Aleksander Jackowski

WSZYSTKO JEST PIKNE, CO Ml SI PODOBA". O WYROBACH Z GROCHU, MAKU, RYU I SOMY MARII PIELUSZCZAK

Urodzia

s i 5 lutego

1923 r . w T u l i g o w a e h ,

niedaleko rysowa,

w o j e w d z k i c h . Stara s i , a b y k a d y z w i e c w b y i n n y . M a m a m o j a nie r o b i a t a k i c l i w i e c w j a k j a , c h o c i a wiele u m i a a z r o b i , pisze o sobie w l i c i e . Jest energiczna, p r a c o w i t a , p e n a i n i c j a t y w y . powszechnie s i podoba, zamawiaj T o , co r o b i , herby, u niej i k u p u j
2

L w o w a . Rodzice m i e l i gospodarstwo rolne. Siedem l a t c h o d z i a do s z k o y . U k o c z y a j w 1936 r . L u b i a w w c z a s a j e j o b r a z k i wieszano w szkole no. c i a n a c h . Masz t a l e n t ! m w i nauczyciel, p r o p o n o w a n a w e t o j c u , b y s i dalej u c z y a , a e nie b y o po t e m u w a r u n k w . Trzeba b y o p o m a g a w gospodarstwie, k r o w p a . . . N o i c a e y c i e pracuje, ale g d y t y l k o m a czas zaj muje si s z t u k . ,,Jestem a r t y s t k a " m w i o sobie z s a t y s f a k c j . O d m a t k i n a u c z y a s i w y p l a t a w i e c o ze s o m y , h a f t o w a i w y s z y w a k o r a l a m i gorsety, b l u z k i , s p d n i c e i zapaski, p i s a p i s a n k i , r o b i ozdoby c h o i n k o w e , p a j k i . T o u m i e j t n o c i r o z w i n a jeszcze po w o j n i e . W 1945 r . w y j e c h a a , w r a m a c h r e p a t r i a c j i , ,,na Z a c h d " , a w t r z y l a t a p n i e j o s i a d a wraz z m e m w G o c i m i u ( w o j . gorzowskie), gdzie mieszka po d z i d z i e . ,,Po p r z y j e d z i e pisze c h c i a a m p o d t r z y m a n a s z t r a d y c j i zwyczaje l u d o w e , dlatego t e b r a a m u d z i a w r n y c h t e a t r z y k a c h oraz u r o c z y s t o c i a c h d o y n k o w y c h , eo z r e s z t do dzisiaj r o b i . B r a a m u d z i a w l i c z n y c h k o n k u r s a c h na s z t u k l u d o w w (...), na d o w d czego m a m d y p l o m y i r n e odznaczenia j a k Z a s u o n y D z i a a ? K u l t u r y " , O r d e r Serca M a t k o m W s i " , Z a z a s u g i w r o z w o j u m i a s t a D r e z d e n k a " . Poza t y m M u z e u m w Zielonej G r z e zaku p i o moje prace. W y k o n y w a a m r w n i e szopki B o o n a r o d z e niowe d l a M u z e u m w M i d z y r z e c z u . N a l e do z e s p o u ludowego przy Midzyorganizaeyjnym wyszyam gorsety" . kontynuuje tradycjo wyniesione jeszcze
1

szopki, modele z a m k u , k o c i o a . W y k o n u j e je z ziarenek g r o c h u , m a k u , r y u i s o m y . N i e m a w t p l i w o c i , e s t o rzeczy p i k n e i ludowe. To herb b i s k u p a , o b j a n i a , k s i d z m n i e p r o s i n o i r o b i . T o z m a k u , baranek z r y u . (...) W z r r y s o w a a m z m a l e k i e g o . Osiem b a r a n k w Biskupa daam wyrysowaam z a n i m jednego dopasowaam. musz jeszcze zrobiam, te narysowaam. SKR-owi N a d y k c i e . Teraz Musz druty

r o b i wieniec na d o y n k i w o j e w d z k i e . Szkic sama w Drezdenku. Wieniec b d z i e t a k i : m e t r w y s o k i , o s i e m d z i e s i t N a dole kosz z o w o c a m i . I s o n e c z n i k i t e b d . "

3

zeszwejsowa. centymetrw

szeroki, w r o d k u o r z e , p o t e m h a s o i napis S K R D r e z d e n k o . M a e szopki r o b i d l a s w o i c h " oraz z n a j o m y c h , n a t o m i a s t d u o na w y s t a w y do m u z e u m w Zielonej G r z e , do M i d z y r z e c z a , do D o m u Kultury w Strzelcach Krajeskich. Wykonaa te k i l k a m o d e l i z a m k w i k o c i o w . K o c i " jest, j a k przypuszcza, na P l e b a n i i w T r z e b i c z u , n a t o m i a s t zamek s p r z e d a a p r y w a t n e j osobie. W y m y l a nowo sposoby zdobienia, k t r o j e j p a s u j " do t e m a t u . J e l i chodzi o w y r o b y z fasoli i t p . , t o z a c z a m je r o b i sama z siebie o d r o k u 1945" pisze w l i c i e . K i e d y p o s t a n o w i a
4

Orodku

Kultury

w Drezdenku,

dla k t r e g o w y s z y w a a m 12 g o r s e t w . M o i m w n u c z k o m r w n i e Niestrudzenie

z r o b i zamek z w i e y c z k a m i , p o s a d z i a b i a i c z e r w o n f a s o l , p o n i e w a c h c i a a , a b y zamek m i a b i a o c i a n y z c z e r w o n y m i o b w d k a m i . W i e y c z k i c i b i a s t e . t a k i m i s i w oczach troi. W i e a w y s z a , w i e y c z k i , a n a dole szeroki. B o j a co p o m y l , eo z e c h c , t o so z r o b i ! (...) W i e B r a n i b o r s k m i a a m z grochu. P r z y j e c h a l i znad jeziora i s p r z e d a a m . D o Zielonej G r y na w y s t a w d a a m p a r l u b u s k , ale mysz z j a d a . T r o c h m i s i a l

r. d o m u . p i e w a stare i nowo p i o s e n k i , t o t e z a p r a s z a j j n a i o y n k i wiejskie, w o j e w d z k i e , uczy tego, eo u m i e m o d z i e , przede w s z y s t k i m jednak znana jest ze s w y c h w i e c w i k o m p o zycji, w y k o n a n y c h ze s o m y i g r o c h u . W i e c e j e j zawsze c i e s z si u z n a n i e m , z a r w n o n a d o y n k a c h k o c i e l n y c h , j a k i p a s t w o wych. K i l k a r a z y z d o b y w a a za nie 1 miejsca na p r z e g l d a c h

z r o b i o , bo j a k i e to l i c z n e b y o ! Najgorzej z f r a k i e m u c h o p a 'i. tej p a r y . Mysz c a k i e m z j a d a . Z k o s i . w b y l . A l e ja i o jeszcze doloiuC, C h t n i e w y j e d a do Zielonej G r y , Drezdenka, gdzie t y l k o si da. M o e t r o c h z a z d r o c i m o w i , k t r y j a k o na kontrtorpedowcu B y s k a w i c a " objecha marynarz wojny w czasie

k a w a w i a t a . D z i k i m o w i , k t r y jest w Z B O W i D z i e , b y a na wycieczce w Szczecinie. Z a m e k w i d z i a a m , opowiada, i a r n a i k o y s k w m u z e u m . B o j a ciekawa jestem, w s z d z i e c h c i a a b y m by. W Koobrzegu p o p i e w a l i m y , w morze r z u c i l i kwiaty. A j a k i e p i o s e n k i u m i e m . W y m y l i a m na d o y n k i (...) N a d o y n k i t r a k t o r ze s o m y z r o b i a m . A j a k s i w s z y s t k i m p o d o b a ! Snopow i z a k t e z r o b i a m . Ze s o m y . T u na z d j c i u s t o j z k o g u t e m " . K o g u t pierzasty, z j c z m i e n i a , siedzi w s o m i a n y m koszyku. A j a w gorsecie. Sama w y s z y w a a m k o r a l i k a m i . T a k sama w y m y l , a p o t e m k o l e a n k i z a w o a m . N i e c h p o p a t r z . (...) B o j a i gorsety w y s z y w a m i obrusy. K r z y y k a m i . P i s a n k i , t e p i s z . Najgorzej to u m i e wszystko. Z e b y j e d n o ! ale Artystycznie" . P y t a m , eo j e j si podoba. D l a m n i e wszystko jest p i k n e , co m i si podoba, p r a w d o p o d o b n i e m a m d o b r y gust (to nie t y l k o moje zdanie). W d o m u niejedno c h c i a o b y s i m i e , t y l k o nie zawsze s t a c z o w i e k a na t o . R e n t a za m a a , a w c z e n i e j m u s i a a m dzieciom d a wyksztacenie. c i a n y w pokojach m a m pokryte t a p e t , co z r e s z t sama w y k o n u j . Po p r o s t u p o t r a f i wszystko sama z r o b i ! "
7 6

wszystko r o b i .

K i m jest M a r i a Pieluszczak ? T w r c z y n i l u d o w ? U z d o l n i o n a m a t o r k ? N i e w i d z p o t r z e b y rozwodzenia s i na t e n t e m a t . Zapewne j e j kategorie p i k n a nie b d s i p o k r y w a y z t y m i , k t r e p r z y j m u j etnografowie, a i w y r o b y m o g b u d z i z a s t r z e e n i a . A l e t a k a jest w a n i e p r a w d a , t a k jest w s p c z e s n a t w r c z y n i l u d o w a , t w r c z y n i nie c e p e l i o w s k a " , nie p r a c u j c a dla muzew.

 G d y wiele l u d z i gvornudzi s i n a p i e w y t a c e i w i t o w a n i e , zdarza si czasom co dziwnego. L u d z i o p r z e s t a j j u t a c z y a jed n a k t o n i w t a c z y dalej, w c i t a c z y . N i e je, nie p i , nio odpoczywa. Owlada n i m sza lestwo taca". (Tiieod",;' Kroeber. S z a l e s t w o taca)

Danuta K a l i n o w s k a - K o s i e w i c z

OBRZD SOBTKOWY. TANIEC W ASPEKCIE SYMBOLIKI RUCHU OBROTOWEGO

Wiek X V : T o igrzyska obchodzili rozpustnie p i e w a n i o m swawol Jan w pioniach, igraszkach polskich i spronych ksig i rozwizymi rozrywkach".

Wiek

XVII:

W d z i e . Jana, g d y s i j u dobrze z m i e r z c h o , w y s z l i niespo dzianie J e z u i c i , w k o c i e l n e stroje u b r a n i , p r z y odgosie d z w o n w i w i e t l e pochodni i u d a l i s i za m i a s t o , gdzie rozniecone ognie i poche skoki mieszkacw kapanw przypominay wzruszy dawne p o g a s t w a ktrzy o b r z d k i . Niespodziewany w i d o k nych powszecmie natychmiast Sobtki polski, o k a z a e j procesji i szanowa mieszkacw, i odtd wieku, nieprzystojnej wg kroniki Wielko

m c h y , niekiedy k l a s k a n i e m , w y k r c a n i e m s i l u b i e n y m i i n n D u g o s z . Dziejw 12, przek). Meche-

r z y s k i e g o , 1867, I , s. 40 s t a r k i i d z i e w k i nie o d d a j s i m o d l i t w i e , b y s t a s i g o d n y m i p r z y j c i a ducha w., lecz o b o l e c i w o w y c h d n i a c h prze znaczonych na r o z m y l a n i a , z b i e r a j s i s t a r k i i d z i e w k i nie do k o c i o a , nie b y s i m o d l i , lecz na t a c e , nie b y w s p o m i n a Boga, lecz d i a b a , m i a n o w i c i e : i s a j a - a d o , i l e l i - j a j a " . kaznodzieja J a n z Miechocina, r o k 1426, c y t . za J . K r z y anowski, s. 36 Wiek X V I : Historia literatury polskiej, Warszawa 1064,

r o z b i e g l i s i do d o m w w miecie Waczu

zaniechali z a b a w y " . w XVII OO. J e z u i t w [ w : ] E . R a c z y s k i , Wspomnienia

P o z n a 1842, t . 1, s. 89, c y t . za B . J . K . z Gniezna,

L u d " , t . X T , s. 183 J a n w i t y Chrzciciel prz3'szecl. W i c p a l S o b t k i . A w k o o n i e j . p i e w a j c , s k a c z wiejskie m d k i . N i e znocie t y c h z w y c z a j w ! Co nas z w i e k w d o s z o I w l e k i e m sic u s t a o , trzeba, b y w w i e k p o s z o " , Jan G a w i s k i , Dnorzanki..., obyczaju w dawnej 1664, c y t . za J . St. B y s t r o , Polsce, t . I I , s. 64

P r z e t o ono p o g a n k i w i e c i y jej I o ziele, i g d y jej d z i e w i c a n o , wieszali po domach, drugie sic n i opasowaly; a t o . J a n a ; t a m t e w nocy ognie p a l i y , t a c o w a y , diabu czyniy dwudziestego dnia i czwartego k s i y c a czerwca, u nas d z i e pieway, ..Wszyscy na rozpust, j a k o w y u z d a n i I d b y l i c w p o y przepasani. w i e r k o w e drzewa zapalone t r z e s z c z . D u d y z b k a m i j a k co zego w r z e s z c z : D z i e w k i muzyce po s z e l g u d a l i A e b y skoczniej w b b e n przybijali"... cze i m o d y c z y n i c ; togo obyczaju p o g a s k i e g o do Dziije

t y c h c z a s w w Polszcz nie c h c o p u s z c z a , ofiarowanie z !>\ licy c z y n i c , wieszajc po domach i o p a s u j c si ni,, c z y n i sobt k i , palc aby ognio, krzeszc- je deskami, p i e w a j c pieni, tacujc', diabelskie b y a p r a w a w i t o diabelska; t a m e p i e w a j

p i e n i plugawe, t a c u j c , a d i a b e t e skacze, raduje sic, c m u k r z e c i j a n i e c z y n i m o d a c h w a , a o m i e g o Boga nie d b a j , a l b o w i e m d z i e . J a n a w i e n i a k w p r z y chwale m i e g o Boga a d n e g o nie b d z i e , a o k o o s o b t k i wszyscy bd. c z y n i rozmaite z o c i " . .Marciu z U r z d o w a , rok 1562. Herbarz 1595, Slotrni: s. 3132. Por. J . folkloru polskiego polski... Krakw [w:]

fragment poetyckiego opisu s o b t k i z X V I I w . , c y t . za B . J . K . z Gniezna, Materiay Wiek XVIII: hist., L u d , t . X I , s. 183

Krzyanowski,

sobtka

Warszawa, 1(165, s. ,'180383

P o zachodzie s o c a n a k a d a l i ognia na u l i c a c h ludzie t u t e j s i , a insi, j a k o t o n i e w i a s t y i d z i e w c z t a , p o domach swoich, przez k t r e s k a k a y i p i e w a y . . . W s z d z i e w i d z po c a y m c h r z e c i jastwie diaiel porozsiowal swoje nasienie takowych Bogu o m i e r z y c h s u p o r s t n y i . E x opposite zaraz gospody m o j e j , w ogro dzie s s i e d z k i m , w z n i e c i y sobie k o b i e t y i d z i e w k i o g i e , przez k t r y pierwej s k a k a y , a p o t e m t a c o w a y z ustawieznem p i e -

D z i e . J a n a b y l i c s i o p a s a , a c a noc okoo ognia s k a k a . . . t o t e n i e m a e u c z y n k i m i o s i e r n o . A t a m najwitszc. czary, b d y na t e n czas s i d z i e j " . M . R e j , Postylle, W r o c a w 1965 w y d . K.. G r s k i i W . K u r a s z k i e w i e z ,

67

I I . 1. W o j c i e c h Gerson, Sobtka, repr. za T y g o d n i k I l u s t r o w a n y " 1866 (1), 301

w a n i e m . . . i nie pierwej p r z e s t a y , a wtenczas k i e d y m p o s i a c z o w i e k a mego, e b y j u z a n i e c h a y tego p i e w a n i a , dla k t r e g o nie m o g e m pj s p a ' . Diariusz podry Filipa. Orlika, z rkopisu tum. F.

Te w y s a d z a j c najczciej

o g i e do g r y i h u k

niespodziewany c z y n i c , lub

daway

p r z y c z y n , e s k a c z c y przelkniony,

t e w wysadzonych g o w n i a c h u p l a t a n y , u p a d w o g i e , za n i m r o z p d z o n y d r u g i i trzeci, k t r z y n i m si p o d n i e l i , tymczasem b d c y na spodzie dobrze sobie p r z y p i e k l i J . K i t o w i c z , * obyczajw Augusta Wiek X I X Tu za w s i r o z p o c z y n a si d w o r s k i u g r , k t r y

!

pieczeni". za panowania

R a w i t a - G a w r o s k i , L u d " t . V , 1893, z. 2, s. 170. F i l i p O r l i k (ur. 1672) pisarz w o j s k o w y J a n a M a z e p y hetmana, Ukrainy. , , W w i g i l j w . J a n a Chrzciciela po nieszporach, a czasem t w a r d y m z m r o k i e m , po miastach i wsiach r o z p a l a l i spory o g i e na u l i c a c h , k t r y zwa si s o b t k , przez k t r y m o d z i e pci, najwicej atoli mskiej, skakaa. Ten zwyczaj, obojej gorszy gbokim w w o z e m c z y si ze w si; z w y k l e o tej porze c i c h y i c i e m n y , bo w y s o k i e m i c i a n a m i n i e d o p u s z c z a n a w e t do r o d k a swego b l a d y c h p r o m i e n i k s i y c a , d z i nagle oy t u m i o n postpujcych dzkrwczyn... I
r

i zwyczajw

III,

K r a k w 1925, s. 363364

daleko o d d y n g u s u , w r e d n i c h l a t a c h A u g u s t a I I I j u b y l k o n a j c y m , p r z y k o c u z a l a t jego wcale u s t a , dozorem s u r o w y m marszaka wielkiego koronnego w W a r s z a w i e n a j p r z d , a za po p r z y k a d e m w a r s z a w s k i m , s k d si i zo i dobre zwyczaje

rozmow

zbiw szy si w k u p k , t u p a n i e m

t y l k o n g p r z e r y w a j c milczenie wucczoru, w y b i e g y z w w o z u i z w r a c a j c si w bok od d r o g i , p r z y s t a n y dla z a o e n i a ogniska. Tam o k r c i w s z y s o m w y s o k i t y k , wdtopywaly go w z i e m i , ... d z i e w k i k l c z c f o r m o w a y k o o i d o t y k a j c si prawie gow jedna drugiej, w s p n e m dmuchaniem... m i a y z t l e j c y c h iskier... u p r a g n i o n y p o m i e . ... b i o r r w n i e d w a k a w a k i drzewa t w a r d s z y i m i i . s z y , i za p o m o c t a r c i a w y w o u j w i t y o g i e , k t r y n a l e y c a y r o k wydoby a n a o k o o u k a d a y stos c h r u s t u i drzewa (1).

k r a j u r o z l e w a y , w s z d z i e w y t p i o n y , j a k o ze s k u t k i s p r a w u j c y , j u t o w p o a r a c h b u d y n k w z s o b t k i zapalonych, j u w oso b a c h s k a c z c y c h s o b t k , k t r e nieraz, ile p r z y g s t y m d y m i e , s k a c z c naprzeciw siebie i u p a d a j c w o g i e , r a z i y sobie p o m i e n i e m oczy, twarze, r c e i n o g i , m i a n o w i c i e bose, albo u k o b i e t u spodu nieopatrzone; osobliwie k i e d y c h o p c y , k t r y c h k a d u k miesza do k a d e j swawolnej k o m p a n j i , klucze prochem ponabijane l u b t e a d u n k i z prochem nieznacznie w ogie r z u c a l i .

68

p r z e c h o w y w a ; z jego p o m o c , z a p a l a j stos... (2). ... W s z y s t k i e u j w s z y s i za r c e o k o l i y o g i e . . . i g d y p o m i e bucha, z t r z a s k i e m w y r z u c a j c w g r d o g o r y w a j c e licie i p o p i z p a l c e j s i b y l i c y , one jedna za d r u g , p r z e s u w a j b i a e m a r y nocne k o o ognia. K o o Sanoka d z i e w c z t a w bia,e suknie ubrane i przystrojone w w i e e o , p i e w a j p i e n i i t a c z kolo ognia... (3). ... G d y d z i e w c z t a p i e w a j , ciekawsi ze w s i , i starzy i m o d z i , zwabieni ogniom i daloko r o z c h o d z c y m si p i e w e m , z a c z l i . . . s c h o d z i s i na miejsco u r o c z y s t o c i . D o s t r z e g e t a m midzy n i e m i i k i l k u gospodarzy starszych, ja,k j e d n r k o p a r c i na k i j a c h , a d r u g w o o n m a j c za k a m i z e l , p r o w a d z i l i u r y w a n , p o w a n m i d z y s o b r o z m o w . Z drugiej s t r o n y ognia,, bliej j e d n a k dziewczyn, s p o c z y w a o k i l k u n a s t u m a y c h chopakw, p r z y t u l o n y c h w b r u z d a c h do ziemi, k t r z y p o d n o s z c n a d zagon rozczochrane g w k i , sali w z r o k ciekawy prosto do ogniska... C o k o l w i e k dalej, za gospodarzami r o z m a w i a j c y m i w wwozie s t a o k i l k u r z e k i c h p a r o b c z a k w , z a k r y t y c h do p o o w y cieniom jogo i k r z a k a m i , k t r z y n i e d o s t r z o o n i , m o g l i wszystko w i d z i e i sysze... W powiecie g o r l i c k i m . . . c h o p c y w y c h o d z na w z g r z a , si o g i e p a l i (4). ... D z i e w c z t a c i g l e t a c z y y . . . , a b u c h a j c y o g i e to zgromadziy. Nareszcie ukoczywszy piewanie, odznacza rozerway na na ugorze cienie o s b , k t r y c h c i e k a w o i zabawa na miejsce gdzie si p a l s o b t k i , i k a d y trzaska z bicza t a k d u g o , j a k d u g o si j a k

c z o n o i p r z e c i g a j przez o g i e (7). Nareszcie k o c z y si w s z y s t k o ; p a r y r o z c h o d z s i b y razem w y c i e s p d z i noc a do wschodu s o c a (8). O. K o l b e r g , D W O K , Sandomierskie, t . 2, s. 109, oraz: (1). I k s , Kopernacka Wisa" w okolicach Sieradza, niczanach Sobtka we wsi Zeliszew w pow. Wisa" siedleckim, Sobtki a Iwo1891, t . V , s. 4 1 ; (2). I . P i t k o w s k a , w oglnoci, materiau

1892, t . V I s. 684; (3).

B . Gustawicz, O ludzie podduklaskim w szczeglnoci, w Galicji. Zestawienie

L u d " 1900, t . V I , s. 78; (4). zebranego Lud" staro

w r. 1897 staraniem T o w . L u d . , . d r F . K r c e k , (7). I k s , op. c i t . , s . 4 3 ; (8). A . B o h d a n o w i c z , Przeytki ytnego pogldu 1895, t . 2, s. 12

1898, t . I V , s. 316; (5). T a m e , s. 316; ( 6 ) . T a m e , s . 316; u R u s i n w , Grodno 1896, C y t . za L u d "

W caej E u r o p i e znane jest palenie o g n i w i t o j a s k i c h i ska kanie l u b przechodzenie przez p o m i e n i e . . . W g r z y s t y c h oko licach S l a w o n j i i B o n i w i d z i a e m p a s t e r z w , s k a c z c y c h przez o g i e bez o d z i e y . D z i e w c z y n y p r z e s k a k i w a y t y l k o w koszulach, k t r ponadto p o d n o s i y d o s y wysoko, wywoujc niewybredne a r t y w i d z w . . . L u d w i e r z y , i w noc w i t o j a s k niebo t r z y k r o otwiera si i z wielk szybkoci si zamyka". L.S.K., Sobtka. Poszukiwania, Wisa" 1896, t . X,

u t w o r z o n e k o o i s t a j c na uboczy w jednem gronie, b i a y m jednostajnym ubraniem fantastyczny p r z e d s t a w i a y widok c i e m n y m t o nocy. G d y ognisko p o z o s t a o p r n e , n a g e p o d n i o s y s i g w k i owych k i l k u n a s t u przyczajonych w brudzie chopakw; ci zerwawszy s i , w c a y m b i e g u jeden za d r u g i m . . . w w e s o y c h pokrzykach... i miechach z a c z l i t a m i nazad przeskakiwa przez o g i e . . . , a, d z i e w c z t a . . . d o r z u c a j c licie b y l i c y na o g i e i u j w s z y si z n w za r c e , z a w i o d y k o o i n o w y p i e w z a b r z m i a :

s. 141142 w kadej wsi ukraiskiej obchodz t uroczysto... N a j pospoliciej w i t o to p o g a s k i e o b c h o d z , z a t k n w s z y drzewo n a c e , d z i e w c z t a s i z b i e r a j w k o o , w z i w s z y s i za r c e , k r c s i , p i e w a j c p i e n i . . . K s i a ruscy w z b r a n i a j i m obchodu tego w i t a , ale p o m i m o te zakazy, corocznie w k a d e j w s i ono si o d p r a w i a . " M . J e z i e r s k i , Poezje, W i l n o 1837, s. 111, c y t . za W i s a "

O J a n i e , Janie Janio z i e l o n y ! P a d a j licie na wsykie strony; a t y , Janku, parobecku sukaj so zony.

1899, t . X I I I , s. 362

* * *
K a j t a jej bede u k a t a s u k a ? a p j d j a do S c e p a n w w okienko p u k a . P u k , p u k , w okionecko W y d ze M a r y , Sama j e d n a . piew ten suy samym dziewcztom i dla kadej z o d m i a n t y l k o i m i o n po szczegle b y p o w t a r z a n y . N i e d u g o doroso lub dorastajce dziewoje... T y m piewem piew t y m o b e s z y one wszystkie d o m o s t w a , w k t r y c h si z n a j d o w a y porzdkiem p r z e c h o d z i wszystkie d z i e w c z t a , a... uoyy... Jeszcze j a k i czas p i e w a y c z c w p a r y m o d z i e w i e n i a c z . . . Pomau i nieznacznie przybliyli si i parobcy, opuszczajc Magosi, dotychczasowe w c i e n i u schronienie, a y k n w s z y w d k i h u l a parobczakw spokojnie wa kochaneeko A r t y k u t e n s t a n o w i p r b analizy o b r z d u s o b t k o w e g o ze

s z c z e g l n y m u w z g l d n i e n i e m tej jego fazy, w k t r e j w y s t p u j e t a niec. D l a j e j c e l w w y k o r z y s t a n e z o s t a y g w n i e polskie m a t e r i a y r d o w e poszerzone, d l a p o r w n a , o dane z t e r e n w S o w i a szczyzn}' Wschodniej i P o u d n i o w e j oraz z niemieckiego obszaru jzykowego . Analiza semantyki wierze i r y t u a w sobtkowych obrzdowych, konkretnych dziaa bdzie p r z e b i e g a a w d w c h p a s z c z y z n a c h : w p l a n i e z n a c z c y c h zacho rytualno-symboliczn y c h , b d c y c h r e a l i z a c j pewnego systemu z n a k w , oraz w p l a nie p o j c i o w y m , k t r y p o s u y do o d c z y t a n i a z n a c z e systemu pierwszego . T e r m i n p l a n p o j c i o w y " o d n o s z do w i a t o p o g l d u w a c i w e g o r o z u m o w a n i u t r a d y c y j n e m u , w y r a o n e m u w uniwer salnych k u l t u r o w o , zestawianych w pary opozycji pojciach, brzmi nastpu jest k t r y c h znaczenia z o s t a y j u zrekonstruowane. W e r y f i k o w a n a p o n i e j hipoteza badawcza j c o : obrzd s o b t k o w y ma charakter o b r z d u przejcia, w ogie dziewczt on z b i o r o w i n i c j a c j m o d y c h d z i e w c z t w m a e s t w o . Spord moniana znaczenia ycia, poddawana spoeczny wielu jest obrzdw przejcia inicjacja seksualno-matrypod wzgldem inicjacji status prze wydarzeniem Zgodnie z przesaniajcym
2 1

mieszczono p r z y dziewuchach, j a k poprzednio w naradzie swej

poczli. W a e k wzi Bak, Antek Maryn, Wojtek j c e g o s i ogniska, s o b t k i . . . . . . z b y t k i p o l e g a j p r z e w a n i e na t r c a n i u

i w y w i j a l i s z c z l i w i e po ugorze, p r z y w i e t l e g w i a z d i dopala

i z m u s z a n i u i c h do s k a k a n i a przez ognisko (5). W e wsiach r u s k i c h . . . parobek c h w y t a za r k d z i o w c z y n i roz p d z a j c s i spoinie o g i e p r z e s k a k u j (6). D o p o k d p i e w a y d z i e w c z t a i e r d wysoko si, p a l i a , c h o p c y , xikryci w z b o u , nie d a w a l i z n a k u ycia,; lecz g d y o g i e o p a d i p i o n i m u i y si k u k o c o w i , w t e d y w y b i e g a l i oni z u k r y c i a i k t o m g c h w y t a d z i e w c z y n , n a j c z c i e j t , z k t r go w p i e n i

wszelkie inno, r w n i e d o n i o s e , m o m e n t y w c y k l u r y t u a l n y m schematem aby uzyska nowy obrzdowi jednostka,

ludzkiego.

(prawo zawarcia m a e s t w a ) m u s i p o m y l n i e

b r n s k o m p l i k o w a n y proces wtajemniczania,, z d o b y o k r e l o n e umiejtnoci W I E D Z i o w w i e d z w y k a z a s i , co

69

dopiero u p r a w n i a do p e n i e n i a n o w y c h f u n k c j i

spoecznych.

cjacyjn

wdrwk, w g b sacrum, k t r a
9

przynosi mistyczne

S p r a w d m y zatem., czy o b r z d s o b t k o w y .,podda s i " analizio z zastosowaniem k r y t o r i w w a c i w y c h dla. i d e n t y f i k a c j i d u inicjacyjnego. Obrzd jako taki ma okrelon struktur dramatyczn, sche jost wic r o z k a d a n y na prostsze elementy w a n e dla t o k u ak c j i . P o n i e w a s t r u k t u r z e obrzdw4

poznanie, uzdrowienie, o d n o w i e n i e ' . Z a c z n i j m y a n a l i z p o s z c z e g l n y c h faz o b r z d u o d charakte r y s t y k i czasu i miejsca jego s p e n i a n i a .

obrz

przejcia

odpowiada

Przestrze o b i z d o w a O b r z d zazwyczaj odbywa, si poza g r a n i c a m i w s i , na tere nach n i e u p r a w n y e h , na wzniesieniach, g r a c h , w p o b l i u ciem nego, z o w r o g i e g o lasu, p r z y drodze l u b na s k r z y o w a n i u d r g , w j a r a c h , w w o z a c h , poza d o m e n y c i o w c z o w i e k a , w m i e j scach, o k t r y c h m w i s i , e s d l a l u d z i niebezpieczne, p o n i e w a przebywaj, Przekadajc tam ze moce, d u c h y , siy nieczyste, demony ".
1

m a t b a j k i m a g i c z n e j p r z y w y r n i a n i u p o s z c z e g l n y c h faz o b r z d u zastosujemy s f o r m u o w a n e przez W . P r o p p a zasady p o s t p o w a n i a w a c i w e przy analizie b a j k i m a g i c z n e j . M o d e l o w y sche mat przebiegu obrzdu, zrekonstruowany nastpujcy: na p o d s t a w i e k i l k u d z i e s i c i u jego o p i s w , jest 1 po zachodzie soca
5

na t z w . c z y s t y m p o l u , czystej ziemi . na ugorze, w y g o n i e , w p o b l i u lasu, na wzniesieniu, w w w o z i e , jarze, p r z y drodze, na s k r z y o w a n i u d r g , w p o b l i u rzek, z b i o r n i k w w o d n y c h zbieraj si wszystkio doroso dziewczta panny, modzi chopcy, przedstawiciele d o r o s y c h " starszych m o d e m a t k i , para,, k t r a o s t a t n i a z a w a r a z w i z e k 2 dziewczta w wkopuj wok erdzi p o d p a l a j stroju okrcaj som dug erd, t y k " , go w z i e m i , stos c h r u s t u , (zawodz) sio go y w y m o g n i e m " ; w o k stosu i p i e w a j , r u k a d a j maeski; o b r z d o w y m

te informacje na j z y k opozycji semantycznych,

o t r z y m a m y n a s t p u j c } ' zestaw p a r : wie dom rola pustkowie z o w r o g i las ziemia j a o w a , u g r J a k w i a d o m o opozycjo te s p o c h o d n y m i o p o z y c j i podsta wowej ten wiat tamten wiat O g i e s o b t k o w y n a j c z c i e j rozpalany jest na wzniesieniach l u b g r a c h . G r j a k o n a j b l i s z n i e b u c z s t o u w a a si za p u n k t s t y k u nieba, z z i e m i , a wic za, r o d e k " przez k t r y przechodzi o w i a t a , miejsce w k t r y m m o n a d o k o n a przej cia z jednego p o z i o m u kosmicznego na d r u g i , p r z e a m a w i e c k przestrzeli i z i e m s k i " s p o s b b y c i a , i czowiekowi jedynie w najwaniejszych sfer sacrum. wkroczy w dostpn m o m e n t a c h jego y c i a

ziemia u p r a w n a ziemia c z y s t a "

3 dziewczta s i a d a j pieni obrzdowe; 4 nastpnie zaczynaj

w o k ognia, t r z y m a j c pomieniem; si

za r c e w tempie coraz szybszym, w rozpasaniu i s z a l e stwie", gdy ogie zaponio n a j w y s z y m t r z y m a j si n a uboczu, k r y j 5 d o p k i stos p o n i o , p a l i si e r d , a d z i e w c z t a t a c z , c h o p c y w zarolach, k r z a k a c h , za d r z e w a m i ; 6 g d y o g i e dogasa,, c h o p c y z nich porywa", czyn i przeciga w y b i e g a j z ukrycia, kady c h w y t a w y b r a n przez siobie dziew ogie: po p a, m i rozchod.z si

j przez d o g a s a j c y

Czas speniania obrzdu O b r z d zaczyna si po zachodzie s o c a , o zmierzchu i trwa a do w i t u , a wic w czasie, g d y c z o w i e k z a w i e s z a " swoje n o r m a l n o d z i a a n i e nie pracuje, nie b a w i si. P o r dla a k t y w n o c i l u d z k i e j jest d z i e . N o c n a t o m i a s t waciw uaktywniaj

7 nastpnio dziewczta i chopcy o k o l i c y , spdzaj, ze s o b n o c ;

8 o w i c i e dziewczta, w r a c a j biegiem do d o m w . Wracaj/' do na,szego /.aloenia: obrzd sobi kow jesl

si siy nieczyste ze w i e d m y , demony, d u c h y , n o c funkcjo n u j z m a r l i ' . Noc jest dla c z o w i e k a czasem m a r t w y m " zowrogim wyej i niebezpiecznym. moemy W planie p o j c i o w y m nastpujcy syluacj w y r a z i poprzez
1

z b i o r o w inicjacja, d z i e w c z t w m a e s t w o. W czesie o b r z d u o s i g a j one w a, i w y s t o p i e wtajemniczenia, ow W T E D Z , k t r e j j e d n y m z prze ja ^, w m o e h y c z d o l n o do pt">krcncji. a t y m sajiiym do zdolno do p e n i e n i a funkcji

6

opisan zestaw

kobicty-n-atki, fizjologia^
7

par o p o z y c j i : dzie wia,tlo czas p o p r a w n y noc ciemno czas o d w r c o n y

k o b i e t y - r o d z i c i e l k i . L c - / . inicjacja nie m o e ogr,.nic7.\e si je dynie zamanifestowania, uzasadnionego faktu spolocznego, m u s i n a t o m i a s t d o s t a r c z y uzasadnienia, w a c i w e g o przez o d w o a n i e si do w y d a r z e m i t o l o g i c z n y c h . W o b r z d z i e i n i c j a c j i zatem p o w i n i e n p o j a w i si w t e k p o w r o t u do c z a s w m i t y c z n y c h , b o w i e m i n i l l o tempore m i a o miejsce stworzenie i uporzdkowanie
8

czas a k t y w n o c i cza,s m a r t w y " Z w r m y u w a g , e i t y m razem, w y c h o d z c od w y r a o n e g o w p o j c i a c h s z c z e g o w y c h k o n k r e t u , d o c h o d z i m y do opozycji podstawowych : ycie mier

kosmosu

oraz

objawienie przez b o g w l u b za m o d e l w s z y s t k i c h cza

przez p r z o d k w czy h e r o s w k u l t u r o w y c h p r a w z o r u wszystkich d z i e d z i n " . Epoka, m i t y c z n a s u y sw. Powrt do p o c z t k w ", do pierwszego p u n k t u w czasie t a j o m n e j, si w po
:

i w przestrzeni oznacza zdobycie w i e d z poznania. M i s t y c z n e wtajemniczenie

t e n w i a t taniton. w i a t Czy wobec tego w y b r miejsca, i czasu s p e n i a n i a o b r z d u jest p r z y p a d k o w y , czy t e m o e m y p r z y p u s z c z a , e sconeria, r y t u a u sugerujo, i chodzi o n a w i z a n i e konta.ktu z t a m t y m w i a , t e m " ? S z u k a j m y zatem dalszych p o t w i e r d z e naszych przypuszcze.

konanie g r a n i c y miedzy z n a n y m i n i e z n a n y m , o s i g n i c i e p e n i dokonuje wyniku zarwno bstw gdzie Akcesoria obrzdowe W miejscu, gdzie ma z a p o n s o b t k o w y stos, d z i e w c z t a wkopuj w ziemi w y s o k ord, t y k " . Symbolika erdzi wydak o n t a k t u z p r z e d s t a w i c i e l a m i " rzeczywistoci rzeczywisto i przebywaj nruriiezn zarwno z panieoneni transcendentnej,

i s t o t a m i ze sfery sacrum, p r z y c z y m sacrum oznacza mocy. j a k i najnis/.y |>o/,iom kosmosu

wszcdi];, a n y c l i - / , a u i a , i \ , bstwa

incprzychylue ludzini

i demony, ziem ini

j a k i s p r z y j a j c o i m na og d u c h y p r z o d k w . Proces w t a j e m niczania z a k a d a zatom przekroczenie granicy m i d z y w- i d z o naley podj s k i m " p o z i o m o m kosmosu, a kosmicznym . . d o l e i n " i n i e b i a s k i m absolutem. A b y z d o b y

70

je s i n i e z b y t s k o m p l i k o w a n a jest ona t r a n s f o r m a c j kosmicznej, czy t e drzewa kosmicznego, k t r e znajduje

osi si

nych piewach i szaleczym t a c u dziewczt wok sobtkowego drzewa. P r z y j m u j , e g w n y cel o b r z d u z o s t a j u do tego m o m e n t u o s i g n i t y , n a t o m i a s t wszelkie c z y n n o c i - n a s t p u j c e po t a c u s u t e m u , a b y z a i s t n i a s y t u a c j w y r a z i k u l t u r o w o , w jzyku symbolicznym, W t y m k o n t e k c i e w i a n k i na s o b t k o w y m drzewie b y y b y j e d y n i e w i a d e c t w e m tego, e d z i e w c z t o m u d a o si p r z e k r o c z y granice ziemskiego, a t y m s a m y m d o w i a d c z y poznania, e z g b i y t a j n i k i przypuszczenie, e w owej W I E D Z Y , mistycznego ma b y nie ktra po

w c e n t r u m w s z e c h w i a t a i jest p o m o s t e m m i d z y t r z e m a pozio m a m i kosmosu. W k o p u j c e r d w z i e m i , d z i e w c z t a w z m a c n i a j niejako w y r n i e n i e , wydzielenie przestrzeni, w- k t r e j speniany jest o b r z d . D o k o n u j one symbolicznej w a l o r y z a c j i miejsca, same u s t a n a w i a j r o d e k w s z e c h w i a t a miejsce k o n t a k t u z rzeczy wistoci transcendentn. czno z kosmosem o d b y w a si w p a s z c z y z.nacb: dl gra gra d

dla n i c h p r z e p u s t k " w d o r o s e y c i c . M o n a w y s u n i t a k i e s w y c h peregrynacjach sacrum wszystkie d z i e w c z t a o s i g n y p e n i poznania, e s t o p i e i c h wtajemniczenia b y n i e j e d n a k o w y , w n i e k t r y c h wrcz niewystarczajcy, penienia funkcji kobiety-matki. posiadanej Widomym WIEDZY przypadkach do owego byy aby u z n a d z i e w c z y n za z d o l n znakiem by moe

ziemia niebo

ziemia. z a w i a t y

Bardziej w y r a n e n a w i z a n i e do i d e i drzewa kosmicznego m o e m y dostrzec w t y c h r d a c h , k t r e p o d a j opisy z a b a w y " s o b t k o wej nie p r z y p o n c y m stosie, lecz w o k d r z e w a .
12

zrnicowania

stopnia

w a n i e w i a n k i w i s z c e na r n y c h g a z i a c h drzewa. jedne w y e j , inne n i e j . Z a u w a m y , e dziewczyna, k t r a nic z a r z u c i a swojego w i a n k a na, drzewo m u s i a a , p o j a w i si na n a s t p n e j s o b t c e . N i e m o e m y w y k l u c z y , e nakaz t e n dla d z i e w c z y n y , podobnie j a k dla p a r y c h o p a k a i p a n n y skojarzenie i c h irnieri w s o b t k o w y c h pieniach byo niegdy obowizujce. W r m y j e d n a k do m o m e n t u , g d y m a z a p o n ognisko. W o k e r d z i dziewczta, u k a d a y stos z c h r u s t u , g a z i , s o m y i podpalay go t z w . y w y m o g n i o m . R o z n i e c a y go technik bardzo a r c h a i c z n przez pocieranie d w c h k a w a k w d r e w n a , a jego s z c z e g l n e w a c i w o c i p o l e g a y m . i n . na t y m , o w i e d m y nie m i a y do niego takiego p r z y s t p u " " . W r d a c h
14

Zabawa polega na t y m , e d z i e w c z t a , po r y t u a l n y c h pie wach i t a c a c h , z d e j m u j z g o w y w i a n k i i k a d a z n i c h , s t o j c t y e m do drzewa, stara si t a k r z u c i s w j wianek, a b y z a w i s on na jednej z g a z i . P o m y l n e umieszczenie w i a n k a na drzewie w r y rychle z a r n p j o i e , n a t o m i a s t p r b a nieudana oznacza jeszcze co n a j m n i e j r o k oczekiwania na ma.. W t y m miejscu n a l e y z w r c i u w a g na f a k t , e w w i e l u kosmologiach archaicznych o p r c z zasadniczego, w e r t y k a l n e g o p o d z i a u w s z e c h w i a t a na t r z y c z c i , w y r n i a si t a k e szereg w a r s t w , z a r w n o w poziomie n i e b i a s k i m " , j a k i w w i e c i e dolnym. Wyobraeniom t y m odpowiadaj licznych m . in. rysunki
1 3

na

czsto

r y t u a l n y c h p r z e d m i o t a c h czy strojach o b r z d o w y c h , stawiajce skiego . n p . drzewo z k o r o n oznaczaj gazi. ne o d g a l z i o n i a kolejne w a r s t w y w i a t a

przed

s p o t y k a m y informacje, e ognisko rozpalano po p r o s t u o d p o n c e j g o w n i , lecz w w c z a s t a k i o g i e n a l e a o p r z e e g n a , a b y z y s k a on o w szczegln, moc o d p d z a n i a zego". Z d e j m u j c z tego rodzaju i n f o r m a c j i w a r s t w c h r z e c i j a s k " d o c h o d z i m y do p o j c i a ognia j a k o c z y s t e j " siy kosmicz nej antagonistycznej wobec innego y w i o u w o d y . J.R. Tomiccy analizujc mitu, koczce sowiaskie m i t y kosmogoniczne wersje przekazuj doszli do stwierdzenia, i w s z y s t k i e , n a w e t n a j u b o s z e si w momencie u t w o r z e n i a l d u ,

Poszczegl pozaziem

W y d a j e s i zatem, e zarzucanie w i a n k w na g a z i e drzewa m o e m y t r a k t o w a j a k o p r b k o n t a k t u ze w i a t e m transcen d e n t n y m poprzez dotarcie do k t r e j z jego w a r s t w . M o l i w e jest t e jednak p r z y j c i e innego w y j a n i e n i a . Zabawa z w i a n k a m i zaczyna si j u po zasadniczej czci ceremonii, t z n . po r y t u a l

11. 2. Sobtka

Bilczy

repr. za D w o k , Sandomierskie, t . 2

71

11. 3. A u g u s t Weckesser, Reigentariz,

nach Gottfried

Kellers

Hadlaub,

1893, K u n s t h a u s

Zurich

j e d n a k n a j i s t o t n i e j s z i n f o r m a c j : ziemia p o w s t a a w rezultacie wspdziaania dwch antagonistycznych bstw, z

1 5

Fa,kt

obrzdowej przyjto

nagoci

dziewczt

w pewnym i w

stopniu obrzdzie oglnej

ktrych

potwierdzaby tycznych;

wczeniej

zaoenio,

jedno skojarzone jest z niebem, a, drugie z m o r z e m " . W a c i w o c i i s t o t niebieskich jest i o h o g n i s t o ( b y s k a w i c e , g w i a z d y , tarcza soneczna). Woda. n a t o m i a s t ywio sfer for p o d z i e m n y c h funkcjonuje j a k o r d o wszelkich m o c y i za,r o d k w , macierz uniwersalna", k t r a pioprzedza k a d
16

i n i c j a c j i p o w i n i e n p o j a w i si w t e k p o w r o t u do c z a s w m i zgodnie b o w i e m ze stwierdzeniem natury n a g o o b r z d o w a jest r w n o z n a c z n a z i n t e g r a l n o c i i p e n i . R a j i m p l i k u j e b r a k u b r a n i a , t o znaczy b r a k z u y c i a . . . Wszelka nago obrzdowa implikuje w brak stanu wzorzoc aczasowy, obraz w o p o z y c j i do raju" . do kobiecej
2 0 1 9

m i jest u p o d o a k a d o g o stworzenia... zawiera y c i e , krzepk o i n i e m i e r t e l n o " ' . N i e k a d y j e d n a k i nie w k a d y m momencie m o e do niej d o t r z e , b o w i e m jej s t r a n i k a m i s straszliwe p o t w o r y , n i e p r z y c h y l n e l u d z i o m demony i b s t w a . T y m z y m m o c o m o charakterze a k w a t y c z n y m m o g n a t o m i a s t p r z e c i w s t a w i s i s i y ogniste. T e m a t ten p o s t a r a m y si szerzej r o z w i n w i n n y m miejscu niniejszego opracowania.

zuycia" naley, jak sdz, odnie take

dziewiczej c z y s t o c i d z i e w c z t

d o j r z a o c i . Zaznaczmy t u , c do u d z i a u w S o b t c e nie b y y dopuszczane d z i e w c z t a z h a b i o n e " , s p l a m i o n e n a o p i n i i " . Z r b m y to w t y m miejscu u w a g , o d z i e w i c t w o uznawano za s t a n s z c z e g l n i e s p r z y j a j c y n a w i z y w a n i u k o n t a k t u z sacrum. E l e m e n t e m n i e z b d n y m w s t r o j u d z i e w c z t jest pojawia si, pord b 1 i a. W z m i a n k o w a o niej w r. 1562 M a r c i n z U r z d o w a , nazwa jej i n n y c h zi leczniczych, we w s z y s t k i c h Nawizujc po raz k o l e j n y do

Strj obrzdowy Z d u y m , jak sdz, p r a w d o p o d o b i e s t w e m m o e m y przy j , e p i e r w o t n i e r y t u a l n y taniec s o b t k o w y d z i o w c z t a w y k o n y w a y nago. I n f o r m a c j e na t e m a t s t r o j u o b r z d o w e g o warte w w y k o r z y s t a n y c h przeze mnie materiaach za dotycz

materiaach

XIX-wiecznych.

znanych u s t a l e M . E l i a d e g o , p o t r a k t u j e m y b y l i c j a k k a d e cudowno ziele, k t r o s w w a r t o m a g i c z n , czy l e c z n i c z za w d z i c z a t y l k o t e m u , e m a s w j p r o t o t y p w drzewie y c i a . Z d o b y c i e , czy posiadanie ziela, k t r e m a w a r t o drzewa kosmicz nego, t z n . jest n i e w y c z e r p a n y m , w c i o d r a d z a j c y m si y c i e m , b y o b y r w n o z n a c z n e z p r z e j c i e m jego w a c i w o c i , jego m o c y . Z a t e m w s y t u a c j i , g d y poddawane o b r z d o w i i n i c j a c j i dziew c z y n y p r z e k r a c z a j c granico w i e c k i e j przestrzeni n a r a o n e b d n a k o n t a k t z niebezpiecznymi d l a c z o w i e k a m o c a m i kosmicz n y m i , b y l i c a j a k o n a m i a s t k a drzewa y c i a stanie si dla n i c h p r z e p u s t k " na szczliwy p o w r t do ziemskiej r z e c z y w i s t o ci.
2 1

przede w s z y s t k i m w i e k u X I X ; m i m o t o w o d n o t o w a n y c h w y p o wiedziach p o j a w i a y si w z m i a n k i o t y m , e d z i e w c z t a wiejskie s c h o d z i y s i do jednej c h a t y i t a m r o z b i e r a y s i do n a g a " . P r z y p o m n i j m y w t y m miejscu, e o d pierwszych w i e k w c h r z e c i j a s t w a ze z w y c z a j a m i s o b t k o w y m i w a l c z y k o c i , t r a k t u j c je j a k o p r z e j a w y p o g a s t w a . Z t e r e n w P o l s k i n a j s t a r s z w z m i a n k o sobtce spotykamy w w a r m i s k i c h statutach synodalnych b i s k u p a H e n r y k a I I I (1375 1401), k t r e z a k a z y w a y o b c h o d w witojaskich. z rozpustnych rda
1 8 1 7

historyczne p o d a j , plugawych"

i noc t a

syna Taniec w aspekcie symboliki ruchu obrotowego W wierzeniach s p o e c z n o c i r n y c h k r g w ruch zo socem" nacechowany kulturowych

hulanek,

pieni,

orgiastycznych

zachowa i tacw.

N i e d z i w i nas zatem f a k t , i surowe zakazy jest p o z y t y w n i e , n a t o m i a s t

k o c i o a s p r a w i y , e o b r z d o w a n a g o i n i c j o w a n y c h d z i e w c z t zostaa okryta bia, pcienn koszul. W rdach XIX-wiecz n y c h p r z e w a a b o w i e m t a wersja w opisa.ch s o b t k o w e g o s t r o j u ,

p o d s o c e " u z n a w a n y jest za n e g a t y w n y . M i m o to w pew-

72

nych szczeglnych r u c h u na opak.

2 2

sytuacjach

obowizuje

stosowanie

wanie

p o t o c z y o b y si nasze rozumowanie, g d y b y m a t e r i a y ikonogra ficzne u z n a za w y s t a r c z a j c o miarodajne. M o e m y t e po p r o s t u p o r u s z a si w sferze h i p o t e z , s z u k a j c dla n i c h u w i a r y g o d n i e n i a w t o k u dalszych charakter w poziomami wic dzaj owym rozwaa. inicjacyjny sacrum, to midzy jest polega na w y p r a w i e do sfery przejcia obrotowy w ma J e l i zgodnie z p r z y j t y m w c z e n i e j z a o e n i e m obrzdu obrzdzie musi istnie kosmicznymi. moment Ruch

W dalszej czci swoich r o z w a a p o s u s i j e d y n i e w y branymi ustaleniami, w myleniu dotyczcymi

2 3

struktury

czasoprzestrzeni najwaniejsze

tradycyjnym.

Przytocz

jedynie

dla m o i c h dalszych d o c i e k a

stwierdzenia.

B u c h w k i e r u n k u p o d s o c e " w lewo k o j a r z o n y jest z ruchem w t y , w d, w z a w i a t y , w przeszo. Zatem w sytu acjach o b r z d o w y c h r u c h w czasie zostaje p r z e o o n y na r u c h w przestrzeni. J . S. W a s i l e w s k i a n a l i z u j c sens r u c h u obrotowego w m o m e n t a c h p r z e j c i a (w weselu i przekoczowaniu), dochodzi do stwierdzenia n a t u r y o g l n e j , i r u c h o b r o t o w y w o b r z d a c h p r z e j c i a m a s t r u k t u r a l n y sens otwarcia, granicy m i d z y s t a n a m i , sytuacjami." jcych fakt
2 4

granicy

strukturalny obrzdzie. transie,

sens o t w a r c i a g r a n i c y d w c h najwaniejszym

wiatw, momentem

taniec d z i e w c z t caym

K r c w t e m p i e coraz szybszym i szybszym d z i e w c z t a d o p r o w a si do g r a n i c y u t r a t y w i a d o m o c i . T a c z w nie k o n t r o l u j c w a s n e g o zachowania. B y m o e dlatego w r d a c h h i s t o r y c z n y c h pojawiaj, si t a k i e o k r e l e n i a , j a k : s z a l e stwo, w y u z d a n i e , rozpasanie. Zgodnie z wierzeniami" stan eksta tycznego uniesienia p o j a w i a s i w a n i e na p r o g u d w c h w i a tw. Schemat i n i c j a c j i z a k a d a cofnicie si do czasu m i t y c z n e g o . Z a u w a m y , e j e d y n i e r u c h p o d s o c e " u m o l i w i a r e a l i z a c j w t k u p o w r o t u do p o c z t k w , do p a r y p r a r o d z i c w . Dziewczta, zaskuj w ten sposb wiedz z czasw wszystko ustanawiane b y o przez b o g w . Ruch pod s o c e " o t w i e r a zarazem d o l n y p o z i o m kos wszelkich f o r m mosu z a w i a t y . D z i e w c z t a m u s z b o w i e m d o t r z e do w o d y y c i a , owego z b i o r n i k a p o d n o c i i z a r o d k w najniebezpieczniejszy dziaania i s t n i e n i a . W d r w k a po z a w i a t a c h , t z w . okres marginesowy to etap i n i c j a c j i . D z i e w c z t a n a r a o n e s na Dostpu do w o d y jest ycia chtoogie. wszelkich si n i s z c z c y c h . zatem n a pocztku", kiedy

Zakada

j e d n o c z e n i e , e w i n i c j a c j a c h n o w y etap drogi

okresu

dorastania oraz w i n n y c h ceremoniach wejcia j e d n o s t k i na o b o w i z u j e ruch

o b r z d o w o potwierdza yciowej w znaczeniu r u c h u

ze s o c o m "

w p r z y s z o . Czy r z e c z y w i c i e jest to jedyne m o l i w o do p r z y jcia wyjanienie > . Na gruncie k u l t u r y polskiej taneczne k r e n i e dziewczt w o k s o b t k o w e g o stosu czy drzewa, b y o b y o d p o w i e d n i m , j a k sdz, materiaem do p o d j c i a p r b w y j a n i e n i a sensu r u c h u o k r n e g o w tej s y t u a c j i o b r z d o w e j . P r z y p o m n i j m y , e po roznieceniu ognia d z i e w c z t a s i a d a j w o k stosu i z a c z y n a j z a w o d z i " p i e n i o b r z d o w e t o k s t w i m e l o d i i z a j m i e m y s i p r z y innej okazji). c h w y t a j s i za r c e i r o z p o c z y n a j swj taniec. K r (analiz wok Nastpnie

ognia, n a j p i e r w p o w o l i ; stopniowo t e m p o t a c a r o n i e , dziew c z y n y t a c z coraz szybciej w rozpasaniu i s z a l e s t w i e " , w za p a m i t a n i u ; o g i e strzela w y s o k i m p o m i e n i e m w c i e m n o nocy. Niestety, si d o t r z e w do tym miejscu dalsze r o z w a a n i a mocno si k o m p l i k u j . W naszych poszukiwaniach b o w i e m nie u d a o n a m tej j a k e w a n e j dla dalszego w n i o s k o w a n i a i n f o r m a c j i opisy o b c h o d w nocy w i t o j a s k i e j nie z a w i e r a j a d n y c h d a n y c h na t e m t k i e r u n k u t a c a w o k ogniska. Istniej co p r a w d a rda ikonograficzne, na podstawie zdajemy aby jak k t r y c h m o n a b y p r z y j , i k r e n i e d z i e w c z t w o k s o b t k o wego stosu o d b y w a o s i w k i e r u n k u p o d s o c e " ; sobie j e d n a k s p r a w , e w plastycznej w i z j i tego j a k e t a j e m n i czego o b r z d u z b y t wiele z a l e a o od w y o b r a n i a r t y s t y , s y t u a c j i pozostaje n a m j e d y n i e p r z e d s t a w i c z y t e l n i k o w i , r d a to m o n a b y o u z n a za dostatecznie w i a r y g o d n e . W tej

b r o n i straszliwe b s t w a i p o t w o r y . M a j one charakter niczno-akwatyczny, si i m p r z e c i w s t a w n

J u w t y m miejscu m o e m y p o k u s i si o w y j a n i e n i e k o c o w y c h faz o b r z d u : c h o p c y p r z e c i g a j d z i e w c z t a przez dogasajce ognisko, n i e k i e d y p r z e s k a k u j przez nie sami. O g i e j a k o prze c i w i e s t w o si c h t o n i o z n o - a k w a i y c z n y c h z z a w i a t w m a n a j pierw zabezpieczy dziewczta przed destrukcyjnymi zniszczy. witojaskiej do ogniska, go siami, p o t e m z a owe ze moce ewentualnie Wdrwka

d z i e w c z t po z a w i a t a c h nasuwa n a m jeszcze

jodno skojarzenie. K i l k a o p i s w o b c h o d w nocy lub psa.

25

zawiera informacje o o b e c n o c i p r z y s o b t k o w y m stosie k o t a Czarnego k o t a przynoszono w worku po c z y m z o k r z y k i e m d u s a leci, dusa l e c i " p r z e p d z a n o w ciemno.

I ] . 5. H . Pillat-i, Sobtko,

repr. za. T y g o d n i k I l u s t r o w a n y " , 1861 (1), 232

W strofach P i e n i w i t o j a s k i e j o S o b t c e " K o c h a n o w skiego z w i e r z to j a w i n a m s i j a k o z o w r b n e i p r z e j m u j c o l u d z i strachem. W p i e n i p a n n y trzeciej p o j a w i a si przestroga dla c h o p a k a , k t r y c i g n k o t a " : Nie znasz l u d z i , co p r z e d k o t e m Pierzchaj, n a j w i t s z y m biotem ? A na jego glos s t r a s z l i w y Ledwie drugi bdzie y w y .
2 6

po z a w i a t a c h i p o w r t do ziemskiej r z e c z y w i s t o c i . Z b l i a m y si p o w o l i co k o c o w y c h faz o b r z d u . uboczu w krzakach, zarolach, za drzewami. Gdy wybiegaj Dopki taneczny z ukrycia, imion ognisko p o n i e , a dziewczta, t a c z , c h o p c y t r z y m a j si na trans m i j a , a o g i e przygasa, chopcy

k a d y z nich chwyta wybran

clziowczym (skojarzenie

w p i e n i a c h ) i p r z e c i g a j przez p o m i e n i e d o g a s a j c e g o ogniska. N a s t p n i e m o d z i p a r a m i r o z c h o d z s i po o k o l i c y , ze s o b noc. C h o p c y w y s t p u j t u w charakterze ma by wiadectwem niajc do p e n i e n i a spdzaj akceptujcych

dziew-czta w i c h nowej r o l i s p o e c z n e j . W s p l n i e s p d z o n a noc; Czarny k o t jeszcze i d z i k o j a r z o n y jest, g w n i e w m y l i l u d o w e j , lecz nie t y l k o , z n i e s z c z c i e m . J e l i przebiegnie n a m d r o g , s t a r a m y s i w y b r a i n n , g d y zjey si i p r y c h n i e niepow odzonie pewne. Podobne odczucia powoduje n p . pojawienie si we wsi w i l k a l u b obcego psa. N i e r z a d k o z w i e r z t a te u t o s a miane s z p r z y b y s z a m i z t a m t e g o w i a t a " . W w i e l u m i t o l o giach f u n k c j o n u j ziemnej k r a i n y . N a j p r o c i e j b d z i e o d w o a si t u do powszechnie znanych wtkw mitologii greckiej
2 7

tego, e w t r u d n y m i niebezpieczivym roli kobiety-matki; podjcie dojrzaoci. dziewczt naley wsplnych

procesie wtajemniczania o s i g n y one w y m a g a n w i e d z u p r a w d z i a a p r o k r e a c y j n y c h m a b y tego m a n i f e s t a c j . Stan dziewi czej c z y s t o c i u s t p u j e miejsca kobiecej potwierdzeniu nowego statusu Z f a k t u , e u d z i a c h o p c w w o b r z d z i e polega, niejako na spoecznego w n o s i , e o n i sam m o m e n t inicjacji m a j j u za s o b . W z w i z k u z t y m r o d z i si o c z y w i c i e wiele p y t a d o t y c z c y c h m o l i w o c i zidentyfikowania jakiego rytuau jako inicjacji chopcw,

ono j a k o s t r a n i c y w i a t a podziemnego l u b

w r o l i p r z e w o d n i k w , czy raczej r o d k a t r a n s p o r t u " do pod

czy

egipskiej. G r e k o m

Echidne psa

p r z y z a o e n i u , e poprzedza on w k a l e n d a r z u o b r z d o w y m noc s o b t k o w . Jest to jednak t e m a t na o b s z e r n p r a c , na razie m u s i m y wic z a d o w o l i si j e d y n i e nie p o t w i e r d z o n y m w zasadzie; stwierdzeniem, o c h o p c y b i o r c y u d z i a w S o b t c e s przedsta wicielami grupy dorosych. czenie imion chopaka i dziewczyny w sobtkowych p i c n i a c h (informacje p o w t a r z a j si w w y p o w i e d z i a c h , d o t y c z cych I p o l . X I X w.) b y o n i e g d y o b o w i z u j c e i p o c z t k o w a o okres n a r z e c z e s t w a p a r y . M o e m y p r z y p u s z c z a , e n i e g d y sam rytua sobtkowy by ceremoni zawierania maestw. W okresie p n i e j s z y m to w i c o kojarzenie p a r p r z y s o b t k o w y m o g n i s k u p o t w i o r d z a n o o b r z d e m weselnym. Z r e s z t h i p o -

u r o d z i a . . . p o t w o r n e p o t o m s t w o : Cerbera d z i dusze do w i a t a podziemnego m i e r c i H c k a t e przedstawiano i jaguar.

trjgowego

pilnujcego w r t p i e k a " . W Egipcie b g Anubis, k t r y prowa m i a g o w psa, a b o g i n i j a k o s u k . W m i t o l o g i i meksy

kaskiej w roli p r z e u o n i k w " w zawiuty wystpoway kojot W y d a j e s i , e od lego rouzaju z w i e r z t droga wcale nio t a k a z n w k r t a do naszego rodzimego (europejskiego) k o t a . Wielce zatem wan prawdopodobno, e kot w S o b t c e , pozornie r e k w i z y t bez cc i k s z e g o znaczenia, p e n i n i e g d y cv o b r z d z i e r o l bardzo i s t n i a realnie, a u m o l i w i a i n i c j o w a n y m w d r w k

74

toza, o wosele w y p a r o i z a s t p i o inicjacj w y p o w i a d a n a jest d o s y c z s t o . J e l i t o k prowadzouogo |,u r o z u m o w a n i a u z n a m y za, p o p r a w n y , wwcza,s b y b y t o argument na jej potwierdzenie. Z d a j e m y sobie s p r a w , e przedstawione r o z w a a n i a t k n y j o d y n i e t e n j a k e , . n o n y " t e m a t . W i e l u spraw nie poruszono w ogle (magia miosna,, w r b y ) , inne przeanalizowano za.lodw ie pobienie. Nie ustosunkowano si te do terminu, w jakim

wypaday rw.
2 8

obchody nocy s o b t k o w e j

(Zielone w i t k i ,

23/24 auto

czerwca), z a d o w a l a j c si na razie w y j a n i e n i a m i i n n y c h

Schemat przebiegu o b r z d u jest n i e w t p l i w i e uproszczony i b y m o e n i e p e n y . Pozostaje n a m jednak nadzieja, e w y n i k i a n a l i z y semiotycznej p o z w o l n a m go w p r z y s z o c i u z u p e ni.

l' R Z Y P I S Y

W i k s z o m a t e r i a w r d o w y c h w y k o r z y s t a n y c h do opracowania a r t y k u u pochodzi z eza,sopism e t i m ^ n i l i c z i i y c l i Z W A K , M A A E ' , W i s y " , L u d u " , oraz Ludu O. K o l b e r g a . M a t e r i a y /. niemieckiego obszaru jzykowego czerpalimy z n a s t p u j c y c h p u b l i k a c j i : R. U e i t l . Deutsche Yolkskunde, B e r l i n 1968, s. 282 . ; E . Fehrlo, Vest utul Yoksbrauche im Juhreslauf europiiischcr Ylker, Kassel, J . Pb. H i n o n t h a l , 1955, s. 219; J . B . Fischer, Bcschrcibung der rorziiglichslcn Yolksfestc, Unterliultuttgeu, Spicie utul Tanze der mcisten Nationen in Europu. B d . 1.2., W i o n 1799, s. 134; T l . Oetke. Der deutschc Yokstanz, B e r l i n 1982. s. 403 473 S. k i e w s k i , Przedmowa | w : ] Semiotyku kultury, W a r szawa 1977, s. 26 n . Schemat o b r z d u inicjacji obejmuje r w n i e s y m b o l i c z n m i e r wtajemniczonego, jego k o n t a k t z d u c h a m i , s i a m i de m o n i c z n y m i oraz ponowne narodziny w nowej r o l i s p o e c z n e j . Por. E . M i c l e t y i i s k i . Poetyka mitu, Warszawo, 1981, s. 281 J . S. W a s i l e w s k i , Podre do piekie, Warszawa 1979. s. 217218 W . P r o p p , Morfologia bajki, Warszawa 1976, s. 56, 164 J . Tokarska, , 1 . Wasilewski, A . Znrysowska,, mier jako organizator kultury, E t n o g r a f i a Polska, t . X X V I 1982, z. 1. s. 104105 T a m e , s. 92 M . Kliade, Traktat o historii religii, Warszawa 1966, s. 388 J . Tokarska, , 1 . W a s i l e w s k i , A . Zmyslowska, op. c i t . , s. 94
2 3 4 5 6 7 8 9

uczepi si na gazi, to ta za m p j d z i e - k t r e j za spadnie na z i e m i , ta w t y m r o k u nio dostanie m a " . Por. ,1. S. Wasilewski, op. cit., s. 106110: oto pyszny kobiecy s t r j weselny... w y k o n a n y z c h i s k i e g o j e d w a b i u , p o k r y t y jest m i s t e r n y m , w i e l o b a r w n y m h a f t o m , przedstawia j c y m drzewo z koron, w i j c y c h si gazi. S i e d z w r d n i c h p t a k i , za, po obu stronach p n i a s t o j dw a, ronifery. ... To w a n i e dusze p r z y s z y c h dzieci uwidoczniono s j a k o p t a k i w r d gazi drzow-a rodowej siodziby dusz. Dorastajc, z l a t u j na coraz to nisze g a z i e , by wreszcie wcieli si na, z i e m i . . . " .
1 3 r

* L . Lissowski,
1 5 1 6

So!>lka,

Wisa"

1892,

t. V I , z. 4,

924

Por. D W O K , Wlk. Ks. Poznaskie, t. 9, cz. I s. 143; w wilij . J a n a Chrzciciela po zachodzie s o c a u d a j si k o b i e t y na b e z d r o a , k i i p a g i . . . " Sz. J a s t r z bowski, Sobtka we wsi Mikuowice, W i s a " 1891, t . V , s. 33; W M i k u w i c a c l i pod ogie s o b t k o w y s u y od dawien d a w n a jedno i to samo miejsce. L e y ono p r z y drodze, wycho dzcej z gbokiego wwozu, a jak tu n a z y w a j wkopu... T u na ugorze l u b wygonie... wieczorem zbiera si prawie cala, m o dzie" Por. J . S. Wasilewski, Podre do piekie, Warszawa 1979, s. 128 u . , oraz Z nad Bugu. Szkic etnograficzny przez Z. St. b u d " 1897, t . 3, s. 2 1 ; C z a r o w n i c e lubuj, si przede w s z y s t k i m w porze nocnej, b e z k s i y c o w e j , wietrznej i zimnej... N a granicach wsi, na r o z d r o a c h z b i e g a j si o p n o c y w k i l k a i ze z y m n a r a d z a j si...". Por. D W O K , Kaliskie, t . 23, s. 100: W wigili . J a n a Chrzciciela d z i e w c z t a w ten s p o s b o d p r a w i a j s o b t k , e r z u c a j w i a n k i z k w i a t w i zi na drzewo, i k t r e j z n i c h wianek
1 2 11

1 0

J . R . Toiniecv, Drzewo ycia, Warszawa 1975, s. 2K M . Eliado, op." c i t . , s. 193 ' A . Bohdanowicz, Przeytki staroytnego wifttopogtlit u Biaorusinw, Grodno 1896, cyt. za, J . W i t o r t , L u d " , J893. t. 2, s. 214215 J . D u g o s z , Dziejw polskich ksig 12, p r z e k . Mooher z y s k i o g o , 1867, I , s. 40; M . R e j , Postylla, w y d . K . Grski i W . K u r a s z k i c w i c z , W r o c a w 1965; M a r c i n z F / r z d o w a . Herbarz polski... K r a k w 1595 M . E i i a d e , Sacrum, mit, historia., Warszawa 1974, s. 138 Por. Sz. J a s t r z b o w s k i , op. cit., s. 33, . . . D z i e w c z t a u p a d e , splamione na o p i n i i nic b y w a j dopuszczane do oglnej zabawy, jeeli za k t r a z p o d o b n y c h posiada o d w a g u k a z a si na s o b t c e , to n a r a a si na zoliwi i szykany c h o p a k w , na o b o j t n o , l e k c e w a e n i e i u s z c z y p l i w o towarzyszek...". M . Eliade, Traktat o historii religii, Warszawa 1966, s. 290 i nastpno J . S. Wasilewski, Symbolika ruchu obrotowego i rytual nej inwersji, Wa.rszawa 1978, E t n o g r a f i a Polska, t. X X I I , z. 1. s. 83 J . S. Wasilewski, t a m o s. 8-186. oraz P o d r e do pie kie, s. 146147 J . S. Wasilewski, t a m o s. 98 A d n a w , Zabobony, pieMii i obrzdy ludu mieszkajcego u rde Sanu i Dniestru, W d r o w i e c 188:.', t . 1, nr 1.1, c y t . za. S. J a s t r z b o w s k i , W i s a , 1. V I I I , z. 2, s. 365, K u p a o u pastu c h w w g r a c h . p i e w a j : C h o d m y , c h o d m y na, S o b i t k u , upie czemy c z o r m i k i t k u ; c h o d m y , c h o d m y na n i , upieczemy czorn u l a n i u " . , Por. te J . R . Tomiccy, op. cit., s. 197
1 7 1 8 1 9 2 0 2 1 2 2 2 3 2 4 2 5 2 6

J . K o c h a n o w s k i , Dziea

Polskie,

Krakw

1952, s. 295 123

-311
2 7 2 8

R . Graves, Mity (/reckie. Warszawa 1982, s. J . R . Tomiccy, op. cit., s. 195201