Professional Documents
Culture Documents
Paweł Jachemek
Olsztyn 2008
1
University of Warmia and Mazury in Olsztyn
The faculty of Societal Sciences and Arts
The Institute of Political Science
Paweł Jachemek
Olsztyn 2008
2
Spis treści
Abstrakt.......................................................................................................................................5
Wstęp..........................................................................................................................................6
ROZDZIAŁ I..............................................................................................................................8
I. Pojęcie dyskursu................................................................................................................9
1. Dyskurs: używanie języka............................................................................................9
1.1. Używanie języka: semantyka..............................................................................10
1.1.1. Organizacja retoryczna................................................................................11
1.1.2. Organizacja tematyczna..............................................................................12
1.1.3. Organizacja rematyczna..............................................................................13
1.1.4. Organizacja referencjalna............................................................................15
1.1.5. Modele tworzenia dyskursu........................................................................15
2. Dyskurs: interakcja społeczna....................................................................................17
2. Dyskurs: aspekt poznawczy........................................................................................20
II. Odmiany dyskursu..........................................................................................................20
1. Trzy rodzaje dyskursu.................................................................................................21
2. Dynamika dyskursu publicznego................................................................................24
ROZDZIAŁ II...........................................................................................................................31
I. Ilościowe badanie dyskursu publicznego.........................................................................32
1. Pojęcie analizy zawartości mediów............................................................................33
2. Przygotowanie do analizy zawartości ........................................................................36
2.1. Etapy analizowania zawartości prasy.................................................................36
2.1.1. Etap koncepcyjno-teoretyczny....................................................................37
2.1.2. Operacjonalizacja pojęć..............................................................................38
2.1.2.1. Jednostki analizy i pomiaru.................................................................39
2.1.2.2. Klucz kategoryzacyjny........................................................................44
2.1.2.2.1. Kategorie materialne i formalne..................................................46
II. Jakościowe badanie dyskursu publicznego....................................................................46
1. Historia Krytycznej Analizy Dyskursu.......................................................................48
2. Definiowanie Krytycznej Analizy Dyskursu..............................................................49
2.1. Nurty w definiowaniu KAD................................................................................51
ROZDZIAŁ III..........................................................................................................................53
I. Prezentacja badania i jego cele........................................................................................54
1. Dobór materiałów.......................................................................................................54
2. Kontekst wydarzeń.....................................................................................................56
3. Hipoteza......................................................................................................................57
II. Ilościowa analiza materiału............................................................................................57
1. Operacjonalizacja hipotezy.........................................................................................57
2. Operacjonalizacja pojęć, jednostek pomiaru i jednostek analizy...............................58
3. Klucz kategoryzacyjny...............................................................................................59
4. Analiza zebranych danych..........................................................................................59
4.1. Analiza cech formalnych.....................................................................................59
4.2. Analiza cech materialnych..................................................................................61
5. Jakościowa analiza materiału.....................................................................................66
5.1. Wizerunek partii..................................................................................................66
5.2. Dyskurs „rytualnego chaosu”.............................................................................70
Podsumowanie badania i pracy.................................................................................................72
Bibliografia...............................................................................................................................75
Spis rysunków...........................................................................................................................83
Spis wykresów..........................................................................................................................83
3
Table of contents
Abstract.......................................................................................................................................5
Introduction.................................................................................................................................6
CHAPTER I................................................................................................................................8
I. Defining discourse.............................................................................................................9
1. Discourse: a usage of a language .................................................................................9
1.1. Semantics............................................................................................................10
1.1.1. Rhetorical organization of a discourse........................................................11
1.1.2. Thematic organization of a discourse..........................................................13
1.1.3. Remathic organization of a discourse.........................................................13
1.1.4. Referential organization of a discourse.......................................................15
1.1.5. Models of discourse's creation....................................................................15
2. Discourse: social interaction.......................................................................................17
3. Discourse: cognitive aspect ......................................................................................20
II. Different types of discourse............................................................................................20
1. Three kinds of discourse.............................................................................................21
2. Dynamics of a public discourse..................................................................................24
CHAPTER II.............................................................................................................................31
I. Quantitative discourse's analysis......................................................................................32
1. Defining discourse content analysis...........................................................................33
2. Preparation process for discourse content analysis....................................................36
2.1. Phases of discourse content analysis...................................................................36
2.1.1. Conceptual and theoretical phase................................................................37
2.1.2. Operational definitions................................................................................38
2.1.2.1. Units of measurement and analysis.....................................................39
2.1.2.2. Categorical key....................................................................................44
2.1.2.2.1. Formal and material categories....................................................46
II. Qualitative methods of discourse analysis......................................................................46
1. History of Critical Discourse Analysis.......................................................................48
2. Defining Critical Discourse Analysis.........................................................................49
2.1. Trends in defining Critical Discourse Analysis..................................................51
CHAPTER III...........................................................................................................................53
I. Presentation of a survey and its purposes........................................................................54
1. Selection of sources....................................................................................................54
2. Occurrences' context...................................................................................................56
3. Hypothesis..................................................................................................................57
II. Quantitative sources analysis..........................................................................................57
1. Operationalization of the hypothesis..........................................................................57
2. Operationalization of definitions, measurement units and analysis units...................58
3. Categorical key...........................................................................................................59
4. Analysis of collected data...........................................................................................59
4.1. Analysis of formal features.................................................................................59
4.2. Analysis of material features...............................................................................61
5. Qualitative sources analysis........................................................................................66
5.1. Parties image.......................................................................................................66
5.2. Discourse of „ritual chaos”.................................................................................70
Survey and thesis summary.......................................................................................................72
Bibliography..............................................................................................................................74
Table of figures.........................................................................................................................82
4
Abstract
Analysis of a discourse is a growing method of examining a communication area of
a society. Nevertheless it is still very young discipline, which pivotal item has multiple
meanings. Nowadays the concept of discourse on the one side is very popular and on the other
side, in consequence, hardly anybody knows what it means. Its origin from Latin shows its
strict connection with processes of forming society, but contemporary world has tendencies to
name with it every longer or scientific speech.
The first chapter in whole is dedicated to define discourse as a process. The main
concepts used in this chapter were coined by Teun van Dijk and Victor Turner. From the van
Dijk's works is drawn the triple aspect definition of discourse, which points out three
disciplines encouraged to depict the discourse. These are linguistics, psychology and societal
sciences. The typology of kinds of discourse were drawn from Turner's works. These concepts
on the polish ground were developed by Marek Czyżewski.
Second chapter describes two basic methods of discourse analysis. These are qualitative
and quantitative approaches. In this chapter step by step are explained further phases of
discourse's analysis with grater stress on its written occurrences. The qualitative approach
origin from the critical sociology theory, which were mostly promoted by neo-marxizm. The
quantitative approach is defined according to theory of content analysis.
Third chapter is a description of author's analysis of press reports with above mentioned
methods taken into account. The subject of this examination is contained in the title of the
thesis. According to Earl Barbie's postulates, the qualitative and quantitative methods are
utilized in a humanistic research.
5
Wstęp
Historia pokazuje ze rozwój społeczeństw wymaga zmianę języka nauki. Choć
stwierdzenie wydaje się być truizmem, to kolejne etapy postępu determinowały szerokie
zmiany w życiu całych społeczności, a w związku z tym zmuszały do redefinowania teorii
socjologicznych. Autor zdaje sobie sprawę z dość dużego uproszczenia, ponieważ
o nowoczesnych teoriach socjologicznych można mówić dopiero od XIX wieku, to jednak
każda epoka opracowywała swoje koncepcje społeczeństw. Od utopijnych mikrospołeczności,
których plany utworzenia snuli XVIII i XIX wieczni idealiści przez społeczeństwa masowe
po społeczeństwa obywatelskie i informacyjne.
Szczególnie, współcześnie zauważyć można mnogość różnych koncepcji, teorii, które
starają się definiować i wyjaśniać przejawy rzeczywistości społecznej. Niewątpliwie jedną
z takich koncepcji jest szeroko rozumiane pojęcie dyskursu, które jak zauważa Jerzy Szacki
zrobiło we współczesnej humanistyce oszałamiającą karierę i coraz trudniej o pewność, czy
w ogóle jeszcze cokolwiek znaczy, używa się go bowiem na wiele różnych sposobów,
a całkiem nierzadko po prostu jako „uczonego” określenia dowolnej dłuższej wypowiedzi lub
dowolnego tekstu.1
Rzeczywiście, ze względu na swój młody wiek, pojęcie dyskursu miesza się w języku
z potocznym i naukowym znaczeniem. Jednak w świecie naukowym szczególnie podkreśla
się jego wpływ na kształtowanie interakcji w społeczeństwie, co szczególnie widać
w koncepcjach Jurgena Haberamasa, które Morawski streszcza następująco: „dyskurs dla
Habermasa to nie tylko pewien sposób uzasadniania norm i zdań, ale także model idealnej
formy społecznej, tj. takiej organizacji instytucji społecznych i procesów decyzyjnych, by
mogły one liczyć na niewymuszoną zgodę tych wszystkich, którzy biorą udział w życiu
społecznym. Habermas zdaje sobie oczywiście sprawę z idealizacyjnego charakteru swojej
teorii i przyznaje, że żadne historyczne ani współczesne społeczeństwo nie pokrywa się z tą
formą życia ludzkiego, której antycypację stanowi dyskurs. Dyskurs jest więc raczej – jak to
ujmuje Habermas – założeniem niż rzeczywistym faktem społecznym odnoszącym się do
sposobu funkcjonowania jakiegoś konkretnego społeczeństwa”.2
Zatem, ten pojęciowy galimatias wydaje się być wystarczającym uzasadnieniem
tematyki niniejszej pracy. U podstaw jej pomysłu leży chęć, po pierwsze, przybliżenia
naukowego rozumienia dyskursu i po drugie, wskazanie adekwatnych metod jego
analizowania i interpretowania.
1 J. Szacki, Historia myśli socjologicznej, PWN, Warszawa 2002, str. 905
2 L. Morawski, Argumentacje, racjonalność prawa i postępowanie dowodowe, UMK Toruń 1988, str. 94-95
6
Pierwszy rozdział został w całości poświęcony pojęciu dyskursu. W oparciu
o koncepcje Teuna van Dijka oraz Victora Turnera został zaprezentowany całościowy obraz
dyskursu. Z teorii van Dijka zaczerpnięta została trójaspektowa definicja dyskursu, która
wyróżnia podejścia językowe, psychologiczne i socjologiczne do definicji omawianego
pojęcia. Wyszczególnione zostały podstawowe odmiany dyskursu publicznego. Typologię
stworzył Victor Turner, a w polskiej literaturze naukowej zaprezentował i rozwinął Marek
Czyżewski. Jego koncepcja dynamiki rozwoju dyskursu publicznego posłużyła jako podstawa
postawienia hipotezy badawczej, w badaniu, którego wyniki zostały zaprezentowane
w rozdziale trzecim.
Drugi rozdział przedstawia dwie podstawowe metody analizy dyskursu. Mowa
o podejściach ilościowym i jakościowym. W poszczególnych punktach rozdziału drugiego,
zostały opisane kolejne etapy oraz zagadnienia związane z przeprowadzaniem badań nad
dyskursem, a zwłaszcza jego pisemnych przejawów. Niezmiernie pomocne okazały się
opracowania dotyczące metod ilościowych Walerego Pisarka i Magdaleny Lisowskiej-
Magdziarz, które posłużyły za rdzeń omawianego rozdziału. Natomiast do opisu metody
jakościowej nieocenione okazały się opracowania zagranicznych autorów Michaela Foucault,
Normana Fairclough, czy Teuen'a van Dijk'a. A także inne opracowania poświęcone
krytycznej teorii socjologicznej, która tworzy fundament dla krytycznej analizy dyskursu.
Trzeci rozdział jest opisem autorskiego badania nad dyskursem publicznym. Jego temat
został okreslony w tytule niniejszej pracy. Badanie wykorzystuje koncepcje teoretyczne, które
zostały omówione we wcześniejszych rozdziałach. Zgodnie z postulatami Earla Barbie
dotyczącymi stosowania metod ilościowych i jakościowych w badaniach humanistycznych,
niniejsze przedsięwzięcie uwzględnia jego zalecenia. Na podstawie metodologii analizy
zawartości, którą najszerzej w języku polskim opisywali Irena Tetelowska i Walery Pisarek
oraz Krytycznej Analizy Dyskursu zostają wyprowadzone wnioski natury ogólnej. Postulaty
zmian rzeczywistości, które zgodne są z podejściem reprezentowanym przez krytyczną teorię
socjologiczną są następstwem zastosowania metodologii badań jakościowych.
Zasadność przeprowadzania analiz tego typu w ciekawy sposób określiła Magdalena
Lisowska-Magdziarz. Odpierając zarzut braku różnicy między analizą zawartości,
a wnikliwym przeczytaniem prasy, powiedziała, że istnieje wyraźna różnica między „wydaje
mi się”, a „wiem”. Taka jest też główna przyczyna napisania oraz główna idea przyświecająca
niniejszej pracy magisterskiej.
7
ROZDZIAŁ I
8
I. Pojęcie dyskursu
W literaturze przedmiotu podkreślany jest fakt, że pojęcie dyskursu jest wieloznaczne,
a z tego wynika – nieostre. Dyscypliny, takie jak lingwistyka, psychologia, politologia,
antropologia itp. wykorzystując dyskurs w swoim aparacie pojęciowym, podają różne
definicje. Lingwistyka będzie utożsamiać dyskurs z formalnym użyciem języka, podczas gdy
w politologii ważniejszym elementem dyskursu będzie przekazywanie idei, a strona formalna
języka może być zupełnie pomijana.3 Badacze dyskursu, starając się wyjść poza partykularne
rozumienie dyskursu w każdej dyscyplinie, zasugerowali, by dyskurs pojmować jako formę
użycia języka. Jednak w praktycznym zastosowaniu okazuje się, że dyskurs jest pojęciem
znacznie szerszym. W samym aspekcie użycia języka wymaga dodatkowych, precyzujących
pytań: kto używa języka?, w jakim celu?, w jakich okolicznościach? Teuen van Dijk zauważa,
że w rzeczywistości dyskurs jest skomplikowanym, wielowarstwowym procesem
komunikacyjnym.
Pełniejszą definicją dyskursu zaproponowała Magdalena Lisowska-Magdziarz
w oparciu o prace Michela Foucault. Dyskurs to przekazywanie idei i oddziaływanie na ludzi
za pomocą języka, mocno uwarunkowane usytuowaniem społecznym nadawców i odbiorców,
celami i potrzebami, stanem wiedzy, zestawem i hierarchią wartości, a także społecznym
kontekstem komunikowania oraz swoistością komunikacji za pośrednictwem mediów
masowych.4 Jak wynika z powyższej definicji dyskurs to pojęcie, które wykracza poza ramy
jednej dyscypliny.
Mimo swego stosunkowo młodego wieku, bardzo szybko przyjęło się na gruncie wielu
dyscyplin naukowych. Różne aspekty dyskursu są przedmiotem badań lingwistycznych, jeżeli
mamy na myśli aspekt językowy, socjologicznych lub politologicznych, jeżeli mówimy
o dyskursie publicznym lub politycznym, psychologicznych, jeżeli rozpatrujemy kategorie
psychologicznego poznania lub procesu rozumienia i przypisywania znaczeń zdarzeniom
komunikacyjnym. Biorąc pod uwagę wspomniane aspekty dyskursu Teuen van Dijk
zaproponował bardziej syntetyczną definicję dyskursu. Według niego dyskurs to zdarzenie
komunikacyjne, w którym można wyróżnić trzy aspekty: używania języka, społecznie
usytuowanej interakcji, poznawczy.5
9
syntaktycznej i semiotycznej. Fonologia ogranicza się do analizowania języka w jego
brzmieniu. Dźwięk w tworzeniu dyskursu odgrywa ważną rolę, ponieważ za pomocą akcentu,
intonacji, czy artykulacji nadawca jest w stanie podkreślić elementy przekazu, które według
niego są istotne lub wynikają z gramatyki danego języka, jak chociażby początek lub koniec
zdania. Innym przykładem wykorzystania dźwięku będzie specyficzne, określające
emocjonalne nastawienie, akcentowanie zaimków osobowych w grupie nominalnej zdania lub
inne zabiegi fonetyczne determinujące odbiór przekazu. Tym samym nadawca wpływa na
proces poznawczy zachodzący w odbiorcy.
Syntaktyka zajmuje się związkami gramatyki z dyskursem i wpływem tejże na jego
tworzenie. Aby tylko zarysować zagadnienie, należy pokrótce przedstawić kategorię
przepływu informacji, która jest najczęściej w literaturze stosowana przy opisie związków
gramatyki i dyskursu. Podstawowym pytaniem stawianym jest: jak informacja podlega
dystrybucji w zdaniach i pomiędzy nimi. Szyk zdania, zastosowana forma grupy nominalnej,
struktura dyskursu i wiele innych pojęć stricte językoznawczych stanowią podstawę opisu
w omawianym aspekcie dyskursu.
Jednak ze względu na zakres niniejszej pracy, czyli badanie dyskursu w przekazach
pisemnych oraz charakter politologiczny, a nie lingwistyczny, wątki fonologiczny oraz
syntaktyczny nie zostaną rozbudowane. Niemniej w bibliografii znajdują się pozycje, które
szerzej omawiają powyższe zagadnienia.
6 Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, t.4, PWN Warszawa 2003
10
pojęcia i zdarzenia potencjalnie identyczne z zamierzonymi przez nadawcę.7 Porządkowanie
informacji jest ściśle związana z jej przepływem. Zakłada się, że nadawca w toku
rzeczywistej i dynamicznej interakcji będzie pomagał odbiorcy w scalaniu wiedzy częściowo
poprzez ukierunkowanie jego wysiłków zmierzających do przetworzenia informacji
dostarczonych przez tekst.8 W ramach tych procesów kształtuje się obiektywne znaczenie
dyskursu oraz z natury subiektywne jego rozumienie przez uczestników zdarzenia
komunikacyjnego.
W dynamicznym procesie tworzenia dyskursu ważną rolę odgrywa, równie zmienna, co
dyskurs, reprezentacja pojęciowa, istniejąca w umysłach nadawcy i odbiorcy. Reprezentacja
pojęciowa jest w zasadzie tożsama z modelem mentalnym, którego charakterystykę
zaprezentował Philip Johnson-Laird w publikacji z 1983 roku pt. „Mental Models: Toward
a Cognitive Science of Language, Inference and Consciousness”. Pod terminem reprezentacji
pojęciowej kryć się będzie podstawowy zestaw sądów, który jest dostępny nadawcy
i odbiorcy w trakcie zdarzenia komunikacyjnego.9 Jak już zostało wspomniane reprezentacja
pojęciowa jest dynamiczna, czyli zmienia się w zależności od kontekstu. Dla przykładu opis
statecznego obrazu przez tą samą osobę może być różny w zależności od punktu widzenia.
W każdym przypadku tworzona jest inna lub zmieniana dotychczasowa reprezentacja
pojęciowa.
Same reprezentacje pojęciowe nie tworzą znaczenia dyskursu. Nadawca musi wybrać
informacje z całościowej reprezentacji i na podstawie tego utworzyć tekst. Dobór informacji
przez nadawcę jest celowy, ponieważ ma najlepiej służyć odbiorcy. To, w jaki sposób
nadawca organizuje informacje, odgrywa zasadniczą rolę w wytwarzaniu i odbieraniu
tekstów.10 Jak podaje literatura organizacja informacji przebiega w czterech niezależnych
trybach: organizacji retorycznej, organizacji tematycznej, organizacji rematycznej oraz
organizacji referencjalnej.11
7 R. Tomlin, L. Forrest, M. Ming Pu, M. Hee Kim, Semantyka dyskursu, w Dyskurs jako struktura i proces, red
T. van Dijk, PWN Warszawa 2004, str. 45
8 Tamże, str. 46
9 Tamże, str. 52
10 Tamże, str. 54
11 Tamże, str. 55
11
wpływu na ludzi oraz chwyty retoryczne występujące w tekście podkreślają celowy charakter
wypowiedzi oraz chęć przekonania odbiorcy do działania. Na organizację retoryczną
dyskursu składają się nie tylko zabiegi językowe, ale także zestaw narzędzi pozajęzykowych.
Dobór odpowiednich reprezentacji pojęciowych i samych informacji, czyli wykorzystanie
świadomości istnienia wspólnej wiedzy nadawcy z odbiorcą, co w jakimś stopniu związane
jest z organizacją referencjalną, może mieć charakter retoryczny, a w skrajnych przypadkach
nosić znamiona manipulacji.
W ramach organizacji retorycznej dyskursu kategoria manipulacji, choć często dość
płynna ze względu na jej kontekstowy charakter, jest bardzo istotna. Według Teuena van
Dijka po pierwsze, manipulacja pozbawiona swojego negatywnego znaczenia i kontekstu
wynikającego z hierarchicznej zależności nadawcy i odbiorcy, może być postrzegana jako
perswazja. Po drugie kontekstowość zjawiska podkreśla fakt, że manipulacja jest typową
kategorią obserwatora. W większości przypadków uczestnicy dyskursu z jednej strony nie
nazywają swych wypowiedzi manipulacyjnymi, a z drugiej strony nie są świadomi
manipulacji.12
Istotność manipulacji wynika z jej ogromnego wpływu na znaczenie dyskursu. A także
organizacja retoryczna wpływa na semantykę dyskursu. Z jednej strony w jakimś stopniu
kształtuje proces scalania wiedzy. Z drugiej strony warstwa morfologiczno-syntaktyczna
dyskursu, czyli procesy językowe, które są elementem organizacji retorycznej dyskursu,
strukturyzuje rozwijający się dyskurs.13
12
elementem wspólnej reprezentacji pojęciowej. Travnicek wyrażał to poprzez podział na bazę
wypowiedzi i jej temat. Baza to element otwierający zdanie, natomiast temat był elementem
bezpośrednio łączącym się z przedmiotem odniesienia.15
Jednak autorzy cytowanego już artykułu „Semantyka dyskursu” zwracają uwagę, że do
opisu tematu dyskursu traktowanie go jedynie jako punktu wyjścia jest niewystarczające. Na
poziomie poszczególnych zdań i wypowiedzi temat może być definiowany jako to o czym jest
wypowiedź, a także jako centrum uwagi zdania. Obecnie, zwłaszcza za sprawą późniejszych
prac przedstawicieli Szkoły Praskiej, najpopularniejszy jest pogląd określający temat
w kategoriach „bycia o”. Dany przedmiot liczy się jako temat, jeżeli reszta wypowiedzi
traktuje o danym referencie.16 Definicja tematu jako centrum uwagi zdania wywodzi się
z badań psychologicznych i jest związany z koncentracją uwagi. Badacze (m.in. van der
Gabelenz, Tomlin, Prentice) uważają, że w procesie wytwarzania wypowiedzi niektóre
pojęcia przychodzą na myśl wcześniej niż inne. Właśnie te pojawiające się w świadomości
w pierwszej kolejności uważane są za temat wypowiedzi.17
Do określenia tematu dyskursu używa się terminu tematu globalnego, które jest silnie
związane z pojęciem makrostruktury wprowadzonym przez van Dijka. Jako że dyskurs składa
się z wielu zdarzeń komunikacyjnych określenie jego nadrzędnego tematu może stwarzać
problem, jednak istnienie takiego jest istotne z punktu widzenia organizacji i koherencji
dyskursu. Można wyobrazić sobie wypowiedź, w której każde ze zdań są ze sobą tematycznie
powiązane, ale nie stanowią koherentnej całości ze względu na brak tematu globalnego.
Badania wykazały, że obecność tematu globalnego ułatwia proces rozumienia.
15 R. Tomlin, L. Forrest, M. Ming Pu, M. Hee Kim, Semantyka dyskursu, w Dyskurs jako struktura i proces, red
T. van Dijk, PWN Warszawa 2004, str. 73
16 Tamże, str 71
17 Tamże, str. 72
18 Analiza tekstu w dyskursie medialnym, M. Lisowska-Magdziarz, Kraków 2006, str. 58
13
Rysunek 1: R. Tomlin, L. Forrest, M. Ming Pu, M. Hee Kim, Semantyka dyskursu, w Dyskurs jako struktura i proces,
red T. van Dijk, PWN Warszawa 2004, str. 85
14
wprowadzonych przez Prince'a w 1978 roku: zakładana informacja i znana informacja.19
Zakładana informacja to ta, która według nadawcy powinna znaleźć się w umyśle odbiorcy.
Znaną informację nadawca uznaje za prawdziwą i istniejącą w umysłach jakiejś grupy osób.
Oczywiście niekoniecznie w umysłach odbiorców – jest to tylko takie założenie. Jak widać
organizacja rematyczna jest konstruktem subiektywnym, podporządkowanym przekonaniom
i oczekiwaniom nadawcy co do odbiorców.
19 Tamże, str. 88
20 Tamże, str. 53
21 Tamże, str. 65
22 Tamże, str. 67
15
wcześniej trybów organizacji informacji. Dopiero tak stworzony przekaz prewerbalny zostaje
wyartykułowany za pomocą aparatu formotwórczego.
Rysunek 2: Model wytwarzania przekazu, źródło Tomlin, Forrest,Pu, Kim, Semantyka dyskursu, w Dyskurs jako struktura i
proces, red T. van Dijk, PWN Warszawa 2004, str. 54
23 http://psych.wisc.edu/lang/publications-presentations.html
24 R. Tomlin, L. Forrest, M. Ming Pu, M. Hee Kim, Semantyka dyskursu, w Dyskurs jako struktura i proces, red
T. van Dijk, PWN Warszawa 2004, str. 58
16
tak językowe, jak i pozajęzykowe.
25 Badania nad dyskursem, T. van Dijk w Dyskurs jako struktura i proces, T. van Dijk PWN 2001, str. 22
26 Tamże, str. 23
27 Odmiany dyskursu. Semiotyka życia publicznego w Polsce po 1989 roku, Z. Kloch, Wrocław 2006, str. 104
17
pojętego kontekstu, zwłaszcza kontekstu sytuacyjnego, wydaje się być najważniejsza, dlatego
też dalsza część podrozdziału zostanie poświęcona temu zagadnieniu. Pojęcie kontekstu
sytuacyjnego zawiera w sobie nie tylko tło społeczne lub polityczne samego zdarzenia
komunikacyjnego, ale także zawiera okoliczności miejsca, czasu oraz relacje do innych
zdarzeń komunikacyjnych, które składają się na cały dyskurs. Kontekst może także być
ujmowany w aspektach dynamicznych, w których widać jego pełne połączenie z kategorią
interakcji, działania społecznego. Jak mówi Ray Birdwhistell kontekst to „tu i teraz”, nie jest
to otoczenie ani środowisko; kontekst to miejsce działania w czasie działania, samo działanie
i reguły tego działania, które same też są działaniem.28
Ważność powyższej kategorii wynika z kilku czynników. Po pierwsze syntetyczne
definicje dyskursu często zawierają kategorię kontekstu jako czynnik definiujący. Dla
przykładu można przytoczyć cytowaną już definicję M. Lisowskiej-Magdziarz, czy tę obecną
w artykule B. Witosz „Tekstowe i kontekstowe wyznaczniki stylu [...]”, określająca dyskurs
jako zdarzenie komunikacyjne osadzone w pewnym kontekście. Po drugie, także powołując
się na B. Witosz, za sprawą równorzędności tekstu i kontekstu w dyskursie. Relacja między
tekstem i kontekstem ma charakter interaktywny.29 Tekst zarazem odzwierciedla strukturę
kontekstu, jak i realizuje pewne zadania istotne dla osób uczestniczących w pewnej sytuacji. 30
Podobnie kontekst widzi Anna Duszak, według której język i kontekst współtworzą się
nawzajem. Natomiast sam kontekst za Schiffrinem obrazuje jako świat wypełniony ludźmi
tworzącymi wypowiedzi – ludźmi, którzy mają społeczną, kulturową i indywidualną
tożsamość, mają określoną wiedzę, przekonania, cele, pragnienia i którzy wchodzą między
sobą w kontakty w społecznie i kulturowo zdefiniowanych sytuacjach.31 Natomiast van Dijk
zgodnie ze swoją strukturalistyczną teorią dyskursu, kontekst definiuje jako strukturę,
obejmującą wszystkie właściwości sytuacji społecznej, które są istotne dla wytwarzania
i odbierania dyskursu.32 Po drugie, jak pisze w swej pracy językoznawczej L. Hjemslev każdą
cząstkę, a więc także każdy znak definiuje się w sposób relacyjny, nie zaś absolutny, i jedynie
przez powołanie się na jej miejsce w kontekście [...] każde znaczenie znaku powstaje
w jakimś kontekście, obojętnie czy sytuacyjnym czy słownym.33
18
Teuen van Dijk zauważając związki między kulturą dominującą w danym
społeczeństwie, a charakterystyką języka, a w związku z tym, z całym dyskursem,
zaproponował pojęcie modelu kontekstu. Obecność analogicznej struktury do
psychologicznego modelu mentalnego tworzonego w umysłach ludzi, van Dijk uzasadniał
różnym prawdopodobieństwem zaistnienia poszczególnych stylów dyskursu w danej kulturze
w porównaniu z inną. Van Dijk zauważył też, że ze względu na uwarunkowania kulturowe,
czyli ze względu na kontekst społeczny, niektóre dyskursy w ogóle nie mogą zaistnieć
w danym społeczeństwie. Model kontekstu to struktura reprezentująca intencje, cele, zamiary,
sposoby postrzegania rzeczywistości, oczekiwania, opinie i inne przekonania, jakie uczestnicy
komunikacji mają o sobie nawzajem, o zachodzącej interakcji, o pisanym bądź czytanym
tekście czy też cechach kontekstu, takich jak czas, miejsce, okoliczności, ograniczenia, i inne
wskaźniki sytuacyjne, które mogą być relewantne dla odpowiedniego dokonania aktu
komunikacji.34
Modele kontekstu determinują sposób interakcji w społeczeństwie. Ponad to, jak
zauważa Anna Duszak modele kontekstu pełnią rolę łącznika między dyskursem, a modelami
mentalnymi.35 Modele kontekstu reprezentują nasze rozumienie aktu komunikacyjnego
w aspekcie społecznym. Natomiast modele mentalne odpowiadają za naszą wizję świata
zewnętrznego. Oba typy modeli mają charakter mentalny, ponieważ istnieją tylko w naszej
świadomości. Różnią się jedynie momentem i sposobem wytworzenia.
Kolejnym ważnym zagadnieniem z zakresu kontekstu jest jego poziom. Edward T. Hall
w artykule „Kontekst i znaczenie” wyróżnia dwa poziomy wysoki i niski, które stanowią dwa
końce pewnej ciągłej skali na której zaznaczane są wszelkie stopnie pośrednie. Niska
kontekstowość przekazu charakteryzuje się tym, że większość informacji bądź zawiera się
w fizycznym kontekście, bądź jest zinternalizowana w człowieku, a tylko nieznaczna część
mieści się w zakodowanej, bezpośrednio nadawanej części przekazu. W komunikacji
właściwej niskiemu kontekstowi większość informacji mieści się w kodzie bezpośrednim.36
Autor plasuje kultury cywilizacji zachodniej na niskim końcu wspominanej osi. Przyczyną
tego faktu jest język, kultura i mnogość informacji będących w obiegu społecznym, która
powoduje konieczność selekcji, a w związku z tym, konieczność usuwania nadmiaru
informacji, w tym zinternalizowanego kontekstu. Przykładem cywilizacji stojącej na drugim
biegunie jest cywilizacja chińska, która swą pozycję zawdzięcza wysokiej kontekstowości
Krukowska, A. Weinsberg, Warszawa 1979, str. 73
34 Tekst, dyskurs, komunikacja, międzykulturowa, A. Duszak, PWN 1997, str. 248
35 Tamże, str. 249
36 Kontekst i znaczenie, E. T. Hall w Antropologia słowa, zagadnienia i wybór tekstów, red. G. Godlewski, A.
Mencwel, R. Sulima, Warszawa 2004, str. 131
19
języka chińskiego – dużo wyższej niż w rodzinie języków indoeuropejskich i słowiańskich.
Na tym samym, co Chiny końcu autor wymienia plemiona indian Amazonii, zatem wysoka
kontekstowość kultury nie zależy od jej wieku, czy stopnia rozwoju.
37 Badania nad dyskursem, T. van Dijk w Dyskurs jako struktura i proces, T. van Dijk PWN 2001, str. 26
38 Tamże, str. 27
20
z odmian posiada szereg charakterystycznych cech językowych, dominujących wartości,
przedstawicieli. Jednak nie można przedstawić wyraźnych granic między każdą
z zaprezentowanych odmian. Jak pisał Z. Kloch w „Odmiany dyskursu. Semiotyka życia
publicznego w Polsce po 1989 roku”, dzisiejszy dyskurs publiczny jest ogromnie podatny na
formuły werbalne właściwe najszerzej rozumianej potoczności w zakresie zarówno stylów
konwencji artykulacyjnych, jak i użycia slow niegdyś zarezerwowanych dla sfery
kulturalnego "dołu". W dyskursie publicznym zastosowanie cytatu usprawiedliwia użycie
wulgaryzmów.39 Jak zauważa autor, następuje wymieszanie cech językowych dyskursu
potocznego z dyskursem publicznym. Podobne prawidłowości można zaobserwować
w dyskursie politycznym, czyli dyskursie prowadzonym i rozwijanym przez polityków.
Z punktu widzenia niniejszej pracy najistotniejszą odmianą dyskursu, będzie dyskurs
publiczny. Mimo że połączenie tych słów jest tautologiczne, ponieważ z definicji dyskurs
wymaga uczestnictwa więcej niż jednej osoby, stwierdzenie dyskurs prywatny jest
pozbawiony sensu, to jednak określenie przyjęło się na gruncie nauk społecznych. Poniżej
zostaną zaprezentowane dwie typologie, biorące za swoją podstawę różne kryteria.
W pierwszym przypadku będzie to kryterium kontekstu zaistnienia dyskursu. W drugim
podziale rozpatrywane kryterium zostało znacznie rozbudowane i zawiera w sobie kategorie
funkcjonalne, teleologiczne i aksjologiczne.
39 Odmiany dyskursu. Semiotyka życia publicznego w Polsce po 1989 roku, Z. Kloch, Wrocław 2006, str. 115.
40 Tytuł podpunktu rozdziału został zaczerpnięty z fragmentu autorstwa M. Czyżewskiego z publikacji
zbiorowej Rytualny chaos. Studium dyskursu publicznego Wrocław 2004
41 Rytualny chaos. Studium dyskursu publicznego, red M. Czyżewski, S. Kowalski, A. Piotrowski, Wrocław
2004, str. 21
21
Rysunek 3: Rytualny chaos. Studium dyskursu publicznego, red M. Czyżewski, S. Kowalski, A. Piotrowski, Wrocław 2004,
str. 22
42 Rytualny chaos. Studium dyskursu publicznego, red M. Czyżewski, S. Kowalski, A. Piotrowski, Wrocław
2004, str. 14
22
zwłaszcza w odmianie prywatnej, takie ograniczenia nie występują.
Dyskurs polityki to część dyskursu publicznego, to wypowiedzi osób należących do
elity władzy, związane z pełnionymi przez te osoby rolami i funkcjami politycznymi.43 Jako
że poczynania władzy są pilnie śledzone przez media masowe, wypowiedzi polityków muszą
często być przystosowane do jednoczesnego odbioru przez dwie grupy ludzi. Z jednej strony
polityk przemawiając w parlamencie ma przed sobą posłów, a z drugiej strony ewentualna
publiczność zgromadzona przed odbiornikami radiowo-telewizyjnymi. W takich sytuacjach
politycy przenoszą ciężar swej wypowiedzi w stronę retorycznej inscenizacji, niż
merytorycznej wypowiedzi, która wydaje się być bardziej charakterystyczna dla spotkań
kuluarowych i na posiedzeniach komisji sejmowych.44 Szczególnie dotyczy to sporów
o wartości, które, ze swej natury, nie są rozwiązywalne.
W odróżnieniu od dyskursu polityki, dyskurs polityczny Marek Czyżewski definiuje
stosunkowo szerzej. Opiera się na zaproponowanym przez Teuena van Dijka pojęciu elit
symbolicznych, czyli grup i osób, które sprawują kontrolę nad środkami komunikowania
społecznego oraz zaangażowanych przy kształtowaniu opinii publicznej.45 Do tych grup
należą przede wszystkim dziennikarze, osoby piastujące wysokie stanowiska
w społeczeństwie, a także politycy, których rola zdaje się być podwójna. Z jednej strony
można ich przyporządkować do kategorii elit symbolicznych, a z drugiej niektórzy z nich,
uczestnicząc w strukturach władzy, są przedstawicielami elit władzy.
Jednak samo pojęcie elit symbolicznych nie jest aksjologicznie jednoznaczne.
Odwołując się do dzieł Jurgena Habermasa, który poddał krytyce opinię publiczną, która za
sprawą rozwoju środków masowego przekazu przekształciła się z aktywnej publiczności
w podatną na manipulację masę.46 Mimo że w późniejszych artykułach, za sprawą obserwacji
społeczeństw w krajach postkomunistycznych, Habermas osłabił swoje stanowisko, to jednak
wydźwięk zdaje się być dość jednoznaczny i potwierdzający hipotezę Marka Czyżewskiego
o upadku dyskursu elit symbolicznych. Upadek wiąże się on z systematyczną degradacją
i postępującym zanikiem tradycyjnego, normatywnego wzoru niezależnego uczonego
i poszukującego intelektualisty (wzoru opartego na rygorystycznych kryteriach poznawczych
i moralnych), a także z nasilająca się instrumentalizacją wiedzy o społeczeństwie, kulturze
i polityce w środkach masowej komunikacji oraz w ramach nowoczesnej, zbiurokratyzowanej
23
organizacji badań naukowych.47 Pomimo nakreślonych powyżej przemian, które zachodziły
w przeciągu lat, pojęcie elit symbolicznych nadal jest obecne przy analizowaniu dyskursu.
Zbierając dotychczasowe informacje Marek Czyżewski proponuje mianem dyskursu
politycznego określać wszelkie zdarzenia komunikacyjne rozpoczęte i rozwijane w ramach
dyskursu elit symbolicznych, ale dotyczących tylko obszaru tematycznego związanego
z polityką. W stosunku do polityków istnieje dodatkowe ograniczenie w postaci
odpowiedniego kontekstu wypowiedzi. Za element dyskursu politycznego uznaje się
wypowiedź polityka poza właściwym kontekstem sprawowania funkcji politycznych. Na
przykład niektóre wystąpienia w środkach masowego przekazu. Świadczy to o istotnej roli
mass mediów w tworzeniu dyskursu politycznego.48
24
kształtujące dynamikę dyskursu publicznego. Tutaj Czyżewski wymienia cztery wymiary,
które odpowiednio nazywa: interpretatywnym, dramaturgicznym, konwencjonalnej
rytualizacji oraz medialnym.50
Podstawowym aspektem definiowania dyskursu jest określenie jego granic, czyli
rejestrów spraw i tematów, które do niego prawomocnie należą oraz rejestrów tych spraw
i tematów, które nie mają publicznej prawomocności.51 Ich prawomocność jest określana
w ramach obowiązujących w społeczeństwie zasad ładu publicznego, politycznego,
obyczajowego. Wymiar interpretatywny wewnętrznych uwarunkowań kształtujących dyskurs
odnosi się do pojęcia definiowania dyskursu w ramach i za pomocą obowiązującego
dyskursu. Jest to etnometodologiczna koncepcja H. Garfinkela o zwrotności procesu
interpretacji. W myśl koncepcji w działaniach ludzkich zawarte są zawsze elementy
autointerpretacji działań własnych (wskazówki co do tego jak te działania należy
interpretować) oraz elementy interpretacji działań innych osób (wskazówki co do tego jak
zrozumieliśmy działania innych osób).52 Wartość interpretacyjną działań widać szczególnie
w momencie zaistnienia sytuacji problematycznej, czyli sytuacji, w której dotychczasowe
podstawy definicji uległy zakwestionowaniu53 i wymagają częściowej lub całkowitej
redefinicji w procesie tworzenia dyskursu.
Wymiar dramaturgiczny wewnątrzdyskursowych uwarunkowań odnosi się do
charakterystycznej dla dyskursu publicznego intensyfikacji cech dramaturgicznych ze
względu na fizycznie lub medialnie obecną w nim widownię.54 Porządek interakcji twarzą
w twarz zasadza się na cechach dramaturgicznych, czyli na dynamice kontrolowanych
i niekontrolowanych ekspresji i na wywieraniu zamierzonego lub niezamierzonego wrażenia
na partnerach interakcji.55
Czerpiąc z klasycznych badań antropologicznych Durkheima, rytuał odnosi się do
grupowych zachowań społeczności, które nie są nastawione na produkcję dóbr, albo zmianę
społeczną, a jedynie stanowią symboliczne opracowanie danej społeczności. Jednak pod
wpływem prac E. Goffmana, pojęcie rytuału zostało unowocześnione i jest rozumiane jako
skonwencjonalizowane przebiegi działań, które polegają na oddaniu drugiej osobie należnej
jej dozy szacunku oraz pielęgnacji własnego wizerunku w oczach innych. Przykładem takich
25
rytuałów będą zwyczajowe wymiany pozdrowień, pożegnań, przeprosin.56 Natomiast proces
rytualizacji jest zjawiskiem utrwalenia niepodatnych na zmiany wzorów działania,
wytworzenia pewnych konwencji.
Wymiar konwencjonalnej rytualizacji w dyskursie odnosi się przede wszystkim do
nadawanych przekazów, w których forma nadania, nieodbiegająca od przyjętych konwencji,
jest istotniejsza od treści komunikatu. Dyskurs publiczny jest strukturalnie narażony na
konwencjonalną rytualizację, czyli na szczególnie silną stereotypizację zachowań
komunikacyjnych. Konwencjonalna rytualizacja dyskursu może prowadzić do zakłócenia lub
blokady jego dotychczasowych bądź oczekiwanych funkcji.57
Siła oddziaływania środków masowego przekazu we współczesnych społeczeństwach
determinuje kolejny wymiar uwarunkowań wewnętrznych dyskursu. Marek Czyżewski
nazywa go wymiarem medialnym. Istotność tego wymiaru podkreślają poprzednie dwa, które
właśnie w mass mediach wyłaniają się najpełniej.
Z jednej strony media traktowane są przez elity, tak symboliczne, jak władzy, jako
podstawowe medium wywierania wpływu i autoprezentacji, a z drugiej same media
wyrazistością przekazu, czyli przede wszystkim jego formą, muszą przyciągnąć widzów,
słuchaczy, czy użytkowników. Na tej drodze krystalizuje się specyficzna dla mediów odmiana
dramaturgicznego modelu sytuacji komunikacyjnej: znajdujący się na scenie wykonawcy
rozgrywają interakcje twarzą w twarz na użytek fizycznie nieobecnej lecz pośrednio dostępnej
publiczności.58 Przykładem mogą być debaty publiczne, w których politycy, autorytety,
publicyści rozmawiając między sobą, kierują swe komunikaty do szerszego odbiorcy.
Konwencjonalna rytualizacja w mediach także trafia na podatny grunt. Dominują
komunikaty w wysokim stopniu uwzorowane, opatrzone wyraźnymi sygnałami konwencji,
według których należy przekaz deszyfrować. Sami aktorzy dyskursu publicznego posługują
się charakterystycznymi dla siebie stylami komunikowania się, które E. Goffman nazwał
idiomami. Dyskurs elit symbolicznych, w tym polityczny, rzadko w środkach masowego
przekazu zachowuje potencjalne możliwości pogłębionej refleksji i często przeobraża się
w skonwencjonalizowany spektakl polegający na prezentacji poszczególnych idiomów.59
56 Rytualny chaos. Studium dyskursu publicznego, red M. Czyżewski, S. Kowalski, A. Piotrowski, Wrocław
2004, str. 72
57 Tamże, str. 74
58 Tamże, str. 75
59 Tamże, str. 75
26
Marek Czyżewski zaproponował schemat rozwoju dyskursu publicznego w oparciu
o kategorie Victora Turnera. Jednak by w pełni oddać zamysł autora należy przytoczyć kilka
wstępnych założeń, które zostały poczynione na podstawie krytycznych prac Jeffrey'a
Alexandra i Anselma Starauss'a. Przede wszystkim presuponowane jest równoczesne istnienie
dwóch teorii: społecznego ładu oraz teorii konfliktu, z czego wynikają dwa bazowe
mechanizmy komunikacji: orientacji na przekładalność perspektyw oraz kwestionowanie
zasad przekładalności perspektyw. Dalej, za Straussem, prezentowane są założenia dotyczące
publicznego komunikowania się. Po pierwsze sfera publicznego komunikowania się rozgrywa
się w strukturalnych ramach makroprocesów społecznych i kontekstu makrohistorycznego.60
Po drugie rozwój i zmiana dyskursu prowadzi do przeobrażeń w rzeczywistości społecznej.
Po trzecie w społeczeństwie istnieją interakcje rutynowe i problematyczne. Tylko te drugie
mogą rodzić spory, a w związku z tym dyskusje i zmianę. Po czwarte ważne społecznie areny
sporu rozgrywają się wewnątrz określonych światów społecznych i między światami
społecznymi.61
Rysunek 4: Rytualny chaos. Studium dyskursu publicznego, red M. Czyżewski, S. Kowalski, A. Piotrowski, Wrocław 2004,
str. 89
60 Tamże, str. 81
61 Tamże, str. 82
27
Zaistnienie sytuacji problematycznej stanowi punkt wyjścia dla rozwoju dyskursu
publicznego. Niezgoda co do dotychczasowego definiowania rzeczywistości rodzi
konieczność działania. Odwołując się do wspomnianych w poprzednim akapicie założeń,
w społeczeństwie istnieją dwie drogi opanowania sytuacji problematycznej: poprzez konflikt
albo poprzez kooperację. Wybór jednej z tych dróg determinuję dalszą ścieżkę przebiegu
schematu. Po stronie kooperacji znajdują się zwolennicy teorii ładu społecznego i orientacji
na przekładalność perspektyw, którą charakteryzują dwa idealizujące założenia: idealizacji
wymienności punktów widzenia oraz idealizacji zgodności systemów istotności.62 Pierwsza
z nich zakłada, że uczestnicy zdarzenia komunikacyjnego uznają i biorą pod uwagę odmienne
przekonania. Według drugiej ci sami uczestnicy uznają tę samą hierarchię ważności
dyskutowanych spraw. Natomiast po stronie konfliktu dominuje kwestionowanie zasady
przekładalności perspektyw, co determinuje inne interakcje przy kształtowaniu przebiegu
dyskursu publicznego. Konkretny wygląd prowadzonego dyskursu publicznego opisują
wyszczególnione w schemacie cztery mechanizmy dyskursu publicznego, którymi są
kategorie opracowane przez Victora Turnera: porozumienie, ceremonia, społeczny dramat
i rytualny chaos.
Każda z dwóch ścieżek rozwoju dyskursu posiada swój wymiar produktywny
i destrukcyjny. Produktywne scenariusze porozumienia i społecznego dramatu, mimo
diametralnych różnic w założeniach początkowych, końcowy efekt jest nastawiony na
wprowadzenie zmiany w rzeczywistości społecznej. Na przeciwległym biegunie znajdują się
scenariusze ceremonii i rytualnego chaosu. Ich efektem jest destrukcja dyskursu publicznego.
Porozumienie to mechanizm dyskursu publicznego wynikający z systematycznej
i zinstytucjonalizowanej orientacji podstawowych aktorów sceny publicznej na zasadę
przekładalności perspektyw. Mechanizm porozumienia jest kooperacyjnym sposobem
radzenia sobie z różnicami stanowisk i interesów, a także z konfliktogennymi dylematami
i sprzecznościami społecznych okoliczności.63 Jednak różnorodność i złożoność życia
publicznego nie pozwala na osiągnięcie czegoś silniejszego niż „porozumienie robocze”,
a każda próba osiągnięcia trwalszego porozumienia, będzie rodzić ryzyko zakłócenia
komunikacji.
Mimo tego porozumienie jako mechanizm dyskursu publicznego jest kategorią
produktywną, w efekcie której następuje postęp i zmiana w społeczeństwie. Efekt ten za
Anselmem Straussem można nazwać projektem, co oznacza zbiorowe, złożone
28
przedsięwzięcie, wymagające koordynacji i dopasowania piętrzących się, nierzadko
jakościowo odmiennych zadań, w tym zwłaszcza ich odpowiedniego rozłożenia w czasie.64
Jest to możliwe w społeczeństwie nastawionym na osiągnięcie kompromisu i rozumiejącym
istnienie odmiennych punktów widzenia.
Ceremonia jest dyskursem ukierunkowanym na stosowanie zrutynizowanej, a tym
samym bardzo powierzchownej przekładalności perspektyw. Deklarowany metakomunikat
pełnego porozumienia uzasadnia się odwołaniem do powszechnie akceptowanych treści:
„prymatu dobra wspólnego”, czy „zasady państwa prawa”.65 Mechanizm ceremonii na drodze
do osiągnięcia deklarowanego porozumienia, wyklucza głosy, które mogłyby podkreślić
istniejące różnice między stronami.
Po destrukcyjnej stronie ścieżki schematu uznającej orientację na przekładalność
perspektyw, znajduje się ceremonia. Za sprawą reglamentacji niektórych punktów widzenia
i niedopuszczania do debaty publicznej istotnych głosów, dynamicznym efektem ceremonii
jest kontrola. Długotrwała dominacja ceremonii w dyskursie publicznym może świadczyć
o obecności silnego aparatu przymusu. Natomiast w demokratycznym dyskursie prowadzi do
konfliktu, który, by mógł być produktywny powinien przerodzić się w dyskurs dramatu
społecznego.
Społeczny dramat składa się z czterech faz: artykulacji, eskalacji, opanowywania
i zakończenia konfliktu. Dwie pierwsze fazy umożliwiają uświadomienie podstawowych
napięć i sprzeczności danego społeczeństwa. Opanowanie konfliktu polega na twórczym
opracowaniu napięć, które może doprowadzić do „porozumienia roboczego” lub do
stabilizacji poprzedniego stanu rzeczy, ale wzbogaconej o wzrost społecznej samowiedzy.66
Niezależnie od sposobu zakończenia konfliktu, nie ma możliwości na jego powrót
w jednakowej postaci. Stan ten gwarantuje wzrost społecznej samowiedzy. Oczywiście
istnieje możliwość przerodzenia się danego dramatu społecznego w inny skupiony wokół
równie istotnej sprawy powiązanej z pierwotna przyczyną zaistnienia sytuacji
problematycznej.
Produktywny charakter dramatu społecznego przejawia się w możliwych dwóch
wariantach jego zakończenia. Z jednej strony konflikt może zakończyć się porozumieniem
roboczym, albo wzbogaceniem społecznej samowiedzy. Każdy z dwóch wariantów
wprowadza do rzeczywistości społecznej coś nowego. Kwestią jest tylko rozmiar zaistniałych
zmian.
64 Tamże, str. 110
65 Wstęp, P. Woroniecki w Odmiany dyskursu politycznego, red. Paweł Woroniecki, UWM Olsztyn 2007, str. 9
66 Tamże, str. 10
29
Rytualny chaos polega na demonstracyjnym łamaniu, lekceważeniu i dezawuowaniu
orientacji na przekładalność perspektyw. W odróżnieniu od dramatu społecznego,
charakterystyczne dla kryzysowej eskalacji konfliktu zjawiska narastającego bezładu
społecznego nie ulegają przezwyciężeniu i nie prowadzą do twórczej przemiany w skali
kolektywnej i jednostkowej.67 Przewlekły stan niechęci osiągnięcia kompromisu prowadzi do
konwencjonalnej rytualizacji dyskursu i ostatecznie do jego zupełnego zablokowania.
Dyskurs w takiej sytuacji osiąga pozorną stabilność, która w rzeczywistości jest
permanentnym chaosem komunikacyjnym. Stan ten może prowadzić, jeżeli nie towarzyszą
mu inne mechanizmy, tylko do rozpadu, do anomii. Stan anomii w jej modelowym kształcie
charakteryzuje się brakiem mechanizmów wyjścia, a przynajmniej głębokie przekonanie
uczestników sytuacji o takim stanie rzeczy.68
67 Rytualny chaos. Studium dyskursu publicznego, red M. Czyżewski, S. Kowalski, A. Piotrowski, Wrocław
2004, str. 100
68 Tamże, str. 113
30
ROZDZIAŁ II
31
I. Ilościowe badanie dyskursu publicznego
Analiza zawartości mediów jest stosunkowo młodą techniką badawczą wykorzystywaną
w naukach społecznych. W związku z tym nadal toczą się dyskusje nad siatką pojęciową
związaną z zagadnieniem. Jednak zanim nakreślę ten nomenklaturowy spór, chciałbym
przedstawić krótką historię omawianej metody badawczej.
Prawdopodobnie najstarszym udokumentowanym przykładem zastosowania
systematycznej analizy zawartości tekstu jest historia badań nad anonimowym zbiorem
hymnów Pieśni Syjonu w XVIII wieku w Szwecji.69 Około roku 1740 na skutek zakazania
przez władze kościoła w Szwecji wyżej wymienionych hymnów, rozgorzała naukowa debata
nad zasadnością wprowadzonych restrykcji. Przez porównywanie kontekstu pojawiania się
i policzenie symboli religijnych oraz odniesienie ich do niemieckich badań nad symboliką
religijną oraz porównanie do innych, dozwolonych pieśni, wykazano, że postanowienie
hierarchów kościelnych było pozbawione racjonalnych przesłanek. Począwszy od tego
wydarzenia można zacząć mówić o rozwoju technik badawczych analizy zawartości mediów.
Jednak prawdziwy impuls do zintensyfikowania badań dał wiek XIX. Pojawienie się
społeczeństwa masowego, zaistnienie zjawisk polityczno-społecznych, jak powstanie
masowych partii politycznych. Także rozwój techniki miał niebagatelny wpływ na rozwój
analizy zawartości mediów. Bezpośrednią przyczyną postępu w dziedzinie analizy zawartości
mediów, a jednocześnie konsekwencją przemian dziewiętnastowiecznego świata, było
przekroczenie przez ówczesne media, czyli prasę, progu umasowienia. Zakres zasięgu
i wpływu prasy popularnej nie pozwalał lekceważyć tego, co było w niej publikowane. 70 Z
drugiej strony, jak pisze Małgorzata Lisowska-Magdziarz, do postępu przyczynił się także
rozwój dziennikarstwa jako kierunku akademickiego, co zaskutkowało pojawieniem się
zapotrzebowania na naukową i wydajną metodę badawczą.
Stworzenie fundamentów nowej metody badawczej, która okazała się już na samym
początku przydatnym narzędziem poznawczym, zakcelerowało jej postęp w XX wieku.
Pojawienie się mediów elektronicznych w postaci radia i telewizji, a pod koniec wieku
internetu, przysporzyło nowych pól badawczych. Także wydarzenia historyczne miały
niebagatelny wpływ. W czasie II wojny światowej w Stanach Zjednoczonych Ameryki
powstała rządowa komórka Służba Wywiadowcza ds. Zagranicznych Audycji Radiowych
(Foreign Broadcast Intelligence Service), która prowadziła badania nad niemieckimi
32
radiostacjami, by zrozumieć i przewidywać wydarzenia w Niemczech oraz oceniać wpływ
działań militarnych i ich radiowego obrazu na nastroje71.
Dopiero po wojnie uczestnicy rządowych przedsięwzięć postanowili stworzyć jasne
reguły postępowania w ramach analizy zawartości mediów. Niewątpliwymi prekursorami byli
Harold Lasswell, przewodniczący Eksperymentalnego Wydziału ds. Studiów nad Przekazem
Publicznym Czasu Wojny przy Bibliotece Kongresu w Waszyngtonie, Hans Speier, szef
wspomnianej już służby wywiadowczej, czy Bernard Berelson, autor Content analysis in
communication research. Ich powojenne dokonania przyczyniły się do usystematyzowania
zagadnienia analizy zawartości mediów.
Reasumując, krótką historię analizy zawartości mediów można ująć w trzech okresach:
początki analizy zawartości, wyłanianie metody oraz standaryzowanie metody72. Pierwszy
okres, przypadający na wiek XVIII, był jedynie pierwszym zaznaczeniem obecności potrzeby
na analizowanie treści przekazów. Drugi okres charakteryzujący się wyłanianiem metody,
przypada na wiek XIX. Wyróżniającym ten okres elementem jest skupienie się na badaniach
językoznawczych i literaturoznawczych. Nieliczne badani prasy opublikował Edward Loebel
na przełomie XIX i XX w. Przodującymi krajami były ówczesne potęgi gospodarcze – Anglia,
Niemcy i USA. Trzeci okres to standaryzowanie metody, czyli tworzenie definicji i siatki
pojęciowej narzędzie, które okazało się być bardzo przydatne do badań społecznych. Na
koniec należy jeszcze wspomnieć o czasach współczesnych. Obecnie mamy do czynienia
z uszczegóławianiem metody oraz przystosowywanie jej do wykorzystywania
najnowocześniejszych technik informatycznych i statystycznych. Komputer staje się
nieodzownym narzędziem w analizie zawartości mediów. Jednak nadal jest to kontynuacja
standaryzatorskiego trendu zapoczątkowanego w XX wieku.
33
badawczym i powiązany z odpowiednim kontekstem.73
W tej samej publikacji Krippendorf poddaje krytyce definicje z zakresu pierwszych
dwóch punktów swojej typologii. Jednocześnie podaje własną definicję, którą zalicza do
trzeciego rodzaju. Według Krippendorfa analiza zawartości to technika badawcza służąca
wyprowadzaniu powtarzalnych i prawdziwych wniosków na podstawie tekstów (lub innych
znaczących treści) odnośnie kontekstu ich użycia.74 Zastrzeżenie umieszczone w nawiasach
oznacza, że ta technika może być także wykorzystana do innych form przekazu niż tekst,
wystarczy, aby był on nośnikiem informacji. Zatem, według Krippendorfa technika nadaje się
także do analizowania treści wizualnych i audiofonicznych.
W 1952 roku Bernard Berelson ukłuł definicję, która mimo swej kontrowersyjności,
często jest przytaczana. Natomiast Krippendorf zaklasyfikował ją do pierwszej kategorii
definicji. Analiza zawartości to technika badawcza służąca obiektywnemu, systematycznemu
i ilościowemu opisowi jawnej zawartości komunikacji.75
Za tą definicją można wskazać pewne immanentne cechy omawianego podejścia
badawczego: obiektywizm, systematyczność, ilościowość oraz opis jawnej zawartości
komunikacji. Obiektywizm analizy zawartości jest raczej postulatem76, który będzie spełniony
wyłącznie w sytuacji, gdy różni badacze mogą w podobnych warunkach uzyskać podobne
wyniki. Jednak ów postulat jest o tyle trudny do spełnienia, o ile przebieg badania często jest
zależny od warunków społecznych, wewnętrznych przekonań oraz hierarchii wartości
badacza. Zatem weryfikacja obiektywności procedury sprowadza się do uczynienia metody
możliwie przejrzystej oraz zadbanie o jasną i spełniającą wymogi logiki operacjonalizację
wszystkich pojęć.77
Systematyczność rozpatrywana jest w dwóch aspektach. Z jednej strony procedura
badawcza wymaga regularności przy analizowaniu materiału. Z drugiej strony, rozpatrując
systematyczność w kategoriach statystycznych wymagane jest opracowanie jasnych kryteriów
doboru próby.
Cecha ilościowości nie wymaga większych wyjaśnień. Podkreśla ona liczbowy
charakter techniki, w której na podstawie odpowiednio przygotowanego klucza
kategoryzacyjnego zlicza się częstotliwość i natężenie danego zjawiska.
73 Por. Content analysis: an introduction to its methodology, K. Krippendorf, Sage 2003, str. 19,
http://books.google.com odczyt 27.06.2008
74 Por. tamże, str. 18
75 Por. M. Lisowska-Magdziarz, Analiza zawartości mediów. Przewodnik dla studentów, Zeszyty Wydziałowe
Uniwersytet Jagielloński, Kraków 2004 str. 13
76 Por. tamże, str. 13
77 Tamże, str. 13
34
Analiza zawartości mediów opisuje tylko jawną treść przekazu, a w związku z tym staje
się zupełnie bezużyteczna w przypadku analizowania treści ironicznych, czy metaforycznych.
Mówiąc inaczej, cecha ta wypływa z przekonania, że istnieje tylko jedno znaczenie badanego
materiału78. To budzi wśród badaczy pewne kontrowersje, ponieważ omawiane narzędzie ma
służyć odkrywaniu informacji niezawartych wprost w badanym materiale. Tą sprzeczność
logiczną można ominąć, jeżeli nie interpretuje się słów Berelsona dosłownie. Wedy należy
pamiętać o zagrożeniu inferencji, czyli wyciągania nieuprawnionych wniosków, zazwyczaj na
skutek wpływu własnych subiektywnych opinii. Rozszerzoną interpretację opisu jawnej
zawartości przekazu przedstawiła M. Magdziarz-Lisowska: wnioski muszą być związane
z jawną zawartością przekazu oraz proces wyciągania wniosków musi być jawny.79
Definicja Berelsona budzi kontrowersje już w pierwszych słowach. Wielu naukowców
podkreśla, że analiza zawartości nie jest pojedynczą techniką badawczą, ale co najmniej
interdyscyplinarnym zespołem technik i procedur – semantyki i semiologi, logiki i statystyki.
A w aspekcie interpretacyjnym na pierwszy plan wysuwają się nauki społeczne. Analiza
zawartości mediów, przekazów dotyczących szeroko rozumianego społeczeństwa wymaga od
badacza rozległej wiedzy politologicznej, socjologicznej, historycznej do prawidłowego
interpretowania rezultatów badania.
Ponad to Klaus Krippendorf w swej publikacji zgłasza następne krytyczne uwagi
odnośnie jednej z najstarszych definicji analizy zawartości. Po pierwsze zauważa, że użyte
w definicji kryterium obiektywności jest całkowicie niemierzalne i z tego powodu nie
powinno być podstawą syntetycznej definicji. Po drugie ograniczenie analizy tylko do jawnej
zawartości komunikacji, skutkuje pomijaniem części informacji zawartej w przekazie. Ponad
to, implikuje konieczność odcinania wszelkich różnic wynikających z interpretacji przekazu
przez badaczy tekstu. Po trzecie, wynikające z dwóch powyższych zastrzeżeń, takie
postępowanie umożliwia nazwanie analizą zawartości wszelkich badan tego typu, bez
względu na to czy są to pogłębione interpretacje, czy tylko statystyczne liczenie słów.80
Do drugiego typu definicji analizy zawartości Krippendorf zalicza między innymi tę
ukłutą przez Ole Rudolpha Holstiego. Sam Krippendorf ten typ definicji określa
stwierdzeniem, że są to te definicje, które wiążą analizę zawartości tekstu z wnioskowaniem
na temat stanów i własności źródeł pochodzenia tekstu.81 Myśl tę rozwiną profesor Holsti
w postaci paradygmatu kodowania/dekodowania, który główne zadanie analizy ilościowej
78 Tamże, str. 14
79 Tamże, str. 15
80 Por. Content analysis: an introduction to its methodology, K. Krippendorf, Sage 2003, str. 19-20,
http://books.google.com odczyt 27.06.2008
81 Por. tamże, str. 20
35
upatrywał w identyfikacji źródeł przekazu. W pierwszej kolejności istotne są odpowiedzi na
pytania: co?, jak?, do kogo skierowane?, aby w dalszej kolejności wydedukować następstwa
w kontekście pytań kto? i dlaczego? oraz konsekwencje w postaci efektów przekazu.
Problematyczne wydaje się być określenie konsekwencji, ponieważ konieczna jest możliwość
obserwacji tych zmian lub obecność wiarygodnych informatorów.82
36
do sporządzenia bazy danych wyników. Na ich podstawie, w zależności od jakości
poprzednich etapów można wyciągać nietrywialne wnioski dotyczące rzeczywistości
społecznej.
37
badawcze. Jest wyrażana w postaci związku między zmienną zależna i zmienną niezależną.90
Zmienną zależną będzie ta, którą badacz chce wyjaśnić. Natomiast zmienna niezależna,
nazywana także wyjaśniającą, jest zmienną będącą przyczyną obserwowanych wydarzeń.
Posługując się przywołanym wcześniej przykładem, można by zaprezentować następującą
hipotezę: Gazeta A przedstawiając działania partii X, poprzez uchybianiu standardom
dziennikarskim, stawia partię X w negatywnym świetle.
Cytowana już autorka określiła siedem warunków, które musi spełniać postawiona
hipoteza:
1. hipoteza musi zostać sformułowana wyraźnie i jednoznacznie
2. hipoteza musi dotyczyć sprawdzonych faktów, a nie opinii
3. hipoteza nie może zawierać ani jawnego, ani ukrytego wartościowania
4. hipoteza musi być możliwa do weryfikacji za pomocą dostępnych metod
naukowych
5. hipoteza musi być możliwa do udowodnienia w dostępnych badaczowi
warunkach czasowych
6. hipoteza powinna prowadzić do generalizacji, wniosków o szerszym charakterze
ogólnym
7. hipoteza musi być istotna z badawczego punktu widzenia.91
Mając postawioną hipotezę, można doprecyzować zakres materiału objętego analizą.
Poprzez odpowiedzi na pytania: Które media? Jaki dobór próby? W jakim okresie? Jaki
aspekt zawartości będzie badany?
38
Punktem wyjścia jest jasne zdefiniowanie pojęć i zjawisk używanych przez nas
w analizie i całym badaniu. Cytując za M. Lisowską-Magdziarz definicja to zdanie lub układ
zdań, odpowiadających na pytanie co to jest X? Definicja zwykle składa się z dwóch
członów: definiowanego (definiendum) oraz definiującego (definiens); dwa najczęściej
spotykane rodzaje definicji to: definicja realna – jednoznaczna charakterystyka definiowanego
przy pomocy cech tylko jemu właściwych oraz definicja nominalna – wskazanie, czym jest
definiendum przez podanie wyrażenia mu równoznacznego lub równoważnego.92
Definowanie pojęć wykorzystywanych w późniejszym badaniu służy przede wszystkim
systematyzacji wiedzy badacza, uchronieniu przed błędami logicznymi, jak również
zapewnieniu powtarzalności przeprowadzonego badania. Kryterium powtarzalności badań
jest jednym z podstawowych wymogów wszelkich narzędzi naukowych.
Kiedy wszystkie potrzebne pojęcia zostały już zdefiniowane, potrzebne będą definicje
operacyjne, czyli wskazanie, czym jest definiendum poprzez określenie zbioru procedur
łączących teorię z praktyką. Definicję operacyjną formułujemy opisując działania, jakie
trzeba podjęć, by ustalić istnienie lub stopień istnienia zjawiska opisywanego przez
definiowane pojęcie.93
Oba rodzaje definicji muszą spełniać kilka warunków, by mogły być nazwane
użytecznymi. Magdalena Lisowska-Magdziarz wymienia je w następującej kolejności:
1. definicje muszą być jasne i zrozumiałe
2. definicje muszą być konkretne
3. definicje muszą być jednoznaczne – charakteryzować definiowane pojęcie lub
zjawisko poprzez podanie cech właściwych tylko jemu
4. definicje powinny pozostawać poza swoim zasięgiem te cechy, które nie należą
do definiowanego pojęcia
5. definicje nie mogą być tautologiami, czyli twierdzeniami, które są prawdziwe
tylko na mocy swojej formy logicznej.94
39
Kategorię tekstu można oczywiście rozbić na mniejsze elementy jak choćby litera,
morfem (najmniejsza cząstka wyrazu, mająca znaczenie leksykalne), wyraz, sąd, zdanie,
akapit. Jednak z punktu widzenia analizy zawartości są one rzadko wykorzystywane jako
autonomiczne jednostki analizy. Przez Berelsona, to wyraz jest uważany za najmniejszą
jednostkę analizy i chociaż jest jednostką łatwą do skategoryzowania, to jego podatność na
zmianę znaczenia zależnie do kontekstu użycia, obniża jego wartość badawczą.
Najczęściej wykorzystywaną jednostką tekstu jest, niewymieniana dotychczas,
wypowiedź. Wypowiedź prasowa to jednostka zawartości dziennika lub czasopisma
wyodrębniająca się na kolumnach funkcjonalnie, treściowo i graficznie jako osobna całość
zwykle opatrzona własnym nagłówkiem. Ze względu na środki wyrazu wyróżnia się
wypowiedzi słowne, ilustracyjne i słowno-ilustracyjne.96 Mimo niezaprzeczalnych zalet
wypowiedzi (są naturalnymi jednostkami stosowanymi w dzienikach, łatwiejsze dla badacza
do badania), posiadają także wady (problem niejednorodności gatunków w ramach jednej
wypowiedzi).
Historycznie wypowiedź była uważana, za najwygodniejszą jednostką, jednak dzięki
zastosowaniu komputerów do obliczeń, mniejsze jednostki często okazują się bardziej
miarodajne. Walery Pisarek twierdzi, że wybór najlepszej jednostki zależy jedynie od badacza
i definicji operacyjnych zastosowanych do danej analizy. Żadna tekstowa jednostka analizy
nie może zostać nazwana najlepszą.
Postać jako jednostka analizy zawartości prasy jest szczególnie przydatna przy
analizowaniu problemów niektórych typów. Ze względu na swą mniejsza uniwersalność, nie
jest tak często wykorzystywana jak jednostka tekstowa. Wśród zalet Walery Pisarek
wyróżnia: łatwość w definiowaniu i identyfikacji w przekazie oraz łatwość skategoryzowania,
pod warunkiem odpowiednio przygotowanego klucza.97 Szczególnie jako jednostka postać
jest wykorzystywana w badaniach dotyczących struktury populacji występującej w prasie,
radiu, telewizji lub badaniach nad propagowanymi wzorami osobowymi w analogicznych
przekazach.
W celu ilościowego określenia wielkości wypowiedzi wykorzystuje się różne jednostki
pomiarowe. W zależności od problemu należ odpowiednio dobrać jednostkę, by
zoptymalizować przebieg badania i jego końcową przydatność przy końcowym
wnioskowaniu. W większości wypadków jednostki analizy są jednocześnie jednostkami
pomiaru, tzn. suma jednostek analizy zaliczonych do danej kategorii klucza stanowi liczbowy
40
wyraz częstości występowania jakiejś cechy w badanym materiale. 98 W przypadku określenia
jednostki analizy i pomiaru poprzez wypowiedź, praktyka jest zliczanie nasilenia, frekwencji
itd. cech charakterystycznych. Odmienne podejście reprezentuje Irena Tetelowska, która
w takim przypadku za jednostkę pomiaru uznaje powierzchnię liczoną w centymetrach
kwadratowych, lub czas w przypadku audycji radiowych lub telewizyjnych. Niemniej
wszelka statystyka opiera się o uprzednio przygotowany klucz kategoryzacyjny. Temu
zagadnieniu zostanie poświęcony jeden z późniejszych podrozdziałów.
Walery Pisarek wymienia trzy typowe rodzaje pomiaru, które zostały ukształtowane
głównie doświadczeniami wypływającymi z dotychczasowych badań:
1. określenie częstości występowania (frekwencja) różnych jednostek
analizowanych
2. określenie wielkości jednostek analizowanych
3. określenie intensywności cech jednostek analizowanych.
Pierwszy typ wykorzystywany jest we wszystkich badaniach, w których występuje
tożsamość jednostek analizy i pomiaru. Zaletami są łatwość i szybkość zastosowania.
Najczęściej jest stosowany, gdy jednostki analizy są względnie małe (litera, morfem, wyraz).
Jego wadą jest konieczność założenia z góry, że wystąpienie każdej jednostki jest równie
prawdopodobne, co w praktyce rzadko się zdarza.
Drugi typ zasadza się na wszelkich pomiarach, w których za podstawę bierze się
przestrzeń zajmowaną przez jednostkę analizy. Pomiaru dokonuje się poprzez zliczanie
centymetrów bieżących lub kwadratowych, sekund, czy minut zajętych przez daną jednostkę
analizy, którą najczęściej jest wypowiedź. Wybór jednostki pomiędzy centymetrem bieżącym,
a kwadratowym może czasami nastręczać problemów. Centymetry kwadratowe i bieżące
uzywa się do mierzenia powierzchni zajmowanej przez wypowiedź prasową, a nie do
mierzenia jej długości. Przyjęte jest, że centymetrów kwadratowych używa się do pomiaru
bogato ilustrowanych i charakteryzujących się wieloszpaltowymi nagłówkami.99
Do analizy wypowiedzi wykorzystuje się szereg wskaźników opisujących lub
charakteryzujących nasilenie cech przekazu. W ramach tego typu pomiaru wyróżnia się kilka
podejść. Określa się stopień wyeksponowania cechy, wskaźnik zrozumiałości tekstu, stopień
aprobatywności. Przeprowadza się też analizy słów kluczowych oraz tak zwaną analizę
4 pytań.
Stopień wyeksponowania cechy nawiązuje do przyjętych i intuicyjnie przyjmowanych
98 Tamże, str. 82
99 Tamże, str. 86
41
porządków w organizacji materiału na łamach prasy. Powszechnie wykorzystywaną skalę
opracował R. W. Budd.100 Skala Budd'a ma 7 stopni (0-6) odpowiadających liczbie punktów
przysługujących danej wypowiedzi z tytułu sposobu jej prezentacji w gazecie:
2 pkt - za nagłówek szerszy niż na połowę szpalt kolumny
1 pkt - za nagłówek co najmniej 2-szpaltowy, ale węższy niż połowa szpalt
1 pkt - za umiejscowienie w górnej połowie kolumny
1 pkt - za objętość większą niż 3/4 długości szpalty
1 pkt - za umiejscowienie na kolumnie - lub równorzędnej
1 pkt - za ilustracje towarzyszącą.
Internetowy słownik języka polskiego PWN podaje dwa znaczenia pojecia szpalta, które
zostały wykorzystane w powyższym zestawieniu. Po pierwsze szpaltą nazywamy skład tekstu
o dowolnej liczbie wierszy tworzących pionowy pas, po drugie jest to strona czasopisma lub
książki z wydrukowanym na niej tekstem.101 Z kontekstu użycia łatwo można wywnioskować
odpowiednie znaczenie.
Badanie stopnia zrozumiałości tekstu w połowie XX wieku dało początek odrębnym
kierunkom psychologicznym i psycholingwistycznym. W polskiej doktrynie analizy
zawartości ten typ pomiaru rozwija Ośrodek Badań Prasoznawczych w Krakowie. Głównie
wykorzystywany jest wskaźnik przede wszystkim określający, nie tyle zrozumiałość tekstu,
co jego trudność. Można go wyrazić następującym wzorem:
T=
t t
2
s
2
w
2
Gdzie:
T – wskaźnik trudności tekstu
ts – wskaźnik trudności słownictwa odpowiadający procentowi wyrazow
czterosylabowych i dłuższych
tw – wskaźnik trudności składni odpowiadający przecietnej długości zdania mierzonej
liczbą wyrazów.102
Próbą doprecyzowania ocen stopnia aprobatywności wypowiedzi jest procedura
opracowana przez Janisa i Fadnera, szczególnie użyteczna przy analizie publicystyki
sprawiającej wrażenie obiektywnej i zrównoważonej.103 Poprzez podzielenie wypowiedzi na
mniejsze części składowe (zdania, akapity), przypisuje się każdemu fragmentowi pewną
100Tamże, str. 89
101http://sjp.pwn.pl/lista.php?co=szpalta, odczyt 08.08.08
102Analiza zawartości prasy, W. Pisarek, OBP Kraków 1983, str. 90
103Tamże, str. 92
42
wartość zgodnie z zaproponowana skalą według określonych kategorii. Ocena stopnia
aprobatywności opracowana przez Janisa i Fadnera wyróżnia szereg czterech kategorii:
1. aprobatywna
2. dezaprobatywna
3. neutralna
4. niedotycząca przedmiotu X
Uzyskane liczebności dla każdej z nich umożliwiają zastosowanie jednego z dwóch
wzorów (Cu dla f<u i Cf dla f>u):
fu−u 2 f 2− fu
C u= C f=
rt rt
Gdzie:
Cu – wskaźnik aprobatywności
Cf – wskaźnik dezaprobatywności
f – liczba jednostek aprobatywnych
u – liczba jednostek dezaprobatywnych
r – liczba wszystkich jednostek badanego tekstu
t – liczba jednostek tekstu dotyczących przedmiotu X.104
U podstaw wprowadzonej prze P. E. Jacoba techniki analizy słów kluczowych leży
przekonanie, że niektóre słowa niosą więcej przekazu tresciowo-znaczeniowego niż
pozostałe. Odpowiednie ich skategoryzowanie i policzenie powinno przynieść efekty
w postaci ogólnych wniosków na temat całej zawartości wypowiedzi. Jacob wyróżnia cztery
kategorie słów kluczowych:
1. słowa określające powinności
2. słowa wyrażające aprobatę lub dezaprobatę
3. słowa wyrażające aspiracje
4. słowa wyrażające konieczność.105
Podobną taktykę przyjmuje się przy stosowaniu techniki czterech pytań:
1. czy dany sąd opisuje zdarzenie lub przedmiot w kategoriach wartościujących
2. czy sąd określa przebieg akcji jako pożądany, konieczny lub legalny
3. czy sąd wskazuje pożądane lub niepożądane zakończenie
4. czy sąd przedstawia kryteria oceny zdarzenia lub przedmiotu.106
104Tamże, str. 93
105Tamże, str. 95
106Tamże, str. 96
43
Odpowiedzi twierdzące na choć jedno z wyżej wymienionych pytań uprawnia badacza
do zaliczenia sądu do kategorii sądów wartościujących. Podobni rzecz się ma z analizą słów
kluczowych. Poważną wadą obu podejść jest niemożność rozstrzygnięcia różnic
znaczeniowych sądów lub słów wynikający z kontekstu użycia. Chociażby rozróżnienie
pojęcia demokracji w Iraku i USA, nie byłoby zupełnie dostrzeżone w ramach tych dwóch
technik pomiarowych.
Odpowiedni dobór jednostek analizy i pomiaru wydaje się być kluczowym
zagadnieniem z punktu widzenia następnego kroku, którym jest przygotowanie klucza
kategoryzacyjnego. Jak pisze W. Pisarek „analiza zawartości nigdy nie jest lepsza niż użyty
w niej klucz kategoryzacyjny, co nie oznacza, że dobry klucz daje gwarancję sukcesu
badawczego”.107
107Tamże, str. 96
108Tamże, str. 99
109I. Tetelowska, Zasady kategoryzacji zawartości dzienników, w Zeszyty prasoznawcze,1965 nr 3, str. 29
44
zakładającym konieczność budowania każdorazowo nowego klucza na potrzebę
poszczególnych badań.
Kategoryzacja to działanie polegające na łączeniu w grupy (klasy, kategorie) obiektów
odpowiadających wspólnym dla danej grupy (klasy, kategorii) kryteriom. Natomiast kategoria
to pojęcie abstrakcyjne, oznaczające zespół (grupę, klasę) elementów, które łączy to, że
posiadają pewne wspólne cechy, odróżniające je od innych elementów, które cech nie
posiadają. Definiując dalej klucz kategoryzacyjny to system kategorii, konieczny do
dokonania analizy zawartości.110
W praktyce oznacza to, że każda jednostka analizy musi zostać przebadana pod kątem
zdefiniowanych kategorii. Dokonuje się tego poprzez sporządzenie kwestionariusza
badawczego, zawierającego pytania (hipotezy operacyjne) umożliwiające zidentyfikowanie
danej cechy, elementu w analizowanej jednostce oraz przydzielenie jej odpowiedniej wartości
liczbowej. Ostatecznie procedura ta pozwala dokonać obiektywnej falsyfikacji postawionej
uprzednio hipotezy.
Walery Pisarek jako kryterium oceny sporządzonego klucza proponuje sześć warunków,
z których trzy są konieczne, to znaczy ich spełnienie jest wymagane za każdym razem.
Pozostałe trzy można określić jako wystarczające, czyli warunki, które powinny ale
w niektórych sytuacjach nie muszą zostać spełnione.
W pierwszej ze wspomnianych trójek znajdują się warunki zgodności, zupełności
i jednoznaczności. Kategorie, które maksymalnie ściśle odpowiadają problemowi
badawczemu, postawionym hipotezom i pytaniom oraz materiałowi, przeznaczonemu do
analizy w danych badaniach, są określane jako kategorie zgodne z potrzebami badań.
Wymagane jest, aby kategorie z jednej strony uwzględniały wszystkie elementy problemu
badawczego, a z drugiej zaś, aby mieściło się w nich wszystko, co jest w tekście dla problemu
badawczego relewantne. Innymi słowy, kategorie klucza muszą wyczerpywać tak sam
problem, jak i zawartość przekazu. W takiej sytuacji staje się zadość warunkowi zupełności.
Każda kategoria klucza musi być na tyle wyrazista dla osób dokonujących klasyfikacji
jednostek analizy oraz na tyle jednoznacznie określona, by do minimum ograniczyć zarówno
możliwość zakwalifikowania tej samej jednostki do różnych kategorii przez różne osoby, jak
i czas wahania, w której kategorii dana jednostka powinna się znaleźć. Zadośćuczynienie tym
ograniczeniom, jest równoznaczne ze spełnieniem warunku jednoznaczności klucza
kategorii.111
110M. Lisowska-Magdziarz, Analiza zawartości mediów. Przewodnik dla studentów, Zeszyty Wydziałowe
Uniwersytet Jagielloński, Kraków 2004, str. 54-55
111Analiza zawartości prasy, W. Pisarek, OBP Kraków 1983, str. 99
45
Pozostałe trzy warunki mają na celu zwiększenie przejrzystości ułożonego klucza i ich
stosowanie jest zalecane. Chociaż w niektórych sytuacjach zbyt literalne stosowanie się do
definicji, może skutkować obniżeniem wartości badania. Do warunków wystarczających
Pisarek zalicza zasady: oszczędności, logiczności oraz rozłączności. Pierwsza z nich postuluje
uwzględnianie w kluczu wyłącznie cech istotnych z punktu widzenia problemu badawczego.
Jak można się przekonać, warunek ten uniemożliwia stworzenie uniwersalnego klucza, który
postulowała między innymi I. Tetelowska. Warunek logiczności jest bezsporny, jeżeli
potraktujemy logiczność jako potoczną sensowność. Jeżeli jednak warunek logiczności
potraktujemy jako warunek klasyfikacji analizowanych jednostek zawartości, może okazać
się, że ich logiczna klasyfikacja jest znacznie mniej oszczędna niż wyprowadzona
empirycznie typologia.112 Postulat rozłączności, czyli postulat klasyfikowania jednostek
analizy tylko do jednej kategorii, w przypadku badania bardziej rozbudowanych hipotez,
może prowadzić do zafałszowania wyników. Jeżeli badany problem przejawia się w wielu
aspektach życia społecznego, to warunek rozłączności najprawdopodobniej doprowadzi do
spłaszczenia natury wniosków końcowych.
46
przeprowadził między innymi David Silverman w publikacji pod tytułem „Interpretacja
danych jakościowych”. Swoją krytykę oparł na trzech typach zarzutów stosowanych
przeciwko badaniom jakościowym:
a) analiza jakościowa jest przydatna wyłącznie we wstępnych fazach badania lub
do pogłębienia wcześniejszych wniosków,
b) analiza jakościowa jest anegdotyczna,
c) trafność analiz jakościowych jest często ograniczona.113
Silverman powołuje się na słowa Sellitza, który swój stosunek do danych
niepoliczalnych nakreśla następująco: „przeglądanie danych niepoliczalnych może być
pomocne, jeśli jest prowadzone systematycznie w trakcie badań, a nie odkładane na koniec
analiz statystycznych. Często pojedyncze zdarzenie dostrzeżone przez obserwatora może stać
się kluczem do zrozumienia konkretnego zjawiska. Jeśli badacz społeczny uświadomi to sobie
w momencie, kiedy może jeszcze dodać do swego materiału lub też zbadać dogłębniej własne
dane, które zdążył już zgromadzić, może to znacząco wzbogacić jakość jego wniosków.”114 Po
tych słowach przywołuje przykład badań nad stopniem rozumienia powagi choroby, o której
informował lekarz podczas konsultacji medycznych. Analiza jakościowa materiałów audio-
wideo tych rozmów była praktycznie niemożliwa do powtórzenia w przypadku transkrypcji
nagrań. Dodatkowe znaczenia przenoszone za pomocą pauz, czy innych znaków
niewerbalnych stawiają pod znakiem zapytania rzetelność i powtarzalność analiz
jakościowych.
Problem anegdotyczności badań jakościowych opisał Bryman: „w badaniach
jakościowych pojawia się tendencja do anegdotycznego podejścia do używania danych
w powiązaniu z wyjaśnieniami czy wnioskami. Krótkie rozmowy, wycięte
z nieustrukturyzowanych wywiadów, [...] są używane jako dowody na poparcie
poszczególnych twierdzeń. Stwarza to podstawy do niepokoju o reprezentatywność czy też
ogólność, której miałyby dostarczać takie fragmenty.115”
Silverman kontynuuje, zarzut anegdotyczności analiz jakościowych pozwala postawić
zarzut trafności tych badań. Ponieważ trafność jest synonimem prawdy w badaniach
społecznych, to fakt wybiórczego wykorzystywania danych empirycznych, jest dowodem
potwierdzającym trzecią wątpliwość odnośnie badań jakościowych.
Oczywiście badacz będąc świadomy tych ograniczeń i stosujący równocześnie metody
ilościowe, może, jak to już zostało zauważone, osiągnąć interesujące wyniki badań. Jednym
113Interpretacja danych ilościowych, D. Silverman, PWN Warszawa 2008, str. 59-62
114Tamże, str. 60
115Quantity and Quality in Social Research, Bryman Alan, London 1988, str. 77
47
z metodologicznych sposobów rozwiązania powyższych zarzutów było powstanie Krytycznej
Analizy Dyskursu jako nowego interdyscyplinalnego podejscia w ramach nauk społecznych.
48
zrodziło nowe pole badawcze, czyli dyskurs i jego wpływ na społeczeństwo.
Reprezentantami szkoły frankfurckiej, czyli neomarksiści, byli Adorno, Marcuse,
i Horkheimer. Odrzucali determinizm ekonomiczny postulowany przez Marksa, jednoczesnie
nadal twierdząc, ze niesprawiedliwość i opresja społeczna są podbudową rzeczywistości.
Wykorzystując krytyczną teorię socjologiczną (postulaty krytyki i zmiany społecznej) chcieli
wskazać liczne drogi osiągania władzy i przewagi. W konsekwencji przedstawiciele szkoły
frankfurckiej otworzyli debatę nad wpływem języka na kształtowanie się społeczeństw.118
Do krytycznej teorii socjologicznej odwoływał się też Michael Foucault. Rozwijał myśl
strukturalistów (post-strukturalizm), uważając, że do zrozumienia funkcjonowania
społeczeństw nie wystarczy tylko badanie relacji między ich strukturami. Konieczne jest
także wyjaśnienie dlaczego relacje funkcjonują w taki, a nie inny sposób. Twórcą relacji jest
między innymi język, stąd potrzeba jego krytycznej analizy. Kluczowymi elementami
doktryny Foucalut były tak zwane praktyki dyskursywne w społeczeństwie lub jego
instytucjach i wewnętrzne relacje te praktyki kształtujące.119
Teuen van Dijk wymienia szereg obszarów badawczych, z których czerpie Krytyczna
Analiza Dyskursu. Wspominany już M. Foucault początkowo był przedstawicielem
strukturalizmu, a na tym polu szczególne aktywnie rozwijała się antropologia i etnografia.
Szczególnie przydatnych wyników dostarczały analizy językoznawcze, które przekładane na
szerszy kontekst dyskursu i jego wpływu na społeczności, dały podwaliny pod wszelkie
odmiany analizy dyskursu.
W latach '80 XX wieku, w odpowiedzi na wzrost przekonania w świecie nauki
o wpływie języka, dalsze dziedziny wkraczały na pole analiz tekstów. Psychologia społeczna
i psychologia dyskursywna szczególnie rozwinęły zagadnienia poznawczej roli dyskursu oraz
jego siły generowania znaczeń.
Na tej długiej liście różnych dyscyplin właściwie tylko nauki polityczne wydają się być
systematycznie nieobecne. A przecież tekst i wypowiedź stanowią centralne i konstytutywne
części procesów politycznych.120 Rzeczywiście, o ile w socjologii przyjmuje się analizę
dyskursu jako pełnoprawną metodę badawczą, to w politologii jest ona praktycznie nieobecna
w badaniach nad myślą polityczną lub teorii polityki.
49
jaki i na stronach internetowych poświęconych badaniom dyskursu, można się spotkać
z definiowaniem Krytycznej Analizy Dyskursu (KAD) poprzez to, czym ona nie jest. Na
portalu www.discourses.org, tworzonym głównie przez T. van Dijka, można znaleźć
wyjaśnienia pisane w tym stylu. Przede wszystkim KAD nie jest metodą badawczą. Raczej
jest ruchem akademickim ludzi poświęconych badaniom nad dyskursem, wywodzącym się
z dorobku krytycznej teorii socjologicznej. KAD jest interdyscyplinarnym podejściem, które
preferuje jakościowe metody badawcze, wywodzące się z wielu dziedzin humanistycznych.
KAD ma określone swoje pole badawcze, czyli relacje między dyskursem, a władzą, siłą,
dominacją i nierównością w społeczeństwie oraz pozycją jaką badacz zajmuje w tej
konstelacji, ale nie metody.121
Teun van Dijk definiuje KAD jako typ analitycznego podejścia do dyskursu, które swój
cel upatruje w wyjaśnieniu jak za pośrednictwem tekstu i mowy wprowadzane są do
rzeczywistości społecznej wszelkie przejawy nierówności, nadużycia siły, dominacji oraz jak
wymienione praktyki są zwalczane na polu dyskursu publicznego. KAD jest zorientowana na
działanie, dlatego ostatecznie celem jest znalezienie mechanizmów obronnych przed
nierównowagą sił w społeczeństwie.122
Klasyczną definicję Krytycznej Analizy Dyskursu zaproponował Norman Fairclough,
niemniej opiera się ona o koncepcje teoretyczne nakreślone przez pozostałych przedstawicieli
dyscypliny. KAD dąży do systematycznego badania ukrytyych realcji przyczynowości
i determinowania zachodzących pomiędzy (a) tekstami, zdarzeniami i praktykami
dyskursywnymi oraz (b) szerszymi strukturami, relacjami i procesami społecznymi
i kulturowymi. KAD dąży do odkrycia, jak praktyki, zdarzenia oraz teksty tego typu powstają
i jak są ideologicznie kształtowane przez relacje władzy oraz walki o władzę. Celem KAD
jest także demaskowanie, w jaki sposób niejawność powiązań pomiędzy dyskursem
i społeczeństwem stanowi sama w sobie czynnik zabezpieczający władzę oraz hegemonię.123
Społeczne zaangażowanie KAD wynika z przekonania jej reprezentantów, że tak czy
inaczej uczestniczą w społecznie tworzonym dyskursie. Tym samym kontynuują tradycję,
odrzucającą niewartościującą naukę, na rzecz przekonania, że formowanie teorii, opisów,
wyjaśnień w analizie dyskursu, jest uwikłane społecznie i politycznie. Zaangażowanie
środowiska naukowego w rzeczywistość społeczną i polityczną staje się immanentną częścią
50
przedsięwzięcia, jakim jest analiza dyskursu.124
51
nie tylko uwarunkowania wypływające ze struktury języka, ale w której język wiąże się
z ideologią, wiedzą, strategiami społecznymi i komunikacyjnymi i kształtowany jest poprzez
skomplikowane relacje między wiedzą i władzą.
Koncepcje te łączy T. van Dijk w wyłożonych przez siebie programowych założeniach
Krytycznej Analizy Dyskursu, które znalazły się w publikacji Principles of critical discourse
analysis, a w języku polskim ukazały się niektóre elemnty teorii w Dyskurs jako struktura
i proces. Spośród różnych kierunków badawczych (empiryczne, filozoficzne, opisowe) można
wyodrębnić trzy typy ujęć: a) te które skupiaja się na „samym” dyskursie, czyli strukturach
tekstu lub wypowiedzi, b) te które badają dyskurs i komunikacje pod kątem ich uwarunkowań
poznawczych, c) te które poświęcają szcególną uwagę kulturze oraz strukturom społecznym.
To właśnie trójkąt dyskurs-poznanie-społeczeństwo wyznacza obszar interdyscyplinarnych
badań nad dyskursem.128
Podsumowując, jądrem krytycznej analizy dyskursu jest drobiazgowy opis, wyjaśnianie
oraz krytyka dominującego dyskursu (jego różnych odmian), którego celem jest wpłynięcie
na społecznie podzielaną wiedzę, postawy, ideologie. KDA ukazuje, jakie struktury, strategie
bądź inne właściwości tekstu, mowy – czyli w szerszym znaczeniu komunikacyjne zdarzenia
– odgrywają kluczową rolę w reprodukcji dominacji. Niezbędna jest zatem wiedza, jakie
specyficzne struktury dyskursywne determinują procesy mentalne i umożliwiają tworzenie
specyficznych, społecznych reprezentacji (np. za pomocą metafor, hiperbol, ironii oraz wielu
innych zabiegów retorycznych). Ponadto, istotne jest nie tylko zdemaskowanie ukrytych
zabiegów i strategii dyskursywnych, stosowanych w celu reprodukowania
uprawomocnionego obrazu rzeczywistości grupy dominującej, lecz także “wyłowienie”
pewnych “białych plam dyskursywnych”, czyli tych wątków, które z dyskursu zostały
wykluczone.129
128Dyskurs jako struktura i proces, red. Teuen van Dijk, PWN Warszawa 2004, str. 34
129Jabłońska, Barbara (2006) “Krytyczna analiza dyskursu: refleksje teoretyczno-metodologiczne.” Qualitative
Sociology Review, Tom II Numer 1. Pobrany maj, 2008
(http://www.qualitativesociologyreview.org/PL/archive_pl.php), str. 10
52
ROZDZIAŁ III
53
I. Prezentacja badania i jego cele
Celem niniejszej analizy było zaprezentowanie sposobu prezentacji informacji
w jednym z dzienników ogólnokrajowych. Cel ten wynika z przekonania, że w dzisiejszej
rzeczywistości komunikacyjnej nowoczesnego społeczeństwa, przekazywanie informacji nie
jest pozbawione wartościowania, a w konsekwencji ma na celu przekonanie odbiorcy do
pewnego sposobu postrzegania, zgodnego z nadawcą. Badanie to jest o tyle zasadne, że
zgodnie z doktryną badawczą wszystko, co zostało zaprezentowane na łamach gazety jest
istotnie reprezentacją stanowiska danej redakcji.
1. Dobór materiałów
Za podstawę badania został wzięty „news”, którym było ratyfikacja traktatu
lizbońskiego i ostateczne potwierdzenie jego ważności w polskim systemie prawa. Analizie
zostały poddane wszystkie artykuły, które w jakimś stopniu poruszały tematykę ratyfikacji.
Szczegóły doboru jednostek analizy zostaną opisane w dalszej części pracy. Natomiast
źródłem artykułów była gazeta codzienna opiniotwórcza, która ukazuje się największym
nakładem i odznacza się największym czytelnictwem. Powołując się na dane Związku
Kontroli i Dystrybucji Prasy z czerwca 2008 roku jest nią „Gazeta Wyborcza”, której dzienny
średni nakład wynosi ok. 550 tyś. egzemplarzy, a sprzedaż sięga 380tyś.130 Natomiast
czytelnictwo szacowane jest na 17,95% populacji polskich obywateli w wieku od 15 do 75
lat.131 Tym samym „Gazeta Wyborcza” znajduje się na pierwszym miejscu rankingu,
wyprzedzając między innymi darmową gazetę „Metro”. Biorąc pod uwagę zaprezentowane
dane, można stwierdzić, że jest to najbardziej opiniotwórcza gazeta codzienna w Polsce.
Analizie zostało poddanych w sumie 51 artykułów, które ukazały się między 13 marca
2008 roku, a 2 kwietnia 2008 roku. Okres ten został wybrany ze względu na
charakterystyczne wydarzenia: prezentacja stanowiska partii Prawa i Sprawiedliwości z jednej
strony oraz głosowanie w Sejmie nad przyjęciem ustawy ratyfikacyjnej i umożliwienie
prezydentowi jej podpisanie. Ogłoszenie stanowiska przez PiS miało miejsce 12 marca,
jednak ze względu na opóźnienie prasy podyktowane względami technologicznymi, pierwsze
artykuły ukazały się dopiero dzień później. Druga cezura czasowa wydaje się być oczywista.
54
Ilość artykułów
w poszczególnych wydaniach Gazety
7
4
Ilość
0
15.03.2008 20.03.2008 26.03.2008 1.04.2008
13.03.2008 18.03.2008 22.03.2008 28.03.2008
Data
Wykres 1: Ilość artykułów w poszczególnych wydaniach GW, źródła własne
55
Winczorek. Jednym słowem: autorytetów.
2. Kontekst wydarzeń
13 grudnia 2007 roku w Portugalii w Lizbonie zostaje uroczyście podpisany
wynegocjowany w październiku traktat, który miał zastąpić niechcianą konstytucję Unii
Europejskiej. Dokument ze strony polskiej podpisywał premier Donald Tusk i szef
dyplomacji Radosław Sikorski. W Lizbonie, jako przewodniczący delegacji był też prezydent
Lech Kaczyński, który wraz z poprzednim premierem Jarosławem Kaczyńskim, na szeregu
spotkań roboczych wynegocjowali ostateczną postać traktatu. Po uroczystym podpisaniu,
zgodnie z prawem krajowym traktat musiał być poddany procedurze ratyfikacyjnej. Sejm
i Senat w drodze ustawowej upoważniają prezydenta do ratyfikacji umowy międzynarodowej.
Prezydent bez zgody Parlamentu nie może dokonać ratyfikacji traktatu, ale wyrażona przez
władzę ustawodawczą w postaci ustawy zgoda nie jest elementem sankcjonującym
zachowanie prezydenta – może nie ratyfikować umowy. Choć jest to wbrew zwyczajowi
prawnemu, konstytucja daje mu takie prawo.134
Zgodnie z procedurą do Sejmu trafił projekt rządowy ustawy ratyfikacyjnej składający
się z dwóch artykułów upoważniających prezydenta do ratyfikowania Traktatu
Reformującego z Lizbony. Klub parlamentarny Prawa i Sprawiedliwości przedstawiło szereg
poprawek do ustawy m.in. preambułę oraz gwarancję, że zgodę na jakiekolwiek zmiany w
Traktacie muszą wyrazić prezydent premier i Parlament Rzeczpospolitej Polski.
Próba zawarcia dodatkowych zapisów w ustawie ratyfikacyjnej wywołała bardzo silne
reakcje na krajowej scenie politycznej, które były szeroko relacjonowane w mediach. Strona
rządowa argumentowała, że konstrukcja ustawy ratyfikacyjnej jest stała i ustalona
w Konstytucji. Ekspertyzy rządowe ponad to stwierdzały jednoznacznie, że nie można
tworzyć ustawą niekonstytucyjnego organu decyzyjnego łączącego władzę ustawodawczą
i wykonawczą, a taki organ zostałby powołany zapisem o konieczności zgody najwyższych
osób w państwie. Opozycja natomiast domagała się wzmocnienia ustaleń z Lizbony
powołując się na fakt, że już po podpisaniu Traktatu w Portugalii, strona rządowa odeszła od
niektórych ustaleń negocjacyjnych – m.in. zgłosiła chęć zaakceptowania Karty Praw
Podstawowych w całości, czyli odejścia od protokołu brytyjskiego.
Wydarzenia związane z ratyfikacją traktatu wywołały ogromne emocje wśród
społeczeństwa. Dochodzenie do kompromisu trwało trochę ponad dwa tygodnie, w ciągu
których media, w tym prasa szeroko relacjonowały i komentowały wszelkie zajścia.
134Do ratyfikacji traktatu droga wiedzie przez Trybunał Konstytucyjny, Gazeta Wyborcza nr 67, wydanie z dnia
19/03/2008 KRAJ, str. 4
56
Rozwijając przedstawiony wyżej cel niniejszej pracy, jest nim także pokazanie jak w tych
warunkach kształtowany jest dyskurs publiczny, czy mimo silnego zaangażowania,
dziennikarze byli w stanie zachować bezstronność i rzetelność informacji.
3. Hipoteza
Postawienie hipotezy było związane z obserwacjami poczynionymi w aspekcie
tworzenia się dyskursu w omawianym okresie. Intuicyjnie zauważone zostało stosowanie
emocjonalnego języka nastawionego na podkreślenie konfliktu w dwóch największych
obozach politycznych. Zachwianie równowagi relacji poprzez prezentowanie tylko
argumentów płynących ze środowisk Prawa i Sprawiedliwości, Platformy Obywatelskiej
i Pałacu Prezydenckiego. Kolejnym spostrzeżeniem było, że dyskurs wokół ratyfikacji
rozwijał się z pominięciem wyjaśnienia, czym Traktat jest. Zatem debata publiczna miała
znamiona jałowej dyskusji pozbawionej przedmiotu. Reasumując, opierając się na
doniesieniach Gazety Wyborczej, co zostało uzasadnione wyżej, postawiona została hipoteza,
że dyskurs wokół traktatu rozwijał się w kontekście konfliktu dwóch największych partii ze
wskazaniem na słuszność jednej ze stron. Ponad to brak określenia przedmiotu sporu, którym
był Traktat z Lizbony, powstały dyskurs publiczny można określić mianem rytualnego
chaosu. Ze względu na ograniczony zakres materiału, stwierdzić można, że Gazeta Wyborcza
kształtowała dyskurs w ten sposób.
1. Operacjonalizacja hipotezy
Zgodnie z zaprezentowanym w drugim rozdziale schematem przygotowania ilościowej
analizy zawartości, w pierwszej kolejności zoperacjonalizowana została hipoteza. W celu
odszukania cech określających, potwierdzających lub zaprzeczających, prawidłowości
postawione w hipotezie, zaproponowane zostały następujące hipotezy operacyjne:
1. Czy dana tematyka zdominowała doniesienia prasowe w danym dzienniku?
2. Czy częstotliwość występowania dwóch największych podmiotów sceny
politycznej była większa od frekwencji obecności pozostałych partii?
3. Jak były prezentowane racje poszczególnych partii?
4. Czy redakcje proponowały rozwiązanie sytuacji?
5. Czy cechy językowe przekazów znamionowały obecność manipulacji albo prób
perswazji?
57
2. Operacjonalizacja pojęć, jednostek pomiaru i jednostek analizy
Dominacja była rozpatrywana w kategoriach obszaru poświęconego danemu tematowi,
jego ekspozycji i organizacji (tematycznej, rematycznej, retorycznej i referencjalnej).
Cechami badanymi były: powierzchnia, ekspozycja, trafność, stosunek tematu i rematu.
Względem tych cech zaproponowane zostały następujące jednostki pomiaru:
1. Wskaźnik powierzchni – stosunek sumy powierzchni artykułów do całkowitej
powierzchni dziennika.
2. Wskaźnik ekspozycji – wykorzystana została omówiona już wcześniej skala
R.W. Budd'a, która została zmodyfikowana przez uwzględnienie wartości dodawanej
do wskaźnika w przepadku umieszczenia publikacji, bądź zwiastuna artykułu na
pierwszej stronie dziennika.
3. Wskaźnik trafności – określający stopień w jakim artykuł odpowiada tematowi,
przy czym 1 oznaczał wzmianka, a 3 w całości poświęcenie tematowi.
4. Wskaźnik rematyzacji – wartość liczbowa określająca stopień zgodności rematu
z tematem globalnym; 1 - niska zgodność, 3 - wysoka zgodność.
Częstotliwość będzie zliczona poprzez porównanie ilości wystąpień podmiotów
poszczególnych sił politycznych parlamentu. Jednostkami pomiaru były liczby naturalne,
których względne porównanie dało odpowiedź na postawione w hipotezie operacyjnej
pytanie.
Do odpowiedzi na pytanie zawarte w trzeciej hipotezie operacyjnej została
wykorzystana przede wszystkim analiza jakościowa użytych stwierdzeń, słów, wyrażeń.
Także rozpoznanie zabiegów retorycznych jak wartościujące sformułowanie tytułu artykułu,
stosowanie porównań, odwoływanie się do stereotypów i innych obiegowych opinii
w społeczeństwie, wykorzystywanie heurystycznego, czyli upraszczającego, modelu
poznawczego stosowanego przez ludzi. Za jednostkę pomiaru uznane zostało zdanie
zawierające przejawy któregoś z powyższych zabiegów retorycznych. Dane te zostały zebrane
we wskaźniku retoryki, czyli stosunku ilości zabiegów retorycznych do ilości wszystkich
przeanalizowanych artykułów.
W hipotezie zostało wyartykułowane, że relacje tworzone były w kontekście konfliktu
między dwoma partiami. Za metodę pomiaru tego zjawiska wybrany został wskaźnik
referencji, który na potrzeby niniejszego badania został określony jako ilość wystąpień
nawiązań do języka wojny, chaosu, destabilizacji w stosunku do ilości wszystkich
przeanalizowanych artykułów.
Ostatnim wskaźnikiem wykorzystanym do sprawdzenia trzeciej hipotezy operacyjnej
58
jest wskaźnik aprobatywności. Do jego wyznaczenia wykorzystane zostały wzory Janisa
i Fadnera, które były omawiane w drugim rozdziale. wskaźnik został ustalony na linii PO --
PiS, wartości zostały wyliczone dla obu partii.
Na koniec należy jeszcze sprecyzować główną jednostkę pomiaru wykorzystaną w calej
analizie. Za główną jednostkę pomiaru wybrana została wypowiedź, która w tym przypadku
została określona jako pojedyncza publikacja prasowa. Wyrażając wprost w zależności od
gatunku dziennikarskiego można ją zdefiniować przez news, notatkę, artykuł, komentarz,
wywiad.
3. Klucz kategoryzacyjny
W praktyce tworzenie klucza kategoryzacyjnego sprowadza się do stworzenia
kwestionariusza badawczego, w którym znajdują się pytania umożliwiające sfalsyfikowanie
hipotezy badawczej. Na potrzeby niniejszego badania także został stworzony taki
kwestionariusz, który zawierał wyżej przedstawione pytania i badane cechy. Wartości
liczbowe zostały zebrane w bazie danych, na podstawie której wyciągnięte zostały wnioski.
Warto jeszcze zaznaczyć, że w kluczu znalazły się oprócz wymienionych wyżej pytań
reprezentujących różne kategorie formalne i materialne, także kategorie uwzględniające
kontekst. W ich ramach znalazły się pytania o:
1. Typ wypowiedzi, czyli co zostało napisane.
2. Pochodzenie wypowiedzi, czyli kto jest autorem.
3. Ciąg przyczynowo-skutkowy wypowiedzi, czyli określenie czasu jak i porządku
następstw.
59
powierzchni każdego numeru. Pamiętając, że średnia żywotność newsa w obecnej
rzeczywistości medialnej jest bardzo krótka, to okazuje się, że ponad dwutygodniowe
utrzymywanie się tematu na łamach jest dosyć znaczącym wskaźnikiem potwierdzającym
hipotezę. Ponad to należy pamiętać, że podana wartość wskaźnika powierzchni jest wartością
uśrednianą, co oznacza, że niektóre wydania miały przeznaczone dwie i więcej stron. Dotyczy
to wydań z 18 marca i 19 marca, kiedy to temat ratyfikacji zajmował odpowiednio 6,7% oraz
6,8%. Przy średniej względnej powierzchni strony bez uwzględniania reklam wynosi 2,5%,
wynik prawie 7% jest naprawdę imponujący.
Wagę tematu dla gazety podkreśla także wskaźnik ekspozycji. W celu jego
zinterpretowania wyliczony został średni wskaźnik ekspozycji wynikający z charakterystyki
zastosowanej skali Budd'a. Przeciętny wynik publikacji ocenianych skalą Budd'a wynosi 1,5.
Oszacowanie to powstało w wyniku zsumowania ocen przypisanych do 7 kryteriów
i podzielenia przez liczbę możliwych względnie rozdzielnych wystąpień tychże kryteriów.
Przykładowo, jeżeli publikacji został przydzielony punkt za szerokość nagłówka większą niż
połowę szpalt kolumn, to automatycznie nie może być przydzielona wartość za nagłówek co
najmniej dwuszpaltowy, ale węższy niż połowa szpalt. Są to wartości względnie rozłączne.
W tym kontekście można przedstawić wartość wskaźnika ekspozycji obliczonego na
potrzeby niniejszego badania. Wyniósł on 2,24 dla wszystkich publikacji, co stanowi dość
wyraźna przesłankę do pozytywnej weryfikacji hipotezy, że temat ratyfikacji traktatu
dominował na łamach Gazety Wyborczej w omawianym okresie. Szczególnie mocno były
eksponowane publikacje o charakterze artykułów autorstwa etatowych dziennikarzy
redakcyjnych Pawła Wrońskiego i Dominika Uhliga, dla których wskaźnik wyniósł aż 3,16.
Stanowi to około połowy możliwych do zdobycia punktów w sakli Budd'a przypadających na
jeden artykuł.
Zgodnie z nomenklaturą zaproponowaną przez I. Tetelowską do cech formalnych należą
też te, określające typ i pochodzenie wypowiedzi. Analizując zebrany materiał badawczy pod
tym kątem należy zaprezentować statystyki określające wymienione cechy. Zdecydowaną
większość stanowiły publikacje z pogranicza notatki i relacji, które ze względu na dość luźną
formę zostały nazwane ogólnie artykułami. W ogólnej liczbie 51 publikacji stanowiły one
49%, czyli było ich dokładnie 25. Na drugim miejscu znalazły się komentarze, których forma
często przybierała kształt felietonu niestroniącego od emocjonalnego i mocno retorycznego
języka. Co też pozostałe wskaźniki w dużym stopniu udowadniają. Komentarzy było 14,
z czego większość została napisana przez dziennikarzy określanych mianem „wolnych
strzelców” jak Monika Olejnik, czy Tomasz Lis oraz przez reprezentantów świata nauki jak
60
Wojciech Sadurski profesora Instytutu Europejskiego we Florencji. Na łamach Gazety
Wyborczej znalazły się też wypowiedzi Władysława Bartoszewskiego i Zdzisława
Krasnodębskiego. Wywiady, których było 8 w przeciągu omawianego czasu, przeprowadzane
były głównie z autorytetami świata nauki jak dwukrotna rozmowa z prof. P. Winczorkiem.
Drugą kategorią wywiadów, których celem było potwierdzenie jakiejś tezy, były
przeprowadzane z politykami różnych opcji.
W następnych podrozdziałach omówione zostaną wskaźniki, które bezpośrednio
opisywały wygląd tworzonego dyskursu przez Gazetę Wyborczą. Analiza została
przeprowadzona na podstawie wyliczeń wskaźników określających materialne elementy
dyskursu. Zostanie przedstawiona liczbowa reprezentacja retorycznej, tematycznej
i referencjalnej organizacji dyskursu. W części poświęconej jakościowej analizie powyższe
i poniższe fakty zostaną zinterpretowane i w miarę możliwości potwierdzone cytatami.
61
przedstawicieli partii, na obecność wartościujących komentarzy w tekście i innych zwrotów
wywołujących pozytywne lub negatywne skojarzenia z daną partią. Występowanie
sformułowań, które zgodnie ze słownikiem języka polskiego nie mają jakichkolwiek
konotacji, było kwalifikowane jako neutralne nastawienie do partii.
Ciekawych spostrzeżeń dostarcza porównanie trzech wskaźników w zależności od typu
wypowiedzi. Porównywanymi wskaźnikami były: retoryczności i referencyjność
w kontekście ekspozycji. Wyniki zostały zebrane do jednej tabeli:
Artyku ły Ko m e n ta rz e Wyw ia d y Ca ła Ga z e ta
re fe re n c ji 1 1 ,0 7 0 ,8 8 0 ,9 2
Ws k a ź n ik i
re to ryc z n o ś c i 1 ,7 2 2 ,1 4 0 ,7 5 1 ,6 3
e ks po z yc ji 3 ,1 6 1 ,4 3 1 ,1 3 2 ,2 4
62
Zestawieniem niosącym wiele informacji na temat organizacji dyskursu w Gazecie
Wyborczej jest porównanie wskaźników trafności i rematyczności. Poniższe wykresy
przedstawiają wspomnianą relację w zależności od typu wypowiedzi oraz dla całej gazety.
Relacja trafność-rematyczność
3,5
2,5
2
Skala wskaxników
Wskaźnik trafności
Regresja liniowa dla Wskaźnik
trafności
1,5 Wskaźnik rematyczności
Regresja liniowa dla Wskaźnik
rematyczności
1
0,5
0
2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24 26 28 30 32 34 36 38 40 42 44 46 48 50
1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 31 33 35 37 39 41 43 45 47 49 51
Kolejne arty kuły
Szczególną uwagę warto zwrócić na dwie proste regresji liniowej, które reprezentują
tendencje towarzyszące obu wykresom wskaźników. Ich dość silne względne oddalenie
świadczy o dużej różnicy między tematem globalnym, a faktycznym przekazem nadawanym
przez redakcję gazety. Tematem globalnym przez cały okres była ratyfikacja traktatu
lizbońskiego, jednak głównym przekazem zazwyczaj było istnienie silnego konfliktu między
dwoma partiami, które zagadnienie ratyfikacji traktują jako pretekst do podkreślania różnic
i walki politycznej. Przyjrzenie się pozostałym wykresom odsłania inne tendencje.
63
Relacja trafność-rematyczność
tylko dla artykułów
3,5
2 Wskaźnik trafności
Wskaźnik rematyczności
1,5 Regresja liniowa dla
Wskaźnik rematyczności
0,5
0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25
Kolejny artykuł
64
dniach komentarze opatrywane były coraz radykalniejszymi tytułami: Jarosław Kurski: „Z tej
awantury i tak nie wyjdą z twarzą”135, Jacek Żakowski: „Lizbona albo śmierć”.136
Relacja trafność-rematyczność
tylko dla komentarzy
3,5
2,5
Wskaźnik trafności
Skala w skaźników
0,5
0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
Kolejne komentarze
65
Relacja trafność-rematyczność
3,5
2,5
Wskaźnik trafności
2
Skala wskaźników
0,5
0
1 2 3 4 5 6 7 8
Kolejne wywiady
137PiS nie lubi już Lizbony, W. Szacki, Gazeta Wyborcza nr 62, wydanie z dnia 13/03/2008 KRAJ, str. 3
138Tamże, str. 3
66
jak zostało wynegocjowane) grozi, że polska będzie województwem
Unii Europejskiej. Działanie zda się równie szalone jak show ze
zdjęciem Supreczyńskiego.139
PiS robi awanturę wokół traktatu, który sam wynegocjował.140
Dużym uchybieniem dziennikarskiego rzemiosła było wplatanie komentarzy od autora
artykułu informacyjnego bez wyraźnego odróżnienia od pozostałej części tekstu. Proceder ten
był dość powszechny, czego po części są dowodem powyższe cytaty.
Po drugie wydarzenia na krajowej scenie politycznej tamtego okresu Gazeta Wyborcza
nazywała „awanturą” wywołaną przez Prawo i Sprawiedliwość. Ostatni z już
zaprezentowanych cytatów potwierdza tę obserwację.
Po czwartkowej awanturze zakończonej przerwaniem posiedzenia
Sejmu piątek miał być dniem poważnych negocjacji w sprawie
ratyfikacji traktatu lizbońskiego. Ale nie był.141
Przełom w absurdalnej awanturze o ratyfikację traktatu
lizbońskiego.142
139Pis podzieli los PC, Paweł Wroński, Gazeta Wyborcza nr 64, wydanie z dnia 15/03/2008 - 16/03/2008 Z
DRUGIEJ STRONY, str. 2
140Rydzykowna Lizbona, W. Szacki, Gazeta Wyborcza nr 63, wydanie z dnia 14/03/2008 JEDYNKA, str. 1
141Polsko-Polska wojna o traktat, D. Uhlig, Gazeta Wyborcza nr 64, wydanie z dnia 15/03/2008 - 16/03/2008
KRAJ, str. 4
142Lizbona w prima aprilis, P. Wroński, Gazeta Wyborcza nr 76, wydanie waw z dnia 31/03/2008 JEDYNKA,
str. 1
143Referendum – sprawa przegrana, E. Milewicz, rozmowa z L. Konarską-Bobińską, Gazeta Wyborcza nr 68,
wydanie z dnia 20/03/2008 OPINIE, str. 25
144Polsko-Polska wojna o traktat, D. Uhlig, Gazeta Wyborcza nr 64, wydanie z dnia 15/03/2008 - 16/03/2008
KRAJ, str. 4
145Traktat przyjąć przed świętami, M. Czech, Gazeta Wyborcza nr 66, wydanie z dnia 18/03/2008 OPINIE, str.
21
67
Po trzecie Gazeta Wyborcza przez cały okres sporu forsowała tezę, że skrajnie
prawicowe skrzydło Prawa i Sprawiedliwości, reprezentowane przez posłów i posłanki
związane z Radiem Maryja wymogło na kierownictwie partii taką, a nie inną linię.
Zachowanie Jarosława Kaczyńskiego podyktowane było walką z separatystycznymi ruchami
wewnątrz partii. Oskarżano, że chęć utrzymania integralności partii była silniejsza niż dobro
kraju.
Jarosław Kaczyński wywołał ją [awanturę] z niskich partyjnych
pobudek.146
Problemy jednej partii próbuje się leczyć metodami, które mogą
szkodzić ojczyźnie.147
I cała ta afera ratyfikacyjna służy takiej błahostce?
- Być może służy ona jakimś celom polityki wewnętrznej, ale nie chcę
wdawać się tu w spekulacje.148
A także Gazeta sugerował tytułami artykułów, że prawdziwe kierownictwo partii
znajduje się gdzie indziej.
PiS między Lizboną a Toruniem.149
Rydzykowna Lizbona.150
Kolejnym charakterystycznym zabiegiem było piętnowanie zachowania PiS poprzez
porównywanie ich do „hamulcowych” integracji europejskiej, wystawiających na
pośmiewisko i budujących „barykady polityczne”.
Słowem, zniszczymy coś, o co tak długo walczyliśmy - o wolną i
demokratyczną Europę, wspólnotę silnych i świadomych swoich celów
państw i narodów.151
Jeżeli klub PiS zagłosuje przeciw lub się wstrzyma, traktat padnie. I to
w całej Europie.152
Obrazu Prawa i Sprawiedliwości dopełnia język i poszczególne stwierdzenia
uzupełniające relację prasową. Wypowiedzi posłów PiS często łączone były z artykułem za
146Z tej awantury i tak nie wyjdą z twarzą, J. Kurski, Gazeta Wyborcza nr 72, wydanie z dnia 26/03/2008 Z
DRUGIEJ STRONY, str. 2
147PiS nie lubi już Lizbony, W. Szacki, Gazeta Wyborcza nr 62, wydanie z dnia 13/03/2008 KRAJ, str. 3
148Znajdą się chętni do ratyfikacji traktatu, E. Milewicz, rozmowa z P. Zalewskim, Gazeta Wyborcza nr 66,
wydanie waw z dnia 18/03/2008 KRAJ, str. 3
149PiS między Lizboną a Toruniem, P. Wroński Gazeta Wyborcza nr 64, wydanie z dnia 15/03/2008 -
16/03/2008 KRAJ, str. 4
150Rydzykowna Lizbona, W. Szacki, Gazeta Wyborcza nr 63, wydanie z dnia 14/03/2008 JEDYNKA, str. 1
151Przyjmijmy traktat z Lizbony, A. Radwan-Roehrenscheff, Gazeta Wyborcza nr 66, wydanie z dnia 18/03/2008
Z DRUGIEJ STRONY, str. 2
152PiS nie lubi już Lizbony, W. Szacki, Gazeta Wyborcza nr 62, wydanie z dnia 13/03/2008 KRAJ, str. 3
68
pośrednictwem wartościujących zwrotów. Przykładem może być różnica znaczeniowa między
czasownikami wyjaśniać i tłumaczyć. Ten drugi ewidentnie implikuje winę podmiotu.
Stwierdzenie, że „poseł Gosiewski z PiS tłumaczył” będzie miało wydźwięk pejoratywny w
porównaniu z „wyjaśnieniami marszałka Komorowskiego z PO”. Podobny zabieg miał
miejsce w przypadku prezentacji argumentów i propozycji kompromisu. Pomysły Prawa
i Sprawiedliwości były określane mianem „PiS-owwskich”, podczas gdy propozycje
pochodzące ze strony Platformy Obywatelskiej raczej nie miały dodatkowych określeń.
Kiedy prezes PiS Jarosław Kaczyński przekonywał w Radiu Maryja,
że tylko traktat obwarowany PiS-owską ustawą daje Polsce gwarancje
obowiązywania korzystnych zapisów.153
[PO] zaproponowaliśmy kompromis, od którego nie zamierzamy się
cofnąć. Co więcej możemy zrobić?154
PO nie chce się zgodzić na gmeranie w ustawie ratyfikującej
traktat.155
Charakterystyczne było, że o ile PiS był partią niekonsekwentną i konfliktową, to PO
jawiła się jako siła polityczna szukająca kompromisu. Wizerunku Platformy Obywatelskiej
nie naruszały stwierdzenia jej liderów na łamach Gazety o braku możliwości zmiany
stanowiska.
PO takich zmian w ustawie odmawia. Proponuje przeniesienie PiS-
owskich propozycji do odrębnej uchwały. Tym razem PiS odpowiada
"nie". Politycy PO przyznają nieoficjalnie, że prowadzą wojnę
psychologiczną, aby wyłuskać kilku PiS-owskich zwolenników Unii.156
W przypadku obu partii Gazeta zauważa makiawelistyczne podejście do pertraktacji,
jednak PiS stawiany jest w gorszym świetle tego, który chce manipulować przy konstytucji.
PO jedynie gra na czas i liczy, że uda jej się uzbierać odpowiednią ilość głosów w Sejmie
i Senacie. Gazeta Wyborcza wywiadem sugeruje rozwiązanie sytuacji patowej. PO może się
zgodzić na wszelkie zapisy, których żąda PiS a następnie liczyć na uchylenie ich przez
Trybunał konstytucyjny. Jak mówi prof. Winczorek: Droga przewrotna, która mogłaby być
skuteczna.157
153Polsko-Polska wojna o traktat, D. Uhlig, Gazeta Wyborcza nr 64, wydanie z dnia 15/03/2008 - 16/03/2008
KRAJ, str. 4
154Rydzykowna Lizbona, W. Szacki, Gazeta Wyborcza nr 63, wydanie z dnia 14/03/2008 JEDYNKA, str. 1
155 Zwarty PiS to traktatu kres?, W. Załuska, Gazeta Wyborcza nr 63, wydanie waw z dnia 14/03/2008 KRAJ,
str. 8
156Wojna psychologiczna z traktatem lizbońskim, W. Załuska, Gazeta Wyborcza nr 65, wydanie z dnia
17/03/2008 KRAJ, str. 6
157Do ratyfikacji traktatu droga wiedzie przez Trybunał Konstytucyjny, E. Milewicz, rozmowa z P.
69
Zgodził się, że niektóre rozwiązania proponowane przez PiS mogą być
niekonstytucyjne. - Właśnie dlatego przyjmujemy je w drodze ustawy
konstytucyjnej - tłumaczył. Nie zanegował nawet twierdzenia, że
pomysł PiS jest sprzeczny z polską praktyką legislacyjną. - Tu chodzi
o suwerenność kraju, rzecz znacznie ważniejszą - oświadczył. I
ponownie ostrzegł PO, by nie liczyła na rozłam w klubie.158
Symptomatycznym jest fakt, że przez cały omawiany okres na łamach gazety
praktycznie nie istniały inne podmioty polityczne niż dwie partie PiS i PO oraz prezydent.
Tak jakby żadna z pozostałych partii parlamentarnych nie istniały w tym sporze. Takie
relacjonowanie podkreślało tylko konflikt który został założony w hipotezie.
70
Gazeta Wyborcza ze względu na tendencyjne ukazywanie partii Prawa
i Sprawiedliwości, dezawuowała jego argumenty. Dysproporcje w sympatiach partyjnych
dobitnie pokazał wskaźnik aprobatywności, który został zaprezentowany we wcześniejszej
części rozdziału. Nierówność wizerunków obu partii stwarzała wrażenie jednostronnej racji
w sporze, a tym samym propagowała postawę odrzucającą przekładalność perspektyw.
Jednak w analizowanym przypadku stwierdzenie, że dany dyskurs był modelową
odmianą rytualnego chaosu, byłoby nieadekwatne do rzeczywistości. Istniało wiele cech
świadczących o chęci zwiększenia społecznej wiedzy, czyli procesu charakterystycznego dla
dyskursu w odmianie społecznego dramatu. Czyli zgodnie z dynamiką dyskursu, odmiany
znajdującej się po destrukcyjnej stronie ścieżki rozwoju dyskursu, ale uznającej zasadę
przekładalności perspektyw. Za przykłady wspomnianych chęci należy uznać wypowiedzi
konstytucjonalistów lub dziennikarzy nawołujących do zejścia ze ścieżki Parlamentarnej
i przeprowadzenia referendum narodowego, które byłoby wyrażeniem woli Suwerena.
Niemniej negatywny stosunek do Prawa i Sprawiedliwości pozostał mimo deklaracji
liderów o osiągnięciu kompromisu. Gazeta umieszczała komentarze odautorskie, które
podkreślały negatywny stosunek do danej partii. Mimo wszystko wykresy trafność-
rematyczność komentarzy pokazały jak dyskurs został ukształtowany od początkowych
stadiów procesu.
Wczoraj PiS przedstawił kolejną propozycję w sprawie ratyfikacji
traktatu lizbońskiego. - Chcemy uchwalenia traktatu lizbońskiego,
chcemy kompromisu - deklarował przewodniczący klubu PiS
Przemysław Gosiewski. Wygląda na to, że PiS zamierza rozplątać to,
co sam zaplątał.160(podkreślenie autor.)
Mimo jasnego świadczenia liderów PiS, że traktat zostanie przyjęty na zasadach
przyjętych w kompromisie, czyli zaistniała pewna zmiana w rzeczywistości, Gazeta nadal
podtrzymywała retorykę konfliktu i zagrożenia. Dopiero w momencie, kiedy było wiadomo,
że ustawa ratyfikacyjna została przyjęta w Parlamencie na lamach gazety ukazał się artykuł
zatytułowany „ABC Lizbony, czyli wszystko co chcesz wiedzieć o traktacie”.161 Publikacja
w encyklopedyczny sposób wyjaśniała podstawowe pojęcia, które przez cały okres sporu
przewijały się jako jego przedmiot.
Ostatecznie napięcie i konflikt zostały rozładowane, a co za tym idzie zostało
opracowane robocze porozumienie w postaci kompromisu i przyjętej ustawy ratyfikacyjnej.
160Tamże, str. 1
161ABC Lizbony, czyli wszystko co chcesz wiedzieć o traktacie, D. Pszczółkowska, Gazeta Wyborcza nr 78,
wydanie waw z dnia 02/04/2008 KRAJ, str. 5
71
Świadczy to o pewnym, twórczym rozwiązaniu sytuacji, której raczej nie grozi blokada
komunikacyjna, charakterystyczna dla dyskursu w odmianie rytualnego chaosu. Jednak
podtrzymywanie, mimo kompromisu, retoryki konfliktu i zagrożenia może świadczyć
o pewnej konwencjonalnej rytualizacji zachowań, która jest charakterystyczna dla dyskursu
w odmianie społecznego dramatu.
72
Przez cały okres niepewności na scenie politycznej w gazecie dominowała retoryka
wojny i konfliktu z mało eksponowanymi próbami propozycji alternatywnych rozwiązań.
Artykuły sugerujące referendum także opierały się na konflikcie dwóch największych partii.
Problem ten skutkował dwoma konsekwencjami. Permanentny język zagrożenia sugerował
tworzenie dyskurs w odmianie rytualnego chaosu. Natomiast prawie wyłączna obecność
przedstawicieli tylko dwóch partii, zubażała obraz polskiego systemu partyjnego a tym
samym marginalizowała alternatywne głosy w społeczeństwie.
Teza o kreacji dyskursu w odmianie rytualnego chaosu nie została potwierdzona w toku
analiz. Mimo przeciągającego się negatywnego nastawienia do jednej z partii i eskalacji
konfliktu między dwoma obozami politycznymi na lamach gazety, stan ten nie został
utrwalony. Przykładem prawie całkowitego rozładowania atmosfery i wypracowania
twórczego kompromisu w ramach dyskursu publicznego, będzie artykuł pt. „ABC Lizbony,
czyli wszystko, co chcesz wiedzieć o traktacie” autorstwa Dominiki Pszczółkowskiej oraz
nazwanie wystąpienia prezydenta po głosowaniu w Sejmie wystąpieniem koncyliacyjnym
i w zupełnie innym, łagodnym tonie. Ocena końcowego efektu zbliża się bardziej w stronę
kreacji dyskursu w odmianie dramatu społecznego, niż rytualnego chaosu. Niemniej
początkowe fazy w pełni odpowiadały destrukcyjnej, zaprzeczającej przekładalności
perspektyw odmianie dyskursu.
Na koniec warto zwrócić uwagę na element rytualizacji zachowań. Początkowa
eskalacja konfliktu, demonstrowana we wszystkich przekazach, a objawiająca się
negatywnym nastawieniem do partii Prawa i Sprawiedliwości, została zachowana
w komentarzach publicystów niezwiązanych z redakcją Gazety Wyborczej. Zjawisko to
w jakimś stopniu obrazują proste regresji wykresów relacji trafności i rematyczności
przekazów, które sporządzono wyłącznie na podstawie tego typu wypowiedzi. Wspomniane
proste na całej szerokości wykresu zwiększają odległość od siebie podkreślając tym samym
coraz mniejszą zgodność między tematem globalnym, a rematem wypowiedzi. Potwierdzenie
rytualizacji zachowań wymagałoby dalszych badań, które objęłyby dłuższy okres, a tym
samym szerszy zakres materiału.
Monitoring mediów poprzez zastosowanie odpowiednich narzędzi do analizowania
dyskursu publicznego jest tym ważniejszy im więcej jest źródeł stymulujących jego rozwój.
Pamiętając o mnogości aspektów kształtowania i postrzegania dyskursu łatwo zauważa się jak
silną pozycję mają twórcy zdarzeń komunikacyjnych, czyli nadawcy, na poszczególnych
uczestników danej rzeczywistości, czyli odbiorców. W dobie silnego rozwoju mediów
elektronicznych świadomy odbiór przekazów staje się niezmiernie ważny. W tym kontekście
73
dopracowywanie metod analizy dyskursu staje się priorytetowym zadaniem dyscyplin
zajmujących się komunikowanie społecznym. Ponad to postulat Krytycznej Analizy Dyskursu
o odkrywanie przez badacza ukrytych mechanizmów manipulacji w przekazach, narzuca na
badacza odpowiedzialną misję inspirowania zmiany społecznej.
74
Bibliografia
Opracowania zwarte
5. Dijk T. A. van red., Dyskurs jako struktura i proces, PWN Warszawa 2001
11. Garfinkel H., Studies in Ethnomethodology, Prentice Hall, Englewood Cliffs 1967
12. Goban-Klas T., Komunikowanie i media masowe. Teorie i analizy prasy, radia,
telewizji i Internetu., PWN, Warszawa 1999
14. Goffman E., Człowiek w teatrze życia codziennego, PiW, Warszawa 1981
15. Kloch Z., Odmiany dyskursu. Semiotyka życia publicznego w Polsce po 1989
roku, Wrocław 2006
16. Krippendorf K., Content analysis: an introduction to its methodology, Sage 2003
75
19. Maślanka J. Red., Encyklopedia wiedz o prasie, Wrocław 1976
20. Piekot T., Dyskurs polskich wiadomości prasowych, Universitas, Kraków 2006
21. Pisarek W., Polskie słowa sztandarowe i ich publiczność, Universitas 2002
25. Woroniecki P., red., Odmiany dyskursu politycznego, INP UWM, Olsztyn 2007
Artykuły naukowe
6. Dijk T. A. van, Badania nad dyskursem, red. T. A. van Dijk, Dyskurs jako
struktura i proces, PWN, Warszawa 2001
76
11. Jakubowska-Branicka I., O społeczeństwie demokratycznym i mowie
ekskluzywnej, red. P. Woroniecki, Odmiany dyskursu politycznego, INP,
Olsztyn 2007
12. Jura J., R. Nykiel, K. Żelazo, Tu jest pełna zgoda, red M. Czyżewski, S.
Kowalski, A. Piotrowski, Rytualny chaos. Studium dyskursu publicznego,
Wrocław 2004
13. Kowalski S., Prawo moralne i rządy prawa, red M. Czyżewski, S. Kowalski,
A. Piotrowski, Rytualny chaos. Studium dyskursu publicznego, Wrocław
2004
17. Piorowski A., Tożsamość zbiorowa jako temat dyskursu polityki, red M.
Czyżewski, S. Kowalski, A. Piotrowski, Rytualny chaos. Studium dyskursu
publicznego, Wrocław 2004
18. Tomlin R., L. Forrest, M. Ming Pu, M. Hee Kim, Semantyka Dyskursu,
red. T. A. van Dijk, Dyskurs jako struktura i proces, PWN, Warszawa 2001
19. Wasiuta O., Czy zbrodnia ludobójstwa na Ukrainie w latach 1932-1933 to mit?,
red. P. Woroniecki, Odmiany dyskursu politycznego, INP, Olsztyn 2007
20. Witosz B., Tekstowe i kontekstowe wyznaczniki stylu – próba systematyzacji (?)
i problematyzacji, red. M. Krauz, S. Gajda, Współczesne analizy dyskursu:
kognitywna analiza dyskursu, a inne metody badawcze, Rzeszów 2005
21. Woroniecki P., Wstęp, red. P. Woroniecki, Odmiany dyskursu politycznego, INP,
Olsztyn 2007
Czasopisma
1. Discourse Society
2. Gazeta Wyborcza
77
3. Kultura i Społeczeństwo
5. Zeszyty prasoznawcze
Artykuły z Prasy
6. Hołub J., Rydzyk: Szkoda mówić. Oszukali nas w Gazeta Wyborcza, nr 77 z dnia
1.04.2008
7. Jedlicki P., Poseł PiS: Traktat wzmacnia Polskę. Jestem za w Gazeta Wyborcza,
nr 69 z dnia 21.03.2008
8. Kaczyński L., Prezydent: Nie byłoby sukcesu bez kanclerz Merkel, w Gazeta
Wyborcza, nr 78 z dnia 2.04.2008
10. Kalukin R., Nasz dziurawy raj w Gazeta Wyborcza, nr 75 z dnia 29.03.2008
11. Kurski J., Prezydent mówi Polska, myśli PiS w Gazeta Wyborcza, nr 66 z dnia
18.03.2008
12. Kurski J., Z tej awantury i tak nie wyjdą z twarzą w Gazeta Wyborcza, nr 71 z
dnia 25.03.2008
13. Kurski J., Niech naród zdecyduje, w Gazeta Wyborcza, nr 63 z dnia 14.03.2008
14. Kurski J., Prezydent chciał i umiał w Gazeta Wyborcza, nr 78 z dnia 2.04.2008
15. Lis T., Traktat lizboński – zróbmy referendum? w Gazeta Wyborcza, nr 68 z dnia
20.03.2008
78
16. Mazowiecki T., Mazowiecki: Przyjmujemy traktat w Gazeta Wyborcza, nr 67 z
dnia 19.03.2008
18. Milewicz E., Ahtung, Herr Karski w Gazeta Wyborcza, nr 73 z dnia 27.03.2008
19. Milewicz E., Do ratyfikacji traktatu droga wiedzie przez Trybunał Konstytucyjny
w Gazeta Wyborcza, nr 67 z dnia 19.03.2008
20. Milewicz E., Znajdą się chętni do ratyfikacji traktatu w Gazeta Wyborcza, nr 66
z dnia 18.03.2008
22. Paradowska J., PiS otwiera nowy front w Gazeta Wyborcza, nr 68 z dnia
20.03.2008
24. Pszczółkowska D., ABC Lizbony, czyli wszystko, co chcesz wiedzieć o traktacie
w Gazeta Wyborcza, nr 78 z dnia 2.04.2008
32. Szacki W., PiS nie lubi już Lizbony w Gazeta Wyborcza, nr 62 z dnia 13.03.2008
79
34. Uhlig D., Polsko-polska wojna o traktat w Gazeta Wyborcza, nr 64 z dnia
15.03.2008
35. Uhlig D., PiS pęka na traktacie lizbońskim? w Gazeta Wyborcza, nr 78 z dnia
2.04.2008
38. Wojciechowski M., Nie bójmy się Karty w Gazeta Wyborcza, nr 67 z dnia
19.03.2008
40. Wroński P., Lizbona albo śmierć w Gazeta Wyborcza, nr 73 z dnia 27.03.2008
44. Wroński P., Prezydent: Nie strzelę w Gazeta Wyborcza, nr 69 z dnia 21.03.2008
45. Wroński P., PiS między Lizboną a Toruniem w Gazeta Wyborcza, nr 64 z dnia
15.03.2008
46. Wroński P., PiS podzieli los PC w Gazeta Wyborcza, nr 64 z dnia 15.03.2008
48. Wroński P., Prezes PiS za traktatem w Gazeta Wyborcza, nr 77 z dnia 1.04.2008
49. Wroński P., D. Uhlig, Mówi Polska, myśli PiS w Gazeta Wyborcza, nr 66 z dnia
18.03.2008
50. Wroński P., D. Uhlig, Młodzi w PiS: Odrzucić traktat to wstyd na pół życia w
Gazeta Wyborcza, nr 68 z dnia 20.03.2008
51. Wroński P., D. Uhlig, Mój prezydent powie NIE w Gazeta Wyborcza, nr 67 z dnia
19.03.2008
80
53. Załuska W., Wojna psychologiczna z traktatem lizbońskim w Gazeta Wyborcza,
nr 65 z dnia 17.03.2008
55. Załuska W., Zwarty PiS to traktatu kres? w Gazeta Wyborcza, nr 63 z dnia
14.03.2008
Internet
1. http://www.discourses.org/
2. http://www.dziennikarze.info/
3. http://www.globalmediajournal.collegium.edu.pl/
4. http://www.ling.lancs.ac.uk/
5. http://www.pbczyt.pl/
6. http://pl.wikipedia.org/
7. http://psych.wisc.edu/lang/publications-presentations.html
8. http://www.qualitativesociologyreview.org
9. http://www.sagepub.com
10. http://sjp.pwn.pl/lista.php
11. http://www.slowawsieci.com/slownik/artyku.html
12. https://www.teleskop.org.pl/dane_ogolnodostepne.php
Artykuły z Internetu
81
%20analysis.pdf
82
Spis rysunków
Rysunek 1: Typologia rematów...................................................................................................8
Rysunek 2: Model wytwarzania przekazu................................................................................10
Rysunek 3: Typologia odmian dyskursu...................................................................................16
Rysunek 4: Schemat rozwoju dyskursu publicznego................................................................21
Spis wykresów
Ilość artykułów w poszczególnych wydaniach GW.................................................................49
Relacja trafność-rematyczność dla całej Gazety Wyborczej.....................................................57
Relacja trafność-rematyczność tylko dla artykułów.................................................................58
Relacja trafność-rematyczność tylko dla komentarzy...............................................................59
Relacja trafność-rematyczność tylko dla wywiadów................................................................60
83