...

aby znali Ciebie, jedynego prawdziwego Boga, oraz Tego, ktrego posae, Jezusa Chrystusa

Seria otrzymaa nagrod Stowarzyszenia Wydawcw Katolickich FENIKS

Imprimatur: Kurii Metropolitalnej Warszawskiej nr 4471/D/2012 z dn. 6.12.2012 r.

Korekta: Boena Hryciuk, Anna Kaszubowska, Ewa Micyk Redakcja techniczna: Magorzata Biegaska-Bartosiak Projekt okadki i obwoluty: Joanna Zonkiewicz

Ksika dofinansowana przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyszego.

Copyright 2013 by Oficyna Wydawnicza VOCATIO. All rights reserved. Wszelkie prawa do wydania polskiego zastrzeone. Ksika, ani adna jej cz, nie moe by przedrukowywana ani w jakikolwiek inny sposb reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w rodkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy.

W sprawie zezwole naley zwraca si do Oficyny Wydawniczej VOCATIO 02-798 Warszawa, ul. Polnej Ry 1 Redakcja: tel. (22) 648 54 50, e-mail: vocatio@vocatio.com.pl Dzia handlowy: tel. (22) 648 03 78, fax (22) 648 03 79, e-mail: handlowy@vocatio.com.pl Ksigarnia Wysykowa 02-793 Warszawa 78, skr. poczt. 54 tel. (603) 861 952, e-mail: ksiegarnia@vocatio.com.pl

ISBN 978-83-7829-040-7

Warszawa, dnia 27 czerwca 1997 r.

Sowo wstpne
Napawa radoci fakt, e wierzcy coraz czciej i chtniej sigaj po Pismo wite. Zawiera ono bowiem to, co Bg w swoim nieskoczonym miosierdziu zechcia objawi o sobie i odkrywa najwaniejsze potrzeby i tsknoty czowieka. Czytanie i rozwaanie ksig witych zapewnia wzrost ycia religijnego, odmienia na lepsze ludzkie postpowanie i ukazuje perspektywy wiecznoci. ywe bowiem jest Sowo Boe, skuteczne i ostrzejsze ni wszelki miecz obosieczny, przenikajce a do rozdzielenia duszy i ducha, staww i szpiku, zdolne osdzi pragnienia i myli serca czytamy w Licie do Hebrajczykw (4, 12). Koci okazuje pomoc w trudnym zadaniu poznawania i rozumienia Biblii take przez promowanie rezultatw bada uczonych. Studiuj oni Pismo wite, objaniajc je jako Sowo Boe i ludzkie. W ostatnich latach zgodnie z zaleceniem Soboru Watykaskiego II nastpi w tej dziedzinie w Polsce znaczny postp. Wnurt tych dokona wpisuje si Prymasowska Seria Biblijna, obejmujca najbardziej fundamentalne pomoce niezbdne dla rzetelnych studiw biblijnych. Mona ywi nadziej, e ksiki, ktre si w tej serii ukazuj, przyczyni si do dalszego pogbiania i upowszechniania rzetelnych bada biblijnych, a przez to do nowego oywienia duszpasterstwa i duchowoci biblijnej. W ten sposb zwielokrotni w Kociele bogosawione owoce pragnienia poznawania i umiowania Trjjedynego Boga.

Jzef Kardyna Glemp Prymas Polski

PrymasowskA seriA biblijnA

Redaktor naukowy serii:

ks. prof. dr hab. Waldemar Chrostowski

1. Remigiusz Popowski SDB, Micha Wojciechowski (przek.), Grecko-polski Nowy Testament. Wydanie interlinearne z kodami gramatycznymi. Warszawa 1994, 1995, 1996, 1997, 2000, 2003, 2005, 2006, 2010. 2. James B. Pritchard (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (konsult. nauk. wyd. pol.), Wielki atlas biblijny. Warszawa 1994, 1997, 2001, 2010. 3. Remigiusz Popowski SDB, Wielki sownik grecko-polski Nowego Testamentu. Wydanie z pen lokalizacj greckich hase, kluczem polsko-greckim oraz indeksem form czasownikowych. Warszawa 1994, 1995, 1997, 2006. 4. Jan Flis, Konkordancja Starego i Nowego Testamentu do Biblii Tysiclecia. Warszawa 1991, 1997, 1999, 2004. 5. Bruce M. Metzger, Michael D. Coogan (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (konsult. wyd. pol.), Sownik wiedzy biblijnej. Warszawa 1996, 1997, 1999, 2004. 6. Micha Wojciechowski (przek. i oprac.), Synopsa czterech Ewangelii. Warszawa 1997, 1999, 2004. 7. Remigiusz Popowski SDB, Sownik grecko-polski Nowego Testamentu. Warszawa 1997, 1999, 2007. 8. Bruce Metzger, David Goldstein, John Ferguson (konsult. nauk.), Waldemar Chrostowski (konsult. wyd. pol.), Wielkie wydarzenia czasw biblijnych. Warszawa 1998. 9. Paul J. Achtemeier (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (konsult. nauk. 3. wyd. pol.), Encyklopedia biblijna. Warszawa 1998, 1999, 2004. 10. Janusz Frankowski (red. nauk. i wstpy), Biblia w przekadzie ksidza Jakuba Wujka z 1599 r. Transkrypcja typu ,,B oryginalnego tekstu z XVI w. i wstpy. Warszawa 1999, 2000, 2004, 2009, 2013. 11. Dan Bahat, Waldemar Chrostowski (oprac. wyd. pol.), Atlas biblijnej Jerozolimy. Warszawa 1999, 2004. 12. Piotr Briks, Podrczny sownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu. Warszawa 1999, 2000.

VII

Prymasowska Seria Biblijna

13. Ryszard Rubinkiewicz SDB (oprac. i wstpy), Apokryfy Starego Testamentu. Warszawa 1999, 2000, 2001, 2007, 2010. 14. Anna Kumirek (przek. i oprac.), Hebrajsko-polski Stary Testament Ksiga Rodzaju. Wydanie interlinearne z kodami gramatycznymi, transkrypcj oraz indeksem rdzeni. Warszawa 2000. 15. Remigiusz Popowski SDB (przek., wprow. i przypisy), Nowy Testament. Przekad na Wielki Jubileusz Roku 2000. Warszawa 2000. 16. Craig S. Keener, Krzysztof Bardski, Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. pol.), Komentarz historyczno-kulturowy do Nowego Testamentu. Warszawa 2000, 2010. 17. Raymond E. Brown SS, Joseph A. Fitzmyer SJ, Roland E. Murphy OCarm (red. nauk. wyd. oryg.), Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. pol.), Katolicki komentarz biblijny. Warszawa 2001, 2004, 2010, 2013. 18. Fritz Rienecker, Gerhard Maier, Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. pol.) Leksykon biblijny. Warszawa 2001, 2008. 19. Stanisaw Gdecki (przek. i oprac.) Grecko-acisko-polska synopsa do 1 i 2 Ksigi Machabejskiej. Warszawa 2002. 20. Leland Ryken, James C. Wilhoit, Tremper Longman III (red.), Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. pol.), Sownik symboliki biblijnej. Warszawa 2003, 2010. 21. Bogusaw Wida, Sownik antropologii Nowego Testamentu. Warszawa 2003. 22. Anna Kumirek (oprac. i wstp), Hebrajsko-polski Stary Testament Picioksig. Przekad interlinearny z kodami gramatycznymi, transliteracj oraz indeksem rdzeni. Warszawa 2003, 2009. 23. David H. Stern, Komentarz ydowski do Nowego Testamentu. Warszawa 2004, 2010. 24. John H. Walton, Victor H. Matthews, Mark W. Chavalas, Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. pol.), Komentarz historyczno-kulturowy do Biblii Hebrajskiej. Warszawa 2005. 25. R.J. Coggins, J.L. Houlden (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. pol.), Sownik hermeneutyki biblijnej. Warszawa 2005. 26. J.I. Packer, M.C. Tenney (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. pol.), Sownik ta Biblii. Warszawa 2007. 27. Anna Kumirek (oprac. i wstp), Hebrajsko-polski Stary Testament Prorocy. Przekad interlinearny z kodami gramatycznymi, transliteracj oraz indeksem sw hebrajskich. Warszawa 2008. 28. Remigiusz Popowski SDB (przekad NT), Lyman Coleman (red. marginaliw i komentarzy), Nowy Testament dla moderatorw. Warszawa 2008, 2010.

Prymasowska Seria Biblijna

VIII

29. Remigiusz Popowski SDB, Grecko-polski sownik syntagmatyczny Nowego Testamentu, Warszawa 2008. 30. Ludwig Koehler, Walter Baumgartner, Johann Jakob Stamm, Wielki sownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu, Warszawa 2008, 2013. 31. Micha Wojciechowski (przek. i wstp), Grecko-polski Stary Testament Ksigi Greckie. Przekad interlinearny z kodami gramatycznymi i indeksem form podstawowych. Warszawa 2008. 32. Anna Kumirek (oprac. i wstp), Hebrajsko-polski Stary Testament Pisma. Przekad interlinearny z kodami gramatycznymi, transliteracj oraz indeksem sw hebrajskich i aramejskich. Warszawa 2009. 33. Krzysztof Sielicki, Onomastykon Biblii Hebrajskiej i Nowego Testamentu. Systematyzacja zapisu biblijnych nazw wasnych. Warszawa 2009. 34. Gerald F. Hawthorne, Ralph P. Martin, Daniel G. Reid, Sownik teologii w. Pawa. Warszawa 2010. 35. Walter C. Kaiser Jr., Peter H. Davids, F.F. Bruce, Manfred T. Brauch, Trudne fragmenty Biblii, Warszawa 2011, 2012. 36. Anna Horodecka, Jurij Goowanow wraz z Zespoem Redakcyjnym NPD (przekad i adaptacja dynamiczna), Ksiga Psalmw. Nowy Przekad Dynamiczny. Warszawa 2013. 37. Remigiusz Popowski SDB (przek., wprow. i przypisy), Septuaginta czyli Biblia Starego Testamentu wraz z ksigami deuterokanonicznymi i apokryfami. Warszawa 2013. 38. Remigiusz Popowski SDB, Onomastykon Septuaginty. Warszawa 2013.

Spis treci

Sowo wstpne Prymasa Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . V Prymasowska Seria Biblijna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VI Przedmowa redaktora naukowego Prymasowskiej Serii Biblijnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XI Wstp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XV Wykaz skrtw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XXV Ksiga Rodzaju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 Ksiga Wyjcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 Ksiga Kapaska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 Ksiga Liczb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 Ksiga Powtrzonego Prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214 Ksiga Jozuego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266 Ksiga Sdziw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298 Ksiga Rut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .360 Pierwsza Ksiga Krlewska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 366 Druga Ksiga Krlewska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 408 Trzecia Ksiga Krlewska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 445 Czwarta Ksiga Krlewska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 488 Pierwsza Ksiga Kronik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 527 Druga Ksiga Kronik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 565 Pierwsza Ksiga Ezdrasza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 610 Druga Ksiga Ezdrasza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 631 Ksiga Estery . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 663 Ksiga Judyty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 678 Ksiga Tobiasza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 697 Pierwsza Ksiga Machabejska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 723 Druga Ksiga Machabejska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 762 Trzecia Ksiga Machabejska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 794 Czwarta Ksiga Machabejska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 807 Ksiga Psalmw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 829 Ksiga Pieni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 984 Ksiga Przysw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1005

Spis treci

Ksiga Koheleta czyli Eklezjastesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1058 Pie nad Pieniami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1079 Ksiga Hioba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1092 Ksiga Mdroci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1151 Mdro Syracha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1184 Ksiga Psalmw Salomona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1273 Ksiga Ozeasza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1291 Ksiga Amosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1304 Ksiga Micheasza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1315 Ksiga Joela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1323 Ksiga Abdiasza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1328 Ksiga Jonasza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1331 Ksiga Nahuma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1335 Ksiga Habakuka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1339 Ksiga Sofoniasza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1344 Ksiga Aggeusza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1350 Ksiga Zachariasza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1354 Ksiga Malachiasza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1366 Ksiga Izajasza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1372 Ksiga Jeremiasza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1441 Ksiga Barucha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1499 Lamentacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1507 List Jeremiasza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1518 Ksiga Ezechiela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1522 Zuzanna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1582 Ksiga Daniela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1588 Bel i W . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1633

przedmowa redaktora naukowego Prymasowskiej serii biblijnej

Przekad Septuaginty, czyli Biblii Greckiej, na jzyk polski to wydarzenie prawdziwie historyczne. Jest tak zarwno dlatego, e stanowi pierwsze tego typu i niezwykle ambitne przedsiwzicie w rodzimej kulturze religijnej oraz teologicznej, jak i z tego wzgldu, i Septuaginta to dzieo absolutnie wyjtkowe, wpisane w samo sedno historii zbawienia utrwalonej na kartach ksig witych biblijnego Izraela. Przez ostatnie prawie p tysica lat Septuaginta bya przedstawiana i traktowana w Kociele rzymskim prawie wycznie jako tumaczenie wprawdzie staroytne i czcigodne, ale tylko tumaczenie Biblii Hebrajskiej na jzyk grecki. Postrzegana w taki sposb, bya wykorzystywana jako pomoc przydatna do peniejszej rekonstrukcji tekstu oryginalnego, zwaszcza w tych miejscach, w ktrych jego wersja masorecka bywa niepewna czy niejasna. Katolicy na szczcie! nie poszli tak daleko jak protestanci, ktrzy usunli ze swego kanonu ksigi napisane albo zachowane w jzyku greckim, traktujc je jako apokryfy. W kanonie katolickim otrzymay one status ksig deutero-, bd wtrnokanonicznych. Z penym pietyzmem przedstawia i traktuje Septuagint prawosawie, czyli Kocioy wschodnie. Dla wyznawcw prawosawia jest to Biblia chrzecijaska, stanowica Vorlage, czyli podstaw, tumacze na jzyki, ktrymi mwi i ktrych uywaj w liturgii. Istnieje wiele powodw, by po kilku wiekach powanych zaniedba dowartociowa Septuagint. Wyliczymy, w telegraficznym skrcie, pi z nich, ktre rzucaj waciwe wiato na jej pochodzenie, natur i warto. Po pierwsze jest to, w penym tego sowa znaczeniu, Biblia Grecka. Zaistniaa i uzyskaa wasn, autonomiczn tosamo, analogicznie jak Biblia Hebrajska. Powstaa, prawdopodobnie w Aleksandrii, pod koniec ery przedchrzecijaskiej (III-I w. przed Chr.) w tamtejszym rodowisku ydowskim. Zostaa entuzjastycznie przyjta i bya powszechnie uywana jako owoc wiary i celem budowania wiary w Jedynego Boga. Posugiwali si ni ydzi zamieszkujcy w diasporze, gwnie na rozlegych poaciach staroytnego wiata, gdzie jzykiem mwionym bya greka, czyli od Azji Mniejszej po Afryk Pnocn oraz od Syrii po Macedoni i Grecj, a nawet Sycyli i Itali. Z pocztkiem ery chrzecijaskiej, to znaczy w czasach Jezusa Chrystusa, liczebno owej czci diaspory ydowskiej szacuje si na okoo 4 miliony osb, a wic znacznie wicej ni liczba ludnoci ydowskiej, ktra w tym samym okresie mieszkaa w Palestynie. Przewaajca wikszo mieszkacw diaspory nie znaa hebrajskiego, a wic tre ksig witych poznawano dziki czytaniu i rozwaaniu Septuaginty. Znamienne, e by to przekad sporzdzony na pimie, a nie podawany ustnie, jak biblijne przekady na jzyk aramejski, czyli targumy, ktre znacznie pniej i stopniowo te doczekay si zapisw. Ten fakt dodawa Biblii Greckiej znaczenia i autorytetu, potwierdzajc, e judaizm biblijny budowa jedno swoich wyznawcw na drodze respektowania rnorodnoci duchowych i kulturowych uwarunkowa, w jakich yli i czcili Boga. Co wicej, fragmenty Biblii Greckiej odnaleziono w grotach na Pustyni Judzkiej, co

Przedmowa redaktora naukowego Prymasowskiej Serii Biblijnej

XII

sugeruje, e bya znana i uywana na terenie Palestyny, i to nawet we wsplnotach znajcych jzyk hebrajski i zachowawczych, jak ta, ktra zamieszkiwaa osad w Qumran. Po drugie, odzwierciedlajc wiar i pobono judaizmu hellenistycznego, Septuaginta otrzymaa specyficzny ksztat oraz charakter, odmienny ni Biblia Hebrajska. O ile ukad kanonu Biblii Hebrajskiej Tora, Prorocy i Pisma odzwierciedla chronologiczn kolejno powstawania poszczeglnych zbiorw, o tyle w kanonie Biblii Greckiej te same ksigi uporzdkowano inaczej, a mianowicie wedug rodzajw literackich uznawanych w staroytnym wiecie greckim: ksigi historyczne, dydaktyczne i prorockie. Ten odmienny porzdek nada poszczeglnym ksigom, a take trzem zbiorom, ktre one utworzyy, now jako i wymiary. Wprawdzie potencjalnie istniay wczeniej, ale w nowych okolicznociach zostay wydobyte i uwypuklone, ukazujc nowe aspekty obecnoci i dziaania Boga w dziejach Izraela i caej ludzkoci. U bram Aleksandrii Bg przemwi po grecku dziki temu urzeczywistni si nowy etap spjnej historii zbawienia, otwierajcy Objawienie Boe take na staroytny wiat pogaski. Biblia przestaa by ksig hermetyczn, dostpn jednemu tylko narodowi, a staa si wasnoci caej wczesnej ludzkoci, nawet jeeli jej przyswajanie zaledwie si wtedy rozpoczo. Po trzecie, Septuaginta stanowia Bibli autorw Nowego Testamentu. Poniewa istniaa i bya znana jako Biblia ludu Boego wybrania, dlatego autorzy i redaktorzy ksig witych opowiadajcych o Jezusie Chrystusie nie widzieli adnych trudnoci, by ordzie o Nim utrwali wanie w jzyku greckim. Skoro Jezus y, dziaa i naucza na terenie Palestyny, posugujc si hebrajskim i/lub aramejskim, zatem pierwsze prby utrwalenia Ewangelii, ktr gosi, podejmowano jak wiadczy geneza Ewangelii wedug w. Mateusza w jednym z tych dwch jzykw semickich. Jednak rycho tego zaprzestano, wybierajc grek jako jzyk czterech Ewangelii kanonicznych i pozostaych pism Nowego Testamentu. Przesdzio o tym istnienie i obfite wykorzystywanie Septuaginty, w ktrej znalaz wyraz wyrany postp teologiczny, usankcjonowany aprobat biblijnego Izraela. Na czoo wysuwaj si trzy cechy owego postpu teologicznego: 1. dynamizm ukierunkowany ku przyszoci obejmujcej perspektyw eschatologiczn; 2. mocniejsze wyeksponowanie wtkw oraz oczekiwa i nadziei mesjaskich; 3. otwarto na wiat nie-ydowski, to jest na pogan, ktra nadawaa judaizmowi biblijnemu charakter misyjny, owocujc pozyskiwaniem tysicy prozelitw i tzw. bojcych si Boga. Cytujc ksigi wite Izraela albo nawizujc do nich, autorzy Nowego Testamentu obficie korzystali z Septuaginty, z ktrej pochodzi wikszo bezporednich i porednich cytatw ze Starego Testamentu. Po czwarte, Septuaginta staa si Bibli Kocioa apostolskiego oraz pierwszych pokole chrzecijaskich i Ojcw Kocioa. Zarwno judeochrzecijanie, czyli wyznawcy Jezusa Chrystusa rekrutujcy si spord ydw, jak i poganochrzecijanie, czyli nawrceni z pogan, znali ksigi wite biblijnego Izraela w ich greckim brzmieniu, gdy co si tyczy ydw tylko nieliczni posugiwali si jzykiem hebrajskim i/lub aramejskim, natomiast nie-ydzi wcale nie znali tych jzykw. Na bazie Septuaginty, w oparciu o jej sownictwo i teologi, powstaway pierwsze modlitwy i pisma wczesnochrzecijaskie, z ktrych cz zachowaa si do naszych czasw. wity Pawe, podejmujc kolejne wyprawy misyjne, gosi Ewangeli w jzyku greckim, kierujc j najpierw ku suchaczom zaznajomionym, dziki Septuagincie, z wiar biblijnego Izraela. Wszdzie, dokd si udawa, spotyka wielu prozelitw i bojcych si Boga, czyli dawnych pogan nawrconych na judaizm lub stojcych na progu synagog, dla ktrych Septuaginta bya jedyn Bibli, jak znali. Monumentalne dokonania pisarzy wczesnochrzecijaskich i Ojcw Kocioa na Wschodzie opieray si nie na Biblii Hebrajskiej, lecz na Septuagincie.

XIII

Przedmowa redaktora naukowego Prymasowskiej Serii Biblijnej

Po pite, gdy cz ydw powiedziaa Jezusowi Chrystusowi swoje tak i na tym gruncie wyonio si chrzecijastwo, natomiast inni powiedzieli Mu swoje nie i na tym gruncie wyoni si judaizm rabiniczny, nie pozostao to bez wpywu na losy Biblii Greckiej. Przyjta przez chrzecijan, zostaa odrzucona przez rabinw, ktrzy zakazali podlegym im wyznawcom korzystania z Septuaginty. Poniewa wielu w ogle nie znao hebrajskiego, rabini pospiesznie zadbali o nowe przekady Biblii Hebrajskiej na grecki, z ktrych aden nie dorwnywa Septuagincie ani nigdy nie zyska jej statusu i rangi. Septuaginta jako Biblia wyznawcw Chrystusa pomagaa zrozumie, na czym polega cigo, a take brak cigoci oraz radykalna nowo tego etapu historii zbawienia, ktry zapocztkowa Jezus Chrystus, wzgldem Pierwszego/Starego Przymierza/Testamentu. Im bardziej chrzecijanie odwoywali si do Septuaginty, tym bardziej judaizm rabiniczny j deprecjonowa, co z czasem niestety udzielio si te niektrym krgom chrzecijaskim, zwaszcza podatnym na tendencje judaizujce, ktre przenikay do chrzecijastwa w ich rabinicznym/talmudycznym ksztacie. Ju te kilka uwag sygnalizuje i potwierdza, jak ogromn i niezbywaln warto ma Septuaginta. Dobrze, e ks. prof. Remigiusz Popowski SDB, wielce zasuony autorytet naukowy, autor przekadu Nowego Testamentu na jzyk polski wydanego w Wielkim Jubileuszu Roku 2000, podj si mudnego trudu przetumaczenia na polski caej pierwszej czci Biblii chrzecijaskiej z jej czcigodnej wersji greckiej. Otrzymujemy dzieo pionierskie i wyjtkowe, potrzebne nie tylko do zestawiania i porwnywania z Bibli Hebrajsk, kilkakrotnie w ostatnich dekadach przeoon na nasz jzyk, lecz rwnie do ukazania wielopostaciowoci i bogactwa judaizmu biblijnego, ktry poprzedzi zaistnienie oraz rozejcie si drg chrzecijastwa i judaizmu rabinicznego. Biorc do rki Bibli Greck, sigamy do wsplnych korzeni obu siostrzanych religii, czyli do korzeni Kocioa i Synagogi, lepiej poznajc to, co nas czy, oraz to, co nas dzieli. Dziki temu moemy te jeszcze lepiej wsucha si w gos Boga, ktry ponad dwa tysice lat temu przemwi po grecku, za od tamtej pory niestrudzenie przemawia do wszystkich ufnie otwierajcych si na dary Ducha witego, ktry w dzie Pidziesitnicy zstpi na zebranych w jerozolimskim Wieczerniku. Ks. prof. dr hab. Waldemar Chrostowski Uniwersytet Kardynaa Stefana Wyszyskiego Przewodniczcy Stowarzyszenia Biblistw Polskich Warszawa, 22 padziernika 2012 r., w dniu liturgicznego wspomnienia bog. Jana Pawa II

wstp
Nazwa Septuaginta ma duy zwizek z Bibli, ale nie jest jej synonimem. Uywa si zamiennie okrelenia Biblia z okreleniami Pismo wite albo Stary Testament i Nowy Testament, ale byoby naduyciem nazwanie Septuaginty Bibli. Dla chrzecijan, a take dla wyznawcw judaizmu (w pewnym zakresie rwnie islamu) Biblia stanowi podstaw ich wiary, objawia bowiem prawdy o Bogu, o czowieku i o wiecie oraz przekazuje normy postpowania i zasady oddawania czci Bogu. Zawiera sowa Boe, wyraone jzykami ludzkimi (Sobr Watykaski II, konstytucja Dei verbum, 13). Sowa Biblii redagowa wedug swojej znajomoci gramatyki, leksyki i form literackich oraz wedug swoich talentw powoany przez Boga czowiek. Mog zatem by sformuowane piknie lub w sposb prosty, nawet nieudolny, mog mie form prozy lub poezji, mog by ksztatowane jako narracja lub jako dugi cig zwizych zda sapiencjalnych, luno ze sob zczonych, mog przekazywa sens dosownie lub w sposb zawoalowany metafor albo alegori. Wedug nauki Kocioa katolickiego prawdy zawarte i wyraone w Pimie witym, spisane zostay pod natchnieniem Ducha witego, czyli trzeciej Osoby Trjcy witej (Katechizm Kocioa katolickiego, n. 105). Dlatego wedug wiary autorem Biblii jest Bg, a w powoany do pisania jej ksig czowiek nazywany bywa redaktorem, hagiografem, autorem natchnionym lub tylko autorem, ale nie istotnej myli, lecz jej szaty jzykowej i literackiej. Informacje uboczne, na przykad geograficzne, astronomiczne, historyczne czy kulturowe, zawarte w Biblii, zostay podane wedug wczesnego stanu wiedzy, posiadanej przez redaktora, a nie wedug tego, co dziki rozwojowi nauk wie czowiek dzisiejszy. Nie wszystkie ksigi zawarte w Septuagincie uchodz w Kociele katolickim i w mozaizmie za natchnione, nie mona jej zatem cakowicie utosamia z Bibli. Staroytny Bliski Wschd zostawi przyszym pokoleniom bogate dziedzictwo pimiennicze. Tam przecie wynaleziono pismo ju 56 tysicy lat temu (w tym samym mniej wicej czasie w Egipcie powstao pismo hieroglificzne). Bardzo wielki wkad w owo dziedzictwo mieli Semici, a zwaszcza Akadyjczycy, Fenicjanie i Izraelici. Fenicjanom, ktrych jzyk by blisko spokrewniony z jzykiem hebrajskim, zawdziczamy wynalezienie w drugiej poowie II tysiclecia przed Chr. pisma alfabetycznego. Ich alfabet jednak skada si z liter oznaczajcych tylko spgoski. Przejli go dla Biblii Izraelici. Ok. VIII w. przed Chr. (wedug niektrych badaczy ju w XI w.) Grecy poszerzyli ten spgoskowy alfabet o znaki samogoskowe. Grecki z kolei alfabet samogoskowy i spgoskowy adaptowali do swojego jzyka Rzymianie, a od nich przeja go wikszo ludw indoeuropejskich, w tym Polacy. Podobn drog docieraa do nas przez stulecia take Biblia Starego Testamentu. Sowianie wschodni swoje pismo oparli take na bazie pisma greckiego. Literatura staroytnych Hebrajczykw nie naley w caoci do Biblii. Rna jako i liczebny rozrost pism religijnych, zwaszcza w okresie pobytu mieszkacw Judei w Babilonii na wygnaniu (VI w. przed Chr.) i po powrocie stamtd, wymusza dokonanie jakiej selekcji. Zrobili to cieszcy si autorytetem uczeni ydowscy. Dziki nim okrelono, ktre z nich naprawd zawieraj objawienie Boe. Stao si to prawdopodobnie w II w. przed Chr. W erze chrzecijaskiej taki wykaz uznanych ksig Biblii nazywany jest za w. Atanazym (IV w.) kanonem. Zgodnie ze sw etymologi kanon (norma, prawido, model, wzr) podaje list owych ksig, okrela ich liczb, podzia na grupy i kolejno.

Wstp

XVI

Pierwotny kanon hebrajski skada si w ostatecznej wersji z 24 ksig, ale w nim pisma 12 prorokw mniejszych stanowiy jedn ksig, podobnie jedn ksig s tam Pierwsza i Druga Ksiga Samuela, Pierwsza i Druga Ksiga Krlewska oraz Pierwsza i Druga Ksiga Kronik. Bez tych zatem kumulacji daje to razem 39 ksig, ktre jako ksigi wite Starego Testamentu przyjmuj dzisiaj take protestanci. Ze wzgldu na to, e by to pierwszy kanon, owe ksigi nazywa si protokanonicznymi (dosownie nalece do pierwszego kanonu). Przypuszcza si, e ydzi aleksandryjscy zaakceptowali kanon o wiele szerszy, zbliony pod wzgldem liczby ksig do kanonu Septuaginty, ktra pochodzi wanie z ydowskiego rodowiska w Aleksandrii. Oprcz hebrajskiego powstay pniej kanony chrzecijaskie, ktre w zalenoci od wyznania rni si midzy sob liczb i kolejnoci ksig. Obejmuj one, oczywicie, Stary i Nowy Testament. Niektre Kocioy prawosawne przyjmuj dla Starego Testamentu kanon taki jak Septuaginta, a niektre poszerzaj go jeszcze o apokryfy spoza Septuaginty. Kanon Kocioa katolickiego uksztatowa si ju w bardzo wczesnej tradycji (do IV w.), ale ostatecznie zatwierdzony zosta na Soborze Trydenckim (1546 r.). Zawiera on 46 ksig Starego Testamentu, w tym tzw. ksigi deuterokanoniczne (to znaczy nalece wtrnie do kanonu), uznawane przez ortodoksyjnych wyznawcw mozaizmu i przez protestantw za apokryfy. S to: Ksiga Tobiasza, Ksiga Judyty, Pierwsza i Druga Ksiga Machabejska, Ksiga Mdroci, Ksiga Syracha czyli Eklezjastyk i Ksiga Barucha, a nadto pewne fragmenty w Ksidze Daniela i w Ksidze Estery. Tych 46 ksig stanowi katolicki zbir ksig natchnionych, napisanych z inspiracji Ducha witego, stanowicych podstaw prawd wiary. Do niego doczonych jest 27 ksig Nowego Testamentu. Mimo swej augmentatywnej formy nazwa ksiga nie wiadczy o gruboci dziea. Ksigi biblijne maj w znormalizowanym druku od jednej do ok. 160 stron. Septuaginta w krytycznym wydaniu Alfreda Rahlfsa (wyd. 2., 2006) zawiera 53 ksigi, czyli ksigi kanonu hebrajskiego, ksigi deuterokanoniczne oraz par ksig apokryficznych, ktre nie ciesz si w Kociele katolickim autorytetem ksig natchnionych. Jako apokryfy s w Septuagincie Pierwsza Ksiga Ezdrasza, Trzecia i Czwarta Ksiga Machabejska oraz Ksiga Psalmw Salomona razem 4 ksigi. Ponadto jako osobn ksig zawiera Septuaginta Ksig Pieni, ze zbiorem pieni wzitych z innych ksig Biblii Starego i Nowego Testamentu oraz z tradycji Kocioa. W formie osobnych ksig wydane zostay w Septuagincie take pewne czci zaliczonych ju do kanonu innych ksig: List Jeremiasza jest to 6. rozdzia Ksigi Barucha; Zuzanna jest to 13. rozdzia Ksigi Daniela; Bel i W jest to 14. rozdzia Ksigi Daniela. Drug Ksig Ezdrasza stanowi w Septuagincie poczenie Ksigi Ezdrasza i Ksigi Nehemiasza. Dwie Ksigi Samuela wystpuj w Septuagincie jako Pierwsza i Druga Ksiga Krlewska. Z tego powodu kanoniczne Pierwsza i Druga Ksiga Krlewska maj tytu Trzecia i Czwarta Ksiga Krlewska. Troch inna ni w kanonie przyjtym przez Koci katolicki jest te kolejno ksig w Septuagincie. Poza drobnymi, lecz licznymi rnicami w tekcie caej Septuaginty, w trzech ksigach numeracja i kolejno rozdziaw s inne ni w kanonie rzymskim (podzia ksig Biblii na rozdziay i wiersze zawdziczamy o wiele pniejszym jej wydaniom). S to: Ksiga Psalmw, Ksiga Przysw i Ksiga Jeremiasza. Szczegowy wykaz zmian zosta przedstawiony we wstpach do tych pism. Dostrzeenie rnic w kolejnoci ksig uatwi mog podane niej dwie kolumny, z ktrych pierwsza pokazuje kolejno ksig w Biblii Tysiclecia, a druga w Septuagincie, z tym e tytuy Septuaginty podane s dosownie wedug sformuowa greckich. Liczba w nawiasie po tytule ksigi w Biblii Tysiclecia oznacza jej kolejno w Septuagincie (mog by rnice w tytuach). Po tytuach ksig podane s rwnie symbole literowe. Ich desygnacja jest nastpujca: symbol a oznacza, e ta ksiga jest czci innej kanonicznej ksigi, czyli moe by uznana za natchnion; ap Koci katolicki uznaje t ksig za apokryf; d jest to ksiga deuterokanoniczna; ksiga naley do kanonu hebrajskiego i protestanckiego.

XVII

Wstp
Septuaginta 1. Narodzenie 2. Wyjcie 3. Lewicka 4. Liczby 5. Powtrzone Prawo 6. Jozue 7. Sdziowie 8. Rut 9. Krlowa Pierwsza 10. Krlowa Druga 11. Krlowa Trzecia 12. Krlowa Czwarta 13. Pomijanych Pierwsza 14. Pomijanych Druga 15. Ezdrasza Pierwsza ap 16. Ezdrasza Druga 17. Estera 18. Judyta 19. Tobit 20. Machabeuszy Pierwsza 21. Machabeuszy Druga 22. Machabeuszy Trzecia ap 23. Machabeuszy Czwarta ap 24. Psalmy 25. Pieni a 26. Przysowia 27. Eklezjastes 28. Pie 29. Hiob 30. Mdro Salomona 31. Mdro Syracha 32. Psalmy Salomona ap

Biblia Tysiclecia 1. Ksiga Rodzaju (1) 2. Ksiga Wyjcia (2) 3. Ksiga Kapaska (3) 4. Ksiga Liczb (4) 5. Ksiga Powtrzonego Prawa (5) 6. Ksiga Jozuego (6) 7. Ksiga Sdziw (7) 8. Ksiga Rut (8) 9. Pierwsza Ksiga Samuela (9) 10. Druga Ksiga Samuela (10) 11. Pierwsza Ksiga Krlewska (11) 12. Druga Ksiga Krlewska (12) 13. Pierwsza Ksiga Kronik (13) 14. Druga Ksiga Kronik (14) 15. Ksiga Ezdrasza (16) 16. Ksiga Nehemiasza (16) 17. Ksiga Tobiasza (19) d 18. Ksiga Judyty (18) d 19. Ksiga Estery (17) 20. Pierwsza Ksiga Machabejska (20) d 21. Druga Ksiga Machabejska (21) d 22. Ksiga Hioba (29) 23. Ksiga Psalmw (24) 24. Ksiga Przysw (26) 25. Ksiga Koheleta (27) 26. Pie nad Pieniami (28) 27. Ksiga Mdroci (30) d 28. Mdro Syracha (31) d 29. Ksiga Izajasza (45) 30. Ksiga Jeremiasza (46) 31. Lamentacje (48) 32. Ksiga Barucha (47) d 33. Ksiga Ezechiela (50) 34. Ksiga Daniela (52) 35. Ksiga Ozeasza (33) 36. Ksiga Joela (36) 37. Ksiga Amosa (34) 38. Ksiga Abdiasza (37)

33. Ozeasz 34. Amos

Wstp
39. Ksiga Jonasza (38) 40. Ksiga Micheasza (35) 41. Ksiga Nahuma (39) 42. Ksiga Habakuka (40) 43. Ksiga Sofoniasza (41) 44. Ksiga Aggeusza (42) 45. Ksiga Zachariasza (43) 46. Ksiga Malachiasza (44) 35. Micheasz 36. Joel 37. Abdiasz 38. Jonasz 39. Nahum 40. Habakuk 41. Sofoniasz 42. Aggeusz 43. Zachariasz 44. Malachiasz 45. Izajasz 46. Jeremiasz 47. Baruch 48. Treny 49. List Jeremiasza a 50. Ezechiel 51. Zuzanna a 52. Daniel 53. Bel i W a

XVIII

Wymieniony ju wyej A. Rahlfs, naukowy wydawca Septuaginty, podaje tekst niektrych ksig w dwch wersjach. Powodem tego s znaczce rnice midzy dwoma kodeksami albo midzy dwoma przekadami tekstu oryginalnego na grecki tej samej ksigi. Rahlfs umieszcza je rwnolegle w kolumnach pionowych lub poziomych. Taki sam ukad redakcyjny zachowuje niniejsze wydanie w polskim przekadzie. S to: Jozue (tylko w dwch miejscach: 15,21-62 i 18,2119,45) wedug Codex Vaticanus (symbol: B) i wedug Codex Alexandrinus (symbol: A); Sdziowie wedug Codex Vaticanus i wedug Codex Alexandrinus; Tobit (Ksiga Tobiasza) wedug zgodnych ze sob kodeksw Vaticanus i Alexandrinus oraz wedug Codex Sinaiticus (symbol: S); trzy ksigi: Zuzanna, Daniel oraz Bel i W wedug przekadu w Septuagincie (symbol: LXX) i wedug przekadu Teodocjona (symbol: T). Kanon przyjty w Septuagincie zawiera najpierw ksigi napisane proz historiograficzn (od Ksigi Rodzaju do Czwartej Ksigi Machabejskiej; czasem pojawia si w nich poezja), potem s w niej ksigi zawierajce poezj sapiencjaln (od Ksigi Psalmw do Psalmw Salomona) wreszcie pisma prorokw, zredagowane zasadniczo w prozie, z wyjtkiem Lamentacji i pewnych czci w paru innych ksigach (od Ksigi Ozeasza do ksigi Bel i W). Jzykiem gwnym ksig Starego Testamentu, zawartych w pierwotnym kanonie Izraelitw, jest jzyk hebrajski. Sporadycznie wystpuje w nich take bliski hebrajskiemu jzyk aramejski. I tak Ksiga Ezdrasza zawiera tekst aramejski w rozdziaach 4,86,18 i 7,1226, Ksiga Daniela w 2,4b7,28, ale z wyjtkiem 3,2490, ktre s po grecku; dwa aramejskie sowa wystpuj w Ksidze Rodzaju: 31,47, jeden wiersz w Ksidze Jeremiasza: 10,11. Ksigi deuterokanoniczne zachoway si w caoci w wersji greckiej, ale wiksza ich cz napisana bya pierwotnie po hebrajsku lub aramejsku. Ta pierwotna wersja niektrych ksig zachowaa si, ale tylko w wikszych lub mniejszych fragmentach. W duej czci zachowa si oryginalny tekst Ksigi Tobiasza i Mdroci Syracha. Ksig Daniela tworzy poczenie rnych czci, z ktrych jedne byy pierwotnie napisane po grecku, a inne po hebrajsku lub po aramejsku. Nowy Testament ma w swoich ksigach tylko jzyk grecki, cho mwi

XIX

Wstp

si, e pierwsza wersja Ewangelii wedug witego Mateusza zredagowana zostaa w jzyku aramejskim. Z trzech biblijnych jzykw, ktrymi s hebrajski, aramejski i grecki, jzyk aramejski mona uzna za ju wymary, cho mwi nim dzi jeszcze w paru dialektach ok. 167 tysicy ludzi. Jest on, oprcz hebrajskiego, jzykiem Talmudu znaczcego dziea literatury rabinicznej. Naley razem z hebrajskim do jzykw semickich, ktrych gramatyka opiera si na apofonii. W jzykach apofonicznych nosicielami znacze wyrazowych s same spgoski, a dodawane do nich samogoski okrelaj rne kategorie gramatyczne, w tym zwizki midzy wyrazami w zdaniu. Jzykiem hebrajskim mwi dzi w Izraelu, w USA i na innych kontynentach 2,7 miliona ludzi, ale w zasadzie wymar on pod naporem jzyka aramejskiego jeszcze przed narodzeniem Chrystusa. Dzisiejszy hebrajski jest jzykiem rekonstruowanym w XX wieku. Zawiera duo zapoycze z jzykw europejskich. Najbardziej obszernym, najlepszym i najcenniejszym pomnikiem klasycznej hebrajszczyzny jest Stary Testament. Jzyk grecki, tak jak polski, naley do rodziny jzykw indoeuropejskich, ktre powstay pniej ni jzyki apofoniczne. W nich apofoni zastpuj fleksja i rne spjniki zdaniowe. Dzisiaj jzykiem greckim posuguje si ok. 11,5 miliona osb. Jest on genetycznie tym samym jzykiem, w ktrym napisane zostay Nowy i cz Starego Testamentu. Uleg jednak w procesie naturalnej ewolucji tak znacznym zmianom, e dzisiejszy Grek z Grekiem czasw Chrystusa nie mgby bez tumacza sensownie porozmawia. Septuaginta jest staroytnym przekadem Biblii Starego Testamentu i niektrych jej apokryfw z jzyka hebrajskiego i aramejskiego na jzyk grecki, znany w ostatnich wiekach przed Chrystusem i w pierwszych po Chrystusie prawie w caym okrgu Morza rdziemnego. Greczyzn tamtego czasu nazywa si jzykiem KOJNE, czyli jzykiem wsplnym. Wedug legendy podanej przez autora Listu Arysteasza do Filokratesa (dzieo z koca II w. przed Chr., napisane po grecku proz) przekadu Pentateuchu, czyli pierwszych piciu ksig Starego Testamentu, dokonao w Aleksandrii w cigu 72 dni 72 uczonych ydowskich, sprowadzonych z Jerozolimy. Od aciskiej nazwy zaokrglonej liczby 70, septuaginta (w skrcie LXX), nazwano pniej cay przekad. T legend aleksandryjscy ydzi, nierozumiejcy ju zapewne hebrajskiego, usiowali usankcjonowa bluniercz dla prawowitych Izraelitw decyzj przeoenia Biblii ze witego jzyka hebrajskiego na jzyk pogan. Dzisiejsze badania historii tekstu Septuaginty powiadczaj, e zacza ona powstawa w Aleksandrii za panowania Ptolemeusza II Filadelfa, ok. 250 r. przed Chr. Najpierw przeoony zosta Pentateuch. W pniejszych dziesicioleciach inni tumacze dokadali do niego greckie przekady pozostaych ksig Biblii. Wedug A. Rahlfsa cao przeoona zostaa do koca II w. przed Chr. Doczono te wtedy do niej deuterokanoniczne ksigi napisane po grecku. Pniej dodano tylko niewielkie nowe czstki. U ydw Septuaginta cieszya si mniej wicej przez dwa wieki wielkim autorytetem. Z niej, a nie z oryginau hebrajskiego, korzysta wielki uczony ydowski, Filon z Aleksandrii, podobnie Jzef Flawiusz, historyk, czonek Sanhedrynu. Obaj yli mniej wicej w czasach Chrystusa. Tak samo redaktorzy ksig Nowego Przymierza w cytowaniach Starego Testamentu przywouj tekst Septuaginty. Do niej chtnie odwoywali si chrzecijanie w dyskusjach teologicznych z ydami. Kiedy jej wysoki autorytet uzna Koci, ydzi zaczli si do niej odnosi krytycznie. Podwaali wierno jej przekadu. W pierwszym wieku po Chr. uczeni ydowscy policzyli wszystkie litery Biblii hebrajskiej i zaczli myle o nowym przekadzie na grecki. Dokona tego Akwila, prozelita greckiego pochodzenia, ucze ortodoksa ydowskiego, Akiby ben Josefa (II w. po Chr.). Jego przekad jest literalny, w deniu do dosownoci narusza gramatyk i specyfik jzyka greckiego. Przenosi na przykad rodzaj gramatyczny sw hebrajskich na greckie, dla dugich sw hebrajskich szuka dugich sw greckich, przy ponownym przekadzie jakiego sowa hebrajskiego uywa zawsze tego samego sowa greckiego itd.

Wstp

XX

W konsekwencji rodowici Grecy tego przekadu nie rozumieli. By moe rozumieli go ydzi mwicy po grecku. W tym samym II w. po Chr. dokonano jeszcze dwch innych penych przekadw Starego Testamentu na grecki. Autorem jednego by Teodocjon, drugiego Symmachos. Pierwszy z nich poprawi tumaczenie Septuaginty na podstawie hebrajskiego oryginau. Symmachos natomiast samodzielnie przeoy wszystkie ksigi na dobr greczyzn. Trzyma si przy tym pilnie tekstu hebrajskiego. Zadania przekadu podejmowali si jeszcze inni, ale z ich trudw zachoway si tylko niewielkie fragmenty. Duy wpyw na ostateczn form tekstu Septuaginty wywar wielki uczony aleksandryjski, chrzecijanin, Orygenes. Przebywajc w Palestynie, zredagowa w latach ok. 230240 po Chr. gigantyczne dzieo pt. Heksapla. Zawiera ono Stary Testament w rwnolegle uoonych kolumnach szeciu wersji tekstu w takiej kolejnoci: 1. tekst hebrajski zapisany pismem hebrajskim, 2. tekst hebrajski zapisany literami greckimi, 3. grecki przekad Akwili, 4. grecki przekad Symmachosa, 5. Septuaginta, 6. grecki przekad Teodocjona. Orygenes, zestawiajc te teksty, zwraca uwag na wierno Septuaginty w stosunku do wersji oryginalnej. W ocenie i poprawkach stosowa znaki diakrytyczne (obeliski, gwiazdki i inne), uywane wczeniej przez filologw aleksandryjskich w krytycznych pracach nad eposami Homera i innymi dzieami literatury greckiej. Gdy Septuaginta zawieraa tekst niewystpujcy w hebrajskim, sygnalizowa to systemem znakw; gdy natomiast by tekst hebrajski, a nie byo go w Septuagincie, wypenia te luki na podstawie ssiednich przekadw greckich. W ten sposb dokona w Septuagincie wielu zmian. Po Orygenesie poprawiania Septuaginty podj si pod koniec III w. Lucjan Prezbiter. Na pocztku natomiast IV w. Pamfilus Prezbiter ze swoim uczniem Euzebiuszem z Cezarei (ojciec historiografii chrzecijaskiej) przepisali i upublicznili z Heksapli tylko tekst Septuaginty poprawiany przez Orygenesa. Ten tekst upowszechni si wtedy w Kociele i wydawany jest drukiem w czasach nowoytnych z uwzgldnieniem przekadu Lucjana Prezbitera i niewielkich pniejszych zmian. Wierno przekadu Septuaginty w porwnaniu z zawartoci hebrajskiego oryginau jest rna. W niektrych ksigach zachowano myl zda hebrajskich niemal sowo w sowo, w innych tumacze przeoyli tekst oryginalny bardziej liberalnie, a nawet z pewn doz dowolnoci. Za najlepszy uchodzi najwczeniejszy przekad Picioksigu, dokonany przez zesp uczonych; dosy dobry jest w ksigach historycznych, najsabszy w Ksidze Izajasza i w ksigach Prorokw Mniejszych. Nieudolno w oddaniu sensu oryginau wykazuje te tumacz Ksigi Hioba, ale jego grecki, podobnie jak w Ksidze Przysw uchodzi za dobry. Niewolniczo trzymaj si oryginau tumacze Pieni nad pieniami, Ksigi Koheleta, i czsto Ksigi Psalmw. Grecka wersja Ksigi Daniela jest raczej tylko parafraz wersji hebrajskiej. Niektrzy tumacze wykazuj nieporadno lub wrcz nieumiejtno w zastosowaniu waciwego czasu lub trybu gramatycznego, czasownikw modalnych, liczebnikw, partyku, trudniejszych form podstawowych czasownika itp. Jeli nie znaj waciwego odpowiednika greckiego sw uytych w tekcie przez siebie tumaczonym, wprowadzaj transliteracj wyrazu hebrajskiego lub po prostu stosuj nieumotywowan elips. Nieoczekiwanie zmieniaj liczb gramatyczn sw lub ich rodzaj gramatyczny. Nie potrafi zastosowa zda podrzdnych, a i w parataksie brakuje im umiejtnoci zastosowania odpowiednich spjnikw. Zmieniaj syntaktyczny rzd sw. Naduywaj przyimka EN, na przykad zamiast waciwego zdania okolicznikowego czasu tworz jego rwnowanik w formie EN + accusativus cum infinitivo. Podobnie zamiast zdania okolicznikowego celu lub skutku tworz konstrukcj rodzajnika TU (jest to genetivus) z bezokolicznikiem, a zamiast zdania przyczynowego wielekro wprowadzaj wyraenie DIA TUTO. Niepotrzebnie po zaimku wzgldnym umieszczaj jeszcze raz w funkcji anaforycznej zaimek wskazujcy, i to dopiero w drugiej czci zdania. Tworz zdania zawie semantycznie i syntaktycznie. Spitrzaj stopnie przywoa cudzych wypowiedzi, to

XXI

Wstp

znaczy w cytowaniu jakiej wypowiedzi umieszczaj znowu przytoczenie, a w nim z kolei inne itd. Kopoty sprawia leksyka Septuaginty. Niektrych sw nie znajdziemy nawet w najwikszych wspczesnych sownikach greckich. Czste s te neosemantyzmy. Istotnych leksykalnych trudnoci nie rozwizuj istniejce ju sowniki do Septuaginty: niemiecki (F. Rehkopf: Septuaginta-Vokabular. Gttingen 1989 s. 318) i angielski (J. Lust, E. Eynikel, K. Hauspie: A Greek-English Lexicon of the Septuagint. Stuttgart. Pars 1. With the Collaboration of G. Chamberlain. 1992 s. LIII, 217. Pars 2. 1996 s. LXVI, 218-528). S to dopiero prby uporzdkowania sownictwa i wstpne definicje leksykograficzne, przewanie bez okrelania nowych znacze, wynikajcych z kontekstu lub z podoa hebrajskiego. Tumacze Septuaginty unikaj transliteracji i przekadu imienia Jahwe. Chtnie zastpuj je zaimkiem wskazujcym albo rzeczownikiem KYRIOS, Pan. Przez to w niektrych ksigach, np. w Ksidze Ezechiela, wystpuje podwojenie Pan Pan. Niejednokrotnie imiona wasne maj w Septuagincie czciowo lub cakowicie inne brzmienie ni w tekcie hebrajskim. Wynika to z odmiennego, niekiedy bardziej trafnego ni w pniejszej tradycji ydowskiej, podstawienia samogosek przy spgoskach jak wiadomo, pismo hebrajskie ma litery tylko dla spgosek bd te z prby podstawienia znanej wspczenie tumaczowi nazwy greckiej danego obiektu zamiast pierwotnej hebrajskiej, lub te z tego, e tumacz korzysta z jakiej innej lekcji oryginau. Najstarsze papirusowe fragmenty Septuaginty pochodz z II w. przed Chr. Niemal kompletny tekst przekazuj trzy kodeksy z IV i V w. po Chr.: Vaticanus (oznaczany symbolem B), Alexandrinus (A) i Sinaiticus (S). Na nich opiera si wydanie krytyczne A. Rahlfsa. Gdy w ktrej ksidze zachodz midzy dwoma manuskryptami znaczne rnice, Rahlfs jak ju powiedziano wyej umieszcza jej tekst obok siebie na tych samych stronach w obu wersjach. Na co powinien zwraca uwag autor jakichkolwiek przekadw obcych tekstw, a tym bardziej Biblii? Teorie jzykoznawcze i leksykologiczne odpowiadaj, e nie wystarczy szuka w sownikach znacze wyrazowych, lecz e liczy si take trzeba z kontekstem zdaniowym i z intencj nadawcz autora tekstu tumaczonego, one bowiem, a nie nawet najlepszy sownik decyduj o wyborze znaczenia sw. W przypadku Biblii, ktra dla chrzecijan jest podstaw ich wiary i doktryny, Katechizm Kocioa katolickiego przypomina najpierw, e w celu zrozumienia intencji autorw witych trzeba uwzgldni okolicznoci ich czasu i kultury, rodzaje literackie uywane w danej epoce, a take przyjte sposoby mylenia, mwienia i opowiadania (n. 110), a potem, odwoujc si do Soboru Watykaskiego II, wskazuje na trzy kryteria interpretacji (kade tumaczenie te jest interpretacj) Pisma witego: 1) zwraca uwag przede wszystkim na tre i jedno caego Pisma witego (n. 112; 2) czyta Pismo wite w ywej Tradycji caego Kocioa (n.113); 3) uwzgldnia analogi wiary (n. 114), przez ktr rozumie si spjno prawd wiary midzy sob i w caoci planu Objawienia (n. 114). Ponadto tumacz greckiej Biblii powinien by wraliwy nie tylko na semantyk morfemw wyrazowych, ktre mu proponuje dobry sownik, lecz take na semantyk wszystkich morfemw sowotwrczych i fleksyjnych, bo jest ona dla kadego niemal morfemu bardzo bogata, a sowniki jej nie uwzgldniaj. Trzeba tych znacze szuka w dobrych gramatykach. Duej wraliwoci jzykowej wymagaj od tumacza greckie partykuy, ktre mog wydawa si zbdne i bez znaczenia, lecz w bogatym pimiennictwie greckim byy narzdziami subtelnych cieniowa myli, uczu i woli autora tekstu. Podobnie wieloraka jest funkcja przyimkw greckich w Biblii. Uycie niektrych z nich, zwaszcza uycie przyimka EN, poszerzone jest przez substrat semicki. Bdne odczytanie semantycznej funkcji jakiego przyimka, partykuy, morfemu sowotwrczego lub fleksyjnego mogoby prowadzi w przypadku Pisma witego nawet do bdnych wnioskw teologicznych. Dlatego tumacz ma obowizek zwraca uwag nawet na

Wstp

XXII

te najmniejsze czstki jzyka podstawy przekadu. Wszystkie te wskazania niniejszy przekad Septuaginty na jzyk polski w miar moliwoci stara si zachowa. Niezalenie od oglnych wskaza translatoryki kady tumacz obcego tekstu musi sam okreli szczegowe konwencje, ktrych bdzie si trzyma przy jego przekadaniu. W niniejszym przekadzie Septuaginty z jzyka greckiego KOJNE na jzyk polski s one nastpujce: Greck podstaw przekadu Septuaginty tumacz bierze z jej krytycznego wydania: Septuaginta. Id est Vetus Testamentum graece iuxta LXX interpretes edidit Alfred Rahlfs. Editio altera, quam recognovit et emendavit Robert Hanhart. Duo volumina in uno. Deutsche Bibelgesellschaft. Stuttgart 2006. Podtytu tego wydania sugeruje, e jest to przekad Starego Testamentu, tymczasem, jak ju wyej wyjaniono, znajduj si w niej take pewne ksigi, ktrych nie ma w kanonie przyjtym przez wyznawcw mozaizmu, przez Koci katolicki i przez protestantw. Przekad polski zachowuje wiernie ukad graficzny stron, numeracj rozdziaw i wierszy oraz kolejno ksig tego wydania. Jest to przekad literacki, w ktrym dy si do zachowania sensu podstawy przekadu, a rwnoczenie zasad gramatyki polskiej. Tytuy ksig Biblii w Septuagincie maj inn form ni przyjte jest w polskiej tradycji. W niniejszym wydaniu polskiego przekadu bezporednio nad tekstem kadej ksigi podany jest tytu zgodny z wersj greck, a nad przedmow do nich tytu przyjty przez biblistyk polsk, z wyjtkiem Pierwszej i Drugiej Ksigi Samuela, ktre w Septuagincie nazwane s ksigami krlewskimi: Pierwsza i Druga Ksiga Krlewska. Tym samym zmienia si numeracja tradycyjnych ksig krlewskich na Trzecia i Czwarta Ksiga Krlewska. Podawane w przypisach lub we wprowadzeniach lokalizacje tekstu odpowiadaj numeracji w Septuagincie. Dotyczy to take tych ksig, w ktrych rozmieszczenie tekstu jest inne ni w wersji oryginalnej, a mianowicie Ksigi Psalmw, Ksigi Przysw i Ksigi Jeremiasza. Pierwsza i Druga Ksiga Samuela maj w tych odnonikach numerycznych skrt taki, jak ksigi krlewskie, to jest 1 i 2 Krl, tym samym Pierwsza wedug Biblii Tysiclecia i Druga Ksiga Krlewska maj skrt 3 i 4 Krl. Wszystkie imiona wasne osb, miast, rzek itd. podaje si w przekadzie wedug ich brzmienia w wersji greckiej, czyli w transliteracji, z wyjtkiem imion najbardziej utrwalonych w polskiej tradycji, np. Mojesz, a nie Moyses, Jzef, a nie Josef, Jordan, a nie Jordanes (z koniecznoci uznanie ich za najbardziej utrwalone jest arbitralne), oraz z wyjtkiem imion tych osb, ktre wystpuj w tytuach ksig, np. Jozue, a nie Jesus. Ale jeli dane popularne imi ma w Septuagincie dwie rne formy, rwnie polski przekad je uwzgldnia. Tak na przykad imi Eliasz wystpuje w ksigach Septuaginty w formie ELIAS i ELIU. Dlatego pierwsz z nich umieszcza si w przekadzie jako Eliasz, a drug jako Eliu. Poza tym imiona wasne s w przekadzie tekstu odmieniane przez przypadki zgodnie z zasadami polskiej ortografii. We wprowadzeniach do ksig oraz w przypisach imiona wasne bywaj podawane paralelnie (z uyciem nawiasw): w brzmieniu wystpujcym w niniejszym przekadzie i w brzmieniu podawanym w Biblii Tysiclecia. Transliteracje wyrazw greckich pisane s w przypisach i we wprowadzeniach wersalikami. W tekstach greckich nie uywa si cudzysoww. Tymczasem wedug polskich zasad ortografii powinno si je nanosi, zwaszcza w przytoczeniach. W ksigach Septuaginty niejednokrotnie cytowanie jest wielostopniowe, to znaczy w przytoczonej czyjej wypowiedzi jest nastpne przytoczenie i jeszcze trzecie i czwarte. Kade wymagaoby innych znakw graficznych. Poniewa czsto trudno ustali, gdzie ktre przytoczenie si koczy, przyjto w niniejszym wydaniu polskiej wersji Septuaginty oznacza cudzysowami tylko pierwszy ich stopie. Przekad niniejszy jest we wszystkich wymiarach przekadem Septuaginty, a nie ksig w wersji oryginalnej poprzez filtr Septuaginty, nawet jeli w niej jest wyrane odstpstwo od substratu

XXIII

Wstp

hebrajskiego, spowodowane niezrozumieniem ze strony greckiego tumacza myli tekstu oryginalnego albo korzystaniem przez niego z rkopisw zupenie nam nieznanych. Tych rnic midzy Septuagint a tekstem hebrajskim lub aramejskim tumacz polski nie sygnalizuje w przypisach z kilku racji: nie ma do tego wystarczajcych kompetencji naukowych, byaby to praca na wiele lat, i to dla duego zespou znawcw, ta ksiga bardzo by si rozrosa objtociowo i niejednokrotnie wicej miejsca na stronie zajmowayby przypisy ni tekst gwny. Jak ju podano wyej, w Septuagincie zauwaa si niedostatek czasownikw modalnych, takich jak na przykad musz, mog, potrafi, powinienem, ktre wymagaj w skadni uycia bezokolicznika innego czasownika. Powodem tego jest, by moe, inna struktura gramatyczna jzykw semickich. Kiedy zatem przy tumaczeniu wydawao si, e uycie takiego czasownika, cho go nie ma w podstawie przekadu, uczynioby sens zdania janiejszym i bardziej precyzyjnym, by on dodawany. W zwizku z lingwistyczn tez o tym, e na ksztat komunikatu jzykowego ma wpyw nie tylko jego nadawca, lecz take odbiorca, jest konieczne, aby autor naukowego przekadu, opatrujc go wyjanieniami w przypisach i wstpach mia w swej wiadomoci jakiego zdefiniowanego odbiorc. Ot tutaj owym intencjonalnym odbiorc jest nie specjalista w zakresie biblistyki, gdy jemu ta wiedza ju jest dostpna, ale czowiek przynajmniej ze rednim wyksztaceniem i kady, kto fascynuje si Bibli, dawn literatur i kultur. S w tych przypisach niezbdne wyjanienia teologiczne, lecz wikszo z nich dotyczy kwestii jzykowych oraz realiw historycznych, geograficznych, przyrodniczych itp. Odlegoci geograficzne podawane s wedug skali map w linii prostej, a nie wedug realnego dystansu, ktry trzeba byo pokona z danej miejscowoci do innej. Wagi i miary, podawane w dzisiejszych komentarzach do Biblii, nie s z sob zgodne. Dlatego w tym przekadzie tumacz trzyma si danych, zawartych tylko w Sowniku wiedzy biblijnej na str. 792793 (redakcja naukowa B. M. Metzger, M. D. Coogan. Konsultacja wydania polskiego ks. W. Chrostowski. Oficyna Wydawnicza Vocatio. Warszawa 1997). Tumacz jest jednak wiadomy relatywnoci podawanych tam informacji, gdy te miary i wagi zmieniay si przez wieki i byway rne w rnych krainach i spoecznociach. wiadomo wzgldnoci owych danych wynika te dosy czsto z tego, e znana nam ostateczna redakcja niektrych ksig oparta jest na wczeniejszych dokumentach lub relacjach ustnych, o ktrych nie wiemy, z jakiego pochodz czasu i z jakiego kontekstu geograficznego. Jeszcze inn podstaw ma ten relatywizm w Septuagincie. Jej tumacze bowiem zmieniaj niektre nazwy geograficzne, nazwy instrumentw muzycznych, nazwy systemu monetarnego i innych realiw historyczno-kulturowych, uywajc okrele stosowanych w kulturze greckiej. Innym mao rozpracowanym obszarem informacji jest chronologia. Chodzi o czas jakiego wydarzenia, o lata panowania wadcw i krlw itd. Na tym polu rwnie nie ma zgodnoci midzy interpretatorami. W przypisach zatem do tekstu ksig i we wprowadzeniach autor przekadu trzyma si zasadniczo Encyklopedii Biblii. rda, historia, tradycja. Redakcja naukowa J. Drane. Z angielskiego przeoy M. Stopa. Grupa Wydawnicza Bertelsmann. Warszawa 2000. Trzymanie si tego rda owocuje unikniciem podawania chronologii dla tych samych wydarze czy panowania osb innej w przypisach do jednej ksigi, a innej w przypisach do drugiej. Autor przekadu pragnie nim uczci Boga, zawsze godnego najwyszej chway, i zoy Mu dzikczynienie za czas i wszystkie inne aski, dziki ktrym tumaczenie i wydanie drukiem tego dziea, sucego Jego objawieniu, mogo si zrealizowa. Dzikuje rwnie witemu Jzefowi, ktremu powierzy piecz nad przekadem i jego publikacj. Jest wdziczny take swoim Drogim Wspbraciom Salezjanom, swoim tak zawsze miym, zacnym i mdrym Wsppracownikom w Instytucie Filologii Klasycznej KUL, a take aktualnemu Rektorowi teje uczelni, Ksidzu Profesorowi Doktorowi Habilitowanemu Stanisawowi Wilkowi SDB i wielu innym Osobom, ktrzy swoim sowem przekazywali mu swoje trafne uwagi i zachcali do kontynuowania dziea. Ta zachta pyna szczeglnie ze strony

Wstp

XXIV

dyrektora Oficyny Wydawniczej Vocatio, Pana Inyniera Piotra Wacawika. Niech mu Bg za to bogosawi w udostpnianiu polskiej biblistyce i wszystkim mionikom Sowa Boego dzie naukowych i popularnych w piknej oprawie edycyjnej. Tumacz teje Septuaginty jest wiadomy, e w niejednym miejscu mg popeni bd w przekadzie lub w jego wyjanieniach. Prosi zatem Czytelnikw o uznanie tego za przejaw jego ludzkiej saboci i zapewne niekompetencji. Kade zdanie przekadu tekstu z jednego jzyka na inny stawia tumacza przed koniecznoci wyboru znacze wyrazowych i moliwych skadni. Ten wybr nie zawsze moe by najbardziej trafny. Jednym z pragnie tumacza byo takie formowanie zda, by byy zwize, by swoj rytmik uatwiay gone czytanie i by w miar jego uzdolnie byy pikne, ale by rwnoczenie zachowyway myl tekstu podstawowego. Ks. prof. dr hab. Remigiusz Popowski SDB Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawa II Lublin, w uroczysto w. Jzefa, 19 marca 2012 r.

wykaz skrtw
Niniejszy przekad Septuaginty na jzyk polski zawiera skrty zwizane z Bibli w przypisach i czasem we wprowadzeniach. Poniewa najczciej dotycz one ksig Septuaginty, dlatego skrty wskazujce na ksigi Nowego Testamentu i skrty oglnobiblijne wystpuj jako druga i trzecia grupa. Podane s one w kolejnoci alfabetycznej a nie wedug kolejnoci ksig w Septuagincie, wydanej krytycznie przez A. Rahlfsa (wyd. 2. 2006) lub w Nowym Testamencie. Taki alfabetyczny porzdek uatwi Uytkownikowi kwerend wyjanienia skrtw. Skrty tytuw ksig tosamych dla Septuaginty i dla kanonicznej Biblii wzite s z Biblii Tysiclecia, inne pochodz od autora przekadu (R.P.). Ksigi Septuaginty, czyli Starego Testamentu poszerzonego o niektre apokryfy 1 Ezd 1 Krl 1 Krn 1 Mch 2 Ezd 2 Krl 2 Krn 2 Mch 3 Krl 3 Mch 4 Krl 4 Mch Ab Ag Am Ba Bel(LXX) Bel(T) Dn(LXX) Dn(T) Pierwsza Ksiga Ezdrasza Pierwsza Ksiga Krlewska (w BT 1 Sm) Pierwsza Ksiga Kronik Pierwsza Ksiga Machabejska Druga Ksiga Ezdrasza Druga Ksiga Krlewska (w BT 2 Sm) Druga Ksiga Kronik Druga Ksiga Machabejska Trzecia Ksiga Krlewska (w BT 1 Krl) Trzecia Ksiga Machabejska Czwarta Ksiga Krlewska (w BT 2 Krl) Czwarta Ksiga Machabejska Ksiga Abdiasza Ksiga Aggeusza Ksiga Amosa Ksiga Barucha Bel i W w wersji LXX (w BT 14. rozdz. Dn) Bel i W w wersji Teodocjona (w BT 14. rozdz. Dn) Ksiga Daniela w wersji LXX Ksiga Daniela w wersji Teodocjona Est Ez Ha Hi Iz Jdt Jl Jon Joz Joz(A) Joz(B) Jr Koh Kp Lb Lm Ls Mdr Mi Ml Na Oz Pi Pnp Prz Ps Ksiga Estery Ksiga Ezechiela Ksiga Habakuka Ksiga Hioba Ksiga Izajasza Ksiga Judyty Ksiga Joela Ksiga Jonasza Ksiga Jozuego oparta na tekcie B i A Ksiga Jozuego oparta na tekcie A Ksiga Jozuego oparta na tekcie B Ksiga Jeremiasza Ksiga Koheleta czyli Eklezjastesa Ksiga Kapaska Ksiga Liczb Lamentacje List Jeremiasza (w BT 6. rozdz. Ba) Ksiga Mdroci Ksiga Micheasza Ksiga Malachiasza Ksiga Nahuma Ksiga Ozeasza Ksiga Pieni Pie nad Pieniami Ksiga Przysw Ksiga Psalmw

Wykaz skrtw
Pss Pwt Rdz Rt Sdz(A) Sdz(B) So Syr Tb(BA) Tb(S) Wj Za Zu(LXX) Zu(T) Ksiga Psalmw Salomona Ksiga Powtrzonego Prawa Ksiga Rodzaju Ksiga Rut Ksiga Sdziw oparta na tekcie A Ksiga Sdziw oparta na tekcie B Ksiga Sofoniasza Ksiga Syracha czyli Eklezjastyk Ksiga Tobiasza oparta na tekcie B i A Ksiga Tobiasza oparta na tekcie S Ksiga Wyjcia Ksiga Zachariasza Zuzanna w wersji LXX (w BT 13. rozdz. Dn) Zuzanna w wersji Teodocjona (w BT 13. rozdz. Dn) Flm Flp Ga Hbr J Jk Jud Kol k Mk Mt Rz Tt

XXVI
List do Filemona List do Filipian List do Galatw List do Hebrajczykw Ewangelia wedug witego Jana List witego Jakuba Apostoa List witego Judy List do Kolosan Ewangelia wedug witego ukasza Ewangelia wedug witego Marka Ewangelia wedug witego Mateusza List do Rzymian List do Tytusa

Inne skrty dotyczce Biblii 1 Sm 2 Sm A B BT Ezd Hebr. LXX Ne NT S ST T Pierwsza Ksiga Samuela (w LXX 1 Krl) Druga Ksiga Samuela (w LXX 2 Krl) Codex Alexandrinus z tekstem LXX Codex Vaticanus z tekstem LXX Biblia Tysiclecia Ksiga Ezdrasza (w LXX jako pierwsza cz 2 Ezd) hebrajski, czyli pierwotny tekst danej ksigi Septuaginta Ksiga Nehemiasza (w LXX jako druga cz 2 Ezd) Nowy Testament Codex Sinaiticus z tekstem LXX Stary Testament Stary Testament w przekadzie Teodocjona

Ksigi Nowego Testamentu 1 J 1 Kor 1 P 1 Tes 1 Tm 2 J 2 Kor 2 P 2 Tes 2 Tm 3 J Ap Dz Ef Pierwszy List witego Jana Apostoa Pierwszy List do Koryntian Pierwszy List witego Piotra Apostoa Pierwszy List do Tesaloniczan Pierwszy List do Tymoteusza Drugi List witego Jana Apostoa Drugi List do Koryntian Drugi List witego Piotra Apostoa Drugi List do Tesaloniczan Drugi List do Tymoteusza Trzeci List witego Jana Apostoa Apokalipsa witego Jana Dzieje Apostolskie List do Efezjan

Ksiga Rodzaju
Wprowadzenie
Hebrajski tytu tej ksigi jest incipitem zawartego w niej tekstu: BERESZIT, czyli Na pocztku. W polskiej tradycji utrwali si jednak nagwek Ksiga Rodzaju. Wedug sownikw wspczesnej polszczyzny rodzaj wskazuje na odmian, gatunek, typ, jako (czego), a w gramatyce na jedn z kategorii imion, czyli wyrazw odmienianych przez przypadki: na rodzaj mski, eski lub nijaki. adne z tych znacze, zastosowane w tytule ksigi, nie odpowiada jej treci. Wulgata i rne wspczesne przekady na inne ni polski jzyki nowoytne zachoway, nawet brzmieniowo, tytu GENESIS, nadany mu w Septuagincie: Genesis (ac., ang., niem.), Gense (franc.), Genesi (woski). Greckie sowo GENESIS ma takie znaczenia: pochodzenie, urodzenie, narodziny, urodzenie si, stawanie si, powstawanie, tworzenie si, stworzenie (czego), rasa, gatunek, rd, rodzina, pokolenie. Kade z nich w jakim stopniu wyraa zawarto tej ksigi. Koci rzymskokatolicki w Polsce tradycj nazywania jej Ksig Rodzaju zawdzicza przede wszystkim popularnoci zrewidowanego przekadu caej Biblii ks. Jakuba Wujka, jezuity, wydanej drukiem w 1599 r. Jak mwi lingwici, zajmujcy si histori jzyka polskiego, sowo rodzaj oznaczao wtedy rd, pokolenie, plemi, a nawet rodowd. To ostatnie znaczenie wybrane zostao w Biblii ks. Wujka do przeoenia greckiego okrelenia BIBLOS GENESEOS IESU CHRISTU, wystpujcego na pocztku Ewangelii wedug witego Mateusza: Rodowd Chrystusa (Mt 1,1a). Pierwsze z podanych znacze: rd, ma w staropolskim sens narodzenia, rodzenia, czyli oznacza czynno, a wtrnie wytwr tej czynnoci. Wydaje si, e najbardziej adekwatnym polskim przekadem greckiego tytuu GENESIS jest Stawanie si, albo Narodzenie. Ksiga ta bowiem, najkrcej mwic, opisuje stawanie si wiata z jego wyposaeniem i rodzenie si najwczeniejszych pokole ludzkich. Okrelenie stawanie si, tak jak nastanie, generuje pytanie stawanie si czego? lub pytanie o okolicznoci tego stawania si: w jaki sposb stawanie si?, natomiast wyraz narodzenie prowokuje te same dwa pytania i jeszcze inne, bardzo istotne: narodzenie przez kogo?, narodzenie z kogo? Okrelenie stawanie si sugeruje autonomiczne powstanie, stanie si z samego siebie. Tymczasem Biblia Starego Testamentu, a jeszcze bardziej Nowego wielokrotnie podkrela, e Bg jest Ojcem caego stworzenia, a najbardziej ludzi. I ju pierwsze zdanie tej ksigi poucza, e podmiotem narodze jest Bg: Bg stworzy niebo i ziemi. Ksigi Nowego Testamentu, ktry objawi tajemnic Trjcy witej: Boga Ojca, Syna Boego i Ducha witego, poo nacisk na to, e Bg Ojciec stworzy wszystko dla swojego Syna (zob. np. Kol 1,16) i e wszyscy ludzie zostali przez Boga usynowieni, zbratani z Chrystusem, i przez to stali si wspdziedzicami tego, co z woli Boga Ojca do Niego naley (zob. Rz 8,16-17). Z tych powodw w niniejszym przekadzie Septuaginty na jzyk polski (R. P.) nad tekstem ksigi podany jest, zgodnie z greck podstaw, tytu Narodzenie, natomiast przed wstpem do niej umieszczony jest wedug zaoe okrelonych w przedmowie do caej Septuaginty

Wprowadzenie

Ksiga Rodzaju

nagwek zgodny z polsk tradycj biblijn: Ksiga Rodzaju. Dodatkowym argumentem susznoci wyboru polskiego tytuu Narodzenie s wypowiedzi w tej ksidze zawarte: Jest to ksiga narodzin nieba i ziemi (2,4); Jest to ksiga narodzin ludzi (5,1; por. m.in. 2 Mch 7,23.28). Metodologia bada filologicznych postuluje przy analizie kadej wypowiedzi: pisanej czy ustnej, krtkiej czy majcej rozmiary wielkiej epopei, uwzgldnianie intencji podmiotu tej wypowiedzi, a take wymogw gatunku literackiego, ktry on dla swojej wypowiedzi wybra. Ksiga Rodzaju, czyli Narodzenie, zawiera opowieci religijne, a nie opisy historyczne; nie jest ona traktatem naukowym ani monografi kosmologiczn, dyscyplinowan wymogami metodologii, ale dzieem, ktre korzysta z rnych form literatury oralnej, czyli opowiada przekazywanych niekiedy przez wiele pokole ustnie. Niektre czci tej ksigi, na przykad rozdzia pierwszy, maj form poezji, bywaj te relacje snw, opisy podry. Trzeba si zatem zastanowi, co nadawca komunikatw tej ksigi ma na myli i o czym chce odbiorc naprawd pouczy, gdy na przykad mwi o dugoci ycia wymienionych w niej postaci albo gdy dniami nazywa kolejne etapy powoywania przez Boga do bytu poszczeglnych czci stworzenia. Ten pierwszy rozdzia jako utwr poetycki ma ukad stroficzny. Estetyczne wymogi dawnej poezji Semitw nie s nam wprawdzie w peni znane, ale wiemy, e jej waciwoci by m.in. rytmiczny ukad sw i czste korzystanie z rnych form obrazowania, zwaszcza z metafor, porwna, paraboli, alegorii, hiperboli, metonimii itp. Autor tego rozdziau musia dzieo stwarzania umieci w fizycznym czasie i mia prawo wyodrbni po swojemu kolejne etapy stworzenia i to, co z perspektywy wiecznoci nie trwao nawet sekundy, a z perspektywy doczesnoci mogo trwa miliardy lat, nazwa dniami. Wane jest to, jakie przesanie chce on przekaza odbiorcom swojego tekstu. Filon Aleksandryjski, Izraelita yjcy w czasach Chrystusa, wskazuje w swoich egzegezach na kilka prawd, o ktrych poucza autor owego pierwszego rozdziau. Wedug niego chce on podkreli, e Bg istnieje, dziaa i panuje nad wiatem; e Bg jest tylko jeden; e cay wiat nie istnia wiecznie, ale zosta stworzony; e wiat jest jeden, poniewa jego Stwrca jest jeden; e Bg opiekuje si wiatem. Dzisiejsza egzegeza odkrywa jeszcze inne pouczenia, na przykad to, e czowiek i jego dusza zosta powoany do bytu odrbnym aktem stwrczym i z tego wynika jego godno i wyrnienie wrd innych stworze albo e podzielenie czasu na siedem dni uzasadnia konieczno zapewnienia ludziom czasu na cotygodniowy wypoczynek przy Bogu i na oddawanie Mu czci. Podobnie pyta si trzeba o intencj nadawcy nawet w tych rozdziaach i ksigach, ktre sytuuj wydarzenia w znanej nam historii. Ot zarwno w Ksidze Rodzaju, ktrej tre cofa si przed nasz histori i nawet przed czasy dostpne archeologii, a mwi o wydarzeniach tylko w jakim stopniu bliskich antropologii, paleobiologii, geologii i astronomii, jak i w tak zwanych ksigach historycznych redaktorzy przedstawiaj histori nie polityczn czy gospodarcz, ale histori wit, ktrej celem jest pokazanie, e to Bg kieruje losami jednostek i histori narodw, a take ewolucj przyrody, ktra od Niego pochodzc i do Niego nalec, pozostaje do Jego usug. Gwnymi bohaterami tych witych opowiada s poza Bogiem Adam i Ewa, jako pierwsi na ziemi ludzie, ich synowie: Kain i Abel, pniej Seth (Set), Noe i jego synowie: Sem, Cham i Jafeth (Jafet), dalej Lot, Abraham i jego ona Sara (Saraj) oraz naonica Hagar, ich potomstwo: Ismael (Izmael) i Izaak z on Rebekk (Rebeka), dalej Jakub, nazwany przez Boga Izraelem, i jego maonki: Leja (Lea) i Rachel oraz jego dwunastu synw, z ktrych najbardziej w ksidze jest wyrniony Jzef. Najwaniejszymi natomiast wydarzeniami i faktami opisanymi w ksidze jest stworzenie wiata i ludzi, potop na caej zamieszkanej ziemi, dzieje Abrahama, zniszczenie Sodomy, dzieje Izaaka, dzieje Jakuba i jego rodziny, dzieje Jzefa i jego braci. Do tego dochodz rne genealogie, a take w formie krtkich motyww tak zwane etiologie, czyli podanie genezy i znacze niektrych obrzdw albo imion

Ksiga Rodzaju

Wprowadzenie

wasnych. Do Abrahama redaktor tekstu usiuje przedstawi w ogromnym skrcie histori wit caej ludzkoci, od Abrahama zaczyna styka si z naukow histori i zawa swj widnokrg do potomkw patriarchy Jakuba, poprzez ktrych wszystkie narody wiata otrzymaj pniej udzia w Boym bogosawiestwie (zob. 26,4b). Redaktor tej ksigi, jak zreszt redaktorzy take innych czci Biblii, spaja jej rne opowiadania myl o istnieniu zwizku zalenoci dziejw kolejnych pokole ludzi od odlegych nawet wydarze przeszoci, a take o staym kierowaniu przez Boga marze i nadziei ludzi ku celowej i piknej przyszoci. Ideaem dla czowieka nie jest powrt do szczliwoci raju, ale uporczywe denie ku jeszcze wspanialszej przyszoci. Sam Bg otwar drog ewolucji na rnych jej poziomach, a najbardziej na teologicznym awansie ludzi. Ta sama metoda dziaania Boga ujawni si pniej w jeszcze wyszym stopniu w Nowym Przymierzu. Innym ze wspaniaych poucze tej ksigi jest ukazanie nadrzdnoci Boga w stosunku do caego wiata oraz wyszoci czowieka od otaczajcej go przyrody, wynikajcej ze stworzenia go na podobiestwo Boga. Z tej wyszoci czowieka wynika obarczenie go przez Boga zadaniem bycia rozumnym i widzialnym wykonawc Jego opatrznoci dla wszystkiego, co istnieje. Wedug tej ksigi Bg stworzy czowieka na swj obraz i podobiestwo (zob. 1,26-27; 9,6) i jako swj wizerunek postawi go nad caym stworzeniem. Mona wic mwi o biblijnym teomorfizmie kadego czowieka w wymiarze ontologicznym i etycznym. Ten teomorfizm bywa wedug relacji ksigi znieksztacany nie tylko przez nieposuszestwo Adama i Ewy, albo przez morderstwo, dokonane przez Kaina, albo przez kazirodztwo crek Lota, czy przez nieuczciwo Labana, czy przez apostazj przedpotopowych ludzi, czy wreszcie przez seksualne zboczenia Sodomitw, lecz nawet przez ze postpki tak wielkich herosw tej ksigi, jak Jakub, ktry za namow matki podstpem wyudzi bogosawiestwo swego starego ojca, przeznaczone dla jego bliniaczego brata Ezawa. Redaktor ksigi jakby celowo i wiadomie uwypukla ciemn stron zachowa ludzi, aby przekona odbiorcw swojej ksigi, e Bg wszechmocny i litociwy potrafi zrealizowa swoje obietnice i wielkie zbawcze plany nawet poprzez wspprac z Nim tak niedoskonaych i grzesznych ludzi. Bg objawia si bohaterom tej ksigi w postaci czowieka cho nie wycznie chce y w przyjani z nimi, z wasnej inicjatywy zawiera przymierza z ludmi jak rwny z rwnym, szuka czowieka, gdy pobdzi, pozwala, by w ksidze okrela Go formami jzyka waciwymi dla mwienia o kadym czowieku, dlatego mona powiedzie, e z woli samego Boga bardziej wyrazicie ni teomorfizm ludzi ukazany jest w Ksidze Rodzaju antropomorfizm Boga. Dobro Boga objawia si w tym, e ratuje On czowieka, umacnia go, bogosawi jemu i jego pracy, wysuchuje chtnie modlitw. Dlatego bohaterowie ksigi modl si do Niego o rne rzeczy: o zdrowie, o pomylno w podry, o uleczenie z niepodnoci, o ocalenie od zguby, nawet gdy czowiek sam na ni zasuy. Modlitwa ludzi jest w tej ksidze szczera, prosta, nawet natarczywa, ma cechy rozmowy przyjaciela z przyjacielem. Wspaniaym przykadem upartej modlitwy jest proba Abrahama o ocalenie Sodomy i innych okolicznych miejscowoci (zob. 18,23 nn.). Wzruszajca jest informacja, e Bg zareagowa na woanie i pacz dziecka jak na arliw modlitw (zob. 21,16-17). Cho w tamtych czasach nie byo jeszcze zapisu Dekalogu na tablicach, ksiga wymaga od ludzi zachowania tzw. sprawiedliwoci Boga, przez ktr naley rozumie wierno Jego prawom, wyrytym w sumieniu ludzi. Wymg sprawiedliwoci jest stawiany ludziom nie dla samego uniknicia gniewu Boego, lecz wyraa mio i staranie Boga o to, aby czowiek sam siebie nie czyni nieszczliwym i moralnie oszpeconym. W caej ksidze nawet inni ni gwni bohaterowie ludzie, nawet tak zwani poganie, w gruncie rzeczy uznaj jednego Boga i jedno dla wszystkich prawo Boskie. Przejawem

Wprowadzenie

Ksiga Rodzaju

odczucia wsplnej moralnoci jest na przykad szacunek dla maestwa okazany w Egipcie przez faraona albo przestroga Abimelecha, krla Gerary, skierowana do Sary, ony Abrahama: We wszystkim trzymaj si prawdy (20,16b). Z redakcyjnego punktu widzenia Ksiga Rodzaju jest utrwaleniem na pimie kilku, nie wiadomo jak dawnych, tradycji ustnych. Wida to wyranie dziki powtrzeniom niektrych opisw albo podaniu ich w dwch rnych wersjach, na przykad na temat stworzenia wiata i ludzi. Tradycyjnie jej pierwotny pisany tekst hebrajski przyznawany jest Mojeszowi, ale jej redakcji dokonano z pewnoci duo pniej. Nie ma adnych wiarygodnych podstaw do ustalenia imienia owego redaktora ani czasu jego ycia. Pewna cz jej opowiada, na przykad o potopie, zawarta jest take w pozabiblijnych dokumentach egipskich i babiloskich.

Ksiga Rodzaju

1,1-5

Narodzenie
Najpierw Bg stworzy niebo i ziemi1. 2 Ziemia jednak bya niewidoczna i niewyposaona2. Ciemno zalegaa nad otchani, a tchnienie Boga nioso si nad wodami. 3 Bg zatem 3 rzek : Niech si stanie wiato, i wiato nastao. 4 I widzia Bg, e ono jest dobre i pikne4. Wtedy oddzieli Bg wiato od ciemnoci. 5 wiato nazwa Bg dniem5, a ciemno nazwa noc. Min wieczr i min poranek6 dzie pierwszy7.
1
1 To i nastpne zdania opisu stworzenia wiata zwracaj uwag na to, e Bg jest jeden. Jemu zawdzicza istnienie caa oywiona i nieoywiona przyroda, cznie z czowiekiem. W kontekcie powszechnego wwczas wrd ludw politeizmu, wyznajcego istnienie odrbnych bstw nieba, odrbnych ziemi i wd, odrbnych dla wiata podziemnego (bstwa chtoniczne), do ktrych dochodziy jeszcze mniejsze bstwa rde, gr i lasw, soca i ksiyca, ta myl jest oryginalna i bardzo doniosa. Jedno bowiem Boga gwarantuje rwno wszystkich ludzi, a nadto te same dla wszystkich prawa, ustanowione przez Boga. 2 Uycie tutaj okrelenia niewyposaona (bardziej etymologicznie: niemoliwa do wyposaenia), w Septuagincie AKATASKEUASTOS, oznacza w pierwszym rzdzie, e nie byo na ziemi ycia ani warunkw do jego zaistnienia. Ten ad i ycie oraz warunki do jego istnienia wprowadza Bg na ziemi w nastpnych etapach stworzenia. Rwnoczenie to okrelenie daje podstaw do uznania za niezgodn z Bibli teori goszc wieczne istnienie tzw. pramaterii lub materii pierwszej. Informacja podana w pierwszym wierszu kae przyj, e take t pramateri stworzy Bg. Powiadcza to pierwsze zdanie drugiego rozdziau tej ksigi: Tak zatem dokonane zostao stworzenie nieba i ziemi, a take cay ich wystrj. 3 wiat staje si na sowo Boga: Bg rzek. Sowo Boga jest rwnoczenie wypowiedzi i aktem stwrczym. 4 Dobre i pikne, w Septuagincie jedno okrelenie: KALON, ktre w kulturze Grekw oznacza zarwno dobro jak i pikno. Dlatego w polskim przekadzie (R. P.) zdecydowano si odda sens tego jednego wyrazu greckiego przez dwa polskie. W ten sposb ujawnia si podwjn warto wiata: jako suce tak dobru, jak i piknu. Tak samo podwjne znaczenie ma KALON w nastpnych wierszach tego rozdziau. 5 To zdanie, jak i niektre inne miejsca w Biblii, ujawnia pierwotny pogld ludzi, e wiato istnieje take bez soca i e to wiato wystarcza do wegetacji rolin. Odziewa si nim Bg jak paszczem (Ps 103,2). W psalmach wymienione jest ono rwnolegle ze socem, ksiycem i gwiazdami (Ps 148,3; tak samo Koh 12,2). Z tego te pewnie powodu redaktor tekstu wie stworzenie wiata z pierwszym dniem stworzenia, a soca, ksiyca i gwiazd z dniem czwartym. 6 Min wieczr i min poranek ujawnia si tu semickie liczenie pocztku dnia od wieczora, a nie, jak w naszym potocznym pojmowaniu, od rana. Min po grecku EGENETO, co jest form gramatycznego czasu aoryst od czasownika GI(G)NOMAI. Ten czasownik znaczy m.in. stawa si, ale grecki czas gramatyczny aoryst, dokadnie brany, moe oznacza albo rozpoczcie danej czynnoci, albo pene jej wykonanie bez oznaczenia w czasie, albo wreszcie zakoczenie danej czynnoci. W przypadku EGENETO to znaczenie moe by zatem takie: nasta albo by, albo skoczy swoje bycie czyli min, upyn, skoczy si. W niniejszym przekadzie wybrano znaczenie min. 7 Opis stworzenia wiata nie jest poddany porzdkowi natury ani metodologii naukowej, lecz jako opis poetycki kryteriom estetyki literackiej. Opis ma ukad stroficzny. Autor chcc pouczy, e szabat jest dniem witym, przeznaczonym do uwielbiania Boga i do wypoczynku czowieka, dzieli swj opis na sze strof, z ktrych kada odpowiada kolejnym dniom tygodnia, dniom pracy, i koczy si refrenem, w ktrym zawarta jest konkluzja: I widzia Bg, e s dobre i pikne, min wieczr i min poranek dzie pierwszy, potem drugi itd. a do szstego. Ta konkluzja zmienia si nieco w gramatycznych szczegach odpowiednio do logiki opisu. W tym programie poetyckim dzie jest okreleniem umownym. Moe oznacza nawet geologiczn er. Bg jest poza czasem i przestrzeni, a zatem realizacja jego rozkazu dla ludzi, umieszczonych w czasie, moe trwa nawet miliardy lat, dla Boga natomiast, czyli z pozycji wiecznoci, nie trwa choby przez uamek sekundy. W kadym dniu/strofie umieszcza autor inn grup stworzonych przez Boga rzeczy, ale z zamiarem pouczenia, e wszystko, co istnieje, stworzone zostao przez Boga. Ponadto mona zauway, e te grupy stworze s uoone gradacyjnie: od nieoywionych do oywionych z czowiekiem postawionym najwyej, gdy on ma by dla przyrody wizerunkiem Boga i on w imieniu Boga ma si ni opiekowa, ale i z niej korzysta dla podtrzymania swojej ziemskiej egzystencji.

1,6-28
6

Ksiga Rodzaju

I rzek Bg: Niech powstanie sklepienie midzy wodami, by oddzielao jedne wody od drugich . I tak si stao. 7 Stworzy Bg sklepienie i oddzieli wody, ktre byy pod sklepieniem, od wd znajdujcych si nad sklepieniem. 8 To sklepienie Bg nazwa niebem. I widzia Bg, e ono jest dobre i pikne. Min wieczr i min poranek dzie drugi. 9 I rzek Bg: Niech wody znajdujce si pod niebem zbior si w jednym skupisku i niech si pokae suchy ld. I tak si stao. Wody znajdujce si pod niebem zebray si w swoich skupiskach i pokaza si suchy ld. 10 Ten suchy ld Bg nazwa ziemi, a zbiorowiska wd nazwa morzami. I widzia Bg, e s dobre i pikne. 11 I rzek Bg: Niech ziemia wypuci pdy zi, aby wydaway nasiona wedug swoich rodzajw i wzajemnych podobiestw, a take drzewa owocowe, by rodziy owoce, ktrych nasiona odpowiadayby ich rodzajowi na ziemi. I tak si stao. 12 Wyprowadzia ziemia pdy zi, eby podziy nasiona wedug ich rodzaju i podobiestw oraz drzewa owocowe, by rodziy owoce, ktrych nasiona bd odpowiaday ich rodzajowi na ziemi. I widzia Bg, e s dobre i pikne. 13 Min wieczr i min poranek dzie trzeci. 14 I rzek Bg: Niech si stan latarnie na sklepieniu nieba dla owietlania ziemi i aby oddzielay dzie od nocy. Niech bd znakami wskazujcymi pory czasu, dni i lata. 15 Niech bd wiatami na sklepieniu nieba, ukazujcymi si nad ziemi. I tak si stao. 16 I stworzy Bg dwie latarnie due: latarni silniejsz, aby rzdzia dniem, i latarni sabsz, aby rzdzia noc, a take gwiazdy. 17 Umieci je Bg na sklepieniu nieba, by byy widoczne nad ziemi, 18 aby rzdziy dniem i noc i aby oddzielay wiato od ciemnoci. I widzia Bg, e s dobre i pikne. 19 Min wieczr i min poranek dzie czwarty. 20 I rzek Bg: Niech wody wyprowadz pazy majce ycie i ptactwo fruwajce nad ziemi, poniej sklepienia nieba. I tak si stao. 21 I stworzy Bg wielkie potwory morskie i kad istot oywion nalec do pazw. Wyprowadziy je wody wedug ich gatunkw, a take wszelkie upierzone ptactwo wedug gatunkw. I widzia Bg, e s dobre i pikne. 22 Bg im pobogosawi, mwic: Ronijcie i mncie si; wypeniajcie wody w morzach. A ptactwo niech si mnoy na ziemi. 23 Min wieczr i min poranek dzie pity. 24 I rzek Bg: Niech ziemia wyprowadzi kad istot oywion wedug gatunkw: czworonogi, pazy i dzik zwierzyn wedug gatunku. I tak si stao. 25 I stworzy Bg wedug gatunkw dzikie zwierzta, bydo domowe wedug gatunkw i wszystkie yjce na ziemi pazy wedug ich gatunkw. I widzia Bg, e s dobre i pikne. 26 I rzek Bg: Stwrzmy2 czowieka na nasz wzr i podobiestwo. Niech kieruj rybami morskimi, ptactwem z przestworzy, bydltami, ca ziemi, wszystkimi pazami czogajcymi si po ziemi. 27 I Bg stworzy czowieka. Na wzr Boga go stworzy, stworzy ich jako mczyzn i kobiet. 28 Bg im pobogosawi, mwic: Ronijcie i mncie si; napeniajcie ziemi i sprawujcie opiek
1

1 Hagiograf ujawnia tu pogld swoich czasw, oparty na zmysowym dowiadczeniu, e jedne wody s na ziemi, na dole, pod firmamentem nieba, a drugie u gry, nad firmamentem, skd na rozkaz Boga po otwarciu spustw opadaj jako deszcz, mawka, mga, nieg lub grad. Owo zmysowe dowiadczenie podpowiadao, e sklepienie nieba, czyli firmament, jest pewnego rodzaju staym kloszem, solidn kopu, opart doln czci na kracach paskiej, cho pofadowanej grami ziemi. 2 Uycie tutaj liczby mnogiej nie oznacza jakiego wstpnego objawienia Boga w trzech Osobach, czyli Trjcy Przenajwitszej. Widzie w tym naley uycie tzw. pluralis maiestatis dla podkrelenia godnoci Osoby Boga. Tak na przykad uywao si o wiele pniej w dokumentach krlewskich okrelenia my krl.

Ksiga Rodzaju

1,292,9

nad ni1. Kierujcie rybami morskimi, ptactwem z przestworzy, wszystkimi bydltami, ca ziemi i wszystkimi pazami czogajcymi si po ziemi. 29 I Bg powiedzia: Oto kad siewn traw wydajc ziarno, ktra jest na caej ziemi, a take kade drzewo, ktre ma na sobie owoc z ziarnem do rozsiewania bd one dla was pokarmem daj wam, 30 jak rwnie wszystkim na ziemi dzikim zwierztom, wszystkim ptakom z przestworzy i kademu pazowi czogajcemu si po ziemi, i majcemu w sobie tchnienie ycia kad zielon traw na pokarm. I tak si stao. 31 I spojrza Bg na wszystko, co stworzy, i uzna, e jest bardzo dobre i pikne. Min wieczr i min poranek dzie szsty. Tak zatem dokonane zostao stworzenie nieba i ziemi, a take cay ich wystrj. 2 W szstym dniu Bg doprowadzi do peni swoje dziea, ktre stworzy. W sidmym natomiast dniu Bg odpocz od wszystkich swoich dzie, ktrych dokona. 3 I pobogosawi Bg ten sidmy dzie. witym go ustanowi, dlatego e w nim odpocz od wszystkich swoich dzie, ktrych Bg si podj2. 4 Jest to ksiga narodzin nieba i ziemi3. Stay si one w tym wanie dniu, kiedy Bg stworzy niebo i ziemi4, 5 zanim powstao na ziemi jakiekolwiek ziele polne i zanim wzesza na polach jakakolwiek trawa. Jeszcze bowiem Bg nie zsya deszczu na ziemi i nie byo jeszcze czowieka, eby ziemi uprawia. 6 Byo jedno tylko rdo, ktre wytryskiwao z ziemi i poio ca jej powierzchni. 7 Bg uksztatowa czowieka z muu ziemi i tchn w jego oblicze tchnienie ycia5. W ten sposb powsta czowiek jako istota yjca. 8 Pan, Bg6, zaoy ogrd w Edemie7 na wschodzie8 i w nim umieci czowieka, ktrego ukszta9 towa. Bg wyprowadzi tam z ziemi wszelkie drzewo mie do ogldania i smaczne do spoycia,
1

1 W tradycji polskich przekadw Biblii z jzyka hebrajskiego zamiast sprawujcie opiek nad ni jest okrelenie oznaczajce wadz i panowanie, np. w Biblii Tysiclecia (wyd. 3): abycie zaludnili ziemi i czynili j sobie poddan, podobnie w drugiej czci tego wiersza: abycie panowali nad rybami morskimi, nad ptactwem powietrznym itd. Niniejszy przekad napisanej po grecku Septuaginty pomija niuanse semantyczne leksyki hebrajskiej, a trzyma si greckiej. Ot w caym dziedzictwie pisanym staroytnej Grecji rzeczownik KYRIOS, ktry jest gwnym czonem uytego tu czasownika KATAKYRIEUO (a take jako podstawa sowotwrcza czasownika KYRIEUO), ma, owszem, znaczenie pan, wadca, lecz take str, opiekun. KATAKYRIEUO (podobnie KYRIEUO) zatem to albo bra pod swoje panowanie, stawa si panem czego, albo opiekowa si, by strem, by opiekunem czego. Za wyborem w niniejszym przekadzie drugiego znaczenia przemawia te teologia Nowego Testamentu, gdzie wyraniej ni w Starym Testamencie jest powiedziane, e panem caego stworzenia jest Bg, a cilej Syn Boy, czowiek natomiast jest dzierawc, opiekunem lub wspdziedzicem Syna Boego. 2 Ustanowienie sidmego dnia dniem odpoczynku i oddawania czci Bogu byo i jest wielkim dobrodziejstwem dla ludzi. 3 Taka odredakcyjna uwaga sygnalizuje kolejne opisy w tej ksidze. Tu stanowi ona zamknicie tego, co redaktor umieci w rozdziale pierwszym i na pocztku drugiego. Wyraz ksiga, zwj, jest metonimi wyrazu opis. 4 Jest to odwoanie do pierwszego zdania poprzedniego rozdziau. Niebo i ziemi Bg stworzy pierwszego dnia. 5 To zdanie wskazuje na odrbny akt stwrczy przy obdarzeniu czowieka niemierteln dusz. Tym samym informuje chyba ono, e dusza, przynajmniej czowieka, wyczona jest z procesu ewolucji caej przyrody. 6 Pan, Bg oddzielenie tych dwch okrele przecinkiem wynika z przekonania polskiego tumacza (R. P.), e w tekcie greckim Pan nie jest tu i w innych analogicznych miejscach tej ksigi tytuem Boga, lecz e Bg z gramatycznego punktu widzenia jest dopowiedzeniem do Pan. Wielokrotnie samo Pan okrela w greckiej Biblii Boga. 7 W Septuagincie ta kraina ma nazw w formie Edem, nie Eden. 8 Wschd jest tu zapewne okrelony w stosunku do pniejszej Palestyny. Ale ustalenie pooenia tego miejsca gdzie na ziemi jest niemoliwe, gdy informacje podawane na pocztku Ksigi Rodzaju pozostaj poza zasigiem historii i geografii historycznej. Jeli nawet przytoczone s w tych opisach pocztku wiata nazwy jakich znanych nam krain, gr lub rzek, to pochodz one z czasw, kiedy y redaktor tej ksigi. Nadto w Septuagincie dostosowane one niekiedy zostay do geografii aktualnej w czasach dokonywania przekadu Biblii hebrajskiej na jzyk grecki.

2,103,3

Ksiga Rodzaju

a w rodku tego ogrodu take drzewo ycia i drzewo moliwoci poznania dobra i za. 10 Z Edemu wypywaa rzeka nawadniajca ten ogrd. Potem rozdzielaa si ona na cztery odnogi. 11 Nazwa jednej Fison; opywaa ona ca krain Euilatu, gdzie jest zoto. 12 Zoto tej krainy jest pikne. Jest tam take czerwony szlachetny kamie, a rwnie zielonkawy. 13 Druga rzeka miaa nazw Geon. Opywaa ona ca krain Etiopii. 14 Trzeci rzek by Tygrys. Przepywa on obok Asyryjczykw. Czwart rzek by Eufrat1. 15 Pan, Bg, wzi czowieka, ktrego uksztatowa, i umieci go w owym ogrodzie, aby go uprawia i doglda2. 16 Pan, Bg, da nakaz Adamowi3, tak mwic: Z kadego znajdujcego si w ogrodzie drzewa moesz bra sobie owoce do jedzenia, 17 natomiast z drzewa, ktre suy poznaniu dobra i za, nie jedzcie. W tym bowiem dniu, w ktrym spoylibycie z niego, umrzecie. 18 Pan, Bg, powiedzia: Nie jest dobrze, eby czowiek by sam. Stwrzmy mu zatem pomocnika, by by przy nim. 19 Bg uksztatowa te z ziemi wszystkie dzikie zwierzta i wszystkie ptaki w przestworzach. Przyprowadzi je potem do Adama, aby zobaczy, jak on je nazwie. I kade z nich Adam nazwa istot yjc. To stao si ich imieniem. 20 Adam nada nazwy wszystkim bydltom, wszystkim ptakom z przestworzy i wszystkim dzikim zwierztom. Nie znalaz si jednak wrd nich dla Adama pomocnik podobny do niego. 21 Bg zesa na Adama pewne obezwadnienie4, tak e zapad w gboki sen. Wtedy wyj jedno z jego eber i miejsce po nim wypeni ciaem. 22 Pan, Bg, obudowa to ebro, ktre wyj z Adama, tak e powstaa kobieta, i przyprowadzi j do Adama5. 23 Wtedy Adam powiedzia: Ta dopiero jest koci z moich koci i ciaem z mojego ciaa. Ona bdzie si nazywa kobiet, bo wzita zostaa ze swego ma6. 24 Z tego powodu mczyzna opuci swojego ojca i swoj matk i zczy si ze swoj kobiet7. I bd oboje jednym ciaem. 25 A cho oboje: Adam i jego kobieta, byli wtedy nadzy, nie odczuwali wstydu. Najbardziej przebiegy z wszystkich dzikich zwierzt, ktre stworzy Bg, by w8. W odezwa si do kobiety: Dlaczego Bg powiedzia: Nie z kadego drzewa rosncego w ogrodzie jedzcie? 2 Kobieta odpowiedziaa wowi: Moemy je owoce z kadego drzewa rosncego w ogrodzie, 3 tylko co do owocu z tego drzewa, ktre jest w rodku ogrodu, Bg powiedzia: Nie jedzcie
1

Tygrys w pierwotnej wersji hebrajskiej wystpuje tu jako Chiddekel, Asyryjczycy jako Aszszur, a Eufrat jako Perat. To zdanie poucza, e praca okrelona bya jako zadanie czowieka ju przed grzechem pierworodnym, e pierwotnie bya ona radoci czowieka. Dopiero po grzechu pierworodnym zacz towarzyszy jej trud i zmczenie. 3 Na temat imienia Adam zob. 5,2 z przypisem. 4 Obezwadnienie niezbyt dokadnie oddaje to, co zawiera jego grecki odpowiednik EKSTASIS. EKSTASIS oznacza wyjcie z siebie, utrat wiadomoci i odczuwania dozna zmysowych: suchu, dotyku, smaku itd. 5 Teologia biblijna wyjania, e alegoryczny opis uformowania kobiety z ebra mczyzny uzasadnia ich rwno w czowieczestwie. 6 W Septuagincie zrezygnowano z posuenia si derywatem sowotwrczym eskiego rodzaju dla oddania pochodzenia nazwy kobieta od nazwy mczyzna, tak jak to jest w substracie hebrajskim: ISZSZA od ISZ. Zrobi to natomiast redaktor Wulgaty: VIRAGO od VIR, i w swoim przekadzie ks. Jakub Wujek: MYNA od M. Niniejszy polski przekad Septuaginty (R. P.) trzyma si oczywicie wersji greckiej, dlatego wzmianka o pochodzeniu nazwy kobieta od nazwy mczyzna jest jak w Septuagincie niezrozumiaa. 7 W tym, w poprzednim i w nastpnym wierszu wystpuje rzeczownik kobieta, po grecku GYNE, ktre jednak moe znaczy zarwno kobieta, jak i ona. 8 W alegorycznych interpretacjach Biblii wymieniony tu w oznacza zego ducha, czyli szatana.
1 2

Ksiga Rodzaju

3,4-23

z niego i nawet go nie dotykajcie, abycie nie umarli. 4 W rzek na to: adn tam mierci nie moecie umrze. 5 Bg bowiem dobrze wie, e tego dnia, ktrego z niego zjecie, otworz si wasze oczy i bdziecie bogami, ktrzy rozpoznaj dobro i zo. 6 I kobieta zobaczya, e to drzewo ma owoce rzeczywicie dobre do spoycia, e mio jest oczom na nie popatrze i e dojrzao do tego, by ich skosztowa. Wzia wic z niego owoc i zjada. Daa je te po sobie swojemu mowi. Zjedli oboje. 7 Wtedy obojgu otwary si oczy i uwiadomili sobie, e s nadzy. Pospinali zatem licie figowe i zrobili sobie przepaski. 8 Kiedy usyszeli gos Pana, Boga, przechadzajcego si pnym popoudniem1 po ogrodzie, schowali si oboje: Adam i jego kobieta, przed obliczem Pana, Boga, wrd drzew ogrodu. 9 Pan, Bg, zawoa na Adama, pytajc: Adamie, gdzie jeste? 10 Odpowiedzia Mu: Usyszaem Twj gos, gdy przechadzae si po ogrodzie, i przestraszyem si, bo jestem nagi. Dlatego ukryem si. 11 Zapyta go: Kto ci uwiadomi, e jeste nagi? Czy ty moe zjade z drzewa, co do ktrego daem ci nakaz, aby tylko z niego nie jad? 12 Adam odpowiedzia: To ta kobieta, ktr postawie przy mnie, daa mi z tego drzewa. No i zjadem. 13 Pan, Bg, zapyta kobiety: Dlaczego to zrobia? Kobieta odpowiedziaa: To w mnie omami. I zjadam. 14 Wtedy Pan, Bg, powiedzia do wa: Poniewa to zrobie, ze wszystkich bydlt i ze wszystkich dzikich zwierzt ty bdziesz przeklty. Na swych piersiach i brzuchu bdziesz si czoga i ziemi jad bdziesz przez wszystkie dni swojego ycia. 15 Wprowadzam nieprzyja midzy tob i niewiast, midzy twoim potomstwem i potomstwem jej2. Ono czyha3 bdzie na twoj gow, a ty czyha bdziesz na jego pit. 16 A kobiecie powiedzia: Rozmno twoje cierpienia i jki. W blach bdziesz rodzi dzieci. Przy mu bdziesz szuka schronienia, a on bdzie mia nad tob piecz4. 17 Adamowi natomiast rzek: Poniewa posuchae sw swojej ony i zjade z tego drzewa, co do ktrego daem ci nakaz, aby tylko z niego nie jad, ziemia okae si przeklta dla twoich prac. W udrczeniu bdziesz jad z niej przez wszystkie dni swojego ycia. 18 Bdzie ci rodzi ciernie i kolczaste chwasty, a przecie z pl bdziesz musia spoywa straw. 19 W pocie czoa swego bdziesz jad swj chleb, dopki nie wrcisz do ziemi, z ktrej zostae wzity5. Ziemi bowiem jeste i do ziemi odejdziesz. 20 Adam nada swej onie imi ycie6, bo ona staa si matk wszystkich yjcych. 21 Pan, Bg, sporzdzi Adamowi i jego onie chitony7 ze skr i tak ich przyodzia. 22 Bg powiedzia: Oto Adam sta si jak jeden z nas, tak e rozpoznaje, co dobre i co ze. Oby teraz nie wycign swej rki i nie wzi owocu z drzewa ycia, i oby nie spoy go, bo yby na wieki. 23 I odesa go Pan, Bg, z tego ogrodu rozkoszy, eby uprawia ziemi, z ktrej zosta wzity.
O tej porze w klimacie subtropikalnym wieje orzewiajcy wiaterek, zwany zefirem. W chrzecijaskich interpretacjach t zapowiedzian niewiast jest Maryja, a jej potomstwem Bg-Czowiek, Jezus Chrystus, ktry pokona szatana, zo i mier. 3 Niniejszy przykad, czyha, zachowuje w tym zdaniu waciwe znaczenie uytego w nim dwukrotnie greckiego czasownika TEREO. Krytycy tekstu jednak przypuszczaj, e w rkopisach Septuaginty zamieniono tu z powodu fonetycznego podobiestwa czasowniki: podano form czasu przyszego od TEREO zamiast od TEJRO. To drugie sowo ma wedug greckich sownikw znaczenie uciska, nka, trapi, drczy, dokucza, wyciecza, osabia, a wedug owych krytykw take miady, kruszy. 4 Zob. przypis do 1,28. 5 Zob. 2,7. 6 W wersji oryginalnej, czyli hebrajskiej, jest tu imi wasne Ewa, ktre wedug interpretacji biblistw znaczy Matka Wszystkich yjcych. Septuaginta natomiast podaje tu okrelenie ZOE, czyli ycie. 7 Septuaginta ma tu nazw chiton, ktry w kulturze Grekw by rodzajem sukni, nakadanej bezporednio na ciao.
1 2

3,244,23
24

Ksiga Rodzaju

10

Wyrzuci Adama i osiedli go poza tym ogrodem rozkoszy. Postawi tam cheruby1 i poncy miecz, odwrcony tak, by strzeg dojcia do drzewa ycia.

Adam pozna cielenie Ew, swoj on2. Ona pocza i urodzia Kaina. Powiedziaa: Otrzymaam czowieka za spraw Boga. 2 A potem urodzia jeszcze jego brata, Abla. Abel zosta pasterzem owiec, a Kain uprawia ziemi. 3 Po jakim czasie Kain zoy z plonw ziemi ofiar Panu. 4 Rwnie Abel zoy ofiar ze swoich pierworodnych owieczek i z ich tuszczu. Bg spojrza na Abla i na jego dary, 5 a na Kaina i na jego ofiary nie zwrci uwagi. Bardzo tym zasmuci Kaina, tak e chodzi z zachmurzon twarz. 6 Pan, Bg, zapyta Kaina: Dlaczego posmutniae i dlaczego chodzisz z zachmurzon twarz? 7 O nie! Czy jeli waciwie zoye ofiar, ale niewaciwie j rozdzielie, nie popenie grzechu? Zachowaj jednak spokj. Przecie od ciebie zaley odwrcenie si od niego. Ty masz nad nim panowa!3. 8 Kain odezwa si do Abla, swego brata: Chod, przejdmy si po polu. Kiedy obaj byli na polu, rzuci si Kain na Abla, swojego brata i zabi go. 9 Bg zapyta Kaina: Gdzie jest Abel, twj brat? On odpowiedzia: Nie wiem. Czy ja jestem strem mojego brata? 10 Na to Bg rzek: Dlaczego to zrobie? Woanie krwi twojego brata wznosi si do mnie z ziemi!4 11 Bdziesz za to wyklty na tej ziemi, ktra rozwara sw paszcz, aby przyj krew twojego brata z twej rki. 12 Gdy bdziesz uprawia t ziemi, nie dooy ona swych si, aby ci obdarowa. Bdziesz na tej ziemi jcza i dra. 13 Kain odezwa si do Pana: Zbyt wielka jest moja wina, abym mg dostpi odpuszczenia. 14 Skoro wyrzucasz mnie dzisiaj z obszarw tej ziemi i skoro bd musia ukrywa si przed Twoim obliczem, bd na ziemi jcza i dygota i ktokolwiek mnie spotka, zabije mnie. 15 Pan, Bg, odpowiedzia mu: Nie bdzie tak. Ktokolwiek zabiby Kaina, siedmiokrotn kar poniesie. I Pan, Bg, umieci znak na Kainie, aby ktokolwiek go spotka, nie zabi go. 16 I odszed Kain sprzed oblicza Boga. Zamieszka w krainie Naid, poza Edemem. 17 Kain pozna cielenie sw on, tak e ona pocza i urodzia Enocha. Gdy potem zbudowa miasto, nada mu imi swojego syna: Enoch. 18 Enochowi urodzi si Gajdad, Gajdad zrodzi Majela, Majel zrodzi Mathusal, a Mathusala zrodzi Lamecha. 19 Lamech wzi sobie dwie ony: jednej byo na imi Ada, imi drugiej Sella. 20 Ada urodzia Jobela. Zosta on ojcem mieszkajcych w namiotach hodowcw byda rogatego. 21 Jego brat mia na imi Jubal. Wymyli on harf i kithar. 22 Sella urodzia Thobela. By on kowalem obrabiajcym brz i srebro. Siostr Thobela bya Noema. 23 Lamech powiedzia swoim onom: Ado i Sello, posuchajcie mej wypowiedzi; ony Lamecha, dopucie me sowa do swych uszu:
1

1 Cheruby jeden z rodzajw aniow sucych Bogu. Tu uniemoliwiaj one powrt czowieka do owego ogrodu. Bg wprowadza czowieka na trudn drog ku przyszoci, ukazujc u jej kresu zwycistwo i otwart bram do nowego raju: do krlestwa niebieskiego. 2 Opowiadania umieszczone w tym rozdziale s poza zasigiem historii. Nie przedstawiaj one penych dziejw pierwszych ludzi na ziemi, lecz tylko wybrane epizody. Zapewne prezentuj nam one stan popularnej wiedzy o przeszoci w tych czasach, gdy byy redagowane. 3 Przekad tego wiersza jest niepewny, bo bardzo niejasne jest jego podoe greckie. Redaktorzy Septuaginty wyranie opieraj si tu na innej lekcji hebrajskiej, ni dzi jest przyjte, albo te ich przekad jest interpretacj rwnie niezrozumiaego substratu hebrajskiego. Istnieje te moliwo skaenia tego tekstu przez tradycj rkopimiennicz. 4 Semici uwaali, e krew jest miejscem pobytu duszy czowieka, a dusza jest podstaw ycia, ktre daje Bg. A zatem wylanie krwi jest bezczeszczeniem daru Boga. Dusza, krc z krwi, oywia cae ciao.

11

Ksiga Rodzaju

4,245,17

Zabibym ma za zadanie mi rany i modzieca za zrobiony mi siniec. 24 Bo skoro za Kaina wyznaczona jest siedmiokrotna kara, to za Lamecha siedemdziesiciosiedmiokrotna1. 25 Adam pozna cielenie Ew, swoj on. Ona pocza i urodzia syna. Nadaa mu imi Seth. Wtedy powiedziaa: Wzbudzi mi Bg innego potomka zamiast Abla, ktrego zabi Kain. 26 Sethowi urodzi si syn. Nazwa go imieniem Enos. Zacz on przyzywa imienia Pana, Boga. Jest to ksiga narodzin ludzi2. Kiedy Bg w owym dniu stworzy Adama, stworzy go na wzr Boga. 2 Stworzy ich jako mczyzn i jako kobiet. I pobogosawi ich. W tym dniu, kiedy ich stworzy, nada im imi Adam3. 3 Adam y ju dwiecie trzydzieci lat4, kiedy zrodzi syna na swoje podobiestwo i wzr5. Nada mu imi Seth. 4 Po zrodzeniu Setha liczba dni Adama dosza do siedmiuset lat6. I zrodzi jeszcze synw i crki. 5 Pena liczba dni, ktre Adam przey, dosza do dziewiciuset trzydziestu lat. Wtedy umar. 6 Seth doy ju dwustu piciu lat, gdy zrodzi Enosa. 7 Po zrodzeniu Enosa Seth y siedemset siedem lat. I zrodzi jeszcze synw i crki. 8 Pena liczba dni Setha dosza do dziewiciuset dwunastu lat. Wtedy umar. 9 Enos doy ju stu dziewidziesiciu lat, gdy zrodzi Kajnana. 10 Po zrodzeniu Kajnana Enos y siedemset pitnacie lat. I zrodzi jeszcze synw i crki. 11 Pena liczba dni Enosa dosza do dziewiciuset piciu lat. Wtedy umar. 12 Kajnan doy ju stu siedemdziesiciu lat, gdy zrodzi Maleleela. 13 Po zrodzeniu Maleleela Kajnan y siedemset czterdzieci lat. I zrodzi jeszcze synw i crki. 14 Pena liczba dni Kajnana dosza do dziewiciuset dziesiciu lat. Wtedy umar. 15 Maleleel doy ju stu szedziesiciu piciu lat, gdy zrodzi Jareda. 16 Po zrodzeniu Jareda Maleleel y siedemset trzydzieci lat. I zrodzi jeszcze synw i crki. 17 Pena liczba dni Maleleela dosza do omiuset dziewidziesiciu piciu lat. Wtedy umar.
1

Liczba siedem, a tym bardziej siedemdziesit siedem oznacza symbolicznie nieokrelon, ale du ilo. Co do formy tego zdania zob. 2,4 z przypisem. Podane tu bd genealogie, ktre, oczywicie, nie s pene, lecz wybircze. 3 Nada im imi Adam adam jako imi pospolite znaczy w hebrajskim istota ludzka, czowiek. To znaczenie wyjania, dlaczego w tym zdaniu mamy zaimek w liczbie mnogiej: im. Ma ono bowiem taki pierwotny sens: Bg i Adama, i Ew nazwa czowiekiem. Jest tu zatem kolejne, bardziej wyraziste, podkrelenie redaktora tekstu rwnoci kobiet i mczyzn w czowieczestwie (zob. 2,22 z przypisem). W oryginalnej wersji Ksigi Rodzaju imi wasne Adam pojawia si dopiero w 4,25, a przed tym wierszem adam ma sens pospolity. Grecki natomiast redaktor Septuaginty ju w tych wczeniejszych miejscach odczyta je jako imi wasne Adam. S to nastpujce miejsca: 2,16.19a,b.20a,b.21.22a,b.23.25; 3,8.9a,b.12.17.20.21.22.24; 4,1. W Biblii Tysiclecia (wyd. 3. popr.) te wczeniejsze wystpienia nazwy adam przeoono na czowiek albo na mczyzna. 4 W wersji hebrajskiej, a nawet w Wulgacie, podana jest liczba o sto lat mniejsza. Wedug egzegetw podawanie tu i dalej wielkiej liczby lat ycia, znane ju poza Bibli w tradycji babiloskiej, suy ma przez sw hiperbol podkreleniu, e od Adama do Noego, czyli do potopu, upyno bardzo duo czasu. 5 Jest to ciekawa uwaga na temat zrodzenia syna na swoje podobiestwo, bo rzutuje ona w jakim stopniu na zrozumienie informacji, e Bg stworzy czowieka na swoje podobiestwo. 6 Tu oryginalny tekst hebrajski i Wulgata podaj liczb omiuset lat. Podobna niezgodno wystpuje w czci podawanych dalej liczb.
1 2

5,186,8
18

Ksiga Rodzaju

12

Jared doy ju stu szedziesiciu dwch lat, gdy zrodzi Enocha. 19 Po zrodzeniu Enocha Jared y osiemset lat. I zrodzi jeszcze synw i crki. 20 Pena liczba dni Jareda dosza do dziewiciuset szedziesiciu dwch lat. Wtedy umar. 21 Enoch doy ju stu szedziesiciu piciu lat, gdy zrodzi Mathusal. 22 A kiedy Enoch zrodzi Mathusal, Bg okazywa mu swoje w nim upodobanie jeszcze przez dwiecie lat. I zrodzi jeszcze synw i crki. 23 Pena liczba dni Enocha dosza do trzystu szedziesiciu piciu lat. 24 Bg upodoba sobie bardzo Enocha. A potem nie mona byo go nigdzie spotka, bo przenis go Bg1. 25 Mathusala doy ju stu szedziesiciu siedmiu lat, gdy zrodzi Lamecha. 26 Po zrodzeniu Lamecha Mathusala y osiemset dwa lata. I zrodzi jeszcze synw i crki. 27 Pena liczba dni, ktre przey Mathusala, dosza do dziewiciuset szedziesiciu dziewiciu lat. Wtedy umar. 28 Lamech doy ju stu osiemdziesiciu omiu lat, gdy zrodzi syna. 29 Nada mu imi Noe, mwic: On przyniesie nam uwolnienie od naszych udrk, od umczenia naszych rk i od tej ziemi, ktr Bg obj sw kltw. 30 Po zrodzeniu Noego Lamech y piset szedziesit pi lat. I zrodzi jeszcze synw i crki. 31 Pena liczba dni Lamecha dosza do siedmiuset pidziesiciu trzech lat. Wtedy umar. 32 Noe mia piset lat, gdy zrodzi Noe trzech synw: Sema, Chama i Jafetha. Ludzi zaczo szybko przybywa na ziemi, a wrd urodzonych u nich byy take crki. Kiedy synowie Boga zobaczyli, e crki ludzi s pikne, wzili sobie niektre za ony, wybierajc je z wszystkich innych2. 3 Wtedy rzek Pan, Bg: Nie powinno moje tchnienie pozostawa w tych ludziach przez wieki, bo przecie oni s ciaem. Ich zatem dni bd dochodzi tylko do stu dwudziestu lat. 4 W tamtych czasach yli na ziemi olbrzymi3, a take pniej, kiedy to synowie Boga zbliali si do crek ludzi i rodzili sobie przez nie potomkw4. To oni byli pradawnymi olbrzymami, sawnymi ludmi. 5 Kiedy Pan, Bg, zobaczy, e coraz bardziej si mno na ziemi ze postpki ludzi i e kady codziennie z uporem obmyla w swoim sercu ze dziaania, 6 poczu w swym sercu rozgoryczenie z powodu tego, e stworzy na ziemi czowieka. I aowa tego. 7 Rzek zatem Bg: Spucz5 z powierzchni ziemi czowieka, ktrego stworzyem: od czowieka po bydlta i od pazw po ptactwo w przestworzach, bo gniew we mnie zawrza z tego powodu, e ich stworzyem. 8 Tylko Noe dowiadcza askawoci ze strony Pana, Boga.
1 2

Redaktor tekstu przekazuje tu nam podzielan wwczas opini, e Enoch (Henoch) nie umar, lecz zabrany zosta przez Boga razem z ciaem do innego wiata. 2 Wymienieni w tym zdaniu synowie Boga uznawani byli w hebrajskich interpretacjach za aniow, istoty niecielesne. Do tych aniow zaliczay si take istoty odtrcone przez Boga. W dzisiejszych katolickich i protestanckich egzegezach przewaa opinia, e synami Boga nazwani s tu potomkowie Seta, crkami ludzi natomiast potomkinie Kaina. 3 W rnych miejscach Biblii Starego Testamentu pojawia si myl o istnieniu wrd ludzi olbrzymw (zob. np. Lb 13,33; Pwt 1,28; 2 Krl 21,11; 1 Krn 1,10 i in.). Wedug informacji w nich zawartych nie byli to olbrzymi w rodzaju Gigantw z mitologii greckiej, lecz raczej ludzie wysokiego wzrostu. 4 Wedug wczesnego stanu wiedzy zalek czowieka pochodzi cakowicie od mczyzny. Zoony w onie kobiety, wzrasta tam a do narodzin. To jest powodem umieszczenia tu w polskim przekadzie nietypowych okrele: rodzili sobie przez nie. 5 Polski przekad (R. P.) uywa tu innej metafory cakowitej zagady ni jest w wersji greckiej. Tam jest dosownie wyma, zetr.
1

13
9

Ksiga Rodzaju

6,97,5

A to s narodziny z Noego. Noe by w swoim pokoleniu czowiekiem sprawiedliwym i bez skazy. Dlatego Noe cieszy si yczliwoci Boga. 10 Noe zrodzi trzech synw: Sema, Chama i Jafetha. 11 Ziemia ulega zepsuciu na przekr Bogu, wypenia si nieprawoci. 12 Spojrza Pan, Bg, na ziemi i zobaczy, e ona ju cakowicie poddaa si skaeniu, bo kady na ziemi znieprawi swoj drog1. 13 Bg rzek do Noego: Miara czasu kadego czowieka zblia si przede mn do kresu. Ziemia bowiem napenia si z ich powodu nieprawoci. A zatem postanowiem zniszczy ich i t ziemi. 14 Sporzd sobie ark z belek czterobocznych. Zrb w tej arce przegrody. Wysmaruj j smo od rodka i na zewntrz. 15 A o takich wymiarach zbudujesz t ark: dugo arki trzysta okci, szeroko pidziesit okci, a jej wysoko trzydzieci okci2. 16 Zwieczysz t ark przechylonymi do rodka bokami. U gry zwieczysz j otworem na okie szerokim. Wejcie do arki zrobisz z boku. Wykonasz w niej trzy poziomy: parterowy oraz drugiej i trzeciej kondygnacji3. 17 Oto ja prowadz ju na ziemi wody potopu, aeby zniszczy kad istot yjc pod niebem, w ktrej jest tchnienie ycia. Cokolwiek jest na ziemi, umrze. 18 Chc ustanowi przymierze moje z tob4. Wejdziesz do arki ty, a z tob twoi synowie, twoja ona i ony twoich synw. 19 Z wszystkich bydlt, z wszystkich pazw, z wszystkich dzikich zwierzt, z wszystkiego, co ma ciao, wprowadzisz do arki po parze, aby je przetrzyma przy sobie; bdzie to samiec i samica. 20 Z wszystkich fruwajcych ptakw wedug gatunkw i z wszystkich bydlt wedug gatunkw, i z wszystkich pezajcych po ziemi wedug ich gatunkw: ze wszystkich wejd do ciebie parami, samiec i samica, aby przey przy tobie. 21 Nabd sobie wszelkiego rodzaju straw, ktre spoywa bdziecie; zbierz j u siebie, aby mia co je ty i one. 22 I Noe zrobi wszystko, co mu nakaza Pan, Bg. Tak wanie zrobi. Pan, Bg, powiedzia do Noego: Wejd do arki ty i caa twoja rodzina. Zobaczyem bowiem, e w tym pokoleniu tylko ty jeste sprawiedliwy wobec mnie. 2 Z bydlt czystych5 wprowad do siebie po siedem par: samca i samic, a z bydlt nieczystych po parze: samca i samic; 3 z czystych ptakw fruwajcych pod niebem po siedem par: samca i samic, a z ptakw nieczystych po parze: samca i samic, aby zachowa ich plemi dla caej ziemi. 4 Za siedem dni sprowadz na ziemi deszcz, ktry bdzie pada przez czterdzieci dni i czterdzieci nocy6, i spucz z oblicza ziemi cay ten rozrost, ktry stworzyem. 5 Noe wykona wszystko zgodnie z tym, co mu Pan, Bg, nakaza.
1

Droga jest metafor postpowania etycznego i religijnego. Miary u rnych ludw byy rne i zmieniay si z biegiem historii. Przyjmuje si, e hebrajski okie zawiera 0,443 m, a babiloski 0,50 m. Opisane tu jednak wydarzenia umieszczone zostay w czasie poprzedzajcym istnienie Abrahama, protoplasty Hebrajczykw. Gdybymy przyjli podan wyej hebrajsk miar okcia, to arka miaaby 132,9 m dugoci, 22,15 m szerokoci i 13,29 m wysokoci. 3 Tekst opisujcy architektur tego statku nie jest w peni jasny. 4 Jest to w zasadzie pierwsze przymierze Boga z ludmi, cho mona by te mwi o przymierzu Boga z Adamem i Ew. Potem bd nastpne, a z nich najwaniejsze w Starym Testamencie bdzie przymierze zawarte z Izraelitami pod gr Synaj. W Nowym Testamencie przymierze jest jedno. Jego porednikiem jest Jezus Chrystus, Bg i Czowiek w jednej osobie. We wszystkich przymierzach obu Testamentw znamienne jest to, e ich inicjatorem jest Bg, e maj na celu dobro ludzi, e Bg jasno okrela w nich reguy i e gwny ciar ich realizacji bierze na siebie, co wida najbardziej w Nowym Przymierzu. 5 Nie chodzi tu o czysto fizyczn, lecz o religijno-rytualn. Z podziaem zwierzt na rytualnie czyste i nieczyste czy si w Biblii instrukcja na temat dopuszczalnoci ich spoywania przez Izraelitw (zob. Kp 11 i Pwt 14,3-20). 6 Czterdzieci to liczba symboliczna. Tutaj oznacza dugi czas.
1 2

7,68,5
6

Ksiga Rodzaju

14

Noe mia szeset lat, gdy nastao zatapianie ziemi wod1. 7 I wszed do arki z powodu potopu wd Noe, jego synowie, jego ona i ony jego synw. 8 Z ptactwa, z bydlt czystych i z bydlt nieczystych, z wszystkiego co peza po ziemi 9 weszy do arki Noego pary: samiec i samica, tak jak mu Bg nakaza. 10 Po siedmiu dniach wody potopu zaczy rozlewa si po ziemi. 11 W szesetnym roku ycia Noego, drugiego miesica2, dwudziestego sidmego dnia miesica, wszystkie rda bezdennych gbin wytrysny tego wanie dnia i otwary si wszystkie luzy na firmamencie nieba3, 12 i spywaa ulewa na ziemi przez czterdzieci dni i czterdzieci nocy. 13 Owego te dnia wszed do arki Noe, a z nim Sem, Cham i Jafeth synowie Noego, oraz ona Noego i trzy ony jego synw. 14 A poza tym wszystkie dzikie zwierzta wedug gatunkw, wszystkie bydlta wedug gatunkw, kady paz czogajcy si po ziemi wedug gatunku i wszelki ptak wedug gatunku 15 weszy do Noego do arki: pary istot oywionych, w ktrych jest tchnienie ycia. 16 Przybyway parami: samiec i samica. Wchodziy pary wszystkich istot cielesnych, tak jak Bg nakaza Noemu. Potem Pan, Bg, zamkn ark z zewntrz. 17 Klska powodzi trwaa na ziemi przez czterdzieci dni i czterdzieci nocy. Woda przybieraa z tak si, e podniosa ark wysoko nad ziemi. 18 Wody potniay, rosy wysoko nad ziemi, a arka unosia si na nich. 19 Woda coraz wyej i wyej zatapiaa ld i przykrya wszystkie wysokie gry, ktre wznosiy si pod firmamentem nieba. 20 Odmty signy pitnacie okci wyej ni one, tak e zatopiy najwysze wzniesienia4. 21 Wygina kada cielesna istota, poruszajca si po ziemi, naleca czy to do ptactwa, czy do bydlt, czy do dzikiej zwierzyny, i kady paz pezajcy po ziemi oraz kady czowiek. 22 Umaro wszystko, co miao w sobie tchnienie ycia, kade stworzenie, ktre yo na suchym ldzie. 23 Zgadzone zostao wszystko, co powstao na powierzchni caej ziemi: od czowieka do bydlt, pazw i ptakw spod sklepienia nieba. Wszystko spukane5 zostao z ziemi. Zosta tylko Noe i ci, ktrzy byli z nim w arce. 24 Woda growaa nad ziemi przez sto pidziesit dni. Bg pamita o Noem oraz o wszystkich dzikich zwierztach, o wszystkich bydltach, o wszystkich ptakach i o wszystkich pazach, ktre byy z nim w arce, dlatego Bg poprowadzi wiatr przez ziemi, tak e wody zaczy opada. 2 Zamkny si rda bezdennych gbin i luzy na firmamencie nieba, przez co powstrzymany zosta deszcz z nieba. 3 Wody, odpywajc z terenw ldu, obniay si. Obniay si i opaday wody przez sto pidziesit dni. 4 Sidmego miesica6, dwudziestego sidmego dnia tego miesica arka osiada na grach Araratu7. 5 Wody, odpywajc a do dziesitego miesica, obniyy si. Pierwszego dnia jedenastego miesica pokazay si szczyty gr.
1

1 Pami o potopie w Mezopotamii zachowaa si nie tylko w Ksidze Rodzaju, lecz take w akadyjskim Eposie o Gilgameszu. Obydwa opisy s podobne, cho rni si w szczegach. 2 Nie wiadomo, do jakiego kalendarza odwouje si tutaj redaktor tekstu, lecz chyba do kalendarza swoich czasw, w ktrym drugi miesic roku przypada na drug poow kwietnia i pierwsz maja. 3 O podziale wd na grne i dolne zob. 1,6-7. 4 Opierajce si tylko na rozumie interpretacje wyjaniaj, e ta totalna zagada nie obja caego globu, lecz tylko wiat znany ludziom yjcym w Mezopotamii nad Tygrysem i Eufratem. Inni mwi, e jest to hiperbola, tak bardzo ulubiona przez Bliski Wschd, w tym take przez Semitw. Istot tego opisu nie jest jednak udokumentowanie owego potopu, lecz chyba ukazanie jego powodu. A jest nim cakowita deprawacja ludzi. 5 Zob. 6,7 z przypisem o wersji greckiej. 6 Jak w 7,11, tak i tutaj redaktor tekstu odwouje si chyba do kalendarza uywanego w pniejszych czasach przez Hebrajczykw, w ktrym sidmy miesic przypada na drug poow naszego wrzenia i pierwsz padziernika. 7 Ararat masyw grski we wschodniej Turcji, w pobliu Armenii i Iranu. Najwyszy szczyt Araratu wznosi si na wysoko 5122 m n.p.m.

15
6

Ksiga Rodzaju

8,69,11

Czterdzieci dni pniej Noe otworzy okno, ktre zrobi w arce, 7 i wypuci kruka, aby sprawdzi, czy opady wody. Cho mg wylecie, nie chcia si oddali, dopki nie wyschn wody na ziemi. 8 Wypuci potem gobic, aby zobaczy, czy wody ustpiy z powierzchni ziemi. 9 Poniewa gobica nie znalaza miejsca odpoczynku dla swoich ng, wrcia do niego, do arki. Wody bowiem zalegay jeszcze na caej powierzchni ziemi. Wycign zatem sw rk, wzi j i wnis do siebie, do arki. 10 Odczeka kolejne siedem dni i znowu wypuci z arki gobic. 11 Pod wieczr gobica wrcia do niego, trzymajc w dziobie listek z drzewa oliwnego. Wtedy Noe uzna, e wody ustpiy z ziemi. 12 Odczeka jeszcze siedem nastpnych dni i znowu wypuci gobic, a ona ju wicej do niego nie wrcia. 13 W szeset pierwszym roku ycia Noego, w pierwszym miesicu, pierwszego dnia tego miesica wody cakowicie usuny si z ziemi. Noe odsoni nakrycie, ktre zrobi na arce, i zobaczy, e wody odeszy z powierzchni ziemi. 14 W drugim miesicu, dwudziestego sidmego dnia tego miesica ziemia w peni si osuszya. 15 Pan, Bg, skierowa do Noego takie sowa: 16 Wyjd z arki ty, a z tob twoja ona, twoi synowie i ony twoich synw, 17 a take wszystkie dzikie zwierzta, ktre s z tob, i wszelka cielesna istota: od ptakw po bydlta. Wyprowad te z sob kadego paza czogajcego si po ziemi. Rozrastajcie si teraz i mncie na ziemi. 18 I wyszed Noe, a z nim jego ona, jego synowie i ony jego synw. 19 Wszystkie dzikie zwierzta, wszystkie bydlta, kady ptak i kady paz, czogajcy si po ziemi, wyszy wedug swego gatunku z arki. 20 Noe zbudowa otarz dla Boga, a potem wzi z wszystkich czystych bydlt i z wszystkich czystych ptakw i na tym otarzu zoy je na caopaln ofiar. 21 Kiedy Pan, Bg, poczu mi wo, pomyla Pan, Bg, i rzek: Ju wicej nie rzuc kltwy na ziemi z powodu postpowania ludzi. Ju bowiem od modego wieku myl czowieka z uporem lgnie do nieprawoci. Ju wicej nie ugodz we wszystkie oywione istoty cielesne, tak jak to teraz zrobiem. 22 Przez wszystkie zatem dni ziemi nie ustanie siew i cie plonw, chd i spiekota, lato i wiosna: ani za dnia, ani noc. Bg pobogosawi Noego i jego synw. Powiedzia im: Rozrastajcie si i mncie, napeniajcie ziemi i bdcie jej opiekunami1. 2 Lk i boja przed wami bd odczuwa wszystkie dzikie zwierzta ziemi, wszystkie ptaki z przestworzy, wszystko, co si po ziemi czoga, wszystkie ryby w morzu. Oddaj je w wasze rce. 3 Kady paz, w ktrym jest ycie, bdzie waszym pokarmem. Wszystko oddaj wam, rwnie warzywa. 4 Tylko nie moecie je misa z krwi, nalec do duszy2. 5 Bo rwnie o wasz krew nalec do waszych dusz upomn si: upomn si o ni u wszystkich dzikich zwierzt i upomn si o dusz czowieka u kadego czowieka, jego brata. 6 Ktokolwiek przeleje krew czowieka, zada si za ni przelania jego krwi, bo przecie stworzyem czowieka na obraz Boga. 7 A wy macie si rozrasta, mnoy i wypenia ziemi. Ma by was na niej coraz wicej. 8 Bg wyrzek do Noego i do jego synw, bdcych przy nim, nastpujce sowa: 9 Oto ja ustanawiam moje przymierze z wami, a po was z waszym potomstwem, 10 a take z kad yw istot, ktra jest przy was: od ptactwa poczynajc i od bydlt do caej dzikiej zwierzyny na ziemi, ktra jest przy was, z wszystkim, co wyszo z arki. 11 Postanawiam zawrze takie moje przymierze z wami: nie umrze ju z powodu wd potopu adna istota cielesna i nie bdzie ju zalania wodami dla zniszczenia caej ziemi.
1

1 2

Zob. przypis do 1,28. Zob. 4,10 z przypisem.