ISSN 2084-1124

9 (47) WRZESIE 2013

KRYTYKA LITERACKA
LITERATURA SZTUKA FILOZOFIA ESEJE RECENZJE FELIETONY WIERSZE OPOWIADANIA

OD REDAKCJI Dominique de Roux ukasz Nicpan Johann Wolfgang Goethe Manfred Osten Stefan H. Kaszyski Jzef Baran Kinga Rataj Letnie Czytanie Wierszy POEZJA ukasz Nicpan RECENZJA Jzef Baran ROZMOWA Antoni Libera, Magdalena Miecznicka FELIETON Wojciech Wencel POGRANICZA Marek Jastrzb SZKIC Igor Wieczorek POGRANICZA Piotr Stanisaw Krl ROZMOWA Jerzy Dbrowski, Joanna Gwiazda, Andrzej Gwiazda SZTUKA Hieronim Bosch

Redakcja Tomasz M. Sobieraj, Witold Egerth, Janusz Najder Wsppraca Krzysztof Jurecki, Dariusz Pawlicki, Igor Wieczorek Strona internetowa http://krytykaliteracka.blogspot.com/ Kontakt editionssurner@wp.pl, t.sobieraj@wp.pl,

w.egerth@wp.pl
Adres ul. Szkutnicza 1, 93-469 d

Krytyka Literacka 9 (47) 2013

OD

REDAKCJI

Sowo na wrzesie W literaturze, podobnie jak gdy chodzi o plany zawadnicia wiatem, licz si tylko zamierzenia dugofalowe. W tych dziedzinach jest to rdo zarwno wszelkiej moliwej skutecznoci, jak i wszelkich moliwych nieporozumie. Dominique de Roux, Gombrowicz odprenie i napicia

Przepraszamy Nabroilimy. I to strasznie. W lipcowo-sierpniowym numerze KL wydrukowalimy wiersze ukasza Nicpana z tomu Do czytajcej list; popeniajc grzech niedbaoci, opublikowalimy je z bdami wynikajcymi z niestarannego przepisania tekstu. Winni zostali ukarani i ju nigdy niczego nie przepisz. Autora serdecznie przepraszamy, wiersze publikujemy ponownie. Dobre ksiki Manfred Osten LUCYFEROWY POPIECH, CZYLI GOETHE ODKRYWA ZALETY POWOLNOCI To nieprawda, e Goethe skostnia w konwencjach XIX wieku, e sta si prorokiem zapomnianych myli, ktre wspczesnym ludziom, zabieganym w staraniach o dobra doczesne, niewiele lub zgoa nic nie mwi. Przeciwnie, w swych dalekowzrocznych diagnozach rzeczywistoci potrafi on naukowo wyodrbni i artystycznie opisa syndromy wyobcowania czowieka z jego naturalnego rodowiska, ktre sygnalizuj realna grob samozniszczenia. Wrd tych potencjalnych zagroe bytu ludzkiego na pierwszym miejscu stawia Goethe zabjcze tempo ycia, uwidaczniajce si we wszystkich przejawach nadchodzcej cywilizacji niekontrolowanego popiechu. Przyspieszenie technologiczne, bdnie utosamiane z postpem myli ludzkiej, stao si fragmentem rzeczywistoci pchajcej ludzko w otcha zagady. Takie myli nachodziy Johanna Wolfganga Goethego u progu XIX wieku. O tym, e nie s to bynajmniej wydumane mrzonki nieyjcego ju od dawna klasyka literatury wiatowej, przekonuje najnowsza ksika niemieckiego eseisty Manfreda Ostena. Przestrogi Goethego nie tylko nic nie straciy ze swej kasandrycznej wymowy, ale na dodatek znalazy potwierdzenie w rozwoju wspczesnych nauk i technologii przyrodniczych, powiada Osten. Znamienny tytu jego ksiki Lucyferowy popiech sugeruje niedwuznacznie zowieszcze pochodzenie lkw Goethego, co w caej ksice poparte jest nie tyle argumentami metafizycznymi, ile przykadami z zakresu biotechnologii i fizyki molekularnej. [Stefan H. Kaszyski] [Wydawnictwo Poznaskie]
1

Krytyka Literacka 9 (47) 2013

Zapraszamy 9 wrzenia (poniedziaek) do Klubu Muzyki i Literatury we Wrocawiu na Letnie* Czytanie Wierszy, w ramach ktrego swoje utwory zaprezentuj: Aleksandra Pijanowska-Adamczyk, Andrzej Bartyski, Anna Brzeska, Sas, Grayna AdamczykLidtke, Halina Kuropatnicka-Salamon, Jerzy Starzyski, Kazimierz Burnat, Krzysztof Frydrych, Leszek A. Nowak, Mariusz Poniak, Wiesaw Prastowski. Organizatorami spotkania s: Oddzia Dolnolski Zwizku Literatw Polskich oraz Klub Muzyki i Literatury. KMiL, godz. 18, pl. T. Kociuszki 9, Wrocaw. Wstp wolny! ________________ * Letni w sensie pory roku, a nie, e pozbawiony ywszych uczu, temperamentu itd.

Zdarzyo si 11 sierpnia w XV-wiecznym zamku w Dbnie (oddzia Muzeum Okrgowego w Tarnowie) odbyo si Letnie Spotkanie Przy Winie kolejne z cyklu Spotka przy Napojach w ramach projektu RODZIME KRAJOBRAZY, EGZOTYCZNE PEJZAE, realizowanego przy wsparciu finansowym Starostwa Powiatowego w Brzesku i Gminy Dbno. Ide projektu jest przyblianie innych kultur w zderzeniu z rodzim twrczoci. Gociem specjalnym tego poetycko muzycznego wieczoru by poeta Jzef Baran, mocno zakorzeniony i zwizany z Maopolsk poprzez urokliwy Borzcin lece nieopodal Dbna miejsce swego urodzenia i dziecistwa, do ktrego nieustannie powraca i ktremu wiele miejsca powica w swojej twrczoci. Jzef Baran wiele podrowa jako poeta i dziennikarz (m.in. w 2000 r. bra udzia w spotkaniu 3 poetw polskich i 3 poetw amerykaskich w ONZ w Nowym Jorku, a w 2001 w wiatowym Kongresie Poezji w Sydney; odwiedzi take Brazyli, Singapur, Szwajcari, Grecj, Rosj, Holandi i wiele innych krajw), a podre te zawsze obfitoway w interesujce obserwacje i niecodzienne dowiadczenia dostarczajc nowych bodcw do twrczoci zarwno poetyckiej jak i prozatorskiej. Jego wiersze stay si rwnie inspiracj dla piosenkarzy i kompozytorw, m.in. dla Starego Dobrego Maestwa, Elbiety Adamiak, Hanny Banaszak oraz zaproszonej na ten wieczr, obdarzonej niezwykym gosem artystki Kingi Rataj, wykonujcej pieni fado, opowiadajce o tsknocie, mioci, mierci, wierze w przeznaczenie, dominacji duszy i serca nad rozumem.

Krytyka Literacka 9 (47) 2013

POEZJA ukasz Nicpan Mikrokosmos Widziaem dzi rj mrwek w puszczy Kampinoskiej szy szerok rzek jak napoleoskie wojska na plastycznej mapie Europy przypominay rwnie tycie samochody pynce autostrad w dwie przeciwne strony w cztery pasy, cztery zatrute zagony byem z nimi, z pozoru jedynie osobny i z pozoru olbrzymi jak kolos rodyjski mie je za nic bo drobne? zbyt atwa pokusa to jakby gwiazdy mie za nic na niebie stare zdjcia i lalk co rzsami rusza Oda do grawitacji Jake ci lubi ty sio cienia za to e zbroje spajasz po muzeach e w oowianych drzemiesz onierzykach i sputnik na sw aureol nizasz za to e Mekk jest dla mojej pity e si na kadej krupie gradu skupiasz i o zie kadej troskliwie pamitasz za to e skoczkw narciarskich poskramiasz e tuczesz szklanki i Trzech Krlw wioda bo dusz e kadego zgromadzenia i tylko w snach si tracisz i wspomnieniach o przyziemna i przeciwulotna matko nasza do gruntu kamienna Martwy ptaszek Zmar po zderzeniu ze wiatem odbitym z obokiem za szyb ze szklanym bkitem teraz ley cicho jakby spa na boku z pazurkami w grze
3

Krytyka Literacka 9 (47) 2013

z bielmem pustki w oku nic si nie zmienio ma wszystko co trzeba skrzydeka ogonek by wzlecie do nieba lecz czego mu brakuje skoro nie wzlatuje cho si nad nim lituj i mwi mu: wsta wic go ujm w dwa palce za fraczek ogona i wyrzuc za siatk niech si tam dokona Rozmowa z siedmiolatkiem Zaczo si od zdjcia, z czasw drugiej wojny: grb Sienkiewicza roztrzaskany, czaszka bezwstydnie jawna, wic to wszystkich czeka? no tak, syneczku, nie oszukasz mierci ja nie chc, nie chc! i pacze w ramionach zaskoczonego ojca, ktry ju zapomnia jaki strach budzi ta straszna nowina gdy po raz pierwszy dociera po bajkach to zwiastowanie czarne i przeklte wszyscy umrzemy, ja nie chc, ja nie chc! dlaczego czowiek nie jest niemiertelny? to by ci byo dopiero okropne kamie mu ojciec tulc jasn gwk, kto si urodzi ju nie zdoa uciec i musi ba si, chocia coraz mniej bo si przywyka, synku, z biegiem lat Kolorowe zdjcie mzgu Ogldaem dzi w kolorze zdjcie mzgu przypomina skotuniony eb szamana lub ukwiay z grzebykami bystrych rybek albo Wersal galaktyczny peen intryg jaki musia go powoa stary praktyk jaka wielka wyobrania z chci przygd czy po okcie urobiona ewolucja
4

Krytyka Literacka 9 (47) 2013

czy w sprawca znany dzieciom jako Bg? zginam palec, pukam ostrym knykciem w ko gdzie ta barwna biblioteka wszystkich ksig i ja may w niej robaczek, ml i go z tych ukwiaw tryskajcy jak polucja zapukaem i z nadziej pytam kto? kto tam? kosmos do kosmosu z rewizyt sto miliardw neuronw do miliardw soc swj, swj! woam lecz do kogo i kto pyta? RECENZJA Jzef Baran ZNW POEZJA! [ukasz Nicpan Do czytajcej list] W wydawnictwie VEDA ukaza si rzadko uywam tego okrelenia wybitny tom ukasza Nicpana pt. Do czytajcej list. Kiedy czyta si tak pene wiersze, powraca wiara w sens pisania poezji, nadwtlona zalewem miernych ksieczek. Zbir to bardzo wspczesny, bo autor widzi czowieka w perspektywie ostateczno-galaktycznej (Nicpan jest tumaczem z angielskiego wielu powieci, take z zakresu fantastyki naukowej), a rwnoczenie, podobnie jak to byo u Szymborskiej, Miosza czy nawet Herberta nie rezygnuje z rytmu i specyficznego rymu. Tradycj czy z nowoczesnoci pozostajc przy tym bardzo oryginalnym poet, jednoczenie zmysowym i intelektualnym. Pisaem kiedy, e poezja to rwnoczesny bysk spojrze na ziemi i Ziemi, z perspektywy ksiyca i przez najczulszy mikroskop. Owa optyka czy prawie wszystkie utwory zawarte w zbiorze i decyduje o wyjtkowoci tej liryki. Czy ich tematem (punktem wyjcia) jest martwy ptaszek czy rj mrwek, kolorowe zdjcie mzgu czy bal, stara Gawroska czy siedmiolatek, sia odrzutowa czy sia cienia, zawsze w kocu autor w sposb ekwilibrystyczny dochodzi do wanych i uniwersalnych pyta egzystencjalnych i metafizycznych, zwizanych z natur czowieka, wiata, Kosmosu. Pod pirem Nicpana nie ma tematw bahych. Pikn metafor, zaskakujcym skojarzeniem, mdr refleksj, nobilituje je do rangi wakich. Dawno nie czytaem tak wywaonych wierszy, gdzie tre i forma uzyskuj idealn rwnowag std ich przystpno i czytelno, cho sonduj nieatw problematyk. I pomyle, e Nicpan po wydaniu dwu pierwszych zbiorkw (debiut wysoko oceniony przez Artura Sandauera) przez prawie 30 lat milcza! Wynika z tego, e nigdy nie naley stawia na pisarzu krzyyka

Krytyka Literacka 9 (47) 2013

ROZMOWA Antoni Libera, Magdalena Miecznicka O KRYTYCE LITERACKIEJ. CZAS PRZEAMA KOMPLEKS NISZOSCI Ostatnie 50 lat polskiej literatury to okres, w ktrym tworzyli Miosz, Herling, Mackiewicz, Iwaszkiewicz, Herbert, Rewicz, Szymborska, Biaoszewski, Hertz, Stempowski, Lem, Mroek, Baraczak... To wielka, barwna konstelacja. Czy wolno tu mwi o kryzysie? W dyskusji o wspczesnej literaturze Antoni Libera mwi: polska krytyka w zasadzie nie istnieje, ale proza i poezja maj si dobrze. Dziennik niedawno publikowa dyskusj o krytyce literackiej w Wielkiej Brytanii, Francji i USA. Jak ocenia pan sytuacj naszej krytyki? To zaley, o jak krytyk chodzi. Jeli chodzi o krytyk opisow, ktra graniczy z histori literatury i zajmuje si porzdkowaniem i analizowaniem dorobku wspczesnych pisarzy uznawanych za kandydatw na klasykw, to mgbym wymieni co najmniej kilku krytykw bardzo rzetelnych, jeeli nie wybitnych. Na przykad Wodzimierza Boleckiego, ktrego prace o Herlingu-Grudziskim, J. Mackiewiczu, Mioszu i Gombrowiczu s absolutnie wzorowe i znakomicie napisane. Podobnie oceniam Jana Zieliskiego i Andrzeja Makowieckiego. Mam tu te na myli Henryka Markiewicza, ktry jest wrcz chodzc instytucj niebywaa erudycja, wszechstronno i swada narracyjna cho zdaj sobie spraw, e potocznie postrzega si go gwnie jako akademickiego historyka i teoretyka literatury, a nie jako krytyka opisowego. Znacznie gorzej jest z krytyk postulatywn i wartociujc, czyli tak, ktra wchodzi w dialog z literatur wanie powstajc, prbuje poucza, wykca si, mie wpyw na literatur. Krytyki postulatywnej, ktra tworzy programy estetyczne, wskazuje literaturze kierunek rozwoju, filozofuje i pozyskuje dla swoich idei autorw, waciwie nie ma. Nie widz obecnie nikogo, kto choby aspirowa do roli, jak peni w naszej kulturze Brzozowski, Irzykowski czy choby Kazimierz Wyka. Jedynym idealist, ktremu prawdziwie o co chodzi i z uporem godnym lepszej sprawy przekonuje do swoich racji, jest niestety woajcy na puszczy Tomasz Burek. Natomiast krytyka wartociujca, czyli recenzjopisarstwo i sztuka omawiania biecej produkcji literackiej, znajduje si w stanie raczej opakanym. Panuje w niej kompletny chaos, brak rzemiosa, szkaradny styl, a przy tym niebywaa pewno siebie i arogancja. Trudno jednak, eby byo inaczej, gdy przez lata wiedli prym i uczyli tego fachu bo jest to fach, jak sama literatura z jednej strony Maria Janion (skrzydo totalistyczne), a z drugiej Henryk Bereza (skrzydo arywistyczne: bekot, mtniactwo, idiotyzm). Zasmucajce jest, e ostatni krytycy z prawdziwego zdarzenia, tacy jak Boski, Kijowski, Najder i Puzyna, nie wychowali godnych siebie nastpcw. Dlaczego skoczyli si krytycy, ktrym autentycznie o co chodzi w literaturze? Nie wiem, czy skoczyli si oni w ogle, czy tylko u nas w Polsce. W Europie Zachodniej i w Stanach Zjednoczonych, moim zdaniem, dalej istniej i wci pojawiaj si nowi bardzo ciekawi pisarze krytyczni, ktrzy poprzez literatur mwi co o wiecie, a przy tym swoicie literatur wspieraj czy wrcz j dopinguj do takich czy innych prb i dokona. George Steiner, Harold Bloom, nieyjcy ju Malcolm Bradbury oto trzy do wyraziste przykady takich autorw. Tak, ale oni analizuj najchtniej dawnych mistrzw: Szekspira, Tostoja,
6

Krytyka Literacka 9 (47) 2013

Dostojewskiego, i czsto narzekaj na upadek literatury wspczesnej. A przecie gdyby chcieli si zaj autorami yjcymi, to w swoich krajach znaleliby ciekawszy materia ni krytycy polscy. Nie wiem, czy jest z nami a tak le. W kocu ostatnie pidziesit lat to okres, w ktrym tworzyli i byli w rnoraki sposb aktywni tacy twrcy, jak Miosz, Herling, Mackiewicz, Iwaszkiewicz, Herbert, Rewicz, Szymborska, Biaoszewski, Hertz, Stempowski, Lem, Mroek, Baraczak... To wielka, barwna konstelacja. Czy wolno tu mwi o kryzysie? Nie wiem, kiedy poprzednio literatura polska czua si tak dobrze i obfitowaa w tak rnorodne zjawiska. Jest raczej pytanie, dlaczego ten trend si zaama, a zwaszcza dlaczego nie zaowocowa wiksz myl krytyczn. Sdz, e wynika to ze saboci mylenia w Polsce w kategoriach idei, w perspektywie filozoficznej. Tak potrafili myle, z jednej strony, Gombrowicz i Witkacy, a z drugiej, Miosz i Lem. Miosz w Ziemi Ulro da wielk lekcj mylenia krytycznego. Lem z kolei, cho nie by krytykiem w sensie cisym, zarysowa, jakby mimowolnie, wielki literacki program. Oczywicie nie chodzi mi o gatunek science fiction, ktry sam uprawia, tylko o wskazanie na cay, ogromny front nowych tematw zrodzonych przez wspczesn cywilizacj, z ktrymi literatura pikna, czy chce tego, czy nie, bdzie musiaa si zmierzy. W Polsce nikt tego nie podj, a na Zachodzie owszem. Jakie s te problemy, z ktrymi polska literatura musi si dzisiaj zmierzy, a nie umie? Nie akcentowabym tu pierwiastka narodowego. Literatura to literatura. Albo jest dobra, albo za. Albo dotyka czego istotnego, albo nie. Dopiero pniej mona bra pod uwag jej uwarunkowania narodowe. Inaczej mwic, jako krytyk postulatywny nie zaczynabym od stawiania literaturze narodowej jakich szczeglnych zada np. rozliczy si z komun, z histori ostatniego pwiecza, wyrazi dowiadczenie Solidarnoci" itp. Pisarz przede wszystkim musi by sob, to znaczy, zaczyna od tego, co gra mu w duszy, co go osobicie obchodzi, co mu nie daje spokoju. Jeli s to akurat sprawy historyczno-spoeczne, dotyczce losw jego wsplnoty, to prosz bardzo, nie ma w tym nic zego. Chodzi tylko o to, na jakim poziomie zostanie to zrobione i czy bdzie komunikatywne i interesujce dla szerszego audytorium ni tylko owa wsplnota. Tutaj mamy dobry przykad z nasz literatur romantyczn. Nie mona odmwi jej wielkoci. Pod wzgldem estetycznym stoi na wysokim poziomie i z pewnoci dorwnuje standardom europejskim, zwaszcza Mickiewicz. A jednak jest mao czytelna dla innych i przez to nie staa si powszechna. Nie naley si jednak z tego powodu obraa na wiat e nas nie sucha, nie rozumie, nie docenia ani te popada w drug skrajno, tj. przezwycia kompleks niszoci poprzez odcinanie si od korzeni, desperackie odrzucanie tradycji i gorliwe naladowanie wzorw uchodzcych za uniwersalne. Obie drogi wydaj mi si jaowe. Trzeba mie odwag konfrontacji ze wiatem. Nie naley nim ani gardzi, wpadajc w zudn megalomani, jak czyni to od lat Rosjanie (a w lad za nimi nieszczsny Mariusz Wilk) ani stara mu si przypodoba, strojc si w nieswoje pirka, by wkupi si w jego aski. Czy jest w takim razie co, co moglibymy wnie do literatury wiatowej? To jest pytanie otwarte. To moe si dopiero okaza, jeli co takiego rzeczywicie jest i jeli komu uda si to wydoby. Na razie mona powiedzie tyle, e zawsze liczy si warsztat i dobrze
7

Krytyka Literacka 9 (47) 2013

wykonana robota. Pisarstwo Ryszarda Kapuciskiego, na przykad, nie jest specyficznie polskie, autor ten nie zajmuje si waciwie polskim problemami, a jednak zdoby sobie midzynarodow renom i wszdzie jest czytany. Wicej, jest to bodaj jedyny polski pisarz, i to nie tylko yjcy, ktry w ksigarniach na Zachodzie dorobi si wasnej pki, sygnowanej jego nazwiskiem. Takiej pki nie ma nawet Gombrowicz ani polscy noblici. Dobry warsztat to chyba akurat nie jest szczeglna cecha polskiej literatury. A co ni jest? Widz, e nalega pani, abym pospekulowa, czym miaby by specyficznie polski wkad w literatur wiatow. Upatrywabym go w tym, w czym i Gombrowicz szuka inspiracji, to znaczy w polskiej zachowawczoci, w polskim konserwatyzmie. Tyle e obecnie taki projekt polegaby ju na czym innym, ni miao to miejsce u Gombrowicza. Ostatnie p wieku z okadem mocno zweryfikowao jego idee. Najoglniej rzecz biorc, Gombrowicz chcia, aby nasz duchow i cywilizacyjn sabo niedojrzao", modszo", gorszo" przeku na warto, uczyni z niej si. Nie udawa wic, e dorwnuje si Zachodowi, nie zgrywa kogo, kim w rzeczywistoci si nie jest, lecz wanie utosami si z wasn niszoci i t niszoci rozsadzi napuszon wyszo, czyli skostnia form Zachodu. A przynajmniej j rozcieczy. Projekt ten, jako zadanie postawione polskiej kulturze, z wielu powodw, gwnie politycznych, oczywicie nie wyszed. Speni si jednak niezalenie i paradoksalnie zarazem na Zachodzie, gdzie doszo do serii rewolucji modzieowych. Dziki nim zreszt Gombrowicz osign sukces, zosta uznany za prekursora i proroka tych przemian. Co jednak z tego wyniko z tej rewolty synczyzny" obalajcej ojczyzn" widzimy teraz, po latach. Nawiasem mwic, kwestii tej powicona jest bardzo ciekawa ksika woskiego znawcy twrczoci Gombrowicza i przyjaciela Polski Francesca Cataluccia pt. Niedojrzao opublikowana niedawno w Znaku i chyba recenzowana na tych amach. Wedug mnie z niebezpiecznych skutkw owej rewolty sam Gombrowicz zda sobie spraw pod koniec ycia, na co wskazuj jego ostatnie zapisy w Dzienniku, a zwaszcza apologia wasnego szlachectwa, chopskiego czy wiejskiego zdrowego rozsdku i prowincjonalnoci. Na czym wic obecnie miaby polega ten Gombrowiczowski projekt promocji polskiego konserwatyzmu? Po pierwsze, na zbadaniu, czym ten konserwatyzm w ogle jest naprawd, a po drugie, w jakim sensie jest wartoci godn kultywowania. Chodzi, jak myl, o podjcie w nowych kategoriach i w nowym kontekcie dawnego Mickiewiczowskiego dylematu: szkieko i oko" kontra wiara i czucie", rozwaanego rwnie przez Miosza. Szkieko i oko" to oczywicie symbole racjonalnej, materialistycznej i zewiecczonej cywilizacji zachodniej oskaranej obecnie o monstrualny konsumpcjonizm, hedonizm i cynizm, nazywanej cywilizacj mierci", postrzeganej jako wiat zniewieciay i umierajcy, a nawet samobjczo przyspieszajcy swj zgon. To wszystko moe i prawda cho wedug mnie sporo w tym przesady i czarnowidztwa ale przede wszystkim trzeba podkreli, e cokolwiek zego o tej cywilizacji powiemy i jakkolwiek bdziemy j krytykowa, to ona istnieje, jest sprawdzaln rzeczywistoci. Tymczasem nie jestem pewien, czy w taki sam sposb istnieje cywilizacja oparta na czuciu i wierze", ktr nieraz cywilizacji szkieka i oka" si przeciwstawia. Wedug mnie cywilizacja oparta na czuciu i wierze" jest albo nieziszczaln utopi, albo ide, ktrej wci jeszcze z takich czy innych wzgldw nie udao si zrealizowa. Tu wanie upatrywabym szansy dla literatury: przekona,
8

Krytyka Literacka 9 (47) 2013

e taka kultura w ogle faktycznie istnieje, na czym polega i czy da si j zastosowa jako antidotum na chorob szkieka i oka", trawic laicki Zachd. Ale czy ten podzia nie jest troch clich? Ja wcale nie jestem pewna, e na Zachodzie przynajmniej w literaturze panuje taki zimny obiektywizm. Dominuje dzisiaj literatura przerabiajca artystycznie obsesj jak Bernhard, Jelinek, Houellebecq, Kertsz. Natomiast ich sabsi koledzy, ktrzy nie umiej si zdoby na sublimacj literack, pisz o swoich bebechach wprost. Wszystko razem to przecie nic innego jak wycignicie ostatecznych konsekwencji z modernistycznego i romantycznego imperatywu patrzaj w serce" szczeglnie swoje wasne. Inaczej pojmuj to, co robi wymienieni przez pani pisarze zachodni. Nie przecz, e w ich pisarstwie dominuje obsesja, e od niej wychodz lub te e to ona wanie napdza ich dziaanie. Rozumiem to jednak jako rozpaczliw, spazmatyczn reakcj na niepodzieln wadz czy wrcz tyrani obiektywizmu. Wedug mnie Zachd trawi od lat nastpujca bolczka: z jednej strony, zdaje on sobie spraw i daje temu wyraz, e przeywa gboki kryzys metafizyczny i zabrn w lepy zauek materializmu, a z drugiej, nie jest zdolny tego przezwyciy; wszelkie prby rewizji lub odwrotu odrzuca jako obskurantyzm, zamach na wolnomylicielstwo, irracjonalizm. Andr Malraux, jeden z wybitniejszych pisarzy francuskich XX wieku, wygasza bodaj jeszcze w latach 50. przepowiedni memento, e wiek XXI bdzie religijny albo go w ogle nie bdzie, a w kilkadziesit lat pniej Unia Europejska, przy szczeglnym udziale Francji, odegnuje si od chrzecijaskich korzeni i za nic nie chce wpisa tej tradycji do konstytucji. Wspomniany przez pani Houellebecq w Czstkach elementarnych, ale nie tylko, pisze o chwilowej fascynacji sowiaskim papieem i zwizanych z nim nadziejach, po czym bardzo wyranie mwi o niemonoci podjcia wyzwania religijnego i o nieodwracalnoci mutacji metafizycznej", jak nazywa on przejcie od wiatopogldu opartego na wyobrani do wiadomoci uksztatowanej przez scjentyzm. No wic czuj potrzeb zmiany, ale nie s w stanie podj wyzwania religijnego. Podobnie by byo, obawiam si, z wyzwaniem konserwatywnym. Okazaoby si anachroniczne. Jak na przykad Stasiuk i inni resentymentalni piewcy wasnego prowincjonalizmu... Paradoks polega na tym, e Stasiuk, a take na przykad Olga Tokarczuk bynajmniej nie s odbierani na Zachodzie jako reprezentanci postawy czy te opcji konserwatywnej. Wrcz przeciwnie, postrzegani s jako pisarze postpowi, wrcz lewicujcy. Oczywicie, jest to absurdalne, ale w ramach obowizujcej na Zachodzie politycznej poprawnoci, ideologii niebywale wprost zakamujcej rzeczywisto, taka klasyfikacja jest logiczna. Poniewa jedn z idei politycznej poprawnoci jest wielokulturowo, popieranie maych ojczyzn i wszelkich mniejszoci. A zatem, skoro ci pisarze wanie tym si zajmuj i s ordownikami prowincji, uznawani s za... awangardowych. Oczywicie nie maj oni nic wsplnego ani z awangard, ani z konserwatyzmem, ale to ju nikogo nie obchodzi. Czy widzi pan w Polsce pisarzy, ktrzy by umieli stworzy program konserwatywny, a przy tym nie miesznie anachroniczny? A moe zamiast konserwatywnego odwrotu z jednej strony, a z drugiej niemdrego nowinkarstwa,
9

Krytyka Literacka 9 (47) 2013

powstanie raczej co nowego, zupenie innego? Przykadem pisarza uniwersalnego, nie anachronicznego, a zarazem konserwatywnego, jest Sawomir Mroek. Jego estetyka jzyk, forma, narzdzia wyrazu jest zgodna z duchem czasu. Mroek spenia wszelkie standardy zachodniej literatury, a nawet je przewysza. Natomiast jego etyka, czyli to, co ma do powiedzenia, idzie pod prd nowoczesnoci. Mroek przeszed bardzo ciekaw ewolucj. Zacz od buntu przeciw zacofaniu i prowincjonalnoci, przeciw polskiej zapyziaoci i mitomanii. Potem z pasj obrci si przeciw totalitarnej tyranii przebranej w kostium przodujcego ustroju". Wreszcie ukaza wewntrzn sprzeczno liberalizmu: jego nieuchronn tendencj do samozagady. Wedug mnie jego opis tego, co stao si i dalej si dzieje z cywilizacj europejsk, nie ma sobie rwnych. To dlaczego nie chc go sucha? Wanie dlatego, e mwi im prawd w oczy. Ale to nie powinno zraa. Chyba e pisze si dla pienidzy, poklasku i nagrd. FELIETON Wojciech Wencel WUJEK WODEK W yciu kulturalnym III RP roi si od literatw pokroju Wodka dobrych wujkw, ktrzy wiedz, gdzie stoj konfitury. Chtnie pomog modszym kolegom i koleankom na pocztku ich kariery, zaatwi recenzj, stypendium, moe nawet nominacj do gonej nagrody. Kt mg przypuszcza, e Adam Wodek, patron stypendium ustanowionego na mocy testamentu Wisawy Szymborskiej, okae si konfidentem UB? Informacje o przeszoci Adama Wodka byy nieznane Instytutowi Ksiki w chwili podejmowania decyzji owiadczy Grzegorz Gauden, a kierowana przez niego narodowa instytucja kultury wycofaa si ze wsporganizowania projektu. Przykra sprawa, zwaszcza w kontekcie ostatniej woli noblistki. egnajc si z naszym chaotycznym wiatem, Szymborska pragna upamitni zasugi byego ma, ktry w okresie stalinizmu opiekowa si Koem Modych przy Zwizku Literatw Polskich i pomg wielu znakomitym poetom u pocztku ich twrczej drogi. A tu si okazuje, e lczc nad becikami literackich niemowlt, Wodek pisywa donosy na Macieja Somczyskiego. Biedna Szymborska. Przecie gdyby o tym wiedziaa, na pewno wskazaaby innego ma opatrznociowego dla stypendystw-nieborakw. Trzeba przyzna, e Wodek by perfekcyjnym donosicielem. Znakomicie si kamuflowa. Take przed samym sob udawa, e nie jest wini. W listach do UB, pisanych w poczuciu czujnoci partyjnej i obywatelskiej, podkrela, e podane fakty powizane s przypuszczeniami a nie twierdzeniami. I e nie jest to oskarenie, lecz zwrcenie Waszej uwagi. Ubecy nie potrzebowali dokadniejszych danych. Tak intensywnie zwrcili uwag na Somczyskiego, e ten po paru przesuchaniach podpisa deklaracj Tajnego Wsppracownika. Co ciekawe, zamany pisarz wybra sobie pseudonim... Wodek. Od stycznia 1953 r.
10

Krytyka Literacka 9 (47) 2013

w rodowisku krakowskich literatw dziaao wic dwch Wodkw jawny i tajny. Nie trwao to jednak dugo, bo po kilku miesicach Somczyski, prbujc zerwa kontakt z UB, wyjecha do Gdaska. Jego denuncjator zosta pod Wawelem. Dla ludzi zainteresowanych kultur ta historia to adna nowo. W 2007 r. opowiedzia j Maciej Gawlikowski w powiconym Somczyskiemu filmie z cyklu Errata do biografii. Jeli dyrektor Gauden usysza o niej wczoraj, to pewnie dlatego, e w Instytucie Ksiki oglda si wycznie filmy Wajdy i Almodvara. A szkoda, bo dokument Gawlikowskiego zasuguje na wnikliw analiz. Jest tam np. kadr z donosem, w ktrym Adam Wodek precyzuje rda swoich newsw: Pochodz one z obserwacji i rozmw przeprowadzonych ze Somczyskim przeze mnie, on moj Wisaw Szymborsk-Wodkow (rwnie czonka Partii i literata) oraz Sawomira Mroka (kandydata Partii i literata). Konfident dodaje: Towarzysz Mroek nie jest poinformowany, i owiadczenie to skadam. A towarzyszka Szymborska? Czyby nasza kochana noblistka zostaa wtajemniczona w korespondencj ma? A mimo to po latach zdecydowaa si wskaza go jako autorytet dla modych twrcw? Najgorsza jest obuda. Instytucje kulturalne III RP co pewien czas godz si na deprecjacj jakiego nieistotnego, dawno zmarego stalinisty, eby zasoni przeszo aktualnych autorytetw. Wodek may czowiek, ale Szymborska wielka poetka, Mroek wielki prozaik, Bauman wielki filozof. Klientom tego systemu wydaje si, e yj w normalnej kulturze, ktra rozliczya si z komunizmem. Nie dostrzegaj, e cho nastpia wymiana pokole, przetrway mechanizmy wiatopogldowego monopolu, konformizmu, wyklucze. Poegnalny gest Szymborskiej, wyznaczajcej modym twrcom protektorat komunistycznego opiekuna, jest prowokacyjny, ale bardzo szczery. To odpowied na rzeczywisto, w ktrej roi si od literatw pokroju Wodka dobrych wujkw, ktrzy wiedz, gdzie stoj konfitury. Chtnie pomog modszym kolegom i koleankom na pocztku ich kariery, zaatwi recenzj, stypendium, moe nawet nominacj do gonej nagrody. Od literackich niemowlt wcale nie bd da partyjnego zaangaowania. Wrcz przeciwnie: bd je przekonywa, e literatura to beztroska zabawa jzykiem, a polityk, zwaszcza w wydaniu prawicowych oszoomw, naley si brzydzi. Dopiero gdy ktry z oseskw zacznie myle samodzielnie i zapragnie opuci Koo Modych, szczerze si zmartwi. A podczas najbliszego bankietu podziel si tym zmartwieniem z zaprzyjanionymi wydawcami, jurorami i redaktorami gazet. Oczywicie z zastrzeeniem, e nie jest to oskarenie, lecz zwrcenie Waszej uwagi.
http://wojciechwencel.blogspot.com

POGRANICZA Marek Jastrzb HENRYK BERGSON Jak dla Szekspira, tak dla Bergsona, ycie nigdy nie byo skoczone i zamknite. Stanowio rozpraw w toku, ksig nieprzerwanie otwart na zadziwienia i ciekawo ludzkim losem; by to poetycki proces i jego przedstawienie, silne promieniujce na kultur i obyczaje, a rozprawy i egzystencjalne paradoksy lub metafizyczne dialogi z wasnymi wtpliwociami, polegay na odrzucaniu i ponownym gromadzeniu dowiadcze wyznaczajcych kademu czowiekowi rozmiar osobowoci.
11

Krytyka Literacka 9 (47) 2013

Dowiadczenia skadajce si na osobowo s w stanie cigego przenikania si i wrzenia. Dobre i ze, czc si, porzdkujc i uzupeniajc nawzajem, tworz podstaw do podejmowania decyzji, dziaania, ruchu. ycie byo dla Bergsona znajdowaniem odpowiedzi na fundamentalne pytanie o sens istnienia, poruszaniem si onieonej kuli ogarnitej przez lawin, kuli toczcej si po pochyej rwni i w miar pokonywania przestrzeni obrastajcej w nieg; lawina, to galopada rozedrganych wydarze, a nieg, to wynikajca z nich konkluzja. Ten wojujcy przeciwnik sekciarstwa, w doktrynach wyraa pogld, e dotychczasowe hipotezy s li tylko sezonowymi przewiadczeniami, niemal zrcznym i ledwie znakomitym opisaniem realiw miotajcych ludzkim istnieniem, hipotetyczn straw duchow przyrzdzon przez uomn inteligencj. Henryk Bergson, zagorzay intuicjonista, zwolennik twrczej ewolucji, mionik rozumowania pozarozumowego, wyznawca i przewodnik po idei uczuciowego poznawania rzeczywistoci, nieustajcego, nieprzerwanie dynamicznego oddziaywania na siebie zjawisk, nonkonformistyczny mdrzec, dla ktrego now regu bya walka z reguami zwietrzaymi, powiada, e nasza karykaturalna, wycinkowa wiedza ujawnia si w swoich miraach. Traktowa ludzkie istnienie jako nieskoczon fluktuacj podskrnych de, jako jednostajnie przyspieszony, cykliczny ruch, jako wewntrzn, harmonijn wymian jednych dowiadcze na inne. Mwi, e dziaanie jawne, widoczne, spoecznie aprobowane, jest zawsze fragmentaryczne, szcztkowe, okaleczone i zmasakrowane poprzez dyskursywne sito, przez hamulcowy aparat nazywany intelektem, jest konsekwencj i wypadkow mzgowej cenzury blokujcej zrozumienie cakowite, natomiast poczynania na pierwszy rzut oka dwuznaczne i zaskakujce, nieoczekiwane i niewytumaczalne, nierozpoznawalne i osobliwe, uzasadnia INTUICJ. Wedug Bergsona, umys znieksztaca, zawa i tak szcztkowe rozumienie rzeczywistoci. Intelekt nie tylko j zubaa, ale pomniejszajc j, nakazuje nam wierzy w ni i widzie w jej ulotnociach, frakcjach, skrtach i migawkowych blikach kompletny ksztat; przypatrujc si jej czci, wyrokujemy o jej caoksztacie. Twierdzi, e przeczucie jest instrumentem badawczym dokonujcym waciwej i wystarczajcej oceny obrazu naszej niezafaszowanej rzeczywistoci, e zmysy, do ktrych przywizuje si nadmiern wag, s w istocie ptl skutecznie zaciskajc si na hipotezach i blokujc ludzki rozwj; zmysy, jako narzdzia zalene i nieoddzielne od intelektu, badaj, analizuj i dokonuj powierzchownej analizy czstkowych zjawisk i na tak wtej podstawie konstruuj uoglnione wnioski (nawyki decyduj o sposobach interpretacji: widzimy za porednictwem powtarzalnoci przyzwyczaje). Uwaa, e faktyczne poznanie otaczajcego wiata nie moe odbywa si na drodze intelektualnej. Postrzeganie, to kontrowersyjny wybr jednego z wielu segmentw otaczajcego wiata, wybr niezaleny od woli jednostki, lecz dyktowany, narzucany przez grupowe nawyki. To skrt, bryk, wariant prawdy o wiecie, lecz prawdy rudymentalnej, szcztkowej, ledwie zarysowanej, gdy przykrojonej do obiegowych poj i oglnoludzkich zachowa. Mwi, e nasz doczesny, ziemski pad, wiat powierzchniowy, zdefasonowany futera na niedomwienia, ma obrzki wywoane faszem i kierowany jest przez bezkrytyczn wiar w rozum. Wychodzi z zaoenia, e obraz realnego wiata buduje si w zalenoci od dostpnych faktw, e mechanizmy czowieczego samopoznania zalene s od liczby przetworzonych informacji, a ich emisja do ludzkiej psychiki odsiana jest z istotnych danych przez rozumowy przetak (cenzura mzgowa), ktry, badajc wiat za pomoc wasnych ogranicze, spyca i deformuje faktyczny ksztat rzeczywistoci. Mzg, posugujc si sloganami, kliszami, rutyn, dziaa niczym Peepernkorn z powieci Czarodziejska Gra, wypowiada zdania niedokoczone i mao precyzyjne w nadziei, e rozmwca uzupeni je wasnym schematem i zgodnie ze swoimi upodobaniami, intuicja
12

Krytyka Literacka 9 (47) 2013

natomiast, jak narrator z Poszukiwa straconego czasu Marcela Prousta, prezentuje, przedstawia i proponuje nam interpretacyjny chaos rzeczywistoci. Dopiero intuicja (nazywana przeze uwiadomionym instynktem) poszerza j, rejestruje wszystkie doznania bez wyjtkw i przedstawia je mzgowi niejako na brudno, w miar ich napywania, zgodnie z rzeczywistoci, nie selekcjonujc ich i nie upikszajc korekt, a mzg przetwarza j, dostosowuje do naszego gustu i do naszych mylowych matryc. Dopiero intuicja gromadzi zamierzenia, kumuluje nasze wewntrzne racje i stanowiska, i uzewntrzniajc je za porednictwem naszych indywidualnych pragnie, kae nam dziaa podwiadomie, instynktownie. Zmysowe poznanie byo przez niego traktowane jako bd wynikajcy z nieznajomoci rozmiarw szkd wyrzdzonych czowiekowi jako bd usankcjonowany przez lepe i bezpodstawne poleganie na fizjologicznych ocenach dziaania, na niedoskonaym, bo wybirczym przyswajaniu wiedzy. Prawdy czciowo suszne s nieprawdami w caoci. SZKIC Igor Wieczorek WAMPIRYCZNY PAN OCZKO Wikszo antropologw zgadza si co do tego, e zanim sowiask dusz zawadn chrzecijaski Bg, waday ni rozmaite nieosobowe bstwa i odraajce demony. Jednym z nich by przez lata upir zwany Wpierzem, protoplasta wampira. Zanim ten obrzydliwiec zrobi wiatow karier jako gwny bohater kiczowatych horrorw, bka si po obrzeach rodkowo-wschodniej Europy i drczy sowiask dusz. A czyni to z takim uporem, perfidi i skutecznoci, e w kocu sowiaska dusza skazaa go na wygnanie. Wpierz wyjecha do Anglii i ku wielkiemu zdziwieniu sowiaskich kulturoznawcw zrobi zawrotn karier jako niejaki Vampyre. Wybitny znawca wampirw, Mickiewicz, by przekonany o tym, e przyczyn angielskiej kariery sowiaskiego demona naley szuka w odmiennym rozumieniu relacji midzy poezj a wiar. O ile w kulturze sowiaskiej wiara rzdzi poezj, o tyle w kulturze angielskiej poezja zarzdza wiar. W swoich prelekcjach paryskich Mickiewicz powiedzia wyranie, e Wiara w upiory jest wyczona z poezji sowiaskiej. Mwi si bowiem o tym zabobonie z trwog, a styl sowiaski nie jest w stanie swobodnie zapanowa nad takim przedmiotem. Jeeli Mickiewicz mia racj, a wszystko wskazuje na to, e rzeczywicie j mia, to znaczy, e nasza poezja nigdy nie zrobi zawrotnej, oglnowiatowej kariery z powodw ideologicznych. I chocia sukces wampira nie jest najlepszym przykadem zasuonego, podziwu godnego sukcesu, to przecie istota problemu, ktr posta wampira wyranie symbolizuje, jest godna najwyszej uwagi. Wszak wampir to zo wcielone, a zo wcielone to problem, z ktrym wypada si zmierzy. Wiele wskazuje na to, e literatura polska boi si tego problemu jak diabe wiconej wody. Zwracali na to uwag Brzozowski, Gombrowicz, Miosz i kilku innych autorw, lecz problem wci jest otwarty. W arcyciekawym eseju O kulturze, ktra utracia swj cie krytyk literacki, Marek Lubaski, postawi ciekaw tez, e wikszo naszych pisarzy wyjaowiona urazem rosyjskim i niemieckim, nie chce, nie moe i nie potrafi podejmowa trudnych zagadnie egzystencjalnych i ustosunkowa si do problemu za w jego metafizycznym, a nie tylko geograficznohistorycznym wymiarze. To z ca pewnoci prawda.
13

Krytyka Literacka 9 (47) 2013

Na szczcie obok rzeczonej wyjaowionej wikszoci istnieje te gniewna mniejszo, ktr zo prowokuje do odwanego pisania na temat niepokojco cienistej natury umysu. Jednym z przedstawicieli owej gniewnej mniejszoci jest chociaby Henryk Gaa, poeta i dramatopisarz, ktry uraczy niedawno suchaczy radiowej Trjki suchowiskiem na temat ledwie uchwytnej granicy midzy potrzeb mioci a seksualn przemoc. Gwny bohater dramatu to starszy samotny mczyzna, ktry zabiega o wzgldy pontnej modej kobiety. Podczas owych zalotw dopuszcza si drobnych kamstewek, kre z punktu widzenia adorowanej kobiety jawi si, nie bez kozery, jako zapowied gwatu. Tak oto nieszczsny samotnik przeksztaca si mimowolnie w wampirycznego Pana Oczko, ktry co bardzo ciekawe nie budzi adnego strachu, a tylko szczere wspczucie. W tym sensie nie rni si wiele od realnego wampira, ktry jest w rzeczy samej sprofanowanym ciaem niewinnego czowieka. O tym, e kady wampir jest sprofanowanym ciaem niewinnego czowieka mwi nam archeolodzy, historycy i etnolodzy, a o tym, e mniej realny, bo mitologiczny, wampir te moe budzi wspczucie, przekona nas Werner Herzog, wybitny reyser filmowy, ktry w ekranizacji powieci Brama Stokera Dracula ukaza figur wampira w rewolucyjnym wietle jako ofiar pustki tudzie bezsensu istnienia. To dobrze, e taki poeta, jakim jest Henryk Gaa, naley do tej mniejszoci mistrzw polskiego pira, ktrzy tak wielostronnie, odwanie i sardonicznie opisuj cienisto prawdziwej natury ludzkiej, a nie jej promienny idea. POGRANICZA Piotr Stanisaw Krl MANIPULACJA HISTORI NASZYCH MATEK I OJCW Gdyby dzisiaj, w roku 2013, pojawi si wrd nas historyczny zombie (nie ycz tego nikomu, nawet tym, co za nim tskni za nasz zachodni granic) Heinrich Himmler, jeden z gwnych przywdcw hitlerowskich Niemiec i zbrodniarzy II wojny wiatowej, wsptwrca SS, Gestapo, odpowiedzialny za eksterminacj ydw w Europie i wymordowanie setek tysicy ludzi innych narodowoci, byby kompletnie zdezorientowany i zaskoczony! Deutschland ber alles! krzyknby z faszystowskim zaciciem w gosie, wywiczonym wznoszeniem okrzykw: Heil Hitler! Przecie to moja, nasza cika robota nadludzi III Rzeszy nad stworzeniem tych znakomicie funkcjonujcych obozw koncentracyjnych, a wy gosicie na prawo i lewo, e to polskie obozy? e to oni, sowiascy baaganiarze znad Wisy, przeznaczeni w naszym programie cywilizacyjnym do pozyskiwania co najwyej podstawowej wiedzy i wykonywania poddaczej pracy, na tym mogli si zna? Protestuj! A gdyby pojawi si koo niego ukochany Fhrer, zapewne wynagrodziby swojego wiernego Heinricha wielk, zot blach za zasugi w obronie prawdy historycznej. Herr Himmler, prawda historyczna nabraa obecnie nieco innego kolorytu, a dzieci, wnuki, kolejne pokolenia z waszego Vaterlandu maj podawane na medialnych talerzykach nieco inne jej wizerunki. Powoli przestajesz by Niemcem, a stajesz si tylko nazist, faszyst, jakim osobnikiem spod znaku swastyki. I tak naprawd, to moe ty nie aus Deutschland, lecz... aus Polen...?

14

Krytyka Literacka 9 (47) 2013

Gdybym napisa powysze sowa-dywagacje kilkanacie lat temu, uznano by mnie pewnie za podejrzanego manipulatora histori, ktry swoim humorystycznym rubokrtem chce czytelnikom wciska jakie gupoty. Przecie prawda jest jedna. Hm, jak to o niej mwi nasi grale? A no s trzy: caa prawda, te prawda i gwno prawda. Z ktr mamy do czynienia obecnie w niemieckim spojrzeniu w nasz przeszo? Polskie obozy mierci, polskie obozy koncentracyjne te zafaszowane zbitki sowne ukazuj si od duszego czasu w ich mediach i s przekazywane dalej, na cay wiat. Odcinane protestami odradzaj si niczym gowy lernejskiej hydry w kolejnych tytuach, programach. To nie s pomyki redakcyjne, to s tryby potnej manipulacji faktami historii sprzed lat. Nie od dzi wiadomo, e obraz ma wiksz si przekazu ni tysic sw, a jak powiedzia Lenin: kino jest najwaniejsz ze sztuk. Dla wspczesnej propagandy to potne narzdzie. Tym bardziej, e dociera nie do setek, tysicy odbiorcw, ale do milionw, a nawet i miliardw. Serial z 2013 roku, niemieckiej telewizji publicznej ZDF pt. Nasze matki, nasi ojcowie (Unsere Mtter, unsere Vter) jest pod wzgldem sztuki filmowej na bardzo wysokim poziomie. Trzeba to przyzna. Jest to take maestria w dziedzinie propagandy i mataczenia histori II wojny wiatowej. Przyznam osobicie po wycigniciu rki w stron naszych zachodnich ssiadw w latach 60. ubiegego wieku przez kardynaa Stefana Wyszyskiego w chrzecijaskim przekazie: wybaczamy, prosimy o wybaczenie, miaem nadziej, e bdziemy szczerze rozmawia o naszych matkach i ojcach, otworzymy now, dobr drog nastpnym pokoleniom. e przeszo pozostawimy rzetelnym historykom, a nie manipulatorom, inynierom socjotechniki i propagandy. Niestety, dzieje si inaczej. A ostatnio za spraw telewizji publicznej, czyli rzdowej. Jakich faszywych kluczy uyto, eby z faszystowskiego kata spod znaku Narodowo-Socjalistycznej Niemieckiej Partii Pracy (NSDAP) uczyni uwraliwion ofiar, a z ofiary bezdusznego, zimnego oprawc? Przytocz zaledwie kilka. TOPOGRAFICZNA ZMYKA Pojawiajce si w filmie wskazania geograficzne, np.: Kopice Polen 170 km do Auschwitz, Gliwice Polen 50 km do Auschwitz. W 1941 roku, w ktrym rozpoczyna si akcja serialu, a take przed wybuchem II wojny wiatowej obydwie te miejscowoci naleay do Niemiec. Owicim, pod now nazw Auschwitz, zosta wcielony dekretem Adolfa Hitlera do III Rzeszy 9 listopada 1939 roku. W Gliwicach, ju w 1938 roku, w ramach tzw. krysztaowej nocy, rozpoczto zbrodnicz eksterminacj ydw, spalono synagog, wywieziono ich do niemieckiego obozu koncentracyjnego w Buchenwald, a pniej do Auschwitz. Pytanie: skd tutaj wzi si napis Polen (Polska)? Pomyka czy zmyka. Odpowied pozostawiam czytelnikowi. ARMIA KRAJOWA YDW NIE LUBI Wyjtkowo podle potraktowano w filmie Polakw, a w szczeglnoci onierzy Armii Krajowej sucych w Pastwie Podziemnym. Wyej wspomniana zbitka sowna: Polen Auschwitz i scena obojtnoci onierzy AK wobec wywoonych tam ydw, rubaszne miechy podczas pertraktacji z polskimi chopami o ywno dla oddziau partyzanckiego AK i chamskie komentarze dotyczce ydw, maj wyranie jeden propagandowy cel: Polak=antysemita=Auschwitz. Zbitka sowno-mylowa ma tak trafia do gw milionw odbiorcw na wiecie. Goebbels si kania! ZY WRALIWEGO NIEMCA Poruszajca scena: SS-man zabija ydowsk dziewczynk, by chwil pniej pochyli si nad ni i cierajc jej z policzka krew wykaza skruch, e musia, e on ma ludzkie uczucia... Niemiecki humanizm, a wok ukraiscy, polscy zezwierzceni antysemici. I ta topograficzna tabliczka: Polen Auschwitz. Goebbels zza grobu kania si po raz kolejny. Na tym kocz z t serialow papk propagandow. wietnie nakrcony film. Ale z prawd historyczn ma niewiele wsplnego. Drodzy Niemcy, my te mamy matki i ojcw.
15

Krytyka Literacka 9 (47) 2013

Zapraszam was do obejrzenia naszego serialu pt. Czas honoru. Film o trudnych czasach, nieatwych relacjach narodowociowych, ale o niebo bliej prawdy. Jednak wtpi, by wam odpowiadaa caa prawda lub te prawda. Bliej wam do propagowania gwno prawdy. Gral polski si kania!

ROZMOWA Jerzy Dbrowski, Andrzej Gwiazda, Joanna Gwiazda O NIEWYGODNEJ PRAWDZIE SIERPNIOWYCH STRAJKW Jeeli gwni faszerze historii si kc, to otwiera si furtka dla prawdy. W tym sporze Borusewicz jest bez szans. Wasa jest zdemaskowany, nie ma ju nic do stracenia. A Wasa kradnc swoje donosy z akt SB, pono ukrad te akta Borusewicza. Konflikt zgas, gdy Wasa zagrozi, e powie kto nas tru w czasie strajku

Jerzy Dbrowski: W poowie lat 70-tych w Polsce zacza si organizowa antykomunistyczna opozycja. Czy wwczas byli Pastwo obecni w jaki opozycyjnych strukturach? Joanna i Andrzej Gwiazdowie: Oficjalnie weszlimy w struktury opozycji w 1976 r., piszc do sejmu PRL list w obronie KOR-u. Pozostalimy jego sympatykami a do 88r, kiedy spod maski dawnego KOR-u wylaza Gazeta Wyborcza. 1 maja 1978r ogosilimy powoanie Komitetu Zaoycielskiego Wolnych Zwizkw Zawodowych. Od tego momentu zacza si powana dziaalno opozycyjna. Gwnie w rodowiskach robotniczych. ycie opozycjonisty w PRL u nie byo atwe. Jak wygldaa inwigilacja ze strony bezpieki? azia za nami bez przerwy obstawa, mieszkanie pod obserwacj i na podsuchu. Gdy wyczali prd w dzielnicy (oszczdno), nasz blok wieci jak latarnia na morzu ciemnoci. Bali si zostawi nas bez posuchu nawet na jeden dzie. A my opowiadajc o wycieczkach, psach, kotach i wspomnieniach, pisalimy na karteczkach natychmiast palonych. Mielimy te symbole migowe: Mysz trzymana za ogon Myszk, noyczki mec. Taylor, do nisko may czyli Borusewicz. Ale podsuch to wietne narzdzie dezinformowania SB i wpuszczania ich w kana. Wiele akcji udao si tylko dziki umiejtnemu wykorzystaniu podsuchu. A agenci? Byli obecni i aktywni. Czy nikt nie mia wobec nich cienia podejrzenia? Jak to moliwe, e podczas sierpniowych strajkw, oni w ogle znaleli si w Prezydium Komitetu Strajkowego? Jak Pan mwi, na 11 jego czonkw, a 5 byo agentami. Przykr stron opozycji bya konieczno podejrzewania wszystkich najlepszych kolegw. A proces potwierdzenia lub wykluczenia agentury jest dugi i uciliwy. Dzi wiemy, e proces przygotowania pieriestrojki zacz si w 1968r. Mieli wic 10 lat na werbunek i wyszkolenie
16

Krytyka Literacka 9 (47) 2013

nowej agentury. Zadaniem tej agentury nie bya obrona komunizmu, lecz takie mentalne obezwadnienie, by spoeczestwo pozwolio komunistom zmieni si na kapitalistw, rozkra narodowy majtek i utrzyma wadz. Cigle jednak zadajemy sobie pytanie, jak to moliwe, e nikt nie domyla si nawet, e w opozycji byo tylu agentw? Trzeba sobie raczej zada pytanie, jakim cudem w wolnych zwizkach, oprcz agentw, my si tam znalelimy? Agenci odgrywali pierwszoplanow rol. Mymy tam byli jak ziarnka piasku, ktre wpady w dobrze naoliwion maszyn. Wolne Zwizki Zawodowe Wybrzea, to by taki wypadek przy pracy. To, e ide WZZ-tw podjy miliony, o mao nie zakoczyo si katastrof komunizmu. Pomimo wszystkich zastrzeonych w IPN-ie zbiorw, wychodzi na jaw, e w opozycji i w Solidarnoci byo a gsto od agentw. A Pastwo podejrzewali kogo o wspprac z SB? Mielimy oko na Lecha Was i na Myszka. Edwin Myszk cieszy si duym zaufaniem Bogdana Borusewicza, ktry stawia go nam za wzr. Borusewicz mwi, e jak trzeba pojecha po powielacz, to my sobie nie potrafimy zaatwi urlopu, a Myszk dostawa delegacj z pracy. Gdy dowiedzielimy si, e Myszk by oszustem matrymonialnym, doszlimy do wniosku, e skoro facet jest w stanie udawa mio, to jest te w stanie udawa przyja. On si do tego przyzna. Przy okazji donis nam, e Wasa nie rozda ulotek w Somoninie, ktre od nas dosta. Jak ich razem skonfrontowalimy, to obaj krzyczeli na siebie ty Ubeku! Gdy Myszk potwierdzi sw agenturalno wydajc faszywy numer Robotnika Wybrzea, wikszo kolegw uznaa, e Wasa zosta oczyszczony. W ksice Anna Solidarno Cenckiewicz pisze, e Wasa spni si na sierpniowy strajk. Jaka bya jego prawdziwa rola w strajku? Kady z dziaaczy WZZ przygotowywa swj zakad do strajku. Jedynym niepracujcym by Borusewicz, zaproponowa wic, e wspomoe Stoczni Gdask i zainstalowa Was w mieszkaniu opozycyjnym, na rogu ul. Waowej i Gazowniczej, eby mg rano wej do stoczni. Po latach, w 1991 roku, byy pracownik Elmoru i byy Ubek powiedzia mi, e Wasa by zainstalowany w mieszkaniu operacyjnym SB i pokaza mi okna tego samego mieszkania. Jest kilka wersji tego, jak Wasa dosta si do stoczni. W Nie by rysunek: spocony Kwaniewski podsadza Was, by mg przele przez mur, ale bez skutku, wic mwi: Lechu moe lepiej wrcimy do motorwki. Co z t motorwk musiao by, bo Was nazywali pontonem. Tak na prawd, to nikt tego nie widzia jak on si dosta do stoczni. onierz penicy wart w porcie Marynarki Wojennej 13.08. widzia jak o godz. 18-tej Wasa wsiada do motorwki d-cy Marynarki Wojennej. Tylko jak on rozpozna, nikomu nieznanego Was? W 2000 roku p. pan Mocibrocki opowiedzia mi, e w pierwszym dniu strajku spyta Was, czy nie boi si, e ten strajk si za bardzo rozbucha. Wasa odpar: co pan, za 3 dni zagoni hoot do roboty. To byo pierwsze zadanie. Lecz odpowiedzi na zerwanie strajku, byo powoanie Midzyzakadowego Komitetu Strajkowego, ktry mg si okaza cakowicie niezaleny. Dlatego Wasie kazano wrci na Stoczni by wej do MKS-u. Moliwa jest te inna interpretacja: Wasa jako agent SB, podlega ministrowi Spraw Wewntrznych
17

Krytyka Literacka 9 (47) 2013

S. Kowalczykowi. Kowalczyk uspakaja Edwarda Gierka, eby si nie martwi, bo na czele strajku stoi jego czowiek. Gierek posa potem Wasie ksik Przerwana Dekada, w ktrej byo napisane, e by on czowiekiem Kowalczyka, a Wasa posa Gierkowi ksik Droga Nadziei, w ktrej napisa na okadce, e z bezpiek wsppracowa na gruncie politycznym, a gdy si umocni, to pokaza im drzwi. I e to byo jego pokerowe zagranie. Wasa zerwa strajk jako czowiek Kowalczyka, ale zaraz zdradzi Kowalczyka i Gierka, przechodzc na stron Kani czyli ekipy pierestrojki. Do sierpniowego strajku w Stoczni doszo po zwolnieniu Anny Walentynowicz. Czy uczestniczyli Pastwo w jego ogoszeniu? Strajk ogaszaa zaoga kadego zakadu indywidualnie. Stocznia Gdaska stana na apel WZZ o obron Anny. Do apelu doczona bya instrukcja: Jak strajkowa. 15-tego zastrajkowao kilka nastpnych fabryk, w tym Elmor. 16-tego kilkadziesit. Oczywist koniecznoci stao si powoanie wsplnego kierownictwa strajku. Z t propozycj grupa WZZ udaa si do Stoczni. Lecz Wasa z Borusewiczem nie wpuci nas na obrady Komitetu Strajkowego. Czekajc na zakoczenie obrad, ze zdumieniem usyszelimy przez goniki Was, ogaszajcego zakoczenie strajku, wzywajcego do opuszczenia Stoczni i obiecujcego: wyton prac nadrobimy wszystkie straty spowodowane strajkiem. Pobieglimy do Elmoru, mijajc stoczniowcw ze spuszczonymi gowami suchajcych, jak Wasa solo piewa Hymn. W Elmorze zwoalimy zaog na plac. Powiedziaem, e wobec zdrady Stoczni, jedyn szans uratowania strajku jest utworzenie Midzyzakadowego Komitetu Strajkowego. Mwiem, e musi si znale jedna zaoga, ktra obieca, e si nie wyamie niezalenie od tego, co by si dziao. W razie przegranej, caa nienawi wadzy skupi si na tej zaodze. Tak si zoyo, e obowizek ratowania strajku spad na nas. Pytaem kto jest za. Powoli podnis si las rk. Na 2200 pracownikw Elmoru tylko 2 osoby si wstrzymay. No, to pojechalimy po strajkujcych zakadach, wzywajc na zebranie MKS-u w Elmorze. Wracajc zobaczylimy na murach stoczniowcw z polskimi flagami. Strajk w Stoczni trwa, gdy Anna Walentynowicz, Alina Piekowska i Ewa Osowska (wykrelona z historii) przekonay niewielk cz zaogi do dalszego strajkowania. Wobec tego zdecydowalimy by zebranie zaoycielskie MKS-u przenie na teren Stoczni. Uczestniczyo w nim 28-u delegatw strajkujcych zakadw, ktrzy mieli czynne i bierne prawo wyborcze, oraz wiele osb bez uprawnie delegata. Ci ludzie widzieli si po raz pierwszy w yciu. W cigu 8-u godzin ustalilimy regulamin dziaania, zasady podejmowania decyzji i uchwa, stworzylimy list 21 da strajkowych oraz wybralimy wadze MKS-u. O godz. 6.oo rano mielimy wszystkie dokumenty, oraz list 21 da strajkowych porzdnie przepisane na maszynie. Jak to moliwe, e Wasa zosta wybrany na przewodniczcego MKS? To proste. Delegaci nie znali si. Gdy trzeba byo zgasza kandydatw na przewodniczcego, kto rzek: Proponuj aby przewodniczcym MKS-u, zosta gospodarz, czyli przewodniczcy Komitetu Strajkowego Stoczni Gdaskiej. Logiczne prawda? Wniosek zosta przegosowany. A wnioskodawca nie musia by agentem. Ja ju od trzeciego dnia strajku wiedziaem, e Wasa by agentem. Kiedy kto przemawia na sali obrad, to Wasa dawa znaki swojemu zaufanemu koledze, ktry obsugiwa mikrofon, kiedy ma go wyczy. Nazywalimy go ministrem cznoci. On si okaza agentem w stanie wojennym. Kiedy powiedziaam Wasie, e jest agentem, to on odpowiedzia: dobrze, zawsze bdziesz miaa prd w mikrofonie. Poza tym
18

Krytyka Literacka 9 (47) 2013

Wasie pomaga inny agent, Florian Winiewski. Jaka dziewczyna z Warszawy spaa pod stoem nakrytym serwet i syszaa jego rozmow z czerwonymi przez telefon. Wywalilimy go z wadz pod pretekstem przyjcia talonu na samochd, bo te nie mielimy dowodu. A rola Bogdana Borusewicza w strajku? Borusewicz powiedzia, e to on sam osobicie zastrajkowa i pono Wasa umwi si z Borusewiczem, ktry go wprowadzi. Nikt z nas i naszych znajomych nie pracowa w Stoczni Gdaskiej. Mymy robili strajki w naszych zakadach. Tym modym chopakom ze Stoczni Borusewicz obieca, e przyle im kogo, no i przysa Was. Mymy chcieli Was wyrzuci, ale zawsze wstawi si za nim Borusewicz. Kilkakrotnie go zreszt ratowa. Prosz poda przykady. Zrobilimy takie due zebranie i bya ciekawa dyskusja na temat strajku grudniowego w 70 r. Podczas tego spotkania Wasa przyzna si, e po 1970 roku rozpoznawa dla milicji kolegw na zdjciach, bo mwi, e wadza musi wiedzie. Borusewicza nie byo na tym spotkaniu. Mielimy dowd nagrany na tam i daem j Bogdanowi, bo chcia j przesucha. W rezultacie nigdy tej tamy nie dostaem z powrotem, a Borusewicz zawsze uchyla si od odpowiedzi co si z ni stao. Jaka bya rola Lecha Kaczyskiego w podczas sierpniowego strajku? Czy by obecny w Stoczni? My wrcilimy z urlopu w pocztku sierpnia na wiadomo o cikiej chorobie Mamy. Leszek by na urlopie w Bugarii, wrci natychmiast na wiadomo o strajku. Ale wtedy kierownictwo strajku byo ju wybrane. Gdyby by od pocztku, z ca pewnoci zostaby czonkiem prezydium, a by moe przewodniczcym MKS. Leszek by popularny i niezwykle ceniony wrd robotnikw. Przez ponad rok, prowadzi szkolenia z prawa pracy na tajnych kilku osobowych zebraniach. Ich uczestnicy przekazywali zdobyt wiedz kolegom. Wie, e doktor Prawa Pracy, naukowiec z uniwersytetu, uczy prawa robotnikw rozchodzia si szeroko. Poniewa Mazowiecki nie zgodzi si wczy Kaczyskiego do swego zespou, MKS mianowa go niezalenym doradc. No wanie. Doszlimy do grupy tak zwanych ekspertw i doradcw. Jak oni si znaleli wrd strajkujcych? W strajku nie byo ekspertw, byli doradcy, a to istotna rnica. Doradcy nie mieli prawa podejmowa adnych decyzji, mogli jedynie odpowiada na zadane pytania. Za podjte decyzje odpowiaday wycznie wadze strajku, a nie doradcy. Doradcami MKS-u byli: Lech Kaczyski, Jan Olszewski, Romuald Kukoowicz, Jadwiga Staniszkis, oraz zesp T. Mazowieckiego. Zesp Mazowieckiego utworzy warszawski salon na prob premiera Jagielskiego. Do Gdaska przywieziono ich specjalnym samolotem i zakwaterowano w hotelu. Ich zadaniem byo zmikczenie naszego stanowiska, co si im nie udao. My przyjlimy ten zesp, gdy w niczym nie mg nam zaszkodzi, a mg pomc w zaagodzeniu ostrego konfliktu z komisj rzdow. Czarna legenda ekspertw Mazowieckiego, powstaa znacznie pniej, gdy ludzie win za szkodliwe wypowiedzi Wasy zwalali na doradcw. Byo to o tyle suszne, e Mazowiecki i s-ka, majc znikomy wpyw na prezydium i Komisj Krajow, realizowali swe cele poprzez Was. A jak wygldaa sytuacja po podpisaniu porozumie sierpniowych?
19

Krytyka Literacka 9 (47) 2013

To by czas niesychanie intensywnej pracy nad budow Zwizku. Pracy z zaogami w caym kraju, ktre popieray Gdask i 21 postulatw, ale nie bardzo wiedziay co dalej. Nie znay sposobu dziaania zwizkw zawodowych. Dla warszawki by to karnawa, dla nas mordercza praca. Wiedzielimy, e porozumienie jest wybiegiem, wiedzielimy o licznej agenturze. Musielimy przed agentur dotrze do zag i tak je przygotowa, by agentura staa si bezradna. Aby wybuch sierpniowego entuzjazmu przeku w sprawn, bojow i zdyscyplinowan organizacj, konieczna byo powicenie, inteligencja i cika praca tysicy ludzi. Oczywicie wiedzielimy o walce doradcw o ucho Wasy, walk karierowiczw o solidarnociowe stoki kwitowalimy: ci durnie nie wiedz, e walcz o dugo wyroku. Pomimo tak ogromnej liczby agentw, komunistom nie udao si cakowicie przechwyci wadzy w zwizku i trzeba byo wprowadzi stan wojenny. Pynie z tego wana nauka na przyszo: Jeeli nard kieruje si solidarnoci i demokracj, nawet tak liczna i fachowa agentura okazuje si bezradna. Ewa Kubasiewicz, skazana na 10 lat w stanie wojennym opowiadaa, e prosia Bogdana Borusewicza o jak maszyn, aby moga drukowa ulotki. Borusewicz odmwi jej, pomimo, e by szefem podziemnej Solidarnoci w Gdasku. Mwi otwarcie, e nie chce, aby ludzie Gwiazdy mieli na czym drukowa. Kady, kto mia niezalene pogldy, kto drukowa pisma niecenzurowane przez Borusewicza, stawa si jego wrogiem, zwalczanym bez etycznych czy moralnych ogranicze, np. ogaszajc, e niewygodna osoba jest agentem SB. Borusewicz w swych magazynach mia ogromne iloci powielaczy i offsetw, lecz nie tylko Ewa ich nie dostaa, nie miaa maszyny nawet podziemna drukarnia Stoczni Gd. A gdy wietnie zakonspirowane pismo Robotnik Lborski dostao powielacz, to z nadajnikiem tu jestem. W pitnacie minut po wczeniu do prdu wesza bezpieka. My mamy mocne podstawy do skrajnej nieufnoci wobec Borusewicza. Po wyjciu z internowania, przez Alin Piekowska posaam Borusewiczowi pytanie, w czym mog mu pomc? Borusewicz odpisa, ebym nigdy nie prbowaa si z nim kontaktowa, zakaza mi dziaalnoci zwizkowej i poleci ebym zaja si rozdawnictwem darw u ksidza Henryka Jankowskiego. A gdy ja wyszedem z wizienia, w wielkiej konspiracji koledzy z S przepraszali, e nie mog si ze mn kontaktowa, bo Borusewicz im kategorycznie zabroni. Co Pastwo myl o ostatnim konflikcie Wasy z Borusewiczem? Jeeli gwni faszerze historii si kc, to otwiera si furtka dla prawdy. W tym sporze Borusewicz jest bez szans. Wasa jest zdemaskowany, nie ma ju nic do stracenia. A Wasa kradnc swoje donosy z akt SB, pono ukrad te akta Borusewicza. Konflikt zgas, gdy Wasa zagrozi, e powie kto nas tru w czasie strajku. Czy oprcz Pana, w latach osiemdziesitych, siedzieli w wizieniu jeszcze inni dziaacze Solidarnoci? Tak. Ok. 10 000 w internie, kilka tysicy w wizieniu, kilkuset z duymi wyrokami. Ze znanych Romaszewski, Rozpochowski no i Jacek Kuro, ktry podczas przesucha doradzi gen. Kiszczakowi, eby skci nas o pienidze. JD: Niemoliwe!
20

Krytyka Literacka 9 (47) 2013

On sam mi to powiedzia. A po uwolnieniu, na naradach pod legend przesucha obiecywa Kiszczakowi utworzenie listy osb, ktre nie bd si mogy zapisa do nowej Solidarnoci. /patrz raport o likwidacji WSI/. Czy na takich samych zasadach siedzia w wizieniu Adam Michnik? Pisa tam przecie ksiki, wic mia raczej luksusowe warunki. On mg pisa ksiki, a ja nie mogam Andrzejowi wysa nawet Gosu Wybrzea. Przy kapusiu pod kad cel, czstych kipiszach i drobiazgowej rewizji osobistej z obmacywaniem szww ubrania, z trudem dawao si wynie gryps na kawaku bibuki z papierosa. Ale ksik mona byo napisa wycznie za zgod wadz. Wywiad autoryzowany 16.08.2013 roku.

NIE TYLKO DLA AUTORW

Teksty prosimy nadsya na adres poczty elektronicznej: editionssurner@wp.pl, t.sobieraj@wp.pl lub w.egerth@wp.pl. Powinny by poprawne pod wzgldem ortograficznym i gramatycznym oraz sformatowane zgodnie z obowizujcymi zasadami, ktre mona znale m.in. na stronach: http://jakub.chalupczak.pl/dydaktyka1/ms-word-formatowanie-tekstu http://pl.wikipedia.org/wiki/Kategoria:Sk%C5%82ad_i_%C5%82amanie_tekstu http://pl.wikipedia.org/wiki/Pauza_%28znak_typograficzny%29 Prosimy rwnie o stosowanie polskich znakw diakrytycznych i waciwych znakw typograficznych. Numery archiwalne Krytyki Literackiej znajduj si m.in. pod adresami: http://pl.scribd.com/KrytykaLiteracka http://chomikuj.pl/KrytykaLiteracka Strona internetowa: http://krytykaliteracka.blogspot.com/

21

Hieronim Bosch Czowiek-drzewo rysunek pirem, brzowy tusz, ok. 1505 Albertina, Wiede