mikki i kompletnie bezuyteczny poza dwigni zmiany biegw, zderzakami i ramami okien. Po zwolnieniu z wizienia w Spandau Albert Speer opracowa w swej ksice Pastwo niewolnikw katalog cudownych broni i innych programw dotyczcych zaawansowanych technologii, zainicjowanych bd wspieranych przede wszystkim przez Himmlera. Dalekosine plany Himmlera pokazuj chaos kompetencyjny i wszechobecn konkurencj, czsto popieran przez Hitlera, jako efekt dyletanckich fantazji prominentnych nazistw. Wrd inicjatyw Himmlera znajdowa si program produkcji tak zwanych turbin tlenowych dla UBootw, nadzorowany przez zupenego laika w kwestiach inynierii podwodnej. Himmler zaoy te Agencj Rzeszy ds. Bada nad Wysokimi

Czstotliwociami, dziaajc przy obozie koncentracyjnym w Dachau i wykorzystujc pracujcych tam naukowcw, ktrej celem byo wynalezienie metody elektronicznego zestrzelenia samolotu wroga. Wspiera prace nad cudownym pistoletem bojowym, ktry nigdy nie wystrzeli, nad szybk odzi motorow, ktr nie bya zainteresowana marynarka wojenna i ktra nigdy nie zostaa zwodowana, a take nad latajc odzi Zisch, ktra nigdy nie wzbia si w powietrze.Po zamachu na Hitlera 20 lipca 1944 roku wpywy Himmlera i napyw planw oraz zamwie na nowe badania nie miay ju adnych granic. SSReichsfUhrer by ju nie tylko szefem Gestapo i policji, ale podporzdkowa sobie take Wehrmacht jako dowdca rezerw armii, oraz dowdca oddziaw stacjonujcych w Nadrenii i nad Wis. Gdy wojna zmierzaa ju do nieuniknionego koca, od ekscentrycznych wynalazcw nie przestawa pyn strumie projektw cudownej broni. Himmler kierowany dyletanckim entuzjazmem rzadko pozostawia ktry pomys bez rozpatrzenia i zbadania. Jeden z projektw dotyczy zdalnie sterowanej maszyny, ktra miaa wycza urzdzenia elektryczne, wykorzystujc materia izolacyjny atmosfery.4 Ten hipotetyczny materia, jak przypuszczano, mg by podstaw izolacji wszelkiej technologii elektrycznej i poprzez zniesienie jego izolujcych waciwoci mona byo uniemoliwi dziaanie kadego urzdzenia elektrycznego znanej konstrukcji i sposobie dziaania. Ta dziwaczna koncepcja, przedstawiona przez amatora, zostaa potraktowana powanie przez Himmlera, a w konsekwencji przez jego podwadnych, ktrzy wiedzieli, e za udaremnienie jego programu badawczego mogliby zapaci wasnym yciem. Pod koniec stycznia 1945 roku, gdy Rzesza draa w posadach, Himmler traci czas i energi na badania nad wykorzystaniem korzeni modrzewia jako rda benzyny i innych paliw. Nie by to tylko skutek paniki towarzyszcej oszalaym ze strachu przywdcom w tych ostatnich dniach. Dokadnie tak samo byo z wczeniejszym przekonaniem Himmlera, e mona w jaki sposb otrzyma alkohol z dymu z kominw w piekarniach. W maju 1943 roku wyda rozkaz swojemu podwadnemu Oswaldowi Pohlowi: Piekarnie takie jak nasza piekarnia w Dachau mogyby codziennie dostarczy 100 do 120 litrw alkoholu tego rodzaju. Prosz, zajmij si t spraw i zorientuj si, czy mona tak samo zrobi ze wszystkimi naszymi piekarniami.5 Kiedy jeden z jego oficerw naukowych, niejaki Haupsturmfuhrer SS Niemann, odrzuci ten pomys, Himmler natychmiast wysa do Pohla kolejny rozkaz: Zatrudnij innego dowdc SS do tych eksperymentw [...]. Niemann jest nastawiony zupenie negatywnie do tego problemu. Nie podoba mi si te ton jego raportu. Jestem zdania, e w czasie wojny

produkcja nawet niewielkich iloci alkoholu jest wana.6Sze miesicy pniej Himmler zajmowa si niedorzecznym pomysem, e cenne paliwo, ktre mogoby posuy nazistowskiej machinie wojennej, mona otrzyma z kwiatw geranium. Zarzdzi obsadzenie pl geranium i przetestowanie moliwoci tego pomysu, napominajc, e przebieg tych testw powinien by systematycznie nadzorowany. Myliwiec ludowy Pod koniec wojny nowe inicjatywy zbrojne majce na celu opnienie nieuniknionej klski byy raczej prymitywne ni zaawansowane technologicznie i zakaday zarwno brak wyszkolenia, jak i gotowo onierzy do samobjczej mierci. Teutoska duma wkroczya w er byle jakiej technologii i lekcewaenia ycia niemieckich pilotw. Gdy wzrosa liczba nalotw alianckich, wiodce niemieckie fabryki przemysu lotniczego zaproszono we wrzeniu 1944 roku do opracowania i produkcji dziesitek tysicy egzemplarzy jednosilnikowego odrzutowca, taniego w eksploatacji i atwego do pilotowania. Dano producentom zaledwie dwanacie dni na przygotowanie projektu. Pomys od samego pocztku zakada wykorzystanie zrzeszonych w FliegerHitlerjugend chopcw, zaledwie szesnastoletnich, o minimalnym wyszkoleniu, do pilotowania tych miniodrzutowcw w ostatniej fazie obrony III Rzeszy. Marszaek Rzeszy Goering by podobno

rozentuzjazmowany perspektyw tysicy myliwcw ludowych z odwanymi modymi pilotami startujcymi z autostrad przeciw alianckim formacjom lotniczym.7 Jedn z oznak kompletnego oderwania od rzeczywistoci w tym szale bojowym bya sytuacja zwizana ze zdobyciem przez koncern Heinkel zamwienia na masow produkcj myliwcw ludowych w cigu tygodnia od zoenia wniosku. Prototyp samolotu, Salamandra He-62, wzbia si w powietrze 6 grudnia 1944 roku. Kolejny prbny lot z 10 grudnia okaza si miertelny dla pilota, gdy drewniane skrzydo odpado na skutek zastosowania wadliwego kleju. Kadub samolotu, w ktrym umocowano silnik, wykonano z metalu, natomiast lotki ze sklejki. Plany obejmoway zbudowanie 1000 samolotw, ktrych produkcja miaa si rozpocz 1 stycznia 1945 roku, podczas gdySze miesicy pniej Himmler zajmowa si niedorzecznym pomysem, e cenne paliwo, ktre mogoby posuy nazistowskiej machinie wojennej, mona otrzyma z kwiatw geranium. Zarzdzi obsadzenie pl geranium i przetestowanie moliwoci tego pomysu, napominajc, e przebieg tych testw powinien by systematycznie nadzorowany. Myliwiec ludowy Pod koniec wojny nowe inicjatywy zbrojne majce na celu opnienie nieuniknionej klski byy raczej prymitywne ni zaawansowane technologicznie i zakaday zarwno brak

wyszkolenia, jak i gotowo onierzy do samobjczej mierci. Teutoska duma wkroczya w er byle jakiej technologii i lekcewaenia ycia niemieckich pilotw. Gdy wzrosa liczba nalotw alianckich, wiodce niemieckie fabryki przemysu lotniczego zaproszono we wrzeniu 1944 roku do opracowania i produkcji dziesitek tysicy egzemplarzy jednosilnikowego odrzutowca, taniego w eksploatacji i atwego do pilotowania. Dano producentom zaledwie dwanacie dni na przygotowanie projektu. Pomys od samego pocztku zakada wykorzystanie zrzeszonych w FliegerHitlerjugend chopcw, zaledwie szesnastoletnich, o minimalnym wyszkoleniu, do pilotowania tych miniodrzutowcw w ostatniej fazie obrony III Rzeszy. Marszaek Rzeszy Goering by podobno

rozentuzjazmowany perspektyw tysicy myliwcw ludowych z odwanymi modymi pilotami startujcymi z autostrad przeciw alianckim formacjom lotniczym.7 Jedn z oznak kompletnego oderwania od rzeczywistoci w tym szale bojowym bya sytuacja zwizana ze zdobyciem przez koncern Heinkel zamwienia na masow produkcj myliwcw ludowych w cigu tygodnia od zoenia wniosku. Prototyp samolotu, Salamandra He-62, wzbia si w powietrze 6 grudnia 1944 roku. Kolejny prbny lot z 10 grudnia okaza si miertelny dla pilota, gdy drewniane skrzydo odpado na skutek zastosowania wadliwego kleju. Kadub samolotu, w ktrym umocowano silnik, wykonano z metalu, natomiast lotki ze sklejki. Plany obejmoway zbudowanie 1000 samolotw, ktrych produkcja miaa si rozpocz 1 stycznia 1945 roku, podczas gdyJunkers mia rozpocz produkcj kolejnego tysica w podziemnych laboratoriach, za podziemna fabryka Mittelwerke, pracujca ju nad rakietami VI i V2, miaaby montowa kolejne 2 tys. jednostek. Przewidywano, e fabryki bd produkowa tak liczb co miesic. Produkcj czci skadowych powierzono rozmaitym rozproszonym zakadom, z ktrych wiele miecio si pod ziemi. Czci byy transportowane na miejsce za pomoc ciarwek, ale niektre z nich posacy przynosili w plecakach. Zaniechano normalnego testowania i kontroli jakoci, aby nie spowalnia prac. Kontrakt na samolot zawiera zastrzeenie, e seryjna produkcja bdzie oparta na pierwszych szkicach i e naley zaakceptowa ryzyko potencjalnego niepowodzenia.8 Zespoy projektowe miay otrzyma nagrod w postaci 10 tys. sztuk papierosw i 500 butelek wermutu, jeli bd si trzyma tych absurdalnych wytycznych. Krytykujc zaoenia techniczne myliwca, historyk Ulrich Albrecht stwierdza: Rzeczywiste dowiadczenie wykazao, e myliwiec ludowy w adnym stopniu nie by zdatny do walki. Kiedy strzelano ze znajdujcego si na jego pokadzie karabinu maszynowego, sia odrzutu powodowaa odrywanie fragmentw powoki aluminiowej. Podwozie byo bardzo liche. ebrowanie krawdzi natarcia skrzyde miao nieodpowiednie

wymiary. Stateczno boczna bya saba. Ulepszenia wymagay urzdzenia suce do kontroli wysokoci.9 Wielu pilotw zgino, prbujc tym samolotem wyldowa. Zazwyczaj ster ulega uszkodzeniu w wyniku dziaania siy odrzutu gazw wylotowych, co prowadzio do pikowania i rozbicia myliwca. Projekt okaza si porak, jeszcze zanim warunki pozwoliy na wprowadzenie go w ycie. Misje samobjcze Rozpaczliw broni ostateczn w powietrzu mia by projekt samolotu, ktry zakada mier pilota w misji samobjczej (Selbstopferung). Pomys ten pierwotnie powsta z inicjatywy ochotnikw wyraajcych gotowo rozbicia samolotw na lotniskowcach alianckiej floty wojennej zbliajcej si do brzegw okupowanej Europy. Jedn z najzagorzalszych ordowniczek tego pomysu bya Hanna Reitsch, pilot oblatywacz, ktra apelowaa do Hitlera o jego zatwierdzenie. Fhrer zgodzi si na dalsze prace, ale nie da im swego bogosawiestwa. Reitsch syna ze swych miaych wyczynw, do ktrych zaliczao si latanie i ldowanie awaryjne przy uyciu jednej z wersji latajcej bomby wyposaonej w pulsacyjny silnik odrzutowy, czyli bezzaogowej rakiety VI przeznaczonej do nowej wojny byskawicznej o Wielk Brytani. W pocztkowej fazie wojny Wernher von Braun take zaangaowa si w to przedsiwzicie, projektujc samolot rakietowy przeznaczony do misji samobjczych. Inna koncepcja wizaa si z badaniami nad samolotem, ktry mgby startowa zaraz po dostrzeeniu nadlatujcego samolotu alianckiego. Samolot ten by znany jako Natter (ang. Adder, czyli mija) i zaprojektowano go tak, by mg przenosi rakiety. Niestety po ich zrzuceniu traci stateczno i nie mona ju byo nim kierowa. Zakadano, e pilot wyskoczy ze spadochronem. W czasie dziewiczego lotu pilot oblatywacz skrci kark, gdy samolot wystartowa. Prby prowadzono a do koca wojny. Kiedy w ostatnich miesicach i tygodniach wojny Niemcy cierpiay na niedobr paliwa, reim zaprojektowa typ opancerzonego szybowca, ktry mia staranowa atakujcy bombowiec albo zestrzeli go z bliskiej odlegoci. Tak czy inaczej ryzyko mierci pilota byo bardzo wysokie. Gwnym zadaniem taktycznym pilota byo dotarcie z cikim adunkiem wybuchowym w poblie bombowca nieprzyjacielskiej formacji, zdetonowanie go i wyskoczenie ze spadochronem. Poniewa uycie spadochronu podczas zbliania si do wroga byo teoretycznie moliwe, ale praktycznie wykluczone, mona to byo nazwa bomb samobjcz.10 Inny prototypowy szybowiec wykonany z drewna i zaprojektowany przez Messerschmitta to samolot, ktry mia si wznie ponad formacj bombowcw nieprzyjacielskich i zaatakowa je stamtd lotem lizgowym. Mia jednak bardzo sab

sterowno i nigdy nie zosta wprowadzony do walki. Jeszcze jeden pomys misji samobjczej zakada uycie obsugiwanego przez czowieka dziaka przeciwpancernego. Szybowiec mia przewozi dwie rakiety pozbawione urzdze celowniczych, ktre zostayby wystrzelone bezporednio w bombowiec, zanim pilot zdyby umkn.Brudne bomby Boris Rajewsky, dyrektor Instytutu Podstaw Fizycznych Medycyny, pracujcy nad standardami zdrowia i bezpieczestwa w niemieckich kopalniach w lutym 1943 roku szuka funduszy, aby zbada moliwoci biologicznych skutkw promieniowania korpuskularnego, w tym neutronw, w zwizku z moliwoci uycia ich jako broni, ale przede wszystkim jako biologicznej metody ochrony przed promieniowaniem.11 Wydaje si, e badania ostatecznie nie zostay sfinansowane, ale sam wniosek potwierdza, e nazistowscy konstruktorzy broni opracowywali technologi brudnej bomby wymierzonej w ludno cywiln Wielkiej Brytanii, a w kocu i Stanw Zjednoczonych. Niektrzy historycy sugerowali, e bomba radioaktywna mogaby zosta uyta jako gowica bojowa olbrzymiej rakiety (A9/10), ktrej plany ju prawdopodobnie powstaway na deskach krelarskich w Peenemnde. Kiedy jednak zorientowano si, e plany te zbytnio wybiegaj w przyszo i nie da si ich na czas zrealizowa, inynierowie zaczli rozwaa moliwo przenoszenia tych bomb przez mniejsze rakiety wystrzeliwane z okrtw podwodnych. Dowody na istnienie planw wykonania i zrzucenia bomb radioaktywnych s nike i maj gwnie charakter poszlak, ale biorc pod uwag szeroki zasig projektw dotyczcych dziaa niszczycielskich poza granicami Rzeszy, jest to wysoce prawdopodobne.12 W kocowej fazie wojny pojawiay si wzmianki o Uraniumbombe, bombie uranowej, na przykad w notatkach stenografa Hitlera, dra Henryego Pickera, ktry pisa o prototypie niemieckiej bomby uranowej, trzymanym w najgbszej tajemnicy.13 Wedug Juliusa Schauba, osobistego adiutanta Hitlera, ktry dowiedzia si o takiej bombie od oficerw SS pracujcych w Mittelwerke, bya ona wielkoci maej dyni i skadaa si z kilku maych bomb uranowych poczonych z konwencjonalnymi adunkami wybuchowymi.14 Jeeli jest ziarno prawdy w domysach, e Hitler posiada tak bro, miaaby ona takie samo znaczenie jak bro biologiczna i gazy bojowe uywane podczas wojny po obu stronach frontu. Ponadto jej ewentualne uycie przez Hitlera byoby ograniczone ze wzgldu na ostrono, zwizan z zastosowaniem po raz pierwszy innej broni chemicznej, obaw e odwet byby szybki i potny. Prawdopodobniejedynymi ludmi, ktrzy ucierpieliby wskutek dziaania takiej bomby, byliby winiowie obozw koncentracyjnych, zmuszeni do niewolniczej pracy nad jej budow.

Gaz trujcy Hitlera Historia rozwoju i skadowania gazu trujcego przez nazistowskie Niemcy zacza si w grudniu 1936 roku, kiedy dr Gerhard Schrader, chemik z IG Farben pracujcy nad rodkami owadobjczymi, odkry wysoce mierteln substancj atakujc ludzki system nerwowy. Wkrtce staa si znana jako tabun, jeden z organicznych zwizkw fosforu.15 Tabun uszkadza pewien neuroprzekanik, naturalny enzym w ludzkim ciele, znany jako esteraza cholinowa, ktry reaguje z innym neuroprzekanikiem: acetylocholin co umoliwia normalny ruch mini. Kiedy acetylocholina odkada si bez przeszkd w centralnym ukadzie nerwowym, prowadzi to do silnych skurczw i zesztywnienia, szczeglnie w obrbie ukadu oddechowego. Ofiara dosownie dawi si na mier. Schrader zosta skierowany do kwatery gwnej armii w Berlinie, gdzie zademonstrowa dziaanie nowej substancji na psach i mapach, ktre pady w cigu dwudziestu minut po wystawieniu na jej dziaanie. Tabun zosta cile tajn broni. Odpowiedzialny za taktyk wykorzystania gazw trujcych pukownik Rudriger nakaza Schraderowi dalsze prowadzenie bada nad jego odkryciem w fabryce w Elberfeld w Zagbiu Ruhry i kaza opracowa plany zbudowania specjalnej fabryki gazu trujcego w Spandau. Jednake rok pniej Schrader dokona kolejnego odkrycia. By nim

fluorometylofosfonian izopropylu, ktry okaza si po przeprowadzeniu testw na zwierztach jeszcze bardziej miertelny ni tabun. Znany jest pod nazw sarin. We wrzeniu 1939 roku IG Farben podjo decyzj zbudowania zakadw produkujcych tabun i sarin na lsku, w miejscowoci o nazwie Dyherfurth. Inwestycj t finansowaa armia, ale nadzorowa j Otto Ambros z IG Farben. Dyherfurth rozroso si do rozmiarw ogromnej fabryki o dugoci ptorej mili i szerokoci p mili, z podziemnymi laboratoriami, zatrudniajcej 3 tys. pracownikw w warunkach najwyszej tajnoci. Praca w fabryce bya uciliwa psychologicznie z powodu odosobnienia, a take ze wzgldu na ekstremalne niebezpieczestwo zwizane z uyciem toksycznych substancji. Pracownicy mieszkali w specjalnie zbudowanych koszarach. Mimo stosowania odziey ochronnej operatorzy maszyn regularnie ulegali zatruciom i przynajmniej dziesiciu z nich wskutek tego zmaro. Tymczasem w innych fabrykach w caych Niemczech trway prace nad innymi gazami bojowymi, stosowanymi ju podczas Pierwszej Wojny wiatowej. Naleay do nich midzy innymi fosgen, chlor i gaz musztardowy. Prowadzono szeroko zakrojone eksperymenty na zwierztach oraz, jak ju wiemy, na ludziach w obozach koncentracyjnych. Baron Georg von

Schnitzler, dyrektor IG Farben, zezna po wojnie, e Ambros wiedzia o eksperymentach na ludziach.16 Poza dziesitkami tysicy ton zmagazynowanego gazu musztardowego, chloru i fosgenu pod koniec wojny odkryto, jak si szacuje, okoo 12 tys. ton tabunu. Opracowano take wiele rodzajw broni z uyciem gazw trujcych, midzy innymi byy to miny przeciwpiechotne, granaty rczne, rozpylacze i specjalne naboje wystrzeliwane z broni maszynowej. Bro odwetowa: VI i V2 Rozwijanie zaawansowanej technologii zbrojeniowej w Peenemnde i w podziemnych zakadach pracy przymusowej w Mittelwerke suyo irracjonalnej i nieekonomicznej strategii zemsty czy odwetu. W jzyku niemieckim powstao okrelenie Vergeltungswaffen (bro odwetowa). Pierwsza z nich, VI (czyli Vergeltungswaffe 1), ktr zastosowano na poudniowym wschodzie Anglii, bya powszechnie zwana przez Anglikw latajc bomb. By to w zasadzie bezzaogowy jednopatowiec wykonany z cienkiej prasowanej stali i sklejki. Wyrzucany ze specjalnej katapulty albo wystrzeliwany przez samolot pocisk osiga prdko okoo 300 mil na godzin i porusza si na wysokoci maksymalnej 4 tys. stp i minimalnej nieprzekraczajcej wysokoci drzew. Pulsacyjny silnik odrzutowy zuywa 150 galonw benzyny, a skompresowane powietrze suyo jako utleniacz. System naprowadzania by kontrolowany automatycznie przez urzdzenieyroskopowe i nastawiony wczeniej kompas kierunkowy. Gdy pocisk osiga zamierzon odlego, migo zatrzymywao si, dajc w ten sposb urzdzeniom utrzymujcym wysoko sygna do obnienia lotu i uderzenia pocisku wraz z adunkiem w ziemi. Pierwsza rakieta VI zostaa zrzucona na Londyn 13 czerwca 1944 roku. Do koca miesica wystrzelono ich 2452. Jedna trzecia ulega zniszczeniu, jeszcze zanim dotara do angielskiego wybrzea, kolejna jedna trzecia wymkna si spod kontroli i rozbia na otwartym terenie, ale pozostae 800 spado w rejonie Londynu lub w pobliu Southampton. Najstraszniejsza bya niedziela 18 czerwca, kiedy latajca bomba eksplodowaa w kaplicy Koszar Wellington w centrum Londynu, zabijajc podczas naboestwa 121 ludzi, w tym 63 onierzy. Jesieni 1944 roku wiele rakiet VI zrzucono na Antwerpi, aby zniszczy zapasy przed nadcigajcymi wojskami aliantw. W sumie przeciw Wielkiej Brytanii uyto okoo 10 tys. pociskw VI. Okoo 2500 spado na Londyn. W rezultacie zgino ponad 6 tys. ludzi, a 18 tys. zostao rannych.17

Jak ju wiemy, produkcja rakiet V2 rozpocza si w maju 1944 roku w podziemnej fabryce Mittelwerke w grach Harzu, wykorzystujcej niewolnicz prac robotnikw przymusowych. Ten ponaddwikowy pocisk, przeciw ktremu nie byo adnych skutecznych rodkw obrony, by gotowy do wystrzelenia we wrzeniu 1944 roku, kiedy to nastpia przerwa w nalotach. Pierwsze dwa, wystrzelone z okolic Hagi w Holandii, wyldoway 8 wrzenia wieczorem, prawie rwnoczenie w Chiswick w zachodnim Londynie i w lesie Parndon, niedaleko Epping, na wschd od Londynu. Kady pocisk zawiera jednotonowy adunek wybuchowy. Trzech ludzi zostao zabitych, a siedemnastu rannych w miejscu eksplozji w Chiswick. Od tego dnia do 27 marca 1945 roku spado okoo 1054 rakiet (czyli okoo piciu dziennie), zabijajc 2700 londyczykw. Ponad 900 pociskw wystrzelono w ostatnim kwartale 1944 roku z Antwerpii. Jeeli Hitler mia zamiar rzuci Wielk Brytani na kolana za pomoc tych siejcych przeraenie bomb, to jego nadzieje okazay si ponne. Z punktu widzenia Niemiec ogrom wysiku i pomysowoci woony w konstrukcj rakiet V2 by irracjonalny. Przesuchiwany po wojnie feldmarszaek Erhard Milch, z ramienia Goeringa zwierzchnik Luftwaffe, powiedzia:Najwaniejszym powodem, dla ktrego tak ogromne siy zaangaowano w produkcj broni V, byo po prostu to, e ludziom zoono daleko idce obietnice o cudownej broni, i chciano je w jaki sposb speni.18 To uzasadnienie zostao potwierdzone w zeznaniach dra Karla Frydaga, szefa produkcji lotniczej: [V2] by energicznie rozwijany ze wzgldw propagandowych, i byo to nierozsdne. Speer, minister uzbrojenia, stwierdzi, e celem broni V byo odpowiedzie na brytyjskie naloty czym podobnym, co nie wymagaoby uycia drogich bombowcw i praktycznie nie przynosio strat. Zatem gwnym powodem byy aspekty psychologiczne ze wzgldu na wpyw, jaki uycie tej broni miao na morale narodu niemieckiego. Kampania, ktra przynoszc niewielkie skutki, pochona wszystkie zasoby przeznaczone na produkcj lotnicz, w kocowej fazie wojny miaa prawdopodobnie wikszy wpyw na morale Hitlera ni jego narodu. 29. Farm Hall W dniu 30 kwietnia 1945 roku Hitler wraz z Ev Braun popeni samobjstwo w berliskim bunkrze. Mia wwczas pidziesit sze lat, od dwunastu lat i trzech miesicy by u wadzy. III Rzesza oficjalnie skapitulowaa tydzie pniej i w Europie oficjalnie skoczya si wojna. Niemcy byy zrujnowane, ich transport rozbity, miliony ludzi pozbawionych dachu nad gow i godnych przemierzao kraj jako uchodcy.

Dwa miesice pniej, 3 lipca 1945 roku, gdy tysice bomb zapalajcych spadao nieprzerwanie na miasta Japonii, ktra kontynuowaa walk, dziesiciu czoowych niemieckich fizykw, z ktrych wikszo braa podczas wojny udzia w nazistowskim programie badawczym nad energi jdrow przybyo do rezydencji w pobliu rzeki Ouse, dziesi mil na zachd od Cambridge w Anglii. Jeden z nich, chemik fizyczny Paul Harteck, rozpozna katedr w Ely, gdy ich Dakota podchodzia do ldowania w wojskowej bazie nieopodal Huntingdon. Farm Hall, dom z czerwonej cegy z epoki krla Jerzego, znajdujcy si na obrzeach wioski Godmanchester, by otoczony wasnym parkiem i wysokim murem. W tym samym stanie zachowa si po dzi dzie, cho obecnie znajduje si bardzo blisko ruchliwej autostrady A14 czcej Angli rodkow i Wschodni W latach czterdziestych nalea do Ministerstwa Spraw Zagranicznych Wielkiej Brytanii i by uywany przez MI6 jako bezpieczne miejsce dla czonkw ruchu oporu czekajcych na zrzut. Pokoje w tym domu zostay w trakcie przygotowa na przyjcie naukowcw wyposaone w ukryte mikrofony podczone do urzdzenagrywajcych, nad ktrymi czuwali wojskowi tumacze. Zapisy nagra miay zosta wysane do Londynu, a stamtd do generaa Grovesa, szefa Projektu Manhattan. Operacja ta jest znana jako Operacja Epsilon. Groves interesowa si tymi naukowcami nie po to, by odkry, jak bardzo byli zaawansowani w badaniach nad broni atomow, gdy wiedzia ju o tym z innych rde, ale przede wszystkim chcia si zorientowa, jakie jest ich nastawienie wobec Rosjan. Czy w razie zaistnienia odpowiednich okolicznoci przeszliby na ich stron i pracowali nad radzieck bomb atomow? Transkrypcje nagra, ktre pozostay tajne przez pidziesit lat, stanowi niezwyky zapis historyczny. Najlepsi fizycy niemieccy, pozostajcy w zawieszeniu pomidzy kocem jednej ery a pocztkiem nastpnej, dyskutowali midzy sob, niewiadomi tego, e ich rozmowy s nagrywane. Zastanawiali si nad tym, jak postrzegaj swoje cele, osignicia i poraki.1 Dwiema czoowymi postaciami byli weterani: Otto Hahn, wybitny radiochemik, ktry odkry rozszczepienie jdrowe i agodny Max Von Laue, laureat Nagrody Nobla za prac nad promieniami X, ktry trzyma si z daleka od nazistowskiego od reimu. aden z nich nie odegra decydujcej roli w badaniach nad energi jdrow podczas wojny, ale Goudsmit, jak wiemy, chcia, aby ci starzy, wybitni naukowcy pozostali w rkach Amerykanw i Brytyjczykw, poniewa jego zdaniem powinni odegra wan rol w odbudowie Niemiec po wojnie.

Noszcy okulary Erich Bagge, trzydziestotrzylatek, by najmodszy z tej grupy. Prowadzi badania nad rozdzielaniem izotopw (w czasie sentymentalnej wizyty w Farm Hall w latach osiemdziesitych chwali si wczesnym wacicielom, e czasami przekrada si przez mur na spotkania z miejscowymi dziewczynami).2 Pozostaymi czonkami tej grupy byli Kurt Diebner z Wydziau Uzbrojenia, opisywany przez tych, ktrzy go schwytali, jako nieprzyjemna posta; Walter Gerlach, siwowosy, o wojskowej sylwetce, kluczowa posta w niemieckim atomowym programie badawczym, majcy powizania z Gestapo; Paul Harteck, ktry napisa pierwszy list do Wydziau Uzbrojenia na temat artykuu JoliotaCurie dotyczcego neutronw i opublikowanego w czasopimie Natur; Karl Wirtz, ekspert od cikiej wody; Horst Korsching, brunet o filmowej urodzie, opisywany przez agentw jako kompletna zagadka. W tym gronie znaleli si take Carl Friedrich von Weizscker i Werner Heisenberg. Przez sze miesicy naukowcy mieszkali ukryci przed wiatem. Najwiksz niedogodnoci by brak kontaktu z rodzinami pozostawionymi w Niemczech. Ich codzienne ycie pyno w rytm nauki i wicze. Dostarczano im gazety i w ramach wieczornego relaksu mogli sucha radia lub uczestniczy w recitalach fortepianowych Heisenberga, a potem gra w karty do pnocy. Niemieccy jecy wojenni byli ich ordynansami i sucymi. W pierwszym tygodniu niewoli Diebner powiedzia do Heisenberga: Zastanawiam si, czy s tu zainstalowane mikrofony. Heisenberg zamia si: Mikrofony? O nie, oni nie s do tego zdolni. Wtpi, eby znali prawdziwe metody Gestapo, s pod tym wzgldem troch staromodni.3 Tamy z Farm Hall, cytowane poniej na podstawie zapisw profesora Jeremyego Bernsteina, ujawniaj, e ludzie ci nie okazywali adnych wyrzutw sumienia i chtnie odegnywali si od jakichkolwiek oficjalnych powiza z reimem. Nie myleli o sobie jako 0nazistowskich naukowcach. Erich Bagge i Kurt Diebner byli penoprawnymi czonkami NSDAP, podczas gdy Otto Hahn, Max Von Laue 1Werner Heisenberg byli jedynymi osobami wrd internowanych, ktre nie byy czonkami jakiegokolwiek nazistowskiego stowarzyszenia. Diebner utrzymywa, e by przeladowany przez hitlerowcw i e wstpi do partii tylko po to, eby zapewni sobie moliwo przyzwoitej pracy po wojnie. Twierdzi, e wykorzystywa swoje czonkostwo w NSDAP, aby zapobiec aresztowaniu norweskiego kolegi. Erich Bagge przekonywa, e zosta czonkiem partii przez pomyk: matka podaa jego nazwisko, gdy mylaa, e bdzie to dla niego dobre. Heisenberg, rozmawiajc z brytyjskim naukowcem profesorem Patrickiem Blackettem, zauway, e Bagge to w pewnym sensie typ proletariusza i e to wanie,

jeden z powodw, dla ktrych wstpi do partii, ale nigdy nie by kim, kogo mona by nazwa fanatycznym nazist.4 Niemniej jednak Gerlach stwierdzi, e nikogo nie zmuszano do wstpowania do partii. Bagge odpowiedzia, e Gerlach by pod ochron jako osobisty znajomy Goeringa i brat czonka SS. Doda te, e nazistowskie okruciestwa, do ktrych zalicza obozy koncentracyjne, byy konsekwencj naciskw zwizanych z wojn.Hiroszima Codzienny spokj ustronnego wiejskiego domu zakcia wiadomo, ktra 6 sierpnia 1945 roku dotara do dziesiciu niemieckich fizykw. Od tej chwili ustay wszelkie dyskusje na temat przynalenoci do NSDAP. Tego wieczora, tu przed obiadem, brytyjski oficer przekaza Ottonowi Hahnowi informacj, e w wiadomociach podano, i Amerykanie i Anglicy zrzucili bomb atomow na Japoni. Oficer popar t informacj konkretnymi szczegami: sto tysicy ludzi zgino, wiele tysicy ludzi pracowao przy budowie bomby, kosztowaa 500 milionw funtw, a sia wybuchu bya rwna 20 tys. ton trotylu. Hahn, wedug relacji brytyjskiego oficera, by do gbi wstrznity tymi wiadomociami, poniewa uwaa, e to jego wasne odkrycie przyczynio si do skonstruowania tej bomby. Powiedzia, e pocztkowo rozwaa samobjstwo, kiedy zrozumia przeraajce moliwoci, jakie otworzyo przed ludzkoci to odkrycie i teraz, kiedy te moliwoci zaczto realizowa, poczu ciar swojej winy. Brytyjscy szpiedzy przekazali zwierzchnikom, e Hahn uspokoi si dziki znacznym ilociom alkoholu. Kiedy Hahn przekaza t wiadomo pozostaym naukowcom zebranym na kolacji, ich reakcje byy rozmaite: od zaskoczenia do niewiary. Wtedy Hahn trafnie zauway: - Jeeli Amerykanie maj bomb uranow, to wszyscy jestecie przegrani. Biedny stary Heisenberg. Laue zareagowa kpin: - Niewinitko! - Czy uyli sowa uran w odniesieniu do tej bomby atomowej? - zapyta Heisenberg.3 - Nie! - odpowiedzieli zgodnie jego towarzysze. - W takim razie nie ma ona nic wsplnego z atomami - kontynuowa Heisenberg. Chocia sia wybuchu rwna 20 tys. tonom materiau wybuchowego jest przeraajca. Kiedy Gerlach zasugerowa, e alianci mogli uzyska ten rezultat przy uyciu bomby plutonowej, wykorzystujc produkt powstajcy w reaktorze zwany przez Niemcw silnikiem (izotop o liczbie atomowej 93, jak wiemy, rozpada si na izotop o liczbie atomowej 94, czyli pluton), Heisenberg wyrazi swoje niedowierzanie:-Mog jedynie

przypuszcza, e jaki dyletant w Ameryce, ktry wie bardzo niewiele na ten temat, zmyli ich mwic: Jeli to zrzucicie, sia wybuchu bdzie rwnowana 20 tys. ton TNT, i e naprawd wcale tak nie byo. Kiedy naukowcy kontynuowali swoje rozwaania nad tym, jak mona byo skonstruowa tak bomb, pojawia si kwestia odpowiedzialnoci naukowcw. - Ciesz si, e nie mielimy czego takiego - powiedzia Wirtz. - To zupenie inna sprawa - odparowa Heisenberg. Kilka chwil pniej Weizscker powiedzia: - Myl, e Amerykanie zrobili rzecz straszn. To szalestwo z ich strony. - Nie wolno tak mwi - upiera si Heisenberg. - Rwnie dobrze mona by powiedzie, e to najszybszy sposb zakoczenia wojny. Ta uwaga rzecz jasna pokrywaa si dokadnie z prb racjonalizacji, ktra w cigu kolejnych dziesicioleci bya podstaw angielskoamerykaskiej linii obrony w kwestii zrzucenia bomby atomowej na Japoni. - To mnie pociesza - stwierdzi Hahn. Nastpnie zastanawiano si nad tym, ile czystego izotopu uranu-235 byo potrzebne do skonstruowania bomby i w jaki sposb mona byo t ilo uzyska. W ktrym momencie Hahn zwrci si do Heisenberga: - Wyjanij mi tylko, dlaczego kiedy powiedziae, e potrzeba 50 kilogramw izotopu 235, eby cokolwiek zrobi. Teraz mwisz, e potrzeba dwch ton. Heisenberg odpar, e w tym momencie nie moe powiedzie niczego wicego, ale pytanie Hahna byo wane, poniewa dowodzio, e Niemcy dyskutowali o konstrukcji bomby, czemu pniej publicznie zaprzeczali. Potem rozmowa znw zacza kry wok kwestii etycznych. - Kiedy chciaem zaproponowa, aby cay uran zosta zatopiony na dnie oceanu powiedzia Hahn. - Zawsze uwaaem, e mona stworzy bomb takiej wielkoci, ktra jest w stanie wysadzi w powietrze ca prowincj. Pojawiay si kolejne argumenty. Czy Amerykanie osignli przeom dziki wynalazkowi czy te odkryciu? I dlaczego im, Niemcom, si nie udao? Otaczaa ich atmosfera zwtpienia i samokrytyki. O godzinie dziewitej gocie zebrali si wok radia, aby posucha gwnego wydania wiadomoci BBC, ktre zawierao nastpujce doniesienie: - Oto wiadomoci. Najwaniejsza dotyczy olbrzymiego osignicia naukowcw alianckich, ktrzy skonstruowali bomb atomow. Jedn tak bomb ju zrzucono na

japosk baz wojskow. Jej sia wybuchu wynosia tyle, co dwa tysice naszych wielkich dziesiciotonowcw. Po omwieniu kolejnych wydarze dnia, w tym wystpie prezydenta Trumana, Winstona Churchilla i generaa Eisenhowera, prezenter doda, przeskakujc na cakiem przyziemne tematy: - W kraju mielimy wito, pogoda bya soneczna z paroma burzami. Rekordowa liczba widzw u Lorda bya wiadkiem zwycistwa Australii w krykieta 273 do 5.6 Prezenter zaj si nastpnie szczegami tego wydarzenia. Okoo 125 tys. robotnikw zbudowao fabryki, w ktrych nad bomb pracowao 65 tys. ludzi. Wszystko byo utrzymywane w najwikszej tajemnicy: wida byo ogromne iloci materiaw wwoonych do rodka, ale nie zauwaono, eby opuszczay fabryk, gdy adunki wybuchowe s bardzo mae. Do produkcji bomby uyto uranu i naukowcy sprzekonani, e jej konstrukcj mona jeszcze udoskonali. Fakt, e energi atomow mona uwolni na ogromn skal, oznacza, e ostatecznie bdzie ona stosowana w przemyle w czasie pokoju. Transmisja zakoczya si odczytaniem przygotowanego wczeniej owiadczenia Winstona Churchilla, ktry po zakoczeniu wojny przegra w wyborach powszechnych i musia odda wadz Partii Pracy. Owiadczenie opisywao dug drog prowadzc do skonstruowania bomby i przeom, ktry osignito w wyniku wsppracy

brytyjskoamerykaskiej. Bomb zbudowano w Stanach Zjednoczonych, eby unikn ryzyka zniszczenia zakadw wskutek niemieckich nalotw na Wielk Brytani. Nastpnie Churchill da wyraz brytyjskiej i amerykaskiej dumie, porwnujc j z naukow porak Niemiec: - Dziki Bogu brytyjscy i amerykascy naukowcy wyprzedzili Niemcw w tym wycigu. Konkurenci rwnie podejmowali wysiki, ale znaleli si daleko w tyle. Posiadanie tej broni przez Niemcw mogo w kadej chwili odmieni losy wojny, co budzio gboki niepokj wszystkich, ktrzy o tym wiedzieli.Zakoczy uroczyst refleksj: - Trzeba naprawd modli si, aby dziki tym straszliwym rodkom udao si zaprowadzi pokj midzy narodami i aby zamiast straszliwego spustoszenia caego globu mogy one sta si nieprzemijajcym rdem pomylnoci caego wiata. Po zakoczeniu transmisji gocie zebrali si raz jeszcze. Harteck spekulowa, e Amerykanie posuyli si spektrografami masowymi na du skal albo osignli sukces dziki wykorzystaniu procesw fotochemicznych. Taki proces by moliwy, jak stwierdzi Heisenberg, biorc pod uwag, e pracowao nad tym 180 tys. ludzi. - Co oznacza 100 razy wicej ni u nas.

- Amerykanie s zdolni do prawdziwej wsppracy na ogromn skal - powiedzia Korsching. - W Niemczech byoby to niemoliwe. Nikt tam z nikim si nie liczy. - Ilu ludzi - spyta Weizscker - pracowao nad VI i V2? - Tysice - odpar Diebner. Wtedy Heisenberg zauway: - Nie mielibymy moralnej odwagi, by na wiosn 1942 roku powiedzie rzdowi, e powinien przeznaczy 120 tys. osb do prac tylko nad i broni Mia najwyraniej na myli fakt, e obawiaby si skada rzdowi obietnice, ktrych nie byby w stanie dotrzyma. Wtedy pojawia si propozycja, ktra miaa sta si podstaw mitu niemieckiego projektu broni jdrowej. Polega on na nagonieniu deklaracji oczyszczenia z zarzutw, poczonego z samokrytyk zoon przez niemieckich badaczy jdrowych, obecn w takich dzieach jak Janiej ni tysic soc Roberta Jungka, Wojna Heisenberga Toma Powersa czy czciowo nawet Kopenhaga Michaela Frayna. Mit ten podsumowa Jeremy Bernstein sowami: Moglimy to zrobi, wiedzielimy, jak to zrobi, ale w imi zasad nie zrobilimy tego. Po raz pierwszy mit ten znalaz najbardziej dramatyczny wyraz w ksice Jungka, ktry napisa: To paradoks, e niemieccy fizycy jdrowi yjcy w warunkach dyktatury wojskowej, posuchali gosu sumienia i usiowali zapobiec powstaniu bomby atomowej, podczas gdy ich koledzy po fachu w krajachdemokratycznych, wolni od obaw, z niewielkimi tylko wyjtkami skoncentrowali ca swoj energi na produkcji nowej broni.7 Trzy lata po opublikowaniu ksiki Jungka, w korespondencji z Paulem Rosbaudem, Laue napisa, e to Weizscker usiowa stworzy ten mit. Laue nazwa go Lesart, czyli wersja. Jak pisa: Liderem we wszystkich tych dyskusjach by Weizscker. Nie usyszaem ani sowa na temat wzgldw etycznych. Heisenberg gwnie milcza.8 W wieczr po wysuchaniu wiadomoci w Farm Hall Weizscker powiedzia: - Uwaam, e nie zrobilimy tego, poniewa wszyscy jako naukowcy mamy pewne zasady. Gdybymy tylko chcieli, aby Niemcy wygray wojn, udaoby nam si to. Hahn, wybitny naukowiec, ktry wiele ju wycierpia, poczuwajc si do odpowiedzialnoci za powstanie bomby, powiedzia beznamitnie: - Nie wierz w to, ale jestem zadowolony, e nam si nie udao. Znaczcy by fakt, e nikt mu nie zaprzeczy, przynajmniej nie tym razem.

Dyskusja powrcia teraz do kwestii, czy naukowcy zamierzali skonstruowa bomb, czy te nie. - To prawda - stwierdzi Weizscker - e bylimy cakowicie przekonani, e nie uda si skoczy prac w czasie wojny. - To niezupenie prawda - sprzeciwi si Heisenberg. - Powiedziabym, e byem cakowicie przekonany, i stworzenie silnika uranowego ley w zasigu naszych moliwoci, ale nigdy nie mylaem, e zbudujemy bomb, i musz przyzna, e w gbi serca byem naprawd zadowolony, e ma to by tylko reaktor, a nie bomba. Podczas tej wymiany zda Hahn opuci pokj. Weizscker kontynuowa swoje jednostronne samousprawiedliwienie. - Nie sdz, ebymy si teraz powinni tumaczy z poraki, ale musimy przyzna, e nie dylimy do sukcesu. Gdybymy woyli w to tyle samo energii co Amerykanie i chcieli tego tak samo mocno jak oni, to i tak zapewne by nam si nie udao, bo przecie zniszczono by nasze fabryki. W kocu Heisenberg powiedzia:-Myl, e powinnimy unika wewntrznych sporw o przegran spraw. Poza tym nie powinnimy jeszcze utrudnia tego wszystkiego Hahnowi. Wtedy Wirtz przedstawi bulwersujce porwnanie midzy niemieck

innowacyjnoci a amerykaskim popiechem: - Moim zdaniem to charakterystyczne, e Niemcy dokonali odkrycia i nie wykorzystali go, a Amerykanie nie mieli takich oporw. Musz powiedzie, e nie sdziem, i Amerykanie si na to odwa. Gdy Hahn i Laue prowadzili dalsze dyskusje, okrelajc cae wydarzenie jako ogromne, bezprecedensowe osignicie w historii wiata, Gerlach, ktry jak wiemy, by odpowiedzialny za program jdrowy z rozkazu Speera, pozostawa w swoim pokoju, skd do uszu agentw, a take jego kolegw, dobiegay odgosy gwatownego paczu. Harteck i Laue w kocu poszli go pocieszy. - Nigdy ani przez chwil nie mylaem o bombie - wyzna Gerlach - ale powiedziaem sobie, e jeeli Hahn dokona tego odkrycia, to my powinnimy przynajmniej wykorzysta je jako pierwsi na wiecie. Kiedy wrcimy do Niemiec, nastan dla nas straszne czasy. Bd nas uwaa za tych, ktrzy sabotowali prace. Nie pozostawi nas dugo przy yciu. Potem take i Hahn poszed do Gerlacha i spyta go:

- Martwisz si tym, e nie stworzylimy bomby uranowej? Ja dzikuj Bogu na klczkach, e nam si to nie udao. A moe jeste zy, e Amerykanie zrobili to lepiej, ni my kiedykolwiek bylibymy w stanie? - Tak - odpar Gerlach. - Z pewnoci - rzek Hahn - nie jeste entuzjast tak nieludzkiej broni jak bomba uranowa? - Nie - odrzek Gerlach. - Nigdy nie pracowalimy nad bomb. Nie wierzyem, e to pjdzie tak szybko. Ale mylaem, e powinnimy zrobi wszystko, by odkry nowe rda energii i wykorzysta te moliwoci na przyszo. Czy Gerlach mwi naprawd szczerze? Nie byo do koca prawd jakoby Niemcy nie zastanawiali si nad bomb na poszczeglnych etapach bada atomowych prowadzonych podczas wojny. Ale Hahn stwierdzi: - Jestem wdziczny, e to nie my bylimy tymi, ktrzy jako pierwsi zrzucili bomb uranow.Dyskusja toczya si dalej, poruszano spraw konfliktw wewntrznych i niepowodze, w tym szczegln predylekcj Heisenberga do stawiania teorii ponad dowiadczenie, i raz po raz wracano do szczegw technicznych. Wieczorem raz jeszcze Hahn i Heisenberg rozmawiali ze sob. Mwili o cierpieniu Gerlacha, ktre Heisenberg przypisywa rozczarowaniu spowodowanemu klsk Niemiec, pomimo dezaprobaty wobec nazistowskich zbrodni. Hahn powiedzia, e chocia kocha Niemcy, z tego wanie powodu mia nadziej, e w wojnie ponios one klsk. Obaj naukowcy, wedug notatek agentw, utrzymywali, e nigdy nie chcieli pracowa nad bomb i byli zadowoleni, gdy zdecydowano o skoncentrowaniu caej uwagi na reaktorze. W notatkach uzupeniajcych codzienny raport agent nadzorujcy podsuch napisa: Chocia mieszkacy pooyli si do ek okoo 1:30, wikszo z nich prawdopodobnie miaa cik noc, sadzc po gbokich westchnieniach, a niekiedy sporadycznych krzykach dobiegajcych noc z pokojw. Na korytarzach take panowa ruch.9 Wczeniej tego wieczora brytyjski dowdca wezwa Lauego i poprosi, aby naukowcy dopilnowali, eby Hahn nie wyrzdzi sobie jakiej krzywdy. Laue odpowiedzia, e bardziej martwi si Gerlachem, ktry jak si wydawao, przeywa prawdziwe zaamanie nerwowe, zalewajc si zami. Wyszo moralna Nazajutrz znw podkrelano w rozmowach wyszo moraln Niemiec.

- Jeli Niels Bohr przyoy do tego rk - zauway Hahn - to musz powiedzie, e wiele straci w moich oczach. Wtedy Weizscker wystpi z bardzo rozbudowan tez o moralnej wyszoci. - Historia zapisze - powiedzia - e Amerykanie i Anglicy skonstruowali bomb i e w tym samym czasie Niemcy, pod rzdami Hitlera, stworzyli dziaajcy reaktor. Innymi sowy w hitlerowskich Niemczech prowadzono pokojowe prace nad reaktorem uranowym, podczas gdy Amerykanie i Anglicy skonstruowali straszliw bro.10 Wiele lat pniej Laue skomentowa to nastpujco: Podczas rozmowy przy stole wypracowano wersj (Lesart), e niemieccy fizycy jdrowi naprawd nie dyli do stworzenia bomby atomowej czy to dlatego, e byo to niemoliwe do osignicia w okrelonym czasie przed zakoczeniem wojny, czy te po prostu dlatego, e wcale tego nie chcieli. Tego dnia internowani zgodzili si, niektrzy niechtnie, przygotowa memorandum precyzujce natur ich programu bada jdrowych. Jego szkic zosta sporzdzony przez Heisenberga i Gerlacha w wojskowym notesie i podpisany przez wszystkich obecnych. Memorandum, opatrzone dat 8 sierpnia, rozpoczyna si opisem odkrycia rozszczepienia jdra atomu uranu, dokonanego przez Hahna i Strassmanna w Berlinie w 1938 roku, a koczy na roku 1945, w ktrym planowano zbudowanie urzdze wytwarzajcych energi jdrow w Haigerloch. Naukowcy zwrcili uwag, e rozszczepienie jdra atomu byo efektem czysto naukowych bada, nie majcych zwizku z jakimkolwiek praktycznym ich zastosowaniem. Memorandum stwierdza, e niemal rwnoczenie w rnych krajach zdano sobie spraw z tego, e reakcja acuchowa jest moliwa i w rezultacie moe by wykorzystywana jako rdo energii. W dalszej czci dokument stwierdza, e na pocztku wojny utworzono grup badaczy i poinstruowano ich, aby zbadali praktyczne zastosowanie tych si. Ich prace dowiody w roku 1941, e istnieje moliwo wykorzystania energii jdrowej do wytwarzania ciepa i tym samym do wprawiania w ruch maszyn. Nie wydawao si wwczas wykonalne wyprodukowanie bomby ze wzgldu na uwarunkowania techniczne Niemiec. Badania wymagay dostpu nie tylko do uranu, ale take do cikiej wody, a produkcja tej ostatniej zostaa wstrzymana w wyniku atakw aliantw na fabryk Norsk Hydro. Do koca wojny, jak napisano w memorandum, prowadzono eksperymenty nad wyeliminowaniem koniecznoci uycia cikiej wody w drodze wzbogacenia uranu w izotop U-235.Poza cakowitym pominiciem roli Lise Meitner w odkryciu rozszczepienia jdra atomu memorandum to jest pierwsz prb samousprawiedliwienia si niemieckich fizykw

przeznaczon dla opinii publicznej. Ostatecznie dokument nie zosta opublikowany, ale dobrze wspbrzmi z duchem kampanii prowadzonej w kolejnych latach. Ironia losu polega na tym, e sam fakt internowania da im okazj to zawarcia porozumienia i uzgodnienia takiej wersji historii, ktr mogli przekaza rodakom i caemu wiatu. Ponadto dokument pomija fakt, e Paul Harteck zwrci si do Bernharda Rusta z prob o sfinansowanie bada nad wykorzystaniem uranu do stworzenia broni masowej zagady. Pomija te raport Weizsckera z 1940 roku dotyczcy wykorzystania neptunu w celach militarnych, jak rwnie spekulacje Houtermansa na temat plutonu. Nie wspomina take o teoretycznych badaniach nad uyciem grafitu jako moderatora. Wykad Heisenberga Midzy 8 i 22 sierpnia dyskusje wrd internowanych zaczy kry wok tego, czy s przygotowani do wsppracy z aliantami. Bya to rzecz ogromnej wagi dla inicjatorw ich zatrzymania. Istotnym problemem bya kwestia tego, jak naukowcy postrzegali zwizek midzy swoj przysz dziaalnoci naukow a tymi auspicjami. Zgadzali si co do tego, e Anglicy i Amerykanie, ktrych czsto nazywali Anglosasami, uczyni wszystko, aby trzyma ich z daleka od Rosjan. Weizscker nieustannie podkrela swoj dezaprobat wobec decyzji o skonstruowaniu bomby. Przyznawa, e ma wiele wsplnego z Anglosasami, jednak pogardza ich rzdem. - Kady z nas - powiedzia Heisenberg - musi dopilnowa tego, eby zaj odpowiednie stanowisko. - Jeli znajdziesz si w Niemczech - odpowiedzia mu Weizscker - to na tobie bdzie spoczywaa odpowiedzialno za dalszy rozwj fizyki niemieckiej. Ta uwaga zdradza przywizanie do pozostaoci XIXwiecznego sposobu mylenia naukowcw, kiedy to wielki profesor by odpowiedzialny za ca dyscyplin naukow. System ten nie mg przetrwa.Po kilku dniach dyskusji na temat technicznych aspektw budowy bomby atomowej Heisenberga poproszono o wykad na ten temat. Mia on miejsce 14 sierpnia.12 Jednak mimo trwajcego tydzie zapoznawania si z doniesieniami prasowymi i radiowymi oraz analizowania tego problemu byo jasne, e Heisenberg nie zrozumia podstawowej rnicy midzy reaktorem a bomb. Prawie wszystko, co powiedzia Heisenberg w trakcie wykadu, pomija kluczowe zagadnienia, a komentarze jego kolegw zdradzaj jeszcze gbszy brak orientacji w temacie - napisa Jeremy Bernstein, ktry jest historykiem specjalizujcym si w Drugiej Wojnie wiatowej, a kiedy by czynnie uprawiajcym zawd fizykiem jdrowym.13

Ocena Bernsteina w wietle nagra z Farm Hall jest wana, gdy pojawiay si stwierdzenia zupenie przeciwstawne, przedstawiane przez samych Niemcw, przez Jungka w Janiej ni tysic soc, a zwaszcza przez Thomasa Powersa w jego ksice Wojna Heisenberga. Powers pisze w swojej biografii Heisenberga: Oglna dyskusja wywoana przez wykad Heisenberga [...] wyjania, e tylko niektrzy z naukowcw naprawd rozumieli fizyczny mechanizm dziaania bomby - Heisenberg, Harteck, von Weizscker i Wirtz - podczas gdy dla pozostaych bya to ewidentnie nowo.14 Bernstein odrzuca implikacje tego stwierdzenia - mianowicie to, e Heisenberg wiedzia, jak zbudowa bomb, ale nie udostpni Hitlerowi tej wiedzy - w sposb gwatowny i charakterystyczny dla drugiej strony tego cigncego si przez wiele lat sporu, ktra zaprzeczaa pogldowi, jakoby Heisenberg potrafi skonstruowa bomb, lecz udaremni jej wykonanie.15 Znaczenie publikacji wykadu z Farm Hall polega na tym, e powinna nam ona uwiadomi, jak blisko Heisenberg by zrozumienia zasad i praktycznych zagadnie zwizanych z bomb atomow. Nie chodzi w tej sprawie o osd historyczny, ale - wedug Bernsteina - o zrozumienie fizyki. Fizyk Bernstein wojowniczo formuuje swj wyrok co do tego, czy Heisenberg w momencie wygaszania wykadu zna si na fizyce w stopniu wystarczajcym, aby zbudowa bomb atomow: Opinia, e ten wykad pokaza, i czterej wspomniani naukowcy naprawd rozumieli fizyczny mechanizm dziaania bomby atomowej, jest tak mieszna, e mona si zastanawia, czy Powers w ogle cokolwiekrozumie z zagadnie poruszonych w tym wykadzie i w poczynionych w jego trakcie komentarzach. Ponadto fantazjowanie, e Heisenberg cay czas wiedzia, co zrobi, ale zachowa ten sekret dla siebie, jest rwnie absurdalne. Ten wykad zosta wygoszony, aby pokaza profesorw jako tych, ktrzy byliby w stanie zrozumie, na czym polegaa konstrukcja bomby. Reprezentowa najwyszy dostpny im poziom tego zrozumienia.16 O ile z najwyszym podziwem odnosz si do wnikliwych bada i talentu narracyjnego Thomasa Powersa, o tyle jestem skonny zgodzi si z wyrokiem Bernsteina, ktry przedstawia dokadniejsz interpretacj. 30. Bohaterowie, ajdacy i kolaboranci Zapis nagra z Farm Hall s niczym dziwna naukowa psychodrama rozgrywajca si u schyku wojny. Mamy ni wygodne wizienie, subteln presj psychologiczn napicia interpersonalne i rosnce antagonizmy, przypominajce sztuk Sartrea Huis Cios. Niedobrane z punktu widzenia pochodzenia i osobowoci osoby internowane poczy fakt, e wszyscy byli naukowcami obdarzonymi rnorodnymi zdolnociami, ktrzy pracowali dla

reimu Hitlera. W sposb wyjtkowy czya ich te niezdolno do wzicia moralnej odpowiedzialnoci za ich zmow z nazistowskimi wadzami. Oprcz Hahna i Lauego nikt nie wykazywa cienia wyrzutw sumienia. Niemieccy naukowcy zajmowali si tylko samousprawiedliwieniem i rozwaaniami nad tym, jak bd y i prosperowa w powojennych Niemczech. Rzadkim dowodem zrozumienia za nazizmu bya uwaga Wirtza: - Robilimy rzeczy, ktre nie zdarzyy si na wiecie... Niektrzy z zatrzymanych w Farm Hall doznali szoku na wie o zbombardowaniu Hiroszimy, ale jedynie Laue uzna, e to strach przed Hitlerem i odraza do jego reimu doprowadziy do stworzenia bomby: Silna nienawi emigrantw wobec Hitlera wprawia to wszystko w ruch, zauway w licie do swego syna.1 Jak widzielimy, nawet Bagge, jeden z dwch czonkw NSDAP, zdoa uchyli si od odpowiedzialnoci za swoje czonkostwo i obwinia o to wasn matk. Jeli spojrzymy w przyszo, na naukowe losy tych ludzi w czasach powojennych, zauwaymy, e skaniali si oni do uznania swoistej rwnowagi moralnej midzy demokracj angloamerykask a Zwizkiem Sowieckim. Decydujce byo nie to, ktry z dwch blokw reprezentuje wolne i dobre spoeczestwo, gdzie ich dziaalnonaukowa mogaby rozkwita niezagroona, ale to, ktry z nich zapewni im wysoki status i sfinansuje ich programy badawcze. - Gdybymy si zorientowali, e jestemy w stanie ocali swoje ycie pod wadz Anglosasw, podczas gdy Rosjanie zaoferowaliby nam prac za powiedzmy 50 tys. rubli, co wtedy? - pyta retorycznie Weizscker. - Czy oni spodziewaj si - odpowiedzia mu kiedy Heisenberg - e odpowiemy: Nie, odrzucimy te 50 tys. rubli, poniewa jestemy wdziczni i szczliwi, e moemy zosta po angielskiej stronie?2 Pniej Heisenberg powiedzia do Hahna: - Nie chc zajmowa si jak niewan fizyk [...]. Jeeli kocowa decyzja bdzie taka, e nie mog powanie pracowa naukowo i wrci do Niemiec, to musz sobie zdawa spraw, e wtedy zastanowi si nad prac dla Rosjan. Heisenberg, ostateczny wyrok C wic w kocu zrobimy z Wernerem Heisenbergiem? Czy by on wspaniaym bohaterem, ktry pozbawi Hitlera bomby atomowej? A moe niekompetentnym fizykiem, ktry skonstruowaby bomb, gdyby wiedzia jak? A moe na zawsze pozostanie zagadk z Kopenhagi Michaela Frayna? Warto podsumowa, co wiemy o nim na pewno.

Nie by nazist, wzgardzi czonkostwem w NSDAP nawet wtedy, kiedy zanosio si, e Niemcy wygraj wojn. Mia wiele powodw, by pogardza nazistami, z ktrych nie najmniejszymi byo to, e by przeladowany przez Starka i Lenarda, jego ycie za byo przedmiotem ledztwa prowadzonego przez SS. Wielokrotnie wyraa t pogard wobec nazistw i ich reimu podczas rozmw z on. Niemniej jednak by patriot, nacjonalist, wielkim mionikiem niemieckiej kultury, krajobrazu, muzyki. Jego przywizanie do Niemiec nie byo ani sielankowe, ani oparte na teutoskiej mitologii. Kocha swoj dyscyplin naukow, fizyk, i jego pragnienie, aby ochroni przedmiot swoich bada i wychowa nowe pokolenie fizykw dla Niemiec, a nie dla nazistowskiej Rzeszy, wydaje si prawdziwe. Nie ma adnego dowodu na to, e by antysemit. Studiowa u Maxa Borna w Getyndze i wszystko wskazuje, e go uwielbia. Kiedy zdoby Nagrod Nobla z fizyki w 1932 roku, ktr jego zdaniem powinien dzieli z Bornem, pojecha do Szwajcarii i wysa do niego list, w ktrym wyrazi smutek, e nie zostali wyrnieni razem. Wrd swoich bliskich kolegw i przyjaci wymienia Einsteina, Wolfganga Pauliego, Rudolpha Peierlsa, a przede wszystkim Nielsa Bohra. Wszyscy oni mieli ydowskich przodkw. By wielkim fizykiem, jednym z najwikszych fizykw teoretycznych dwudziestego wieku. Jeeli jego nauka miaa jakkolwiek skaz, to by ni, jak si przekonalimy, brak zdolnoci eksperymentatora i pewnej skrupulatnoci w obliczeniach matematycznych. Z pewnoci nie by odpowiedni osob do kierowania nazistowskim programem bada nad bomb atomow a jego niezdecydowane, chwiejne i roztargnione przywdztwo byo prawie na pewno gwnym powodem braku postpw. Ale nie ma adnego dowodu, jakoby dy do tego przywdztwa, aby pozbawi Hitlera bomby atomowej. Jak wielu innych by przekonany, e wojna nie potrwa dugo, i by na tyle miay, by powiedzie to samemu Albertowi Speerowi. Jedno, czego moemy by pewni, to fakt, e popiera wojenne cele Hitlera. Jako pewn okoliczno agodzc mona uzna fakt, e opowiada si jedynie za wojn z Rosj w przeciwiestwie do wojny z Zachodem - Nie zastanawia si nad bezprawiem i bestialstwem wojny w ogle. Jak widzielimy, nie mia te najmniejszych skrupuw co do nazistowskiego podboju takich krajw jak Dania, Holandia i Polska, cho na pewno by wiadom okruciestw tam popenianych. W kocu w Farm Hall najwyraniej wzi stron Weizsackera i przyj Lesart, wersj, ktra miaa na celu przedstawienie ich sposobu uprawiania fizyki pod rzdami Hitlera nie tylko jako apolitycznego, ale wrcz szlachetnego. Nie usiowa kreowa si na bohatera, ale nigdy nie wyrazi otwarcie alu, e pracowa dla Hitlera i dla nazizmu.

Wedug mnie najgorsze, co mona Heisenbergowi zarzuci, to to, e brakowao mu moralnej i politycznej inteligencji. Wrs w tradycj akademick w ktrej wielki profesor funkcjonuje na obrzeach nieodpowiedzialnej czystoci, mia niewybaczalny zwyczaj kombinowania, jak uj to Tomasz Mann w Doktorze Faustusie. Najbardziej szkodliwy aspekt tego sympatyzowania z Hitlerem polega na tym, e legitymizowa jego reim i czyni go wiarygodnym w oczach przygldajcych si z daleka i niezdecydowanych, zwaszcza modychludzi. Nie ma adnego dowodu, e Heisenberg kiedykolwiek aowa roli, jak odegra podczas wojny, a jest wiele wiadectw, e zafaszowa swoj pami o niej. Zafaszowywanie pamici w czasach powojennych skonio historykw, zwaszcza w Ameryce Pnocnej, do kontynuowania bada nad znaczeniem nauki pod rzdami Hitlera. Jak uj to Mark Walker, naukowa spoeczno Niemiec i wikszo jej czonkw zawara faustowski pakt z narodowym socjalizmem, w zamian za finansowe i materialne wsparcie, oficjalne uznanie i iluzj zawodowej niezalenoci, pacc wiadomym lub niewiadomym poparciem polityki nazizmu, prowadzcej do wojny, gwatu zadanego Europie i ludobjstwa.3 Ponadto naley doda, e niewiele dziedzin nauki w III Rzeszy byo wolnych od haby wykorzystywania pracy niewolniczej. Punkt widzenia Walkera opiera si na rozrnieniu, ktrego powinno si dokona midzy naukowcami, ktrzy powitali nazizm z entuzjazmem, jak Lenard i Stark, a tymi, ktrzy po prostu pozostali w Niemczech, pracujc na polu naukowym, zachowujc, jak mona sdzi, moraln i polityczn powcigliwo wobec narodowego socjalizmu i utrzymujc, e nauka jest dziedzin apolityczn.i neutraln. To rozrnienie jest podtrzymywane przez historykw i dziennikarzy, co byo do zaakceptowania w czasach, gdy gwnym zadaniem byo zidentyfikowanie nikczemnikw i oczywistych bohaterw, traktujc pozostaych, czyli sympatykw, jako pewnego rodzaju tabu. Istniaa ponadto atwa pokusa, aby okrela ludzi podobnych do Heisenberga i Hahna nie jako neutralnych, ale wrcz jako bohaterw. Skoro Heisenberg i Hahn nie byli ajdakami jak Lenard i Stark, pojawi si uporczywy i szkodliwy mit, e oparli si oni Hitlerowi, sabotujc program budowy bomby atomowej. Geneza tego mitu zostaa najpeniej ujawniona na tamach z Farm Hall, a dokadne wsuchanie si w te rozmowy pokazuje stopie ich gotowoci przyjcia nie tylko faszywego

samousprawiedliwienia, ale i twierdzenia o moralnej wyszoci nad fizykami jdrowymi ze Stanw Zjednoczonych, z ktrych wielu byo zreszt wygnacami z Niemiec. Status naukowcw - sympatykw nazizmu w hitlerowskich Niemczech okazuje si wyjtkowy w kontekcie brzmicych znajomo nawoywa o bezstronno nauki. Zgodnie z tym punktem widzenia jest rzecz moliw, aby uprawia rzeteln nauk pod

jakimkolwiekludzi. Nie ma adnego dowodu, e Heisenberg kiedykolwiek aowa roli, jak odegra podczas wojny, a jest wiele wiadectw, e zafaszowa swoj pami o niej. Zafaszowywanie pamici w czasach powojennych skonio historykw, zwaszcza w Ameryce Pnocnej, do kontynuowania bada nad znaczeniem nauki pod rzdami Hitlera. Jak uj to Mark Walker, naukowa spoeczno Niemiec i wikszo jej czonkw zawara faustowski pakt z narodowym socjalizmem, w zamian za finansowe i materialne wsparcie, oficjalne uznanie i iluzj zawodowej niezalenoci, pacc wiadomym lub niewiadomym poparciem polityki nazizmu, prowadzcej do wojny, gwatu zadanego Europie i ludobjstwa.3 Ponadto naley doda, e niewiele dziedzin nauki w III Rzeszy byo wolnych od haby wykorzystywania pracy niewolniczej. Punkt widzenia Walkera opiera si na rozrnieniu, ktrego powinno si dokona midzy naukowcami, ktrzy powitali nazizm z entuzjazmem, jak Lenard i Stark, a tymi, ktrzy po prostu pozostali w Niemczech, pracujc na polu naukowym, zachowujc, jak mona sdzi, moraln i polityczn powcigliwo wobec narodowego socjalizmu i utrzymujc, e nauka jest dziedzin apolityczn.i neutraln. To rozrnienie jest podtrzymywane przez historykw i dziennikarzy, co byo do zaakceptowania w czasach, gdy gwnym zadaniem byo zidentyfikowanie nikczemnikw i oczywistych bohaterw, traktujc pozostaych, czyli sympatykw, jako pewnego rodzaju tabu. Istniaa ponadto atwa pokusa, aby okrela ludzi podobnych do Heisenberga i Hahna nie jako neutralnych, ale wrcz jako bohaterw. Skoro Heisenberg i Hahn nie byli ajdakami jak Lenard i Stark, pojawi si uporczywy i szkodliwy mit, e oparli si oni Hitlerowi, sabotujc program budowy bomby atomowej. Geneza tego mitu zostaa najpeniej ujawniona na tamach z Farm Hall, a dokadne wsuchanie si w te rozmowy pokazuje stopie ich gotowoci przyjcia nie tylko faszywego

samousprawiedliwienia, ale i twierdzenia o moralnej wyszoci nad fizykami jdrowymi ze Stanw Zjednoczonych, z ktrych wielu byo zreszt wygnacami z Niemiec. Status naukowcw - sympatykw nazizmu w hitlerowskich Niemczech okazuje si wyjtkowy w kontekcie brzmicych znajomo nawoywa o bezstronno nauki. Zgodnie z tym punktem widzenia jest rzecz moliw aby uprawia rzeteln nauk pod jakimkolwiekzwierzchnictwem. A jednak wanie w tym apolitycznym, nie poddawanym ocenom moralnym, nietykalnym statusie, ktrego dali sympatycy, tkwi zdaniem profesora Walkera czsto znacznie wiksze niebezpieczestwo ni w wypadku sytuacji prawdziwych zwolennikw Hitlera czy te jego zaciekych przeciwnikw.

Na palcach jednej rki mona policzy tych, ktrzy wyrniali si prawdziw odwag i prawoci. Nalea do nich Hermann Weyl, matematyk, ktry porzuci Getyng i wyjecha do Stanw Zjednoczonych. Napisa on: Nie mgbym y pod rzdami tego demona, ktry zhabi imi Niemiec i chocia bl by ogromny, a cierpienie duchowe tak dotkliwe, e przeyem powane zaamanie, otrzsnem kurz Ojczyzny z moich stp.4 Ale czy mona byo pozosta w Niemczech, pracowa tam jako naukowiec, zachowa swoj uczciwo w opozycji wobec wadzy i nie zosta aresztowanym? Doskonaym tego przykadem jest Max von Laue, ktry rozpocz swj bierny opr od przemwienia w Wrzburgu w roku 1933, kiedy pod pretekstem omawiania losw Galileusza odnis si do przeladowania Einsteina. Opisujc, jak zmienio si jego ycie w 1933 roku, wyzna: Czsto tu po przebudzeniu, kiedy rozpamitywaem straszne wydarzenia

poprzedniego dnia, pytaem sam siebie, czy to wszystko nie byo snem. Niestety bya to rzeczywisto [...]. Gdy tylko mogem, pomagaem zagroonym, na przykad starajc si ostrzec ich na czas [...]. Pewnego razu przewiozem czowieka przekonanego, e jest ledzony, swoim wasnym samochodem na terytorium Czech. Wszystko to musiao si odbywa w najcilejszej tajemnicy. Jednak przekonania swoje deklarowaem publicznie.5 Gerda Freise napisaa ponadto o poruszajcym przykadzie profesora Heinricha Wielanda, ktrego odwaga jest prawdopodobnie mniej znana. Wieland zdoby Nagrod Nobla w 1928 roku za prac z dziedziny chemii organicznej i obj katedr chemii w Monachium po Liebigu, Baeyerze i Willsttterze.6 Wieland tak zreorganizowa wydziay, aby zapewni wielu studentom pochodzenia ydowskiego zatrudnienie w charakterze asystentw i umoliwi im nieoficjalnie ukoczenie studiw wtedy, kiedy odebrano im prawo do stypendiw i stanowisk. Jego laboratorium nazywano gettem. Odmwi uywania pozdrowienia Heil Hitler i udzieli nagany nazistowskim studentom, ktrzy grozili kolegom denuncjacj za bratanie si z pochodzcym z ydowskiej rodziny studentem Hansem Konradem Liepeltem. W 1943 roku Liepelt zosta zatrzymany razem z innymi kolegami za zbirk pienidzy dla ydowskich studentw znajdujcych si w trudnej sytuacji materialnej i za posiadanie nieprawomylnych ulotek oraz nielegalnego radia. Wieland usiowa pomc zatrzymanym studentom, odwiedzajc ich rodziny i zapewniajc pomoc prawnikw. Jesieni 1944 roku w czasie procesu Liepelta Wieland by wiadkiem obrony. Mimo to Liepelt zosta uznany za winnego i stracony 29 stycznia 1945 roku. Freise, ktra bya studentk Wielanda, przyznaje, e naukowcy nie bdcy zwolennikami nazizmu zdoali wypracowa podwjn metod autonomii i adaptacji,

dziki czemu mogli w granicach narzuconego im prawa skupi si na czystoci i obiektywnoci swoich bada, ktre uwaali za dobro wysze. W konsekwencji wyrazili zgod na swoisty polityczny dryf.7 Jej zdaniem Wieland by jednym z tych, ktrzy nie zgodzili si uzna nauki za zjawisko pozostajce poza i ponad okolicznociami politycznymi, wpywajcymi na warunki pracy i ycia. Jego sposb pojmowania autonomii obejmowa spoeczny kontekst pracy, za lojalno wobec instytucji akademickich nie bya absolutna. Wieland by dziaaczem ruchu oporu, ale mia to szczcie, e mg bezkarnie odegna si od wsppracy z wadzami. Nagroda Nobla prawdopodobnie mu w tym pomoga, ale mimo to stawia si w ryzykownym pooeniu, a fakt, e unikn represji, jest czym wyjtkowym. List Lise Meitner Innego rodzaju wyjtkiem byli naukowcy, ktrzy suyli reimowi Hitlera, a pniej zmienili swoje pogldy, mieli wyrzuty sumienia i wyrazili skruch. Najwicej energii na krytyk naukowcwsympatykw III Rzeszy powicia Lise Meitner, ktrej argumenty s tymbardziej wymowne, e sama siebie zalicza do grona zasugujcych na najwysze potpienie za prac pod rzdami Hitlera. W czerwcu 1945 roku, kiedy to w Wielkiej Brytanii wysza na jaw prawda o obozach koncentracyjnych, przedstawiana w prasie i w radio, Meitner w licie do Hahna, dawnego wsppracownika, podzielia si pyncymi z gbi serca przemyleniami. List do niego nie dotar, ale echa poruszonych w nim tematw powtarzay si w dalszej korespondencji. Pod koniec tego dugiego i przekonywajcego listu napisaa, e to, co usyszaa na temat niezmierzonej grozy obozw koncentracyjnych, przewysza wszelkie moliwe obawy.8 Gdy wysuchaa w BBC opartego na faktach sprawozdania Anglikw i Amerykanw dotyczcego Belsen i Buchenwaldu, szlochaa gono i przez ca noc nie moga zasn. Przywoujc wspomnienia o tym, w jak aosnym stanie byli winiowie przybywajcy z obozw, napisaa, e Heisenberga i miliony innych powinno si zmusi do obejrzenia tych obozw i umczonych ludzi. Jego pojawienie si w Danii w 1941 roku jest niewybaczalne. Niektre fragmenty listu zasuguj na zacytowanie ze wszystkimi przejmujcymi szczegami jako jedno z najwaniejszych wystpie przeciwko naukowcom kolaborujcych z Hitlerem, napisane przez osob wywodzc si z ich krgu: Wszyscy pracowalicie dla nazistowskich Niemiec. I prbowalicie jedynie biernego oporu. Z pewnoci aby oszuka wasne sumienie, od czasu do czasu pomoglicie jakiemu przeladowanemu, ale miliony niewinnych ludzi zostao zamordowanych bez jednego sowa protestu z waszej strony.

Musz to napisa, poniewa zarwno dla Niemiec, jak i dla Ciebie samego tak wiele zaley od przyznania si do tego, na co przyzwolilicie [...]. Ja i wielu innych sdzimy, e waciwym wyjciem byoby opublikowanie wyranej deklaracji, e jeste wiadom, i przez swoj bierno ponosisz odpowiedzialno za to, co si wydarzyo. [...] Ale wielu uwaa, e jest na to za pno. Twierdz e najpierw zdradzilicie swoich przyjaci, potem mczyzn i dzieci, ktrym pozwolilicie naraa ycie w zbrodniczej wojnie, a wreszcie zdradzilicie same Niemcy, poniewa kiedy wojna bya ju cakowicie przegrana, nie uczynilicie nic, aby zapobiec bezsensownemu zniszczeniu Niemiec. Sowa temog brzmie okrutnie, ale uwierz mi, pisz o tym do Ciebie kierowana najczystsz przyjani. Koczy przyznaniem si do wasnej winy, konsekwencji zwlekania a do 1938 roku z opuszczeniem Niemiec, wymuszonym raczej przez okolicznoci ni spowodowanym wzgldami moralnymi. Napisaa: Moe sobie przypominasz, e kiedy byam jeszcze w Niemczech (a dzisiaj wiem, e to byo nie tylko gupie, ale wysoce niewaciwe, e nie wyjechaam natychmiast), czsto mwiam do Ciebie: Dopki my, a nie Ty, mamy bezsenne noce, nic w Niemczech nie zmieni si na lepsze. Ale Ty nie cierpiae na bezsenno, nie chciae przejrze na oczy, byoby to dla Ciebie zbyt niewygodne. Mog przedstawi Ci wiele przykadw, wielkich i maych. Bagam ci, uwierz mi, e wszystko, co tutaj pisz, jest prb wycignicia do was wszystkich pomocnej doni.9 Trzy lata pniej Meitner wrcia do kwestii wasnej winy polegajcej na pozostaniu w Niemczech: Dzisiaj jest dla mnie zupenie jasne, jak powanym moralnym bdem byo pozostanie w Niemczech w 1933 roku, poniewa tym samym udzieliam poparcia hitleryzmowi.10 Wyznanie to ostro kontrastuje z samousprawiedliwianiem si i przekonaniem o moralnej wyszoci dziesiciu naukowcw internowanych w Farm Hall. Powojenne losy naukowcw Hitlera Wbrew zdecydowanej krytyce Lise Meitner naukowcy Hitlera nie okazywali wyrzutw sumienia, poniewa wiat nauki w Niemczech Zachodnich przystosowa si do nowej sytuacji podzielonego narodu. Profesor Mark Walker twierdzi, e kierownictwo Towarzystwa im. Cesarza Wilhelma i jego nastpcy, Towarzystwa im. Maxa Plancka od zakoczenia wojny systematycznie ignorowao, pomniejszao albo faszywie przedstawiao swoj wspprac z nazizmem.11 Towarzystwo i jego instytuty stay si polem gry midzy zwycizcami. Sowieci prbowali je przenie do Niemiec Wschodnich i postawi naich czele komunist. Francuzi starali si zabra ich wartociowe elementy do Francji. Amerykanie uznali Towarzystwo jako cao za

zbyteczne, ale chcieli przeksztaci niektre jego instytuty w nieelazne byty. Jednake Anglicy wzmocnili Towarzystwo, umieciwszy jego central w swojej strefie okupacyjnej. Nalegali jednak na zmian nazwy. W 1948 roku Towarzystwo im. Cesarza Wilhelma zostao przemianowane na Towarzystwo im. Maxa Plancka. Hahn, ktry mia zosta pierwszym powojennym prezesem Towarzystwa, ostro walczy 0zachowanie dawnej nazwy. Grozi ustpieniem i przekazaniem misji reorganizacji Towarzystwa Zwizkowi Sowieckiemu. W kocu jednak skapitulowa. W wysikach, aby zaprezentowa si jako zrehabilitowane i odcinajce si od nazistw, Towarzystwo przecio wizi z niemieckim przemysem i zadeklarowao powicenie si wycznie badaniom podstawowym. Nowy rzd federalny cakowicie finansowa Towarzystwo. Trwao to jednak krtko i raz jeszcze wkroczya do akcji stara Nadzwyczajna Fundacja Nauki Niemieckiej, zaoona po Pierwszej Wojnie wiatowej. Zdaniem Marka Walkera krok ten by prb cofnicia czasu do okresu Republiki Weimarskiej i potraktowania III Rzeszy jako chwilowej aberracji. Takie nastawienie byo rozpowszechnione w Niemczech po Drugiej Wojnie wiatowej.12 Hahn usiowa stworzy scentralizowan instytucj do celw badawczych 1w celu finansowania bada, zwan Niemieck Rad Badawcz, ale uznano to za odwoanie si do metod typowych dla faszyzmu i zdecydowano o wprowadzeniu systemu zdecentralizowanego. W roku 1946, kiedy Hahn obj kierownictwo Towarzystwa im. Cesarza Wilhelma, co byo najwyszym stanowiskiem, jakie mg zaj naukowiec w Niemczech, odebra w Sztokholmie Nagrod Nobla za odkrycie rozszczepienia jdra atomowego. Meitner, ktra tak wiele uczynia, aby opracowa i wyjani teoretycznie wyniki prac Hahna i Strassmanna, nie zostaa wzita pod uwag przez Komitet Noblowski. W latach pidziesitych Hahn sta si gwnym niemieckim gosicielem etyki i polityki naukowej. Na przykad na pocztku roku 1954 napisa prac na temat wykorzystania energii jdrowej, ktra bya szeroko rozpowszechniana w Niemczech i na caym wiecie. Trzy lata pniej sta si przyczyn midzynarodowej kontrowersji, kiedywraz z siedemnastoma kolegami, czonkami tak zwanej Grupy Fizykw Jdrowych zaatakowa rzd kanclerza Adenauera za wspprac z NATO w sprawie planowanego skadowania broni jdrowej na terenie Niemiec Zachodnich. Grupa wskazywaa na niebezpieczestwa zwizane z taktyczn broni jdrow podkrelajc, e w razie jej uycia przeciwko pastwom Ukadu Warszawskiego, Niemcy najdotkliwiej odczuyby efekt opadu radioaktywnego. Wrd sygnatariuszy tego oskarycielskiego manifestu, opublikowanego w trzech najwikszych

niemieckich gazetach, znaleli si Max Born, Walther Gerlach, Werner Heisenberg, Max von Laue, Josef Mattach, Fritz Strassmann, Carl Friedrich von Weizscker i Karl Wirtz. Kilku z nich to dawni internowani z Farm Hall. Jak si okazao, inicjatywa tego zespou starzejcych si naukowcw nie odniosa sukcesu, ale stanowia dowd, jak dawni naukowcy III Rzeszy ustawili si w jednym szeregu z tak szlachetnym czowiekiem jak Max Born i jak on sam by gotw sta si jednym z nich.13 Przewrotnym zrzdzeniem przeznaczenia Adenauer wybra Pascuala Jordana, fizyka, ktry porwnywa fizyk kwantow z nazizmem, aby broni stanowiska Chrzecijaskich Demokratw w sprawie poparcia rosncej iloci broni jdrowej NATO w Europie. Jordan wskrzesi katalog swoich starych argumentw odnoszcych si do woli rzdzenia. Twierdzi, e Hahn i jego grupa fizykw nie s w stanie tak dobrze rozstrzygn podstawowych kwestii politycznych jak przecitny obywatel pastwa demokratycznego. Ten incydent spowodowa ostry atak ze strony Maxa Borna, ktry oskary Jordana o przeszo, cuchnc kompromisem i samooszukiwaniem si. Born nie ustawa w publicznym potpianiu Jordana, a zwaszcza jego umiejtnoci manipulowania ludmi i ich ideami, aby usprawiedliwi prymat wadzy. Gniew Borna nie powinien by zaskoczeniem. Jordan by na tyle bezwstydny, aby w roku 1948 zwrci si do niego z prob o referencje, zaczajc usprawiedliwienie swego postpowania pod rzdami Hitlera. Przechwala si w tym dokumencie, e uczyni wszystko, co byo w jego mocy, aby obroni fizyk kwantow przed atakami Lenarda i Starka oraz gratulowa sobie, e nie pracowa nad bomb atomow ani nad rakietami, co zreszt byo kamstwem, jak mg zawiadczy Peter Wegener. Born po prostu odesa mu list swoich przyjaci i czonkw rodziny, ktrzy zostali zabici pod rzdami nazistw. Z drugiej jednak strony Heisenberg by skonny zaakceptowa lini obrony Jordana. Przez reszt ycia Hahn by dziekanem. Meitner w kocu potwierdzia wol pogodzenia si z nim, kiedy symbolicznie poczya swoje nazwisko z jego nazwiskiem w roku 1959, gdy zosta otwarty Instytut Bada Atomowych im. HahnaMeitner. Hahn zmar otoczony powszechnym szacunkiem w lipcu 1968 roku w Getyndze. Werner Heisenberg, ktry by rad, e moe dopomc w rehabilitacji Pascuala Jordana, szybko zosta doceniony w Niemczech Zachodnich. Rok po opuszczeniu Farm Hall zosta powoany na stanowisko dyrektora Instytutu Fizyki i Astrofizyki w Getyndze. W kolejnym wierwieczu swego ycia (zmar w 1975 roku majc siedemdziesit lat) odzyska pozycj cenionego czonka establishmentu naukowego zarwno w kraju, jak i za granic. Zosta czonkiem Towarzystwa Krlewskiego w Londynie i zdoby wiele nagrd, dyplomw i

doktoratw honoris causa. Przemierzy wiat, biorc udzia w konferencjach naukowych, gdzie na og bardzo dobrze go przyjmowano. Niels Bohr i Heisenberg, ktrzy niegdy stanowili przykad jednej z najsawniejszych przyjani w wiecie fizyki, nigdy naprawd si nie pogodzili. Bohr stanowczo odmawia rozmowy na temat tego, co zaszo midzy nimi podczas wojny. Spotykali si i zachowywali si wobec siebie w sposb cywilizowany, ale dawna przyja nigdy nie powrcia. Heisenberg spdzi reszt ycia w samotnoci. Fizyk John Wheeler opowiada histori, jak to pewnego razu jad z on obiad w Kopenhadze w restauracji niedaleko portu. Nagle wszed jaki mczyzna i usiad sam do posiku. Wheeler odwrci si do ony i powiedzia: To Heisenberg.14 Napicie midzy Bohrem i Heisenbergiem znacznie wzroso, kiedy w roku 1956 (w 1957 w jzyku angielskim) ukazaa si ksika Roberta Jungka Janiej ni tysic soc, ktra pokazywaa Heisenberga jako czowieka o nieskazitelnej moralnoci. Bohr prawdopodobnie uwaa, e to sam Heisenberg przekona Jungka do takiego przedstawienia sprawy. Bohr, jak wiemy, napisa szereg szkicw listw do Heisenberga, ale nigdy adnego nie wysa. Zmar w 1963 roku bez podjcia jakiejkolwiek prby wyjanienia z Heisenbergiem szczegw owego sawnego spotkania w okupowanej Danii. Mimo upywu lat nadal byli tacy, ktrzy go ignorowali i nie podawali mu rki. Heisenbergreprezentowa Niemcy jako delegat na konferencj UNESCO powicon sprawie europejskiego centrum bada nad energi atomow, a w 1955 roku zosta zaproszony, aby wygosi prestiowe Wykady Gifforda na temat filozofii i nauki na Uniwersytecie St. Andrews w Szkocji. Kolega Heisenberga, Carl Friedrich von Weizscker, autor Lesart, wersji, ktra gosia moraln wyszo nazistowskich fizykw atomowych, w 1946 roku zosta kierownikiem sekcji teoretycznej Instytutu im. Cesarza Wilhelma w Getyndze. W 1957 roku zosta mianowany profesorem filozofii na uniwersytecie w Hamburgu. W roku 1970, w wieku 58 lat, zosta szefem Instytutu Badania Warunkw ycia w wiecie Techniki i Nauki im. Maxa Plancka w Starnbergu. Nieustannie udziela wywiadw i publikowa artykuy, w ktrych przedstawia zracjonalizowan wersj nazistowskich bada nad bomb atomow.

Konsekwentnie zaprzecza, jakoby hitlerowscy naukowcy kiedykolwiek zamierzali zbudowa bomb. W wywiadzie przeprowadzonym w Niemczech w marcu 1996 roku powiedzia, e Amerykanie wydali tysic razy wicej na swoj bomb atomow ni Niemcy. Stwierdzi, e Niemcy nie przeznaczyliby tak ogromnych zasobw na co, co przedstawiaoby rwnie niepewn warto.15

W odrnieniu od osb przedstawionych powyej przedstawiciele Deutsche Physik dokonali ywota w habie. Johannes Stark po wojnie stan przed sdem jako nazista, a Heisenberg zeznawa przeciwko niemu. W lipcu 1947 roku uznano go za winnego, okrelajc jako gwnego winowajc, i skazano na cztery lata cikich robt, cho wyrok zosta pniej zawieszony. Zmar w 1957 roku w swojej posiadoci w Bawarii. Z drugiej strony Philipp Lenard pod koniec wojny mia blisko osiemdziesit trzy lata i od dawna nie uczestniczy w dziaalnoci nazistw. Wadze staray si wytoczy mu proces o wspudzia w zbrodniach hitlerowskich, ale uchronio go odwoanie wczesnego rektora uniwersytetu w Heidelbergu. Zmar w 1947 roku. Erich Bagge, najmodszy z internowanych w Farm Hall, doczy do Heisenberga w Getyndze przed objciem katedry fizyki w Hamburgu. W latach pidziesitych dziaa jako kierownik grupy badawczej zajmujcej si propagowaniem energii jdrowej w konstrukcjach morskich w HamburgGeestacht i pomaga w pracach nad pierwszym niemieckim statkiem napdzanym energi atomow, nazwanym Otto Hahn. Zmar w 1996 roku.Waither Gerlach, ten, ktry po wysuchaniu w Farm Hall wiadomoci na temat zbombardowania Hiroszimy popad w depresj, wrci do Niemiec i obj katedr fizyki w Bonn. W roku 1948 przenis si na Uniwersytet Ludwiga Maximiiiana w Monachium, gdzie wczeniej by dziekanem wydziau fizyki, a teraz obj funkcj rektora. Zmar w 1979 roku. Paul Harteck, chemik, ktrzy poinformowa Wydzia Uzbrojenia Wehrmachtu o moliwoci stworzenia broni jdrowej po przeczytaniu artykuu JoliotCurie w czasopimie Natur, po wojnie osiad w Hamburgu i zaj si biofizyk. W 1951 roku wyemigrowa do Stanw Zjednoczonych, gdzie zosta profesorem w Instytucie Politechnicznym w Troy w stanie Nowy Jork i pracowa a do przejcia na emerytur w 1974 roku. Zmar w 1985 roku. Max von Laue pomaga przy przywrceniu Niemieckiego Towarzystwa Fizycznego i podczas swej dugiej emerytury (zgin w wypadku drogowym w 1960 roku) odgrywa wan rol w procesie normalizacji niemieckiej kultury, stanowic wane ogniwo czce j z wczeniejszym okresem, kiedy Niemcy byy szanowan naukow mekk dla caego wiata. Koniec wojny zasta wielkiego Maxa Plancka u kresu si. Nic w tym dziwnego, jeli si wemie pod uwag tragedie, jakich dowiadczy: jego starszy syn zgin w okopach w 1916 roku, crki bliniaczki zmary tu po narodzeniu, a modszy syn Erwin zosta zamordowany przez nazistw w 1945 roku z powodu domniemanego udziau w spisku przeciwko Hitlerowi. Pod koniec wojny przey naloty na Kassel i przez dugie godziny by przysypany gruzami w schronie. Co wicej, jego dom i biblioteka zostay zniszczone w alianckim ataku bombowym na Berlin. Uciek przed Rosjanami, ukrywajc si w lasach,

dopki nie uratowali go Amerykanie. Dwa pozostae mu jeszcze lata ycia spdzi z cioteczn wnuczk w Getyndze, gdzie zmar w 1947 roku. Miejsce jego pochwku oznacza prosty prostoktny nagrobek z rwnaniem definiujcym sta matematyczn, ktra nosi jego imi. Spord innych naukowcw uprawiajcych dyscypliny pokrewne fizyce tylko Konrad Lorenz nie odczu adnych reperkusji za prac podczas wojny. Zosta schwytany przez Rosjan i uprawia medycyn przez cztery lata internowania. Wrci do Austrii w 1949 roku i zaoy Instytut Porwnawczych Studiw Behawioralnych w Altenbergu. W roku 1961 zosta mianowany dyrektorem Instytutu Fizjologiiim. Maxa Plancka w Seewiesen niedaleko Starnberga, a w 1973 roku zdoby Nagrod Nobla w dziedzinie fizjologii i medycyny za prace na temat zachowa ludzi i zwierzt. W roku 1982, kiedy mia ju 79 lat, zosta dyrektorem Sekcji Etologii przyszego Instytutu im. Konrada Lorenza Austriackiej Akademii Nauk. Wrd opublikowanych przez niego prac znalazy si takie pozycje jak Tak zwane zo, ksika traktujca o deterministycznej naturze przemocy, oraz Osiem grzechw miertelnych cywilizowanej ludzkoci, wystpienie przeciw nieograniczonemu wzrostowi populacji i zanieczyszczeniu rodowiska. Zmar w 1989 roku w wieku 85 lat. Otmar von Verschuer, ktry korzysta z eksperymentw przeprowadzanych w obozach koncentracyjnych, zosta zrehabilitowany i poddany procedurze denazyfikacyjnej. W roku 1951 zosta profesorem i dyrektorem Instytutu Genetyki Czowieka na uniwersytecie w Mnster. Dziesi lat pniej by gociem honorowym na II Midzynarodowej Konferencji Genetyki Czowieka w Rzymie. Zgin w wypadku samochodowym w 1969 roku. Josef Mengele zosta po wojnie zamknity w wizieniu Monachium, ale wadze nie znay jego tosamoci ani te nie wiedziay, za co by odpowiedzialny. Po wypuszczeniu na wolno w 1949 roku zbieg przez Rzym do Buenos Aires, a potem podrowa od kraju do kraju w Ameryce Poudniowej. W roku 1959 zosta obywatelem Paragwaju i tam y anonimowo a do mierci. Zmar na atak serca podczas kpieli w 1979 roku. 31. Naukowa grabie Brytyjski inynier aeronautyki, pniej wybitny naukowiec z Cambridge, profesor Austyn Mair opowiada histori z czasw, gdy jako mody oficer RAFu lecia do Niemiec na pocztku lata 1945 roku, aby zapozna si z technologi tunelu aerodynamicznego opracowanego przez III Rzesz. Gdy siedzia z niemieckim inynierem rakietowym na brzegu rzeki w poudniowej Bawarii, rozmowa zesza na temat pocisku A4. Niemiecki inynier spyta, jak wygldaa eksplozja V2 w takim miecie jak Londyn. Mair wspomina, e jego rozmwca wydawa si promieniowa dum gdy zada to pytanie. Napisa: Patrzyem cay

czas na niego i nie odezwaem si ani sowem. Byem wstrznity jego bezdusznoci. Wydarzenie to uzmysowio modemu brytyjskiemu oficerowi rnic midzy niemieckimi i alianckimi naukowcami i inynierami.1 W laboratoriach, fabrykach, odlewniach i miejscach testowania hitlerowskich rakiet wojska alianckie zetkny si z budzcymi groz ladami niewolnictwa i sadyzmu. Przekonay si take o istnieniu dyscypliny, zaawansowanej technologii, organizacji i przemysu. Produkty, wynalazki i odkrycia nazistowskiej nauki i techniki byy owocem penych rozmachu planw, bada, programw rozwoju i zakadw produkcyjnych. Wiele projektw porzucono bd zniszczono, aby nie wpady w niepowoane rce. Fabryki i surowce wysadzono powietrze, opuszczono lub ukryto. Personel prbowa ucieka albo ukrywa si. Amerykascy i angielscy szpiedzy przemysowi niejednokrotnie byli pod ogromnym wraeniem tego, co znaleli, zwaszcza jeli chodzi o technologi produkcji samolotw. Niekiedy natomiast, jak w wypadku nazistowskiego programu atomowego, brak osigni budziich pogard. W kadym razie o ile alianccy naukowcy przyswoili sobie idee objaniajce w ich krajach relacje midzy demokracj i nauk - e tylko zdrowe spoeczestwo moe powoa do ycia zdrow nauk - o tyle nie mogli mie adnych wtpliwoci co do przewagi aliantw w dziedzinie nauki i techniki. Na pocztku lat czterdziestych po upadku Polski, Niderlandw i Francji dwch wybitnych pisarzy, biochemik i historyk nauki Joseph Needham z Wielkiej Brytanii i socjolog Robert Merton ze Stanw Zjednoczonych wystpio z tez e istnieje maria midzy zdrow nauki technika cnotami demokracji liberalnej. Uwaali, e naukowa wyobrania rozkwita w rodowisku, ktre jest racjonalne, wolne, obiektywne, sceptyczne wobec systemw politycznych i uniwersalistyczne. Ta teza w wietle wczesnych wydarze bya cakowicie zrozumiaa. Bya reakcj na napa Hitlera skierowan przeciwko cywilizacji europejskiej. Wyej wspomniani autorzy twierdzili ponadto, e wytwory nauki i techniki powstae w warunkach demokratycznych s z definicji stosowane w sposb akceptowalny etycznie. To z kolei byo oczywist reakcj na Faustowski pakt naukowcw z nazistami, pakt z uosabiajcym diaba Hitlerem, przynoszcy obfite plony imponujcej pocztkowo technologii, ktra jednak bya z gruntu za i suya irracjonalnym celom, bya wic z nauk ktr spotka rwnie zy koniec. Nadmierne uproszczenie charakterystyczne dla mitu NeedhamaMertona wkrtce spycono jednak jeszcze bardziej, a to dziki planowi znanemu jako Operacja Spinacz, ktrego celem byo pozyskanie przez wywiad naukowy Wielkiej Brytanii i Stanw Zjednoczonych (Francuzi i Rosjanie take opracowali podobne programy) kadego projektu

technologicznego i produktu, kadego przydatnego inyniera i naukowca, znalezionego na gruzach III Rzeszy, niezalenie od tego, pod jak bardzo niemoralnymi auspicjami dziaali. Pierwotny cel tego wycigu po naukowe upy wojenne zosta sformuowany w Wielkiej Brytanii krtko przed ldowaniem w Normandii, 5 czerwca 1944 roku, kiedy genera sir Ronald Weeks, gwnodowodzcy sztabu Imperium Brytyjskiego, stwierdzi, e: niemieckie wyposaenie jest rwnie dobre albo lepsze ni nasze. By przekonany, e przejcie wynikw niemieckich bada, projektw i programw rozwoju to Jeden z najistotniejszych celw naszej polityki powojennej. [...] Moe si tak sta, e bdzie to jedyna formazadouczynienia, jak uda si uzyska od Niemiec. Trzeba teraz dokadnie zaplanowa wszystkie dziaania, ktre nam to zapewni.2 W 1945 roku amerykaski sekretarz handlu Henry A. Wallace poda niezalenie od niego racjonalne uzasadnienie technologicznej grabiey hitlerowskiej machiny wojennej: Przeniesienie wybitnych niemieckich naukowcw do kraju w celu stymulowania postpu naszej nauki i przemysu - powiedzia prezydentowi Trumanowi - wydaje si mdre i logiczne. Doskonale wiadomo, e w chwili obecnej pod kontrol Stanw Zjednoczonych znajduj si znakomici naukowcy, ktrych osignicia poczone z naszymi mog poszerzy granice nauki dla dobra caego narodu.3 Rosjanie i w mniejszym stopniu Francuzi, take rywalizowali z Amerykanami i Anglikami, uzasadniajc swoj determinacj uzyskania od Niemiec reparacji wojennych w formie technologii poprzez wysyanie zespow wywiadowcw do swoich stref wpyww. Czasami te zespoy wchodziy sobie wzajemnie w drog, zachowujc si niekiedy jak gangsterzy, uciekajc si nawet do grb, szantau i porwa, eby tylko uzyska cokolwiek, co przedstawiao jakkolwiek warto. Rosjanie rozebrali cae fabryki i przetransportowali je wraz z pracownikami do Rosji. Wspomagani przez Anglikw Amerykanie, na czele z pukownikiem Holgerem Toftoyem (szefem Artylerii Rakietowej Stanw Zjednoczonych), wysali do USA rakiety VI i V2 i wszelkie czci, jakie dostay si w ich rce. Amerykanie przejli te cay naddwikowy tunel aerodynamiczny z Bawarii, okrt podwodny z zaawansowanym ukadem napdowym i wiele rnych typw samolotw, w tym prototypy odrzutowca i rakiety. Wrd upw przetransportowanych do Centrum Badania Dokumentw Lotniczych w Wright Pole w Stanach Zjednoczonych znalazy si cae tony dokumentacji projektowej. Amerykanie nie przejli si zbytnio nazistowskim pochodzeniem tego materiau, a jeszcze mniej wtpliwoci okazali podczas zawierania umw z niemieckimi naukowcami winnymi korzystania z pracy niewolniczej i innych zbrodni. W cigu kilku tygodni, podczas spotka, ktre odbyway si gwnie w Bawarii, okoo 120 specjalistw wybranych osobicie

przez von Brauna zostao przewiezionych do Fort Bliss w pobliu El Paso w Teksasie, gdzie rozpoczto prace nad zdalnie sterowanymi pociskami odrzutowymi.Pocztkowo Niemcy byli zakwaterowani w koszarach. Dostawali obfite posiki, otrzymywali wynagrodzenie, mieli pewne przywileje i ograniczone uprawnienia takie jak cotygodniowa wyprawa do kina w wynajtym autobusie. Wrd zwykego personelu USAF przybycie Niemcw wywoao zrozumiae oburzenie. Pewien inynier zajmujcy si aeronautyk, Hans Amtmann, ktry pocztkowo zosta zakwaterowany wraz z rodzin w Wright Pole, opowiada, jak on i grupa rodakw naprawiali kort tenisowy, wkadajc w to duo pracy fizycznej i pomysowoci. Kiedy zaczli na nim gra, zostali wyrzuceni przez amerykaskich oficerw, ktrych najwyraniej obraa widok dobrze bawicych si Niemcw. Ale w 1948 roku, nadal pracujc dla Ameryki w przemyle lotniczym, Amtmann by ju szczliwym wacicielem samochodu Studebaker Champion i kupi dom w okolicy Dayton, gdzie ulokowa on i dzieci. W kocu gwny zesp Niemcw von Brauna zosta przeniesiony do Redstone Arsenal w Huntsville w Alabamie, gdzie rozpoczto na dobre prace nad pociskiem Redstone, ktry stanowi zaawansowan wersj pociskw A4, podobnie jak Jupiter i Pershing. W 1960 roku wci aktywni czonkowie tej pierwotnej grupy niemieckich naukowcw zostali raz jeszcze przeniesieni, tym razem do NASA, do Centrum Lotw Kosmicznych imienia Georgea C. Marshalla, gdzie pracowano nad programem Saturn. Michael J. Neufeld zwrci uwag, e rekonstrukcja caego systemu technologicznego przeniesionego z pokonanego kraju do kraju zwycizcw to prawdopodobnie rzecz zupenie wyjtkowa. Pomimo amerykaskich wtpliwoci co do wasnoci pastwowej, system opracowywania i produkcji broni by w Stanach Zjednoczonych elementem dugiej tradycji. W Redstone von Braun nadzorowa wprowadzanie w ycie swojej zasady czenia pod jednym dachem prac badawczych i technicznych nad pociskami, przy czym na zewntrz zlecano jedynie wykonanie podzespow i produkcj na skal masow. Brakowao tylko ogniwa, jakie stanowiy obozy koncentracyjne. W marcu 1946 roku Projekt Paperclip zastpi pierwotny Projekt Overcast, zapewniajc mocniejsz podstaw prawn dugotrwaemu wykorzystywaniu naukowcw i inynierw bdcych niegdy wrogami. Pozwolio to take nagi zasady prezydenta Trumana dotyczce hitlerowskich zbrodniarzy wojennych, zwaszcza t, ktra

gosia,zdecydowanie nie powinni oni by wpuszczani na terytorium Stanw Zjednoczonych jako cywilni imigranci.4 Kiedy amerykascy oficerowie ledczy zajmujcy si zbrodniami wojennymi rozpoczli ledztwo dotyczce dowodw i wiadkw okruciestw popenianych w MittelbauDora (w podziemnej fabryce, w ktrej produkowano pociski A4), Toftoy chroni

swj zesp Niemcw przed przesuchaniami. Naukowcy z Peenemnde w Stanach Zjednoczonych zrzucili z siebie wszelk win za bestialskie traktowanie robotnikw przymusowych w Dora, obarczajc ni w caoci SS. Ich amerykascy zwierzchnicy z ulg to zaakceptowali. W miar jak rozwijaa si zimna wojna, powody tej amnezji dotyczcej przeszoci wymagay coraz mniej uzasadnienia. Peenemnde odrodzio si w Huntsville, najwaniejszym miejscu dla armii Stanw Zjednoczonych, tam bowiem prowadzono prace badawcze nad pociskami przeciwlotniczymi i midzykontynentalnymi pociskami

balistycznymi (ICBM). Niektrzy Niemcy (liczba byych nazistowskich inynierw w kocu wzrosa do 500) artem okrelali Huntsville jako Peenemnde South. Rzecz jasna nie miaoby sensu rezygnowanie z wykorzystania wiedzy technicznej w interesie obrony Zachodu, jednak wane byo i jest to, abymy my, ktrzy tak wiele wysiku woylimy w udokumentowanie zbrodni nazistowskiej nauki, zdawali sobie spraw, ile jest krwi przymusowych robotnikw i winiw obozw koncentracyjnych na pociskach, ktre broni Zachodu. O tym, e tego nie zapomniano, wiadczy drobne wydarzenie, ktre miao miejsce w przededniu misji Apollo na Ksiyc. Kiedy von Braun wystpi na konferencji prasowej, jeden z dziennikarzy spyta go, czy jest w stanie zagwarantowa, e rakieta nie wylduje w Londynie. Grabie radziecka Zwizek Sowiecki zachowa si nie lepiej, a pod wieloma wzgldami nawet gorzej. Transfer technologii, przymusowy i dobrowolny, do Zwizku Sowieckiego w nastpstwie wojny nadal jest okryty tajemnic. Oszacowanie liczby niemieckich naukowcw, technikw i inynierw, ktrzy zostali przetransportowani do Zwizku Sowieckiego, waha si od 6 tys. do 100 tys. Wrd zmuszonych do tego midzy majem i sierpniem 1945 roku znaleli si naukowcy zajmujcy si rakietami i broni jdrow. Wielu specjalistw z wszystkich dziedzin uzbrojenia zostao wyrwanych wprost z wasnych ek noc z 1 na 2 padziernika 1946 roku.5 Helmut Grttrup, kluczowa posta w Peenemnde, przeszed na stron Rosjan prawdopodobnie dlatego, e inny pracownik oskary go o zdradzenie miejsca przechowywania dokumentacji hitlerowskich rakiet. Rosjanie uczynili go szefem instytutu bada rakietowych w pobliu Mittelwerke, w kocu za wysali do Moskwy. Nastpnie Rosjanie zmusili wielu niemieckich specjalistw do przejcia na swoj stron. Grttrup otrzyma do wygodne mieszkanie, ale wielu jego rodakw zostao uwizionych. Zeznania Wernera Albringa, jednego z przodujcych niemieckich ekspertw w dziedzinie aerodynamiki w III Rzeszy, pokazujjak rekrutowano hitlerowskich naukowcw dla Rosji pod koniec wojny oraz jak ich potraktowano.6 Wanym czynnikiem w jego decyzji

przejcia na stron Rosjan bya obietnica, e jego rodzina nie zostanie rozdzielona (do naukowcw, ktrzy znaleli si w Ameryce, te w kocu doczyy ich ony i dzieci). Ci, ktrzy przeszli na stron Rosjan, usyszeli, e bd mogli pozosta w Niemczech, ale byo to kamstwo. Po krtkim pobycie w Niemczech Wschodnich Albring zosta przeniesiony na wysp Gorodomlia na jeziorze Seliger, lecym w poowie drogi midzy Moskw a Leningradem. By jednym ze 150 naukowcw niemieckich, ktrzy wraz ze swoimi rodzinami tworzyli grup okoo 500 osb. Bliski niemieckiemu model radzieckich obozw przeznaczonych dla naukowcw pracujcych pod cisym nadzorem wymaga, aby mieszkali w drewnianych chatach otoczonych lasami. Bya tam szkoa, maa restauracja i przychodnia lekarska. Ca wysp otoczono drutem kolczastym. Uwizienie Albringa trwao sze lat. Naukowcy musieli pracowa czterdzieci osiem godzin tygodniowo. W razie spnienia byli karani grzywn. Dla relaksu grali w pik rczn i tenisa, niektrzy zajmowali si ogrodnictwem lub malarstwem. Dziewczta utworzyy chr, powsta te zesp muzyki kameralnej. Usiowano stworzy klub dyskusyjny, ale natychmiast tego zakazano. Piszc sw ksik w roku 1957 (pracowa nad ni a do roku 1987), Albring by przekonany, e niemieccy naukowcy w Rosji odegrali o wiele mniej znaczc rol w rozwoju bada nad rakietami ni ci w Stanach Zjednoczonych. By pewien, e nacisk w sprawie zaangaowania Niemcw pyn raczej z gry i nie mia zwizku z realnymi potrzebami, najwaniejsze za byo uniemoliwienie im ucieczki na Zachd. Praca i warunki badawcze byy bardzo prymitywne. Nie dostawali nic poza owkami i papierem. Grupa z wyspy stanowia cz osiemdziesitego smego Moskiewskiego Instytutu Naukowego,

kierowanego przez sowieckiego generaa. Grttrup, ktry mieszka w Moskwie wraz z innymi niemieckimi naukowcami, domaga si wicej wolnoci dla swoich rodakw, ale nic si nie zmienio. Niemcy pozostali odizolowani od swoich rosyjskich kolegw i nigdy nie ujrzeli owocw swoich prac, ani podczas testw ani w ich praktycznym zastosowaniu. Pracowali daleko od instytutw naukowych zajmujcych si aerodynamik i termodynamik, daleko od tuneli aerodynamicznych i miejsc, w ktrych przeprowadzano eksperymenty, pozbawieni dostpu do literatury fachowej. Byli nieustannie oceniani przez nadzorcw w

konfrontacyjnych sesjach. Mimo to Albring by przekonany, e Rosjanie sami mogliby zrobi to, czym zajmowali si Niemcy, bo sami byli utalentowanymi naukowcami.7 Twierdzi, e Niemcy nie mieli nic wsplnego z sukcesem Sputnika, ale uwaa, e on i jego koledzy przyczynili si do powstania rakiet przeciwlotniczych, ktre poruszay si po wyznaczonym torze z duymi prdkociami. Pozwolono mu w kocu wrci do Niemiec w 1952 roku, ale

zakazano udziau w pracach nad rozwojem technologii zbrojeniowej w Niemieckiej Republice Demokratycznej. , CZ SMA NAUKA OD ZIMNE] WOJNY DO WOJNY Z TERRORYZMEM 32. Strategia nuklearna W ostatnim dniu sympozjum naukowego, ktre odbyo si w listopadzie 2002 roku w Cambridge i byo powicone dyskusji nad sztuk Kopenhaga Michaela Frayna, grupa uczestnikw sympozjum wyjechaa w niedziel rano do Farm Hall, dawnego miejsca internowania niemieckich fizykw. Ku naszemu zaskoczeniu odkrylimy, e front domu wychodzi na ruchliw drog, ktra prowadzi od wsi Godmanchester do miast St Ives i Huntingdon. Opublikowane fotografie domu pokazyway najczciej jego tyy, sprawiajc wraenie, e znajduje si na odludziu. Rzeczywiste pooenie domu byo dla mnie rwnoznaczne z odarciem go z nimbu tajemniczoci, otaczajcej jego histori i przeniesieniem Farm Hall, pooonego niedaleko dwch duych amerykaskich baz powietrznych, do teraniejszoci. Wrd nas znajdoway si takie osoby jak Mark Walker, historyk nauki, Paul Rose, autor biografii Heisenberga, Jeremy Bernstein, fizyk jdrowy i pisarz, Walter Gratzer, biochemik i autor Undergrowth of Science, dramaturg Michael Frayn i jego ona oraz pisarka Claire Tomalin. Obecni waciciele domu take doczyli do nas. Byli to profesor sztuki i architektury na Uniwersytecie Cambridge Marcial Echenique i jego ona. Siedzc w obitym boazeri pokoju i patrzc przez okna w stylu z epoki krla Jerzego, gdzie 6 sierpnia 1945 roku fizycy suchali wiadomoci o zbombardowaniu Hiroszimy, tworzylimy dziewicioosobow grup, a wic byo nas tylko o jedn osob mniej ni wtedy. Wwczas, w 1945 roku, grupa naukowcw moga czu si osaczona i skrpowana. W przeciwiestwie do pokojw gocinnych na pitrze, salon na parterze mia niski sufit, a okna wychodziy na pnoc. Widokna rzek Ouse i rozlege bonia Anglii, swobodn przestrze otwart dla ludzi, by zachcajcy i peen soca, sam pokj jednak by pogrony w cieniu. Wspominanie naukowcw przebywajcych w tym miejscu w 1945 roku budzio mieszane uczucia. Sympozjum z poprzedniego dnia byo rdem wielu sporw, przerywanych wybuchami emocji. Profesor Rose zosta zakrzyczany za pokazanie fotografii Wernera

Heisenberga na rzutniku i sugesti, e wyglda prymitywnie. Michael Frayn na oskarenia o wspczucie wobec hitlerowcw odpowiada chodno z typow dla Anglikw zimn krwi, i jak zauway jeden z dyskutantw, by przy tym delikatny jak brzytwa. Kiedy podzielilimy si wraeniami dotyczcymi domu i wiedz na temat okolicznoci internowania, midzy profesorami znw pojawio si napicie. Przywoujc chwil, gdy podano wiadomo o zrzuceniu pierwszej bomby atomowej na Japoni, trudno byo unikn tych samych wyrzutw sumienia, ktre odzyway si przez dziesiciolecia. Kwestia opowiedzenia historii nazistowskich naukowcw i ich winy nie dawaa si oddzieli od rozwaa dotyczcych etyki i polityki brytyjskich i amerykaskich naukowcw zarwno podczas wojny, jak i w latach pniejszych. Ten podskrny temat konferencji i spowodowane nim wybuchy gniewu rzuciy raz jeszcze chodne wiato na spraw zbudowania przez Anglikw i Amerykanw pierwszej broni masowej zagady i uycia jej przeciw Japoczykom. Najbardziej znany argument tych, ktrzy usprawiedliwiaj pierwsze uycie broni atomowej w Hiroszimie i Nagasaki, jest taki, e decyzja ta skrcia wojn i uratowaa ycie niezliczonym Amerykanom. Inny wany argument, podnoszony na przykad przez historyka wojny Johna Keegana, dotyczy faktu, e bomba atomowa stanowia dla dyktatorw ostrzeenie, i teraz, inaczej ni w przeszoci, nie mog swoich rzdw opiera na przemocy. Co wicej, s tacy obrocy tej decyzji, ktrzy odwouj si do porwnania liczb zabitych: 300 tys. Japoczykw zgino od bomby atomowej, natomiast podczas Drugiej Wojny wiatowej okoo 50 min ludzi stracio ycie w wyniku zastosowania broni konwencjonalnej, ndzy, obozw pracy i wysiedle. Ale rwnie dobrze znane s argumenty zaprzeczajce susznoci pierwszego uycia bomby: e Japonia bya na krawdzi kapitulacji, e Amerykanie postrzegali Japoczykw jako podludzi i e Truman zdecydowa si na bombardowanie, aby zrobi wraenie na Stalinie. Niektrzy prominentni przywdcy wojskowi po stronie amerykaskiej sprzeciwiali si uyciu bomby. Genera Eisenhower i genera MacArthur, generaowie si powietrznych Arnold i Le May, admiraowie Leahy i Kingwszyscy oni opowiadali si przeciwko bombardowaniu.1 Ponadto z perspektywy pidziesiciu lat John Rawls, autor Teorii sprawiedliwoci, twierdzi w roku 1995, e Truman nie by w stanie zakoczy wojny bez broni jdrowej tylko dlatego, e brakowao mu cech, ktre powinien posiada m stanu.2 Jednake najmocniejszy argument przeciw bombie opiera si na stwierdzeniu, e uycie broni jdrowej byo przekroczeniem granic, co moe w przyszoci doprowadzi do uycia broni o tysickrotnie wikszej sile. Leo Szilard w petycji do prezydenta Trumana

wystosowanej zaledwie na trzy tygodnie przed zrzuceniem bomby na Hiroszim pisa dokadnie o tym wakim aspekcie: Rozwj energii atomowej dostarczy narodom nowych rodkw niszczenia. Bomby atomowe znajdujce si w naszej dyspozycji stanowi tylko pierwszy krok w tym kierunku i nie ma prawie adnego ograniczenia niszczcej potgi, ktra stanie si osigalna w trakcie ich przyszego rozwoju. W ten sposb nard, ktry ustanawia precedens zastosowania tych niedawno uwolnionych si natury w niszczycielskim celu moe stan przed koniecznoci poniesienia odpowiedzialnoci za otwarcie wrt do ery zniszczenia na skal jak dotd niemoliw do wyobraenia.3 Lki Szilarda dotyczce nieograniczonej niszczycielskiej potgi broni jdrowej i jej rozpowszechnienia nie byy nieuzasadnione. Bomba wodorowa Fizyk Freeman Dyson opowiada, e kiedy zacz pracowa na Cornell University pod kierownictwem Hansa Bethego w 1947 roku, w czasie pierwszego lunchu wprowadzi wszystkich w zakopotanie, stwierdzajc z ca niewiadomoci: Cae szczcie, e Eddington udowodni, i nie da si stworzy bomby wodorowej4. Dyson wspomina, e zapada niezrczna cisza i szybko zmieniono temat. Pniej kolega wzi go na bok i poinformowa, e prace nad bomb wodorow s bardzo zaawansowane i e nigdy ju nie powinien wspomnie ani sowem na ten temat. Dyson opisuje, e w tym czasie, zaledwie dwa lata po Hiroszimie i Nagasaki, weterani z Los Alamos zaangaowali si politycznie w ruch na rzecz poddania bada nad energi jdrow kontroli midzynarodowej. Bethe, ktry by zaniepokojony tymi kwestiami, czsto dyskutowa z Dysonem na temat moralnych aspektw broni jdrowej. W padzierniku 1949 roku Bethe by namawiany przez Edwarda Tellera do przyczenia si do grupy, ktrej celem byo skonstruowanie bomby wodorowej, ale na tym etapie nie by w stanie podj decyzji. Teller wspomina, jak Bethe po jednym ze spotka zwrci si do niego i powiedzia: Moesz si czu usatysfakcjonowany. Przyjad do Los Alamos. Jednak w niecay tydzie pniej, kiedy Teller znw z nim rozmawia, Bethe powiedzia, e si rozmyli. Nie poda adnego wytumaczenia - wspomina Teller.5 To nie by zreszt ostatni raz, gdy Bethe zmieni zdanie. Rok wczeniej J. Robert Oppenheimer, ktry mia wyrzuty sumienia z powodu Hiroszimy i Nagasaki, opublikowa swoje sawne wyznanie w lutowym numerze magazynu Time: Jakim pierwotnym zmysem, ktrego nie zdoay zatrze ani prostactwo, ani humor, ani przesada, fizycy poznali grzech i tej wiedzy nie mog zaprzepaci.

Wielu naukowcw z Los Alamos twierdzio, e ich gwn motywacj byo niedopuszczenie do sytuacji, w ktrej Hitler dysponowaby jako pierwszy broni jdrow. Kiedy jednak w grudniu 1944 roku odkryto, e Hitler nie mia bomby, zaledwie jeden z nich, Joseph Rotblat, zrezygnowa z uczestnictwa w projekcie, przekonany, e jedyn moralnie uzasadnion podstaw w oparciu o ktr tak bro mona by zbudowa, byoby uycie jej jako czynnika odstraszajcego i e w konsekwencji powinno si teraz odstpi w zupenoci od tego projektu. Wadze zobowizay go do ukrycia przed kolegami powodw rezygnacji. Rotblat wyrnia si jako czowiek wyjtkowo odwany i wierny zasadom, przygotowany, aby oprze si naciskowi opinii publicznej. Pniej zosta wspzaoycielem Pugwash, ciaa zajmujcego si pokojem na wiecie i wyeliminowaniem wszelkiej broni jdrowej, coprzynioso mu pokojow Nagrod Nobla. Po zrzuceniu przez Ameryk bomb na Japoni tacy naukowcy jak Rotblat, Leo Szilard i Niels Bohr wyrazili opini, e naley si wiedz z tej dziedziny podzieli ze Zwizkiem Sowieckim. Tego pogldu nie by jednak skonny podziela ani Truman, ani Churchill (ani te Clement Attlee, powojenny laburzystowski premier Wielkiej Brytanii). Lk przed Hitlerem zosta zastpiony przez strach przed Stalinem i w konfrontacji wywoanej przez zimn wojn rozpocz si nowy, jeszcze bardziej miertelny wycig zbroje. Wedug Rotblata, ktry dowiedzia si o tym dopiero po pewnym czasie, genera Leslie Groves, szef Projektu Manhattan, powiedzia prywatnie: Zdajecie sobie oczywicie spraw z tego, e gwnym celem projektu jest pokonanie Rosjan.6 W roku 1946, a wic jakie sze lat wczeniej, ni spodziewali si Amerykanie, Rosjanie przeprowadzili pierwsz prb z wasn bomb atomow. Stany Zjednoczone, jak odkry Dyson w roku 1947, ju wwczas prowadziy prace nad bomb wodorow pod naukowym kierownictwem Edwarda Tellera i 1 listopada 1952 roku przeprowadziy pierwsz prb, w wyniku ktrej wysepka Elugelab znajdujca si na Oceanie Spokojnym dosownie wyparowaa. Dokonano tego przy uyciu bomby o mocy 12 megaton, 1000 razy potniejszej ni bomba atomowa, ktra zniszczya Hiroszim. Rosjanie pozostali w tyle tylko przez 9 miesicy i wasn prb przeprowadzili w sierpniu 1953 roku. Wtedy te okazao si, e wyprodukowali urzdzenie lejsze ni bomba amerykaska; urzdzenie, ktre mogoby by przenoszone przyspieszyo przez midzykontynentalny zbroje. Wedug pocisk innych balistyczny. doniesie, To jeszcze bardziej analizy

wycig

amerykaskie

radioaktywnoci przeprowadzone po tej prbie wskazyway, e eksplozja bya wynikiem raczej reakcji jdrowej ni termojdrowej.7 Obie strony pracoway intensywnie dalej, a

Rosjanie, pod przywdztwem Chruszczowa, zamierzali doprowadzi do skonstruowania 100megatonowej bomby wodorowej, wbrew zagroeniom dla rodowiska. Biorc pod uwag bezwzgldn polityk zimnej wojny i silne u obu stron przekonanie co do agresywnych zamiarw przeciwnika, pojedynczy naukowcy niewiele mogli zrobi, aby powstrzyma determinacj swoich przywdcw. Technologia bomby wodorowej zostaa opracowana teoretycznie we wczesnej fazie i w razie sprzeciwu naprzynioso mu pokojow Nagrod Nobla. Po zrzuceniu przez Ameryk bomb na Japoni tacy naukowcy jak Rotblat, Leo Szilard i Niels Bohr wyrazili opini, e naley si wiedz z tej dziedziny podzieli ze Zwizkiem Sowieckim. Tego pogldu nie by jednak skonny podziela ani Truman, ani Churchill (ani te Clement Attlee, powojenny laburzystowski premier Wielkiej Brytanii). Lk przed Hitlerem zosta zastpiony przez strach przed Stalinem i w konfrontacji wywoanej przez zimn wojn rozpocz si nowy, jeszcze bardziej miertelny wycig zbroje. Wedug Rotblata, ktry dowiedzia si o tym dopiero po pewnym czasie, genera Leslie Groves, szef Projektu Manhattan, powiedzia prywatnie: Zdajecie sobie oczywicie spraw z tego, e gwnym celem projektu jest pokonanie Rosjan.6 W roku 1946, a wic jakie sze lat wczeniej, ni spodziewali si Amerykanie, Rosjanie przeprowadzili pierwsz prb z wasn bomb atomow. Stany Zjednoczone, jak odkry Dyson w roku 1947, ju wwczas prowadziy prace nad bomb wodorow pod naukowym kierownictwem Edwarda Tellera i 1 listopada 1952 roku przeprowadziy pierwsz prb, w wyniku ktrej wysepka Elugelab znajdujca si na Oceanie Spokojnym dosownie wyparowaa. Dokonano tego przy uyciu bomby o mocy 12 megaton, 1000 razy potniejszej ni bomba atomowa, ktra zniszczya Hiroszim. Rosjanie pozostali w tyle tylko przez 9 miesicy i wasn prb przeprowadzili w sierpniu 1953 roku. Wtedy te okazao si, e wyprodukowali urzdzenie lejsze ni bomba amerykaska; urzdzenie, ktre mogoby by przenoszone przyspieszyo przez midzykontynentalny zbroje. Wedug pocisk innych balistyczny. doniesie, To jeszcze bardziej analizy

wycig

amerykaskie

radioaktywnoci przeprowadzone po tej prbie wskazyway, e eksplozja bya wynikiem raczej reakcji jdrowej ni termojdrowej.7 Obie strony pracoway intensywnie dalej, a Rosjanie, pod przywdztwem Chruszczowa, zamierzali doprowadzi do skonstruowania 100megatonowej bomby wodorowej, wbrew zagroeniom dla rodowiska. Biorc pod uwag bezwzgldn polityk zimnej wojny i silne u obu stron przekonanie co do agresywnych zamiarw przeciwnika, pojedynczy naukowcy niewiele mogli zrobi, aby powstrzyma determinacj swoich przywdcw. Technologia bomby wodorowej zostaa opracowana teoretycznie we wczesnej fazie i w razie sprzeciwu naukowcw czekali ju

kolejni, ktrzy spokojnie mogli zaj ich miejsce. Mimo wszystko, wbrew twierdzeniom niektrych etykw, nie oznaczao to, e naukowcom pracujcym nad bomb wodorow obca bya jakakolwiek moralna i polityczna wiadomo. Zakres wpywu naukowcw na rozwj bada nad bomb wodorow dobrze ilustruj kontrastujce ze sob kariery Edwarda Tellera w Stanach Zjednoczonych i Andrieja Sacharowa w Zwizku Sowieckim, uznawanych za ojcw bomby wodorowej.8 Sacharow, majcy pod koniec Drugiej Wojny wiatowej dwadziecia cztery lata, by byskotliwym fizykiem teoretycznym, ktry interesowa si zagadnieniami czysto badawczymi po przepracowaniu wikszoci lat wojny w fabryce amunicji. Odmwi wstpienia do partii komunistycznej i dwukrotnie odrzuci zaproszenia do wczenia si w prace badawcze nad broni jdrow. Jednake w roku 1949 z rozkazu Berii, szefa tajnej policji, stan na czele rosyjskiego odpowiednika Los Alamos. Nazwano go Instalacj. Zbudowany przez robotnikw przymusowych, znajdowa si w cile tajnym miejscu na Uralu. Odmowa oznaczaaby naraenie si na surow kar. Jednak w swoich pamitnikach Sacharow stwierdza, e mimo przeraajcej natury tej broni masowej zagady i brutalnoci rzdw, pod ktrymi przyszo mu y i pracowa, uzna swoje uczestnictwo w tym projekcie za konieczne dla zachowania rwnowagi si midzy Stanami Zjednoczonymi a Zwizkiem Sowieckim oraz dla utrzymania pokoju. Zosta wybrany do Akademii Nauk i otrzyma zaszczytny tytu Bohatera Pracy Socjalistycznej, ale wkrtce pomidzy nim a wadzami pojawi si rozdwik. Sacharow niepokoi si spraw opadu radioaktywnego po prbach w atmosferze i sprzecza si z Chruszczowem, ktry chcia zwikszenia liczby prb tak, aby dorwna pod tym wzgldem Stanom Zjednoczonym. W czasie publicznego bankietu Chruszczow prostacko upomina naukowca, kac mu trzyma si z dala od polityki: Sacharow, nie prbujcie nam mwi, co mamy robi ani jak si zachowywa.9 Ale Sacharow zdecydowa si tak wanie postpi: Sam moment eksplozji, fala uderzeniowa, ktra przesuwa si wzdu ziemi i ktra miady traw, wtaczajc j w ziemi [...]. To wszystko wywouje irracjonalny, a jednak bardzo silny efekt emocjonalny. Jake nie zacz w tym momencie myle o odpowiedzialnoci?10Sacharow nieustannie ostrzega o niebezpieczestwach zwizanych z opadem radioaktywnym. Wystpowa w imieniu zwolnionych kolegw, ktrych zesano do Guagu. Wstawia si za winiami politycznymi i inicjowa kampanie w obronie praw czowieka. Jego inicjatywy byy tym bardziej wyjtkowe, e nieustannie naraa na szwank osobiste bezpieczestwo. Obawiajc si wtrci go do wizienia, wadze mciwie obniyy

mu pensj, pozbawiy przywilejw, przecinay opony w samochodzie i poddaway go cigej inwigilacji. Kiedy w 1975 roku zdoby pokojow Nagrod Nobla, nie pozwolono mu wyjecha do Norwegii. Nagrod odebraa jego druga ona, Elena Bonner, i w jego imieniu odczytaa tekst napisanego przeze z tej okazji wykadu. Niemniej jednak Nagroda Nobla przydaa mu znaczenia i umoliwia rozszerzenie zasigu jego stara w obronie praw czowieka, co zirytowao i wzburzyo Kreml. Kiedy gono sprzeciwia si inwazji na Afganistan w 1979 roku, zosta na siedem lat zesany do miasta Gorki, zamknitego dla cudzoziemcw. Pozbawiony telefonu kontynuowa walk z wadzami prowadzc strajk godowy. Pilnujca go stra kilkakrotnie uciekaa si do przymusowego dokarmiania. W wyniku pierestrojki Michaia Gorbaczowa w 1985 roku Sacharow zosta wypuszczony z Gorkiego i wrci do Moskwy, gdzie wybrano go do parlamentu i gdzie niestrudzenie pracowa na rzecz spoeczestwa pluralistycznego i praw czowieka a do mierci w wieku lat szedziesiciu dziewiciu. Edward Teller, Wgier ydowskiego pochodzenia, zacz pracowa ze Stanisawem Ulamem nad bomb wodorow znan pod nazw Superbomby, w pocztkowym okresie dziaania Projektu Manhattan. Uam, byskotliwy matematyk, przeprowadzi wikszo oblicze w oparciu o pomysy Tellera. Pocztkowo Uam uzna przedstawiony przez Tellera projekt bomby za niewykonalny z matematycznego punktu widzenia, ale Teller nie ustpowa i rozwija swj pomys a do koca 1950 roku, kiedy to prezydent Truman nakaza niezwoczne rozpoczcie realizacji programu bomby wodorowej. Wedug Richarda Rhodesa to wanie Stanisaw Uam w rezultacie opracowa projekt, ktry wreszcie wydawa si wykonalny. Teller zaakceptowa go, uzupeniwszy wasnymi poprawkami. We wspomnieniach Tellera, ktre spisa w wieku 92 lat, odrzuca on twierdzenia Rhodesa, zaprzeczajc roli Ulama i przyznajc sobie wycznoSacharow nieustannie ostrzega o niebezpieczestwach zwizanych z opadem radioaktywnym. Wystpowa w imieniu zwolnionych kolegw, ktrych zesano do Guagu. Wstawia si za winiami politycznymi i inicjowa kampanie w obronie praw czowieka. Jego inicjatywy byy tym bardziej wyjtkowe, e nieustannie naraa na szwank osobiste bezpieczestwo. Obawiajc si wtrci go do wizienia, wadze mciwie obniyy mu pensj, pozbawiy przywilejw, przecinay opony w samochodzie i poddaway go cigej inwigilacji. Kiedy w 1975 roku zdoby pokojow Nagrod Nobla, nie pozwolono mu wyjecha do Norwegii. Nagrod odebraa jego druga ona, Elena Bonner, i w jego imieniu odczytaa tekst napisanego przeze z tej okazji wykadu. Niemniej jednak Nagroda Nobla przydaa mu znaczenia i umoliwia rozszerzenie zasigu jego stara w obronie praw czowieka, co zirytowao i wzburzyo Kreml.

Kiedy gono sprzeciwia si inwazji na Afganistan w 1979 roku, zosta na siedem lat zesany do miasta Gorki, zamknitego dla cudzoziemcw. Pozbawiony telefonu kontynuowa walk z wadzami prowadzc strajk godowy. Pilnujca go stra kilkakrotnie uciekaa si do przymusowego dokarmiania. W wyniku pierestrojki Michaia Gorbaczowa w 1985 roku Sacharow zosta wypuszczony z Gorkiego i wrci do Moskwy, gdzie wybrano go do parlamentu i gdzie niestrudzenie pracowa na rzecz spoeczestwa pluralistycznego i praw czowieka a do mierci w wieku lat szedziesiciu dziewiciu. Edward Teller, Wgier ydowskiego pochodzenia, zacz pracowa ze Stanisawem Ulamem nad bomb wodorow, znan pod nazw Superbomby, w pocztkowym okresie dziaania Projektu Manhattan. Uam, byskotliwy matematyk, przeprowadzi wikszo oblicze w oparciu o pomysy Tellera. Pocztkowo Uam uzna przedstawiony przez Tellera projekt bomby za niewykonalny z matematycznego punktu widzenia, ale Teller nie ustpowa i rozwija swj pomys a do koca 1950 roku, kiedy to prezydent Truman nakaza niezwoczne rozpoczcie realizacji programu bomby wodorowej. Wedug Richarda Rhodesa to wanie Stanisaw Uam w rezultacie opracowa projekt, ktry wreszcie wydawa si wykonalny. Teller zaakceptowa go, uzupeniwszy wasnymi poprawkami. We wspomnieniach Tellera, ktre spisa w wieku 92 lat, odrzuca on twierdzenia Rhodesa, zaprzeczajc roli Ulama i przyznajc sobie wycznow kwestii skonstruowania bomby wodorowej. Niech Tellera wobec Ulama potwierdza fakt, e w spoecznoci naukowcw istniay napicia, osobista rywalizacja i konflikty, nawet w kwestii tak wtpliwego zaszczytu, jakim byo stworzenie najwikszej broni masowej zagady. W przypisie do swoich wspomnie Teller pisze z przeksem: Stan [Uam] wcale nie fanatykiem pracy, co byo jego cech tak charakterystyczn e czsto stanowio temat artw [...]. Chtnie dowiedziabym si, jak wyglda Stan przy pracy, jednak nikt nigdy nie przyapa go na gorcym uczynku.12 Entuzjazm Tellera wobec bomby wodorowej kontrastuje z niechci J. Roberta Oppenheimera z lat czterdziestych i pniejszych. Sam Teller uwaa j za dowd nielojalnoci wobec Stanw Zjednoczonych. Wspomina, jak Oppenheimer powiedzia podczas wojny: Mamy do wykonania prawdziwa prac. Niewane, czego da teraz Groves, musimy wsppracowa. Ale nadchodzi czas, kiedy bdziemy musieli postpi inaczej i sprzeciwi si wojskowym.13 Uwaga Oppenheimera bya pod kadym wzgldem naturalna w ustach naukowca oczekujcego z utsknieniem dnia, w ktrym jako badacz bdzie znw niezaleny od wszelkich wojskowych naciskw i rozkazw. Jednake Teller przyzna, e by tym wstrznity. W swoich wspomnieniach stwierdza: Pomys sprzeciwiania si naszym

wadzom wojskowym by wedug mnie czym niewaciwym. Pniej Teller oskara Oppenheimera o prb intrygowania w celu porzucenia projektu bomby wodorowej. Chocia prawd jest, e Oppenheimer ze wzgldw moralnych sprzeciwia si projektowi, nie ma to nic wsplnego ze zdrad ani dziaalnoci wywrotow. Zeznajc na przesuchaniu w Waszyngtonie wiosn 1954 roku, Teller instrumentalnie potraktowa kwesti ewentualnego pozbawienia Oppenheimera dostpu do cile tajnych informacji. Krytykowa swego dawnego przeoonego za narzekanie na przesadn tajno w zwizku z bomba atomow i zeznawa, e Oppenheimer twierdzi, i gdyby od niego zalea dalszy rozwj bada nad energi termojdrow odbywaby si on w sposb bardziej otwarty.14 W czasie przesuchania rzdowego zapytano Tellera: Czy uwaa pan, e doktor Oppenheimer stanowi zagroenie dla bezpieczestwa?. Teller odpowiedzia niezwykle wymijajco w sposb, ktry ostatecznie zniszczy reputacj Oppenheimera jako patrioty i czowieka godnego zaufania. Oto, co powiedzia: W wielu sytuacjach widziaem, jak doktor Oppenheimer dziaa w sposb, ktry by dla mnie wyjtkowo trudny do zrozumienia. Cakowicie nie zgadzaem si z nim w wielu kwestiach i szczerze mwic jego dziaania wydaway mi si skomplikowane i wprowadzajce zamieszanie. Do tego stopnia, e wolabym wiedzie, i zagadnienia kluczowe dla istnienia tego kraju zostay zoone w rce kogo innego, kogo rozumiabym lepiej i przez to darzy wikszym zaufaniem.15 Po tym stwierdzeniu wielu kolegw zdecydowao, e lepiej bdzie nie mie wicej do czynienia z Oppenheimerem. Reputacja Tellera i jego odpowiedzialno znaczco wzrosy. Zosta doradc prezydentw. Zachca do dalszych bada nad broni jdrow i by ordownikiem SDI, Inicjatywy Obrony Strategicznej, znanej powszechnie jako program Gwiezdnych Wojen. W roku 1988 doszo do spotkania Tellera i Sacharowa w Centrum Etyki i Polityki Publicznej w Waszyngtonie. Sacharow wykorzysta sposobno, aby dwukrotnie ostro skrytykowa Tellera w sprawie programu Gwiezdnych Wojen, ktry jego zdaniem podkopywa rwnowag si i przez to stanowi ogromne zagroenie dla pokoju i bezpieczestwa. Teller niezomnie broni swego entuzjazmu co do rozwoju bomby wodorowej i co do Inicjatywy Obrony Strategicznej, twierdzc, e jej zaniechanie prowadzioby do narzucenia nauce powanych ogranicze. Joseph Rotblat tak skomentowa to uzasadnienie: Nie da si utrzyma pogldu, e rozwj wiedzy jest waniejszy ni wszystko inne. Josef Mengele uzasadnia swoje eksperymenty w Owicimiu, odwoujc si do tego, e miay dostarcza nowej wiedzy.16

Rotblat pisze dalej: S inne zasady, ktre s waniejsze, zasady humanitaryzmu. Naukowcy musz zawsze pamita, e przede wszystkim s istotami ludzkimi, a dopiero potem naukowcami. A stosowanie si do zasad etycznych moe czasem wymaga zahamowania pdu ku wiedzy. Sacharow gwatownie sprzeciwia si prbom jdrowym w atmosferze ziemskiej, opierajc si na wiedzy dotyczcej ich wpywu na wiele tysicy ludzi. W odrnieniu od niego Teller optowa za takimi prbami, gdy miay one pogbia wiedz i sprzyja bezpieczestwu Stanw Zjednoczonych. Teller uzasadnia swoje stanowisko, utrzymujc, e niewielkie dawki promieniowania nie s szkodliwe. Wedug Josepha Rotblata stwierdzenie to jest sprzeczne z oglnie akceptowanymi normami dotyczcymi napromieniowania.17 Teller zosta surowo osdzony przez innych naukowcw po obu stronach elaznej kurtyny do tego stopnia, e nazwano go naukowcem, ktry przejdzie do historii jako prawdziwy doktor Strangelove. Freeman Dyson w swojej autobiografii przywouje wspomnienie, jak pewnego dnia wrci do domu i usysza, e kto gra na pianinie Preludium nr 8 esmoll Bacha. Ktokolwiek gra, wkada w to cae serce i dusz. Dwik pyn do nas niczym chr zawodzcy w otchani, jak gdyby duchy podziemnego wiata taczyy powoln pawan. Przy pianinie siedzia Edward Teller. Dyson stwierdzi: Postanowiem, e niezalenie od tego jaki bdzie wyrok historii wobec tego czowieka, nie mam adnego powodu uwaa go za swojego wroga.18 Dla caej cywilizacji Zachodu Edward Teller, w swym usilnym deniu do tworzenia coraz to wikszych bomb termojdrowych i balistycznych systemw obrony, stanowi apoteoz ciemnych si, ktre zmusiy Niemcw do rozwijania prac nad programem rakietowym i nagych podejrze, ktre skoniy Amerykanw do skonstruowania bomby atomowej. Dziedzictwo Peenemnde, zbudowanego wysikiem robotnikw przymusowych w tunelach gr Harzu, to arsena pociskw balistycznych, ktre mimo upadku muru berliskiego wci zagraaj istnieniu planety. Spucizna Projektu Manhattan to atomowe i termojdrowe gowice bojowe, stanowice adunki tych pociskw. Taktyczna bro jdrowa Gdy tylko doktryna broni masowego raenia o coraz wikszym zasigu jako czynnika odstraszajcego zdominowaa mylenie po obu stronach, na Wschodzie i na Zachodzie, amerykascy naukowcy u schyku lat czterdziestych byli nakaniani przez wojsko, by szuka nowych kierunkw rozwoju. Przeanalizowali i rozpracowali problem wielkoci do takiego stopnia, e byli w stanie zaoferowa jdrowe gowice bojowe tak mae, e mona je byo

wykorzysta jako adunek pociskw artyleryjskich. Kiedy w 1955 roku stao si oczywiste, e NATO nie osignie swojego celu, ktrym byo przeciwstawienie siom sowieckim 100 dywizji, pojawia si koncepcja stworzenia taktycznej broni jdrowej, ktra miaa odegra rol czynnika odstraszajcego. Koncepcja ta zostaa entuzjastycznie przyjta przez generaw NATO, zwaszcza e uwaano, i amerykascy naukowcy zyskali przewag nad Sowietami. Ta przewaga nie trwaa jednak dugo. Do koca dekady Zwizek Sowiecki rwnie porozmieszcza swe pociski taktyczne. Odpowiedzi NATO byo zwikszenie iloci taktycznej broni jdrowej, co jednak tylko skonio Zwizek Sowiecki do wycigu zbroje, przez co koncepcja czynnika odstraszajcego staa si wtpliwa. Amerykanie w dalszym cigu pracowali nad broni coraz to mniejszego kalibru, nadajc si do dwojakiego wykorzystania, jako bro konwencjonalna i jdrowa. Ale Sowieci nie poddawali si. To samo dotyczyo pociskw. Nastpca A4 skonstruowanego w Peenemnde by rozwijany zarwno przez Zwizek Sowiecki jak i Stany Zjednoczone jako taktyczny pocisk jdrowy redniego zasigu. Armia Staw Zjednoczonych zbudowaa dokadne kopie A4 i nazwaa je Hermes. Kolejny pocisk to Redstone, wykorzystany w 1958 roku, ktry mg przenie gowic bojowo mocy 1 megatony lub 2 megaton. Jego nastpc by powstay w 1962 roku Pershing, bdcy w stanie przenosi 60-, 200- i 400-kilotonowe gowice bojowe na odlego 740 kilometrw. Sowieck wersj A4 by SS1A i jego nastpca SS12, ktry mg przenie 500-kilotonow jdrow gowic bojow.19 Amerykaska doktryna strategiczna dotyczca wojny przeciw Paktowi

Warszawskiemu w Europie bya oparta na gotowoci zastpienia si konwencjonalnych broni jdrow. To oczywicie sprawio, e NATO przyjo t sam strategi. Kiedy prezydent Kennedy doszed do wadzy, Pentagon wprowadzi doktryn elastycznej reakcji, co oznaczao mniej wicej, e NATO miao trzyma Zwizek Sowiecki w niepewnoci. Kennedy zdecydowa rwnie, e Zachd podejmie w przyszoci prb przeciwstawienia si Zwizkowi Sowieckiemu stosownymi siami konwencjonalnymi. Gdyby bro taktyczna zostaa uyta w walce przez obie strony, kontynent ulegby cakowitemu zniszczeniu.W 1974 roku Zwizek Sowiecki powikszy swj arsena broni jdrowej redniego zasigu SS20, w oczywisty sposb starajc si uzyska przewag nad USA. System SS20 by bardzo mobilny, a adunek bojowy stanowiy trzy gowice MIR V. NATO odpowiedziao na ten ruch posuniciem, ktre wzbudzio powszechne demonstracje, a ktre polegao na zastpieniu Pershingw systemem rakiet samonaprowadzajcych ziemiaziemia, rozmieszczonych w caej Europie. Nowy wycig zbroje przybiera na sile, powstaway nowe generacje broni, a

zakoczyo si to dopiero wtedy, gdy Michai Gorbaczow doszed do wadzy i zapocztkowa ograniczenie wydatkw, co doprowadzio do upadku caego systemu sowieckiego. < Doktryna Wzajemnego Unicestwienia Naukowcy wraz z historykami, politykami i strategami doczyli do chru goszcego, e tylko doktryna wzajemnego zniszczenia umoliwi uniknicie kolejnej wojny wiatowej. Nawet Niels Bohr, czowiek o niezwykle wraliwym sumieniu, spyta tu po przybyciu do Stanw Zjednoczonych, czy bomba atomowa bdzie wystarczajco wielka, aby zakoczy wojn. Richard Rhodes tak pisa na ten temat:, Jeli bomba wydaje si czym brutalnym, a naukowcy staj si zbrodniarzami przez samo tylko asystowanie przy jej narodzinach, to trzeba zastanowi si, czy co mniej ostatecznego byoby wystarczajco przekonujce dla instytucji zdolnych do dopuszczenia do czego takiego jak Pierwsza i Druga Wojna wiatowa, do zniszczenia przy pomocy cikiego sprztu i w wyniku bezdusznego wyzysku 100 milionw istnie ludzkich i skonioby je do odstpienia od tych planw i zaniechania wysikw?.20 Istota argumentu Rhodesa opiera si na fakcie, e wiat rzeczywicie unikn Trzeciej Wojny wiatowej. Bya to jednak by moe tylko kwestia zbiegu okolicznoci. Kryzys kubaski, analizowany raz jeszcze przez historykw i rodki masowego przekazu w czterdziest rocznic, ktra wypada w padzierniku roku 2002, pozostawi w wielu umysach przekonanie, e zadecydowao raczej szczcie ni doktryna wzajemnego unicestwienia i dlatego wanie udao si unikn atomowego holokaustu. Jak zwile uj to John Lewis Gaddis w swojej ksice Teraz wiemy: Na szczcie poW 1974 roku Zwizek Sowiecki powikszy swj arsena broni jdrowej redniego zasigu SS20, w oczywisty sposb starajc si uzyska przewag nad USA. System SS20 by bardzo mobilny, a adunek bojowy stanowiy trzy gowice MIR V. NATO odpowiedziao na ten ruch posuniciem, ktre wzbudzio powszechne demonstracje, a ktre polegao na zastpieniu Pershingw systemem rakiet samonaprowadzajcych ziemiaziemia, rozmieszczonych w caej Europie. Nowy wycig zbroje przybiera na sile, powstaway nowe generacje broni, a zakoczyo si to dopiero wtedy, gdy Michai Gorbaczow doszed do wadzy i zapocztkowa ograniczenie wydatkw, co doprowadzio do upadku caego systemu sowieckiego. i Doktryna Wzajemnego Unicestwienia Naukowcy wraz z historykami, politykami i strategami doczyli do chru goszcego, e tylko doktryna wzajemnego zniszczenia umoliwi uniknicie kolejnej wojny wiatowej. Nawet Niels Bohr, czowiek o niezwykle wraliwym sumieniu, spyta tu po przybyciu do Stanw Zjednoczonych, czy bomba atomowa bdzie wystarczajco wielka, aby zakoczy

wojn. Richard Rhodes tak pisa na ten temat: Jeli bomba wydaje si czym brutalnym, a naukowcy staj si zbrodniarzami przez samo tylko asystowanie przy jej narodzinach, to trzeba zastanowi si, czy co mniej ostatecznego byoby wystarczajco przekonujce dla instytucji zdolnych do dopuszczenia do czego takiego jak Pierwsza i Druga Wojna wiatowa, do zniszczenia przy pomocy cikiego sprztu i w wyniku bezdusznego wyzysku 100 milionw istnie ludzkich i skonioby je do odstpienia od tych planw i zaniechania wysikw?.20 Istota argumentu Rhodesa opiera si na fakcie, e wiat rzeczywicie unikn Trzeciej Wojny wiatowej. Bya to jednak by moe tylko kwestia zbiegu okolicznoci. Kryzys kubaski, analizowany raz jeszcze przez historykw i rodki masowego przekazu w czterdziest rocznic, ktra wypada w padzierniku roku 2002, pozostawi w wielu umysach przekonanie, e zadecydowao raczej szczcie ni doktryna wzajemnego unicestwienia i dlatego wanie udao si unikn atomowego holokaustu. Jak zwile uj to John Lewis Gaddis w swojej ksice Teraz wiemy: Na szczcie podrugiej stronie nie czaia si adna czarna dziura, cho nowe dowody potwierdzaj, e niewiele do tego brakowao.21 Nowe dowody to aluzja do tego, e dowdcy sowieccy na Kubie mieli prawo do uycia przeciw siom amerykaskim taktycznych pociskw jdrowych bez pozwolenia z Moskwy. Dowdcy sowieckich statkw podwodnych na Atlantyku mieli podobne uprawnienia i mogli z wasnej inicjatywy uy broni atomowej w razie utraty cznoci z dowdztwem. Jeszcze bardziej niebezpieczna sytuacja miaa miejsce pod koniec 1983 roku, kiedy to po naruszeniu sowieckiej przestrzeni powietrznej zestrzelony zosta odrzutowiec koreaskich linii lotniczych, wskutek czego zgino 269 pasaerw. W listopadzie sowieckie misje w krajach NATO doniosy, e amerykaskie bazy wojskowe postawiono w stan gotowoci, co okazao si nieporozumieniem zwizanym z przeprowadzanymi przez NATO manewrami o kryptonimie Able Archer. W kolejnych tygodniach czny efekt projektu gwiezdnych wojen, zaamania si rozmw na temat kontroli nad armi i generalnie penej podejrze Reaganowskiej retoryki imperium za doprowadzi do tego, e Zwizek Sowiecki spodziewa si ataku z zaskoczenia i by gotw go udaremni. Ryzyko przypadkowego wywoania wojny atomowej wzmogo si w czasie, gdy obecny rosyjski czynnik odstraszajcy - wci obejmujcy 6 tys. jdrowych gowic bojowych - traci na znaczeniu w warunkach cigego braku rodkw i wadliwego zarzdzania. Co wicej, w tym samym czasie powstaway kolejne generacje takiej broni. W dniu 1 czerwca 1997 roku Washington Post przedstawi raport, z ktrego wynikao, e rzd Stanw Zjednoczonych stworzy nowy rodzaj uniwersalnej bomby jdrowej przeznaczonej do uycia pod ziemi i zniszczenia znajdujcych si tam obiektw. Wedug

gazety byy to pierwsze nowe elementy w arsenale Stanw Zjednoczonych od roku 1989 i zakoczenia zimnej wojny. Opisano je jako dugie na 12 stp bomby grawitacyjne, o nazwie Bl model 11. Prace nad ich konstrukcj prowadzono bez adnych debat na ten temat czy konsultacji spoecznych i wbrew oficjalnymi zapewnieniom, e nie prowadzi si prac nad now broni jdrow. Rzd, wedug Washington Post, utrzymywa, e B61-11 to zaledwie modyfikacja bomby Bl-7. Wedug Grega Mella, szefa Los Alamos Study Group, lobby z Nowego Meksyku opowiadajce si za kontrol zbroje, niebezpieczestwo zwizane z now bomb polegao na tym, e niewielki zasig wywoanego przez ni opadu radioaktywnego mg sprawi, i jej uycie zostanie uznane za uzasadnione. Rzd Stanw Zjednoczonych widocznie grozi Libii takim bombardowaniem w zwizku z podejrzeniami o istnienie na jej terenie podziemnej fabryki broni chemicznej. Jednake najwiksze niebezpieczestwo wizao si z tym, e nowa bro naruszaa ducha zrodzonego w blach midzynarodowego zakazu przeprowadzania prb jdrowych, kwestionujc tym samym zaangaowanie Stanw Zjednoczonych w misj rozbrojenia, ktrej ucielenieniem by Ukad o nierozprzestrzenianiu broni jdrowej. Po upywie szeciu lat od tego ostrzeenia an Hofman, czowiek informujcy opini publiczn o broni jdrowej, rwnie zwizany z Los Alamos Study Group, przedstawi dwie zwizane z tym zagadnieniem informacje w lutym 2003 roku.22 Wedug tej organizacji podjto decyzj o wznowieniu prb nowej klasy miniaturowych bomb jdrowych. Wedug protokow spotkania federalnych zwierzchnikw obrony i naukowcw pracujcych dla wojska, ktre miao miejsce w Pentagonie 10 stycznia 2003 roku, zawarto wstpne porozumienia, bdce podstaw uaktualnienia technologii broni jdrowej. Hofman pisze, e zwolennicy nowej generacji broni jdrowej bliskiego zasigu przekonywali, i obecny arsena Stanw Zjednoczonych zawiera bro o zbyt wielkiej mocy, przeznaczonej do uycia podczas zimnej wojny i nie nadajcej si do zwalczania zagroe terrorystycznych o znacznie mniejszej skali dziaania. Cytuje fizykw pracujcych nad broni jdrow w laboratoriach w Lawrence Livermore i w Los Alamos i podkrela, e s dumni z prac nad t broni, ktr nieoficjalnie okrelaj jako bro okrelonego zasigu, co oznacza, e mona kontrolowa zasig jej promieniowania. Czy w obliczu tych osigni naukowcy godz si na to, aby by tylko pozbawionymi gosu obserwatorami? Przeciwstawia si temu przynajmniej jeden fizyk wiatowej klasy, Steven Weinberg. Piszc 18 lipca 2002 roku w New York Review of Books, Weinberg stwierdza, e:

Jako wiatowy lider w dziedzinie broni konwencjonalnej jestemy ywotnie zainteresowani utrzymaniem niepisanego zakazu uycia broni jdrowej, ktry przetrwa od roku 1945. [...] Trudno stwierdzi, ktre kraje zostan nakonione do podjcia decyzji o rozwoju broni jdrowejwskutek nowych amerykaskich programw zbrojeniowych i wznowienia prb z broni atomow. Nastpnie Weinberg odwouje si do ponurej czci historii, czyli do decyzji Wielkiej Brytanii z 1905 roku o budowie okrtu wojennego nowej generacji, ktry zostawi daleko w tyle pozosta cz brytyjskiej floty, ale ten krok sprawi, e wrogowie szybko poszli jej ladem. Jak pisze Weinberg: Inne kraje mogy teraz rywalizowa z Wielk Brytani, budujc pancerniki i tak rozpocz si morski wycig zbroje midzy Wielk Brytani a Niemcami. Weinberg dochodzi do wniosku, e podobnie jak wwczas pancerniki, tak teraz bro jdrowa moe wyrwna siy midzy silnymi pastwami, takimi jak Stany Zjednoczone, bdce potg gospodarcz i militarn, a krajami sabszymi czy nawet organizacjami terrorystycznymi. Dla kadego powinno by jasne, e konstruowanie jak najlepszej broni wcale nie musi suy bezpieczestwu narodowemu. Rozprzestrzenianiu si broni jdrowej towarzyszy rozwj technologii wykorzystujcej energi atomow w celach pokojowych, co potwierdza argumenty Weinberga. Atom w subie pokoju Decydenci i naukowcy, ktrzy wykorzystywali energi atomow w celach pokojowych, sdzili, e uzyskaj dziki niej dostp do taniej, czystej, nieograniczonej energii. Zwizek Sowiecki zbudowa pierwsz elektrowni atomow w Obnisku w pobliu Moskwy w 1954 roku. Dwa lata pniej powstaa pierwsza brytyjska elektrownia w Windscale w hrabstwie Cumberland. W kocu 1957 roku rozpoczto budow reaktora w Shippingport w Pensylwanii. Energia atomowa jest nierozerwalnie zwizana z produkcj plutonu w celach wojskowych. Co wicej, na terenie elektrowni w Shippingport przeprowadzano testy napdzanego energi jdrow okrtu podwodnego. Rozwj energii jdrowej by i nadal jest operacj finansowan przez rzd, gdy koszty s ogromne, a zyski niepewne. W poowie lat siedemdziesitych byo ju na wiecie 514 elektrowni atomowych, czy to dziaajcych, czy to dopiero powstajcych,ale wkrtce ich rozwj straci impet. Ruchy ekologiczne lat siedemdziesitych zrodziy szereg wtpliwoci co do bezpieczestwa elektrowni atomowych jak rwnie co do kwestii odpadw radioaktywnych. We wczesnej fazie rozwoju energii atomowej zdarzyy si dwa wypadki. We wrzeniu 1957 roku doszo do eksplozji na terenie skadowiska odpadw atomowych w Kysztymiu w Zwizku Sowieckim, kiedy to nastpia eksplozja 70 ton materiau radioaktywnego, zanieczyszczajc 400 mil

kwadratowych ziemi uprawnej na cae lata. Poar w Windscale w miesic pniej spowodowa emisj duych iloci gazw radioaktywnych i elektrownia zostaa zamknita. Wszelkie utrzymujce si wtpliwoci co do potencjalnych zagroe zwizanych z energi pochodzc z elektrowni atomowych stay si rzeczywistoci w wyniku wycieku, ktry mia miejsce 28 marca 1979 roku w elektrowni jdrowej na wyspie Three Miles blisko Harrisburga w stanie Pensylwania. O wiele gorsza bya eksplozja w elektrowni w Czernobylu na Ukrainie, ktra miaa miejsce 26 kwietnia 1986 roku. Skaenie rozprzestrzenio si na terytorium Ukrainy, Biaorusi, Polski i Skandynawii. Zostaa dotknita ogromna cz ludnoci Europy Wschodniej wskutek wchonicia materiau radioaktywnego drog pokarmow. Moe min kolejne dziesiciolecie, zanim poznamy peny zakres szkd spowodowanych t katastrof. Szacuje si, e do koca 1988 roku wypadek ten kosztowa Zwizek Sowiecki okoo 12,5 miliarda funtw. Uwaa si, e oprcz bdu czowieka gwn przyczyn katastrofy byo lekcewaenie wymogw bezpieczestwa. Wypadek w Czernobylu przypomnia wiatu, e energia atomowa to take opady radioaktywne i produkty uboczne w postaci plutonu, ktry moe by wykorzystany do produkcji broni. W 1974 roku Indie przeprowadziy pierwsz prb eksplozji jdrowej, uywajc plutonu wytworzonego w reaktorze zbudowanym przy pomocy Kanady i Stanw Zjednoczonych. Tymczasem w kolejce czekaj inne kraje, pragnce doczy do klubu energii atomowej. Dziki rozpowszechnieniu energii atomowej, w roku 1980 okoo czterdziestu pastw dysponowao wystarczajcym potencjaem, aby zbudowa bro atomow. Wrd nich znalazy si kraje ryzyka, nazwane tak, gdy nie podpisay traktatu o nierozpowszechnianiu broni jdrowej, czyli Brazylia, Indie, Pakistan, Izrael i Irak. Szczeglnego zainteresowania wymaga przypadek Izraela i Iraku. Wydaje si, e Izrael posiada wiedz specjalistyczn dotyczc broni atomowej ju na pocztku lat siedemdziesitych, ale ogosi, e nie wykorzysta posiadanych elementw, o ile do zmiany zdania nie skoni go jakie inne pastwo na Bliskim Wschodzie. To Francuzi, powodowani raczej wzgldami handlowymi ni politycznymi, umoliwili Saddamowi Husseinowi uruchomienie programu atomowego, co sprawio, e Izrael przeprowadzi prewencyjny atak na iracki reaktor w Tammuzie w czerwcu 1981 roku. Pierwszy pnocnokoreaski reaktor jdrowy w Yongbyou zosta dostarczony przez Zwizek Sowiecki. W tym samym miejscu zbudowano w roku 1987 zakady separacji plutonu. Byo wiele powodw, ktre skoniy fizykw jdrowych z caego wiata do ostronego rozwaenia dugofalowych konsekwencji zapewnienia ich rzdom dostpu do

broni atomowej. Tylko kto ograniczony mgby mie wtpliwoci co do tego, czy w takich okolicznociach naukowcy ponosz odpowiedzialno za rezultaty swojej pracy. i Irak. Szczeglnego zainteresowania wymaga przypadek Izraela i Iraku. Wydaje si, e Izrael posiada wiedz specjalistyczn dotyczc broni atomowej ju na pocztku lat siedemdziesitych, ale ogosi, e nie wykorzysta posiadanych elementw, o ile do zmiany zdania nie skoni go jakie inne pastwo na Bliskim Wschodzie. To Francuzi, powodowani raczej wzgldami handlowymi ni politycznymi, umoliwili Saddamowi Husseinowi uruchomienie programu atomowego, co sprawio, e Izrael przeprowadzi prewencyjny atak na iracki reaktor w Tammuzie w czerwcu 1981 roku. Pierwszy pnocnokoreaski reaktor jdrowy w Yongbyou zosta dostarczony przez Zwizek Sowiecki. W tym samym miejscu zbudowano w roku 1987 zakady separacji plutonu. Byo wiele powodw, ktre skoniy fizykw jdrowych z caego wiata do ostronego rozwaenia dugofalowych konsekwencji zapewnienia ich rzdom dostpu do broni atomowej. Tylko kto ograniczony mgby mie wtpliwoci co do tego, czy w takich okolicznociach naukowcy ponosz odpowiedzialno za rezultaty swojej pracy. 33. Typowo nazistowskie? Czy funkcjonowanie nauki i naukowcw poprawio si od czasu upadku III Rzeszy? Historycy nadal zastanawiaj si, czym szczeglnym wyrniaa si nauka, medycyna i technika w pastwie Hitlera. Szukaj granic wyznaczajcych pocztek i koniec nauki hitlerowskiej. Unikatowym i typowym dla nauki nazistowskiej aspektem bya prba opracowania naukowych podstaw zbrodniczej higieny rasowej. Nigdy nie znaleziono prawdziwych naukowych dowodw twierdze o wyszoci rasowej Aryjczykw, ale reim stworzy i rozpropagowa pseudonaukow rasistowsk biologi, ktra doprowadzia do powstania obozw mierci. Eksperymenty na ludziach przeprowadzane bez ich zgody w hitlerowskich Niemczech signy przeraajcej otchani deprawacji i okruciestwa, ale takie eksperymenty miay te miejsce przed, w trakcie i po upadku nazistowskich rzdw. Podczas wojny Japoczycy zorganizowali na terenach okupowanych przez siebie krajw Dalekiego Wschodu sie obozw, w ktrych zespoy badaczy (szczeglnie gona Jednostka 731) przeprowadzay eksperymenty dotyczce miertelnych patogenw i trujcych substancji chemicznych na tysicach ludzkich krlikw dowiadczalnych. Praca niewolnicza bya cech nazistowskiej techniki i przemysu, wykorzystyway j podczas wojny nawet wydziay niemieckich uniwersytetw.1 Ale mordercza praca

niewolnicza istniaa te w Zwizku Sowieckim przed, w trakcie i po Drugiej Wojnie wiatowej. Budowa Kanau Biaomorskiego pochona a 150 tysicy istnie ludzkich. Jeszcze dugo po zakoczeniu wojny praca niewolnicza miaa istotneznaczenie dla niemieckiego przemysu. Niemieccy producenci tacy jak DaimlerBenz, wykorzystujcy prac przymusow za czasw narodowego socjalizmu, zaczli budowanie samochodw na rynek cywilny w cigu kilku tygodni po zakoczeniu wojny, uywajc tych samych obrabiarek znajdujcych si w warsztatach. Przejcie do przynoszcej zyski produkcji pokojowej opierao si pierwotnie na cichej zmowie z rasistowskim barbarzystwem III Rzeszy i oznaczao wspudzia w okrutnych praktykach wobec jej ofiar, co obala mit o niemieckim cudzie ekonomicznym, ktry jakoby rozpocz si w posthitlerowskiej godzinie zero.2 Nawet nazistowska taktyka misji samobjczych propagowana u schyku wojny nie bya wycznym wynalazkiem hitlerowcw. A pozycja twarz w d, ktrej wymagano od pilotw wysyanych w prototypach niemieckich samolotw bojowych, uznana przez niektrych historykw za charakterystyczn dla hitlerowskiej armii, zostaa skopiowana przez Amerykanw i zastosowana w zmodyfikowanych Lockheedach F-80E ju po wojnie.3 Michael J. Neufeld, szukajc cech wycznie nazistowskich, innych ni wykorzystanie pracy niewolniczej w hitlerowskim programie rakietowym, sugeruje, e na pierwszy rzut oka nie ma ich zbyt wiele.4 Stworzenie kompleksu wojskowoprzemysowego ma wiele wsplnych cech z Projektem Manhattan, mianowicie tajno, hojne finansowanie ze strony pastwa, przejcie od skromnych pocztkw to rozlegych fabryk i wytwrni. Co jednak jego zdaniem jest powszechnie pomijane, to unikalny kontekst historyczny III Rzeszy. Gdyby nie kopotliwe pooenie, w jakim postawia hitlerowskie Niemcy rywalizacja orodkw wadzy oraz dyletantyzm i amatorszczyzna Hitlera i Goeringa, to adne wysiki von Brauna i jego wsppracownikw nie mogyby doprowadzi do rozwinicia na tak skal projektu Peenemnde bez odpowiedniej bazy przemysowej. Neufeld pisze: W rezultacie program rakietowy przyczyni si do powstania instytucji i broni, ktra nie miaa wiele sensu, biorc pod uwag ograniczone moliwoci badawcze III Rzeszy i zdolno produkcyjn przemysu. Stao si to doskonaym symbolem irracjonalnego pocigu nazistowskiego reimu za nieosigalnymi celami przy pomocy ograniczonych,

technokratycznych rodkw.5Nacisk na wyjtkowy historyczny kontekst, ktry przyczyni si do demoralizacji nauki za czasw Hitlera, powinien uczuli nas na szybko zmieniajce si spoeczne, ekonomiczne i polityczne uwarunkowania, w ktrych nauka funkcjonuje od roku 1945. Nauka w czasach zimnej wojny

Poszukiwanie cech charakterystycznych nauki hitlerowskiej w czasach III Rzeszy ma na celu zbadanie aspektu etycznego i politycznego nauki nie tylko niemieckiej. Pozwala zastanowi si, jak naukowcy w demokracjach zachodnich i w Zwizku Sowieckim podchodzili do uprawianych przez siebie dyscyplin, do swoich spoeczestw i do nauki jako takiej podczas zimnej wojny. Druga Wojna wiatowa wywoaa zmiany w traktowaniu nauki i technologii, ktre na trwae wpisay si w powojenn rzeczywisto. Wiele norm dotyczcych wolnoci naukowej i wymiany informacji ulego zawieszeniu przez pastwa walczce po obu stronach. Sprowadzenie naukowcw do roli bezimiennych czonkw zespou byo take skutkiem konsekwentnego rozwoju nauki, wpieranego od roku 1940 przez pastwa, przemys i wadze wojskowe. Najbardziej dramatyczna zmiana nastpia na Zachodzie. Biuro Bada Naukowych i Rozwoju pod rzdami Vannevara Busha zlecio realizacj ponad 2 tys. programw badawczych w trakcie Drugiej Wojny wiatowej. Projekty wymagay zaangaowania zespow prowadzcych badania przemysowe i naukowe, zatrudniajcych dziesitki tysicy naukowcw i technikw w przedsibiorstwach takich jak Du Pont i General Electric, a take w najwaniejszych laboratoriach uniwersytetw takich jak Massachussets Institute of Technology i Caltech. Jednake Bush zmierza do tego, by w erze powojennej pastwo finansowao nauk na ogromn skal, pozostawiajc naukowcom moliwo samodzielnego decydowania o kierunkach prowadzonych przez nich bada. Pod koniec 1944 roku Vannevar Bush otrzyma od prezydenta Franklina D. Roosevelta zlecenie, aby przygotowa propozycj przedstawiajc przysze kierunki rozwoju nauki i technologii. Roosevelt zmar, zanim Bush ukoczy dokument, wic swj wizjonerski traktatzatytuowany Science, the Endless Frontier przedstawi prezydentowi Trumanowi w lipcu 1945 roku. Zawiera on propozycj ustanowienia wyjtkowego, nowego zwizku midzy rzdem i finansowaniem nauki, ktry miao nadzorowa ciao noszce nazw National Research Foundation (Narodowa Fundacja Badawcza). NRF dziaaoby przede wszystkim na rzecz amerykaskiego wojska, ale miaoby take suy amerykaskiej prosperity oraz przyczyni si do intelektualnego i kulturalnego rozkwitu caego narodu. Jego propozycja rozgraniczenia midzy rzdowym i wojskowym finansowaniem a cywiln kontrol nad kierunkiem gwnych bada pozostaa jednake prn nadziej. Wszelkie samozadowolenie pynce z wolnoci nauki na Zachodzie w czasach powojennych naley jednak waciwie ocenia w wietle ogromnej wadzy przemysu i wojska w Stanach Zjednoczonych, ktre sprawoway niepodzieln i niekwestionowan

hegemoni nad nauk w latach pidziesitych. Rozwj nauki by te wyrany w mniejszych krajach rozwinitych, takich jak Wielka Brytania i Francja. Rzdowe fundusze przeznaczone na badania i rozwj wzrosy si w Wielkiej Brytanii od 44% cakowitych wydatkw na prace badawczorozwojowe w latach trzydziestych do 57% w latach szedziesitych.6 W tym okresie trudna sytuacja nauki w Stanach Zjednoczonych przypominaa warunki panujce pod rzdami reimw autorytarnych. Nauka zostaa poddana cisemu nadzorowi, zwaszcza w okresie antykomunistycznego polowania na czarownice za czasw McCarthyego, kiedy wiele wybitnych postaci nauki pozbawiono rodkw finansowych i skazano na wygnanie. W 1961 roku ustpujcy prezydent Dwight D. Eisenhower wystpi w swoim synnym przemwieniu o koncernach wojskowoprzemysowych i ostrzega: To poczenie establishmentu wojskowego i wielkiego przemysu jest czym nowym w amerykaskiej rzeczywistoci. Jego wpyw ekonomiczny, polityczny, a nawet duchowy jest odczuwalny w kadym miecie, kadym budynku administracji pastwowej, kadym biurze rzdu federalnego [...]. Nie wolno nam lekceway jego powanych konsekwencji. Inni krytycy uwzgldniali w postrzeganiu tego zagadnienia oprcz wojska i przemysu jeszcze znaczc rol uniwersytetw. Skutki charakterystycznej dla okresu wojny synergii armii i wiata nauki na pewno nie w kadym wypadku byy szkodliwe. Fizyka czstek elementarnych, astrofizyka, astronomia i badania przestrzeni kosmicznej skorzystay na badaniach przeprowadzanych w Los Alamos, podobnie jak technologia rakietowa, ktra przeja spucizn Peenemnde. Jednake wielu ludzi moe odnie wraenie, e ogromne sumy pienidzy wydane na programy badania przestrzeni kosmicznej i rozwj nauk fizycznych mona byo spoytkowa o wiele lepiej. Prace w dziedzinie biologii molekularnej w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii korzystay z osigni biofizyki i rozkwity w wyniku rozwoju nauki i dowiadcze zdobytych w czasie wojny. Badania nad radioaktywnoci, radiem, radarem, mikroskopem elektronowym, technologi naddwikow i prniow, elektronik i chemioterapi przyczyniy si do rozwoju nauk medycznych. Mimo to nie kade przedsiwzicie w dziedzinie biologii i medycyny okazao si do przyjcia, o czym mog wiadczy zdecydowane reakcje zachodnich demokracji na medyczne zbrodnie nazistw. Kilka gonych przypadkw w Stanach Zjednoczonych pokazuje, do jakiego stopnia normy, do ktrych si odwoywano w czasie procesu norymberskiego lekarzy, zostay pogwacone przez tych, ktrzy sami je okrelali. Badania Tuskegee nad ki przeprowadzone w latach 1932-1972 wizay si z decyzj o zaniechaniu

leczenia ponad 400 Afroamerykanw cierpicych na ki, co miao umoliwi zbadanie przebiegu choroby.7 Wiatach 1950-1969 rzd Stanw Zjednoczonych przeprowadzi szereg bada z wykorzystaniem substancji chemicznych i biologicznych, materiaw

radioaktywnych oraz lekw na niepodejrzewajcych niczego cywilach bd osobach o ograniczonym wpywie politycznym: onierzach, winiach, pacjentach zakadw

psychiatrycznych.8 Wrd innych skandali znalazo si poddawanie ludzi dziaaniu promieniowania.9 W latach szedziesitych naukowcy z Hanford Nuclear Reservation w stanie Waszyngton skazili dzielnic o powierzchni okoo 8 tys. mil kwadratowych przez wypuszczanie do atmosfery pewnej iloci substancji radioaktywnych, aby pomc wojsku w oszacowaniu stopnia zanieczyszczenia spowodowanego przez sowieckie fabryki plutonu.10 W serii prb jdrowych przeprowadzonych przez Wielk Brytani w latach pidziesitych na australijskich wyspach i w samej Australii personel wojskowy celowo zosta wystawiony na dziaanie eksplozji, co miao umoliwi obserwacj skutkw promieniowania. W Zwizku Sowieckim niemieccy, woscy i hiszpascy jecy wojenni oraz oficerowie armii Wasowa, uwizieni na Wyspie Wrangla, byli jeszcze w roku 1962 poddawani eksperymentom, ktre miay okreli wpyw promieniowania na ludzkie ciao. Inne eksperymenty dotyczyy efektw przeduonego przebywania na duych gbokociach. W 1975 roku Amnesty International ogosia, e tortury stanowi element leczenia winiw politycznych przetrzymywanych w sowieckich szpitalach psychiatrycznych przez czas nieokrelony.12 Rwnolegle z kwesti niezgody na niebezpieczne eksperymenty na ludziach demokratyczny Zachd boryka si z problemem informowania opinii publicznej, pracownikw i konsumentw o niebezpieczestwie skae zwizanych ze skadowaniem toksycznych odpadw i produktw. Rachel Carson ujawnia zagroenia pynce ze stosowania pestycydw w swojej ksice Cicha wiosna(1962), a Ralph Nader podkreli pierwszestwo zyskw przed kwestiami bezpieczestwa w przemyle motoryzacyjnym. Autorzy Gerald Markowitz i David Rosner opisali w swojej pracy Oszustwo i zaprzeczenie. miertelna polityka zanieczyszczenia w przemyle (2002), jak przemys przetwrczy oowiu i winylu nie tylko ogranicza dostp do informacji, ale wrcz stara si wprowadzi w bd spoeczestwo uspokajajc propagand opart na zmanipulowanych badaniach naukowych, dowodzcych rzekomo cakowitej nieszkodliwoci niebezpiecznych produktw. Niecay rok po zjednoczeniu Niemiec Wschodnich i Zachodnich ujawniono, e wschodnioniemieccy naukowcy i lekarze wykorzystywali ludzi, kobiety i dzieci jako ludzkie krliki dowiadczalne w dotowanym przez pastwo programie badawczym udoskonalania lekw hormonalnych, co miao na celu wyprodukowanie substancji, ktre sprzyjayby

poprawie wynikw osiganych przez sportowcw z Niemiec Wschodnich.13 Okazao si, e badania byy prowadzone na dzieciach bez ich zgody (i bez zgody ich rodzicw) i e w ten sposb sportowcom nieodwracalnie zrujnowano zdrowie. Rewolucja informatyczna Tymczasem koo nauki i technologii wci si obracao, sprzyjajc rozwojowi nowych form etycznego i politycznego nacisku nanaukowcw. Innowacje w telekomunikacji i technologii komputerowej zapocztkowane w latach szedziesitych miay nieunikniony i dalekosiny wpyw zarwno na samych wynalazcw, jak i na uytkownikw. Zniesienie kontroli nad rodkami masowego przekazu i telefoni, ktremu towarzyszy rozwj technologii satelitarnej i wiatowodowej przyczyniy si do nieustannego kwestionowania roli pastwowych nadawcw ze strony komercyjnych przedsibiorstw medialnych. Wojsko prowadzio badania nad technik satelitarn, ale zastosowania cywilne nie pozostaway w tyle. Nowa technologia komunikacyjna doprowadzia do tego, e wiat skurczy si do rozmiarw globalnej wioski. Jednoczenie tania i wci udoskonalana czno zaspokajaa potrzeb przekazu informacji, wspieranego przez moc, pojemno i szybko nowoczesnych komputerw. Rozprzestrzenianie si technologii mikroprocesorw sprawio, e dominujce dotychczas w tej dziedzinie wojsko musiao ustpi pola entuzjazmowi wolnego rynku, na ktrym decydujc rol odgrywali zwykli konsumenci. Pojawienie si masowego konsumpcjonizmu skonio IBM do wejcia na rynek. Program IBM przewidywa zlecenie przygotowania systemu operacyjnego Microsoftowi, maemu przedsibiorstwu zaoonemu przez Billa Gatesa i Paula Allena w Seattle. W 1978 roku dochd ze sprzeday komputerw osign poziom 10 miliardw dolarw. W 1984 roku byy to ju 22 miliardy, z czego ponad poowa w sektorze drobnych przedsibiorstw i tynku wewntrznego.14 Nadesza rewolucja informatyczna. Jej kolejnym etapem bya interakcja, ktra narodzia si z pomysu poczenia w sie komputerw wykorzystywanych w pracach Agencji Zaawansowanych Projektw Badawczych Pentagonu (Advanced Research Projects Agency, czyli ARPA) w caej Ameryce Pnocnej. Lawrence G. Roberts opracowa system pakietowego transferu danych w sieci, ktry dzieli poszczeglne wiadomoci na czci, ktre mona byo przesya osobno, a nastpnie czy na drugim kocu w cao. System sieci czcej pojedyncze komputery rozpowszechni si w instytucjach rzdowych, uniwersytetach i firmach, a w roku 1983 ARPA opracowaa system umoliwiajcy tak sam pakietow transmisj danych pomidzy poszczeglnymi sieciami. Rozwojowi rynku

komputerw osobistych towarzyszy rozwj Internetu, w miar jak zaczto docenia komunikacj interaktywn. Sie to przede wszystkim email (poczta elektroniczna), ktra umoliwia niezliczonym osobom prywatnym, gospodarstwom domowym i firmom komunikowanie si midzy sob Sie staa si wkrtce take stale rozwijajcym si rdem informacji wszelkiego rodzaju, niekontrolowanym, niepoddawanym adnym ocenom i przewanie wolnym. Dla uporzdkowania tej ogromnej masy informacji powstaa Word Wide Web, ktra rozwina si z pierwotnego systemu stworzonego przez Tima BernersaLee dla potrzeb CERNu, midzynarodowego laboratorium fizycznego w Genewie. Pojawienie si komputerw od pierwszych dni umoliwio naukowcom i inynierom z kadej dziedziny tworzenie skomplikowanych modeli, przeprowadzanie zawiych oblicze i analiz z nieosigaln dotychczas szybkoci. Od modelowania funkcji receptorw w komrkach, poprzez budowanie architektury sztucznej inteligencji po okrelanie zachowania czarnych dziur i caych wszechwiatw - pojawienie si maych, potnych i stosunkowo tanich komputerw przyspieszyo ogromnie tempo rozwoju wiedzy i dokonywania odkry. Z nadejciem emaila naukowcy mogli tworzy grupy badawcze bez wzgldu na granice ideologiczne, narodowe czy geograficzne. Technologia informacyjna, dziaalno wydawnicza i biotechnologia W epoce, w ktrej technologia komputerowa sprzyjaa wsppracy i wymianie informacji midzy naukowcami, rozwj gospodarczy i polityczny na Zachodzie narzuci rodowisku akademickiemu kryteria rynkowe. Nauki przyrodnicze wraz z innymi dyscyplinami uniwersyteckimi zostay zmuszone do przystosowania si do systemu oceny wynikw finansowych i produktywnoci zwaszcza w odniesieniu do publikacji naukowych. Wzrost liczby prac i artykuw niekoniecznie przyczynia si do wzrostu ich jakoci, za to z ca pewnoci prowadzi do szumu informacyjnego. Rwnoczenie wydawcy prac naukowych, ktrzy wczeniej dziaali dziki subwencjom, musieli odnale si w nowej sytuacji wobec naciskw zwizanych z opacalnocialbo przerwa dziaalno wydawnicz. Wiele wielkich wydawnictw naukowych w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Francji i Niemczech zaprzestao wydawania akademickich monografii z dziedziny nauk przyrodniczych, wybierajc pozycje ekonomiczne, ktre mogy przynie zwrot kosztw. Jednoczenie wydawcy wielu czasopism naukowych stali si bardziej nastawieni na rynek, odchodzc od drukowania i przestawiajc si na udostpnianie materiaw online bibliotekom uniwersyteckim. W rezultacie doprowadzio to do kryzysu wydawniczej dziaalnoci prasowej, co odbio si na naukowcach, ktrzy musieli publikowa coraz wicej, eby uzasadni otrzymywanie funduszy, stae zatrudnienie i moliwo awansu.

Globalizacja bdca wynikiem rozwoju Internetu i technologii informacyjnej w latach dziewidziesitych miaa swoich ordownikw i krytykw, przy czym jedni i drudzy uywali rwnie przekonywajcych argumentw. Gospodarka pozbawiona granic, w ktrej bez ogranicze kr pienidze, technologia, przemys i towary, obiecuje przyszo, w ktrej kady dom, wedle sw Alvina Toffler, stanie si elektroniczn chat. Ale globalizacja ma te swoich przegranych, ndzarzy, ktrych mona uspokoi prymitywn cyfrow rozrywk albo karmi nienawici co atwo moe doprowadzi do wybuchu przemocy. Zowieszcze konsekwencje rewolucji informatycznej dla wiata akademickiego, a zwaszcza nauki, to zjawisko przepowiedziane nieomylnie przez filozofa JeanaFranois Lyotarda w jego eseju Kondycja postnowoczesna (1979), opatrzonym podtytuem: Raport o stanie wiedzy. Lyotard dostrzeg, e zakres dominacji i obecnoci technologii informatycznej prowadzi do globalizacji informacji, przy czym jedyny rodzaj wiedzy, ktra ma szanse przetrwa, to wiedza nadajca si do przetumaczenia (chodzi tu zarwno o przekadalno kulturow jak i rozpatrywan w kategoriach technologii informacyjnej). Wizj Lyotarda najlepiej wyjani, wyobraajc sobie wiat wydawnictw naukowych i edukacyjnych na podobiestwo czasopisma Readers Digest. Artykuy wybrane do publikacji to te, ktre nadaj si do przetumaczenia, zredagowania i umieszczenia we wszystkich edycjach narodowych w kadym z obsugiwanych jzykw. W rezultacie powstaje swoisty, bardzo nijaki produkt, ktry bdzie si najlepiej sprzedawa.Przenikliwo Lyotarda co do reperkusji technologii informacyjnej czciowo znajduje odbicie w jego teorii upadku wielkich nowoczesnych ideaw: francuskiej wolnoci, rwnoci i braterstwa oraz niemieckiego owiecenia rozumianego jako powszechny dostp do wiedzy. Technologia informacyjna zdaniem Lyotarda jest teraz nieodcznie zwizana z kapitalizmem, a badania naukowe uzalenione s od inwestycji zwizanych ze wzrostem wydajnoci, ktry sam zaley od postpu technicznego. W rezultacie nauka przestaje sawi poszukiwanie prawdy i rozpowszechnianie wiedzy, zaczyna za to traktowa wiedz jako towar sprzedawany dla zysku. Mroczna wizja przyszoci nauki Lyotarda staje si powoli zowieszcz rzeczywistoci Okres oddzielenia od wojskowych priorytetw, ktry zacz si w 1989 roku po upadku muru berliskiego i przynis obietnic nakadw na cele pokojowe zwizane z medycyn, rolnictwem i ochron rodowiska, nie by rwnoznaczny z brakiem naciskw politycznych i etycznych na naukowcw. Wrcz przeciwnie, presja ta jeszcze wzrosa. Wydatki na cele naukowobadawcze w dziedzinie nauk medycznych w Stanach Zjednoczonych, w tym na biologi molekularn, genetyk, neurologi i biochemi, s

kontrolowane przez Narodowy Instytut Zdrowia (National Health Institute, czyli NIH) w Bethesdzie w stanie Waszyngton, ktrego roczny budet w 2000 roku osign kolosalny poziom 18 miliardw dolarw. Jego celem jest przede wszystkim rozwj prac nad metodami leczenia i opieki paliatywnej w cisej wsppracy z amerykaskim przemysem farmaceutycznym i jego rynkami zbytu. To wspdziaanie nasuwa wiele pyta o relacje midzy naukami medycznymi a biznesem. Projekt poznania ludzkiego genomu, ktry kosztowa 3 miliardy dolarw, mia na celu rozpracowanie do koca minionego tysiclecia sekwencji genw tworzcych ludzki genom. Ich liczba, pierwotnie szacowana na 100 tys., obecnie oceniana jest na 35 tys. Porwnujc rozmach tej pracy z dokonaniami nauki w latach szedziesitych, jej ogromnym budetem i aspiracjami sigajcymi w kosmos, niektrzy nazywaj j biologicznym odpowiednikiem programu Apollo. Stworzenie mapy ludzkiego genomu miao nam przynie nie tylko rewolucj w rozumieniu biologicznych podstaw ludzkiego istnienia, ale mamio perspektyw dokonania zmiany, na lepsze lub gorsze, tego, czym czowiek stanie si w przyszoci. Widziano tu moliwo znalezienia lekarstwa na okoo 4 tys. chorb, w tym na chorob Alzheimera, stwardnienie rozsiane, wielu form nowotworw i torbieli. Ale na zwycizcw tego wycigu czekay te znaczne gratyfikacje, przeznaczone dla tych, ktrzy potrafiliby wykorzysta now wiedz do celw handlowych. Architekci tego projektu rozumieli potrzeb kontroli. Laureat Nagrody Nobla James Watson, nalega na budet w wysokoci 90 milionw dolarw, ktry mia by przeznaczony na bioetyczny aspekt bada. Jeszcze w 1992 roku, zaledwie na rok przed rozpoczciem realizacji tego projektu, zaczy pojawia si zwiastuny przyszych problemw natury etycznej i politycznej. Watson sprzeciwi si decyzji NIH, aby ubiega si o opatentowanie sekwencji genw mzgu, opracowanej w ramach projektu. Czu si na tyle silny, e ustpi. W kwietniu 1992 roku Bernadine Healey, dyrektor Narodowego Instytutu Zdrowia Stanw Zjednoczonych, zgosia do opatentowania prawie 3 tys. fragmentw genw, znanych jako cDNA (komplementarne DNA), stanowicych genetyczn informacj uzyskan w wyniku zastosowania rewolucyjnej metody przesiewu mechanicznego. Proces ten umoliwia badaczom szybkie odizolowanie duych iloci potencjalnie przydatnych fragmentw genw, jeszcze zanim zostanie okrelona ich dokadna funkcja. Metoda ta zostaa opracowana przez doktora Craiga Ventera, pracujcego wwczas dla laboratorium genetycznego finansowanego przez rzd federalny. Badania Ventera zyskay uznanie wielu naukowcw, poniewa daway szans na szybkie odkrycie metod leczenia powanych chorb. Watson skary si, e

Bernadine Healey dziaaa zbyt popiesznie, bronic tej metody. Co wicej, opisa jej usiowania opatentowania fragmentw genu jako szalestwo.15 Problem patentw stanowi istot napi midzy tymi, ktrzy postrzegaj nauk jako woln, obiektywn i uniwersalistyczn, a tymi, ktrzy twierdz, e moe ona rozkwitn pod ochron prawa patentowego i autorskiego, co pozwoli na zainwestowanie w ni uzyskanych w ten sposb funduszy. Bernadine Healey bronia pomysu opatentowania cDNAjako decydujcego wyboru midzy nauk konkurencyjn, jak to uja, a antykonkurencyjn.16 Sama rzecz jasna opowiadaa si za konkurencyjnoci.17 Watson ze swej strony by niezadowolony z tego, co NIH zrobio z sekwencj genw ludzkiego mzgu. Nie chodzio tylko o niech do patentowania dzie natury, ale o jego przekonanie, e w takich kwestiach powinien si rwnie liczy punkt widzenia naukowcw, a nie tylko politykw, biurokratw i biznesmenw. Naukowcy, ktrzy twierdz, e nauka jest apolityczna, niepodatna na wartociowanie i moralnie obojtna, mog si z nim nie zgadza. W wiecie bada naukowych, w ktrym wiedza jest coraz czciej postrzegana w kategoriach prawa wasnoci intelektualnej, zorganizowana i rozpowszechniana tylko pod warunkiem, e przynosi wymierne efekty lub korzyci finansowe, szybko postpuje dewaluacja swobody naukowej. W dniu 4 padzierniku 2001 roku tygodnik naukowy Natur donis o majcych miejsce w Europie wystpieniach przeciwko opatentowaniu genu odpowiedzialnego za raka piersi przez amerykaskie przedsibiorstwo Myriad Genetics. W sytuacji uznanej przez wielu znawcw za bezprecedensow Miriad usiowa narzuci wycen usugi diagnostycznej w odniesieniu do genu oraz ustali prawo wasnoci do uzyskanej w ten sposb informacji genetycznej. Myriad zwrci si z prob o to, aby wszystkie preparaty testowe byy wysyane do jego laboratoriw w Salt Lake City. Jednake liczni genetycy i wiele laboratoriw diagnostycznych przeprowadzao samodzielnie swoje wasne testy genu BRCA1.18 Etyka klonowania Projekt zbadania ludzkiego genomu budzi nieustajce kontrowersje zwizane z prawem patentowym i ochron wasnoci intelektualnej. Jednoczenie jest tematem polemik dotyczcych zwizkw midzy genetyk, diagnostyk i problemem klonowania. Czy mamy prawo wywoywa narodziny zwierzt albo ludzi, co do ktrych moemy z du pewnoci spodziewa si, e w wyniku techniki reprodukcyjnej przyjd na wiat z powanymi uszkodzeniami? James Watson w Niemczech pod koniec lat dziewidziesitych wpad w powane tarapaty z powodu publicznego propagowania wczesnego rozpoznawania schorze genetycznych takich jak zesp amliwego chromosomu X i choroba TayaSachsa po

to, aby da matce moliwo przerwania ciy. Zosta oskarony o to, e postpuje jak hitlerowscy naukowcy, popierajcy eutanazj istnie niewartych ycia. Niemcy,wraliwi na fakt, e choroba TayaSachsa wystpuje bardzo czsto wrd ludnoci pochodzenia ydowskiego, zwracali uwag na to, e nikt nie ma prawa ocenia, czyje ycie jest mniej warte. Jednake klonowanie to druga strona tego samego medalu. Eksperymenty klonowania przeprowadzone przez lana Wilmuta i innych, ktrych wyniki opublikowano na pocztku roku 1997,19 wykazay, e jajeczka owcy (oocyty) s w stanie odtworzy acuch zrnicowanych komrek, umoliwiajc im rozwinicie si w tkank dowolnego rodzaju. Implikacje tego faktu dla medycyny wydaj si nadzwyczaj doniose. Jest wrd nich moliwo wyeliminowania na zawsze niektrych chorb dziedzicznych i dalszego rozwoju bada nad komrkami macierzystymi przy wykorzystaniu ludzkich embrionw. Jeli chodzi o klonowanie caych ludzi, w odrnieniu od klonowania poszczeglnych tkanek w celach leczniczych, etycy stawiaj fundamentalne pytania o moliw utrat tosamoci takich istot ludzkich. Wedug biologw problemem nie jest wcale moliwo reprodukowania

identycznych osobowoci. Mzg i centralny ukad nerwowy rozwijaj si w znacznym stopniu epigenetycznie, czyli nie tylko na podstawie posiadanych genw i dlatego wanie wyranie wida odmienno zarwno sklonowanych zwierzt, jak i blinit jednojajowych. Prawdziwy problem, podnoszony przez wielu specjalistw, ktrzy doradzaj daleko posunit ostrono, to ryzyko wprowadzenia uszkodzonych chromosomw. Richard Lewontin wyjania: [W procesie klonowania] jdro zawierajce chromosomy komrki jajowej zostaje usunite i komrka jajowa czy si z komrk zawierajc jdro dawcy, ktra ju zawiera peny podwjny komplet chromosomw. Chromosomy te niekoniecznie s upione, mog wic dzieli si tak, jak komrki embrionalne. Efektem tego s dodatkowe i brakujce chromosomy, tak e powstay embrion bdzie posiada zestaw daleko odbiegajcy od normy i prawdopodobnie, cho niekoniecznie, obumrze.20 Dlatego wanie Wilmut i jego koledzy po 277 prbach stworzyli tylko jedn udan Dolly. Inaczej mwic, proces klonowania nie jest bezpieczny. Co to oznacza dla sklonowanego embriona? Telomery, odpowiedzialne za kontrolowanie procesu starzenia si w DNA dawcy mog ulec uszkodzeniu, prowadzc do wczesnych anomalii. Co gorsza, istnieje moliwo przeniesienia tego sposobu dziaania komrek na potomstwo sklonowanego zwierzcia albo czowieka. Innymi sowy, naturze opracowanie procesu reprodukcji zajo cae eony, a my jak dotd nie jestemy nawet pewni, jakie mog by

konsekwencje ingerowania w komrki zarodkowe. Jeli nawet mona osign lepsze efekty ni Wilmut ze swojowc to jaki odsetek nieuniknionych uszkodze uznalibymy za moliwy do przyjcia? Nieustanny rozwj biotechnologii pozwoli w wyjtkowym stopniu zrozumie zwizek midzy ewolucj istot komrki jako podstawy ycia i perspektywami dla nauk medycznych. Postpy w tej dziedzinie s rdem nowych dylematw dla naukowcw i gro odrzuceniem wszelkich etycznych norm i tradycji. Ale istotne znaczenie maj take okolicznoci historyczne, podobnie jak to byo w wypadku hitlerowskich Niemiec, i to one postawi naukowcw przed nowymi i niemoliwym do przewidzenia problemami. 34. Nauka znw na wojnie 11 wrzenia 2001 roku Stany Zjednoczone przeyy wstrzs, w wyniku aktu masowej zbrodni, popenionej przez grup terrorystw. Potga nauki i techniki obrcia si przeciwko niewinnym ludziom, zmieniajc na zawsze ich codzienne ycie. W cigu kilku godzin wiat zachodni sta si miejscem znacznie bardziej wraliwym, kruchym i niebezpiecznym. Waciwie kada dziedzina nauki z punktu widzenia amerykaskiego rzdu moga si sta potencjaln broni w walce z terroryzmem. Ataki, za ktrymi nastpiy akty terrorystyczne polegajce na rozprzestrzenianiu wglika, obawa przed broni biologiczn i brudnymi bombami, ktre mogy by zdetonowane w akcjach samobjczych, miay ogromny wpyw na rzdow polityk zarzdzania nauk i technologi w Stanach Zjednoczonych i w innych krajach Zachodu. Naukowcy jeszcze przez dziesiciolecia mog dowiadcza skutkw tego ataku. 11 wrzenia to koniec subwencjonowania nauki w celach pokojowych, co miao by na efektem upadku muru berliskiego. Prezydent George W. Bush ogosi zmian priorytetw. Na pierwszy plan wysun si znw wywiad, systemy obrony i niedawno powstaa doktryna uderzenia prewencyjnego, take za pomoc nowej generacji taktycznej broni jdrowej bliskiego zasigu. Relacje midzy amerykask administracj a wiatem nauki, ju osabione przez forsowany przez prezydenta i kosztujcy bilion dolarw program tarczy antyrakietowej oraz odmow podpisania midzynarodowego Protokou z Kyoto dotyczcego ochrony rodowiska, stay si jeszcze bardziej napite. Narodowy Instytut Zdrowia w Bethesda w stanie Waszyngton, niegdy miejsceotwarte dla wszystkich, sta si cile strzeon fortec. Narodowa Fundacja Nauki, odpowiedzialna za wspieranie czystej nauki, zostaa zmuszona do ponownego przeanalizowania zasadnoci swoich planw finansowych. W cigu miesica po ataku przyznano nagrody projektom, ktre baday ludzkie i spoeczne reakcje na akty terroryzmu. Nawet tak cenione poprzednio plany finansowego

wspierania rozwoju nauk matematycznych musiay ulec rewizji, aby uzyska fundusze, ktre mona by przeznaczy na cele wywiadu.1 Obecnie zbadano cay szereg czynnikw chorobotwrczych pod dwoma wzgldami: dla korzyci medycznych i pod ktem ich przydatnoci w akcjach terrorystycznych. Rzd wezwa biologw, aby uwiadomili sobie, e ich praca moe zosta wykorzystana do stworzenia broni masowej zagady. Ostrzegano, e bro biologiczna przedstawia powane i wci rosnce zagroenie, zblione do konsekwencji ataku jdrowego. Biuro Oceny Technologii Kongresu Stanw Zjednoczonych przeprowadzio obliczenia, z ktrych wynikao, e 100 kilogramw wglika rozpylonego i niesionego wiatrem w kierunku stanu Waszyngton mogoby w sprzyjajcych warunkach zabi 3 miliony osb. George Poste, przewodniczcy zespou roboczego Ministerstwa Obrony Narodowej Wielkiej Brytanii ds. Bioterroryzmu, powiedzia podczas konferencji przemysu farmaceutycznego w Londynie 6 listopada 2002 roku, e biologia musi utraci swoj niewinno i stawi czoa moliwym niebezpieczestwom zwizanym z wykorzystaniem niektrych danych nawet w cakowicie legalnych projektach oraz zaakceptowa konieczno wzmoonej kontroli przepywu informacji. Poste mia na myli rozwizanie polegajce na stworzeniu tak zwanych ukrytych wirusw, ktre atakuj ukad odpornociowy. Miesic pniej Stany Zjednoczone zdecydoway si zablokowa konieczno weryfikowania zgodnoci prac z Konwencj o broni biologicznej, uchwalonej w 1972 roku. W grudniu 2001 roku midzynarodowa konferencja, ktrej celem byo zawarcie porozumienia w tej sprawie, zakoczya si bez ustalenia wsplnego stanowiska. Od tego czasu moglimy obserwowa, jak prezydent Bush wspiera prace nad now generacj broni atomowej, co jasno wskazywao, e tego rodzaju rodki nie bdju jedynie czynnikiem odstraszajcym, ale mog zosta wykorzystane prewencyjnie przeciw pastwom dysponujcym broni jdrow i konwencjonaln. Wkroczylimy w er, otwarte dla wszystkich, sta si cile strzeon fortec Narodowa Fundacja Nauki, odpowiedzialna za wspieranie czystej nauki, zostaa zmuszona do ponownego przeanalizowania zasadnoci swoich planw finansowych. W cigu miesica po ataku przyznano nagrody projektom, ktre baday ludzkie i spoeczne reakcje na akty terroryzmu. Nawet tak cenione poprzednio plany finansowego wspierania rozwoju nauk matematycznych musiay ulec rewizji, aby uzyska fundusze, ktre mona by przeznaczy na cele wywiadu.1 Obecnie zbadano cay szereg czynnikw chorobotwrczych pod dwoma wzgldami: dla korzyci medycznych i pod ktem ich przydatnoci w akcjach terrorystycznych. Rzd wezwa biologw, aby uwiadomili sobie, e ich praca moe zosta wykorzystana do

stworzenia broni masowej zagady. Ostrzegano, e bro biologiczna przedstawia powane i wci rosnce zagroenie, zblione do konsekwencji ataku jdrowego. Biuro Oceny Technologii Kongresu Stanw Zjednoczonych przeprowadzio obliczenia, z ktrych wynikao, e 100 kilogramw wglika rozpylonego i niesionego wiatrem w kierunku stanu Waszyngton mogoby w sprzyjajcych warunkach zabi 3 miliony osb. George Poste, przewodniczcy zespou roboczego Ministerstwa Obrony Narodowej Wielkiej Brytanii ds. Bioterroryzmu, powiedzia podczas konferencji przemysu farmaceutycznego w Londynie 6 listopada 2002 roku, e biologia musi utraci swoj niewinno i stawi czoa moliwym niebezpieczestwom zwizanym z wykorzystaniem niektrych danych nawet w cakowicie legalnych projektach oraz zaakceptowa konieczno wzmoonej kontroli przepywu informacji. Poste mia na myli rozwizanie polegajce na stworzeniu tak zwanych ukrytych wirusw, ktre atakuj ukad odpornociowy. Miesic pniej Stany Zjednoczone zdecydoway si zablokowa konieczno weryfikowania zgodnoci prac z Konwencj o broni biologicznej, uchwalonej w 1972 roku. W grudniu 2001 roku midzynarodowa konferencja, ktrej celem byo zawarcie porozumienia w tej sprawie, zakoczya si bez ustalenia wsplnego stanowiska. Od tego czasu moglimy obserwowa, jak prezydent Bush wspiera prace nad now generacj broni atomowej, co jasno wskazywao, e tego rodzaju rodki nie bdju jedynie czynnikiem odstraszajcym, ale mog zosta wykorzystane prewencyjnie przeciw pastwom dysponujcym broni jdrow i konwencjonaln Wkroczylimy w er, w ktrej Stany Zjednoczone, jedyne supermocarstwo, przyjo rol wiatowego policjanta. Taka bya niegdy wizja Leona Szilarda, widzcego w tej roli Ameryk lub Rosj, w zalenoci od tego, ktre pastwo okazaoby si zwycizc Trzeciej Wojny wiatowej. Waszyngton jest przekonany, e przebieg przyszych konfliktw bdzie uzaleniony od wyszoci amerykaskiej nauki i technologii, zwaszcza w dziedzinie nadzoru, informacji, bomb i elektroniki. Wojna bdzie prowadzona z wykorzystaniem obrazw generowanych komputerowo, co pozwoli na jej nadzorowanie z bezpiecznej odlegoci. Bdzie to wojna wirtualna z a zbyt realnymi konsekwencjami na polu walki. Amerykaskie interwencje w Afganistanie i Iraku zdaway si potwierdza pogld, e Pentagon moe wygra wojn bez znaczcych strat wrd wasnych onierzy. To sprawio, i Ameryka uwierzya, e moe i musi upora si z kadym dostrzeonym w por zagroeniem, gdy tylko si ono pojawi. Gdzie takie zagroenia zaczynaj si i kocz? Czy caa nauka, technika i medycyna bdzie teraz postrzegana jako sprzymierzeniec albo wrg Ameryki w wojnie z terroryzmem? Jak naukowcy w tych okolicznociach zdoaj zachowa swoj niezaleno?

Uprawianie uczciwej pod wzgldem etycznym nauki w jakimkolwiek czasie i w jakimkolwiek kraju w stuleciu opisanym na kartach tej ksiki przywouje bliskie, uwicone tradycj zasady moralne. Badacze, ktrzy faszuj dane, naginaj statystyki, przywaszczaj sobie odkrycia lub pomysy innych, nie s dobrymi naukowcami ani w sensie etycznym, ani profesjonalnym. Rzecz jasna efekty ich dziaalnoci take nie mog by rdem jakiegokolwiek dobra. Wydarzenia Drugiej Wojny wiatowej, szeroko rozpowszechniona militaryzacja i industrializacja nauki i techniki, ekspansja nauki, zatamowanie swobodnego przepywu informacji, klauzula tajnoci i rozwj broni masowej zagady na zawsze zmieniy sposb pojmowania nauki jako dziea indywidualnych talentw nie interesujcych si dalekosinymi konsekwencjami swoich bada i niezalenych od jakichkolwiek uwarunkowa spoecznych i politycznych. Infiltracja nauki w czasach zimnej wojny przez przemys, biznes, armi, planowanie rzdowe, prawo wasnoci intelektualnej i walk o fundusze zatara rnice pomidzy nauk czyst i stosowan, ograniczajc indywidualno naukowcw i stawiajc ich przed koniecznoci dokonywania wyborw o charakterze etycznym i politycznym. Wrd naukowcw pojawia si tendencja, aby ignorowa zwizane z nimi skrupuy, i tak wanie postpowali naukowcy Hitlera, otaczajc si kokonem nieodpowiedzialnej czystoci. W erze, ktra nastpia po 11 wrzenia, skrupuy te jeszcze wzrosy, podobnie jak pokusa moralnego i politycznego wycofania si. Uprawianie uczciwej nauki wymaga dzisiaj wyczulenia na jej konsekwencje, wiadomoci wpywu odkry naukowych na spoeczestwo, rodowisko, natur. Uczciwy naukowiec nie powinien przekazywa niebezpiecznej wiedzy czy technologii w niegodne zaufania rce. Uczciwy naukowiec usiuje za wszelk cen uwiadomi opinii publicznej przewidywane spoeczne i ekologiczne konsekwencje potencjalnie niebezpiecznej wiedzy. Uczciwy naukowiec odrzuca ponadto instrumentalne traktowanie ludzi jako rodka do osignicia celu. Zasada ta staje si coraz bardziej zoona w miar rozwoju biotechnologii i genetyki, w ktrych rozprzestrzenianie si wiedzy i techniki zmusza do dokonywania trudnych etycznie wyborw. W czasach szybko rozwijajcej si technologii reprodukcyjnej, w obliczu perspektyw inynierii genetycznej pojawia si imperatyw wzywajcy do dokonywania coraz subtelniejszego rozrnienia midzy czowiekiem a przedmiotem eksperymentw. Rozwizywanie dylematw moralnych to jednak nie tylko dokonywanie pojedynczych wyborw, ale take cay wzr zachowa, dugotrway opr wobec kompromisw prowadzcy do wzrostu szacunku do samego siebie, jednym sowem uczciwo.2

Najwiksza presja na uczciwo naukowcw pojawia si na styku profesjonalnej dziaalnoci naukowej i da finansujcych j mecenasw. W kadej czci tej opowieci, od decyzji Fritza Habera w sprawie produkcji gazw trujcych do decyzji Maxa Plancka o uniesieniu rki w hitlerowskim pozdrowieniu, do zaakceptowania przez Paula Hartecka wakujcego miejsca pozostawionego przez zwolnionego yda, do decyzji Heisenberga, aby korzysta w Krakowie z gocinnoci Hansa Franka, do wykorzystywania przez Wernhera von Brauna niewolniczej pracy winiw, moglimy dostrzec przejawy tragicznej pychy, lojalnoci, wspzawodnictwa i zalenoci, ktre w rezultacie doprowadziy pjcia na kompromis. W kocowym rozrachunku pokusa ta okazaa si preludium do zawarcia paktu z diabem tylko po to, aby mc dalej prowadzi dziaalno naukow. Faustowskie pokusy czyhaj w rutynowych podaniach o stypendium, w deniu do publikowania, aby zwikszy budet i zdoby posad, w traktowaniu wiedzy i odkry naukowych jako towaru, ktry mona posiada, kupowa i sprzedawa. Radzenie sobie z tymi pokusami to nieodczna cz trudnego zadania bycia w dzisiejszych czasach uczciwym naukowcem. Czy pokusy te oddala dziaanie pod auspicjami mniej lub bardziej demokratycznego rzdu i agodnej konstytucji? Jak si przekonalimy, na pocztku lat czterdziestych brytyjski biochemik i historyk Joseph Needham oraz Robert Merton szeroko propagowali pogld, e nauka potwierdza takie wartoci zachodniej demokracji liberalnej jak racjonalizm, obiektywizm, wolno, internacjonalizm, sceptycyzm. Te wanie wartoci byy wwczas zagroone wskutek dziaania europejskich reimw totalitarnych. W tej kwestii pojawiaj si interesujce rozbienoci. J. D. Beraal, ktry zasadniczo zgadza si z powyszymi tezami, jednoczenie agodnie ocenia Stalina, jak gdyby niektrzy dyktatorzy mniej zasugiwali na krytyk ni inni. A podczas gdy fizyk Samuel Goudsmit twierdzi, e demokracja sprzyja uczciwej nauce, Merton dodawa jeszcze, e to waciwie uczciwa nauka sprzyja demokracji. Na pierwszy rzut oka symbioza midzy nauk i demokracj to potna alternatywa dla nieodpowiedzialnej czystoci obecnej nie tylko wrd niemieckich naukowcw lat dwudziestych i z czasw III Rzeszy, ale szeroko rozpowszechnionej po Drugiej Wojnie wiatowej. Istnieje jednak niebezpieczestwo, e naukowcy pracujcy w spoeczestwach w zasadzie demokratycznych ulegn pokusie zrzeczenia si odpowiedzialnoci ze wzgldu na zaoenie, e ich demokratycznie wybrane rzdy zawsze wiedz co dobre. Zaoenie to jest skrajnie naiwne. Podobnie jak ma si sprawa z prawd w mediach, pierwsz ofiar wojny lub zagroenia ni - czy to zimnej wojny, czy jak obecnie wojny z terroryzmem - jest wolno informacji i swobodny dostp do wiedzy. Czy naukowiec w spoeczestwie demokratycznym

rzeczywicie na rozkaz powinien zachowywa tajemnic i na rozkaz dzieli si swoj wiedz majc tylko nadziej, e rzd wie, co dobre? Naukowcy, jak miaa wykaza ta opowie, moe nie posiadaj wadzy politycznej, ale nie dziaaj przecie w etycznej, spoecznej ani politycznej prni. Naukowcy maj wadz, jak daje wiedza i dowiadczenie, i mog j wedle uznania uy, rozpowszechnia alboporzuci. Nie s zobowizani do pracy ani do oddawania swojej wiedzy dla wadzy, ktrej nie ufaj lub ktr uznaj za z Norbert Wiener stanowi przekonujcy przykad. W 1947 roku zwrcia si do niego amerykaska korporacja lotnicza z daniem przekazania jej opisu technicznego prowadzonych przez niego bada. Odmawiajc podania tych informacji, Wiener powoa si na podstawowe zasady okrelajce odpowiedzialno naukowca w procesie tworzenia broni. Zacz tak: Polityka samego rzdu podczas wojny i ju po jej zakoczeniu, chociaby w kwestii zbombardowania Hiroszimy i Nagasaki, jasno udowodnia, e przekazywanie informacji naukowej nie musi by niewinnym dziaaniem i moe prowadzi do jak najpowaniejszych konsekwencji.3 W tych okolicznociach, kontynuowa Wiener, tradycja swobodnej wymiany informacji wymaga drobiazgowej analizy, kiedy naukowiec staje si panem ycia i mierci. Nastpnie Wiener pisze: Dowiadczenie naukowcw, ktrzy pracowali nad bomb atomow wskazuje, e w kadym tego rodzaju procesie naukowiec na koniec przekazuje nieograniczon wadz w rce ludzi, ktrym w najmniejszym stopniu nie mona zaufa co do tego, czy uyjjej we waciwy sposb. Jest rwnie oczywiste, e rozpowszechnianie wiedzy o broni w obecnym stanie naszej cywilizacji praktycznie zawsze doprowadzi do tego, i bro ta zostanie wykorzystana. Z tego wzgldu zdalnie sterowany pocisk wci stanowi niedoskonae uzupenienie bomby atomowej i broni bakteriologicznej. Kontynuujc te refleksje, tak samo przeraajco aktualne teraz, jak i p wieku temu, gdy zostay spisane, Wiener stwierdza: Jedyne praktyczne zastosowanie dla zdalnie sterowanych pociskw to bezmylne zabijanie ludnoci cywilnej pozbawionej jakiejkolwiek moliwoci obrony. Nie potrafi wyobrazi sobie sytuacji, w ktrej taka bro przyniosaby jaki inny skutek ni zmuszanie do samobjczej walki caych narodw. Naukowcy posiadaj specjalistyczn wiedz na temat praw natury i znaj odpowiedni technologi oraz rozumiej jej konsekwencje. Naukowcy mog oddziaywa na spoeczne i polityczne decyzje poprzez odmow podzielenia si ta wiedz lub zaprzestanie jej zgbiania albo te, z drugiej strony, przez wymuszenie jej rozpowszechnienia. Pojawiaj si

wiadkowie, jak na przykad doktor Jeffrey Wigand, przedsibiorca tytoniowy, ktry mimo ogromnych kosztw, jakie sam musia ponie, zdecydowa si upubliczni wysiki, ktre podejmowa przemys tytoniowy, aby zbagatelizowa wiedz na temat zagroe, jakie palenie stanowi dla zdrowia. Wigand powiedzia: Miaem poczucie, e przemys jako cao oszuka amerykaskich obywateli. I byy to sprawy, o ktrych moim zdaniem naleao im powiedzie.4 Historia Wiganda zadaje kam przekonaniu, e naukowcy nie maj prawa gosu, gdy s zwykymi trybikami w ogromnej machinie korporacyjnej. Rewolucja w dziedzinie cznoci miaa ogromne znaczenie. Gest samotnego bohatera, jak Rotblata w roku 1945, kiedy opuci Projekt Manhattan, nie mia znaczenia. Pod grob uwizienia zabroniono mu wyjanienia powodw decyzji opuszczenia Los Alamos kolegom, nie mwic ju o mediach. Dzisiaj naukowcy maj moliwo wsppracy z podobnie mylcymi, odpowiedzialnymi ludmi, wykorzystujc w peni moliwoci, jakie daje nowa technologia informacyjna oraz rodki masowego przekazu. Czy naukowcy ponosz wiksz polityczn i etyczn odpowiedzialno wobec przytaczajcej wadzy tych, ktrzy posiadaj i kontroluj wikszo nauki i technologii? Obecnie nauka jest ju poddana wpywom grup obywateli dziaajcych niezalenie od oficjalnych organizacji rzdowych i komercyjnych.5 Ruch ten moe si rozwin i pogbi, wpywajc na opini publiczn w kwestii podejmowania decyzji dotyczcych spraw spoecznych: zdrowia, ndzy, edukacji, wymiaru sprawiedliwoci, praw czowieka, rodowiska, odywiania. Zacieranie granic midzy rynkiem a przemysem, wiatem akademickim a instytucjami rzdowymi, jak rwnie wikszy dostp do mediw przez Internet stwarza nowe moliwoci dla interdyscyplinarnych, niezhierarchizowanych grup, ktre w ten sposb mog gosi wasne pogldy. Obecnie naukowcy i nienaukowcy mog wsplnie przedyskutowa kwesti konsekwencji zwizanych z rozwojem nauki, medycyny i techniki, od ywnoci modyfikowanej genetycznie do selektywnych inhibitorw zwrotnego wychwytu serotoniny, od bada nad komrkami macierzystymi do prb klonowania ludzi, od uyciafosforanw organicznych w gospodarstwach rolnych do patentw, ktre hamuj zamiast sprzyja rozwojowi nauk medycznych. Najwaniejszym zagadnieniem pozostaje jednak kwestia nowych generacji broni masowej zagady. Niemal szedziesit lat po marzeniu Vannevara Busha o nadzorowanej przez cywilw agencji rozdzielajcej rodki finansowe, nauka nadal jest ksztatowana i zarzdzana przede wszystkim przez rzd i armi Stanw Zjednoczonych, jedynego supermocarstwa.

Narodowa Fundacja Nauki zarzdza rodkami w wysokoci okoo 4 miliardw dolarw (z czego, jak si szacuje, tylko 2,5 miliarda przeznacza si na badania podstawowe) z federalnego budetu na prace badawczorozwojowe, wynoszcego rocznie okoo 75 miliardw dolarw. Poowa tej sumy pozostaje do dyspozycji Pentagonu.6 Mimo to badania finansowane przez Narodow Fundacj Nauki s rwnie dostpne dla Pentagonu. Koncentracja tak ogromnej i pozbawionej nadzoru wadzy nad nauk i technik jest niezmiernie niebezpieczna. Sami naukowcy powinni w tej sytuacji wyrazi sprzeciw wobec kierunku, konsekwencji i podstaw prac nad nowymi rodzajami broni. Czy naukowcy dzisiaj, w wiecie pograjcym si w coraz gbszym kryzysie, w ktrym s bardziej ni kiedykolwiek zaleni od sponsorw, zaczn postpowa jak sympatycy Hitlera: Heisenbergowie, Weizsckerowie i von Braunowie, czerpic korzyci od rzdu i wojska, a jednoczenie goszc, e jako wybitne indywidualnoci trzymaj si z daleka od spoeczestwa i polityki? Czy bd przekonywa, e nie s w adnym stopniu odpowiedzialni za sposb, w jaki wykorzystano ich wiedz i odkrycia? A moe wezm udzia w likwidowaniu barier, ktre uniemoliwiaj poddanie prac o charakterze obronnym kontroli ze strony opinii publicznej? Dzi pilnie potrzebujemy naukowcw, ktrzy s nie tylko znakomitymi specjalistami w swojej dziedzinie, ale take takich, ktrzy posiadaj wysoko rozwinity zmys polityczny i etyczny, ktrzy s gotowi kwestionowa, sprawdza i krytykowa kierunek rozwoju nauki zdominowanej przez zaoenia militarne. Za czasw Hitlera niezaleny naukowiec ryzykowa yciem, ale przynajmniej na pocztku jego rzdw mia moliwo wyemigrowania w nadziei na uprawianie nauki pod yczliwszym patronatem politycznym. Dzisiaj dysydent nie ryzykuje wizieniem ani mierci, ale w epoce globalizacji nauki i techniki nie znajdzie adnej oazy, do ktrej mgby si wycofa. Najlepsza obrona przed prostytuowaniem si i naduywaniem nauki to poczenie si naukowcw w mniejsze lub wiksze nieoficjalne grupy, tworzce wsplnoty naukowcw, ktrzy zgodnie ze sowami Josepha Rotblata s najpierw ludmi, a dopiero potem naukowcami. Takie wsplnoty mogyby zapewni pluralistyczn rwnowag si, ktra uwiadomiaby opinii publicznej konsekwencje nieodpowiedzialnego

wykorzystywania nauki, bdce zagroeniem nie tylko dla Ameryki, ale dla spoeczestw i ludzi na caym wiecie: dla rodowiska, pokoju, praw czowieka i dla samej natury.