Tarcie I Zużycie Zespołu Tłok-Pierścienie-Cylinder

Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocawskiej
Andrzej Kamierczak
Tarcie i zuycie zespou
tokpiercieniecylinder
Andrzej Kamierczak
Tarcie w ruchu posuwisto-zwrotnym
zespou tokpiercieniecylinder
Wrocaw 2005
Prace Naukowe Instytutu Konstrukcji i Eksploatacji Maszyn
Nr 89 Politechniki Wrocawskiej Nr 89
Monografie Nr 32 2005
* Instytut Konstrukcji i Eksploatacji Maszyn Politechniki Wrocawskiej, 50-370 Wrocaw, Wybrze-
e Wyspiaskiego 27.
zesp tokpiercieniecylinder,
swobodna energia powierzchniowa,
tarcie, zuycie,
Andrzej KAMIERCZAK
*
TARCIE I ZUYCIE ZESPOU
TOKPIERCIENIECYLINDER
W pracy okrelono wpyw swobodnej energii powierzchniowej i jej skadowych na straty energii na
tarcie oraz zuycie pary trcej wykonujcej ruch posuwisto-zwrotny z funkcj uszczelniajc. Opi-
sano istot zjawisk zachodzcych na granicach fazowych elementw pary trcej. Przedstawiono me-
tody szacowania wartoci cakowitej swobodnej energii powierzchniowej, formuujc wasne zalenoci
matematyczne oparte na waciwociach materiaowych. Omwiono skadowe swobodnej energii po-
wierzchniowej, okrelajc ich rol w zjawiskach zachodzcych na granicach fazowych. Przedstawio-
no sposoby obliczania i pomiaru wartoci tych skadowych.
Omwiono zagadnienia tarcia i zuycia zespou tokpiercieniecylinder silnika spalinowego. Opi-
sano problem z uwzgldnieniem wielu aspektw. Skupiono uwag na zagadnieniach naciskw wyst-
pujcych w zespole oraz przedstawiono mechanizm oddzielenia piercieni od gadzi cylindrowej. Przed-
stawiono straty energii na tarcie i opisano zuycie zespou tokpiercieniecylinder, bdce efektem
procesw tarcia. Omwiono obcienia cieplne i lokalne gradienty temperatury w aspekcie przewod-
noci cieplnej elementw zespou, a w tym piercieni tokowych z powokami.
Dowodzc celu poznawczego o istotnym wpywie swobodnej energii powierzchniowej i jej skado-
wych na straty energii na tarcie i zuycie, przeprowadzono badania na tribotesterze. Zdefiniowano
wartoci swobodnej energii powierzchniowej i jej skadowych, wykonujc elementy pary trcej. Prze-
prowadzono analiz wynikw pomiarw na tribotesterze, wykazujc suszno sformuowanego celu
poznawczego.
Cele utylitarne to dobr materiaw, opracowanie rzeczywistej pary trcej oraz przygotowanie wdro-
enia do produkcji. Realizujc cel utylitarny, wykonano now par trc uszczelniajcy piercie to-
kowytuleja cylindrowa zespou tokpiercieniecylinder silnika spalinowego. Opracowana para tr-
ca moe by stosowana zarwno w silnikach spalinowych, jak i innych urzdzeniach, w ktrych ele-
ment roboczy wykonuje ruch posuwisto-zwrotny. Przykadowa para trca powstaa jako efekt trzyeta-
powych prac badawczych. W ich skad weszy symulacyjne badania numeryczne, wstpne badania na
obiekcie rzeczywistym oraz zasadnicze badania na obiekcie rzeczywistym.
Pozytywne wyniki prac badawczych dowiody susznoci zastosowania dodatkowego czynnika dobo-
ru powierzchni par trcych, ktrym jest swobodna energia powierzchniowa i jej skadowe.
4
Podstawowe symbole
A powierzchnia midzyfazowa,
A
11
staa Hamakera dla dwch cia tego samego materiau oddziaujcych ze
sob w prni,
ax kierunek poosiowy; wzdu osi tulei cylindrowej,
B indukcja magnetyczna,
D rednica cylindra,
E modu sprystoci Younga,
F
ax
suma si dziaajcych w kierunku poosiowym,
F
B
sia bezwadnoci,
F
Gaz
sia gazowa,
F
hydr
sia oddziaywania hydrodynamicznego,
F
r
sia oddziaywa midzyczsteczkowych na odlegoci r,
F
spr
sia wasnej sprystoci piercienia,
F
T
sia tarcia,
FSN stopie dymienia silnika spalinowego,
G modu sprystoci poprzecznej,
g przyspieszenie ziemskie,
G
e
godzinowe zuycie paliwa silnika spalinowego,
g
e
jednostkowe zuycie paliwa silnika spalinowego,
g
p
grubo promieniowa piercienia,
H wysoko osiowa piercienia,
h lokalna grubo filmu olejowego,
HV twardo mierzona metod Vickersa,
K modu sprystoci objtociowej.
L cz wysokoci osiowej piercienia stykajca si z filmem olejowym,
M moment magnetyczny,
M
o
moment obrotowy silnika spalinowego,
m szeroko zamka piercienia w stanie swobodnym,
m
p
masa piercienia,
N
e
moc efektywna silnika spalinowego,
5 Podstawowe symbole
n liczba czsteczek lub jonw danej substancji,
OWK stopie obrotu wau korbowego silnika spalinowego,
p cinienie,
p
1
cinienie nad piercieniem,
p
2
cinienie pod piercieniem,
p
atm
cinienie atmosferyczne,
p
c
cinienie za piercieniem,
p
e
cinienie efektywne silnika spalinowego,
p
d
cinienie miejscowe na powierzchni dolnej pki piercienia,
p
g
cinienie miejscowe na powierzchni grnej pki piercienia,
p
k
cinienie gazu w zbiorniku,
p
v
rednie cinienie w filmie olejowym,
PAPVD prniowo wspomagane fizyczne osadzanie z fazy gazowej,
PVD fizyczne osadzanie z fazy gazowej (Physical Vapour Deposition),
R staa gazowa,
r
0
odlego midzy rodkami czsteczek pozostajcych w rwnowadze si
przycigania i odpychania,
rad kierunek promieniowy; prostopady do osi cylindra,
S entropia,
SEM skaningowy mikroskop elektronowy,
SWW struktura warstwy wierzchniej,
T temperatura,
T
m
temperatura topnienia metalu,
t czas,
TiN azotek tytanu,
TPC tok, piercienie tokowe, cylinder,
V objto,
w wewntrzna krawd powierzchni uszczelniajcej piercienia (od strony
skrzyni korbowej),
WW warstwa wierzchnia,
W
a
praca adhezji; ilo energii niezbdna do utworzenia jednostkowych
powierzchni cieczy i ciaa staego w wyniku ich rozdziau,
W
k
praca kohezji; ilo energii niezbdna do rozerwania np. supa tej samej
fazy o jednostkowej powierzchni,
x wsprzdna pozioma,
y wsprzdna pionowa,
z zewntrzna krawd powierzchni uszczelniajcej piercienia (od strony
komory spalania),
z
min
minimalna grubo filmu olejowego,
6
ZI zapon iskrowy,
ZS zapon samoczynny,
ZZ zwrot zewntrzny toka w tulei cylindrowej; od strony komory spalania,
ZW zwrot wewntrzny toka w tulei cylindrowej; od strony wau korbowego,
p
wspczynnik przejmowania ciepa,
, , fazy,
wspczynnik przemiany izotermicznej,
p rnica cinie,
wspczynnik tarcia,
i
potencja chemiczny,
wspczynnik lepkoci dynamicznej,
naprenia styczne,
napicie midzyfazowe,
d
skadowa dyspersyjna swobodnej energii powierzchniowej,
h
skadowa wiza wodorowych swobodnej energii powierzchniowej,
L
swobodna energia powierzchniowa cieczy pomiarowej,
LV
swobodna energia powierzchniowa cieczy w rwnowadze z par nasyco-
ntej cieczy,
m
napicie powierzchniowe metalu w temperaturze topnienia T
m,
m
skadowa wiza metalicznych swobodnej energii powierzchniowej
o
inne skadowe swobodnej energii powierzchniowej, w tym wiza kowa-
lencyjnych,
S
swobodna energia powierzchniowa ciaa staego,
SV
swobodna energia powierzchniowa ciaa staego w rwnowadze z par
nasycon cieczy,
SL
swobodna energia midzyfazowa ciaa staego i cieczy,
L
d
skadowa dyspersyjna swobodnej energii powierzchniowej cieczy,
L
p
skadowa polarna swobodnej energii powierzchniowej cieczy,
S
d
skadowa dyspersyjna swobodnej energii powierzchniowej ciaa staego,
S
p
skadowa polarna swobodnej energii powierzchniowej ciaa staego,
S
LW
skadowa Londonavan der Waalsa swobodnej energii powierzchniowej
zwizana z oddziaywaniami dalekiego zasigu,
S
AB
skadowa swobodnej energii powierzchniowej wywoana oddziaywaniami
kwasowo-zasadowymi,
Y
kt jaki tworzy styczna do powierzchni kropli pomiarowej osadzonej na
powierzchni ciaa staego, w punkcie styku trzech faz, zwany rwnowago-
wym ktem Younga,
uamek Poissona,
wspczynnik przewodnoci cieplnej.
Podstawowe symbole
1. Wprowadzenie
Pary trce s konstruowane z elementw, ktre powinny spenia kilka przesanek.
W zasadzie nie ma takiej tylko jednej waciwoci, ktra okrelaaby zaoone funkcje
pary trcej w sposb optymalny. W wyniku duej liczby prac badawczych (niejedno-
krotnie objtych tajemnic producenta) trwao par trcych, penicych rwnie funk-
cje uszczelniajce wci zwiksza si, osigajc w przypadku silnikw spalinowych nawet
milion kilometrw przebiegu do naprawy gwnej. Prace badawcze skupiaj si, mi-
dzy innymi, w obrbie powierzchni i warstwy wierzchniej elementw, wymuszajc po-
szukiwania nowych rozwiza konstrukcyjnych i materiaowych.
Znaczne trudnoci konstrukcyjne wystpuj w parach trcych wykonujcych ruch
posuwisto-zwrotny poczony z funkcj uszczelniajc. Typowym przykadem takiej pary
trcej jest uszczelniajcy piercie tokowytuleja cylindrowa zespou tokpiercienie
tokowecylinder (TPC) silnika spalinowego. Spenienie funkcji uszczelniajcej w tem-
peraturze pracy bdcej nastpstwem procesw spalania, gdy ruch ma charakter posu-
wisto-zwrotny jest utrudnione. Chwilowe zatrzymanie ruchu w pooeniach zwrotnych
powoduje brak moliwoci powstania klina smarnego, pochodzcego od smarowania
hydrodynamicznego lub elastohydrodynamicznego, w celu oddzielenia elementw pary
trcej. Od materiau zastosowanego na uszczelniajcy piercie tokowy wymaga si,
midzy innymi, duej granicy sprystoci, wytrzymaoci zmczeniowej, twardoci, udar-
noci, a take dostatecznej wytrzymaoci na zginanie i ciskanie, umoliwiajcej do-
bre jego dopasowanie si do gadzi tulei cylindrowej. Spenienie wszystkich tych wy-
maga czsto stwarza niezadowalajce waciwoci tribologiczne. Materiay speniaj-
ce te wymagania wykazuj skonno do zacierania oraz charakteryzuj si duym wsp-
czynnikiem tarcia we wsppracy z tulej cylindrow.
Zapewnienie dobrych waciwoci tribologicznych, z jednoczesnym utrzymaniem
dobrych waciwoci wytrzymaociowych, jest moliwe w wyniku wykonania powok
przeciwzuyciowych na tych elementach. Powoki maj za zadanie zmniejszy do mi-
nimum straty energii zwizane z tarciem zachodzcym midzy elementami pary trcej,
zapewniajc przy tym mae zuycie obu wsppracujcych elementw. Obecnie domi-
nujcym rozwizaniem w przypadku przykadowej pary trcej jest powoka chromowa
konstytuowana na powierzchni roboczej piercienia technologi galwaniczn. Techno-
logia galwanicznych powok chromowych jest znacznym zagroeniem dla rodowiska
naturalnego. Odpady poprodukcyjne s toksyczne, a ich utylizacja czsto niemoliwa.
Z tego wzgldu w wielu orodkach trwaj prace nad nowymi powokami. Wiele z nich
8 1. Wprowadzenie
ju na trwae znalazo swoje miejsce jako powoki przeciwzuyciowe. Mona tu wy-
mieni powoki molibdenowe, chromowo-molibdenowe, chromowo-ceramiczne, plazmo-
we oraz utwardzanie powierzchni roboczej w procesie, np. azotowania gazowego lub
jonowego. Dotychczas jednak nie opracowano technologii, ktra w peni zastpiaby
chromowanie, a jej wytwarzanie byo obojtne dla rodowiska naturalnego.
Pary trce speniajce funkcj uszczelniajc, przykadowo w zespole TPC silnika spa-
linowego, s poddawane zmiennym obcieniom cieplnym i mechanicznym. Aby spro-
sta tym obcieniom, stosuje si odpowiedni ich konstrukcj. Piercieniom tokowym
oraz powierzchni tulei cylindrowej nadaje si ksztat zapewniajcy utrzymywanie oleju
smarujcego na powierzchni roboczej w takiej iloci, aby jego zuycie byo minimalne.
W przypadku przerwania filmu olejowego odpowiednia konstrukcja elementw zespou
TPC i technologia powok ma zapewni brak zatarcia. Oczywicie istotn rol odgrywa tu
czynnik smarny i jego waciwoci, zwaszcza zdolno tworzenia warstwy filmu olejo-
wego, uwarunkowana charakterystyk materiau tulei i piercienia. Naley, bez wzgldu
na obcienia, oddzieli warstw czynnika smarnego piercie tokowy od tulei cylindro-
wej. Przemieszczajcy si po powierzchni tulei piercie musi na swej drodze natrafi na
minimalnej gruboci warstw czynnika smarnego, aby mg si wytworzy klin smarny
ipowsta film olejowy, ale przy zminimalizowanym zuyciu oleju.
Duy postp w nauce o inynierii powierzchni spowodowa opracowanie powok
przeciwzuyciowych, ktre znalazy zastosowanie w wielu gaziach przemysu, gw-
nie obrbczego. S to przykadowo, okrelane mianem twardych, cienkie przeciwzuy-
ciowe powoki azotkw metali. Przykadowo od dawna z powodzeniem stosowany na
narzdzia skrawajce azotek tytanu. Narzdzia wykonane z powokami z azotku tytanu
odznaczaj si wielokrotnie wiksz trwaoci i ponad dwukrotnie mniejsz wartoci
wspczynnika tarcia podczas skrawania od tradycyjnych. Dobre waciwoci tribolo-
giczne powok z azotku tytanu nie s w peni wyjanione, zwaszcza wsppraca tych
powok z uyciem czynnika smarnego. Wyjanienia przyczyn maego wspczynnika
tarcia oraz maego zuycia s niewystarczajce.
Autor pracy postawi sobie zadanie znalezienia dodatkowego czynnika umoliwia-
jcego, zmniejszenie siy stycznej przez zmniejszenie wspczynnika tarcia elementw
par trcych w procesie eksploatacji. Czynnikiem tym moe by swobodna energia po-
wierzchniowa, bdca nastpstwem budowy czsteczkowej, i charakter wiza wyst-
pujcych w materiale. Jednoczenie skadowe swobodnej energii powierzchniowej okre-
laj waciwoci tribologiczne tego materiau.
Istotn rol swobodnej energi powierzchniowej i jej skadowych zweryfikowano
wbadaniach trwaociowych na tribotesterze oraz na przykadzie opracowania i wyko-
nania, zgodnie ze sformuowanymi w pracy przesankami, pary trcej piercie toko-
wytuleja cylindrowa zespou TPC silnika spalinowego. Analiza wynikw prac poparta
wnioskami z analizy literaturowej i wiedz autora umoliwia sformuowanie oglniej-
szych przesanek na temat doboru materiaw na elementy par trcych pracujcych
wruchu posuwisto-zwrotnym, z funkcj uszczelniajc w aspekcie wspomnianej mini-
malizacji si stycznych i poprawy trwaoci.
2. Zjawiska zachodzce na granicach
fazowych elementw pary trcej
Aby okreli, jakie zjawiska w styku dwch elementw metalowych, oprcz warun-
kw hydrodynamicznych, mog wpywa na powstawanie warstwy smarnej nawet
wekstremalnych warunkach eksploatacyjnych poczyniono studia literaturowe. W tym
celu zwrcono uwag na zjawiska zachodzce na granicach fazowych elementw pary
trcej.
Na powierzchniach elementw pary trcej wsppracujcej zarwno w ruchu obroto-
wym, jak i posuwisto-zwrotnym wystpuj siy midzyfazowe, bdce wynikiem oddzia-
ywa midzyczsteczkowych. W obszarach midzyfazowych ciao staeciecz, ciao
staegaz oraz cieczgaz atomy nalece do kadej z tych faz podlegaj dziaaniu inne-
go ukadu si ni atomy znajdujce si w gbi fazy [1]. Atomy znajdujce si na grani-
cy faz s z jednej strony przycigane przez atomy swojej fazy, a z drugiej strony s przy-
cigane przez atomy z fazy ssiedniej, co powoduje, e znajduj si w asymetrycznym
polu si. W przypadku gdy siy przycigania w kierunku jednej z faz s wiksze, atomy
migruj w gb tej fazy tak dugo, dopki nie osign stanu rwnowagi. Stan ten jest
osignity wskutek zmiany odlegoci midzy atomami, znajdujcymi si na granicy danej
fazy [20]. Wystpowanie zrnicowanych si w obszarze midzyfazowym jest przyczyn
wielu zjawisk, takich jak: adsorpcja, zwilanie, adhezja itp.
Stan granic fazowych mona opisa na podstawie rozwaa termodynamicznych [25].
Do opisu stanu granic midzyfazowych stosuje si rne funkcje termodynamiczne, ta-
kie jak: energia wewntrzna U, energia swobodna F, entalpia swobodna G, zwana rw-
nie potencjaem termodynamicznym Gibbsa. W ukadach dwufazowych mona wyrni
obszar czystych faz, nazwany i , oraz obszar przejciowej fazy powierzchniowej ,
znajdujcej si midzy fazami granicznymi. Cakowita energia wewntrzna U kadej
zfaz ukadu bdzie sum poszczeglnych form energii, czyli sumy energii cieplnej TS,
pracy objtociowej pV, energii powierzchniowej A, energii chemicznej , oraz in-
nych energii, w tym magnetycznej BM czy te elektrycznej Q [28]:
U
= TS
pV
+
i
+ inne, (2.1)
U

= TS
pV

+
i
+ inne, (2.2)
U

= TS
pV
+ A +
i
n

+ inne, (2.3)
10 2. Zjawiska zachodzce na granicach fazowych elementw pary trcej
gdzie: , , fazy, T temperatura w skali Kelvina, S entropia, p cinienie, V
objto, napicie midzyfazowe, A powierzchnia midzyfazowa,
i
po-
tencja chemiczny, n liczba czsteczek lub jonw danej substancji, B induk-
cja magnetyczna, M moment magnetyczny, Q adunek elektryczny, po-
tencja elektryczny, symbol oznaczajcy, e energia chemiczna jest sum ener-
gii wszystkich indywiduw chemicznych.
Obszar przejciowy (powierzchniowy) zawiera indywiduum chemiczne znajdujce
si zarwno w fazie , jak i . Do obliczania nadmiarowej energii wewntrznej U
s
ob-
szaru midzyfazowego, z pominiciem udziau form chemicznych z faz i w obsza-
rze midzyfazowym w takich ilociach, w jakich znajduj si one w gbi faz , ,
naley od cakowitej energii obszaru przejciowego odj energie faz , . Pominw-
szy energie okrelone jako inne, otrzymuje si wwczas zaleno [25]
U
s
= TS
s
pV
s
+ A +
i
s
n
i
s
(2.4)
Rniczka zupena rwnania (2.4) ma posta:
dU
s
= TdS
s
+ S
s
dT pdV
s
V
s
dp + dA + Ad +
i
s
dn
i
s
(2.5)
Z termodynamiki wynika, e gdy nastpuje niewielka i odwracalna zmiana w fazie
powierzchniowej , wtedy zmiana energii wewntrznej opisywana jest rwnaniem [25]:
dU
s
= TdS
s
pdV
s
+ dA +
i
s
dn
s
(2.6a)
Suma pozostaych czonw rwnania (2.5) musi by rwna zeru:
S
s
dT V
s
dp +Ad + n
i
d
s
= 0 (2.6b)
Oba rwnania (2.6) s bardzo uyteczne. Przykadowo rwnanie (2.6a) suy do wy-
znaczania napicia powierzchniowego cia, podczas gdy rwnanie (2.6b) do wyprowa-
dzenia tzw. rwnania Gibbsa, uytecznego do opisu adsorpcji.
Podobne zalenoci mona zapisa dla innych funkcji termodynamicznych, w tym
entalpii H, energii swobodnej F oraz entalpii swobodnej G, wiedzc, e [167]:
dU

= TdS

pdV (2.7)
dH = TdS + Vdp (2.8)
dF = dU TdS SdT = SdT pdV (2.9)
dG = dH TdS SdT = SdT + Vdp (2.10)
czyli:
dU
s
= TdS
s
pdV
s
+ dA +
i
s
dn
i
s
(2.11)
dH
s
= TdS
s
+ Vdp
s
+ dA +
i
s
dn
i
s
(2.12)
dF
s
= S
s
dT pdV
s
+ dA +
i
s
dn
i
s
(2.13)
11
dG
s
= S
s
dT + V
s
dp + dA +
i
s
dn
i
s
(2.14)
Jeeli zmienn niezalen jest tylko wymiar powierzchni A, a proces rwnowagowy
przebiega w staej temperaturze, pod staym cinieniem i dla staej iloci materii, to rw-
nanie (2.14) redukuje si do
dG
s
(T,p)
= dA
(T,p)
(2.15)
Jeeli zmienn niezalen jest tylko wymiar powierzchni A, a proces rwnowagowy
przebiega w staej temperaturze i staej objtoci oraz iloci materii, to
dF
s
(T,V)
= dA
(T,V)
(2.16)
W tych samych warunkach wyraenia na zmian energii wewntrznej dU oraz ental-
pii dH pozostaj skomplikowane, gdy:
dU
s
(T,V)
= TdS
s
+ dA (2.17)
dH
s
(T,p)
= TdS
s
+ dA (2.18)
Do opisu waciwoci powierzchniowych stosuje si entalpi swobodn G (wstaej
temperaturze i pod staym cinieniem) lub energi swobodn F (w staej temperaturze
iobjtoci), zatem (rwnania 2.13 i 2.16) napicie midzyfazowe mona zdefiniowa
jako:
) , ( ) , (
oraz
p T
s
V T
s
dA
dG
dA
dF
=
(2.19)
Przyjmuje si, e procesy powierzchniowe mog zachodzi w staej objtoci i pod
staym cinieniem, zatem zachodzi rwno:
dA
dG
dA
dF
s s
= =
(2.20)
Napicie midzyfazowe nazywane jest take swobodn energi midzyfazow lub
czsto w skrcie energi midzyfazow, zwaszcza dla cia staych. Gdy jedn z faz jest
powietrze lub rozpatrywana faza graniczy z prni, wwczas zamiast okrelenia mi-
dzyfazowy stosuje si termin powierzchniowy. W ostatnim swym obszernym opra-
cowaniu Lyklema [100] zaleca, aby okrelenie napicie midzyfazowe (powierzchnio-
we) byo stosowane zarwno dla cieczy, jak i cia staych. Czasami zamiast stosuje
si symbol F
A
S
i nazywa si nadmiarow energi swobodn powierzchni. W tej pracy
dla cia staych stosuje si termin swobodna energia powierzchniowa , a dla cieczy
napicie powierzchniowe.
2. Zjawiska zachodzce na granicach fazowych elementw pary trcej
2.1. Wyznaczanie swobodnej energii powierzchniowej
na podstawie napicia powierzchniowego
stopionego ciaa staego
Wyznaczanie wartoci swobodnej energii powierzchniowej dla cia staych jest zaga-
dnieniem trudnym. Wedug wielu badaczy moliwe jest obliczenie wartoci swobodnej
energii powierzchniowej na podstawie pomiarw napicia powierzchniowego stopionych
cia staych [100]. Zagadnienia te s szczeglnie rozwinite w metalurgii, gdzie warto
napicia powierzchniowego stopionych metali ma due znaczenie [8]. Napicie powierzch-
niowe stopionych metali w temperaturze topnienia jest znacznie wiksze ni dla cieczy
organicznych oraz wody i mieci si w granicach od 360 mN/m dla antymonu do 2500
mN/m dla wolframu [153]. Przykadowo w temperaturze topnienia dla elaza jest ono
rwne 1872 mN/m, a dla tytanu ma warto 1941 mN/m. Allen [4] zestawi wartoci
napicia powierzchniowego metali w temperaturze topnienia. Zauway, e istnieje wy-
rana liniowa zaleno midzy temperatur topnienia a napiciem powierzchniowym
rnych metali. Metale odznaczajce si wysz temperatur topnienia charakteryzuj
si rwnie wyszym napiciem powierzchniowym w tej temperaturze.
Zaleno napicia powierzchniowego w funkcji temperatury, poczwszy od tempe-
ratury topnienia do osignicia temperatury krytycznej (parowania), zostay zmierzone
dla wielu metali i w kadym przypadku otrzymano zaleno liniow [4, 95]. W zwiz-
ku z tym wprowadzono tzw. wspczynnik temperaturowy d /dT, ktrego warto jest
w przypadku metali zawsze ujemna [1]. Zaleno napicia powierzchniowego w funk-
cji temperatury ujmuje rwnanie GibbsaHelmholtza w postaci:
) (
m m S
T T
dt
d
+ =

(2.21)
gdzie:
S
napicie powierzchniowe ciekego metalu w temperaturze T,
m
napicie
powierzchniowe ciekego metalu w temperaturze topnienia T
m
,

T
m
temperatura
topnienia metalu.
Przyjmujemy, e rwnanie (2.21) zgodnie z rozwaaniami Lyklemy [100] obowi-
zuje take poniej temperatury topnienia. Obliczona wedug zalenoci (2.21) swobod-
na energia powierzchniowa elaza w temperaturze 293 K, dla znanego wspczynnika
temperaturowego elaza rwnego 0,49 mN/(mK), temperatury topnienia rwnej 1823K
i napicia powierzchniowego w tej temperaturze rwnego 1872 mN/m, ma warto
Fe
=2621 mN/m.
Na napicie powierzchniowe elaza i innych metali w temperaturze topnienia maj
wpyw dodatki stopowe. Dodatek wgla w iloci 5% powoduje jedynie 5% zmniejsze-
nie napicia powierzchniowego. Wpyw metalicznych dodatkw stopowych jest wedug
Benesha i in. [8] pomijalnie may. Bardzo znaczcy wpyw na napicie powierzchnio-
we nie tylko elaza, ale rwnie innych metali, ma dodatek pierwiastkw niemetalicz-
13
nych, szczeglnie tlenu, azotu i siarki. Przykadowo, dodatek 0,05% azotu do elaza we-
dug Kozakevitcha i in. [93] powoduje w temperaturze topnienia zmniejszenie napicia
powierzchniowego o 20%.
na podstawie moduu Younga i innych parametrw
Good [37] zaproponowa zwizek midzy swobodn energi powierzchniow a mo-
duem Younga. Zakada on, e modu Younga E jest nastpstwem siy oddziaywa mi-
dzyczsteczkowych F
r
=
dr
dF
r E
r
0 (2.22)
gdzie: E modu Younga, r
0
odlego midzy rodkami czsteczek pozostajcych
wrwnowadze si przycigania i odpychania, F
r
sia oddziaywa midzycz-
steczkowych na odlegoci r.
Wyraenie (2.22) jest prawdziwe w przypadku odlegoci pomidzy czsteczkami r
rwnej r
0
oraz w staej temperaturze. Wedug rozwaa przeprowadzonych przez Gooda
[37], na podstawie rwnania Lennarda-Jonesa [97] opisujcego energi ukadu czste-
czek w funkcji odlegoci midzy nimi, zaproponowano wyraenie wice swobodn
energi powierzchniow z moduem Younga w postaci [37]:
32
32
0
0
Er
r
E
S
S
= =
(2.23)
gdzie: wartoci moduu Younga E i odlegoci r
0
wstawiane s odpowiednio w pasca-
lach (Pa) i metrach (m), a obliczona warto swobodnej energii powierzchnio-
wej
S
ciaa staego jest w dulach na metr kwadratowy (J/m
2
) lub niutonach na
metr (N/m).
Na podstawie wyraenia (2.23) mona oszacowa swobodn energi powierzchniow
dla znanego moduu Younga ciaa staego oraz odlegoci midzyczsteczkowej, przy
ktrej zachodzi rwnowaga oddziaywa midzyczsteczkowych. W obliczeniach uwzgl-
dniana jest waciwo materiaowa bdca wynikiem oddziaywa czsteczkowych,
zatem za pomoc wyraenia (2.23) moliwe jest wyznaczenie cakowitej swobodnej
energii powierzchniowej. Niezbdna jest przy tym znajomo rodzaju i liczby wiza
wystpujcych w danym ciele staym. Okrelenie odlegoci r
0
moe nastpi jako wy-
nik obliczenia redniej arytmetycznej odlegoci midzy poszczeglnymi wizaniami po-
mnoonej przez odpowiednie objtociowe wspczynniki wagi okrelajce ich udzia
w budowie powierzchni ciaa staego. Przykadowo, obliczona warto swobodnej energii
powierzchniowej dla elaza (E = 2,010
5
MPa [127], r
0
= 0,285 nm [39]) jest rwna:
2.2. Wyznaczanie swobodnej energii powierzchniowej na podstawie moduu Younga...
Rys. 2.1. Zaleno twardoci HV od moduu sprystoci objtociowej K
wybranych materiaw twardych
Fig. 2.1. Relationship between hardness HV and K for hard materials
y = 10,236x
R
2
= 0,5388
0
1000
2000
3000
4000
5000
6000
7000
8000
0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 500
Modu sprystoci objtociowej K, GPa
t
w
a
r
d
o
,

H
V
Fe
= 1781 mN/m, dla tytanu (E = 2,010
5
MPa [127], r
0
= 0,38 nm [39]) ma warto:
Ti
= 2375 mN/m.
Obliczenia wartoci swobodnej energii powierzchniowej na podstawie moduu Younga
s prowadzone dla materiau pozbawionego defektw sieci krystalicznej. W zwizku
ztym jest moliwe znaczne zawyenie wartoci tej energii.
Z przedstawionych rozwaa wynika, e swobodna energia powierzchniowa jest
wynikiem oddziaywa charakterystycznych dla budowy czsteczkowej danej fazy. Jedn
z cech materiaw jest twardo i podobnie jak swobodna energia powierzchniowa jest
ona rwnie wynikiem budowy danego materiau. Twardo materiau jest oporem prze-
ciw wymuszaniu deformacji sprystych i plastycznych. Dlatego jest ona zwizana
zmoduem sprystoci objtociowej K, ktry jest wielkoci mierzaln i, w przeci-
wiestwie do twardoci [187], dobrze zdefiniowan.
Na rysunku 2.1 autor przedstawi graficzn zaleno twardoci wybranych materia-
w w funkcji ich moduu sprystoci objtociowej K.
Aproksymujc zaleno przedstawion na rys. 2.1 za pomoc funkcji liniowej, otrzy-
mano wyraenie:
K K a HV 236 , 10 (2.24)
M
15
gdzie: HV twardo mierzona metod Vickersa, wielko bezwymiarowa, K modu
sprystoci objtociowej idealnego krysztau, w GPa, a staa rwna 10,236,
w 1/GPa.
Wedug Witka [187], warto moduu sprystoci objtociowej jest zgodna z teo-
ri Marvina Cohena z Uniwersytetu w Berkeley, zaproponowan w 1985 r. i rozwinit
w 1987 r. Na podstawie tej teorii mona obliczy, przy bdzie nie przekraczajcym 2%,
modu sprystoci objtociowej za pomoc rwnania:
5 , 3
0
1761

= r K (2.25)
gdzie: K modu sprystoci objtociowej idealnego krysztau, w GPa, r
0
odlego
rwnowagowa midzy atomami lub jonami, czyli dugo wizania chemiczne-
go w sieci krystalicznej krysztau, .
Zgodnie z teori Cohena modu sprystoci objtociowej ciaa staego mona obli-
czy na podstawie dugoci wizania chemicznego. Modu sprystoci objtociowej
K jest zwizany z moduem Younga E zalenoci opisan wzorem [187]:
( ) 2 1 3
=
E
K
(2.26)
gdzie: K modu sprystoci objtociowej, w Pa, E modu Younga, w Pa, v ua-
mek Poissona, od 0 do 0,5.
Modu Younga jest zwizany przez zalenoci zdefiniowane przez Gooda [37] (opi-
sane wzorem (2.23)) ze swobodn energi powierzchniow. W zwizku z tym istnieje
wprost proporcjonalna zaleno cakowitej swobodnej energii powierzchniowej z twar-
doci przez modu sprystoci objtociowej i uamek Poissona v w postaci:
32
2 1
3
32
0
0

= = Kr
Er
S
(2.27)
gdzie znaczenie oraz jednostki wszystkich zmiennych s zgodne z oznaczeniami w rw-
naniach (2.23) oraz (2.26).
Korzystajc z rwna (2.24), (2.25) oraz (2.27), uzyskano po przeksztaceniach wy-
raenie ujmujce zaleno swobodnej energii powierzchniowej
S
od twardoci HV,
odlegoci czsteczkowej r
0
oraz uamka Poissona v postaci:
32
2 1
307
0

r HV
S
(2.28)
gdzie:
S
swobodna energia powierzchniowa w mN/m, HV twardo mierzona me-
tod Vickersa; wielko bezwymiarowa, r
0
rednia odlego midzyczstecz-
kowa, w nm, v uamek Poissona o wartoci od 0 do 0,5.
2.2. Wyznaczanie swobodnej energii powierzchniowej na podstawie moduu Younga...
Rwnania (2.27) i (2.28) sformuowano dla krysztau idealnego, pozbawionego de-
fektw sieci krystalicznej. W rzeczywistoci jego zastosowanie jest ograniczone, gdy
otrzymane wartoci swobodnej energii powierzchniowej bd zawyone, podobnie jak
w przypadku rwnania (2.23).
Przykadowa, oszacowana wedug wzoru (2.28), swobodna energia powierzchniowa
dla diamentu jest rwna 6104,5 mN/m. Podobnie policzona swobodna energia powierzch-
niowa dla azotku tytanu jest rwna 2067 mN/m.
na podstawie jej skadowych
Fowkes [30] zaproponowa podzia swobodnej energii powierzchniowej na nastpu-
jce skadowe:
o h m d
+ + + =
(2.29)
gdzie:
d
skadowa dyspersyjna,
m
skadowa wiza metalicznych,
h
skadowa
wiza wodorowych,
o

inne skadowe, na przykad jonowe, wiza kowalen-
cyjnych
Skadowa dyspersyjna
d
we wzorze (2.29) pochodzi od oddziaywa zwanych sia-
mi Londona [98], ktre powstaj w wyniku tworzenia si chwilowych dipoli elementar-
nych wskutek ruchw elektronw wok jdra. Cech charakterystyczn tych oddziay-
wa jest ich uniwersalno. Wystpuj one zarwno midzy takimi samymi, jak i r-
nymi rodzajami atomw lub czsteczek. Kady atom lub czsteczka oddziauje jedno-
czenie z wieloma innymi atomami lub czsteczkami. Jedynym ograniczeniem jest zbli-
enie si do siebie atomw lub czsteczek na odlegoci mniejsze od okoo 1 nm. Ener-
gia tych oddziaywa jest stosunkowo niewielka ( 10 kJ/mol), lecz ich powszechno
nabiera szczeglnego znaczenia w zjawiskach zwilania i adhezji. Bardzo wan cech
oddziaywa dyspersyjnych jest ich saba zaleno od temperatury.
Kolejna wyrniona we wzorze (2.29) przez Fowkesa skadowa swobodnej energii
powierzchniowej pochodzi od oddziaywa metalicznych
m
. W zasadzie obecna jest
tylko dla cia, w ktrych wystpuj wizania typu metalicznego. Wizania metaliczne
s zwizane z elektronami swobodnymi krcymi w ciele staym. Ich oddziaywanie
jest niezwykle silne w obrbie ciaa staego (metalu lub ciaa wykazujcego wizania
metaliczne), jednake ogranicza si do objtoci tego ciaa, nie powodujc lub w znacz-
nym stopniu ograniczajc swj wpyw na oddziaywania midzyfazowe.
Kolejna skadowa
h
we wzorze (2.29) opisuje oddziaywania pochodzce od wi-
zania wodorowego [126]. Wizanie takie wystpuje przede wszystkim w ciaach sta-
ych icieczach. Energia wiza wodorowych zawiera si w granicach 1550 kJ/mol.
Jest ona wiksza od energii oddziaywa van der Waalsa. W wyniku utworzenia wiza
wodorowych powstaj trwae poczenia, ktre mona traktowa jako zwizki chemiczne.
17
Skadowa
o
wystpujca we wzorze (2.29) jest zwizana z oddziaywaniami polar-
nymi oraz natury chemicznej, takimi jak wizania kowalencyjne (atomowe) i spolary-
zowane. Energia tych wiza jest bardzo dua. W przypadku wizania kowalencyjne-
go, powstajcego przez naoenie si orbitali atomowych o przeciwnej orientacji spi-
nw, wynosi od 400 do 600 kJ/mol. Podobnie energia wiza spolaryzowanych, typu
anionkation, osiga wartoci 200400 kJ/mol [198].
W ujciu uproszczonym swobodna energia powierzchniowa skada si z czci dys-
persyjnej i reszty zwanej polarn. Na przykad swobodna energia powierzchniowa wody
wynosi 72,8 mN/m i skada si z czci dyspersyjnej
d
= 21,8 mN/m oraz czci polar-
nej
p
= 51 mN/m. Woda nie ma skadowej metalicznej czy kowalencyjnej.
2.3.1. Wyznaczanie wartoci skadowej dyspersyjnej swobodnej
energii powierzchniowej na podstawie staej Hamakera
Na podstawie przedstawionych rozwaa stwierdzono, e w oddziaywaniach mi-
dzyfazowych zasadnicze znaczenie maj oddziaywania dyspersyjne, a co za tym idzie
skadowa dyspersyjna swobodnej energii powierzchniowej, na co rwnie zwraca uwa-
g Drzymaa [24]. Jedn z moliwoci obliczenia wartoci
d
jest jej wyznaczenie na
podstawie staej Hamakera. Staa ta jest wynikiem obliczenia energii bdcej nastp-
stwem oddziaywa dyspersyjnych. Podstawowa zaleno, zaprezentowana przez Fow-
kesa [30], midzy
d
a sta Hamakera ma posta
2
11
24 r
A
d
=
(2.30)
gdzie:
d
cz dyspersyjna swobodnej energii powierzchniowej, A
11
staa Hama-
kera dla dwch kawakw tego samego ciaa oddziaujcych ze sob w prni,
r odlego midzyczsteczkowa pomidzy oddziaujcymi czsteczkami ciaa
staego,
Na podstawie wykonanej przez Israelachviliego [67] analizy odlegoci midzyato-
mowych r w pobliu powierzchni ciaa staego midzy atomami fazy staej i ciekej mona
stwierdzi, e odlego ta jest relatywnie staa i ma warto r = 0,165 nm. W zwizku
ztym rwnanie (2.30) sprowadza si do postaci
20527 , 0
10
13
11

=
A
d
S
(2.31)
gdzie:
S
d
cz dyspersyjna swobodnej energii powierzchniowej ciaa staego, w mJ/m
2
,
staa Hamakera A
11
,

w mJ; wartoci
S
d
mona znale w [25].
Wedug Drzymay [24] skadow dyspersyjn swobodnej energii powierzchniowej
mona oszacowa wedug liczby atomowej pierwiastkw tworzcych dan substancj
(rys. 2.2). Na podstawie wykresu mona oszacowa skadow dyspersyjn swobodnej
2.3. Wyznaczanie swobodnej energii powierzchniowej na podstawie jej skadowych
gsto
energii powierzchniowej, gdy znana jest rednia liczba atomowa ciaa staego oraz jego
gsto. rednia liczba atomowa jest liczona jako rednia arytmetyczna skadnikw ciaa
staego pomnoonych przez stechiometryczne wskaniki wagi. Z przedstawionego wy-
kresu wynika, e warto skadowej dyspersyjnej swobodnej energii powierzchniowej
zwiksza si wraz ze wzrostem redniej liczby atomowej i gstoci.
2.3.2. Wyznaczanie skadowych swobodnej
energii powierzchniowej na podstawie kta zwilania
Zwilanie polega na cakowitym lub czciowym rozpywaniu si kropel cieczy na
powierzchni ciaa staego lub innych cieczy. Zjawisko zwilania ciaa staego przez ciecz
w obecnoci jej pary opisuje rwnanie Younga [72] (rys. 2.3) postaci:
Y LV SL SV
cos + = (2.32)
gdzie:
SV
swobodna energia powierzchniowa ciaa staego w rwnowadze z par na-
sycon cieczy,
SL
swobodna energia midzyfazowa ciaa staego i cieczy,
LV
swobodna energia powierzchniowa cieczy w rwnowadze z par nasycon cie-

czy,
Y
kt, jaki tworzy styczna do powierzchni kropli pomiarowej osadzonej
na powierzchni ciaa staego, w punkcie styku trzech faz.
Rwnanie Younga opisuje stan ukadu idealnego, w ktrym chropowato powierzchni
ciaa staego jest praktycznie zbliona do zerowej oraz brak na niej jakichkolwiek za-
Rys. 2.2. Zaleno
S
d
swobodnej energii powierzchniowej od redniej liczby atomowej i gstoci [24]
Fig. 2.2. Relationship between
S
d
of surface free energy and average atomic number and density
19
nieczyszcze. Mimo trudnoci z rwnania tego korzysta si do obliczania wartoci swo-
bodnej energii powierzchniowej cia staych, a zwaszcza ich skadowej dyspersyjnej
ipolarnej. Aby tego dokona, stosuje si pomiary z wykorzystaniem cieczy wzorcowych,
o znanym napiciu powierzchniowym (swobodnej energii powierzchniowej), oraz ska-
dnikw je tworzcych. Powszechnie przyjmuje si zaoenia upraszczajce wstawiajc
w wyraeniu (2.32) w miejsce swobodnej energii powierzchniowej ciaa staego w rw-
nowadze z par nasycon cieczy
SV
, swobodn energi powierzchniow ciaa staego
w prni
S
. W miejsce swobodnej energii powierzchniowej cieczy w rwnowadze z jej
par nasycona
LV
wstawia si ponadto swobodn energi powierzchniow tej cieczy
L
. Pomijana jest zatem adsorpcja na powierzchni ciaa staego, ktrej wpyw na war-
to swobodnej energii powierzchniowej moe by znaczcy. Po uwzgldnieniu omwio-
nych uproszcze wyraenie (2.32) mona przedstawi w postaci [198]
cos
L SL S
+ = (2.33)
gdzie:
S
swobodna energia powierzchniowa ciaa staego w prni,
SL
midzyfa-
zowa swobodna energia powierzchniowa ciaa staego i cieczy,
L
swobodna
energia powierzchniowa cieczy pomiarowej,

kt, jaki tworzy styczna do po-
wierzchni kropli pomiarowej osadzonej na powierzchni rzeczywistego ciaa sta-
ego w punkcie styku trzech faz, zwany rwnowagowym ktem Younga (rys. 2.3).
Rwnanie (2.33) w powizaniu z rwnaniem (2.34), zwanym rwnaniem Dupre, sto-
suje si do pomiaru wartoci kta zwilania za pomoc cieczy wzorcowych oraz do obli-
czania na tej podstawie skadowych swobodnej energii powierzchniowej cia staych.
Rwnanie Dupre ma posta
SL L S a
W + = (2.34)
gdzie: W
a
praca adhezji niezbdna do utworzenia jednostkowych powierzchni cieczy
i ciaa staego, w wyniku ich rozdziau; pozostae oznaczenia, jak w rwnaniu
(2.33).
Praca adhezji jest cile zwizania z pojciem zwilalnoci i swobodn energi mi-
dzyfazow. Warunkiem rozpywania si kropli s okrelone warunki energetyczne gra-
Rys. 2.3. Graficzna interpretacja rwnania Younga [198]; 1 kropla pomiarowa, 2 ciao stae
Fig. 2.3. Graphical interpretation of the Young equation [198]; 1 liquid drop, 2 solid body
nic midzyfazowych ukadu ciao staecieczgaz. Istotny jest tu stosunek pracy kohezji
do pracy adhezji. Praca kohezji W
k
jest rozumiana jako ilo energii niezbdna do
rozerwania, np. supa tej samej fazy o jednostkowej powierzchni (W
k
= 2
L
) [8].
Jeeli przyciganie midzy czsteczkami stykajcych si powierzchni cia jest wik-
sze ni dziaanie si kohezji, to obie fazy d do moliwie duej powierzchni styku.
Kt styku jest ostry, a w skrajnym przypadku rwny zeru. Wwczas ciecz rozlewa
si po powierzchni ciaa staego, czyli zwila cakowicie powierzchni styku. Kt styku
= 0
o
oznacza pen zwilalno, a > 0
o
oznacza ograniczon zwilalno.
Prac kohezji mona stosunkowo atwo okreli, gdy jest ona rwna podwjnej war-
toci swobodnej energii powierzchniowej cieczy na granicy midzyfazowej. W przy-
padku oleju smarujcego mona j wyznaczy na podstawie pomiaru napicia powierzch-
niowego oleju smarujcego. Dla wikszoci cieczy apolarnych (nie majcych skado-
wej polarnej) o charakterze wglowodorowym (oleje smarujce) jest rwna od 24 do
25 mJ/m
2
[1, 25].
Jest wiele metod pomiarowych wyznaczania skadowych swobodnej energii powierz-
chniowej opartych na zjawiskach zwilania ciaa staego. Korzysta si w nich z dwch
lub trzech cieczy wzorcowych o znanych wartociach skadowych swobodnej energii
powierzchniowej. Istota tych metod polega na tym, e przyjmuje si, i swobodna ener-
gia powierzchniowa ma tylko dwie skadowe, tj. dyspersyjn i polarn [73]. Na polarn
skadaj si oddziaywania Keesoma (dipole trwae) i Debyea (dipole indukcyjne) typu
dipoldipol indukowany oraz oddziaywania konfirmacyjne i multipolowe, a take wi-
zania wodorowe
p
S
d
S S
p
L
d
L L
+ = + = oraz (2.35)
gdzie:
L
swobodna energia powierzchniowa jako suma oddziaywa dyspersyjnych
ipolarnych dla cieczy,
S
swobodna energia powierzchniowa jako suma od-
dziaywa dyspersyjnych i polarnych dla ciaa staego,
L
d
cz dyspersyjna
swobodnej energii powierzchniowej cieczy,
L
p
cz polarna swobodnej ener-
gii powierzchniowej cieczy,
S
d
cz dyspersyjna swobodnej energii powierzch-
niowej ciaa staego,
S
p
cz polarna swobodnej energii powierzchniowej ciaa
staego,
W modelu zaproponowanym przez OwensaWendta, ktry stanowi rozwinicie mo-
delu Fowkesa [30] o czon polarny, autorzy przyjmuj, e swobodna energia midzyfa-
zowa
SL
jest funkcj rednich geometrycznych z oddziaywa polarnych i dyspersyj-
nych
2 1 2 1
) ( 2 ) ( 2
p
L
p
S
d
L
d
S L S SL
+ = (2.36)
oraz praca adhezji W
a
jest wyraona wzorem:
] ) ( ) [( 2 ) cos 1 (
2 1 2 1 p
S
p
L
d
S
d
L L a
W + = + = (2.37)
21
Z kolei w modelu Wu przyjmuje si, e swobodna energia midzyfazowa
SL
jest
zalena od redniej harmonicznej z oddziaywa dyspersyjnych i polarnych
+
+ =
p
L
p
S
p
L
p
S
d
S
d
S
d
L
d
S
L S SL

4 4
(2.38)
oraz praca adhezji W
a
w modelu Wu jest rwna:
( )
p
L
p
S
p
L
p
S
d
L
d
S
d
L
d
S
L a
W

+
+
+
= + = 4 4 cos 1
(2.39)
Metody OwensaWendta oraz Wu opieraj si na pomiarach z dwch cieczy wzorco-
wych. Zastosowanie w tych metodach trzeciej cieczy znacznie poprawia ich dokadno
identyfikacji oddziaywa dyspersyjnych i polarnych.
Obecnie metody OwensaWendt oraz Wu zastpuje si metod kwasow-zasadow
van OssaGooda z trzema cieczami wzorcowymi. Opiera si ona na teorii kwasw i za-
sad Lewisa [38] oraz idei skadowych Fowkesa [31] i zapisuje si j rwnaniem
AB
S
LW
S S
+ =
(2.40)
gdzie:
S
LW
skadowa Lifshitzavan der Waalsa swobodnej energii powierzchniowej
zwizana z oddziaywaniami dalekiego zasigu,
S
AB
skadowa swobodnej energii
powierzchniowej wywoana oddziaywaniami kwasowo-zasadowymi.
Po uwzgldnieniu, e dla substancji bipolarnych (wykazujcych waciwoci zarw-
no zasad jak i kwasw Lewisa)
5 , 0
) ( 2
+
=
i i
AB
i

oraz e dla substancji apolarnych (nie-
wykazujcych waciwoci ani kwasw ani zasad Lewisa)
0 =
AB
i
mona zaleno-
ci opisujce skadowe kwasowe i zasadowe dla i cieczy (przykadowo i = 3) opisa
ukadem trzech rwna o nastpujcej postaci:
2
cos 1
) ( ) ( ) (
5 , 0 5 , 0 5 , 0 i
Li Li S Li S
LW
Li
LW
S

+
= + +
+ +
(2.41)
Rozwizanie tego ukadu rwna jest moliwe przy znajomoci skadnikw
Li
LW
,
+
Li Li
,
dla trzech cieczy pomiarowych. Otrzymuje si wartoci trzech skadnikw swo-
bodnej energii powierzchniowej bdce efektem oddziaywa dalekiego zasigu, ana-
logicznych lub uzupeniajcych oddziaywania dyspersyjne. W metodzie pomiarowej
kwasowo-zasadowej warto skadowej
S
LW
jest czsto bdnie utosamiana przez ba-
daczy z wartoci skadowej dyspersyjnej
S
d
. Wedug Gooda [37] zawiera ona oddzia-
ywania nie tylko pochodzce od si Londona, lecz rwnie cz oddziaywa wodoro-
wych. Metoda ta jest obecnie w fazie rozwoju i wymaga dalszych prac teoretyczno-do-
wiadczalnych [198].
Podsumowanie
Na podstawie rozwaania o fizycznych aspektach zjawisk zachodzcych na powierzch-
niach mona stwierdzi, e swobodna energia powierzchniowa jest wspzalena od
moduu Younga, moduu K, czy te twardoci substancji. Warto swobodnej energii
powierzchniowej mona oszacowa na podstawie przytoczonego poprzednio rwnania
(2.28)
32
2 1
307
0

r HV
S
Skadowa dyspersyjna
S
d
lub
S
LW
swobodnej energii powierzchniowej, zwaszcza
gdy jako substancj zwilajc stosuje si ciecz apolarn (oleje smarujce), jest miar
zwilalnoci; rwnania (2.37), (2.39) oraz (2.41). Po wyrugowaniu z tych rwna ska-
dowych polarnych otrzymuje si zalenoci, na podstawie ktrych widoczna jest zale-
no miary zwilalnoci, czyli kta zwilania od wartoci skadowej dyspersyjnej
S
d
lub skadowej
S
LW
ciaa staego. W przypadku cieczy apolarnej, na podstawie metody
OwensaWendta, mona stosowa rwnanie:
2 1
)] [( 2 ) cos 1 (
d
S
d
L L
= +
(2.42a)
czyli:
1
2
] ) [( cos
2 1
=
L
d
S
d
L

(2.42b)
Podobnie na podstawie metody Wu dla cieczy apolarnej otrzymuje si rwnanie:
( )
d
L
d
S
d
L
d
S
L

+
= + 4 cos 1
(2.43a)
czyli:
1
4
cos
+
=
L
d
L
d
S
d
L
d
S
(2.43b)
Na podstawie za najnowszej metody van OssaGooda, pomijajc oddziaywania kwa-
sowe i zasadowe (analogiczne do oddziaywa polarnych), otrzymuje si rwnanie
2
cos 1
) (
5 , 0

+
=
L
LW
L
LW
S
(2.44a)
czyli:
1
2
) ( cos
5 , 0
=
L
LW
L
LW
S

(2.44b)
Wielkoci podane w rwnaniach (2.42)(2.44) mog by wskanikami doboru ma-
teriaw na elementy par trcych w celu zapewnienia duej odpornoci na ich zuycie
oraz, przy zapewnieniu odpowiedniej zwilalnoci olejami smarujcymi, mae straty na
tarcie.
3. Siy i naciski lokalne w strefie styku elementw zespou
tokpiercieniecylinder w ruchu posuwisto-zwrotnym
W poprzednim rozdziale skupiono uwag na zjawiskach zachodzcych na granicach
fazowych, abstrahujc od rodzaju ruchu wykonywanego przez par trc i penione przez
ni funkcje. W tym rozdziale omwiono uwarunkowania panujce w ruchu posuwisto-
-zwrotnym elementw pary trcej z funkcj uszczelniajc. Zdaniem autora uwzgldnienie
wartoci swobodnej energii powierzchniowej, jako jednego z kryteriw doboru elementw
takich par trcych ma szczeglne uzasadnienie, przede wszystkim z uwagi na posuwi-
sto-zwrotny charakter ruchu. Podczas chwilowego zatrzymania ruchu w pooeniach
zwrotnych zwilanie olejem smarujcym lub jego ograniczenie nabiera szczeglnego
znaczenia.
Jedn z najbardziej rozpowszechnionych na wiecie par trcych wykonujcych ruch
posuwisto-zwrotny jest para piercie uszczelniajcytuleja cylindrowa zespou: tok
piercieniecylinder (TPC) silnika spalinowego. Zesp TPC silnika spalinowego jest
rozwizaniem generujcym znaczne opory ruchu. Rni badacze oceniaj udzia strat
tarcia, przypadajcych na wze piercienie tokowetuleja cylindrowa, na 1960% ogu
strat tarcia w silniku spalinowym. Zagadnieniami strat tarcia zajmowali si midzy in-
nymi: Akallin i in. [2], Halsband [40], Krzymie [95], Szkurat [169], Tandara [171]
oraz Tateishi [172]. Mimo znacznej rozpitoci w oszacowaniach mona oceni, e okoo
25% strat mechanicznych wywouje zjawisko tarcia piercieni tokowych o gad tulei
cylindrowej. Wie si to z charakterem ruchu posuwisto-zwrotnego toka w tulei cy-
lindrowej. Zmienna prdko, a zwaszcza jego nawrotny charakter, z chwilowym za-
trzymaniem w pooeniach zwrotnych, nie sprzyjaj powstawaniu filmu olejowego na
caej dugoci ruchu toka w tulei. Podstawowym czynnikiem decydujcym o powsta-
niu, na przewaajcej czci suwu, filmu olejowego jest efekt klina smarnego osigany
przez odpowiedni ksztat piercienia, co powoduje ustalenie powierzchni bocznej pier-
cienia oraz, oczywicie, ruch piercienia po tulei.
W pooeniach zwrotnych toka zblianiu si piercienia do tulei przeciwdziaa zja-
wisko wyciskania oleju z przestrzeni midzy powierzchni robocz piercienia, a po-
wierzchni tulei (efekt wyciskania). Zachodzi ono w rezultacie oddziaywania spry-
stoci wasnej piercienia [146]. Podstawowym mechanizmem warunkujcym uszczel-
nienie piercienia w tulei jest zjawisko jego dociskania do powierzchni tulei oraz dol-
24 3. Siy i naciski lokalne w strefie styku elementw zespou tokpiercieniecylinder w ruchu...
Rys. 3.1. Schemat rozkadu naciskw i si dziaajcych na pierwszy piercie tokowy uszczelniajcy
w tulei cylindrowej podczas ruchu toka w kierunku zwrotu zewntrznego (ZZ) [118]:
p
b
cinienie za piercieniem, p rozkad cinienia na powierzchni czoowej piercienia,
p
1
warto cinienia nad piercieniem, p
2
warto cinienia pod piercieniem
Fig. 3.1. The diagram of pressure distribution, acting on the first sealing piston ring in a cylinder sleeve
during piston motion in the direction of outer dead center [118]: p
b
pressure behind the ring,
p pressure distribution on the butting face of ring, p
1
pressure over the ring,
p
2
pressure under the ring
nej powierzchni rowka toka, wywoane cinieniem pochodzcym od gazw spalino-
wych powstaych podczas spalania mieszanki paliwowo-powietrznej w komorze spala-
nia silnika spalinowego (rys. 3.1). Cinienie to nie ma wartoci staej wzdu przekroju
piercienia tokowego. Jego warto maleje wzdu wysokoci piercienia i wynosi
wzalenoci od rodzaju silnika maksymalnie 21 MPa [88]. Zmniejszanie si cinienia
jest uwarunkowane geometri powierzchni bocznej oraz pocztkow jego wartoci. Ci-
nienie powyej i poniej piercienia ma rwnie wpyw na cinienie w filmie olejo-
wym na powierzchni bocznej piercienia na styku z tulej cylindrow [62].
Piercienie tokowe wykonuj w tulei cylindrowej skomplikowane ruchy wywoane
wahaniami toka w cylindrze, wynikajcymi z niezbdnego luzu midzy elementami
ukadu TPC i ukadu korbowego. Ruchy te to przemieszczenia piercienia poosiowe
ipromieniowe w rowku toka, obrt w rowku piercieniowym wzgldem osi tulei oraz
odksztacenia powodujce pochylenia piercienia wzgldem gadzi tulei cylindrowej.
Wywouj one chwilow zmian profilu piercienia wzgldem gadzi cylindra i wpy-
waj w istotny sposb na parametry filmu olejowego w szczelinie midzy piercieniem,
a gadzi tulei cylindrowej [59]. Dodatkowo wpyw na chwilowe pooenia piercienia
maj rwnie odksztacenia cylindra.
25
Badania ruchw piercienia i modelowanie ukadu si wystpujcych w zespole TPC
opisano w wielu publikacjach, midzy innymi w pracach Drogoscha i in. [22], Meiera
[104], Hempela [49], Jakobsa [68]. Potwierdzone licznymi pomiarami wyniki rozwa-
a teoretycznych opublikowa Tschke w pracach [180, 181]. Ruchy piercienia zosta-
y opisane rwnie przez Kornprobsta i in. [90]. Konrnprobst i in. przedstawili program
opisujcy ruchy piercieni tokowych w cylindrze (poparte wynikami pomiarw) umo-
liwiajcy obliczenie wielu innych parametrw, m.in.: przedmuchw gazw spalinowych
z komory spalania do skrzyni korbowej, si i momentw dziaajcych na piercie to-
kowy uszczelniajcy, oporw ruchu oraz przebiegu prdkoci wzgldnej piercienia i
toka. Prace nad opisem ruchu piercieni opublikowa rwnie Dursunkaya iin. [27] oraz
Heywood i in. [50]. Z przytoczonych publikacji wynika, e uszczelnienie jest najlepsze
wtedy, gdy podczas caego cyklu pracy piercie jest docinity do dolnej powierzchni
rowka piercieniowego w toku oraz cay czas ma styk z gadzi cylindra. Wszystkie
inne pooenia piercienia w rowku toka wpywaj negatywnie na uszczelnienie prze-
strzeni roboczej, powodujc przedmuchy spalin do skrzyni korbowej.
Gdy suma si dziaajcych wzdu osi cylindra na piercie zmienia zwrot (rys. 3.1),
wtedy piercie moe odrywa si od dolnej powierzchni rowka toka i przemieszcza
w kierunku poosiowym, powodujc przedmuch gazw do skrzyni korbowej oraz wy-
woywa zjawisko pompowania oleju smarujcego do przestrzeni spalania. W tej fazie
ruchu moe dochodzi do drga piercienia o do wysokiej czstotliwoci. Drgania te
mog najprawdopodobniej mie amplitud w kierunku promienia cylindra [63]. Jednake
piercie w przewaajcej czci swej pracy jest oddzielony od tulei cylindrowej war-
stewk filmu olejowego. Wtedy kade drganie promieniowe bdzie silnie tumione i nie
bdzie miao wpywu na prac uszczelnienia. W chwili pojawienia si przedmuchw
midzy powierzchni lizgow piercienia a gadzi tulei tumienie to zanika. Pozostaje
jednak tumienie zwizane z tarciem powierzchni grnej i dolnej o rowek piercienio-
wy w toku, ktre zanika jedynie w momencie przemieszczania si osiowego piercie-
nia.
Na chwilowe pooenie piercienia w rowku toka maj wpyw nastpujce siy: sia
gazowa F
Gaz
, sia bezwadnoci F
B
, sia tarcia F
T
, sia wasnej sprystoci piercienia
F
spr
, sia oddziaywania hydrodynamicznego F
hydr
(rys. 3.1). W celu okrelenia chwilo-
wego pooenia naley okreli rwnowag si dziaajcych na piercie w kierunku
promieniowym rad i osiowym ax. W ten sposb mona zapisa rwnania rwnowagi
si w nastpujcej postaci:
w kierunku osiowym (ax)
0 inne
Gas
+ + +
ax T ax ax B
F F F
w kierunku promieniowym (rad)
0 inne
rad rad Gas spr
+ + +
T
F F F (3.1)
3. Siy i naciski lokalne w strefie styku elementw zespou tokpiercieniecylinder w ruchu...
W rozwaaniach nie uwzgldniono w rwnaniu pochylenia piercienia. Siy gazowe
powstaj wskutek cinienia dziaajcego na piercie ze wszystkich stron. Rozkad cinie-
nia na powierzchni grnej oraz za piercieniem jest w tym pooeniu piercienia
wprzyblieniu stay. Cinienie za piercieniem jest dodatkowo wspomagane wasn spr-
ystoci piercienia F
spr
.
Siy dziaajce w kierunku osiowym
Suma si dziaajca w kierunku osiowym zapisana w postaci rwnania (3.1) skada
si z siy gazowej F
Gaz ax
, siy bezwadnoci F
Bax
oraz siy tarcia F
Tax
.
Sia gazowa F
Gaz ax
jest wypadkow si wywoanych cinieniem dziaajcym na gr-
n i doln pk piercienia. Wartoci tych cinie mog by wyznaczanie dowiadczal-
nie lub s obliczane za pomoc, opisanych w dalszej czci opracowania, licznych mo-
deli matematycznych przepywu czynnika przez zesp TPC. W sposb formalny mo-
na zapisa warto siy gazowej w kierunku osiowym w postaci [90]
b
z
w
d
z
w
g ax
O dx p dx p F
,
_

Gaz
(3.2)
gdzie: w wewntrzna krawd powierzchni uszczelniajcej piercienia (od strony skrzy-
ni korbowej), z zewntrzna krawd powierzchni uszczelniajcej piercienia
(od strony komory spalania), x o pozioma, y o pionowa, p
d
cinienie miej-
scowe na powierzchni dolnej pki piercienia, p
g
cinienie miejscowe na po-
wierzchni grnej pki piercienia, O
b
dugo obwodu piercienia.
Rozkad cinienia na powierzchni grnej i dolnej piercienia przyjmuje si zwykle
jako liniowe (rys. 3.1). Moe doj do sytuacji, e piercie nie przylega na caej po-
wierzchni do dolnej pki rowka toka, lecz wskutek nieprzecinania si wypadkowych
si w kierunku osiowym i promieniowym ulega skrceniu [118].
Sia bezwadnoci F
Bax
dziaajca w kierunku osiowym, jest iloczynem masy piercie-
nia i jego przyspieszenia w kierunku osiowym. Wedug Kornprobsta i in. [90] na war-
to siy bezwadnoci piercienia skadaj si przyspieszenie toka wynikajce z ruchu
posuwisto-zwrotnego i ruchw poprzecznych toka (wykowania), pochodzcych od
ukadu korbowego. Mona zapisa, e warto siy bezwadnoci mona obliczy na
podstawie zalenoci
p ax B
m g k x F )] cos( [
Cyl Tlok Tlok

(3.3)
gdzie: g przyspieszenie ziemskie,
Tlok
x przyspieszenie toka,
Tlok
k

przyspiesze-
nie ruchu poprzecznego toka,
Cyl
wychylenie wykorbienia, m
p
masa pier-
cienia.
Sia tarcia F
Tax
w kierunku poosiowym jest zwizana z ruchem posuwisto-zwrotnym
toka oraz ruchem bocznym toka powstajcym wskutek oddziaywania si normalnych
27
o zmiennym zwrocie. Warto powstajcej siy tarcia jest uzaleniona od gruboci po-
wstaego klina smarnego w smarowaniu hydrodynamicznym. Sia ta, wystpujca mi-
dzy piercieniem i gadzi tulei cylindrowej rwnoway wszystkie oddziaywania w kie-
runku osiowym. Najczciej jest ona rwna oporowi tarcia wewntrznego w filmie ole-
jowym, gdy wystpuje tarcie pynne midzy tymi elementami. Pierwszy piercie uszczel-
niajcy moe zgarnia olej smarujcy, wtedy jest moliwe zwikszenie tej siy. Wedug
Iskry [59] zjawisko to wystpuje na krtkich odcinkach drogi piercienia i moe by
pominite. Warto tej siy moe bardzo wzrosn w przypadku styku powierzchni pier-
cienia z powierzchni tulei cylindrowej. Sia tarcia zaley od wielu czynnikw. Do naj-
waniejszych z nich mona zaliczy:
prdko przemieszczania si piercienia wzgldem tulei cylindrowej,
grubo filmu olejowego,
lepko oleju,
profil przekroju poprzecznego piercienia,
nacisk piercieni i inne.
W literaturze przedmiotu spotyka si wiele wzorw empirycznych opisujcych osio-
we siy tarcia. Przykadowo w pracy [90] si t uzaleniaj autorzy od prdkoci pier-
cienia, temperatury oleju, cinienia panujcego w cylindrze oraz rednicy cylindra po
wprowadzeniu kilku wspczynnikw z zastrzeeniem ich stosowalnoci do jednego typu
silnika. Sia tarcia w kierunku osiowym wyznaczana jako wynik modelowania matema-
tycznego filmu olejowego [27, 59, 61, 134, 135, 144, 149, 173], jest szerzej omwiona
w dalszej czci opracowania.
Oprcz omwionych si osiowych wystpuje rwnie w tym kierunku wymieniona
przez Niewczasa i in. [118] sia pochodzca od odrywania piercienia od dolnej lub grnej
pki rowka piercieniowego w toku (rwn. (3.1); inne). Jest ona wynikiem pokonywa-
nia oddziaywa midzyfazowych (rozdz. 2). Warto wystpujcej siy jest wynikiem
koniecznej do wykonania pracy kohezji w warstwie oleju smarujcego lub pracy adhe-
zji midzy olejem smarujcym a powierzchni piercienia lub pki rowka piercienio-
wego. Tak dzieje si wwczas, gdy praca adhezji jest mniejsza od wartoci pracy kohe-
zji oleju smarujcego.
Wypadkowa si dziaajcych w kierunku osiowym decyduje o chwilowym pooe-
niu piercienia w rowku piercieniowym toka. Gdy jest on oparty na dolnej pce row-
ka, wwczas wypadkowa jest rwnowaona si reakcji R (rys. 3.1).
Siy dziaajce w kierunku promieniowym
Sia gazowa F
Gaz rad
dziaajca w kierunku promieniowym, jest wynikiem rnicy
cinienia gazu dziaajcego na powierzchni czoow i tyln piercienia (rys. 3.1). Do
wyznaczenia jej wartoci, podobnie jak w przypadku skadowej osiowej, jest konieczna
znajomo wartoci wymienionego cinienia oraz dugoci odcinkw l
a
i l
c
(rys. 3.1).
Wedug Kornprobsta i in. [90] siy gazowe w kierunku promieniowym mona wyzna-
czy wedug wzoru:
b
g
d
l z rad
O dy p h F p F
,
_
) (
spr Gaz (3.4)
gdzie: p
l
cinienie miejscowe na powierzchni uszczelniajcej piercienia, p
z
cinie-
nie za piercieniem, F
spr
sia sprystoci wasnej piercienia.
Sia tarcia F
T rad
w kierunku promieniowym jest wynikiem przemieszczania si pier-
cienia w rowku toka i wystpuje wtedy, gdy piercie spoczywa na pce rowka. Jest
ona nastpstwem bocznych ruchw toka (wykowania) lub powstaje, gdy tuleja cy-
lindrowa ulega zuyciu w obszarze ZZ. W kierunku promieniowym dominujce jest
tarcie mieszane lub graniczne, poniewa czas jak i prdko s zbyt mae, aby wywoa
odpowiednie warunki do powstania tarcia pynnego. Warto siy tarcia F
T rad
w kierun-
ku promieniowym mona wyliczy [16, 90] ze wzoru:
( )
,
_
,
_
,
_
,
_
y
y
y
y
y
y
F F
B
B
ax rad T

sin
3
tanh
1
50 tanh
(3.5)
gdzie: wspczynnik tarcia midzy piercieniem i rowkiem piercieniowym w to-
ku, y
prdko piercienia wzgldem rowka w toku, y
B
prdko promienio-
wa toka wzgldem tulei, F
ax
suma si dziaajcych w kierunku osiowym.
Wedug Iskry [61] warto tej siy jest najczciej o rzd mniejsza od wartoci siy
sprystoci wasnej piercienia.
Sia sprystoci wasnej F
spr
piercienia zaley od konstrukcji piercienia i moduu
sprystoci materiau, z jakiego zosta wykonany piercie tokowy. Odpowiednie wy-
konanie piercieni umoliwia obecnie uzyskanie prawie dowolnego rozkadu naciskw
na gad tulei cylindrowej. W praktyce jednak naciski te nie maj zaoonego rozkadu,
przede wszystkim ze wzgldu na odstpstwa od koowoci tulei cylindrowej. Metody
numeryczne pozwalaj obliczy rozkad naciskw, gdy s dane informacje o odstpstwach
od koowoci tulei oraz dane materiaowe itp. Styk piercienia z tulej cylindrow przez
film olejowy nie jest osiowo symetryczny, co jest zwizane z ruchami toka. Na to zja-
wisko zwrcili uwag midzy innymi autorzy pracy [9]. Naciski piercienia na gad
tulei cylindrowej ulegaj zmianie w miar zuywania si piercienia i tulei. Przykado-
wo Iskra dokona rozwaa teoretycznych wpywu powikszenia rednicy tulei cylin-
drowej na rozkad naciskw piercienia na gad tulei [57]. Stwierdzi, e w miar zwik-
szania si rednicy cylindra nacisk piercienia tokowego na gad cylindra prawie na
caym obwodzie zwiksza si, a nie, jak dotychczas sdzono, maleje. To stwierdzenie
jest suszne wtedy, gdy zuycie warstwy wierzchniej piercienia jest bardzo niewielkie
i nie nastpuje utrata sprystoci piercienia. Prowadzone przez Serdeckiego rozwaa-
29
Rys. 3.2. Pooenie piercienia w rowku toka wywoane oddziaywaniem si [90]: F
B
sia
bezwadnoci, F
T
sia tarcia, p
1
cinienie nad piercieniem, p
2
cinienie pod piercieniem,
M
ela
moment obrotowy piercienia
Fig. 3.2. Ring position on a piston groove caused by the actions of force [90]: F
B
inertial force,
F
T
friction force, p
1
pressure over the ring, p
2
pressure under the ring,
M
ela
turning moment of ring
nia [148], oparte na obliczeniach numerycznych wykonanych dla wasnego modelu wsp-
pracy piercienia, toka i tulei wykazuj, e nawet kilkumikronowe odksztacenia cylin-
dra wywouj istotne zmiany w rozkadzie nacisku sprystego piercienia i mog one
mie wpyw na tworzenie si filmu olejowego na gadzi tulei cylindrowej.
Sia bezwadnoci (rwnanie (3.1); inne) w kierunku promieniowym ma warto po-
mijalnie ma ze wzgldu na mae wartoci przyspieszenia piercienia w tym kierunku
[106, 109].
Momenty skrcajce piercie
Przedstawione na rysunku 3.1 siy mog powodowa rwnie pochylenia piercie-
nia wzgldem gadzi tulei. Zjawisko to wystpuje jako wynik dziaania rwnowagi si,
azwaszcza siy tarcia midzy boczn powierzchni piercienia a gadzi tulei cylin-
drowej [175]. Jest ono potgowane ruchami toka w kierunku gadzi i jednoczesnym
wystpieniem siy tarcia midzy doln powierzchni rowka toka i piercieniem. Powo-
duje ono wygicie piercienia w formie talerzowej i zmian jego pooenia wzgldem
gadzi tulei. Efektem tego jest docisk piercienia grnym jego naroem do gadzi tulei
oraz zjawisko zuywania si naroa. Po duszej takiej wsppracy dochodzi do utwo-
rzenia owalnego ksztatu czci roboczej piercienia zwanego baryk (rys. 3.2).
Obrt piercienia moe wywoa zmniejszenie pola przekroju przestrzeni za pier-
cieniem oraz zmian rozkadu cinienia dziaajcego na piercie [174]. W przypadku
kontaktu krawdziowego moe doj do pogorszenia szczelnoci midzy pk w row-
ku piercieniowym toka a piercieniem [3, 118].
3.1. Naciski w zespole tokpiercieniecylinder
Wystpujce w zespole TPC naciski s nastpstwem cinienia pochodzcego od pro-
cesu spalania i sprystoci wasnej zespou piercieni tokowych. Wartoci tego cinienia
s okrelane w wyniku pomiarw bezporednich lub oblicze prowadzonych z wyko-
rzystaniem modeli matematycznych przepywu czynnika w zespole TPC. Jako przykad
pomiarw bezporedniego cinienia w przestrzeniach midzypiercieniowych mona
przytoczy prace Todsena [179] i Englisha [29]. Stwierdzono w nich ponad dziesicio-
krotne zmniejszenie cinienia na pierwszym piercieniu w pierwszej fazie procesu spa-
lania, awic w przedziale 020
o
OWK.
Podstawowym zagadnieniem w modelowaniu przepywu czynnika w zespole TPC
jest opisanie przestrzeni midzypiercieniowych i przepywu gazu midzy nimi. Cinie-
nie jest liczone krokowo z przepywu gazu przez pakiet piercieni, gdzie wartociami
Rys. 3.3. Szczeliny wypywu gazw na piercieniu tokowym [90]:
a) na powierzchniach uszczelniajcych, b) na zamku piercienia
Fig. 3.3. Exhaust parts on piston ring [90]:
a) on sealing surfaces b) on piston ring joint
31
brzegowymi jest zmierzone cinienie panujce w komorze spalania i skrzyni korbowej.
Powinny by uwzgldnione przepywy gazu przez zamek piercienia oraz powierzchnie
boczn, grn i doln piercienia (rys. 3.3).
W wikszoci modeli zakada si, e przepyw midzy piercieniami, tokiem i ga-
dzi tulei zachodzi zgodnie z przemian izotermiczn. W praktyce jest to zblione do
prawdy ze wzgldu na bardzo bliski kontakt tych elementw oraz niewielkie ich prze-
kroje. Nieodzowna jest przy tym znajomo temperatury poszczeglnych elementw.
Najczciej za model uszczelnienia toka z piercieniami w tulei cylindrowej przyjmuje
si labirynt ograniczony powierzchni tulei, boczn powierzchni toka, powierzchnia-
mi grn, doln i tyln rowkw piercieniowych w toku i piercieniami tokowymi. Jest
to kilka przestrzeni poczonych ze sob szczelinami dawicymi. Z charakteru zmian
cinienia w przestrzeni roboczej silnika wynika, e przepyw w tych przestrzeniach jest
nieustalony i jego natenie zaley nie tylko od przekroju szczelin, ale i objtoci po-
szczeglnych przestrzeni [118].
Jak wynika z rys. 3.3 przy ustawieniu piercienia w tej pozycji przepyw gazu moe
odbywa si nie tylko przez zamek piercienia, lecz rwnie wok piercienia. War-
to pola przekroju na powierzchni bocznej moe dziesitki razy przekracza warto
pola przekroju powierzchni zamka piercienia [166]. Do takiej sytuacji moe doj przy
przemieszczeniach promieniowych piercienia w rowku toka.
W wyniku procesu wytwarzania elementw zespou TPC ich ksztat wskutek zao-
onych dokadnoci wykonawczych odbiega od doskonaoci. Moe to wpywa na zwik-
szenie intensywnoci przepyw czynnika przez powstae nieszczelnoci. Mog to by
niekoowoci tulei cylindrowych, brak paskoci powierzchni pek rowkw piercie-
niowych, brak koowoci piercieni po montau zespou TPC i inne. Rwnie w trakcie
eksploatacji pojawiaj si zmiany przepywu zwizane z zuyciem elementw zespou
TPC. Objawiaj si one przykadowo zwikszeniem zuycia tulei w ZZ pierwszego pier-
cienia.
Na warto natenia przepywu ma rwnie wpyw zmiana warunkw pracy silni-
ka, powodujca temperaturowe zmiany geometrii elementw zespou TPC. Tok w jed-
nym cyklu pracy wielokrotnie zmienia swoje pooenie w tulei, przylegajc do jej po-
wierzchni jedn lub drug stron oraz przyjmujc pooenia skone. Ma to wpyw na
zmiany pola powierzchni przekroju zamka.
W przestrzeniach midzy piercieniami a pkami rowkw toka i powierzchni tu-
lei znajduje si olej smarujcy, ktry powoduje zmniejszenie ich objtoci oraz doszczel-
nienie. Ilo oleju znajdujcego si na tych powierzchniach zaley od mikrogeometrii
powierzchni oraz ich zwilalnoci olejem.
Opisane w literaturze modele matematyczne przepywu gazw w zespole TPC r-
ni si midzy sob zarwno sposobem opisu, jak i zakresem uwzgldnianych zjawisk
[118]. W modelach Tinga [178], Furuhamy [34] i Mundo [113] zaoono, e temperatu-
ra czynnika w poszczeglnych stopniach i ich objtoci s stae i niezmienne w czasie
oraz e przepyw midzy poszczeglnymi stopniami odbywa tylko przez zamki piercieni,
a ich przekroje s stae. Sam przepyw jest modelowany jako izentropowy przepyw przez
kryz i korygowany wspczynnikiem przepywu. Uwzgldniono ponadto, e przepyw
w zalenoci od stosunku cinienia przed i za szczelin moe by podkrytyczny lub kry-
tyczny. Zamodelowano zesp trzypiercieniowy, obciony siami: cinienia gazu, tar-
cia, oporu oleju podczas osiadania na pce rowka toka oraz adhezji piercienia uszczel-
niajcego. Pominito uszczelniajce dziaanie piercienia zgarniajcego. W modelu
Miyachiki i in. [112] poza wymienionymi cechami uwzgldniono uszczelniajce dzia-
anie piercienia zgarniajcego, zawajc obcienie do si pochodzcych od cinienia
gazw i bezwadnoci. W modelu Yoshidy i in. [192, 193, 194] wprowadzono dodatko-
wo wspzaleno midzy modelem uszczelnienia i modelem dynamiki piercieni. Po-
lega to na uwzgldnieniu dodatkowego pola powierzchni w momencie przepywu czyn-
nika, gdy piercie nie styka si z rowkiem piercieniowym. Podobnie Petris i in. [123]
rwnie uwzgldnili przepyw dookoa piercienia, opierajc si na dotychczas wymie-
nionych modelach, w odmienny sposb licz pole powierzchni przepywu, jako sum
waon pola powierzchni przekroju zamka piercienia oraz pola powierzchni przekroju
midzy piercieniem a rowkiem. Wagami s podane w pracy Namaziana i Heywooda
[114] wspczynniki przepywu w zamku i rowku piercienia. Poniewa pole midzy
powierzchni piercienia a rowkiem jest mae oraz z uwagi na niedokadnoci wykona-
nia, uwzgldniaj oni t warto nawet w czasie, gdy piercie spoczywa na rowku to-
ka. Wspomniany model Namaziana i Heywooda [114] w peni ujmuje zagadnienia prze-
pywu zarwno przez zamek piercieni, jak i wok piercienia. Przyjto, e labirynt
skada si z trzech przestrzeni: dwch za piercieniami uszczelniajcymi i jednej mi-
dzy nimi. Podobnie jak w przypadku wymienionych modeli pominito dziaanie uszczel-
niajce piercienia zgarniajcego. Zaoono izotermiczny przepyw midzy stopniami,
w ktrych temperatura czynnika jest staa i rwna zaoonej temperaturze cylindra. Naj-
waniejsze jest to, e przestrzenie za piercieniami s poczone szczelinami o przekro-
jach wynikajcych z chwilowych pooe piercieni w rowkach. Podobnie jak w mode-
lach Tinga i Furuhamy przepyw przez zamek jest izentropowym przepywem przez kryz,
z uwzgldnieniem przepywu krytycznego i podkrytycznego. Heywood w pracy [50]
powrci do modelu opublikowanego wsplnie z Namazaniem, przedstawiajc jego udo-
skonalon wersj. Uwzgldniono tu uszczelniajce dziaanie piercienia zgarniajcego.
Wprowadzono ponadto statyczne i dynamiczne skrcenia poprzeczne piercieni. Prze-
mieszczenia osiowe oraz skrcenia dynamiczne s tu okrelone jako wynik rwnowagi
si i momentw pochodzcych od cinienia gazu, bezwadnoci, oporu oleju przy opa-
daniu piercienia na pk rowka w toku, naciskw powierzchniowych midzy pka-
mi rowka i piercieniem, si tarcia oraz cinienia w filmie olejowym. Przepyw przez
szczelin piercierowek jest modelowany jak w pracy [118] i przyjty za izotermiczny.
Nieco odmienny sposb opisu wymiany czynnika midzy przestrzeniami piercie-
niowymi zastosowa Sygniewicz [165]. Zmieni on zaoenie o staej wartoci tempera-
tury w stopniach rwnej wartoci temperatury cylindra na zmienn temperatur wyni-
33
kajc z rwnania zmiany energii wewntrznej czynnika. W modelu tym zaoono jed-
nak, e objto stopnia jest staa, a izentropowy przepyw nastpuje jedynie przez za-
mek piercieni. Przekrj powierzchni zamka zmienia si wedug skali logarytmicznej,
ktra jest zwizana z zaoonymi logarytmicznymi zmianami temperatury cianki tulei
cylindrowej wzdu jej tworzcej. Opis zmian parametrw charakteryzujcych ukad
oparto na bilansie energii i masy, otrzymujc wyraenia opisujce zmiany temperatury
icinienia w poszczeglnych stopniach, czyli przestrzeniach midzypiercieniowych.
Model Sygniewicza, oprcz wszystkich moliwych przypadkw przepywu midzy stop-
niami, wynikajcych z rnicy cinienia oraz przepyww podkrytycznych i krytycz-
nych, uwzgldnia rwnie wpyw wymiany ciepa midzy czynnikiem gazowym a ota-
czajcymi go cianami. Wybrano przy tym i uwzgldniono w modelu zalenoci poda-
ne przez: Woschniego dla przepywu burzliwego, Wieganda dla przepywu burzliwego
przez przewd o przekroju piercieniowym odpowiednio na powierzchni zewntrznej
iwewntrznej, Michiejewa dla przepywu przez przewody o dowolnie skomplikowa-
nych ksztatach oraz Pohlhausena dla przepywu laminarnego z uwzgldnieniem war-
stwy przyciennej. Sygniewicz po weryfikacji dowiadczalnej stwierdzi, e optymal-
nym modelem wymiany ciepa jest model opisany rwnaniem zaproponowanym przez
Pohlhausena. Wynika to z charakteru przepywu czynnika, ktry jest burzliwy jedynie
w szczelinie midzypiercieniowej i to w bardzo wskim przedziale obrotw wau kor-
bowego. Model Sygniewicza uwzgldnia rwnie zmniejszanie si szczeliny na zamku
piercieni wraz z ruchem toka ze zwrotu wewntrznego do zwrotu zewntrznego. We-
ryfikacja dowiadczalna modelu wykazaa jedynie 15% odchylenia od wartoci zmie-
rzonych cinienia i przepywu, co pozwala dla konkretnego silnika na okrelenie obj-
toci przedmuchu spalin do skrzyni korbowej i cinie midzypiercieniowych w zale-
noci od wartoci luzu na zamku, czy objtoci przestrzeni midzypiercieniowych. Kon-
tynuacj bada Sygniewicza jest rozwj modeli matematycznych wykonany przez Smo-
czyskiego iprzedstawiony w pracach [154159]. Stosujc obliczone za pomoc mo-
delu Sygniewicza cinienie Smoczyski oblicza wartoci si dziaajcych na piercie
tokowy wzdu osi cylindra i w kierunku promieniowym, dziki czemu moliwe jest
okrelenie osiowych przemieszcze piercienia w rowku piercieniowym toka, si na-
cisku piercienia na pki toka oraz obcienia filmu olejowego midzy piercieniem
itulej cylindrow [158]. W dalszych pracach model jest rozbudowany o skrtne prze-
mieszczenia piercienia w rowku toka [154], odksztacenia piercienia i pki piercie-
niowej w toku, co pozwala ju na okrelenie pooenia ktowego powierzchni lizgo-
wej uszczelniajcego piercienia tokowego wzgldem powierzchni tulei cylindrowej
[155, 156], aby w pracy [157] wzbogaci go o odksztacenia cieplne toka, piercienia
tokowego i tulei cylindrowej. Wraz z omwionym w poprzednich pracach modelem
sucym do oblicze przemieszcze i odksztace mechanicznych toka i piercieni to-
kowych umoliwia on obliczenie kta pochylenia uszczelniajcego piercienia toko-
wego. Stanowi to punkt wyjcia do optymalizacji powierzchni lizgowej tego piercie-
nia w celu zmniejszenia do minimum strat tarcia.
Modelem podsumowujcym dotychczasowe opisy procesu przepywu czynnika
wlabiryncie zespou TPC jest zaproponowany przez Niewczasa i Koszak model opi-
sany w pracach [91, 118]. W modelu tym uwzgldniono wpyw zuycia elementw ze-
spou TPC w trakcie eksploatacji silnika spalinowego, ktry objawia si w postaci po-
wikszenia luzw oraz zmiany sprystoci piercieni tokowych. Cinienie w przestrze-
niach midzypiercieniowych czy si z przemieszczeniem piercieni w rowkach pier-
cieniowych. Oznacza to, e objto i pole przekroju zamkw piercieni s funkcjami
kta obrotu wau korbowego, natomiast pole przekroju szczeliny midzy piercieniami
a pkami rowkw piercieniowych wynika z chwilowych pooe piercieni w row-
kach. Niezalenie rozpatrywane s przestrzenie midzypiercieniowe i zapiercieniowe.
Oznacza to uwzgldnienie przepyww midzy bocznymi powierzchniami piercieni
irowkw oraz akumulacyjne dziaanie przestrzeni zapiercieniowych. W modelu nie
uwzgldnia si przepywu midzy boczn powierzchni piercienia a tulej cylindrow
zakadajc idealn jej koowo i przyleganie piercienia na caym obwodzie tulei cy-
lindrowej. W modelu uwzgldniono uszczelniajce dziaanie piercienia zgarniajcego
oraz deformacje cieplne elementw zespou TPC. Uwzgldniono rwnie wymian cie-
pa midzy przepywajcym przez uszczelnienie gazem a ciankami labiryntu. Czynni-
kiem przepywajcym przez labirynt jest gaz pdoskonay, ktrego energia wewntrz-
na oraz ciepo waciwe dla staej objtoci i staego cinienia s zalene tylko od tem-
peratury. Zaoono, e przepyw czynnika przez szczeliny jest izentropowy. Ciepo mi-
dzy gazem a otaczajcymi go ciankami jest wymieniane w stopniach labiryntu. Na pod-
stawie oblicze z uyciem tego modelu jest moliwe uzyskanie nie tylko cinienia
wprzestrzeniach midzypiercieniowych, lecz rwnie temperatury elementw zespo-
u TPC. Szczegln zalet modelu jest wykazanie wpywu prognozowanego zuycia ele-
mentw zespou na wartoci cinie w przestrzeniach midzypiercieniowych oraz war-
toci przedmuchu spalin do skrzyni korbowej.
Z zacytowanych prac wynika, e naukowcy zajmujcy si badaniami i modelowa-
niem matematycznym przepywu czynnika w labiryncie piercieniowym uwaaj, i ci-
nienie w poszczeglnych przestrzeniach midzypiercieniowych jest bezporednio zwi-
zane z si tarcia w zespole TPC. Wynika to midzy innymi z zastosowanych materia-
w, z jakich wykonano elementy tego zespou, a zwaszcza powierzchni boczn uszczel-
niajcego piercienia tokowego oraz powierzchni tulei cylindrowej.
3.2. Mechanizm oddzielenia piercienia
od gadzi tulei cylindrowej
Oddzielenie piercienia od tulei nastpuje w wyniku oddziaywania hydrodynamicz-
nego lub elastohydrodynamicznego. Zjawiska zachodzce midzy piercieniem uszczel-
niajcym a tulej cylindrow opisano w wielu pracach, midzy innymi przez Iskr
wpracach [59, 61], Serdeckiego [144, 149], Dowsona [19], Priesta i in. [128], Taylora
35
[173], Richardsona [134], Richardsona i in. [135], Arcomanisa i in. [7], Coya [18], Fro-
elunda [32] oraz Knopfa i in. [87].
W przypadku zespou trzypiercieniowego schemat filmu olejowego mona przed-
stawi jak na rysunku 3.4.
Rys. 3.4. Typowe pooenie piercieni wzgldem cylindra z olejem
w szczelinie pod piercieniami [144]
Fig. 3.4. A typical position of the rings with respect to a cylinder with the port
under the rings being packed with oil [144]
W suwach dolotu i rozprania piercie zgarniajcy porusza si po warstwie wie-
o zgromadzonego na gadzi tulei cylindrowej oleju h
ol
, a piercienie uszczelniajce po
warstwie oleju pozostawionego wczeniej przez piercie zgarniajcy h
w,z
. Przy zmia-
nie zwrotu toka kolejno przemieszczania si piercieni po warstwie oleju ulega od-
wrceniu. Pierwszy piercie uszczelniajcy porusza si po warstwie oleju h
w,1
pozo-
stawionej przez siebie w poprzednim suwie, natomiast nastpujce po nim piercienie
po warstwie oleju pozostawionej przez piercienie poprzedzajce [118].
Aby nastpio rozdzielenie powierzchni piercieni i tulei cylindrowej w filmie ole-
jowym, musi zosta wytworzone cinienie, ktre warunkuje jego nono. Wedug Sy-
gniewicza [254] na nono filmu olejowego decydujcy wpyw maj:
dla suww rozprania, wylotu i czciowo sprania cinienie gazw dziaajce
na wewntrzn powierzchni piercienia uszczelniajcego; w zalenoci od przyle-
gania piercienia do dolnej lub grnej pki toka jest to odpowiednio cinienie
zprzestrzeni nad i pod tokiem.
dla suww dolotu i czciowo sprania sprysto wasna piercienia, gdy cinie-
nie gazw dziaajcych na wewntrzn powierzchni piercienia jest stosunkowo nie-
wielkie, a rednie cinienie w filmie olejowym, praktycznie rzecz biorc, stae.
Jednak wedug rozwaa przeprowadzonych przez Taylora [173], Yishana [191],
Chenga i in. [15], Hammatak i in. [41], w parze trcej: pierwszy uszczelniajcy pier-
cie tokowytuleja cylindrowa, oprcz dominujcego hydrodynamicznego mechani-
zmu rozdzielenia tych elementw, wystpuje rwnie tarcie elastohydrodynamiczne,
3.2. Mechanizm oddzielenia piercienia od gadzi tulei cylindrowej
mieszane i graniczne. Na rysunku 3.5 przedstawiono krzyw Stribecka przedstawiajc
wspczynnik tarcia w funkcji wzgldnej gruboci filmu olejowego rozumianej jako
iloraz efektywnej gruboci filmu i chropowatoci powierzchni wyraonej przez redni
wysoko nierwnoci Ra.
Na rysunku 3.5 w przebiegu krzywej Stribecka wyrniono cztery obszary smaro-
wania charakterystyczne dla zespou TPC silnika spalinowego:
1. Hydrodynamiczny, w ktrym powierzchnie elementw s cakowicie rozdzielone
filmem olejowym, a cinienie w filmie jest wynikiem oddziaywania hydrodynamicz-
nego, w ktrym lepko dynamiczna oleju smarujcego odgrywa zasadnicz rol cha-
rakteryzujc proces smarowania.
2. Elastohydrodynamiczny, w ktrym powierzchnie elementw s teoretycznie rw-
nie rozdzielone, jednak kontakt jest skoncentrowany, film olejowy cieszy, a na pro-
ces smarowania maj wpyw inne zjawiska, takie jak odksztacenia spryste warstwy
wierzchniej piercienia i tulei oraz zmiana lepkoci dynamicznej pod wpywem cinie-
nia.
3. Mieszany, w ktrym dochodzi do sporadycznego kontaktu nierwnoci powierzchni,
a mechanizm smarowania i nono filmu olejowego jest sum oddziaywa elastohy-
drodynamicznych, hydrodynamicznych i granicznych. Tu istotn rol odgrywaj zjawi-
ska midzyfazowe podczas kontaktu nierwnoci powierzchni
Rys. 3.5. Krzywa Stribecka identyfikujca rne procesy smarowania
w zespoach trcych silnika spalinowego [173]
Fig. 3.5. The Stribeck diagram identifying the regimes of lubrication as
conventionally associated with specific lubricated engine components [173]
37
4. Graniczny, w ktrym podstawow rol odgrywaj midzyfazowe zjawiska fizycz-
no-chemiczne midzy powierzchniami elementw piercienia i tulei, na ktrych s za-
adsorbowane warstwy graniczne czynnika smarnego i inne. W tym przypadku lepko
dynamiczna oleju smarujcego jest mniej istotna, a zasadnicz rol odgrywa adhezja
oleju smarujcego do powierzchni elementw pary trcej, zwizana ze zwilalnoci.
Dla cieczy niutonowskiej i dominujcego zjawiska smarowania hydrodynamicznego,
naprenie styczne jest wprost proporcjonalne do odksztacenia postaciowego:
z
u
(3.6)
gdzie: kt midzy laminarnie przemieszczajcymi si warstwami oleju, napre-
nie styczne midzy warstwami cieczy, wspczynnik lepkoci dynamicznej,
u/z rniczka prdkoci przemieszczania w warstwie gruboci z.
Do opisu ilociowego wprowadzono, zgodnie z oznaczeniami przedstawionymi na
rysunku 3.6, ukad wsprzdnych, w ktrym kierunek x jest zgodny z osi cylindra,
kierunek z jest prostopady do osi cylindra, a kierunek y styczny do obwodu cylindra.
Ruch piercienia po gadzi tulei wywouje przemieszczanie warstw oleju w filmie ole-
jowym. Najwiksza prdko jest w kierunku osi x. Ruch piercienia wywouje zmiany
naprenia stycznego oraz cinienia p w oleju. Na rysunku 3.6 zamieszczono rwnie
opis elementarnej objtoci oleju i przedstawiono obcienie, ktremu jest ona podda-
wana.
Rys. 3.6. Schemat filmu olejowego midzy piercieniem a tulej cylindrow [59]: H wysoko osiowa
piercienia, L cz wysokoci osiowej piercienia stykajca si z filmem olejowym, z
v
grubo
warstwy oleju na gadzi tulei cylindrowej przed piercieniem z prostoktnym rozkadem prdkoci
warstwy oleju, z
w
grubo warstwy oleju na gadzi tulei cylindrowej po przejciu piercienia
i wyrwnaniu prdkoci warstwy oleju, h lokalna grubo filmu olejowego
Fig. 3.6. A schematic diagram of oil film between the ring and the cylinder sleeve [59]: H axial height
of the ring, L part of the ring axial height which is in contact with the oil film, z
v
thickness of oil
layer on sliding surface cylinder sleeve before the ring with ectangular velocity distribution of oil layer,
z
w
thickness of oil layer on sliding surface cylinder sleeve after passing through the ring and equalized
layers velocities of oil, h local thickness of oil film
W najprostszym przypadku ksztat przekroju powierzchni bocznej piercienia moe
by opisany funkcj liniow [59, 61, 144] nastpujcej postaci
mx z h +
1
(3.7)
gdzie: m = tg (kt nachylenia przekroju powierzchni piercienia do osi x; rys. 3.7).
Rys. 3.7. Schemat przedstawiajcy elementarn objto oleju w przekroju
poddan obcieniu, bez przepywu w kierunku osi y [59]
Fig. 3.7. A diagram showing the elementary volume of oil in subjected to load,
assuming jet there in no flow in the direction of y axis [59]
Po uwzgldnieniu funkcji liniowej (3.7) otrzymuje si wyraenie okrelajce cinie-
nie w filmie olejowym w postaci [59, 61]
( )
mH z
mH z
p p p
mH z
mH
z
mH z
H m
U
dx p
H
p
H
x
+
+
+ +
,
_
2
2
2 1 2
2 2
2
2
0
2 2
2
ln
6 1
(3.8)
Wzr (3.8) dotyczy przypadku warunkw ustalonych, w ktrych ksztatowanie si
filmu olejowego oraz jego otrzymywanie jest niezmienne w czasie. Oznacza to, e ci-
nienie w filmie olejowym p rwnoway cinienie p
w
obciajce piercie tokowy.
Dodatkowe cinienie (oznaczone p
v
) moe by wywoane w wyniku zblienia piercie-
nia do gadzi tulei i koniecznoci wycinicia pewnej iloci oleju smarujcego. Zjawi-
sko to nosi nazw efektu wyciskania. W wyniku zmiany warunkw obcienie pier-
cienia p
w
jest rwnowaone sum cinienia p w filmie olejowym oraz cinienia p
v
, b-
dcego wynikiem oddziaywania efektu wyciskania. Cinienie w filmie olejowym wy-
woane sumarycznym efektem polizgu i wyciskania mona wyznaczy jako sum ci-
nie wywoanych polizgiem i wyciskaniem
39
,
_
+
+
+
+
+ +
,
_
mH z
mH
z
z
H m
V
mH z
mH z
p p p
mH z
mH
z
mH z
H m
U
p
w
2 2
1
3
2
2
2 1 2
2 2
1
2
2
2
ln
12
2
) (
2
2
ln
6
(3.9)
W wyraeniu (3.9) obcienie piercienia p
w
jest rwnowaone skadnikami pocho-
dzcymi od kilku czynnikw. Pierwszy z nich jest wynikiem oddziaywania hydrodyna-
micznego efektu klina smarnego, drugi i trzeci stanowi wpyw cinienia, jakie napotyka
piercie, poruszajc si po gadzi tulei cylindrowej i pozostawia po przejciu (p
1
i p
2
).
Ostatni czon jest wynikiem oddziaywania efektu wyciskania oleju. Naley zwrci
uwag, i w momencie, gdy prdko opadania piercienia na gad tulei jest zerowa
(V=0), wtedy ostatni czon rwna si zeru, a wyraenie (3.9) sprowadza si do wyrae-
nia (3.8).
Wedug Dowsona [19] za [118] rozkad cinienia w filmie olejowym mona wyrazi
za pomoc wyraenia:
1
]
1
+ +
,
_
+
2 1
1
12 C G C F
h
u
r
R
E u p
(3.10)
przy czym:

3 2 2
h
dx
G dx
h
x
F
h
dx
E
gdzie: x wsprzdna jak na rys. 3.6, lepko dynamiczna oleju, h wysoko
szczeliny midzy wsppracujcymi elementami pary trcej, u prdko ruchu
lizgowego, r promie wykorbienia, R promie krzywizny powierzchni li-
zgowej piercienia, prdko ktowa wau korbowego, kt obrotu wau
korbowego (OWK), C
1
, C
2
stae cakowania.
W rwnaniu (3.10) s dwie stae cakowania, co powoduje konieczno wyznacze-
nia dwch warunkw granicznych, aby okreli rozkad cinienia w oleju. Na rysunku
3.8 zamieszczono rozkad cinienia w filmie olejowym okrelony przez Dowsona [19].
Cinienia powyej i poniej piercienia s rwne p
1
oraz p
2
, co odpowiada cinieniu
wfilmie olejowym w punktach oznaczonych na rys. 3.8 jako x
1
oraz x
4
.
Najwiksze cinienie hydrodynamiczne, decydujce o nonoci filmu olejowego za-
wiera si midzy punktami x
1
i x
2
. Dowson zwraca uwag, e w punkcie x
2
cinienie
zmniejsza si do cinienia nasycenia par oleju w warunkach normalnego cinienia at-
mosferycznego p
atm
. W rezultacie midzy punktami x
2
i x
3
moe doj do zuycia po-
wierzchni wskutek kawitacji. W obszarze tym przestrze szczeliny jest tylko czciowo
wypeniona olejem, w ktrym znajduj si pcherze par oleju [19] za [116].
W drugim wyrnionym, midzy innymi przez Taylora [173] obszarze smarowania,
w ktrym przewaaj zjawiska elastohydrodynamiczne, wskutek duych naciskw jed-
nostkowych istotn rol mog odgrywa odksztacenia spryste warstw wierzchnich
elementw pary trcej oraz ciliwo olejw smarujcych. O ile wykazano, e dla ole-
jw mineralnych mona pomin ich ciliwo, o tyle dla olejw syntetycznych zjawi-
sko to odgrywa znaczc rol [54, 60, 70]. W rzeczywistoci nie ma cieczy idealnie lep-
kiej i nie wykazujcej sprystoci, ktra objawia si ciliwoci. Czynnik lepkosprysty
opisuje teoria Maxwella. Przepyw cieczy lepkosprystej opisuje rwnanie Maxwella
w postaci:
G

+ (3.27)
gdzie:
zmiana odksztacenia postaciowego, naprenia styczne, lepko dy-

namiczna, G modu sprystoci poprzecznej.
Dla cieczy niutonowskiej (G = ) naprenia styczne s wynikiem lepkoci. W cie-
czach makswelowskich naprenia te s dodatkowo wynikiem relaksacji odksztacenia
o zwrocie przeciwnym do si lepkoci. Siy sprystoci wywouj dodatkowe napre-
nia styczne okrelane w mechanice przepywu cieczy lepkosprystych jako naprenia
ekstra. Wystpowanie si sprystoci powoduje, i wypadkowe naprenia styczne
w warstwie cieczy Maxwella s mniejsze ni w warstwie cieczy niutonowskiej. W re-
zultacie w oleju o cechach sprystych wystpuj inne naprenia styczne, powodujce
odmienny przebieg chwilowych si tarcia. Dopki prdko przepywu oleju nie zmie-
nia zwrotu, dopty sprysto oleju mona okreli jako pozorne zmniejszenie lepko-
Rys. 3.8. Rozkad cinienia hydrodynamicznego midzy piercieniem tokowym i tulej cylindrow
przy zaoeniu warunkw brzegowych: w punkcie x = x
1
, p = p
1
; w punkcie x = x
2
, p = p
atm
;
w punkcie x = x
4
, p = p
2
[116]
Fig. 3.8. The hydrodynamic pressure distribution between piston ring and cylinder sleeve with boundary
conditions: in point x = x
1
, p = p
1
; in point x = x
2
, p = p
atm
; in point x = x
4
, p = p
2
[116]
41
ci [144]. Jednak w obszarach zwrotnych ruchu toka takie postpowanie nie jest moli-
we. Dochodzi tutaj do dodawania si napre stycznych pochodzcych od siy lepko-
ci i sprystoci. Powoduje to chwilowe zwikszenie siy tarcia wewntrznego w ole-
ju. Siy sprystoci, oprcz wspomnianego wczeniej efektu wywoanego napreniem
ekstra, powoduj tzw. przepyw wtrny, ktry moe mie wpyw na oglny bilans prze-
pywu oleju w szczelinie smarnej. Z rozwaa wpywu sprystoci oleju na wartoci
strat tarcia zamieszczonych w pracach [54, 71] wynika, e przy zaoeniu moduu spr-
ystoci poprzecznej G rwnej 0,1 kPa sia tarcia zmniejsza si o okoo 50%. Dodatko-
wo moe wystpi efekt spcznienia warstwy oleju, zwany efektem Weissenberga [70],
przyczyniajcy si do zwikszenia pokrycia olejem powierzchni lizgowej piercienia.
Modu sprystoci poprzecznej o wartoci 10 kPa ju nie ma istotnego wpywu na straty
tarcia. Po uwzgldnieniu sprystoci oleju smarujcego uzyskuje si mniejsze rednie
wartoci straty tarcia w filmie olejowym, przy wystpowaniu ich zwikszenia w punk-
tach zwrotnych ruchu toka [21, 42].
Olej smarujcy, traktowany obecnie podobnie jak element konstrukcyjny silnika, jest
oparty na komponentach bazowych, ktre s czystym olejem mineralnym, bdcym jedn
z frakcji destylacji ropy naftowej, odpowiednio zmodyfikowanym pod ktem poprawy
jego rnych waciwoci, a szczeglnie reologicznych [132]. Modyfikowanie to pole-
ga na wprowadzeniu pakietu zwizkw chemicznych (dodatkw uszlachetniajcych)
przede wszystkim ciekych polimerw otrzymanych syntetycznie. Udzia dodatkw uszla-
chetniajcych w olejach mineralnych dochodzi nawet do 25% wagowych. Podobny proces
uszlachetniania odbywa si take przy produkcji olejw psyntetycznych i syntetycz-
nych [70, 74]. Obecno ciekych polimerw w olejach smarujcych nadaje im nowe
waciwoci, zwaszcza sprysto postaciow, o ktrej wczeniej wspomniano. Wy-
ranie jawi si tendencja do zmniejszania zawartoci fosforu w oleju smarujcym, wy-
stpujcego w postaci ditiofosforanu cynku; najlepszego obecnie dodatku przeciwzu-
yciowego. Stwarza to konieczno opracowywania nowych biodegradowalnych
dodatkw. Efekt dobrego smarowania mona uzyska, stosujc oleje o duej lepkoci
imaych zmianach lepkoci wraz z temperatur. Im bardziej lepki jest olej, tym wik-
sze wywouje opory ruchu, a tym samym wiksze zuycie paliwa. Aby ograniczy zu-
ycie paliwa, naley stosowa olej o moliwie maej lepkoci i duym wskaniku lep-
koci. Olej taki nie bdzie wtedy atwo wypywa ze strefy wsppracy elementw
iskutecznie zabezpieczy je przed zuyciem i zatarciem [55, 56, 138].
Podczas eksploatacji ze zwikszeniem temperatury pary trcej nastpuje trwae i prze-
mijajce zmniejszenie lepkoci oleju smarujcego [48, 131]. Zmniejszenie lepkoci moe
by uwaane jako znamienna cecha danego oleju, a take jako sprawdzian jakoci za-
wartych w nim polimerw. Trwae zmniejszenie lepkoci jest skutkiem mechanicznej
destrukcji dugoacuchowych polimerw. Zauwaono rwnie inne niepokojce zja-
wisko. Prowadzone badania [48] pozwoliy stwierdzi, e niektre dodatki lepkocio-
we zmieniaj skuteczno zwikszania lepkoci w obszarach intensywnego przemieszcza-
nia si oleju w cienkiej warstewce oddzielajcej wsppracujce elementy. Dugoa-
cuchowe polimery mog si wtedy orientowa wzdu kierunku intensywnego przepy-
wu oleju, co pogarsza efekt ich dziaania. Po opuszczeniu strefy intensywnego przepy-
wu, polimery znw rozpraszaj si bezadnie w oleju, a zatem lepko wraca do warto-
ci wyjciowej. Zjawisko to nazwano przemijajcym spadkiem lepkoci. Przemijajca
zmiana lepkoci oleju, w obszarze wsppracy elementw smarowanych hydrodynamicz-
nie, niekorzystnie wpywa na ich trwao, powodujc rnice stopnia zuycia przy sto-
sowaniu olejw o identycznym zakresie klasy lepkoci, lecz skomponowanych z zasto-
sowaniem rnych typw dodatkw lepkociowych. W zwizku z tym, zastosowanie
dodatku lepkociowego o wyranie wikszej odpornoci na cinanie mechaniczne nie
gwarantuje lepszej trwaoci elementw silnika pracujcych w warunkach tarcia hydro-
dynamicznego [48].
Znajdujcy si midzy wsppracujcymi elementami (piercieniami, tulej cylin-
drow i tokiem) olej smarujcy ulega zuyciu w wyniku oddziaywania zjawisk opisa-
nych w poprzednich rozdziaach, midzy innymi przepompowywania i zgarniania oleju
z powierzchni tulei cylindrowej przez zesp piercieni oraz jego odparowywania z po-
wierzchni gadzi tulei cylindrowej [147]. Zwikszeniu prdkoci obrotowej silnika to-
warzyszy zmniejszenie objtociowego zuycia oleju przypadajcego na jeden cykl pracy
silnika. Obserwuje si ponadto zwikszenie iloci zuywanego oleju wraz ze zwiksze-
niem kata pochylenia piercienia w rowku piercieniowym. Zuycie oleju silnikowego
jest uzalenione rwnie od wymiarw geometrycznych silnika. Istotn rol odgrywa
tutaj midzy innymi stosunek skoku toka do rednicy cylindra. Na podstawie bada
stwierdzono, e ze zwikszeniem wartoci tego parametru nastpuje zwikszenie tarcia
oraz zmniejszenie zuycia oleju smarujcego [141]. Zuycie to zaley rwnie od efek-
tywnoci dziaania piercienia zgarniajcego [64]. Obecnie stosuje si we wspczesnych
silnikach pki piercieni zgarniajcych o wysokoci nie przekraczajcej 0,3mm, przy
nacisku jednostkowym na gad tulei okoo 2 MPa. Zapewnia to tak skuteczne zgarnia-
nie oleju silnikowego, e jego zuycie jest w rezultacie zmniejszone do 0,5g/kWh. Zu-
ycie oleju smarujcego moe ulec istotnemu zwikszeniu przez zmniejszenie wysoko-
ci piercienia uszczelniajcego w celu zmniejszenia strat energii na tarcie w procesie
smarowania hydrodynamicznego. Jednym ze sposobw zapobieenia temu zjawisku jest
zaproponowany w pracy [64] proces polegajcy na jednoczesnym zmniejszeniu wyso-
koci piercienia uszczelniajcego i redukcji wysokoci pek piercienia zgarniajce-
go.
Tworzcy si midzy piercieniem tokowym i tulej cylindrow film olejowy wy-
kazuje zmienn grubo w czasie trwania cyklu pracy. Tateyshi podaje, e waha si ona
od okoo 0,8 m do kilku m. Minimalna warto wystpuje po zwrocie zewntrznym
w czasie suwu rozprania [172]. Tak maa grubo filmu olejowego moe prowadzi
do zaistnienia zjawiska tarcia mieszanego, co uwzgldni Taylor (rys. 3.5) [173]. Zja-
wisku temu mona przeciwdziaa, wprowadzajc nowe materiay na powoki przeciw-
zuyciowe odznaczajce si du odpornoci na zuycie adhezyjne [136]. Zastosowa-
43
nie na powoki przeciwzuyciowe elementw zespou TPC nowych materiaw stwarza
konieczno opracowania nowych olei smarujcych, na co zwraca uwag Stolarski
wpracy [164] oraz Wakuri i inni w pracy [183]. Przykadowo w pracy [185] prowadzo-
no badania porwnawcze polegajce na pomiarze wartoci wspczynnika tarcia mi-
dzy rnymi wariantami wykonania piercienia tokowego i tulei cylindrowej w obe-
cnoci rnych rodkw smarnych. Uzyskane wyniki wykazay, e olej zawierajcy
dodatek siarczku molibdenu we wszystkich przypadkach spowodowa zmniejszenie
wspczynnika tarcia od 2 do 3 razy.
Rozkad cinienia w filmie olejowym jest zaleny przede wszystkim od wysokoci
pokrycia powierzchni piercienia olejem (rys. 3.8). Wysoko ta jest wynikiem midzy
innymi zjawisk midzyfazowych opisanych w rozdziale 2. Z przedstawionych rozwa-
a mona wysnu wniosek, e istnieje moliwo zmniejszenia tarcia wanie w wyni-
ku zmniejszenia zwilalnoci piercienia tokowego olejem smarujcym. Zwaszcza spo-
woduje to zwikszenie naciskw jednostkowych, lecz opory ruchu mog zmale w wyniku
mniejszej wartoci pracy adhezji midzy olejem a powierzchni piercienia od pracy
kohezji w oleju smarujcym. Szczeglnego znaczenia nabiera to podczas tarcia miesza-
nego i granicznego.
3.3. Zuycie i straty energii na tarcie
Straty mocy zwizane z tarciem decyduj o sprawnoci mechanicznej ukadu TPC.
Oglnie sprawno ta dla silnika spalinowego ma warto zblion do 0,8 [116]. Jej
warto maleje wraz ze zmniejszaniem si obcienia silnika. Jak wspomniano, ograni-
czenie strat energii na tarcie przynosi wymierne efekty ekonomiczne. Taylor [173] oce-
nia, e straty energii na tarcie przypadajce na zesp TPC wynosz 45% oglnych strat
tarcia w silniku spalinowym. Z kolei 75% z nich naley przypisa stratom na tarcie pier-
cieni tokowych, pozostae 25% na tarcie paszcza toka o gad tulei cylindrowej.
Na warto strat tarcia maj wpyw czynniki natury konstrukcyjnej oraz parametry
ruchowe [115, 195]. Badania bezporednie strat na tarcie prowadzono od wielu lat. Przy-
kadem tych bada s prace opublikowane przez Furuham w 1979 roku [33]. Zastoso-
wa on do uszczelnienia komory spalania poczenia wykonane z falistej blachy. Zmie-
rzone wtedy maksymalne wartoci siy tarcia wystpuj tu po zwrocie zewntrznym
wsuwie rozprania. Praktycznie wystpuje to w przypadku maksymalnej wartoci siy
gazowej. Chocia ta maksymalna warto ma niewielki wpyw na oglne wartoci strat
tarcia, na ktre w najwikszym stopniu wpywaj wartoci siy tarcia w fazie, gdy nie
wystpuje maksymalne cinienie spalania. Konstrukcja pocze tulei cylindrowej z blo-
kiem z blachy falistej zostaa rozwinita i zmodernizowana przez Tiela [176], ktry po-
da wzory na obliczanie ksztatu falistego poczenia tulei z gowic, pozwalajce na
kompensacj osiowych wydue spowodowanych cinieniem w komorze spalania. Na
3.3. Zuycie i straty energii na tarcie zespou tokpiercieniecylinder
uwag zasuguje rwnie przedstawione przez Krausego w pracy [94] uszczelnienie hy-
drostatyczne. Badania bezporednich pomiarw tarcia przedstawi w 1995 roku Hals-
band [40]. Zmierzono siy tarcia, korzystajc z silnika testowego o specjalnej konstruk-
cji uszczelnienia tulei z gowic oraz specjalnej konstrukcji mocowania tulei cylindro-
wej umoliwiajcej jej wychylenia. Dziki temu wykonano tensometryczne pomiary
wartoci siy normalnej. Stanowisko to umoliwio wykonanie wariantowych pomiarw
wartoci si tarcia w zalenoci od wielkoci parametrw opisujcych chropowato
powierzchni, zastosowanych materiaw oraz wymiarw geometrycznych toka i pier-
cieni tokowych. Podczas ruchu silnika z maymi prdkociami obrotowymi (1000 min
1
)
i przy duym obcieniu p
i
= 0,5 MPa, w czasie zwrotu zewntrznego wystpuj zwik-
szone siy tarcia, wskazujce na wystpowanie zjawiska tarcia mieszanego. Zwiksze-
nie prdkoci obrotowej silnika powoduje zmniejszenie si tarcia w czasie zwrotu ze-
wntrznego. Stwierdzono, e potencjalne moliwoci zmniejszenia strat energii na tar-
cia s zwizane z uksztatowaniem powierzchni tulei cylindrowej oraz toka i piercieni
tokowych, a zwaszcza pierwszego piercienia uszczelniajcego. Znaczcy wpyw na
straty tarcia ma zarwno mikrogeometria powierzchni tulei cylindrowej, jak i zastoso-
wane materiay [40]. W tym celu porwnano, midzy innymi, klasyczn powierzchni
szlifowan w procesie honowania z powierzchni honowan dwustopniowo z podwo-
jon faz plateau. Zmierzono zwikszone wartoci si tarcia dla powierzchni honowa-
nej dwustopniowo dla wszystkich obcie oraz prdkoci obrotowych. Halsband tu-
maczy t rnic zbyt duym pochanianiem oleju przez nierwnoci powierzchni tulei.
Najmniejsze wartoci si tarcia zmierzono dla tulei wykonanej wedug technologii na-
zywanej Nikasil. Mimo bardzo duej gadkoci powierzchni w adnym z obcie oraz
prdkoci obrotowych nie stwierdzono wystpowania zwikszenia si tarcia charakte-
rystycznego dla tarcia mieszanego. Mechanizm powstawania zjawiska tarcia i wielko
siy tarcia s cile zalene od redniej prdkoci ruchu toka, temperatury elementw
ukadu korbowego i obcie.
Sia tarcia zaley od mikrogeometrii powierzchni tulei i waciwoci materiaw ele-
mentw ukadu. Mona j zmniejszy midzy innymi przez zmniejszenie powierzchni
styku elementw pary trcej. Prace nad tymi zagadnieniami prowadzili midzy innymi
Gembara i Serdecki [35, 139], wspomniany Halsband [40], Iskra [64], Tateishi [172],
Wrede [189] i wielu innych. Wynika z nich, e zmniejszenie powierzchni styku moe
doprowadzi do redukcji strat tarcia w procesie smarowania hydrodynamicznego, ale to
powoduje zwikszenie zuycia oleju smarujcego. Przykadowo, Halsband w celu spraw-
dzenia tego efektu zmierzy wartoci siy tarcia przez zmniejszenie wysokoci piercie-
ni tokowych z rwnoczesnym zmniejszeniem o 50% sprystoci wasnej pierwszego
piercienia uszczelniajcego [40]. Stwierdzono, e zmniejszenie powierzchni styku po-
woduje zmniejszenie si tarcia podczas smarowania hydrodynamicznego. Jednak zmniej-
szenie powierzchni poniej pewnego optimum powoduje gwatowny wzrost si tarcia,
poniewa wymiar powierzchni styku zaley, midzy innymi, od zwikszenia temperatu-
ry elementw (przede wszystkim piercienia tokowego i toka) wskutek zmniejszenia
45
powierzchni transferu ciepa i w rezultacie spadku lepkoci oleju smarujcego. Nega-
tywnych skutkw zmniejszenia wysokoci piercienia nie zanotowano przy wsppracy
z tulej cylindrow typu Nikasil. Stwierdzono jedynie pozytywny wpyw redukcji po-
wierzchni styku w postaci zmniejszenia strat energii na tarcie [35, 40]. Stosowanie
niskich piercieni stwarza wiele innych problemw zwizanych z ich poprawnym wy-
konaniem. Niski piercie lepiej dopasowuje si do gadzi tulei cylindrowej, jednak
zmniejszenie jego wysokoci moe czy si ze zwikszeniem zuycia oleju silniko-
wego [170].
Zmniejszenie powierzchni styku, a tym samym zmniejszenie strat tarcia, mona rw-
nie uzyska przez zmniejszenie liczby piercieni uszczelniajcych [174]. Obecnie do
powszechnie jest stosowany ukad trzypiercieniowy. Przykadowo, Serdecki [143] prze-
prowadzi analizy symulacyjne polegajce na wyeliminowaniu jednego z piercieni
uszczelniajcych, tworzc tym samym ukad dwupiercieniowy. Zgodnie z przewidy-
waniami spowodowao to zmniejszenie strat energii na tarcie, ale jednoczenie zwik-
szenie zuycia oleju smarujcego. Ukad dwupiercieniowy pozostawia na gadzi tulei
cylindrowej warstw oleju smarujcego o wikszej gruboci, ni ukad trzypiercienio-
wy. Warstwa ta jest zgarniana do komory spalania. Istotnym zaburzeniem pracy moe
by ponadto zmniejszenie efektywnoci uszczelnienia oraz zwikszenie temperatury
elementw ukadu TPC. Zwikszeniu zuycia oleju smarujcego mona w przypadku
ukadu dwupiercieniowego przeciwdziaa przez skuteczne dziaanie piercienia zgar-
niajcego.
Rwnie duy wpyw na straty energii na tarcie ma barykowaty ksztat piercie-
nia zgarniajcego. Serdecki [139, 140] stwierdza, e zwikszenie wymiaru barykowa-
toci powoduje zmniejszenie wartoci strat energii na tarcie, z jednoczesnym zwiksze-
niem zuycia oleju smarujcego. Twierdzi on rwnie, e moc przeznaczona na tarcie
w maym stopniu zaley od obcienia silnika [142, 145].
Sia tarcia midzy powierzchni boczn piercienia tokowego i tulei cylindrowej jest
zalena od wartoci sprystoci wasnej piercienia. Jej warto zmniejsza si wraz ze
zmniejszeniem si sprystoci wasnej piercienia tokowego, przez co zmniejsza si
zuycie piercienia [103, 105, 109]. Szczeglnie zjawisko to dotyczy piercienia uszczel-
niajcego. Ze zmniejszeniem siy sprystoci ronie zuycie oleju silnikowego. W pew-
nym stopniu mona temu przeciwdziaa, stosujc inny materia na piercienie. Z prze-
prowadzonych przez Nakad [103] bada wynika, e piercienie wykonane ze stali cha-
rakteryzuj si mniejszym zuyciem oleju smarujcego.
Piercie tokowy jest elementem sprystym i jako taki moe wpada w drgania,
ktre wywieraj istotny wpyw na parametry pracy silnika, powodujc przede wszyst-
kim zwikszenie nieszczelnoci i przedmuchy spalin do skrzyni korbowej oraz powo-
duj zmiany gruboci filmu olejowego midzy piercieniem i gadzi tulei cylindrowej,
co ma negatywny wpyw na straty energii na tarcie [63].
Bezporednim nastpstwem strat tarcia w zespole TPC s zachodzce w nim proce-
sy zuycia silnika spalinowego [65, 152]. Zesp TPC pracuje w warunkach obcie
mechanicznych, chemicznych, zmczeniowych i korozyjnych. W zwizku z tym wyst-
puj tutaj niemale wszystkie postacie zuycia. Wrd nich mona wyrni: zuycie
adhezyjne, w tym skrawanie, odksztacenia, zuycie cierne, zuycie korozyjne.
Zuycie adhezyjne, skrawanie i odksztacenia s powodowane przerwaniem filmu
olejowego przez szczyty nierwnoci powierzchni piercienia tokowego i tulei cylin-
drowej oraz ich wzajemnym tarciem. Procesy te powoduj usuwanie szczytw nierw-
noci w strefie wierzchokw powierzchniowych, co moe doprowadzi do cakowite-
go ich zaniku. Zjawiska te wystpuj silnie w pocztkowej fazie ruchu, a zwaszcza
wprocesie docierania.
Zuycie cierne jest wywoane rwnie przez rne zanieczyszczenia i materiay cier-
ne, ktre dostay si midzy tulej cylindrow a piercie tokowy. Zaleno zuycia
zespou TPC silnika spalinowego od koncentracji czstek ciernych jest w przyblieniu
liniowa [80]. Decydujcy wpyw na warto zuycia ciernego pary trcej piercienie
tokowetuleja cylindrowa maj wymiary, ksztat i twardo czstek.
Zuycie korozyjne stanowi mechanizm, w wyniku ktrego na powierzchni tulei lub pier-
cienia tokowego powstaj zwizki chemiczne, niemetaliczne, ktre zostaj usunite
wwyniku wsppracy elementw. Korozja w silnikach spalinowych moe by wywoana
przez rne czynniki, midzy innymi koncentracj wody oraz rnych kwasw pochodz-
cych od gazw spalinowych, skadu paliwa, stopnia spalenia paliwa i innych. Istniej jed-
nake dwa zasadnicze przypadki, w ktrych zuycie korozyjne jest bardzo znaczne [92].
Pierwszy z nich, gdy temperatura elementw uszczelnienia (szczeglnie tulei cylindro-
wej) jest wystarczajco niska do umoliwienia kondensacji pary, apaliwo zawiera wy-
starczajc ilo siarki do kondensacji kwasu siarkowego na tulei cylindrowej. Z bada
przeprowadzonych przez Englisha [29] wynika, e intensywne zwikszenie zuycia koro-
zyjnego piercieni tokowych i gadzi tulei cylindrowej nastpuje, gdy ich temperatura jest
nisza ni 115 C w miejscu ZZ, a w paliwie jest okoo 0,8% siarki. Obecnie wyelimino-
wano siark z paliwa, zastpujc j innymi dodatkami polepszajcymi waciwoci tribo-
logiczne oleju napdowego. Jeeli jednak temperatura tulei spadnie poniej punkty rosy
dla pary wodnej, to moe doj do kondensacji wody. W tej sytuacji w wyniku rozpu-
szczenia CO
2
w wodzie powstaje kwas wglowy. Jest to druga gwna substancja odpo-
wiedzialna za zuycie korozyjne elementw silnika spalinowego. Intensyfikacja procesw
zuycia korozyjnego w silniku spalinowym, abstrahujc od przyczyny jego zaistnienia,
powoduje pojawienie si czstek zwizkw chemicznych (przede wszystkim tlenkw), ktre
prowadz w sposb poredni do przerwania filmu olejowego lub s przepychane przez
piercienie tokowe. Jest to zalene od ich rozmiaru i aktualnej gruboci filmu olejowego
midzy piercieniem tokowym i tulej cylindrow. Zwizki te mog si ponadto rozpu-
szcza w oleju smarujcym, powodujc jego przedwczesn degradacj, a tym samym po-
garszajajc jego waciwoci tribologiczne. Podobne zjawiska zachodz w przypadku cz-
stek innego pochodzenia. Najniebezpieczniejsze z nich to takie, ktrych rozmiar jest mniej-
szy od gruboci filmu olejowego, poniewa to one wanie przedostaj si midzy pier-
cie tokowy, a tulej cylindrow, powodujc zuycie cierne [80].
47
Zuycie pary trcej piercie tokowytuleja cylindrowa jest cile zalene rwnie
od topografii powierzchni tulei i piercienia [106, 121]. Z licznych prac, w tym autora
tej monografii, wynika, e powierzchnie wsppracujcych ze sob elementw musz
by tak uksztatowane, aby zapewni zarwno odpowiedni nono, jak i utrzymywa-
nie oleju smarujcego. Przykadowo, dominujcym obecnie ksztatem tulei jest powierzch-
nia honowana dwustopniowo. To znaczy oprcz wykonania typowych bruzd honowni-
czych dodatkowo wykonuje si dogadzanie fazy plateau. W ten sposb skrcony jest
do minimum proces docierania [76, 79, 85]. Ulegajce zuyciu w pierwszej fazie ruchu
najwysze nierwnoci powierzchni s ju zniwelowane w procesie dogadzania. Do-
datkowo zapobiega to nadmiernemu zuyciu piercienia tokowego, powodujc oglne
wyduenie trwaoci pary trcej.
W wyniku oddziaywania osiowej siy gazowej oraz ruchw piercienia w rowku toka
ulegaj zuyciu rwnie warstwy wierzchnie przy powierzchni dolnej i grnej piercie-
nia wsppracujce z grn i doln powierzchni rowka piercieniowego toka. Ubytek
materiau w warstwie wierzchniej na grnej i dolnej powierzchni piercienia jest wy-
woany zasadniczo rnym mechanizmem zuycia. W warstwie wierzchniej przy gr-
nej powierzchni wystpuje przede wszystkim zuycie korozyjne, a przy dolnej adhezyj-
ne i cierne [69].
Stwierdzono rwnie, na podstawie bada eksploatacyjnych [66], e wraz ze zwik-
szeniem rednicy cylindra wskutek zuycia nastpuje intensyfikacja ruchw bocznych
toka, szczeglnie w trakcie procesu rozgrzewania silnika, co powoduje zwikszenie in-
tensywnoci zuycia osiowego piercienia tokowego. Intensywno tego procesu ro-
nie wraz z powikszeniem si kta pochylenia powierzchni bocznej piercienia toko-
wego w przypadku piercieni trapezowych.
Aby ogranicza do minimum zuycie warstwy wierzchniej przy powierzchni bocz-
nej piercienia, jak wczeniej wspomniano, nadaje si jemu ksztat przekroju moliwe
zbliony do tego, ktry uzyskuje po zakoczeniu procesu docierania [35]. Dominuj-
cym rozwizaniem jest nadawanie zewntrznej powierzchni roboczej ksztatu owalne-
go, aby sprzyja powstawaniu klina smarnego [81]. Zalet piercieni uszczelniajcych
o ksztacie barykowatym jest maa wraliwo na ruchy boczne toka. Taki ksztat po-
wierzchni roboczej nie dopuszcza do wystpienia naciskw krawdziowych, a dziki
temu ogranicza zuycie oleju przy skonym ustawieniu toka. Dalsz zalet wykonania
baryki jest liniowy styk powierzchni roboczej piercienia z powierzchni cylindra, co
z kolei skraca proces docierania [36]. Pocztkowo nadany ksztat powierzchni roboczej,
szczeglnie pierwszego piercienia uszczelniajcego, ulega zmianom podczas jego eks-
ploatacji. Na rysunku 3.9 przedstawiono zarys profilu piercienia w trakcie eksploatacji
[128]. Pocztkowy ksztat niesymetrycznej baryki z wierzchokiem powyej poowy
wysokoci piercienia po zuyciu doprowadza do powstania niesymetrycznej baryki,
z wierzchokiem poniej poowy wysokoci osiowej piercienia.
W wyniku procesu powstawania zmiennego przekroju piercienia, poza nadawaniem
odpowiedniego ksztatu, uzyskuje si rwnie odpowiedni chropowato jego powierzch-
ni, o pewnej anizotropii wynikajcej z obrbki szlifowaniem i docieraniem [170]. Po-
cztkowo chropowato znacznie zmniejsza si [168], nastpuje wtedy wygadzanie po-
wierzchni piercienia z jednoczesn zmian powierzchni tulei. Po pewnym czasie po-
wierzcnia tulei osiga charakterystyczn dla konkretnego typu silnika chropowato. Jed-
nak znaczcy wpyw ma pocztkowa chropowato. Obecnie nie ma niestety okrelo-
nych wartoci parametrw chropowatoci gadzi tulei i powierzchni piercienia uzna-
nych za optymalne. Przykadowo Shuster i in. [151] przeprowadzi pomiary mikrostruk-
tury, twardoci oraz mikro- i makrogeometrii uszczelniajcych piercieni tokowych
zwariantowo wykonanymi powokami przeciwzuyciowymi. Pomiary wykonano przed
i po testach silnikowych trwajcych 150, 1000 i 4000 godzin. Stwierdzono midzy in-
nymi znaczne zmiany mikrogeometrii powierzchni badanych piercieni. We wszystkich
przypadkach powierzchnia ulega wygadzeniu tworzc niemal jednolit faz plateau.
Wyjciowe wartoci Ra = 0,320,42 m zmniejszyy si do 0,010,04 m. Podobne prace,
jak Shuster [151], prowadzili Starczewski i Szudrowicz [161], badajc zesp TPC,
wktrym uszczelniajce piercienie tokowe z powok chromow miay zrnicowan
siatk spka chromu. Wyniki bada wykazay, e gstsza siatka spka powoduje mniej-
sz warto zuycia zespou TPC. Potwierdza to istotny wpyw pocztkowej chropowa-
toci powierzchni piercieni i gadzi tulei cylindrowej na warto zuycia.
Prawidowo wykonany piercie tokowy zapewnia waciwy rozkad naciskw na
tulej cylindrow. Jednak jednostkowa sia nacisku piercienia na gad tulei, mimo jego
wykonania o naciskach, przykadowo rwnomiernych, nie jest jednakowa na caym ob-
wodzie piercienia. Przyczyny tego s wielorakie. Przede wszystkim cylinder, z ktrym
piercie wsppracuje nigdy nie jest idealnie okrgy, gdy jego ksztat jest wynikiem,
midzy innymi, odksztace cieplnych i innych pochodzcych chociaby od rub przy-
krcenia gowicy. Deformacja koowoci cylindra moe by ograniczona przez zmniej-
szenie do minimum liczby rub mocujcych gowic cylindrow [58]. Mona w ten sposb
znacznie ograniczy zmniejszenie nacisku jednostkowego piercienia na gad cylindra.
Rys. 3.9. Zmiany profilu przekroju piercieni w czasie eksploatacji [128]
Fig. 3.9. Variation of measured ring profiles with time [128]
49
Swobodna posta piercienia jest zawsze tylko przyblieniem postaci teoretycznej, dla
ktrej rozkad naciskw jest identyczny z zaoonym [109]. Wpywa na to tolerancja
wykonawcza piercienia, a przede wszystkim odchyka gruboci promieniowej i w mniej-
szym stopniu wysokoci osiowej piercienia. Rwnie zmiany moduu sprystoci
wzdunej s przyczyn odstpstw od zaoonego rozkadu naciskw.
Mona stwierdzi, e zuycie zachodzce w zespole TPC jest wynikiem przedosta-
nia si midzy jego elementy czstek rnorodnego pochodzenia lub w wyniku nadmier-
nego zbliania si elementw do siebie i styku nierwnoci powierzchni. Styk ten moe
by bezporedni lub przez warstwy graniczne na nich zaadsorbowane. Istotny wpyw
na zuycie maj rwnie nieprawidowoci ksztatu. Niezmiernie istotne jest przy tym
dobranie odpowiednich materiaw na elementy zespou TPC.
Podsumowanie
Na podstawie przestudiowanych rozwaa, dotyczcych si i naciskw w zespole TPC
silnika spalinowego oraz zwizanych z nimi zjawisk tarcia i zuycia, stwierdzono, co
nastpuje:
1. Wypadkowe siy promieniowe wystpujce w zespole TPC s rwnowaone ci-
nieniem w filmie olejowym, wystpujcym w warstwie oleju pod przemieszczajcym
si zespoem piercieni tokowych. Rozkad tego cinienia jest cile zwizany z profi-
lem przekroju poprzecznego powierzchni roboczej piercienia i wynika rwnie z wy-
sokoci pokrycia piercienia olejem smarujcym. Zmniejszenie wysokoci pokrycia moe
skutkowa zwikszeniem wartoci naciskw jednostkowych, co powoduje odksztace-
nia spryste oleju i powierzchni elementw zespou TPC. Zjawisko to moe ulec nasi-
leniu w przypadku olejw pochodzenia syntetycznego, co powoduje powstawanie klina
smarnego w procesie typu elastohydrodynamicznego.
2. Maksymalne zuycie zespou TPC nastpuje w okolicach zwrotu zewntrznego
(ZZ) i zwrotu wewntrznego (ZW). Dominujcym zjawiskiem tarcia, zwaszcza wZZ
pierwszego piercienia uszczelniajcego, jest tarcie mieszane. Dochodzi do niego przede
wszystkim ze wzgldu na zatrzymanie ruchu oraz w wyniku zmniejszenia prdkoci
obrotowej silnika, z jednoczesnym zwikszeniem obcienia.
3. Wprowadzenie pokry elementw zespou TPC z materiaw o zmniejszonej pra-
cy adhezji z olejem smarujcym moe skutkowa zmniejszeniem strat energii na tarcie.
W trakcie wsppracy podczas tarcia mieszanego jest to waciwo jednej z powierzchni,
polegajca na antyadhezyjnoci, czyli bdca nastpstwem maej pracy adhezji dla
danego materiau w stosunku do oleju smarujcego. Na drugim z elementw pary trcej
powinna by dobrze przywarta warstwa rodka smarnego, aby zapobiec stykowi bezpo-
redniemu cia staych. W przypadku smarowania hydrodynamicznego przy mniejszej
wartoci pracy adhezji oleju smarujcego do powierzchni jednego z elementw pary
trcej, od wartoci pracy kohezji oleju smarujcego mona uzyska mniejsze tarcie.
Wprzypadku smarowania elastohydrodynamicznego, mechanizm zmniejszenia tarcia
moe by podobny do uzyskanego dla smarowania hydrodynamicznego. Aby doszo do
zmniejszenia strat energii wprocesie tarcia pynnego, powierzchnia jednego elementu
powinna odznacza si wspomnian antyadhezyjnoci.
4. Materia charakteryzujcy si opisanymi waciwociami powinien mie, zgodnie
zrozwaaniami prowadzonymi w rozdziale 2., ma warto skadowej dyspersyjnej
ipolarnej swobodnej energii powierzchniowej z zachowaniem duej wartoci oglnej
tej energii. Maa warto skadowych, bdcych nastpstwem oddziaywania si van der
Waalsa, powoduje zmniejszenie pracy adhezji do oleju smarujcego, a tym samym swoist
cech antyadhezyjnoci tego materiau. Dua warto oglna swobodnej energii po-
wierzchniowej, bdca nastpstwem budowy czsteczkowej przejawia si du odpor-
noci na wymuszenia zewntrzne.
4. Obcienia cieplne i lokalne gradienty temperatury
a przewodno cieplna elementw
Zesp TPC silnika spalinowego podlega zmiennym w czasie obcieniom cieplnym.
W dotychczasowych rozwaaniach skupiono uwag na obcieniach pochodzcych
zprocesu spalania, abstrahujc od przebiegu i czynnikw warunkujcych transport cie-
pa przez elementy ukadu TPC do czynnika chodzcego, czego efektem jest tempera-
tura jego elementw. Szczeglnego znaczenia nabiera zjawisko transportu energii cie-
plnej w przypadku pokrycia elementw powokami przeciwzuyciowymi o odmiennych
wartociach wspczynnika przewodnoci cieplnej.
W zespole TPC silnika spalinowego dochodzi do wymiany ciepa pomidzy czynni-
kiem znajdujcym si w poszczeglnych przestrzeniach midzypiercieniowych a ele-
mentami zespou [45]. Taka sytuacja zachodzi, gdy wystpuje rnica temperatury po-
midzy gazem i elementami zespou TPC. W modelach matematycznych, opisujcych
przepyw czynnika w przestrzeniach midzypiercieniowych zespou TPC, ich autorzy
zakadaj, prawie we wszystkich przypadkach, przepyw izotermiczny. Oznacza to za-
oenie jednakowej temperatury cianek ograniczajcych dan przestrze i czynnika
wnim aktualnie si znajdujcego. W konsekwencji oznacza to nieskoczenie duy wsp-
czynnik przejmowania ciepa
p
. Wyjtkiem jest model Sygniewicza [166], ktry za-
kada, e rzeczywisty przepyw ma charakter poredni pomidzy adiabatycznym a izo-
termicznym. Sygniewicz uwaa, e przepyw jest bardziej zbliony do adiabatycznego,
co z kolei oznacza, e strumie wymiany ciepa pomidzy czynnikiem a ciankami jest
rwny zeru. Przy zaoeniu wymiany ciepa ze ciankami gwnie przez konwekcj, ilo
ciepa wymienian przez wnikanie okrela rwnanie Newtona [96]
( )
2 1
T T A Q
p
=
(4.1)
gdzie:
p
wspczynnik przejmowania (wnikania) ciepa, A powierzchnia wnika-
nia, T
1
, T
2
temperatura czynnika i powierzchni przegrody, czas wnikania.
Wystpujcy we wzorze (4.1) wspczynnik przejmowania ciepa jest wielkoci em-
piryczn zalen od waciwoci fizycznych nonika ciepa oraz cech geometrycznych
powierzchni wnikania. Jego warto jest wyraana za pomoc liczb kryterialnych: Nus-
52 4. Obcienia cieplne i lokalne gradienty temperatury a przewodno cieplna elementw...
selta Nu, Prandtla Pr oraz Reynoldsa Re. Najczciej wspczynnik przejmowania cie-
pa oblicza si z zalenoci
h
m
p
d
Nu

=
(4.2)
gdzie:
) (
B A
Re Pr C Nu =

liczba Nusselta,
m
przewodno cieplna nonika ciepa,
d
h
rednica hydrauliczna; wielko obliczeniowa wyraajca stosunek po-
wierzchni wymiany ciepa do jej obwodu, C wspczynnik proporcjonalnoci
wyznaczany empirycznie, A, B wykadniki potgowe wyznaczane empirycz-
nie, Pr = c
p
/ liczba Prandtla, c
p
ciepo waciwe czynnika, lepko
dynamiczna czynnika, Re = m
d
n
/ liczba Reynoldsa, m
masowe natenie
przepywu.
Przykadem na obliczanie wartoci wspczynnika przejmowania ciepa wedug wzo-
rw empirycznych jest podana przez Woshni zaleno opisujca wspczynnik przej-
mowania ciepa w komorze spalania silnika spalinowego [188]
525 , 0 786 , 0 786 , 0 217 , 0
) ( ) ( 93 , 127 ) (

=
i i i p
T p w D (4.3)
gdzie: D rednica cylindra, w rednia prdko czynnika w komorze spalania, p(
i
)
chwilowe wartoci cinienia czynnika, T(
i
) chwilowe wartoci temperatury
czynnika,
i
warto kta obrotu wau korbowego w cyklu pracy silnika.
Przepyw ciepa moe przebiega w stanie ustalonym lub nieustalonym. Gdy bilans
cieplny jest zrwnowaony, wwczas przepyw jest ustalony. To znaczy, e suma strumie-
ni ciepa dopywajcych i odpywajcych jest rwna zeru. W stanie nieustalonym wyst-
puje zmiana pola temperatury, co oznacza brak rwnowagi w bilansie strumieni ciepa.
Zagadnienie przepywu ciepa okrela rwnanie rniczkowe Fouriera. W przypadku wy-
miany ciepa w stanie nieustalonym, w caej objtoci (przypadek trjwymiarowy) oraz
anizotropowych i nieliniowych waciwoci orodka, rwnanie to przyjmuje posta
z
T
T
z y
T
T
y x
T
T
x
T
c
m m m p
) ( ) ( ) (
(4.4)
gdzie: c
p
ciepo waciwe, gsto materiau, x, y, z wsprzdne kartezjaskie,
pozostae oznaczenia jak w rwnaniu (4.1) i (4.2).
Stosujc operator rniczkowy temperatury (
2
T, laplasjan), mona zapisa rwna-
nie (4.4) w postaci
T a
T
2
=
(4.5)
gdzie:
p
m
c
a = wspczynnik przewodzenia temperatury.
4. Obcienia cieplne i lokalne gradienty temperatury a przewodno cieplna elementw... 53
Rozwizaniem rwnania Fouriera (4.5) jest funkcja postaci: T = f (x, y, z, ), spenia-
jca warunki pocztkowe i brzegowe.
Wyrnia si trzy rodzaje warunkw brzegowych wymiany ciepa.
Warunki brzegowe I rodzaju zachodz wwczas, gdy wymiana ciepa na powierzch-
ni danego obszaru jest tak intensywna, e powierzchnia ta momentalnie przyjmuje tem-
peratur rodowiska. Oznacza to, e przewodno cieplna
m
obiektu jest maa, a tem-
peratura powierzchni przyjmuje temperatur rodowiska przez cay czas grzania
ichodzenia
ot x
T x T =
=0
) , ( (4.6)
Warunki brzegowe II rodzaju zachodz, gdy strumie ciepa na powierzchni jego
wymiany jest stay lub zadany funkcj
=
T
q
m
(4.7)
Warunki brzegowe III rodzaju wystpuj wtedy, gdy strumie ciepa jest proporcjo-
nalny do rnicy temperatury powierzchni ciaa i orodka, ktry otacza dan powierzchni
) (
0 0 ot x p x m
T T
T
=
= =

(4.8)
Rozwizanie tego rwnania w przypadku komory spalania silnika spalinowego wy-
musza konieczno okrelenia zmiany temperatury czynnika roboczego i wspczynni-
ka przejmowania ciepa w komorze spalania na wszystkich powierzchniach jego wy-
miany w drodze konwekcji i radiacji pomienia. W szczeglnoci w zespole TPC
obcienia cieplne rowkw piercieniowych i piercieni tokowych (gwnie pierwsze-
go piercienia uszczelniajcego) mona przedstawi wedug Kwaniowskiego i in. [96],
jako powizane zalenoci
tu p p
r
g d g zd
l

1 1 1
) ( ) (
+ + =
(4.9)
gdzie:
zd(g)
redni zastpczy wspczynnik przejmowania ciepa na powierzchni sty-
ku piercienia z powierzchni rowka d doln, g grn,
d(g)
redni wsp-
czynnik przejmowania ciepa na powierzchni styku piercienia z powierzchni
rowka,
p tu
redni wspczynnik przejmowania ciepa na powierzchni styku
piercienia z tulej, l
r
rednia droga strumienia ciepa od powierzchni rowka
piercienia do tulei,
p
wspczynnik przewodnoci cieplnej piercienia.
Po przeksztaceniu wzoru (4.9) tak, aby okreli zaleno redniego wspczynnika
przejmowania ciepa na powierzchni styku piercienia z tulej otrzymuje si zaleno
54 4. Obcienia cieplne i lokalne gradienty temperatury a przewodno cieplna elementw...
p
r
g d g zd
tu p
l

=
) ( ) (
1 1
1
(4.10)
Z analizy zalenoci (4.10) wynika, e zmniejszenie wartoci przewodnoci cieplnej
materiau piercienia
p
o poow powoduje zwikszenie wartoci wspczynnika przej-
mowania ciepa o okoo 20%, z zachowaniem tych samych wartoci pozostaych ska-
dnikw zalenoci (4.10).
Z rwnania Newtona (4.1) oraz (4.2) wynika, e aby strumie ciepa przekazywane-
go przez konwekcj by taki sam przy wzrocie wspczynnika przejmowania ciepa, to
rnica temperatury czynnika i cianki musi zmale. Oznacza to wzrost temperatury ele-
mentu biorcego udzia w przekazywaniu ciepa. Innymi sowy, wraz ze zmniejszaniem
si wspczynnika przewodnoci cieplnej, przykadowo piercienia tokowego, bdzie
nastpowa wzrost jego temperatury.
W zwizku z tym wprowadzenie materiau powokowego na elementach zespou TPC
moe spowodowa lokalny wzrost ich temperatury. Powoduje to konieczno dokad-
nych oblicze cieplnych i rozwizywania rwnania Fouriera w postaci przedstawionej
rwnaniem (4.4) z korzystaniem, przykadowo, z symulacji komputerowych procesu spa-
lania oraz uzyskanych wynikw w postaci rozkadu temperatury w funkcji kta obrotu
wau korbowego, wspczynnika przejmowania ciepa i strumienia ciepa jako obci-
e modelu MES zespou TPC.
5. Cel i zakres pracy
W zwizku z prowadzonymi rozwaaniami opartymi na zestawionej literaturze oraz
wasnych pogldach autora sformuowano cel pracy oraz jej zakres.
Cel poznawczy
Wykazanie, e swobodna energia powierzchniowa, z ktrej wynika twardo i zwil-
alno jest wanym czynnikiem majcym wpyw na tarcie w parze trcej wykonujcej
ruch posuwisto-zwrotny z udziaem czynnika smarnego.
Cele utylitarne
Dobr swobodnej energii powierzchniowej, a zatem twardoci materiaw, w celu
zmniejszenia strat na tarcie w parach trcych wykonujcych ruch posuwisto-zwrotny.
Opracowanie przykadowej pary trcej: uszczelniajcy piercie tokowytuleja cy-
lindrowa, w ktrej stworzono przesanki zmniejszenia strat na tarcie w wyniku zdefinio-
wania wartoci cakowitej i skadowych swobodnej energii powierzchniowej jej elemen-
tw.
Efekt utylitarny
Umoliwienie wdroenia produkcji seryjnej uszczelniajcych piercieni tokowych
znowo opracowan powok zmniejszajc straty na tarcie.
Zakres pracy
W pracy zaproponowano nowy czynnik uatwiajcy dobr materiaw elementw par
trcych. Skupiono przede wszystkim uwag na parach trcych wykonujcych ruch posu-
wisto-zwrotny z funkcj uszczelniajc. Jako przykad wybrano elementy zespou TPC
tokowego silnika spalinowego. W szczeglnoci uwag skupiono na uszczelniajcym pier-
cieniu tokowym i wsppracujcej z nim tulei cylindrowej. Aby dowie celu poznaw-
czego rozprawy, wykonano badania, ktre mona podzieli na:
ilociowe badania za pomoc tribotestera,
symulacyjne badania numeryczne,
wstpne badania jakociowe na obiekcie rzeczywistym,
zasadnicze trwaociowe badania na obiekcie rzeczywistym, jakim by silnik spali-
nowy.
56 5. Cel i zakres pracy
Prac kocz wnioski oraz wytyczne projektowania par trcych, poszerzone o za-
proponowany nowy czynnik ich doboru.
Praca jest podzielona na etapy, w ktrych:
Okrelono wpyw i dobrano wartoci skadowych swobodnej energii powierzchnio-
wej elementw pary trcej wykonujcej ruch posuwisto-zwrotny na przykadzie uszczel-
niajcego piercienia tokowego i tulei cylindrowej tokowego silnika spalinowego.
Opisano zjawiska zachodzce w parze trcej z tward powok przeciwzuyciow
ookrelonej wartoci swobodnej energii powierzchniowej.
Dokonano wyboru materiaw na wybrane elementy zespou TPC tokowego silnika
spalinowego w wietle ustale przeprowadzonych w poprzednich punktach.
Prowadzono ilociowe badania porwnawcze na tribotesterze z wariantowym wyko-
naniem warstw wierzchnich prbki i przeciwprbki, ktrych celem byo dowiedzenie
susznoci sformuowanego celu poznawczego pracy.
Opracowano na podstawie prowadzonych rozwaa i prac badawczych na triboteste-
rze przykadow par trc uszczelniajcy piercie tokowytuleja cylindrowa ze-
spou TPC silnika spalinowego. Wykonano badania w trzech etapach:
1 symulacyjne badania numeryczne,
2 wstpne badania na obiekcie rzeczywistym,
3 zasadnicze badania na obiekcie rzeczywistym.
6. Para trca o zdefiniowanych wartociach
swobodnej energii powierzchniowej i twardoci
Na podstawie opisanych rozwaa proponuje si rozszerzy dobr materiaw na pary
trce na podstawie opisu zjawisk midzyfazowych. Jest to moliwe, korzystajc z obli-
cze i pomiarw wartoci swobodnej energii powierzchniowej cia staych.
W celu zmniejszenia tarcia w nowo opracowywanej parze trcej proponuje si taki
dobr wsppracujcych materiaw, aby powierzchnia jednego z nich odznaczaa si
du wartoci sumy skadowych swobodnej energii powierzchniowej pochodzcych
od oddziaywa van der Waalsa, a druga moliwie ma z jednoczesnym zapewnieniem
duej twardoci obu z tych powierzchni (rys. 6.1), czyli duej wartoci cakowitej swo-
bodnej energii powierzchniowej. Maa warto sumy oddziaywa van der Waalsa dru-
giej powierzchni zapewni zmniejszenie oporw tarcia ze wzgldu na ograniczenie war-
toci pracy adhezji do tej powierzchni, zwaszcza w tarciu mieszanym.
Rys. 6.1. Algorytm doboru elementw pary trcej
Fig. 6.1. The scope of choose of elements of the lubricated assembly
ELEMENT PIERWSZY O DUEJ POWIERZCHNI
1. dua warto sumy skadowych
S
d
lub
S
LW
i
S
p
lub
S
AB
swobodnej energii powierzchniowej
2. dua warto cakowita swobodnej energii
powierzchniowej i wynikajca z niej dua twardo
3 ..........
ELEMENT DRUGI O MAEJ POWIERZCHNI
1. maa warto sumy skadowych
S
d
lub
S
LW
i
S
p
lub
S
AB
swobodnej energii powierzchniowej
2. dua warto cakowita swobodnej energii
powierzchniowej i wynikajca z niej dua twardo
(wiksza ni elementu pierwszego)
3 ..........
minimalizacja
strat na tarcie
58 6. Para trca o zdefiniowanych wartociach swobodnej energii powierzchniowej i twardoci
W przypadku drugiego elementu postuluje si, aby poza oglnie ma wartoci ska-
dowej swobodnej energii powierzchniowej, pochodzcej od si dyspersyjnych lub Lif-
shitzavan der Waalsa, warto tej skadowej bya dominujc w stosunku do innych
skadowych. Dla obu elementw jest to podyktowane tym, e bd one wsppracowa-
y za porednictwem apolarnego oleju smarujcego, odznaczajcego si wartoci swo-
bodnej energii powierzchniowej wynoszc okoo 25 mJ/m
2
[25]. Jeeli olej ten bdzie
mia styczno z ciaem staym o podobnej, czyli maej wartoci sumy skadowych po-
chodzcych od oddziaywa van der Waalsa swobodnej energii powierzchniowej, to praca
adhezji do oleju bdzie maa. Taki dobr elementw spowoduje zmniejszenie tarcia.
Wsppraca sprowadzi si do przemieszczania si elementu o energii adhezji do oleju
mniejszej ni energia kohezji oleju po elemencie, ktrego energia adhezji do oleju jest
dua. W przypadku tarcia mieszanego, w ktrym w gwnej mierze autor rozprawy do-
strzega korzyci pynce z proponowanych rozwaa, antyadhezyjno powierzchni
elementu drugiego przyczyni si do redukcji strat na tarcie wskutek ich zmniejszenia
wwarstwie granicznej powstaej na powierzchni tego elementu. Kropki wyszczeglnione
na rys. 6.1 oznaczaj spenienie typowych wymaga elementw konkretnej pary trcej
wynikajcych z warunkw wytrzymaociowych. Model wsppracy pary trcej na pod-
stawie dotychczasoweych rozwaa przedstawiono na rys. 6.2.
W zwizku z tym brakujce etapy doboru powierzchni materiaw na elementy par
trcych, uwzgldniajce warto swobodnej energii powierzchniowej, s nastpujce:
1. Oszacowanie wartoci swobodnej energii powierzchniowej na podstawie mo-
duu Younga E, swobodnej energii powierzchniowej stopionych cia oraz twardoci
HV wraz z uamkiem Poissona v wybranych materiaw speniajcych typowe dla da-
Rys. 6.2. Model wsppracy pary trcej.
S1
swobodna energia powierzchniowa elementu pierwszego,
L
swobodna energia powierzchniowa cieczy,
S1L
swobodna energia midzyfazowa powierzchni
elementu pierwszego i cieczy,
1
kt zwilania powierzchni elementu pierwszego,
S2
swobodna
energia powierzchniowa elementu drugiego,
L
S2L
swobodna energia midzyfazowa powierzchni elementu drugiego i cieczy,
2
kt zwilania powierzchni elementu drugiego
Fig. 6.2. Model of cooperation of the rubbing par.
S1
surface free energy of the first element,
L
surface free energy of the liquid,
S1L
surface free interface energy of the first element
and liquid,
1
contact angle between first element and liquid,
S2
surface free energy
of the second element,
S2L
surface free interface energy of the second element and liquid,
2
contact angle between second element and liquid
59
nej pary trcej wymagania wytrzymaociowe. Jednoczenie dobiera si odpowiedni
twardo obu powierzchni wsppracujcych, przy czym niezbdna jest znaczca r-
nica ich wartoci.
2. Obliczenie skadowej dyspersyjnej
S
d
swobodnej energii powierzchniowej obu
elementw, np. na podstawie staej Hamakera.
3. Pomiar skadowych swobodnej energii powierzchniowej za pomoc kta zwila-
nia cieczami wzorcowymi metod osadzonej kropli przez pomiary goniometryczne.
Swobodn energi powierzchniow oraz jej skadowe dla obu elementw mona
obliczy metodami opisanymi w rozdziale 2. Odpowiednie obliczenia oraz pomiary wy-
konuje si, dobierajc materiay speniajce sformuowane zaoenia. Dla tak przedsta-
wionego modelu mona zapisa rwnania Younga oraz rwnania Dupre dla obu ele-
mentw w nastpujcej postaci:
Element pierwszy
1 1 1
cos
L L S S
+ = (6.1)
L S L S a
W
1 1 1
+ = (6.2)
gdzie: W
a1
praca adhezji rwna pracy niezbdnej do utworzenia nowej powierzchni
w wyniku rozdziay cieczy i elementu pierwszego,
S1
swobodna energia powierzchniowa elementu pierwszego,
L
S1L
swobodna energia midzyfazowa powierzchni elementu pierwszego i cie-
czy,
1
kt zwilania powierzchni elementu drugiego
Element drugi
2 2 2
cos
L L S S
+ = (6.3)
L S L S a
W
2 2 2
+ = (6.4)
gdzie: W
a2
praca adhezji rwna pracy niezbdnej do utworzenia nowej powierzchni
w wyniku rozdziau cieczy i elementu drugiego,
S2
swobodna energia powierzchniowa elementu drugiego,
L
S2L
swobodna energia midzyfazowa powierzchni elementu drugiego i cieczy,
2
kt zwilania powierzchni elementu pierwszego.
W parze trcej, skonstruowanej wedug proponowanych zaoe, gdy praca adhezji
W
a1
jest wiksza od pracy kohezji cieczy W
k
(oleju smarujcego), wwczas zgodnie
zdotychczasowymi rozwaaniami zwilalno ciaa staego jest cakowita. Gdy praca
adhezji W
a2
jest mniejsza lub rwna pracy kohezji cieczy W
k
, wtedy zwilalno tego
ciaa staego jest maa (pojawia si kt zwilania).
6. Para trca o zdefiniowanych wartociach swobodnej energii powierzchniowej i twardoci
Praca adhezji zwiksza si wraz ze zwikszeniem skadowych swobodnej energii po-
wierzchniowej, bdcych nastpstwem oddziaywa midzyfazowych. W zwizku ztym,
aby zostay spenione warunki narzucone przez cel niniejszych rozwaa, to suma skado-
wych dyspersyjnej
S
d
i polarnej
S
p
lub odpowiednio Lifshitzavan der Waalsa
S
LW
ikwasowo-zasadowej
S
AB
swobodnej energii powierzchniowej elementu pierwszego po-
winna by jak najwiksza, a elementu drugiego jak najmniejsza. O tym, jaka rnica jest
wystarczajca, decyduje praca adhezji obu elementw do oleju smarujcego.
6.1. Dobr materiaw elementw pary trcej
speniajcych zaoone kryteria
Aby spenione zostay zaoone kryteria, naley poszukiwa materiau speniajcego
wymagania dla elementu pierwszego (rys. 6.1) wrd stopw metali, a materiau spenia-
jcego wymagania dla elementu drugiego (rys. 6.1) wrd np. twardych powok pocho-
dzenia ceramicznego. Zgodnie z opisami zaprezentowanymi w poprzednich rozdziaach
mog by one zaliczone do powok o maej wartoci skadowych dyspersyjnej
S
d
ipolarnej
S
p
lub odpowiednio Lifshitzavan der Waalsa
S
LW
i kwasowo-zasadowej
S
AB
swobodnej
energii powierzchniowej. Przyczyn tego stanu rzeczy jest skad chemiczny tych mate-
riaw i charakter wiza midzyczsteczkowych.
Przedstawiony dalej sposb doboru materiaw pary trcej zosta zaprezentowany
na przykadzie materiaw, ktre z zaoenia s uywane do konstruowania par trcych
pracujcych w skrajnie trudnych warunkach w silniku spalinowym. Na element pier-
wszy uyto materia dla konstrukcji tulei cylindrowych. Na element drugi uyto mate-
ria dla konstrukcji piercieni tokowych. Wymagania wytrzymaociowe omwione
wpoprzednich rozdziaach, narzucaj stosowanie okrelonych materiaw na oba te ele-
menty. Wymagane zmiany zwilalnoci, opisane za pomoc wybranych skadowych
swobodnej energii powierzchniowej, mog zosta osignite w wyniku zastosowania
powok lub dokonania zmian w warstwie wierzchniej obu tych elementw.
6.1.1. Dobr materiau elementu pierwszego
Zgodnie z zaoeniami sformuowanymi na pocztku rozdziau materiaem je
speniajcym jest materia odznaczajcy si du wartoci skadowej dyspersyjnej
S
d
lub Lifshitzavan der Waalsa
S
LW
swobodnej energii powierzchniowej z moliwie ogran-
iczeniem wystpowania skadowej polarnej
S
p
lub kwasowo-zasadowej
S
AB
oraz du
twardoci. Jest to zwizane z charakterem pracy elementw przykadowej pary trcej
oraz temperatur pracy. Temperatura pracy tej pary trcej w realnych warunkach jest
rwna okoo 400620 K. Ze wzgldu na zmniejszanie si ze zwikszeniem temperatury
tych oddziaywa [198] oraz apolarnoci oleju smarujcego [25], korzystne jest ogra-
niczenie do minimum skadowej polarnej lub kwasowo-zasadowej zarwno elementu pier-
wszego, jak i drugiego.
61
W dalszej czci ze wzgldu na podobiestwo oddziaywa, opisanych w rozdziale 2,
skupiono uwag na skadowej dyspersyjnej
S
d
. Zgodnie z danymi zawartymi w pracy
Drzymay [24] materiaem o bardzo duej wartoci skadowej dyspersyjnej
S
d
jest zo-
to, dla ktrego ma ona warto 221,7 mN/m. Rwnie due wartoci prezentuje rt
isrebro. Spord metali konstrukcyjnych najodpowiedniejszym jest elazo i jego stopy
powszechnie stosowane do konstrukcji elementw maszyn, w tym przykadowej tulei
cylindrowej. Warto skadowej dyspersyjnej swobodnej energii powierzchniowej dla
elaza metalicznego obliczona wg wzoru (2.31), metod opart na staej Hamakera, wy-
nosi:
S
d
= 103,3mN/m. Zastosowanie czystego elaza jest niecelowe ze wzgldu na jego
gorsze waciwoci wytrzymaociowe. Aby osign zamierzone waciwoci wytrzy-
maociowe, celowe jest zastosowanie stopw elaza.
Typowym materiaem stosowanym na tuleje cylindrowe jest eliwo szare wzboga-
cone dodatkami stopowymi, ktre jest obecnie uywane na tuleje cylindrowe wytwa-
rzane metod odlewania. Przykadowo moe to by eliwo oznaczone wg PN-EN 1560
jako EN-GJL-200. Ma ono struktur perlityczn z drobnymi patkami grafitu rwno-
miernie rozoonymi w osnowie. Skad jego jest nastpujcy: wgiel C = 3,3%, krzem
Si = 1,3%, fosfor P = 0,5%, wap Ca = 0,1% [39].
Zamierzeniem autora byo rwnie zapewnienie odpowiednio duej jego twardoci,
zwaszcza powierzchni wsppracujcej z drug powierzchni w obecnoci oleju sma-
rujcego. W zwizku z tym rozpatrzono moliwo utwardzenia warstwy wierzchniej
drog odpowiedniej obrbki cieplno-chemicznej. Niezbdnym warunkiem jest w miar
moliwoci zwikszenie wartoci skadowej dyspersyjnej
S
d
swobodnej energii po-
wierzchniowej. Moliwym procesem cieplno-chemicznym prowadzcym do utwardze-
nia warstwy wierzchniej, z jednoczesnym zwikszeniem wartoci skadowej dyspersyj-
nej
S
d
swobodnej energii powierzchniowej, jest proces azotowania [39, 46]. Wpraw-
dzie azot zgodnie z rozwaaniami przeprowadzonymi w rozdziale 2 powoduje, ju
wniewielkim procentowo dodatku, zmniejszenie cakowitego napicia powierzchnio-
wego metali w stanie ciekym, jednak stae azotki elaza odznaczaj si duymi warto-
ciami staej Hamakera A
11
[24]. To oznacza, e pojawienie si azotu w warstwie wierzch-
niej eliwa EN-GJL-200 spowoduje zwikszenie skadowej dyspersyjnej swobodnej ener-
gii powierzchniowej tego ciaa staego. Azotowanie powoduje wprowadzenie w war-
stwie wierzchniej do gbokoci 5070 m azotu w formie azotku elaza Fe
4
N lub in-
nych azotkw w przypadku stali stopowych. Dla eliwa EN-GJL-200 bdzie to wanie
azotek elaza. Moliwa ilo tego zwizku w warstwie wierzchniej jest rwna okoo
4,5%. Najistotniejsze w tym przypadku jest jednak znaczne zwikszenie twardoci eli-
wa EN-GJL-200 z okoo 260 HV do 800 HV po procesie azotowania, a wic i zwik-
szenie jego swobodnej energii powierzchniowej oraz skadowej dyspersyjnej.
6.1.2. Dobr powierzchni elementu drugiego
Zgodnie ze sformuowanymi zapisami, powierzchnia elementu drugiego powinna
charakteryzowa si ma wartoci skadowej dyspersyjnej swobodnej energii po-
6.1. Dobr materiaw elementw pary trcej speniajcych zaoone kryteria
wierzchniowej
S
d
S
LW
, z moliwie ograniczeniem wystpo-
wania skadowej polarnej
S
p
lub kwasowo zasadowej
S
AB
. Jak wspomniano, poszu-
kiwanie odpowiedniego materiau powierzchni prowadzono, zakadajc, e odpowie-
dni twardo oraz swobodn energi powierzchniow mona znale dla materiaw
pochodzenia ceramicznego, z ktrych wykonuje si twarde powoki przeciwzuyciowe.
Szczegln uwag autora zwrciy powoki nakadane metodami fizycznego osadzania
z fazy gazowej (PVD). Powoki te odznaczaj si du mikrotwardoci oraz maym
wspczynnikiem tarcia. S to powoki oparte na azotkach metali. Wrd nich azotek
tytanu oraz wgloazotek tytanu. Zamieszczono krtki opis powok wykonanych z azot-
ku tytanu metod wspomaganego plazm fizycznego osadzania z fazy gazowej (PAPVD)
oraz opis metody osadzania.
Wybran metod ze wzgldu na dostpno i powtarzalno waciwoci uzyskanych
powok jest odparowanie impulsowo-plazmowe z fazy gazowej. Polega ona na odparo-
waniu ze stanu staego, umieszczonej centralnie w generatorze plazmy, elektrody wy-
konanej z materiau powokowego w wyniku silnoprdowego (100 kA) impulsowego
rozadowania baterii kondensatorw o napiciu 110 kV. Szczegowy opis zamieszczono
w pracach [13, 36, 166, 197]. Czas ogrzewania podoa plazm (stanowic wysokody-
spersyjny aerozol, np. azotku tytanu) o temperaturze 2000 K jest krtszy od 100 s
ipowoduje przyrost temperatury z prdkoci 107 K/s, a prdko chodzenia w war-
stwie wierzchniej elementu, wywoana odpywem ciepa do pozostaej masy elementu,
jest rwna 105 K/s. Czas midzy odparowaniami jest rwny 5 s. Dziki temu, e czas
ogrzewania podoa jest tak krtki, a zarodki krytyczne zawarte w aerozolu tak mae
(ok. 1 nm), e wykazuj ruch po podou, temperatura podoa nie przekracza 500 K,
przy tym adhezja powoki do podoa jest odpowiednio dua [108]. Sterowanie proce-
sem odbywa si za pomoc zewntrznego lub wasnego pola magnetycznego.
Powoki osadzane metodami PAPVD charakteryzuj si znaczn zmiennoci ska-
du chemicznego, co wywouje zmiany rodzaju wiza i struktury metalograficznej [11,
47]. Zwizki tworzce te powoki s niestechiometryczne, a koncentracja defektw do-
chodzi do 50% atomowych. Identyfikacja skadu powoki moe odbywa si drog ana-
lizy spektrograficznej [182]. Struktura warstwy osadzanej metodami PAPVD jest wy-
ranie wielofazowa. Skad fazowy warstw TiN obejmuje: -TiN, -Ti
2
N oraz -Ti.
Twardo powoki jest cile zwizana z jej skadem chemicznym i fazowym. W pracy
[6] stwierdzono, mimo e twardo TiN wg tablic jest rwna okoo 2300 HV, to uzy-
skane twardoci powoki mog by od 1600 HV do 3400 HV. W powoce napotyka si
czstki powstae z substratw, ktrych trwao okrela energia wizania. W przypadku
otrzymywania powok z azotku tytanu tworz si Ti
2
N, Ti
2
N + TiN oraz czysty TiN.
Wystpujce w powoce wizania maj charakter metaliczny (M), kowalencyjny (K)
lub jonowy (J). Brak w niej wiza czystej postaci [52, 129]. Przewaaj wizania mie-
szane, tworzce zoone kombinacje; metalmetal, metalniemetal, niemetalniemetal.
Poszczeglne rodzaje wiza wykazuj odmienne waciwoci. Wrd nich najbardziej
63
uniwersalne waciwoci (moliwo najszerszego stosowania w praktyce) maj powoki
o wizaniu metalicznym (M) [11]. Wykazuj one redni poziom twardoci, ma kru-
cho, du temperatur topnienia, redni stabilno i wspczynnik rozszerzalnoci
liniowej, du adhezj do podoa i reaktywno w porwnaniu do materiaw o wiza-
niu kowalencyjnym i jonowym [12]. Ze wzgldw tribologicznych waciwoci azotku
tytanu s porednie pomidzy trzema rodzajami wiza, zajmujc rodkowe pooenie
w klasyfikacji twardych materiaw zgodnie z charakterem ich wiza [11, 52]. W szcze-
glnoci gsto TiN jest rwna 5,40 g/cm
3
, temperatura topnienia jest rwna: 3223 K,
twardo wynosi: 2300 HV [184], modu Younga E = 59010
3
MPa, wspczynnik
rozszerzalnoci liniowej jest rwny 9,410
-6
K
-1
, wspczynnik przewodzenia ciepa
m
=
28,9 W/mK. TiN charakteryzuje si maym powinowactwem do materiaw wsppra-
cujcych, a ze wzgldu na ma krucho zachowuje dobre wasnoci przeciwzuycio-
we w przypadku zmiennych obcie [160, 163]. Powoki z azotku tytanu wykazuj du
odporno na utlenianie w temperaturze do okoo 720770 K. Przekroczenie tych tem-
peratur powoduje powolne utlenianie powok. Temperatura 820 K powoduje utlenienie
powoki z TiN gruboci 34 m, w atmosferze zawierajcej dwutlenek wgla, wcigu
okoo 10 000 godzin [110, 111, 122]. Temperatura piercienia tokowego nie przekra-
cza we wspczesnych silnikach 620 K, w zwizku z tym nie ma obawy o utlenienie
naniesionej powoki.
6.2. Obliczenia wartoci swobodnej energii powierzchniowej
wybranych materiaw elementw pary trcej
Swobodn energi powierzchniow oszacowano, korzystajc z metody opartej na
oddziaywaniu midzyczsteczkowym, module Younga i innych parametrach. Wyko-
nano rwnie obliczenia skadowej dyspersyjnej, korzystajc ze staej Hamakera.
6.2.1. Obliczenia swobodnej energii powierzchniowej
na podstawie moduu Younga i innych parametrw
Obliczenia oparte na module Younga daj obraz caej wartoci swobodnej energii po-
wierzchniowej. Jak opisano w rozdziale 2, mona w tym celu korzysta z rwnania
(2.23). Uzyskane wartoci swobodnej energii powierzchniowej
S
dla poszczeglnych
materiaw oraz warto moduu Younga E, twardo HV, uamek Poissona iinne przed-
stawiono w tabeli 6.1
Podobnie, opierajc si na wyznaczonej zalenoci (2.28), opisujcej swobodn ener-
gi powierzchniow
SHV
w funkcji twardoci HV i uamka Poissona , obliczono war-
toci swobodnej energii powierzchniowej i rwnie zamieszczono je w tabeli 6.2. Po-
nadto wtabeli tej przedstawiono rwnie obliczenia wartoci tej energii na podstawie
napicia powierzchniowego stopionych cia staych
STt
, korzystajc przy tym z zaleno-
ci (2.21).
6.2. Obliczenia wartoci swobodnej energii powierzchniowej wybranych materiaw...
T
a
b
e
l
a

6
.
1
.

W
a
r
t
o
c
i

s
w
o
b
o
d
n
e
j

e
n
e
r
g
i
i

p
o
w
i
e
r
z
c
h
n
i
o
w
e
j

o
b
l
i
c
z
o
n
e

n
a

p
o
d
s
t
a
w
i
e

m
o
d
u
u

Y
o
u
n
g
a

(
S
Y
)
,

t
w
a
r
d
o
i

u
a
m
k
a

P
o
i
s
s
o
n
a

(
S
H
V
)

o
r
a
z

n
a
p
i
c
i
e

p
o
w
i
e
r
z
c
h
n
i
o
w
e

w

t
e
m
p
e
r
a
t
u
r
z
e

t
o
p
n
i
e
n
i
a

(
S
T
t
)

M
a
t
e
r
i
a

M
o
d
u

Y
o
u
n
g
a

E
,

G
P
a

T
w
a
r
d
o

H
V

U
a
m
e
k

P
o
i
s
s
o
n
a

T
e
m
p
e
r
a
t
u
a

t
o
p
n
i
e
n
i
a

T
t
,

K

W
s
p
c
z
y
n
n
i
k

t
e
m
p
e
r
a
t
u
r
o
w
y

d
/
d
T
,

m
N
/
K
m

S
Y

m
N
/
m

S
H
V

m
N
/
m

S
T
t

m
N
/
m

e
l
i
w
o

E
N
-
G
J
L
-
2
0
0

1
0
0

[
1
2
7
]

2
5
0
*
*

0
,
2
5

[
1
2
7
]

1
5
0
0

[
8
]

0
,
4
9

[
8
]

8
7
5

3
4
2

2
4
6
0

e
l
i
w
o

E
N
-
G
J
L
-
2
0
0

a
z
o
t
o
w
a
n
e

2
0
0

[
1
2
7
]

8
0
0
*
*

0
,
2
5

[
1
2
7
]

1
5
0
0

[
8
]

0
,
4
9

[
8
]

1
2
5
0

1
0
9
3

2
4
6
0

A
z
o
t
e
k

t
y
t
a
n
u

T
i
N

5
9
0

[
1
3
]

2
1
0
0

[
1
3
]

(
1
6
0
0
)
*

0
,
2
3

[
1
2
8
]

3
2
2
3

[
1
3
]

0
,
2
5

[
8
]

3
5
0
3

2
0
6
7

(
1
5
7
4
)
*

2
7
3
4

W
g
l
o
a
z
o
t
e
k

t
y
t
a
n
u

T
i
(
C
,
N
)

5
3
0

[
1
3
]

2
3
0
0

[
1
3
]

(
1
8
0
0
)
*

0
,
2
3

[
1
2
8
]

3
2
8
3

[
1
3
]

0
,
2
5

[
8
]

2
9
8
1

2
1
4
4

(
1
6
7
8
)
*

2
7
4
8

65
Uzyskane wartoci swobodnej energii powierzchniowej dla azotku tytanu i wgloa-
zotku tytanu s duie. Wynikaj one z duej wartoci moduu Younga dla tych zwiz-
kw chemicznych. Potwierdzaj to oszacowania swobodnej energii powierzchniowej
ztwardoci wraz z uamkiem Poissona i prowadzone na podstawie napicia powierzch-
niowego w temperaturze topnienia. W przypadku eliwa prowadzenie procesu azoto-
wania spowodowao zwikszenie twardoci i w rezultacie rwnie zwikszenie swobodnej
energii powierzchniowej oszacowanej na podstawie twardoci HV i uamka Poissona
oraz moduu Younga E.
Oszacowanie wartoci swobodnej energii powierzchniowej, prowadzone za pomoc
zaprezentowanych metod, daje rne wyniki. Jednak jest przydatne, poniewa brak do-
tychczas jakichkolwiek metod okrelania jej wartoci cakowitej. Zwaszcza metoda
oparta na twardoci i uamku Poissona jest zdaniem autora najbardziej adekwatna, po-
niewa twardo jest oporem przeciw wymuszaniu deformacji sprystych i plastycz-
nych. Jej zastosowanie jest jednak ograniczone do materiaw o duej twardoci (po-
wyej 200 HV).
6.2.2. Obliczenia skadowej dyspersyjnej
z zastosowaniem staej Hamakera
Obliczenia z zastosowaniem staej Hamakera prowadzi si dwuetapowo. W etapie
pierwszym naley obliczy warto staej Hamakera, a w etapie drugim na jej podstaw-
ie warto czci dyspersyjnej swobodnej energii powierzchniowej
eliwo EN-GJL-200
Aby wyznaczy warto skadowej dyspersyjnej
S
d
dla eliwa EN-GJL-200, naley
obliczy warto redni staej Hamakera A
11
(rozdz. 2.3.1). Wgiel wystpuje tu w post-
aci grafitu patkowego oraz w postaci zwizanej w perlicie. Krzem wystpuje w postaci
wolnej i jest rozpuszczony w osnowie. Fosfor w postaci zwizanej, tzw. potrjnej eu-
tektyki fosforowej, w ktrej jest zawarty jako Fe
3
P. Wap jako modyfikator tworzy
zwizek CaF
2
. Zawartoci objtociowe poszczeglnych dodatkw stopowych s wskani-
kami wagi, o ktrych wspomniano w punkcie 2.3.1. W zwizku z tym warto redni
staej Hamakera A
11SR
mona oszacowa ze wzoru
2 3
CaF 11 P Fe 11 Si 11 C 11 11Fe SR 11
001 , 0 005 , 0 013 , 0 033 , 0 948 , 0 A A A A A A + + + + = (6.5)
gdzie: A
11SR
warto rednia staej Hamakera dla eliwa EN-GJL-200
A
11Fe
staa Hamkera dla elaza rwna 21,210
13
mJ,
A
11C
staa Hamakera dla wgla w postaci grafitu rwna 23,810
13
mJ,
A
11Si
staa Hamakera dla krzemu rwna 25,610
13
mJ,
A
11Fe
3
P
staa Hamakera dla Fe
3
P rwna okoo 810
13
mJ,
A
11CaF
2
staa Hamakera dla CaF
2
rwna 7,210
13
mJ.
6.2. Obliczenia wartoci swobodnej energii powierzchniowej wybranych materiaw...
Obliczona wedug wzoru (6.5) warto rednia staej Hamakera dla eliwa EN-GJL-
200 wynosi A
11SR
= 21,2610
13
mJ.
Po wstawieniu otrzymanej wartoci redniej staej Hamakera do wyraenia (2.31),
otrzymuje si skadow dyspersyjn swobodnej energii powierzchniowej dla tego eli-
wa o wartoci
S
d
= 103,56 mJ/m
2
.
Otrzymana warto
S
d
= 103,56 mJ/m
2
dla eliwa EN-GJL-200 jest znaczna i za-
pewni, zgodnie z dotychczasowymi rozwaaniami, du warto pracy adhezji do oleju.
eliwo EN-GJL-200 azotowane
W przypadku obliczenia skadowej dyspersyjnej
S
d
dla eliwa azotowanego wzr
(6.5) na obliczenie redniej wartoci staej Hamakera dla tego eliwa ulegnie wzboga-
ceniu o kolejny czon, ktrego wskanik wagi bdzie rwny udziaowi procentowemu
Fe
4
N, kosztem udziau procentowego elaza. Po zmianach ma on posta:
N Fe 11 CaF 11 P Fe 11
11Si C 11 Fe 11 11SRA
4 2 3
045 , 0 001 , 0 005 , 0
013 , 0 033 , 0 903 , 0
A A A
A A A A
+ + +
+ + =
(6.6)
gdzie: A
11SRA
warto rednia staej Hamakera dla eliwa EN-GJL-200 azotowanego,
A
11Fe
4
N
warto staej Hamakera dla azotku elaza.
Warto staej Hamakera dla azotku elaza mona obliczy na podstawie oddziay-
wa midzyczsteczkowych lub wyznaczy z wykresu zamieszczonego na rys. 2.2 oraz
wzoru (2.31). Ma ona warto A
11Fe
4
N
= 3510
-13
mJ.
Obliczona wedug wzoru (6.6) warto skadowej dyspersyjnej swobodnej energii
powierzchniowej jest rwna:
S
d
= 106,59 mJ/m
2
i jest ona niewiele wiksza ni war-
to tej skadowej energii dla eliwa nieazotowanego. Jednake istotne rnice wyst-
puj w wartoci cakowitej swobodnej energii powierzchniowej.
Azotek tytanu TiN
Warto czci dyspersyjnej swobodnej energii powierzchniowej azotku tytanu zosta-
a obliczona na podstawie wzoru (2.31). Staa Hamakera dla tego zwizku chemicznego
wyznaczona na podstawie aproksymacji wykresu (rys. 2.2), wynosi A
11TiN
1110
13
mJ.
Oznacza to, e skadowa dyspersyjna swobodnej energii powierzchniowej ma warto
S
d
= 53,55 mJ/m
2
. Warto jest tutaj obliczona dla chemicznie czystego azotku tytanu.
W rzeczywistoci powoka ma skad znacznie bardziej zoony i jest, jak opisano wcze-
niej, w stanie silnie przesyconym. Z tego wzgldu autor uwaa, e bardziej adekwatne
wyniki wartoci skadnika dyspersyjnego i polarnego mona uzyska po pomiarach kta
zwilania cieczami wzorcowymi.
Wgloazotek tytanu Ti(C,N)
Staa Hamakera dla tego zwizku chemicznego wyznaczona na podstawie wykresu
(rys. 2.2) jest rwna A
11Ti(C,N)
1010
13
mJ. Oznacza to warto skadowej dyspersyj-
67 6.3. Pomiary wartoci skadowych swobodnej energii powierzchniowej na podstawie kta...
Tabela 6.2. Wartoci skadnika dyspersyjnego swobodnej energii powierzchniowej
obliczone na podstawie staej Hamakera
Materia Staa Hamakera A
11
10
13
mJ
S
d
, mJ/m
2

eliwo EN-GJL-200 21,26 103,56
eliwo EN-GJL-200 azotowane 35,00 106,59
Azotek tytanu TiN 11,00 53,35
Wgloazotek tytanu Ti(C,N) 10,00 48,68
nej:
S
d
= 48,68 mJ/m
2
. Podobnie jak w przypadku azotku tytanu, rwnie powoka wyko-
nana z wgloazotku tytanu jest zoona i warto skadowej dyspersyjnej moe ulec zmia-
nie w porwnaniu z obliczeniami dla chemicznie czystego zwizku. Uzyskane wyniki dla
poszczeglnych materiaw zebrano w tabeli 6.2.
6.3. Pomiary wartoci skadowych swobodnej energii
powierzchniowej na podstawie kta zwilania
cieczami wzorcowymi
Obliczenia wartoci skadowych swobodnej energii powierzchniowej prowadzi si
zzastosowaniem tzw. goniometru [198], ktry umoliwia zmierzenie ktw zwilania
cieczami wzorcowymi badanych cia staych.
Pomiary prowadzono z uyciem goniometru produkcji niemieckiej firmy Kr typu
D2, z oprogramowaniem DSA (Drop Shape Analysis), zgodnie z procedur pomiarow,
w ktrej kt zwilania naniesion kropl cieczy wzorcowej mierzy si szeciokrotnie,
co 3 sekundy. Do pomiarw uywano trzech cieczy wzorcowych o znanych wartociach
skadowej polarnej
S
p
i dyspersyjnej
S
d
swobodnej energii powierzchniowej w przy-
padku pomiaru metodami OwensaWendta, Fowkesa i Kaeblego oraz znanych warto-
ciach skadowej
S
LW
oraz skadowej
S
AB
w przypadku metody kwasowo-zasadowej van
OssaGooda. Cieczami wzorcowymi byy: woda, formamid i dijodometan.W tabeli 6.3
przedstawiono wyniki pomiarw wartoci skadowych dyspersyjnej i polarnej oraz kwa-
sowo-zasadowych wykonane dla eliwa EN-GJL-200 oraz tego samego eliwa azoto-
wanego metod Nitrovac omwion w pozycji [102]. Pomiary przeprowadzono w Poli-
technice Radomskiej na Wydziale Technologii Obuwia w Zakadzie Chemii Powierzchni.
Wyniki pomiarw zamieszczone w tabeli 6.3 potwierdzaj zwikszenie wartoci ska-
dowej dyspersyjnej po procesie azotowania z jednoczesnym nieznacznym zwikszeniem
wartoci sumy skadowych, bdcych wynikiem oddziaywa si van der Waalsa. Wy-
mienione w tabeli 6.3 skadowe zasadowa i kwasowa wchodz w skad odpowiednio
skadowej
S
LW
i
S
AB
. W zwizku z tym suma skadowych wedug metody van Ossa
Gooda jest sum skadowej
S
LW
i skadowej
S
AB
.
T
a
b
e
l
a

6
.
3
.

W
y
n
i
k
i

p
o
m
i
a
r
w

s
k
a
d
o
w
y
c
h

s
w
o
b
o
d
n
e
j

e
n
e
r
g
i
i

p
o
w
i
e
r
z
c
h
n
i
o
w
e
j
e
l
i
w
a

E
N
-
G
J
L
-
2
0
0

p
r
z
e
d

i

p
o

a
z
o
t
o
w
a
n
i
u
K
t

z
w
i
l
a
n
i
a

c
i
e
c
z
a
m
i

p
o
m
i
a
r
o
w
y
m
i

M
a
t
e
r
i
a

d
i
j
o
d
o
m
e
t
a
n

f
o
r
m
a
m
i
d

w
o
d
a

M
e
t
o
d
a

O
w
e
n
s
a
W
e
n
d
t
a

M
e
t
o
d
a

k
w
a
s
o
w
o
-
z
a
s
a
d
o
w
a

v
a
n

O
s
s
a
G
o
o
d
a

S
u
m
a

s
k
a
d
o
w
y
c
h
:

S

=

3
9
,
2
0

S
u
m
a

s
k
a
d
o
w
y
c
h

S

=

3
6
,
0
7

S
k
a
d
o
w
a

d
y
s
p
e
r
s
y
j
n
a

S
d

=

2
9
,
0
6

S
k
a
d
o
w
a

L
W

S
L
W

=

3
1
,
9
2

S
k
a
d
o
w
a

A
B

S
A
B

=

4
,
1
5

S
k
a
d
o
w
a

k
w
a
s
o
w
a

=

0
,
2
8

E
N
-
G
J
L
-
2
0
0

5
4
,
1
8

5
7
,
5
3

6
9
,
8
7

S
k
a
d
o
w
a

p
o
l
a
r
n
a

S
p

=

1
0
,
1
4

S
k
a
d
o
w
a

z
a
s
a
d
o
w
a

=

1
5
,
5
1

S
u
m
a

s
k
a
d
o
w
y
c
h

S

=

4
0
,
4
1

S
u
m
a

s
k
a
d
o
w
y
c
h

S

=

3
9
,
5
1

S
k
a
d
o
w
a

d
y
s
p
e
r
s
y
j
n
a

S
d

=

3
4
,
0
1

S
k
a
d
o
w
a

L
W

S
L
W

=

3
5
,
5
8

S
k
a
d
o
w
a

A
B

S
A
B

=

3
,
9
3

S
k
a
d
o
w
a

k
w
a
s
o
w
a

0
,
4
7

E
N
-
G
J
L
-
2
0
0

a
z
o
t
o
w
a
n
e

4
7
,
6
4

5
4
,
3
2

7
5
,
0
0

S
k
a
d
o
w
a

p
o
l
a
r
n
a

S
p

=

6
,
4
0

S
k
a
d
o
w
a

z
a
s
a
d
o
w
a

8
,
2
6

69
T
a
b
e
l
a

6
.
4
.

S
u
m
a

s
k
a
d
o
w
y
c
h

s
w
o
b
o
d
n
e
j

e
n
e
r
g
i
i

p
o
w
i
e
r
z
c
h
n
i
o
w
e
j

d
l
a

T
i
N
,

T
i
(
C
,
N
)
,

C
r
N
o
r
a
z

m
u
l
t
i
w
a
r
s
t
w

C
r
N
-
C
r
,

(
T
i
,
C
r
)
N
,

C
r
N
-
T
i
N
6.3. Pomiary wartoci skadowych swobodnej energii powierzchniowej na podstawie kta...
K
t

z
w
i
l
a
n
i
a

c
i
e
c
z
a
m
i

p
o
m
i
a
r
o
w
y
m
i

M
e
t
o
d
a

o
b
l
i
c
z
e
n
i
o
w
a

M
a
t
e
r
i
a

d
i
j
o
d
o
m
e
t
a
n

f
o
r
m
a
m
i
d

w
o
d
a

S
k
a
d
o
w
e

s
w
o
b
o
d
n
e
j

e
n
e
r
g
i
i

p
o
w
i
e
r
z
c
h
n
i
o
w
e
j

F
o
w
k
e
s
a

K
a
e
l
b
e
g
o

O
w
e
n
s
a
W
e
n
d
t
a

S
u
m
a

s
k
a
d
o
w
y
c
h

S

2
9
,
4
4

2
9
,
4
5

S
k
a
d
o
w
a

d
y
s
p
e
r
s
y
j
n
a

S
d

2
4
,
3
3

2
3
,
7
5

T
i
N

[
1
3
0
]

5
9
,
2
7

6
9
,
0
4

7
8
,
8
0

S
k
a
d
o
w
a

p
o
l
a
r
n
a

S
p

5
,
1
1

5
,
6
9

S
u
m
a

s
k
a
d
o
w
y
c
h

S

3
1
,
2
5

3
1
,
2
5

S
k
a
d
o
w
a

d
y
s
p
e
r
s
y
j
n
a

S
d

2
7
,
4
5

2
7
,
2
3

C
r
N

[
1
3
0
]

5
5
,
5
0

6
6
,
6
8

8
7
,
9
2

S
k
a
d
o
w
a

p
o
l
a
r
n
a

S
p

3
,
8
0

4
,
0
7

S
u
m
a

s
k
a
d
o
w
y
c
h

S

3
4
,
2
3

3
4
,
3
2

S
k
a
d
o
w
a

d
y
s
p
e
r
s
y
j
n
a

S
d

1
7
,
6
7

1
7
,
8
0

T
i
(
C
,
N
)

[
1
3
0
]

6
6
,
7
2

5
9
,
1
8

7
0
,
9
2

S
k
a
d
o
w
a

p
o
l
a
r
n
a

S
p

1
6
,
5
6

1
6
,
5
2

S
u
m
a

s
k
a
d
o
w
y
c
h

S

4
0
,
6
7

1
3
9
,
2
7

S
k
a
d
o
w
a

d
y
s
p
e
r
s
y
j
n
a

S
d

3
9
,
8
6

1
2
8
,
0
4

C
r
N
C
r

[
1
3
7
]

2
4
,
7

(
-
b
r
o
m
o
-
n
a
f
t
a
l
e
n
)

6
2
,
7

9
2
,
6

S
k
a
d
o
w
a

p
o
l
a
r
n
a

S
p

0
,
8
1

1
1
,
2
3

S
u
m
a

s
k
a
d
o
w
y
c
h

S

3
9
,
5
6

3
8
,
4
6

S
k
a
d
o
w
a

d
y
s
p
e
r
s
y
j
n
a

S
d

3
4
,
0
3

3
3
,
5
4

(
T
i
,
C
r
N

[
1
3
7
]

2
2
,
9

(
-
b
r
o
m
o
-
n
a
f
t
a
l
e
n
)

5
9
,
9

7
6
,
8

S
k
a
d
o
w
a

p
o
l
a
r
n
a

S
p

5
,
5
3

4
,
9
3

S
u
m
a

s
k
a
d
o
w
y
c
h

S

4
1
,
9
4

8
4
,
0
4

S
k
a
d
o
w
a

d
y
s
p
e
r
s
y
j
n
a

S
d

3
9
,
6
7

8
3
,
0
6

C
r
N
T
i
N

[
1
3
7
]

2
,
7

(
-
b
r
o
m
o
-
n
a
f
t
a
l
e
n
)

6
0
,
5

8
4
,
8

S
k
a
d
o
w
a

p
o
l
a
r
n
a

S
p

2
,
2
4

0
,
9
8

W tabeli 6.4 zamieszczono wyniki pomiarw czci dyspersyjnej i polarnej swobodnej
energii powierzchniowej, wykonane przez Rogowsk [137] oraz Przepirk [130],
rnych powok osadzonych metod PAPVD.
Wyniki pomiarw skadowej dyspersyjnej i polarnej wykazay, e dla powoki azot-
ku tytanu, TiN, skadowa dyspersyjna jest znacznie wiksza ni dla powoki wgloazot-
ku tytanu, Ti(C,N). Jest ona porwnywalna ze skadow dla powoki z azotku chromu.
Podobnie dua warto skadowej dyspersyjnej z jednoczesn ma wartoci skado-
wej polarnej charakteryzuj si multiwarstwy CrN-Cr, (Ti,Cr)N oraz CrN-TiN. W przy-
padku pojawienia si chromu w powokach warto sumaryczna skadowej dyspersyj-
nej i polarnej ronie, zwaszcza przy pomiarach metod OwensaWendta.
Podsumowanie
Na podstawie rozwaa stwierdzono, e waciwoci materiaowe, jakimi powinny
odznacza si elementy par trcych to przede wszystkim odporno na zuycie, czsto
utosamiana z twardoci, oraz zwilalno czynnikiem smarnym, ktrym najczciej
jest olej smarujcy, czego nastpstwem jest praca adhezji do oleju i wynikajce z tego
straty energii na tarcie.
Oszacowanie swobodnej energii powierzchniowej prowadzono na podstawie modu-
u Younga, twardoci i napicia powierzchniowego w temperaturze topnienia umoli-
wiao okrelenie oglnych waciwoci wytrzymaociowych. Wymagana jest przy tym
znajomo jedynie podstawowych waciwoci materiaowych.
Obliczenia skadowej dyspersyjnej
S
d
swobodnej energii powierzchniowej, na pod-
stawie staej Hamakera, pozwalaj oceni zwilalno danego ciaa, a w konsekwencji
energi adhezji do oleju. Na tej podstawie mona okreli zachowanie si dwch wsp-
pracujcych elementw w ruchu posuwisto-zwrotnym, zwaszcza w tarciu mieszanym.
Na podstawie kta zwilania cieczami wzorcowymi obliczono skadowe: dyspersyjn
S
d
S
LW
i polarn
S
p
lub kwasowo-zasadow
S
AB
swo-
bodnej energii powierzchniowej. W ten sposb uzyskano informacje na temat skado-
wych wynikajcych z oddziaywa midzyfazowych. Jest niemoliwe obliczenie tymi
metodami cakowitej wartoci swobodnej energii powierzchniowej cia staych charak-
teryzujcych si wizaniem metalicznym i kowalencyjnym. Pomiary te maj due zna-
czenie ze wzgldu na identyfikacj wartoci skadowych istotnych w oddziaywaniach
midzyfazowych.
Oszacowanie i obliczenie wartoci swobodnej energii powierzchniowej i jej skado-
wych prowadzono na przykadzie elementw zespou TPC silnika spalinowego co umo-
zliwio dobr materiau. Jednak trafno tego doboru powinna zosta zweryfikowana
na obiekcie rzeczywistym oraz na drodze testowych bada tribologicznych. W zwizku
z tym na podstawie analizy wynikw pomiarw zamieszczonych w tabelach 6.2 i 6.3
oraz oblicze opartych na module Younga, twardoci, napiciu powierzchniowym w tem-
71
peraturze topnienia oraz staej Hamakera postanowiono, e do dalszych prac badaw-
czych na tribotesterze poddano badaniom zestawienia materiaowe:
1. eliwo EN-GJL-200 powoka z azotku tytanu TiN na prbce eliwnej EN-GJL-
350.
2. eliwo EN-GJL-200 azotowane powoka z azotku tytanu TiN na prbce eliwnej
EN-GJL-350.
6.3. Pomiary wartoci skadowych swobodnej energii powierzchniowej na podstawie kta...
72 7. Badania testowe pary trcej z uwzgldnieniem swobodnej energii powierzchniowej...
7. Badania testowe pary trcej z uwzgldnieniem swobodnej
energii powierzchniowej jej elementw
Wpyw swobodnej energii powierzchniowej i jej skadowych na zjawiska tribolo-
giczne w parze trcej sprawdzono na tribotesterze. Wobec duej liczby rnych rozwi-
za istotne znaczenie ma wybr odpowiedniego tribotestera. Piekoszewski i in. [124,
125] opisali testery, wskazujc na te, ktre s istotne w praktyce inynierskiej. Z przed-
stawionych w tych publikacjach urzdze testujcych wynika, e najodpowiedniejszym
jest tribotester typu rolkaklocek opracowany i wykonany w Instytucie Technologii
Eksploatacji w Radomiu, oznaczony symbolem T05. Ten typ tribotestera jest prefero-
wany do bada powok niskotarciowych, w tym wykonanych z azotku tytanu. Schemat
urzdzenia testowego T05 przedstawiono na rysunku 7.1.
Rys. 7.1. Schemat testera T05 [53]: a) jednostajna prdko obrotowa, b) ruch oscylacyjny:
1 prbka (klocek), 2 przeciwprbka (rolka), 3 wkadka pkulista, 4 uchwyt prbki,
5 tensometryczny czujnik siy tarcia
Fig. 7.1. Scheme of tester T05 [53]: a) uniform rotational speed, b) oscillating motion:
1 specimen (block), 2 counterface (roll), 3 semicircular insert, 4 specimen grip,
5 strain gauge of friction forces
7.1. Wykonanie elementw testowych
Elementami testowymi w urzdzeniu T05 s: obracajca si przeciwprbka w posta-
ci rolki i nieruchoma prbka w postaci klocka [53]. Na rysunku 7.2 przedstawiono ksztat
piercieniowej przeciwprbki. Prbk do modelowania styku rozoonego przedstawiono
73
Rys. 7.2. Ksztat i wymiary przeciwprbki (rolki) [53]
Fig. 7.2. The shape and dimensions of the counterface (roll) [53]
na rys. 7.3. Prbka ta ma wkls powierzchni testow, ktra przylegajc do rolki two-
rzy styk rozoony o polu powierzchni 100 mm
2
.
Zgodnie z wynikami rozwaa prowadzonych w rozdziale 6, przeciwprbk wyko-
nano z eliwa EN-GJL-200 (rys. 7.2). Przygotowano 20 przeciwprbek, z ktrych 10
poddano procesowi azotowania prniowego [102].
Prbki wykonano z eliwa szarego oznaczonego wg PN-EN 1560 jako: EN-GJL-350,
(rys. 7.3). Powierzchnie robocze prbek (rozdz. 6) pokryto powok z azotku tytanu,
stosujc [184] technologi ukowo-prniowego fizycznego osadzania z fazy gazowej
wspomaganego plazm (PAPVD).
Rys. 7.3. Ksztat i wymiary prbki (klocka) z wkls powierzchni tarcia [53]
Fig. 7.3. The shape and dimensions of specimen (block) with concave friction face [53]
7.1. Wykonanie elementw testowych
7.2. Badania na tribotesterze
Podstawowe znaczenie podczas prowadzenia prac badawczych na tribotesterze przy-
pisuje si obcieniom testowanych par trcych; w tym naciskowi jednostkowemu oraz
prdkoci liniowej (tabela 7.1). Do bada przyjto prdko liniow rwn 1,25 m/s
oraz nacisk rwny 5 MPa. Przyjte do bada due wartoci nacisku i maa prdko
powoduj skrajnie trudne warunki pracy par trcych zblione do warunkw panujcych
w okolicy ZZ pierwszego piercienia tokowego na pocztku suwu pracy silnika spali-
nowego. Taki dobr spowodowa zjawisko tarcia mieszanego, co jest widoczne na pod-
stawie wartoci wspczynnika tarcia znacznie przekraczajcych warto zblion do
0,01 typow dla tarcia pynnego.
Nr prbki Przeciwprbka Obcienie
MPa
Prdko
m/s
Rodzaj oleju
1 eliwna 5 1,25 mineralny
2 eliwna azotowana 5 1,25 mineralny
11 eliwna azotowana 5 1,25 syntetyczny
12 eliwna 5 1,25 syntetyczny
Tabela 7.1. Program bada na tribotesterze T05
7.2.1. Zakres bada
Zakres bada na mikroprocesorowym zestawie tribologicznym T05 typu rolkaklo-
cek obejmowa pomiar siy tarcia i temperatury prbki, ktre jako charakterystyki cza-
sowe byy archiwizowane w zestawie komputerowym. Ustalono rwne przebiegi ze sta
prdkoci liniow, pod staym obcieniem dla rnych rodkw smarnych, po ktrych
75
nastpowaa archiwizacja przebiegw zmiennych w czasie i pomiar sumarycznego zu-
ycia wza tarcia. Styk prbki z przeciwprbk by w przyblieniu rozoony rwno-
miernie. Cakowita liczba prbek poddanych badaniom obejmowaa 19 sztuk zestawie,
co umoliwiao przeprowadzenie niezbdnych powtrze dla wytypowanych skojarze
tarciowych. Charakterystyki czasowe, po opracowaniu statystycznym posuyy do wy-
znaczenia rednich wartoci wspczynnikw tarcia dla skojarze (tabela 7.1):
1. Prbka pokryta powok TiN wsppracujca z przeciwprbk eliwn ze rod-
kiem smarnym w postaci oleju mineralnego elf SPORTI 15W40 (pi zestawie o nu-
merach: 3, 5, 6, 8, 10).
2. Prbka pokryta powok TiN wsppracujca z przeciwprbk eliwn azotowan
ze rodkiem smarnym w postaci oleju mineralnego elf SPORTI 15W40 (pi zestawie
o numerach: 2, 4, 7, 9).
3. Prbka pokryta powok TiN wsppracujca z przeciwprbk eliwn ze rod-
kiem smarnym w postaci oleju syntetycznego elf SYNTHESE 5W50 (cztery zestawie-
nia onumerach: 12, 13, 15, 18).
4. Prbka pokryta powok TiN wsppracujca z przeciwprbk eliwn azotowan
ze rodkiem smarnym w postaci oleju syntetycznego elf SYNTHESE 5W50 (cztery ze-
stawienia o numerach: 11, 14, 16, 17, 19).
Dugo drogi tarcia w jednym biegu testu ustalono na 1350 m. Cakowit drog tar-
cia ustalono na 10 biegw testera dla prbek pracujcych przy smarowaniu olejem mi-
neralnym oraz 20 biegw dla oleju syntetycznego. Wyduenie drogi tarcia dla oleju
syntetycznego byo podyktowane zamiarem zastosowania tego oleju jako docelowego
przy wsppracy przykadowej pary trcej. Wyznaczono sumaryczne zuycie wza tar-
cia w zalenoci od drogi tarcia dla podanych skojarze. W trakcie bada mierzono rw-
nie temperatur prbki. Przyjto pomiar liniowy zuycia za pomoc czujnika zegaro-
wego o wartoci dziaki elementarnej W
e
= 0,002 mm. Po ostygniciu wza tarcia
wykonano po kadym biegu pomiar zuycia, ktre byo sum zuycia prbki i przeciw-
prbki. Ze wzgledu na rodzaj metody badania prowadzono wedug programu statyczne-
go, zdeterminowanego, kompletnego.
7.2.2. Opracowanie wynikw bada
Zarchiwizowane w systemie komputerowym testera T05 przebiegi wartoci siy tar-
cia w poszczeglnych biegach umoliwiy wyznaczenie jej wartoci rednich. Wyzna-
czono nastpnie przebiegi wartoci rednich siy tarcia w funkcji drogi tarcia. Przebiegi
wspczynnika tarcia w funkcji drogi tarcia obliczono na podstawie wynikw pomiaru
siy tarcia, jako ilorazu tej siy i nacisku pomnoonego przez powierzchni styku. Uzy-
skane w trakcie bada charakterystyki czasowe siy tarcia opracowano za pomoc pa-
kietu zintegrowanego Office97 firmy Microsoft. Na rysunkach 7.4 i 7.5 przedstawiono
wyniki pomiarw siy stycznej przeciwprbki eliwnej i azotowanej z prbk pokryt
powok TiN przy smarowaniu olejem mineralnym, natomiast na rys. 7.6 i 7.7 siy stycz-
y = 6E-12x
3
- 1E-07x
2
- 0,0007x + 33,419
R
2
= 0,9222
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
0 2000 4000 6000 8000 10000 12000 14000
droga tarcia, m
s
i
a

t
a
r
c
i
a
,

N
prbka nr 3
prbka nr 5
prbka nr 6
prbka nr 8
prbka nr 10
warto rednia
Wielom. (warto rednia)
Rys. 7.4. Zaleno siy tarcia od drogi dla przeciwprbki eliwnej wsppracujcej
z prbk pokryt powok TiN przy smarowaniu olejem mineralnym
Fig. 7.4. The friction force versus path for cast iron counterface sliding
against TiN-coated specimen lubricated with mineral oil
y = -2E-11x
3
+ 6E-07x
2
- 0,0063x + 33,233
R
2
= 0,9835
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
0 2000 4000 6000 8000 10000 12000 14000
droga tarcia, m
s
i
a

t
a
r
c
i
a
,

N
prbka nr 2
prbka nr 4
prbka nr 7
prbka nr 9
warto rednia
Rys. 7.5. Zaleno siy tarcia od drogi dla przeciwprbki azotowanej eliwnej
wsppracujcej z prbk pokryt powok TiN przy smarowaniu olejem mineralnym
Fig. 7.5. The friction force versus path for nitirded cast iron counterface sliding
77
y = -3E-13x
3
+ 3E-08x
2
- 0,0013x + 51,367
R
2
= 0,7903
0
10
20
30
40
50
60
70
0 5000 10000 15000 20000 25000 30000
droga tarcia, m
s
i
a

t
a
r
c
i
a
,

N
prbka nr 12
prbka nr 13
prbka nr 15
prbka nr 18
warto rednia
Rys. 7.6. Zaleno siy tarcia od drogi dla przeciwprbki eliwnej wsppracujcej
z prbk pokryt powok TiN przy smarowaniu olejem syntetycznym
Fig. 7.6. The friction force versus path for cast iron counterface sliding
against TiN-coated specimen lubricated with synthetic oil
nej w obecnoci oleju syntetycznego. Przebiegi wartoci wspczynnikw tarcia przy
wsppracy omawianych powierzchni przedstawiono na rys. 7.8 i 7.9 przy smarowaniu
olejem mineralnym oraz na rysunkach 7.10 i 7.11 olejem syntetycznym. Zuycie linio-
we prbek i wza oyskowego przedstawiono odpowiednio na rysunkach 7.12 i 7.13,
dla wsppracy w przypadku oleju mineralnego, oraz na rysunkach 7.14 i 7.15 dla oleju
syntetycznego. Zawarte po prawych stronach rysunkw liczby oznaczaj numery prbek
odpowiadajce numerom podanym w tabeli 7.1. Do wszystkich wartoci pomiarw przed-
stawionych na rysunkach, zawierajcych przebiegi wartoci siy tarcia, wspczynnik
tarcia oraz wartoci zuycia sumarycznego dobrano drog analizy regresji funkcje
wpostaci wielomianowej lub logarytmiczno-potgowej. Posta logarytmiczno-potgow
dobrano w przypadku funkcji regresji wartoci zuycia wg modelu opracowanego przez
Sitnika [152]. Na rysunkach zamieszczono ponadto przebiegi aproksymowanych war-
toci funkcji regresji maksymalnej i minimalnej wspczynnika tarcia.
Sia tarcia
Na rysunku 7.4 przedstawiono przebieg wartoci siy tarcia przeciwprbki eliwnej
wsppracujcej z prbk o powoce z azotku tytanu podczas smarowania olejem mine-
ralnym. Zmierzone wartoci siy tarcia po przebiegu 13500 m wahay si od 10 do 32N.
Uzyskana na podstawie analizy funkcji regresji warto siy tarcia po przebiegu drogi
tarcia 13 500 m bya rwna 20,93 N.
y = -1E-12x
3
+ 1E-07x
2
- 0,0033x + 43,004
R
2
= 0,982
0
10
20
30
40
50
60
0 5000 10000 15000 20000 25000 30000
droga tarcia, m
s
i
a

t
a
r
c
i
a
,

N
prbka nr 11
prbka nr 14
prbka nr 16
prbka nr 17
prbka nr 19
warto rednia
Rys. 7.7. Zaleno siy tarcia od drogi dla przeciwprbki eliwnej azotowanej wsppracujcej
z prbk pokryt powok TiN przy smarowaniu olejem syntetycznym
Fig. 7.7. The friction force versus path for nitrided cast iron counterface sliding
Na rysunku 7.5 zamieszczono przebieg wartoci siy tarcia przeciwprbki eliwnej
azotowanej wsppracujcej z prbk o powoce z azotku tytanu podczas smarowania
olejem mineralnym. Zmierzone wartoci siy tarcia po przebiegu 13500 m wahay si
od 4 do 14 N. Uzyskana na podstawie analizy funkcji regresji warto siy tarcia po
przebiegu drogi tarcia 13 500 m bya rwna 8,96 N.
Przebieg wartoci siy tarcia przeciwprbki eliwnej wsppracujcej podczas sma-
rowania olejem syntetycznym z prbk o powoce z azotku tytanu przedstawiono na ry-
sunku 7.6. Zmierzone wartoci siy tarcia po przebiegu 27 000 m wahay si od 22 do
40 N. Uzyskana na podstawie analizy funkcji regresji warto siy tarcia po przebiegu
drogi tarcia 27 000 m bya rwna 28,05 N, natomiast po przebiegu 13 500 m warto
siy tarcia bya rwna 35,02N.
Na rysunku 7.7 zamieszczono przebieg wartoci siy tarcia przeciwprbki eliwnej
azotowanej wsppracujcej z prbk o powoce z azotku tytanu podczas smarowania
olejem syntetycznym. Po przebiegu 27 000 m zmierzone wartoci siy tarcia wahay si
od 5 do 13 N. Uzyskana na podstawie analizy funkcji regresji warto siy tarcia po
przebiegu drogi tarcia 27000 m bya rwna 8,05 N, natomiast po przebiegu 13 500 m
bya ona rwna 15,3 N.
Z podanych wynikw wyranie wida tendencj do znacznie mniejszej wartoci siy
tarcia przy wsppracy przeciwprbki eliwnej azotowanej z prbk o powoce z azot-
79
y = 2E-14x
3
- 3E-10x
2
- 2E-06x + 0,0668
R
2
= 0,9222
0
0,01
0,02
0,03
0,04
0,05
0,06
0,07
0,08
0,09
0 2000 4000 6000 8000 10000 12000
droga tarcia, m
w
s
p
c
z
y
n
n
i
k

t
a
r
c
i
a

warto rednia
maksymalny wspczynnik tarcia
minimalny wspczynnik tarcia
Rys. 7.8. Zaleno wspczynnika tarcia od drogi dla przeciwprbki eliwnej (W1P)
Fig. 7.8. The coefficient of friction versus path for cast iron counterface sliding against TiN-coated
specimen lubricated with mineral oil
ku tytanu, ni warto siy tarcia przy wsppracy przeciwprbki eliwnej z prbk
opowoce z azotku tytanu. Wartoci tej siy s mniejsze zarwno podczas wsppracy
w przypadku smarowania olejem mineralnym, jak i syntetycznym. Oglnie sia tarcia
jest mniejsza podczas wsppracy prbki i przeciwprbki przy smarowaniu olejem mi-
neralnym, ni dla oleju syntetycznego. Wobec znanych dobrych waciwoci smarnych
oleju syntetycznego postanowiono przeduy badania przy smarowaniu olejem synte-
tycznym.
Wspczynnik tarcia
Na rysunku 7.8 zamieszczono przebieg wartoci wspczynnika tarcia przeciwprb-
ki eliwnej wsppracujcej w przypadku smarowania olejem mineralnym z prbk
opowoce z azotku tytanu. Po przebiegu 13 500 m zmierzone wartoci wspczynnika
tarcia wahay si od 0,032 do 0,051. Uzyskana na podstawie analizy funkcji regresji
warto wspczynnika tarcia po przebiegu drogi tarcia 13500 m bya rwna 0,042.
Przebieg wartoci wspczynnika tarcia dla przeciwprbki eliwnej azotowanej wsp-
pracujcej w przypadku smarowania olejem mineralnym z prbk o powoce z azotku
tytanu zamieszczono na rysunku 7.9. Po przebiegu 13500 m zmierzone wartoci wsp-
czynnika tarcia wahay si od 0,009 do 0,026. Uzyskana na podstawie analizy funkcji
regresji warto wspczynnika tarcia po przebiegu drogi tarcia 13 500 m bya rwna
0,018.
Rys. 7.9. Zaleno wspczynnika tarcia od drogi dla przeciwprbki eliwnej azotowanej
Fig. 7.9. The coefficient of friction versus path for nitrided cast iron counterface sliding
y = -3E-14x
3
+ 1E-09x
2
- 1E-05x + 0,0665
R
2
= 0,9835
0
0,01
0,02
0,03
0,04
0,05
0,06
0,07
0,08
0,09
0 2000 4000 6000 8000 10000 12000 14000
droga tarcia, m
w
s
p
c
z
y
n
n
i
k

t
a
r
c
i
a
warto rednia
Przebieg wartoci wspczynnika tarcia dla przeciwprbki eliwnej wsppracuj-
cej z prbk opowoce z azotku tytanu podczas smarowania olejem syntetycznym za-
mieszczono na rysunku 7.10. Pomiary prowadzono na drodze tarcia rwnej 27 000 m.
Po tym przebiegu zmierzone wartoci wspczynnika tarcia wahay si od 0,042 do 0,067.
Uzyskana na podstawie analizy funkcji regresji warto wspczynnika tarcia po prze-
biegu drogi tarcia 27 000 m bya rwna 0,044, po przebiegu 13 500 m natomiast bya
rwna 0,067.
Na rysunku 7.11 zamieszczono przebiegi wartoci wspczynnika tarcia dla przeciw-
prbki eliwnej azotowanej wsppracujcej z prbk o powoce z azotku tytanu pod-
czas smarowania olejem syntetycznym. Pomiary prowadzono na drodze tarcia rwnej
27 000 metrw. Po tym przebiegu zmierzone wartoci wspczynnika tarcia wahay si
od 0,012 do 0,019. Uzyskana na podstawie analizy funkcji regresji warto wspczyn-
nika tarcia po przebiegu drogi tarcia 27 000 m bya rwna 0,015, natomiast po przebie-
gu 13 500 m bya rwna 0,031.
Z podanych wynikw wyranie wida tendencj do znacznie mniejszej wartoci wsp-
czynnika tarcia przy wsppracy przeciwprbki eliwnej azotowanej z prbk o powo-
ce z azotku tytanu ni warto wspczynnika tarcia przy wsppracy przeciwprbki eliw-
nej z prbk o powoce z azotku tytanu. Wartoci tego wspczynnika s mniejsze za-
rwno podczas wsppracy przy smarowaniu olejem mineralnym, jak i olejem synte-
81
y = -2E-15x
3
+ 2E-10x
2
- 7E-06x + 0,086
R
2
= 0,982
0
0,01
0,02
0,03
0,04
0,05
0,06
0,07
0,08
0,09
0,1
0 5000 10000 15000 20000 25000 30000
droga tarcia, m
w
s
p
c
z
y
n
n
i
k

t
a
r
c
i
warto rednia
Rys. 7.11. Zaleno wspczynnika tarcia od drogi dla przeciwprbki eliwnej azotowanej
wsppracujcej z prbk pokryt powok TiN przy smarowaniu olejem syntetycznym
Fig. 7.11. The coefficient of friction versus path for nitrided cast iron counterface sliding
y = -5E-16x
3
+ 6E-11x
2
- 3E-06x + 0,1027
R
2
= 0,7903
0
0,02
0,04
0,06
0,08
0,1
0,12
0 5000 10000 15000 20000 25000 30000
droga tarcia, m
w
s
p
c
z
y
n
n
i
k

t
a
r
c
i
a
warto rednia
Rys. 7.10. Zaleno wspczynnika tarcia od drogi dla przeciwprbki eliwnej
wsppracujcego z prbk pokryt powok TiN przy smarowaniu olejem syntetycznym
Fig. 7.10. The coefficient of friction versus path for cast iron counterface sliding
991 , 0
)] 1 [ln( 0048 , 0
2
608 , 3
=
+ =
R
x z
0,00
5,00
10,00
15,00
20,00
25,00
30,00
35,00
0 2000 4000 6000 8000 10000 12000 14000
droga tarcia, m
s
u
m
a
r
y
c
z
n
e

z
u
y
c
i
e

l
i
n
i
o
w
e
,

u
m
zuycie rednie
dopasowana funkcja
prbka nr 3
prbka nr 5
prbka nr 6
prbka nr 8
prbka nr 10
Rys. 7.12. Sumaryczne zuycie liniowe prbki z powok z TiN, przeciwprbki eliwnej
i wza oyskowego w funkcji drogi tarcia przy smarowaniu olejem mineralnym
Fig. 7.12. Total linear wear of TiN-coated specimen, the cast iron counterface
and the bearing knot as a function of friction path and mineral oil as a lubricant
tycznym. Zauwaalna jest rwnie mniejsza warto wspczynnika tarcia podczas wsp-
pracy przy smarowaniu olejem mineralnym, ni olejem syntetycznym.
Zuycie liniowe
Pomiary zuycia linowego prowadzono po kadym biegu badanych zestawie prb-
kaprzeciwprbka, odczytujc warto sumarycznego zuycia prbki i przeciwprbki.
Byo to spowodowane koniecznoci prowadzania nieinwazyjnego pomiaru; bez demon-
tau zestawienia w trakcie bada. W przeciwnym razie zakcenia wynikajce z wielo-
krotnego demontau i montau w znacznym stopniu spowodowayby zwielokrotnienie
bdw natury przypadkowej, ktre wpynyby na kocowe wyniki bada wartoci siy
tarcia oraz wspczynnika tarcia. Z tego wzgldu jedynie moliwy by pomiar suma-
rycznej wartoci zuycia prbki i przeciwprbki po kadym biegu. Pomiary prowadzo-
no po doprowadzeniu zestawienia do temperatury otoczenia. Wartoci sumarycznego
zuycia linowego prbki i przeciwprbki zamieszczono na rysunkach 7.127.15.
Wartoci sumarycznego zuycia liniowego po przebiegu 13500 m zestawienia prb-
ki o powoce z azotku tytanu z przeciwprbk eliwn przy smarowaniu olejem mine-
ralnym (16 m) s mniejsze ni dla zestawienia z przeciwprbk eliwn azotowan
(20 m). Wartoci zuycia linowego zestawienia prbki o powoce z azotku tytanu
zprzeciwprbk eliwn przy smarowaniu olejem syntetyczm (5 m) s nieznacznie
wiksze, ni dla zestawienia z przeciwprbk eliwn azotowan (5 m). Na uwag
83
0
5
10
15
20
25
30
0 2000 4000 6000 8000 10000 12000 14000
droga tarcia, m
s
u
m
a
r
y
c
z
n
e

z
u
y
c
i
e

l
i
n
i
o
w
e
,

u
m
zuycie rednie
dopasowana funkcja
prbka nr 2
prbka nr 4
prbka nr 7
prbka nr 9
azotowanej i wza oyskowego w funkcji drogi tarcia przy smarowaniu olejem mineralnym.
Fig. 7.13. Total linear wear of TiN-coated specimen, the nitrided cast iron counterface and
the bearing knot as a function of friction path and mineral oil as a lubricant
978 , 0
)] 1 ( [ln 00533 , 0
2
6718 , 3
=
+ =
R
x z
0
2
4
6
8
10
12
14
0 5000 10000 15000 20000 25000 30000
droga tarcia, m
s
u
m
a
r
y
c
z
n
e

z
u
y
c
i
e

l
i
n
i
o
w
e
,

u
m
zuycie rednie
dopasowana funkcja
prbka nr 12
prbka nr 13
prbka nr 15
prbka nr 18
897 , 0
)] 1 [ln( 10 11 , 2
2
62 , 7 7
=
+ =

R
x z
i wza oyskowego w funkcji drogi tarcia przy smarowaniu olejem syntetycznym
Fig. 7.14. Total linear wear of TiN-coated specimen, the cast iron counterface
and the bearing knot as a function of friction path and synthetic oil as a lubricant
0
2
4
6
8
10
12
14
0 5000 10000 15000 20000 25000 30000
droga tarcia, m
s
u
m
a
r
y
c
z
n
e

z
u
y
c
i
e

l
i
n
i
o
w
e
,

u
m
zuycie rednie
dopasowana funkcja
prbka nr 11
prbka nr 14
prbka nr 16
prbka nr 17
prbka nr 19
828 , 0
)] 1 [ln( 10 89 , 2
2
41924 , 7 7
=
+ =

R
x z
zasuguje ponad trzykrotnie wiksze sumaryczne zuycie zestawienia prbki o powoce
z azotku tytanu z przeciwprbk eliwn przy smarowaniu olejem mineralnym (16 m)
w porwnaniu z analogicznym zestawieniem dla oleju syntetycznego (5,0 m). Podob-
na sytuacja ma miejsce w zestawieniu z przeciwprbk eliwn azotowan. Tu warto
zuycia przy smarowaniu olejem mineralnym rwna 20 m jest ponad czterokrotnie wik-
sza od wartoci zuycia tego zestawienia przy smarowaniu olejem syntetycznym (5 m).
Po przebiegu 27 000 m warto zuycia zestawienia prbki o powoce z azotku tyta-
nu z przeciwprbk eliwn (10,7 m) jest rwnie mniejsza ni zestawienia prbki
opowoce z azotku tytanu z przeciwprk eliwn azotowan (9 m).
Zuycie zestawie prbki o powoce z azotku tytanu z przeciwprbk eliwn ce-
chowaa staa kinetyka procesu; podobne wartoci zuycia na poszczeglnych biegach.
Kinetyka zuycia natomiast zestawie prbki o powoce z azotku tytanu z przeciwprbk
eliwn azotowan wykazuje wyran tendencj malejc. Przy czym maksymalna jej
warto przypada na bieg drugi. Wskazuje to na docieranie skojarzenia. Wczeniejsze
badania organoleptyczne potwierdzaj moliwo wystpienia intensywniejszego zuycia
w pocztkowym okresie poniewa proces azotowania prniowego [156] powoduje
zwikszenie chropowatoci powierzchni, ktra musi zosta zniwelowana w pocztko-
wym okresie wsppracy.
Rys. 7.15. Wykresy sumarycznego zuycia liniowego prbki z powok z TiN, przeciwprbki eliwnej
azotowanej i wza oyskowego w funkcji drogi tarcia przy smarowaniu olejem syntetycznym
Fig. 7.15. Total linear wear of TiN-coated specimen, the nitrided cast iron counterface and the bearing
knot as a function of friction path and synthetic oil as a lubricant
85
7.3. Omwienie wynikw bada
Badania porwnawcze umoliwiy wyznaczenie wspczynnikw tarcia przeciw-
prbek eliwnych i eliwnych azotowanych wsppracujcych z prbkami pokryty-
mi powok azotku tytanu TiN przy smarowaniu olejem mineralnym i syntetycznym
(tab. 7.2).

Rodzaj zestawienia
rednia warto
siy stycznej
N
rednia warto
wspczynnika
tarcia
rednia
warto
zuycia
m
rednia
temperatura
prbki
C
Prbka z TiN
Przeciwprbka eliwna
Olej mineralny Elf Sporti 15W40

20,9

0,042

16

46,8
Prbka z TiN
Przeciwprbka eliwna azotowana
Olej mineralny Elf Sporti 15W40

8,9

0,018

20

38,3
Prbka z TiN
Przeciwprbka eliwna
Olej syntetyczny Elf Synthese 5W50

35,0 (28,1)

0,067 (0,044)

5 (11)

67,5 (54,5)
Prbka z TiN
Przeciwprbka eliwna azotowana
Olej syntetyczny Elf Synthese 5W50

15,3 (8,0)

0,031 (0,015)

5 (9)

45,5 (40,5)
Tabela 7.2. Wartoci siy tarcia, wspczynnika tarcia i zuycia badanych zestawie materiaowych
po drodze tarcia rwnej 13 500 m (w nawiasach podano wartoci dla drogi tarcia rwnej 27 000 m)
W pocztkowym okresie wsppracy wspczynniki tarcia miay warto zblion,
okoo 0,08, po dotarciu zmniejszyy si do wartoci 0,020,04. Stwierdzono ponaddwu-
krotnie mniejsz warto wspczynnika tarcia dla zestawienia materiaowego: prbka
z powok TiN z przeciwprbk azotowan (warto rednia 0,018) w porwnaniu do
zestawienia prbka z TiN z przeciwprbk eliwn (warto rednia 0,042); wsppra-
ca przy smarowaniu olejem mineralnym. W przypadku oleju syntetycznego rwnie
stwierdzono ponaddwukrotnie mniejsz warto wspczynnika tarcia dla zestawienia
materiaowego prbki o powoce z azotku tytanu z przeciwprbk eliwn azotowan
(warto rednia 0,031) w porwnaniu z zestawieniem materiaowym prbki o powoce
z azotku tytanu z przeciwprbk eliwn (warto rednia 0,067). Obliczone rednie
wartoci dotycz przebiegw 13500m.
Poniewa obliczone wartoci rednie wspczynnikw tarcia podczas pracy przy
smarowaniu olejem syntetycznym byy wiksze ni przy smarowaniu olejem mineral-
nym, postanowiono przeduy badania z olejem syntetycznym. W efekcie dla przebie-
gw dwukrotnie wikszych, czyli 27 000 m, warto rednia wspczynnika tarcia dla
zestawienia materiaowego z przeciwprbk eliwn azotowan ulega zmniejszeniu
zwartoci 0,031 do 0,015. Dla zestawienia materiaowego prbki o powoce z azotku
tytanu z przeciwprbk eliwn rwnie stwierdzono zmniejszenie redniej wartoci wsp-
czynnika tarcia z wartoci 0,067 do 0,048. Oznacza to, e warto wspczynnika tarcia
dla zestawienia materiaowego prbki o powoce z azotku tytanu z przeciwprbk e-
liwn azotowan (0,015) bya ju ponadtrzykrotnie mniejsza, ni dla przeciwprbki e-
liwnej (0,048). Widoczna jest zatem tendencja zmniejszania wspczynnika tarcia dla
zestawienia prbki o powoce z azotku tytanu z przeciwprbk azotowan. Z porwna-
nia wartoci wspczynnika tarcia, jakie osignito po 13 500 m drogi tarcia, mona za-
uway, e wzgldne zmniejszenie wspczynnika tarcia przeciwprbek eliwnych azo-
towanych wsppracujcych z prbkami z powok TiN wzgldem przeciwprbek eliw-
nych wsppracujcych z takimi samymi prbkami byo rwne okoo109% dla oleju mi-
neralnego i okoo 87% dla oleju syntetycznego.
Z ogldzin prbek i przeciwprbek obu zestawie wynika, i praktycznie cae suma-
ryczne zuycie przypada na przeciwprbk. W przeciwnym razie naleaoby oczekiwa
cakowitego usunicia powoki z TiN ze wzgldu na jej grubo, wynoszc okoo 3m.
Potwierdzaj ten fakt obrazy przykadowych prbek pierwszego zestawienia (rys. 7.16,
7.17) oraz zestawienia drugiego (rys. 7.18, 7.19). Zuycie powok TiN stwierdzone na
podstawie przeprowadzonych ogldzin po badaniach (rys. 7.167.19) byo pomijalnie
mae (niemierzalne), nawet przy drodze tarcia wynoszcej 27 000 m.
Sumaryczne wzgldne zuycie wza tarcia z piercieniem azotowanym wsppra-
cujcym z powok TiN w stosunku do piercienia eliwnego wsppracujcego z po-
wok tego samego rodzaju przy smarowaniu olejem mineralnym byo wiksze o 18%.
Natomiast przy smarowaniu olejem syntetycznym byo mniejsze o okoo 9%. Naley tu
jednak podkreli, e przy tak maych zuyciach liniowych rzdu kilkunastu m duy
wpyw na niepewno pomiaru ma postpujce zuycie i pooenie wza oyskowego
testera.
Rys. 7.16. Fotografia prbki z powok z TiN i przeciwprbki eliwnej
po badaniach (droga tarcia rwna 13 500 m)
Fig. 7.16. Photograph of TiN-coated specimen and cast iron counterface
after examination (friction path equal to 13 500 m)
87
Rys. 7.17. Fotografia prbki z powok z TiN wsppracujcej w trakcie bada
z przeciwprbk eliwn (droga tarcia rwna 13 500 m)
Fig. 7.17. Photograph of TiN-coated specimen sliding against
cast iron counterface (friction path 13 500 m)
Rys. 7.18. Fotografia prbki z powok TiN i przeciwprbki eliwnej azotowanej
po badaniach (droga tarcia rwna 27 000 m)
Fig. 7.18. Photograph of TiN-coated the specimen and nitrided cast iron counterface
after examination (friction path equal to 27 000 m)
Na podstawie przeprowadzonych bada stwierdzono poza tym ponaddwukrotnie wik-
sz warto sumarycznego zuycia zestawienia prbki o powoce z azotku tytanu
zprzeciwprbk eliwn dla oleju mineralnego (16 m; tabela 7.2) w porwnaniu z ana-
logicznym zestawieniem dla oleju syntetycznego (5 m; tabela 7.2). W przypadku ze-
stawienia z przeciwprbk azotowan warto zuycia w obecnoci oleju mineralnego
(20,0 m; tabela 7.2) bya ponad dwukrotnie wiksza od wartoci zuycia tego zesta-
wienia przy smarowaniu olejem syntetycznym (9 m; tabela 7.2).
Rys. 7.19. Fotografia prbki z powok z TiN wsppracujcej w trakcie bada
z przeciwprbk azotowan (droga tarcia rwna 27000 m)
Fig. 7.19. Photograph of the TiN-coated specimen sliding against nitrided
cast iron counterface (friction path equal to 27000 m)
Pomimo obliczonych wikszych wartoci wspczynnika tarcia dla obu zestawie
materiaowych dla oleju syntetycznego w porwnaniu do oleju mineralnego, stwierdzo-
no znacznie mniejsze wartoci sumarycznego zuycia podczas pracy przy smarowaniu
olejem syntetycznym.
W trakcie bada mierzono temperatur prbki. Ze wzgldu na znaczne rnice
wwartociach wspczynnikw tarcia oraz zuycia badanych zestawie materiaowych
sprawdzono temperatur prbek podczas caego cyklu badawczego. W tym celu wyko-
nano obliczenia rednich wartoci temperatury z poszczeglnych biegw dla wszyst-
kich badanych zestawie materiaowych, zgodnie z danymi w tabeli 7.1. Do oblicze
przyjto wartoci temperatury, ktr osigaa prbka na kocu kadego biegu. Uzyska-
ne wartoci zestawiono w tabeli 7.3.
Na podstawie oblicze zamieszczonych w tabeli 7.3 stwierdzono, e rednia tempe-
ratura prbki pokrytej powok TiN wsppracujcej z przeciwprbk eliwn przy sma-
rowaniu olejem mineralnym (prbki nr: 1, 3, 5, 6, 8, 10) bya rwna 46,8 C, a dla oleju
syntetycznego (prbki nr: 12, 13, 15, 18) temperatura prbki wynosia 67,5 C. Tempe-
ratura prbki pokrytej powok z TiN wsppracujcej z przeciwprbk eliwn azoto-
wan dla oleju mineralnego (prbki nr: 2, 4, 7, 9) bya rwna 38,3 C, a dla oleju synte-
tycznego (prbki nr: 11, 14, 16, 17, 19) temperatura prbki bya rwna 45,5C. Zmie-
rzone temperatury prbek s potwierdzeniem wikszych si stycznych powstajcych
podczas wsppracy prbek pokrytych TiN z przeciwprbk eliwn w porwnaniu do
wsppracy z przeciwprbk azotowan. Rnice rednich wartoci temperatury byy
rwne dla oleju mineralnego 18,2%, a dla oleju syntetycznego 32,6%.
89
Tabela 7.3. rednie wartoci temperatury prbki poszczeglnych prbek
na podstawie prowadzonych prac badawczych
7.4. Identyfikacja stanu powierzchni prbek [...] wykonana metod mikroskopii skaningowej
7.4. Identyfikacja stanu powierzchni prbek z powok
z azotku tytanu wykonana metod mikroskopii skaningowej
Badaniom poddano powierzchnie prbek przedstawionych na rysunkach 7.17 i 7.19.
Wsppracoway one odpowiednio z przeciwprbk eliwn (rys. 7.16) oraz z przeciw-
prbk eliwn azotowan (rys. 7.19). Badania wykonano za pomoc elektronowego
mikroskopu skaningowego typu JOEL JSM-5800LV sprzonego z mikrosond rentge-
nowsk Oxford Link ISI 300 [26]. Na rysunku 7.20 przedstawiono fotografi powierzchni
prbki, ktra wsppracowaa z przeciwprbk eliwn, a na rys. 7.21 prbki, ktra wsp-
pracowaa z przeciwprbk eliwn azotowan.
Porwnujc obrazy powierzchni obu prbek nie stwierdzono znaczcych rnic
wzuyciu powoki azotku tytanu. Widoczne lady wsppracy w postaci rys na powierzch-
ni s nieznacznie wyraniejsze w przypadku prbki, ktra wsppracowaa z przeciw-
prbk eliwn.
Nr prbki Przeciwprbka Rodzaj oleju rednia warto
temperatury prbki; T
p
, C
Warto odchylenia
standardowego
1 eliwna mineralny 37,2 1,61
2 eliwna azotowana mineralny 29,2 0,29
11 eliwna azotowana syntetyczny 53,0 29,46
12 eliwna syntetyczny 46,7 12,90
Rys. 7.21. Fotografia (SEM) powierzchni prbki wsppracujcej z przeciwprbk
eliwn azotowan; wybrane i powikszone miejsce z obszaru przedstawionego na rys. 7.19
Fig. 7.21. SEM image of surface of specimen sliding against nitrided cast iron counterface;
magnified area was selected from Fig. 7.19
Rys. 7.20. Fotografia (SEM) powierzchni prbki wsppracujcej z przeciwprbk eliwn;
wybrane i powikszone miejsce z obszaru przedstawionego na rys. 7.17
Fig. 7.20. SEM image of surface of specimen sliding against cast iron counterface;
magnified area was selected from Fig. 7.17
91
0
0,01
0,02
0,03
0,04
0,05
0,06
0,07
0,08
0,09
=1225; d=29,1 =1600; d=34,0
swobodna energia powierzchniowa przeciwprbki;
skadowa dyspersyjna z pomiaru ktw zwilania, mN/m
olej mineralny 13500 m
olej syntetyczny 13500 m
Rys. 7.22. Wspczynnik tarcia badanych zestawie materiaowych w funkcji
swobodnej energii powierzchniowej przeciwprbki
Fig. 7.22. Friction coefficient of the material assembly versus surface free energy of the counterface
7.5. Analiza wynikw bada na tribotesterze w aspekcie
swobodnej energii powierzchniowej i jej skadowych
Zmierzone w trakcie bada na tribotesterze wspczynniki tarcia i zuycie s potwier-
dzeniem rnic w wartoci swobodnej energii powierzchniowej i jej skadowych ele-
mentw pary trcej.
Rnice w wartociach swobodnej energii powierzchniowej eliwa EN GJL 200
ieliwa EN GJL 200 azotowanego spowodoway znaczne rnice w wartociach wsp-
czynnika tarcia i zuycia badanych zestawie materiaowych.
Na rysunkach 7.22 i 7.23 przedstawiono rednie wartoci wspczynnika tarcia oraz
zuycia badanych zestawie materiaowych. Na osi rzdnych zamieszczono warto re-
dni swobodnej energii powierzchniowej eliwa (
S
= 1225 mN/m) i eliwa azotowane-
go (
S
= 1600 mN/m), z ktrych wykonano przeciwprbki do bada, obliczon na pod-
stawie danych zawartych w tabeli 6.1. W szczeglnoci dla zestawienia prbki o po-
woce z azotku tytanu z przeciwprbk azotowan zmierzono w trakcie bada na tribo-
testerze najmniejsze wartoci wspczynnika tarcia (tab. 7.2) rwne 0,018 przy wsp-
pracy w oleju mineralnym oraz 0,031 przy wsppracy w oleju syntetycznym, po prze-
7.5. Analiza wynikw bada na tribotesterze w aspekcie swobodnej energii powierzchniowej...
w
s
p
c
z
y
n
n
i
k

t
a
r
c
i
a
,

= 1225,
S
= 29,1 = 1600,
S
= 34,0
Rys. 7.23. Sumaryczne zuycie prbki i przeciwprbki w funkcji
swobodnej energii powierzchniowej przeciwprbki
Fig. 7.23. The wear of specimen and counterface versus surface free energy of the counterface
0
5
10
15
20
25
30
=1225; d=29,1 =1600; d=34,0
z
u
y
c
i
e
,

u
m
mineralny 13500 m
syntetyczny 13500 m
syntetyczny 27000 m
biegu 13 500 m. Wartoci wspczynnika tarcia w trakcie bada na tribotesterze pod-
czas wsppracy prbki z powok z azotku tytanu z przeciwprbk eliwn byy znacz-
nie wiksze (tab. 7.2) i wynosiy 0,042 (olej mineralny) oraz 0,067 (olej syntetyczny)
(rys. 7.22). Wartoci wspczynnika tarcia po przebiegu 27 000 m dla zestawie prbki
opowoce z azotku tytanu pracujcych w oleju syntetycznym zmniejszyy si do wartoci
0,015 dla przeciwprbki eliwnej azotowanej oraz 0,044 dla przeciwprbki eliwnej.
Z danych zawartych w tabeli 7.2 oraz na rysunku 7.23 wynika, e zuycie zestawie
materiaowych podczas pracy w oleju mineralnym jest wiksze dla zestawienia z prze-
ciwprbk azotowan. Jednak sytuacja ta ulega zmianie w przypadku pracy z uyciem
oleju syntetycznego jako czynnika smarnego. Zaobserwowane w trakcie bada obnie-
nie intensywnoci zuycia w poszczeglnych biegach spowodowao, po przebiegu
27 000m mniejsze zuycie zestawienia materiaowego prbki o powoce z azotku tyta-
nu z przeciwprbk eliwn azotowan (rys. 7.23).
Poniewa pozostae czynniki wpywajce na wspczynnik tarcia oraz zuycie byy
statystycznie podobne, rnice w wartociach upatruje si we waciwociach przeciw-
prbki, co potwierdza sformuowane cele rozprawy o istotnym wpywie wartoci swo-
bodnej energii powierzchniowej i jej skadowych, w szczeglnoci dyspersyjnej, na wa-
ciwoci tribologiczne par trcych.
= 1225,
S
= 29,1 = 1600,
S
= 34,0
93
Azotowanie wpywa na zwikszenie wartoci cakowitej swobodnej energii powierzch-
niowej (tabela 6.1), co skutkuje rwnie zwikszeniem twardoci. Ponadto, zgodnie
zobliczeniami z uyciem staej Hamakera oraz pomiarami za pomoc ktw zwilania,
zwikszeniu rwnie ulega warto skadowej dyspersyjnej (tabele 6.2, 6.3) tej ener-
gii. Due wartoci skadowej dyspersyjnej swobodnej energii powierzchniowej sprzy-
jaj tworzeniu jednolitej warstwy filmu olejowego, ktra w wyniku dobrego zwilania
jest dobrze zwizana z podoem. Wedug oblicze za pomoc staej Hamakera skado-
wa dyspersyjna eliwa EN GJL 200 jest rwna 103,6 mN/m, a proces azotowania po-
woduje jej zwikszenie do 107,0 mN/m.
Utworzenie dobrze zwizanej z powierzchni warstwy smarnej jest warunkowane
rwnie innymi czynnikami, poczwszy od mikrostruktury powierzchni przez waci-
woci czynnika smarnego (dodatki). Oglnie trwao warstwy smarnej jest tym wik-
sza, im silniejsze jest jej zwizanie z podoem [162]. Przez trwao rozumiany jest tu
czas, przez jaki moe warstwa znosi okrelone oddziaywanie niszczce. Warstwa ta
nabiera zasadniczego znaczenia przy wsppracy z powierzchni innego elementu,
wchwili lokalnego przerwania filmu olejowego wskutek zwikszenia obcienia, gdy
dochodzi do styku nierwnoci powierzchni. Innymi sowy, im lepiej jest ona zwizana
z podoem, tym mniejszy jest wspczynnik tarcia.
Przyczyny mniejszego wspczynnika tarcia oraz zuycia upatruje si wzmniejszonej
w duym stopniu intensywnoci zuywania adhezyjnego podczas tarcia mieszanego, gdy
dochodzi do mikrokontaktw nierwnoci powierzchni. Cech tak wykazuj powoki
o maej wartoci sumy skadowych dyspersyjnej i polarnej swobodnej energii powierzch-
niowej, w tym zastosowane tutaj na prbkach powoki z azotku tytanu (tabela 6.4). Istotne
znaczenie ma rwnie maa warto skadowej polarnej tej energii, ktra dla powoki
zazotku tytanu jest kilkakrotnie mniejsza, ni dla innych powok o porwnywalnie ma-
ej wartoci sumy skadowych dyspersyjnej i polarnej swobodnej energii powierzchniowej
(tabela 6.4). Jest to zwizane z apolarnoci oleju smarujcego oraz zmniejszeniem od-
dziaywa Keesoma w podwyszonej temperaturze [99]. Podczas wsppracy z prze-
ciwprbk o duej wartoci sumy skadowych dyspersyjnej i polarnej, na ktrej po-
wierzchni jest dobrze zwizana warstwa czynnika smarnego, stworzone zostaj warun-
ki do osignicia, nawet podczas duych obcie, maych si stycznych i nieduego
zuycia (rys. 7.22)
Dodatkowym czynnikiem sprzyjajcym zapobieganiu zuyciu adhezyjnemu jest wtym
przypadku zastosowanie jako czynnika smarnego oleju syntetycznego. Waciwoci oleju
syntetycznego [48, 131], przede wszystkim jego zdolno tworzenia filmu olejowego
ju od momentu rozruchu, w poczeniu z waciwociami powierzchni prbki; maa
intensywno zuywania adhezyjnego oraz waciwociami przeciwprbki; dobre utrzy-
mywanie warstwy smarnej, umoliwiy osignicie maego wspczynnika tarcia i zu-
ycia.
7.5. Analiza wynikw bada na tribotesterze w aspekcie swobodnej energii powierzchniowej...
94 8. Przykad pary trcej piercietuleja zespou tokpiercieniecylinder silnika spalinowego...
CMYK
CMYK
8. Przykad pary trcej piercietuleja zespou
tokpiercieniecylinder silnika spalinowego
w aspekcie swobodnej energii powierzchniowej
8.1. Etap I symulacja numeryczna
Symulacja numeryczna wsppracy zespou TPC jest pierwszym etapem opracowa-
nia przykadowej pary trcej, pracujcej w ruchu posuwisto-zwrotnym, uszczelniajcy
piercie tokowytuleja cylindrowa, w aspekcie swobodnej energii powierzchniowej
tworzcych j elementw. Przykadowa para trca uszczelniajcy piercie tokowy
tuleja cylindrowa, jest jedn z najbardziej obcionych par trcych w silniku spalino-
wym. W typowym silniku spalinowym o zaponie samoczynnym, podczas maksymal-
nych obcie, urednione cinienie, jakiemu jest poddawana para trca, jest rwne okoo
0,5 MPa [59]. Jest ono osigane przy obrotach, gdy rednia prdko liniowa jest rw-
na okoo 10 m/s.
Novum symulacji numerycznej, zaproponowane przez autora, jest uwzgldnienie
welementach zespou TPC powok przeciwzuyciowych, ktre powstay jako wynik re-
alizacji celu rozprawy. W opracowanych dotychczas symulacjach komputerowych wsp-
pracy piercieni tokowych z tulej cylindrow wykonanych z zastosowaniem metod:
rnic skoczonych, elementw skoczonych oraz elementw brzegowych nie uwzgl-
dniano powok przeciwzuyciowych. Dalej opisano symulacj zrealizowan dla pier-
cienia z powok wykonan z azotku tytanu. Zrealizowano wiele wariantw symulacji,
wybrano cztery warianty konstrukcyjne uszczelniajcego piercienia tokowego z po-
wok, opracowane wedug literatury wiatowej oraz wiedzy autora, na podstawie ana-
lizy zjawiska zuycia piercieni tokowych (rys. 8.1). Przedstawiono wyniki symulacji
dla wariantu nr 1, zwanego ostrokrawdziowym [83].
Badania symulacyjne wsppracy zespou TPC silnika spalinowego umoliwiaj, na
etapie projektowania silnika, obliczenie temperatury oraz napre elementw zespou
TPC. Symulacj prowadzono przy zamknitych zaworach. Oznacza to fragment cyklu
od 130 OWK przed ZZ do 130 OWK po ZZ. Symulacja wiernie odzwierciedla geo-
metri elementw oraz uwzgldnia dane materiaw, z jakich zostay one wykonane.
Poza tym uwzgldnia ona zmiany stosunkw geometrycznych spowodowane zwiksze-
niem temperatury.
95
CMYK
CMYK
TRJWYMIAROWE
MODELE PIERCIENIA,
TOKA I TULEI
PARASOLID V. 11
DESKRETYZACJA
MODELI
GEOMETRIA MATERIAY
OBCIENIA
OD PROCESU
SPALANIA
KIVA 3
GEOEMTRIA
KOMORY
SPALANIA
OBLICZENIA
MES
WYNIKI SYMULACJI
WSPPRACY
ZESPOU TPC
TRJWYMIAROWE
MODELE PIERCIENIA,
TOKA I TULEI
PARASOLID V. 11
DESKRETYZACJA
MODELI
GEOMETRIA MATERIAY
OBCIENIA
OD PROCESU
SPALANIA
KIVA 3
GEOEMTRIA
KOMORY
SPALANIA
OBLICZENIA
MES
WYNIKI SYMULACJI
WSPPRACY
ZESPOU TPC
Rys. 8.2. Schemat zakresu prac symulacji komputerowych zespou TPC
Fig. 8.2. The scope of the computer simulation of ring seal PRC
Zakres prac przewidzianych do wykonania w ramach opracowanej symulacji (rys.
8.2) przedstawia si nastpujco:
1. Opracowanie modeli geometrycznych zespou TPC silnika tokowego.
2. Dyskretyzacja opracowanych modeli na elementy skoczone.
Rys. 8.1. Warianty ksztatu przekroju piercieni tokowych [83]
Fig. 8.1. Different shapes of the piston ring sections [83]
CMYK
CMYK
Modele odzwierciedlaj cechy geometryczne elementw rzeczywistych przykado-
wego silnika o ZS oraz relacje midzy nimi i parametrami geometrycznymi. Uwzgl-
dniaj one ponadto zmiany ich wymiarw wraz ze zwikszenieem temperatury. W ko-
cowym etapie budowy modeli geometrycznych stworzono model zespou TPC z zacho-
waniem relacji geometrycznych i kinematycznych zachodzcych midzy nimi. Budow
3. Obliczenie obcie osiowo niesymetrycznych pochodzcych od procesu robo-
czego realizowanego w przykadowym silniku o zaponie samoczynnym z zastosowa-
niem programu KIVA3 i pozostaych obcie konstrukcyjnych oraz warunkw brze-
gowych.
4. Obliczenia MES w elementach zespou TPC.
8.1.1. Opracowanie trjwymiarowych modeli geometrycznych
piercienia tokowego, toka i tulei cylindrowej
Pierwszym z etapw symulacji jest, na podstawie danych producenta silnika oraz
informacji zawartych w pracy [96], zbudowanie trjwymiarowych modeli geometrycz-
nych toka z wkadk stabilizujc, piercienia uszczelniajcego z tward powok prze-
ciwzuyciow oraz tulei cylindrowej (rys. 8.3).
Rys. 8.3. Modele toka, tulei i piercienia tokowego w zoeniu uyte do bada symulacyjnych:
a) w postaci cieniowanej, b) w postaci konturowej, c) piercie tokowy cieniowany
z wyrnion powok z azotku tytanu
Fig. 8.3. A model assembly of the piston, sleeve and piston ring used in simulations: a) shaded,
b) contour, c) shaded-in is the piston ring with distinct titanium nitride coating
97
CMYK
CMYK
modeli oparto na kodzie komputerowym zapisu geometrii Parasolid v.11 i zrealizowano
uywajc moduu UG/Scenerio systemu komputerowego Unigraphix.
8.1.2. Dyskretyzacja opracowanych modeli na elementy skoczone
Opracowane modele toka z wkadk, tulei oraz piercienia tokowego z powok
podzielono na czworocienne, czterowzowe elementy skoczone. Powok przeciw-
zuyciow piercienia tokowego zamodelowano w postaci przestrzennej siatki dwuwy-
miarowej. Nastpnie na jej podstawie, jako wzorzec, zbudowano bryow siatk prze-
strzenn piercienia tokowego. Dziki temu uzyskano zamierzony efekt zmiany wa-
ciwoci materiaowych z zachowaniem cigoci modelu, co stanowi wspomniane ju
novum. Jest to wystarczajce przyblienie rzeczywistoci, poniewa grubo twardej
powoki przeciwzuyciowej (3 m) jest tysickrotnie mniejsza od gruboci piercienia
(3 mm). W kocowym etapie budowy modelu zespou TPC poczono modele dyskret-
ne odpowiednich elementw skadowych przez relacje midzy ich siatkami lub elemen-
ty kontaktowe. Na rysunkach 8.4 i 8.5 przedstawiono modele piercienia tokowego
zpowok, toka z wkadk kompensacyjn Al-Fin i tulei, po podziale na elementy sko-
czone. W tabeli 8.1. zamieszczono liczb elementw skoczonych i wzw w poszcze-
glnych modelach.
Tabela 8.1. Liczba elementw skoczonych i wzw w modelach toka, tulei
i piercienia tokowego uytych do bada symulacyjnych wsppracy zespou TPC
Rys. 8.4. Model piercienia tokowego podzielony na elementy skoczone z powok
z azotku tytanu zamodelowan w postaci elementw paszczyznowych
Fig. 8.4. Model of the piston ring divided into finite elements
with titanium nitride coating in the form of plane elements
Model Liczba elementw Liczba wzw
Tok z wkadk 38 760 9536
Piercie z powok 8230 2369
Tuleja 22 100 7465
Cay model 69 090 19 370
CMYK
CMYK
Rys. 8.5. Modele toka z wkadk kompensacyjn oraz tulei podzielone na elementy skoczone
Fig. 8.5. Models of the piston with compensation piece and cylinder sleeve divided into finite elements
8.1.3. Obliczanie obcie osiowo niesymetrycznych
pochodzcych od procesu roboczego i pozostaych obcie
konstrukcyjnych oraz warunkw brzegowych
Symulacje procesu spalania w silniku o zaponie samoczynnym wykonuje si uy-
wajc w tym celu rnych programw komputerowych zero-, jedno-, dwu- i trjwymia-
rowych. Wykorzystano trjwymiarowy program KIVA3 [5]. Program ten suy do roz-
wizywania rwna opisujcych termodynamik dwufazowego adunku wraz z dyna-
mik wieloskadnikowych reakcji chemicznych oraz dynamik silnie parujcego pali-
wa wtryskiwanego do komory spalania lub kanau dolotowego silnika. Jest on oparty
na trjwymiarowym sformuowaniu stanw w komorze spalania i rozwizywaniu ich
za pomoc metody rnic skoczonych.
Do oblicze stosuje si szeciocienn siatk obliczeniow. Program uwzgldnia
zmienno w czasie geometrii przestrzeni spalania w wyniku ruchu toka. Obliczenia s
wykonywane ze zmiennym krokiem czasowym, ustalanym dla kadego cyklu oblicze-
niowego i uwzgldniajcym ograniczenia wynikajce z wybranych podmodeli. Moli-
woci analizy systemu spalania obejmuj silniki zarwno o zaponie samoczynnym, jak
i o zaponie iskrowym. W programie KIVA3 moliwa jest analiza systemw spalania
99
CMYK
CMYK
zasilanych wtryskiem bezporednim i porednim do komory wirowej lub wstpnej. adu-
nek moe by take przygotowany w kanaach dolotowych metod wtrysku wielopunk-
towego. Prawo wtrysku moe by w peni uwzgldnione oraz skorelowane z parametra-
mi pracy silnika w celu komputerowej symulacji systemu sterowania silnikiem. Jest mo-
liwo analizy penego cyklu roboczego silnika (proces spalania z wymian adunku)
oraz ograniczenie analizy do procesu spalania przy zamknitych zaworach lub do pro-
cesu napeniania komory wieym adunkiem lub jej oprniania ze spalin. Geometria
komory spalania moe by opisana jako trjwymiarowa lub osiowo symetryczna. W mo-
delu istnieje moliwo izolowania wybranych cian komory spalania i sterowania na-
teniem przepywu ciepa przez nieizolowane ciany. Podmodel wtrysku w systemie
KIVA3 uwzgldnia wtrysk wielootworkowy i czopikowy wzdu osi komory spalania
lub pod okrelonym ktem do wspomnianej osi. Istnieje take opcja analizy procesu spa-
lania lub wymiany adunku w wybranej dwuwymiarowej geometrii komory spalania.
System KIVA3 [5] jest oparty na metodzie rnic skoczonych. Przestrzenna siatka
obliczeniowa metody rnic skoczonych jest realizowana przez podzia zmiennej
wczasie przestrzeni spalania na objtoci skoczone. Objtoci maj ksztat szecio-
cienny.
Trjwymiarowy wektor prdkoci stanowi gwne rwnanie, na ktrym s oparte po-
zostae rwnania zachowania, stanowice podstawowy ukad rwna modelu. Nale
do niego: rwnanie zachowania masy, rwnanie zachowania pdu, rwnanie zachowa-
nia k-tego skadnika oraz rwnanie zachowania energii.
W systemie podstawowe rwnania dynamiki pynw, ruchu czstek i reakcji che-
micznych s dyskretyzowane w czasie i w trjwymiarowej przestrzeni komory spala-
nia. Zmienna w czasie dyskretyzacja jest wykonywana w trzech etapach A, B i C.
Etap A uwzgldnia skad adunku zawartego w komorze, etap B dyfuzj midzy nimi,
aetap C przepyw. Wszystkie trzy etapy s stosowane dla tego samego przedziau cza-
su, ale nastpuj po sobie i w peni zajmuj ten przedzia, nie nachodzc na siebie.
Jeeli przyj dyskretyzacj zmiennej w czasie w postaci rwnania
C B A
t
+ +

(8.1)
Rozwizujc je dla , gdy t = t
n +1
, to otrzymamy
0
1
, +
n n
A
A t
A n n
B
B t + ,
1
(8.2)
B n n
C
C t + ,
1
W programie KIVA3 przyjmuje si rwnanie opisujce podany schemat w sposb
nastpujcy
CMYK
CMYK
Rys. 8.6. Graficznie przedstawiony sposb obliczania redniej wartoci ciepa dla ciany a [5]
Fig. 8.6. Graphical illustration of the mode of calculating average heat for the wall a [5]
i-1 i+1 i
xt
Qt
xb
Qb
xd
Qd
xf
Qf
xr
Qr
xl
Ql
Q
A
n
D
n
D
n
) 1 (
1 1
+
+ +
(8.3)
Zmienna
D
jest obliczana w kadym kroku czasowym i wynika z kontroli warunku
przepywu. Na etapie cakowania poszczeglnych skadnikw jest ustalany stan dyna-
miczny danej objtoci skoczonej. Caki objtociowe poszczeglnych skadnikw s
zamieniane na caki powierzchniowe za pomoc twierdzenia Greena. Jako caka po-
wierzchniowa skadnikw w objtoci jest przyjta suma z poszczeglnych cian pod-
stawowej komrki

A Q dA Q
S
) ( (8.4)
gdzie oznacza jedn z szeciu cian komrki.
Gradient ciepa na powierzchni jest obliczany wedug nastpujcej zalenoci:
) ( ) ( ) ( ) (
d f fd b t tb r l lr
Q Q Q Q Q Q A Q + +

(8.5)
gdzie: r, l, t, b, f i d oznaczaj odpowiednio lew, praw, grn, doln, przedni i tyln
stron.
Odpowiednie
ij
s geometrycznymi wspczynnikami przenikania ciepa dla ciany
a, odpowiednie Q
i
natomiast s rednimi obliczonymi dla rodkowych punktw po-
wierzchni, jak pokazano na rysunku 8.6. Jako Q
x
oznaczono redni zmiennej Q z czte-
rech ssiednich podstawowych komrek otaczajcych krawd x.
Pozostae etapy realizacji algorytmu symulacji systemem KIVA3 obejmuj:
obliczanie wymiarw kropel paliwa i podstawowych parametrw ich ruchu w trak-
cie wtrysku,
sprawdzanie moliwoci kolizji midzy poszczeglnymi kroplami,
101
CMYK
CMYK
obliczanie parametrw ruch turbulentnego,
symulowanie procesu parowania paliwa,
obliczanie chwilowej objtoci przestrzeni spalania z uwzgldnieniem posuwisto-
-zwrotnego ruchu toka,
uwzgldnienie lepkoci adunku,
dyfuzj masy, ciepa, turbulencji i entalpii,
kontrol zmiany ssiadujcych komrek,
symulacj warstwy przyciennej,
symulacj procesu zaponu,
symulacj kinetyki reakcji chemicznych,
analiz rwnowagi chemicznej,
obliczenia aktualnych temperatur, cinienia i masy poszczeglnych objtoci kon-
trolnych.
W wyniku symulacji procesu spalania za pomoc programu KIVA3 otrzymano, mi-
dzy innymi, zmienne w czasie i przestrzeni spalania przebiegi trjwymiarowe:
cinienia w poszczeglnych miejscach komory spalania,
temperatur adunku, czoa pomienia i gazw spalinowych,
chwilowych wymiarw kropel wtryskiwanego paliwa,
chwilowych prdkoci kropel wtryskiwanego paliwa,
wymiany ciepa z wybranymi ciankami,
propagacji frontu pomienia,
wywizywania si wybranych toksycznych skadnikw spalin.
warunkw termodynamicznych panujcych w kanaach dolotowym i wylotowym sil-
nika.
Wyniki symulacji zgromadzono w plikach numerycznych.
8.1.3.1. Wyznaczenie parametrw wejciowych symulacji
W analizowanym modelu zespou TPC silnika o ZS zastosowano siatk o rozmiarze
4224 komrek obliczeniowych dla komory spalania, natomiast dla przestrzeni spalania
nad tokiem o rozmiarze 10560 komrek obliczeniowych. Na rysunku 8.7 przedstawio-
no widok siatki obliczeniowej.
Symulacj wykonano dla cyklu roboczego scharakteryzowanego przez nastpujce
dane wejciowe do modelu:
rednica cylindra 0,107 m,
skok toka 0,1206 m,
wysoko szczeliny midzy denkiem toka i gowic w ZZ 0,002 m,
stopie sprania 16,
dugo korbowodu 0,22 m,
rednica komory w toku 0,071 m,
prdko obrotow silnika 1600 1/min,
liczba otworkw we wtryskiwaczu 4,
CMYK
CMYK
pooenie geometryczne otworu wtryskiwacza wedug dokumentacji,
kierunek osi otworu wtryskiwacza wedug dokumentacji,
kt OWK pocztku symulacji 130 przed ZZ,
kt OWK koca symulacji 130 po ZZ,
statyczny kt OWK pocztku wtrysku 26 przed ZZ,
czas wtrysku w OWK 21 OWK,
funkcj wtrysku wedug dokumentacji,
jednostkowe zuycie paliwa 252 g/KWh,
maksymalny krok czasowy oblicze 10,010
6
s,
termodynamiczne warunki pocztkowe symulacji wedug dokumentacji,
pocztkow skal turbulencji 0,0112 m,
podstawowy skad chemiczny paliwa C
14
H
30
,
gsto paliwa 840 kg/m
3
,
Symulacja komputerowa opiera si na zaoeniach zawartych w podmodelach Kiva-
ERC (Engine Research Centre, University of Wisconsin, Madison model) [6]. Uyte
Rys. 8.7. Obraz siatki obliczeniowej symulacji procesu spalania
Fig. 8.7. Mesh FEM analysis of burning process
103
CMYK
CMYK
podmodele wtrysku, inicjacji procesu spalania i procesu spalania omwiono w opraco-
waniu Konga i in. [89]. Model wtrysku zawiera tzw. model kropelkowy (blob) roz-
praszania wtryskiwanego paliwa [133], opisujcy hydrodynamik warstwy przycien-
nej paliwa i wspczynnik zmiany wymiaru kropli uwzgldniajcy zmian jej kulisto-
ci. Model zaponu bazuje na modelu zaponu Shella. Model spalania jest laminarno-
turbuletny i zmienny w czasie. W podmodelu spalania uyto zmodyfikowanego modelu
turbulecji zwanego RNG k- [43]. Model RNG k- jest opisany rwnaniami:
( ) ( )
s
W k k k
t
k
+ + + +
k
u u u :
3
2
(8.6)
( ) ( )
[ ]
s
s
W C C C C
k
k
C C C C
t
+ +
+
1
]
1
+ +

2 1
3 1
: ) (

3
2
3
2
- u
u u u
(8.7)
gdzie:
( ) ( )
3
6 1 1 3 2 1
1
3
C C n m C
C
+ +
(8.8)
0 if ; 0
0 if ; 1
>
<
u
u
oraz:
k
S C
+
,
_
,
1
1
3
0
2
1
) 2 (
ij ij
S S S
,
_
i
j
j
i
ij
x
u
x
u
S
2
1
W rwnaniach (8.7)(8.8), k i s odpowiednio: energi kinetyczn turbulencji adun-
ku i jej rozpraszaniem; , K, oraz oznaczaj odpowiednio: gsto, szybko, tensor
energii kinetycznej i efektywn lepko; wspczynnik skali czasowej turbulencji adun-
ku; S jest wspczynnikiem energii kinetycznej turbulencji; m = 0,5, n = 1,4; C
3
wsp-
czynnik czasowy niezerowej prdkoci odksztacenia, ktry cile bazuje na analizie
CMYK
CMYK
szybkozmiennej odksztacenia objtoci adunku [43]. Inne stae modelu s rwne C
s
=1,5
[6], C
= 0,0845, C
1
= 1,42, C
2
= 1,68,
k
= = 1,39,
0
= 4,38 oraz = 0,012 [190].
Do opisu konwekcji ciepa midzy adunkiem i ciank zosta zastosowany model
onazwie Temperature Wall Function Model opisany w pracy [44]. Model jest oparty na
jednowymiarowym rwnaniu zachowania energii i ujmuje skutek zmian termodynamicz-
nych gstoci gazu w warstwie przyciennej oraz zmian liczby Prandtla. W zwizku ze
zmian gstoci gazu, bezwymiarowa warto temperatury jest liczona jako proporcjo-
nalna do logarytmicznego stosunku temperatury strumienia do temperatury przycien-
nej warstwy gazu zamiast arytmetycznej rnicy tych dwch temperatur, ktr stosuje
si w przypadku nieciliwych strumieni gazu [75]. Strumie ciepa przekazywany do
cian komory spalania jest obliczany wedug zalenoci:
513 , 2 ) ln( 1 , 2
ln
*
*
+
,
_
y
T
T
T u
q
w
p
w

(8.9)
gdzie:
m
y u
y
*
*
(8.10)
2
1
2
1
*
,
_
k C u

(8.11)
przy czym q
w
strumie ciepa przekazywany do cianki;
p
wspczynnik przejmo-
wania ciepa; T temperatura gazu; T
w
temperatura cianki; y odlego od cianki;
m
lepko molekularna.
Efekt promieniowania rda ciepa zosta pominity w rwnaniu (8.9) ze wzgldu
na jego pomijalnie may wpyw na warto strumienia ciepa [44].
W pracy zastosowano do opisu procesu wtrysku tzw. model kropelkowy (blob)
Reitza [133]. W modelu tym zaoono, e wtrynite porcje paliwa maj pocztkowy
rozmiar kropli paliwa taki sam jak rednica otworu wtryskiwacza. Zalet tego modelu
jest to, e zaburzenia strugi wtryskiwanego paliwa wywoane wpywem geometrii otworu
wtryskiwacza s uwzgldnione w postaci tylko jednego wspczynnika modelu [44].
8.1.3.2. Wyniki symulacji programem KIVA3
W wyniku przeprowadzenia symulacji procesu spalania systemem KIVA3 uzyskano
midzy innymi przebiegi cinienia i temperatury w komorze spalania. Na rysunkach 8.8
i 8.9 przedstawiono urednione wartoci cinienia i temperatury, uzyskane jako warto-
ci rednie, z wszystkich elementw skoczonych modelujcych przestrze spalania
wfunkcji stopnia OWK; od momentu zamknicia zaworu sscego (130

OWK przed ZZ)
105
CMYK
CMYK
Rys. 8.8. Wykresy urednionych przebiegw cinienia w funkcji kta OWK
Fig. 8.8. Diagrams of average pressure as a function of crank angle
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
-130 -111 -91 -71 -51 -31 -11 9 29 49 69 89 109 129
kt OWK
c
i
n
i
e
n
i
e
,

M
P
a

obliczone
zmierzone
ZZ
0,00
200,00
400,00
600,00
800,00
1000,00
1200,00
1400,00
1600,00
1800,00
2000,00
2200,00
2400,00
-130 -110 -90 -70 -50 -30 -10 10 30 50 70 90 110 130
kt OWK
T
e
m
p
e
r
a
t
u
r
a
,

(
K
)
obliczona
zmierzona
ZZ
Rys. 8.9. Wykresy urednionych przebiegw temperatury w funkcji kta OWK
Fig. 8.9. Diagrams of average temperature as a function of crank angle
do momentu otwarcia zaworu wydechowego (130 OWK po ZZ). Na rysunku 8.10 za-
mieszczono skumulowan warto strumienia ciepa przekazanego do cianek komory
spalania i do denka toka liczon wedug zalenoci (8.9).
CMYK
CMYK
Rys. 8.10. Przebieg strumienia ciepa przekazanego do cianek komory spalania,
w tym tulei cylindrowej oraz do denka toka w funkcji kta OWK
Fig. 8.10. Diagrams of computed heat flux transferred to the walls of combustion chamber,
including cylinder liner and a piston head as a function of crank angle
0
100
200
300
400
500
600
700
800
900
1 000
-31 -16 -1 14 29 44 59 74 89 104 119
Kt OWK
C
i
e
p
o

p
r
z
e
k
a
z
a
n
e

[
J
]
do cianek
do toka
ZZ
Obliczona na podstawie symulacji maksymalna rednia warto temperatury w ko-
morze spalania jest rwna 1910 K i przypada na 9,5 OWK po ZZ. Maksymalna re-
dnia warto cinienia jest rwna okoo 8,06 MPa i przypada na 10 OWK po ZZ. Obli-
czone wartoci znajduj swoje potwierdzenie na podstawie bezporedniego pomiaru ci-
nienia i temperatury (rys. 8.8, 8.9) dla silnika spalinowego, bdcego obiektem bada
[96]. Rnica w wartociach rednich temperatury obliczonej i zmierzonej jest spowo-
dowana posadowieniem termopary w komorze spalania.
Pooenie toka 10 OWK po ZZ
Ze wzgldu na wystpowanie maksymalnych wartoci temperatury i cinienia okoo
10 OWK po ZZ, dla tego punktu pracy wykonano przykadowe analizy i wyznaczono
niej opisane rozkady wybranych wielkoci. Na rysunku 8.11 przedstawiono dwuwy-
miarowe rozkady cinienia, temperatury i ruchu adunku w postaci: zawirowania (ska-
la turbulencji, prdkoci adunku, skadowej prdkoci normalnej), bdce przekrojem
rozkadw trjwymiarowych w osi komory spalania. Wybr przekroju komory spalania
zosta podyktowany chci zaprezentowania otrzymanych maksymalnych wartoci dla
wybranych wielkoci.
Rozkad cinienia (rys. 8.11a)
Na tym etapie pracy silnika (10 OWK po ZZ) wyznaczono cinienie minimalne
(8,002MPa) oraz cinienie maksymalne(8,066 MPa). Wartoci te jedynie nieznacznie
107
CMYK
CMYK
Rys. 8.11. Obliczone rozkady konturowe: cinienia (a), temperatury (b), skali turbulencji (c),
skadowej prdkoci normalnej (d), kierunkw wektorw prdkoci (e) w przekroju
osi komory spalania; 10 OWK po ZZ
Fig. 8.11. Computed: pressure (a), temperature (b), scale of turbulence (c), normal velocity (d),
velocity vector directions (e) contours in the plane of combustion chamber axis; 10 degree after TDC
a)
b)
c)
d)
e)

10
o
OWK po ZZ
l = 8,02 MPa
h = 8,06 MPa

10
o
OWK po ZZ
l = 1174 K
h = 2577 K

10
o
OWK po ZZ
l = 0,0008 m
h = 0,0025 m

10
o
OWK po ZZ
l = 43,71 m/s
h = 0,018 m/s

10
o
OWK po ZZ
CMYK
CMYK
si rni, co implikuje obliczon redni warto cinienia na tym etapie pracy silnika
rwn 8,06 MPa. Maksymalne wartoci cinienia s skupione w osi komory spalania
wok jej wierzchoka, a minimalne na jej dnie oraz w pobliu zewntrznych kraw-
dzi. Zmierzona eksperymentalnie warto cinienia jest rwna 7,66 MPa.
Rozkad temperatury (rys. 8.11b)
Na tym etapie pracy silnika (10 OWK po ZZ) wyznaczono temperatur minimaln
(998,6 K) oraz temperatur maksymaln (2752,4 K). Znaczna rnica wartoci tempe-
ratury midzy minimaln (998 K) i maksymaln (2752 K) implikuje jej warto redni
na tym etapie pracy silnika rwn 1910 K. Maksymalne wartoci temperatury obliczo-
no w rodkowej czci komory spalania, z zauwaalnym wierzchokiem w rodku ko-
mory w jej czci szczytowej. Minimalne wartoci temperatury umiejscowione s przy
jej zewntrznej krawdzi. Znaczna rnica chwilowych wartoci temperatury w komorze
spalania potwierdza istotne znaczenie miejsca pomiaru jej rzeczywistej wartoci (rys. 8.9).
Skala turbulencji (rys. 8.11c)
Na tym etapie pracy silnika (10 OWK po ZZ) wyznaczono wartoci graniczne tur-
bulencji: minimaln 0,00059 m oraz maksymaln 0,0027 m. Toroidalny ksztat ko-
mory spalania powoduje, zgodnie z zaoeniami projektowymi, e maksymalne warto-
ci turbulencji wystpuj w rodkowej czci toroidu. Powoduje to intensywne miesza-
nie adunku. Minimalna turbulencja wystpuje w grnej czci komory spalania oraz
wokolicy rodka symetrii toroidu.
Rozkad skadowej prdkoci normalnej (rys. 8.11d)
Na tym etapie pracy silnika (10 OWK po ZZ) wyznaczono wartoci graniczne ska-
dowej normalnej: minimaln (49,15 m/s) oraz maksymaln (5,26 m/s). Ujemne warto-
ci skadowej normalnej wiadcz o oporach ruchu wirujcego adunku. Jednak ich war-
toci s zasadniczo mniejsze od wartoci prdkoci adunku w komorze spalania. Ma-
ksymalne wartoci prdkoci normalnej wystpuj w rodkowych obszarach toroidu
komory spalania oraz w jej rodku symetrii. Ponadto rwnie przy zewntrznej jej kra-
wdzi.
Rozkad kierunkw wektora prdkoci adunku (rys. 8.11e)
Na tym etapie pracy silnika (10 OWK po ZZ) wyznaczono wartoci maksymalnych
prdkoci w kierunkach: promieniowym u
max
= 38,37 m/s, obwodowym v
max
= 58,95m/s,
pionowym w
max
= 41,29 m/s. Wartoci prdkoci wyznaczone w kierunkach promienio-
wym, obwodowym i pionowym potwierdzaj znaczn turbulencj adunku w komorze
spalania. Wyranie jest widoczny kierunek i zwrot wektorw prdkoci ukadajcych
si w charakterystyczny ksztat spiralny. Szczeglnie due wartoci tych wektorw s
widoczne w grnej czci toroidu komory spalania i skierowane do rodka jego syme-
trii. Na uwag zasuguje rwnie dua ich warto przy cianie zewntrznej toroidu skie-
rowana w gr.
109
CMYK
CMYK
Rys. 8.12. Schemat obliczania obcienia denka toka
Fig. 8.12. Scheme of calculation piston head loading
P
N
M
1
2
3 4
siatka modelu spalania
siatka modelu toka
P
N
M
1
2
3 4
siatka modelu spalania
siatka modelu toka
8.1.4. Obcienie zespou tokpiercieniecylinder
z wykorzystaniem wynikw symulacji procesu spalania
Wyniki symulacji procesu spalania zostay wykorzystane jako obcienie modelu
dyskretnego zespou TPC. Warunki brzegowe zostay zdeklarowane dla kadego wza
siatki obliczeniowej. Wartoci temperatury adunku w pobliu wza, wspczynnika
przejmowania ciepa oraz cinienie s wyznaczanie wedug metody opracowanej przez
Winiewskiego [186]. Obliczane s na podstawie wartoci w najbliszych czterech w-
zach siatki modelu obliczeniowego procesu roboczego zrealizowanego za pomoc pro-
gramu KIVA3. Pokazano to schematycznie na rysunku 8.12. W szczeglnoci warto
wspczynnika przejmowania ciepa w wzach oraz temperatury i cinienia w ich po-
bliu, dla czworociennej siatki MES modeli elementw zespou TPC (wze N na rys.
8.12), jest obliczana jako warto rednia z wzw szeciociennej siatki modelu pro-
cesu roboczego KIVA3 (wzy 1, 2, 3, 4 na rys. 8.12). Wzy 1, 2, 3, 4 s wzami cia-
ny bezporednio przylegajcej do ciany NMP siatki czworociennej modelu toka.
Podstaw przyjmowania warunkw brzegowych s najczciej parametry urednio-
ne w cyklu pracy charakteryzujce wymian ciepa w poszczeglnych jego elementach.
Wprawdzie przez urednienie tracona jest informacja o chwilowych zjawiskach lokal-
nych, jednak unika si przewymiarowania wskutek zastosowania zbyt ostrych reimw
przykadowo: temperatury. Dotyczy to wszystkich elementw zespou TPC oraz komo-
ry spalania. Tu postanowiono obciy elementy zespou TPC rozkadem powierzch-
niowym temperatury, wspczynnika przejmowania ciepa i cinienia bdcym wyni-
kiem symulacji procesu spalania urednionym w wzach siatki modelu procesu spala-
nia. Urednienie wykonano dla czci cyklu pracy przy zamknitych zaworach od 130
CMYK
CMYK
OWK przed ZZ do 130 OWK po ZZ. Narzuca to ostrzejsze warunki brzegowe w po-
rwnaniu z urednieniem wartoci dla caego cyklu pracy, lecz jest uzasadnione ze wzgl-
du na zastosowanie twardych powok przeciwzuyciowych, majcych swj rodowd
wmateriaach ceramicznych.
Uredniona warto wspczynnika przejmowania ciepa w wzach siatki MES jest
obliczana wzorem
4
1
1
1
) (
4
1
k
i
i
i
i
i k
N

(8.12)
gdzie:
k
wspczynnik przejmowania ciepa w elemencie skoczonym k siatki mo-
delu procesu spalania (rys. 8.12),
N
wspczynnik przejmowania ciepa w elemencie skoczonym N siatki mo-
delu MES elementw zespou TPC (rys. 8.12),
i
kt OWK zmienny od 130 przed ZZ do 130 po ZZ,
i
chwilowy przedzia ktowy OWK
rednia warto temperatury, jako warunek brzegowy trzeciego rodzaju, adunku
wpobliu elementw konstrukcyjnych wyznaczana jest wedug zalenoci
4
1
1
1
) (
) ( ) (
4
1
k
i
i k
i
i k i k
N
T
T

(8.13)
gdzie: T
k
temperatura w elemencie skoczonym k siatki modelu procesu spalania
(rys. 8.12),
T
N
temperatura w pobliu elementu skoczonego N siatki modelu MES ele-
mentw zespou TPC (rys. 8.12),
i
i
rednia warto cinienia adunku w pobliu elementw konstrukcyjnych wyznaczana
jest wedug zalenoci
4
1
1
1
) (
) ( ) (
4
1
k
i
i
i
i i k
N
p
p

(8.14)
gdzie: p
k
cinienie w elemencie skoczonym k siatki modelu procesu spalania (rys.
8.12),
p
N
cinienie w pobliu elementu skoczonego N siatki modelu MES elemen-
tw zespou TPC (rys. 8.12),
111
CMYK
CMYK
i
i
Wystpujcy we wzorach: (8.12)(8.14) chwilowy przedzia ktowy jest obliczany
wedug zalenoci
2 2
1 1 i i i i
i

+
(8.15)
8.1.5. Obliczenie obcie z uwzgldnieniem uzyskanych
wynikw symulacji procesu spalania
W analizie przepywu ciepa uwzgldniono warunki brzegowe trzeciego rodzaju.
Oznacza to, e strumie ciepa wymieniany na powierzchni ciaa jest proporcjonalny
do rnicy temperatury powierzchni ciaa i orodka, ktry otacza dan powierzchni.
Warunki brzegowe (temperatura oraz wspczynnik przejmowania ciepa) na toku od
strony skrzyni korbowej, w drugim i trzecim rowku piercieniowym oraz na paszczu
toka przyjto zgodnie z danymi w pracy [96]. Take na tym rdle oparto wartoci wa-
runkw brzegowych na tulei od strony kaduba i gowicy oraz poniej czci piercie-
niowej toka. Warunki brzegowe na denku toka, w komorze spalania, czci prowadz-
cej toka oraz na piercieniu tokowym przyjto zgodnie z wynikami symulacji procesu
roboczego, obliczonymi programem KIVA3.
W zwizku z ograniczeniami wynikajcymi z moliwoci prowadzenia oblicze me-
tod MES, zaistniaa konieczno chwilowego utwierdzenia elementw zespou TPC.
W zwizku z tym za warunki brzegowe przyjto: ograniczenie ruchu tulei cylindrowej
w czci konierzowej, ograniczenie odksztacenia tulei na powierzchni styku z blokiem
silnika oraz chwilowe zablokowanie przemieszczania toka wzdu osi cylindra.
Kompletny model dyskretny skadajcy z toka, piercienia z tward powok prze-
ciwzuyciow i tulei cylindrowej obciono: rozkadem cinienia adunku zawartego
wkomorze spalania wedug modelu procesu roboczego (urednione wartoci w w-
zach siatki liczone wedug wzoru (8.14), naciskiem montaowym piercienia wyzna-
czonym analitycznie 1,25 kPa, naciskiem montaowym tulei wyznaczonym analitycz-
nie 0,1539 MPa. Obliczenia wykonano dla ustalonego przepywu ciepa, opisanego rw-
naniem Fouriera oraz statycznego ukadu obcie. Podstawowe jednostki zapisu w opra-
cowanej symulacji to: naprenie mN/mm
2
, siy reakcji mN, temperatura C. Kom-
pletne wyniki oblicze przedstawiono w pracy [83].
8.1.6. Omwienie wynikw symulacji zespou TPC
tokowego silnika spalinowego
Wyniki oblicze, w postaci plikw numerycznych, mona przedstawi za pomoc
rozkadw 3D. Na rysunkach 8.13 i 8.14 przedstawiono rozkady pola temperatury oraz
napre w zespole TPC. Maksymalna obliczona warto temperatury wystpujca
wpiercieniu tokowym, jest rwna 159 C (rys. 8.13).
CMYK
CMYK
Rys. 8.13. Rozkad pola temperatury w obszarze wsppracy piercienia z powok i tulei
Fig. 8.13. The thermal field distribution in the area of the ring, and the cylinder liner
Rys. 8.14. Rozkad napre wedug Misesa
Fig. 8.14. The stress pattern according to Mises
113
CMYK
CMYK
Warto ta jest niewielka, mimo zastosowania powoki przeciwzuyciowej z azotku
tytanu, dla ktrej przewodno cieplna (
m
= 27 W/mK [184]) jest okoo dwukrotnie
mniejsza ni dla eliwa (
m
= 53 W/mK [96]), z ktrego wykonano piercie tokowy.
Dla porwnania wykonano rwnie obliczenia dla piercienia tokowego bez powoki
imaksymalna warto temperatury bya jedynie o okoo 2% nisza, 155 C. Temperatu-
ra powierzchni uszczelniajcej piercienia tokowego na styku z powierzchni tulei cy-
lindrowej bya rwna 140148C (rys. 8.13). Dla piercienia bez powoki bya ona rwna
136145 C. Zmierzona temperatura na tej powierzchni bya rwna 133 C [97]. Rni-
ca midzy wartoci obliczon i zmierzon wynosi okoo 35%.
Obliczone naprenia (rys. 8.14) nie przekraczay wartoci dopuszczalnych dla ma-
teriaw, z ktrych wykonano elementy zespou TPC.
8.1.7. Podsumowanie symulacji numerycznych
Opracowana symulacja numeryczna i jej wyniki pozwalaj na uzyskanie, midzy in-
nymi, wartoci temperatury i obcienia w zespole TPC silnika spalinowego. W szcze-
glnoci w pracy opracowano algorytm, w ktrym piercie tokowy ma tward powo-
k przeciwzuyciow z azotku tytanu, ktr zamodelowano za pomoc elementw sko-
czonych paszczyznowych, co przy gruboci powoki (3 m) 1000 razy mniejszej od
gruboci piercienia jest wystarczajcym przyblieniem rzeczywistoci. Symulacja ta
jako obliczenia obcie zespou TPC, pochodzcych od procesu spalania, wykorzystu-
je program KIVA3. Numeryczne modele geometryczne elementw zespou TPC, utwo-
rzono z wykorzystaniem kodu komputerowego zapisu geometrii Parasolid v.11 i zbudo-
wano na podstawie moduu UG/Scenerio systemu komputerowego Unigraphix. Dyskre-
tyzacj modeli prowadzono uywajc czterowzowych elementw skoczonych typu
tetra, na podstawie powoki uszczelniajcego piercienia tokowego zamodelowanej ele-
mentami paszczyznowymi czworobocznymi. Po tym procesie wykonano obliczenia MES,
biorc za warunki brzegowe rednie wartoci temperatury, cinienia i wspczynnika
przejmowania ciepa w kadym z wzw komory spalania i stosujc jako Solwer pro-
gram MSC/Nastran. Kocowym efektem s przedstawione na rys. 8.13, 8.14 przyka-
dowe rozkady 3D, do ktrych utworzenia uyto systemu Unigraphix.
W szczeglnoci na podstawie wykonanych prac mona sformuowa nastpujce
wnioski:
Zastosowanie przeciwzuyciowej powoki z azotku tytanu nie spowodowao istot-
nego zwikszenia temperatury uszczelniajcego piercienia tokowego i pozostaych
elementw zespou TPC przykadowego silnika o ZS.
Obliczone na podstawie symulacji procesu roboczego wartoci cinienia i tempera-
tury dobrze koreluj z rzeczywistymi zmierzonymi wartociami.
Symulacja komputerowa zawiera model piercienia z tward powok przeciwzuy-
ciow, co jest innowacj w stosunku do stosowanych dotychczas modeli.
Obliczone wartoci temperatury na powierzchni bocznej uszczelniajcego piercie-
nia tokowego rni si od zmierzonych o 35%,
CMYK
CMYK
Analiza MES umoliwia obliczenie rozkadw temperatury, strumienia ciepa, ob-
cie, napre zredukowanych, przemieszcze oraz si reakcji w zespole TPC.
Uzyskane pozytywne wyniki symulacji stanowi podstaw do prowadzenia dalszych
prac badawczych.
Na podstawie podanych wnioskw mona kontynuowa prace badawcze na obiek-
cie rzeczywistym.
8.2. Etap II wstpne badania na obiekcie rzeczywistym
Pozytywne wyniki symulacji numerycznych; zwaszcza jedynie nieznaczne podwy-
szenie temperatury elementw zespou TPC pozwalaj na kontynuowanie prac nad opra-
cowaniem pary trcej uszczelniajcy piercie tokowytuleja cylindrowa w aspekcie
swobodnej energii powierzchniowej jej elementw. Na podstawie rozwaa w rozdzia-
ach 2 i 6 oraz wynikw bada na tribotesterze podjto decyzj o wykonaniu piercieni
uszczelniajcych z tward powok przeciwzuyciow nakadan metod ukowo-pr-
niow PAPVD. Proces nakadania powoki przebiega w temperaturze okoo 750 K, ktra
nie powoduje zmian w strukturze materiau pokrywanego piercienia tokowego. Za obiekt
bada wybrano silnik o ZS typu SW400. Wybran par trc jest pierwszy uszczelnia-
jcy piercie tokowy i powierzchnia tulei cylindrowej. Na etapie bada wstpnych
zdecydowano o pozostawieniu bez zmian tulei cylindrowej, ktra jest wykonana z eli-
wa oznaczonego wedug PN-EN 1560 jako: EN-GJL-200. Wykonano projekt piercie-
nia tokowego z tward powok przeciwzuzyciow (rys. 8.15) [76, 85], ktrego prze-
krj jest analogiczny z przedstawionym na rysunku 8.1 wariant 2.
Przedstawiony na rys. 8.15 piercie tokowy wraz z tulej cylindrow stanowi par
trc o skadzie materiaowym takim samym, jak poddane badaniom na tribotesterze
prbki z powok z TiN z przeciwprbkami eliwnymi. Ze wzgldu na wiksze warto-
ci wspczynnika tarcia oraz zuycia, zmierzone na tribotesterze, taka para trca stwa-
rza trudniejsze warunki pracy ni para piercie tokowy z powok z TiN z tulej cy-
lindrow azotowan. Na etapie wstpnych bada jakociowych taki wybr uwaa si za
celowy.
Po wykonaniu prototypowej partii piercieni tokowych naniesiono na ich powierzch-
niach roboczych twarde powoki przeciwzuyciowe, z azotku tytanu TiN i wgloazotku
tytanu Ti(C,N). Powok z wgloazotku tytanu wykonano w dwch wariantach, z ktrych
jeden mia zwikszon zawarto wgla w powoce.
8.2.1. Wstpne badania na obiekcie rzeczywistym
Wykonane piercienie po testach materiaowych: przyczepnoci warstwy do podo-
a oraz zdj skaningowych poddano prbom silnikowym. Wykonano 50-godzinn prb
jakociow. Badania silnikowe byy prowadzone w laboratorium silnikowym Instytutu
Konstrukcji i Eksploatacji Maszyn Politechniki Wrocawskiej, zgodnie z opracowany-
115
CMYK
CMYK
Powoka
Rys. 8.15. Projekt piercienia tokowego z powok
Fig. 8.15. The project of piston ring with coating
mi procedurami badawczymi speniajcymi wymagania norm serii ISO 9000. Prba ta
charakteryzowaa si szybkim narastaniem obcie od wartoci zerowych, przez w rod-
kowym okresie niemal stae, do wyranie wzrastajcych w kocowym okresie. W silni-
ku badawczym zamontowano nowe tuleje cylindrowe, toki i piercienie tokowe. Przed
montaem pomierzono charakterystyczne wymiary geometryczne poszczeglnych ele-
mentw zespou TPC; piercienie tokowe (grubo i wysoko), toki, sworznie toko-
we, gniazda tulei cylindrowych, rednice tulei cylindrowych po montau w bloku. Na
pierwszy i drugi tok zaoono pierwsze piercienie uszczelniajce z powok przeciw-
zuyciow TiN (rys. 8.16), na trzeci i czwarty z powok Ti(C,N) rnice si zawarto-
ci wgla, na pozostae dwa toki standardowe piercienie.
Po zakoczeniu bada wykonano standardowe charakterystyki prdkociowe i opra-
cowano charakterystyk uniwersaln silnika. Na podstawie uzyskanych wynikw stwier-
dzono dobr przylegalno piercieni do cylindra, objawiajc si w postaci nominal-
nych wartoci wskanikw pracy silnika, mocy i momentu obrotowego. Po demontau
silnika wykonano ogldziny elementw ukadu TPC, ponowne pomiary gruboci i wy-
CMYK
CMYK
Rys. 8.16. Fotografia pierwszego piercienia uszczelniajcego z powok z TiN
pierwszego gniazda silnika kierowanego do bada wstpnych
Fig. 8.16. Photography of first seal ring with TiN-coating of the first engine seat
subjected to preliminary test
Rys. 8.17. Fotografia pierwszego piercienia uszczelniajcego z powok z TiN
pierwszego gniazda silnika, po jakociowych badaniach wstpnych
Fig. 8.17. A photography of the first seal ring with TiN-coating of the first engine seat
after preliminary test
sokoci piercieni w dziesiciu punktach pomiarowych rwnomiernie rozoonych na
obwodzie piercieni oraz pomiary rednicy wewntrznej tulei cylindrowych. Szczegowe
dane na temat zuycia tulei zamieszczono w pracy [79]. Naley stwierdzi, e najmniejsze
zuycie stwierdzono w tulei pierwszej i drugiej, ktre wsppracoway z piercieniami
o powoce z azotku tytanu.
Ogldziny badanych piercieni uszczelniajcych wykazay, e we wszystkich pier-
cieniach w rejonie zamka wystpio intensywniejsze zuycie objawiajce si zanikiem
powoki z azotku tytanu na dugoci okoo 1 cm. Oznacza to, e spitrzenie w tym rejo-
nie si sprystoci wasnej piercienia wynikajce z procesu produkcji jest niekorzyst-
ne. W szczeglnoci piercienie z powok z azotku tytanu nie wykazuj, poza rejonem
zamka, praktycznie adnego zuycia (rys. 8.17).
Zuycie gruboci i wysokoci piercieni badawczych i porwnawczych seryjnych, obli-
czone jako rnica wymiarw przed i po badaniach, zamieszczono w tabelach 8.2 i 8.3.
rednie zuycie gruboci piercieni tokowych po jakociowej prbie silnikowej
wykazuje wyran przewag piercieni z powok przeciwzuyciow wykonan z azot-
ku tytanu nad powok wykonan z wglikoazotku tytanu. Zwaszcza rednie zuycie
117
CMYK
CMYK
Tabela 8.2. Zuycie gruboci piercieni badawczych po prbie jakociowej, mm

Nr punktu pomiarowego piercienia na obwodzie
Numer
piercienia.
Numer
gniazda
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Warto
rednia,
mm
1.1 0,004 0,002 0,001 0,002 0,001 0,001 0,002 0,004 0,002 0,002 0,0021
1.2 0 0,003 0,002 0,001 0,001 0,001 0,002 0,001 0,002 0,002 0,0015
1.3 0,002 0,005 0 0,002 0,014 0,006 0,005 0,011 0,005 0,006 0,0056
1.4 0,005 0,002 0,025 0,005 0,006 0,017 0,003 0,002 0,009 0,001 0,0075
1.5 0,002 0,004 0,001 0,003 0,002 0,002 0,002 0,001 0,004 0,002 0,0023
1.6 0,003 0,003 0,002 0,004 0,004 0,001 0,002 0,005 0,002 0,003 0,0029
Tabela 8.3. Zuycie wysokoci piercieni badawczych po prbie jakociowej, mm

Nr punktu pomiarowego piercienia na obwodzie
Numer
piercienia.
Numer
gniazda
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Warto
rednia,
mm
1.1 0,005 0,003 0,002 0,005 0,007 0,004 0,002 0,002 0,009 0,005 0,0044
1.2 0,002 0,001 0,003 0,017 0,017 0,03 0,027 0,024 0,02 0,023 0,0164
1.3 0,014 0,003 0,006 0,011 0,021 0,019 0,024 0,028 0,024 0,010 0,0160
1.4 0,01 0,015 0,011 0,006 0,012 0,022 0,024 0,023 0,028 0,021 0,0172
1.5 0,007 0,008 0,008 0,009 0,013 0,008 0,007 0,012 0,010 0,012 0,0094
1.6 0,002 0,001 0,003 0,012 0,011 0,003 0,017 0,014 0,020 0,021 0,0104
gruboci piercienia pierwszego w gniedzie pierwszym jest rwne 2,1 m, a piercie-
nia pierwszego w gniedzie drugim 1,5 m rednie zuycie si pierwszych piercieni
wgniazdach trzecim i czwartym jest rwne odpowiednio 5,6 i 7,5 m, co jest wartoci
znacznie przekraczajc grubo naoonej powoki przeciwzuyciowej. Zuycie porw-
nawczych piercieni standardowych jest na poziomie podobnym do zuycia piercieni
o powoce z azotku tytanu.
rednie zuycie wysokoci piercieni jest podobne z wyjtkiem piercienia w gnie-
dzie nr 1.
8.2.2. Opis mikrostruktury piercienia z powok z azotku tytanu
W celu identyfikacji mikrostruktury powoki przeciwzuyciowej z azotku tytanu osa-
dzonej na piercieniu tokowym, wykonano zdjcia jego powierzchni roboczej za po-
moc mikroskopu skaningowego typu JEOL 5800LV + mikrosonda Link-Oxford ISIS
300. Na rysunku 8.18 przedstawiono fotografi wybranego fragmentu powierzchni ro-
boczej powoki piercienia tokowego w powikszeniu 600. Struktura powierzchni
wiadczy o odwzorowaniu podoa, co w zwizku z gruboci powoki okoo 3 m
stwarza moliwoci wpywania na jej stan przez celowe uksztatowanie mikrostruk-
tury podoa.
CMYK
CMYK
Rys. 8.18. Fotografia powierzchni roboczej piercienia tokowego z powok z TiN
wykonana za pomoc mikroskopu skaningowego
Fig. 8.18. SEM image of the working surface photography of piston ring with TiN-coating
Rys. 8.19. Fotografia przekroju dwch sklejonych fragmentw piercienia o powoce z TiN
Fig. 8.19. Photograph of the section of two glued fragments of a ring with TiN-coating
W celu stwierdzenia jakoci przylegania powoki przeciwzuyciowej wykonano prb-
k skadajc si z dwch fragmentw piercienia sklejonych za pomoc ywicy epo-
ksydowej i sfotografowano pod mikroskopem skaningowym (rys. 8.19). Stwierdzono
dobre przyleganie powoki do podoa (perlit z wydzieleniami grafitu patkowego).
Wykonano badania spektrograficzne, aby sprawdzi skad chemiczny powoki z azotku
tytanu (rys. 8.20). Stwierdzono wysoki pik charakterystyczny dla tytanu oraz piki cha-
rakterystyczne dla elaza i azotu. Widoczny pik elaza potwierdza istnienie niecigo-
ci powoki (rys. 8.18). Badania te potwierdziy skad powoki, ktra jest mieszanin
azotku tytanu, tytanu i azotu.
119
CMYK
CMYK
Rys. 8.20. Wykres bada spektrograficznych powoki z TiN
na powierzchni roboczej piercienia tokowego
Fig. 8.20. A spectrogram of TiN-coating of the working surface of piston ring
Po 50-godzinnej jakociowej prbie silnikowej pierwszy piercie uszczelniajcy
zpowok z azotku tytanu, ktry pracowa w pierwszym gniedzie silnika badawczego,
ponownie skierowano do bada skaningowych w celu stwierdzenia postaci zuycia po-
woki azotku tytanu. Na rysunku 8.21 zamieszczono fotografi dotartej czci powierzchni
piercienia, ktra braa udzia w procesie wsppracy piercienia i tulei cylindrowej. Jest
brak widocznych rys na rysunku 8.18 powstaych po procesie ksztatowania powierzch-
ni roboczej piercienia. Ulegy one wygadzeniu i stworzona zostaa warstwa plateau,
co wida na rys. 8.21.
Rys. 8.21. Fotografia powierzchni roboczej piercienia tokowego z powok z TiN
obejmujca cz dotart oraz nie biorc udziau w procesie docierania
Fig. 8.21. Photograph of the working surface of piston ring with TiN-coating showing
the ground-in part and another part subjected to grinding-in
CMYK
CMYK
8.2.3. Analiza wynikw wstpnych bada na obiekcie rzeczywistym
W trakcie wstpnych bada jakociowych na obiekcie rzeczywistym badaniom pod-
dano pary trce, w ktrych element o wikszej powierzchni oznaczany w rozdziale 6.
jako pierwszy, wykonano z eliwa EN GJL 200. Odznacza si on tak sam warto-
ci swobodnej energii powierzchniowej i jej skadowych w poszczeglnych zestawie-
niach par trcych. Wartoci swobodnej energii powierzchniowej i jej skadowych ele-
mentu pierwszego (tulei cylindrowej) s zgodne z danymi zawartymi w tabelach 6.1,
6.2 oraz 6.3. Element drugi, czyli tutaj piercie tokowy wykonano w dwch podsta-
wowych wariantach z powok z TiN i Ti(C, N). Suma skadowych dyspersyjnej i polar-
nej swobodnej energii powierzchniowej dla TiN i Ti(C, N), wyznaczona za pomoc po-
miarw goniometrycznych, jest podobna (tabela 6.4) i rwna odpowiednio:
S
d
+
S
p
=
29,4 dla TiN i
S
d
+
S
p
= 34,2 dla Ti(C, N); mniejsza dla TiN. Rnica midzy warto-
ciami skadowych swobodnej energii powierzchniowej tych powok polega na odmiennej
wartoci skadowej polarnej i dyspersyjnej tej energii. W przypadku powoki z TiN ska-
dowa polarna (tabela 6.4
S
p
= 5,1 mN/m) jest trzykrotnie mniejsza, ni dla powoki
zTi(C,N) (tabela 6.4
S
p
= 16,6 mN/m). Wraz ze zmniejszeniem wartoci skadowej
polarnej ograniczeniu ulega wpyw wiza wodorowych oraz czynnika elektrostatycz-
nego na oddziaywania midzyfazowe, a w tym adhezyjne. Wedug bada prowadzo-
nych przez Przepirk [130] zmniejszenie wartoci skadowych polarnych wsppracu-
jcych powierzchni powoduje zmniejszenie zuycia oraz siy tarcia. Stwierdzono, e suma
skadowych polarnych wsppracujcych elementw pary trcej ma istotne znaczenie
ze wzgldu na pniejsze zuycie. Twierdzi on, e wraz ze zmniejszeniem wartoci sumy
skadowych podanych, zmniejszeniu ulega zuycie pary trcej. Podobne zjawisko za-
obserwowano w przypadku przedmiotowych bada wstpnych. Podczas wsppracy
eliwnej powierzchni tulei z TiN oraz z Ti(C,N), przy staej wartoci skadowej polar-
nej dla eliwnej tulei cylindrowej, wystpuje wyranie jej zmniejszenie dla azotku tyta-
nu w porwnaniu do jej wartoci dla wgloazotku tytanu. Warto sumy skadowych
polarnych eliwa EN GJL 200 (tabela 6.3
p
el
= 10,1 mN/m) i TiN (tabela 6.4
p
TiN
= 5,1 mN/m) jest rwna:
p
el
+
p
TiN
= 15,3 mN/m. Podczas gdy warto sumy skado-
wych polarnych eliwa i Ti(C,N) (tabela 6.4
p
Ti(C,N)
= 16,6) jest rwna:
p
el
+
p
Ti(C,N)
=
26,7 mN/m. Przy czym zmianie ulegaj rwnie wartoci sumy skadowych dyspersyj-
nych swobodnej energii powierzchniowej, przyjmujc mniejsze wartoci dla zestawie-
nia z Ti(C,N).
Podane obserwacje potwierdzaj rozwaania prowadzone w rozdziale 6 i sformuo-
wany cel pracy, w ktrym postuluje si ograniczenie oddziaywa midzyfazowych po-
chodzcych od skadowych polarnych
S
p
lub kwasowo-zasadowych
S
AB
. Ma to bez-
poredni zwizek z apolarnoci oleju smarujcego. Zjawisko zuycia adhezyjnego szcze-
glnego znaczenia nabiera w przypadku ruchu posuwisto-zwrotnego; zwaszcza przy
duych obcieniach oraz niskich prdkociach obrotowych wau korbowego. W takim
przypadku moe dochodzi do niecigoci filmu olejowego, ktrego wynikiem jest zu-
121
CMYK
CMYK
ycie adhezyjne. Powoka Ti(C, N), ktra sprawdza si w innych zastosowaniach prze-
mysowych, w przypadku silnika spalinowego nie spenia wymaga. Dodatkowym czyn-
nikiem majcym znaczcy wpyw jest temperatura pracy pary trcej piercie tokowy
tuleja cylindrowa sigajca niejednokrotnie 470 K. Wedug bada prowadzonych przez
Lugscheidera i in. [99] zwikszenie temperatury wsppracy ukadu, w ktrym jednym
z elementw jest twarda powoka przeciwzuyciowa (np. TiN) powoduje zmniejszenie
wartoci skadnika polarnego tego zwizku. Jest to zgodne ze zjawiskami opisanymi
wrozdziale 6, gdy zwikszenie temperatury powoduje zwikszenie ruchliwoci ato-
mw i czsteczek, co prowadzi do osabienia trwaych oddziaywa indukcyjnych zwa-
nych siami Keesoma [86, 51], ktre s czci oddziaywa polarnych.
Na podstawie prowadzonych rozwaa naley dy do zastosowania powok na ele-
ment drugi (piercie tokowy), w ktrym suma skadowych dyspersyjnej i polarnej swo-
bodnej energii powierzchniowej jest moliwie maa, z jednoczesnym ograniczeniem war-
toci skadnika polarnego. Warto cakowita swobodnej energii powierzchniowej po-
winna by moliwie dua. Wymagania te spenia azotek tytanu TiN. W przypadku ele-
mentu pierwszego w badaniach wstpnych zastosowano eliwo EN GJL 200 o mniej-
szej wartoci cakowitej swobodnej energii powierzchniowej i mniejszej wartoci ska-
dowej dyspersyjnej tej energii w porwnaniu do tego samego eliwa po procesie azoto-
wania (tabela 6.3). eliwo EN GJL 200 poddane procesowi azotowania prniowego
odznacza si rwnie mniejsz wartoci skadowej polarnej ni eliwo nie poddane
temu procesowi (tabela 6.3).
Wobec tego do zasadniczych bada na obiekcie rzeczywistym zostay skierowane
piercienie tokowe pokryte powok z azotku tytanu, ktre wsppracoway z tulejami
cylindrowymi azotowanymi.
Na podstawie przeprowadzonych wstpnych bada silnikowych par trcych o zao-
onej wartoci skadowych swobodnej energii powierzchniowej, mona wysnu nast-
pujce wnioski:
1. Prowadzone jakociowe badania wstpne silnika typu SW400, w ktrym zostay
zamontowane piercienie tokowe z powokami TiN i Ti(C, N), wykazay zdatno sto-
sowania twardych powok ceramicznych na piercieniach tokowych.
2. Stwierdzono, e powoka Ti(C,N) ze wzgldu na du warto skadnika polarne-
go swobodnej energii powierzchniowej, mimo podobnej wartoci sumy skadowych dys-
persyjnej i polarnej do wartoci tej sumy dla TiN, nie spenia wymaga prawidowej
wsppracy z tulej cylindrow. W przypadku pomiarw skadowych swobodnej ener-
gii powierzchniowej metod van OssaGooda warto skadnika kwasowo-zasadowe-
go
S
AB
rwnie jest wiksza dla Ti(C, N) ni dla TiN,
3. Potwierdzono istotne znaczenie minimalizowania wartoci skadowej polarnej
S
p
lub skadowej kwasowo-zasadowej
S
AB
elementw pary trcej. Naley dy do tego,
aby suma skadowych polarnej
S
p
i dyspersyjnej
S
d
(lub Lifshitzavan der Waalsa
S
LW
i kwasowo-zasadowej
S
AB
) dla elementu drugiego (piercienia tokowego) bya jak naj-
mniejsza, a dla elementu pierwszego (tulei cylindrowej) jak najwiksza,
CMYK
CMYK
4. Jednoczenie warto cakowita swobodnej energii powierzchniowej elementu
pierwszego (tulei cylindrowej) i elementu drugiego (piercienia tokowego) powinna by
jak najwiksza. Poniewa jest konieczno zachowania rnicy twardoci, rwnie musi
by zachowana rnica wartoci cakowitych swobodnej energii powierzchniowej tulei
cylindrowej i piercienia tokowego.
8.3. Etap III zasadnicze badania na obiekcie rzeczywistym
Etap III badanie par trcych na podstawie wartoci swobodnej energii powierzch-
niowej i wartoci jej skadowych, wykonano w ramach prby trwaoci zespoowej opra-
cowanej przez firm GOETZE A.G. (obecnie Federal Mogul), producenta piercieni to-
kowych [14]. Ide testu trwajcego 1 godzin i powtrzonego 180 razy jest skrajna zmiana
obcie w trakcie jego trwania. Powoduje to istotne zmiany temperatury wsppracu-
jcych elementw zespou TPC. Szczeglnie duym obcieniom poddawany jest przy
tym pierwszy uszczelniajcy piercie tokowy, ktrego temperatura ulega w trakcie
godzinnego testu dwukrotnie podwyszeniu do wartoci okoo 150 C, po czym ulega
obnieniu do wartoci okoo 90 C. Test ten nosi rwnie nazw testu zimno-gorcego.
Gwny efekt tak prowadzonych bada to znaczna intensyfikacja cieplnych obcie
zmczeniowych i zwikszenie intensywnoci zuycia, zwaszcza piercieni tokowych.
Test ten jest stosowany w przypadku bada odpornoci na zuycie piercieni tokowych
z powokami przeciwzuyciowymi. Daje on odpowied na pytanie, midzy innymi,
oodporno na wykruszenia powoki oraz wartoci zuycia piercieni tokowych i tulei
cylindrowych. Bardzo istotn spraw jest to, e czas trwania tak prowadzonych prac
badawczych jest wydatnie skrcony i rwny 230 godzinon ruchu w warunkach hamow-
ni silnikowej. Przy czym nie mona porwna tego czasu do przebiegu w warunkach
eksploatacji naturalnej ze wzgldu na to, e w rzeczywistoci tak skrajne obcienia
nastpujce bezporednio po sobie zdarzaj si stosunkowo rzadko. Obiektem bada
by silnik SW400.
8.3.1. Wariantowe wykonanie par trcych piercietuleja cylindrowa
Do bada skierowano cztery warianty piercieni przedstawione na rysunku 8.1. Pier-
cienie te wykonano z tzw. zerow owalizacj. Wariant 1 to piercie trapezowy pod-
city z zamkiem prostym, ktrego fotografie przedstawiono na rys. 8.22, wariant 2 to
piercie barykowy symetryczny z zamkiem prostym, wariant 3 to piercie bary-
kowy niesymetryczny podcity z zamkiem prostym, wariant 4 to piercie baryko-
wy niesymetryczny z zamkiem prostym. Opracowano i wykonano baryk niesyme-
tryczn o asymetrii rwnej 0,15 mm i wysokoci rwnej okoo 6 m. Wartoci te okre-
lono na podstawie pomiarw piercieni po badaniach na obiekcie rzeczywistym oraz
literatury wiatowej i dowiadcze wasnych autora. Uszczelniajcy piercie tokowy
wskutek wsppracy z powierzchni tulei cylindrowej osiga pewien ksztat, w ktrym
cech charakterystyczn jest asymetryczna barykowato powierzchni roboczej. Dzi-
123
CMYK
CMYK
Rys. 8.22. Fotografia piercienia tokowego; wariant 1
Fig. 8.22. Photograph of piston ring; variation 1
ki jej pomiarom opracowano warianty przedstawione na rys. 8.1 o ju prawidowych
ksztatach przekroju poprzecznego. Umoliwi to w praktyce uniknicie lub wydatne
skrcenie okresu docierania. Wyjtek stanowi piercie ostrokrawdziowy (wariant 1),
(rys. 8.22). Tu wewntrzne podcicie powoduje jego obrt wok osi swobodnej i in-
tensyfikacj zgarniania oleju smarujcego do miski olejowej. Tym samym wydatne
zmniejszenie iloci zuywanego oleju smarujcego.
Na piercienie tokowe uyto eliwo szare z grafitem patkowym o osnowie iglastej
(martenzyt + bainit) z wydzieleniami eutektyki fosforowej i pojedynczych wglikw ozna-
czone wedug PN-EN 1560 jako EN-GJL-350 z powok TiN. Na tuleje cylindrowe uyto
eliwo szare oznaczone wedug PN EN 1560 jako EN-GJL-200 poddane procesowi azo-
towania.
Rozwaania w rozdziale 6 umoliwiy podjcie decyzji o wyborze powierzchni tulei
cylindrowej do wsppracy w parze trcej z piercieniem uszczelniajcym o powoce
zazotku tytanu. Materia, z ktrego wykonywano tuleje i piercienie tokowe jest taki
sam, jak w przypadku prbek wykonanych do bada modelowych na tribotesterze. Za-
rwno materia tulei cylindrowej, jak i piercieni tokowych zosta w swojej pierwotnej
postaci wielokrotnie przebadany, midzy innymi przez autora rozprawy, w ramach wcze-
niejszych bada trwaociowych, wykazujc przy tym dobr odporno na zuycie [77,
78, 80, 82, 84]. W celu porwnania z rozwizaniem standardowym, tuleje cylindrowe
zamontowane w badanym silniku wykonano w dwch wariantach. Dwie z nich s stan-
dardowe chromowane, a cztery azotowane metod Nitrovac. Jest to metoda azotowa-
nia prniowego, ktrej istot stanowi moliwo pynnej regulacji, w penym zakresie
ste, iloci azotu dostarczanego do powierzchni obrabianych elementw [102]. W prze-
ciwiestwie do np. azotowania kpielowego jest tu wyeliminowane oddziaywanie wo-
doru z materiaem obrabianym podczas prowadzenia procesu, czego efektem jest wye-
liminowanie tzw. kruchoci wodorowej. Ze wzgldu na koszt urzdze jest to proces
znacznie taszy od azotowania jonowego, w ktrego wyniku otrzymuje si warstwy
opodobnych cechach [13]. Istotne jest to, e azotowanie t metod jest procesem ko-
cowym i obrabiane elementy nie wymagaj szlifowania; brak kruchych azotkw na po-
CMYK
CMYK
wierzchni elementw. Technologia ta jest ekologiczna i nie powoduje zanieczyszczenia
rodowiska naturalnego. Jednoczenie jest zachowana wysoka plastyczno warstwy
wierzchniej oraz wytrzymao zmczeniowa.
Badania warstwy wierzchniej azotowanej metod Nitrovac tulei cylindrowych,
wybranych do dalszych prac badawczych, wykazay jej mikrotwardo w granicach od
700 do 900 HV 0,05. Badano metod Vickersa zgodnie z norm PN-ISO 6507-3, przy
obcieniu 50 g. Na powierzchni tulei nie stwierdzono wystpowania tzw. biaej war-
stwy azotkw; charakterystycznej przy azotowaniu elementw eliwnych. Dziki temu
nie ma koniecznoci stosowania dodatkowej obrbki gadzi tulei cylindrowych.
Wykonano pomiary chropowatoci powierzchni tulei, wyznaczono rwnie przebie-
gi krzywych nonoci. Pomiary wykonano profilometrem firmy Perthen typu Pertho-
meter S8P 6.22 w firmie MAHLE Krotoszyn S.A., producenta przedmiotowych tulei.
Okrela on dan chropowato w postaci parametru R
a
= 1,6 m. W zwizku z tym
po procesie obrbki cieplno-chemicznej skupiono si na wartoci R
a
. Uzyskane rednie
wartoci chropowatoci dla czterech wybranych tulei zamontowanych w gniazdach od
1 do 4 (tabela 10.1) byy rwne: gniazdo 1; R
a
= 1,85 m, gniazdo 2; R
a
= 1,73 m,
gniazdo 3; R
a
= 1,75 m, gniazdo 4; R
a
= 1,68 m. Kada z tych wartoci jest redni
zdziewiciu wykonanych pomiarw w rnych miejscach powierzchni tulei. Wartoci
te s nieznacznie wiksze od danych przez producenta; jest to efekt obrbki cieplno-
chemicznej w procesie azotowania prniowego Nitrovac. Stwierdzono, e ze wzgl-
du na niewielkie rnice w wartociach nie bd one miay negatywnego wpywu na
wspprac z piercieniami tokowymi.
Na podstawie otrzymanych wynikw zarwno bada wasnych autora, jak te i innych
wynika, e dla silnika typu SW400 nie wystpuje uprzywilejowanie umiejscowienia tulei
w poszczeglnych gniazdach bloku cylindrowego pod ktem ich odpornoci na zuycie
[23, 80]. Nie ma wic koniecznoci uwzgldniania tego czynnika w uzyskanych warto-
ciach zuycia, co znacznie upraszcza pniejsze analizy wynikw prac badawczych.
Wtabeli 8.4 zamieszczono zestawienie montaowe elementw silnika badawczego.
W celach porwnawczych zaproponowano rwnie zestawienie piercienia z powok
z azotku tytanu z tulej cylindrow chromowan (gniazdo nr 5). Dla porwnania wyni-
kw w gniedzie nr 6 zosta zamontowany zestaw standardowy z tulej chromowan.
Tabela 8.4. Zestawienie tulei cylindrowych i piercieni tokowych
Nr gniazda 1 2 3 4 5 6
Tuleja
eliwo:
GJL-200
Warstwa
wierzchnia
azotowana
Warstwa
wierzchnia
azotowana
Warstwa
wierzchnia
azotowana
Warstwa
wierzchnia
azotowana
Powoka
chromowa
Powoka
chromowa
Rodzaje
piercienia
pierwszego:
eliwo: GJL-350
Wariant 2
powoka TiN
Wariant 4
powoka TiN
Wariant 3
powoka TiN
Wariant 1
powoka TiN
Wariant 4
powoka TiN
eliwny
bez powoki
Drugi
Trzeci
Standard
125
CMYK
CMYK
8.3.2. Prba trwaoci zespoowej
Prby trwaoci zespoowej poprzedzono wykonaniem szczegowych pomiarw
geometrycznych badanych elementw. W dziesiciu punktach na obwodzie zmierzono
grubo promieniow i wysoko osiow piercieni tokowych. Zmierzono warto siy
sprystoci obwodowej kadego z piercieni oraz wszystkie piercienie zwaono.
Wprzypadku tulei cylindrowych zmierzono ich rednice po montau w bloku. Poprze-
dzono je pomiarami rednicy gniazd pod tuleje cylindrowe. Zmierzono rwnie redni-
ce zewntrzne tokw wsppracujcych z piercieniami tokowymi. Wyniki pomiarw
oraz ich szczegow analiz zamieszczono w pracy [83]. Wymiary geometryczne wszy-
stkich badanych elementw byy zgodne z tolerancjami wykonawczymi narzuconymi
przez producentw oraz w przypadku piercieni badawczych z danymi zamieszczony-
mi na rys. 8.1. Na uwag zasuguje fakt mniejszych wartoci luzu montaowego midzy
tokami i tulejami cylindrowymi azotowanymi (tab. 8.5), w porwnaniu z wartociami
oblicze statystycznych wykonanych na podstawie innych prac badawczych autora [77,
78]. Na ich podstawie rednia obliczona warto luzu montaowego bya rwna 0,125mm
z odchyleniem standardowym rwnym 0,009 mm.
Wartoci luzu montaowego w gniedzie pierwszym, trzecim oraz czwartym s mniej-
sze od obliczonych na podstawie uprzednio prowadzonych prac badawczych, ale rni-
ce nie przekraczaj wartoci odchylenia standardowego. Obliczone wartoci luzu nie
przekraczaj wartoci dopuszczanych przez producenta silnika. Maa pocztkowa war-
to luzu montaowego moe skutkowa duszymi przebiegami midzynaprawczymi
oraz cichsz prac silnika. Wartoci luzu ok. 0,1 mm s korzystne ze wzgldu na obe-
cnie stawiane wymagania silnikom spalinowym o zaponie samoczynnym, a zwizane
zzapewnieniem wikszej ich ekologicznoci. Mae wartoci luzu montaowego przy-
czyniaj si do obnienia iloci zuywanego przez silnik oleju smarujcego. Zmniej-
szenie luzu montaowego jest wynikiem procesu azotowania prniowego tulei cylin-
drowych [102]. W przypadku silnika SW400 ta zmiana luzu, bdca wynikiem zmniej-
szenia si rednicy wewntrznej tulei bya korzystna. Naley podkreli jednak, e dal-
sze zmniejszanie luzu montaowego poniej zmierzonych wartoci moe prowadzi do
powanych awarii silnika objawiajcych si pocztkowo zmniejszeniem mocy, a pniej
zatarciem silnika.
Prb trwaoci zespoowej wykonano w Instytucie Konstrukcji i Eksploatacji Ma-
szyn Politechniki Wrocawskiej na stanowisku hamownianym firmy Schenck A.G. Opis
uytej do pomiaru aparatury pomiarowej zamieszczono w pracy [83]. Badania poprze-
dzono 50-godzinn prb docierania silnika (tab. 8.6).
Tabela 8.5. Wartoci minimalnego luzu montaowego silnika badawczego, mm
Luz montaowy 0,115 0,130 0,118 0,114 0,134 0,130
CMYK
CMYK
Tabela 8.6. Dane stanowiskowe przy docieraniu silnika wedug programu docierania producenta silnika
Czas,
%
Czas,
h
Moc,
%
Moc,
kW
Obroty,
%
Obroty,
1/min
Moment,
Nm
05 2,5 0 0 30 800 0
58 1,5 12 9,8 40 900 104
825 8,5 35 28,5 60 1400 194
2550 12,5 50 40,8 70 1600 244
5080 15 70 57,2 90 2100 260
8090 5 75 61,3 93 2150 272
90100 5 100 81,7 100 2300 339
Po dotarciu silnika przystpiono do realizacji prby trwaoci zespoowej, ktra skada
si z powtrzonego 180 razy cyklu trwaoci zespoowej omwionego na pocztku ni-
niejszego rozdziau (tabela 8.7). Po zakoczeniu prby docierania oraz po 180 godzi-
nach ruchu silnika podczas cyklu trwaoci zespoowej wykonano pomiary wielkoci
charakteryzujcych silnik SW400 [83].
Lp. Czas
%
Czas
min
Moc
%
Moc
KW
Moment
Nm
Moment
%
Obroty
%
Obroty
1/min
1 13 10 0 0 0 0 100% 2450
2 25 15 66 54,4 340 100 Moment max 1600
3 13 10 50 41 70 70 75% 1800
4 13 10 100 82 330 90 Moc max 2200
5 25 15 0 0 0 0 Bieg jaowy 800
Tabela 8.7. Dane badawcze cyklu trwaoci zespoowej silnika SW400
Z porwnania wartoci podstawowych wskanikw podczas wykonywanych bada
wynika, e silnik uzyska w trakcie pracy nieznaczne zwikszenie mocy (5%) i momen-
tu maksymalnego (5%) oraz nieznaczne zmniejszenie zuycia paliwa (3%) podczas te-
stu. Oznacza to, e stan techniczny jego elementw, a w szczeglnoci zespou TPC nie
uleg zmianie. Wartoci podstawowych wskanikw informujcych o toksycznoci spa-
lin (%CO, %CO
2
, %NO, %O
2
, zadymienie spalin) ulegy nieznacznej poprawie.
8.3.3. Wyniki bada elementw pary trcej
piercietuleja zespou TPC silnika spalinowego
Ogldziny po badaniach wykazay oglny dobry stan silnika badawczego. Analiza
kart pomiarowych poszczeglnych cykli obcieniowych pozwolia na stwierdzenie
opoprawnoci jego pracy podczas caej prby trwaoci zespoowej. Szczeglnym wska-
nikiem informujcym o stanie silnika i jego podzespow jest zuycie paliwa na biegu
127
CMYK
CMYK
jaowym. Obliczono w tym celu warto redni, ktra jest rwna 1,475 kg/h z odchyle-
niem standardowym rwnym 0,025 kg/h. Wartoci godzinowego zuycia paliwa w trak-
cie procesu docierania wykazyway tendencj malejc, stabilizujc si w okolicy war-
toci poniej redniej (warto modalna rwna 1,465 kg/h) po czasie okoo 40 godzin
pracy silnika. Oznacza to zakoczenie procesu docierania i moliwo rozpoczcia wa-
ciwych prb trwaoci zespoowej.
Po prbach trwaoci zespoowej wykonano prace badawcze, majce na celu okre-
lenie wartoci zuycia wszystkich elementw zespou TPC badanego silnika spalino-
wego. Szczegln uwag skupiono na zuyciu elementw pary trcej pierwszy uszczel-
niajcy piercie tokowytuleja cylindrowa. Wykonano szczegowe pomiary geome-
tryczne piercieni i tulei cylindrowych, okrelajc ich zuycie bezwzgldne. W celu
dokadnej identyfikacji postaci zuycia wykonano badania powierzchni piercieni me-
tod mikroskopii skaningowej i oznaczono jej skad chemiczny Szczegy wynikw
pomiarw wszystkich elementw zamieszczono w pracy [83]. Skupiono uwag na zu-
yciu tulei cylindrowych i piercieni tokowych. Na podstawie pomiarw geometrycz-
nych obliczono wartoci minimalnego luzu midzy tokami i tulejami cylindrowymi po
prbie.
8.3.3.1. Zuycie tulei cylindrowych
Zuycie tulei zmierzono metod replik [80]. Metoda replik polega na odwzorowaniu
powierzchni tulei w miejscu ZZ pierwszego piercienia uszczelniajcego za pomoc
tworzywa chemoutwardzalnego (uyto tworzywa Duracryl) dokadnie odwzorowujce-
go ksztat powierzchni oraz pniejszym pomiarze zuycia za pomoc profilometru.
Poziomem odniesienia jest powierzchnia nie biorca udziau w procesie wsppracy pier-
cieni z tulej, a znajdujca si powyej miejsca ZZ pierwszego piercienia uszczelnia-
jcego.
Warunkiem niezbdnym prawidowego okrelenia bezwzgldnej (w tym przypadku)
wartoci zuycia jest brak ladw wsppracy midzy powierzchni odniesienia i ko-
ron toka (powierzchnia powyej rowka pierwszego piercienia uszczelniajcego).
Wprzypadku tego silnika warunek ten zosta speniony w kadej tulei cylindrowej. Ba-
dania wykonano zgodnie ze schematem pomiarowym zamieszczonym na rys. 8.23. Do
pomiaru uyto profilometru Taylor Hobson FTS Laser 3D. Dokadno pomiarowa
jest rwna 0,5 m.
Po wykonaniu bada profilometrycznych odczytano wartoci zuycia tulei cylindro-
wych przedstawione w tabeli 8.8. Wyniki pomiarw zaprezentowano rwnie w postaci
wykresu zbiorczego na rys. 8.24. Okrelenie wartoci byo wykonywane zarwno me-
tod analizy wykresw profilometrycznych, jak i bada numerycznych. Rnice
woszacowaniu wartoci zuycia obiema metodami s ok. 0,05 m.
Wartoci rednie zuycia tulei azotowanych s rwne odpowiednio: gniazdo 1: 5 m
gniazdo 2: 4,8 m, gniazdo 3: 4,5 m, gniazdo 4: 4,1 m. rednie zuycie tulei chromo-
wanych jest rwne odpowiednio w gniedzie 5: 25,5 m, a w gniedzie 6: 3,6 m. Mi-
CMYK
CMYK

wentylator A odcisk
z masy duracrylowej
D B

C prbka
punkty
pomiarowe

tuleja orientacyjne
pooenie
progu odcinek pomiarowy
Rys. 8.23. Schemat rozmieszczenia prbek z odciskami duracrylowymi
Fig. 8.23. Schematic arrangement of samples with duracryl prints
Tabela 8.8. Zestawienie wartoci zuycia w poszczeglnych punktach pomiarowych
badanych tulei cylindrowych (punkty pomiarowe zgodne ze schematem pomiarowym na rys. 10.4)
Warto zuycia, m
Punkty pomiarowe

Tuleja
nr
A B C D

Zuycie rednie
m
1 6,0 6,0 4,0 4,0 5,0
2 5,0 3,0 8,0 3,0 4,8
3 5,0 2,0 6,5 4,0 4,4
4 3,5 4,0 6,0 3,0 4,1
5 47,0 4,0 4,0 44,0 25,5
6 6,0 4,0 7,0 3,5 4,4
nimaln warto zuycia zmierzono w tulei nr 6 w punkcie pomiarowym D (1,5 m).
Podobnie nisk warto zmierzono w punkcie pomiarowym B w tulei azotowanej
wgniedzie 3. Oglny poziom zuycia tulei azotowanych jest podobny jak tulei chro-
mowanej w gniedzie nr 6 (zestawienie standardowe).
Zuycie tulei w gniedzie nr 5 jest zasadniczo wiksze od pozostaych. W tym gnie-
dzie, jak wspomniano ju, tuleja chromowana wsppracowaa z piercieniem tokowym
o powoce z azotku tytanu. Wartoci zuycia zmierzone w tej tulei wynoszce 47 m
(punkt pomiarowy A) oraz 44 m (punkt pomiarowy D, zasadniczo odbiegaj od war-
toci zuycia w pozostaych punktach pomiarowych poszczeglnych tulei. W przypad-
ku zuycia tulei cylindrowych decydujce jest wanie zuycie miejscowe, gdy to jego
warto daje informacj, czy powoka (w przypadku tulei chromowanej tak jak tuleja
wgniedzie nr 6) jeszcze jest na powierzchni, czy te ju zostaa w 100% zuyta. Podobne
129
CMYK
CMYK
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
tuleja 1 tuleja 2 tuleja 3 tuleja 4 tuleja 5 tuleja 6
z
u
y
c
i
e

t
u
l
e
i
,

u
m
Rys. 8.24. rednie zuycie tulei cylindrowych
Fig. 8.24. Average wear of cylinder sleeve
Rys. 8.25. Fotografia kaduba silnika z tulejami cylindrowymi po prbie trwaoci zespoowej
Fig. 8.25. Photograph of engine block with cylinder sleeves after assembly durability test
wymagania musz speni wszystkie rozwizania tulei z powokami oraz utwardzonymi
warstwami wierzchnimi. Minimaln redni warto zuycia w tulejach azotowanych
zmierzono w gniedzie 4 i jest ona rwna 4,1 m. Podobnie ma warto (4,5 m) za-
notowano w tulei zamontowanej w gniedzie nr 3. Na uwag zasuguje rwnie rwno-
mierno wartoci zuycia w tych gniazdach.
Drugim etapem prac badawczych tulei cylindrowych, prowadzonym jednoczenie
zpomiarami zuycia metod replik, byy ich ogldziny, ktrych szczegowe wyniki za-
mieszczono w pracy [83]. Na rysunku 8.25 przedstawiono widok oglny kaduba silni-
ka z oznaczonymi numerami tulei cylindrowych, poczynajc od wentylatora, w kolej-
noci zgodnej z kompletacj silnika zamieszczon w tabeli 8.4.
CMYK
CMYK
Na rysunku 8.26 przedstawiono widok azotowanej powierzchni tulei nr 4, ktra wy-
kazaa najmniejsze zuycie. Powierzchnia tej tulei wsppracowaa z piercieniem to-
kowym o powoce z azotku tytanu.
Rys. 8.26. Widok miejsca ZZ pierwszego piercienia uszczelniajcego
z powok z TiN w azotowanej tulei nr 4
Fig. 8.26. View of the outer dead centre of first seal ring with TiN-coating in nitrided sleeve 4
W podsumowaniu ocen wizualnych tulei cylindrowych mona stwierdzi, e obraz
azotowanych prniowo tulei wedug technologii Nitrovac, we wsppracy z piercie-
niami uszczelniajcymi o powoce z azotku tytanu jest prawidowy. Zuycie tulei azo-
towanych jest niewyczuwalne, a stwierdzone miejscowe wybyszczenia s normalnym
objawem wsppracy. Najkorzystniej prezentuje si tuleja w gniedzie nr 4, ktra wsp-
pracowaa z piercieniem tokowym o powoce z azotku tytanu wykonanym w warian-
cie konstrukcyjnym nr 1 (piercie ostrokrawdziowy z podciciem). Podobnie prezen-
tuje si powierzchnia tulei w gniedzie nr 3, ktra wsppracowaa z piercieniem toko-
wym o powoce z azotku tytanu w wariancie konstrukcyjnym nr 3 (baryka niesymetrycz-
na z podciciem). W gniazdach nr 1 i 2 rwnie powierzchnia tulei jest prawidowa.
Oprcz pomiarw zuycia metod replik oraz badaniami organoleptycznymi wyko-
nano pomiary rednicy wewntrznej tulei, aby sprawdzi uoenie si tulei podczas pra-
cy silnika oraz ich koowo [83]. W pierwszych godzinach ruchu silnika przyrosty war-
toci rednicy tulei cylindrowych wystpoway ze wzgldu na due wahania temperatu-
ry tulei podczas testu trwaoci zespoowej. Zmierzone przyrosty wartoci rednic w po-
szczeglnych kierunkach pomiarowych wynikaj wanie bezporednio z tego faktu. War-
toci te s rzdu kilku setnych czci milimetra. Gdyby one wynikay z zuycia powierzch-
ni tulei wsppracujcej z piercieniami, wwczas badania organoleptyczne oraz pomiary
131
CMYK
CMYK
bezwzgldne metod replik wykazayby istnienie wyranie wyczuwalnych progw
wmiejscach ZZ pierwszych piercieni uszczelniajcych we wszystkich tulejach. R-
nice w wartociach rednic w poszczeglnych przekrojach i kierunkach pomiarowych
s wynikiem wspomnianego wyej uoenia si tulei w gniazdach. Oglnie stwierdzono,
e przyrosty wartoci rednicy w tulejach azotowanych s mniejsze, ni w tulejach
chromowanych. wiadcz o tym wartoci odchylenia standardowego rwne od 0,005
do 0,025. W przypadku tulei chromowanych s one rwne od 0,015 do 0,042. Ozna-
cza to, e tuleje chromowane ulegy znacznie wikszym odksztaceniom, ni tuleje
azotowane.
Podsumowujc, tuleje azotowane w trakcie prby trwaoci zespoowej wykazay
mniejsze zmiany koowoci oraz mniejsz intensywno jej zmian od tulei chromowa-
nych.
Aby okreli wartoci luzu toka w tulei cylindrowej posuono si, podobnie jak
wprzypadku obliczania luzu montaowego (tabela 8.5) wynikami pomiarw wartoci
rednicy tulei w kierunku prostopadym do osi silnika po prbie trwaoci zespoowej
oraz wartoci rednicy toka w przekroju 115 mm od denka toka w kierunku pomiaro-
wym rwnie prostopadym do osi silnika i sworznia tokowego. Uzyskane wyniki za-
mieszczono w tabeli 8.9. W tabeli przytoczono rwnie wyniki oblicze luzu montao-
wego oraz wartoci przyrostu luzu toka w tulei po prbie trwaoci zespoowej.
Wartoci luzu toka w tulei cylindrowej po prbie trwaoci zespoowej w tulejach
azotowanych s mniejsze ni w tulejach chromowanych. Podobnie przyrost wartoci luzu
toka jest rednio nieznacznie mniejszy w tulejach azotowanych. Najwikszy przyrost
zmierzono w gniedzie nr 5, w ktrym tuleja chromowana wsppracowaa z piercie-
niem o powoce z azotku tytanu.
8.3.3.2. Zuycie piercieni tokowych
Kolejnym etapem prac badawczych byo okrelenie zuycia piercieni tokowych.
W tym celu dokonano oceny wizualnej wraz z badaniami z mikroskopii skaningowej
iobliczono zuycie w poszczeglnych punktach pomiarowych. Zaprezentowane wyni-
ki bada organoleptycznych i metod mikroskopii skaningowej dotycz piercienia za-
montowanego w gniedzie nr 4, w ktrym tuleja cylindrowa osigna minimalne zuy-
cie. Pozostae wyniki bada zamieszczono w pracy [83].
Tabela 8.9. Zestawienie minimalnych luzw toka w tulei cylindrowej przed i po
prbie trwaoci zespoowej oraz przyrost jego wartoci
Luz montaowy, mm 0,115 0,130 0,118 0,114 0,134 0,130
Luz po prbie trwaociowej, mm 0,123 0,134 0,124 0,118 0,145 0,137
Przyrost wartoci luzu, mm 0,008 0,004 0,006 0,004 0,011 0,007
CMYK
CMYK
Rys. 8.27. Widok powierzchni roboczej piercienia 4/1 (gniazdo 4; wariant 1)
po prbie trwaoci zespoowej
Fig. 8.27. View of working surface of ring 4/1 (seat 4; variation 1)
after assembly durability test
Badania organoleptyczne piercienia nr 4/1 (wariant 1)
W ramach bada organoleptycznych wykonano ogldziny piercienia, dokonano opisu
stanu powoki oraz wykonano fotografie powoki. Piercie zamontowany w czwartym
gniedzie zosta wykonany w wariancie konstrukcyjnym nr 1. Piercie ten wsppra-
cowa z azotowan powierzchni tulei cylindrowej. Powierzchnia robocza piercienia
nosi lady rwnomiernej wsppracy na caym obwodzie. cieka wsppracy ukada
si niesymetrycznie wzgldem osi wzdunej powierzchni i ogranicza si do okolicy
dolnej krawdzi powierzchni roboczej (rys. 8.27). Jest to wynik podcicia wewntrzne-
go powodujcego jego obrt wok osi swobodnej. Widoczne s rysy wzdune, bdce
rezultatem wstpnej obrbki powierzchniowej wykonanej przed naoeniem powoki
zazotku tytanu oraz wsppracy z powierzchni tulei. Zerowa owalizacja piercienia
przyczynia si do minimalizacji zuycia w okolicy zamka piercienia, co jest widoczne
w postaci zachowania powoki w tej okolicy. Powoka z azotku tytanu ulega czcio-
wemu zuyciu, co jest widoczne w postaci jej wybyszczenia na obwodzie w dolnej czci
powierzchni roboczej a do jej krawdzi wcznie (rys. 8.27).
Widoczne fazowania krawdzi nie miay styku z powierzchni tulei, natomiast przy-
czyniay si do powstawania filmu olejowego midzy ni i powierzchni piercienia.
Zwaywszy zakres obcie, jakim poddano piercie podczas prb, zuycie to jest mae,
ale skoncentrowane w pobliu krawdzi.
Tego typu wykonanie konstrukcyjne piercieni, w zasadzie, stosuje si w celu zmniej-
szenia zuycia oleju smarujcego, powoduje bowiem ono zwikszenie intensywnoci
zgarniania oleju z powierzchni tulei w d do miski olejowej. Wygld powierzchni ro-
boczej piercienia potwierdza takie jego dziaanie. Chocia kumulacja zuycia w okoli-
133
CMYK
CMYK
Rys. 8.28. Fotografia wybranego fragmentu powierzchni roboczej piercienia 4/1
(gniazdo 4; wariant 1) po prbie trwaoci zespoowej
Fig. 8.28. A fragment of working surface of ring 4/1 (seat 4; variation 1)
cy dolnej krawdzi moe doprowadzi do nadmiernego zuycia powoki z azotku tyta-
nu w tym miejscu, to wygld powierzchni przemawia na korzy tego rozwizania.
Badania metod mikroskopii wietlnej i skaningowej piercienia nr 4/1
Aby wykona w tym punkcie badania, bya konieczna identyfikacja powierzchni po-
woki z azotku tytanu po prbie trwaoci zespoowej. Wykonano zdjcia makroskopo-
we prbek powierzchni piercieni tokowych pokrytych powok azotku tytanu z zasto-
sowaniem mikroskopu wietlnego i skaningowego. Badaniom makroskopowym z za-
stosowaniem metod mikroskopii wietlnej i skaningowej poddano cztery prbki wyci-
te z piercieni z powok z azotku tytanu. Byy to piercienie w czterech wariantach
konstrukcyjnych przedstawionych na rys. 8.1. Badaniom poddano fragmenty piercie-
ni, ktre byy zamontowane w czterech pierwszych gniazdach silnika badawczego. Okre-
lono ponadto miejsca zuycia powoki azotku tytanu, stosujc technik rentgenowskiej
mikroanalizy skadu chemicznego.
Zdjcia makroskopowe powierzchni roboczych prbek piercieni pokrytych powok
z azotku tytanu wykonano za pomoc mikroskopu wietlnego Neophot 32 sprzonego
z cyfrow kamer Spot Inlight Color firmy Visitron Systems GmbH przy powikszeniu
25 razy. Na rysunku 8.28 przedstawiono fotografi powierzchni piercienia nr 4/1 (wa-
riant 1), w miejscu o maksymalnym zuyciu.
CMYK
CMYK
Na powierzchniach roboczych wszystkich czterech piercieni s widoczne rysy
wzdune. Przyczyn tego stanu rzeczy jest nierwnomierne podoe powierzchni pier-
cienia przed naoeniem powoki. Ostatni obrbk ubytkow powierzchni jest jej szli-
fowanie wzdune i w przypadku wariantw o numerach 2, 3, 4; nadanie owalnego kszta-
tu przekroju poprzecznego piercieni; baryki. Pozostae po procesie szlifowania rysy
pniej zostay pokryte powok z azotku tytanu. Na szczytach nierwnoci powierzch-
ni powoka ta ulegaa intensywnym obcieniom, co doprowadzio do przedstawionego
obrazu zuycia. Wyjciem z tego niekorzystnego stanu rzeczy jest bardziej dokadne
przygotowanie powierzchni pod powok z azotku tytanu. Potwierdzeniem opisanego
obrazu zuycia s prowadzone w dalszej czci pracy badania metod mikroskopii ska-
ningowej.
Zdjcia mikroskopowe z zastosowaniem mikroskopu skaningowego oraz analiz ska-
du chemicznego powierzchni piercieni tokowych wykonano z zastosowaniem elektro-
nowego mikroskopu skaningowego JEOL JSM5800LV sprzonego z mikrosond rent-
genowsk Oxford Link ISI 300 [54].
Zarejestrowane zdjcia i wykresy widma energetycznego promieniowania rentgenow-
skiego wszystkich piercieni przedstawiono w pracy [83]. Zamieszczono wyniki bada
makroskopowych dla piercienia nr 4/1. Podobnie jak w przypadku bada z wykorzy-
staniem mikroskopu wietlnego do analizy wybierano obszary o zuyciu maksymalnym.
Powierzchnia piercienia 4/1 (wariant 1) z powok z azotku tytanu wykazuje nie-
wielkie lady zuycia w postaci rys niewyranie widocznych na rys. 8.29 oraz 8.32. Za-
stosowany kontrast materiaowy ujawni obszary, w ktrych widoczna jest powierzch-
Rys. 8.29. Fotografia powierzchni piercienia tokowego nr 4/1
(wariant 1) cao powierzchni, SEM
Fig. 8.29. SEM image of surface of piston ring 4/1 (variation 1) total surface
135
CMYK
CMYK
Rys. 8.30. Fotografia powierzchni piercienia tokowego nr 4/1 (wariant 1) krawd, SEM
Fig. 8.30. SEM image of surface of piston ring 4/1 (variation 1) edge
Rys. 8.31. Fotografia powierzchni piercienia tokowego nr 4/1 (wariant 1)
cz rodkowa wykazujca znaczne lady zuycia, SEM
Fig. 8.31. SEM image of surface of piston ring 4/1 (variation 1)
with central part showing appreciable wear tracks
nia piercienia zawierajca zwizki tytanu oraz niecigoci powoki, w ktrym stwier-
dzono zawarto elaza i innych pierwiastkw (rys. 8.32). W celu identyfikacji zawar-
toci poszczeglnych pierwiastkw na powierzchni piercienia, zastosowano metod
spektrograficzn mierzc widmo energetyczne zaznaczonych na rys. 8.32 obszarw A,
CMYK
CMYK
Rys. 8.32. Fotografia powierzchni piercienia tokowego nr 4/1 (wariant 1)
cz rodkowa przedstawiona na rys. 8.31. Kontrast materiaowy BE, SEM
Fig. 8.32. SEM image of surface of piston ring 4/1 (variant 1)
with central part shown on Fig. 8.31. BE material contrast
B, C. Wyniki zamieszczono na rysunkach 8.338.36. Na rysunku 8.33 przedstawiono
widmo energetyczne caego obszaru przedstawionego na rysunku 8.29. Widoczne jest
typowe widmo charakterystyczne dla azotku tytanu z niewielk zawartoci elaza, co
wiadczy o czciowym wymieszaniu tych pierwiastkw w warstwie wierzchniej. Wy-
mieszanie to przyczynia si do dobrej adhezji azotku tytanu do podoa. Potwierdze-
niem tego zjawiska jest obszar A z rys. 8.32, ktrego widmo przedstawiono na rysunku
8.34.
Na rysunku 8.35 przedstawiono widmo z obszaru B, czyli czystego azotku tytanu
(brak widma elaza). Widmo obszaru niecigoci powoki przedstawione na rysunku
Rys. 8.33. Widmo energetyczne z caoci obszaru przedstawionego na rys. 8.32
Fig. 8.33. Energy spectrum of whole area shown in Fig. 8.32
137
CMYK
CMYK
8.36 to typowy obraz z zawartoci rnych pierwiastkw. Zmierzono rwnie rozkad
ilociowy pierwiastkw metod mikroanalizy rentgenowskiej w obszarach A i B przed-
stawionych na rys. 8.37, odpowiadajcych obszarom A i B na rys. 8.32. Obszar A za-
Rys. 8.34. Widmo energetyczne z obszaru A zaznaczonego na rys. 8.32
Fig. 8.34. Energy spectrum of area A marked in Fig. 8.32
Rys. 8.35. Widmo energetyczne z obszaru B zaznaczonego na rys. 8.32
Fig. 8.35. Energy spectrum of area B marked in Fig. 8.32
Rys. 8.36. Widmo energetyczne z obszaru C zaznaczonego na rys. 8.32
Fig. 8.36. Energy spectrum of area C marked in Fig. 8.32
CMYK
CMYK
Rys. 8.37. Obszar powierzchni piercienia nr 4/1 (wariant 1) objty analiz
rozkadu pierwiastkw, kontrast materiaowy BE, SEM
Fig. 8.37. Surface area of ring 4/1 (variation 1) subjected to analysis
of distribution of chemical elements, BE material contrast; SEM
Rys. 8.38. Rozkad elaza (jasne obszary) na powierzchni piercienia nr 4/1 (wariant 1),
okrelony z obszaru przedstawionego na rys. 8.37
Fig. 8.38. Iron distribution (light areas) on the ring 4/1 (variation 1) surface
for the area shown in Fig. 8.37
139
CMYK
CMYK
wiera 47,12% elaza oraz 44,13% tytanu (rys 8.38, tabela 8.11), obszar B zawiera 92,40%
tytanu oraz 7,59% azotu (rys. 8.39, tabela 8.11). Widoczna jest praktycznie w 100%
powierzchnia o powoce z azotku tytanu. Powoka ta ulega jedynie nieznacznemu zu-
yciu. Dla peniejszego obrazu zmierzono zawarto ilociow pierwiastkw na caym
obszarze przedstawionym na rys. 8.29. Stwierdzono jedynie 2,50% zawarto elaza,
ktra przypada na niecigoci powoki. 85,46% skadu chemicznego powierzchni pier-
cienia 4/1 przypada na tytan, a 11,02% to azot. Stan powierzchni piercienia 4/1 (wa-
riant 1) jest najlepszy w stosunku do powierzchni piercieni 1/1 oraz 2/1 i 3/1.
Rys. 8.39. Rozkad tytanu (jasne obszary) na powierzchni piercienia nr 4/1 (wariant 1),
okrelony z obszaru przedstawionego na rys. 8.37
Fig. 8.39. Titanium distribution (light areas) on the ring 4/1 (variation 1) surface
for the area shown in Fig.8.37
Tabela 8.10. Skad chemiczny okrelony w wyniku mikroanalizy rentgenowskiej caoci obszaru
powierzchni piercienia nr 4/1 (wariant 1) przedstawionego na rys. 8.37
Pierwiastek Zawarto w %
Tytan (Ti) 86,4
Azot (N) 11,0
elazo (Fe) 2,5
CMYK
CMYK
Tabela 8.11. Skad chemiczny okrelony w wyniku mikroanalizy rentgenowskiej
powierzchni piercienia nr 4/1 (wariant 1)
Miejsce A na rys. 8.37
(jasne obszary na rys. 8.38)
Miejsce B na rys. 8.37
(jasne obszary na rys. 8.38)
Pierwiastek Zawarto w % Pierwiastek Zawarto w %
elazo (Fe) 47,1 Tytan (Ti) 92,4
Tytan (Ti) 44,1 Azot (N) 7,6
Krzem (Si) 1,9
Azot (N) 6,8
Zuycie piercieni tokowych
Po wykonaniu prby trwaoci zespoowej ponownie zmierzono grubo promieniow
i wysoko osiow piercieni tokowych aby okreli ich zuycie. Pomiary te wykona-
no w dziesiciu punktach na obwodzie piercienia, w ktrych wykonano pomiary wstpne.
Wykonano ponadto pomiary masy i si sprystoci obwodowej piercieni [83].
Celem wykonanych pomiarw piercieni byo okrelenie zuycia gruboci, wysoko-
ci, masy oraz siy sprystoci piercieni tokowych. W tabeli 8.12 zamieszczono war-
toci zuycia gruboci promieniowej wszystkich piercieni. Pozostae dane zawarto
wpracy [83]. Zuycie wysokoci osiowej byo pomijalnie mae we wszystkich bada-
nych piercieniach. Ubytki wagi potwierdziy zmierzone wartoci zuycia gruboci pro-
mieniowej i wysokoci osiowej.
Oglny poziom zuycia gruboci promieniowej piercieni tokowych silnika badaw-
czego jest niewielki (tabela 8.12, rys. 8.40). Maksymaln warto zuycia rwn 8 m
zmierzono w kilku punktach pomiarowych drugich piercieni uszczelniajcych, stan-
dardowych. Warto minimaln zuycia, rwn 0 m, zmierzono w wielu punktach po-
miarowych.
Wrd piercieni badawczych najmniejsze wartoci zuycia gruboci promieniowej
zmierzono dla piercieni zamontowanych w gniazdach nr 1 i 5. Zanotowano rwnie
jedn ujemn warto zuycia. Dotyczy ona piercienia zgarniajcego standardowego
zamontowanego w drugim gniedzie w punkcie pomiarowym nr 5 i jest rwna 0,001mm.
Bd pomiarowy przyrzdu rwnie jest rwny 0,001 mm. Wartoci zuycia zaznaczo-
ne pismem pogrubionym w tabeli 8.12 dotycz piercieni z powok z azotku tytanu.
Wtych piercieniach zanotowano zuycie rwne zeru. Najwicej wartoci zerowego zu-
ycia zmierzono dla piercienia nr 4/1. W wietle tych wynikw najkorzystniej prezen-
tuje si piercie nr 5/1, jednak nie naley tu zapomina o stanie powierzchni tulei cy-
lindrowej z nim wsppracujcej. A ta, jak stwierdzono w poprzednim podrozdziale,
zuya si najbardziej. Niepokojce s wyniki pomiarw wartoci zuycia piercienia 2/1
141
CMYK
CMYK
Tabela 8.12. Zestawienie wartoci zuycia gruboci promieniowej
piercieni tokowych silnika badawczego
Wartoci zuycia gruboci promieniowej piercieni tokowych, mm Nr
pier-
cienia
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 rednia
Odchylenie
standardowe
1/1 0,001 0,001 0,001 0,002 0,001 0 0,001 0,001 0,003 0,002 0,001 0,0008
1/2 0,008 0,007 0,004 0,004 0,008 0,002 0,003 0,008 0,001 0,002 0,005 0,0028
1/3 0,001 0,002 0 0 0,002 0,006 0,003 0,003 0,002 0,009 0,003 0,0030
2/1 0,002 0,001 0,002 0,001 0,005 0,007 0,001 0,004 0,001 0,009 0,003 0,0029
2/2 0,008 0,008 0,009 0,006 0,002 0,006 0,007 0,005 0,002 0,006 0,006 0,0024
2/3 0,003 0,002 0,005 0,002 0,001 0,002 0,001 0,003 0,006 0,003 0,003 0,0020
3/1 0,002 0,001 0,002 0 0,002 0,002 0,002 0,002 0,002 0,001 0,002 0,0007
3/2 0,007 0 0,005 0,002 0,003 0,004 0,002 0,004 0,001 0,002 0,003 0,0021
3/3 0,003 0,007 0,005 0,002 0,002 0,007 0,012 0,008 0,008 0,003 0,006 0,0033
4/1 0 0,003 0 0 0,002 0,003 0 0,002 0,003 0,004 0,002 0,0016
4/2 0,006 0,006 0,006 0,006 0,001 0,002 0 0,002 0,004 0,002 0,003 0,0024
4/3 0,001 0,005 0,002 0,004 0,003 0,006 0,001 0,002 0,002 0 0,003 0,0019
5/1 0,001 0,002 0,001 0,001 0,001 0,002 0,001 0,002 0,001 0,002 0,001 0,0005
5/2 0,007 0,006 0,002 0,008 0,002 0,004 0,004 0,004 0,006 0,008 0,005 0,0022
5/3 0,001 0,002 0 0,002 0,001 0,001 0,002 0,002 0,003 0,002 0,002 0,0008
6/1 0 0,002 0,005 0,004 0,006 0,002 0,004 0,006 0,003 0,002 0,003 0,0020
6/2 0,002 0 0,004 0,003 0,001 0,001 0,006 0,003 0,002 0,004 0,003 0,0018
6/3 0 0,004 0,003 0 0,005 0,002 0,003 0,002 0,001 0,001 0,002 0,0017
Rys. 8.40. rednie zuycie gruboci promieniowej pierwszych piercieni tokowych silnika
po prbie trwaoci zespoowej
Fig. 8.40. Average wear of radial thickness of the first sealing engine ring
0
0,5
1
1,5
2
2,5
3
3,5
4
4,5
5
1 2 3 4 5 6
nr gniazda silnika
z
u
y
c
i
e

p
i
e
r
c
i
e
n
i
,

u
m
CMYK
CMYK
(gniazdo drugie) w punktach pomiarowych o numerach 5, 6, 10, zuycie bowiem wtych
punktach przekracza grubo powoki azotku tytanu. Ogldziny nie wykazay jej braku
w tych punktach. Wskazywaoby to na bd pomiarowy. Moliwe jest rwnie odkszta-
cenie plastyczne rdzenia piercienia, dlatego, e powoka z azotku tytanu jest twarda
iodporna na zuycie.
Z zamieszczonych w tabeli 8.12 danych pomiarowych wynika, e najbardziej zbli-
one wartoci zuycia gruboci promieniowej pierwszego i drugiego piercienia zano-
towano w gniedzie nr 3, 4 oraz 6. Oznacza to, e ze wzgldu na wspprac z drugim
piercieniem uszczelniajcym odpowiednie s warianty konstrukcyjne w gniazdach 3
i4. S to odpowiednio wariant 3 (baryka niesymetryczna z podciciem) i wariant 1
(piercie ostrokrawdziowy).
Wartoci zuycia gruboci piercieni zgarniajcych s bardzo zblione. Zarwno dla
gniazd, w ktrych zamontowano piercienie z powok z azotku tytanu, jak i dla gnia-
zda standardowego.
8.3.4. Analiza zuycia piercieni i tulei cylindrowych
w aspekcie ich swobodnej energii powierzchniowej
Do bada zasadniczych uyto elementw zespou TPC, ktrych materiay dobrano
na podstawie wartoci cakowitej swobodnej energii powierzchniowej oraz o wartoci
jej skadowych. W tabeli 8.13 ponownie przytoczono (rozdz. 6), rednie wartoci zuy-
cia piercienia z powok z azotku tytanu i tulei cylindrowych eliwnych azotowanych.
Wartoci rednie obliczono na podstawie zuycia z gniazd od 1 do 4 silnika badawczego.
Zuycie rednie wza (z
r wza
) jest sum rednich wartoci zuycia tulei i piercieni.
Poniewa w gniazdach 5 i 6 badaniom poddano odmienne zestawienia materiaowe
piercieni i tulei cylindrowych zaistniaa konieczno analizy uzyskanych w nich wyni-
kw wanie pod ktem wartoci swobodnej energii powierzchniowej i jej skadowych.
W tym celu, podobnie jak w rozdziale 6, oszacowano swobodn energi powierzchniow
na podstawie moduu Younga (wzr (2.23)), napicia powierzchniowego w temperatu-
rze topnienia (wzr 2.21), twardoci i uamka Poissona (wzr (2.28)) oraz obliczono
warto skadowej dyspersyjnej wedug staej Hamakera (wzr (2.31)). Obliczono po-
nadto wartoci skadowych dyspersyjnej i polarnej na podstawie pomiarw goniome-
trycznych.
Tabela 8.13. Swobodna energia powierzchniowa i jej skadowe
oraz rednie wartoci zuycia piercieni z TiN i tulei azotowanych
Materia
SY
mN/m
SHV
mN/m
STt
mN/m
d
SA11
,
mN/m
d
Spom
p
Spom
z
r
m
z
rwza
m
Tuleja;
eliwo EN GJL 200
azotowane
1250 1093 2460 106,6 34,0 6,4 2,5
Piercie;
Powoka TiN
3503 1574 2734 53,4 24,3 5,1 4,5
7
143
CMYK
CMYK
W badaniach w gniedzie 5 i 6 zamontowano tuleje cylindrowe o powoce chromo-
wej. Powoka ta w gniedzie 5 wsppracowaa z piercieniem tokowym o powoce
zazotku tytanu, natomiast w gniedzie 6 z piercieniem tokowym eliwnym z eliwa
EN GJL 350. W zwizku z tym naleao oszacowa wartoci swobodnej energii po-
wierzchniowej i jej skadowe dla powoki chromowej oraz eliwa EN GJL 350, z ktre-
go by wykonany piercie tokowy pracujcy w gniedzie 6. Uzyskane wyniki zamie-
szczono w tabelach 8.14 i 8.15
Tabela 8.14. Swobodna energia powierzchniowa i jej skadowe oraz rednie wartoci
zuycia piercienia z powok z TiN i tulei chromowanej w gniedzie 5
*Miejscowe zuycie powoki chromowej (grubo powoki: ~50 m)
Tabela 8.15. Swobodna energia powierzchniowa i jej skadowe oraz rednie wartoci
zuycia piercienia eliwnego i tulei chromowanej w gniedzie 6
W gniedzie 6 silnika badawczego zamontowano tulej chromowan, ktra wsp-
pracowaa z piercieniem eliwnym, a oszacowane wartoci swobodnej energii powierzch-
niowej i jej skadowych obu elementw zamieszczono w tabeli 8.15. Na podstawie ana-
lizy mona stwierdzi, e dobr wsppracujcych powierzchni w przypadku tego ze-
stawienia materiaowego rwnie spenia zaoenia przedstawione w rozdziale 6. W szcze-
glnoci warto skadowej dyspersyjnej swobodnej energii powierzchniowej jednego
z elementw jest wiksza, a drugiego mniejsza. Wprawdzie jest tu odwrotnie ni w przy-
padku proponowanych przez autora zestawie, jednak oglne zaoenie jest spenione.
Tu element o powierzchni wikszej (pierwszy) ma skadow dyspersyjn mniejsz od
tej skadowej zmierzonej dla elementu drugiego o powierzchni mniejszej. Twardo obu
elementw jest dua, a rnica midzy nimi jest znaczca. Bardzo istotn rol w przy-
padku tego zestawienia materiaowego odgrywa dua warto skadowej dyspersyjnej
powoki chromowej (oszacowana na podstawie staej Hamakera i zmierzona pomiara-
Materia
SY
mN/m
SHV
mN/m
STt
mN/m
d
SA11
,
mN/m
d
Spom
p
Spom
z
r
m
z
rwza
m
Tuleja;
eliwo EN GJL 200
chromowane
1394 1523 2300 102 39,9 0,8 25,5
(47,0)*
Piercie;
Powoka TiN
3503 1574 2734 53,4 24,3 5,1 4,5
30
Materia
SY
mN/m
SHV
mN/m
STt
mN/m
d
SA11
,
mN/m
d
Spom
p
Spom
z
r
m
z
rwza
m
Tuleja;
eliwo EN GJL 200
chromowane
1394 1523 2300 102 39,9 0,8 4
Piercie;
eliwo EN GJL 350
927 410 2642 104 29,0 10,1 3
7
CMYK
CMYK
mi goniometrycznymi). Skadowa ta, odpowiedzialna za dobr zwilalno powierzch-
ni, zapewnia utrzymywanie warstwy smarnej szczeglnie w pooeniach zwrotnych pier-
cieni podczas tarcia mieszanego. W rezultacie warto pracy adhezji do oleju smaruj-
cego jest dua.
W gniedzie 5 silnika badawczego kontrolnie zestawiono elementy o zblionej twar-
doci. Chromowana tuleja cylindrowa odznacza si twardoci rzdu od 12001400 HV.
Powoka z TiN, uzyskana metod PAPVD, ma twardo okoo 1600 HV. Takie zesta-
wienie powoduje zblione wartoci swobodnej energii powierzchniowej oszacowanej
za pomoc twardoci i uamka Poissona. Dla chromowanej powierzchni tuleja jest ona
rwna okoo 1523 mN/m, a dla powoki azotku tytanu wynosi okoo 1570 mN/m (tabe-
la 8.14). Z przytoczonych w rozdziaach 2 i 3 rozwaa innych autorw, jak i wasnych
dowiadcze wynika, e w tym przypadku moe doj w ruchu posuwisto-zwrotnym do
zuycia katastroficznego, ktre tu rwnie nastpio. Zdaniem autora w przypadku ru-
chu obrotowego do takiej sytuacji mogoby nie doj gdyby bya zapewniona cigo
filmu olejowego. W przypadku tarcia mieszanego zachodzcego w pooeniu ZZ pierw-
szego piercienia dochodzi do intensyfikacji zuycia adhezyjnego. Zuywa si przy tym
element, ktrego twardo jest mniejsza, czyli w tym przypadku powoka chromowa
tulei cylindrowej.
8.3.5. Wnioski z bada na obiekcie rzeczywistym
1. Wartoci zuycia potwierdziy trafno doboru skojarze materiaowych przyka-
dowej pary trcej zespou TPC piercietuleja silnika spalinowego przeprowadzonych
na podstawie wartoci swobodnej energii powierzchniowej i jej skadowych. Spenione
zostao zaoenie, aby element o wikszej powierzchni mia jak najwiksz warto sumy
skadowych dyspersyjnej i polarnej lub Lifshitzavan der Waalsa ikwasowo-zasado-
wej, a element o mniejszej powierzchni jak najnisz. Wartoci skadowych polarnych
lub kwasowo-zasadowych ograniczono do minimum ze wzgldu na wspprac pary trcej
z uyciem apolarnego oleju smarujcego,
2. Moliwy jest rwnie dobr zestawienia, w ktrym element o duej powierzchni
(tuleja cylindrowa) odznacza si wiksz twardoci i wiksz swobodn energi po-
wierzchniow od elementu o mniejszej powierzchni (piercie tokowy), pod warun-
kiem zachowania wikszej wartoci skadowej dyspersyjnej elementu pierwszego.
3. Dobr elementw o zblionej wartoci cakowitej swobodnej energii powierzch-
niowej oszacowanej na podstawie twardoci i uamka Poissona powoduje nadmierne
zuycie takiego zestawienia materiaowego.
9. Podsumowanie
Rozwaania na temat zjawisk zachodzcych na powierzchniach oraz wyniki prac ba-
dawczych na tribotesterze dowodz, e swobodna energia powierzchniowa jest miar
twardoci substancji i moe by czynnikiem warunkujcym dobr powierzchni elemen-
tw pary trcej. Warto swobodnej energii powierzchniowej mona oszacowa na pod-
stawie przytoczonego w rozdziale 2, rwnania (2.28)
32
2 1
307
0

r HV
S
(9.1)
Skadowa dyspersyjna
S
d
S
LW
wierzchniowej, zwaszcza gdy jako substancj zwilajc stosuje si ciecz apolarn (oleje
smarujce) jest miar zwilalnoci ciaa staego (rwnania (2.37), (2.39) oraz (2.41)).
Po wyrugowaniu z tych rwna skadowych polarnych otrzymuje si zalenoci, na pod-
stawie ktrych wida zwizek zwilalnoci, czyli kta zwilania od wartoci skado-
wej dyspersyjnej
S
d
lub skadowej
S
LW
ciaa staego. Zwaszcza dla cieczy apolarnej,
wedug metody OwensWendta, otrzymuje si zaleno na podstawie rwna (2.42)
( ) ( )
( ) 1
2
cos
2 cos 1
2 1
2 1
= +
L
d
S
d
L
d
S
d
L L

(9.2)
Podobnie wedug metody Wu dla cieczy apolarnej otrzymuje si zalenoci wywo-
dzce si z rwna (2.43)
1
4
) (
cos
4 ) cos 1 (
+
=
+
= +
L
d
L
d
S
d
L
d
S
d
L
d
S
d
L
d
S
L

(9.3)
146 9. Podsumowanie
Na podstawie ostatnio proponowanego podejcia van OssaGooda, pomijajc od-
dziaywania kwasowe i zasadowe (analogiczne do oddziaywa polarnych) otrzymuje
si rwnanie wywodzce si z rwna (2.44)
1
2
) ( cos
2
cos 1
) (
5 , 0
5 , 0
=
+
=
L
LW
L
LW
S
i
L
LW
L
LW
S

(9.4)
Wielkoci
S
oraz
S
d
lub
S
LW
mog by wskanikami doboru materiaw na elemen-
ty par trcych w celu zapewnienia duej odpornoci na ich zuycie
S
oraz odpowie-
dniej zwilalnoci olejami smarujcymi
S
d
powodowa mae straty zwizane z tarciem.
Suszno przedstawionych stwierdze mona uzasadni wynikami otrzymanymi
zbada na tribotesterze typu rolkaklocek. Zbadano dwa zestawienia materiaowe, gdzie
gwna rnica midzy zestawieniami zostaa okrelona w postaci rnych wartoci ca-
kowitych oraz skadowych swobodnej energii powierzchniowej elementu o wikszej po-
wierzchni (przeciwprbki). Potwierdzeniem rnic w wartoci swobodnej energii po-
wierzchniowej i jej skadowych elementw pary trcej s otrzymane wyniki wspczyn-
nika tarcia zmierzone w trakcie bada na tribotesterze.
Na rysunku 9.1 przedstawiono przytoczone w rozdziale 7 rednie wartoci wsp-
czynnika tarcia badanych zestawie materiaowych. Na osi rzdnych zamieszczono war-
to redni cakowitej swobodnej energii powierzchniowej oraz jej skadowej dysper-
syjnej eliwa (
S
=1225 mN/m) i eliwa azotowanego (
S
=1600 mN/m), z ktrych wy-
konano przeciwprbki do bada. Dla zestawienia z przeciwprbk azotowan zmierzo-
no w trakcie bada na tribotesterze najmniejsze wartoci wspczynnika tarcia. Warto-
ci wspczynnika tarcia w trakcie bada na tribotesterze podczas wsppracy prbki
zpowok z azotku tytanu z przeciwprbk eliwn byy ponad dwukrotnie wiksze od
wartoci tych wspczynnikw podczas wsppracy prbki z powok z azotku tytanu
zprzeciwprbk azotowan. Azotowanie wykonano w celu zwikszenia cakowitej swo-
bodnej energii powierzchniowej, co skutkuje rwnie zwikszeniem twardoci. Zgodnie
z oszacowaniami, z zastosowaniem staej Hamakera A
11
, oraz pomiarami za pomoc ktw
zwilania, zwikszya si rwnie warto skadowej dyspersyjnej
S
d
(tabele 6.2, 6.3)
tej energii. Due wartoci skadowej dyspersyjnej
S
d
lub
S
LW
wierzchniowej sprzyjaj tworzeniu jednolitej warstwy filmu olejowego, ktra w wyni-
ku zwilania jest dobrze zwizana z podoem. Wedug oblicze warto skadowej dys-
persyjnej za pomoc staej Hamakera eliwa EN GJL 200 jest rwna
S
d
= 103,6 mN/m.
Proces azotowania powoduje jej zwikszenie do wartoci
S
d
= 107,0 mN/m. Utworze-
nie dobrze zwizanej z powierzchni warstwy smarnej jest warunkowane rwnie inny-
mi czynnikami, poczwszy od mikrostruktury powierzchni przez waciwoci czynnika
smarnego (dodatki zwilajce) i inne. Trwao warstwy smarnej jest tym wiksza, im
wiksze jest jej zwizanie zpodoem [162]. Warstwa ta nabiera zasadniczego znacze-
9. Podsumowanie 147
Rys. 9.1. Wspczynnik tarcia badanych zestawie materiaowych w funkcji swobodnej
energii powierzchniowej przeciwprbki
Fig. 9.1. Friction coefficient of the material assembly versus surface free energy of the
counterface
0
0,01
0,02
0,03
0,04
0,05
0,06
0,07
0,08
0,09
=1225; d=29,1 =1600; d=34,0
w
s
p
c
z
y
n
n
i
k

t
a
r
c
i
a
,

u
olej mineralny 13500 m
nia w aspekcie wsppracy zpowierzchni innego elementu, w chwili lokalnego prze-
rwania filmu olejowego wskutek przykadowo wzrostu obcienia, czyli podczas tarcia
mieszanego. Wtedy moe dochodzi do styku nierwnoci powierzchni. Innymi sowy,
im bardziej jest ona zwizana zpodoem, tym mniejsze wartoci wspczynnika tarcia
oraz mniejsze zuycie adhezyjne.
Przyczyny mniejszych wartoci wspczynnika tarcia oraz zuycia podczas pracy
woleju syntetycznym upatruje si w zmniejszonej w duym stopniu intensywnoci zuy-
wania adhezyjnego podczas tarcia mieszanego, gdy dochodzi do mikrokontaktw nierw-
noci powierzchni. Cech t wykazuj powoki o maej wartoci skadowej dyspersyjnej
S
d
S
LW
swobodnej energii powierzchniowej, w tym zastoso-
wane tutaj na prbkach powoki z azotku tytanu. Ze wzgldu na apolarno oleju sma-
rujcego konieczne jest zmniejszenie wartoci skadowej polarnej
S
p
lub skadowej kwa-
sowo-zasadowej
S
AB
tej energii, ktra dla powoki z azotku tytanu jest kilkakrotnie
mniejsza, ni dla innych powok o porwnywalnie maej wartoci swobodnej energii po-
wierzchniowej (tabela 6.3) Podczas wsppracy z przeciwprbk (dua warto skado-
wej dyspersyjnej
S
d
i Lifshitzavan der Waalsa
S
LW
), na ktrej powierzchni warstwa czyn-
nika smarnego jest dobrze zwizana z podoem, stworzone zostaj warunki do osignicia,
nawet podczas duych obcie, maych si stycznych i maego zuycia (rys. 9.1). Do-
148 9. Podsumowanie
datkowym czynnikiem sprzyjajcym zapobieganiu zuyciu adhezyjnemu jest w tym przy-
padku zastosowanie jako czynnika smarnego oleju syntetycznego.
Realizujc cel utylitarny bada, opracowano i wykonano now par trc uszczel-
niajcy piercie tokowytuleja cylindrowa zespou TPC silnika spalinowego, w ktrym
piercie ma powok przeciwzuyciow z azotku tytanu, a tuleja cylindrowa warstw
wierzchni o zmienionych waciwociach za pomoc azotowania prniowego. To zesta-
wienie materiaowe jest wynikiem realizacji celu poznawczego. Zostao ono opracowa-
ne wedug doboru cakowitej swobodnej energii powierzchniowej obu elementw oraz
wartoci jej skadowych. Odpowiednie obliczenia i oszacowania wykonano w rozdzia-
le6. Opracowana para trca moe by zastosowana zarwno w silnikach spalinowych o
zaponie samoczynnym, jak i o zaponie iskrowym. Istnieje rwnie moliwo jej sto-
sowania w innych urzdzeniach, w ktrych element roboczy wykonuje ruch posuwisto-
zwrotny. Za przykad mona tu poda sprarki tokowe, w ktrych warunki pracy ze-
spou TPC, z uwagi na brak procesu spalania, s korzystniejsze, ni wsilniku spalino-
wym. Wzwizku z tym trwao tu bdzie wiksza ni w silniku spalinowym. Ponadto
tego typu pary trce mona rwnie zastosowa w siownikach hydraulicznych. Obe-
cnie cylindry siownikw wykonuje si przewanie w technologii chromowania. Dziki
wprowadzeniu azotowania warstwy wierzchniej cylindra siownika moliwe jest wyeli-
minowanie uciliwej, nieekologicznej technologii chromowania cylindrw i zastpie-
nie jej azotowaniem prniowym z zastosowaniem technologii Nitrovac.
Zrealizowanym efektem utylitarnym byo opracowanie pary trcej piercietuleja,
wktrej wyeliminowano technologi chromowania. Obecnie tuleje cylindrowe w zasa-
dzie wykonuje si jako eliwne bez pokry przeciwzuyciowych. Powszechne jest na-
tomiast stosowanie technologii chromowania na pokrycia przeciwzuyciowe pierwszych
piercieni uszczelniajcych. rednio 40% piercieni tokowych silnikw o zaponie sa-
moczynnym i 30% piercieni tokowych silnikw o zaponie iskrowym jest wykonywa-
nych w tej technologii. Jest ona uciliwa dla rodowiska naturalnego. Wprawdzie mwi
si o zamknitych procesach chromowania, w ktrych cao procesu jest realizowania
w takim cyklu, ale pozostaj jednak odpady poprodukcyjne, ktrych utylizacja jest dro-
ga. W zwizku z tym opracowana para trca, w ktrej piercie tokowy wykonano
wtechnologii powok z azotku tytanu jest alternatyw w stosunku do piercienia z po-
wok chromow, stanowic dla niego dobry zamiennik. Koszt technologii pokrywania
powok z azotku tytanu piercieni tokowych jest, w przypadku produkcji wielkoseryj-
nej; rzdu miliona sztuk rocznie, porwnywalny z technologi chromowania.
Przykadowa para trca powstaa w wyniku bada na tribotesterze oraz trzyetapo-
wych prac badawczych. W ich skad weszy symulacyjne badania numeryczne, wstpne
izasadnicze badania na obiekcie rzeczywistym. Prowadzenie kompleksowych bada stwa-
rza podstawy do uznania odpowiedzi obiektu za miarodajn.
Pierwszym etapem bya symulacja komputerowa. Podstaw opracowania adekwat-
nej symulacji komputerowej jest zamodelowanie warunkw wejciowych. W przypad-
9. Podsumowanie 149
ku przykadowej pary trcej, stanowicej elementy zespou TPC silnika spalinowego
kluczowe znaczenie ma obliczenie obcienia i temperatury podczas procesu spalania.
Do symulacji obcie pochodzcych od procesu roboczego silnika spalinowego, uyto
programu KIVA 3 opracowanego w USA w laboratoriach Los Alamos. Jest on uznany
za jeden znajlepszych obecnie na wiecie programw umoliwiajcych symulacj kom-
puterow procesu roboczego zarwno silnika o zaponie samoczynnym, jak i silnika o
zaponie iskrowym. Zrealizowano symulacj procesu roboczego silnika, na ktrym wy-
konano pniejsze prace badawcze przedmiotowego zespou TPC. Obliczone przebiegi
cinienia, temperatury oraz iloci ciepa przekazywanego do cianek komory spalania
w funkcji obrotu wau korbowego podczas cyklu pracy silnika stanowi obcienia wej-
ciowe.
Dalszym etapem prac byo opracowanie konstrukcyjno-technologicznych modeli ge-
ometrycznych toka, tulei cylindrowej i piercienia tokowego, ktre zostay poddane
obliczonym obcieniom. Jako obcienia wykorzystano urednione wartoci cinienia,
wspczynnika przejmowania ciepa i temperatury w wzach siatki MES, pochodzce
z etapu pracy przy zamknitych zaworach. W zwizku z tym wartoci te s wiksze ni
w przypadku uredniania dla caego cyklu pracy. Stwarza to znacznie ostrzejsze reimy
temperaturowe, lecz jest uzasadnione z uwagi na rodowd powok z azotku tytanu w
materiaach ceramicznych. Po raz pierwszy opisano zesp TPC, w ktrym uszczelnia-
jcy piercie tokowy ma zamodelowan powok poczon z rdzeniem za pomoc
elementw kontaktowych. Analiz MES obliczono rozkad pola temperatury, strumie-
nia ciepa, obcie, napre zredukowanych, przemieszcze oraz si reakcji w pier-
cieniu z powok oraz tulei w tym zespole TPC. Opracowana symulacja numeryczna
pozwolia na etapie projektowania zespou TPC silnika spalinowego obliczy wymie-
nione wielkoci. Ma to zasadnicze znaczenie na etapie projektowania elementw silni-
ka spalinowego, gdy pozwala skrci do minimum czasochonne prace badawcze na
obiekcie rzeczywistym, ktrych celem jest opracowanie odpowiedniego zestawienia ma-
teriaowego elementw zespou TPC. Znajomo rozkadu temperatury i innych wiel-
koci w elementach projektowanego uszczelnienia piercieniowego umoliwia dobra-
nie waciwego oleju smarujcego oraz okrelenie przewidywanej trwaoci tego uszczel-
nienia. W tym przypadku zasadniczym celem tej symulacji byo obliczenie rozkadu tem-
peratury w elementach zespou TPC i porwnanie otrzymanych wartoci z danymi po-
miarowymi. Wprowadzenie powoki spowodowao jedynie nieznaczne zwikszenie tem-
peratury, co umoliwio kontynuowanie prac badawczych.
Po opracowaniu symulacji numerycznej wsppracy zespou TPC przystpiono do
wykonania wstpnej partii piercieni z powok z azotku tytanu oraz tulei cylindrowych,
na etapie bada wstpnych, o mniejszej wartoci cakowitej swobodnej energii powierzch-
niowej. Badaniom wstpnym celowo poddano par trc piercie tokowy z powok
zazotku tytanutuleja cylindrowa eliwna, gdy ta para stwarza trudniejsze warunki
wsppracy, generujc wiksze siy styczne oraz zuycie. Stwierdzono to w czasie prac
150 9. Podsumowanie
badawczych na tribotesterze. Po wstpnych badaniach na obiekcie rzeczywistym i uzy-
skaniu pozytywnej odpowiedzi obiektu przystpiono do zasadniczych prac badawczych.
Badania zasadnicze przeprowadzono, realizujc cykl trwaoci zespoowej; tzw. test zim-
nygorcy opracowany przez firm Goetze A.G. (obecnie: Federal Mogul), ktra jest
jednym z czoowych producentw piercieni tokowych na wiecie. Nastawy tego testu
umoliwiaj sprawdzenie zespou TPC silnika spalinowego, a w tym piercieni toko-
wych, zwaszcza pod ktem odpornoci powok przeciwzuyciowych, na skrajnie zmienne
obcienia cieplne.
Pozytywne wyniki zasadniczych prac badawczych dowiody susznoci zastosowa-
nia dodatkowego czynnika doboru powierzchni par trcych, ktrym bya swobodna ener-
gia powierzchniowa i jej skadowe, a opracowane piercienie w zestawieniu z tulejami
cylindrowymi o warstwie wierzchniej azotowanej pomylnie przeszy test silnikowy.
10. Wnioski
Na podstawie przedstawionych w rozprawie rozwaa sformuowano nastpujce
wnioski:
Zjawiska midzyfazowe, opisane przez cakowit swobodn energi powierzchniow
oraz jej skadowe, s czynnikami umoliwiajcymi lepszy dobr materiaw na pary
trce. Warto cakowita swobodnej energii powierzchniowej jest nastpstwem budo-
wy czsteczkowej i wiza charakterystycznych dla danego materiau, co warunkuje
jego twardo. Dobra wsppraca pary trcej wymaga, aby wystpia pewna rnica
twardoci midzy materiaami elementw. Konieczna jest wic rwnie rnica w war-
toci cakowitej swobodnej energii powierzchniowej elementw pary trcej.
Odpowiednie wartoci skadowych swobodnej energii powierzchniowej zapewniaj
waciw zwilalno olejem smarujcym. Proponuje si taki dobr materiaw na
elementy pary trcej, szczeglnie wykonujcej ruch posuwisto-zwrotny, aby rnica
pomidzy wartociami skadowych dyspersyjnych
S
d
S
LW
swobodnych energii powierzchniowych elementw bya dua, przy minimali-
zowaniu wartoci skadowej polarnej
S
p
lub kwasowo-zasadowej
S
AB
tej energii,
zuwagi na jej brak w olejach smarujcych.
Skadowa dyspersyjna
S
d
S
LW
elementu pary trcej
owikszej powierzchni (np.: tuleja cylindrowa) powinna mie wiksz warto. Ele-
ment o mniejszej powierzchni (np.: piercie tokowy) powinien mie warto tych
skadowych moliwie ma; mniejsz od wartoci skadowej dyspersyjnej
S
d
lub Li-
fshitzavan der Waalsa
S
LW
oleju smarujcego. Stwarza to warunki do duej zwil-
alnoci olejem smarujcym elementu o duej powierzchni oraz maej zwilalnoci
wprzypadku elementu o maej powierzchni. Energia adhezji do oleju smarujcego
elementu o wikszej powierzchni jest dua (wiksza od energii kohezji oleju smaru-
jcego), awarstwa smarna dobrze z ni zwizana. Energia adhezji do oleju elementu
o powierzchni mniejszej jest porwnywalna z energi kohezji czynnika smarnego.
W rezultacie zostay stworzone podstawy do zmniejszenia tarcia.
Opracowana na podstawie zrealizowanych prac badawczych para trca: element
oduej powierzchni azotowany technologi Nitrovac, wsppracujcy z elementem
o maej powierzchni o powoce z azotku tytanu, wykaza w badaniach na triboteste-
rze dwukrotnie mniejsze siy styczne (tarcia) w porwnaniu do pary trcej, w ktrej
152 10. Wnioski
rnica wwartociach cakowitych swobodnych energii powierzchniowych bya zna-
czco wiksza, a rnica w wartoci skadowych dyspersyjnych znaczco mniejsza.
Naley zwrci uwag, e speniaa ona wszystkie klasyczne wymagania doboru ele-
mentw par trcych, takie jak odpowiednia mikrostruktura powierzchni tulei z faz
plateau itp.
Temperatura tworzona podczas wsppracy na tribotesterze elementu eliwnego z po-
wok z azotku tytanu z elementem eliwnym o warstwie wierzchniej azotowanej
bya okoo 20% nisza ni podczas wsppracy z elementem eliwnym nieazotowa-
nym. Potwierdza to wystpowanie mniejszych si stycznych, co stwierdzono pod-
czas bada na tribotesterze.
Symulacja numeryczna wsppracy zespou TPC i przykadowej pary trcej piercie
uszczelniajcytuleja cylindrowa, opracowana w wyniku zrealizowanych nowych
wytycznych doboru powierzchni tych elementw, wykazaa, e wprowadzenie twar-
dych powok przeciwzuyciowych na piercieniach tokowych powoduje nieznacz-
ny wzrost ich temperatury. Ten wzrost temperatury nie ma istotnego wpywu na prze-
bieg procesw tribologicznych. Jest to spowodowane tym, e powoka z azotku tyta-
nu charakteryzuje si dwukrotnie mniejsz wartoci wspczynnika przewodzenia
ciepa ni eliwo i spowalnia proces przepywu ciepa przez piercie tokowy do
tulei cylindrowej.
Opracowane przykadowe warianty wykonania piercieni tokowych s oparte o po-
miary rzeczywistych ksztatw, jakie uzyskuj piercienie tokowe po eksploatacji
wsilniku spalinowym. Szczeglnie dotyczy to ksztatu powierzchni czoowej o prze-
kroju baryki niesymetrycznej, ktrej ksztat jest charakterystyczny dla pierwszych
piercieni uszczelniajcych, po pewnym okresie eksploatacji.
Uzyskanie dobrej powoki z azotku tytanu na czoowej powierzchni piercienia i in-
nych materiaw w celu polepszenia parametrw tribologicznych jest moliwe jedy-
nie wtedy, gdy powierzchnia pod naoenie powoki metod PAPVD zostanie odpo-
wiednio przygotowana przez oczyszczenie fizykochemiczne oraz w procesie trawie-
nia jonowego. Stwierdzono ponadto, e naley w przypadku piercienia tokowego
zapewni chropowato mniejsz od Ra

= 0,8 m.
Odpowiednia przyczepno powoki z azotku tytanu, uzyskana metod PAPVD, jest
uwarunkowania jakoci procesu konstytuowania. W pocztkowym okresie nast-
puje, po oczyszczaniu jonowym, dyfuzja jonw azotu w warstw wierzchni pier-
cienia i jednoczenie tworzenie powoki z azotku tytanu. W ten sposb powstaje
warstwa przejciowa zapewniajca dobr przyczepno powoki z azotku tytanu do
powierzchni piercienia tokowego.
Proces azotowania eliwa stwarza niebezpieczestwo powstania na powierzchni tzw.
biaej warstwy azotkw, ktra jest bardzo twarda i krucha. W wyniku procesu azo-
towania prniowego Nitrovac warstwa ta nie wystpuje. Dziki temu nie ma ko-
10. Wnioski 153
niecznoci prowadzenia obrbki wykaczajcej powierzchni tulei po procesie azo-
towania. Istnieje zatem moliwo kocowej obrbki powierzchni przed procesem
azotowania.
Opracowane piercienie tokowe mog stanowi zamiennik produkowanych obecnie
piercieni z powok chromow. S one wdraane do produkcji seryjnej. Jej przewi-
dywana liczba w jednej z firm krajowych jest rwna okoo 8 milionw sztuk rocz-
nie.
Moliwe jest zastosowanie innych powok o cechach podobnych jak powoki z azot-
ku tytanu wartoci cakowitej swobodnej energii powierzchniowej
S
oraz jej ska-
dowej dyspersyjnej
S
d
S
LW
. S to powoki w systemie
duplex. Proces polega na pierwotnym azotowaniu jonowym warstwy wierzchniej
ipniejszym pokrywaniu jej powok azotku tytanu, stosujc w tym celu metod
PAPVD. Technologia procesu jest dwuetapowa. Po oczyszczaniu jonowym powierzch-
ni nastpuje zwikszenie energii jonw azotu. Dziki czemu nastpuje azotowanie
powierzchni, gdy jony te wnikaj w warstw wierzchni piercienia tokowego. Dru-
gim etapem jest proces konstytuowania powoki azotku tytanu metod PAPVD.
154
Literatura
[1] Adamson A.W., Physical Chemistry of Surface, Interscience Publishers Inc., New York 1960.
[2] Akallin O., Newaz G.M., New experimental technique for friction simulation in automotive piston
ring and cylinder liners, SAE Spec. Publ., 1372, 7984 (1998).
[3] Akimoto Y., Maruya T., Yoshida H., Kobayashi H., Sugihara H., Effect of piston top rings on piston
slap noise, JSAE Review, 17(1), (1996).
[4] Allen B.C., Liquids Metals, Marcel Dekker Inc., New York 1972.
[5] Amsden A.A., KIVA3: A KIVA Program with block structured mesh for complex geometries. Los
Alamos National Laboratory LA12503-MS.
[6] Arai T., Fujita H., Plasma-assisted CVD of TiN and TiC on steel, Proceedings of 6
th
International
Conference on Ion and Assisted Techniques, Bringhton U.K., May 1987, 196200.
[7] Arcoumanis C., Ostovar P., Mortier R., Mixed lubrication modeling of newtonian and shear thinning
liquids in a piston-ring configuration, SAE Spec. Publ., 1304, 3560 (1997).
[8] Benesch R., Janowski J., Mamro K., Metalurgia elaza. Podstawy fizykochemiczne procesw, Wy-
dawnictwo lsk, Katowice 1979.
[9] Boisclair M.E., Hoult D.P., Wong V.W., Piston ring thermal transient effects on lubricant tempera-
tures in advanced engines, Trans. ASME J. Eng. Gas-Turbines-Power, 111 (3), 543552 (1989).
[10] Bujak J., Miernik K, Smolik J., Walkowicz J., Otrzymywanie warstw TiN i TiAlN metodami: magne-
tronow i ukowo-prniow, Problemy Eksploatacji, nr 3, 1992, 157161.
[11] Bujak J., Miernik K., Smolik J., Walkowicz J., Wasnoci materiaw stosowanych na twarde powo-
ki, Materiay VII Krajowego Sympozjum Eksploatacji Urzdze Technicznych, RadomKozubnik
1993, Tribologia, nr 4/5, 1993, 7783.
[12] Burakowski T., Miernik K., Walkowicz J., Zastosowanie fizykochemicznych technologii wspomaga-
nych plazm do wytwarzania cienkich powok odpornych na zuycie, Metaloznawstwo, Obrbka Cie-
plna, Inynieria Powierzchni, nr 130132, 1995.
[13] Burakowski T., Wierzcho T., Inynieria powierzchni metali, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne,
Warszawa 1995.
[14] Buran U., Mader H.Ch., Morsbach M., Couches pulverisees au plasma pour segments de piston;
Situation et possibilites demploi, Biuletyn Informacyjny GOETZE A.G., Burscheid, Niemcy 1997.
[15] Cheng H.S., Arai T., Kobayashi Y., Aoyams , Numeric symulation of piston ring in mixed lubrication
a nonaxisymmetrical analysis, J. Tribol. Trans. ASME, 116 (3), 470478 (1994).
[16] Chucholowski C., Kornprobst H., Woschni G., Zeiliger K., Kolberingverhalten und Kolbensekundr-
bewegung, FVV. Forschungsbericht Heft 323 (1983).
[17] Chung F.H., J. Appl. Polym. Sci., 1991, 42, 1319.
[18] Coy R.C., Practical applications of lubrication models in engines, Tribology International, Vol. 31,
No. 10 (1998), 563571.
155
[19] Dawson D., Piston Assemblies. Background and Lubrication Analysis in Engine Tribology, Elsevier,
Amsterdam 1993.
[20] Dere J., Haber J., Pampuch R., Chemia ciaa staego, PWN, Warszawa 1977.
[21] Dong-Chul Han, Jae-Seon Lee, Hyng-Joon Kim, Frictional characteristics of the piston ring, Proce-
edings of ASIATRIB98, Shanghai, China, 1998, 461464.
[22] Drogosch W., Dallef J., Wiemann L., Kolbenbewegung rechnerisch und experimentell, Mahle Kol-
loqium, 1977.
[23] Drozd C., Kumidrowicz J., Miksiewicz K., Badania trwaociowe silnika doadowanego typu 6CT107,
Raport serii Sprawozdania, Politechnika Wrocawska, Wrocaw 1977.
[24] Drzymaa J., Advances in Colloid and Interface Science, Elsevier, 50, 1994, 143185.
[25] Drzymaa J., Podstawy mineralurgii, Oficyna Wyd. PWr., Wrocaw 2001.
[26] Dudziski W., Haimann K., Pkalski G., Metody mikroskopii wietlnej i elektronowej w zastosowa-
niu do oceny stopnia degradacji stali, Materiay konferencyjne IV Konferencji Naukowej pt.: Meto-
dy dowiadczalne w budowie i eksploatacji maszyn, Szklarska Porba 1999.
[27] Dursunkaya Z., Flemming M.F., Keribar R., An integrated model of ring pack performance. Journal
of Engineering for Gas Turbines and Power, Vol. 113, ASME 1991, 382389.
[28] Dutkiewicz E.T., Fizykochemia powierzchni, WNT, Warszawa 1998.
[29] Englisch C., Kolbenringe, Springer Verlag, Wiede 1958.
[30] Fowkes F.M., Attractive forces at interfaces, Ind. Eng. Chem., 56 (12), 4052, 1964.
[31] Fowkes F.M. i in., J. Coll. Interf. Sci., 1980, 78, 1, 200.
[32] Froelund K., Schramm J., Tian T., Wong V., Hochgreb H., Analisis of the piston ring/liner oil film development
during warm-up for an SI-engine, ASME Intern. Combust. Engine Div. Publ. ICE, 272, 2537 (1996).
[33] Furuhama S., Measurment of piston frictional force in actual operating diesel engine, SAE Paper
790855, 1979.
[34] Furuhama S., Hiruma M., Tsumita M., Piston ring motion and its influence on engine tribology, SAE
Paper 790860, 1980.
[35] Gembara J., Serdecki W., Powiazania pomidzy uksztatowaniem powierzchni lizgowej piercienia
uszczelniajacego, a stratami tarcia w grupie tokowo-cylindrowej, Journal of KONES 2000, Warsza-
waNaczw 2000.
[36] Gokieli B., Fizykochemiczne aspekty powstawania fazy skondensowanej w plazmie impulsowej ob-
serwowanej metodami spektralnymi, rozprawa doktorska PW, Warszawa 1980.
[37] Good R.J., Intermolekular and interatomic forces, [in:] Treatise of adhesion and adhesives, Ed: Pa-
trick R.L., Vol. 1(3), New York, Marcel Dekker Inc., 1967, 968.
[38] Gutmann V., Donnor-Acceptor Approach to Molecular Interaction, New York, Plenum Press, 1979.
[39] Haimann R., Metaloznawstwo, Oficyna Wyd. PWr., Wrocaw, 1980.
[40] Halsband M., Messung und Optimierung der Reibungsverluste der Kolbengruppe, Teil 1 und 2, MTZ
1994, 55, 11, 664671, MTZ 1995, 56 2, 104111.
[41] Hamatake T., Wakuri Y., Soejima M., Kitahara T., Mixed lubrication characteristics of piston rings,
JSAE Reviev, 17 (1), (1996).
[42] Han D., Lee J., Analisis of the piston ring lubrication with a new boundary condition, Tribology
International, 31 (12), (1998).
[43] Han Z., Reitz R.D., Turbulence Modelling of Internal Combustion Engines Using RNG k- models,
Com. Sci. Tech., 106, 46, 267, 1995.
[44] Han Z., Uludogan A., Hampson G.J., Reitz R.D., Mechanism of Soot and NO
x
Emission Reduction
Using Multiple-Injection in a Diesel Engine, SAE Paper 960633, 1996.
Literatura
156
[45] Harigaya Y., Ichinose M., Suzuki M., Effect of temperature on the lubrication characteristics betwe-
en the piston ring and the cylinder liner of internal combustion engine, ASME Intern. Combust. En-
gine Div. Publ. ICE, 272, 1724 (1996).
[46] Ha Z., Pietrowski S., Niedwiecki Z., Wpyw struktury eliwnych piercieni tokowych na umowny
modu sprystoci, prace naukowe Instytutu Konstrukcji i Eksploatacji Maszyn Politechniki Wro-
cawskiej, materiay konferencyjne KONES 84, Wrocaw 1984, 141154.
[47] Hebda-Dutkiewicz E., Twarde warstwy nanoszone metodami PVD, Midzyresortowe Centrum Eks-
ploatacji Majtku Trwaego, Radom 1990.
[48] Hermann D., Szczerski B., Zastosowanie metody trapezu spadku lepkoci do oceny trwaego i prze-
mijajcego spadku lepkoci olejw zawierajacych modyfikatory lepkoci, Journal of Kones97, War-
szawa 1997.
[49] Hempel W., Ein Beitrag zur Kenntnis der Sietenbewegung des Tauchkolbens, MTZ 27 (1966) 1,
[50] Heywood J.B., Noordzij L.B., Tian T., Wong V.W., Modelling piston-ring dynamics, blowby and ring-
twist effects, Journal of Engineering for Gas Turbines and Power, Vol. 120, No. 4 Trans ASME 1998,
843854.
[51] Hirschfelder O. i in., Molecular theory of gases and liquides, New York, Wiley, 1954.
[52] Hollek H., Basic prnciples of specific applications of ceramic materials as protective layers, Surface
and Coating Technology, 43/44, 1990, 245258.
[53] Instrukcja obsugi T-05 Tester typu Rolka-Klocek, Zakad Tribologii, Radom 1993.
[54] Iskra A., Efekt sprystoci olejw syntetycznych, a straty tarcia w silniku spalinowym, Jornal of KO-
NES97, Warszawa Naczw 1997, 216222.
[55] Iskra A., Intensywno smarowania gadzi cylindra, a straty tarcia, Teka Komisji Naukowo-Proble-
mowej Motoryzacji PAN O/Krakw, nr 18/99, Krakw 1999.
[56] Iskra A., Moliwoci ograniczenia strat tarcia w warunkach obwodowo-wzdunego generowania
filmu olejowego midzy tokiem, a cylindrem, Journal of KONES 2000, WarszawaZakopane-Ko-
cielisko 2000, 134145.
[57] Iskra A., Odstpstwa od zaoonego rozkadu naciskw piercienia tokowego na gad wywoane
zuyciem elementw grupy tokowo-korbowej, Eksploatacja silnikw samochodowych, Zakad Tech-
niki i Eksploatacji Samochodw Politechniki Szczeciskiej, materiay konferencyjne, Szczecin 1993,
4144.
[58] Iskra A., Przyczyny odstpstw od zaoonego rozkadu naciskw piercienia na gad cylindra, Inter-
national Scientific Conference on Internal Combustion Engines KONES 93, GdaskJurata 1993,
137143.
[59] Iskra A., Rozkad filmu olejowego na gadzi tulei cylindrowej silnika spalinowego, Wyd. Politechni-
ki Poznaskiej, rozprawa habilitacyjna nr 181, Pozna 1987, 129137.
[60] Iskra A., Straty tarcia powierzchni bocznej toka weryfikacja modelu obliczeniowego, Konstruk-
cja, Badania, Eksploatacja, Technologia Pojazdw Samochodowych i Silnikw Spalinowych, PAN
w Krakowie, INTERKONMOT98, Krakw 1998.
[61] Iskra A., Studium konstrukcji i funkcjonalnoci piercieni w grupie tokowo-cylindrowej, Wyd. Poli-
techniki Poznaskiej, Pozna 1996.
[62] Iskra A., Symulacja parametrw pracy piercienia na stanowisku modelowym, Materiay konferen-
cyjne KONMOT94, Silniki Spalinowe konstrukcja i badania, KrakwRaba Nina 1994, 93104.
[63] Iskra A., Wpyw drga wasnych piercienia uszczelniajcego na warunki pracy zespou tokowo-
cylindrowego, Journal of KONES, Vol. 1, No. 1, WarszawaLublin 1994, 167174.
[64] Iskra A., Wpyw wysokoci piercieni uszczelniajcych na zuycie ilociowe oleju smarujcego, Jo-
urnal of KONES, Vol. 2, No. 1, WarszawaPozna 1995, 185193.
Literatura
157
[65] Iskra A., Wspzaleno oporw tarcia w grupach tokcylinder oraz piercieniecylinder, Journal
of KONES97, WarszawaNamysw 1997, 98104.
[66] Iskra A., Winiewski T., Wpyw ruchw poprzecznych toka na zuycie rowkw piercieniowych
ipiercieni, Politechnika Lubelska, KONES87, Lublin 1987.
[67] Israelachvilli J., Intermolecular and Surface Forces, Academic Press, London, 1985.
[68] Jakobs R.J., Untersuchung der Kolbenschaft Schmierung und des Kolbensekundrbewegung an
einem Glaszylindermodellmotor, praca doktorska, Universitt Hanover, 1975.
[69] Jakbiec J., Szwajka Z., Sala W., Charakterystyki powok elementw ukadu tokowego, Czasopismo
techniczne 5M/1998 (rok 95), Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Krakw 1998, 191198.
[70] Jakubiak L., Gembara J., Ocena sprystych wasnoci oleju smarujacego i ich wpywu na parame-
try wsppracy toka z cylindrem w silniku spalinowym, materiay konferencyjne KONSSPAL 2000,
Wrocaw 2000, 6875.
[71] Jakubiak L., Serdecki W., Uwzgldnienie sprystych waciwoci oleju smarujacego w trakcie bu-
dowy modelu ukadu tokowo-cylindrowego, Journal of KONES, Vol. 6, No. 34, WarszawaKrakw
1999, 99105.
[72] Jaczuk B., Zdziennicka A., Wjcik W., Swobodna energia powierzchniowa, Wiadomoci Chemicz-
ne, 1995, 49, 56, 301324.
[73] Jaczuk B., Zdziennicka A., Wjcik W., Wyznaczanie swobodnej energii powierzchniowej cia sta-
ych z kta zwilania, Wiadomoci Chemiczne, 1995, 49, 78, 429347.
[74] Jost H.P., Tribology. The First 25 Years and Beyond Achivements, Shorteomings and Future Tusks,
Tribology 2000, 8 Internationale Kolloqium Esslingen 1992.
[75] Kays W.M., Crawfold, M.E., Convective Heat and Mass Transfer, McGraw-Hill Company, 1980.
[76] Kamierczak A., A design and preliminary test of piston ring covered by ceramic, Tribologia 5/98
(161), 708714, Oficyna Wydawnicza SIMPress, Warszawa 1998.
[77] Kamierczak A., Badania trwaociowe zestaww naprawczych typu Leyland LO 400 N, Raport Se-
rii Sprawozdania nr S/002/2000, Politechnika Wrocawska, Wrocaw 2000.
[78] Kamierczak A., Badania trwaociowe zestaww remontowych TSPC silnikw Raba Man. Analizy
wynikw, Raport Serii Sprawozdania nr S/049/98, Politechnika Wrocawska, Wrocaw 1998.
[79] Kamierczak A., Badania uszczelniajcego piercienia tokowego z przeciwzuyciow warstw ce-
ramiczn, Czasopismo Techniczne 5M/1998, 183190, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej,
Krakw 1998.
[80] Kamierczak A., Metoda optymalizacji mikrogeometrii warstwy wierzchniej chromowanych tulei cy-
lindrowych, rozprawa doktorska, Politechnika Wrocawska, Wrocaw 1994.
[81] Kamierczak A. (red.), Tarcie, zuycie i smarowanie w silnikach spalinowych, Oficyna Wydawnicza
Politechniki Wrocawskiej, Wrocaw 1996.
[82] Kamierczak A., Technologie przeciwzuyciowych warstw wierzchnich piercieni tokowych, Teka
Komisji Naukowo-Problemowej Motoryzacji Polskiej Akademii Nauk, Zeszyt 20/2000, Krakw 2000.
[83] Kamierczak A., Wpyw zastosowania powoki cermetalicznej na procesy tribologiczne w uszczel-
nieniu piercieniowym silnika spalinowego, Oficyna Wyd. PWr., Seria Monografie nr 31/2002, Wro-
caw 2002.
[84] Kamierczak A., Wybrane kierunki dziaa tribologii w silniku spalinowym, Zagadnienia Eksploata-
cji Maszyn, Zeszyt 3 (123) 2000, KBM PAN, Radom 2000.
[85] Kamierczak A., Kumidrowicz J., Dobr wartoci parametrw struktury warstwy wierzchniej tulei
cylindrowych silnikw spalinowych, Raport Serii Sprawozdania nr S/058/91, Politechnika Wrocaw-
ska, Wrocaw 1991.
[86] Keesom W.H., Phys. Z., 1921, 22, 126.
Literatura
158
[87] Knopf M., Eiglmeier C., Merker G.P., Calculation of unsteady hydrodynamic lubrication and sur-
face contact at the piston-ring/cylinder-liner interface, SAE Spec. Publ., 1372, 121 (1998).
[88] Koodziej E., Stanowisko do bada porwnawczych zuycia pary lizgowej pircie tokowygad
cylindra silnika, Materiay konferencyjne KONMOT94, Silniki Spalinowe konstrukcja i bada-
nia, KrakwRaba Nina 1994, 145153.
[89] Kong C., Han Z., Reitz R.D., The development and aplication of a diesel ignition and combustion
model for multidimensional engine simulation, SAE Paper 950278, 1995.
[90] Kornprobst H., Woshni G., Zeilinger K., Simulation des Verhaltens von Kolbenringen in Motorbe-
trieb, MTZ 11,12, 1989.
[91] Koszaka G., Analiza wpywu luzw piercienia uszczelniajcego na szczelno grupy tokowej sil-
nika spalinowego, rozprawa doktorska, Politechnika Lubelska, Lublin 2001.
[92] Kozaczewski W., Konstrukcja zoe tokcylinder silnikw spalinowych, WKi, Warszawa 1979.
[93] Kozakevitch P., Urbain G., Mem. Sci. Rev. Metall., 58, nr 12, 1961, 401.
[94] Krause H.H., Ein Beitrag zur Optimierung von ReibungVerschleiss und lhaushalt an der Kolben
RingZylinder System, rozprawa doktorska, Universitt Hanover, 1985.
[95] Krzymie A., Wyznaczanie strat tarcia w wzach ciernych silnika spalinowego, Zagadnienia Eks-
ploatacji Maszyn, Zeszyt 2/96 (106), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996, 229240.
[96] Kwaniowski , Sroka Z.J., Zabocki W., Modelowanie obcie cieplnych w elementach silnikw
spalinowych, Oficyna Wyd. PWr., Wrocaw 1999.
[97] Lennard-Jones J.E., Proc. Roy. Soc. Ser. A., 1924, 196, 463.
[98] London F., Zeitsch. Physik., 1930, 63, 245.
[99] Lugscheider E., Bobzin K., Brwulf St., Horning Th., Oxidation characteristics and surface energy
of chromium-based hardcoatings use in semisolid forming tools, Surface and Coating Technology,
No. 133134/2000, Elsevier, 2000, 540547.
[100] Lyklema H., Fundamentals of Interface and Colloid Science. Vol. 1. Fundamentals, Academic Press,
London, San Diego, New York, Boston, Sydney, Tokyo, Toronto 1993.
[101] Ma Ming-Tang., Sherrington I., Smith E.H., Grice N., Development of a detailed model for piston-
ring lubrication in IC engines with circular and noncircular cylinder bores, Tribology Interna-
tional, Vol. 30, Issue 11, Elsevier, 1997, 779788.
[102] Materiay reklamowe technologii NITROVAC, Instytut Inynierii Materiaowej i Technik Bezwiro-
wych, Politechnika dzka, d 2000.
[103] Masashito N., Trends in engine technology and tribology, Tribology International, Vol. 27 (1994)
No. 1, 38.
[104] Meier A., Zur Kinematik der Kolbengerusche, ATZ 54 (1952) 6.
[105] Merkisz J., Ocena zalenoci pomidzy wartoci siy stycznej piercieni zgarniajcych a zuyciem
oleju w silniku 126 A1.076, Instytut Techniki Cieplnej i Silnikw Spalinowych Politechniki Pozna-
skiej, materiay konferencyjne KONES85, Pozna 1985, 124131.
[106] Michail K., Barber G.C., Effects of roughness on piston ring lubrication. Part I: model develop-
ment, ETLE (lub STLE) Tribol. Trans., 38(1), 1926 (1995).
[107] Michalski J., Metody PVD stosowane do nanoszenia warstw materiaw twardych i trudno topli-
wych na narzdzia skrawajce, Metaloznawstwo, Obrbka Cieplna, nr 79, 1986, 1823.
[108] Michalski A., Zdunek K., Sokoowska A., Olszyna A., Impulsowo-plazmowa metoda nanoszenia warstw
TiN na narzdzia w temperaturze niszej ni 500 K, Przegld Mechaniczny, nr 15, 1991, 710.
[109] Mierbach A., Radialdruckverteilung und Spannbandform eines Kolbenringes, MTZ 55, 1994,
116119.
Literatura
159
[110] Mitchell D.R.G., Stott F.H., The friction and wear of thin titanium nitride and silicon nitride coa-
tins on stainless steel at temperatures to 500 degree C, Surface and Coating Technology, 50(2),
1992, 151160.
[111] Mitchell D.R.G., Stott F.H., The oxidation of titanium nitride- and silicon nitride-coated stainless
steel in carbon dioxide environments, Corros. Sci., 33(7), 1992, 10831098.
[112] Miyachika M., Hirota T., Kashiyama K., A consideration on piston second land pressure and oil
consumption of internal combustion engine, SAE Paper 840099, 1985.
[113] Munro R., Blow-by in relation to piston and ring features, SAE Paper 810932, 1982.
[114] Namazian M., Heywood J.B., Flow in the piston-cylinder-rin crevices of a spark-ignition engine:
Effect on hydrocarbon emissions, efficiency and power, SAE Paper 820088, 1982.
[115] Niewczas A., Podstawy stochastycznego modelu zuywania poprzez tarcie w zagadnieniach trwa-
oci elementw maszyn, rozprawa habilitacyjna, Zeszyty naukowe WSI Radom, Mechanika nr 19,
Radom 1989.
[116] Niewczas A., Trwao i niezawodno zespou tokpiercienie tokowecylinder silnika spalino-
wego, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa 1998.
[117] Niewczas A., Ignaciuk P., Gardyski L., Ocena wpywu technologicznej poprawnoci piercieni to-
kowych na ich wspprac z gadzi cylindra na przykadzie silnika 359M, Journal of KONES 95,
WarszawaPozna 1995.
[118] Niewczas A., Koszaka G., Niezawodno silnikw spalinowych, Wydawnictwa Uczelniane, Poli-
technika Lubelska, Lublin 2003.
[119] Niewczas A., Sadowiski J., Wpyw temperatury na niezawodno elementw maszyn, Tribologia
1/93, 1993.
[120] Niewczas A., Sawiski Z., Prognozowanie trwaoci silnikw spalinowych metodami symulacji
numerycznej, Teka Komisji Naukowo-Problemowej Motoryzacji PAN Oddz. Krakw, z. 11, Kra-
kw 1997.
[121] Okulicz W., Pawlus P., Cylinder liner wear in automotive combustion engine, Materiay konferen-
cyjne MECHANICS 98, Politechnika Rzeszowska, Rzeszw 1998, 195204.
[122] Parameswaran V.R., Immarigeon J.P., Nagy D., Titanium nitride coating for aero engine compres-
sor gas path components, Surface and Coating Technology, 52(3), 1992, 251260.
[123] Petris De C., Giglio V., Police G., A mathematical model fort he calculation of blow-by flow and oil
consumption depending on ring pack dynamic. Part I. Gas lows, oil scraping and ring pack dyna-
mic, SAE Paper 941940, 1994.
[124] Piekoszewski W., Szczerek M., Winiewski M., Metody oceny waciwoci eksploatacyjnych w-
zw tarcia, Zagadnienia Eksploatacji Maszyn, Zeszyt 1 (181), 1990, 151163.
[125] Piekoszewski W., Szczerek M., Winiewski M., Wulczyski J., Eksperymentalne badania tarcia,
zuycia i smarowania. Metody i urzdzenia, Tribologia 41992, Warszawa 1992, 8893.
[126] Pocius A.V., Adhesion and Adhesives Technology, New York, Hanser, 1997.
[127] Poradnik Mechanika, praca zbiorowa, WNT, Warszawa 1985.
[128] Priest M., Dowson D., Taylor C.M., Predictive wear modeling of lubricated piston rings in a diesel
engine, Wear 1999, Vol. 231, Issue 1, 89101.
[129] Prospekt WSI Koszalin, Warstwy azotku tytanu, twarde prawie jak diament, na narzdziach skra-
wajcych, formujcych i czciach maszyn, Koszalin 1995.
[130] Przepirka J., Metoda poprawy charakterystyk tribologicznych poliamidowo-stalowych wzw tarcia,
rozprawa doktorska, Politechnika Radomska, Radom 2002.
[131] Pytko S., Pytko P., Problemy smarowania silnikw spalinowych w przyszoci, Tribologia, 3, 1991,
Warszawa 1991, 5760.
Literatura
160
[132] Pytko S., Pytko P., Welt Energie- und Rohstoffprobleme und damit zusammenhnge Tendenzen
der Fahrzeugentwicklung, Materiay konferencyjne Konferencji Eslingen 90, Eslingen 1990,
9.3-19.3-19.
[133] Reitz, R. D., Modelling Atomization Processes in High-Pressure Processes Vaporizing Sprays, Ato-
misation and Spray Technology, 3, 309, 1987.
[134] Richardson D.E., Review of power cylinder friction for diesel engines, Journal for Gas Turbines and
Power, Vol. 122, Issue 4, Trans ASME 2000, 506519.
[135] Richardson D.E., Krause A., Predicted effects of cylinder kit wear on blowby and oil consumption
for two diesel engines, Journal of Engineering for Gas Turbines and Power, Vol. 122, Trans. ASME
2000, 520525.
[136] Rie K.T., Lampe T., Eisenberg E., Abscheinung von Titaninnitridschichten mittels Plasma CVD,
Hrterei Technische Mitteilungen, 42, 1987, Nr 3, 153161.
[137] Rogowska R., Osuch-Somka E., Wyznaczanie swobodnej energii powierzchniowej powok azotkw
i wgloazotkw osadzanych metod PAPVD, Materiay Midzynarodowej Konferencji Naukowej
pt. Przemys lekki na przeomie tysicleci, Radom. Prace Naukowe 20/2001, 348355.
[138] Ryniewicz A.M., Badanie odpornoci na zuycie wzw lizgowych smarowanych olejami silniko-
wymi, Problemy eksploatacji 3/98 (30), Wyd. Instytutu Technologii Eksploatacji, Radom 1998.
[139] Serdecki W., Dobr profilu powierzchni lizgowej tokowego piercienia uszczelniajcego, Interna-
tional Scientific Conference on Internal Combustion Engines KONES93, GdaskJurata 1993, 523
528.
[140] Serdecki W., Modelowanie zjawisk towarzyszcych wsppracy piercienia tlokowego z gadzi cy-
lindrow, Journal of KONES, Vol. 6, No. 34, WarszawaKrakw 1999, 264270.
[141] Serdecki W., Ocena wpywu uksztatowania elementw ukadu korbowo-tokowego na wskaniki
pracy silnika spalinowego, Badania, Eksploatacja, Technologia Pojazdw Samochodowych i Silni-
kw Spalinowych, PAN w Krakowie, INTERKONMOT98, Krakw 1998.
[142] Serdecki W., Straty tarcia w ukadzie tokowo-cylindrowym silnika spalinowego, Journal of KO-
NES, Vol. 2, No. 1, WarszawaPozna 1995, 449454.
[143] Serdecki W., Wpyw liczby piercieni tokowych na straty tarcia w silniku spalinowym, Journal of
KONES, Warszawa 1997, 395402.
[144] Serdecki W., Wpyw piercieni uszczelniajcych na ksztatowanie filmu olejowego na gadzi tulei
cylindrowej silnika spalinowego, Wyd. Politechniki Poznaskiej, rozprawa habilitacyjna nr 235, Po-
zna 1990.
[145] Serdecki W., Wpyw wybranych parametrw pracy na straty tarcia w ukadzie tokowo-cylindro-
wym, Perspektywy rozwojowe konstrukcji, technologii i eksploatacji pojazdw samochodowych
isilnikw spalinowych, Konferencja KONMOT96, Krakw 1996, 187196.
[146] Serdecki W., Wpyw zmian nacisku sprystego piercienia tokowego na parametry filmu olejowe-
go, Materiay konferencyjne KONES 2000, WarszawaNaczw 2000, 301309.
[147] Serdecki W, Zmiany parametrw charakteryzujcych prac ukadu tokowo-cylindrowego w nastp-
stwie redukcji liczby piercieni tokowych, Journal of KONES, Warszawa 1997, 245251.
[148] Serdecki W., Zmienno rozkadu nacisku sprystego piercienia w procesie eksploatacji silnika
spalinowego, Teka Komisji Naukowo-Problemowej Motoryzacji, T. 20, 2000, 425434.
[149] Serdecki W., Winiewski T., Analiza wsppracy zestawu piercieni stokowych z gadzi cylindra,
Materiay konferencyjne KONES 85, PoznaBaejewko 1985.
[150] Shuttleworth R., Proc. Phys. Soc. London, 1950, No. 63, 444.
[151] Shuster M., Mahler F., Crysler D., Metallurgical and Metrological Examinations of the Cylinder
Liner-Piston Ring Surfaces After Geavy Duty Diesel Engine Testing, World Tribology Kongress Lon-
don97, Tribology Transactions, Vol. 42(1999), 1, 116125.
Literatura
161
[152] Sitnik L., Kinetyka zuycia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998.
[153] Siwiec G., Botor J., Napicie powierzchniowe i jego zwizek z wybranymi parametrmai charakte-
ryzujcymi faz ciek, Rudy Metale, r. 47, nr 12, 2002, 601607.
[154] Smoczyski M., Sygniewicz J., Analiza odksztace mechanicznych piercienia tokowego, Teka
Komisji Naukowo-Problemowej Motoryzacji, PAN O/Krakw, z. 8, Krakw 1996, 147157.
[155] Smoczyski M., Sygniewicz J., Analiza odksztace mechanicznych pki toka, Journal of KONES 97,
Warszawa 1997, 412419.
[156] Smoczyski M., Sygniewicz J., Analiza wpywu obcie mechanicznych na ktowe pooenie pier-
cienia tokowego wzgldem tulei cylindrowej, Konstrukcja, Badania, Eksploatacja, Technologia Po-
jazdw Samochodowych i Silnikw Spalinowych, PAN w Krakowie, INTERKONMOT 98, Kra-
kw 1998.
[157] Smoczyski M., Sygniewicz J., Analiza wpywu odksztace cieplnych na ktowe pooenie pier-
cienia tokowego wzgldem tulei cylindrowej, Internal Combustion Engine Journal of KONES, Vol.6,
No. 34, WarszawaKrakw 1999, 279285.
[158] Smoczyski M., Sygniewicz J., Przemieszczenia uszczelniajcego piercienia tokowego w rowku
piercieniowym toka, Internal Combustion Engine Journal of KONES, Vol. 2, No. 1, Warszawa
Pozna 1995, 478483.
[159] Smoczyski M., Sygniewicz J., Przebiegi cinie w przestrzeniach pomidzypiercieniowych jako
punkt wyjcia do oceny strat tarcia piercieni, Materiay konferencji Konmot 89, Krakw 1989.
[160] Smolik J., Mechanizmy zuywania si powok przeciwzuyciowych na narzdziach skrawajcych
jako istotny aspekt doboru powok w zalenoci od warunkw ich pniejszego zastosowania, Tri-
bologia 45/93 (130131), Radom 1993, 271276, 363368.
[161] Starczewski L., Szudrowicz M., Wpyw geometrii piercieni tokowych na proces smarowania i tar-
cia, III Sympozjum Naukowo-Techniczne SILWOJ97, materiay konferencyjne, WAT Warszawa,
AMW Gdynia, Jurata 1997.
[162] Starosta R., Wpyw wasnoci warstwy wierzchniej stali na trwao powierzchniowej warstwy ole-
ju, rozprawa doktorska, Politechnika Wrocawska, Instytut Konstrukcji i Eksploatacji Maszyn, Wro-
caw 1982.
[163] Stiepanienko A., Bieyj A., Markow G., Miniewicz A., Popok N.N., Iznos twerdosplavnych plastin
s mnogoslojnymi pokrytjami na osnowie karbida i nitrida titana, materiay konferencyjne INSY-
CONT90, Krakw 1990, 137145.
[164] Stolarski T.A., Engineering ceramics as a material engine lubricated contacts, International Scien-
tific Conference on Internal Combustion Engines KONES93, GdaskJurata 1993, 445458.
[165] Suchanek J., Jurci P., Hruby V., Tribological characteristics of duplex treated hss, materiay konfe-
rencyjne INTERTRIBO 1999, Stara LenaTatrzaska omnica 1999, 385388.
[166] Sygniewicz J., Modelowanie wsppracy toka z piercieniami tokowymi i tuleja cylindrow, Wyd.
Politechniki dzkiej, Zeszyty Naukowe nr 615, d 1991.
[167] Szarawara J., Termodynamika chemiczna stosowana, WNT, Wyd. 3, Warszawa 1997.
[168] Szczerek M., Winiewski M., Opis chropowatoci powierzchni z punktu widzenia tribologii, Pro-
blemy Eksploatacji 31992, 99115.
[169] Szkurat J., Problemy zmniejszenia oporw tarcia ukadu tokowo-korbowego, Internal Combustion
Engine Journal of KONES, Vol. 2, No. 1, WarszawaPozna 1995, 503508.
[170] Szkurat J., Tribologiczne aspekty doboru parametrw konstrukcyjnych zespou toka, Materiay
konferencyjne KONES 96, Warszawa 1996, 255260.
[171] Tandara V., Vor- und Nachteile der verlngerten lwechselfristen bei Verbrennungsmotoren, Mate-
riay konferencyjne Konferencji Eslingen 90, Eslingen 1990, 13.1-113.1-6.
Literatura
162
[172] Tateishi Y., Tribological issues in reducing piston ring friction losses, Tribology International, Vol.
27, No. 1, 1994.
[173] Taylor C.M., Automotive engine tribology-design considerations for efficiency and durability, Wear
1998, Vol. 221, Issue 1, 18.
[174] Tian T., Wong V.W., Heywood J.B., Piston ring pack film thickness and friction model for multi-
grade oils and rough surfaces, SAE Spec. Publ., 1209, 2739 (1996).
[175] Tian T., Noordzij L.B., Wong V.W., Heywood J.B., Modeling pistonring dynamics, blowby and
ring-twist effects, ASME Intern. Combust. Engine Div. Publ. ICE, 272, 6780 (1996).
[176] Tiele E., Beitrag zur Reibungsanalyse von Hubkolbentriebwerken, Rozprawa doktorska, Univer-
sitt Hannover, 1982.
[177] Ting L.L., Mayer J.E., Piston ring lubrication and cylinder bore analisys. Part I. Journal of Lubri-
cation Technology, Vol. 96, No. 4, Trans. ASME, 1974.
[178] Ting L.L., Mayer J.E.Jr., Piston ring lubrication and cylinder bore analysis. Part II. Theory verifi-
cation. Journal of Lubrication Technology, Vol. 96, No. 7, Trans. ASME, 1974, 258266.
[179] Todsen U, Untersuchungen an dem Tribologischen System KolbenKolbenringZylinder, Rozpra-
wa doktorska, Universitt Hannover 1984.
[180] Tschke H., Messung der Kolbensekundrbewegung an Verbrennugsmaschinen, Technische Mes-
sen 48 (1981) 7/8.
[181] Tschke H., Essers U., Einfluss der Reibung an Kolben und Pleuel auf die Sekundrbewegung des
Kolbens, MTZ 55 (1983) 3.
[182] Valvoda V., Kuel Jr., Dobiaova L., erny R., Poulek V., Musil J., X-ray difraction investigations
of adherent and free standing TiN coatings deposited by magnetron sputtering, Surface and Coatin
Technology, 41, 1990, 377388.
[183] Wakuri Y., Soejima M., Kitahara T., Maeda T., Mu A., Fujisaki K., Experimental studies on friction
and scuffing resistance of ceramics for cylinder liners and piston ring, JSME Int. J. Ser. III, 34(2),
271277 (1991).
[184] Walkowicz J., Smolik J., Miernik K., Bujak J., Comparative investigation of the wear behavior of
TiN monolayer coatings, Ti(C,N) multicomponenet coating and TiC/Ti(C,N)/TiN multilayer coating
deposited by the vacuum arc method, Thin Films, ed. G. Hecht, E. Richter, J. Hahn, Informations-
gesselschaft Verlag, Oberrursel 1994, 587590.
[185] Window B., Surface and coating technology, 1995, 7193.
[186] Winiewski P., Metoda kojarzenia modeli procesu roboczego i struktury konstrukcyjnej obiektu na
przykadzie silnika spalinowego, Politechnika Wrocawska, IKiEM, PRE 10/2000.
[187] Witek A., Materia twardszy ni diament, Wiedza i ycie, 11, 1994.
[188] Woschni G., Beitrag zur Teorie des Warmeberganges im Verbrennungsmotor, MTZ 2/1070.
[189] Wrede F., Theoretische und experimentalle Studien der Schmierverhltnisse am System Kolben
KolbenringZylinder, rozprawa doktorska, Technische Universitt Hannover 1978.
[190] Yakhot V., Orszag A., Renormalisation group analysis of turbulence. I. Basic theory, J. Sci. Com-
put, 1, 3, 1986.
[191] Yishan Z., Xianmei K., Darong Ch., Running-in processe simulation of piston ring and cylinder
bore in mixed lubrication, Proceeedings of ASIANTRIB 98, Shanghai 1998, 589592.
[192] Yoshida H., Kobayashi H., Sato A., Effect of piston second land Vol. and land shape on oil con-
sumption, JSAE Review, 16(3), 1995.
[193] Yoshida H., Kusama K., Sugihara H., Ariga A., Effect of piston second land shape on oil consump-
tion, ASME Intern. Combust. Engine Div. Publ. ICE, 272, 716, 1996.
[194] Yoshida H., Yamada M., Kobayashi H., Diesel engine oil consumption depending on piston ring
motion and design., SAE Paper 930995, 1993.
Literatura
163
[195] Yukio Tateishi, Tribological issues in reducing piston ring friction losses, Tribology International
Vol. 27, No. 1, 1994, 1723.
[196] Zakrzewski M., Zawadzki J., Wytrzymao materiaw, PWN, Warszawa 1983.
[197] Zdunek K., Krystalizacja powok metalicznych z plazmy impulsowej, Prace Naukowe Politechniki
Warszawskiej, Wyd. Politechniki Warszawskiej, z. 149, Warszawa 1991.
[198] enkiewicz M., Adhezja i modyfikowanie warstwy wierzchniej tworzyw wielkoczsteczkowych, WNT,
Warszawa 2000.
Literatura
164
Friction and Wear of the PistonRingsCylinder Unit
The elements of sliding pairs are designed on the basis of several premises, but there
is no single property which carries information that at its certain values the sliding pa-
irs performance will be optimum. Considerable difficulties are encountered in sliding
pairs which execute sliding-turning motion combined with a sealing function.
The present research has shown that the physical aspects of interfacial phenomena,
described by the total value of surface free energy and the values of its components,
make it possible to select more suitable materials for sliding pairs. The total value of
surface free energy depends on the molecular structure and the bonds characteristic of
agiven material and determines its hardness. Good interaction between the elements of
a sliding pair requires a certain difference in hardness between the elements materials.
Hence also a difference in total surface free energy between the sliding pairs elements
is required. Furthermore, proper values of the components of surface free energy ensure
proper wettability with lubricating oil. It is proposed to select such materials for the
elements of a sliding pair, particularly when the latter is to execute sliding-turning mo-
tion, that the difference between the values of u-mode components
S
d
or Lifshitzvan
der Waals components
S
LW
of the surface free energies of the sliding pairs elements be
high when the value of polar component
S
p
or acidic-alkaline component
S
AB
of this
energy is minimized (mainly because of its absence in lubricating oils). U-mode com-
ponent
S
d
or Lifshitzvan der Waals component
S
LW
of a sliding pair element with alarger
surface area (e.g. a cylinder sleeve) should have a higher value. In the case of an ele-
ment with a smaller surface area (e.g. a piston ring), the value of
S
d
or
S
LW
should be as
low as possible (lower than the value of
S
d
or
S
LW
of the lubricating oil). As a result,
the energy of adhesion of the element with a larger surface area to the lubricating oil
will be high (higher than the cohesion energy of the lubricating oil) and the lubricating
film will be well bound with the surface. The energy of adhesion of the element with
asmaller surface area is comparable with that of the lubricant. Thus a basis for redu-
cing friction losses, particularly during mixed friction and boundary friction, has been
created.
Pursuing the practical goal of this research, a new piston packing ring/combustion
engine PRC unit cylinder liner sliding pair (in which the ring has a titanium nitride coa-
ting and the cylinder liner has a surface layer with varying properties, applied by vacu-
165
um nitriding) was designed and made. The sliding pair can be used in self-ignition com-
bustion engines and possibly in spark-ignition engines. It may also find application in
other devices in which the working element executes sliding-turning motion. The sli-
ding pair is the result of the research carried out as part of this dissertation, including
tests in a tribotester and three-stage testing embracing numerical simulations, prelimi-
nary tests on the real object and tests proper on the real object. The comprehensiveness
of the tests is a guarantee of the reliability of the obtained object response.
To sum up, the positive results of the tests prove that the decision to take into acco-
unt the additional factor, i.e. surface free energy and its components, in the selection of
surfaces for sliding pairs was right and the developed piston rings in combination with
cylinder liners with a nitrided surface layer have passed the engine test.
Friction and Wear of the PistonRingsCylinder Unit
Spis treci
Podstawowe symbole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
2. Zjawiska zachodzce na granicach fazowych elementw pary trcej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
2.1. Wyznaczanie swobodnej energii powierzchniowej na podstawie napicia
powierzchniowego stopionego ciaa staego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
2.2. Wyznaczanie swobodnej energii powierzchniowej na podstawie moduu Younga i innych
parametrw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
2.3. Wyznaczanie swobodnej energii powierzchniowej na podstawie jej skadowych . . . . . . . . 16
3. Siy i naciski lokalne w strefie styku elementw zespou tokpiercieniecylinder w ruchu
posuwisto-zwrotnym. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
3.1. Naciski w zespole tokpiercieniecylinder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
3.2. Mechanizm oddzielenia piercienia od gadzi tulei cylindrowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
3.3. Zuycie i straty energii na tarcie zespou tokpiercieniecylinder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
4. Obcienia cieplne i lokalne gradienty temperatury a przewodno cieplna elementw
zespou tokpiercieniecylinder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
5. Cel i zakres pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
6. Para trca o zdefiniowanych wartociach swobodnej energii powierzchniowej i twardoci . . . . 57
6.1. Dobr materiaw elementw pary trcej speniajcych zaoone kryteria . . . . . . . . . . . . . 60
6.2. Obliczenia wartoci swobodnej energii powierzchniowej wybranych materiaw
elementw pary trcej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
6.3. Pomiary wartoci skadowych swobodnej energii powierzchniowej na podstawie kta
zwilania cieczami wzorcowymi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
7. Badanie testowe pary trcej z uwzgldnieniem swobodnej energii powierzchniowej i jej
elementw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
7.1. Wykonanie elementw testowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
7.2. Badania na tribotesterze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
7.3. Omwienie wynikw bada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
7.4. Identyfikacja stanu powierzchni prbek z powok z azotku tytanu wykonana metod
mikroskopii skaningowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
7.5. Analiza wynikw bada na tribotesterze w aspekcie swobodnej energii powierzchniowej
i jej skadowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
8. Przykad pary trcej piercietuleja zespou tokpiercieniecylinder silnika spalinowego
w aspekcie swobodnej energii powierzchniowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
8.1. Etap I symulacja numeryczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
8.2. Etap II wstpne badania na obiekcie rzeczywistym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
8.3. Etap III zasadnicze badania na obiekcie rzeczywistym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
9. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
10. Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
Contents
Basic symbols used in the dissertation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
1. Introduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
2. Phenomena which occur at the interface of sliding pair elements . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
2.1. Determination of surface free energy from the surface tension of a melted solid body . . . . 12
2.2. Determination of surface free energy from Youngs modulus and other parameters . . . . . . 13
2.3. Determination of surface free energy from its components . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
3. Local forces and pressures in the zone of contact between PRC unit elements in
sliding-turning motion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
23
3.1. Pressures in the PRC unit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
3.2. Mechanism of ring separation from the cylinder liner bearing surface . . . . . . . . . . . . . . . . 35
3.3. Friction losses and wear in the PRC unit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
4. Heat loads, local temperature gradients and thermal conductivity of PRC unit elements . . . . . . 52
5. The dissertations aim and scope . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
6. Sliding pair with specified surface free energy and hardness . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
6.1. Selection of sliding pair element materials which meet the adopted criteria . . . . . . . . . . . . 60
6.2. Calculation of the surface free energy of the selected sliding pair element materials . . . . . 63
6.3. Measurements of surface free energy components on the basis of the angle of wetting
with standard liquids . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
7. Testing of the sliding pair with surface free energy and its components taken into account . . . . 72
7.1. Preparation of specimens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
7.2. Tests in a tribotester . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
7.3. Discussion of the test results . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
7.4. Examination of the specimens titanium nitride coated surface by scanning microscopy . . 89
7.5. Analysis of the tribotester test results from the point of view of free surface energy and
its components . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
8. Development of a ring/PRC unit sleeve sliding pair taking into account surface free energy . . . 94
8.1. Stage I numerical simulation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
8.2. Stage II preliminary tests of the real object . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
8.3. Stage III tests proper on the real object . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
9. Recapitulation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
10. Conclusions . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
Bibliography . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154

Tarcie I Zużycie Zespołu Tłok-Pierścienie-Cylinder

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tarcie I Zużycie Zespołu Tłok-Pierścienie-Cylinder

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocawskiej

swobodna energia powierzchniowa cieczy w rwnowadze z par nasycon cie-

prdko piercienia wzgldem rowka w toku, y

zmiana odksztacenia postaciowego, naprenia styczne, lepko dy-

You might also like