A.

Emile Durkheim
1. Koncepcja faktu społecznego
FAKT SPOŁECZNY – ustalone działania lub idee, przed którymi jednostki zostają postawione jak przed faktami
dokonanymi i nie mają na nie żadnego wpływu. Def. Durkheima: „jest to wszelki sposób postępowania,
utrwalony lub nie, zdolny do wywierania na jednostkę zewnętrznego przymusu; albo inaczej: taki, który jest w
danym społeczeństwie powszechny, mający jednak własną egzystencję, niezależną od jego jednostkowych
manifestacji”.
Fakty społeczne trzeba traktować jak rzeczy (możliwe są do poznania jedynie drogą obserwacji i
eksperymentów), są czymś zewnętrznym wobec jednostek. Mają charakter przymusowy.
2. Koncepcja homo duplex (człowieka rozdwojonego)
Według Durkheima człowiek jest istotą rozdartą pomiędzy umysł i ciało.

 Człowiek 
DUSZA, rozum, świadomość – CIAŁO, zmysły, instynkty
myślenie pojęciowe, normy
moralne, religia
[Człowiek]
Bezosobowy [Zwierzę]
 Ciągły ANTAGONIZM 
Altruistyczny Osobowy
Uniwersalny Egoistyczny
Społeczny Indywidualistyczny
sfera sacrum Jednostkowy
sfera profanum

Aby postępować moralnie, człowiek musi postępować wbrew swej zwierzęcej naturze.
3. Koncepcja Religi w myśl Durkheima (rola, charakter)
Religia stwarza tę drugą stronę człowieka – sacrum (jednostka odczuwa wobec niej lęk, strach i tym samym
powściąga swe naturalne, zwierzęce odruchy, rezygnuje z zaspokajania zwierzęcych potrzeb na rzecz innych)
Religia stwarzając zakazy i nakazy, umożliwia przejście ze zwierzęcia do człowieka.
Społeczeństwo zwierzęce Społeczeństwo ludzkie
Jednostka rządzona jest wyłącznie od wewnątrz Jednostka rządzona jest od zewnątrz (sposoby
(instynkty) działania narzucone/proponowane są
zinternalizowane przez jednostkę – dołączają do jej
natury)

Durkheim rozumiał bóstwo jako pozbawione indywiduów społeczeństwo, które jest przekształcone i
przedstawiane symbolicznie. To właśnie bóstwo-społeczeństwo jest odpowiedzialne za zewnętrzny wpływ na
człowieka. Przeobraża jednostkę ze zwierzęcia w człowieka – istotę rozumną i moralną.
4. Społeczeństwo jako rzeczywistość sui generis (swoista) – realizm socjologiczny
Społeczeństwo jest „zewnętrzne” wobec jednostek, jest przyswajane w procesie socjalizacji.
Rzeczywistość społeczna jest dla jednostek zawsze rzeczywistością zastaną(nie tworzymy języka, tylko się go
uczymy itd.). Jednostka dostosowuje się do norm obowiązujących w społeczeństwie, a jeśli się sprzeciwia,
musi liczyć się z karą w postaci rozmaitych sankcji.
Działalność ludzka jest działalnością świadomą, ale ta świadomość nie jest adekwatnym odzwierciedleniem
rzeczywistości np. uważamy się za rozumnych, ale jesteśmy niewolnikami nierozumnych przesądów. Stąd też
musi istnieć rozbieżność między zamierzeniami jednostek, a skutkami ich działalności. Społeczeństwo rozwija
się według własnych praw, w obliczu których jednostki okazują się bezsilne (zewnętrzny charakter).
Społeczeństwo zatem nie jest sumą jednostek, jest organizmem.
5. Stosunek wobec nominalizmu i realizmu
Strona |1
Nominalizm głosi, że nie istnieje nic takiego, co zazwyczaj określa się jako „społeczeństwo” lub „grupa
społeczna”; są to terminy puste, nie posiadające realnego desygnatu. Realnie istnieją tylko ludzie. Cechy
przypisywane społeczeństwu lub grupie społecznej można zredukować do cech zbioru tworzących je jednostek.
Według Durkheima społeczeństwo nie jest sumą jednostek, to organizm.

Realizm utrzymuje natomiast, że społeczeństwo, a także grupy społeczne, są czymś więcej niż tylko zbiorem
jednostek. Stanowią one pewną jedność i całość, która istnieje obiektywnie i ma charakter nadrzędny w
stosunku do bytów jednostkowych. W socjologii stanowisko to znajduje najczęściej wyraz w dyrektywie
metodologicznej zalecającej badanie poszczególnych procesów zachodzących w społeczeństwie lub grupie bez
rozstrzygania problemu realności jej istnienia.
6. Solidarność społeczna i jej rodzaje
Solidarność społeczna = więź społeczna.
W swoich rozważaniach Durkheim traktuje prawo jako wskaźnik rodzajów solidarności w danym
społeczeństwie. Wyróżnia prawo karne (represyjne) oraz prawo kooperacyjne (restytucyjne) :
PRAWO KARNE (represyjne) – bezwzględne kary dla PRAWO KOOPERACYJNE (restytucyjne) – winny jest tu
każdego, kto narusza przepisy –powszechnie przyjęte zobowiązany do naprawienia szkody wyrządzonej
normy. Występuje, gdy jednostki nie są zdolne do innym członkom społeczeństwa. Jest zwrócone
samodzielności przeciwko konkretnym jednostkom lub grupom.
- całe życie jednostki jest pod kontrolą - ograniczenie zakresu prawa karnego sprowadzonego
do ochrony życia i mienia osób
- świadomość indywidualna = świadomość zbiorowa
(replika wzoru ogólnospołecznego);
- społeczeństwo niezróżnicowane lub zróżnicowane - społeczeństwo zróżnicowane
bardzo nieznacznie
Z rodzaju prawa karnego wynika rodzaj solidarności. Dla karnego jest to solidarność mechaniczna, a dla
kooperacyjnego – organiczna
SOLIDARNOŚĆ MECHANICZNA SOLIDARNOŚĆ ORGANICZNA
(wspólnota dóbr, dominacja religii, tradycjonalizm (zróżnicowanie dóbr, słabnące znacznie religii,
itd., homogeniczność, brak podziału pracy) indywidualizm, podział pracy)
- podobieństwo jednostek - jednostki są od siebie różne i wzajemnie się
uzupełniają
-społeczeństwo tradycyjne - społeczeństwo przemysłowe
Należy pamiętać, że we wszystkich społeczeństwach (poza pierwotnymi) istnieją oba rodzaje solidarności!
7. Durkheim a ewolucjonizm (ze szczególnym uwzględnieniem Spencera)
Ewolucjonizm zakłada, że człowiek ulega zmianom pod wpływem zmieniających się warunków. Im bardziej
ewolucja jest znacząca, tym mniejszą rolę odgrywają czynniki pierwotne.

Spencer podzielił społeczeństwa na społeczeństwa militarne i industrialne. Społeczeństwa militarne to te, w których jednostki są
kontrolowane (zakazy/nakazy), każda z nich ma określoną pozycję, dziedziczony status. Cechuje je przymus, konformizm,
posłuszeństwo, lojalność. Natomiast w społeczeństwach industrialnych jednostki są poddawane samokontroli (wiedzą co jest
zakazane, lecz poza tym ich działania nie są ograniczone). Cechuje je indywidualizm, który jest tutaj konsekwencją osłabienia
nacisku społeczeństwa na jednostkę.

Nietrudno zauważyć, że spencerowskie rozróżnienie społeczeństw jest bardzo podobne do Durkheimowskiej

koncepcji solidarności. Jednakże istnieją wyraźne różnice:
Spencer upatruje przyczynę homogeniczności społeczeństw militarnych w przymusie, Durkheim uważał
natomiast, że wynika to z tego, że jednostki wtedy nie były jeszcze zdolne do samodzielności
Durkheim kwestionuje także to, że u Spencera indywidualizm (przejście do społeczeństwa
industrialnego) jest skutkiem osłabienia nacisku społeczeństwa na jednostkę. Jego zdaniem wynika on z
rozwoju społecznego.

Strona |2
 Durkheim nie zgadza się również z tym, że w społeczeństwach o solidarności organicznej
(społeczeństwa industrialne) jednostki mają pełną swobodę, że zanika aparat regulacji. Po prostu uległ
on przekształceniu – rozwój prawa restytucyjnego, powstawanie kodeksów moralnych itd.

8. Morfologia i fizjologia społeczna

Durkheim szuka przyczyn zjawisk społecznych, wyłącznie w innych zjawiskach społecznych. Uważa, że
należy wyzbyć się wszelkich uprzedzeń, wyjaśnień biologicznych, psychologicznych, ekonomicznych itd.
Szuka faktu społecznego - rzeczy. Metodą morfologii społecznej próbuje ją znaleźć. Faktem społecznym jest tu
świadomość społeczna.

MORFOLOGIA SPOŁECZNA – dział Durkheimowskiej socjologii, mająca na celu znalezienie podłoża świadomości
zbiorowej, stworzenia i klasyfikacji typów społecznych. Bada materialne (fizyczne) formy społeczeństwa,
biorąc pod uwagę wielkość terytorium, podłoże społeczeństwa, sposób jego otoczenia przez inne
społeczeństwa, kształt granic, ogólną masa ludności, która należy rozpatrywać ze względu na gęstość i
liczebność.

FIZJOLOGIA SPOŁECZNA – to działania społeczne prowadzone do jakiegoś celu, oddziaływanie świadomości

zbiorowej na świadomość jednostek
9. Rola religii i obrzędów religijnych
Instytucja to zespół ustalonych działań oraz idei, które jednostki zastają gotowe i narzucają się im mniej lub
bardziej. Instytucją wzorcową (prototypem) była RELIGIA. (pamiętając oczywiście, że religia u Durkheima to
społeczeństwo-zewnętrzna siła, bo jednak do teologa mu było trochę daleko:P)
Analizując kult religijny stwierdza:
a) Przez obrzędy religijne dokonuje się inicjacja jednostki do życia zbiorowego. System zakazów (kult
negatywny) uczy ją powściągliwości i wyrzeczeń, przygotowując ją do kultu pozytywnego, który
zaczyna uprawiać po osiągnięciu pewnego wieku. Jednostka uczy się ascetyzmu.
b) Obrzędy religijne służą zespoleniu zbiorowości, za pomocą których dokonuje swej reafirmacji
(ponownej akceptacji). Życie codzienne oddala jednostki od siebie. Okresowe obrzędy potrzebne są po
to, by jednostki mogły znów odczuwać jedność moralną i wzmacniać związki przez jej intensywne
przeżycie. (coś jak umocnienie wiary)
c) Funkcją obrzędów religijnych jest kultywowanie tradycji grupowych, które w jakiejś mierze
stanowią o odrębności grupowej zbiorowości.
d) Obrzędy religijne pełnią funkcję euforyczną – służą podtrzymywaniu jednostek w chwilach załamań
i kryzysów – anomii

ANOMIA – stan, w którym społeczeństwo nie potrafi wytworzyć spójnego systemu norm i wartości, które byłby
by dla jednostki wytycznymi. Jednostka w takim społeczeństwie odczuwa niepewność i zagubienie.
10. Samobójstwo i jego typologia
Samobójstwo u Durkheima to fakt społeczny, dzielący się na samobójstwa:
a) EGOISTYCZNE - będące wynikiem zbyt słabej integracji jednostki z grupą i społecznością. Jednostka
„samotna w tłumie” – wyalienowana (integracja słaba)
b) ALTRUISTYCZNE - będące, przeciwnie, skutkiem zbyt silnej integracji ze środowiskiem, zbyt silnej
identyfikacji z celami, interesami i oczekiwaniami grupy, zbyt daleko posuniętej socjalizacji. (integracja
silna)
c) ANOMICZNE – gdy jednostce zaczyna brakować regulacji i jest to dla niej źródłem cierpienia. Dzieje się
tak w warunkach przyśpieszonych przemian gospodarczych w nowoczesnych społeczeństwach
(wszystko jest nowe, inne i obce, jednostka nie wie co ma robić). Uwidacznia się brak społecznej
regulacji zachowań jednostek. (regulacja słaba)
d) FATALISTYCZNE - wiązane z sytuacją jednostkową. Jest to samobójstwo człowieka znajdującego się w
sytuacji tragicznej. (regulacja silna)
11. Organicyzm i funkcjonalizm w myśl Durkheima

Strona |3
ORGANICYZM:
Dla Durheima rzeczywistość społeczna ma charakter zewnętrzny, ponadjednostkowy. W swoich pracach mówił
o życiu społecznym jako o „organizmie społecznym”, „morfologii”, „fizjologii”, „anatomii”, „ciele”, „duszy”
itd. „Organizm społeczny” myśli, czuje, działa itd.
Z takim ujmowaniem rzeczywistości społecznej wiążą się dwa założenia:
1. istnieje ścisły związek między wszystkimi elementami systemu jeżeli znajduje się on w stanie
„normalnym”
2. istnieją swoiste potrzeby „organizmu społecznego”, które są czymś innym niż potrzeby jego
poszczególnych części (społeczeństwo nie jest sumą jednostek) i jeżeli społeczeństwo ma dalej istnieć ,
to muszą być one zaspokajane.

FUNKCJONALIZM
Durkheim był prekursorem analizy funkcjonalistycznej, mówiącej że chcąc wyjaśnić zjawisko społeczne
oddzielnie, należy szukać przyczyny, która je wytworzyła i funkcji jaką to zjawisko wypełnia. Trzeba ustalić czy
jest odpowiedniość między rozważanym faktem, a ogólnymi potrzebami organizmu społecznego. Określenie
funkcji zjawiska jest konieczne dla pełnego wyjaśnienia zjawisk, musi być użyteczne aby móc się trzymać.
12. Socjologizm
SOCJOLOGIZM - stanowisko, sposób patrzenia na rzeczywistość - rzeczywistość społeczna jest najważniejsza,
istnieje w umysłach jednostek, ale nie może być indywidualnie zmieniana. Człowiek zastaje
rzeczywistość społeczną i musi się do niej dostosować.

B. Georg Simmel
1. Dialektyka Simmla (kultura indywidualna – kultura obiektywna)
KULTURA OBIEKTYWNA – to, co ludzie wytwarzają (sztuka, nauka, filozofia). Jednakże staje się ona coraz bardziej
niezależna i zaczyna żyć własnym życiem. Istnienie tych kulturowych tworów stwarza więc sprzeczność w
odniesieniu do ludzi będących ich twórcami – stanowi przykład obcości i wrogości między twórcą a jego
wytworami.
KULTURA INDYWIDUALNA (subiektywna) – to zdolność człowieka do wytwarzania, przyswajania i kontrolowania
elementów kultury obiektywnej.

Koncepcja „bardziej-życie” i „coś-więcej-niż-życie”zakłada, że ludzie obdarzeni są podwójną zdolnością do

transcendencji (istnienie poza granicami bytu).
„bardziej-życie” – człowiek dzięki swym twórczym zdolnością może wykraczać poza samego siebie.
„coś-więcej-niż-życie” – ta zdolność twórcza  umożliwia ludziom nieustanne tworzenie nowych
obiektów, które wykraczają poza ich samych.
Dochodzi więc znów do sprzeczności między tymi siłami – życie społeczne „tworzy i uwalnia od siebie coś, co
nie jest życiem, ale ma własne znaczenie i rządzi się własnym prawem”.

2. Znacznie liczebności w życiu społecznym (diada – triada, duża liczebność grupy)

GEOMETRIA SPOŁECZNA: liczba, odległość i symetria.
Liczba: ilość ludzi wpływa na charakter interakcji.

DIADA- jedna interakcja; brak niezależnej struktury, każda jednostka zachowuje swoją indywidualność. W
momencie, gdy dochodzi nowa osoba wprowadzana jest nowa jakość.

TRIADA-jest czymś więcej niż sumą tworzących ją jednostek, posiada strukturę grupową, występuje większe
zagrożenie dla indywidualności jej członków. W triadzie możliwe jest zaistnienie nowych ról społecznych:
 rola arbitra lub mediatora w wewnątrzgrupowych sporach,
 jednostka może wykorzystać spór dla własnych interesów,
 jednostka może świadomie podsycać spór, by zdobyć nadrzędną pozycję (dziel i rządź) – stwarza
stratyfikację.

Strona |4
Jeśli występuje duża liczebność grupy(np. społeczeństwo) jednostka staje się coraz bardziej oddzielona od
struktur grupy, staje się osamotniona i odizolowana. Z jednej strony społeczeństwo pozwala na ujawienie się
indywidualności, ale zarazem jest dla niej zagrożeniem - osłabione zostają więzi, stosunki stają się
bezosobowe i zdystansowane.
3. Obcy
OBCY – ktoś, kto dziś przychodzi, jutro zostaje. Ktoś, kto nie wyruszył dalej i jednocześnie nie zrezygnował ze
swobody przychodzenia i odchodzenia (nosi jednocześnie cechy osobnika bliskiego i dalekiego).

Cechy obcego:
nie należy od początku do kręgu, w który wchodzi, dlatego wnosi tam coś czego nie było,
JEDNOŚĆ BLISKOŚCI i DYSTANSU: dystans, bo bliski jest daleki, bliskość, bo blisko jest ktoś z daleka. Gdyby był

bardzo bliski, nie byłby obcy; gdyby był za daleko, nie miałby żadnego kontaktu z daną grupą.
obcy nie jest od początku związany z pewnymi elementami lub tendencjami grupy, więc jest OBIEKTYWNY, w
przeciwieństwie do „miejscowych” jest WOLNY OD STRONNICZOŚCI – jedność nie tylko bliskości i dystansu, lecz
także obojętności i zaangażowania,
ta obiektywność nie jest jednak zaprzeczeniem uczestnictwa, wręcz przeciwnie – to szczególnie pozytywne
uczestnictwo, to WOLNOŚĆ (obcy nie jest skrępowany zobowiązaniami, przyzwyczajeniami, tradycją itd.),
ocenia sytuacje bardziej bezstronnie, stosując obiektywne kryteria,
stosunek do obcego jest bardziej abstrakcyjny: łączą z nim cechy bardziej ogólne, natomiast z osobami
związanymi organicznie („bliskimi”) wiąże stosunek oparty na podobieństwie, tego co różni od innych,
obcy często stają się powiernikami „wyznań”, o których członkowie nigdy by nie powiedzieli „swoim”.
4. Towarzyskość
Towarzyskość wg Simmla to społeczna forma gry-zabawy, zabawowa forma interakcji, polegająca na tym, że
jednostki, łącząc się w związki o charakterze towarzyskim wchodzą w związek, który nie ma żadnego celu
rzeczowego, żadnej treści i żadnych konsekwencji zewnętrznych. Łączenie się (związki, stowarzyszenia
religijne, bandy itd.) daje satysfakcję, jest atrakcyjne – daje poczucie jedności, zespolenia. Jest to pewna
wartość autoteliczna (sama w sobie). Towarzyskość eliminuje wszystko to, co jest osobiste oraz ma ona
charakter demokratyczny – dążenie do unikania tarć i trudności w relacjach z innymi, gdyż członkowie muszą
być równi towarzysko. Radość jednostki jest zależna od radości innych jednostek. Towarzyskość to świat
sztuczny, świat istot, które pragną stworzyć czyste, niezakłócone żadnym akcentem materialnym wzajemnie
oddziaływania. Życie towarzyskie to gra, w której każdy postępuje tak, jak gdyby wszyscy byli równi, a
zarazem gdyby każdy był szczególnie ceniony prze pozostałych, jest oszustwem wobec realnego życia
społecznego.
Simmel jako przykłady towarzyskości podaje kokieterię, która jest właśnie nic nie wnoszącą do życia
zewnętrznego grą oraz rozmowę, która w życiu towarzyskim jest celem samym w sobie.
Sens towarzyskości można ująć jako (…) wydobycie z niej kontekstu uspołecznienia, tj. możliwości
nawiązywania kontaktów czystej postaci, jako wartość i cel o charakterze autotelicznym. Jest tym samym
towarzyskość zabawową formą uspołecznienia, której treści i zewnętrzne konsekwencje mają znaczenie jedynie
wtórne.
5. Formy i typy
Simmel uważał, że świat rzeczywisty składa się z nieskończonej liczby zdarzeń, działań interakcji itd.
Natomiast ludzie, chcąc poradzić sobie z tym ogromem składników („treści”), porządkują go, ujmując w pewne
wzory, czyli formy, ograniczając ich liczbę. Forma umożliwia lepszą analizę rzeczywistości społecznej –
odnalezienie cech wspólnych. przykłady form omawianych przez Simmla: wymiana, konflikt, prostytucja,
towarzyskość, nadrzędność i podrzędność (dominacja)

Typy i formy to twory, umożliwiające lepsze zrozumienie szerokiego zestawu wzorów interakcji.
Typy społeczne: obcy, skąpiec, rozrzutnik, poszukiwacz przygód, szlachcic, ubogi.

Strona |5
6. Pieniądz i jego znacznie we współczesności
Wartośćpowstaje w taki sposób jak twory kultury obiektywnej – ludzie tworzą przedmioty, separują się od
nich, poczym starają się przezwyciężyć odstęp, opór i przeszkody.

Im trudniej jest jakiś przedmiot osiągnąć, tym większą posiada wartość. Wartość, która ma granicę górną i
dolną. Rodzi się z dystansu między przedmiotem a podmiotem: czas niezbędny do jego zdobycia, jego
rzadkość, trudności, konieczność wyrzeczenia się innych przedmiotów.

Pieniądz paradoksalnie stwarza dystans i dostarcza środków do jego pokonywania. Nie jest wartością. Jest
skrajnym przypadkiem środka, który stał się celem samym w sobie.

Funkcje pieniądza:
stanowi podstawę rozwoju rynku, nowoczesnej gospodarki i społeczeństwa (kapitalistycznego),
dostarcza środków, dzięki którym te byty  zaczynają żyć własnym życiem, niezależnym od człowieka
i wywierającym na niego przymus,
umożliwia reifikację (traktowanie jak żywą istotę),
przyczynia się do urzeczowionego świata, do jego racjonalizacji: poszerza procesy umysłowe (np.
kalkulacje bankowe) i jednocześnie zmienia społeczne normy i wartości (zubożenie jednostek
prowadzące do „tragedii”), zniewala,
redukuje jakość do ilości (wszystko można kupić lub sprzedać)

7. Interakcjonizm Simmla
Simmel interesował się procesami interakcji (uspołecznienia) i według niego socjolog swoje działania skupić
wyłącznie na tym, co wytwarza się między jednostkami podczas wzajemnego oddziaływania –
wymiany/wzajemności stosunku. Socjologia nie interesuje się człowiekiem rozpatrywanym w pełni swego
doświadczenia życiowego, lecz tylko ze względu na aspekt swej osobowości, który objawia się w stosunku z
drugim człowiekiem.
C. Max Weber
1. Verstehen
Weber wyróżnia dwa rodzaje rozumienia zjawisk społecznych:
• rozumienie bezpośrednie (actuelles Verstehen) - obserwując czyjeś działanie wiemy, co ono znaczy,
bez podejmowania żadnych skomplikowanych operacji intelektualnych; mimika, gesty, operacje
matematyczne. Wystarczy obserwować daną czynność, aby zrozumieć, co ona znaczy. Znacznie danej
czynności narzuca się samorzutnie podczas obserwacji (np. płacz).
• rozumienie wyjaśniające (erklärendes Verstehen) - dzięki niemu badacz może lepiej dotrzeć do
obiektywnych treści działania społecznego. Badacz szuka mianowicie motywów tego działania –
pytanie Dlaczego ?
2. Typy idealne
Typy idealne są narzędziem służącym realizacji sformułowanych przez Webera zadań nauk społecznych. Typy
idealne to swego rodzaju konstrukty myślowe, które wskazują nie jak jest, ale jak mogłoby być. „Żadne
konkretne zjawisko nie odpowiada ściśle typowi idealnemu, z trzech zasadniczych powodów. Po pierwsze
każde takie zjawisko będzie posiadać cechy, których typ idealny nie obejmuje. Po drugie cechy zjawiska
uwzględnione w typie idealnym przedstawione są w swojej „oczyszczonej „formie.
Po trzecie, nie wszystkie cechy typu idealnego występują w każdej z jego konkretnych egzemplifikacji”.
Sam Weber nazywał typy idealne „utopiami, które można budować bez końca, ale żadna z nich nie ma
charakteru definitywnego”. Wszystkie mają charakter przemijalny. Istnieje więc potrzeba budowy wciąż
nowych.
Typom idealnym nie przysługuje „prawdziwość czy „fałszywość”. Ich wartość rozpatrywać należy chyba ze
względu na ich przydatność.

Strona |6
Weber rozróżnia typy idealne:
• Dotyczące jednostkowego działania społecznego
• Modele opisujące złożone modele kulturowe

Weber budując modle „czyste” (przykład: Szacki) np. „paniki na giełdzie „ustaliłby najpierw, jak przebiegały
by działania bez czynników irracjonalnych – poczym włączyłby je do sytemu jako formy zakłócające przebieg
„normalnych” działań. Tylko w ten sposób zdaniem Webera można ocenić rzeczywisty wpływ czynników
irracjonalnych na działanie układu.
3. Problem wartości i wartościowania w nauce
Nauka społeczna (tak jak każda inna nauka), z jednej strony, powinna bezwzględnie wyrzekać się sądu
wartościującego (Werturteil), aby pozostać jednością i uniknąć konfliktów, a bez odniesienia do wartości
(Wertbeziehung) jest niemożliwa. Jedynie wartości budują badaną przez nas kulturę. Gdybyśmy nie wyznawali
żadnych wartości, bylibyśmy głusi i ślepi na rzeczywistość historyczną; nie rozporządzalibyśmy też żadnymi
środkami wyodrębnienia przedmiotu naszych badań. 

Według Webera nauka powinna być wolna od wartościowania - badacz nie powinien dopuścić, by wyznawane
przez niego wartości wpływały na jego pracę badawczą. Dodatkowo Weber odnosi się do wartości w
nauczaniu, twierdząc że nauczyciel (w szczególności akademicki) powinien oddzielać fakty od wartości.
Jednocześnie Weber widzi w wartościach pewną rolę - wartości wpływają na wybór przedmiotu badań. To
odniesienie do wartości (Wertbeziehung) oznacza, że badacz musi z nich "skorzystać", bo na tej podstawie jest
w stanie wybrać przedmiot badań - wie co jest istotne w danym społeczeństwie. Wartościowanie powinno się
zakończyć w momencie rozpoczęcia badania zjawisk społecznych.

4. Obiektywność poznania
Wybór przez badacza danego zjawiska, które będzie poddawał analizie zależy nieuchronnie od jego miejsca w
społeczeństwie i takich lub innych solidarności grupowych. Nie może jednak oznaczać opowiedzenia się po
czyjejkolwiek stronie. Z chwilą rozpoczęcia pracy nad postawionym problemem uczony przestaje wręcz istnieć
dla świata: wolno mu kierować się jedynie normą obiektywności naukowej, która wspólnotę uczonych
wyodrębnia z reszty społeczeństwa. Musi on zająć wobec przedmiotu swych badań stanowisko analogiczne do
stanowiska uczonego-przyrodnika, który nie wartościuje, nie ocenia, nie postuluje. Nauka jedynie pomaga
ludziom uzyskać świadomość tego, co robią i do czego dążą, ale w żadnym razie nie poucza ich, co powinni
robić i jakie powinny być ich cele. Nauki społeczne zajmują się ludzkimi sądami wartościującymi, ale same ich
nie wydają, pozostając wole od wszelkiej stronniczości poza tą, która polega na zorientowaniu na określone
wartości przy wyborze przedmiotu badań. Nie powinno być różnicy pomiędzy badaczem kultury a badaczem
przyrody.
5. Typologia działań społecznych
Weber dokonał następującej typologii działań:
• działania tradycyjne – ich orientację wyznaczają dwie cechy : występują w tych działaniach
motywacja emocjonalna oraz są one odniesione w sposób mało refleksyjny do wartości wspólnotowych
(działania te są najmniej zindywidualizowane, zapewniają trwanie pierwotnej solidarności
międzyludzkiej).
• działania afektualne ( emocjonalne ) – ich istotą jest ekspresja indywidualnych przeżyć, wyrażanie
spontaniczne takich potrzeb, jak : głód, seks, pragnienie, gniew. Działania te są podejmowane pod
wpływem bodźców pierwotnych (cechują się ponadto niskim stanem refleksyjności, w dużej mierze
przypominają zachowania).
• działania wartościowo–racjonalne – działania te są nastawione na realizowanie wartości kulturowych
( typ działań najbardziej świadomych ). Wartość jest tutaj czymś zewnętrznym w stosunku do działającej
jednostki, jej wybór nie dokonuje się w sposób spontaniczny ( przyrodzony rozum „wskazuje” odpowiednie
do okoliczności wartości do realizacji, a także „podpowiada” najlepsze sposoby ich realizacji). Tym, co jest

Strona |7
 ponadto charakterystyczne dla tego rodzaju działań, jest fakt, iż dla działającej jednostki nie są ważne
konsekwencje podjętych czynności, czymś ważniejszym jest już sam fakt ich zainicjowania.
• działania celowo–racjonalne – w tym rodzaju działań cechą charakterystyczną jest to, że podejmując je
jednostka uwzględnia ich możliwe konsekwencje ( bierze tutaj pod uwagę możliwość alternatywnego
sposobu działania, mając na uwadze to, co tutaj najistotniejsze – skuteczność ). To, oprócz jeszcze faktu
wpływu na działania sfery moralności – ale tym się nie będziemy tutaj zajmowali - odróżnia ten typ działań
od wymienionych powyżej. Poprzez działania celowo-racjonalne jednostki realizują swoje indywidualne
cele (interesy) w sposób najbardziej dla tych jednostek optymalny. Wartości kulturowe, tak jak w wypadku
działań wartościowo-racjonalnych, są tymi elementami, które determinują same działania. W ten sposób
działająca jednostka, wybierając pewne wartości, nadaje swojemu życiu sens (wartości takie mają charakter
ostatecznych wyznaczników, gwarantujący zachowanie owego sensu). Co istotne, przy podjęciu działań
celowo – racjonalnych jednostka odpowiada jednocześnie na aktualną dla niej sytuację, w której przyszło
jej funkcjonować, dodatkowo, jeżeli zachodzi taka potrzeba, to jednostka dokonuje odpowiednich
modyfikacji w częściach składowych działania, w odpowiedzi na zmieniające się okoliczności.
Weber w ten sposób przedstawia model działania celowo – racjonalnego:
kalkulacje → działanie celowo–racjonalne → cel → wartość
( np. zgromadzenie pieniędzy ) ( np. bogactwo )
↑ ↨
odpowiednie → aktualna sytuacja ( np. rodzący się kapitalizm )
rozpoznanie sytuacji
( przy optymalnym wykorzystaniu dostępnej dla jednostki wiedzy )
Ostatecznie tak Weber określa racjonalną jednostkę: ten jest racjonalny, kto skutecznie działa
6. Typologia rodzajów legitymizacji panowania
Trzy typy prawomocnego panowania (legitymizacji władzy):
1. Legalna - opartej na przekonaniu o "legalności" zasad i normatywnych reguł sprawowania władzy oraz
prawie tych, którzy zgodnie z nimi sprawują władzę do wykonania poleceń.
2. Tradycjonalna - związanej silnie z przekonaniem o świętości nieprzemijającej tradycji i legitymizacji
statusu tych, którzy sprawują zgodnie z nią władzę.
3. Charyzmatyczna - opartej na pewnych specyficznych i wyjątkowych cechach charakteru, heroizmie,
świętości danej jednostki, a także na normatywnych wzorach postępowania i wynikającego z nich ładu
jaki ona objawiła lub ustanowiła.
7. Biurokracja
Z założenia przyjętego przez Maxa Webera żyjącego w okresie szczytowym pruskiego totalitaryzmu,
biurokracja miała być idealną i bezbłędną formą organizacji. Słowo „biurokracja” nie ma tu zabarwienie
pejoratywnego. Nie należy jej utożsamiać z rozbudowanym ponad potrzebę aparatem urzędniczym. Biurokracja
jest to racjonalna organizacja działalności ludzkiej, zastępująca rządy osób rządami bezosobowych zasad. Wraz
ze wzrostem doświadczenia pracowników wzrasta sprawność działań. Rozwój takiej formy organizacji uważał
Weber za przeznaczenie cywilizacji zachodniej. Według Webera biurokrację jako typ idealny powinny
reprezentować pewne zasady:
1. Podporządkowanie zachowań członków grupy bezosobowym przepisom
2.Zasada specjalizacji funkcji
1. Hierarchiczny układ pozycji
2. Profesjonalizacja
3. Dostępność stanowisk dla wszystkich posiadających odpowiednie kompetencje
4. Wymienialność osób
8. Żelazna klatka racjonalizmu (postępy racjonalności)
Max Weber przewidywał, że społeczeństwa będą się coraz bardziej racjonalizowały i coraz więcej zasad
ludzkiego życia będzie podporządkowane zasadom racjonalności. Przestrzegał przed społeczeństwem, którego
członkowie [zostaną] (...) zamknięci w zracjonalizowanych strukturach organizacyjnych.

Strona |8
 Weber: „współczesny świat stał się żelazną klatką, wraz z postępem wiedzy i techniki człowiek stracił
poczucie sacrum, przestał wierzyć, rzeczywistość stała się bardziej płaska, utylitarna, ponura, pozostawiając w
ludzkich duszach pustkę, którą starają się wypełniać gorączkową bieganiną, rozmaitymi namiastkami. Dokonał
się proces odczarowania świata, świat został pozbawiony pierwiastka magicznego, mistycznego. Ludzie stracili
spójny, koherentny światopogląd.”.
Weber zakładał, że gdy urzędy będą sformalizowane może pojawić się korupcja. Zakładał też
podporządkowanie liczbom - pewnemu systemowi. Nazwał ten system żelazną klatką racjonalności, co miało
oznaczać, że system biurokratyczny nas zniewala, dehumanizuje, społeczeństwo staje się bardzo
przewidywalne. Człowiek nie będzie w stanie się przemieścić poza tę klatkę.
9. Etyka protestancka a duch kapitalizmu
Weber zwraca uwagę na pewną specyfikę zachodu wyrażającą się w kulturze i filozofii: jest miejscem pewnych
zjawisk, które w innych rejonach nie występują. Kapitalizm zachodni jest specyficzny dąży do zysku ciągłego i
rentowności (podstawa nowoczesnego kapitalizmu). "Kapitalistyczny" akt gospodarczy jest oparty na wymianie
bez udziału przemocy, jest związany z działaniem racjonalnym (rachunek strat i zysków, kalkulacja, bilans,
zyski muszą przewyższać straty). Weber w swoich badaniach zwrócił uwagę na różnorodność biografii
zawodowych osób różnych wyznań, protestanci częściej wybierają szkoły techniczne, w późniejszym życiu zaś
zostają robotnikami wykwalifikowanymi bądź przedsiębiorcami, katolicy wybierają częściej szkoły
humanistyczne. Protestanci wykazują większą radość życia, zainteresowanie i korzystanie z dóbr doczesnych,
pomimo, że doktryna protestancka ascetyzm. Weber wspomina o duchu kapitalistycznym (etos pracy,
uczciwość, pracowitość, zakaz marnotrawienia czasu i pracy). Celem pracy jest zarabianie pieniędzy, ilość
zarobionych pieniędzy świadczy o sprawności w zawodzie. Człowiek żyje nie dla siebie, a dla
przedsiębiorstwa. Duch kapitalistyczny stoi w opozycji do tradycjonalizmu (niechęć do pracy, minimalizacja
pracy, pieniądz środkiem umożliwiający przeżycie). Weber twierdzi, iż to duch kapitalistyczny przyczynił‚ się
do powstania nowoczesnego kapitalizmu (nadbudowa wpływa na bazę), a nie kapitalizm stworzył ducha
kapitalistycznego (zgodnie z koncepcją Marksa: baza wpływa na nadbudowę). Weber zwraca uwagę na
protestanckie pojęcie zawodu (beruf, calling), które oznacza powołanie dane od Boga. Protestantyzm
wypracował pewną etykę postępowania.
• Opierała się na dążeniu do bogactwa, choć już samo konsumowanie bogactw było moralnie naganne
• Protestantyzm opierał się na zasadzie, że tylko działanie służy chwale pana,
• Obowiązkiem każdego była praca pożyteczna, największym zaś grzechem marnowanie czasu.
• Praca była środkiem ascetycznym.
• Bogactwo nie mogło zwalniać od obowiązku pracy. Dążenie do bogactwa jest moralnie nakazane
• Człowiek w swoim życiu ma wykorzystywać wszelkie szanse wzbogacenia się - są to szanse dane od
Boga
Mentalność purytańska jest więc czynnikiem sprzyjającym dla ducha kapitalistycznego.

Strona |9