3.16.

Rzdy saskie w Polsce

Porwnanie Polski i Saksonii na przeomie XVII i XVIII w.

Polska Unia personalna demokracja szlachecka z elekcyjnym tronem zacofane rolnictwo, pocztki manufaktur dominacja polityczna jednego stanu (szlachta), sabo rozwinite mieszczastwo pastwo katolickie
granice Rzeczpospolitej ok. 1700 r. lenna Rzeczpospolitej granice Saksonii ok. 1700 r. granica Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego

Saksonia

monarchia absolutna z tronem dziedzicznym rozwinita gospodarka z przemysem metalurgicznym, sukienniczym i ceramicznym rwnowaga stanowa zapewniona przez siln pozycj mieszczastwa pastwo protestanckie

Infl

anty

Wielkie uki

Kurl

andia
Wilno

Krlewiec Gdask

Toru Magdeburg Pozna Altranstdt Drezno Budziszyn

R z e c z p o s p o l i t a
Warszawa Czernihw

O b o j g a N a r o d w

Krakw

200 km

Porwnanie obszarw Rzeczpospolitej i Saksonii pod koniec XVII w.

Chronologia czasw saskich w Polsce

16971733 panowanie w Polsce Augusta II Wettina , elektora saskiego 1700 r. wybuch wojny pnocnej Dania, Rosja i Saksonia przeciw Szwecji 1702 r. po pokonaniu Danii i Rosji krl Szwecji wkracza na terytorium Rzeczpospolitej 1704 r. wybr Stanisawa Leszczyskiego na krla Polski na zjedzie elekcyjnym w Warszawie pod naciskiem Szwecji 1706 r. August II abdykuje i wycofuje si z wojny 1709 r. klska Szwedw pod Potaw powrt na tron Augusta II 17151717 wojna domowa w Polsce midzy zwolennikami a przeciwnikami Wettinw 1717 r. Sejm Niemy pod stra armii carskej 1721 r. ukad pokojowy w Nystadt koczcy wojn pnocn midzy Szwecj a Rosj 1733 r. podwjna elekcja: Stanisawa Leszczyskiego i Augusta III po wkroczeniu Rosjan do Polski, Stanisaw Leszczyski ucieka do Gdaska 17331763 panowanie Augusta III (syn Augusta II) 17331735 wojna o tron polski (wojna sukcesyjna polska), zakoczona pokojem wiedeskim, ktry zmusza Stanisawa Leszczyskiego do abdykacji

97

3. EPOKA NOWOYTNA

3.16. Rzdy saskie w Polsce

3.17. Rzeczpospolita za panowania Stanisawa Augusta Poniatowskiego

3. EPOKA NOWOYTNA

Bilans saskiego panowania w Rzeczpospolitej

Plusy w blisko trzydziestoletni okres pokoju (za panowania Augusta III) w sprowadzenie osadnikw holenderskich do Wielkopolski i na Pomorze postp agrotechniczny w pocztki reform na wsi czynsze w poszukiwania nowych rde dochodu przez szlacht pocztki manufaktur i nowych rodzajw upraw w wzrost liczby mieszkacw: ok. 1720 r. 6 mln, 1760 11 mln w pocztki nowoczesnego szkolnictwa w zaoenie przez braci Zauskich biblioteki publicznej w Warszawie Minusy w zagroenie dla niezalenoci Polski (wojna pnocna) w powszechne zrywanie sejmw: parali centralnej instytucji pastwowej sejmu w walki midzy rywalizujcymi obozami magnackimi (Czartoryscy i Potoccy) w szukanie oparcia w obcych mocarstwach przy zaatwianiu konfliktw wewntrznych w brak wyranych zmian w pooeniu chopw w pogbiajca si samowola szlachecka regres w rozwoju miast w utrzymywanie si ciemnoty, zabobonw, fanatyzmu i nietolerancji religijnej

POJCIA

Sejm Niemy jednodniowy sejm Rzeczypospolitej z 1717 r., na ktrym nikogo (poza marszakiem i odczytujcym uchway) nie dopuszczono do gosu w obawie przed zerwaniem obrad. Potwierdzono na nim ustrj Polski i prawa szlachty oraz ograniczono liczebno wojska, jednoczenie jednak zmniejszono wadz hetmanw i sejmikw. Zapocztkowa on rosyjskie ingerencje w wewntrzne sprawy Rzeczpospolitej.

3.17. Rzeczpospolita za panowania Stanisawa Augusta Poniatowskiego

Chronologia
17641795 panowanie Stanisawa Augusta Poniatowskiego 1765 r. zaoenie Szkoy Rycerskiej w Warszawie 1767 r. sejm, sterroryzowany przez Rosjan (czterech posw wywieziono w gb Rosji), uchwala prawa kardynalne 1768 r. zawizanie si konfederacji barskiej (m.in. K. Puaski) 1772 r. pierwszy rozbir Polski 17881792 Sejm czteroletni (wielki) 3 V 1791 r. uchwalenie Konstytucji 3 maja 1792 r. konfederacja targowicka i wojna przeciwko Rosji w obronie Konstytucji 3 maja zakoczona ostatecznie zwycistwem Rosji 1793 r. drugi rozbir Polski 1794 r. powstanie (insurekcja) kociuszkowskie, na ktrego czele jako naczelnik staje Tadeusz Kociuszko; 24 III 1794 r. zaprzysiga on na Rynku w Krakowie akt powstania; 4 IV 1794 r. wojska Kociuszki skadajce si m.in. z oddziaw kosynierw chopskich pod Racawicami pokonuj Rosjan 7 V 1794 r. Kociuszko w obozie pod Poacem ogasza uniwersa , na mocy ktrego chopi uczestniczcy w powstaniu mieli otrzyma wolno osobist, tj. prawo przenoszenia si z miejsca na miejsce, nieusuwalno z uytkowanej ziemi oraz obnienie paszczyzny

Krl Stanisaw August Poniatowski

98

3.17. Rzeczpospolita za panowania Stanisawa Augusta Poniatowskiego

10 X 1794 r. pod Maciejowicami Rosjanie rozbijaj wojska polskie, a ranny Kociuszko dostaje si do niewoli 4 XI 1794 r. wojska gen. Suworowa zdobywaj szturmem Prag i dokonuj rzezi ludnoci, pod wraeniem bezwzgldnoci przeciwnika stolica poddaje si nastpnego dnia 1795 r. trzeci rozbir Polski i abdykacja krla Stanisawa Augusta, ostatniego krla Polski (zmar w Petersburgu w 1798 r.)
Przysiga Kociuszki na Rynku krakowskim, fragment obrazu z epoki

Ustrj Rzeczpospolitej w wietle Konstytucji 3 maja

Gwne zaoenia Konstytucji 3 maja 1791 r. w ustrj monarchia konstytucyjna w zniesienie podziau na Koron i Wielkie Ksistwo Litewskie w zasady ustrojowe: zwierzchnictwo narodu podzia wadzy kadencyjno sejm mia by zwoywany co dwa lata podejmowanie decyzji drog gosowania i wikszoci gosw dziedziczny tron zniesienie wolnej elekcji zniesienie liberum veto zakaz zawizywania konfederacji co 25 lat mia zbiera si sejm konstytucyjny mia prawo zmiany ustawy zasadniczej

PODZIA WADZ
ustawodawcza wykonawcza wykon k na naw wcza w sdownicza

SEJM DWUIZBOWY

KRL
sta na czele Stray Praw powoywa ministrw dziedziczenie tronu w ramach dynastii Wettynw

SDY
odrbne dla poszczeglnych stanw ziemskie dla szlachty miejskie dla mieszczan referendarskie dla chopw Trybunay Koronne

IZBA POSELSKA
204 posw wybieranych na sejmikach wycznie przez szlacht posiadajc ziemi (posesjonatw) na dwuletni kadencj 24 penomocnikw miast przysugiwa im gos doradczy w sprawach dotyczcych miast decyzje podejmowano wikszoci gosw zatwierdza i odwoywa ministrw

STRA PRAW (rzd)

skad: krl, prymas, marszaek sejmu, ministrowie ministrowie odpowiadali przed sejmem podlegay jej: skarb, administracja, polityka zagraniczna, sprawy wewntrzne sd sejmowy rozpatrywa zbrodnie przeciwko narodowi i krlowi
realizacja zada

SENAT
132 senatorw: wysi urzdnicy (wojewodowie, kasztelanowie) i biskupi diecezjalni mia prawo weta w stosunku do uchwa izby poselskiej Komisje wielkie: spraw zagranicznych policji wojska skarbu Edukacji Narodowej

Wadze Rzeczpospolitej wedug Konstytucji 3 maja

99

3. EPOKA NOWOYTNA

3.17. Rzeczpospolita za panowania Stanisawa Augusta Poniatowskiego

3. EPOKA NOWOYTNA

Kultura w Rzeczpospolitej doby stanisawowskiej

w Dwr krlewski Stanisawa Augusta by orodkiem ycia naukowego i kulturalnego, a sam krl by mecenasem nauki i sztuki . Fundowa m.in. wyjazdy zdolnych polskich artystw na studia zagraniczne. w Za najwybitniejszych twrcw okresu stanisawowskiego uwaa si woskich malarzy Marcello Bacciarellego i Bernarda Belotto zwanego Canalettem, woskiego architekta Dominika Merliniego i francuskiego rzebiarza Andrzeja Le Bruna. w Dominujcym nurtem w wczesnej sztuce by klasycyzm. Nawizywa on do klasycznych ideaw pikna staroytnej Grecji i Rzymu. W architekturze wyraa si w uywaniu antycznych kolumn i portykw. Czsto stosowano rwnie kopuy. w Klasycyzm w sztukach plastycznych porusza tematyk mitologiczn. Kompozycje malarskie byy jasne, za linie prowadzone harmonijnie. Pod wpywem krla powstaway liczne prace malarskie przedstawiajce dzieje narodu polskiego. Tworzono te pejzae miejskie. w Znaczcym dzieem artystw z dworu stanisawowskiego by Paac na Wodzie w azienkach (Warszawa).

Paac na Wodzie w azienkach

Zestawienie zdobyczy pastw zaborczych w trzech rozbiorach Rzeczpospolitej

Rosja I rozbir 1772 r. II rozbir 1793 r. III rozbir 1795 r. ludno 1300 tys. obszar 92 tys/km 2 ludno 3000 tys. obszar 280 tys/km 2 ludno 1200 tys. obszar 120 tys/km 2 Prusy ludno 580 tys. obszar 36 tys/km 2 ludno 1000 tys. obszar 58 tys/km 2 ludno 1000 tys. obszar 48 tys/km 2 Austria ludno 2650 tys. obszar 83 tys/km 2 nie braa udziau ludno 1500 tys. obszar 47 tys/km 2

Wielkie uki

o e tw ki rs js a C sy o R

o w s t i e Krlewiec e l sk Kr ru P
Gdask Toru

Wilno

granice Rzeczpospolitej przed 1772 r.

Czernihw

Pozna

Warszawa Kijw

ziemie utracone w I rozbiorze (1772 r.) ziemie utracone w II rozbiorze (1793 r.) ziemie utracone w III rozbiorze (1795 r.) granice pastw zaborczych po III rozbiorze: Austria Prusy Rosja

widnica Krakw

C Auesar st s ria two ck ie

Trzy rozbiory Rzeczpospolitej

na tr.) wi us ko a Bu 775 d1 (o

100

200 km

3.18. Rewolucja francuska (17891799)

POJCIA

Konfederacja barska zbrojny zwizek szlachty polskiej (17681772) utworzony w Barze w obronie wiary katolickiej i niepodlegoci Rzeczpospolitej, a przeciwko krlowi Poniatowskiemu i popierajcym go wojskom rosyjskim. Prawa kardynalne rwnouprawnienie dysydentw, wolna elekcja, liberum veto, prawo szlachty do wypowiadania posuszestwa krlowi, wyczne prawo szlachty do piastowania urzdw i posiadania dbr ziemskich, wadza szlachcica nad chopem. Uniwersa publicznie ogaszany wany list lub inny dokument krla, w pniejszym okresie rwnie wydawany przez hetmanw, przywdcw konfederacji i powsta.

3.18. Rewolucja francuska (17891799)

Przyczyny
w kryzys finansw pastwowych we Francji wynikajcy m.in. z anachronicznego systemu podatkowego (zaduenie zewntrzne i wewntrzne) w anachroniczny system organizacji spoeczestwa francuskiego podzia na nierwnoprawne stany (trzy) i race dysproporcje poziomu ycia przecitnych obywateli i dworu krlewskiego w wzrost znaczenia ekonomicznego buruazji przy cakowitym braku wpywu tej grupy na rzdy we Francji w klska nieurodzaju, ktra wpyna na pogorszenie sytuacji gwnie warstw najuboszych w rozpowszechnienie si idei owieceniowych (Monteskiusz, Wolter, Rousseau) i dua popularno broszury politycznej E. Sieysa Czym jest stan trzeci? w przykady udanych przewrotw pynce z Anglii (XVII w.) i USA (XVIII w.)
Stany francuskie przed rewolucj, rysunek satyryczny z epoki

Chronologia
I 1789 r. zwoanie przez Ludwika XVI Stanw Generalnych (po raz pierwszy od 1614 r.), podwojono w nim liczb deputowanych stanu trzeciego VI 1789 r. przedstawiciele trzeciego stanu w Stanach Generalnych ogaszaj si przedstawicielami narodu jako Zgromadzenie Narodowe VII 1789 r. Zgromadzenie Narodowe uznaje si za Konstytuant , a 14 VII na wie o zgromadzeniu pod Paryem znacznych si wojskowych w miecie dochodzi do zamieszek i zajcia przez zrewoltowany tum paryskiej Bastylii (data wita narodowego Francji) VIIVIII 1789 r. rozszerzenie si zamieszek na ca Francj i przeksztacenie w majce krwawy przebieg powstanie ludowe (Wielka Trwoga) 26 VIII 1789 r. uchwalenie Deklaracji Praw Czowieka i Obywatela wadza w rkach narodu, prawo do wolnoci, wasnoci, bezpieczestwa, oporu przeciw wadzy, rwnoci wobec prawa VI 1791 r. uchwalenie przez Zgromadzenie tzw. praw Le Chapeliera zakaz strajkw i organizowania si robotnikw przemysowych (nastpnie take rolnych), wywoao to wzrost niezadowolenia nizin spoecznych i w nastpstwie zamieszki IX 1791 r. uchwalenie przez Konstytuant ustawy zasadniczej na mocy, ktrej Francja staa si monarchi konstytucyjn z trjpodziaem wadzy X 1791 r. pocztek obrad Zgromadzenia Prawodawczego (Legislatywy) , wikszo stanowili w niej zwolennicy monarchii konstytucyjnej 17921797 pierwsza wojna koalicyjna klski Francuzw w walkach z wojskami austriackimi w Belgii zagroenie Parya VIII 1792 r. powstanie Komuny Parya , powoanie ustawodawczego Konwentu Narodo-

101

3. EPOKA NOWOYTNA

3.17. Rewolucja francuska (17891799)

3. EPOKA NOWOYTNA

wego i uwizienie Ludwika XVI, prbujcego zbiec z kraju IX 1792 r. zniesienie monarchii, wprowadzenie republiki i rewolucyjnego kalendarza I 1793 r. skazanie przez Konwent Narodowy Ludwika XVI na mier na gilotynie IV 1793 r. powoanie kierowanych przez jakobinw: Komitetu Ocalenia Publicznego, Komitetu Bezpieczestwa Publicznego, Trybunau Rewolucyjnego VI 1793 r. pocztek dyktatury jakobinw uchwalenie nowej konstytucji, ktra nie zdya wej w ycie

VII 1794 r. spisek thermidoriaski obalenie dyktatury jakobinw, cicie M. Robespierra i jego najbliszych wsppracownikw VIII 1795 r. uchwalenie nowej konstytucji przez Konwent Narodowy pocztek rzdw dyrektoriatu 9 XI 1799 r. zamach 18 brumairea (VIII roku republiki), w ktrym Napoleon Bonaparte obali dyrektoriat pocztek konsulatu we Francji 1804 r. Senat ogosi Napoleona Bonapartego cesarzem Francuzw, obj on tron jako Napoleon I

cicie Ludwika XVI, rycina z epoki

Skutki rewolucji
w Zburzenie dotychczasowych porzdkw politycznych i spoecznych w Europie. w Wzr dla wielu ruchw rewolucyjnych w Europie i Ameryce aciskiej. w Zapocztkowanie procesu powstawania nowoczesnych ustrojowo pastw. w Zainicjowanie procesu demokratyzacji spoeczestw. w Milionowe ofiary w wyniku wojen oraz terroru rewolucyjnego. w Usankcjonowanie stosowania terroru w imi wyszych racji. w Wyniesienie na szczyty wadzy Napoleona Bonapartego, ktry odszed od idei rewolucyjnych, przywracajc monarchi we Francji i usiujc zniewoli liczne narody europejskie.

POJCIA

Dyrektoriat picioosobowy rzd francuski funkcjonujcy w latach 17951799 oraz pochodzce od jego nazwy okrelenie wczesnego systemu ustrojowego Francji. Jakobini klub polityczny w okresie rewolucji francuskiej o pogldach pocztkowo umiarkowanych (konstytucjonalici), z czasem jednak ewoluowali w kierunku radykalizmu politycznego i spoecznego. Ich przywdc by Maksymilian Robespierre. Od 1793 r. do 1794 r. sprawowali wadz dyktatorsk, stosujc wobec przeciwnikw politycznych terror. Konsulat nazwa trzyosobowego rzdu francuskiego dziaajcego w latach 17991804. Pierwszym konsulem o najszerszych kompetencjach zosta genera Napoleon Bonaparte, ktry od 1802 r. zosta ogoszony doywotnim konsulem, a dwa lata pniej rozwiza konsulat, koronujc si na cesarza.

102

3.19. Wojny rewolucyjnej i napoleoskiej Francji

Koalicje antyfrancuskie i kampanie I koalicja 17921797 Austria, Prusy, Rosja, Anglia, Hiszpania, pastwa woskie, pastwa niemieckie

Przebieg IV 1792 r. wypowiedzenie wojny Austrii przez Francj 17961799 sukcesy Napoleona Bonapartego we Woszech 1797 r. utworzenie Legionw Polskich we Woszech X 1797 r. pokj w Campo Formio: zrzeczenie si przez Austri na rzecz Francji terytoriw dzisiejszej Belgii oraz posiadoci na lewym brzegu Renu, utworzenie w pnocnych Woszech zalenej od Francji Republiki Cisalpiskiej 1798 r. zdobycie Rzymu, wywiezienie papiea Piusa VI do Francji VII 1798 r. bitwa pod piramidami oraz zajcie Aleksandrii i Kairu VIII 1798 r. bitwa pod Abukirem klska floty francuskiej uniemoliwia powrt wojsk Napoleona do Francji 1799 r. pozostawienie przez Napoleona armii w Egipcie, powrt do Francji, obalenie Dyrektoriatu i ogoszenie si pierwszym konsulem 1800 r. zwycistwa Francuzw pod Marengo i Hohenlinden (mstwem odznaczyli si uani z polskiej Legii Naddunajskiej) II 1801 r. pokj z Austri w Lunville potwierdzenie pokoju z Campo Formio III 1802 r. traktat pokojowy z Angli w Amiens, wycofanie Francuzw z Egiptu X 1805 r. bitwa morska pod Trafalgarem sukces floty angielskiej adm. H. Nelsona uniemoliwia inwazj na Angli XII 1805 r. bitwa pod Austerlitz (bitwa trzech cesarzy) klska wojsk austriackich i rosyjskich XII 1805 r. pokj w Preszburgu (Bratysawa) Austria traci Wenecj, Istri i Dalmacj 1806 r. utworzenie przez Bonapartego z krajw niemieckich Zwizku Reskiego sprzymierzonego z Francj, skierowanego przeciw Austrii X 1806 r. bitwy pod Jen i Auerstedt zwycistwa nad Prusakami XI 1806 r. wydanie przez Napoleona dekretu o blokadzie kontynentalnej Anglii VI 1807 r. bitwa pod Frydlandem, zwycistwo nad siami rosyjskimi VII 1807 r. pokj w Tyly: utworzenie z ziem drugiego i trzeciego zaboru pruskiego Ksistwa Warszawskiego, zmuszenie Rosji do wzicia udziau w blokadzie kontynentalnej, nakazanie Prusom wypaty kontrybucji jesie 1807 r. zajcie Portugalii przez wojska francuskie, obalenie Burbonw przez Napoleona po wkroczeniu armii francuskiej do Hiszpanii i osadzenie na tronie brata Jzefa; wojna w Hiszpanii przeradza si w oglnonarodowe powstanie wspierane przez Anglikw XII 1808 r. sforsowanie przez szwoleerw polskich dowodzonych przez Jana Kozietulskiego przeczy Somosierra i otwarcie w ten sposb cesarzowi drogi do Madrytu V 1809 r. atak wojsk austriackich na Saksoni i Ksistwo Warszawskie, zajcie Wiednia przez Napoleona VII 1809 r. bitwa pod Wagram zwycistwo Napoleona, zwycistwo armii Ksistwa Warszawskiego (ks. J. Poniatowski) w bitwie pod Raszynem

Wyprawa Francuzw do Egiptu i Syrii 17981801

II koalicja 17991802 Anglia, Austria Rosja, Portugalia Neapol, Turcja III koalicja 1805 r. Anglia, Austria, Rosja, Szwecja, Portugalia, Krlestwo Neapolu IV koalicja 18061807 Wielka Brytania, Rosja, Prusy

Wojna w Hiszpanii 18071814

Wojna z Austri 18091809 V koalicja Anglia, Austria

103

3. EPOKA NOWOYTNA

3.19. Wojny rewolucyjnej i napoleoskiej Francji

3.19. Wojny rewolucyjnej i napoleoskiej Francji

3. EPOKA NOWOYTNA

X 1809 r. pokj w Schnbrunn: przyczenie ziem trzeciego rozbioru Polski do Ksistwa Warszawskiego oraz okrgu tarnopolskiego do Rosji Wojna z Rosj 18121813 VI 1812 r. wymarsz armii Napoleona (ok. 600 tys. onierzy Francuzi, Polacy, Wosi, Belgowie, Niemcy) na Rosj IX 1812 r. bitwa pod Borodino okupiona wielkimi stratami obu stron i oddanie w rce Napoleona Moskwy X 1812 r. odwrt Wielkiej Armii 1813 r. wkroczenie wojsk rosyjskich na ziemie Ksistwa Warszawskiego X 1813 r. klska Napoleona w bitwie narodw pod Lipskiem V 1814 r. I traktat paryski: przywrcenie granic Francji do stanu z 1792 r. IV 1814 r. abdykacja Napoleona; zachowuje tytu cesarza wywieziono go na Elb IX 1814 r. pocztek obrad kongresu wiedeskiego III 1815 r. opuszczenie Elby przez Napoleona 100 dni Napoleona VI 1815 r. klska Napoleona pod Waterloo poczone siy prusko-angielskie VI 1815 r. zakoczenie obrad kongresu wiedeskiego, druga abdykacja Napoleona i zesanie go na Wysp witej Heleny XI 1815 r. II traktat paryski: powrt Francji do granic z 1790 r., kontrybucja 700 mln frankw i okupacja Francji przez wojska koalicyjne 5 V 1821 r. mier Napoleona na Wyspie w. Heleny
onierze armii napoleoskiej z okresu wyprawy na Rosj

VI koalicja 18131815 Anglia, Rosja, Prusy, Szwecja, Austria

pastwa V koalicji

VI koalicji bitwy

tereny przyczone do Francji od 1808 r. tereny uzalenione od Francji tereny przyczone do Ksistwa Warszawskiego

Z j e d n o c z one Kr l e st wo W i e l k i e j Br y tanii i I r l a n dii

Tyla
Ber

Krlestwo Pruskie Krlestwo Berlin Ksistwo Holan dii Warszawskie Londyn Ltzen Budziszyn Lipsk (1813) Waterloo (1813) Drezno (1815) Praga Wagram Pary Zw. (1809) Re ski Wiede (1809) Krl. Woch
ze or M Ad
Elba

Moskwa Borodino (57.09) Witebsk (57.09) (28.07) Maojarosawie (24.10) Witebsk (19.08) (1812)

Raszyn (1809) Lublin (1809) Zamo (1809)

ezy

na

Cars two Ros yjs kie

Zatoka Biskajska

Cesarstwo Francuskie

Ces ars two Aus triackie

I mperium O s mas kie

tyc ria ki

Madryt K r lest wo H iszp a nii

Rzym

Krlestw o Neapo lu
0 200 km

Morze rdziemne

Wojny Francji w latach 17921815 Cesarz Napoleon Bonaparte

104

3.20. Ksistwo Warszawskie

POJCIA

Blokada kontynentalna narzucony przez Francj pastwom europejskim lecym na kontynencie zakaz kontaktw z Wielk Brytani majcy na celu ograniczenie dopywu surowcw do tego kraju. Blokada miaa doprowadzi brytyjsk gospodark do upadku, jednak potajemnie bya ona amana i w latach 18121813 stracia znaczenie. Kontrybucja opata narzucona pastwu pokonanemu przez zwycizc.

3.20. Ksistwo Warszawskie

Chronologia
VII 1807 r. utworzono Ksistwo Warszawskie (pokj w Tyly) 22 VII 1807 r. oktrojowanie konstytucji Ksistwu Warszawskiemu w Lipsku przez Napoleona I 1809 r. atak Austrii na ziemie Ksistwa Warszawskiego, zwycistwo armii Ksistwa Warszawskiego dowodzonej przez ksicia Jzefa Poniatowskiego pod Raszynem , pokj w Schnbrunn, koczcy wojn Francji z Austri Ksistwo Warszawskie powikszono o cz zaboru austriackiego 1812 r. udzia wojsk Ksistwa Warszawskiego w moskiewskiej wyprawie Napoleona 1619 X 1813 r. bitwa narodw pod Lipskiem mier ks. Jzef Poniatowskiego 1815 r. formalna likwidacja Ksistwa Warszawskiego na mocy decyzji kongresu wiedeskiego
0 100 km
Wilno Krlewiec Wolne Miasto Gdask

t w o l e s K r

e s k i P r u
oma

departament omyski

Bydgoszcz

departament bydgoski
Pozna

departament pocki
Pock

K
Kalisz

i s

departament poznaski

Warszawa

Siedlce

departament warszawski

departament siedlecki

W a r

i e
Lublin

departament kaliski
widnica

Radom

departament radomski departament krakowski

departament lubelski

Krakw

t w o C e s a r s k i e c a i r t s A u

Ksistwo Warszawskie w 1807 r. ziemie przyczone w 1809 r. granice departamentw Wolne Miasto Gdask

granice pastw zaborczych: Austrii Rosji Prus

Ksistwo Warszawskie (18071809)

Charakterystyka Ksistwa Warszawskiego

w W skad Ksistwa Warszawskiego weszy ziemie II i III zaboru pruskiego bez Gdaska i obwodu biaostockiego oraz okrg nadnotecki i ziemia chemiska. w Obszar pastwa wynosi ok. 104 tys. km2 i byo ono zamieszkane przez ok. 2,6 mln ludzi. w W 1809 r. przyczono do Ksistwa cz zaboru austriackiego. Po pokoju w Schnbrunn obszar Ksistwa wynosi ok. 151 tys. km2, a ludno liczya 4,3 mln mieszkacw. w Ustrojem Ksistwa Warszawskiego okrelonym w Konstytucji Ksistwa Warszawskiego bya monarchia konstytucyjna, dziedziczna w ramach dynastii saskiej (Wettinw).
Herb Ksistwa Warszawskiego

105

3. EPOKA NOWOYTNA

o e t wk i r sj s a C s y o R

3.21. Kongres wiedeski

3. EPOKA NOWOYTNA

w Ksistwo pozostawao w unii personalnej z Saksoni, a na tron powoano krla saskiego Fryderyka Augusta jako ksicia warszawskiego. w Administracyjnie kraj zosta podzielony na departamenty (wedug wzoru francuskiego).

w Mimo e formalnie polityka zagraniczna bya wycznym atrybutem krla saskiego, to faktycznie bya ona cile podporzdkowana interesom politycznym Francji. w Trudna sytuacja gospodarcza pastwa wymusia modernizacj rolnictwa i przemysu.

POJCIA

Oktrojowanie nadanie konstytucji przez monarch bez udziau organw przedstawicielskich narodu, czsto nawet bez konsultacji z przedstawicielami narodu.

3.21. Kongres wiedeski

w Kongres wiedeski obradowa, z przerwami, od wrzenia 1814 r. do czerwca 1815 r. w Kluczowe decyzje na kongresie podejmowali przedstawiciele Anglii, Austrii, Prus i Rosji. W obradach uczestniczyli rwnie przedstawiciele Francji. w Przedstawiciele mocarstw przyjli trzy gwne zasady, na jakich miao si opiera ksztatowanie Europy pokongresowej. Byy to: zasada legitymizmu (wadza monarchy pochodzi od Boga i jest nienaruszalna), zasada restauracji (naley przywrci na tron dynastie obalone w okresie napoleoskim), zasada rwnowagi si (konieczno utrzymywania zblionej pozycji politycznej i militarnej najwaniejszych mocarstw Europy, tak aby adne z nich nie osigno przewagi). w W pokongresowej Europie przeprowadzono wiele zmian terytorialno-politycznych , m.in.: utworzono Zwizek Niemiecki pod przewodnictwem Austrii, poczono Belgi i Holandi w Krlestwo Niderlandw, zlikwidowano Ksistwo Warszawskie i utworzono Krlestwo Polskie rzdzone przez cara Rosji. Cesarstwu Rosyjskiemu przekazano te Finlandi i Modawi (Besarabi). Z Krakowa i jego najbliszej okolicy utworzono Rzeczpospolit Krakowsk, pod nadzorem trzech zaborcw. Ogoszono akt wieczystej neutralnoci Szwajcarii. Szwecja uzyskaa Norwegi od Danii. Odtworzono Krlestwo Sardynii, poszerzajc je terytorialnie. Przywrcono te Pastwo Kocielne. Neapol i Sycyli poczono pod berem Burbonw w Krlestwo Obojga Sycylii. Znaczne zdobycze terytorialne uzyskay Prusy kosztem pastw bdcych wczeniej sojusznikami Napoleona. w Ustalono zasady powoania do ycia witego Przymierza (gwnie Austrii, Rosji 500 km Krl. i Prus), ktre miao strzec Norwegii ustanowionego porzdku Krl. i zwalcza idee niepodlegoSzwecji ciowe. Krl. Zjednoczone w Francj przywrcono do graDanii Krlestwo nic z 1792 r. i nakazano wyW ielkiej Brytanii kie rus pat ogromnej kontrybucji. P i Irlandii . l Kr w Wielka Brytania uzyskaa teK rl. reny Poudniowej Afryki, CejPolskie lon, Mauritius, Korfu i Wyspy Normandzkie. Ces Krlestwo arstwo Francji Aus triackie

Atla ntyc ki

o tw ie rs k Ca js sy Ro

Ocean

Krles

Po Krl rtu . ga lii

Krlestwo Hiszpanii

ardy two S

l . Sy Ob cy ojg lii a

granice Zwizku Niemieckiego

nii

Europa po kongresie wiedeskim

obszary pastw zaborczych przed kongresem: Prusy Rosja Austria obszary nabyte w latach 18141815 przez: Prusy Rosj Austri

Kr

3.22. Ziemie polskie w XIX wieku

Zabr rosyjski
Chcc unikn represji, wielu uczestnikw w Po kongresie wiedeskim utworzono Krlepowstania udao si na emigracj (Wielstwo Polskie z okrojonych terenw Ksistwa ka Emigracja) . Warszawskiego. w Na emigracji Polacy prowadzili dziaalno w Do powstania listopadowego ustrj Krlepolityczn skupieni w kilku grupach polityczstwa Polskiego okrelaa konstytucja Krlenych, spord ktrych za najwaniejsze stwa Polskiego, oktrojowana przez cara uznaje si dziaajce w Paryu: Komitet NaAleksandra I . rodowy Polski z Joachimem Lelewelem w Krlestwo Polskie byo monarchi poczon na czele, Towarzystwo Demokratyczne uni personaln z Rosj, z carem jako krPolskie z Tadeuszem Krpowieckim na lem. Nie miao moliwoci prowadzenia odczele i Hotel Lambert ksicia Adama rbnej polityki zagranicznej. Czartoryskiego. w Krlestwo posiadao sejm, rzd i armi, w Na ziemiach Krlestwa wprowadzono rosyjna czele ktrej sta pocztkowo wielki ksi ski system prawny i monetarny. Konstanty, ktry do 1830 r. mia te dominuw Po klsce powstania styczniowego jcy wpyw na rzdy. zlikwidowano ostatecznie odrbno w Polacy niegodzcy si z utrat niepodlegoci Krlestwa Polskiego, jego nazw zazakadali konspiracyjne organizacje, ktre stpiono okreleniem Kraj Przydziaay na polu podtrzymywania ducha wilaski , a ludno poddano polskoci (Towarzystwa Filomatw, Promieintensywnej rusyfikacji. nistych i Filaretw w Wilnie, 18171823) lub prowadziy dziaalno spiskow. Do najGodo Krlestwa Polskiego waniejszych organizacji zalicza si Wolnomularstwo Narodowe Krlestwo Polskie w 1815 r. Wilno (18191820) majora Waleriana Rzeczpospolita Krakowska Krlewiec ukasiskiego , przeksztacone granice wojewdztw Gdask w 1821 r. w Narodowe Towarzygranice pastw zaborczych stwo Patriotyczne, i sprzysienie patriotyczne Piotra Wysoc0 100 km w o kiego w warszawskiej szkole e s t e r l i K k s podchorych (od 1828 r.). oma P r u w Car ama postanowienia konwojewdztwo Bydgoszcz stytucji, co stao si prcz dPock pockie e niepodlegociowych Polakw Pozna K r l e s t w o Siedlce Warszawa przyczyn wybuchu powstania wojewdztwo wojewdztwo listopadowego wywoanego przez podlaskie Kalisz mazowieckie sprzysienie Piotra Wysockiego. P o l s k i e w Po upadku powstania listopadoRadom Lublin wojewdztwo wojewdztwo wego Krlestwo Polskie na mocy kaliskie sandomierskie wojewdztwo Statutu Organicznego utracio widnica lubelskie odrbno i stao si integraln wojewdztwo krakowskie czci cesarstwa rosyjskiego.
Krakw

t w o C e s a r s a c k i e i r t s u A

Krlestwo Polskie

Zabr pruski
w Po kongresie wiedeskim zachodni cz ziem Ksistwa Warszawskiego przekazano Prusom, ktrych wadze zadecydoway o utworzeniu Wielkiego Ksistwa Poznaskiego. Jego wadc by krl pruski, a jego reprezentantem namiestnik. Organem doradczym by sejm prowincjonalny Wielkiego Ksistwa Poznaskiego.

woje aug wdztw usto wsk o ie

107

3. EPOKA NOWOYTNA

3.22. Ziemie polskie w XIX wieku

o e t wk i r s j s a C s y o R

3.22. Ziemie polskie w XIX wieku

3. EPOKA NOWOYTNA

w Po powstaniu listopadowym z obawy przed podobnymi wystpieniami w Prusach autonomi Ksistwa ograniczono, a po Wionie Ludw 1849 r. niemal cakowicie zniesiono. w Na ziemiach zaboru pruskiego stopniowo rozbudowano miejscowy aparat policyjny dla zwalczania wszelkich przejaww oporu wobec wadz pruskich, a jednoczenie nasilano germanizacj (szczeglnie w II poowie XIX w.). Zlikwidowano szkoy z polskim jzykiem wykadowym, a w szkoach ludowych uczono po polsku jedynie religii. Do pracy w polskich szkoach kierowano niemieckich nauczycieli. w Jednymi z instytucji antypolskiej dziaalnoci w zaborze pruskim byy Komisja Kolonizacyjna (wykup ziemi z rk polskich) i Hakata (dziaalno germanizacyjna). w Silnie antypolski oraz antykocielny charakter mia na ziemiach zaboru pruskiego take kulturkampf, ktrego pomysodawc by kanclerz Prus Otto von Bismarck .
Godo Wielkiego Ksistwa Poznaskiego

w Na pocztku XX w. zaczto wprowadza ustawy wyjtkowe, ktre miay osabi gospodarczo Polakw (1908 r. ustawa o wywaszczeniu polskiej wasnoci ziemskiej). w W odpowiedzi na germanizacyjn dziaalno wadz Polacy organizowali kka rolnicze, spki zarobkowe i polskie przedsibiorstwa handlowe oraz produkcyjne. w Powszechnie stawiano opr germanizacji, co prowadzio do ostrych zatargw z wadzami niemieckimi, czego przykadem moe by m.in. szkolny strajk dzieci we Wrzeni (19011902) przeciw modlitwie i nauce religii w jzyku niemieckim oraz protest rodzicw przeciw biciu dzieci przez pruskich nauczycieli i wadze szkolne. Bardzo wan rol w podtrzymywaniu ducha polskoci w zaborze pruskim odegra Koci. w Na Mazurach dziaalno propolsk prowadzi Wojciech Ktrzyski, na Warmii Gazeta Olsztyska stawaa w obronie jzyka polskiego, na Kaszubach przeciwstawia si germanizacji Florian Ceynowa, za na lsku polsko podtrzymywa Karol Miarka.

Zabr austriacki
w Po prbie nieudanego powstania w 1846 r. do monarchii austriackiej wczono Krakw, a Wolne Miasto Krakw przestao istnie. w W ramach monarchii habsburskiej ludno Galicji cieszya si stosunkowo znacznym stopniem swobody. Galicja uzyskaa wasny Sejm Krajowy, a w 1867 r., po przegranej wojnie z Prusami, cesarz przeksztaci pastwo w dualistyczn monarchi austro-wgiersk Polacy uzyskali wwczas przedstawicielstwo w parlamencie austriackim (Koo Polskie). w Galicyjska autonomia bya stopniowo poszerzana (18671873). Obejmowaa ona zarwno ycie polityczne, jak i kulturalne oraz naukowe. Swoboda ta umoliwia rozwj wiadomoci narodowej wrd mieszczastwa i chopstwa oraz wpyna na wiadomo odrbnoci etnicznej zamieszkujcych Galicj Ukraicw. w W Galicji wprowadzono jzyk polski w szkoach ludowych i rednich , a dziki poparciu parlamentarzystw wgierskich jzyk polski powrci do urzdw i sdw. W 1870 r. przywrcono jzyk polski na Uniwersytecie Jagielloskim, a nastpnie te i lwowskim. w Ugodowa polityka Wiednia wpyna na powstanie w Galicji lojalistycznego nurtu politycznego (staczycy). Cz Polakw przyja postaw trjlojalizmu. w Przed wybuchem I wojny wiatowej (1908 1914) powstaway w Galicji polskie organizacje paramilitarne, m.in. Zwizek Walki Czynnej i Zwizek Strzelecki. Od 1912 r. kierowaa nimi Komisja Tymczasowa Skonfederowanych Stronnictw Niepodlegociowych , ktra mianowaa Jzefa Pisudskiego Komendantem Gwnym Polskich Si Zbrojnych. Po wybuchu I wojny wiatowej wikszo czonkw organizacji znalaza si w Legionach Polskich .

Uniwersytet Lwowski

108

3.22. Ziemie polskie w XIX wieku

Powstania na ziemiach polskich w XIX w.

Powstanie listopadowe Czas trwania Przyczyny 29/30XI 18306 IX 1831, zabr rosyjski niezadowolenie Polakw z rzdw wielkiego ksicia Konstantego, tumienie przez carskie wadze przejaww opozycji w prasie i sejmie, amanie przez carat konstytucji Krlestwa, ucisk podatkowy, zapowied wykorzystania armii Krlestwa Polskiego do stumienia rewolucji we Francji i Belgii, dziaalno sprzysienia podchorych P . Wysockiego 2930 XI 1830 r. noc listopadowa: wystpienie czonkw spisku podchorych w Szkole Podchorych, nieudany atak na Belweder (S. Goszczyski) w celu zabicia ksicia Konstantego I 1831 r. ogoszenie detronizacji cara Mikoaja I II 1831 r. zwycistwa powstacw pod Stoczkiem (gen. J. Dwernicki) i nierozstrzygnite starcie pod Grochowem (gen. J. Chopicki) III 1831 r. zwycistwo pod Dbem Wielkiem (gen. I. Prdzyski) IV 1831 r. zwycistwo pod Iganiami (gen. J. Prdzyski) V 1831 r. klska wojsk polskich pod Ostrok (gen. J. Skrzynecki, gen. J. Bem) 8 IX 1831 r. kapitulacja Warszawy liczne aresztowania i zsyanie powstacw na Syberi, zniesienie konstytucji z 1815 r., likwidacja autonomii Krlestwa Polskiego, nasilenie polityki rusyfikacyjnej, emigracja znacznej czci uczestnikw powstania
kierunki marszu mniejszych oddziaw polskich: oddzia gen. Gieguda oddzia gen. Dwernickiego oddzia gen. Dembiskiego obszary dziaania partyzantki polskiej granice pastw zaborczych
Zbojska

Przebieg

Skutki

Rzeczpospolita Krakowska najwaniejsze bitwy stoczone po 25 I 1831 r. gwne twierdze polskie oblegane przez wojska rosyjskie Krlewiec miejsca przekroczenia granicy i zoenia Gdask broni przez wojska polskie dziaania gwnych oddziaw polskich dziaania gwnych oddziaw rosyjskich
Brodnica
5X

Mariampol Suwaki Gruszki Grajewo

Kruszany

gen. Giegud Tykocin

Zambrw
21 V

Biaystok

Nowe Miasto

Kiejdany

Podbrodzie

Osiek Ciechocinek Wocawek

Toru

Goub

Drdewo 26 V Ostroka Ciechanw Nur Ciokowo Pock Modlin

2425 II

gen. Dembiski Sura

gen. Giegud, Chapowski, Dembiski

odziszki Rykonty Wilno

Zbojska

Brze Litewski Iganie Biaa Stoczek Dblin Kurw Lublin Kazimierz Kranik Janw
10 IV
Nur

Kutno

Gbin yrardw

gen. Dembiski

Warszawa
14 II

Dbe Wlk. Skierniewice 31 II Nowa Wie Radom

Sawatycze
Warszawa 0 100 km

Kalisz

d Tomaszw

Chem

Ossa Czstochowa Koniecpol Olkusz Katowice Krakw Wieliczka

Suchedniw Kielce

Powstanie listopadowe na Litwie

19 IV

gen. Dwernicki
Zamo

Boremel

Kobylanka

Klebanwka
0 100 km

Dziaania w powstaniu listopadowym

109

3. EPOKA NOWOYTNA

3.22. Ziemie polskie w XIX wieku

3. EPOKA NOWOYTNA

Powstanie krakowskie i rabacja galicyjska Czas trwania Przyczyny Przebieg 20/21 II 18462 III 1846, zabr austriacki rozwj ruchu spiskowego w Galicji, wzrost ciarw feudalnych, antyszlachecka propaganda austriacka prowadzona we wsiach galicyjskich. II 1846 r. powstanie Rzdu Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej (J. Tyssowski, L. Gorzkowski i A. Grzegorzewski) oraz wydanie manifestu znoszcego rnice stanowe i powinnoci chopskie, zapowied nadania ziemi bezrolnym chopom, wezwanie wszystkich Polakw do walki o niepodlego, dyktatorem powstania ogasza si J. Tyssowski II 1846 r. pocztek inspirowanego przez Austri antyszlacheckiego powstania chopskiego (Jakub Szela), od kul austriackich ginie Edward Dembowski podczas procesji religijnej majcej nawiza kontakt z podburzonymi chopami III 1846 r. dyktator Tyssowski skada wadz i wraz z oddziaem ewakuuje si do Prus wcielenie Wolnego Miasta Krakowa do Austrii, aresztowania i konfiskaty majtkw uczestnikw powstania, germanizacja, zniszczenie wielu dworw szlacheckich przez chopw i wymordowanie rodzin wielu powstacw, pogbienie niechci midzy szlacht i chopstwem

Skutki

liczba rozgromionych dworw na 100 km2 812 Zawiercie 67 granica pastwowa 45 granica Galicji 23 granice obwodw 1 0 Bochnia miasta obwodowe

K r l e s t w o
Piczw

W is

Stalowa Wola San Tarnobrzeg

Bigoraj
Tanew

P o l s k i e
Mielec Dbrowa

Leajsk

Rzeczpospolita K r a k o w s k a Krakw
Wieliczka Wadowice Mylenice Gdw Bochnia

Dbica Tarnw Pilzno Smarzowo

a sok Wi

acut Rzeszw

Wisok

Jarosaw

Ryglica

Brzostek

Dynw

Przemyl

Jaso Jordanw

Gorlice Limanowa Nowy Scz Grybw j a

Krosno Sanok

Nowy Targ

un

ec

Dukla

Krynica

a
Baligrd

20 km

C e s a r s t w o A u s t r i a c k i e

Obszar objty rabacj galicyjsk

Powstanie styczniowe Czas trwania Przyczyny 22 I 1863 do grudnia 1864, zabr rosyjski osabienie Rosji po wojnie krymskiej, nadzieje powstacw na sukces po zjednoczeniu Woch, ostre represje wadz wobec uczestnikw patriotycznych manifestacji, zapowied branki (pobr do wojska), ktra miaa na celu rozbicie obo-

110

3.22. Ziemie polskie w XIX wieku

zu politycznego planujcego powstanie (czerwonych) i udaremnienie powstania Przebieg I 1863 r. powstanie Tymczasowego Rzdu Narodowego, wydanie manifestu wzywajcego narody: polski, litewski i biaoruski do walki z zaborc, zniesienie rnic stanowych oraz uwaszczenie, dyktatorem powstania zostaje Ludwik Mierosawski II 1863 r. pocztek walk i pierwsze poraki powstacw (Miechw, Maogoszcz) III 1863 r. dyktatorem powstania zostaje Marian Langiewicz IIIVIII 1863 r. liczne potyczki partyzanckie z Rosjanami sukcesy (Chrobrze, Grochowiska, Stoczek) i poraki (Krzykawka) powstacw V 1863 r. przeksztacenie TRN w Rzd Narodowy X 1863IV 1864 okres dyktatury Romualda Traugutta (straconego przez Rosjan w VIII 1864 r.) IV 1864 r. ostatnie walki powstaczego oddziau ks. Stanisawa Brzski liczne aresztowania, konfiskaty majtkw i zesania powstacw na Syberi (ok. 38 tys. Polakw), terror na Litwie wprowadzony przez gubernatora Michaia Murawjowa, zwanego Wieszatielem, zamiana nazwy Krlestwa na Kraj Przywilaski, rusyfikacja szkolnictwa i administracji, uwaszczenie chopw przez carat (III 1864 r.) na warunkach korzystniejszych ni w pozostaych zaborach
najwaniejsze wystpienia powstacze w okresie 2125 I 1863 r.

Skutki

IV

granice i numery korpusw wojsk powstaczych obszary najduej utrzymujcych si walk powstaczych obszary dziaania wikszych oddziaw powstaczych
Mariampol Krlewiec

Sierakowski
Kowno Wilno

III
Suwaki Gruszki 28 V

9 III Rudniki

Ks. Brzska dowdcy wikszych oddziaw

o t w s e e i Grajewo l s k K r r u P
Brodnica 2728 VI

Kalinowski
Bydgoszcz Goub Toru Stelmachw apy Drdewo Ostroka Ciechanw Biaystok

Osiek Ciechocinek Wocawek Pock Nowa Wie Pozna Brdw 8V Ignacewo

IV

Sura

Makinia

Ciokowo Serock Siedlce ychlin yrardw Warszawa Skierniewice Grjec Mogielnica Tomaszw Radom Szydowiec Ossa

Brze Litewski

Taczanowski

26 IV 29 IV Kutno Zgierz d

Ks. Brzska Biaa

ukw

Kode

Stoczek

11 VII

Sawatycze Wodawa

Kalisz Pabianice

Dblin

Wrblewski

Lubartw Chem Jedlnia Kazimierz Lublin 24 VIII Fajsawice 10 VII Suchedniw Kranik 10 VI Bobrza Langiewicz Janw Kielce 25 V Czstochowa Zamo 24 II Maogoszcz Koniecpol Hauke-Bosak Kobylanka Rudniki 18 III Grochowiska 6V 28 VII Olkusz Miechw 17 II Katowice

II

Krakw

Bochnia

M o n a r c h i a H a b s b u r g w
0 100 km

Dziaania w powstaniu styczniowym 18631864

Wieliczka

111

3. EPOKA NOWOYTNA

o e w i t k s s r j a y C s o R