K. Godowski, J. Kozowski, Historia staroytna ziem polskich, Warszawa 1983 J. Gssowski, Kultura pradziejowa na ziemiach polskich.

Zarys, Warszawa 1985. Kozowski J. K., Kaczanowski P., Najdawniejsze dzieje ziem polskich, Krakw 1998.

Wykad I: Zagadnienia wstpne I. Historia a archeologia Zabytki archeologiczne s szczeglnymi rdami. S to materialne lady ludzkiej dziaalnoci zachowane w postaci kopalnych reliktw. Archeologia zajmuje si odkrywaniem, opisywaniem, klasyfikowaniem i interpretacj tych zabytkw. Archeologia jest wic dyscyplin historyczn, wnoszc istotny wkad do znajomoci rnych okresw dziejw, ktrej specyfika polega na charakterze badanych rde. Szczeglne znaczenie posiada archeologia dla bada nad okresami, z ktrych nie s znane rda pisane, dla ktrych rda archeologiczne s jedynymi przekazami historycznymi. Dzieje tych czasw s przedmiotem bada prahistorii - dyscypliny historycznej, ktra opierajc si na rdach archeologicznych i na ich analizie dokonywanej przez archeologi odtwarza najbardziej istotne elementy procesu historycznego. Nale do nich prawie wszystkie dziedziny kultury pierwotnych spoeczestw (cznie z elementami kultury duchowej i spoecznej), gospodarcze podstawy ich rozwoju oraz pewne fakty z dziedziny historii politycznej. Pocztki znajomoci pisma i wasnej rachuby czasu nie byy synchroniczne na rnych terytoriach: kraje rdziemnomorskie oraz Bliski Wschd weszy w orbit historii opartej na rdach pisanych znacznie wczeniej ni kraje rodkowej i pnocnej Europy. Istnienie wzajemnych kontaktw midzy tymi obszarami sprawiao, e powan pomoc w odtworzeniu historii terenw, z ktrych znamy jedynie rda archeologiczne, byy fakty zarejestrowane w rdach pisanych na innych terenach oraz ustalona tam chronologia. Okresy te nazywamy protohistorycznymi, a dziedzin archeologii badajc je archeologi protohistoryczn. Istniay ponadto okresy, w ktrych rda pisane byy stosunkowo skromne, a caoksztat szeregu dziedzin ycia owietlay nam prawie wycznie rda archeologiczne, (np. dzieje staroytne spoeczestw rdziemnomorskich, badane przez archeologi rdziemnomorsk lub dzieje wczesnoredniowiecznych spoeczestw zamieszkujcych ziemie polskie, badane przez archeologi wczesnoredniowieczn). Take dla pniejszych jeszcze czasw archeologia odgrywa powan rol w poznaniu niektrych wybranych dziedzin ycia, badanych przez tzw. archeologi historyczn. Na obszarze Bliskiego Wschodu najdawniejsze rda pisane sigaj jeszcze 28 stulecia p.n.e. Najstarsze przekazy pisane dotyczce ziem polskich pojawiaj si w historiografii rzymskiej schyku pierwszego wieku p.n.e. Odtworzenie historii staroytnej ziem polskich w okresach poprzedzajcych pojawienie si pierwszych kontaktw z krajami nadrdziemnomorskimi w ktrych znano ju pismo i wasn rachub czasu jest wic wyczn domen prahistorii. Wobec szczupoci rde pisanych dotyczcych naszych terenw take w czasach pniejszych, a do poowy XIII w., tj. do koca okresu wczesnego redniowiecza, archeologia odgrywa powan rol w badaniu przeszoci ziem polskich.

II. Typy rde archeologicznych Materia rdowy, ktrym rozporzdza archeologia dzielimy na dwa rodzaje: 1. rda nieruchome - obiekty takie, jak grodziska, kurhany i kopce ziemne, lady konstrukcji kamiennych itp., widoczne niekiedy na powierzchni ziemi; najczciej s ukryte w ziemi i wydobywane dopiero w czasie robt ziemnych lub systematycznych prac wykopaliskowych; s to rnego rodzaju lady budowli w postaci jam wykopywanych w ziemi, supw, groby wkopywane w ziemi, lady dziaalnoci produkcyjnej w rodzaju piecw, pracowni, kopal i in. rda nieruchome dzielimy na: obiekty osadnicze w tej grupie wyrniamy: - Jaskinie i nawisy skalne, formy naturalne, zasiedlane przez czowieka w rnych epokach, niekiedy przystosowane do potrzeb mieszkalnych przez budow oson. - lady osad zoonych z jam wykopywanych w ziemi pod budowle typu ziemiankowego lub pziemiankowego, ewentualnie osad z budowlami naziemnymi, zachowanymi w postaci dow po supach, Wspierajcych konstrukcje naziemne. Konstrukcje mieszkalne byy te wykonywane z kamienia (fundamenty, ciany). W osadach takich mog te wystpowa podobne budowle o funkcji ju nie mieszkalnej, lecz gospodarczej (jamy zasobowe, spichlerze, jamy odpadkowe). - Siady fortyfikacji w postaci waw ziemnych, drewnianych lub kamiennych, fos i murw. Fortyfikacje te mog otacza poszczeglne osady (mwimy wwczas o osadach obronnych lub grodach) albo cae obszary. - Drogi, ulice, mosty, groble, ktrych lady mog wystpowa w obrbie osad lub wzdu pewnych szlakw komunikacyjnych. - Siady pracowni wytwarzajcych narzdzia kamienne, piecw do wytopu metali, pracowni hutniczych, ceramicznych wraz z piecami do wypau naczy, wdzarni ryb, smoami itp. - Siady orki na polach, zachowane najczciej pod nasypami kurhanw lub innymi konstrukcjami, w postaci bruzd. Niekiedy zachowane s cae systemy pl wraz z ich granicami. - Miejsca kultowe zachowane w postaci ladw drewnianych lub kamiennych wity, krgw kamiennych, posgw lub innych przedmiotw kultu. Przedmiotem kultu w czasach prahistorycznych mogy te by pewne naturalne utwory, jak skay lub wzniesienia o specjalnym ksztacie. Czsto zwizane s z nimi miejsca skadania ofiar bstwom. Grobowce - Groby szkieletowe i ciaopalne w zalenoci od zwyczajw pogrzebowych nakazujcych palenie ciaa lub skadanie zmarego nie-spalonego do grobu. Groby ciaopalne dzielimy jeszcze na groby popielnicowe (szcztki zmarego zostay zoone do naczynia-urny), jamowe (szcztki zmarego wraz ze szcztkami stosu, na ktrym zosta spalony, skadano bezporednio do jamy grobowej) i warstwowe (w ktrych szcztki zmarego byy rozproszone na wikszej przestrzeni, pokryte lub nie nasypem grobowym). - Groby paskie i kurhanowe w zalenoci od istnienia lub braku nasypu ziemnego, pokrywajcego miejsce pochwku. -Groby z obstawami kamiennymi lub innymi konstrukcjami wyrniajcymi miejsce zoenia szcztkw zmarego lub bez nich. Groby otaczane kamieniami, pokrywane konstrukcj kamienn naziemn (np. groby dolmenowe) lub groby w skrzyniach kamiennych nazywamy grobami megalitycznymi.

2. rda ruchome przedmioty wystpujce w zespoach zwartych (osadniczych lub grobowych) bd te oddzielnie, w formie znalezisk lunych. Wan rol w analizie rde ruchomych s nastpujce zagadnienia: surowiec, z ktrego zostay one wykonane (moemy podzieli na wykonane z kamienia, gliny, metalu - miedzi, brzu, elaza, zota, srebra itp. z drewna, koci i rogu, innych surowcw pochodzenia organicznego) badajc surowiec posugujemy si metodami eksperymentalnymi, lub te korzystamy z dowiadcze nauk technicznych badajcych wspczesne procesy technologiczne (np. badania metalograficzne i chemiczne). sposb i forma wykonania - zajmuje si tym specjalna ga archeologii zwana typologi klasyfikuje i badanie rozwoju zabytkw archeologicznych. funkcja speniania przez prahistorycznych uytkownikw ustalamy j metod eksperymentaln lub metod komparatywn (porwnawcz), przez nawizanie pewnych zabytkw archeologicznych do podobnych wytworw uytkowanych jeszcze dzi przez wspczesne spoeczestwa pierwotne. Podzia zabytkw archeologicznych pod wzgldem surowca sta si podstaw wydzielenia trzech epok prahistorii, a mianowicie: epoki kamienia, brzu elaza Podzia ten, aktualny do dzi, zosta wprowadzony jeszcze w pierwszej poowie wieku XIX przez duskiego badacza J. Ch. Thomsena. Pod wzgldem funkcji zabytki archeologiczne dzielimy na: a) narzdzia pracy, b) sprzt domowy i gospodarski, c) szcztki poywienia, d) naczynia gliniane, drewniane, metalowe i in., e) bro, f) czci stroju, ozdoby i przedmioty zbytku, g) rodki komunikacji, h) przedmioty kultu. Szczegln grup znalezisk zwartych s skarby s to nagromadzenia przedmiotw przedstawiajcych du warto dla ich waciciela, powstae w nastpujcych okolicznociach: a) jako miejsce ukrycia cennych przedmiotw nagromadzonych przez waciciela i przechowywanych celem ich zabezpieczenia przed niebezpieczestwem grabiey, wojny itp., b) jako miejsce ukrycia przedmiotw przewoonych przez kupcw na trasach handlowych, czyli tzw. skarby kupieckie, c) jako dary skadane w miejscach kultowych (ofiary bstwom), czyli tzw. skarby wotywne. III. Metody bada archeologicznych 1. Wykrywanie i eksploracja (badania) stanowisk archeologicznych Dzi archeolog rozporzdza znacznie doskonalszymi metodami poszukiwawczymi; przede wszystkim nastpi rozwj metod sucych do wykrywania obiektw nieruchomych (zarwno osadniczych, jak i grobowych), bez koniecznoci dokonywania sondaowych prac wykopaliskowych. Suy do tego: a) Fotografia lotnicza pozwalajca na wykrycie niewidocznych z ziemi drobnych form

rzeby powierzchni (bdcych np. zatartymi przez ork ladami waw lub kopcw ziemnych); fotografia lotnicza pozwala te na obserwacj zmian barwy gleby czy zmian w kolorze i nasileniu rolinnoci, bdcych przewanie wynikiem istnienia na tym terenie zasypanych prchnic jam i roww. b) Metoda elektrooporowa- Pomiar rnic w oporze elektrycznym, jaki stawia nienaruszona warstwa ziemi w porwnaniu z ziemi poruszon przez czowieka i ewentualnie ladami wzniesionych przez niego konstrukcji. Metoda ta pozwala identyfikowa, bez koniecznoci rozkopywania terenu, lady zachowanych pod ziemi jam i roww oraz konstrukcji z kamienia, cegy lub wypalonej gliny. c) Pomiar anomalii pola magnetycznego, wywoywanych istnieniem pewnych obiektw utworzonych z wypalonej gliny (piece, paleniska, warstwy zniszczenia osad powstae skutkiem poarw itp.), bd te ladw obrbki i wytopu elaza. d) Metoda fosfatowa - polega na pomiarze zawartoci zwizkw fosforu w glebie, wzrastajcej na miejscach staroytnego osadnictwa; pomaga ustali zasigu osad prahistorycznych. e) Metody wykopaliskowa, ktra pozwala w peni pozna charakter obiektw nieruchomych oraz wydoby ukryte w ziemi zabytki ruchome. Przedmiotem wykopalisk s ukady obiektw nieruchomych i przedmiotw ruchomych znajdujce si pod ziemi w sedymentacji antropogenicznych lub przyrodniczych, ktre w archeologii okrela si mianem warstw kulturowych. S to przewanie lady jednokrotnego pobytu grup ludzkich na danym miejscu. Wyrniamy te stanowiska wielowarstwowe, powstae w wyniku wielokrotnego zasiedlenia tego samego miejsca, skadajce si z szeregu warstw kulturowych. 2. Datowanie zabytkw archeologicznych Pierwszym etapem datacji jest ustalenie tzw. chronologii wzgldnej, czyli kolejnoci chronologicznej poszczeglnych warstw osadniczych. Jest to podstaw do datowania tych znalezisk w ramach naszego systemu rachuby czasu, czyli ustalenia chronologii absolutnej. Wyrniamy nastpujce metody pozwalajce ustali chronologi wzgldn: a) Metoda stratygraficzna moliwa do zastosowania na stanowiskach o wielu warstwach kulturowych; opiera si na zaoeniu, e warstwy zalegajce niej s starsze, za warstwy wyej zalegajce s modsze. b) Metoda kartograficzna lub zonograficzna bada zasig przestrzenny pewnych przedmiotw c) Metoda znalezisk zwartych - przyjmujca, e wytwory wspwystpujce ze sob w tego typu zespoach (gwnie grobach i skarbach) o ukadzie niezaburzonym s sobie wspczesne d) Metoda stratygrafii horyzontalnej zwarte zespoy, szczeglnie grabowe na cmentarzyska, ukadaj si czsto w rnowiekowych strefach, ktrych badanie pozwala na grupowanie zespow chronologicznie bliskich. Kolejne nastpstwo tych stref jest podstaw chronologii wzgldnej. Jest to tzw. metoda stratygrafii horyzontalnej. e) Metoda kolagenowa i fluorowa - polegaj na ustalaniu wzgldnego wieku koci na podstawie stopniowo zachodzcych w nich zmian chemicznych Wyrniamy nastpujce metody pozwalajce ustali chronologi absolutn: a) Metoda historyczna (zwana te metod importw) - opiera si na badaniu tzw importw z terenw, w ktrych pojawia si wasna rachuba czasu lub rda pisane. Wymaga to oczywicie dobrego opracowania chronologii przedmiotw importowanych na obszarach macierzystych, co jest jednak znacznie uatwione przez wystpowanie ich w obiektach dobrze datowanych (np. groby, ktrych wiek okrelaj monety lub napisy). Metod t nie moemy jednak sign dalej wstecz poza 26-28 stulecie p.n.e. b) Metody zapoyczone z nauk przyrodniczych - opieraj si na cyklicznym charakterze zmian klimatycznych, ktrych wzajemne nastpstwo (okresy chodne i ciepe) jest okrelone w jednostkach

czasowych. Odtwarzajc metodami geologicznymi, paleozoologicznymi lub paleobotanicznymi klimat, jaki panowa w czasie pobytu czowieka na danym terenie moemy, przez nawizanie do cyklu zmian klimatycznych, okreli wiek odpowiednich znalezisk archeologicznych. c) Metody opierajce si na rozpadzie substancji radioaktywnych: - metoda C14: okres poowicznego rozpadu jest stosunkowo] krtki, (ok. 5500 lat) - tzw. kalibracja moliwa jest w przedziale czasowym: od 1840 n. e. do 4750 lat radiowglowych p.n.e. - Dla okresw wczeniejszych (powyej 50000 lat) stosujemy datowanie oparte na rozpadzie i przemianach innych izotopw, takich jak tor (230Th), i uran (234/288U), argon i potas (40, 40K). d) paleomagnetyczna metoda datowania absolutnego - polega ona na odtworzeniu krzywej zmian pola magnetycznego, deklinacji i inklinacji (na podstawie datowanych prbek), a nastpnie rzutowania na t krzyw parametrw okrelonych dla poszczeglnych prbek, ktrych wiek pragniemy oznaczy. Dla metody tej najlepszym materiaem s nieruchome wypalone struktury gliniane (np. piece), z ktrych moemy pobiera zorientowane w stosunku do wspczesnego pola magnetycznego ziemi prbki gliny, zachowujcej w trakcie wypalania parametry dawnego pola magnetycznego. 3. Metody rekonstrukcji stosunkw kulturowych, gospodarczych l spoecznych. Metoda etniczna w archeologii Podstawowym etapem analizy archeologicznej jest klasyfikacja zabytkw ruchomych, dziki czemu moliwe jest wydzielenie grup przedmiotw podobnych ze wzgldu na okrelony ukad cech surowcowych, technologicznych, morfologicznych lub ornamentacyjnych; grupy te nazywam typami. Zespoy zabytkw (tj. inwentarze domw, grobw, jam itp.) uytkowanych w tym samymi czasie przez okrelone grupy ludzkie, charakteryzujce si podobnym zestawem typw zabytkw okrelamy jako kultury archeologiczne. Kultury dziel si z kolei na jednostki wsze, charakteryzujce siej jeszcze wikszym zestawem podobnych typw wytworw. IV. Rozwj archeologii ze szczeglnym uwzgldnieniem ziem polskich Pocztki zainteresowa zamierzch przeszoci na ziemiach polskich sigaj jeszcze wieku XV, kiedy Jan Dugosz poda wzmiank o odkryciu w Nochowie i knie na terenie Wielkopolski. Od wieku siedemnastego zaczto waciwie interpretowa znaleziska archeologiczne, czego dowodem s obserwacje Jana Jonstona, urodzonego w Szamotuach, ktry w roku 1661 trafnie okreli znaleziska naczy, jako wyposaenie grobw prahistorycznych. Pocztki naukowego zainteresowania zabytkami archeologicznymi w Polsce: Zorian Doga Chodakowski (pseudonim Adama Czarnookiego) - przedstawi pierwszy program bada staroytnoci prasowiaskich na terenie Polski i reszty Sowiaszczyzny. J. Lelewel, ktry w swej rozprawie na temat nauk pomocniczych historii, opublikowanej w 1822 r., wyznaczy waciwe miejsce archeologii w caoksztacie nauk historycznych W dziewitnastym wieku zostay pooone podstawy periodyzacji czasw prehistorycznych, ktrej gwnym kryterium jest surowiec do produkcji podstawowych narzdzi pracy. Periodyzacja ta, zwana systemem trzech epok (kamienia, brzu i elaza), zostaa wprowadzona w 1826 r. przez duskiego badacza J. Ch. Thomsena. Zasadnicze znaczenie miay w tym zakresie prace francuskich archeologw G. de Mortillet, J. Boucher de Perthes i E. Larteta; udowodnili oni wielk staroytno spoeczestwa ludzkiego, -ktrego pocztki sigay jeszcze czasw przeddyluwialnych.

V. Periodyzacja prahistorii 1. Kryteria periodyzacji prahistorii surowiec do wyrobu narzdzi (trzy epoki: kamienia, brzu i elaza), stosunki gospodarcze (np. wprowadzenie rolnictwa i hodowli jest podstawowym kryterium podziau epoki kamienia, pozwalajcym na wyrnienie okresu neolitu od okresu paleolitu, w ktrym dominowaa gospodarka zbieracko-owiecka), zmiany stosunkw spoecznych (np. okres wdrwek ludw), wydarzenia polityczne (np. okres wpyww kultury prowincjonalno-rzymskiej), przemiany ustrojowe. 2. Epoki prahistorii ziem polskich a) Epoka kamienia; dzielimy j na: okres starszy (inaczej zwany paleolitem - na ziemiach polskich obejmuje okres od ok. 250180 ty. lat do ok. 8000 lat p.n.e); jest odpowiednikiem ostatniej epoki geologicznej plejstocenu (epoki lodowej), trwajcej od 1,87 miliona lat temu do 11500 lat temu, czyli do pocztkw holocenu, w ktrym panowa klimat zbliony do wspczesnego; rodkowy (mezolit) jego pocztek nastpi wraz ze nastaniem starszej czci holocenu i trwa do 4 tysiclecia przed Chr.; koczy on ostatecznie rozwj spoeczestw opartych na gospodarce zbieracko-owieckiej. Rozpoczyna si- wwczas okres gospodarki wytwrczej rolnictwa i hodowli zwierzt; modszy (zwany te neolitem) - na ziemiach polskich rozpoczyna si w kocu 6 ty. p.n.e., trwa do przeomu wieku XX i XIX p.n.e.; pojawia si wwczas na naszych ziemiach umiejtno wytwarzania naczy glinianych oraz gadzenia narzdzi kamiennych; epok t dzielimy na: neolit waciwy (ok. 5200-3700 lat p.n.e.) neeolit (ok. 3700-1900 lat p.n.e.) - charakteryzuje si wystpowaniem, obok podstawowych cigle wyrobw kamiennych, take wyrobw z pierwszego metalu miedzi. Granice chronologiczne poszczeglnych okresw dotycz przede wszystkim Polski poudniowej. W Polsce pnocnej naley si liczy z pewnym opnieniem poszczeglnych cezur chronologicznych b) Epoka brzu (1900 lat p.n.e. ok. 700 lat p.n.e) nastpuje zrnicowanie majtkowe zwizane z bogaceniem si starszyzny plemiennej c) Epoka elaza; dzielimy j na: wczesny okres epoki elaza (700-400 p.n.e.), zwany te okresem halsztackim (od orodkw metalurgii i wydobycia soli znanych w okolicach Hallstatt w Austrii), okres przedrzymski (400 p.n.e. do pocztkw n.e.,), zwany te lateskim (od miejscowoci La Tne w Szwajcarii); z ktrym wie si , ekspansja Celtw w Europie okres rzymski (od pocztkw n.e. do ok. 375 r. n.e.), zwany okresem wpyww kultury prowincjonalno-rzymskiej, przypadajcy na czasy rozwoju Imperium Rzymskiego a do jego schyku okres wdrwek ludw, zapocztkowany najazdem Hunw (375 r. n.e.), w ujciu rnych autorw obejmujcy czasy do koca VI lub VII wieku n.e., okres wczesnoredniowieczny, poczwszy od VII w., w praktyce nawet od pocztku VI w. a do poowy wieku XIII.

Chronolo gia

O kr es y ge ol og ic zn e H ol oc en pok a ela za poki prah ist.

Periodyzacja prahistorii ziem polskich: Okresy Gos G. podarka surowce

Typ antropologiczny

VI/VII w.

Wczes ne redniowiecze

c Wy twrcza: rolniczo hodowlana era mi ka elazo

Homo sapiens sapiens

375 po Ch.

Wdr wka ludw

Pocz. n. e.

rzymsk i pny Lates ki rodkowy

400 p. Ch. 700 p. Ch. E pok a brz u

Przedr zymski (wczesny)

V rz

IV III II 19000 p.Ch. 3700 p. Ch. I E pok a kam ienn a Neolit Mezoli t zbi erackoowiecka P lej st oc en 40000 Paleoli t schykowy kam ie Eneolit ied m

5200 p. Ch. 7900 lat radiowglowych p. Ch.

12000

90000

Paleoli t grny Paleoli t rodkowy Paleoli t dolny

neandert alczyk pitekantr op

Wykad II i III: Epoka kamienia I. Paleolit 1. rodowisko geograficzne i chronologia paleolitu W okresie plejstocenu (1,87 mln 11500 lat temu) nastpio ochodzenie klimatu i pokrycie duej czci pnocnej pkuli lodowcami kontynentalnymi. Okresy rozprzestrzenienia lodowcw i ochodzenia klimatu nazywamy glacjaami, za okresy cakowitego zaniku lodowcw kontynentalnych interglacjaami. W obrbie glacjaw mona wyrni chodne stadiay i nieco cieplejsze interstadiay. Wyrniamy cztery okresy glacjalne, przedzielone okresami interglacjalnymi: a) zlodowacenie (glacja) szczeciskie lub Gnz (nazwy zlodowace alpejskich pochodz od rzek, po ktre sigay lodowce alpejskie) - od ok. 800 tys._lat do ok. 590 ty. lat; b) interglacja Gnz -Mindel od ok. 590-530 tys. lat; c) zlodowacenie poudniowopolskie lub krakowskie, zwane te w Alpach mindelskim - od ok. 530 do 430 ty. lat (sigao do Karpat i Sudetw); d) interglacja Mindel-Riss (zwany te wielkim, ze wzgldu na dugi okres trwania) od ok. 430 240 tys. lat; e) zlodowacenie rodkowopolskie (signo do pasma Wyyn i gbokim jeziorem wtargno w Bram Morawsk), zwane te w Alpach risskim - ok. 240-120 tys. lat; f) interglacja Riss-Wrm zwany tej eemskim (120-90 tys. lat); g) zlodowacenie ostatnie zwane batyckim (Vistulian), odpowiadajce zlodowaceniu Wrm w Alpach - od ok. 90 tys. lat do schyku plejstocenu, tj. do ok. 8 tys. lat p.n.e. W obrbie tego zlodowacenia mona wyrni nastpujce okresy: od 90 do 75 tys. lat okres pierwszych sabych wahni chodnych przedzielonych okresami cieplejszymi; od 75 do 44 tys. lat pierwsza transgresja ldolodu sigajca maksymalnie poudniowych wybrzey Batyku (w Polsce po okolice Tczewa); okres ten jest zwany wczesnym (pierwszym) pleniglacjaem ostatniego zlodowacenia; od 44 do 20 tys. lat okres interpleniglacjalny, na terenie Polski w zasadzie do chodny, arktyczny, z kilkoma epizodami cieplejszymi; od 20 tys. do 12 tys. lat drugi pleniglacja zwizany z maksymaln transgresj ldolodu oraz ze szczeglnie suchym i chodnym klimatem; Maksymalna transgresja ldolodu siga wwczas do Wielkopolski (tzw. stadia brandenburski = Leszna), by nastpnie wycofywa si stopniowo, czego dowodem s moreny stadiau frankfurckiego (= poznaskiego) i pomorskiego; od 12 do 8 tys. lat p.n.e. okres pnego glacjau, charakteryzujcy si wycofaniem lodowcw z ziem polskich na obszar dzisiejszego Batyku, a nastpnie poudniowej Skandynawii; Ni Europejski zosta znw otwarty dla osadnictwa prahistorycznego; na ziemiach polskich okres nadal chodny z dwoma epizodami cieplejszymi (interstadiay: Blling w 11 ty. i Allerd w 10 ty. p.n.e.). Od ok. 8 tys. lat p.n.e. zaczyna si holocen, charakteryzujcy si wspczesnymi warunkami klimatycznymi, tundra i stepotundra zostaj zastpione przez zbiorowiska lene. Na terenie Polski nie ma stanowisk archeologicznych wyprzedzajcych schyek przedostatniego, wielkiego interglacjau (ok. 250--230 ty. lat temu). S nieliczne stanowiska z okresu

przedostatniego zlodowacenia (zniszczenie ewentualnych ladw pobytu czowieka sprzed zlodowacenie poudniowopolskie). W okresie przedostatniego zlodowacenia ziemie polskie byy dostpne dla osadnictwa te wycznie w okresie, kiedy lodowce wycofyway si dalej na pnoc, a wic w interstadiaach. W grnym plejstocenie, szczeglnie podczas ostatniego zlodowacenia rozwijay si specyficzne gatunki duych ssakw: mamut, nosoroec wochaty, a take renifer, suhak, wielkie ssaki jaskiniowe (niedwied, lew, hiena).

II. Typy antropologiczne epoki kamienia 1. Australopitecus Z okresu schykowego pliocenu znamy z obszaru Afryki Poudniowej i Wschodniej szcztki gatunku nazwanego australopitekiem. W ich obozowiskach datowanych na ponad 3 mln lat znaleziono pierwsze, najprymitywniejsze narzdzia wytwarzane z otoczakw kamiennych. Cechy charakterystyczne australopitekw: postawa wyprostowana, wzrost ok. 150 cm, pojemno mzgu ok. 450-600 cm3, przypomina szympansa, chd dwunony, uzbienie zblione do czowieka wspczesnego 2. Pitekantropus Pojawi si ok. 600000 lat temu. Znaleziska kostnych szcztkw tego gatunku pochodz z Azji Poudniowo-Wschodniej, Bliskiego Wschodu, Afryki Pnocnej oraz z Europy. Cechy charakterystyczne: pojemno czaszki (sabo wysklepiona, czoo paskie, pochylone ku tyowi, silnie rozwinite way nadoczodoowe, uchwa masywna) ok. 900-1200 cm 3. Ich rozwj trwa do ok. 120000 lat wstecz. 3. Homo sapiens neardertalensis Nazwa pochodzi od miejsca, gdzie dokonano pierwszego odkrycia jego szcztkw kostnych w 1856 r. w jaskini Feldhofer w dolinie rzeki Meander. Jest zaliczany do gatunku Homo. Cechy charakterystyczne: redni wzrost (nawet do 180 cm), nieco pochylony ku przodowi, niskie sklepienie czaszki, potne jeszcze uki nadoczodoowe, niski, szeroki nos i wystajca szczka. Stworzy kultur datowan na rodkowy paleolit. 4. Homo sapiens sapiens Pojawi si ok. 60000 lat temu (znaleziska szcztkw czowieka wspczesnego w towarzystwie zabytkw datowanych na ten okres m. in. w Palestynie i we Francji). Masowe wystpowanie czowieka wspczesnego nastpuje dopiero pomidzy 38000 a 30000 rokiem p.n.e. (wtedy ostatecznie

zanika czowiek neandertalski). Cechy charakterystyczne: silne wysklepienie czaszki, zanik ukw nadoczodoowych, dolna szczka jest zaopatrzona w charakterystyczny podbrdek. pojemno czaszki 1100 1700 cm3. W okresie paleolitu grnego stworzy kultur, rnic si od kultury rodkowego paleolitu. Ju w tym okresie obserwujemy do wyrane zrnicowanie typu fizycznego Homo sapiens sapiens. Wyrnia si trzy rasy czowieka grnego paleolitu: rasa kromanioska (nazwana od stanowiska Cro-Magnon we Francji), z ktr wie si take specyficzne znaleziska morawskie, zaliczane do typu przedmosteckiego (od stanowiska Predmosti koo Prerova na Morawach), rasa grimaldzka (od stanowisk w skaach Grimaldi na granicy Francji i Woch koo Mentony), zbliona do rasy negroidalnej; rasa szanseladzka (od stanowiska Raymonden Chancelade), pojawiajca si przy kocu grnego paleolitu, zbliona cechami do dzisiejszych mieszkacw pnocne j Eurazji i Ameryki. III. Pocztki kultury ludzkiej a) Kultura narzdzi otoczakowych Najstarsze narzdzia kamienne odkryto cznie ze szcztkami kostnymi australopitekw w Afryce rodkowo-Wschodniej, w dolinie rzeki Omo na granicy Etiopii i Kenii. Wykonane byy przez odbicie kilku odupkw na obwodzie otoczaka kamiennego. Ich wiek okrelono metod argonowo-potasow na ponad 3 miliony lat. Prawie tak samo staroytne lady tej kultury odkryto na rdziemnomorskim wybrzeu Francji w jaskini Vallonet koo Mentony oraz w dolinie rzeki Tet, take na poudniu Francji. W okresie wczesnego plejstocenu, poprzedzajcego jeszcze rozprzestrzenienie lodowcw kontynentalnych, czowiek pierwotny wytwarzajcy narzdzia otoczakowe dociera take do rodkowej Europy. Siady kultury otoczakowe j datowane metod paleomagnetyczn na ponad 650000 lat znamy te z terenu Czechosowacji (w okolicach Brnai Pragi). Due obozowiska z narzdziami otoczakowymi, datowane na ok. 420000 lat temu odkryto na Wgrzech Australopiteki posugiwali si niewtpliwie take narzdziami drewnianymi i zdobywali poywienie drog zbierania podw rolinnych oraz polowa na zwierzta (antylopy i inne wiksze zwierzta w Afryce). Do polowa uywano take miotanych kamieni, tzw. bolas, ktre specjalnie obrabiano nadajc im ksztat wielocianw Do rozbijania czaszek zwierzcych uywano prawdopodobnie koci. Odkrycia na Wgrzech wskazuj, e twrcy modszej kultury otoczakowej w Europie znali ju ogie.. b) Kultury piciakowe - szelska (abwilska) i aszelska Nazwy pochodzi od stanowisk archeologicznych w Chelles i Abbeville w pnocnej Francji oraz od miejscowoci St. Acheul nad Somm w pnocnej Francji. Narzdzia otoczakowe byy staranniej obrabiane po obu stronach, a ksztat bardziej wyduony, koczasty. W ten sposb powstay nowe narzdzia - zwane piciakami. Kultury piciakowe rozwiny si na terenie duej czci Starego wiata (poza Azj Wschodni) w okresie pomidzy 800000 a 120000 lat. Ich twrcami byli przede wszystkim przedstawiciele pitekantropw. Rwnoczenie z wprowadzeniem piciakw zaczto produkowanie narzdzi z odupkw. Suyy one przede wszystkim do przerbki skr i drzewa, podczas gdy piciaki byy narzdziami uniwersalnymi, znajdujcymi zastosowanie m. in. do zbierania i wykopywania z ziemi pdw i korzeni

rolin. W zalenoci od zasobw danych terenw rozwijaa si albo gospodarka o przewadze zbieractwa, albo owiectwa. Na terenach nadmorskich obfitujcych w mae rozwijaj si kultury uprawiajce zbieractwo, ktrych inwentarz charakteryzuje dua ilo piciakw. Natomiast na terenach, gdzie przewaa owiectwo rozwija si zesp z przewag narzdzi odupkowyh. Stanowiska kultury aszelskiej z licznymi narzdziami piciakowymi wystpuj przede wszystkim w Europie Zachodniej (gwnie Francja, Hiszpania i Wochy) oraz w Europie Wschodniej (wybrzea Morza Czarnego). Natomiast teren Europy rodkowej jest raczej domen kultur produkujcych narzdzia z odupkw, ktre spotykamy licznie na terenie Niemiec (szczeglnie z okresu przedostatniego glacjau) oraz Czechosowacji. Na terenie Niemiec znaleziono najblisze naszemu terenowi szcztki kostne pitekantropa (Mauer koo Heidelbergu). IV. Paleolit dolny i rodkowy na ziemiach polskich 1. Najstarsze lady dziaalnoci czowieka w dolnym i rodkowym paleolicie Najstarsze znaleziska archeologiczne na ziemiach polskich pochodz ze schyku przedostatniego interglacjau oraz z okresu przedostatniego zlodowacenia. W epizodach cieplejszych podczas tego zlodowacenia dotary na nasze ziemie grupy ludnoci dolnopaleolitycznej, pokrewnej ludnoci wytwarzajcej narzdzia odupkowe, znane z terenu Niemiec. lady obozowisk tych grup ludzkich, niestety powanie zniszczonych przez nasunicia przedostatniego zlodowacenia, odkryto w Raciborzu-Studziennej, Biekowicach i kilku innych miejscowociach na terenie .Grnego lska. Ludno ta stosowaa bardzo prymitywn technik produkcji odupkw krzemiennych, ktre przerabiano na narzdzia skrobice i tnce. Znaleziono lady ognisk, wiadczce o umiejtnoci niecenia ognia. Pojedyncze piciaki kultury aszelskiej znane s te z terenu lska. Pod koniec przedostatniego zlodowacenia pojawiaj si pierwsi mieszkacy w jaskiniach Jury Krakowsko-Wieluskiej. lady takich obozowisk odkryto w najniszych warstwach Jaskini Nietoperzowej w Jerzmanowicach, woj. Maopolskie (w okolicach Olkusza) oraz w Piekarach pod Krakowem. Ludno ta znaa wyej rozwinit technik upania krzemienia, polegajc na umiejtnoci przygotowywania rdzenia, celem uzyskania odupkw o okrelonym, najbardziej podanych ksztatw. Technik t nazywamy lewaluask (od stanowiska Levallois na przedmieciach Parya). W okresie ostatniego interglacjau (Riss-Wrm) pojawiaj si na naszym terenie grupy ludnoci rodkowopaleolitycznej. lady pobytu odkryto w jaskini Dziadowa Skaa koo Skaryc, niedaleko Czstochowy, w Jaskini Okiennik koo Piaseczna, take niedaleko Czstochowy i w Jaskini Nietoperzowej). Jaskinie te byy uytkowane jako okresowe schroniska owieckie. Istniaa cigo procesu zasiedlenia naszych ziem w ostatnim interglacjale. Bardziej trwae obozowisko z tego okresu odkryto na stanowisku w Krakowie przy ul. Krlowej Jadwigi (Krakw-Zwierzyniec). Wystpowa tam piec gliniany typu kopukowego, sucy do wdzenia misa. Na tym stanowisku wystpowaa rozwinita technika lewaluaskiej. 2. Kultura prdnicka Rozwina si w pocztkach ostatniego zlodowacenia, w okresie od 90000 do 70000 lat p.n.e. (od koca ostatniego interglacjau, a do pierwszego gwnego ochodzenia podczas ostatniego zlodowacenia). Nazwa pochodzi od rzeki Prdnik, nad ktr skupiona jest wikszo stanowisk tej kultury. Kultura ta naley do wielkiej grupy rodko-wopaleolitycznych kultur mustierskich (od miejsc. Le Moustier, dep. Dordogne, Francja). Charakteryzuje si formami narzdzi zblionymi do piciakw, ktre s zwizane z tradycj kultury aszelskiej. Przewodni form kultury prdnickiej jest obustronnie obrobiony n z ostrym

wierzchokiem, ktry suy do cicia skr i innych materiaw. Wystpuj te liczne zgrzeba oraz piciaki. Kultura prdnicka jest reprezentowana zarwno na stanowiskach otwartych (np. na Wawelu w Krakowie), jak i w jaskiniach (jaskinia Okiennik, Jaskinia Ciemna w Ojcowie, schronisko Wylotne w Sspowie. 3. Kultura szarencka Nazwa pochodzi od departamentu Charente we Francji. Znana jest z Jaskini Raj koo Kielc. Pokrewna jest rodkowodunajskiej grupie tej jednostki . Jej najbardziej charakterystycznymi narzdziami s zgrzeba, czsto ze specjalnymi, wysokimi retuszami. Wyrazem kontaktw z obszarami naddunajskimi w tym okresie jest pojawienie si wyrobw z krzemienia pochodzcego z okolic Zawichostu w stanowiskach rodkowopaleolitycznych na Wgrzech (koo Miskolca).

4. Kultury schyku pierwszego pleniglacjau lady osadnictwa tego okresu (ok. 42 tys. lat p.n.e.) odkryto na stanowisku KrakwZwierzyniec Kultura ta charakteryzuje si wystpowaniem liciowatych grotw oszczepw, ktrej pocztkw mona upatrywa w basenie rodkowego Dunaju i na pnocnych Bakanach. Analogiczne wyroby datowane na ok. 41 tys. lat p.n.e. odkryto na Morawach (Brno-Bohunice). V. Kultury grnego paleolitu Polski Przejcie od paleolitu rodkowego do grnego moemy ledzi jedynie poza terenami Polski, szczeglnie w Europie Zachodniej oraz w krajach rdziemnomorskich i na Bliskim Wschodzie. Kultura grnego paleolitu jest zwizana z czowiekiem wspczesnym Homo sapiens sapiens. By on twrc trzech kultur pojawiajcych si w okresie pomidzy 36000-29000 lat p.n.e. na naszych ziemiach. 1. Kultura oryniacka Nazwa pochodzi od stanowiska Aurignac, (dep. Lot-et-Garonne, Francja). Jej pierwsze lady (40 tysiclecie p.n.e.), odkryto na Bliskinr Wschodzie (Jabrud koo Palmyry w Syrii), oraz na Bakanach (jaskinia Bacho Kiro w Bugarii). Kultura ta rozwina si na Morawach i std rozpowszechnia si w caej prawie Europie. Cechy charakterystyczne: kocianne groty oszczepw specyficzne narzdzia kamienne, wykonywane z wirw, takich jak drapacze wysokiej formy, noe wirowe, ludno zamieszkiwaa zarwno w jaskiniach (np. Jaskinia Mamutowa w Wierzchowiu, woj. Maopolskie, jak i na stanowiskach .otwartych (Krakw-Zwierzyniec, Krakw-Sowiniec). Ciekaw odmian kultury oryniackiej odkryto w Grze Puawskiej (niedaleko Radomia, pod Kozienicami), gdzie wystpoway obozowiska z kilkoma szaasami i ogniskami. Znaleziono przy nich liczne drobne wirki, obubocznie retuszowane, ktre suyy jako zbiorniki ostrzy skadanych z drewnianej oprawy i kamiennych zbrojnikw, ewentualnie jako groty strza. 2. Kultura jerzmanowicka Nazwa pochodzi od stanowisk, w Jaskini Nietoperzowej-w Jerzmanowicach, woj. maopolskie, niedaleko Olkusza. Kultura ta pochodzi najprawdopodobniej z terenu zachodniej czci Niu Europejskiego, skd si przemieszczaa stopniowo na wschd. Cechy charakterystyczne:

kamienne groty oszczepw o formie liciowatej, wykonywane przede wszystkim z wirw kamiennych. Kultura jerzmanowicka jest nam znana przede wszystkim ze stanowisk jaskiniowych, ktre miay charakter schronisk owieckich. Najstarsza warstwa kultury jerzmanowickiej w Jaskini Nietoperzowej jest datowana metod radiowgla na ok. 36000 lat p.n.e. Na terenie Polski przetrwaa prawdopodobnie do pocztku ostatniego okresu zimnego (tj. do ok. 20000 lat p.n.e.), po czym jej ludno wyemigrowaa na teren Niu Rosyjskiego, gdzie spotykamy j w okolicach Kostienek nad Donem. 3. Kultura szelecka Nazwa pochodzi od stanowiska w jaskini Szeleta koo Miszkolca na Wgrzech. Cechy charakterystyczne: groty oszczepw w ksztacie licia laurowego narzdzia przypominajce obiekty kultury mustierskiej (np. zgrzeba, narzdzia zbate) oraz oryniackiej, co wskazuje na kontakty grup ludnoci tych dwu kultur. Kultura szelecka na naszych ziemiach rozwija si pomidzy 35 i 30 tysicleciem na terenie Grnego lska (np. Dzierysaw) i w Maopolsce (np. Krakw-Zwierzyniec). 4. Kultura szatelperoska Nazwa pochodzi od miejscowoci Chatelperron, dep. Allier, weFrancji. Charakteryzuje si: ostrzami wirowymi z ukowat zatpion krawdzi, tzw. tylcem. Tradycje ostrzy rylcowych spotykamy w Europie w okresie od okresu pomidzy 26- :21 tysicleciami p. n. e. Wi si one z kulturami graweckimi (od stanowiska La Gravette, we Francja), ktrych wschodnia prowincja obejmuje tereny Austrii, Czech, Sowacji i Rosji. Charakteryzuj si: bardzo wyspecjalizowanym inwentarzem narzdzi kocianych i kamiennych, rozwinit plastyk figuraln, umiejtnoci wypalania masy ceramicznej gadzenia narzdzi kamiennych Na naszych ziemiach znamy przedstawicieli tych kultur, przybyych z terenu Czechosowacji przez przecze karpackie (np. obozowiska w Krakowie, przy ul. Spadzistej, z ciekawymi budowlami szaasowymi konstruowanymi przy uyciu koci mamutw z braku drzewa na obszarze plejstoceskiej stepotundry), lub z terenu dorzecza Dniestru (np. w Krakowie-Przegorzaach oraz w Jaskini Mamutowej).

5. Kultura magdaleska Ostatni okres chodny spowodowa ograniczenie osadnictwa paleolitycznego na naszych ziemiach pomidzy 19 i 13 tysicleciem p.n.e. Dopiero w 13 tysicleciu p.n.e. pojawiaj si grupy ludnoci przybyej z Europy Zachodniej, nalece do kultury magdaleskiej (od stanowiska La Madeleine, we Francja). Najstarsza w Polsce faza .tej kultury, sigajca by moe jeszcze 13 tysiclecia p.n.e., wystpuje w Jaskini Maszyckiej w Maszycach, woj. Maopolskie (okolice Olkusza). Stwierdzono tam bogaty inwentarz wyrobw kocianych, gwnie kocianych grotw oszczepw. Ludno tej kultury zdobia swe narzdzia motywami geometrycznymi: s to jedne z najstarszych na ziemiach polskich zabytkw sztuki. 6. Kultura hamburska Rwnolegle do kultury magdaleskiej wystpuj na obszarze zachodniej Polski lady kultury

hamburskiej, datowanej od 13 tysiclecia p.n.e., docierajcej przez obszar Niu Europejskiego. Stanowiska tej kultury odkryte w Linach i Olbrachcicach s najbardziej wschodnimi stanowiskami tej kultury w Europie. Kultura hamburska reprezentuje najwczeniejsze grupy ludzkie docierajce na obszar Niu i wyksztacajce specyficzny typ adaptacji do warunkw panujcych u schyku plejstocenu na Niu Europejskim. VI. Kultury schykowego paleolitu Polski 1. Warunki natutalne W 12 tysicleciu p.n.e. rozpoczyna si ostateczne cofanie si ldolodu z Niu Europejskiego zwizana z jego wytapianiem. Batyk zostaje uwolniony od lodw staje si znw morzem, poczonym z Morzem Pnocnym. Na obszarze Niu owcy reniferw, szczeglnie w chodniejszych okresach zwanych dryasowymi. Nasilenie ruchw migracyjnych nastpowaow cieplejszej oscylacji Allerd w cigu 10 tysiclecia p.n.e. 2. Egzemplifikacja kultur z 10 tysiclecia przed Chr. a) Kultury ostrzy tylcowych Zwizane genetycznie z modszymi kulturami magdaleskimi, dostosowane do lenego rodowiska. Na naszym obszarze pojawiy si nalece do tej grupy tzw. kultury Federmesser (nazwa pochodzi od niemieckiego terminu oznaczajcego rodzaj noa z ukowato zatpionym tylcem), reprezentowane przez tzw. grup tarnowsk (od stanowiska Tarnowa w Wielkopolsce). Ludno tych kultur jest powizana z zachodni czci Niu. Cz tych ugrupowa przenikna te z poudnia przez Karpaty (o czym wiadcz stanowiska w Pieninach oraz wyroby z surowcw kamiennych importowanych z poudnia). b) Kultury ostrzy trzoneczkowatych Typowe dla rodowiska tundrowego. Do grupy tych kultur naley kultura lyngbijska(od stanowiska Nrre Lyngby w Danii). Ludno tej kultury przybya na ziemie polskie w interstadiale Allerd z pnocno-zachodniej czci Niu. 3. Egzemplifikacja kultur z 9 tysiclecia przed Chr. W najmodszym okresie chodnym (9 tys. p.n.e.) na ziemiach polskich pojawiy si dwie grupy owcw reniferw: a) Ludno kultury ahrensburskiej. Nazwa pochodzi od stanowiska Ahrensburg koo Hamburga). Zasiedlili oni zachodnie obszary. b) Ludno kultury widerskiej. Nazwa pochodzi od stanowiska widry Wielkie koo Warszawy. Zasiedlili oni wschodnie obszary. W kulturach tych wystpuj ostrza trzoneczkowate, bdce przede wszystkim grotami strza. Nastpio upowszechnienie uku i udoskonalenie techniki owieckiej, zwikszenie efektywnoci oww, a take specjalizacja w owach na mniejsze zwierzta. Oprcz grotw strza w stanowiskach mazowszaskich wystpuj rylce, drapacze i inne narzdzia. Ludno schykowopaleolityczna zamieszkuje przede wszystkim na piaszczystych, niskich terasach rzek lub w ssiedztwie innych zbiornikw wodnych. Ludno ta rozpocza systematyczn eksploatacj surowcw mineralnych - krzemienie z Gr witokrzyskich, krzemienie jurajskie z okolic Krakowa oraz barwniki mineralne (hematyt) z okolic Skaryska-Kamiennej. Surowce te byy eksportowane

daleko poza granice ziem polskich. VII. Gospodarka, stosunki spoeczne i kultura duchowa w paleolicie na ziemiach polskich 1. Gospodarka Podstaw gospodarcz byo i zbieractwo (miao przewag w najwczeniejszych okresach) i owiectwo (zdobywao przewag w pxniejszych okresach). Nastpuje stopniowe doskonalenie broni myliwskiej: bolasa (istniay ju w kulturach otoczkowych), oszczep pojawi si w rodkowym paleolicie, uk, miotacze oszczepw pojawiy si w grnym paleolicie. Polowano na wielkie ssaki. Istniaa specjalizacja poszczeglnych grup ludnoci w polowaniach na okrelone gatunki zwierzt: W paleolicie rodkowym i na pocztku grnego wystpuj grupy ludnoci wyspecjalizowane w polowaniach na niedwiedzie jaskiniowe. Na ziemiach polskich polowano na nie w pocztkach grnego paleolitu (stanowiska na Dolnym lsku w okolicach Zotoryi, w jaskiniach na grze Poom) Pniej grupy ludnoci wyspecjalizowane w polowaniach na mamuty, konie, bizony, renifery. Na ziemiach polskich z pnego paleolitu pochodz stanowiska z Gry Bronisawy w Krakowie, gdzie znaleziono szcztki mamutw. 2. Osadnictwo W paleolicie grnym na stepowych obszarach Europy rodkowej wystpoway due stada mamutw. Zakadano tu wielosezonowe osady na jednym miejscu. Powstaj wwczas budowle mieszkalne konstruowane z drzewa lub koci oraz skr zwierzcych (dwa szaasy paleolityczne odkryte w Krakowie na Grze Bronisawy wykorzystano czci szkieletw ponad 40 mamutw). Osadnictwo wizao si z warunkami klimatycznymi: W okresach stadialnych (arktycznych) na ziemiach polskich miao charakter peryferyczny (krtkotrwae wyprawy z obszarw zakarpackich). W okresach interstadialnych (cieplejszych) poudniowa cz Polski bya obszarem przejciowym pomidzy sfer kulturow charakterystyczn dla wysoczyzn i dla Niu Europejskiego. W paleolicie nie ma cigoci zaludnienia, takiej jaka wystpowaa np. w basenie naddunajskim czy w basenie rodkowego Dniestru. Na terenach Polski - w okolicach Krakowa, na terenie Wyyny Krakowsko-Wieluskie, w Grach witokrzyskich, na lsku Grnym wystpoway zoa surowcw krzemiennych (nie byo ich w Czechosowacji, na Wgrzech i w Austrii). Surowce polskie eksportowano. Od wczesnej fazy grnego paleolitu na ziemiach polskich istniay wyspecjalizowane pracownie krzemieniarskie. 3. Organizacja spoeczna a) W paleolicie grnym i rodkowym Stanowiska zamieszkiway w nich grupy zoone z 15-20 osobnikw. Spoecznoci te zwizane byy wizami rodowymi. Wizi rodowe oparte byy na linii matki (matrylinearno) - dua rola kobiety (znaleziska figurek przedstawiajcych postacie kobiece - na terenie Czech, Sowacji i Rosji).

b) Paleolit schykowy Podstawow jednostk jest pojedyncza rodzina zoona z 4-6 osb. wiadcz o tym znacznie mniejsze ni w grnym paleolicie rozmiary osad i poszczeglnych szaasw mieszkalnych. Coraz wiksz rol odgrywa mczyzna, zanikaj wystpujce dawniej dowody roli kobiety. 4. Wierzenia Pocztki pojawiaj si w paleolicie rodkowym - rozwija si malowanie ciaa (znaleziska barwikw mineralnych i rozcieraczy do barwikw w stanowiskach mustierskich m. in. w Jaskini Raj pod Kielcami) oraz zwyczaj chowania zmarych (pochwki neandertalczykw stwierdzono na terenie Francji, Rosji i na Bliskim Wschodzie). W paleolicie grnym rozwija si skomplikowany system wierze i magii zwizanych z podnoci i powstawaniem ycia w przyrodzie. Przejawia si on w przedstawieniach organw seksualnych na cianach jaski Europy Zachodniej oraz powizanych z .nimi wyobrae zwierzcych (zasadnicza tre sztuki skalnej zachodnioeuropejskiej). Pojawiaj si te elementy magii myliwskiej majcej na celu zapewnienie rozmnaania zwierzyny ownej oraz powodzenia w owach (przedmioty ruchome, plastyka figuralna). Na ziemiach polskich pierwsze zabytki sztuki pojawiaj si w stanowiskach pnej fazy grnego paleolitu, np. w Jaskini Mamutowej, gdzie pojedyncze ozdoby kociane (pytki i wisiorki) wystpiy razem z zabytkami kultury wschodniograweckiej. Najbogatsze zabytki sztuki grnopaleolitycznej odkryto w Jaskini Maszyckiej, m. im. przedmioty bogato zdobione ornamentyk geometryczn, bd stylizowanymi przedstawieniami organw seksualnych. VIII. Mezolit na ziemiach polskich 1. Zmiany klimatyczne Na przeomie 9 i 8 tysiclecia p.n.e. na ziemiach polskich nastpuje utrwalenie warunkw klimatycznych zblionych do wspczesnych. Zaczyna si okres holocenu (jego najstarszy odcinek zwany preborealnym). 2. Migracje ludnoci Ludnoci schykowopaleolityczna (ludno pnej kultury widerskiej) przemieszcza si na pnoc w poszukiwaniu stad reniferw. Epigoni kultury widerskiej zapocztkuj kultur kundajsk na terenie Estonii. Na ziemie polskie w 8 tysicleciu p.n.e. przybywa nowa ludno z terenu pnocnozachodniej czci Niu Europejskiego. Przedmiotem polowa ludnoci mezolitycznej s zwierzta yjce we wczesnoholoceskich lasach:jelenie, sarny, dziki. Wzrasta rola rybowstwa. Ludno mezolityczna zamieszkuje piaszczyste wydmy i niskie terasy rzek. 3. Narzdzia Wyroby kocianne i rogowe: harpuny (zaopatrywane w kamienne zbrojniki maych wymiarw), ostrza .oszczepw, ocienie do polowa na ryby, haczyki do wdek itp. Wyroby drewniane: odzie-dubanki oraz wiosa. Wyroby krzemienne (ulegaj zmniejszeniu, czyli mikirolityzacji): zbrojniki umieszczane jako wkadki w oprawach kocianych (ksztaty geometryczne), Inne narzdzia kamienne (wystpuj rzadziej) drapacze i skrobacze; nielicznie na ziemiach polskich wystpuj prototypy siekier ciosaki kamienne, suce do cinania i obrbki drewna.

4. Kultury mezozoiczne na ziemiach polskich a) Kultura komornicka Nazwa pochodzi od miejscowoci Komornica, koo Nowego Dworu. Jej przedstawiciele przybyli na teren Polski prawdopodobnie z zachodu (powizani z tzw. kultur Duvensee na Wybrzeach Morza Pnocnego i w zachodniej czci basenu Morza Batyckiego). Charakterystyka: Cechy schykowopaleolityczne - noe i ostrza tylcowe wykonywane na wirach krzemiennych, zblione te do podobnych narzdzi j znanych z pnej kultury magdaleskiej. Stanowisk na wydmach i piaszczystych terasach rzek. Kultura komornicka przetrwaa na naszym terenie do 6 tysiclecia p.n.e. Dalsze jej losy nie s jeszcze znane. b) Kultura janisawicka Nazwa pochodzi od Janisawic koo Skierniewic, gdzie znaleziono grb ze szkieletem, bogato wyposaony w narzdzia krzemienne (trjktne zbrojniki i ostrza strza), surowiec krzemienny oraz narzdzia rogowe i kociane, a take w ozdoby z ka dzika Pojawia si na przeomie 7 i 6 tysiclecia p.n.e. Ludno ta przybya z pnocnego wschodu, prawdopodobnie z terenu Litwy. Naleaa do typu laponoidalnego. Kultura janisawicka rozwina si na terenie rodkowo-wschodniej Polski. Przetrwaa a do schyku mezolitu. By moe epigoni tej ludnoci yli jeszcze wspczenie z ludnoci neolityczn. c) Kultura chojnicko - piekowska Istniaa na terenie Polski pnocno-zachodniej. Uwidaczniaa wpyw mezolitycznych spoeczestw charakterystycznych dla zachodniej czci basenu Morza Batyckiego, wyspecjalizowanych w owiectwie ryb i innych zwierzt morskich (m. in. fok) wyrane zwizki z kultur maglemosk (od stanowiska Maglemose na wyspie Zeelendii), d) Kultura kundajska Bya kontynuacj schykowopaleolitycznej kultury widerskiej. Jej przedstawiciele przybyli z terenu Niu Rosyjskiego. Ludno ta chowaa swoich zmarych w grobach, posypujc ich ochr (czerwonym barwikiem), co miao znaczenie kultowe, byo symbolem ycia. e) Kultura Narwa Jej relikty zachoway si w pnocno-wschodniej Polsce. Byy to przedmioty ceramiczne datowane na okres pierwszej poowy 4 tysiclecia p.n.e., wystpujce w obozowiskami owcw i zbieraczy. Jest to ceramika typowa dla strefy lenej pnocno-wschodniej Europy. Centrum tej kultury znajdowao si na terenie Litwy. Genezy tej ceramiki mona si dopatrywa w prdzie kulturowym wychodzcym z granicy strefy lasu i lasostepu wschodniej Europy, gdzie wystpuje tzw. kultura dnieprodoniecka, sigajca pocztkami 4, a moe i 5 tysiclecia p.n.e. Wpyw tej kultury przejawia si w powstaniu jeszcze innego typu ceramiki, zwizanej z grupami zbieracko-owieckiml wschodniej czci Polski, mianowicie tzw. ceramiki typu sokoweckiego (od miejsc. Sokowek, koo Ostroki). Oba typy ceramiki nie wi si z gwnym prdem kulturowym, ktry ze strefy bakasko-dunajskiej przynosi na nasze ziemie znajomo wytwarzania naczy glinianych i gospodarki rolniczo-hodowlanej.

Wykad IV: Neolit I. Pocztki neolitu i pojawienie si rolnictwa i hodowli na ziemiach polskich 1. Neolit preceramiczny Gwnym kryterium wyrnienia epoki neolitu jest typ gospodarki wytwrczej, obejmujcej upraw rolin i hodowl zwierzt. Na terenie Bliskiego Wschodu, Anatolu i Bakanw wprowadzenie nowych dziedzin gospodarki wyprzedzio pojawienie si ceramiki i kamiennych narzdzi gadzonych. Na tych terenach neolit waciwy by poprzedzony okresem tzw. neolitu preceramicznego, ktry rozpocz si na Bliskim Wschodzie jeszcze w 11 tysicleciu p.n.e., w Anatolii w 8 tysicleciu, na Bakanach natomiast w 7 tysicleciu p.n.e. Z poudnia nowe typy gospodarki ulegaj rozprzestrzenieniu do basenu rodkowego Dunaju, skd ju rwnoczenie z pocztkami ceramiki docieraj w 5 tysicleciu na nasze ziemie wraz z ludnoci tzw. kultury ceramiki wstgowej rytej 2. Gwne orodki pocztkowego neolitu a) Pnocno-wschodnia Afryka (pogranicze Egiptu i Sudanu) Kilkanacie tysicy lat temu rozpoczto intensywne zbieractwo ziaren dziko rosncych traw, a nastpnie ich celowe wysiewanie i upraw gwnie jczmienia. Na tym obszarze wczenie rozpoczto te udomowienie byda. Orodek ten nie odegra jednak roli w pojawieniu si gospodarki wytwrczej w Europie.

b) Bliski Wschd Na wyynnych obszarach Iraku i Syrii, dokonano jeszcze w 11 tysicleciu p.n.e. udomowiono owc i koz i zaczto uprawia pszenic. Osignicia te zostay przeniesione do Europy przez Anatoli i Bakany. 3. Roliny uprawne W poudniowej Europie: pszenica, jeszcze dwie odmiany jczmienia, proso oraz owies, ktry by wwczas tylko chwastem. Nad rodkowym. Dunajem oraz na ziemiach polskich stwierdzono take yto ju we wczesnym neolicie, niewtpliwie selektywnie wysiewane (by moe yto stao si rolin uprawn w okresie ekspansji rolnikw naddunajskich na pnoc i na zachd). We wczesnym neolicie zaczto upraw grochu, soczewicy i lnu. W pocztkach uprawy rolin. przewaaa uprawa typu ogrodowego, Gwnym narzdziem motyka, pniej pojawia si rado zaprzone w woy (potwierdzaj to dopiero eneolityczne przedstawienia figuralne). 4. Zwierzta hodowlane Na Bliskim Wschodzie w 10-9 .tysicleciach p.n.e. pojawiaj koci udomowionej kozy, owcy, a prawdopodobnie te wini i psa. Na terenie rodkowej Europy we wczesnym neolicie krowy oraz (w mniejszym zakresie) kozy, owcy i winie. Na pnocy (strefa lena) na drugie miejsce wysuwaj si koci wini, a take zmniejsza si udzia koci owcy i kozy (upodobnienie struktury hodowlanej do miejscowych .populacji lenych). 5. Najwaniejsze orodki wczesnoneolityczne w Europie Basen rodkowego Dunaju (tereny Wgier, Sowacji i Moraw) std wywodz si pierwsi rolnicy i hodowcy przynoszcy na ziemie polskie znajomo ceramiki (zasiedlili tereny lessowe maopolski i Grnego lska). Na terenie Europy Pnocnej - na podou mezolitycznych kultur pnocnej czci Niemiec i Danii powsta krg w 4 tysicleciu p. n. e. pnocny kultur neolitycznych. Na ziemiach polskich w modszej czci neolitu powstay najwczeniejsze zespoy krgu pnocnego w postaci tzw. kultury pucharw lejkowatych. Tereny Europy Pnocno-Wschodniej w pniejszych okresach neolitu i w epoce brzu, pod wpywem Poudnia, nastpi przyswojenie zdobyczy gospodarki neolitycznej. Na ziemiach polskich spoeczestwa tych kultur zaliczamy do krgu pnocno-wschodniego reprezentowanego przez kultury ceramiki dokowo-grzebykowej. Na terenie Europy Zachodniej wytworzy si te odrbny krg kultur neolitycznych, pozostajcy czciowo pod wpywem kultur bakasko-dunajskich. Krg zachodnioeuropejski nie odegra wikszej roli w neolicie ziem polskich. Jego wpywy pojawiaj si dopiero w eneolicie (kultura Michelsberg, kultura pucharw dzwonowatych). Nad Dnieprem i Bohem stosunkowo wczenie powsta krg starych neolitycznych cywilizacji nadczarnomorskich oddziaujcy na nasze ziemie we wczesnym neolicie (kultura bugodniestrowska) oraz w eneolicie (kultura trypolska). II. Cykl kultur naddunajskich -* W okresie neolitu i eneolitu szczeglnie poudniowa cz Polski bya obszarem migracji (przez Bram Morawsk oraz przecze Karpat i Sudetw) ludnoci zwizanej z kulturami, rozwijajcymi si w basenie rodkowego i czciowo dolnego Dunaju.

1. Kultura ceramiki wstgowej rytej Nazwa pochodzi od kulistej formy naczy glinianych zdobionych ornamentem rytym w postaci wstg spiralnych i innych wtkw geometrycznych. Kultura ta rozwina si przede wszystkim na terenie Moraw i zachodniej Sowacji. W poowie 5 tysiclecia p.n.e. przedstawiciele tej kultury pojawili si na urodzajnych glebach lessowych poudniowej Polski. Charakterystyka: Osady: zakadane na brzegach dolin rzecznych; skaday si z domw o cianach konstruowanych ze supw drewnianych, na planie prostoktnym lub lekko trapezowatym (ich dugo do 30 m, szeroko ok. 4-6); domy te odkryto w Olszanicy i Nowej Hucie pod Krakowem oraz w Kormanicach pod Przemylem. Rolnictwo - uprawa zb (pszenicy, jczmienia oraz yta. Hodowla: bydo, trzoda chlewna, owce i kozy (na stanowiskach tej kultury koci zwierzt dzikich stanowi zaledwie 4-14% wszystkich szcztkw kostnych - Mylistwo odgrywao wic znikom rol) W drugiej poowie 5 tysiclecia kultura ceramiki wstgowej rytej dotara na obszar Niu Polskiego (w dolinach Wisy, Warty i Odry). 2. Krg kultur lendzielskich Nazwa pochodzi od stanowiska w miejscowoci Lengyel koo Koposvaru na Wgrzech). Na ziemiach polskich pojawia si w pierwszej polewie 4 tysiclecia p.n.e. Wyrniamy kilka odmian nalecych do tego krgu: a) W Polsce zachodniej (dorzecze Odry) wystpuje bezporednia kontynuacja kultury ceramiki wstgowej w postaci tzw.ceramiki kutej (nazwanej od charakterystycznego ornamentu wykonywanego zbatym narzdziem lub radekiem). Jej centrum znajdowao si na terenie Czech, std te liczne kontakty z tym obszarem. b) Na obszarze Maopolski i czciowo w caym dorzeczu Wisy wystpuje ceramika malowana czerwon i czarn farb. W tych samych zespoach zaliczanych do tzw. grupy samborzeckiej wystpuj te charakterystyczne naczynia gruszkowate lub dwustokowe, zdobione ornamentem kutym Istniay zwizki z kulturami krgu lendzielskiego w dorzeczu Cisy, skd importowano obsydian (szko wulkaniczne) surowiec przydatny do wyrobu narzdzi. c) Grupa Malicka powstaa pod wpywem orodka nadcisaskiego; nazwa pochodzi od stanowiska w Malicach, koo Sandomierza. Wystpuj: ceramika z biao malowanym ornamentem, naczy na nkach, naczy wanienkowate, miski i amfory nawizuje do zdobionej guzkami ceramiki nadcisaskiej. d) Przedstawiciele niemalowanej ceramiki lendzielskiej W drugiej poowie 4 tysiclecia p.n.e. w kulturach krgu lendzielskiego zanika ornamentyka malowana. Wystpuje wwczas tzw. niemalowana ceramika lendzielska, trwajca prawdopodobnie do pierwszej poowy 3 tysiclecia p.n.e., a wic do okresu eneolitu. Na ziemiach polskich wystpuje: na lsku Grnym - grupa ocieka (od stanowiska w Raciborzu-Ocicach), grupa modlnicka (od stanowiska w Modlnicy koo Krakowa), grupa brzeskokujawska (od osady w Brzeciu Kujawskim). Grupy te charakteryzuj si: Naczynia na pustej nce, amorki i misy, zdobionych jedynie plastycznymi guzkami. Osady s bardzo rozlege, due domy naziemne zbudowane na planie trapezowatym oraz

ziemianki o planie owalnym. Gospodarka hodowlana oraz uprawa rolin. Terenami eksploatowanymi przez gospodark tego okresu s ju nie tylko dna dolin rzecznych, ale take niektre brzene partie wysoczyzn. Zmarych chowano na. cmentarzyskach pooonych w bliskim ssiedztwie osad. Groby szkieletowe; zmarych skadano w pozycji skurczonej i wyposaano w ceramik oraz narzdzia kamienne. pierwsze wyroby miedziane w postaci ozdb (gwnie zawieszek i tarczek), wykonywanych z miedzi importowanej, prawdopodobnie z terenu Siedmiogrodu. e) Grupy kultury polgarskiej Nazwa pochodzi od cmentarzyska w miejscowoci Tiszapolgar na Wgrzech. Na ziemie polskie ludno tego krgu przybywa w pierwszej poowie 3 tysiclecia p.n.e. Pod wpywem tego orodka rozwija si w Polsce nastpujce grupy: lubelsko-woyskiej (charakteryzuje si ceramik biao malowan) grupa jordanowska (od stanowiska w Jordanowie koo Dzieroniowa), grupa wycisko-zotnicka (od stanowisk w Wyciu i Zotnikachkoo Proszowic). Cechy charakterystyczne tych grup: Oddziaywania nadcisaskie - w postaci naczy amforowatych ze zwajc si ku grze szyjk oraz dwoma uszkami przy otworze (niektre z tych naczy o szczeglnie wysokiej szyi s zwane miecznikami). Osady zoone z budowli ziemiankowych. Cmentarzyska-zakadano w bliskoci osad. Skaday si z kilkunastu grobw kryjcych pochwki szkieletowe, bogato wyposaone w ceramik, bro i ozdoby Wymiana towarowa: z terenami zakarpackimi (wystpowanie wyrobw miedzianych sztyletw, toporw i ozdb) oraz z dorzeczem Dniestru (skd przywoono surowiec krzemienny doskonaej jakoci. Z okolic Krakowa eksportowano ju wwczas sl. f) Kultura ceramiki promienistej (zwana te badesk) Powstaa w II poowie 3 tysiclecia p.n.e. w z basenie Dunaju, na terenie Moraw, Sowacji zachodniej i Wgier pnocnych. Jednym z jej orodkw by obszar Grnego lska, a moe te i Maopolski (zasig ograniczony - lessy grnolskie oraz okolice Krakowa). Charakterystyka: ceramika z ornamentem w postaci pionowych lub ukonych obkowa na powierzchni naczy. Osady liczce po kilkaset obiektw ziemiankowych. Bardzo mao odkryto dotychczas grobw tej kultury. Gospodarka podobna jak w okresach poprzednich, rolniczo-hodowlana, przy czym nastpuj wyrane przesunicia w kierunku zwikszenia roli hodowli, szczeglnie trzody chlewnej. III. Kultura pucharw lejkowatych W drugiej poowie 4 tysiclecia-p.n.e. na ziemiach polskich pojawiy si elementy kulturowe nie majce jednak zwizku z naddunajskim Poudniem. Bya to kultura pucharw lejkowatych. Nazwana pochodzi od charakterystycznej formy naczynia, z brzuciem baniastym i szeroko rozchy-lonym konierzem. Kultura ta powstaa na terenie pnocnej czci Niemiec i Danii, na podou miejscowych, posiadych kultur mezolitycznych, ktrych ludno zajmowaa si zbieraniem ma. Niektrzy przypuszczaj jednak, e jej kolebk byy Kujawy (powstaa na podou kultur wstgowych). Pierwsza fala ludnoci kultur pucharw lejkowatych rozpowszechnia si szeroko po Europie rodkowej, sigajc Niemiec

poudniowych, Czech i Moraw. Faza ta nazywa si u nas faz sarnowsk (od stanowiska w miejscowoci Sarnowo koo Wocawka). Nastpnie doszo do zrnicowania tej kultury na szereg grup terytorialnych. Teren Polski wyrniamy grup wschodni (tereny Niu) oraz grup poudniow (Maopolska i lsk). 1. Grupa wschodnia Rozwijaa si do poowy 3 tysiclecia p.n.e. Charakterystyka: Przewaga gospodarki hodowlanej, przy do znacznej roli owiectwa i rybowstwa (30%-50% koci zwierzt dzikich w osadach tej grupy). Osadnictwo: na glebach lekkich, w bliskoci dolin rzecznych. Budowle naziemne o lekkiej konstrukcji supowej, bd ziemianki. Pochwki: grobowe konstrukcji kamiennej, tzw. megality w .postaci dolmenw lub grobw korytarzowych. Tzw. grobowce kujawskie (na Kujawach i ziemi pyrzyckiej) pokryte wielkimi trjktnymi lub trapezowatymi nasypami ziemi, od 60-430 m dugoci. Wewntrz w obstawie kamiennej, wzmocnionej niekiedy konstrukcj drewnian, znajdowa si zbiorowy pochwek szkieletowy. 2. Grupa poudniowa Charakterystyka: Gospodarka - dynamizm rozwojowy wiksz rol odgrywa uprawa rolin, gwnie zb; pojawia si po raz pierwszy sprzajna uprawa roli, tj. miejsce kopaczki zajmuje rado cignione przez zwierzta (figurki gliniane przedstawiajce woy w zaprzgu Zasiewy na wikszych areaach. Wiksz ni na pnocy Polski rol odgrywa hodowla zwierzt, gwnie byda rogatego. Osadnictwo - due osady (np. mielw koo Opatowa, Grdek Nadbuny koo Hrubieszowa) zakadane na wzniesieniach (terenem eksploatacji gospodarczej tego okresu staj si nie tylko doliny rzeczne, ale rwnie due partie wysoczyzn). Kopalnie krzemienia w regionie Gr witokrzyskich (Krzemionki Opatowskie), oraz. nad rodkow Wis (Sieciechw koo Zawichosta). Krzemie przerabiano na siekiery oraz wiry suce do dalszej produkcji narzdzi. Elementw obrzdku megalitycznego, w postaci kamiennych obstaw grobw, bd nawet grobw pod nasypami, podobnych do grobowcw kujawskich.

IV. Kultura amfor kulistych Jej reprezentanci pojawili si na terenie Niu oraz na lsku i w czci maopolski w poowie 3 tysiclecia p.n.e. Kultura ta powstaa w dorzeczu rodkowej i dolnej aby. Nazwa pochodzi d typowej formy naczynia o brzucu kulistym i krtkiej cylindrycznej szyjce Cechy charakterystyczne: Pochwki: cmentarzyska, zoone z kilku do kilkunastu grobw, czsto w postaci kamiennej skrzyni; groby wkopywane niekiedy w nasypach dawniejszych grobowcw lub pokrywane nasypem kurhanowym. Gospodarka: gwnie hodowla. (dua ilo koci zwierzt). Struktura hodowlana - kozy i owce odgrywaj bardzo ma rol, podstawow rol odgrywaa hodowla byda rogatego i trzody. Du rol odgrywao zbieractwo i owiectwo Osadnictwo: na terenach pokrytych wwczas lasem, zakadano osady i obozowiska.

Istnia zwyczaj pochwku zwierzt (najstarszy w Europie rytualny pochwek konia pochodzi z Potyr koo Poska). wystpuj ju pewne elementy gospodarki pasterskiej, koczowniczej. Wie si z tym take wprowadzenie po raz pierwszy hodowli konia lenego

V. Kultury pnocno-wschodnie Wystpoway na terenie Europy Pnocno-Wschodniej Utworzone zostay przez autochtoniczne plemiona rozwinite na miejscowym podou mezolitycznym, ktre w dalszym cigu uprawiaj gospodark zbieracko-owieck i rybowstwo. W Polsce wystpoway na terenie Mazur byy to autochtoniczne grupy ludnoci zwizane z krgiem kultury tzw. ceramiki dokowo-grzebykowejk (od charakterystycznej formy ornamentu naczy, wykonywanych za pomoc dokw palcowych lub odcisku grzebienia). Na terenie pnocno-wschodnie j Polski wpywy kultury Narwa z terenu Litwy i otwy. W okresie 3 tysiclecia p.n.e. na obszar Niu Polskiego przybywaj myliwi-koczownicy z zachodniej Biaorusi i Ukrainy oraz z obszaru wschodnio-batyckiego. lady tych kultur to przewanie obozowiska krtkotrwae na terenach piaszczystych, bez ladw staych budowli mieszkalnych. Ludno ta posugiwaa si naczyniami bardzo prymitywnymi z dnem szpiczastym oraz narzdziami kamiennymi (grociki strza i ciosa -rodzaj narzdzi sucych specjalnie do obrbki drewna). VI. Krg kultur z ceramik sznurow W poowie 3 tysiclecia p.n.e. na ziemie polskie napywa ludno wytwarzajca ceramik zdobion odciskiem sznura. Na przeomie 3 i 2 tysiclecia p.n.e., ludno ta opanowaa du cz Europy, zajmujc cay obszar Niu Europejskiego od Renu a po Ukrain, oraz od Morza Batyckiego a po masywy grskie rodkowej Europy wcznie. Jej geneza jest zoona i nie wyjaniona (Europa rodkowa? stepy nadczarnomorskie?). Wyrni mona dwie fazy w rozwoju tej migracji: Najpierw na duej czci maksymalnego zasigu pojawili si tzw. przedstawiciele kultury toporw bojowych. Byli to przedstawiciele tzw. paneuropejskiego horyzontu ceramiki sznurowej. Cech charakterystyczn byo posugiwanie si specyficznymi toporami kamiennymi ksztatu dkowatego Na terenie Polski zespoy wczesnej kultury ceramiki sznurowej wystpuj prawie na caym Niu, na lsku oraz w Maopolsce. Drugi etap to rnicowanie si tej kultury prowadzce nawet do powstania odrbnych kultur z ceramik sznurow. Proces ten dokonywa si na podou innych kultur lokalnych, ktre w momencie pojawienia si ceramiki sznurowej wystpoway w rnych czciach Polski, jak np. kultury amfor kulistych. Nosiciele toporw bojowych reprezentowali zapewne niewielk ilociowo grup najedcw. Rozpywali si oni w rodowisku lokalnym. Na terenie Polski moemy wyrni: tereny zachodnie, gdzie w dorzeczu Odry (szczeglnie rodkowej i dolnej) powstanie grupa nadodrzaska, oraz tereny Polski poudniowej, gdzie formuje si grupa krakowsko-sandomierska, lubaczowska i in.; na wybrzeu wschodniobatyckim (gwnie w rejonie Zalewu Wilanego i Kuroskiego) tzw. kultura rzucewska (nazwana od miejscowoci Rzucewo, koo Pucka), ktra przyjmuje wiele oddziaywa kultury ceramiki dokowogrzebykowej. Ludno tej kultury zamieszkiwaa na wybrzeu morskim i zajmowaa si gwnie rozwinitym rybowstwem oraz poowem foki grenlandzkiej. Hodowla i uprawa roli odgryway mniejsz rol. Kultur lokaln, powsta take na podou wczesnego horyzontu ceramiki sznurowej, bya tzw. kultura zocka (nazwana od miejsc. Zotakoo Sandomierza), w ktrej genezie wan rol odgrywaa

take kultura amfor kulistych. Wystpuje na terenach lessowych, w zwizku z czym rolnictwo odgrywao do powan rol w je j, gospodarce. Charakterystyka kultury ceramiki sznurowej: Poza poudniowymi obszarami jej zasigu brak rozlegych osad (przewanie stosunkowo krtkotrwae obozowiska, zoone gwnie z naziemnych szaasw, rzadziej ziemianek. Pochwek: poza kultur zock nie znamy wielkich cmentarzysk tej kultury (takich jak np. na terenie Czech). Due znaczenie do kultu zmarych - zrnicowany typ obrzdku grzebalnego, w ktrym reprezentowane s groby paskie i groby pod kurhanami, groby w obstawach kamiennych, groby katakumbowe (zwane te niszowymi, wystpujce w grupie krakowskiej i kulturze zockiej), groby, w ktrych chowano zmarych w obrbie drewnianych konstrukcji w rodzaju domw lub palisad i in. Gospodarka: przewaga nomadycznego pasterstwa (brak lub skromne lady osad, dua ilo broni kamiennej, znajomo konia, formy kurhanw). Na poudniowym i zachodnim zasigu istniaa gospodarka rolna (wystpowanie osad zakadanych na wysoczyznach, lady orki w postaci zachowanych bruzd pod kurhanami ceramiki sznurowej, wystpowanie doskonaych sierpw krzemiennych). W pierwszej poowie 2 tysiclecia p.n.e., nastpuje ujednolicenie pewnych terytoriw, na ktrych rozwijaj si nowe formy zachowujce tradycje sznurowe. Przykadem jest wystpujca wok Karpat tzw. grupa (lub kultura) Chopice-Vesele (nazwana od stanowisk w Chopicach, koo Jarosawia i Vesele k. Nitry na Sowacji). Charakterystyczne cechy: rozwj gospodarki pasterskiej, zanik osad, wystpowanie gwnie materiaw grobowych oraz liczne kontakty z Poudniem (import wyrobw miedzianych gwnie szczeglnie ozdb i sztyletw). VII. Kultura pucharw dzwonowatych Powstaa w 3 tysicleciu p.n.e. na wschodnim wybrzeu Pwyspu Pirenejskiego, na podou kultury almeryjskiej. Nazwa pochodzi od charakterystycznej formy naczynia w ksztacie odwrconego dzwonu W cigu kilku stuleci, kultura ta dokonuje ekspansji, najprawdopodobniej etnicznej, na bardzo rozlegym obszarze obejmujcym prawie ca zachodni i du cz rodkowej Europy. W 19-18 stuleciu p.n.e. dociera take do ziem polskich (Grny lsk i Maopolska). Ekspansja zwizana bya z typem gospodarki pasterskiej i koczownictwem (brak staych osad, znajomo konia, dua ilo uzbrojenia, ktrego podstawow czci by uk). Na naszym terenie kultura pucharw dzwonowatych jest znana przede wszystkim z cmentarzysk zoonych z kilku grobw szkieletowych paskich, w ktrych zmarych wyposaano w ceramik i bro. Przedstawiciele tej kultury zostali zasymilowani przez miejscowe podoe etniczne.

VIII. Gospodarka i stosunki spoeczne w neolicie 1. Przeytki gospodarki zbieracko - owieckiej 2. Model gospodarki rolniczo - hodowlanej

Wystpowa we wczesnym neolicie w spoeczestwach rolniczych z pewnym udziaem hodowli. Rozwija si w dwch etapach: Intensywna - kopieniacza upraw roli, na maych terenach uprawnych w dolinach rzecznych. Wprowadzono ju wwczas gospodark wypaleniskow Gospodarka sprzajna zwizana ze znajomoci rada cignitego przez woy. Terenem uprawy staj si pola pooone na wysoczynie, uzyskane take przez wypalanie lasw. 3. Pasterstwo koczownicze Powstaje pod koniec eneolitu. Nastpuje udomowienie konia. Rozwijaj si nowe formy organizacji spoecznej. 4. Grnictwo W neolicie powstaj zagbia grnicze: krzemieniarskie na terenie Gr witokrzyskich i Jury Krakowsko- Wieluskie j, ktre zaopatruj w surwce krzemienne do wyrobu podstawowych narzdzi pracy nie tylko ziemie polskie, ale rwnie Sowacj, Morawy i inne tereny. Eksploatacja krzemienia nastpowaa take w dorzeczu Dniestru, na zachodniej Biaorusi i na wyspie Rugii. Na obszar Polski dociera z tych obszarw take surowiec do wykonywania narzdzi. 5. Mied. W eneolicie podstawow role zaczynaj odgrywa orodki wytwarzajce mied na terenie Siedmiogrodu, poudniowej czci Niemiec i Czech oraz na Kaukazie. Z tych orodkw importowano do Polski wyroby miedziane.. Na naszych ziemiach brak jest ladw miejscowego wydobycia rud miedzi, a jedynie lady przerbki miedzi bazujcej na surowcu importowanym. 6. Handel Oparty by na wymianie towarowej. Nie jest wykluczone, e podstawowym ekwiwalentem u schyku neolitu staje si bydo. Ludno zamieszkujca ziemie polskie utrzymywaa stosunki handlowe nawet z odlegymi obszarami - ze Wschodni czci basenu Morza rdziemnego (paciorki wykonywane z muszel Spondylus oraz z marmurw). 7. Organizacja spoeczna We wczesnym okresie podstawow jednostk, zamieszkujc we wsplnej osadzie zoonej z kilku domw, by rd liczcy od 20 do 130 osb. Skada si on z kilku wielkich rodzin, zamieszkujcych wsplnie w jednej chacie, dzielcych si jednak na kilka rodzin podstawowych. Rd zamieszkiwa wie i prowadzi gospodark na terenie o pow. okoo kilkudziesiciu km 2. Ewolucja rodu przebiegaa w kierunku wsplnoty, w ktrej wiksz rol odgryway wizi terytorialne. Podstawow jednostk staje si rodzina patriarchalna, na ktrej czele stali patriarchowie. Domy staj si mniejsze. Znikaj wielkie chaty, w ktrych zamieszkiway ,,wielkie rodziny. W miar rozwoju demograficznego powstaway osady filialne lub obozowiska sezonowe. pozostajce ze sob w relacji.

8. Wierzenia Wierzenia w ycie pozagrobowe powiadczone s licznymi darami grobowymi spotykanymi

prawie we wszystkich kulturach neolitycznych. Przewaa obrzdek grzebalny szkieletowy. Czsto krpowano zwoki (wiara w moliwo powrotu zmarych po mierci) Istnia w neolicie zwyczaj masakrowania zwok. Pod koniec eneolitu sporadycznie pojawia si zwyczaj palenia zwok (wpyw krajw bakaskich i Anatolii). U naddunajskich spoeczestw rolniczo-hodowlanych rozpowszechniony by kultem Bogini Matki, patronki podnoci i urodzajw (figurki gliniane lub kociane przedstawiajce kobiet z wyeksponowanymi elementami seksualnymi) W kulturach pnocno-zachodniej i pndcno-wschodniej Europy rozpowszechniony by kult si przyrody (ofiary skadane na wybrzeach jezior, przez wrzucanie do wody lub do bagna rnego rodzaju ozdb, naczy czy nawet skadanie ofiar z ludzi - skarby wotywne znaleziono w rnych miejscach na Niu, np. w Wielkopolsce i na Mazurach; byy one zwizane albo z kultur pucharw lejkowatych, albo z kulturami ceramiki dokowo-grzebykowej. Istnia te kult zwierzt hodowanych (np. w kulturze amfor kulistych lub w kulturach z ceramik sznurow -.przejawem tego kultu byy groby zwierzt lub wsplne groby zwierzt i ludzi). IX. Stosunki etniczne w neolicie. Problem Indoeuropejczykw 1. Problemy metodologiczne Badania lingwistyczne umoliwiaj rekonstrukcj wzajemnych powizania w przeszoci poszczeglnych grup jzykowych i w sposb retrospektywny odtworzy proces rozwoju i zrnicowania si jzykw. Metoda ta w wikszoci przypadkw nie pozwala jednak ustali ram chronologicznych, w ktrych dokonyway si opisywane wydarzenia. Archeologia pozwala osadzi poszczeglne kultury archeologiczne w ramach chronologicznych , ale w nielicznych tylko wypadkach potrafi okreli ich stosunek do grup etnicznych. Trudno te przeledzi cigo rozwoju kolejnych kultur od czasw najdawniejszych do pojawienia si rde pisanych. 2. Kultury przedindoeuropejskie Jzyki przedindoeuropejskie zachoway si dzi jedynie szcztkowo, np. w postaci jzykw ugrofiskich w Europie Wschodniej i jzyka baskijskiego na zachodzie Europy. Wiele kultur archeologicznych w neolicie naley przypisywa przedindoeuropejskim zespoom jzykowym. W przypadku kultury ceramiki dokowo-grzebykowej (obserwujemy na terenach Europy Pnocno Wschodniej cigo rozwoju kultury a do pierwszego tysiclecia n.e., kiedy znamy tam ju, na podstawie rde historycznych) moemy powiza j z przedstawicielami ludw ugrofiskich. Dla innych zespow kulturowych istnieje powana trudno okrelenia przynalenoci etnicznej, poniewa nie moemy tak atwo przeledzi ich powiza z pniejszymi kulturami. 3. Jzyk Praindoeuropejski W okresie wsplnoty ludw indoiraskich i indoeuropejskich powsta zasb sw niezbdnych dla oznaczenia zwierzt hodowlanych (bydo, owce, konie) oraz na oznaczenie elementw rodowiska geograficznego stepowego ze sabo zrnicowan rzeb terenu. Praindoeuropejczycy byli wic prawdopodobnie pasterzami-koczownikami, yjcych na rwninnych terenach stepowych, najczciej utosamianych ze stepami nadczarnomorskimi.

4. Jzyk praeuropejski Posiada zasb sw zwizanych z rolnictwem oraz sownictwo na oznaczenie obszarw lenych dobrze nawodnionych. Zosta wyodrbniony po odczeniu si jzykw indoiraskich oraz hetyckiego i armeskiego. Przodkowie ludw europejskich mogli wic zamieszkiwa tereny lenej strefy Niu Europejskiego (niewtpliwie na zachd od Dniepru, poniewa dalej ku wschodowi stref t zamieszkiwali Praugrofinowie). Wyodrbnienie si ludw indoiraskich oraz Hetytw1 w wietle rde pisanych nastpio przed poow 3 tysiclecia p.n.e. Wsplnota ludw praeuropejskich przypada te bdzie w tym wietle nie pniej ni w drugiej poowie 3 tysiclecia. Przodkw Grekw (w postaci mwicych i piszcych w tym samym jzyku przedstawicieli kultury kreteskiej) pojawili si na przeom 3 i 2 tysiclecia p.n.e. 5. Kultury archeologiczne indoeuropejczykw Dawniej przyjmowano, e odpowiednikiem zespou praindoeuropejskiego bya ludno kultury ceramiki sznurowej. Pogld ten wynika z umieszczenia praojczyzny tej kultury na stepach nadczarnomorskich. Dzi hipoteza ta cakowicie upada, poniewa ludy stepowe, nalece do tak zwanej kuItury grobw jamowo-katakumbowych, yjce na przeomie 4 i 3 tysiclecia na stepach nadczarnomorskich, nie byy przodkami ludw kultur ceramiki sznurowej, charakterystycznych dla Europy rodkowej. W poowie 3 tysiclecia p.n.e. nastpia ekspansja ludw kultury ceramiki sznurowej do Europy rodkowej. Nie jest wykluczone, e proces ten pozostawa w jakim zwizku z indoeuropeizacj Europy, Obecnie czy z zespoem praindoeuropejskim niektre kultury wczesnego neolitu (np. kultury wstgowe). Ludno kultury ceramiki wstgowej bya zwizana z kulturami epoki brzu, ktre maj ju niewtpliwie charakter indoeuropejski. Ze wzgldw chronologicznych (rozprzestrzenienie tej kultury przypada na przeom- 3 i 2 tysiclecia p.n.e.) moemy kultur ceramiki sznurowej uwaa za odpowiednik jednej z rnicujcych si ju grup jzykowych praeuropejskich. Dalszy rozwj zrnicowania jzykw indoeuropejskich na terenie Europy przypada na 2 tysiclecie p.n.e., - wyodrbniaj si jzyki poudniowe, zachodnie i pnocnoeuropejskie, a nastpnie 1 O czasie przybycia Hetytw na Pwysep Anatolijski brak jednoznacznych danych. Trudno te ustali, skd oni przybyli, chocia relikty jzykowe wskazuj, e przeszli przez Kaukaz. Druga hipoteza wskazuje na Hellespont jako obszar, przez ktry przybyli na Pwysep Anatolijski. Uywali jzyka nalecego do rodziny jzykw indoeuropejskich. Nazywa si go jzykiem nesyckim - od anatolijskiego miasta Nesa. Obszary, ktre objli w swe posiadanie Hetyci zamieszkae byy przez ludno autochtoniczn, do ktrej naleao kilka grup etnicznych, posugujcych si rnymi jzykami. Ludy wschodniej Anatolii przed przybyciem Hetytw posugiway si jzykiem chatyckim. Na pocztku III tys. powstay tu prawdopodobnie najstarsze orodki miejskie. Jzyk chatycki w cigu II tys. stopniowo zanika. Ludno poudniowo - zachodniej Anatolii posugiwaa si jzykiem luwijskim nalecym do rodziny indoeuropejskiej. Ludno ta posugiwaa si luwijskim pismem obrazkowym. Hetyci pocztkowo przejli t form pisma. W pnocnej Anatolii uywany by jzyk palajski, spokrewniony z jzykiem luwijskim i jzykiem, ktrym posugiwali si Hetyci. wiadczy to o pokrewiestwie etnicznym autochtonw i Hetytw. Autochtoni growali nad przybyszami umiejtnociami gospodarczymi, poziomem rozwoju organizacji spoecznej i kultur. Przodownictwo polityczne Hetytw stao si bezsporne dopiero w pocz. XVII w. Relikty cywilizacji hetyckiej odkryto na terenie krlewskiej rezydencji w Hattusa (dzi Bogazky), 150 km na wschd od Ankary. Znaleziono tam mury miejskie opatrzone basztami i 5 bramami, archiwa z tekstami pisanymi pismem klinowym. Hetyckie pismo klinowe, zapoyczone z Mezopotamii odczyta Czech B. Hrozny w 1917 r. (pocztek hetytologii). Trudno sprawia natomiast odczytanie obrazkowego pisma luwijskiego, tzw. hetyckiego pisma hieroglificznego (ustalono, e imiona wadcw w odrnieniu od pisma egipskiego i akadyjskiego - pisane byy wycznie ideograficznie). Na terenie Bogazky odnaleziono archiwum z tekstami staroasyryjskimi, co pozwala wysun hipotez, e Kanesz (jeden z najwaniejszych orodkw handlowych Anatolii pooony nad rzek Kizy Irmak) na pocz. II tys. by asyryjsk koloni, a wadza krlw z Assur rozcigaa si a po Anatoli.

germaskie i batosowiaskie. Wykad V: Wczesna epoka brzu I. Periodyzacja epoki brzu 1. Periodyzacja epoki brzu na Bliskim Wschodzie, Anatolii i w Grecji Na Bliskim Wschodzie (Iran, Syria, Palestyn) mied zaczto uywa na przeom 5 i 4 tysiclecia p.n.e (bya zanieczyszczona naturalnymi domieszkami - bizmutem, antymonem, srebrem, niklem lub elazem co dawao jej twardo). Pniej pojawi si waciwy brz, tj. stop miedzi i cyny. Na obszarze tym i w Anatolii wczenie zaczto uywa stopu miedzi i arsenu, take atwego w odlewaniu i do twardego. Na Kaukazie i w basenie Morza Egejskiego w 3 tysicleciu p.n.e. powstay orodki metalurgiczne (mied, zoto, pniej brz). Na przeomie 3 i 2 tysiclecia p.n.e. oddziayway one na Europ rodkow i Wschodni. Kultura: minojska (kreteska), cykladzka i helladzka powstay w 3 tysicleciu p.n.e. (w Europie rodkowej by wwczas eneolit). Mona dokona podziau epoki brzu w tym rejonie na nastpujce etapy: o Wczesna epoka brzu: 3000 2000 p. n. e. o Okres rodkowy: 2000 (1900) do 1600 (1400) lat p.n.e. (zakoczy si kryzysem spowodowanym trzsieniami ziemi ok. roku 1580 p.n.e. o Okres pny: II po. 2 tysiclecia p.n.e. - w XIII/ /XII w. p.n.e. (upadek orodkw miejskich zwizany z ekspansj tzw. ludw morskich i znacznymi migracjami w basenie Morza rdziemnego). o okres kultury submykeskiej w XI w. o pocztek tzw. okresu protogeometrycznego (1100-900 p.n.e.), - pocztek klasycznej cywilizacji greckiej. 2. Periodyzacja epoki brzu na ziemiach polskich pocztek epoki brzu ok. roku 1800 p.n.e. (wyroby miedziane wystpuj z naturalnymi domieszkami cyny); upowszechnienie waciwego brzu - ok. 1500 roku p.n.e.; koniec epoki brzu i pojawienie si elaza - pocztek VII wieku p.n.e. II. Wpyw gwnych orodkw na rozwj epoki brzu w Europie rodkowej 1. Anatolia i Bakany Przybycie do Anatolii Perotohetytw i indoeuropejskich najedcw w XXIV w. p. n. e. (zniszczenie II warstwy w osadzie Troja-Hissarlik, pochodzcej z wczesnej epoki brzu) spowodowao odcicie drogi, ktr napywaa mied anatolijska do Europy i w konsekwencji doprowadzio do wzmoonej produkcji miedzi Europy rodkowej rozwj orodka przemysu metalurgicznego na terenie Transylwanii. V~"~~~~; Ruchy etniczne na pograniczu Anatolii i Bakanw, w okresie rodkowohelladzkim (pomidzy rokiem 1900 i 1700 p.n.e.) spowodoway migracj z terenu Anatolii na Bakany i dalej jeszcze na pnoc (VI osada Troi-Hissarliku) i powstanie nowej anatolijsko-bakaskiej wsplnoty kulturowej, silnie oddziaujcej na ca rodkow Europ (wpywy kulturowe zwizane z

handlem oraz migracje etniczne, powodujce zwikszenie udziau skadnika rdziemnomorskiego w strukturze antropologicznej populacji yjcych w basenie rodkowego Dunaju).

2. Kaukaz W 3 tysicleciu p.n.e. rozwijaa si kultura w tym rejonie kultura kuro-arakska (od rzeki Kura i Araks) obejmujca kraje zakaukaskie i pograniczne czci Iranu i Anatolii. Charakteryzowaa si: wysoko rozwinit metalurgi opart na miejscowych zoach; wielkimi orodkami osadniczymi z budowlami kamiennymi oraz konstrukcjami z suszonej na socu cegy, wznoszonymi m. in. w obrbie orodkw kultowych; gospodark roln (uprawa pszenicy i jczmienia). Wpywy kaukaskie na przeomie 3 i 2 tysiclecia p.n.e. objy prawie cay basen Morza rdziemnego oraz Europ rodkow (zagadkowa jest droga przenikania do rodkowej Europy: przez Anatoli i Bakany, czy te przez stepy na pnoc od Morza Czarnego). III. Gospodarka i spoeczestwo wczesnej epoki brzu 1. Rozwj grnictwa i metarulgii Utrzymywaa si nadal gospodarka rolniczo-hodowlana jako gwna podstawa utrzymania ludnoci. Nowym elementem jest wprowadzenie metalurgii brzu. Dwa najczciej spotykane metody odlewnicze: dwudzielne formy wykonywane z kamienia, w ktrych by wyrzebiony negatyw przedmiotu, ktry zamierzano wykona (rozpowszechniony w pocztkowej fazie); odlewy na wosk tracony - wzory przedmiotw wykonywano z wosku, oblepiano go glin i wypeniano roztopionym metalem- wosk wytapia si, a cae wntrze formy zajmowa metal (metoda stosowana u schyku wczesnej epoki brzu). Gwne orodki metalurgiczne: sasko-turyski: przedmioty pochodzce z tego orodka atwo rozpozna dziki charakterystycznym domieszkom, ktrych pierwotny wytwrca nie umia usuwa; najstarsze wyroby pochodzce z tego orodka nie przekraczay 3% zawartoci cyny, w rodkowej epoce brzu pojawiaj si wyroby zawierajce do 10% cyny. orodek transylwaski (siedmiogrodzki) istnia ju w okresie eneolitu; Czechy (zoa miedzi w Grach Kruszcowych) szczeglny rozwj w rodkowej epoce brzu); orodek wschodnioalpejski i sowacki. Zoa rud metali drono w poziomych korytarzach od stromego stoku w gb gry. Oprcz uywanych nadal narzdzi kamiennych pojawiy si nowe wykonane z metali, uatwiajce obrbk surowcw organicznych. Pojawia si nowa bro miecze. 2. Handel Du rol odgrywa handel midzyplemienny. Przedmiotem handlu byy: brz, zoto i srebro. Stopniowym wprowadzano brzowe pwytwory i bryy surowca jako powszechny ekwiwalent. Szlaki handlowe: Bliski Wschd i Anatolia - sprowadzano paciorki ze szka i fajansu a sprzedawano bursztyn

3. Spoeczestwo Podstawow form organizacji spoecznej byy rody (zoone z pojedynczych rodzin), powizane w zwizki rodowe i plemiona. Nastpuje zrnicowanie majtkowe. Najwiksze nadwyki posiadali grupy wyspecjalizowanych odlewcw-brzownikw. Pojawiaj si bogato wyposaone grobowce. Nastpowa te wzrost zamonoci starszyzny plemiennej. Zachodz take zmiany w zwyczajach pogrzebowych - upowszechnianie si obrzdku ciaopalnego (prawdopodobnie pod wpywem anatolijskobakaskim IV. Kultury wczesnej epoki brzu w Polsce Podoem rozwoju kultur epoki brzu na ziemiach polskich byy wczeniejsze kultury ceramiki sznurowej. 1. Grupa Chopice-Vesele Powstaa na przeomie eneolitu i epoki brzu na terenie Maopolski i Grnego lska na podou ceramiki sznurowej. Kultura materialna: Ceramika zdobiona odciskanymi sznurami, charakterystyczny jest uchaty kubek, czsto zdobiony odciskami .sznurami Wyroby krzemieniarskie: trjktne grociki do strza, noe i sierpy krzemienne Przedmioty importowane z miedzi: zausznice w ksztacie licia wierzbowego, wyroby ze zota. Typ osadnictwa: Osady zakadano na terenach wydmowych. Brak bardziej rozwinitych form budownictwa mieszkalnego. Pochwek: typu szkieletowego, groby paskie, zmarych skadano do jam prostoktnych o zaokrglonych naroach. 2. Kultura mierzanowicka Rozwina si na podou grupy Chopice-Vesele. Nazwa pochodzi od miejscowoci Mierzanowice, koo Tarnobrzega). Rozwina si w dorzeczu grnej Wisy, na lessowych wyynach miechowskiej i sandomierskiej. Typ gospodarki: hodowla i w mniejszym stopniu rolnictwo. Osadnictwo: due osiedla zakadane na wzniesieniach, niekiedy otoczone gbokim rowem (np. Iwanowice koo Krakowa). Pochwek: Cmentarzyska w ssiedztwie osad, o znacznych rozmiarach, (nawet 300 pochwkw); zwoki skadano do jam grobowych, niekiedy w trumnach drewnianych lub owinite w maty bd plecionki. Kultura materialna: Ceramika wykazuje tradycje sznurowe i wpywy poudniowe z Kotliny Karpackiej. Bro wykonana gwnie z krzemienia (np. dwustronnie obrabiane sierpy i groty). Nieliczne wyroby brzowe - ozdoby, m.in. zausznice charakterystyczne dla I okresu epoki brzu w Kotlinie Karpackiej 3. Kultura strzyowska Spokrewniona jest z kultur mierzanowick. Nazwa pochodzi od miejscowoci Strzyw koo Zamocia. Rozwina si we wschodniej czci Wyyny Lubelskiej, sigajc a po Woy. Wyranie tradycje sznurowe (w ceramice).

Kultura materialna: Produkcja krzemieniarska (sierpy i groty oszczepw) Wyroby z koci i rogw. Wyroby miedziane (niezbyt liczne)- zausznice i bransolety.

4. Kultura unietycka Rozwina si na zachd od basenu rodkowego Dunaju i na poudniowy zachd od krgu kultur rozwinitych na podou sznurowym (Czechy, Morawy i poudniowo-zachodnia Sowacja, Wschodnie Niemcy i Polska -lsk, Wielkopolska (obecno duych orodkw metalurgicznych w Czechach, Saksonii i Turyngii). Przemys brzowniczy produkcja broni (sztylety i tzw. bera sztyletowe, narzdzi (siekierki, przewanie paskie z lekko jedynie podniesionymi brzegami uatwiajcymi osadzenie drewnianej rkojeci) oraz ozdoby (naszyjniki, naramienniki, bransolety, nagolenniki i szpile (bardzo charakterystyczne dla kultury unietyckiej). W Polsce powstaa odmiana tej kultury - tzw. kultura marszowicka (od miejsc. Marszowice koo Wrocawia) - pomidzy Bystrzyc, Oaw i Odr.By to rdzenny obszar formowania si kultury unietyckiej. Pochwek:. groby szkieletowe paskie oraz pod kurhany (czsto jadro nasypu stanowio nagromadzenie wielkich blokw kamiennych, kryjce sam komor grobow). Groby wyposaone bardzo nierwnomiernie. W kurhanach odkrytych w kach Maych koo Leszna stwierdzono obecno kilku pochwkw pod jednym nasypem (w centralnym miejscu pochowano mczyzn, obok szcztki kobiety. Typ gospodarki: hodowla krw, koni, wi i owiec. Uprawa jczmienia i pszenicy. Osadnictwo: maa znajomo osad. (na terenie Czech liczniej) Na peryferiach kultury unietyckiej, szczeglnie w pnocno-zachodniej Wielkopolsce i na ziemi lubuskiej powstaa na podou kultury ceramiki sznurowej tzw. kultura grobsko-miardowska (nazwa pochodzi od cmentarzyska w Grobi koo Poznania)oraz kultura iwieska (nazwa pochodzi od cmentarzyska w Iwnie koo Bydgoszczy). Ta ostatnia wykazuje podobiestwo do kultur sznurowych oraz kultury pucharw dzwonowatych. Du rol odgrywaa w niej hodowla byda (wielkich zagrd dla byda rogatego i wi, a take koni - w Biskupinie o powierzchni ok. 39 arw). Ludno zajmowaa si take mylistwem. Obie kultury przetrway a do koca jej rozwoju, t j. do poowy XVI wieku p.n.e. 5. Zesp kultur mogiowych U schyku I i w pocztkach II okresu epoki brzu (1500 lat p. n. e. nastpuj w Europie rodkowej nastpujce zmiany: Zaamanie kultura unietycka i wielu grup wystpujcych w basenie rodkowego Dunaju. Zniszczenie lub wyludnienie duych osad zamieszkiwane przez spoeczestwa rolnicze. Pojawiaj si lady zupenie odmiennego zespou kulturowego, znanego gwnie ze znalezisk grobowych, przede wszystkim grobw pod nasypami kurhanowymi, std okrelanego jako zesp kultur mogiowych. Dokonao si to na drodze ekspansji etnicznej (prawdopodobnie z zachodniej czci Europy rodkowej; ludno dotychczasowa zepchnita zostaa na poudnie). Kultura materialna:

Ceramiki - naczynia z guzami powstae pod wpywem poudniowym. Narzdzia wykonywane niemal wycznie z brzu (sztylety, pierwsze w Polsce brzowe groty oszczepw, czekany, groty do strza, w schykowej fazie miecze, metalowe ozdoby, np. szpile brzowe, bransolety oraz naramienniki). Cz tych przedmiotw importowano z Wgier, Sowacji, Czech, Saksonii i Turyngii. Typ gospodarki: wzrost znaczenia pasterstwa. Osadnictwo: osady na glebach lekkich, czsto na wydmach, przewaga obozowisk nad staymi osiedlami. Pochwki: Zmarych chowano niespalonych w grobach pokrywanych nasypami kurhanowymi, niekiedy z konstrukcjami kamiennymi wyposaano gwnie w ozdoby metalowe. Groby wyposaano w ozdoby metalowe. Kultura przeduycka rozwija si a do XIII wieku p.n.e. Na jej podou rozwin si zachodni odam kultury uyckiej.

6. Zesp kultur Trzciniec Komarw - Sonica Powsta na wschd od zespou kultur mogiowych (na szerokim terytorium od rodkowej Warty i grnej Wisy a do rodkowego Dniepru) na gruncie tradycji lokalnych, wywodzcych si z tradycji kultur z ceramik sznurow. Kultura trzciniecka: Ceramika: charakterystyczna ornamentyk guzowat. Gospodarka: mniejsze znaczenie rolnictwa a wiksze pasterstwa. Osadnictwo: na terenach otwartych, piaszczystych. Przewaga niewielkich obozowisk nad duymi osadami. Pochwek: Obrzdy szkieletowe, groby paskie lub z nasypami kurhanowymi. Narzdzia brzowe, liczne sztylety z rkojeci z materiau organicznego. Wyroby brzowe pochodz z orodkw zakarpackich. Kultura trzciniecka rozwijaa si do XIII w.

Wykad VI: Ziemie polskie w rodkowej i pnej epoce brzu I. Powstanie kultur pl popielnicowych. 1. Ruchy migracyjne na obszarze wschodniordziemnomorskim i anatolijskim. Pomidzy 1300 a 1200 r. p. n. e. na obszarze wschodniordziemnomorski (poza Cyprem) nastpi upadek orodkw wadzy politycznej zwizanych z cywilizacj mykesk spowodowany wdrwk Dorw. W Anatolii nastpoway migracje tzw. ludw morskich na Bliskim Wschodzie. W rodkowej i zachodniej Europy nastpuje unifikacja i wyksztacenie wasnych orodkw produkcji metalurgicznej oraz wadzy politycznej zwizana z dyfuzj nowych wierze i zwyczajw pogrzebowych, polegajcych na paleniu zwok (pochwek w grobach paskich, popielnicowych lub jamowych, bez-popielnicowych). 2. Zasig geograficzny kultur pl popielnicowych Basen rodkowego Dunaju ( kultura piliska w poudniowej Sowacji i pnocnych Wgrzech), tereny Czech, Moraw, Polski i wschodnich Niemiec (z kultur uyck), poudniowe Niemcy (z kultur poudniowoniemieck), Austria, Morawy i Wgry (z kultur rodkowodunajsk), zachodnie Niemcy (z kultur dolnoresk), cz Francji i Hiszpanii (kultura francusko-katalosk),. Poudniowo wschodnie obszary Anglii, Pnocne Wochy. 3. Charakterystyka kultur pl popielnicowych Nowe wierzenia i ciaopalny obrzdek grzebalnego. Kultury pl popielnicowych objy obszar zrnicowany pod wzgldem warunkw naturalnych i zamieszkujcych go lokalnych grup ludnoci (kultury mogiowe, kompleks trzciniecki, tzw. kultury nordyjskie z pnocnozachodniej czci Niu Europejskiego). Nie odpowiaday one jednej wsplnocie etnicznej (jzykowej). Czynnikiem unifikujcym byy nowe wierzenia. Przejcie do osiadego trybu ycia. Zwikszenie si roli rolnictwa:

systemy pl przemiennie uprawianych, wzrost rola yta, udoskonalenie rada. hodowla owiec (pozyskanie weny - wzrost produkcji tekstylnej i powstanie nowych technik tkackich) Stae systemy osadnicze z ufortyfikowanymi orodkami wadzy politycznej, Wzrost znaczenia lokalnych orodkw produkcji metalurgicznej na terenie Czech, wschodnich Niemiec oraz w strefie przy alpejskiej. Wymiana handlowa prowadzona przez te orodki speniaa rol unifikujc kultur materialn..

4. Zrnicowanie pod wzgldem rozwoju kulturowo-gospodarczego i organizacji spoecznej Obszar Sowacji, Wgier i Austrii ju we wczesnej fazie kultur pl popielnicowych wysoki poziom rozwoju: bogate pochwki, czsto przykrywanych kurhanami, wyposaane w bro, a nawet zbroje brzowe. Obszar poudniowych Niemiec i Szwajcarii wysoki poziom rozwoju: osady obronne budowano na wyniosociach terenu zaopatrzone potnymi fortyfikacjami drewniano-ziemnymi; na brzegach jezior zakadano tzw. osady palafitowe, na wbitych w podmoky grunt palach. Wrd znalezisk z tych osad wystpuj dobrze zachowane przedmioty wykonane z surowcw organicznych, m.in. z drewna. Na terenie tym zaoono te wany orodek metalurgiczny wykorzystujcy alpejskie zoa miedzi. Orodki w zachodniej i rodkowej czci basenu Morza rdziemnego - schyku epoki brzu (1000-700 lat p. n. e.) wykazuj du dynamik rozwojow pod wpywem kolonizacji fenickiej. Wschodnia cz basenu karpackiego - zachowaa wiele elementw zwizanych z kulturami wczesnej epoki brzu. Pod koniec epoki brzu na tereny te napywa pierwsza ekspansja stepowych ludw nadczarnomorskich, - Kimmerw (ekspansja ta nastpowaa na znacznym obszarze rodkowej Europy, docierajc nawet do zachodniej Europy i ogarniajc prawie cay krg kultur pl popielnicowych - wyroby pochodzenia nadczarnomorskiego oraz lady zniszcze). II. Kultura uycka w epoce brzu 1. Zasig terytorialny Kultura uycka bya odmian kultury pl popielnicowych uksztatowan na terenie ziem polskich. Rozwina si w dorzeczu Wisy i Odry, na terenie pnocnych Czech, Saksonii, uyc i Brandenburgii. 2. Cechy charakterystyczne i typowe oraz przejawy zrnicowania Obrzdek grzebalny: paskie ciaopalne groby popielnicowe. Gospodarka rolniczo-hodowlana. Budownictwo drewniane. Struktura osadnicza. Ceramika - technologia i ornamentyka geometryczna(formy ulegay zmiennym modom i miay charakter cile regionalny). Przejawy lokalnego zrnicowania w zakresie szczegw obrzdku grzebalnego, formy naczy, pewne typy ozdb brzowych itp. 3. Geneza Kultura uycka powstaa ok. 1300 lat p. n. e. na gruncie kultur mogiowych (przede wszystkim kultury przeduyckiej) oraz kultury trzcinieckiej. Prz

Podzia kultury uyckiej: terytorium zachodnie (podou mogiowym) terytorium wschodnie (na podou trzcinieckim). Impuls prowadzcy do powstania kultury uyckiej wywodzi si z terenu zachodniej Sowacji i Moraw, z krgu tamtejszych kultur mogiowych. Istotn rol odegraa kultura piliska (stosowano ciaopalenie). Kultury uyckiej nie mona te uwaa za odpowiednik zwartej jednostki etnicznopolitycznej. 4. Grupy nalece do kultury uyckiej a) Grupa lska Obejmowaa cae grne dorzecze Odry oraz pnocne Czechy. Najwiksze cmentarzysko odkryto w Kietrzu koo Gubczyc. Badania pozwoliy wyodrbni sze faz rozwojowych, z ktrych cztery przypadaj na epok brzu, dwie za na wczesn epok elaza (podstaw periodyzacji jest ewolucja ceramiki - od naczy wazowatych, poprzez wieloboczne, tzw. guzowate, ostroprofilowane, a do agodnie profilowanych naczy o czarnej byszczcej powierzchni ze schyku epoki brzu). W pierwszej i drugiej fazie wystpuj te bardzo oryginalne pochwki z pozostaociami drewnianej trumny zawierajcej przepalone koci. Powrt konstrukcji drewnianych nastpi we wczesnej epoce elaza (faza pita rozwoju cmentarzyska), wraz z grobami w drewnianych komorach. Grupa lska oddziaywaa prawdopodobnie na formowanie si innych grup lokalnych w rodkowej epoce brzu. b) Grupa sasko-uycka Powstaa pod wpywem grupy lskiej i osigna szczyt rozwoju w modszym okresie epoki brzu. c) grupa grnolsko - maopolska Powstaa w wyniku przesunicia ludnoci ze lska. Charakteryzowao wspwystpowanie obrzdku ciaopalnego i szkieletowego (birytualizm). d) Grupa brandenbursko-lubuska Powstaa w wyniku pnocnej ekspansji grupy sasko-uyckiej. Obejmowaa pnocnozachodni cz Wielkopolski i ziemi lubusk. Charakteryzowaa si specyficznym ksztatem dwustokowych naczy (tzw. styl uradzki). e) Grupa zachodniopomorska kultury uyckiej Posiadaa wasny orodek metalurgii wzorowanej na formach skandynawskich i duskich (tzw. nordyjskich). Charakteryzowaa si grobami kurhanowymi, szczeglnie bogato wyposaonymi w wyroby brzowe. f) Grupa wschodnia kultury uyckiej. Obejmowaa obszar- od dorzecza rodkowej Warty, a do dorzecza Bugu, a nawet do zachodniej czci Woynia. g) grupa tarnobrzeska kultury uyckiej Zajmowaa poudniowy wschd Polski, szczeglnie dorzecze Sanu i Wisoki. Rnia si od grupy wschodniej wikszym udziaem wpyww zakarpackich. h) Grupy kaszubska (wschodniopomorska) i warmisko-mazurska Powstay w modszej epoce brzu w rejonach pnocno-wschodniej Polski. i tworzenie peryferycznych grup, takich jak.

5. Dwie fazy rozwojowe kultury uyckiej a) rodkowa epoka brzu Wiele grup, gwnie zachodnich, posuguje si tzw. ceramik guzow (naczynia zaopatrzone w wypychane od wntrza wypukoci-guzy na najwikszej wydtoci brzuca). b) Pna epoka brzu Wystpuje ceramika ostroprofilowana (dwustokowe formy naczy), naczynia zdobione ukonym kanelowaniem oraz specyficzne typy mieczy, szpil i fibul brzowych. Nastpuje wzrost liczby ludnoci oraz kolonizacj obszarw dotychczas nie zasiedlonych lub rzadko penetrowanych (nie tylko obszaru Niu Polskiego i wyyn lessowych, ale przede wszystkim Pogrza Karpackiego). Pojawiaj si pierwsze uyckich osady obronne lub grody (w poudniowej i poudniowo-zachodniej Polsce). Wizao si to z najazdami na teren Kotliny Karpackiej ludw nadczarnomorskich, Kimmerw. Ich najazdy na miejscowe kultury dorzecza Cisy (np. kultur Gava), spowodoway dalsze przesunicia ludnoci oraz niepokoje polityczne. Na tych terenach odnajdujemy liczne czci uzbrojenia i rzdu koskiego pochodzenia wschodnioeuropejskiego.

6. Gospodarka Rolnictwo: Uprawy zboa (gwnie odmiany pszenicy, proso i jczmie), i nowych gatunkw: jak yto, owies, orkisz, lepiej przystosowane do uprawy w gorszych warunkach glebowych. Wizao si to z rozszerzaniem areau upraw na tereny mniej urodzajne, gwnie gleby piaszczyste na Niu Polskim i gleby terenw podgrskich. Oprcz zb uprawiano mak, len, rzepik, rzep oleist i inne roliny o znaczeniu przemysowym. Prowadzono gospodark wypaleniskowa i ork sprzajna. Posugiwano si sierpami z brzu, ale (szczeglnie w poudniowo-wschodniej Polsce) nadal uywano sierpy krzemienne. Hodowla: Nie miaa charakteru wyspecjalizowanego; polegaa na przyzagrodowym wypasie byda rogatego, wi, owiec i kz, a take koni. Produkcja soli: U schyku epoki brzu powstay wane orodki na terenie zachodniej Maopolski (rejon Wieliczki i Bochni) oraz na Kujawach (okolice Inowrocawia). Sl pozyskiwano z solanki, ktr odparowywano, podobnie jak w neolicie, w specjalnych naczyniach - brykietarkach. Metalurgia: Uzbrojenia i niektre narzdzia brzowe importowano z orodkw siedmiogrodzkich, z poudniowej Sowacji, wschodnich Alp oraz wschodniej Turyngii. Na pnocy Polski spotykamy importy z nordyjskich orodkw skandynawskich. Wikszo wyrobw brzowych (przede wszystkim ozdb) bya jednak produkowana na miejscu. W niektrych grupach istniay warsztaty przetapiajce importowane wyroby (np. uszkodzone na nowe). Posugiwano si formami kamiennymi lub tzw. odlewem na tracony wosk. Lokalne wydobycie rud miedzi byo moliwe tylko na Dolnym lsku (warsztaty metalurgiczne w okolicach Legnicy i Zotoryi). Na ozdoby wydobywano i przerabiano te ow (grupa grnolskomaopolska, w okolicach Olkusza). Wyroby ze zota importowano ze Sowacji lub Siedmiogrodu. 7. Osadnictwo: W kocowej fazie epoki brzu powstaway grody, ktrym przypisywano te rol refugiw dla stad byda (brak zabudowy wewntrz fortyfikacji). Prawdopodobne jednak grody te peniy funkcje centrw plemiennych, miejsc spotka, wymiany towarw, odprawiania obrzdw, a take schronie w czasie niepokojw i wojen dla ludnoci zamieszkujcej ssiednie osady otwarte. Podstawowym typem osadnictwa byy niewielkie osady wiejskie, zoone z kilku lub najwyej kilkunastu domw, przewanie prostoktnych, supowych (podstawowym elementem

konstrukcyjnym cian i nonym dla dachu byy wbijane w ziemi na gboko kilkudziesiciu centymetrw supy). Budowano te domy o konstrukcji zrbowej2 (niektre fortyfikacje i obudowy grobw, szczeglnie z pnej fazy kultury uyckiej). Konstrukcje drewniane znamy z grodw wielkopolskich, pochodzcych z epoki elaza. 8. Struktura spoeczna Podstawow jednostk byy pojedyncze rodziny, ktre czyy si w rody zoone z ok. 100150 osb, zamieszkujce powierzchni ok. 20-30 km 2. Rody wizay si w lun form organizacji terytorialnej - plemiona zoone z 30-40 rodw. Struktura wiekowa (na postawie bada prowadzonych na cmentarzyskach): dominacja trzech grup: dzieci do 6 miesicy, osobnikw modocianych w wieku 15-20 lat dojrzaych -25-35 lat. rednia wieku wynosia ok. 20 lat (dua miertelno dzieci). Ludno bya sabo zrnicowana pod wzgldem pozycji spoecznej i majtku (w porwnaniu z ludnoci kultur mogiowych) - brak pochwkw szczeglnie bogato wyposaonych (tylko na niektrych cmentarzyskach wystpuj grupy grobw bogatszych).Rejestrujemy jednak obecno szczeglnie cennych skarbw z modszej epoki brzu nastpuje wic akumulacja dbr, zapewne przez przywdcw grup lub plemion. Brak natomiast odrbnej grupy osb speniajcych funkcje kultowe lub obrzdowe (w niektrych grobach wystpuj figurki ludzkie i instrumenty muzyczne, ale nie jest to dostatecznym argumentem potwierdzajcym zinstytucjonalizowane formy obrzdowoci). Z caego obszaru kultury uyckiej nie znamy ani jednego obiektu typu witynnego lub kultowego. Znamy jedynie pewn symbolik pojawiajc si w ornamentach ceramiki, ktre mog wiza si z kultem solarnym (m.in. przedstawienia ptakw), ale odnie je naley dopiero do wczesnego okresu epoki elaza. 9. Treci wierze Naley wiza j ze sfer ycia pomiertnego i rnymi aspektami rytuau grzebalnego ni z mitologi, kosmologi lub innymi formami systemw religijnych. Brak dowodw na instytucjonalizacj tego typu wierze i ceremoniaw. Zmiany w tym kierunku nastpiy dopiero na pocztku epoki elaza. III. Stosunki etniczne na ziemiach polskich w epoce brzu 1. Twrcy kultury helladzkiej i egejskiej Twrcw kultur helladzkiej i egejskiej z XVI w. p. n. e. z pewnoci uzna moemy jako przodkw historycznych Grekw. Opieramy si na odczytaniu minojskiego pisma linearnego B 3 i na tradycji
2 Budowano je z rwnych belek drewnianych ukadanych poziomo jedna na drugiej. Na rogach budynku belki dziki odpowiednim naciciom zahaczay si jedna o drug i wychodziy poza naroa tworzc charakterystyczne zrby.

3 Pismo linearne B - pismo kreteskie odczytane przez angielskich uczonych Michaela Ventrisa i Johna Chadwicka w 1953. W przeciwiestwie do linearnego pisma A najprawdopodobniej suyo do zapisywania jzyka greckiego w jego przedklasycznej fazie rozwoju. Powstao jako modyfikacja pisma linearnego A w trakcie podbojw dokonywanych przez Kreteczykw, celem stworzenia sprawnej administracji na terenach wasalnych wadcw i podbitych miast. Zawiera okoo 90 znakw: sylabicznych (samogoski i sylaby otwarte) i niewielk ilo ideogramw. Gliniane tabliczki pokryte inskrypcjami w tym pimie znaleziono m.in w Tebach, Mykenach i w Pylos.

greckiej sigajcej czasw helladzkiej epoki brzu. 2. Indoeuropejczycy Na pocztku XX w. odtworzyli genealogi jzykw indoeuropejskich, umieszczajc kolebk posugujcych si nimi ludw na obszarach wielkiego stepu z pogranicza Europy i Azji. Z tego obszaru wyruszay kolejne migracje w kierunku Europy i Azji Poudniowej. W tym czasie kultur ceramiki sznurowej wywodzono ze stepowych kultur wschodnioeuropejskich, bya dla wczesnych badaczy idealnym odpowiednikiem praeuropejskiej wsplnoty jzykowej. Brak jest jednak powiza pomidzy krgiem kultury ceramiki sznurowej a anatolijsko-egejskimi ludami epoki brzu. Byo to argumentem przeciwko czeniu pierwszych Indoeuropejczykw z kultur ceramiki sznurowej. Collin Renfrew w Archaeology and Lctngiitige: the puzzle oj Indo-European origins (1987) wykaza, e pierwszymi indoeuropejczykami bya grupa pierwszych ludw rolniczo-hodowlanych, zwizana z wczesnym neolitem bakasko-dunajskim. Prawdopodobne substrat indoeuropejski istnia ju w Europie na dugo przed pojawieniem si pierwszych, znanych ze rde pisanych, ludw posugujcych si jzykami tej grupy lingwistycznej. 3. Prasowianie Jzef Kostrzewski: Od mezolitu do okresu wdrwek ludw postawi tez o cigoci zaludnienia ziem polskich od epoki brzu do wczesnego redniowiecza . Ludno kultury uyckiej miaaby stanowi element prasowiaski. Aleksander Gandawski: Zagadnieniach cigoci osadniczej, kulturowej i etnicznej w midzyrzeczu Odry i Dniepru od II okresu epoki brzu do VI/Vll w. n.e. skorygowa hipotez Kostrzewskiego - Prasowianie pojawili si jeszcze wczeniej, w okresie istnienia kultury trzcinieckiej Witold Hensel: Prahistoria ziem polskich - wsplnota batosowiaska w dorzeczach Dniepru i Wisy moga wyodrbnia si jeszcze wczeniej, w okresie kultur z ceramik sznurow. Wsplnota prasowiaska byaby odpowiednikiem kultury trzcinieckiej i wschodniego odamu kultury uyckiej. Zachodnia cz kultury uyckiej moga by niesowiaska, ulegajc slawizacji dopiero w pnej epoce brzu (ok. 1000 lat przed Ch.). Powysze tezy posiadaj jednak sabo: trudno udowodni cigo zasiedlenia ziem polskich od neolitu lub wczesnej epoki brzu do wczesnego redniowiecza. Kazimierz Godowski: geografia etniczna Europy w epoce brzu bya znacznie bardziej skomplikowana wskutek istnienia ludw, ktrych jzykw nie znamy ani z przekazw pisanych, ani ze wspczesnej mapy jzykowej Europy. Mogy to by zarwno ludy preindoeuropejskie, jak rwnie grupy indoeuro-pejskie o mao wyranej metryce lingwistycznej i historycznej (np. wspomniani w rdach antycznych i toponomastyce Wenetowie, wystpujcy zarwno w basenie rdziemnomorskim, jak i na Niu Europejskim). Wykad VII: Wczesna epoka elaza i pocztek okresu lateskiego I. Rewolucja technologiczna pojawienie si elaza jako podstawowego surowca 1. Chronologia i geografia IV tysicleciu p. n. e. - pierwsze, pojedyncze wyroby wykonywane byy z elaza meteorytowego. W XV i XIV w. p. n. e. - uywanie elaza na wiksz skal na terenie pastwa Hetytw i

pastwa Mitanni, na obszarze Anatolii i dzisiejszej Armenii. Koniec II tysiclecia p. n. e., po upadku pastwa hetyckiego (ok. 1180 r. przed Ch.), znajomo produkcji elaza dotara przez Palestyn do Egiptu, a poprzez Mezopotami do Iranu. Ok. XII w. p. n. e. opanowano produkcj elaza w Grecji, a stamtd - na przeomie XI i X w. p. n. e. przenikna ona Italii. Z terenu Pwyspu Bakaskiego i centrw cywilizacji rdziemnomorskiej nowe zdobycze technologiczne przenikny na obszary zachodniej i rodkowej Europy, z Kaukazu za - na stepy nadczarnomorskie. W rodkowej Europy przedmioty elazne pojawiaj si w epoce brzu, najczciej w jej schykowej fazie. Na przeomie II i l tysiclecia p. n. e. powstay lokalne orodki produkcji elaza w Siedmiogrodzie i w Banacie.

2. Walory techniczne nowego surowca i jego pozyskiwanie Lepsze (w porwnaniu z brzem) waciwoci jako surowca do wyrobu narzdzi i broni. Dostpnoci z: rudy spotykane byy znacznie czciej ni metali kolorowych. Produkcja: Kawaki rudy rozdrabniano i przepukiwano, oddzielajc piasek, glin lub mu, a nastpnie poddawano praeniu w celu oddzielenia niepodanych domieszek, np. siarki. Produkcja dokonywaa si w piecach, nazywanych dymarkami, bd te w ogniskach. Jako paliwa uywano wgla drzewnego. Proces redukcji tlenkw elaza odbywa si w temperaturze sigajcej ok. 1300 C, nie uzyskiwano wic elaza w postaci ciekej. Produktem obrbki rudy byy upki metalicznego elaza, poczonego z ulem i wglem drzewnym. Dalsza obrbka polegaa na przekuwaniu podgrzanej upki w celu oddzielenia od elaza rozmaitych zanieczyszcze. 3. Rodzaje rd elaza Rne odmiany limonitu (wystpuje na powierzchni), zawiera od ok. 30 do 50% elaza. Jest gwnym skadnikiem rud darniowych (wystpuj na rozlegych obszarach rodkowej pnocnej Europy). Syderyt i hematyt - pozyskiwano je w miejscach naturalnych wychodni lub w specjalnie wykopanych, niewielkich zagbieniach; znacznie rzadziej eksploatowano je metodami grniczymi, drc ukone lub pionowe szyby. Rudy botne, tj. zalegajce na terenach podmokych. Zoa tego typu, mimo niezbyt wysokiej zawartoci elaza, eksploatowane byy w rodkowej i wschodniej Europie a do XIX w. po Chr. II. Periodyzacja epoki elaza na ziemiach polskich 1. Ok. poowy VIII V w. p. n. e. okres halsztacki (na ziemiach polskich do ok. 400 r. p. n. e.). a) od ok. poowy VIII w. p. n. e. do koca VII w. p. n. e. - okres halsztacki C 4 (koniec okresu halsztackiego C dla ziem polskich nastpi ok. 550 r.). b) VI i V stulecie okres halsztacki D.
4 Oznaczenia Hallstatt

C i Hallstatt D przyjto z systemu periodyzacji opracowanego na podstawie materiaw ze strefy naddunajskiej. Wyrnione na tych terenach wczeniejsze odcinki chronologiczne: Hallstatt A i Hallstatt B odpowiadaj okresowi trwajcemu od modszej czci III okresu epoki brzu po koniec V okresu tej epoki, a wic czasom od przeomu XIII i XII stulecia do drugiej poowy VIII w.

2. Od V w. p. n. e. (dla ziem polskich od 400 r. p. n. e.) do I w. n. e. - okres przedrzymski (nazywany te lateskim). 3. Od I w. n. e. do 375 r. okres rzymski. 4. Od 375 r. n. e. do drugiej po VI w. okres wdrwek ludw. III. Oddziaywanie kultur wiata rdziemnomorskiego. 1. Wielka kolonizacja grecka Rozpocza si w VIII w. p. n. e.: Od drugiej poowy VIII w. p. n.. kolonie greckie w poudniowej Italii i na Sycylii, m.in. ok. 750 r. p. n. e. powstay miasta greckie nad Zatok Neapolitask, a w cigu drugiej poowy VIII stulecia p. n. e. - Naxos i Syrakuzy na Sycylii. Ok. 600 r. p. n. e. na terenie dzisiejszej Marsylii zaoono Massali. Od poowy VII w. p. n. e. - rozwj miast greckich zaoonych na wybrzeach Morza Czarnego, np. Histrii w Dobrudy i Olbii przy ujciu Bohu. Wpywy greckie uwidoczniy si w kulturze Trakw (teren dzisiejszej Bugarii), oraz w kulturze Etruskw (rodkowa Italia). 2. Kultura Etruskw Wpywy Etruskw: midzy rzekami Arno i Tybrem. Ich cywilizacja charakteryzowaa si wpywami greckimi oraz bliskowschodnimi. W VI w. p. n. e. rozkwit tej cywilizacji. W V w. p. n. e. upadek pastw etruskich spowodowany podbojami Rzymu 3. Kultura fenicka i kartagiska Obszar Pwyspu Iberyjskiego znajdowa si pod wpywem oddziaywania miast fenickich (od pocztkw I tysiclecia p. n. e.). Pniej zastpiy je wpywy kartagiskie. 4. Pierwsze przekazy rdowe o barbaricum a) Odysea Homera (pie XI) dotyczy sytuacji istniejcej w VI w. p. n. e. b) tzw. Periplos Massalski powstay przed 530 r. przed Ch. opis podry eglarzy greckich z kolonii na terenie Marsylii wzdu wybrzey; zawiera m.in. pierwsze informacje o Wyspach Brytyjskich. Periplos nie zachowa si. Znamy tylko fragmenty z poematu Festusa Rufusa Avienusa Wybrzee morskie (Ora maritima; z 2 p. IV w. p. C.). c) Hekataiosa z Miletu Obejcie Ziemi (Ges periodos, VI/V w. p. n. e.) zachoway si fragmenty d) Dzieje (Historiae) Herodota z Halikarnasu (V w. p. n. e.) opis tzw. Scytii, tj. terenw pooonych na pnoc od Morza Czarnego i zamieszkanych przez plemiona scytyjskie oraz inne ludy. IV. Kultura halsztacka 1. Przyczyny zaamania si kultur pl popielnicowych W VIII stulecia p. n. e. na obszarach zajmowanych przez rne grupy nalece do kompleksu kultur pl popielnicowych powstaa jako kultura halsztacka. Przyczyny tych przemian: a) Najazdy ludw stepowych doprowadziy do zaamania si istniejcych struktur spoeczno-

gospodarczych (Homer w Odysei wspomina o Kimmerach, ale w owych procesach mogy rwnie bra udzia inne ludy strefy stepowej, charakteryzujce si nomadycznym trybem ycia i modelem gospodarki). Ludno ta napywaa na obszar Europy przez poudniow Francj a na teren Pwyspu Iberyjskiego (Pliniusz Starszy w dziele pt. Historia naturalna - Historia Naturalia w I w. n. e. wspomina o zamieszkujcych tereny dzisiejszej Hiszpanii Celtach, Iberach i Fenicjanach, a take Persach - nie chodzi o mieszkacw Persji, lecz o lud o podobnych cechach, np noszcy strj typowy dla stepowych nomadw spodnie i przewizany pasem kaftan, nazywany w staroytnoci perskim, indyjskim lub scytyjskim). b) Wpywy przenikajce ze wiata rdziemnomorskiego (kontakty z koloniami greckimi, zwaszcza Massali, i orodkami greckimi pooonymi u ujcia Rodanu, jak i powizania z Itali poprzez kultury Este i Melaun). 2. Zasig geograficzny kultury halsztackiej Obszary - od wschodniej Francji na zachodzie po dorzecze rodkowego Dunaju na wschodzie i wybrzea Adriatyku na poudniowym wschodzie i dorzecze aby, a zwaszcza Odry na pnocy. W obrbie kultury halsztackiej wyrniamy trzy prowincje: zachodniohalsztack (tereny wschodniej Francji, dorzecza grnego i rodkowego Renu oraz grnego Dunaju), wschodniohalsztack (obszary pooone nad rodkowym Dunajem), poudniowo-wschodnio-halsztack (obszary dorzecza Drawy i Sawy).

3. Szlaki handlowe a) szlak bursztynowy czcy tereny wschodnioalpejskie oraz ziemie pooone nad rodkowym Dunajem przez Bram Morawsk z dorzeczem Odry i wybrzeami Batyku. b) szlak biegncy znad grnego Dunaju wzdu Soawy i aby a do ujcia tej rzeki i wybrzea Morza Pnocnego. c) szlaki wiodce przez przecze alpejskie czce pnocn Itali i obszary zachodniohalsztackie. 4. Przemiany spoeczno gospodarcze Rozwj produkcji rzemielniczej - garncarstwa, przede wszystkim jednak obrbki metali: brzu i elaza. Ceramika posiada cechy interregionalne: zwyczaj malowania naczy - na og czerwon farb na czarnym tle. Naczynia poddawano grafitowaniu. Stosowano geometryczne motywy zdobnicze; we wschodniej czci kultur krgu halsztackiego spotykamy wtki antropo- i zoomorficzne, a take zdobienie plastyczne, polegajce np. na umieszczaniu na krawdzi naczy stylizowanych gw zwierzcych. Bogactwo ornamentw plastycznych obserwuje si zwaszcza w kulturze poudniowo-wschodnio-halsztackiej. Na terenach tych obserwujemy wpyw wzornictwa etruskiego. Prowadzono na wielk skal eksploatacja z soli. Najbardziej znan jest kopalnia soli w Hallstatt w Austrii (nad Jeziorem Halsztackim, w Alpach Salzburskich). Sl kamienn wydobywano drc szyby sigajce ponad 300 m gbokoci, ktrych czna dugo przekracza 3700 m. Odnaleziono w doskonaym stanie wiele przedmiotw: drewniane narzdzia (moty, opaty, styliska siekier), skrzane worki usztywniane drewnianymi prtami, suce do wynoszenia urobku, uczywa, czci odzienia, skrzane czapki i rkawice, resztki tkanin, a nawet pczki zi o waciwociach leczniczych.. Nastpuje wyodrbnienie si arystokracji rodowej lub plemiennej (bogato wyposaone

pochwki, umieszczane niekiedy na wozach w komorach drewnianych z usypanym nad nimi wielkim kurhanem, z drogocennymi przedmiotami pochodzcymi z krgu kultury greckiej lub etruskiej oraz budowane wwczas grody - siedziby wadcw) 5. Osadnictwo Najbardziej znanym grodem jest grd Heuneburg w Talhof koo Sigmaringen nad grnym Dunajem (poudniowa Wirtembergia). Wzorowano si na fortyfikacjach istniejcych w krgu wiata rdziemnomorskiego. Przemawia za tym konstrukcja muru z suszonej cegy, wzniesionego na podmurwce z gazw wapiennych (posiada wysoko 3 - 4 m, a na jednym z jego odcinkw rozmieszczono regularnie co 10 m prostoktne bastiony). Do grodu prowadziy bramy, ktrych wrota osadzone byy w kamiennych oyskach. W obrbie fortyfikacji znajdowaa si regularnie rozmieszczona zabudowa. Brakuje jednak zabudowy, ktr uzna by mona za siedzib lokalnego wadcy. Niedaleko grodu odkryto zgrupowanie 10 wielkich kurhanw, kryjcych zapewne szcztki przedstawicieli dynastii ksit. Oprcz arystokracji istniaa take warstwa zamonych wojownikw. 6. Pochwki Stosowano kremacj zwok oraz inhumacj (cmentarzyska birytualne wystpuj w kulturze halsztackiej powszechnie; niekiedy w jednym grobie znajduj si szcztki dwch osb -jednej spalonej, drugiej za pochowanej bez kremacji). Groby nierzadko nakrywane byy nasypami ziemnymi. Pochwki najbogatszej grupy zawieray przedmioty luksusowe pochodzenia poudniowoeuropejskiego, kratery i czary czarnofigurowe, amfory gliniane i naczynia brzowe, kawaki czerwonych korali oraz tkaniny. Przykadem grobu ksicego jest grb odkryty w Hochdorf (z ok. poowy VI w. po Ch.), w dorzeczu rodkowego Neckaru; zmary spoczywa na unikatowej, wykonanej z brzu, bogato zdobionej sofie. Obok niej znajdowa si czterokoowy wz, na ktrym zoono m.in. zote i brzowe naczynia. Skromniej wyposaano groby wojownikw (bro wcznie, uki, dugie, brzowe lub elazne miecze, czsto z bogato zdobionymi rkojeciami; w modszej fazie okresu halsztackiego rozpowszechniy si krtkie miecze, a raczej sztylety) W skad inwentarzy grobowych wchodziy take naczynia - brzowe wiadra tzw. situle, czerpaki, znacznie czciej jednak naczynia gliniane oraz narzdzia - paskie siekierki, noe o sierpikowatym ostrzu i sierpy. W Hallstatt odkryto oprcz kopalni soli wielkie, liczce pierwotnie ok. 2000 grobw, birytualne cmentarzysko zwracajce uwag zrnicowan form grobw i pochwkw (czciowo spalone zwoki, umieszczanie w jamach grobowych zdekompletowanych cia). Wrd odkopanych ok. 1300 pochwkw w przyblieniu czwart ich cz stanowi bogato wyposaone groby wojownikw, wyposaonych w miejscowe wyroby oraz importy z Italii i terenu kultury poudniowo-wschodnio halsztackiej.

V. Ziemie polskie we wczesnej epoce elaza 1. Grupa lska Obszar: rodkowy lsk, poudniowa cz Grnego lska, cz Wielkopolski a po doln Wart, a take pnocne Morawy i cz Czech. Wpyw prowincji wschodniohalsztackiej:

Wymiana handlowa (przez grup lsk wid szlak bursztynowy) - halsztackie wyroby brzowe i elazne, m.in. miecze, siekierki z bocznymi wystpami, brzowe naczynia, zapinki i klamry do pasa. Rozwj handlu wpyn na wyodrbnienie si arystokracji czy te starszyzny rodowej (bogate pochwki, na jakie natrafiono m.in. w Gorszewicach koo Poznania, we Wrocawiu-Ksiu Maym, a take na wielkim cmentarzysku w Kietrzu, na Wyynie Gubczyckiej). W produkcji ceramiki - formy naczy, sposoby dekorowania powierzchni technikami grafitowania i wywiecania oraz w ornamenty (na bazie wzornictwa halsztackiego wyksztaci si lokalny styl polegajcy na malowaniu naczy, charakterystyczny przede wszystkim dla obszaru rodkowego lska. W okresie halsztackim nie stwierdzono na ziemiach polskich rodzimej produkcja elaza lub te nie bya ona rozwinita w takim stopniu, aby moga odgrywa istotn rol. Na pocztku okresu halsztackiego D (ok. poowy VI w. przed Chr.), nastpio gwatowne zaamanie si rozwoju grupy lskiej, spowodowane najazdami scytyjskimi. 2. Najazdy Scytw Na przeomie VIII i VII w. przed Chr. Scytowie zajli tereny Przedkaukazia, a w VII w. przed Chr. Obszary nadczarnomorskie. Herodot w Dziejach informujce m.in. o: podziale ich na Scytw krlewskich, Scytw koczownikw, Scytw rolnikw i Scytw oraczy, przebiegu wyprawy perskiej pod wodz Dariusza I przeciw Scytom ok. 513 r. przed Chr. (Dzieje IV, 17-22, 83-141). Najwicej informacji o Scytach dostarczyy podkurhanowe grobowce arystokracji scytyjskiej - olbrzymie konstrukcje wznoszone w kocu V i na pocztku IV w. przed Chr. Nasypy kurhanw sigay w czasach nowoytnych ponad 20 m wysokoci, a ilo uytej do ich usypania ziemi szacuje si w niektrych przypadkach na ok. 75 ty. m. Pod nasypem znajdowaa si komora grobowa kryjca szcztki zmarego oraz zazwyczaj bardzo bogate wyposaenie, w ktrego skad wchodziy m.in. arcydziea sztuki jubilerskiej powstae w pracowniach miast z pnocnych wybrzey Morza Czarnego, produkujcych na zamwienie arystokracji scytyjskiej. Wyprawy upiecze Scytw: W VII w. przed Chr. sigay Egiptu; W V i IV w. przed Chr. - na tereny pooone na poudnie od dolnego Dunaju (wojny z pastwem macedoskim). Na pocztku wieku VI przed Chr. do Kotliny Karpackiej (zniszczenie osadnictwa i zakcenie w rozwoju kultury wschodniohalsztackiej). Z Kotliny Karpackiej poprzez Bram Morawsk, oddziay Scytw podejmoway wyprawy na obszary zajte przez zachodnie grupy kultury uyckie (kierunek ekspansji: Wyyna Gubczycka, tereny pooone na lewym brzegu Odry, Dolne uyce). Na osady grupy chemiskiej kultury uyckiej (Scytyjskie grociki strza znaleziono na zniszczonym grodzisku w Kamiecu). Na grup grnolsko-maopolsk kultury uyckiej - na teren Wyyny KrakowskoCzstochowskiej: W odkrytym w Rzdkowicach koo Zawiercia schronisku skalnym natrafiono na brzowe i rogowe grociki z uszkodzonymi w wyniku uderzania strza w skay kocami (grupa ludzi szukajca tam schronienia bya ostrzeliwana z ukw przez scytyjskich najedcw) W IV w. przed Chr. Sarmaci zaczli przenika na tereny scytyjskie pooone na zachd od Donu. W cigu II w. przed Chr. opanowali stepy nadczarnomorskie, zepchnli Scytw na Krym oraz na obszary pooone nad dolnym Dniestrem i Dunajem. W ten sposb pooyli kres potdze Scytw.

3. Grupa wschodniowielkopolska Przeja od ludnoci grupy lskiej handel bursztynem, dziki czemu zacza si dynamicznie rozwija. Cechy charakterystyczne: Ceramika: - zdobiona za pomoc inkrustacji wykonanej bia mas; - nowe motywy zdobnicze, antropo- i zoo-morficzne, obok wczeniej rozpowszechnionych wtkw geometrycznych (niekiedy niewielkie scenki figuralne, np. schematycznie przedstawiony obraz polowania na jelenie przez konnych i pieszych myliwych). Rozwj sieci osad obronnych: -Ujawnia wpyw cywilizacji greckiej, docierajcy poprzez rodowisko kultury halsztackiej. - Grody wznoszono na miejscach dogodnych do obrony: na wyspach jezior lub na otoczonych wod cyplach, a w przypadku obszarw grzystych - na wzniesieniach terenu. - Obronne osiedla znane s jednak tylko z zachodniej czci obszaru zajmowanego przez kultur uyck, brak ich natomiast na terenach, gdzie wczeniej istniaa kultura trzciniecka. Typowym przykadem budownictwa grodowego jest Biskupin, zbudowany na wczenie istniejcej wyspie Jeziora Biskupiskiego. Powsta on w okresie halsztackim D (badania dendrochronologiczne wskazuj jednak wczeniejsz dat - lata trzydzieste VIII w. przed Chr., a dokadnie na przeom 738 i 737 r. przed Chr.) Obwarowania: Droga do grodu, wyoona drewnem, wytyczona przy obwaowaniach w ten sposb, aby przybysze zmierzajcy ku bramie zwrceni byli prawym bokiem ku stojcym na fortyfikacjach obrocom osiedla (napastnicy, trzymajc w lewej rce tarcze, mieli utrudnion moliwo osony przed pociskami) Way o szerokoci 3-4 m skonstruowane z kilku cigw izbic, czyli skrzy z drewna dbowego, wzniesionych w konstrukcji zrbowej, wypenionych ziemi i kamieniami; wysoko - 6 m. Falochron o szerokoci od 2 do ponad 9 m, zbudowany z kilkunastu tysicy pali drewnianych, wbitych ukonie w brzegi wyspy. Brama (jedyna), zamykana dbowymi wrotami, nad ktr wznosia si zapewne wiea nadbramna. Zabudowa wewntrz grodu: Niewielki plac przed bram Ponad 100 domw zbudowanych zostao wzdu 11 wymoszczonych drewnem ulic, o szerokoci 2,5-2,8 m, ktre czya biegnca pod waami ulica okrna. Konstrukcja domw: Powierzchnia od ok. 72 do 86 m2. Zbudowano je za pomoc techniki sumikowo-tkowej: ciany skonstruowane byy z poziomo uoonych belek (sumikw), ktrych koce umocowano w obkach pionowo stojcych pali (tek). Wewntrz 2 3 pomieszczenia: przedsionka, izby gwnej i mniejszego pomieszczenia, zapewne komory sypialnej. Podog tworzya warstwa bierwion, w wikszej izbie znajdowao si wyoone kamieniami palenisko. Wejcia do domw, poczonych ze sob cianami szczytowymi, umieszczone byy od poudnia w duszych cianach.

Poza domostwami istniay rwnie niezbyt liczne i znacznie mniejsze czworoktne budynki gospodarcze o powierzchni do 11 m2. Grd w Biskupinie zajmowa powierzchni ok. 1,3 ha. Mieszkao w nim od 1000 do 1200 osb. Na budow zuyto od 6 do 8 ty. m 3 drewna. Podobne grody odnaleziono w Smuszowie (nieco inne rozplanowanie: obok ulicy okrnej, biegncej pod waami, przez rodek grodu poprowadzono gwn ulic, szerokoci 5 m) oraz w Izdebnie (take ulica okrna jak w Biskupinie). 4. Grupa grnolsko-maopolska i tarnobrzeska Cech charakterystyczn grupy grnolsko maopolskiej by birytualizm (wpywy halsztackie, aczkolwiek groby szkieletowe znane byy ju z modszego okresu epoki brzu) Grupa tarnobrzeska (zajmujca dorzecza Sanu i Wisoki oraz tereny pooone nad Wis, w rejonie ujcia do niej obu wspomnianych rzek) - przewaaj pochwki popielnicowe, nakrywane czsto misami. Grupa ta odznacza si wyranymi powizaniami z kultur scytyjsk (uywanie trjgraniastych grocikw strza, kolczykw gwodziowatych oraz pewne podobiestwa w inwentarzu ceramicznym). 5 Grupa pomorska (wschodniopomorska lub wejherowsko-krotoszyska) Przyczyny przemian spoeczno gospodarczych u schyku okresu halsztackiego: Struktury osadnicze (koncentracja znacznych grupy ludnoci) zbyt due w stosunku do wydolnoci rodowiska oraz do moliwoci eksploatacyjnych wczesnych struktur gospodarczych. Pogorszenie si sytuacji klimatycznej i warunkw ekologicznych - u schyku Hallstattu C nasta - wilgotniejszy i chodniejszy ni poprzedni - okres subatlantycki. W pnocnej Europie zmiany w sposobach uprawy ziemi porzucanie gleb cikich i zakadaniu pl na terenach piaszczystych konsekwencj tego reorganizacja sieci osadniczej. Najazdy scytyjskie. W tych warunkach naturalnych bardziej skuteczny okaza si model gospodarczo-spoeczny, ktry zwizany by z kultur pomorsk. Zaletami nowego modelu okazay si bardziej rozproszone struktury osadnicze, tworzone przez mobilne, niewielkie grupy ludnoci, a take rolnictwo bazujce na lekkich, pooonych wyej i bardziej suchych glebach. Geneza kultury pomorskiej: Wywodzi si z grupy kaszubskiej kultury uyckiej, istniejcej na terenie Pomorza Gdaskiego do schyku epoki brzu. W pocztkach epoki elaza grupa kaszubska przeksztacia si w jednostk okrelan jako grupa (lub faza) wielkowiejska (nazwa pochodzi od stanowiska odkrytego we Wadysawowie-Wielkiej Wsi). Zmiany dotyczyy m.in. odejcia od zwyczaju umieszczania pochwkw pod nasypami kurhanw i powstania ciaopalnych, zwykle charakterystyczn tej grupy byo posugiwanie si urnami domkowymi - wykonane z gliny realistyczne modele budynkw (posugiwano si nimi w kulturze urn domkowych na obszarze pnocnym rodkowych Niemiec oraz w rodkowej Italii). Na gruncie grupy wielkowiejskiej w cigu okresu halsztackiego D na terenie Pomorza Wschodniego wyksztacia si nowa jednostka - kultura pomorska. Charakterystyczne cechy zwizane z pochwkiem: Konstrukcja grobw z pyt lub gazw kamiennych w ksztacie prostoktnej skrzyni, z dnem wyoonym kamieniami, w ktrej umieszczano czsto szereg popielnic (nawet do 30). Kultur pomorsk nazywano te kultur grobw skrzynkowych. Groby zbiorowe przykrywano nasypem kurhanowym lub (czcie) umieszczano na cmentarzyskach paskich (prawdopodobnie prochy zmarych przechowywano najpierw byy w popielnicach przez

duszy czas w innym miejscu, a nastpnie skadane razem do grobu). Zwyczaj zdobienia popielnic rysami twarzy (kultur pomorsk nazywano dlatego kultur urn twarzowych), umieszczanymi w grnych czciach gruszkowatych naczy o baniastym brzucu i do wysokiej szyi, charakteryzujcych si czarn, wygadzon powierzchni. (genez urn twarzowych naley czy z wpywami etruskimi. Znane s bowiem ze rodkowej Italii, datowane z VIII-VI w. przed Chr., popielnice z wyobraeniami twarzy, tzw. kanopy. Urny zdobiono czasami naszyjniki lub napiernikami. W wymodelowanych uszach urn twarzowych umieszczano kolczyki z nanizanymi na nie bursztynowymi paciorkami. Zwyczaj zdobienia popielnic wyobraeniami twarzy ludzkiej zanikn w cigu IV w. przed Chr. Wyposaenia grobw raczej ubogie: szpile, niekiedy zapinki i przybory toaletowe (brzytwy i szczypczyki) oraz narzdzia (noe, szyda i igy), bardzo rzadko natomiast bro. Pomys chowania szcztkw zmarych w tak zdobionych naczyniach, podobnie jak zwyczaj uywania urn domkowych, przenikn na teren rodkowej Europy zapewne dziki intensywnym kontaktom handlowym, wynikajcym przede wszystkim z popytu na bursztyn. Ceramika: zdobienie naczy za pomoc biaej inkrustacji (wpyw grupy wschodniowielkopolskiej kultury uyckiej) oraz wystpowanie wykonanych technik rycia przedstawie figuralnych, tworzcych czasami sceny narracyjne. Osadnictwo i zabudowa: Nie budowano grodzisk; niewielkie otwarte osady z domami o konstrukcji supowej. Struktura upraw: pszenica, jczmie oraz yto. Rozwj terytorialny kultury pomorskiej: obszary rodkowego Pomorza; w schykowej fazie okresu halsztackiego pnocna i rodkowa Wielkopolska, potem jej poudniowa cz i Dolny lsk, a take Kujawy, ziemia chemiska i znaczna cz Mazowsza, pnocna cz Grnego lska, wikszo obszarw Maopolski, a take Woy i Polesie. Kultura pomorska zajmujca wschodni cz ziem polskich posiada swoiste cechy pozwalajce na wyrnienie z niej odrbnej jednostki kulturowej, nazywanej kultur grobw kloszowych (nazwa od zwyczaju nakrywania popielnic duym naczyniem, odwrconym do gry dnem, o charakterystycznie chropowaconym brzucu - na Mazowszu i w Maopolsce).

6. Kultura kurhanw zachodniobatyjskich Powstaa w okresie halsztackim D na Warmii, Mazurach oraz Sambii, czyli na obszarach zajtych czciowo pod koniec epoki brzu przez grup warmisko-mazursk kultury uyckiej. Osadnictwo: osady obronne, niekiedy na jeziorach, na sztucznych wyspach utworzonych z zatopionych pni (pnie ukadano warstwami i umacniano za pomoc pali wbijanych w dno jeziora -.takie wysepki, zwykle prostoktne, o powierzchni do 3 arw, mogy pomieci zaledwie kilka domostw; istniay take osady otwarte.

Pochwek: Caopalenie, szcztki umieszczano w popielnicach, w grobach budowanych niekiedy z pyt kamiennych i nakrywanych nasypem kurhanu. Gospodarka: - niewielki stopie rozwoju produkcji rzemielniczej - na du skal uywano przedmiotw wykonanych z koci i z kamienia, przedmioty z metali importowano; - podstaw gospodarki hodowla, mniejsz rol odgrywao rolnictwo. - uzupenieniem gospodarki wytwrczej - rybowstwo oraz zbieractwo i owiectwo. Wykad VIII i IX: Barbarzyska Europa w okresie dominacji celtyckiej I. Ludy Europy barbarzyskiej 1. Celtowie a) Pochodzenie i pierwotna lokalizacja W VI i w pierwszej poowie V stulecia przed Chr. Celtowie (zwani przez Rzymian Galami, przez Grekw za niekiedy Galatami) zamieszkiwali tereny zajte przez kultur zachodniohalsztack (od wschodniej Francji do Grnej Austrii). Naleeli do grupy spokrewnionej z plemionami italskimi i wenetyjskimi (odam ludw zachodnioindoeuropejskich). Celtowie wytworzyli wasny model kulturowy, oparty na wzorcach antycznych. Wpywy ich kultury sigay na tereny rodkowej i pnocnej Europy, przyczyniy si do zaniku istniejcych tam kultur o tradycjach wywodzcych si z wczesnej epoki elaza i do wytworzenia si na ich podou na przeomie III i II stulecia przed Chr. nowych jakoci kulturowych, nawizujcych silnie do modelu celtyckiego. b) Najstarsze rda pisane o Celtach Hekataios z Miletu- Obejcie Ziemi (VI w. Przed Chr.) pisze o Celtach zamieszkujcych tereny pooone na pnoc od siedzib Ligurw, ktrych osadnictwo obejmowao obszary pnocno-zachodniej Italii i poudniowej Francji. Wymienia celtyckie miasto o nazwie Nyrax. Herodot - Dzieje lokalizuje siedziby Celtw nad grnym Dunajem. Wspomina miasto Pyrene (obecnie identyfikuje si t miejscowo z pasmem Pirenejw, jeli tak byobu w istocie, to Celtowie w V w. przed Chr. zamieszkiwali Pwysep Iberyujski). Pisze te, e Keltowie maj swe siedziby za Supami Heraklesa i ssiaduj z Kynesjami, mieszkajcymi na najbardziej wysunitych na zachd rubieach Europy. c) Ekspansja terytorialna plemion celtyckich W cigu V w. Przed Chr. Celtowie dotarli na Wyspy Brytyjskie . Na przeomie V i IV stulecia przed Chr. rozpocza si ekspansja w kierunku wschodnim i poudniowym. Tytus Liwiusz w Dziejach Rzymu od zaoenia miasta (Ab urbe condita, V, 34) pisze o krlu plemienia Biturygw - Ambigacie, ktry wysa z Galii do Italii cz swego ludu pod wodz Bellovesa, inn za pod dowdztwem Segovesa - do Lasu Hercyskiego (bliej nie okrelone tereny rodkowej Europy).

Na pocztku IV w. Przed Chr. opanowali oni dorzecze rodkowego i dolnego Padu (Galia Przedalpejska). W 390 r. przed Chr (by moe nieco pniej - pod koniec lat osiemdziesitych IV stulecia przed Chr.) zdobyli Rzym, a nawet ich wyprawy dotary do poudniowych czci Pwyspu Apeniskiego. Ok. poowy IV w. Przed Chr. uderzyli oni na plemiona pnocnoiliryjskie (ich osadnictwo obejmowao w tym czasie tereny Czech, Moraw, Dolnej Austrii, czci Wgier, a nieco pniej take Siedmiogrd). W III stuleciu przed Chr. ekspansja Celtw siga na Bakany i dociera nawet do Grecji: W latach 279-277 przed Chr. najazdy plemion celtyckich na Tracj (utworzyli istniejce przez ponad p wieku, pastwo ze stolic w Tylis). Najazdy Celtw zagroziy wityni w Delfach, a cz z oddziaw celtyckich przedostaa si na teren centralnej Anatolii, gdzie na mocy decyzji Antiocha I Sotera zostali osiedleni w 270 r. przed Chr. nad rodkowym biegiem rzeki Halys (pastwowo ta zostaa zniszczona przez Rzymian dopiero w 25 r. przed Chr., ale jzyk Celtw przetrwa na tych terenach a do IV w. Po Chr.). d) Rywalizacja z Rzymem Od koca pierwszej poowy IV w. przed Ch. wojownicy celtyccy suyli w wojskach zacinych pastw hellenistycznych, np. w latach 369/368 przed Chr. jako najemnicy w armii Dionizjusza z Syrakuz. Zwycistwo Rzymian w bitwie pod Telamonem (225 r. przed Chr.) bray w niej udzia plemiona celtyckie Italii oraz zamieszkujce tereny nadreskie, m.in. plemiona belgijskie. W czasie II wojny punickiej (218-201 r. przed Ch.) Celtowie byli sojusznikami Hannibala. Ok. 190 r. przed Chr. - Rzym zakoczy podbj Galii Przedalpejskiej (cz plemion celtyckich przeniosa si na tereny alpejskie w czasach Oktawiana Augusta zostay ostatecznie pokonane). Ekspansja rzymska na teren Pwyspu Iberyjskiego po zakoczeniu II wojny punickiej Republika Rzymska zdobycie w 133 r. przed Chr. wanego orodka Celtyberw - oppidum w Numancji (133 r. przed Ch.). W drugiej poowie II stulecia przed Chr. Rzymianie opanowali tereny poudniowofrancuskie (w 118 r. przed Chr. utworzono now prowincj - Gali Narbosk, czyli Zaalpejsk, obejmujc Prowansj i Langwedocj). W kocu III w. przed Chr. nastpi upadek pastwa Celtw w Tracji. W II stuleciu przed Chr. zanikno osadnictwo celtyckie w Siedmiogrodzie. W drugiej poowie I stulecia przed Chr. Celtowie ulega dalszym podbojom Rzymu oraz wypierani byli przez plemiona germaskie, ktre zajy obszary pooone na pnoc od grnego i rodkowego Dunaju. Dwie wyprawy Cezara do Wielkiej Brytanii (w 55 i 54 r. przed Chr.), zajtej ostatecznie przez Klaudiusza (43 r. przed Chr.). Oktawian August opar granice pastwa rzymskiego o lini Renu i Dunaju. W I w. przed Chr. osadnictwo celtyckie zachowao si na terenie rodkowej Europy (nieliczne plemiona celtyckie na pnoc od rodkowego Dunaju, np. Kotynowie w pnocnej Sowacji, oraz Anartowie na terenie dzisiejszej Ukrainy Zakarpackiej i wschodniej czci Sowacji) 2. Trakowie i Getowie Trakowie zamieszkiwali tereny dzisiejszej Bugarii (ssiadowali z pastwem macedoskim

i koloniami greckimi na zachodnich wybrzeach Morza Czarnego). Pod koniec VI i w pierwszych dziesicioleciach V w. Przed Chr. cz tych obszarw znalaza si pod kontrol persk, a w III stuleciu przed Chr. pod panowaniem Celtw. Kultura Trakw rozwijaa si a do czasw podboju ich przez Rzymian, w czasach Klaudiusza (46 r. po Chr.). Plemiona geto-dackie - zamieszkiway obszary na pnoc od siedzib Trakw - na pnoc od dolnego biegu Dunaju (Herodot nazywa ich Getami). W drugiej poowie IV stulecia przed Chr. Getowie prowadzili wojny z pastwem macedoskim Aleksandra Wielkiego, ulegajc jego przewadze. Pod koniec IV w. przed Chr.. powsta silny zwizek plemion geto-dackich pod przywdztwem Dromichaitesa, ktrego pastwo, ze stolic Helis, zajmowao obszar Niziny Wooskiej i prowadzio wojny z trackim pastwem Lizymacha. 3. Dakowie Zajmowali Siedmiogrd. Wedug Pompejusza Trogusa (Historiae Philippicae - ok. 200 r. przed Chr.), byli potomkami Getw. W okresie panowania Burebisty (70-60 do 44 r. przed Chr) szczyt ich potgi. Dakowie pokonali wwczas plemiona celtyckie zamieszkujce obszary nad rodkowym Dunajem i zniszczyli cz miast greckich na wybrzeu Morza Czarnego (m.in. Olbi i Tyras). Po mierci Burebisty jego pastwo ulego rozbiciu na liczne ksistwa. Ponowny wzrost potgi Dakw nastpi pod koniec I w. po Chr., w czasach panowania Decebala, i trwa do podboju Dacji przez Trajana (98-117 r.) w latach 101-106 po Chr. 4. Ilirowie Zajmowali tereny pnocno-zachodniej czci Pwyspu Bakaskiego, po dorzecze Sawy, prawdopodobnie take wschodni Itali, na pnocy za po rodkowy Dunaj. Od koca III w. przed Chr. plemiona te podbijane byy stopniowo przez Rzym. Ostatnim zrywem Ilirw byo powstanie plemion panoskich stumione w 9 r. po Chr. przez Oktawiana Augusta. 5. Bastarnowie (Peucynowie) W kocu III w. zamieszkiwali tereny poudniowo-wschodniej Europy. Przywdrowali na te obszary z dorzecza aby. Grecy zaliczali ich celtyckich, Rzymianie - do germaskich. W II w. przed Chr. Grecy nie znali nazwy Germanie, dlatego mianem Celtw mogli nazywa ludno przyby z gbi Europy. Wedug innych pogldw, plemiona Bastarnw miay cechy celtyckogermaskie (z czasem nastpowa wzrost elementw germaskich) Okoo 230 r. przed Chr. Bastarnowie pojawili si nad dolnym Dunajem, wszczynajc zbrojne konflikty, m.in. z Getami. Wspdziaay z nimi inne plemiona, okrelane w inskrypcji jako Galaci. 6. Cymbrowie i Teutnowie Plemiona Cymbrw, pochodzce z Pwyspu Jutlandzkiego, rozpoczy ok. 120 r. przed Chr. wdrwk na poudnie. Poprzez kraj celtyckiego plemienia Bojw (obszar Czech), skierowali si oni ku terenom wschodnioalpejskim, gdzie w 113 r. przed Chr. pokonali rzymskie legiony pod Norej (Neumarkt) i stamtd, poprzez grne dorzecze Dunaju i Renu, dotarli do Galii. W trakcie ich wdrwki doczyli do nich celtyccy zapewne Teutonowie, a take Ambronowie i Harudowie. Po starciach zbrojnych z Rzymianami w 109 r. przed Chr. nad Rodanem i w 105 r. przed Chr. koo Arausio (Orange) cz najedcw skierowaa si ku Akwitanii i przekroczya Pireneje, docierajc prawdopodobnie do dolnego biegu Ebro. W 102 r. przed Chr. wojska rzymskie pod wodz konsula Gajusza Mariusza pokonay Teutonw i Ambronw w Prowansji pod Aquae Sextiae (Aix-en-Provence), a w 101 r. przed Chr. pod Vercellae (w grnym biegu Padu) klsk ponieli Cymbrowie.

7. Germanie Pierwsza wzmianka o Germanach znajduje si w pismach Posejdoniosa z Apamei (I w. przed Chr.), ktry nazywa tak plemiona zamieszkujce stref nadresk. Rzymianie zetknli si z Germanami w czasach Juliusza Cezara (68-44 r. przed Chr.). W kocu lat siedemdziesitych I w. przed Chr. germaskie plemiona Swebw pod wodz Ariowista przekroczyy Ren i opanoway znaczn cz Galii. Po klsce zadanej im przez Rzymian w 58 r. przed Chr. pod Miluz, Cezar rozpocz podbj Galii zakoczony w 51 r. przed Chr. (Commentarii rerum gestarum belli Galilei) . II. Rozwj kultury plemion celtyckich 1. Periodyzacja okresu lateskiego W V w. przed Chr. na gruncie kultury zachodniohalsztackiej uksztatowa si w rodowisku arystokracji plemiennej, nowy styl, okrelany jako wczesnolateski. Nazwa pochodzi od znaleziska (prawdopodobnie o charakterze wotywnym), w miejscowoci La Tne (Szwajcaria). Na ziemiach polskich okres lateski (nazywany te okresem przedrzymskim) trwa przez cztery ostatnie stulecia przed Chr. Podstaw periodyzacyjn okresu lateskiego s badania studiw niemieckiego badacza Paula Reineckego z 1902 r. Podzieli on okres lateski na cztery podokresy, oznaczone jako La Tne A, B, C i D. Dalsze badania wyodrbniy krtsze stadia chronologiczne (np. La Tne Al, Bl, B2 itd.). Wedug tych ustale okres lateski dla kultury plemion celtyckich dzielimy na nastpujce stadia: Poowa V w . przed Chr I po. IV w. przed Chr.: La Tne A; Poowa IV w. przed Chr poowa III w. przed Chr.: La Tne B; Poowa III w. przed Chr. koniec II w. przed Chr.: La Tne C; Koniec II w. przed Chr. pocztek I w. po Chr.: La Tne D. Pamita naley, e granica pomidzy schykiem Hallstattu D i pocztkiem okresu lateskiego jest pynna: styl wczesnolateski rozwija si na podou stylu pnohalsztsackiego. Na niektrych obszarach miao miejsce wspistnienie stylw schykowohalsztackiego i wczesnolateskiego. 2. Kultura lateska w stadium La Tne A Styl wczesnolateski ksztatowa si przede wszystkim w rodowisku arystokracji plemiennej. Inwentarze grobowe przedstawicieli tej warstwy wskazuj, e znalezione w nich przedmioty rodzimej produkcji pochodziy z jednego, wyspecjalizowanego warsztatu, produkujcego ozdoby dla okrelonych odbiorcw, reprezentujcych ow warstw arystokracji. a) Charakterystyka stylu wczesnolateskiego: Wyrane znamiona tradycji halsztackiej. Elementy wywodzce si ze sztuki greckiej i etruskiej (a zapewne take scytyjskiej) - stosowanie motyww zoomorficznych (prawdopodobnie wpyw Etruskw). Ornamentyka w postaci palmet, spirali, wtkw antropomorficznych, a take rnorodne

elementy zdobnictwa plastycznego. Wysoki poziom techniczny wyrobw wczesnolateskiego rzemiosa - uywanie technik inkrustacji, platerowania czy techniki auru, precyzja ornamentyki osigana m.in. dziki posugiwaniu si cyrklami. Asymetri ornamentyki oraz bogactwo wtkw zdobniczych pokrywajcych niekiedy ca powierzchni wyrobu. Czstym motywem zdobniczym byo wyobraenie ludzkiej gowy, wystpujce take w nastpnych stadiach rozwoju kultury lateskiej (odcita ludzka gowa, ktrej przypisywano pewn si magiczn, odgrywaa istotn rol w wierzeniach Celtw).

Bogate pochwki, gwnie szkieletowe, umieszczane w drewnianych komorach i przykrywanych kurhanem (nie wszdzie - kurhanw nie usypywano na terenie Szampanii, gdzie komory grobowe wykuwano czsto w kredowych skaach. Ciaa przedstawicieli arystokracji umieszczano na wozach dwukoowych (wpywy strefy rdziemnomorskiej). Wyposaenia grobw w przedmioty importowane (obserwujemy zmniejszenie si wyrobw greckich na korzy etruskich szlak wiodcy wzdu Rodanu, ktrym docieray wyroby z kolonii greckich, straci swoje poprzednie znaczenie, ustpujc miejsca drodze biegncej przez przecze alpejskie, czcej Itali z obszarami pnocnymi): wazy greckie z malowanymi czerwon farb postaciami - tzw. wazy czerwonofigurowe, etruskie naczynia brzowe - miski i czarki oraz charakterystyczne dla tego okresu dzbany z dziobowatym wylewem; militaria, m.in. brzowe hemy (spotykane w Szmpanii, a rzadko wystpujce na innych terenach). Na terenie pnocnej Szwajcarii i poudniowych Niemiec brak jest pochwkw ksicych, wystpuj tu groby paskie, szkieletowe.

2. Kultura lateska w stadium La Tne B W schykowym okresie La Tne A przypada pocztek wielkiej ekspansji celtyckiej. Wraz z ni dokonay si przemiany spoeczne, o czym wiadczy zmniejszenie si iloci bogato wyposaonych grobw arystokracji plemiennej. Wystpuj natomiast due na og, szkieletowe cmentarzyska, spotykane na obszarze od wschodniej Francji po Kotlin Karpack. Charakterystyczn cech tych pochwkw jest standartyzacja wyposaenia. Zmiany spoeczne mogy nastpi m.in. pod wpywem kontaktw ze wiatem rdziemnomorskim i stanowi odbicie procesw spoecznych zachodzcych w Grecji i w Rzymie, polegajcych na prbach ograniczenia roli tamtejszej arystokracji. Standaryzacja widoczna jest take w stylistyce, okrelanej jako tzw. styl waldalgesheimski: uproszczona ornamentyka, czstsze motywy rolinne, zamiowanie do zdobnictwa plastycznego. Uzbrojenie: wcznia, dugie miecze obosieczne umieszczane w metalowych, czsto bogato zdobionych pochwach, noszonych na pasach z metalowych ogniw poczonych rzemieniami, dua tarcza w ksztacie wyduonego owalu lub zblionym do prostokta zakrywajca prawie cae ciao wojownika, hemy (spotykane bardzo rzadko),

kolczugi (wedug rde pisanych zostay przejte od Celtw przez Rzymian).

3. Kultura lateska stadium La Tne C a) Styl plastyczny W przypadku form bardziej rozwinitych - nazywany jest stylem barokowym. Formami przewodnimi s zapinki o konstrukcji rodkowolateskiej. Pojawiaj si w tym okresie szklane bransolety i paciorki. b) Pochwki We wschodniej czci obszarw zasiedlonych przez Celtw pochwki szkieletowe zastpowane byy przez groby ciaopalne. Na niektrych terenach (m.in. w Szwajcarii) nadal stosowano inhumacj, zauwaa si jednak w takich przypadkach wyrane zuboenie wyposaenia grobowego. Wprowadzeniu ciaopalenia upowszechnia si zwyczaj rytualnego niszczenia darw grobowych (np. mieczy), polegajcy na ich giciu lub amaniu (wpywy greckie, aczkolwiek podobne praktyki stosowane byy przez Grekw w znacznie wczeniejszym okresie). W pnej fazie okresu rodkowolateskiego (La Tne C2): na znacznych obszarach zajtych przez kultur latesk, zwaszcza w rodkowej Europie, stwierdzono cakowity zanik cmentarzysk. Prawdopodobnie Celtowie zaczli stosowa typy pochwkw naziemnych, pozbawione wyposaenia (potwierdzaj to badania oppidum w Bibracte - mieszkacy przechowywali urny z prochami zmarych w swych domach). c) Oppida W okresie La Tne C2 i La Tne D1 Celtowie buduj oppidy - wielkich osady obronne, bdce orodkami rzemios, handlu, a take penicych zazwyczaj rol centrw ycia politycznego, siedzib lokalnej administracji, a w niektrych przypadkach mieszczcych orodki kultu Najwicej tego typu obiektw stwierdzono w zachodniej czci obszaru zajtego przez kultur latesk. W samej Galii istniao ok. 200 oppidw, mniej jest ich natomiast na wschodnich terenach osadnictwa celtyckiego. Rozmiary oppidw bardzo zrnicowane: w Grabenstetten w Wirtembergii - o powierzchni 1400 ha i obwodzie ok. 30 km; oppidum w Kelheim koo Ratyzbony pow. ok. 600 ha, w Manching koo Ingolstadt, nad grnym Dunajem - 380 ha. znacznie mniejsze osady obronne, niekiedy o powierzchni wynoszcej zaledwie ok. 25 ha. Fortyfikacje: zbudowanymi z kamieni, drewna i ziemi, ktre tworzyy niekiedy skomplikowane systemy obronne skadajce si z kilku linii waw. Cezar w Wojnie galijskiej (VII, 23) opisa tzw. mur galijski - murus gallicus: drewniany szkielet o konstrukcji izbicowej, czonej wielkimi elaznymi gwodziami, konstrukcje t wypeniano ziemi i kamieniami. Lico stanowi mur ukadany z duych, nie spojonych gazw, umocniony belkami wystajcymi z drewnianej czci wau. Inny typ konstrukcji obwaowa stosowany by przez plemiona wschodnioceltyckie: kamienne lico umacniano rzdami supw i poziomymi kotwami. W obrbie niektrych oppidw funkcjonoway oddzielne dzielnice, w ktrych prowadzono produkcj rzemielnicz- garncarsk, szklarsk, metalurgiczn. Niekiedy wyodrbniano te dodatkowo

ufortyfikowan cz oppidum, gdzie znajdowao si centrum wadzy lub te miejsce kultu (np. w miejscowoci Zavist koo Pragi). Oppida powstaway pod wpywem impulsw ze strefy rdziemnomorskiej, m.in. poudniowoitalskiej. Celtowie wnieli jednak wasne rozwizania konstrukcyjne - system bramny. Najbardziej znane oppida: Bibracte, Alesja (wojska Celtw pod wodz Wercyngetoryksa ulegy Cezarowi); w Manching i Kelheim w Bawarii; Norea (Magda-lensberg) i Oberleiserberg w Austrii; Stradonice, Zavist, Hrazany w Czechach; Bratysaw-Hrad oraz Devin na Sowacji.

4. Mennictwo Celtowie zaczli wybija wasne monety okoo po III w. przed Chr. Pocztkowo naladowali srebrne tetra-drachmy macedoskie Filipa II Macedoskiego zote statery Aleksandra Wielkiego, rozpowszechnione wrd plemion celtyckich w zachodniej Europie. Od pocztku II w. przed Chr rozwj mennictwa wedug wasnych wzorw: tzw. statery muszlowe - okazy miseczkowate. wprowadzano stemple z wyobraeniami charakterystycznymi dla rodzimej sztuki, zwikszono liczb nominaw, w tym take udzia monety zdawkowej, napisy w alfabecie aciskim, zawierajce nazwy plemion, czciej jednak imiona wadcw (w Galii np. seria monet z imieniem Wercyngetoryksa, na obszarach rodkowodunajskich stosunkowo czsto spotykamy monety z napisami BIATEC i NONNOS. 5. Produkcja rzemielnicza i metarulgiczna Produkcj naczy glinianych toczonych na kole garncarskim - cienkocienne naczynia, malowane czerwon i bia farb. Produkcji elaza orodki produkcji hutniczej, opartej na eksploatacji lokalnych z rud, zarwno darniowych, jak i wysokoprocentowych: w Noricum, w Siegerlandzie na terenie Nadrenii oraz w rodkowej Francji Rozwj technik kowalskich - stosowano nawglanie i technologi polegajc na skuwaniu przedmiotw z rnorodnego elaza, mikkiego i twardego (m.in. tak wytwarzano gownie mieczy). Zwikszenie typw wyrabianych narzdzi elaznych - sierpy z rwnowan rkojeci, tj. z rkojeci odgit pod ktem prostym, pkoski, radlice niwiarki dwukoowe (w zachodniej Europie), powiadczone na paskorzebach galorzymskich z Trewiru, Reims, Buzenol i Arles (wspomina o nich Pliniusz w Historii naturalnej). Obrbka metali kolorowych, gwnie brzu, z ktrego wykonywano przede wszystkim ozdoby i czci stroju. Produkcja szka, z ktrego wytwarzali paciorki i bransolety. Wytwarzanie emalii. 5. Handel Szlak bursztynowy: z wanego centrum handlowego Akwilei (powstaa w 181 r. przed Chr.), na pnoc, do wschodniej strefy rodkowej Europy. Odkryto skady bry tego surowca we WrocawiuPartynicach zawiera ok. 1500 kg bursztynu) i w oppidum w Starym Hradisku na Morawach.

Na terenach celtyckich powstaway faktorie kupcw rzymskich - w oppidum w Norei (Magdalensbergu) w Karyntii, niedaleko Klagenfurtu, w obrbie celtyckiego krlestwa noryckiego (regnum Noricum). 6. Pismo. Umiejtno t posiady wskie grupy spoeczne wskie grupy spoeczne (druidzi uwaali, e nie wolno tego, czego si ucz, przekazywa na pimie). Cezar wspomina o istnieniu archiwum plemienia Helwetw dokumenty sporzdzone w alfabecie greckim. Celtowie znali take acin; w strefie przyalpejskiej posugiwali si alfabetem pnocnoetruskim, natomiast plemiona celtyberyjskie - iberyjskim. Znajomo pisma powiadczaj take znaleziska kocianych rylcw (stilusw), sucych do zapisywania krtkich tekstw na pokrytych woskiem tabliczkach. Fragment takiej tabliczki wraz z rylcami odkryto w oppidum w Stradonicach (Czechy).

7. Spoeczestwo. Druidzi Juliusz Cezar wyrnia nastpujce grupy spoeczne: driudes, eqves, plebs. Na czele plemienia sta krl. Druidzi tworzyli zamknit kast kapanw - swoist warstw inteligencji celtyckiej, powizan z arystokracj rodow. Gwne orodki, w ktrych przekazywano tajemn wiedz znajdoway si w Anglii. Szkolono tam w zakresie: wrbiarstwa, odprawiania obrzdw religijnych, leczenia, ukadania kalendarzy (w oparciu o pewne obserwacje astronomiczne), obowizujcych norm prawnych, a take tworzenia epickich utworw. W zachodniej strefie osadnictwa celtyckiego druidzi tworzyli ponadplemienn organizacj, biorc aktywny udzia w yciu politycznym Celtw. Ich znaczenie ulego osabieniu w okresie powstawania pierwszych struktur o charakterze protopastwowym. 7. Religia Wierzenia Celtw nie tworzyy systemu jednolitego. Mitologia jest zawia i zrnicowana (odmienno wyobrae panteonu bstw u poszczeglnych plemion). Miejscem praktyk kultowych byy kamienne witynie (w poudniowej Francji) lub otoczone rowami i waami ziemnymi czworoktne obiekty o bokach, ktrych dugo wynosia do 80 m (rzadziej jeszcze duszych) - na terenach poudniowych Niemiec, Szwajcarii, czci Francji, a take Czech. W ich obrbie znaj duj si doy ofiarne lub gbokie studnie o ofiarnym charakterze, prcz tego lady po supach i nielicznych budynkach o bliej nieokrelonej funkcji. Celtowie posiadali bardzo okrutne praktyki religijne Celtw, m.in. skadanie ofiar z ludzi. Oprcz tego skadano ofiary wotywne z cennych przedmiotw, np. upw wojennych. Z miejscami praktyk religijnych wie si rzeby kamienne, ktrych znaleziska nie s zbyt liczne. Cz z nich penia rol steli nagrobnych. Do najbardziej znanych nale bogato zdobiona kamienna kolumna w stylu waldalgesheimskim znaleziona w Pfalzfeld w Nadrenii oraz gowa boga lub herosa celtyckiego z miejscowoci Mecke ehrovice w Czechach, z charakterystycznym dla Celtw naszyjnikiem - torquesem. 8. Plemiona celtyckie Na terenach rodkowoeuropejskich czoow rol odgrywali: Bojowie (Czechy), Kotynowie (w zachodniej czci Sowacji)

 Tauryskowie (na terenie Noricum), Wolkowie-Tektosagowie (zapewne obszary pooone na pnoc od grnego biegu Dunaju). W okresie rozwoju oppidw plemiona te stay ju na progu utworzenia rozwinitej organizacji pastwowej. Uformowanie jej uniemoliwia z jednej strony ekspansja rzymska, z drugiej za napr Germanw. III. Celtowie na ziemiach polskich Na pocztku IV w. przed Chr. wikszo ziem polskich zajmowana bya nadal przez kultury reprezentujce tradycje okresu halsztackiego: pomorsk (zachodnia cz naszych ziem), oraz przez jej wschodni odam - kultur grobw kloszowych. Na lsku oraz pniej w Maopolsce rozwino si osadnictwo celtyckie. 1. Osadnictwo celtyckie na Dolnym lsku W pocztkach IV stulecia przed Chr., w okresie La Tne Bl, powstaa w okolicach Wrocawia enklawa kultury lateskiej, ktra przetrwaa tam do pocztkw II w. przed Chr. Osadnictwo to zajo obszar na lewym brzegu Odry, ograniczony od wschodu Oaw, od zachodu Bystrzyc, ku poudniowi za sigajcy gry ly. Wiza je naley z okresem wielkiej ekspansji Celtw, wspomnianej przez Tytusa Liwiusza (Dzieje Rzymu od zaoenia miasta V, 34), ktra na pocztku IV w. przed Chr. obja znaczne obszary rodkowej Europy. Podwrocawskie skupienie osadnictwa celtyckiego wykazuje powizania z kultur latesk z terenu Czech a) Pochwki Znaleziska grobowe - blisko 30 stanowisk: paskie cmentarzyska szkieletowe, na og niewielkie (najwyej nieco ponad 20 pochwkw) zmarych ukadano w pozycji wyprostowanej, w jamach zorientowanych najczciej na linii pnoc-poudnie, przewanie gow ku pnocy. groby podwjne (bardzo rzadkie), kryjce szcztki mczyzny i kobiety, pochwki umieszczane w drewnianych trumnach (take rzadkie) Wyposaenie: W grobach mskich bro (miecz, jednen lub dwa groty wczni oraz tarcza), elazne pasy, czci stroju i ozdoby (pojedyncze na og zapinki i bransolety) oraz naczynia gliniane. W grobach kobiet - wiksza liczba zapinek (nawet do 4 egzemplarzy) oraz innych ozdb (naszyjniki, nagolenniki, bransolety z elaza i brzu) W niektrych grobach natrafiono na koci zwierzt, gwnie wi. W modszej fazie (La Tne Cl) pojawiaj si pojedyncze groby ciaopalne, popielnicowe i jamowe. b) Osady Osiedla w Radowicach koo Oawy i w Kurztkowicach. c) Skarby Z Brzezinki redzkiej pochodzi skarb skadajcy si z ok. 30 zotych monet wybitych w czeskich mennicach Bojw. Cz monet znalezionych w enklawie podwrocawskiej naley zapewne do lokalnych emisji, zwizanych by moe z najmodsz faz osadnictwa celtyckiego na tym terenie.

d) Rzeby kamienne w rejonie gry ly Odkryto pi obiektw znajdujcych si na stokach lub u podna gry: niedwied, dzika (niewielkie, wykonane z brzu figurki dzika charakterystyczne s dla sztuki i wierze Celtw na caym prawie obszarze zajtym przez kultur latesk) tzw. panna z ryb (podobiestwa kompozycyjne do zachodnioeuropejskich rzeb z krgu kultury lateskiej, wyobraenie ryby odgrywao pewn rol w wiecie wierze), mnich grzyb. Wszystkie oznaczone s znakiem ukonego krzya, przypominajcym liter X (symbol kultowy). Figury zostay wykonane na miejscu. Za celtyckim pochodzeniem rzeb przemawiaj przede wszystkim analogie do przedstawie dzikw z terenu Pwyspu Iberyjskiego... Na ly istnia orodek kultowy Celtw zamieszkujcych omawiane tereny. Na pocztku II stulecia przed Chr. zasiedlony przez Celtw obszar midzy Odr, Bystrzyc i Oaw zosta zajty przez ludno kultury przeworskiej.

2. Osadnictwo celtyckie na Grnym lsku Objo w IV stuleciu przed Chr. poudniow cz Grnego lska (tereny Wyyny Gubczyckiej). Ze wzgldu na podobiestwa widoczne w ceramice, a take na pojawienie si pochwkw ciaopalnych przypuszcza si, e Celtowie przywdrowali na te tereny z Moraw. Najstarsze zespoy pochodz z okresu La Tne Bl. S to materiay grobowe. Najwiksz liczb grobw lateskich odkryto na wielkim cmentarzysku kultury uyckiej w Kietrzu. S wrd nich pochwki szkieletowe, tworzce osobn grup, oraz groby ciaopalne, w stosunku do ktrych wysuwa si przypuszczenia, e mog kry szcztki zlatenizowanych przedstawicieli ludnoci z pnych faz rozwoju kultury uyckiej, ktrzy weszli w kontakt ze rodowiskiem kultury celtyckiej. W jednym z grobwznaleziono lateskie naczynie wykonane na kole garncarskim oraz ceramik uyck. Na terenie Wyyny Gubczyckiej osadnictwo celtyckie powiadczone jest znaleziskami pozostaoci po osadach: w Roszowickim Lesie, w Nowej Cerekwi (zaoone na wyniosym wzgrzu dawniej uwaano, e byo to oppidum; nowsze badania nie potwierdziy jednak tego przypuszczenia). Osada w Nowej Cerekwi zostaa zaoona zapewne w okresie La Tne Cl i bya zasiedlona do przeomu okresw La Tne C i D. Schyek jej uytkowania przypad wic na koniec II stulecia przed Chr., kiedy nastpi zanik osadnictwa celtyckiego na caym obszarze Wyyny Gubczyckiej w zwizeku z wdrwk Cymbrw z Pwyspu Jutlandzkiego na poudnie. 3. Kultura tyniecka (celto-przeworska grupa kulturowa) Osadnictwo celtyckie objo tereny Maopolski - nad grn Wis (od okolic Krakowa po Nid i Rab) oraz obszar nad grnym Sanem. Enklawa osadnictwa celtyckiego w zachodniej Maopolsce charakteryzuje si, w modszych fazach swego rozwoju, wspwystpowaniem elementw typowych dla kultury Celtw z materiaami charakterystycznymi dla kultury przeworskiej. Z tego wzgldu okrelana bya jako tzw. celto-przeworska grupa kulturowa. W zachodniej Maopolsce najstarsze lady pobytu Celtw datowane s od pocztku III w. przed Chr.

(okres La Tne B2). Z modszego okresu (La Tne Cl) datowane s bogato wyposaone groby wojownikw celtyckich odkryte w Iwanowicach. Brak materiaw grobowych w obrbie osadnictwa grupy tynieckiej, powiadczonego przez gst sie znalezisk osadowych, naley czy z panujcymi wwczas zwyczajami pogrzebowymi Celtw, ktre przeja ludno kultury przeworskiej. Ze znalezisk osadowych grupy tynieckiej wydzieli mona trzy grupy, waciwe trzem fazom chronologicznym i stadiom jej rozwoju: Osady Peczyska, Krakw-Wycie, Krakw-Pleszw, Dalewice - charakteryzuje si wystpowaniem wycznie ceramiki typowej dla kultury lateskiej (naczynia wykonane z gliny z du domieszk grafitu, sprowadzanego zapewne z terenu Czech). Druga grupa, odpowiadajca fazie zaczynajcej si od pocztku II w. przed Chr wspwystpowaqnie rcznie lepionych naczy o formach i technologii charakterystycznych dla wczesnej ceramiki kultury przeworskiej oraz materiay celtyckie - ceramika robiona na kole, tzw. siwa, wykonana z ilastej gliny, i ceramika grafitowa. W niektrych osadach grupy tynieckiej odkrywane s obiekty zawierajce prawie wycznie materiay charakterystyczne dla kultury przeworskiej. Prawdopodobnie na omawianym terenie istniaa pewna mozaika osadnictwa tworzonego przez Celtw, nosicieli kultury przeworskiej i grupy o mieszanym, lateskoprzeworskim charakterze. Trzecia faza - ostatnie stulecie przed Chr - zmniejszy si jej zasig na skutek napywu na pnocn cz zajmowanego przez ni obszaru nowej fali ludnoci kultury przeworskiej, ktra pozostaa w pewnej izolacji do przedstawicieli grupy tynieckiej. Orodek maopolski posiada wasn produkcj garncarsk (odkrycie piecw kopuowych sucych do wypalania naczy: Krakw-Wycie, Pode) oraz produkcj elaza (piece w osadach w KrakowieWyciu i Krakowie-Krzesawicach). Istniao take lokalne mennictwo (monet odkryte w Gorzowie koo Owicimia). Lokalne emisje (datowane w przyblieniu z poowy I w. przed Chr. ) naleay do grupy monet naladujcych pne emisje staterw muszlowych Schyek rozwoju grupy tynieckiej naley wiza z najstarszym stadium ksztatowania si na tych terenach stylu wczesnorzymskiego, tj. z pocztkiem I w. po Chr., gdy na poprzednio zajmowanym przez ni terenie pojawio si osadnictwo kultury przeworskiej, a miejscami - na prawym brzegu Wisy - kultury puchowskiej. Tradycje celtyckie, widoczne m.in. w zwyczajach pogrzebowych, istniay nadal w tym nowym rodowisku w okresie wczesnorzymskim. Osadnictwo celtyckie nad grnym Sanem powiadczaj znaleziska ceramiki i przedmiotw metalowych charakterystycznych dla kultury late-skiej, przede wszystkim z rejonu Przemyla, oraz pozostaoci osad w Pakoszwce i Sanoku-Biaej Grze. T enklaw osadnictwa celtyckiego datowa naley z III-II w. przed Chr. Jej powstanie czone jest z migracj ludnoci celtyckiej z obszarw pooonych nad grn Cis. Z modszymi fazami rozwoju grupy tynieckiej naley synchronizowa osadnictwo kultury puchowskiej w Kotlinie Sdeckiej oraz w Kotlinie ywieckiej, ktrego rozwj przypada na okresy La Tne C2 i D l. Kultura ta napywaa na wymienione tereny z zachodniej, grskiej czci Sowacji, a jej nosicielem bya ludno utosamiana z celtyckim plemieniem Kotynw. Osadnictwo puchowskie powiadczone jest przez znaleziska osadowe, brak natomiast materiaw grobowych. W zachodniej Maopolsce rozwijao si ono take w okresie wczesnorzymskim, co zapewne zwizane byo z napywem nowej fali ludnoci kultury puchowskiej przybywajcej z poudnia, z terenu Sowacji. Obecno ludnoci celtyckiej na Kujawach powiadczaj monety i inne zabytki metalowe, a take ceramika robiona na kole. S to lady pobytu Celtw na tym, co wynikao zapewne z faktu przebiegania przez Kujawy szlaku bursztynowego.

IV. Jednostki kulturowe na ziemiach polskich w modszym okresie przedrzymskim 1. Kultury istniejce na ziemiach polskich w modszym okresie przedrzymskim Na przeomie III i II stulecia a.C. na ziemiach polskich w miejsce istniejcej poprzednio kultury pomorskiej i jej wschodniego odamu - kultury grobw kloszowych, powstay nowe kultury: przeworska, oksywska, kultura kurhanw zachodniobatyjskich (pnocno-wschodnia Polska), niewielkie grupy kultury Jastorf (zachodnia cz ziem polskich): o nadodrzaska (na terenie Pomorza Zachodniego) o gubiska (na czci Dolnego lska i uyc). kultura zarubiniecka (w dorzeczu grnego Bugu i na czci Polesia). 2. Pojcie europejskie Barbaricum Ca zlatenizowan stref, obejmujc wiele rnych kultur, okreli naley mianem europejskiego Barbaricum. Termin ten jest powszechnie uywany dopiero w odniesieniu do okresu wpyww rzymskich (obszary pooone poza granicami Cesarstwa, w zachodniej, rodkowej i pnocnej Europie, czyli tam, gdzie w pierwszych wiekach przed Chr. doszo do wyksztacenia na skutek oddziaywa rzymskich nowego modelu kulturowego). Termin europejskie Barbaricum oznacza strefy pooone poza granicami znacznie wyej rozwinitej kultury celtyckiej w I w. przed Chr. m.in. w czasach ekspansji Cymbrw, walk plemion germaskich pod wodz Ariowista oraz podbojw Oktawiana Augusta, doszo ju do kontaktw owej barbarzyskiej strefy z cywilizacj rzymsk.

3. Periodyzacja okresu pnolateskiego Jzef Kostrzewski wyrni trzy fazy: wczesn, rodkow i pn, oznaczane odpowiednio jako fazy: Al, A2 i A3 modszego okresu przedrzymskiego (podstaw ich wyodrbnienia byy odmienne typy zapinek o konstrukcji rodkowo- i pnolateskiej; Jzef Kostrzewskiego wyrni a 15 typw. Kryterium periodyzacji stanowi take rne formy klamer do pasa oraz umb, czyli metalowych oku umieszczanych na zewntrznej powierzchni tarcz. Przyjmujc te kryteria wyrnia si nastpujce okresy: Faza A l: od schyku III w. przed Chr. (lub od przeomu III i II w. a.C.) do pierwszych dziesicioleci drugiej poowy II stulecia przed Chr. (zaczyna si w okresie La Tne Cl i obejmuje wiksz cz okresu La Tne C2). Faza A2: od pierwszych dziesicioleci II po. II w. przed Chr. do koca I po I w. przed Chr. (schyek okresu La Tne C2 - pocztek La Tne Dl). Faza A3: koniec I po. I w. przed Chr do przeomu tysicleci (na terenach pooonych dalej na pnoc naley si liczy z duszym okresem przeywania si stylu pnolateskiego - do pierwszych dziesicioleci I w. po Chr.). 4. Kultura przeworska Powstaa na pocztku modszego okresu przedrzymskiego i trwaa do schyku wczesnej fazy okresu wdrwek ludw (istniaa przez ponad sze stuleci, od przeomu III i II w. przed Chr. do pierwszej poowy

V stulecia po Chr. a) Nazwa Od miasta Przeworsk (w nieodlegej od niego miejscowoci Ga odkryto cmentarzysko, ktre, jako pierwsza nekropola tej jednostki kulturowej, doczekao si peniejszego opisu w publikacji Karola Hadaczka z 1909 r.). W XIX w. w literaturze niemieckiej okrelano j jako kultur wandalsk, W literaturze polskiej uywano w XIX w. terminu kultura wenedzka, akcentujc jej zwizek ze znanymi ze rde pisanych plemionami Wenetw (Wenedw). Ze wzgldu na dominujc form grobw wystpujcych na obszarze kultur przeworskiej i oksywskiej (nazwa pochodzi od cmentarzyska w Oksywiu koo Gdyni), oba te obszary wczane byy w obrb wsplnej jednostki - kultury grobw jamowych, dzielcej si na grup przeworska i grup oksywsk (od pocztku I w. po Chr. w miejsce kultury oksywskiej powstaa bowiem nowa jednostka - kultura wielbarska). b) Powstanie kultury przeworskiej Proces powstania kultury przeworskiej, jak i geneza spokrewnionej z ni kultury oksywskiej nie zostay w peni wyjanione. Obie te jednostki wyksztaciy si na bazie wczeniej istniejcych kultur pomorskiej i grobw kloszowych. O wzajemnych powizaniach obu tych krgw kulturowych wiadczy podobiestwo w rozmieszczeniu osadnictwa. Rnice zaznaczaj si jednak w charakterze struktur mikroosadniczych: Osady kultury przeworskiej zakadane byy w wikszoci przypadkw na terenach pooonych niej ni osiedla pomorsko-kloszowe, co wizao si ze zmianami klimatycznymi i zapewne z rnicami w systemach gospodarki. Poza wpywami Celtw na powstanie kultury przeworskiej wpyw miaa destabilizacja stosunkw gospodarczo-spoecznych, spowodowan ruchami migracyjnymi ludnoci wywodzcej si z obszarw pooonych w dorzeczu aby: wdrwki plemion Bastarnw i Skirw, ktrzy w drugiej poowie III w. przed Chr. pojawili si na obszarach nadczarnomorskich (migracje te zbiegy si w czasie z powstaniem na terenie Modawii kultury Poieneti-ukaszewka, wykazujcej silne powizania z jastorfskim krgiem kulturowym). c) Zasig terytorialny Obszar powstania kultury przeworskiej: tereny rodkowego lska i Dolnego lska, poudniowo-zachodniej Wielkopolski, Kujaw oraz czci Mazowsza. W powstaniu kultury przeworskiej szczegln rol mogo odegra wczenie w jej obrb czci rodkowego lska, zajtego uprzednio przez osadnictwo celtyckie (moliwo trwania na terenie podwrocawskim osadnictwa celtyckiego jeszcze wwczas, gdy w pnocnej czci Dolnego lska pojawiy si najwczeniejsze zespoy kultury przeworskiej). W fazie Al obok osadnictwa kultury przeworskiej istniay obszary zajte przez ludno reprezentujc nadal pomorsko-kloszowy model kulturowy (cmentarzyska z grobami obu zespow kulturowych) W modszym okresie przedrzymskim kultura przeworsk zajmowaa tereny: rodkowego lska i Dolnego lska, pnocno-zachodniej czci Grnego lska, Wielkopolski, Kujaw, rodkowej Polski, a take znaczne czci Mazowsza i Podlasia oraz cz Maopolski. U schyku lat siedemdziesitych I w. przed Chr. nastpio wyludnienie obszarw w dorzeczu Odry i zmniejszenie gstoci osadnictwa w dorzeczu aby. Zmianom tym towarzyszy koniec kultury lateskiej doby oppidw na terenie Czech, Moraw i poudniowych Niemiec. Zanikowi temu towarzyszyo pojawienie si znalezisk nawizujcych do kultury krgu jastorfskiego. Zmiany te spowodowane byy migracjami w kierunku Galii swebskich plemion germaskich pod wodz Ariowista. Prawdopodobnie w tych migracjach

oraz w wypieraniu wiata celtyckiego przez ludy germaskie bray udzia take grupy ludnoci kultury przeworskiej. W modszym okresie przed-rzymskim istniay enklawy osadnictwa przeworskiego na terenach odlegych od jej rdzennego obszaru: na terenie rodkowych Niemiec, w rejonie ujcia Soawy do aby, na obszarach na zachd od rodkowej i dolnej Soawy (w fazach A l i A2), w tym samym czasie w Nadrenii, w Wetterau, zabytki charakterystyczne dla kultury przeworskiej pojawiy si w pnocnej czci Pwyspu Jutlandzkiego (w fazie A2), cmentarzyska w dorzeczu Wkry i Orzyca, gdzie wyksztacia si tzw. grupa nidzicka (w fazie A3), skupienia osadnicze kultury przeworskiej nad grnym Bugiem i lewobrzenymi dopywami grnego Dniestru (pna faza modszego okresu przerzymskiego). d) Zwyczaje pogrzebowe W modszym okresie przedrzymskim stosowano przede wszystkim obrzdek ciaopalny (groby szkieletowe wystpuj bardzo rzadko - ciaa zmarych umieszczano na og w pozycji skurczonej, na boku). Pocztkowo wrd pochwkw ciaopalnych przewaay groby jamowe. W pnej fazie modszego okresu przedrzymskiego - wzrost liczby grobw popielnicowych, obsypanych resztkami stosu. Bardzo rzadko wystpuj natomiast tzw. groby popielnicowe czyste, tj. takie, w ktrych naczynie z komi, resztkami stosu i darami grobowymi umieszczano w jamie nie zawierajcej adnych pozostaoci kremacji. Wyposaanie grobw kultury przeworskiej w modszym okresie przedrzymskim miao charakter bardzo zrnicowany. W przypadku pochwkw ciaopalnych stosowano zwyczaj przepalania na stosie wszystkich darw, przy czym niektre z nich, zwaszcza te wiksze, byy ponadto gite lub amane. W pnej fazie modszego okresu przedrzymskiego - wzrost iloci przedmiotw wchodzcych w skad wyposaenia grobowego. Dla pochwkw mskich typowe jest: Bro, ostrogi, noyce, brzytwy, oseki, narzdzia kowalskie i dwuczciowe klamerek do pasa; dla pochwkw kobiecych: zapinki, klamry, przliki i noe sierpikowate. W grobach ludnoci kultury przeworskiej czsto spotykamy bro: maa liczba broni pociskowej, np. oszczepw (prawdopodobnie walczono w bliskim kontakcie z przeciwnikiem), czciej spotykanym elementem uzbrojenia s groty wczni o zrnicowanych ksztatach pocztkowo na og szerokie, w pniejszym okresie czciej smuke (u schyku modszego okresu przedrzymskiego zaczto uywa oszczepw z grotami zaopatrzonymi w zadziory); dugi, obosieczny miecz noszony w elaznej, rzadziej brzowej pochwie. miecze jedno-siecznych - bro charakterystycznej dla strefy nadbatyckiej. tarcze. Darami grobowymi byy te narzdzia: Noe(np. tzw. noyki sierpikowate, s charakterystyczne dla pochwkw kobiecych). zestawy narzdzi, np. kowalskich (motki, pilniki, kowadeka, obcgi i toczki) wystpuj rzadko. przybory toaletowe - noyce, ktre, jak si przypuszcza, posiaday pewne znaczenie magiczne, oraz pksiycowate brzytwy i szczypczyki.

 szyda, igy, gliniane przliki, czasem kamienne oseki. e) Ceramika Wyrni mona dwie zasadnicze grupy: naczynia wykonane starannie, cienkocienne, czsto zdobione, o zrnicowanych ksztatach i o wygadzonych, najczciej czarnych powierzchniach. Peniy one rol tzw. ceramiki stoowej, a jako cenniejsze i ozdobniejsze czciej wchodziy w skad inwentarzy grobowych. naczynia mniej starannie wykonane, grubo-cienne, o prostszych formach, tzw. ceramika kuchenna, znana przede wszystkim ze stanowisk osadowych. f) Handel Kontakty handlowe ze stref poudniowoeuropejsk: poprzez rodowisko kultury lateskiej przede wszystkim importy z Italii i z obszarw pooonych na pnoc od wybrzey Adriatyku. Kontakty z poudniem Europy przebiegay szlakiem bursztynowym, prowadzcym z Akwilei na pnoc, na ziemiach polskich pocztkowo przez lsk, nastpnie za przez rodkow Polsk. Od fazy A2, nasiliy si kontakty handlowe z poudniow Europ za porednictwem kultury puchowskiej i grupy tynieckiej - t drog docieray gwnie wyroby wschodnioalpejskie. Od fazy A3 liczniej napyway na tereny kultury przeworskiej naczynia brzowe, pochodzce gwnie z Italii: dzbany, situle, misy, cylindryczne wiaderka. Wrd importw wymieni naley take niektre typy uywanych wwczas zapinek i militaria, ktrych list uzupeniaj ozdobne, aurowe pochwy mieczy wykonane w technice opus inter-rasile. Oywione kontakty ludnoci kultury przeworskiej opieray si nie tylko na porednictwie w handlu bursztynem, ale take na prowadzeniu przez ni wyspecjalizowanej produkcji rzemielniczej m.in. hutniczej i kowalskiej.

5. Kultura oksywska a) Zasig terytorialny Powstaa na podou kultury pomorskiej na pocztku modszego okresu przedrzymskiego na terenie Pomorza Nadwilaskiego. Rozwijaa si do pocztku I stulecia po Chr. W fazie A3 nastpia jej ekspansja na tereny rodkowego i zachodniego Pomorza. b) Zwyczaje pogrzebowe Ciaopalny obrzdek pogrzebowy. Dominuj groby jamowe. Wystpuj te groby popielnicowe, obsypane resztkami stosu. Spotykamy take pochwki popielnicowe czyste, m.in. takie, w ktrych funkcje popielnicy peni pojemnik wykonany z materiau organicznego. Cech charakterystyczn dla niektrych cmentarzysk byo umieszczanie nad grobami stel kamiennych z gazw noszcych niekiedy lady obrbki; spotykamy take bruki kamienne, ukadane nad grobami. W schykowej fazie rozwoju zaczto w bardzo ograniczonym zakresie stosowa inhumacj. Wyposaenia grobw: ozdoby, czci stroju, bro i narzdzia, Stosowano zwyczaj przepalania i rytualnego niszczenia tych darw. Zestawy broni w inwentarzach grobowych: miecze jednosieczne, groty oszczepw z zadziorami (w schykowej fazie rozwoju kultury oksywskiej),

falicie powycinane i ornamentowane groty wczni.

6. Grupa nadodrzaska Kultura Jastorf wywodzi si z lokalnych tradycji pnohalsztackich. rda pisane z pocztku I w. po Chr. lokalizuj na terenach zajmowanych przez kultur Jastorf ludy swebskie. Identyfikuje si ludno niektrych najmodszych grup krgu jastorfskiego z okrelonymi plemionami, m.in. z Longobardami zamieszkujcymi tereny nad doln ab. W obrbie kultury Jastorf wyrniane s grupy lokalne: w pnocno-wschodniej Dolnej Saksonii, poudniowej Meklemburgii, pnocno-wschodniej Meklemburgii, pnocno-zachodniej Brandenburgii. Wpywy jastorfskie sigay dalej ku poudniowi na obszar rodkowych Niemiec, pnocnych Czech, a ku poudniowemu wschodowi - Modawii i Besarabii. W modszym okresie przedrzymskim w kulturze Jastorf dominowa zwyczaj chowania spalonych szcztkw zmarych w popielnicach, niekiedy nakrywanych misami lub paskimi kamieniami. Spotyka si te skupiska spalonych koci, umieszczonych pierwotnie w pojemniku z materiau organicznego. W schykowej fazie modszego okresu przedrzymskiego coraz czciej wyposaano groby zmarych mczyzn w bro. Ludno kultury krgu jastorfskiego skadaa ofiary swoim bstwom, zatapiajc dary w wodach jezior lub w bagnach (naczynia gliniane i drewniane, niekiedy ze ladami resztek poywienia, rzadziej przedmioty metalowe). Na istnienie miejsc kultu wskazuj ponadto inne znaleziska. S to lady ognisk palonych na bagnach, pomosty drewniane, wysokie drewniane figury przedstawiajce postacie mczyzny i kobiety. Z terenw zajtych przez krg jastorfski lub pozostajcych pod jego wpywami, a take z ssiednich obszarw Pwyspu Jutlandzkiego, pochodz znajdowane w bagnach dobrze zachowane ludzkie szcztki. Niekiedy stan tych zwok wskazuje na gwatown mier, np. przez powieszenie lub uduszenie, a wic przypuszcza si, e mog to by ciaa ofiar skadanych bstwom bd te skazacw umiercanych za popenione przestpstwa (Tacyt informuje w kocu I w. po Chr., e mieszkacy Barbaricum zdrajcw i zbiegw wieszaj na drzewach, tchrzw, gnunikw i wszetecznikw topi w bocie i bagnie, a z wierzchu chrust narzucaj - Germania 12) Kontakty handlowe z poudniem Europy: importy metalowych naczy italskich oraz naczy produkowanych w celtyckich warsztatach rzemielniczych, zapewne w Recji. Na ziemiach polskich istniay dwie grupy wywodzce si z kultury Jastorf: grupa nadodrzaska i gubiska. a) Zasig terytorialny Bya lokaln grup kultury Jastorf. Istniaa w fazie A1 i czciowo A2. Zajmowaa obszar Pomorza Zachodniego: od dolnej Odry na zachodzie, po Parst na wschodzie i po Wart oraz Note na poudniu. Powstaa na pocztku okresu przedrzymskiego w wyniku przejcia przez tamtejsz ludno, zwizan z kultur pomorsk, jastorfskiego modelu kulturowego. Proces ten mg si czy z przesuniciami w kierunku wschodnim pewnych grup ludnoci kultury Jastorf z jej macierzystych terenw, tj. z dorzecza aby. b) Zwyczaje pogrzebowe Stosowano wycznie ciaopalenie. W modszym okresie przedrzymskim najliczniejsze byy groby popielnicowe, obsypane resztkami stosu, niekiedy nakrywane mis, a take groby jamowe, uznawane za

wiadectwo powiza z krgiem przeworsko-oksywskim. Nad grobami czsto umieszczano kamienne stele lub uoone z kamieni bruki. Inwentarze s na og ubogie - wyposaano jedynie groby kobiece (nieliczne ozdoby i czci stroju, na og wykonywane z brzu). Nie spotykamy natomiast w grobach broni i narzdzi. Wyjtkowe znalezisko odkryto w Brzeniku - grb z pocztku modszego okresu przedrzymskiego, w ktrym znaleziono czci czterokoowego wozu (wpyw krgu kultury lateskiej). 7. Grupa gubiska Istniaa w modszym okresie przedrzymskim na pnocny zachd od Gogowa, w dolnym biegu Nysy uyckiej i gwnie na lewym brzegu Odry (dwa lokalne skupienia osadnicze). Bya odmian kultury Jastorf. Rozwina si czciowo na terenie zajmowanym poprzednio przez kultur pomorsk. Najczciej spotykane groby to pochwki popielnicowe, nakrywane mis, niekiedy kamieniem. Wyposaenie ich skadao si na og z zestawu przedmiotw spotykanych w pochwkach grupy nadodrzaskiej. Skupienie stanowisk grupy gubiskiej nad Odr w rejonie Gogowa graniczy bezporednio od wschodu ze stref osadnictwa kultury przeworskiej, a niektre stanowiska zaliczane do obu tych jednostek dzieli odlego zaledwie dwch kilometrw. Wzajemne powizania s jednak niewielkie i ograniczaj si tylko do przejcia przez ludno grupy gubiskiej cech stylistycznych waciwych ceramice kultury przeworskiej. Jest to zupenie nietypowy przykad istnienia w obrbie jednego, zwartego skupienia osadniczego dwu rnych jednostek kulturowych, a zapewne take i etnicznych, ktrych terenw zasiedlenia nie przedziela np. rzeka lub strefa pustki, bd te silnie rozrzedzonego osadnictwa. Zanik grupy gubiskiej nastpi najpewniej w cigu fazy A2 modszego okresu przedrzymskiego i wie si go z ekspansj plemion zamieszkujcych niektre tereny rodkowej Europy w kierunku zachodnim i poudniowym, na obszary celtyckie. 8. Kultura kurhanw zachodniobatyjskich Zasig terytorialny: od dolnego biegu Wisy na zachodzie po dolny bieg Niemna na wschodzie. W jej obrbie wyrnia si trzy grupy: zachodniomazursk, wschodniomazursk sambijsk. Oddziaywania prdu latenizacji byy niewielkie i zaznaczyy si wyraniej tylko na terenie Sambii, co wie si z kontaktami handlowymi tamtejszej ludnoci, opartymi na sprzeday bursztynu wystpujcego w duych ilociach na Pwyspie Sambijskim. Stwierdza si osabienie osadnictwa w grupie zachodniomazurskiej i jednoczesny wzrost liczby stanowisk w rejonie Wielkich Jezior Mazurskich, gdzie u schyku modszego okresu przedrzymskiego zaoone zostay paskie cmentarzyska z ciaopalnymi grobami, wyposaonymi w bro i ozdoby. Zmiany te interpretowane s jako wynik wpyww rodowiska kultury przeworskiej. Wykad X i XI: Zarys historii Cesarstwa Rzymskiego i ludw europejskiego Barbaricum I. Podboje rzymskie na obszarach naddunajskich Armia rzymska, skadajca si z legionw, rekrutowanych spord obywateli rzymskich, liczya (w

czasach Oktawiana Augusta) ok. 150 ty. ludzi. Oprcz legionw Rzym dysponowa oddziaami posikowymi (tzw. auxilia), zoonych z mieszkacw prowincji. cznie armia rzymska w czasach Oktawiana Augusta liczya ok. 300 ty. onierzy. Na jej czele stali w tym czasie pasierbowie Oktawia na Augusta - Druzus i pniejszy cesarz Tyberiusz. W 16 r. przed Chr. Rzymianie zakoczyli podbj Hiszpanii i terenw zachodnioalpejskich. Rozpoczto walk z mieszkacami wschodnich Alp, podporzdkowujc Cesarstwu tzw. regnum Norici. Po zakoczeniu tych podbojw utworzono na tych terenach prowincj Noricum. W 15 r. przed Chr. opanowano tereny na pnoc od centralnej czci Alp i sigajcych po Dunaj powstaa tu prowincja Recja. Nastpnie przyczono obszary pooone dalej na wschd, na prawym brzegu rodkowego i dolnego biegu Dunaju (Dalmacja). W latach 12-10 przed Chr. podbito Panoni. W latach 29-28 r. przed Chr. rozpoczto podbj obszarw na prawym brzegu Dunaju, a przed 15 r. po Chr.. utworzono na nich now prowincj - Mezj, podzielon nastpnie, prawdopodobnie w czasach Domicjana (81-96 r.), na dwie czci: Mezj Grn (Moesia Superior) i Mezj Doln (Moesia Inferior). Obszary te byy przyczukami, skd wojska rzymskie w I w. po Chr. ingeroway w sprawy pastwa bosporaskiego na Krymie; w II w. Rzymianie posiadali garnizony w innych punktach pooonych na pnocnych wybrzeach Morza Czarnego, m.in. w Olbii. U schyku I stulecia przed Chr. pnocna granica pastwa rzymskiego biega wzdu Dunaju. II. Walki Rzymian z plemionami germaskimi Dziaania te wymierzone byy przeciwko plemionom germaskim, zamieszkujcym obszary nad Renem oraz w dorzeczu Wezery, a czciowo take i aby. Najazdu Sugambrw i Tenkterw w 16 r. przed Chr. spustoszy ziemie pooone na lewym brzegu Renu, na pnocny zachd od Akwizgranu. Po jego odparciu rozpoczto przygotowania do ofensywy skierowanej przeciw plemionom germaskim, zamieszkujcym obszary midzy Renem a ab: W latach 12-9 przed Chr. oddziay rzymskie pod wodz Druzusa dotary do aby; wzdu rzeki Lippe zaoono kilka obozw wojskowych - m.in. w Haltern, Oberaden i Anreppen. W 9 r. po Chr. armia rzymska pod wodz namiestnika Germanii Publiusza Kwintyliusza Warusa (liczya ponad 20 ty. onierzy) zostaa doszcztnie rozbita przez wojska germaskie dowodzone przez Arminiusza - wodza plemienia Cheruskw w Lesie Teutoburskim (w Kalkriese koo Osnabrck). Rzymianie po tej klsce wycofali si poza lini Renu i od tej pory jego rodkowy i dolny bieg stanowi granic dzielc pastwo rzymskie od zachodniej strefy Barbaricum. III. Pastwo Markomanw W wyniku ekspansji Rzymian germascy Markomanowie porzucili swe siedziby nad grnym Renem i na pocztku ostatniego dziesiciolecia przed Chr. (w 9 r. przed Chr.) przenieli si na teren Kotliny Czeskiej, gdzie powstao ich silne pastwo rzdzone przez Marboda (Maroboduusa). Wedug historykw rzymskich (Wellejusz Paterkulus, Historia rzymska II, 108) obejmowao ono dorzecze aby (plemiona swebskie - Semnonw i Longobardw), poudniow cz ziem polskich (plemi Lugiw). Markomanowie dysponowali armi liczc pono 70 ty. pieszych wojownikw i 4 ty. jedcw. Stanowili si zdoln zagrozi prowincjom Cesarstwa. Rzymianie od 6 r. po Chr. przygotowywali si do ofensywy od poudnia, znad Dunaju, oraz z

zachodu, znad grnego Renu. Te plany udaremnio powstanie plemion panoskich, stumione przez Rzymian dopiero po trzech latach walk, w 9 r. po Chr. Znaczenia Markomanw zmalao poi wojnie z Cheruskami dowodzonymi przez Arminiusza (17 r. po Chr.). W 19 r. po Chr. nastpi upadek Marboda i osabienie markomaskiego pastwa. Zwikszyo si znaczenie plemienia germaskiego - Kwadw, zajmujcych tereny poudniowych Moraw i poudniowozachodniej Sowacji (naleeli do grupy plemion swebskich, pod naciskiem ofensywy wojsk rzymskich porzucili w 9 r. przed Chr. swoje siedziby nad dolnym Menem i wraz z Markomanami podj wdrwk do rodkowej Europy). Wzrost znaczenia Kwadw przypada na czasy panowania ich wadcy Wanniusza. IV. Kampania Germanika i podbj Wielkiej Brytanii Za czasw Tyberiusza (14-37 r.) podjto dziaania wojenne skierowane przeciwko Cheruskom i innym plemionom, ktre bray udzia w bitwie w Lesie Teutoburskim zwyciska wyprawy pod wodz Germanika (w 15-16 r.). Po tej wyprawie wojska rzymskie wycofay si za Ren. (Rzymianie dotarli do miejsca bitwy w Lesie Teutoburskim, pochowano szcztki polegych onierzy armii Warusa). Za Klaudiusza podbito cz Wielkiej Brytanii (43 r.). Za dynastii Flawiuszw (69-96 r.) do 84 r. pnocna granica rzymskiej Brytanii signa linii rzek Solway-Tyne. W czasach Hadriana (117-138 r.) rozbudowano i ulepszono fortyfikacj limesu lub zbudowano nowe umocnienia, powsta m.in. tzw. wa Hadriana - fortyfikacja o dugoci blisko 120 km, oddzielajca Brytani od nie podbitej przez legiony rzymskie grzystej Kaledonii. V. Zakoczenie podbojw midzy grnym biegiem Dunaju a Renem Powstanie Bataww pod wodz Juliusza Cywilisa (w 69-70 r.) na obszarach nadreskich przyczyy si do niego inne plemiona germaskie osiade nad Renem oraz niektre ludy wschodniogalijskie, m.in. Trewerowie. W latach 82-83 Domicjan toczy walki z Chattami - plemieniem zajmujcym tereny na pnoc od Menu, midzy rzekami Lahn i Fuld; nastpstwem tego by podbj obszarw midzy grnym biegiem Dunaju a Renem (tzw. Agri Decumates). Rozpoczto budow limesu - pocztkowo do prostych fortyfikacji o dugoci ok. 550 km, ktre byy z czasem rozbudowywane i umacniane. Ldowy odcinek granicy Agri Decumates nosi nazw limesu grnogermasko-retyckiego, oddziela od poudniowo-zachodnich czci Barbaricum dwie prowincje Grn Germani oraz cz Recji. Obozy wojskowe rozlokowane w pobliu limesu, powstajce obok nich osiedla o charakterze cywilnym, a z czasem take miasta rzymskie, staway si orodkami, ktre, m.in. na drodze wymiany handlowej, umoliwiay rozwj kontaktw z mieszkacami Barbaricum.

VI. Przyczenie Dacji Zagroenie na linii Dunaju: najazdy sarmackiego plemienia Roksolanw (68-70 r.), najazd na Mezj Dakw (85-89 r.) - pod wodz Decebala stworzyli silne pastwo na terenie Siedmiogrodu, ze stolic w Sarmizegetusie; Decebal korzysta z wzorcw rzymskich (Kasjusz Dion w Historii rzymskiej pisze o warunkach pokoju zawartego przez Rzymian z Dakami w 89 r.: Rzymianie mieli dostarczy Dakom specjalistw od spraw wojny i pokoju.

Wojny Trajana (98-117 r.) prowadzone w latach 101-106 doprowadziy do upadku pastwa Dakw, a na jego terenie utworzono now prowincj - Dacj (106 r.).

VII. Polityka cesarstwa wobec pastw Barbaricum Podsycanie konfliktw midzy Markomanami a Hermundurami i Chattami lub te midzy Markomanami Marboda i Cheruskami Arminiusza. System pastw kilenckich: Byy zalene od Rzymu (stopie zalenoci zrnicowany), zobowizane do pewnych wiadcze na rzecz Cesarstwa. Przykadem takiego pastwa byo pastwo Kwadw (na lewym brzegu rodkowego biegu Dunaju, w poudniowych Morawach i przylegej do nich poudniowej czci Sowacji) - w 213 r. krl Kwadw Gabiamarus, oskarony przez swych poddanych, zosta stracony z rozkazu cesarza Karakalli (212217 r.) (Kasjusz Dion, Historia rzymska LXXVII, 20, 3). Kontakty polityczne midzy prowincjami Cesarstwa a przylimesow stref Barbaricum sprzyjay rozwojowi wymiany handlowej (Pliniusz w Historia naturalna pisze o Germanach przywocych bursztyn do Panonii, a Tacyt w Germanii o Hermundurach handlujcych na terenie Recji). Od pocztku II w. Rzymianie w strefie przylimesowej zakadali tzw. stacje (odkryte na pnoc od Dunaju: w Dolnej Austrii, poudniowych Morawach i poudniowo-zachodniej Sowacji). Ich zabudowa wzniesiona zostaa na wzr rzymski, przy uyciu rzymskich materiaw. Wznoszono je w miejscach wyranie dominujcych w terenie (funkcja militarna). Obecno oddziaw rzymskich powiadczona jest w tych miejscach jednoznacznie tylko w okresie walk prowadzonych przez Rzymian na obszarach pooonych poza granicami ich pastwa w czasie wojen markomaskich (166-180 r.). Budowano je zapewne w innych, nie militarnych celach, zwizanych z dziaalnoci gospodarcz i kontrol polityczn tych przygranicznych terenw. Mogy one spenia pewn rol w zaopatrywaniu licznych rzymskich oddziaw wojskowych, stacjonujcych nad rodkowym Dunajem. Wyroby rzymskie przenikay do Barbaricum jako dary przekazywane elitom barbarzyskim. W 92 r. Domicjan, prowadzc walki nad rodkowym Dunajem z Markomanami, Kwadami i sarmackimi Jazygami, sprzymierzy si z Lugiami, ktrzy mieszkali na terenie ziem polskich, i przesa im, jak podaje Kasjusz Dion, symboliczne w istocie posiki w postaci stuosobowego oddziau jedcw (byby to jedyny znany przypadek obecnoci rzymskich wojsk na ziemiach polskich).

VIII. Wojny markomaskie (166 180) Bezporednio przed wybuchem wojen w gbi rodkowoeuropejskiego Barbaricum nastpiy ruchy migracyjne w kierunku poudniowym (pocz. drugiej poowy II w.) potwierdzaj to badania archeologiczne z terenu Polski. W wojnach markomaskich udzia wziy plemiona zajmujce obszary na lewym brzegu rodkowego biegu Dunaju: Markomanowie, Kwadowie i sarmaccy Jazygowie, Longobardami (mieszkajcy wwczas nad doln ab, a wic stosunkowo daleko od biegu Dunaju), Hermundurowie, Burowie, Obiowie, Naristowie,

Kotynowie. Pierwsza faza wojen: wojska barbarzyskie dotary do Akwilei i Opitergium (dzisiejszego Oderzo koo Wenecji), ktre zostao wwczas doszcztnie zniszczone. Najbardziej ucierpiay przygraniczne prowincje Cesarstwa Panonia, Noricum, czciowo take Recja. Druga faza: mobilizacja si rzymskich, przeniesienie dziaania wojenne na lewy brzeg Dunaju (odkrycie rzymskich obozw marszowych w poudniowo-zachodniej Sowacji, w poudniowych Morawach oraz w Dolnej Austrii, jak te inskrypcja wyryta na skale w Laugaricio - dzisiejszym Trenczynie nad Wagiem informujca, e na przeomie 179 i 180 r. przezimowa tam oddzia rzymski (vexillatio), dowodzony przez M. Valeriusa Maximianusa, legata II legionu Adiutrix, stacjonujcego wwczas w Aquincum - miecie znajdujcym si na terenie dzisiejszego Budapesztu. Zakoczenie wojen: bezporednio po mierci Marka Aureliusza (161-180 r.) pokojem zawartym przez Kommodusa (l80192 r.). Konsekwencje wojen: przyblienia kultury rzymskiej szerokim masom ludnoci Barbaricum, zwikszenie popytu na wyroby produkowane w granicach Cesarstwa, rozwj wymiany handlowej. do niewoli Kwadw, Jazygw i innych plemion biorcych udzia w wojnach z Rzymem dostawali si liczni mieszkacy rzymskich prowincji (wedug Kasjusza Diona, na mocy ukadw pokojowych zawartych w czasie wojen markomaskich Kwadowie mieli zwrci 50 ty., a Jazygowie ponad 100 ty. wzitych do niewoli Rzymian); by moe w niektrych przypadkach ludno t wykorzystywano w wyspecjalizowanej produkcji rzemielniczej lub innej dziaalnoci, nie znanej dotychczas bliej mieszkacom Barbaricum. IX. Wojny z plemionami barbarzyskimi w III w. po Chr. W 188 r. rozpoczy si nad rodkowym Dunajem kolejne walki, wznowione nastpnie w latach 196203 i 214-215. W III w. - konsolidacja plemion germaskich w zachodnich strefach Barbaricum; powstay wielkie zwizki plemienne Alamanw, Frankw i Sasw.

1. Walki a Alamanami Z Alamanami ju Karakalla musia w 213 r. podj walk; wwczas te ich nazwa pojawia si po raz pierwszy w rdach pisanych. Utosamia ich naley z plemionami swebskimi z dorzecza aby. Wskazuje na to okrelenie Jutungw, jednego z odamw Alamanw, jako Semnonw, a wic ludu nalecego do plemion swebskich, ktry mia na pocztku okresu rzymskiego swoje siedziby w dorzeczu

Haweli. Wielkie najazdy Alamanw, rozpoczte w latach 234-235, powtarzay si kilkakrotnie, m.in. za rzdw Filipa Araba (244-249 r.) i Galiena (253-268 r.), a nastpnie Aureliana (270-275 r.) i Probusa (276282 r.). Walki te Obejmoway obszary: Agri Decumates, Recj, Gali, a take pnocn Itali. Konsekwencje: spustoszenie wielkich obszarw Cesarstwa, utrata przez Rzym Agri Decumates na pocztku drugiej poowy III w. Zagroenie granicy nadreskiej ze strony Alamanw pojawio si ponownie w poowie IV stulecia. 2. Najazdy Frankw, Jazygw i plemion swebskich W pocztku drugiej poowy III w. germascy Frankowie rozpoczli najazdy do Galii. Docierali a na teren Hiszpanii. Nad rodkowym Dunajem walki prowadzili sarmaccy Jazygowie i plemiona swebskie. 3. Walki z Gotami i Gepidami Na pocztku III stulecia na terenach nadczarnomorskich pojawiy si, wywodzce si ze Skandynawii, plemiona gockie (naleeli do tzw. ludw wschodnio-germaskich). Nieco pniej przybyli na te tereny spokrewnieni z Gotami Gepidowie. Trasa tych ludw ze Skandynawii na poudnie wioda przez ziemie polskie. Najazdy Gotw i sprzymierzonych z nimi plemion na tereny pooone na poudnie od dolnego biegu Dunaju rozpoczy si w 238 r., a ich nasilenie przypado na lata 248-251. Wedug relacji gockiego historyka Jordanesa (VI w.) armia gocka, ktra w 250 r. pod wodz Kniwy przekroczya granic Cesarstwa, liczya 70 ty. ludzi. Pod Abrittus (dzisiejszy Razgrad w pnocno-wschodniej Bugarii) Rzymianie ponieli klsk, zgin dowodzcy rzymskimi wojskami cesarz Decjusza (251 r.). W 257 r. Goci i wspdziaajcych z nimi plemiona spustoszyy Bakany, Grecj. Wojska Herulw zniszczyy Ateny. Rzymianie wycofali swoje wojska z Dacji. W kocu lat pidziesitych III w. nastpia migracja z tej prowin cji ludnoci cywilnej. W 271 r. prowincja ta zostaa przez Rzymian definitywnie opuszczona. Plemiona gockie, a w wikszym stopniu inne ludy (Boranowie, Herulowie, Peucynowie, Gepidowie), podejmoway wyprawy morskie: do wschodnich wybrzey Morza Czarnego, do nadmorskich miast Azji Mniejszej, na tereny pooonych w gbi Anatolii, do Grecji, a po Peloponez. W 269 r. Goci ponieli dotkliw klsk pod Naissus (dzisiejszy Nisz), ktra na pewien czas pooya kres zagroeniu prowincji nad dolnym Dunajem.

4. Archeologiczne lady najazdw barbarzyskich odkryte na terenie Barbaricum Na obszarze rodkowych Niemiec, w Turyngii, odkryto pochodzce z drugiej poowy III stulecia

bogate pochwki - groby ksice (importy, m.in. zote monety wybite w mennicach galijskich ksita pozyskali je dziki subie swych oddziaw w wojsku uzurpatorw galijskich na pocztku drugiej poowy III stulecia - Postumusa i jego nastpcw). Prawdopodobnie znalezione w tych grobach importy rzymskie trafiy do Barbaricum w wyniku wspomnianych wypraw Alamanw. W Neupotz i w Hagenbach nad grnym Renem, w dawnym korycie tej rzeki odkryto przedmioty (znajdoway si w odzi, ktra zatona podczas przeprawy przez rzek) wskazujce, e byy to upy zrabowane, m.in. na terenach pooonych daleko od limesu, a w poudniowej Akwitanii. Wojny z III w. spowodoway regres w wymianie handlowej. Zniszczono na terenach prowincji rzymskich orodki produkcji wyrobw sprzedawanych poza granice Cesarstwa, np. naczy ceramicznych, zdobionych dekoracj reliefow, okrelanych jako terra sigillata, ktre napyway w duej iloci na obszary rodkowoeuropejskiego Barbaricum a do pierwszych dziesicioleci III w. X. Walki Rzymu z plemionami barbarzyskimi w IV w. Okres stabilizacji w czasach panowania Dioklecjana (284-305 r.). W czasach Konstantyna Wielkiego (306-337 r.): najazdy Frankw (nad dolnym Renem) i Alamanw (nad grnym Renem) Wojny z plemionami sarmackimi i gockimi nad rodkowym i dolnym Dunajem W latach czterdziestych i pidziesitych IV w.: w 352 r wielka wyprawa Alamanw pod wodz Chnodomara na Gali; Konstancjusz II (337-361 r.) zadal im w 357 r. wielk klsk pod Argentoratum (Strasburgiem). Najazdy na Gali Frankw. Najazdy Sasw nad dolnym Renem; wyprawy morskie, upic wybrzea Galii i Brytanii. Walki Konstancjusza II w 358 r. z plemionami swebskimi i Sarmatami nad rodkowym Dunajem kontynuowane w czasach panowania Walentyniana I (364-375 r.); jego rzdy przyniosy okres pewnej stabilizacji. Walentynian I: Pobi Alamanw w latach 366-368 Odpar najazdy Kwadw i Sarmatw (370-371 r.) - zaoone zostay obozy wojskowe w kraju Kwadw. w 378 r. walki z Sarmatami nad rodkowodunajskim odcinkiem limesu. Od 376 r. (osiedlenie si Wizygotw, a wkrtce potem znacznej czci Ostrogotw w granicach pastwa rzymskiego) - zasadnicza zmiana ukadu si u wschodnioeuropejskich granic Cesarstwa. W kocu IV w. pojawi si nowy, bardzo grony przeciwnik - Hunowie, a po upadku ich potgi w 455 r. staym zagroeniem w ostatnich dziesicioleciach historii Cesarstwa Zachodniorzymskiego stay si liczne plemiona wschodniogermaskie. XI. Barbaryzacja armii rzymskiej: W cigu dwu pierwszych stuleci po Chr. Rzym uzupenia swoje siy zbrojne o kontyngenty barbarzyskich onierzy, wczanych pod rzymskie dowdztwo na zasadzie: ukadw pokojowych narzucanych przez Rzym pokonanym plemionom, poprzez rekrutacj oddziaw spord grup ludnoci osadzanej w granicach Cesarstwa. Jeden z punktw ukadu pokojowego, zawartego w 180 r. z Markomanami i Kwadami, nakazywa tym ostatnim dostarczy Rzymowi 13 ty. onierzy (w drugiej poowie II w. granicy Grnej Germanii, o dugoci ok. 320 km, strzego niewiele ponad 20 ty. onierzy legionw i oddziaw pomocniczych). Trudnoci z uzupenianiem stanu liczebnego armii Cesarstwa stay si przyczyn korzystania w

coraz to wikszym stopniu z onierzy barbarzyskich plemion, osiadych na terenie pastwa rzymskiego. Byli to: jecy (dediticii), plemiona lub te inne wiksze grupy ludnoci podlegajce zwierzchnictwu rzymskiej administracji (foederati), sprzymierzecy (socii) - ludy formalnie niezalene, praktycznie jednak podporzdkowane Cesarstwu, grupy osadzane przede wszystkim jako ludno rolnicza z obowizkiem suby wojskowej (laeti) pojedyncze osoby albo grupy, dobrowolnie przybye na tereny prowincji i suce w armii rzymskiej (gentiles). Polityk t prowadzi Rzym od czasw Oktawiana Augusta. Na wiksz skal stosowano j od czasw panowania Probusa. W IV stuleciu na ziemiach Cesarstwa znalazy swoje siedziby wielkie rzesze Germanw i Sarmatw (Alanw), wwczas polityka powysza miaa szersze zastosowanie. W okresie pnego Cesarstwa znaczn rol odegray formacje zacine, skadajce si z ludnoci plemion mieszkajcych poza rzymskimi granicami. Od koca IV w. armia rzymska skadaa si w znacznym stopniu z wojsk obcych. Oficerowie barbarzyscy nie zawsze stali na czele formacji skadajcych si z onierzy tej samej przynalenoci plemiennej, co ich dowdca (np. Frank o imieniu Bauto - dowdca oddziaw zoonych z Hunw i Alanw, sformowanych gdzie na terenie Panonii i walczcych m.in. w Recji, w obronie granicy Cesarstwa przed najazdem Jutungw w 383 r.).

XII. Okres wdrwki ludw 1. Hunowie Pochodzenie: Identyfikuje si ich z ludem Xiongu (Hsiang-nu). rda chiskie z I tysiclecia przed Chr. informuj, e zamieszkiwali tereny wschodniej Mongolii i Mongolii Wewntrznej, skd w III w. przed Chr. dokonywa najazdw na Chiny. W 375 r. Hunowie przekroczyli Wog i uderzyli na pastwo ostrogockie Hermanaryka, zajmujc tereny stepw nadczarnomorskich. Ostrogoci dostali si po 375 r. pod panowanie Hunw. Wizygoci osiedli si za zgod wadz rzymskich w granicach Cesarstwa. Na pocztku V stulecia Hunowie wraz z podlegymi im plemionami zajli teren Kotliny Karpackiej. Stamtd ich wpywy kulturowe i polityczne sigay daleko na pnoc, po poudniow cz ziem polskich. Wedug Priskosa z Panion (Historia) wadza Attyli miaa siga a po wyspy na Oceanie, tj. po Morze Batyckie; Jordanes natomiast wspomina o uzalenieniu od Attyli krlestw Scytii i Germanii (Getica 257). 2. Najazdy Wizygotw Wizygotw rozpoczli wojn: w 378 r. pod Adrianopolem (Edirne) armia rzymska, a dowodzcy ni cesarz Walens (364-378 r.) poleg. Wizygoci, na podstawie zawartego w 382 r. traktatu (foedus), pozostali w obrbie granic pastwa rzymskiego, tworzc podwaliny wasnej pastwowoci. Po opuszczeniu Bakan pod wodz Alaryka skierowali si ku Italii: 24 sierpnia 410 r. zajli Rzym, dotarli do poudniowej Italii, po mierci Alaryka wyruszyli na pnoc, przez Gali do Hiszpanii,

po bitwie pod Vouill, w pobliu Poitiers w 507 r. nastpi upadek ich pastwa (z siedzib w Tuluzie). 3. Najazdy plemion barbarzyskich w pocztkach V wieku Ekspansja Hunw nad rodkowym Dunajem spowodowaa przekroczenie w 405-406 r. granic Cesarstwa przez ludy zajmujce tereny na pnoc od rodkowego Dunaju: Gotw - podajcych pod wodz Radagaisa (Radagaista) w kierunku Italii, Wandalw, plemion swebskich, Alanw (na zachd, w kocu 406 r. przekroczyli Ren i przedostali si przez Gali w 409 r. do Hiszpanii). W Hiszpanii powstay tymczasowe pastwa barbarzyski: Plemiona swebskie - na terenie Galicji (Galicia) - istniao do koca VI w., Alanowie i Wandalowie natomiast - w centralnej czci Pwyspu Iberyjskiego. Wandalowie zniechceni walkami z Wizygotami przenieli si pod wodz Gejzeryka (Genzeryka) w 429 r. do pnocnej Afryce, skd podejmowali wyprawy na Itali, m.in. upic w 455 r. Rzym. Afrykaskie pastwo Wandalw zniszczone zostao w latach trzydziestych VI w. przez wojska bizantyjskie Justyniana (527-565 r.), dowodzone przez Belizariusza. 4. Upadek potgi Hunw Cesarstwo Wschodniorzymskie pacio Hunom wysoki dorocznego trybutu. Cesarstwo Zachodniorzymskie (rzdzone przez Aecjusz), wykorzystywao oddziay huskie do odpierania Wizygotw i Burgundw (zajmowali wwczas tereny nad grnym Renem). W 451 r. armia rzymska (zoona z oddziaw wizygockich, Frankw, Burgundw, Sasw i Alanw) w bitwie na Polach Katalaunijskich nad Marn pokonaa wojska Hunw (zoone z Ostrogotw i Gepidw) i zmusia ich do wycofania si na wschd.. W 453 r. zmar Attyla i wkrtce nastpi upadek jego pastwa. Ostateczna ich klska nast5pia po bitwie nad rzek Nedao w Panonii (454 lub 455 r.) - ujarzmione ludy pod przywdztwem Gepidw rozgromiy huskie oddziay. 5. Koniec cesarstwa zachodnio-rzymskiego powstanie pastwa Ostrogotw Teodoryka Od mierci Aecjusza do upadku Cesarstwa na Zachodzie, tj. w cigu 22 lat, tron zajmowao dziesiciu cesarzy. Ostatnim ze wspomnianych wyej dziesiciu cesarzy by Romulus, nieletni syn naczelnego wodza Orestesa, obdarzony purpur na danie ojca w 475 r. Rzdy w imieniu syna sprawowa sam Orestes. Zasig jego wadzy tylko na pnocy przekracza granice Italii, sigajc Dunaju. Armia, ktr dowodzi Orestes, skadaa si w ogromnej wikszoci z Germanw. Bya ona zakwaterowana w Ligurii, gdzie korzystaa z ius hospitalitatis u tamtejszej ludnoci. Ten stan rzeczy budzi niezadowolenie wojsk, ktre za przykadem sprzymierzecw wizygockich i burgundzkich trzeci cz gruntw uprawnych chciay uzyska na wasno. Mogoby to jednak nastpi tylko kosztem miejscowych latyfundystw, a na to Orestes, nie chcc zraa do siebie senatu, nie mg si zdecydowa. Jego odmowa staa si przyczyn buntu wojska, ktre pod wodz Odoakra opanowao wadz, pozbawiajc ycia Orestesa (476). Wprawdzie oszczdzono wyniesionego przeze na tron Romulusa, ale zosta on usunity w cie. Odoaker sta na czele oddziaw zoonych ze Skirw, Rugiw i Herulw, odsun od wadzy modocianego Romulusa Augustusa (475-476 r.). Zwyciskie wojska zgodnie z tradycj germask obwoay Odoakra krlem (rex), tzn. wodzem. Tytu krla nadawano zazwyczaj wodzowi okrelonego ludu. Wojska natomiast dowodzone przez Odoakra stanowiy zbieranin zoon z przed-

stawicieli rnych plemion. W tych warunkach trudno wic byo wzorem Wizygotw czy Burgundw tworzy ppastwo barbarzyskie. Odoaker mylc o samodzielnoci i nie chcc rzdzi za porednictwem mianowanego przez siebie cesarza, nawiza rokowania z Konstantynopolem. Proponowa uznanie zwierzchnictwa cesarza Wschodu nad Itali za cen przyznania sobie jej namiestnictwa. Warunki Odoakra zostay przyjte w 480 r. , wobec czego odesa on insygnia cesarskie Romulusa do Konstantynopola i owiadczy, e Cesarstwo Rzymskie posiada odtd jednego tylko wadc, rezydujcego nad Bosforem. Teodoryk (zmar w roku 526) wychowa si jako zakadnik w Konstantynopolu i byt tam obsypywany przez cesarza znacznymi zaszczytami, sam za lud styka si z rzeczywistoci rzymsk w czasie swego pobytu w prowincjach naddunajskich, gdzie Ostrogoci osiedlali si, teoretycznie w charakterze sprzymierzecw, poczynajc od roku 455. Teodoryk po opanowaniu Italii zachowywa tolerancj wobec katolikw i pene szacunku kontakty z papiestwem. Konflikt, ktry od roku 484 porni Koci bizantyjski z Kocioem aciskim (w zwizku Akacjuszem) umocni pozycj Teodoryka na paszczynie politycznej. Kiedy jedno Rzymu i Konstantynopola zostaa przywrcona (w roku 519), cz rzymskiej arystokracji, ujawniaa sympatie wobec cesarza Wschodu. Tym naley tumaczy nieask (od roku 523), a potem skazanie na mier (w roku 524) wielkiego filozofa Boecjusza, ktry w roku 522 peni u krla Teodoryka funkcj zwierzchnika wszystkich urzdw. Papie Jan I musia umrze w roku 526 w wizieniu, do ktrego wtrci go krl Teodoryk. Po jego mierci nastpi cakowity spokj. Kasjodor obj sukcesj po Boecjuszu w charakterze zwierzchnika urzdw w latach 533538 zajmowa najwyszy urzd - prefektur prerorium. Po mierci Teodoryka w 526 r. nastpi upadek jego pastwa - dziaania armii bizantyjskiej najpierw pod wodz Belizariusza, a nastpnie Narzesa (552 r.) przywrcio w Italii wpywy bizantyjskie. Na dworze Teodoryka powstay: O pochodzeniu i dziejach Gotw (De origine actibusqite Gothorum -czyli Historia Gotw) -autorstwa Kasjodora, Getica, czyli O pochodzeniu i dziejach Gotw (De origine actibusque Getarum; nazywana te Histori gock) Jordanesa. 6. Sytuacja w Europie rodkowej po upadku Hunw We wschodniej czci Kotliny Karpackiej dominuj Gepidowie, W Panonii za plemiona ostrogockie, ktre jako sojusznicy (foederati) Cesarstwa Wschodniorzymskiego utworzyli swoje krtkotrwae krlestwo nad Saw i Draw. Nad Dunajem w Dolnej Austrii - do 488 r. istniao pastwo Rugiw (pochodzili z Norwegii, skd przywdrowali na poudniowe wybrzea Batyku, a nastpnie udali si dalej na poudnie, wchodzc w skad pastwa Attyli), rozbite przez wojska Odoakra. Po rozbiciu Rugiw obszary ich pastwa zostay zasiedlone przez Longobardw (pochodzili z dorzecza aby). W poudniowej Sowacji - plemiona Swebw. W pnocno-wschodni cz Kotliny Karpackiej Sarmaci W 565 r. pastwo Gepidw zostao zniszczone przez Longobardw oraz przybyych z terenu Azji Awarw, ktrzy po opuszczeniu przez Longobardw w 568 r. Panonii i ich przeniesieniu si do Italii stali si dominujc si polityczn w Kotlinie Karpackiej. Przyjmuje si, e osiedlenie Awarw w Kotlinie Karpackiej jest cezur koczc okres wdrwek ludw. XIII. Barbaricum w wietle rdehistorycznych 1. rda pisane na temat plemion germaskich

Strabon (zm. 24 r. po Chr.)- Geografia (Geographik hypomnemata - 21 r. po Chr.). Pomponiusz Mela - Geografia opisowa (De chorographia)- pierwsza poowa I w. po Chr. Pliniusz Starszy (zm. 79 r. po Chr.)- Historia naturalna opracowanie o charakterze encyklopedycznym. Korneliusz Tacyt: Roczniki (Annales) i Dzieje (Historiae) - czasy panowania dynastii julijskoklaudyjskiej (Annales) i okres od panowania Galby do Domicjana, tj. lata 69-96 (Historiae). Szczeglne miejsce (biorc pod uwag Barbaricum) zajmuje, pochodzce z 98 r. dzieo pt. De origine et situ Germanorum, nazywane w skrcie Germani (Tacyt wykorzysta dane zawarte w nie zachowanej pracy Pliniusza Starszego Bellorum Germaniae libri XX, napisanej ok. 40 lat wczeniej): Rozdziay 1-27: wiadomoci o zwyczajach, religii, ustroju i stosunkach spoecznych, uzbrojeniu, sposobach walki oraz gospodarce, jak i pewne dane o szczegach ycia codziennego wczesnych mieszkacw terenw pooonych na wschd od Renu i na pnoc od grnego i rodkowego biegu Dunaju; rozdziay 28-47: opis rozmieszczenia ludw na obszarze zachodnio-i rodkowoeuropejskiego Barbaricum, dane o ich siedzibach, a ponadto w niektrych przypadkach informuje o panujcych midzy nimi stosunkach oraz o pewnych charakterystycznych cechach tych ludw. Klaudiusz Ptolemeusz z Aleksandrii - Geografia (Geographike hyphegesis) - ok. poowy II w. po Chr. - opis caego znanego autorowi wiata; wykazy dugoci i szerokoci geograficznych znanych mu miejscowoci, gr i rzek, a take siedzib rnych ludw. Ptolemeusz opiera si na starszych rdach, m.in. na pracy greckiego geografa Marinosa z Tyru. Nie zachoway si mapy sporzdzone przez Ptolemeusza; znamy je tylko czciowo z kopii sporzdzonych w redniowieczu. Kasjusz Dion (zm. Po 229 r. po Chr.) - Historia rzymska (Romaike historia) - dzieje pastwa rzymskiego do 229 r. po Ch. (znaczna jego cz nie zachowaa si, a zaginione partie moemy jedynie fragmentarycznie odtworzy na podstawie pniejszych wycigw dokonanych przez historykw bizantyjskich). Historia Augusta (lub Scriptores Historiae Augustae) - zbir biografii cesarzy rzymskich od Hadriana do Numeriana, powstay w V w . - uzupenia ono wiedz o historii II i III stulecia, w tym take o wydarzeniach, w ktrych bray udzia plemiona zamieszkujce rodkowoeuropejskie Barbaricum. Mapa imperium rzymskiego, opracowana przez Marka Wipsaniusza Agrypp z 12 r. przed Ch., znana jedynie ze wzmianek Pliniusza. Wellejusz Paterkulus - Historia rzymska (Historia Romana) - opracowana i wydana w czasach Tyberiusza. Mapa noszca nazw Tabula Peutingeriana, znana z jej redniowiecznych przerysw (pochodzca z koca II lub z pocztku III w.). Ammian Marcellin - Dzieje (Rerum gestarum libriXXXI) , podstawowe rdo dla historii lat 353378 (wiadomoci o polityce Walentyniana I w strefie rodkowodunajskiej oraz informacje geograficzne o tych terenach, a take informacje dotyczce zwyczajw niektrych ludw, np. Hunw). Priskos z Panion (historyk bizantyjski) Histori. Autor by sekretarzem poselstwa bizantyjskiego, goci w 449 r. na dworze Attyli. Dzieo zawiera m.in. opis siedziby wadcy huskiego i panujcych tam obyczajw. Prokopiusz z Cezarei - Historia wojen - informujce o powrotnej wdrwce Herulw ze strefy

rodkowodunajskiej do skandynawskiej ojczyzny w 512 r. i wskazujce jednoznacznie, e obszary pooone na pnoc od zachodnich Karpat zajte byy wwczas przez plemiona sowiaskie. Jordanes - Getica (w po. VI w. na dworze ostrogockim Teodoryka w Rawennie). Pawe Diakon - Historia Longobardw (Historia Longobardorum) pochodzi z VIII w. . Rzymianie posiadali informacje o odlegych od limesu strefach Barbaricum take dziki podrom: w 5 r. po Chr. flota rzymska opyna Jutlandi, docierajc do Cienin Duskich, a by moe jeszcze dalej, do zachodnich akwenw Batyku. Pliniusz w Historii naturalnej (XXXVII, 3, 45) informuje, e w czasach Nerona (54-68 r.) z Carnuntum wyruszya nad Batyk ekspedycja po bursztyn batycki, ktr dowodzi rzymski ekwita - eques Romanus. Informacje dotyczce obszarw w gbi Barbaricum dociera mogy take za spraw poselstw przybywajcych na teren Cesarstwa (np. poselstwo Semnonw do Domicjana w 91 lub 92 r.) 2. Sytuacja etniczna w zachodniej i rdkowoeuropejskiej strefie Barbaricum wedug Tacyta W strefie zachodniej Barbaricum: Ingweonowie - tereny przy wybrzeach Morza Pnocnego, Hermionowie - obszary w gbi ldu, Istweonowie. W strefie nadreskiej: Batawowie (inicjatorzy powstania plemion germaskich i wschodnio-galijskich w 69 r.) delta Renu, Fryzowie na pnocny wschd do Bataww, Chaukowie - nad doln Wezer, Angriwariowie i Chazuariowie - midzy rzekami Ems i Wezer, Cheruskowie - nad rodkow Wezer, Chattowie - midzy rzekami Lahn, Fuld i Menem. Wedug Tacyta wiksz cz Germanii zajmowali Swebowie podzielone na osobne szczepy: plemi Semnonw - w dorzeczu Haweli, Longobardowie - nad doln ab, Hermundurowie - rodkowe Niemiecy po Dunaj Naristowie, Markomanowie i Kwadowie ssiadowali z Hermundurami, Osowie (posuguj si jzykiem panoskim), Marsygnowie, Kotynowie (posuguj si jzykiem celtyckim) i Burowie - z krajem Markomanw i Kwadw od tyu granicz (Germania 42). XIV. Opis ludw zamieszkujcych ziemie polskie w rdach antycznych 1. Lugiowie a) Gwne przekazy w rdach antycznych: Strabon - Geographika VII, 1: po raz pierwszy uywa nazwy Lugiowie, informuje , e podlegali oni zwierzchnictwu markomaskiego pastwa Marboda. Tacyt w Annales (III, 29) pisze, e w czasach Klaudiusza, ok. roku 50 niezliczone mnstwo

Lugiw przyczynio si do upadku kwadzkiego pastwa Wanniusza. Kasjusz Dion w Historia rzymska (LXVII, 5,2) pisa, e w latach 91 i 92 Lugiowie, prowadzc wojn ze Swebami, zwrcili si do Domicjana z prob o posiki. Pawe Orozjusz w Historiarum adversus paganos libri VII z pocztku V w., wspomina wadc Cymbrw o imieniu Lugius (prawdopodobnie imi to przejte zostao od nazwy Lugiw, gdy Cymbrowie, jeszcze pod koniec II w. przed Chr. w swej wdrwce z Jutlandii na poudnie, w pierwszym etapie na tereny wschodnioalpejskie, przesuwali si przez obszar rodkowej Europy). b) Zwizek lugijski Lugiw naley utosamia z ludnoci kultury przeworskiej. Tacyt wymienia pi plemion lugijskich, okrelajc je jako civitates: Hariowie (byli bardzo dzicy, wojownicy mieli zwyczaj malowania cia, posugiwali si czarnymi tarczami), Helwekonowie, Manimowie, Helizjowie, Nahanarwalowie (na ich terenach znajdowao si miejsce kultu, wity gaj). Istnienie zwizku lugijskiego potwierdza Ptolemeusz (Geografia II, 11, 10)- wedug niego Lugiowie dzielili si oni na: Lugiw-Omanw, Didunw, Burw (Tacyt uwaa ich za odrbny lud). Rozpad zwizku lugijskiego lub istotne osabienie jego znaczenia nastpio zapewne w II w. (wiadczy o tym brak wzmianek o Lugiach w rdach mwicych o wojnach markomaskich). By moe do Lugiw odnosz si dwie pniejsze wzmianki: Zosimosa Nowa historia (Historia nova) z V w. (informuje o zwyciskich walkach prowadzonych przez Probusa w zachodniej czci Cesarstwa, zapewne w 279 r., przeciwko Longionom, Longiones). Tabula Peutingeriana - w ktrej umieszczono nazw Lupiones Sarmate. c) Burowie Tacyt uwaa, e stanowi osobny lud. Wedug Ptolemeusza wchodzili w skad Lugiw. Kasjusz Dion w Historii rzymskiej pisze, e Burowie brali udzia w wojnach markomaskich; Marek Aureliusz zawar z nimi przymierze. Nie zlokalizowano dokadnie ich siedziby: niektrzy umieszczaj je na poudnie od gwnego grzbietu zachodnich Karpat, inni na obszarach grskiej czci wschodniej Sowacji; wedug Ptolemeusza Burowie mieli zamieszkiwa tereny pooone midzy grami Askiburgion 5 po rda Wisy). Prawdopodobne jest te to, e Burowie byli celtyckimi Kotynami. 2. Wandalowie Ich kolebk lokalizuje si w pnocnej czci Jutlandii oraz (pewien odam) - w poudniowej Norwegii. W czasie wdrwki do rodkowej Europy doszo do konfliktu z mieszkajcymi nad doln ab Longobardami.
5 Gry Askiburgion

identyfikuje si z Jesionikami w Sudetach,

Jordanes wspomina, e poza Silingami - plemiona Wandalw zajmowali ziemie na bliej nie okrelonych terenach pooonych midzy Wis a Odr. W pierwszym okresie wojen markomaskich, ok. 170 r., wandalskie plemiona Hasdingw, Lakringw i Wiktofalw dotary do granic Dacji, a Hasdingowie na mocy decyzji Rzymu zajli nastpnie jakie obszary nad grn Cis. Fakty te zbiegaj si z ekspansj kultury przeworskiej ku poudniowemu wschodowi, na tereny pooone nad grnym biegiem Cisy, a po przedpole limesu dackiego, i przemawiaj jednoznacznie za tym, e owa przemieszczajca si ku poudniowemu wschodowi ludno kultury przeworskiej skadaa si wycznie lub przewanie z plemion wandalskich. Zosimos piszc o walkach Probusa z Longiones wzmiankuje, e doszo do bitwy nad rzek Ligys (zapewne Lechem) w wczesnej Recji; przeciwnikami Rzymian byy wojska Wandalw i Burgundw (Nowa historia I, LXVIII, 1,2). 3. Burgundowie Przywdrowali do rodkowej Europy z pnocy, zapewne ze Skandynawii. By moe przejciowo zatrzymali si na Bornholmie (stare nazwy - Burgenda lond, Burgundarholm). Wedug Pliniusza naleeli do Wandalw (Historia naturalna IV, 99). Ptolemeusz lokalizuje Burgundw na wschd od Semnonw, na pnoc za od gr Askiburgion i terenw zamieszkanych przez Lugiw (Geografia II, 11, 8). Jordanes (Getica 97) pisze, e z Burgundami walczy krl Gepidw, Fastida, rozpoczynajc ok. poowy III w. swoj wdrwk z ziem polskich na poudnie (wskazywaoby to na lokalizacj siedzib Burgundw podczas ich pobytu w rodkowej Europie w pnocnej lub pnocno-zachodniej czci obszaru zajmowanego przez kultur przeworsk). By moe w II stuleciu Burgundowie przesunli si w kierunku zachodnim, na obszary krystalizujcej si wwczas, m.in. pod wpywem kultury przeworskiej, nowej jednostki kulturowej - kultury luboszyckiej (nazwa od cmentarzyska w Luboszycach). Zajmowaa ona tereny ziemi lubuskiej, czci Dolnego lska, uyc i Brandenburgii. 4. Goci a) rda antyczne o Gotach By moe wzmianka o Gotach pojawia si w relacji Pyteasza z Massalii, znanej z przekazu zawartego w Historii naturalnej Pliniusza, ktry wspomina o ludzie Guiones, zamieszkujcym pnocne strefy Europy, na pytkim brzegu Oceanu zwanym Metuonis; Tacyt (Germania 44) pisze, e na pnoc od Lugiw mieszkali Gothones, Pliniusz pisze o Gutones, Ptolemeusz uywa nazwy Gythones. b) Lokalizacja Wywodzili si ze Skandynawii, z terenu Szwecji (por.: nazwy prowincji szwedzkich - stergtland i Vstergtland, nazwa wyspy Gotlandii lub te uywane w redniowieczu okrelenie Gtar-Gutar, odnoszce si do mieszkacw poudniowej Szwecji). Po przybyciu na poudniowe wybrzea Batyku Goci osiedlili si nad dolnym biegiem Wisy. Ptolemeusz lokalizuje ich na terenach pooonych na poudnie od nadmorskiego ludu Wenedw, koo rzeki Vistula (ssiadowali od wschodu z Fennowie, dalej znajdoway si siedziby Sulonw, Frugundionw i Awarinw). By moe nazwa Frugundiones jest synonimem Burgundw. Osadnictwo Gotw objo wic obszary nad doln Wis, nie na wybrzeu Batyku (zajtym przez Rugiw) ale prawdopodobnie w poudniowej cz dolnego Powila i ziemi chemiskiej. Wchodzili w skad polietnicznej spoecznoci, ktra tworzya kultur wielbarsk.

Jordanes w Getica pisze, e Goci pod wodz krla Beriga przybyli nad Wis (ziemie nazwane przez nich Gothiskandia) na trzech okrtach z wyspy Skandii, tj. ze Skandynawii. Po wyldowaniu pokonali Ulmerugiw oraz Wandalw. W wdrwce tej towarzyszyli im Gepidowie (lud spokrewniony z Gotami) ktrzy przybyli na poudniowe wybrzea Batyku na jednym z trzech wspomnianych okrtw, jednak pniej od dwu pozostaych, a za swoj siedzib obrali wysp otoczon mieliznami rzeki Viskli. Wyspie tej nadali w rodzimym jzyku miano Gepedoios. Gepedoios naley identyfikowa z obszarem Wysoczyzny Elblskiej. Gepidzi pojawili si w III w. na terenach pooonych na pnoc od Morza Czarnego. Pod koniec IV w. znaleli si pod panowaniem Hunw. c) Wdrwki na poudnie Wedug Jordanesa Goci mieszkali nad doln Wis przez okres obejmujcy rzdy piciu krlw. Za panowania pitego z nich - Filimera - wyruszyli do kraju nazwanego przez nich Oium - tereny na pnoc od wybrzey Morza Czarnego. Na ziemiach polskich przebywali ponad ptora stulecia. W pierwszych dziesicioleciach III w. przybyli na stepy nadczarnomorskie. W Scriptores Historiae Augustae (gdzie mowa o pocztku wojen markomaskich - lata 60-te II w.) stwierdza si, e granice Cesarstwa niepoko jone byy przez rne ludy uciekajce przed naporem. Na pocztku drugiej poowy III w. na stepach nadczarnomorskich, na wybrzeach Morza Azowskiego pojawili si Goci a za nimi podali Herulowie (przywdrowali z terenw Skandynawii i wspdziaali z Gotami w ich wyprawach na prowincje rzymskie). Szlak ich wdrwki na poudnie mg przebiega przez ziemie polskie. Wdrwk Gotw potwierdza archeologia: na pocztku drugiej poowy II w. kultura wielbarska (jej twrcami byli Goci) zacza ekspansj w kierunku poudniowo-wschodnim, wypierajc z prawobrzenego Mazowsza ludno kultury przeworskiej. Jednoczenie nastpio wyrane rozrzedzenie osadnictwa wielbarskiego na Pomorzu. Powstaa pod koniec III w. na stepach nadczarnomorskich kultura czerniachowska, utworzona przy udziale plemion gockich, wykazuje wyrane powizania z kultur wielbarsk. 5. Wenetowie (Wenedowie) rda rzymskie wspominaj o Veneti, Venedi, Venedai (Pliniusz, Ptolemeusz), o Venethi (Tacyt, ktry lokalizuje ich na poudniowym wschodzie). a) Lokalizacja Pliniusz (Historia naturalna) - rejon ujcia Wisy (dane pozyskane w czasie wyprawy floty rzymskiej do Cienin Duskich). Tacyt - siedziby Wenetw mieciy si poza granicami Swebii, pomidzy Fennami a BastarnamiPeucynami. Ptolemeusz (Geografa III, 5,7) - obszary pooone w Sarmacji nad doln Wis, na prawym brzegu tej rzeki, wzdu caej zatoki Weneckiej, tj. Zatoki Gdaskiej; na poudniu ich siedziby dochodziy do gr Weneckich (jedno z pasm wzgrz morenowych na Pojezierzu Mazurskim). b) Dyskusje wok lokalizacji i pochodzenia Wenetw W ostatnich latach przypuszcza si, e wzmiankowani przez Pliniusza, Ptolemeusza i Tacyta Venedi/ /Venedai/Vnethi nie mog by traktowani jako ten sam lud. Venethi Tacyta powinni zajmowa obszary pooone dalej na wschd, by moe w dorzeczu rodkowego Dniepru. Tabula Peutingeriana - lokalizuje Wenetw na pnoc od Dacji, na zachd od gr Alpes Bastarnice, okrelajc ich jako Venadisarmatae, innym razem za w rejonie ujcia Dunaju. Wedug staroytnych rde pisanych ludy okrelane jako Wenetowie zamieszkiway rne obszary Europy - m.in. pnocno-wschodni Itali, Macedoni, a w czasach Cezara (Wojna galijska III, 7-17) take

cz Bretanii, w rejonie miasta Vannes. Jordanes w po. VI. W. identyfikuje ich ze Sowianami (Getica 34). Fakt ten wzbudzi szerok dyskusj nad sytuacj etniczn na ziemiach polskich w pierwszych wiekach po Chr. i nad zagadnieniem pochodzenia Sowian. 6. Estiowie Zajmowali obszary pnocno-wschodniej Polski oraz tereny pooone dalej na wschd (zasig kultury zachodniobatyjskiej). Przekazy w rdach antycznych: Tacyt: trudni si zbieraniem bursztynu i e ich siedziby znajduj si nad morzem. Ptolemeusz (Geografia III, 5, 10): wspomina lud Osioi (by moe chodzi o Estiw). Kasjodor (Variae V, 2 z VI w.) informuje o licie krla Ostrogotw, Teodoryka, skierowanym do yjcego nad oceanem ludu H[a]esti. Jordanes: Estiowie zamieszkiwali obszary pooone na wybrzeach Batyku, na wschd od Widiwariw (Getica 36). Estiowie zostali podbici przez ostrogockiego krla Hermanaryka (Getica 120).

7. Galindowie i Saudinowie Plemiona te wymienia Ptolemeusz ( Galindai" i Soudinoi) lokalizujc ich na wschd od Gotw (Pojezierze Mazurskie). By moe siedziby Saudinw znajdoway si dalej na wschd, na pograniczu obszarw zajtych w okresie wczesnorzymskim przez kultury krgu zachodniobatyjskiego i zachodnich odamw kultury ceramiki sztrychowanej. W redniowiecznych rdach krzyackich (Piotr z Dysburga Chronica terre Prussie III, 3) pojawiaj si mieszkacy Galindite i Sudovite. Cigo kulturowa i kontynuacja zasiedlenia tych ziem od pierwszych stuleci pop Chr. po okres wczesnoredniowieczny wiadczy, e Galindowie i Saudinowie rzeczywicie mieszkali na Pojezierzu Mazurskim. 8. Sarmaci a) Lokalizacja wedug rde antycznych Mapa Marka Wipsaniusza Agryppy: naniesiono na ni Sarmacj, jako jedna z dwch (obok Dacji) czci dawnej Scytii. Pomponiusz Mela: granica Sarmacji przebiegaa wzdu Wisy, od ktrej na wschd miaa znajdowa si Asia. Ptolemeusz w Geografii: zachodnie rubiee Sarmacji - wzdu Wisy i gr Sarmackich, pnocn granic stanowi Ocean (Morze Batyckie) i ziemie nieznane. b) Ekspansja terytorialna Sarmatw Na przeomie V i IV w. przed Chr. Sarmaci pojawili si na zachd od dolnego biegu Donu (pierwsza fala plemion sarmackich skadaa si z Jazygw, ktrzy w I w. przed Chr. zajli obszary pooone na zachd od Dniepru) Na przeomie III i II w. przed Chr. Sarmaci pojawili si na stepach nadczarnomorskich (wypierajc z tych terenw Scytw), przybywajc tu ze stepw eurazjatyckich.

Jazyngowie w I w. po Chr. opanowali tereny nad dolnym Dunajem, a w czasach panowania Klaudiusza zasiedlili dorzecze Cisy. Odegrali istotn rol w okresie wojen markomaskich. Osadnictwo Jazyngw na terenie Wielkiej Niziny Wgierskiej dotrwao do czasw inwazji huskiej. Wedug Strabona Roksolanie zamieszkiwali tereny pooone midzy Donem a Dnieprem (Geographikd VII, 3,17). Na pocztku I w. po Chr. przesunli si dalej na zachd, docierajc nad dolny Dunaj. W 57 r. ponieli klsk w walkach z Rzymem, a w 69 r. odparto ich ataki na Mezj. Jazygowie i Roksolanie utrzymywali midzy sob zwizki (w 175 r. Marek Aureliusz wyrazi zgod na kontakty Jazygw z Roksolanami poprzez teren Dacji). W I w. po Chr. inne plemi sarmackie Aorsowie dotarli do terenw pooonych na pnoc od dolnego biegu Dunaju. Od II w., na stepach nadczarnomorskich dominujc rol odgrywali Alanowie (ostatnia fala plemion sarmackich). W III stuleciu cz Alanw znalaza si pod dominacj plemion gockich, nastpnie za, po 375 r. - huskich. W 406 r. cz Alanw wraz z niektrymi plemionami germaskimi podja wdrwk na zachd, docierajc do Hiszpanii, gdzie ulega przewadze Wizygotw. W kocu pierwszej po I w. midzy Dnieprem a Dunajem powstao pastwo Farsoesa, rzdzone nastpnie przez Inismeosa (powiadczaj to m.in. monety wspomnianych wadcw wybijane w Olbii). Na pnocy pastwo to sigao po grny bieg Dniestru, skd wpywy sarmackie docieray a do poudniowowschodnich terenw Polski.

9. Dakowie Cz plemion dackich po podboju pastwa Decebala przez Trajana w wojnach zakoczonych w 106 r. znalaza si pod panowaniem Rzymian i przez ponad 150 lat ulegaa romanizacji. Inna cz ludnoci dackiej - wolni Dakowie zamieszkiwaa tereny pooone na pnoc i na wschd od granic Dacji krainy: Kriszan, Maramuresz, a take Munteni i poudniow Modawi. Do plemion dackich naleeli m.in. Kostobokowie (zajmujcy cz Modawii i Maramureszu). W 170 r. dokonali najazdu na Mezj Doln, Tracj i Grecj, docierajc a do Attyki, a w 172 r. ulegli przewadze wandalskich Hasdingw, ktrzy przy aprobacie Rzymu zajli ich ziemie. Od pocztku III w. inne plemi dackie - Karpowie najedali dolnodunajski odcinek limesu. Lud ten pod naciskiem Gotw przekroczy limes i uzyskaa w 280 r. zgod Probusa na osiedlenie si w Mezji i Tracji. Na pocztku IV w. Galeriusz (305-311 r.) osiedli pewn cz tego plemienia w Panonii. 10. Bastarnowie i Peucynowie Bastarnowie odnotowywani w rdach pisanych od III w. przed Chr. (dziea Strabona, Pliniusza, Tacyta). Ich siedziby mieciy si zapewne na obszarach pooonych po zewntrznej stronie uku Karpat. Wedug Strabona odamem Bastarnw byli Peucynowie (nazwa ma si wywodzi od wyspy Peuke, zapewne pooonej w delcie Dunaju). Tacyt natomiast jednoznacznie identyfikuje Peucynw z Bastarnami. W pierwszych wiekach po Chr. Bastarnowie wspomagali Dakw w wojnach toczonych w czasach Trajana oraz brali udzia w walkach z Rzymem w okresie panowania Marka Aureliusza. W czasach Probusa osiedlili si w granicach Cesarstwa, co zwizane byo prawdopodobnie z wypieraniem ich z dotychczasowych siedzib przez plemiona gockie i wandalskie.

Wykad XII: Jednostki kulturowe w okresie wpyww rzymskich i we wczesnej fazie okresu wdrwki ludw na ziemiach polskich i terenach ssiednich I. Chronologia okresu rzymskiego i wczesnej fazy okresu wdrwek ludw Okres rzymski rozpocz si z pocztkiem I w. po Chr. A zakoczy w drugiej poowie IV stulecia (375 r.). Rozpocz si wwczas okres wdrwek ludw w jego obrbie wyrnia si starsze stadium, okrelane jako wczesna faza okresu wdrwek ludw, ktrego koniec przypada na poow V stulecia. Na przewaajcej czci Barbaricum w fazie schykowej oresu rzymskiego nie nastpio zaamanie rozwoju kultur rozwijajcych si od pocztku okresu wpyww rzymskich. Zaamanie to nastpio we wczesnej fazie okresu wdrwek ludw. Dotyczy to take jednostek kulturowych zajmujcych wikszo terenw Polski (kultury przeworskiej, wielbarskiej i luboszyckiej). Chronologia relatywna Chronologia okresu rzymskiego zostaa opracowana w oparciu o analiz wielkiej liczby zespow zwartych, zawierajcych zrnicowane, bogate zestawy zabytkw, przede wszystkim inwentarzy grobowych (w mniejszym stopniu znaleziska pochodzce z innego typu stanowisk). Gwne kryteria chronologii relatywnej stanowi: Analiza wspwystpowania (lub te nie wspwystpowania) rnych typw zabytkw (przede wszystkim z inwentarzy grobowych).

Wyniki bada nad planigrafi 6 cmentarzysk (pozwalaj niekiedy wyrni rnoczasowe strefy uytkowania danej nekropoli). Analiza cech stylistycznych odnalezionych przedmiotw

1. Badania Oskara Almgrena W opracowywaniu systemu chronologii okresu rzymskiego najwaniejsz rol odgrywaj zabytki metalowe - ozdoby i czci stroju, zwaszcza zapinki i metalowe czci pasw, oraz uzbrojenie. Poza importami lista ta obejmuje przedmioty codziennego uytku, np. grzebienie, a czciowo take i ceramik. Periodyzacja okresu rzymskiego zostaa opracowana dziki analizie porwnawczej niektrych przedmiotw (zapinek) przeprowadzonej w kocu XIX w. przez szwedzkiego archeologa Oskara Almgrena. Podzieli on zapinki uywane w okresie rzymskim na 245 typw, ujtych w siedem podstawowych grup. Podobne badania porwnawcze przeprowadzono biorc pod uwag inne przedmioty: sprzczki, metalowe okucia kocw pasw, grzebienie, wisiorki, bransolety, miecze, metalowe czci tarczy - umby i imacze, groty broni drzewcowej, ostrogi, ceramika. W literaturze archeologicznej stosuje si system skrtw, okrelajcych typy poszczeglnych kategorii zabytkw, np. symbol A67 oznacza typ 67 zapinek wedug klasyfikacji Almgrena, symbol E124 natomiast odnosi si do formy dzbana, ujtego w klasyfikacji importowanych naczy metalowych i szklanych, opracowanej przez Hansa Jrgena Eggersa. 2. Chronologia absolutna Podstawowe znaczenie w wyznaczeniu chronologii bezwzgldnej posiadaj zabytki pochodzenia rzymskiego znalezione gwnie z przylimesowej strefie, ktrych okres uytkowania przez onierzy rzymskich jest dokadnie znany. Istotne znaczenie dla datowania wyrobw rzymskich posiadaj znaleziska z Pompei, o znanym precyzyjnie terminie przed 79 r. Wiksze moliwoci okrelenia dokadnej chronologii poszczeglnych typw wyrobw rzymskich, ktre docieray do Barbaricum, mamy w przypadku materiaw z I w. (w tym czasie nastpowao przesuwanie linii limesu oraz zakadanie nowych i przebudowa ju istniejcych obozw wojskowych, a take powstawanie osiedli cywilnych). Mniej dokadnymi danymi dysponujemy natomiast odnonie importw rzymskich z pniejszych stuleci (trudniej jest w tym okresie powiza np. pewne warstwy zniszcze rzymskich obozw wojskowych ze cile okrelonymi wydarzeniami znanymi ze rde historycznych; w cigu III w. nastpi spadek liczby importw napywajcych do Barbaricum). W okresie pnorzymskim zmniejszya si produkcja w warsztatach rzemielniczych pooonych w granicach Cesarstwa. W ustaleniu chronologii absolutnej zawodne mog okaza si znaleziska monet. Monety srebrne, denary z I i II w., pozostaway w uyciu przez bardzo dugi czas. Czsto znajdujemy je w zwartych zespoach, skarbach lub w pochwkach nawet z V w. np. grb frankoskiego krla Childeryka I, zmarego w 481 lub 482 r., odkryty w Tournai w Belgii, zawiera m.in. denary z II w. Wiksz warto dla ustale chronologicznych posiadaj monety wykonane z innych ni srebro metali - z brzu i zota. Ustalenia chronologii absolutnej opieramy na innych grupach produktw rzymskich: naczynia metalowe (gwnie brzowe), zapinki i metalowe czci pasw, naczynia szklane oraz ceramiczne, zwaszcza terra sigillata (zwaszcza w II i III w.), rzymskie militaria. 3. System periodyzacyjny Hansa Jrgena Eggersa Jest obecnie powszechnie akceptowanym.
6 Graficzne odwzorowanie ukadu miejsc wystpowania jakich zabytkw.

Postpowanie badawcze Eggersa: Oddzielenie chronologii wzgldnej od bezwzgldnej. Wyrnienie na podstawie wspwystpowania przewodnich typw zabytkw tych grup zabytkw, ktrym odpowiaday poszczeglne stadia chronologii relatywnej. Okrelenie chronologii bezwzgldnej poszczeglnych stadiw chronologii relatywnej. System chronologii Eggersa obejmuje pi okresw: B l (lata 1-50), B2 (50-150 r.), Cl (150-200 r.), C2 (200-300 r.) C3 (300-350 r. lub nieco duej). Jako faz A okrela si w tym systemie modszy okres przedrzymski. System chronologii Eggersa zosta zmodyfikowany przez inne badania m. In. Kazimierza Godowskiego (ustalanie chronologii materiaw z obszaru rodkowej Europy okresu pnorzymskiego fazy Cl, C2 i C3 w systemie Eggersa, a take nastpnego odcinka chronologicznego - fazy D, tj. wczesnej fazy okresu wdrwek ludw). 4. Chronologia okresu rzymskiego dla ziem polskich Chronologi pierwszych dziesicioleci okresu rzymskiego opieramy na podstawie bogatych znalezisk grobowych z terenu Kotliny Czeskiej, zwizanych z markomaskim pastwem Marboda, oraz do materiaw z poudniowych Moraw i poudniowo-zachodniej Sowacji, pochodzcych z kwadzkiego pastwa Wanniusza. Dla pniejszych faz okresu rzymskiego istotne znaczenie maj znaleziska z dorzecza aby i z terenu poudniowych Niemiec. W okresie rzymskim, poza fazami system Eggersa wyrnia si trzy gwne jego stadia, okrelane jako: wczesny, modszy, pny okres rzymski. Obejmuj one nastpujce fazy: a) wczesny okres rzymski: zawiera w sobie faz: B l (starsz faz wczesnego okresu rzymskiego) - od pocztku I w. po Chr. do drugiej poowy tego stulecia (do ok. 80 r.); obejmuje on: o Bla - okres 25-30 lat (okres panowania Oktawiana Augusta i pocztkiem wadzy Tyberiusza) o B1b koczy si w latach 50-55 (cz okresu panowania Tyberiusza i czasy Klaudiusza). o B1c koczy si schykiem lat siedemdziesitych (ok. 80 r.) - czasy Nerona i pocztkowi wadzy dynastii flawijskiej. B2 (modsz faz wczesnego okresu rzymskiego) -od ok. 80 r. do pocztku drugiej poowy II w.; czym faza ta dzieli si na: B2a - do 110-120 r.; B2b - do pocztku drugiej poowy II w.; b) modszy okres rzymski - obejmuje: faza Cl (starsz faz modszego okresu rzymskiego); skada si z faz:

 Cla - od pcztku drugiej poowy II w. do lat 210-230 o Clb - od lat 210-230 do pocztku drugiej poowy III w. C2 (modsz faz modszego okresu rzymskiego) - od pocztku drugiej poowy III w. do pocztku IV w.; c) pny okres rzymski czyli faza C3 -od pocztku IV w. do drugiej poowy tego stulecia. d) wczesna faz okresu wdrwek ludw - od drugiej poowy IV w. do pierwszych dziesicioleci lub do poowy V w. (okrelamy jako faz D). Faza Bl charakteryzuje si: rozpowszechnieniem stylu silnego profilowania. Mniej dokadnie datowa moemy materiay pochodzce z modszej fazy wczesnego okresu rzymskiego (B2). Na podstawie znalezisk kultury przeworskiej i zabytkw pochodzcych z dorzecza aby, mona wskaza w jej obrbie dwa stadia chronologiczne, okrelane jako fazy B2a i B2b. W przypadku materiaw kultury wielbarskiej zarysowuje si podzia na trzy rnoczasowe horyzonty. Rnice lokalne utrudniaj opracowanie dokadnego, ponadkulturowego schematu periodyzacji tego odcinka chronologicznego. Faza B2a reprezentowana jest przez niewielk liczb form zabytkw, w wikszoci wykazujcych nawizania stylistyczne do typw przewodnich starszej fazy okresu wczesnorzymskiego. Faz B2b, okrelan jako rozwinite stadium fazy B2, charaktery uj odmienne cechy stylistyczne. W miejsce silnego profilowania rozpowszechnia si nowy styl, polegajcy na wykonywaniu przedmiotw metalowych o mniej ni poprzednio wysmukych ksztatach, bardziej przysadzistych, szerokich. Znajduje to odbicie w zmianie form szeregu rodzajw zabytkw metalowych. Pocztek modszego okresu rzymskiego charakteryzuje si przede wszystkim pojawieniem si nowych form zapinek. W tym czasie daj si zauway pewne rnice regionalne. W pnocnej Europie i w strefach kulturowych zwizanych z basenem Batyku, obserwujemy rozwj nowych tendencji stylistycznych. Przejawiaj si one w wystpowaniu form okrelonych jako barokowe, co znajduje wyraz np. w tzw. karniszowym profilowaniu, a w wikszym stopniu w bogactwie zdobienia za pomoc granulacji, filigranu, inkrustacji z uyciem srebra i zota lub te pokrywaniu niektrych zabytkw, przede wszystkim ozdb i czci stroju, ornamentowanymi blaszkami. Na terenie kultury przeworskiej wyrnia si grup zabytkw charakterystycznych dla stroju kobiecego, ktre stanowi przewodnie formy horyzontu chronologicznego okrelanego jako faza B2/C1. Jest on modszy ni rozwinite stadium fazy B2 i pokrywa si czciowo z faz C l a, tzn. e naley go w pewnym stopniu synchronizowa z pochwkami mskimi, zawierajcymi zabytki typowe dla fazy Cla. Na faz Cla przypada najwiksze nasilenie napywu importw rzymskich, wrd ktrych szczeglne znaczenie dla okrelenia chronologii znalezisk z drugiej poowy II w. i pierwszych dziesicioleci nastpnego stulecia maj naczynia terra sigillata. Przede wszystkim na ich podstawie okrela si koniec fazy Cla na lata 210-230. Jednak pewne formy przewodnie dla nastpnej fazy (C l b) weszy w uycie wczeniej ni podana tu data koczca faz C l a. Koniec fazy CIb przypada na pocztek drugiej poowy III w. (najpniej na lata 260-270) i rysuje si do wyranie w materiaach archeologicznych z terenu kultury przeworskiej oraz krgu nadabskiego, a take w znaleziskach pochodzcych z pnocnoeuropejskiego Barbaricum. Natomiast w kulturze wielbarskiej i w zachodniobatyjskim krgu kulturowym cezura midzy fazami Cl i C2 zaznacza si sabo. Faz C2 reprezentuje najpeniej horyzont pnorzymskich grobw ksicych. Jest ona datowana, przede wszystkim na podstawie monet znalezionych we wspomnianych grobach, od drugiej poowy III w. do pocztku czwartego stulecia (w przyblieniu od lat 260-270 do 300310). Faza C3 uchwytna jest przede wszystkim w materiaach z dorzecza aby i z poudniowych Niemiec

oraz w znaleziskach zwizanych z germaskim osadnictwem na lewym brzegu dolnego Renu. Cechuje j ubstwo materiaw o walorach chronologicznych. W innym rytmie przebiega natomiast rozwj stylistyczny w IV i pierwszej poowie V w. na ziemiach polskich oraz w innych rejonach wschodniej czci rodkowej Europy, a take na Ukrainie i w Rumunii, na terenach zajtych przez kultur czerniachowsk. W ostatniej wierci IV w. lub u schyku tego stulecia na terenach od Skandynawii po dorzecze rodkowego Dunaju rozwija si nowy, widoczny w zdobnictwie, prd stylistyczny, okrelany jako styl Ssdala-Untersiebenbrunn. Jego genezy naley dopatrywa si w wytwrczoci warsztatw prowincjonalnorzymskich. Charakteryzuje si on wystpowaniem zrnicowanej ornamentyki stempelkowej i zdobieniem motywami gw i protomw (przednich czci ciaa) zwierzcych. Okres stosowania tego stylu by stosunkowo krtki i trwa do koca pierwszej wierci V w. II. Gwne jednostki kulturowe w Europie rodkowej i wschodniej Cech charakterystyczn wczesnego okresu rzymskiego bya unifikacja kulturowa obszarw europejskiego Barbaricum. Na ziemiach polskich w okresie tym istniay (na miejscu krgu przeworsko oksywskiego) nastpujce jednostki kulturowe: kultura przeworska kultura wielbarska (powstaa w miejsce kultury oksywskiej). Na zachd od nich, w dorzeczu aby, oraz na poudnie, w Czechach i na Morawach, istnia odrbny region kulturowy (mona go identyfikowa z siedzibami plemion Longobardw, Semnonw, Hermundurw, Markomanw i Kwadw). Do stref tej zbliony jest obszar Pwyspu Jutlandzkiego, wysp duskich oraz Olandia i Gotlandia, a take poudniowa czci Pwyspu Skandynawskiego. Kultura wielbarska ssiadowaa z subprowincj kulturow zamieszkan przez ludy batyjskie i fiskie, zajmujc tereny pooone w pobliu wybrzey Batyku - w przyblieniu od ujcia Wisy po poudniow Finlandi. Oddzieln prowincj kulturow (krg Germanw resko-wezerskich) stanowiy tereny midzy Renem a dorzeczem aby. Odrbn stref stanowi obszary pooone u poudniowych wybrzey Morza Pnocnego. W rodkowoeuropejskim Barbaricum wyrniamy: kultura puchowska (obszar grzystej, pnocnej czci Sowacji), kultura lipicka nad grnym Dniestrem (zwizane z dackim krgiem kulturowym); kultura sarmackich Jazygw (od okoo poowy I w. po Chr.) tereny Wielkiej Niziny Wgierskiej; kultura czernichowska (w III stuleciu) na stepach nadczarnomorskich zaoona przez plemiona sarmackie (jej zasig obj take tereny Modawii i cz Rumunii); na jej powstanie wpyw miaa take kultura wielbarska (okres dominacji Gotw, jej schyek czy naley z upadkiem gockiego pastwa Hermanaryka, w wyniku ekspansji plemion huskich). Na terenach wschodniej Europy: kultura zarubiniecka; powstae na jej podou grupy tzw. horyzontu Rachny-Ljute-Poczep, a zwaszcza kultura ceramiki sztrychowanej i kultura dnieprzasko-dwiska. Na pocztku okresu rzymskiego gwn rol w rozpowszechnianiu nowych prdw stylistycznych odegray swebskie plemiona Markomanw, zajmujcych wwczas Kotlin Czesk, a nastpnie Kwadw, zamieszkujcych obszar poudniowo-zachodniej Sowacji i poudniowych Moraw. Na tych terenach doszo do wyksztacenia si na lokalnym podou celtyckim specyficznego stylu: tendencja do silnego profilowania,

 stosowanie auru, widocznego zwaszcza na przykadzie ozdb i czci stroju. Nowy styl rozprzestrzeni si przede wszystkim w dorzeczu aby i na Pomorzu Zachodnim, wkrtce obj take inne rejony Barbaricum (przyjmuje si, e do jego penego uksztatowania si doszo w drugim dziesicioleciu I w. po Ch.) III. Kultura przeworska 1. Okres B1 Na pocztku okresu rzymskiego nie nastpiy adne istotne zmiany w osadnictwie, stosunkach gospodarczych i wierzeniach ludnoci kultury przeworskiej. Nie uleg take wyraniejszej zmianie jej zasig. Pojawiy si jedynie rnice stylistyczne (w formach zabytkw metalowych oraz w mniejszym stopniu w ceramice). Miao to zwizek z wpywami kultury rzymskiej poprzez obszary Czech i Moraw oraz poudniowo-zachodniej Sowacji. Pewn rol mogy odegra take wpywy polityczne pastwa Marboda. W fazie B1b nastpio zwikszanie si gstoci osadnictwa i wyodrbnianie pewnych skupisk osadniczych (np. zwarta struktura osadnicza na Kujawach). W fazie B l rozpocz si proces zajmowania przez ludno kultury przeworskiej nie zasiedlonych poprzednio terenw, m.in. lska Opolskiego i czci Dolnego lska. Nadal jednak pozostaway nie objte osadnictwem znaczne obszary w obrbie jej granic: wiksza cz Grnego lska, grne dorzecze Pilicy i Warty. W zachodniej Maopolsce (w modszym okresie przedrzymskim by to obszar zajty przez grup tynieck) uformowao si w fazie B l zwarte skupienie osadnicze, wykazujce z jednej strony powizania z istniejcym tam wczeniej osadnictwem celtyckim, z drugiej za - z ekspandujc na tereny podkrakowskie kultur puchowsk. Na terenie tym stwierdzono brak wikszych cmentarzysk z okresu rzymskiego, poza nekropol w Kryspinowie koo Krakowa, gdzie odkryto ok. 120 pochwkw. Jest to zapewne wiadectwo istnienia jeszcze wwczas pewnych tradycji wywodzcych si z wierze celtyckich, zgodnie z ktrymi ludno grupy tynieckiej, zasiedlajca te tereny w poprzedniej fazie, stosowaa obrzdek pogrzebowy nieuchwytny dla archeologa. Grupa nidzicka: Zajmowaa pnocn czci Mazowsza (grne dorzecze Wkry i Orzycy). Charakteryzowao si pewn odrbnoci - zwyczaj umieszczania na cmentarzyskach kamiennych konstrukcji, brukw i krgw. W grobach mskich rzadko wystpuj tam czci uzbrojenia, co wyranie odbiega od zwyczajw pogrzebowych istniejcych na innych obszarach kultury przeworskiej. W grupie nidzickiej spotykamy te pochwki szkieletowe. Odmienno tej grupy wynikaa w pewnym stopniu z kontaktw z kultur wielbarsk.

2. Faza B2 i schyek okresy rzymskiego W fazie B2 nastpi na wikszoci obszarw zajtych przez kultur przeworsk znaczny wzrost gstoci osadnictwa oraz miao miejsce ksztatowanie si nowych skupisk osadniczych. Pogbia si odrbnoc kulturowa wschodniej czci kultury przeworskiej (nieco inny zestaw form zabytkw metalowych, zwaszcza zapinek, a czciowo take typw ceramiki). Zanika grupa nidzicka, a jej miejsce zajo osadnictwo kultury wielbarskiej. W tym czasie miaa rwnie miejsce ekspansja kultury przeworskiej ku poudniowemu wschodowi, na teren wschodniej Sowacji, i dalej ku poudniowi, na obszary pooone w grnym dorzeczu Cisy. Zacieniy si kontakty obszarw zajtych przez kultur przeworsk z terenami

Moraw, Dolnej Austrii i Czech, a take z dorzeczem aby, a zwaszcza Haweli. U schyku okresu wczesnorzymskiego rozpoczo si zasiedlanie terenw pooonych w obrbie kultury przeworskiej, na ktrych nie stwierdzono wczeniej zwizanych z ni stanowisk. Na pocztku modszego okresu rzymskiego zaszy zasadnicze zmiany na wschodnich obszarach zajmowanych dotychczas przez kultur przeworsk. Zanikna ona na terenach prawobrzenego Mazowsza, po ujcie Wieprza, i na Podlasiu, a jej miejsce zajo osadnictwo kultury wielbarskiej. Jednoczenie jednak nastpi wzrost ekspansji kultury przeworskiej na tereny wschodniej Sowacji, Ukrainy Zakarpackiej, pnocnowschodnich Wgier i pnocno-zachodniej Rumunii. (szczeglnie od przeomu faz B2 i Cl oraz w cigu trwania fazy Cla). W cigu trwania fazy D nastpi proces wyranego zmniejszania si liczby stanowisk kultury przeworskiej w pnocnej czci jej zasigu. Na terenie Maopolski, lska i na Lubelszczynie istniaa nadal gsta sie osadnicza, ktrej zanik rozpocz si dopiero od przeomu IV i V w. lub od pocztku V stulecia. 3. Pochwki Ludno kultury przeworskiej w okresie wczesnorzymskim kontynuowaa zwyczaje pogrzebowe istniejce w starszych fazach jej rozwoju. Dominowao nadal ciaopalenie, zmieniy si jednak proporcje ilociowe midzy grobami jamowymi a popielnicowymi (z przewag tych ostatnich). Powstao due zrnicowanie: groby popielnicowe, obsypane resztkami stosu, groby, w ktrych pierwotnie spalone koci znajdoway si w pojemniku wykonanym z materiau organicznego, w wikszoci przypadkw groby nie byy zaznaczane na powierzchni w sposb dla nas obecnie uchwytny, niekamienne stele, konstrukcje w postaci brukw, czworoktnych ogrodze lub uoonych z kamieni krgw.

Wykad XII: Okres wdrwek ludw na ziemiach polskich pocztek wczesnoredniowiecznego osadnictwa sowiaskiego Okres wdrwek ludw obejmuje w przyblieniu lata 375-568 (pocztek wie si z ekspansj husk na tereny stepw nadczarnomorskich, koniec - z pojawieniem si Awarw w Kotlinie Karpackiej).

Zmiany kulturowe w rodkowej Europie nastpiy jednak dopiero w cigu V w., (zanik kultur o tradycjach okresu rzymskiego). Dlatego w systemie periodyzacji, odnoszcym si do naszych ziem, pocztek stadium nazywanego pn faz okresu wdrwek ludw datuje si w przyblieniu od 450 r. Na dawnych ziemiach Cesarstwa powstay pastwa germaskie: W Italii od schyku V w. - krlestwo ostrogockie (szczyt potgi przypad na czasy panowania Teodoryka, koniec za nastpi w 552 r. - okoo wier wieku po mierci tego wadcy). Nad rodkowym Dunajem czoow rol odgryway przez pewien czas plemiona Rugiw, Herulw, a pniej Longobardw, ktrzy w 568 r. wywdrowali do Italii. Wschodni cz Kotliny Karpackiej zajmowali Gepidowie, a do zasiedlenia tych terenw przez Awarw w 565-567 r. Od pocztku VI w. nad dolnym Dunajem pojawiy si nowe ludy -Sowianie. Zachodni Europ zdominowali Frankowie, ktrzy w latach trzydziestych VI w. podporzdkowali sobie Turyn go w, Alamanw i Burgundw. 1. Przegld wydarze zwizanych z wdrwk ludw a). Inwazja Wizygotw W poowie IV w. katastrofalna posucha wypalia pastwiska w stepach rodkowej Azji, zmuszajc koczujce tam ludy do przejcia na inne obszary. Tak wic Hunowie, lud pochodzenia turskiego, wtargnli na stepy nadwoa-skie i stamtd posunli si rycho ku Morzu Czarnemu. W 375 r. przekroczyli Don i zadali cik klsk sarmackim Alanom oraz wschodniemu odamowi Gotw Ostrogotom. Rozgromione plemiona ulegy rozproszeniu. Cz schronia si w grach Krymu, cz poddaa si jarzmu najedcw, reszta za pocza si cofa w panice ku zachodowi, szerzc przeraenie wrd tamtejszej ludnoci. Pod wraeniem gronych wieci Wizygoci, zajmujcy ziemie dzisiejszej Besarabii, porzucili swe siedziby i ruszyli nad Dunaj, proszc w 376 r. o azyl w granicach Cesarstwa. Wizygoci uzyskali zezwolenie, o jakie zabiegali. Jako sprzymierzecom" wyznaczono im w charakterze obszaru osiedleczego Mezj. Do czasu zagospodarowania si przybysze mieli otrzymywa zaopatrzenie z magazynw rzdowych. Stao si to przyczyn nieporozumie z miejscow administracj rzymsk. Przerodziy si one niebawem w otwarty konflikt. Wizygoci poczli bowiem si dochodzi swych praw i, opuciwszy Mezj, wtargnli na obszar pobliskich prowincji, upic je bezlitonie. Bunt Wizygotw zosta w Konstantynopolu zlekcewaony. Rzdzcy prowincjami Wschodu cesarz Walens, uderzy na Wizygotw i w krwawej bitwie stoczonej 9 VIII 378 r. pod Adrianopolem dozna druzgoccej klski, ponoszc mier na polu walki. b) Prba odbudowy bezpieczestwa granic Wystpienie Wizygotw przerodzio si bowiem z buntu sprzymierzecw" w najazd barbarzycw. Przez odsonit granic naddunajsk wschodnie prowincje Cesarstwa zaleway coraz to nowe fale Germanw uchodzcych przed Hunami. W tych okolicznociach Gracjan przybra w charakterze wspcesarza jednego ze zdolniejszych wodzw swej armii Teodozjusza. Jego talentom, moe nawet nie tyle militarnym co dyplomatycznym, zawdziczao Cesarstwo odosobnienie Wizygotw, ktrzy pozbawieni pomocy ze strony innych plemion germaskich zgodzili si w 382 r. na zawarcie pokoju i powrt w charakterze sprzymierzecw" na terytorium Mezji. c) Ostateczny podzia cesarstwa Po zgodnie Gracjana, ktry zgin w czasie buntu wojskowego, i przedwczesnej mierci jego brata Walentyniana II jednowadc olbrzymiego Imperium zosta Teodozjusz, ktry narzuci pastwu nastpstwo swoich maoletnich synw Arkadiusza i Honoriusza, midzy ktrych podzieli Imperium na ou mierci w 395 r.

Starszy Arkadiusz, ktremu ojciec przyda w charakterze opiekuna prefekta pretorium Rufina, otrzyma Wschd. Modszy Honoriusz, pozostajcy pod opiek magistra militum Stylichona, mia rzdzi Zachodem. Granica midzy obu dzielnicami ustalia si po pewnym czasie w Europie wzdu linii czcej Sirmium nad Saw z Zatok Kotorsk nad Morzem Adriatyckim; w Afryce natomiast biega od zatoki Wielkiej Syrty wzdu pogranicza Cyrenajki i Trypolitanii. Podzia ten pokrywa si mniej wicej z zasigiem wpywu jzykw aciskiego i greckiego. Wedug koncepcji Teodozjusza ustanowienie dzielnic nie miao przekrela jednoci pastwa. Obaj bracia winni na zewntrz wystpowa wsplnie w imieniu niepodzielnego Cesarstwa. Wyznaczeni przez Teodozjusza opiekunowie jego nieletnich synw, rywalizujc o wpywy, doprowadzili do takiego zaostrzenia stosunkw midzy Zachodem i Wschodem, e w praktyce zamierzona jedno okazaa si fikcj. d) Uprawnienia sprzymierzecw Sposb wynagradzania sprzymierzecw" polega on na przyznawaniu takim oddziaom wojskowym prawa hospitalitatis, tzn. gociny, ktra uprawniaa do zabierania cywilnej ludnoci jednej trzeciej domostwa na kwaterunek oraz jednej trzeciej plonw na utrzymanie. Prawo powysze interpretowano niejednokrotnie w ten sposb, e wywaszczano na rzecz sprzymierzecw" trzeci cz ziemi posiadanej przez miejscow ludno. Midzy sprzymierzecami a ludnoci wywaszczan z ziemi dochodzio na tym tle do konfliktw. Byy one potgowane przez przeciwiestwa natury wyznaniowej: chrzecijaska ludno miejscowa wyznawaa w olbrzymiej wikszoci katolicyzm, przybysze germascy byli z reguy arianami. e) Najazd Radagajsa Tymczasem w dalszym cigu odbyway si ruchy etniczne, wywoane naciskiem Hunw. Na przeomie 405/406 r. rozbitkowie pochodzcy z rozmaitych plemion germaskich sforsowali Dunaj i pod wodz Radagajsa zapucili si na Pwysep Apeniski. Fakt ten sta si przyczyn oskarenia magistra militum, Stylichona, o nieudolno. Stylichon odwoa z Galii legiony rzymskie osaniajce granic Renu, opuszczon za przez nie pozycj powierzy opiece sprzymierzecw" frankijskich, ktrzy od kilkudziesiciu lat zamieszkiwali w pnocno-wschodniej czci Galii. Dziki tym radykalnym posuniciom udao mu si zada w Italii klsk barbarzycom, a ich niedobitki zmusi do wycofania si nad Dunaj. f) Przeamanie granicy Renu Barbarzycy powracajcy na lewy brzeg Dunaju stali si tam przyczyn nowego zamieszania. Wprawili bowiem w ruch ku Zachodowi kilka plemion znajdujcych si na trasie ich marszu. Oddziay Wandalw, Alanw i Swebw zaatakoway 31 XII 406 r. granic Renu pod Moguncj. Zostaa bez trudu sforsowana przez najedcw, ktrzy zalali ziemie Galii. Prowincja ta znalaza si na skutek tego w stanie kompletnego chaosu. W lad za pierwsz fal najedcw wdarli si tam Burgundowie, ktrzy zatrzymali si w Nadrenii. Natomiast Wandalowie, Alanowie i Swebowie pustoszyli w najlepsze bezbronny kraj, zapuszczajc si coraz dalej w gb Cesarstwa. g) Upadek Stylichona Stylichon pozwoli najedcom posuwa si w gb kraju. Ten brak czynnego zainteresowania sytuacj Galii ze strony rzdu pocign za sob katastrofalne skutki. Oto bowiem na rozpaczliwe wezwania tamtejszej ludnoci pozbawionej pomocy, konsystujce w Brytanii legiony rzymskie, zoone w znacznej czci z rekrutw galijskich, ewakuoway wysp i obwoawszy cesarzem jednego ze swych oficerw wyldoway w Galii dla podjcia walki z najazdem germaskim (407). Interwencja legionw brytyjskich skomplikowaa trudn ju i bez tego sytuacj kraju. Stylichon postanowi opanowa sytuacj w Galii przy pomocy sprzymierzecw" wizygockich.

Oskarony przez wrogw o sympatie germaskie i prb wzmocnienia wasnej pozycji przy pomocy barbarzycw, pad ofiar spisku w 408 r. Spiskowcy nie poprzestali na zgadzeniu Stylichona, lecz doprowadzili do wielu pogromw, ktrych ofiar pady przede wszystkim bezbronne rodziny onierzy barbarzyskich w subie Rzymu. Stacjonujce w Italii legiony, zoone z wojownikw pochodzenia germaskiego wypowiedziay posuszestwo cesarzowi i zwrciy si do wodza Wizygotw, Alaryka, z prob o wzicie ich w obron i pomszczenie doznanych krzywd. h) Wtargnicie Wizygotw do Italii Pierwszym skutkiem upadku Stylichona bya inwazja Wizygotw na teren Italii. Alaryk pragn wykorzysta nadarzajc si sposobno i zaj w Cesarstwie miejsce zamordowanego Stylichona. Zawioda jednak prba dojcia do porozumienia z Honoriuszem, ktry stawia opr w stolicy Rawennie. Alaryk usiowa przeto zawrze ugod z senatem. Kreowa nawet zalenego od siebie antycesarza, ktrego zreszt pniej pozbawi purpury. W rezultacie doprowadzi do konfliktu z Rzymem. Oblenie Rzymu latem 410 r., zakoczyo zdobyciem miasta i jego trzydniowym rabunkiem przez zwycizcw. i) Opanowanie Zachodu przez barbarzycw Alaryk ruszy on na poudnie i prbowa przeprawi si do pnocnej Afryki w nadziei, e uzyska tam pen niezaleno od Cesarstwa. Burza niszczc przygotowan do przeprawy flot, przekrelia te plany i zmusia go do zawrcenia na pnoc. mier, ktra go zaskoczya w tej drodze, okazaa si dla prawdziwym wybawieniem z beznadziejnej sytuacji. Podczas gdy Wizygoci walczyli w Italii z Honoriuszem, panujcy w Galii chaos wzmaga si coraz bardziej. Wandalom, Alanom i Swebom udao si jesieni 409 r. przedrze na Pwysep Iberyjski. W okresie tym rzdzio Zachodem oprcz Honoriusza czterech innych purpuratw. Ich wzajemna rywalizacja oraz przejcie Wizygotw do Galii na przeomie 411/412 roku poprawiy beznadziejn dotd sytuacj Honoriusza. Akcja jego wojsk, wspomaganych obecnie przez Wizygotw, ktrzy zgodzili si wystpowa ponownie w roli sprzymierzecw", doprowadzia do pacyfikacji Galii. Umierajc w 423 r. mg wic Honoriusz uwaa si w zasadzie za jedynego wadc Zachodu. j) Powstanie pastw barbarzyskich na ziemiach cesarstwa Tak wic na obszarze Panonii osiedli Ostrogoci. W Galii: midzy dolnym Renem, Skalda i Lasem Ardeskim Frankowie, midzy Pirenejami a Garon-n Wizygoci, nad Renem w okolicach Wormacji i Spiry Burgundowie, w Alzacji Alamanowie, nad kanaem La Manche Sasi, a na Pwyspie Armorykaskim Brytowie. Wreszcie na Pwyspie Iberyjskim usiowali utrwali swj stan posiadania Wandalowie, Alanowie i Swebowie. Na Pwyspie Iberyjskim najedcy nie tylko odmawiali podporzdkowania si Rzymowi, ale sigali po nie tknit dotd najazdami wroga Afryk. W 429 r. Wndalowie przeprawili si przez cienin Gibraltarsk i rozpoczli podbj. Dla zapobieenia ich najazdowi na Sycyli i Itali, Rzym zgodzi si w 435 r. uzna dokonany zabr Afryki pod warunkiem opacania przez najedcw niewysokiej daniny rocznej. k) Najazd Hunw Polityka prowadzona w Galii przez Aecjusza przyniosa owoce w momencie zagroenia tego kraju w 451 r. przez Hunw. Pod rzdami Attyli Hunowie posuwajc si wzdu pogranicza rzymskiego po obu stronach Dunaju, przekroczy Ren i wtargn do Galii. Wsplnemu wystpieniu Aecjusza i germaskich sprzymierzecw" zawdzicza naley zadanie poraki najedcom na Polach Katalaunijskich (w okolicach Troyes). Prbowali oni w roku nastpnym szczcia w Italii. Tu z kolei dywersja wojskowa Konstantynopola zmusia Attyl do wycofania si. Legenda redniowieczna usiuje natomiast przypisa zasug skonienia Hunw do odwrotu wpywom poselstwa, na ktrego czele sta papie Leon I.

l) Chaos na ziemiach zachodnich cesarstwa Aecjusz z dowdcy armii prowincjonalnej wyrs on na waciwego regenta. Tote jego zamordowanie (454) usuno ostatni hamulec powstrzymujcy rozkad Cesarstwa na Zachodzie. Rabunkowa wyprawa Wandalw na Rzym w 455 r. zdezorganizowaa ycie Italii. W Galii za sprzymierzecy" zrywali sabe wizy zalenoci, jakie czyy ich jeszcze z Rzymem. Burgundowie, przesunici w swoim czasie przez Aecjusza na teren dzisiejszej Sabaudii, okupowali samowolnie Lyon. Wizygoci rozpoczli na wasny rachunek podbj Akwitanii i ziem Pwyspu Iberyjskiego. Dowdcy wojsk rzymskich ze swojej strony obdarzali purpur i detronizowali cesarzy, ktrzy w ich rkach stali si zupenymi marionetkami. Od mierci Aecjusza do upadku Cesarstwa na Zachodzie, tj. w cigu 22 lat, tron zajmowao dziesiciu cesarzy. m) Upadek Cesarstwa na Zachodzie Ostatnim ze wspomnianych wyej dziesiciu cesarzy by Romulus, nieletni syn naczelnego wodza Orestesa, obdarzony purpur na danie ojca w 475 r. Oczywicie rzdy w imieniu syna sprawowa sam Orestes. Zasig jego wadzy tylko na pnocy przekracza granice Italii, sigajc Dunaju. Armia, ktr dowodzi Orestes, skadaa si w ogromnej wikszoci z Germanw. Bya ona zakwaterowana w Ligurii, gdzie korzystaa z ius hospitalitatis u tamtejszej ludnoci. Ten stan rzeczy budzi niezadowolenie wojsk, ktre za przykadem sprzymierzecw" wizygockich i burgundzkich trzeci cz gruntw uprawnych chciay uzyska na wasno. Mogoby to jednak nastpi tylko kosztem miejscowych latyfundystw, a na to Orestes, nie chcc zraa do siebie senatu, nie mg si zdecydowa. Jego odmowa staa si przyczyn buntu wojska, ktre pod wodz Odoakra opanowao wadz, pozbawiajc ycia Orestesa (476). Wprawdzie oszczdzono wyniesionego przeze na tron Romulusa, ale zosta on usunity w cie. Zwyciskie wojska zgodnie z tradycj germask obwoay Odoakra krlem (rex), tzn. wodzem. W zwizku z tym wyonia si jednak powana trudno. Tytu krla nadawano zazwyczaj wodzowi okrelonego ludu. Wojska natomiast dowodzone przez Odoakra stanowiy zbieranin zoon z przedstawicieli rnych plemion. W tych warunkach trudno wic byo wzorem Wizygotw czy Burgundw tworzy ppastwo barbarzyskie. Odoaker mylc o samodzielnoci i nie chcc rzdzi za porednictwem mianowanego przez siebie cesarza, nawiza rokowania z Konstantynopolem. Proponowa uznanie zwierzchnictwa cesarza Wschodu nad Itali za cen przyznania sobie jej namiestnictwa. Warunki Odoakra zostay przyjte w 480 r. , wobec czego odesa on insygnia cesarskie Romulusa do Konstantynopola i owiadczy, e Cesarstwo Rzymskie posiada odtd jednego tylko wadc, rezydujcego nad Bosforem. 2. Kultura merowiska Kultura ta jest uchwytna przede wszystkim w inwentarzach pochwkw szkieletowych, tworzcych niekiedy wielkie nekropole, nazywane cmentarzyskami rzdowymi, ktre s charakterystyczne dla wielu ludw germaskich - Frankw, Alamanw, Burgundw, Longobardw, Turyngw, Bajuwarw i Gepidw. Kultura merowiska obejmowaa obszary zachodniej i rodkowej Europy: Kotlin Karpack, Morawy, Czechy, Brandenburgi, Saksoni. Tylko cz ludw germaskich - m.in. Sasi, Fryzowie oraz plemiona z terenw pnocnej czci krgu nadabskiego - stosowaa zwyczaj palenia zmarych. Groby na cmentarzyskach rzdowych, usytuowane w kierunku wschd-zachd, oprcz szcztkw zmarych, umieszczanych zawsze w taki sposb, by gowa skierowana bya ku zachodowi, zawieray bogaty inwentarz skadajcy si z czci stroju, ozdb, niektrych przedmiotw codziennego uytku, a w przypadku grobw mskich z broni. Do przewodnich zabytkw tego okresu nale zapinki okrelane jako palczaste, wykonane technik odlewania. Zdobiono je rozpowszechnionym na tych obszarach typem ornamentyki okrelanym

jako styl zwierzcy, ktry swoim zasigiem obj take tereny pooone poza stref kultury merowiskiej. Rozwin si on zwaszcza w Skandynawii. Stosowano te, pod wpywem oddziaywa wschodnich, technik zdobienia cloisonne, polegajc na umieszczaniu pszlachetnych kamieni albo szkieek w komrkach wykonanych z drutu lub metalowych paskw. Najwaniejsze znaleziska grobowe z merowiskiej strefy kulturowej: W Tournai (zachodnia Belgia) na bardzo bogato wyposaony grb zmarego w 481 lub 482 r. frankoskiego krla Childeryka I (piercie z napisem CHILDERICI REGIS). W Siedmiogrodzie, koo Cluj, grb wadcy gepidzkiego o imieniu Omharus, nie wymienionego jednak w przekazach pisanych. Pochodzcy z VI w. grb Arnegundy, jednej z on krla Frankw Chlotara I, panujcego w latach 558-561, odkryty w bazylice Saint-Denis na przedmieciach Parya. 3. Kultura przeworska W dorzeczu grnej Wisy (w pierwszej poowy V w. istniao stosunkowo gste osadnictwo), brak jest jakichkolwiek ladw zasiedlenia z drugiej poowy tego stulecia. Do najpniej szych znalezisk nale: skarb zotych i srebrnych przedmiotw odkryty w osadzie w wilczy, w chacie datowanej na 433 r. (+10), dwa solidy: Marcjana z lat 450-457, znaleziony w Sawcinie, solid Walentyniana III (425-455 r.), wybity w latach 435-450, z miejscowoci Prusiek. Take na terenie lska nie stwierdzono osadnictwa z drugiej poowy V w. Brak ladw osadnictwa w poudniowo-zachod-niej Polsce czy si z przytaczan informacj Prokopiusza z Cezarei o powrotnej wdrwce Herulw z Kotliny Karpackiej do Skandynawii (512 r.). Kierujc si ku terenom rodkowych Niemiec, zajmowanym przez plemi Warnw, Herulowie mieli przej przez rozlege, nie zasiedlone obszary. Przypuszcza si, e owe pozbawione osadnictwa tereny mogy znajdowa si na lsku i uycach. Podobnie na Mazowszu i Podlasiu brak jest ladw przemawiajcych za istnieniem na tych obszarach osadnictwa z V w., poza nieliczn grup zespow pochodzcych by moe z pocztku tego stulecia. Inaczej natomiast ksztatoway si stosunki osadnicze na terenie rodkowej Polski, w dorzeczach Warty, w rodkowym biegu Prosny oraz Bzury. Stwierdzono tam rozproszone i nieliczne zabytki rnego typu, wiadczce o istnieniu w drugiej poowie V w., a czciowo take na pocztku nastpnego stulecia, osadnictwa zwizanego z tradycjami kultur okresu rzymskiego. Znaleziska z tego obszaru: Niewielki cmentarz w Oszczywilku, na ktrym znajdoway si trzy pochwki szkieletowe z drugiej poowy V w. lub z przeomu V i VI stulecia. W miejscowoci Mniszki take odnaleziony pochwek (ok. poowa VI w.). Dwa znaleziska osadowe: w Piwonicach odkryty zosta szklany puchar (z drugiej poowy V w.), z osady w Przywozie natomiast pochodzi bogato zdobiony kolec sprzczki (ze schyku V lub pocztku VI w.). Skarb odkryty w Konarzewie, zawierajcy m.in. monet wschodniorzymskiego cesarza Zenona (474-491 r.), wybit przez Odoakra. Pojedyncze zabytki z V w. z Wielkopolski: znaleziona w nieznanej miejscowoci zapinka palczasta oraz solid Leona I (457-474 r.) z Jarosawca; w Radziejowie (Kujawy) - brzowa zapinka palczasta z przeomu V i VI w. Na Pomorzu sytuacja osadnicza na pocztku pnej fazy okresu wdrwek ludw ksztatowaa si odmiennie - stosunkowo liczne znaleziska pochodzce z drugiej poowy V w. i pierwszej wierci VI stulecia: przede wszystkim monety - pnorzymskie i wczesnobizantyjskie zote solidy oraz ozdoby (w wikszoci stanowiy one depozyty o charakterze kultowym).

Liczne znaleziska solidw (ich napyw usta na pocztku VI w.). Napyw tych monet nastpowa poprzez Kotlin Karpack i by wynikiem kontaktow, jakie utrzymyway plemiona germaskie, zajmujce wwczas ziemie nad rodkowym Dunajem, ze swymi pobratymcami zamieszkujcymi obszary nad Batykiem. Zahamowanie napywu rzymskich solidw nastpio w poowie VI w., tj. w okresie, gdy na terenach pooonych nad rodkowym Dunajem doszo do zachwiania istniejcej sytuacji - zniszczenia pastwa Gepidw, odejcia Longobardw do Italii i opanowania Kotliny Karpackiej przez Awarw. 4. Krg kultur zachodniobatyjskich Stwierdzamy na tych terenach cigo rozwoju kulturowego w okresie wdrwek ludw. W omawianym czasie kultura zachodniobatyjska rozszerzaa swj zasig w kierunku zachodnim, przekroczya lini Paski i zaja tereny pooone na prawym brzegu dolnej Wisy. Ekspansja na te obszary przebiegaa dwufazowo: w drugiej poowie V w. (nekropolie byy uytkowane krtko, do pocztku VI w.). ekspansja na tereny pooone midzy Paska a doln Wis cmentarzyska y drugiej poowy VI i z VII w.. Grupa olsztyska. Jej pocztek przypada na drug poow V w., rozwj natomiast na VI i VII stulecie. Zaja ona teren Pojezierza Mazurskiego, gdzie wczeniej (w okresie rzymskim) istniaa kultura bogaczewska, a take pewn cz ziem znajdujcych si poprzednio poza zasigiem krgu zachodniobatyjskiego, tj. tereny nalece do kultury wielbarskiej. Grupa olsztyska znana jest przede wszystkim ze stanowisk sepulkralnych: Paskie cmentarzyska ciaopalne z grobami popielnicowymi i jamowymi. Pochwki koni umieszczane pod grobami mskimi. Tego typu obiekty grobowe tworz na niektrych cmentarzyskach oddzielne strefy. Najbardziej znane cmentarzyska grupy olsztyskiej: nekropole odkryte w Tumianach i w Kielarach. W inwentarzach grobowych: zabytki o formach interregionalnych (wiadcz o dalekosinych powizaniach tej grupy ludnoci) - bogato zdobione zapinki pytowe, czsto srebrne, niekiedy pozacane, rne typy sprzczek wykonanych z brzu i pozacanego srebra. Charakterystyczn dla grupy olsztyskiej kategori zabytkw s tzw. urny okienkowe - naczynia uywane w charakterze popielnic, z prostoktnymi lub okrgymi otworami imitujcymi okna, interpretowane jako dowd powiza z obszarami zajtymi przez Sasw, tzn. z terenami nad doln ab, obszarami Pwyspu Jutlandzkiego oraz z czci Anglii zasiedlon przez plemiona saskie, gdzie popielnice okienkowe uywane byy w V-VI w. Dalekosine kontakty grupy olsztyskiej posuyy jako argument wiadczcy o tym, e twrcami grupy olsztyskiej bya jaka grupa Germanw, Gotw lub Herulw, ktra wracajc na pnoc, osiedlia si na Pojezierzu Mazurskim. Obecnie jednak uznaje si zwizek tej grupy z batyjskim plemieniem Galindw, majc na uwadze jej genez wywodzon ze starszego, lokalnego podoa kulturowego oraz silne zwizki z obszarem wschodnich wybrzey Batyku. Interregionalne kontakty uznawane s za wyraz powiza handlowych oraz wiadectwo reemigracji pewnego odamu Galindw, ktrzy po pobycie w poudniowej Europie powrcili do swych pierwotnych siedzib.

5. Sowianie Pocztek osadnictwa, ktre mona wiza z wczesnoredniowieczn kultur Sowian na ziemiach polskich, datowany jest na podstawie rde archeologicznych od VI w. Osadnictwo sowiaskie rozwijao si w VI-VII w. W wietle rde historycznych z VI w. (Jordanes Getica 34, 119) Sowianie dzielili si na dwa zasadnicze odamy: Antw, zajmujcych leno-stepowe midzyrzecze rodkowego Dniestru i Dniepru, Sklawenw, ktrych siedziby na wschodzie stykay si z terytorium Antw, w kierunku pnocno-zachodnim natomiast sigay a do rde Wisy. Na tych obszarach wyrnia si kilka jednostek kulturowych: Kultura praska - w czci zachodniej, na terenach obejmujcych prawobrzene dorzecze Dniepru i prawobrzene dorzecze Prypeci, sigajcych w kierunku poudniowym po grny Boh i Dniestr, na zachodzie za po poudniowo-wschodni Polsk. Wschodnia jej cz okrelana jest w literaturze jako typ (lub kultura) Korczak. Kultura Piekowska - obszary midzy Docem na wschodzie, dolnym Dunajem na zachodzie oraz rodkowym biegiem Suy i grnym biegiem Rosi na pnocy, czona jest najczciej ze sowiaskimi Antami. Kultura Kooczin - w dorzeczu grnego Dniepru i Desny. Na terenach tych istniay uprzednio, od III do pocztku V w., grupy kultury kijowskiej: rodkowodnieprzaska, naddesneska, grnodnieprzaska i dnieprzasko-doska, zwizane genetycznie z tzw. horyzontem postzarubinieckim. Porwnanie oglnego modelu tych kultur -kijowskiej i wczesnosowiaskiej pozwala sdzi, e genezy kultury sowiaskiej naley dopatrywa si w miejscowym, starszym podou kulturowym. Kultura Bancerowszczina-Tuszemla - obszary nad grnym Dnieprem, grn Dwin i grnym Niemnem (uznawana dawniej przez niektrych badaczy rwnie za wczesnosowiask, obecnie przewaa pogld ojej zwizkach z plemionami batyjskimi). Kultury prask, Piekowka oraz Kooczin rnicuje przede wszystkim udzia w ich inwentarzach zabytkw nieco odmiennych form przewodnich - lepionych rcznie garnkowatych naczy. W kulturze Piekowka i czciowo w typie Korczak zaznacza si obecno elementw stepowych, reprezentowanych gwnie przez niezbyt liczne ozdoby. Jedn ze wsplnych cech wszystkich kultur wczesnosowiaskich jest sabo rozwinita produkcja rkodzielnicza. Inwentarze ceramiczne zawieraj jedynie naczynia wykonane bez uycia koa garncarskiego. Na terenach zajtych przez omawiane kultury nie stwierdzono wikszych centrw produkcji elaza. Na wspomnianych terenach wystpuj niezbyt due, otwarte osady i tylko w przypadku pojedynczych stanowisk wysuwane s przypuszczenia, e istniejce tam fortyfikacje wiza naley z wczesnoredniowiecznymi grodziskami z koca VI lub z VII w. Dominowaa tendencja do umieszczania osad w pobliu ciekw wodnych, jednak ju poza zasigiem dolin zalewowych, gdzie nie grozio im zniszczenie przez wod. Na lady osad natrafia si najczciej na terasach nadzalewowych rzek lub niewielkich wzniesieniach nad zabagnionymi terenami, z reguy z poudniow wystaw (tzn. skierowanych ku poudniowi). Na terenie Polski widoczny jest wyrany zwizek pomidzy rozlokowaniem osad wczesnosowiaskich a urodzajnoci gleb. wczeni osadnicy starali si w miar monoci lokowa swe siedziby w pobliu regionw o zrnicowanych zbiorowiskach zwierzcych i rolinnych, zapewniajcych optymalne warunki pozyskiwania niezbdnych surowcw i ywnoci. Zdecydowana wikszo przebadanych dotychczas osad wczesnosowiaskich z ziem polskich, w

przeciwiestwie do obszarw dzisiejszej Ukrainy, to osiedla niewielkie, liczce po kilka obiektw mieszkalnych i gospodarczych. Jedynie w odniesieniu do kilku stanowisk z Krakowa-Nowej Huty mona wysuwa przypuszczenie, e byy to osady wiksze. Najwikszym odkrytym dotychczas skupieniem osadniczym jest zesp jedenastu wczesnosowiaskich osad, odkryty na lewym brzegu Wisy, pomidzy Krakowem-Now Hut a Igoomi. Typ budynku mieszkalnego: czworoktna pziemianka lub ziemianka o powierzchni od 10 do ponad 2 15 m , z paleniskiem lub tzw. piecem kamiennym, umieszczonym w jednym z naronikw. Niekiedy natrafia si w trakcie wykopalisk na pozostaoci konstrukcji drewnianych, szalujcych wgbione w ziemi ciany chat. Byy to cianki zrbowe, rzadziej plecionkowe lub sumikowo-tkowe. Dachy tych domostw wsparte byy albo na pionowych supach wkopanych w naronikach chat, albo budowano je na tzw. soch i siemi. Poza ziemiankami lub pziemiankami, w osadach wczesnosowiaskich wznoszono najprawdopodobniej budynki nie zagbione w ziemi - prostoktne chaty o konstrukcji zrbowej oraz owalne lub czworoktne chaty plecionkowe. Jako pozostaoci tych budowli interpretuje si lady licznych, owalnych jam, odkrywane w obrbie osad. Obiektom mieszkalnym towarzyszyy rnego rodzaju jamy zasobowe. Niektre obiekty s pozostaociami pomieszcze gospodarczych, w ktrych mogy chroni si zwierzta hodowlane. W kilku przypadkach natrafiono na pozostaoci wolno stojcych, glinianych piecw kopuowych, sucych zapewne do wypieku chleba. Obrzdy pogrzebowe: Ciaopalny obrzdek pogrzebowy. Pochwki byy najczciej pojedyncze, zgrupowane na niewielkich cmentarzyskach. Szcztki zmarych chowano na og w popielnicach, rzadziej spotykamy groby jamowe. Miejsca pochwkw z reguy nie byy oznaczane na powierzchni gruntu, a odkrywany inwentarz grobowy jest ubogi. Uderza dysproporcja pomidzy stosunkowo du liczb osad odkrytych na terenach zajtych przez wymienione kultury sowiaskie a niewielk liczb znanych stanowisk sepulkralnych. Gospodarka Sowian: Rolnictwo z duym udziaem hodowli. Uprawiano przede wszystkim proso i pszenic (nie zostaa definitywnie rozstrzygnita kwestia, czy uprawy miay gwnie charakter wypaleniskowy, czy te stay). Hodowla - bydo, w mniejszym zakresie winie, owce i kozy. Due znaczenie odgrywao owiectwo, rybowstwo i zapewne zbieractwo. Najwczeniej osadnictwo sowiaskie dotaro na tereny poudniowo-wschodniej Polski, w dorzecze Sanu, nad grn Wis w rejon Krakowa, do Kotliny Sdeckiej, a pojedyncze stanowiska znamy take z okolic Sandomierza, Lublina, z Mazowsza i z Grnego lska. Nieco modsze skupienia osadnicze odkryto na terenie Dolnego lska, m.in. w rejonie ukowic. Wspomniane obszary zostay zasiedlone przez Sowian w cigu drugiej poowy V i w VI w. U schyku VI w., a moe na pocztku VII stulecia, osadnictwo sowiaskie pojawio si na terenie Pomorza Zachodniego. W tym okresie jego obszary, a zapewne take cz Wielkopolski i Dolnego lska wchodziy w obrb tzw. grupy Sukow-Dziedzice. Materiay tej grupy wystpuj rwnie na zachd od rodkowej i dolnej Odry. Wywodzi si ona czciowo z kultury praskiej, jednak jej geneza nie zostaa dotychczas ostatecznie wyjaniona. Wymienione obszary charakteryzuje cakowity brak znalezisk grobowych. Oznacza to, e Sowianie stosowali wwczas formy pochwkw, ktrych nie sposb okreli za pomoc metod archeologicznych. Z V-VII w. brak jest take charakterystycznych dla pozostaej czci Sowiaszczyzny czworo ktnych pziemianek lub ziemianek. Zapewne domostwa na tych terenach wznoszono gwnie na powierzchni

gruntu, technik zrbow lub plecionkow. Pocztek wczesnoredniowiecznego osadnictwa sowiaskiego na terenie Polski naley synchronizowa z okresem wielkiej wdrwki Sowian, ktra obja znaczne obszary rodkowej i poudniowej Europy. Pierwsza fala migrujcych plemion sowiaskich dotara ju w latach trzydziestych VI w. nad dolny Dunaj, skd nastpnie wdzieray si one coraz szersz fal na poudnie - na Bakany po Peloponez, a nawet na wyspy wschodniej czci Morza rdziemnego. W tym samym czasie Sowianie osiedlili si take na terenie wschodniej Sowacji. Na Morawy i do Czech dotarli w drugiej poowie VI stulecia, co wynikao porednio z przybycia na teren Kotliny Karpackiej Awarw i z wywdrowania Longobardw do Italii. W midzyrzeczu Odry i aby Sowianie osiedlili si najwczeniej okoo poowy VI w., w Meklemburgii za - na pocztku VII stulecia. Naley podkreli, e dla duej grupy plemion sowiaskich osiedlonych w rodkowej (pocztkowo take i wschodniej) Europie ogromne znaczenie miao przybycie Awarw na teren dzisiejszych Wgier. Awarowie dotarli na przedpole wschodniej Europy ok. 558 r., a ju w 567-568 r., wykorzystujc konflikt midzy Longobardami i Gepidami, osiedlili si nad rodkowym Dunajem i Cis. Koczownicy awarscy, przypominajcy - pod wzgldem zwyczajw i trybu ycia -pniejszych Tatarw, stanowili a do schyku VIII w. jeden z najbardziej wpywowych czynnikw ycia politycznego tej czci Europy. rda pisane wskazuj wyranie na ich dominacj nad licznymi plemionami sowiaskimi. Krtki, kilkudziesicioletni okres zaamania tzw. pierwszego kaganatu awarskiego (po nieudanym obleniu Konstantynopola w 626 r.) zapisa si w dziejach Sowian pierwsz prb utworzenia ponadplemiennej organizacji politycznej powstaniem tzw. pastwa Samona, najprawdopodobniej z centrum na terenie Moraw. W cigu VII w. w kulturze plemion sowiaskich zamieszkujcych ziemie polskie nastpiy pewne zmiany, ktre znalazy wyraz m.in. we wzrocie gstoci zaludnienia: Okoo poowy VII w. rozpoczto wyrabianie naczy za pomoc wolnoobrotowego koa garncarskiego. Pierwsze cmentarzyska kurhanowe, z pochwkami umieszczanymi na wierzchokach nasypw. W pierwszej poowie VII w. powstay pierwsze osady obronne -grodziska z fortyfikacjami drewniano-ziemnymi (Szeligi pod Pockiem i Haki na Podlasiu). W VII-X w.. - stopniowe zagszczanie sieci osadniczej. W cigu VIII i IX stulecia powstanie pierwszych organizmw pastwowych. W przypadku ziem polskich, pomijajc epizod zwizany z tzw. pastwem Wilan z IX w. Procesy te wpyny na powstanie w drugiej po. X w. pastwa Mieszka I.