Sarmacki kwartalnik

3[5]/2013

czyli o tym jak mody Janusz Radziwi zapaa afektem do Katarzyny Potockiej

STAROPOLSKA MIO
POLAKW PORTRET WASNY

RZECZPOSPOLITA PROTEKTOREM ROSJI

, spis tresci

Mimozami jesie si zaczyna...

HISTORIA Dominika Fesser Staropolska mio, czyli o tym jak mody Janusz Radziwi zapaa afektem do Katarzyny Potockiej ______4 Grzegorz Szymborski I bd tu mdry _______________________12 Justyna Kulczycka Polakw portret wasny. Szkice o obyczajowoci staropolskiej ____26 Jakub Witczak Rzeczpospolita protektoratem Rosji? _______________________30 FELIETON Dominik Robakowski Modzi, wyksztaceni z wielkich miast ____________35 Agnieszka Kurasiska Pas sucki ____________36 MIEJSCE Dominik Robakowski Gorzuchowo ________38 OPOWIADANIE Grzegorz Szymborski Nieuchwytny, cz.2 _______________________________40 KONIEC KOCW ukasz Grka Portret trumienny wspczesnej Polski _________________54

...i nowym numerem Kwartalnika Sarmackiego! Witamy Was po wyczerpujcych wakacjach. Obecny numer powicamy odwiecznemu dylematowi midzy sercem i rozumem, wic jak moecie miao przypuszcza przeczytacie i o jednym, i drugim. Dominika Fesser ukae nam tajniki podrywu stosowane przez Janusza Radziwia. Z kolei Grzegorz Szymborski zgbi tajniki owiecenia. Jak zwykle kontrowersyjny, ale ciekawy tekst zaprezentuje nam Jakub Witczak. Czy Polska bya w XVIII wieku protektoratem Rosji? Przekonajcie si sami! Bardzo cieszy mnie, e pojawiaj si w Kwartalniku stae rubryki. W kadym numerze postaramy si zabra Was do jakiego tajemniczego, sarmackiego miejsca. Tym razem bdziemy daleko od gwnych traktw, a mianowicie we wsi Gorzuchowo, gdzie spon miay jedne z ostatnich domniemanych czarownic w Koronie. Justyna Kulczycka inauguruje swj cykl powicony yciu w sarmackiej rzeczywistoci zaczyna od koca, bo od mierci... Z kolei ze wiatem szeroko rozumianej sztuki zapozna nas Agnieszka Kurasiska, ktrej jak caa masa naszych Czytelnikw, dzikuj take za kolejn, znakomit opraw graficzn. Nawet Nieuchwytny Grzegorza Szymborskiego wpasowa si w temat numeru w czci drugiej opowiadania udamy si bowiem na pewien lub... Numer zwieczy jak zwykle znakomity felieton ukasza Grki (wyjtkowo gorco polecam wzi go sobie do serca!) Co nas czeka w niedalekiej przyszoci? Plany s ambitne. Jesieni przeniesiemy si na now stron internetow. Niestety, obecna nie spenia swojego zadania... Ju dzi moemy powiedzie, e na wiosn bdziemy mogli wszyscy spotka si na konferencji szczegy jednak niebawem na naszym profilu. Jest jeszcze jedno marzenie, ale pki co zachowujemy je w tajemnicy... Na koniec chciabym zaapelowa do wszystkich chtnych osb o wsptwworzenie naszego czasopisma przyda si kada pomoc: teksty, uwagi czy pomoc techniczna (nie rozrniamy iPoda od pilota). Jak zwykle znajdziecie nas na facebooku i pod mailem kwartalniksarmacki@gmail.com. yczymy miej lektury!

Dominik Robakowski
redaktor naczelny
KWARTALNIK SARMACKI nr 3(5)/2013 (wrzesiegrudzie) Redaktor naczelny: Dominik Robakowski robakowski89@gmail.com Zastpca redaktora naczelnego: Marta Machowska martanataliamachowska@gmail.com Redaktor techniczny: Agnieszka Kurasiska agakurasinska@gmail.com Redakcja: ukasz Grka, Grzegorz Szymborski Projekt okadki: Agnieszka Kurasiska Strona internetowa: www.sarmacki.mixxt.com Kontakt do redakcji: kwartalniksarmacki@gmail.com Zapraszamy do wsppracy ipublikowania na naszych amach. Szczegy na stronie internetowej. Kolejny numer Kwartalnika ukae si w styczniu 2014 roku.

historia
W XVII wieku korespondencja penia bardzo wan rol w yciu prywatnym i publicznym. Bya jedynym rodkiem komunikacji na odlego dlatego te przywizywano do niej ogromn wag. Jak pisze Mariola Jarczykowa, listy zastpoway gazety, a czasem staway si dokumentami w wielu wanych sprawach. Listy bdce przykadem popisu ars epistolandi staway si wzorem do naladowania, a umieszczanie episto w sylwach i ich niejednokrotne przepisywanie byy praktykami stosowanymi na porzdku dziennymi1. Nie ulega wtpliwoci, e epistolografia staropolska jest dzi cennym rdem wiedzy o wczesnym spoeczestwie. Listy pisano bowiem nawet w najmniej sprzyjajcych okolicznociach; w podry, w czasie zawieruchy wojennej, a take z pl bitewnychi2. Ciekawym materiaem do bada s listy pochodzce z krgu Radziwiw. Ich rnorodno oraz obfito stanowi wietne wiadectwo o epoce, jej codziennoci, a take doniosych wydarzeniach historycznych. Archiwum Radziwiw w Warszawie to natomiast zasobny zbir, w ktrym spoczywaj listy zarwno pochodzce z katolickiej niewieskiej, jak i protestanckiej biraskiej linii Radziwiw3. Korespondencja odgrywaa bardzo wan rol w rodzie. Radziwiowie, szczeglnie ci z linii biraskiej, posiadali due umiejtnoci epistolograficzne. Do swojej suby angaowali wielu humanistw i literatw, m.in. Daniela Naborowskiego, Olbrychta Karmanowskiego czy Salomona Rysiskiego4. Jednak, pomimo duego wyksztacenia w zakresie tworzenia korespondencji, magnaci czsto nie redagowali wszystkich listw sami. Ogromna ilo pism wychodzcych z radziwiowskiego dworu sprawiaa, e konieczne byo zatrudnienie sekretarzy. To na nich spoczywaa odpowiedzialno za form listu oraz stylistyk. Magnaci czuwali czsto jedynie nad zawartoci5.
1 M. Jarczykowa, Czytelniczy obieg korespondencji staropolskiej, [w:] Epistolografia w dawnej Rzeczpospolitej, pod red. P. Borka, M. Olmy, T. 1, Krakw 2011, s. 393. 2 H. Malewska, Listy staropolskie z epoki Wazw, Warszawa 1977, s. 6. 3 M. Jarczykowa, Kultura epistolarna w krgu Radziwiw Biraskich w XVII wieku, Kielce 1998, s. 6. 4 Ibidem, s. 6. 5 Ibidem, s. 7.

Staropolska mio, czyli o tym jak mody Janusz Radziwi zapaa afektem do Katarzyny Potockiej
Burzliwy przebieg konkurw opisuje w swoim licie do ojca z 1637 roku
Dominika FESSER

Jan Szretter, Maria z Mo hyw Radziwiowa i Kat arzyna z Potockich Radziwiowa ,Past wowe Muzeum Szt uki Bia or uskiej w Misku

Janusz Radziwi ju wieku czternastu lat mg poszczyci si niezwyk umiejtnoci wadania sztuk pisania listw. Po mierci swojej siostry Halszki (Elbiety Radziwiwny), napisa do matki oraz siostry niebanalne epistoy, pene poetyckich fraz i nieprzecitnych sw pocieszenia. Listy, ktre wyszy spod jego pira byy niewtpliwie mniej formalne od innych pism zawierajcych konsolacj po mierci bliskich osb. Ich stylistyka oraz przytaczana argumentacja przypominaj bardziej na myl treny Jana Kochanowskiego. Podobne s rwnie charakterystyczne dla czarnoleskiego poety epitety zaprzeczone. Anaforyczne zdania pocztkowe przedstawiaj ycie w kategoriach wanitatywnych, wiat jawi si bowiem jako nizina paczu, morze ez, wygon boleci, dom krzya i trosk rozmaitych, ycie za porwnane jest do smutnej melodii skadajcej si z rozmaitego swirku ludzkiego6. List do matki pozostaje rwnie wzorem ars epistolandi pod wzgldem formalnym, zawiera bowiem rozbudowane pozdrowienie, formu kocow i podpis. Biorc pod uwag dojrzao nadawcy oraz niedziecice sownictwo, uzasadnione s wtpliwoci, czy ich faktycznym autorem by mody Radziwi. Jest prawdopodobne, e pomoc w uksztatowaniu ostatecznej wersji listu otrzyma od swoich nauczycieli: Krzysztofa Musoniusza modszego, Reinholda Adamiego lub Daniela Naborowskiego7. Janusz bowiem ju w wieku piciu lat wysya listy podpisane swoim nazwiskiem, wic wydaje si oczywiste, e ju od najmodszych lat przyjmowa pomoc w tworzeniu episto8. Problem autorstwa listw z 1626 nie ujmuje im jednak wysokiego poziomu literackiego, jak rwnie nie powinien przysania gwnej zalety, jak jest bez wtpienia ocalenie od zapomnienia modej Radziwiwny9. Staranna kompozycja, szczegowy opis perypetii poprzedzajcych zarczyny, nasycenie wypowiedzi przysowiami, a przede wszystkim bardzo wywaona argumentacja to wedug Marioli Jarczykowej zalety listu napisanego przez Janusza Radziwia kilkanacie lat pniej, bo w 1637 roku10. Adresatem listu by Krzysztof, ojciec nadawcy. Epistoa
6 A. W. Jarosz, M. Jarczykowa, Kondolencyjne listy Janusza II Radziwia do matki i siostry w 1626 roku, Biuletyn Biblioteki Jagielloskiej, Krakw, 1994, s. 146. 7 Ibidem, s. 147. 8 Ibidem, s. 148. 9 Ibidem, s. 148. 10 A. W. Jarosz, M. Jarczykowa, op. cit., s. 25.

online-utility.org

miaa za zadania przekona o niewtpliwym sukcesie matrymonialnym, jakim miay by zarczyny Janusza z Katarzyn Potock. List zosta umieszczony przez Edwarda Kotubaja w pracy zatytuowanej ycie Janusza Radziwia, wydanej w 1859 roku. Wczeniej skopiowano go z oryginalnego rkopisu do sylwy, wic pewnie nie unikn ingerencji kopisty. wiadczy o tym chociaby brak podpisu czy oficjalnego pozdrowienia. Pocztek listu podobny jest do utworu literackiego: Prawdziwie ono rzeczono: mier a ona od Boga! I lubo czowiekowi sam i tam myli swe obraca [] przywodzenie jednak onych do skutku sobie Pan Bg zachowa11. Ju we wstpnej czci, ktra miaa za zadanie wprowadzi Krzysztofa Radziwia w wydarzenia i przygotowa na zasadnicz tre listu, pojawio si niemieckie przysowie: Gedanken sind zollfrej (myli s wolne od ca). Zdradza to bez wtpienia erudycyjno i due wyksztacenie nadawcy. Mody Radziwi wyraa swj szacunek do ojca tytuujc go kadorazowo Wasza Ksica Mo. List, tak podobny do utworu literackiego czy kartki z pamitnika, zawiera bardzo szczegowy opis okolicznoci poznania Katarzyny Potockiej, wraz zachowaniem wszystkich istotnych detali. Autor zastosowa wiele pyta retorycznych, ktre dynamizuj wypowied i charakterystyczne s bardziej dla adeptw sztuki retoryki: poczem z sob deliberowa, radziem si te przyjaci swoich co z tem czyni?12. Do dynamizacji wypowiedzi przyczyniy si rwnie zdania wtrcone w nawias. Oywiaj one list, a informacje w nich zawarte wcale nie s mao istotne, jak mogoby si na pocztku wydawa. Liczne dialogi wprowadzone do listu s jednym z najlepszych zabiegw stylistycznych uytych przez Radziwia. Su przede wszystkim charaktery11 Ibidem, s. 25. 12 J. Radziwi, List z 15 padziernika 1637 roku [w:] E. Kotubaj, ycie Janusza Radziwia, Wilno i Witebsk 1859, s. 319.

Pierwsza strona listu Jan usza Radziwia do ma tki, Anny z Kiszkw Radziwiow ej,pisanego w Sucku 9 XI 1626 r., Archiwum Radziwiow skie

styce osb wystpujcych w epistole oraz oywieniu biegu akcji: Nawet odchodzc Ksi Kanclerz od drzwi si wrci i co z Pani Wojewodzin szepta, a do mnie si wrciwszy powiedzia: em, prawi, drugi raz upewnienie wzi, ebymy si jutro darmo nie tukli13. Podobny efekt uzyskany zosta dziki licznym wykrzyknieniom: zaczym w Imi Boe!, mj kochany Ksi!. Epistoa napisana w 1637 przez Janusza Radziwia jest niezwykle poruszajca i oddziauje na emocje. Nadawca ewidentnie osign zamierzony rezultat, list trzyma w napiciu ze wzgldu na umiejtne stopniowane akcji. Celem Janusza byo przekonanie ojca o sukcesie, jakim byy zarczyny z wojewodziank Katarzyn Potock. Dziki niekwestionowanym umiejtnociom epistolograficznym bez wtpienia cel zosta osignity. List, jak ju wczeniej wspomniaam, znalaz si w monografii ycie Janusza Radziwia opracowanej przez Edwarda Kotubaja. Jak pisze Aleksander nieko praca ta powstaa, by zrehabilitowa Janusza Radziwia zawiera bowiem wyczerpujcy yciorys tego ma stanu14. Edward Kotubaj by synem kasjera Komisji Radziwiowskiej. Podczas pobytu w pobliu Niewiea, majc nieograniczony dostp do archiwum zamkowego, skopiowa wszystkie znajdujce si tam portrety ksit Radziwiw i wyda je wraz z tekstem objaniajcym. To posuyo do opracowania duego dziea Galeria Niewieska portretw Radziwiowskiech15. Praca ta zgromadzia wiele dotychczas nieznanych materiaw i zagwarantowaa przechowanie mnogoci dzisiaj ju nieistniejcych podobizn Radziwiw16. Monografia ycie Janusza Radziwia powstaa na zlecenie rodu, dlatego ukazuje posta ksicia wojewody gwnie w korzystnym wietle. Czytamy we wstpie: Dom Radziwiw nalea do najznakomitszych i najmoniejszych na Litwie. Pocztek jego siga pogaskich czasw i wedug poda familijnych i narodowych wypywa z szczepu Wielkich Ksit Litewskich, z dynastij Dowsprunga. Gow i przodkiem tego domu ma by Lizdejko (po litewsku: gniazdo) tak nazwany, dla13 Ibidem, s. 321. 14 A. nieko, Kotubaj Edward, [w:] Polski sownik biograficzny, t. 14, pod red. E. Roztworowskiego, Wrocaw 1990, s. 476. 15 Ibidem, s. 476. 16 Ibidem, s. 476.

tego, e w orlim gniedzie by znaleziony17. Dalej Kotubaj wymienia wszystkich przodkw Janusza II, upodabniajc tym samym w pewien sposb swoj opowie do biblijnego rodowodu Jezusa. Taki dostojny m jak Janusz Radziwi musia mie bowiem rwnie dostojnych przodkw. O samym Januszu Kotubaj pisze: Rwnie jak oni dostpi on najpierwszych godnoci w ojczynie, obdarzony od urodzenia hojnie niepospolitemi przymiotami, wyrwnaby im, a moe i przewyszy w sawie; gdyby biorc przykad z ojca swego umia powciga dum, darowa prywatne urazy i mniej way wasne dobro, anieli cao ojczyzny18. Dziki ostatnim sowom moemy stwierdzi, e Kotubaj by wiadomy kontrowersji, jakie w XIX wieku wywoywaa posta Janusza II. Bdc jednak na usugach rodu, mia za zadanie rehabilitacj ksicia wojewody. W jego pracy znalaz si obszerny yciorys Janusza, a take jego korespondencja kierowana do rnych osb. Daje to nam szeroki obraz postaci z perspektywy dziewitnastowiecznej rodziny Radziwiw. Ojciec Janusza Radziwia, Krzysztof wyda do zdecydowane wytyczne dotyczce oenku swojego syna. Janusz, w myl zasad ojca nie mg decydowa o jakichkolwiek zalotach czy oenku bez jego rady. O wszelkich okazjach do maestwa donosi mia Krzysztofowi natomiast Aleksander Przypkowski. W razie swej mierci Krzysztof Radziwi da synowi jeszcze trzy rady: naprzd aby syn mj o oenieniu nie myli, aby si wprzd cum rebus domesticus et onesibus, jeli jakie supererunt, porachowa. Druga: aby przd pokaza si Krlowi Panu swemu i Ojczynie swej in aliqua functione publica bd deputackiej, bd onierskiej. Trzecia: aby dom do spowinowacenia, w ktrym by wicej byo pomocy i skutecznego ratunku, ni pompy, aparencyi, wyniosoci; insze o tym przestrogi w testamencie znajdzie19. W testamencie z 1619 roku Krzysztof Radziwi dokadnie precyzuje, w jakim wieku jego syn ma si postara o on. Miao to nastpi nie wczeniej ni przed dwudziestym czwartym rokiem ycia, bowiem w tym wielkiej ostronoci i roztropno17 E. Kotubaj, ycie Janusza Radziwia, Wilno, Witebsk 1859, s. 1. 18 Ibidem, s. 20. 19 Cyt. za: M. Zachara, T. Majewska Lancholc: Instrukcja Krzysztofa Radziwila dla syna Janusza, Odrodzenie i Reformacja w Polsce T. 16, Wrocaw 1971, s. 183184.

Archiw um G wne Akt Daw nych, Arc hiw um Radziwiows kie,

dz. IV, syg n. 14. Jw., k. 27v.

ci trzeba20. Wybranki mg szuka Janusz zarwno za granic, w domu jakim zacnym, ale przede wszystkim w Polsce, w ojczynie. Dla Krzysztofa bardzo wane byo, by jego przysza synowa pochodzia z zasuonego ewangelickiego domu, z ktrego jego rodzina mogaby mie pomoc i uciech21. Mariola Jarczykowa przytacza list wysany 21 lipca 1635 roku z Krlewca jako dowd respektowania woli ojca przez Autor nieznany, Por tre Janusza Radziwia. [] ja t Janusza Radziwia, ok . 1654 r. jako we wszystkiem tak osobliwie w tym punkcie, na ktrym wszystko moje szczcie zawiso, chc i i pjd rzyszcym Wadysawowi IV. Mody za wol W. Ks. M. jako najwyszej mojej po Bogu kawaler mia nie lada dylemat, postanowi jednak zwierzchnoci [], a wsparty bogosawiestwem uda si do Krakowa natychmiast po polowaniu. rodzicielskim W. M. Dobrodziejw moich, zaraz so- Dzie przed podr, w pitek, odbya si urobie w tym domu za granic przyjaciela sobie obra czysta uczta poegnalna u wojewodziny sandochc, do ktrego mi W. Ks. M. wola i perswazj mierskiej Marii Firlejowej. Bya na niej obecna swoj pocigasz. A jeli owo pierwsze nie udao si, rwnie modziutka wojewodzianka Katarzyna to ju mam t nadziej o W. Ks. M. e mi nie tylko Potocka. Od razu wpada w oko Januszowi. Jak nie bdziesz broni, abym w ojczynie przyjaciela sam pisze w swoim licie: panna mi srodze do sermia szuka, ktrego tu tak dobrze doma mie mog ca przypada24. Paradoksalnie Januszowi sprzyjaa i z tak wielkim zwizkiem przyjaci, jako gdzie choroba krla, ktra dopada go z soboty na nieindziej22. dziel i uniemoliwia wyjazd na polowanie. PoPodczas studiw Radziwia w Altdorfie poten- mimo czasu, jaki zyska Radziwi zaloty nie byy cjaln kandydatk na on zostaa Anna Sybilla, atwe. Katarzyna Potocka przypada do serca crka palatyna Dwu Mostw. Do lubu jednak nie bowiem wielu konkurentom, m. in. pisarzowi poldoszo23. nemu Adamowi Kazanowskiemu, wojewodzicoNazwiska kolejnych kandydatek na on pojawiaj wi kaliskiemu, Krzysztofowi Grudziskiemu oraz si w licie do ojca z 15 padziernika 1637 roku. Byy kanclerzemu koronnemu, Albrychtowi Stanisawonimi wojewodzianka lubelska Zofia Tczyska oraz wi Radziwiowi25. kasztelanka kijowska Anna Winiowiecka. Podczas Janusz Radziwi w tej sytuacji poprosi o pomoc przygotowa do wyjazdu do Krakowa, ktry mia ksidza sekretarza Mikoaja Wojciecha Gniewosza. doprowadzi wreszcie do oenku, zastaa modego Ten udzieli szereg rad zakochanemu: ja jako twj Radziwia wiadomo o polowaniu pod prusk pokrewny bliski yczybym sobie jeszcze ponowiegranic, na ktre wybiera si krl. Bya to znako- nia z tob przyjani; jako Kapan za, niewypowiemita okazja dla Janusza, bowiem jeeli zdecydowa- dzianie radbym ci katolikiem widzia i kiedyby by si pojecha, byby jedynym urzdnikiem towa- mona rzec, radbym ci przez ten rodek uczyni. Ale juem zwtpi o tobie i wol ci jako przyjaciel 20 Cyt. za: M. Jarczykowa, Konterfekt Katarzyny z ostrzec, eby srog mia trudno z przyczyny rePotockich Radziwiowej pirem i pdzlem malowany, [w:] Rd Potockich w odmcie historii (XVII XXw.), pod red. ligii, gdy ja znam geniusz tej panny i wiadomem Z. Janeczka, Katowice 2010, s. 339. jej wychowania. Wiem jako jest gorliwa, a nade
21 Ibidem, s. 339. 22 Cyt. za: E. Kotubaj, op.cit., s. 267268. 23 M. Jarczykowa, op. cit., s. 339. 24 J. Radziwi, op. cit. s. 319. 25 M. Jarczykowa, op. cit., s. 340.

wszystko zbani j P. Wojewoda Sandomierski, e j chce za krlewicza wyda, tak, e Panna opia si tego tak bardzo, e srodze ludmi zaczyna gardzi. Do tego musiaby [] do Rzymu dla absolucjii posya, bo z ni w czwartym stopniu''26. Ksidz sekretarz odsun rwnie na dalszy plan pobudki ekonomiczne, ktre dotychczas kieroway Januszem. Uwaa, e w tak modym wieku przyjaciela a nie bogactw upatrowa trzeba, masz z aski Boej w swoim domu tyle, e si bez cudzego obej moesz27. Zgodzi si te porozmawia z wojewodzin sandomiersk. Janusz prosi o pomoc rwnie wieo owdowiaego Albrychta Radziwia, nie mg go bowiem pomin ze wzgldu na pokrewiestwo. Ksi kanclerz obieca wstawi si za synowcem. Nie zrobi tego jednak, poniewa rwnie na nim wojewodzianka zrobia due wraenie. Zamiast poprosi o rk Katarzyny w imieniu Janusza, Albrycht w rozmowie z matk wybranki modego Radziwia ukaza trudnoci zwizane z odmienn religi swojego synowca. Ze swata sta si rywalem. Oto jak tumaczy si Januszowi ze swojego postpowania: wiedz o tem, em sobie szczerze tw spraw promowa wczoraj, ale dzisiejszej nocy Najwitsza Panna [] ktr o to prosi, kazaa mi t Pann poj; zaczym nie miej to za ze, e co mi Bg do serca poda trzyma si musz28. W swoim pamitniku natomiast podkreli jak to pani kasztelanowa sieradzka zacza go pobudza, by sam polubi Katarzyn: wychwalaa jej cnoty, pikno oraz pobono, a: zdjwszy welon smutku po wieym zejciu mej ony, cakiem daem si nakoni do polubienia owej panny29. Zrozpaczony Janusz zwrci si bezporednio do Marii Firlejowej. Ta wahaa si, poniewa nie bya pewna, czy oenek Janusza bdzie zgodny z wol jego ojca. Mody Radziwi zapewni jednak swoj przysz teciow tymi sowy: to nie tylko nie bdzie przeciw woli W. Ks. M.; owszem e W. Ks. M. sam ze mn o tem mwi i radzi30. Nastpnie uda si do krlowej, majc nadziej, e jej protekcja przyniesie oczekiwany skutek i dojdzie do zarczyn. Cecylia Renata pertraktowaa z wo26 J. Radziwi, op. cit., s. 320. 27 Ibidem, s. 320. 28 Ibidem, s. 321. 29 A. S. Radziwi, Pamitnik o dziejach w Polsce. T. 2, 16371646, prze. i oprac. A. Przybo, R. elewski, Warszawa 1980, s. 61. 30J. Radziwi, op. cit., s. 322.

jewodzin. Janusz w tym czasie czeka w onicy. Widzia swego krewnego Albrychta, ktry chcia porozmawia z krlem. Zosta jednak odprawiony. Dotknity Radziwi uda si do krlowej, ta jednak, zwizana Januszow obietnic, nie zgodzia si wstawi za Albrychtem: sowa krlewskiego raz danego odmieni nie moe i nie chce si tych obyczajw od Ksicia Kanclerza uczy, eby miaa obiecawszy jednemu za drugim prosi31. Krl natomiast da wojewodzinie wolny wybr: na ma dla swojej crki moga wybra zarwno kanclerza jak i podkomorzego. Ta obiecaa nastpnego dnia da odpowied dotyczc swojego wyboru. Janusz w swoim licie do ojca opisa rwnie w jak przebiegy sposb Albrycht sprawi, e moda wojewodzianka wsiada do jego karety, by ten korzystajc z okazji mg j nastpnie odprowadzi: dopiero oni nie znalazszy karety musieli u P. Podskarbiego karet wzi. Panna si kiedy postrzega, e w jego karecie, w pacz srogi uderzya; mnie w oknie patrzcemu, ledwie serce si nie pukao. Odprowadziwszy j tedy a do wieczora tam siedzia32. Janusz, widzc to, usilnie prosi krla i krlow o wstawiennictwo. Swoje bagania argumentowa wanoci sprawy, nie chodzio tu bowiem o adne urzdy, lecz o maestwo, kwesti na cae ycie. Przejta Cecylia Renata przekonaa w kocu Mari Firlejow: jeli si W. M. Pani wojewodzino ogldasz na t cack, e Piecztarz, e bogaty i, e na wszystkich Starostwach doywocie obiecuje; a ja to naprzd sprawi, e Krl J. M. nigdy na to zezwolenia nie da. Wszystkie te honory, jako byway w domu jego, tak i teraz bd, to i Kanclerstwo po nim bra moe; a cokolwiek ojciec jego ma teraz [] tom mu wszystko sprawia dzisiaj i Wojewdztwo i buaw i wszystkie Starostwa jeszcze mu co dzie obiecujemy dobrze czyni33. By uczciwie zby Albrychta wojewodzina udaa, e odkada ca spraw do narady z Potockimi. Niczego niewiadomy kanclerz posa tymczasem licznepodarki. Gdy dowiedzia si o wszystkim, wpad w ogromy gniew i kaza natychmiast odesa sobie ofiarowane wczeniej Katarzynie upominki. Mariola Jarczykowa jako dowd powanych rozmw pomidzy matk Katarzyny i kanclerzem przytacza rwnie fragment odpisu z intercyzy
31 Ibidem, s. 323. 32 Ibidem, s. 323. 33 Ibidem, s. 324.

art yzm.co m

polecamy
przedlubnej. Dokument ten zosta zdobyty przez agentw ksicia Krzysztofa na dworze krlewskim. Zawiera konkretne zobowizania Albrychta34. Nic wic dziwnego z jak gorycz niedoszy maonek pisa w swoim pamitniku: Tymczasem warunki przedstawiono inaczej ni we wczorajszej rozmowie; oznajmiwszy je przyjacioom, postanowiem zakoczy t miosn komedi tymi sowy: <Zrzekamy si daru takich warunkw przyjani i domagamy si zwrotu dowodu mioci, skrzyni penej drobnych podarkw>. Skoro j oddano, zoyem dziki Bogu, ktry mnie wydoby z wizw mioci i wyprowadzi z uwikania w brednie Cyganw i Woochw, bym na przyszo ostroniej powierza oczy Kupidynowi35. Pomimo wszystkich napotkanych po drodze przeciwnoci udao si wreszcie zarczy Januszowi. Dziki takiemu przebiegowi wypadkw upatrywa w tym ask pask oraz si mioci oraz przeznaczenia36. Mariola Jarczykowa uwaa, e list napisany przez Janusza jest doskonaym przykadem jego umiejtnoci epistolograficznych. Zawiera obszern argumentacj majc utwierdzi ojca w przekonaniu, e Janusz w peni respektuje jego plany dotyczce maestwa. Liczne odwoania do Boga maj za zadanie podkreli boskie wstawiennictwo w radziwiowych konkurach, wszak: Prawdziwie ono rzeczono: mier a ona od Boga!37. Katarzyna Potocka nie zasyna niczym szczeglnym w polityce ani w kulturze. Jest znana gwnie z korespondencji swojej matki i ma oraz z kaza wygoszonych na jej pogrzebie. Jej lub z Januszem odby si 2 lutego 1638 roku w Buczaczu, najpewniej w obrzdku katolickim38. Poycie modego maestwa ukadao si spokojnie, pomimo braku porozumienia w sprawie wyznania dzieci. Zgodnie z tradycj, w przypadku maestw mieszanych crka dziedziczya wyznanie po matce, natomiast syn po ojcu. Pierwsze dziecko Janusza i Katarzyny Krzysztof, urodzony w 1638 roku zosta jednake ochrzczony potajemnie w wierze katolickiej. Jednak ju Anna Maria, ktra przysza na wiat 1640 roku przyja chrzest kalwiski.
34 M. Jarczykowa, op.cit., s. 341. 35 A. S. Radziwi, op. cit., s. 62. 36 J. Radziwi, op. cit., s. 325. 37 M. Jarczykowa, op. cit., s. 342. 38 H. Wisner,Janusz Radziwi 16121655: wojewoda wileski, hetman wielki litewski, Warszawa 2000, s. 54.

Maestwo doczekao si jeszcze jednego dziecka, zmaro ono jednak w niemowlctwie, podobnie zreszt jak wczeniej urodzony Krzysztof39. Katarzyna Potocka zmara przedwczenie, ju cztery lata po lubie, pod koniec 1642 roku. Janusz Radziwi postara si o bardzo wystawny pogrzeb, daleki w swoim bogactwie od typowych kalwiskich skromnych pochwkw. Drug on Janusza bya Maria Mohylanka, crka hospodara modawskiego Bazylego Lupu. Maestwo byo szczliwe, ale Janusz nigdy nie zapomnia o swojej pierwszej ukochanej onie.

BIBLIOGRAFIA
Kotubaj E., ycie Janusza Radziwia, Wilno, Witebsk 1859. Radziwi A. S., Pamitnik o dziejach w Polsce. T. 2, 1637-1646, prze. i oprac. A. Przybo, R. elewski, Warszawa 1980. Radziwi J., List z 15 padziernika 1637 roku [W:] E. Kotubaj, ycie Janusza Radziwia, Wilno i Witebsk, 1859. Jarczykowa M., Czytelniczy obieg korespondencji staropolskiej, [W:] Epistolografia w dawnej Rzeczpospolitej, pod red. P. Borka, M. Olmy, T. 1, Krakw 2011. Jarczykowa M., Konterfekt Katarzyny z Potockich Radziwiowej pirem i pdzlem malowany, [W:] Rd Potockich w odmcie historii (XVII- XX w.), pod red. Z. Janeczka, Katowice 2010. Jarczykowa M., Kultura epistolarna w krgu Radziwiw biraskich w XVII wieku, Kielce 1998. Jarosz A. W., Jarczykowa M., Kondolencyjne listy Janusza II Radziwia do matki i siostry w 1626 roku, Biuletyn Biblioteki Jagielloskiej, Krakw 1994. Malewska H., Listy staropolskie z epoki Wazw,Warszawa 1977. nieko A., Kotubaj Edward, [W:] Polski sownik biograficzny, T. 14, pod red. E. Roztworowskiego, Wrocaw 1990. Wisner H., Janusz Radziwi 1612-1655: wojewoda wileski, hetman wielki litewski, Warszawa 2000. Zachara M., Lancholc T., Instrukcja Krzysztofa Radziwila dla syna Janusza, Odrodzenie i Reformacja w Polsce T. 16, Wrocaw 1971.

Jestemy modym zespoem, stawiajcym pierwsze kroki w GameDevie. Powstalimy, by zrealizowa konkretny pomys na gr, ktry chcemy Wam teraz przedstawi. Projekt Duma Szlachecka - to prba stworzenia jak najpeniejszej i jak najwierniejszej historycznie gry ekonomicznej, politycznej i wojennej w wiecie XVII-wiecznej Rzeczpospolitej Obojga Narodw w duchu gry strategicznej MMO w przegldarce. Dotychczas zaprojektowalimy: jak najwierniejsze geograficznie i demograficznie mapy okresu, z uwzgldnieniem zmian granic i zmian administracyjnych Rzeczpospolitej, a take zmiany granic u ssiadw; statystyki demograficzne (czsto w przyblieniu) poszczeglnych miast powyej tysica mieszkacw, wraz z ich rol w handlu poszczeglnymi towarami; system zarzdzania uprawami i hodowlami, najczciej spotykanymi na szlacheckich folwarkach; plany, a wreszcie grafik zwyczajowego folwarku; jak najpeniejszy system urzdw, wraz z ich rol w Rzeczpospolitej Szlacheckiej; ciek militarn, drog kariery wojskowej; listy przedmiotw i strojw, wcznie ze strojami dziaajcymi okresowo w konkretnych dekadach; tzw. ciek Wielkiej Historii, czyli list wydarze historycznych, ktre gracz napotka i do ktrych bdzie musia si odnie w toku gry.

39 Ibidem, s. 54.

Z uwagi na rozmach projektu oraz, wedle naszego rozeznania, nowatorsko na wielu paszczyznach, zdecydowalimy si tworzy projekt etapami. Obecnie zbliamy si do koca prac nad wersj alpha, ktr chcielibymy w nadchodzce wakacje udostpni graczom i w oparciu o ich reakcje oceni ktre z zaprojektowanych rozwini wdraa w pierwszej kolejnoci. Wersja alpha bdzie strategi ekonomiczn: w jej ramach, kady gracz otrzyma swj wasny folwark w jednym z wojewdztw XVII-wiecznej Rzeczpospolitej; odpowiednim doborem upraw i hodowli, wyszukiwaniem wrd obecnych miast najlepszych rynkw zbytu, a wreszcie rozbudow posiadoci czy nabywaniem nowych terenw - dy bdzie do budowy jak najwikszego majtku. Jeeli kogo z Was zainteresowaa nasza praca i chciaby przyglda si jej bliej zapraszamy do ledzenia prac nad projektem na naszej stronie na facebooku lub poprzez zapisanie si na newsletter. Dzikujemy!

www.dumaszlachecka.pl

10

11

historia
Wiek zmian
XVIII stulecie zapisao si na kartach historii jako ten etap dziejw, w ktrym doszo do rewolucyjnych zmian w trzech niezwykle istotnych dziedzinach: gospodarki, prawa oraz filozofii. To wanie wtedy rozwin si kapitalizm, a efektem tego byo powstanie przemysu, ktry raczkowa w Europie od 1711 roku, kiedy Thomas Newcomen wynalaz maszyn parow. Progres oczywicie zacz si jak zwykle na Wyspach, a skutkowa gwatownym wzrostem produkcji, rozwojem koncepcji liberalizmu ekonomicznego oraz powstaniem w latach 80. pierwszej na wiecie fabryki. Postp w dziedzinie nauki okaza si by ogromny i niezwykle istotny dla wiata, a wyrazem tego byy: eksplozja demograficzna, spadek miertelnoci niemowlt, nowe wynalazki, czy w kocu encyklopedia. Przeomowe idee w dziedzinie prawa pozwoliy stworzy nowe dziedziny nauk spoecznych, ktre przeyway swj wasny renesans. Powstaa socjologia. Wykreowany zosta nowy ad polityczny, ktrego podwaliny nie musiay ju koniecznie stanowi: korona i krzy. W kocu przeom wiatopogldowy otworzy ludzi na przerne, czsto skrajne, myli i wartoci, ale da tym samym moliwo posugiwania si w wiadomy sposb dwoma najwikszymi skarbami kadego Czowieka: rozumem i woln wol. rymi staramy si kierowa, pozostaj te same. Ci, jakbymy dzi ich okrelili, intelektualici, chcieli wadzy. Najpierw w czasach staroytnych, Platon sugerowa oddanie pieczy nad pastwami najmdrzejszym, czyli wanie filozofom. Mieli w sposb bezporedni wpywa na wiat, rzdzc. Udao si im to dopiero w wieku Owiecenia, a swj cel osignli metod poredni. Faktem jest, e ci myliciele elektryzowali tumy i trafiali swymi hasami do mas, bdc form nacisku na stary, dobry porzdek. Osignli cel rozbicia dotychczasowych struktur, tworzcych wizi midzy poszczeglnymi stanami, oraz midzy czowiekiem, a wiatem. Zapewne nie zyskali wszystkiego, co pragnli. Udowodnili jednak, e piro jest ostrzejsze od szpady. Tchnli w Europ nowego ducha. Sami jednak nie przeceniali swoich dokona i zdawali sobie spraw, jak wiele potomni bd mieli jeszcze do zrobienia to by wiek Owiecenia, ale nie wiek owiecony.

I BD TU MDRY
Grzegorz Szymborski

By sobie rozum

Sapere Aude

Owieceniem nazywamy wyjcie czowieka z niepenoletnoci, w ktr popad z wasnej winy. Niepenoletno to niezdolno czowieka do posugiwania si wasnym rozumem, bez obcego kierownictwa. Zawinion jest ta niepenoletno wtedy, kiedy przyczyn jej nie jest brak rozumu lecz decyzji i odwagi posugiwania si nim bez obcego kierownictwa. Sapere aude! Miej odwag posugiwa si swym wasnym rozumem tak oto brzmi haso Owiecenia.
Immanuel Kant

W czasach nam wspczesnych filozofia naley do tych nauk, ktre zbyt duym powaaniem pord ludzi si nie ciesz, a na pewno nie zapewni komukolwiek godziwej pracy i zarobkw. Ta dziedzina postrzegana jest jako gdybologia i rozprawianie na temat oczywistych oczywistoci. O ile niegdy filozof by szanowan w spoeczestwie jednostk, to teraz stanowi synonim demagoga, teoretyka, osoby nie parajcej si niczym konkretnym i bujajcej w obokach, czy nawet bezrobotnego. Jedynie dwie epoki doceniy naleycie wiedz i mdro osb, ktre, z powodzeniem, bd nie, staray si wpyn na rzesze poszukujcych waciwej drogi. Ludzie ci wskazywali sens ycia i dzielili si wasnymi spostrzeeniami na temat otaczajcej nas rzeczywistoci, udowadniajc, e cho wiat si nieustannie zmienia, wartoci, kt-

XVIII stulecie to chyba jedyny okres, kiedy filozofowie cieszyli si tak wielkim powaaniem, a to, co gosili, potrafili obrci w czyn. Tylko wtedy byli oni jednoczenie mentorami, jak i naukowcami, tak wic stanowili autorytety zarwno moralne, kompetencyjne, jak i praktyczne! Przyzwoito sza w parze z postpem, a e ucierpia przy tym koci, wskazujcy dotychczas, przynajmniej w teorii, jedyn moliw drog do spenienia si kadego w roli czowieka, to trudno! W kocu kada rewolucja musi ponie pewne ofiary. Chwaa Bogu, e nie krwawe! Pocztki Owiecenia datuje si na lata 70. XVII wieku, cho oczywicie prekursorzy myli rozpowszechnianych przez ca t epok, yli znacznie wczeniej. Pionierem jednej z nich empiryzmu, by yjcy na przeomie XVI i XVII wieku, Anglik Francis Bacon, ktry wyszed ze susznego zaoenia, e istot wiedzy jest dowiadczenie, nie sama teoria. Osign co, bez czego niemoliwym byby rozwj cywilizacji: oddzieli religi od filozofii, w dosadny sposb wyznaczajc granic wiata wieckiego. By take twrc teorii zudze, czyli tych czynnikw, ktre utrudniaj czowiekowi obiektywny ogld na rzeczywisto i wysuwanie waciwych wnioskw.

12

13

, sz y d o M us 17 r. b r 16 u Po con, s n a Fra cis B n a r F

Stworzenie i rozwj racjonalizmu, bdcego myl rwnolegle rozwijajc si do metody poznania Bacona, zawdziczamy Rene Descartesowi, czyli Kartezjuszowi Francuzowi, ktrego bardzo zajmowaa szeroko pojta nauka. Stara si dowie, e istnieje metoda pozwalajca zrozumie istot i funkcjonowanie wszystkich dziedzin wiedzy. Prezentowana przez niego koncepcja wiata nazywana jest racjonalizmem genetycznym. Zakada on istnienie pewnego mechanizmu, ktry powoduje nieustanne zmiany. Rozwj mia za dokonywa si od zarania dziejw.1 Ciekawym jest fakt, e zdaniem tego myliciela, istnieje wiele wiatw. Kartezjuszowi zarzucano ateizm. Oskarali go oto jezuici, ktrzy wiedzc, i zwierzta uznaje on za jedynie skomplikowane w swym funkcjonowaniu maszyny, zaoyli, e to samo sdzi na temat istoty ludzkiej. Tymczasem Kartezjusz daleki by zrzucenia Homo sapiens sapiens z piedestau nadrzdnych istot ywych. Koncepcja dualizmu i boskiego pierwiastka, ktry zosta tchnity w czowieka, byy dla Francuza niezwykle istotne. Uzna, i nasza zdolno do mylenia wynika z faktu posiadania przez nas duszy. Tutaj dostrzegamy genez jego najsynniejszej maksymy: cogito ergo sum. Najistotniejszym problemem poruszanym przez tego filozofa, bya kwestia zdobywania wiedzy. Podstaw tych rozwaa by fakt, i czowiek jest obdarzony rozumem i jest zdolny do mylenia. Teraz musi opracowa waciw metod, ktra pozwoli mu na zdobycie obiektywnego i wiarygodnego zasobu informacji. Co jest t metod? Analiza. Podstaw kartezjanizmu jest umiejtno podziau poj skomplikowanych, w celu atwiejszego zrozumienia elementw skadajcych si na dan cao. Nic co nie jest jasne i oczywiste, nie jest prawdziwe.2
1 J. Jareo, Wybrane problemy filozofii i logiki, Wrocaw 1998, s. 67. 2 Ibidem, s. 68.

49 r. Hals, s z a , 16 Frans ju z e t r t Ka Por tre

Istotnym w omawianiu filozofii tej epoki i jej przedstawicieli jest fakt, i to Wyspiarz zainicjowa empiryzm, abojad za, racjonalizm. Nie jest to bez znaczenia, poniewa gdy Owiecenie wejdzie w sw zaawansowan faz, czyli XVIII wiek, zwolennikw pierwszej z koncepcji znajdziemy zwaszcza w Wielkiej Brytanii, za osoby preferujce racjonalizm na kontynencie, gwnie nad Sekwan. Zanim przejd do omwienia poszczeglnych, wyjtkowych person tego stulecia, chciabym zauway, e wiata nie da si pozna bez zrozumienia go, i odwrotnie. Empiryzm i racjonalizm uzupeniay si wzajemnie. Nie istnia midzy tymi ideologiami jaki znamienny spr, czy wrcz walka o zwolennikw, jak np. w przypadku takich antagonistycznych zjawisk jak np. teizm i ateizm. Co ciekawe, racjonalizm zawiera w sobie empiryzm. Zgodnie z zaoeniami ideologii rozumu, kady czowiek musi czego wpierw dowiadczy, ale pogld, ocena i obiektywizm danego zjawiska zaley od ludzkiego rozumu, ktry weryfikuje prawd, pitnuje zudzenie, iluzj.3

Co filozof, to obyczaj

Owiecenie nie byo jednorodn epok. Zasadnicze rnice w wiatopogldzie, doktrynie gospodarczej oraz ustroju politycznym poszczeglnych pastw zadecydoway o rnorodnoci koncepcji XVIIIwiecznych w Europie i Ameryce Pnocnej. Biorc pod lup filozofi, ta odmiennie ksztatowaa si we Francji, inaczej w umownej ju Rzeszy, jeszcze w inny sposb w Italii, Wielkiej Brytanii, czy Rzeczypospolitej Obojga Narodw. Tej ostatniej pragn jednak powici osobn cz. Wielka Brytania u zarania nowego stulecia bya ju usankcjonowanym i okrzepym tworem politycznym, ktremu poza buntowniczymi jakobitami, nic nie mogo zagrozi. Herbaciarze z wielkim trudem wywalczyli przewag nad krlem w Parlamencie po burzliwym XVII wieku, a wprowadzenie na tron kiepsko zorientowanych Hanowerczykw tylko pozwolio Brytyjczykom na jeszcze wikszy wyzysk swojej wolnoci. Opacio im si to. Parlamentaryzm i liberalizm ekonomiczny zbudoway potg XVIII-wiecznego Zjednoczo3 J. Marciszewski, Historia Powszechna, Wiek Owiecenia, Warszawa 1997, s. 41.

nego Krlestwa. Bez maa przyczynia si do tego filozofia epoki, ktrej ojcem, w ujciu lokalnym i narodowym, by John Locke. Zainteresowanie nowymi prdami umysowymi nie byo w Wielkiej Brytanii powszechne. Wynikao to z faktu, i dwr krlewski nie propagowa rozwoju intelektualnego, nie znajdowa wobec tego naladowcw. Szkolnictwo brytyjskie stao na niskim poziomie i nie byo dostpne dla wszystkich, a jedynie dla osb wyznania anglikaskiego. Raz jeszcze kraj na Wyspach wiele zawdziczy obrotnym purytanom, ktrzy osobicie zadbali o rozwj edukacji. Prywatne uczelnie i szkoy przy zborach, uatwiy nowym pokoleniom naturalistw i sensualistw zdobycie elementarnej wiedzy.4 Jest to kolejny dowd na to, i wolny rynek i zwizane z nim inwestycje s motorem postpu i bogactwa, i nie zawsze mona liczy na wsparcie pastwa. Locke zainicjowa na Wyspach liberalizm. Wraz z purytaskim utylitaryzmem i rozwinitym konstytucjonalizmem stworzy wiat przyjazny ludziom ambitnym, ludziom czujcym dum z bycia ludmi. Spord wszystkich dbr doczesnych, jakimi obdarowany zosta rodzaj ludzki, za nadrzdn ide Anglik uzna wolno. Ta, sprowadzona z nieba na ziemi, wraz z yciem, bezpieczestwem, dobrami materialnymi byy najwikszymi skarbami Czowieka. Kady z nas ma do nich prawo, wic ono musi je gwarantowa.5 Nie jest ono jednak z aden sposb powizane z ludzk duchowoci, a jedynie czowieczestwem i umiejtnym wykorzystaniem naszego rozumu. Ograniczanie ludzkiej wolnoci jest przestpstwem. Prowadzi do wyzwalania zych instynktw. Jednym ze zjawisk, ktre prowadzi do cigych konfliktw i krpuje pastwa, stojce na stray tych doczesnych wartoci i je propagujce, jest kwestia rozdziau kocioa od wieckich rzdw, aby ideay bliskie spoeczestwu nie przysoniy indywidualnych wartoci duchowych i vice versa. Na przyczyn nieporozumie wynikajcych z sporw pastwa z kocioami w nierozumieniu wolnoci, Locke wskazuje natur ludzkiego umysu, ktry adn przemoc z zewntrz zniewoli si nie da. Z drugiej strony organizm pastwowy
4 Z. Drozdowicz, Filozofia Owiecenia, Warszawa 2006, s. 3032. 5 Ibidem, s. 53.

powinien akceptowa przejawy religijnoci i rozumie ludzk potrzeb jaki niematerialnych idei. I w tej kwestii, pastwo powinno gwarantowa wolno wolno wyznania. Musi jednak chroni interesw obywateli, jeli zasady danej religii sprzeczne s z prawami i wartociami Czowieka. Co ciekawe, wadza powinna wystrzega si ateizmu Osoba, ktra w nic nie wierzy, nie bdzie szanowaa ludzkich witoci, czyli praw i wartoci spoeczestwa6, o ktrych John Locke rozprawia w swoim yciowym dziele pt. Rozwaania na temat rozumu ludzkiego. Zdaje si, e w ten sposb ten filozof stara si podporzdkowa religi interesom ludzkoci, nie pastwu. Rzecz jasna, korzyci z tego stanu rzeczy miay by obustronne. Kartezjusz sdzi, e w naszym umyle istniej idee wrodzone. Anglik zanegowa to twierdzenie, powoujc si na przykad dzieci i ludzi obkanych, ktrzy to nie maj pojcia na temat pewnych wartoci. Locke percepcj poznawcz stawia ponad rozumem, ktry wzbogacany jest przez cae ycie o nowe dowiadczenia i pynce z nich nauki. To dowiadczenie ksztatuje rozum, nie odwrotnie. Dlatego te racj mia Anglik, nazywajc nowonarodzonego czowieka niezapisan tablic, czyst kartk, na ktrej sukcesywnie pisane s ludzkie losy opywajce w poraki i zwycistwa. Empiryzm Lockea dawa Czowiekowi moliwo stworzenia w naszym umyle osobliwych idei, ktre dzieli on na wynikajce z dowiadcze zmysowych te na temat rzeczywistoci, i osobistych refleksji na temat samego siebie i udziau jednostki w wiecie.7 W yciu tego wybitnego filozofa nie mogo zabrakn miejsca dla Boga. By on deist. W pewien sposb dokona pierwszego rozdziau kocioa od pastwa uczyni to w swym dziele, w ktrym wyodrbni wiar i rozum, jako dwie oddzielne dziedziny. W kwestiach ycia doczesnego wskazywa on na cige poszukiwanie i dociekanie czowieka [Std pewnie bierze si sceptycyzm poznawczy
6 Ibidem, s. 5354. 7 Ibidem, s. 5657.

r, e lle Kn ey 4 r. 69 df r Go cke, 1 Si r o nL Jo h

14

15

8 9 10 11 12 13 14

Ibidem, s. 59. J. Locke, Rozwaania dotyczce rzdu obywatelskiego. Z. Drozdowicz, Filozofia, op. cit., s. 40. Ibidem, s. 50. J. Marciszewski, Historia Powszechna, op. cit., s.42. Z. Drozdowicz, Filozofia, s. 44 Ibidem, s. 5960.

Tak jak paleta malarska oferuje nam szeroki wybr najrniejszych barw, tak Owiecenie niemieckie prezentowao mnstwo rnych koncepcji filozoficznych reprezentowanych przez wielu wybitnych mylicieli. Mimo niechci sporej grupy ksit Rzeszy, widocznej pauperyzacji spoeczestwa i upadku akademii, idee epoki znalazy schronienie w Prusach, Saksonii, Weimarze, czy Brunszwiku. Dwory panujcych sprzyjay rozwojowi intelektualnemu, w tym powstawaniu l masoskich (Wielka Loa, Loa Iluminatw), zakadaniu towarzystw naukowych (w Berlinie, Lipsku, Monachium), wydawaniu gazet (swoistym rekordzist jest tutaj czasopismo Der Pa15 16 17 18 Ibidem, s. 61. J. Marciszewski, Historia Powszechna, op. cit., s. 42. Z. Drozdowicz, Filozofia, op. cit., s. 60. D. Hume, Traktat o naturze ludzkiej, Historia idei politycznych, tom II, Warszawa 2002, s. 122124.

16

17

Wikipedia.org, 4x, media.photobucket.com

er uwaga autora], a z kolei w wierze, nie wolno si waha, a prawdy wiary traktowa jako niepodwaalne op o 8 C dogmaty. Rozumia on istot odwiecznego problemu, postulujc oddanie Bogu co Boskie, cesarzoyle h wi (Czowiekowi) co cesarskie (ludzkie). Przede wszystkim Locke by prawdziwym czowiekiem As ny Owiecenia, ktry majc otwarty i chonny umys, nie negowa istnienia Stwrcy, o th An a wrcz stara si dostrzec jego dziaanie w zmianach, jakie dokonyway si w tym czasie na wiecie: Bg, ktry da ludziom ten wiat we wsplne posiadanie, da im te rozum, by posugujc si nim mogli y jak najlepiej i najwygodniej. Ziemi i wszystko, co na niej si znajduje, dane jest ludziom dla zachowania i komfortu ich istnienia.9 Wydaje si, jakby autor zaczerpn t myl z opisu stworzenia wiata. Ciekaw koncepcj filozoficzn prezentowa lord Shaftesbury, Anthony Ashley, ktrego wychowankiem by John Locke. Prezentowa on pogldy naturalistyczne, jednak odmienne od Hobbesa. Sdzi, i wiatem rzdzi humor. Czowiek jest dobry z natury, tak wic to, co ludzie czyni pod wpywem pozytywnych emocji jest korzystne i wspaniae. Wszystko, co jest efektem zych uczu, jest przejawem bezrozumnoci i irracjonalizmu. W stanie tym, ktrego przyczyna tkwi w wtrnej, w stosunku do natury, kulturze (cywilizacji), czowiek jest skonny do za. Powrt do natury ma wyzwoli pierwotne instynkty, ktre czyni istot ludzk dobr. Niezbdny jest do tego humor, tj. pozytywne mylenie.10 Interesujc person jest rwnie biskup George Berkeley. Jego sposb pojmowania empiryzmu pchn go do skrajnych wnioskw, ledwo wpisujcych si w koncepcje sensualizmu, czyli pogldu, i to, co posiada i posiada nasz umys, pochodzi jedynie od zmysw, z pomoc ktrych jestemy w stanie co sobie wyobrazi. Berkeley uwaa, e istnienie czegokolwiek gwarantuje jedynie rozmylanie na dany temat i imaginacja, bdc efektem dziaania zmysw, a jeeli dana idea nie znajduje si w czyimkolwiek umyle, dany twr nie istnieje.11 Bada nie mona rzeczy, ani zjawisk, a te ostatnie nie mog by nawet ze sob w jakikolwiek sposb zwizane. Berkley odrzuca istnienie zwizkw przyczynowo skutkowych12. Wydaje mi si, e interesujc koncepcj sensualizmu dopenia w pewien sposb filozofia szkockiego naturalisty Francisa Hutchesona, ktry widzia w czowieku wyjtkow istot, dziki podarowanym nam przez natur wewntrznym zmysom: zmysowi pikna, zmysowi zdrowego rozsdku, zmysowi moralnoci oraz zmysowi honoru.13 Jake nietypowym mylicielem by Szkot David A l la n Ra ms ay, Da Hume. By samoukiem. Ca baz dla swoich v i d Hu m e, 1 yciowych rozwaa stanowia lektura, gwnie 766 r . literatury piknej. Przez cae swoje ycie do szkoy chodzi jedynie niecae trzy lata.14 Filozof ten szokowa

pogldem, i obiektywna prawda nie istnieje. Ludzkie dowiadczenia zdeterminowane s przez subiektywizm. Kady czowiek moe by przewiadczony o czym innym.15 Rzeczywisto jest pojmowana indywidualnie i nie da si jej potwierdzi, tudzie zaprzeczy dowiadczeniem, wic nie sposb jej pozna. Za rdo rzetelnej, niepodwaalnej prawdy i wiedzy uzna matematyk oraz umiejtne wykorzystanie znajomoci faktw, przy czym odrzuca moliwo czenia ich na zasadzie przyczyn i skutkw.16 Hume by ateist. Religi postrzega jako niezbdn dziedzin wykreowan na potrzeby ludzkiej psychiki, ktra stanowia niezwykle wany podmiot jego zainteresowa. Jego zdaniem, to odmienne stany psychiczne wpyway na indywidualne odczucia wzgldem dowiadcze, pojmowania idei.17 Prezentowa bardzo ciekawe pogldy, jeli chodzi o relacje rozumuczucia. Hume by przeciwny bezkrytycznemu kultowi rozumu, ktry jakoby mia sta ponad emocjami. Co wicej, uznawa rozum za niewolnika uczu! Filozof ten, jeli dobrze zrozumiaem sens jego sw, by przeciwny kreowaniu sztucznego sporu midzy tymi dwiema sferami Czowieka. Nie maj ze sob nic wsplnego, s odrbne, jak zatem mona je do siebie przyrwnywa? Jest jednak pewien wyjtek kiedy emocjom towarzyszy osd (bdny), rozum ma obowizek podda subiektywizm weryfikacji. Samo uczucie jest jednak niezalene od rozumu. Czytajc fragmenty jego pracy doszedem do wniosku, i wola czowieka bierze si z uczu, oraz zwizanych z nimi dowiadcze. Rozum im suy i pomaga. Pierwotn cech czowieka jest zatem emocjonalno, ktra z kolei prowadzi do empirycznego poznania i ostatecznie, podlega analizie umysu.18 Owiecenie byo jedn z podwalin sukcesu Wielkiej Brytanii w XVIII wieku, lecz, paradoksalnie, rwnie i przyczyn utraty dominacji w Ameryce Pnocnej. Zaszczepione w kolonistach idee i hasa wolnoci, zmian i niezalenoci, doprowadziy do wybuchu rewolucji amerykaskiej. Jednoczenie na Wyspach pojawi si nurt, ktry mia przeciwdziaa rewolucyjnym zmianom spoecznym, mianowicie konserwatyzm Edmunda Burkea. Wiek rozumu w Londynie owocowa zatem pojawieniem si nowej ideologii polityczno-spoecznej oraz powstaniem niezalenego od Korony pastwa. Konserwatyzm bdzie sta w opozycji do Owiecenia, gwnie z powodu sprzecznych pogldw na temat istnienia Czowieka przedstawiciele starego, dobrego porzdku widzie bd wielko ludzkoci w kulturze, ich antagonici za, w naturze.
d Edmun nolds, y e R a Jo s h u 7-69 ok. 176 Burke,

Ge o

rge

Jo h n Sm Ber kele yber t , y, 17 30 r .

Owiecenie po niemiecku

19 Z. Drozdowicz, Filozofia, op. cit., s. 160. 20 Ibidem, s. 166.

21 J. Jareo, Wybrane problemy, op. cit., s. 69. 22 Ibidem, s. 70. 23 Ibidem, s. 71.

18

19

Wikipedia.org, 3x

triot o nakadzie 6 tysicy egzemplarzy).19 W Rzeszy spotka mona byo filozofw prezentujcych najrozmaitsze teorie i pogldy, jedne bardziej owieceniowe, inne skaniajce si ku gbszej interpretacji Biblii. Nie byo trudno wobec tego znale w krajach niemieckich naturalistw, deistw i syntetycznych panteistw, ktrzy natur utosamiali z Najwyszym. Do prawdziwych wolnomylicieli na pewno naleeli eklektycy, ktrzy starali si czy i rozwaa kady pogld filozoficzny. Wreszcie w kwestiach typowo religijnych, mielimy do czynienia z dwoma rodowiskami badajcymi Pismo wite neulogami, zajmujcymi si badaniem jzyka Biblii, oraz filologami, ktrzy analizowali i odkrywali w tej witej ksidze wiele sprzecznoci. Idee Owiecenia nie pozostay bez wpywu na wiar chrzecijask. Nie mam tu na myli odpierania atakw na koci, ale reform pod wpywem fali krytyki racjonalistw. Protestantyzm przechodzi w XVII i XVIII wieku odnow wewntrzn, ktr by ruch pietystw. Nawoywali oni do ponownego signicia do dzie Lutra, porzucenia majtkw, ktrymi mimo wszystko, dysponowali ministrowie. Najwybitniejszym filozofem niemieckim, a moe i europejskim, by niewtpliwie Immanuel Kant. Spdzi cae swe ycie w Prusach Wschodnich i pono nigdy nie opuci swego miasta rodzinnego Krlewca. By uczniem Davida Humea, przez pewien okres swego ycia by deist. Uzna przyrod za doskonay twr, ktry musia powsta w rezultacie ingerencji bytu cakowicie realnego i nieskoczenie mdrego, ktry w przeciwiestwie do chrzecijaskiego Boga by pozbawiony uczu i ogranicza si jedynie do penienia funkcji rozumu najwyszego.20 Prusak by twrc filozofii krytycznej, ktra zasadniczo rnia si od filozofii owieceniowej, gdy bya tworem jednego czowieka i nie miaa charakteru publicystycznego. Jego pogldy cechowaa oryginalno i innowacyjno. Podwalin

Im m

lK nue

an t

caej kantowskiej koncepcji stanowio twierdzenie, i nie rzeczywisto ksztatuje umys, lecz to on wpywa na wiat.21 Rozum ludzki jest w stanie pozna twory materialne (dotyczce przedmiotw i praw istniejcych), lub formalne (dotyczce sposobu mylenia). Nauka opierajca si na filozofii formalnej (inaczej logice) to fizyka, nauka, ktrej podmiot zainteresowa stanowi filozofia materialna to nauka o przyrodzie (dotyczca wiata materialnego), oraz nauka o moralnoci (dotyczca wolnoci stawianej przez Kanta na rwni z przyrod).22 Zdaniem Kanta empiryzm jest niewystarczajc metod poznania, bowiem kady wniosek wysnuty na podstawie dowiadczenia jest w mniejszym, bd wikszym stopniu znieksztacony. Wiedza empiryczna jest zatem wiedz przyblion. Prawdziwa mdro to ta, z pomoc ktrej mona przeprowadzi dowiadczenie spodziewajc si konkretnego skutku, empiryci za dochodz do przyczyny poprzez skutek. Ale to przyczyna jest niepodwaalna. Wiedza za, wykracza poza dowiadczenie. Czas i przestrze nie s cechami obiektywnej rzeczywistoci, a jedynie wspomagaj i ukierunkowuj nasze zmysy. Wiedza wywodzi si ze struktury naszego umysu, bo to pojciea tkwice w umyle kreuj zalenoci midzy rzeczami. Badajmy zatem rozum.23 Moralno jest produktem umysu jak matematyka.
Strona tytuowa Krytyki czystego rozumu

Jeli Bg z nami, kt przeciwko nam?

Francuscy ateusze. Owiecenie skutkowao zewiecczeniem kraju nad Sekwan. Przebywajcy w pastwie Bourbonw intelektualici, zwalczajcy kler na wszelkie moliwe sposoby, byli gboko wierzcymi i praktykujcymi wyznawcami racjonalizmu. Racjonalizmu, ktry nie wiele mia wsplnego z kartezjanizmem, gdy o ile kult rozu-

mu propagowany przez Decartesa dotyczy metody poznawania wiata, to pogldy prezentowane przez racjonalistw francuskich dotyczyy spraw ycia codziennego. Zanim przejd do zaprezentowania indywidualnoci Francji, naley zastanowi si nad miejscem Boga w XVIII-wiecznej rzeczywistoci, a w przypadku wielu Francuzw, jego braku. Pojcie chrzecijaskiego Stwrcy ustpio w Owieceniu takim okreleniom jak: Przyroda, Pierwsza Przyczyna, Absolut, czy osawiony Wielki Architekt. Dowodzi to moim zdaniem tego, e ludzkoci (jej elitarnym jednostkom) mimo wszystko ciko byo si rozsta z Istot Wysz, jakkolwiek bymy jej nie nazwali. Popularnym pogldem pord wikszoci m.in. niemieckich i brytyjskich mylicieli by deizm. Koncepcja raz nakrconego zegara zdaje si by interesujc, logiczn i przede wszystkim b e z p i e c z n , w tych czasach, opcj. By to kompromis pomidzy radykalnymi pogldami materialistw, a skompromitowanym przez epok i samego siebie, kocioem. Cho pord wielu wybitnych indywidualnoci mamy wanie deistw (Locke, Leibnitz), to wspomniany kompromis, jak kady inny, jest jedynie niezadowoleniem obydwu stron. Jako przykad przytoczy tu mona ywot Erazma z Rotterdamu, ktry z powodu swej neutralnoci w czasie trwania reformacji, nie by lekki. Moim skromnym zdaniem deizm, cho atrakcyjny, jest ucieczk i niezdecydowaniem, cho nie zawsze. Jednym z osigni Wieku Rozumu byo rozerwanie kocielnych okoww, ktre krpoway ludzki umys i osobiste denia do poznania Boga. Czowiek mg wreszcie zosta wolnomylicielem, ktry swoim deniem do doskonaoci i samodzielnego szukania odpowiedzi na pytania, wyraa sprzeciw wobec bdw kocioa. Kady mg poda kontaktu i relacji ze Stwrc na wasny sposb. Ludzie, a raczej dojrzalsi z nich, przestali uznawa koci za jedyn wykadni prawdy. To si chwali. Natomiast kompletn ignorancj i hipokryzj odznaczali si ci filozofowie, ktrzy hodujc rozumowi, z gry zaprzeczali istnieniu Boga. Paradoksalnie, osoby, ktre zainicjoway i propagoway zdrowy rozsdek, day si ponie emocjom, czemu dali szczeglny wyraz w swej nienawici do zjawiska religii, gwnie chrzecijaskiej. Osoby sakralizujce rozum i dce do posiadania jak najwikszej wiedzy, powinny zdawa sobie spraw z tego,

i zawsze moe znale si kto mdrzejszy od nich. Uoglniajc t prawd: Jeli nad Czowiekiem mgby kto growa, czego wiata osoba wykluczy nie powinna, czemu nie moe to by wanie Bg? Filozofowie, chociaby Hume, nie negowali roli emocji w yciu czowieka. Potrzeba wiary w Si Wysz naley do tej samej sfery, co pragnienie mioci. Obu tych zjawisk rozumowo/ empirycznie wyjani si nie da, a jednak od zarania dziejw, pod rnymi postaciami towarzyszyy rodzajowi ludzkiemu i wywieray na niego wpyw. Skoro ludzie czuj wewntrzn potrzeb niedefiniowalnej mioci, ktra mimo to istnieje, nie mona wykluczy rwnie istnienia Boga, do ktrego poprzez wiar, ludzie rwnie kieruj swoje emocje. Bg jest takim samym adresatem uczu, jak obiekt miosny. Konkludujc zjawisko ateizmu: S ludzie, ktrzy mioci nie potrzebuj, s i tacy, ktrzy nie odczuwaj braku duchowoci. S to, moim zdaniem, mimo wszystko skrajne przypadki, najczciej uwarunkowane czynnikami zewntrznymi bo w kocu emocjonalno to wrodzona cecha czowieka, ktra moe ulec przez ycie deformacjom. Na koniec teistycznego wywodu: jeli Owiecenie miao dowie, e Bg nie istnieje, to by to krok wstecz wzgldem minionych epok i dorobku naszej, bd co bd, chrzecijaskiej/monoteistycznej kultury. Spoeczestwo bezwyznaniowe winno zacz swj rozwj od samego pocztku, nie bazowa na dorobku chrzecijastwa.

Vive la Raison!

XVIII wiek by czasem upadku Francji. Od czasw Ludwika XV monarchia Bourbonw staczaa si po rwni pochyej. Nie byli w stanie temu zaradzi wsppracownicy krlewscy jak: Filip Orleaski, kardyna de Fleury, czy ekonomista John Lowe. Przegrany pokj w Akwizgranie 1748 roku, liczne okresy nieurodzaju, za polityka pastwa wzgldem kompanii handlowych i wreszcie utrata Kanady demoralizujco wpyny na spoeczestwo francuskie. Nic dziwnego, e innowacyjne pogldy, sprzeczne z ancien rgimem, trafiay na podatny grunt. Tu zrodzi si trjpodzia wadzy, umowa spoeczna, w kocu rewolucja

Fragment ryciny z Encyklopedii z 1772 r.

z 1781 roku

24 C. Montesquieu, O duchu praw. 25 Ibidem. 26 J. Marciszewski, Historia Powszechna, op. cit., s. 49. 27 Ibidem, s. 50.

28 J.J Rousseau, Rozprawa o rwnoci, Historia, op. cit., s. 4345. 29 Ibidem, s. 49.

30 J.J Rousseau, Umowa Spoeczna, Historia, op. cit., s. 53. 31 Ibidem, s. 53. 32 Ibidem, s. 69. 33 Ibidem, s. 58. 34 Ibidem, s. 59. 35 Ibidem, s. 60.

20

21

Wikipedia.org, 2x

Encyklopedyci to ojcowie wieczyciele epoki. Naleeli do nich wszyscy wybitni myliciele francuskiego Owiecenia a wic: Denis Diderot, Jean dAlamebert, Charles Montesquieu, Jean Jacques Rousseau i Fracois Marie Arouet. Monteskiuszowi zawdziczamy ksztat obecnych ustaw zasadniczych, czyli konstytucji opierajcych si na wyodrbnieniu pewnych dziedzin pastwa: wadzy ustawodawczej, wykonawczej i sdowniczej. Skupienie dwch pierwszych oznaczao zagroenie dla wolnoci. Jednoczenie musi istnie odrbna ga, odpowiedzialna za przestrzeganie stanowionego prawa.24 Ten filozof zdawa sobie spraw z tego, i dla pastwa i spoeczestwa najlepszym rozwizaniem s umiarkowane rzdy, bo tylko one jako tako gwarantuj wolno polityczn. Wiedzia, e skrajne formy rzdw nie s powszechnie akceptowane, ale niezalenie od doskonaoci danego systemu, czowiek obdarzony wadz bdzie zawsze pragn j poszerzy.25 To podstawowy mankament polityki. Niezwyk postaci by Jan Jakub Rousseau. To twrca teorii umowy spoecznej, sentymentalizmu, po czci rwnie socjalizmu, przy tym przyjaciel Polakw. Mia najwikszy wpyw na rewolucyjne nastroje spord wszystkich filozofw francuskich. Potpia cywilizacj, postulowa powrt czowieka do korzeni, czyli natury.26 Same jego pogldy byy rewolucyjne, jak na francusk rzeczywisto gosi wolno i rwno kadego czowieka od chwili jego narodzin. Jego zdaniem pastwa byy sztucznymi tworami, ktre utrwalay podziay a wic nierwno midzy innymi ludmi. Powstay one na zasadzie niepisanej umowy spoecznej. Miay gwarantowa pokj. Rousseau w swoich pracach stara si udowodni, jak naprawd powinna prezentowa si ta umowa. Na jej mocy czowiek zrzeka si czci swych praw kosztem wolnoci innego czowieka. Francuz dostrzega wady systemu republikaskiego. Wiedzia, e demokracja przedstawicielska nie jest w stanie zapewni narodowi bezpieczestwa.27

Sz

Mo

, ka us r. nc 28 fra z, 17 a s ko skiu e nt

Jan Jakub by naturalist. Istot ludzkoci i czowieczestwa widzia w pierwotnoci, kiedy Czowiekowi obce byy pojcia za i dobra. W przeciwiestwie do Hobbesa nie uwaa, e brak znajomoci dobra jest jednoznaczny z istnieniem za. No bo skd Czowiek miaby zna antytez nie znajc tezy? Pojcia dobra i za narodziy si wraz z ucywilizowaniem ludzkoci. Zdaniem Rousseaua, umowa spoeczna kreuje zalenoci pomidzy ludmi. Dopki dziki naturze Czowiek pochonity by samym sob, dopty nie interesowa si innymi, co w konsekwencji oznaczao brak konfliktw midzyludzkich. Cywilizacja stworzya wasno prywatn oraz wynikajc z niej nierwno. Od kiedy czowiek posiad co tylko dla siebie, a drugi odczu tego potrzeb, bd brak, pojawiy si konflikty.28 wietnie uj to cytowany przez Francuza w swej pracy John Locke: Nie ma krzywdy tam, gdzie nie ma wasnoci. Kiedy faktycznie nastpi przeom, ktry zadecydowa o powstaniu umowy spoecznej? Jak pisze sam Rousseau: W oczach poety sprawcami ucywilizowania czowieka i zguby rodzaju ludzkiego byy zoto i srebro, ale w oczach filozofa s nimi elazo i zboe. Uprawa roli staa si pocztkiem podziau, tak ziemi, jak i ludzkoci.29 Wychodzi na to, e to sierp oraz mot doprowadziy do nierwnoci Nic dziwnego, e niektrzy, czujc si

za to odpowiedzialni, starali si potem swj bd naprawi Jan Jakub podj prb zmodyfikowania istniejcej w XVIII wieku, penej wad, umowy spoecznej. Zasadniczym mankamentem ju istniejcej by fakt, i w czasach Francuza czowiek rodzi si wolny, aby zosta wkrtce zniewolonym.30 Jedyn spoeczno, jaka pozostaa nam z czasw natury jest rodzina, ktra w rwnie naturalny sposb ulega zaoeniu, jak i rozwizaniu.31 Rousseau w swych pracach udowadnia, jak wielkie wartoci stanowi dla niego wolno i rwno. Wyranie stara si je pogodzi, cho jak my, wspczeni wiemy, nie jest to moliwie, a przynajmniej nikomu dotychczas to si nie udao. Czowiek rodzi si wolnym i rwnym i takim powinien pozosta. Jeli syn niewolnika rodzi si niewolnikiem, to nie jest czowiekiem, bo nie jest wolny pisa ten filozof.32 Wyrni on dwa, waciwie trzy rodzaje wolnoci: przyrodzon wynikajc z natury, spoeczn odwoujc si do miejsca jednostki wrd ludzi, oraz moraln polegajc na komponowaniu, dobieraniu i przestrzeganiu wasnych wartoci i ideaw, ktre stanowi miay osobiste prawo, ktrego indywiduum miao przestrzega.33 Jak ju wspomniaem, Jan Jakub by wiadom faktu, i wasno prywatna burzy rwno. Postulowa jednake, aby czowiek szanowa cudz wasno nie przez fakt, i naley do kogo innego, ale z tego powodu, i nie naley to do niego!34 Wola prywatna i wola powszechna mog istnie, ale jedynie chwilowo, bo posiadacze dbr zawsze bd dy do uzyskania przywilejw, spoeczestwo za, do rwnoci. S to sprzeczne cele, ktrym niezwykle ciko jest wspistnie. Nie ma adnej gwarancji ich wzajemnej zgodnoci.35

Jest to te oczywiste, e czowiek bdzie poszukiwa korzyci dla siebie samego, czsto bezrozumnie. Jak pisze Rousseau: Kady pragnie zawsze swojego dobra, ale nie zawsze je dostrzega. Zasadnicz rol odgrywa w umowie spoecznej wadza. Nie moe ona domaga si ulegoci ludu, gdy w ten sposb ogranicza si wan dla Rousseau cnot Czowieka rwno.36 W myl tej idei, rzdzcy nie mog obarcza jednych ludzi bardziej od innych. Umowa spoeczna zapewnia kademu okrelonemu obywatelowi doz wolnoci i wasnych dbr, ktrymi w samodzielny sposb moe rozporzdza.37 Jednoczenie filozof ten widzia we wadzy nieustajce zagroenie Musi prdzej czy pniej doj do tego, e rzd zacznie uciska suwerenny lud i zamie umow spoeczn. Jest jak staro i mier niszczce czowieka.38 Mimo, i Jan Jakub by zaartym zwolennikiem ustroju republikaskiego39 (jeli ju jaki mia ceni, w kocu ustrj to twr sprzeczny z natur), to zdawa sobie spraw, i prawdziwa demokracja nigdy istnie nie bdzie.40 To jest zbyt doskonay ustrj, aby Czowiek mg go przyswoi. Jak pisa sam Francuz: Gdyby istnia lud zoony z bogw, miaby rzd demokratyczny. Tak doskonay rzd nie nadaje si dla ludzi.41 Wad istniejcego ustroju demokratycznego jest przedstawicielstwo, czyli demokracja porednia. Francuz twierdzi, e dziaania takie jak wybieranie posw, opacanie najemnego wojska, pacenie podatkw prowadz do upadku republiki, gdy spoeczestwo przestaje peni sub publiczn i nie wypenia swej czci umowy spoecznej.42 Umowy spoecznej, ktrej filarami ma zdaniem Rousseau by: wolno i rwno. Jan Jakub Rousseau by zwizany w pewien sposb z Generalnoci Konfederacji Barskiej. Na prob przedstawiciela Barzan w Paryu, Michaa Wielhorskiego, w 1770 roku powsta traktat pt. Uwagi o rzdzie polskim. Pomoc wybitnego filozofa i myliciela miaa nada Konfederacji nieco
36 Ibidem, s. 60. 37 Ibidem, s. 62. 38 Ibidem, s. 66. 39 J. Marciszewski, Historia Powszechna, op. cit., s. 50. 40 J.J Rousseau, Umowa Spoeczna, Historia, op. cit., s. 65. 41 Ibidem, s. 66. 42 Ibidem, s. 66.

i n de uen t i ce Q . Maur au, 1753 r se Rous L a To ur, Ja n j ak ub

Smoka pokona trudno, ale stara si trzeba

prawo liberum veto, http://www.wilanowpalac. pl/jean_jacques_rousseau_i_piekne_prawo_liberum_veto.html

43 P. Hanczewski, JeanJacques Rousseau i pikne

45 J. Staszewski, August III Sas, Wrocaw 1989, s. 233. 46 J. GrzejszczakKondratowicz i H. Kondratowicz,

44 J. Marciszewski, Szlachta polska i jej pastwo, Wiedza Powszechna, Warszawa 1986, s. 257258.

Zarys historii wolnomularstwa polskiego w Rzeczypospolitej Szlacheckiej 1738 1795, Giycko 2000, http://zseii.edu.pl/archive/dydaktyka/strony/wolnomularstwo.htm

47 O Saska http://www.warszawa.ap.gov.pl/saska/21201.html 48 J. Staszewski, August, op. cit., s. 236.

22

23

Wikipedia.org, 3x

To kuriozalne wrcz zdanie autorstwa Benedykta Chmielowskiego w idealny sposb oddaje zaawansowany stan polskiego obskurantyzmu oraz podsumowuje spoeczestwo XVIII-wiecznej Rzeczypospolitej Obojga Narodw i jego mentalno. Byy to czasy kiedy, jak pisze w pierwszej polskiej encyklopedii Nowe Ateny ksidz Benedykt, po Polsce latay smoki, a sdy skazyway mnoce si czarownice na mier.

dokadniej Owiecenie w wydaniu stanisawowskim. Fina by tragiczny, z przyczyn politycznych, lecz skok kulturowy i gospodarczy z lat poprzedzajcych rzdy Cioka 17401763 jest godny opowiedzenia.

Jeden z kilku rodzajw smokw przedstawionych w Nowych Atenach

animuszu oraz wskazwek, co do transformacji ustrojowej po wygranej wojnie z Rosj i Poniatowskim. Kochacie wolno, jestecie jej godni. Bronilicie jej przeciwko najedcy potnemu i chytremu pisa. Rousseau sdzi, e pozytywy Narodu wynikaj z korzystnych cech ustroju, w ktrym ten Nard funkcjonowa, wobec tego jego zdaniem, funkcjonujca jedynie w wiadomoci Polakw, monarchia mieszana, musiaa mie swoje zalety. Prcz umiowania wolnoci, Francuz ceni zwierzchno polskiej wadzy ustawodawczej nad wykonawcz. Postulowa dopuszczenie przedstawicieli ludu do Sejmu. Optowa za zachowaniem liberum veto w intrygujcej formie: niechaj ten, kto go uyje stanie przed specjalnym Trybunaem i przekona mw stanu do swej racji, w przeciwnym razie niech poniesie kar mierci. Ten swoisty sentyment Francuza do naszej renicy wolnoci wynika z jego koncepcji jednomylnoci, ktr winien kierowa si Czowiek, zawierajc umow spoeczn. Jan Jakub sugerowa Polakom zachowanie swoich obyczajw, krzewienie w modych patriotyzmu, oparcie si zbrojnych o pospolitakw, jednak tych najcnotliwszych. Proponowa utworzenie federacji Litwy, Wielkopolski i Maopolski [chyba co na ksztat Rzplitej Trojga Narodw uwaga autora], oraz uzalenienie Sejmu od sejmikw. Wszystkie te utopijne pomysy miay zosta zrealizowane po zwyciskiej wojnie z Rosj.43 Czy Polacy byli jednak gotowi na tak mocny powiew Owiecenia?

W latach 17011725 stracono 32% wszystkich wiedm, jakie skazano przez cay okres trwania Rzeczypospolitej Obojga Narodw.44 Niestety, ten przeraajcy stan kraju i jego mieszkacw byy dugo odbijajcym si echem kataklizmu Wielkiej Wojny Pnocnej i zwizanych z ni epidemii. Ale nie tylko. Przewiadczona o swej wyjtkowoci szlachta polska niechtnie przyjmowaa wzorce z pastw ociennych, przez ktre tak bardzo Rzplita cierpiaa i staa si najwiksz ofiar XVII stulecia. Poczucie naszej wyjtkowoci sprawio, e jakikolwiek nurt ideologiczny przebywa w granice naszej Ojczyzny z wielkim trudem i opnieniem, nic zatem nie mogo przeciwdziaa zabobonom i analfabetyzmowi I poowy XVIII wieku. Od zarania dziejw polskiego pastwa nowoytnego, kiedy ju jaka dana moda europejska witaa, mimo dugo pokonywanych przeszkd, w polskiej rzeczywistoci, zawsze wprowadzaa jakie rewolucyjne zmiany. Mamy wic: Zoty Wiek opniony w stosunku do renesansu woskiego o kilka stuleci, natchniony barokiem sarmatyzm, ktry apogeum osiga w czasach Jana III Sobieskiego, a kiedy to w Europie zaczyna si ju era rozumu. W kocu Polska dowiadcza, rwnie z duym opnieniem, rozbiorw w duchu Owiecenia. Ostatni wymieniony szok kulturowy i historyczny bynajmniej powinien cieszy, i zawita do Polski tak pno i przyczyni si do wymazania Rzeczypospolitej z mapy wiata dopiero w 1795 roku. Byo to zjawisko nieuniknione dlatego, i w Polsce pojawio si Owiecenie,

Nie zamierzam opisywa czasw Stanisawa Augusta, poniewa s to czasy zbyt dobrze znane. atwo jest by kontynuatorem, osob powielajc. Wikszym wyczynem jest zainicjowa jakie zjawisko. A uczyni to August III. Stagnacja powojenna trwaa od 1720 do 1740 roku. W tym czasie dokonyway si w Polsce nieliczne zmiany wiadczce o prbie wyjcia pastwa z kryzysu. Nie powid si Augustowi II zamys stworzenia z Warszawy dostojnego i silnego orodka wadzy. Pierwszy z Wettynw zwyk przebywa w rozbudowanym przez siebie Wilanowie. Pod koniec swego panowania dokona przerbki wntrz Zamku Krlewskiego. Powoano take w 1715 roku Urzd Budowlany.45 W czasie jego panowania promyki Owiecenia docieray do Rzeczypospolitej za spraw Niemcw z Saksonii i Prus Krlewskich. Powstay pierwsze polskie loe masoskie, jak Czerwone Bractwo, czy domniemana Loa Trzech Orw, zaoona przez Fryderyka Rutowskiego, syna Augusta II.46 Masoni odegraj kluczow rol w propagowaniu ideaw Owiecenia w Rzeczypospolitej. Wybitne osobistoci tego mao chwalebnego, na szczcie przejciowego dla Polski, okresu stanowili: Stanisaw Sylwester Szarzyski, Grzegorz Gerwazy Gorczycki, Jacek Szczurowski polscy kompozytorzy barokowi, jak rwnie artyci manualni: Johann Samuel Mock osiady w Warszawie, (spolonizowany?) malarz nadworny Augusta III oraz jego uczniowie: ukasz Smuglewicz i Szymon Czechowicz, ktrzy prowadzili w poowie XVIII wieku szko malarsk w warszawskiej Kamienicy pod Fortun.

Jo h Wa ann rsz Sa aw mu y, 1 el 7 3 Mo 4r . ck , W

j az dA

ug

Najwiksze dokonanie architektoniczne Augusta II stanowia niewtpliwie O Saska, czyli kompleks rezydencji, na czele z Paacem i Ogrodem Saskim, cigncych si wzdu prestiowo konkurencyjnej ulicy, w stosunku do Krakowskiego Przedmiecia, wyznaczajcej kierunek DreznoWarszawa. Rezydencja krlw-Sasw powstaa w miejscu dawnego barokowego paacyku Morsztynw. Przebudow tej czci Warszawy rozpoczto w 1713 roku i trwaa mniej wicej do lat 40.47 W kocu podnioso si z kolan rwnie polskie szkolnictwo, czego wyrazem jest zaoona w 1737 roku przez zakon teatynw, szkoa Collegium Varsoviense. Rok 1740 to umowna data rozpoczcia Owiecenia w Polsce. Powoana zostaa do ycia Komisja Brukowa, czyli zarzd pod kierownictwem marszaka wielkiego koronnego Franciszka Bieliskiego, w ktrego gestii byo uczynienie z prowincjonalnego miasteczka liczcego 23 tysice mieszkacw, jakim bya Warszawa, metropolii na miar klasycystycznej stolicy jakiegokolwiek europejskiego pastwa. Kopano kanay kanalizacyjne, zburzono nieuytkowane kamienice, wybrukowano ponad 200 ulic. Miasto zaczo nabiera blasku.48 W tym samym roku otwarta zostaa szkoa dla modziey szlacheckiej Collegium Nobilium. Urzeczywistniy si po czci nadzieje biskupa Jzefa Wereszczyskiego i rzesz szlacheckich dopraszajcych si zaoenia przez monarchw szkoy rycerskiej (Kompania Grandmuszkieterw Augusta II upada po jego mierci). W 1747 roku powstaa Biblioteka braci Zauskich, rok pniej warszawska Operalnia w Ogrodzie Saskim (Operhauz). Niestety niedojrzae spoeczestwo polskie nie byo zainteresowane wystawianymi sztukami, wobec tego, ku ubolewaniu Augusta III, w tym mieszczcym 540 osb budynku, podczas przedstawie zawsze

budowie Widok Collegium Nobilium po prze arela akw , roku przez Zawadzkiego w 1788 Zygmunta Vogla

pozostaway wolne miejsca.49 W 1758 roku powstaa w stolicy nowoczesna drukarnia pod kierownictwem Mitzlera de Kolofa, ktry zapocztkowa tym samym gwatowny rozwj drukarstwa warszawskiego. Oywio si rwnie pimiennictwo i prasa. Pod koniec lat 50. Pijar Maciej Dogiel opublikowa tomy Kodeksu Dyplomatycznego Polski i Litwy, w ktrym znajdowa si zbir traktatw midzynarodowych Rzeczypospolitej. Jzef Andrzej Zauski rozpocz publikacj utworw polskich poetw zgromadzonych w Zebraniu rymw. Wspomniany de Kolof zredagowa czasopismo Nowe wiadomoci ekonomiczne i uczone.50 Z nieco lepiej, jak za Augusta II, radzili sobie wolnomularze. Rd Mniszchw zaoy dwie loe: jedn w Winiowcu w 1742 roku, drug w Dukli, w 1749, ale na mocy bulli papieskiej z 1751 roku zakoczyy swoj dziaalno. Wolnomularze brali udzia w rozgrywkach midzy stronnictwami w Warszawie. Mimo politycznego zaangaowania, wywierali istotny wpyw na polskich notabli. Najduej, nieprzerwanie istniejc lo byo Towarzystwo Trzech Braci, ktre wyewoluowao z loy winiowieckiej i skupiao elity polsko-saskie. Liczyy na trwanie unii, ale nadzieje te zostay rozwiane w 1764 roku.51 W dziedzinie stosunkw spoecznych przeom stanowi pamitny rok 1744. W oczekiwaniu na sejm grodzieski, przedstawiciel partii republikantw, Antoni Potocki, opublikowa pord sejmikujcej braci szlacheckiej manifest programowy ugrupowania staroszalcheckiego pt. List do panw obojga stanw. W dziele tym, Potocki pisa o koniecznoci dopuszczenia mieszczan do Sejmu, a take powoaniu rzdu z ich udziaem. By to niewtpliwie krok wprzd wykonany w tych ciemnych czasach saskich, poprzedzajcy rzeczywist decyzj o powoaniu 24 plenipotentw w 1791 roku.52 1756 by przeomem w polskim Owieceniu. Do Warszawy zjechay fale cudzoziemcw z okupowanej przez frycw Saksonii. Przybyy kapele elektorskie, pojawili si wybitni malarze, jak Marcello Bacciarelli i Canaletto. ycie towarzyskie
49 Ibidem, s. 237. 50 H. Olszowski, O skutecznym rad sposobie, Krakw 1989, s. 62. 51 J. GrzejszczakKondratowicz i H. Kondratowicz, Zarys, op. cit., 52 H. Olszowski, O skutecznym, op. cit., s. 60.

Warszawy zaczo kwitn. Karnaway stanowiy czas redut, czyli balw maskowych. Od pocztku Wielkiego Postu do maja trwa sezon salonw, kiedy uprawiana bya polityka, popularne stay si dyskusje na temat nauki i sztuki. Pojawiy si towarzystwa literackie. Teatr, taniec, muzyka i moda francuska, zwana, z powodu porednictwa saskiego, niemieck, oywia spoeczestwo polskie.53 W czasach Augusta III, pomijajc nieszczsne wydarzenie, jakim byo zalanie Rzeczypospolitej faszywym pienidzem przez Prusakw, nastpowa wzrost gospodarczy. Jak udowadnia dr. Radosaw Sikora, lata 17181768 by czasem gwatownego skoku demograficznego. Polsce przybyo dwakro obywateli, zboa nie brakowao, a nawet moglimy kontynuowa, gwarantujcy zyski, gdaski handel zboem. Wizja klski godowej bya wwczas mglista.54 Krl wymusi na Gdasku pewne ustpstwa, a kiedy trzeba byo, Henryk Bruhl by w stanie wycisn z krlewszczyzn trzykrotnie wicej nalenoci, aby zaspokoi potrzeby niemieckich emigrantw w Warszawie.55 A potem nasta zmierzch saskiego Owiecenia

Koniec kocw

dynie wiekiem ambicji i pogoni za niespenionymi marzeniami. Niestety odegrao niebagateln rol w rozbiorach Polski. Ta, w przecigu paru dekad nadrobia zalegoci wzgldem Europy, ale na nadrabianie zalegoci wzgldem samej siebie nie miaa ju szans, ani dosy si. Wraz z duchem epoki tchnitym w polskie serce, wszyscy ssiedzi zdali sobie spraw z niebezpieczestwa zwizanego z przebudzeniem pozostajcego w letargu, maoletniego pastwa z duymi szkolnymi zalegociami. Rzeczpospolita jednak dojrzaa, ale dojrzaa po to, aby dowiedzie si, i jej koniec jest nieuchronny. Wysza, nawizujc do koncepcji Kanta, ze stanu (nie)zawinionego niemowlctwa, by pozna bolesn prawd o swojej niechybnej mierci, o ktrej nie mona przecie byo powiadomi nic nierozumiejcego, maego dziecka, ktre zapado na nieuleczaln chorob To polski dramat, z Rzeczpospolit w roli gwnej. Bya to tragedia antyczna, wic od katastrofy nie sposb byo w jakikolwiek sposb uciec. Czy szukajc pocieszenia dla Ojczyzny w tej zgubnej epoce: nie lepiej jest umrze modo, ale po trosze spenionym i dojrzalszym, ni wieczno przey jako chore niemowl?

gantw i przeciwnikw prezentowanych w XVIII wieku pogldw. W efekcie, zdania na temat tego okresu s i pozostan podzielone. Owiecenie byo jednak okresem, ktry na zawsze odmieni oblicze ludzkoci. Nie bya to jednorodna epoka, tak pod wzgldem sztuki, jak i myli politycznej wykrystalizowa si wwczas socjalizm, liberalizm i konserwatyzm. Tak jak renesans otworzy si na czowieka, tak XVIII wiek otworzy si na spoeczestwo. Poddany sta si obywatelem. Zmiany, ktre dokonay si w tym stuleciu zadecydoway o ksztacie naszej obecnej cywilizacji. Nie kady musi darzy ten okres sympati, ale ten kto go nie docenia, a korzysta ze zdobyczy XXI wieku, z pewnoci nie jest czowiekiem rozumnym, ale na pewno jest hipokryt.

BIBLIOGRAFIA
Drozdowicz Zbigniew, Filozofia Owiecenia, Warszawa 2006. Hanczewski Pawe, Jean-Jacques Rousseau i pikne prawo liberum veto, http://www.wilanow-palac.pl/jean_jacques_ rousseau_i_piekne_prawo_liberum_veto.html Jareo Jerzy, Wybrane problemy filozofii i logiki, Wrocaw 1998. Marciszewski Jarema, Historia Powszechna, Wiek Owiecenia, Warszawa 1997. Marciszewski Jarema, Szlachta polska i jej pastwo, Wiedza Powszechna, Warszawa 1986. Montesquieu Charles , O duchu praw, tekst rdowy, wybr (Fundacja Edukacja dla Demokracji) Locke John, Rozwaania dotyczce rzdu obywatelskiego, tekst rdowy, wybr (Fundacja Edukacja dla Demokracji) Olszowski Henryk, O skutecznym rad sposobie, Krakw 1989. Sikora Radosaw, Sieroty po Rzeczpospolitej, http://www. kresy.pl/kresopedia,historia,rzeczpospolita?zobacz/sieroty-porzeczpospolitej Staszewski Jacek, August III Sas, Wrocaw 1989. Filipowicz Stanisaw, Adam Mielczarek, Krzysztof Pieliski Maciej Taski, Historia idei politycznych, tom II, Warszawa 2002. Grzejszczak-Kondratowicz Jadwiga i Kondratowicz Henryk, Zarys historii wolnomularstwa polskiego w Rzeczypospolitej Szlacheckiej 1738 1795, Giycko 2000, http://zseii.edu.pl/archive/ dydaktyka/strony/wolnomularstwo.htm Strona internetowa powicona historii Warszawy, http://www.warszawa.ap.gov.pl/saska/21201.html

Gdyby Owiecenie saskie zaprowadzio chocia cz reform, jakie Polska ujrzaa za czasw Poniatowskiego, nasz kraj moe przetrwaby w jednym kawaku panowanie Piasta. Niestety pierwsze 23 lata nie zostay naleycie wykorzystane przez polityczn kuk, jak by August III. Od czasw Piotra III rosyjskiego przyszo Polski, wobec biernej postawy politycznej naszych skconych elit, bya przesdzona. Czas na zmiany zosta zaprzepaszczony w najbardziej dogodnym ku temu momencie. Wraz z wstpieniem na tron Katarzyny II nad Rzeczpospolit ciy ju wyrok mierci, a Poniatowski jedynie przedua gehenn Polakw, skadajc co jaki czas apelacj, pograjc Nard i zadajc mu bl kolejnymi rozbiorami, niczym przegranymi sprawami sdowymi, lub nawet nieudanymi ciciami gilotyny... Owiecenie w czasach stanisawowskich zdecydowanie nie mona nazwa wiekiem rozumu, a je53 J. Staszewski, August, op. cit., s. 241245. 54 R. Sikora, Sieroty po Rzeczpospolitej, http://www. kresy.pl/kresopedia,historia,rzeczpospolita?zobacz/sierotyporzeczpospolitej 55 J. Staszewski, August, op. cit., s. 241.

Filozofowie uczynili wiele, jednake zmiany ktre za ich spraw si dokonay, miay w duej mierze charakter krtkotrway. Rewolucja Francuska, polski Sejm Czteroletni, szwedzka Era Wolnoci, austriacki Jzefinizm, Rewolucja Amerykaska oto dzieci Owiecenia. Bynajmniej nie uwaam rewolty nad Sekwan za apogeum XVIII wieku, gdy ju w 1792 roku Francuzi przestali kierowa si rozumem. Z drugiej strony skorzystali z dorobku Brytyjczykw i p oz na l i , czym jest dyktatura. Efekt dziaa abojadw by nietrway, w przeciwiestwie czynw jankesw, ktre jest ywym dowodem na osignicie celu, jaki przywieca Owieceniu. Jedynie Ameryka staa si dojrzaym potomkiem tej epoki. Sposb dochodzenia prawdy, tolerancja, ustrj obecnych krajw, postp technologiczny, rozdzia kocioa od pastwa oto owoce epoki, ktra zdaje si trwa po dzie dzisiejszy. Niestety wiele cennych prawd, ktre goszone byy przez wybitne umysy tamtych dni zostay le zinterpretowane przez potomnych, bd przeinaczone przez intry-

Scheda Owiecenia

24

25

w alkowie
Niniejszy cykl ma przyblia czytelnikom szeroko rozumian obyczajowo staropolsk, ktra bya czci sarmackiego stylu ycia no w izbie na marach. Ssiedzi zaczli przybywa do chaupy, aby czuwa przy zmarym. Zapalono wiece i rozpoczto mody oraz piewy. Nastpnego dnia mia si odby pogrzeb. Zmarego pooono w trumnie zbitej z desek (gdyby by biedakiem zostaby zawinity w caun i pochowany bez trumny), a w jego usta woono monet. W trumnie umieszczono te chleb, miso i piwo. Przedmioty te miay suy zmaremu w wdrwce na tamten wiat. Ubrano go take w specjaln koszul miertelnic ktr uszyto bez ani jednego wzeka. Wierzono bowiem, i w ten sposb chroni si dusz, podajc na tamten wiat. Po tych czynnociach kondukt aobny zoony ze wszystkich mieszkacw wsi wyruszy na miejsce ostatecznego spoczynku Antka. Pogrzeb nie mg si odby bez mowy wygoszonej przez Macieja, najszacowniejszego gospodarza we wsi. Podkrela on pozytywne cechy zmarego oraz przeprasza wszystkich w jego imieniu. Tak koczy si pogrzeb. Czyme jednak byby pochwek bez stypy? Te w dobie baroku przybieray icie weselnego charakteru. Zatem nie mogo zabrakn na niej misiwa, chleba i piwa. W trakcie jej trwania pito na cze nieboszczyka. Co ciekawe kski z kadej potrawy rzucano pod st. W ten sposb chciano zjedna sobie dusz zmarego i zapewni jej yczliwo, ale nie tylko. Wierzono bowiem, e karmi si w ten sposb dusze tych, ktrym rodziny nie byy w stanie zapewni odpowiedniego przyjcia. Biesiady powtarzano jeszcze przez pewien czas co kilka dni. Jak podaje Zbigniew Kuchowicz: wystawne stypy wynikay z pradawnych zwyczajw pogrzebowych, z pogaskiej jeszcze wiary w pomiertny ywot duszy, ktra opucia ciao1. Przejdmy teraz do pogrzebw mieszczaskich. Byy one bogatsze od chopskich. Jednak ich wystawno zaleaa od pozycji jak zmary zajmowa w strukturze spoecznej miasta. Z chwil mierci mieszczanina w kociele rozlega si dwik dzwonw. Tak jak na wsi, nieboszczyka oporzdzano i ubierano w mierteln koszul (bogato zdobion). Ciao wkadano do trumny drewnianej (sosnowej lub dbowej) i wystawiano na katafalku udekorowanym m.in. tarczami z herbami cechowymi, kwiatami i wiecami. Pokj za obijano kirem. Zdarzao si, e bardzo bogaci
1 Cyt.za: Z. Kuchowicz, Obyczaje staropolskie XVIIXVIII wieku, d 1973, s. 267

Szkice o obyczajowoci staropolskiej

Justyna Kulczycka

A. Kurasinska/N.Y. Lumiere-Wikipedia.org

Polakw portret wasny

26

Wdrujc po Krakowie warto wybra si do Paacu biskupa Erazma Cioka (oddzia Muzeum Narodowego). Placwka mieszczca si przy ulicy Kanoniczej w swej kolekcji posiada zbiory sztuki polskiej XIIXVIII wieku. Przemierzajc kolejne sale wystawiennicze docieramy do jednej z ostatnich. Po przekroczeniu jej progu otula nas czer wszechobecnego kiru. Jestemy w Sali mierci powiconej staropolskim zwyczajom pogrzebowym. Z licznych portretw trumiennych umieszczonych na cianach spogldaj na nas Sarmaci. Obok nich znajduj si epitafia staropolskie oraz obrazy o tematyce funeralnej. Wzrok przyciga szczeglnie Triumf mierci obraz z cmentarza kocioa Mariackiego oraz przepikny postument pod trumn Jana Klemensa Branickiego ozdobiony Gryfami. Pierwsze co przychodzi na myl podczas wdrwki po sali jest aciska sentencja Memento mori. Dzi, w dobie postmodernizmu, wypierana z naszej wiadomoci i ycia, dawniej towarzyszya naszym przodkom kadego dnia. Dla naszych antenatw mier nie bya tematem tabu, bowiem obcowali z ni na co dzie. Kontakt ten nie by trudny, wszake yli oni w cikich czasach wojennych zawieruch oraz licznych epidemii. Sarmaci do tego stopnia uodpornili si na wszechobecn mier, e jej symbole w postaci trupich czaszek oraz szkieletw umieszczali w malarstwie (m.in. portret, danse macabre) i literaturze (gwnie poezja). Mimo oswojenia ze mierci wyjtkow wag przywizywano do ceremonii pogrzebowych. Dzi zatracaj si dawne obrzdy pogrzebowe (niektre elementy moemy jeszcze sporadycznie zaobserwowa na polskiej wsi). Dzieje si tak za spraw przenoszenia mierci najbliszych z przestrzeni domowej w przestrze szpitaln. Zubaa to nasz kultur funeraln, niesychanie barwn w dobie baroku, w szczeglnoci wrd wyszych warstw spoecznych. Anno Domini 1641 w jednej ze wsi warmiskich umar chop Antek. Nieboszczyka pooo-

Memento mori czyli rzecz o staropolskich pogrzebach

27

mieszczanie zdobili w ten sposb ca kamienic. Zmarego egnali znajomi oraz rodzina, ktrzy odmawiali modlitwy za spokj jego duszy. Po uroczystociach domowych nastpowa czas pogrzebu. Bogaci mieszczanie chowani byli w kryptach kocielnych, biedniejsi na przykocielnym cmentarzu. Do dzi moemy obserwowa wmurowane w kocielne ciany tablice nagrobne upamitniajce zmarych przed wiekami. Powrmy do konduktu aobnego. Skada si on z duchowiestwa, bractw, krewnych, znajomych, towarzyszy cechowych oraz caych rzesz ubogich, ktrzy liczyli na jamun. Z domu trumna wyprowadzana bya do kocioa. Tu umieszczano j na marach. Nastpnie wygaszano mowy na cze zmarego oraz piewano pieni religijne. Po uroczystociach kocielnych nastpowao przeniesienie trumny na miejsce wiecznego spoczynku. Zazwyczaj nieli j najmodsi mistrzowie, jednak gdy zmary by czeladnikiem towarzysze. W trakcie trwania pogrzebu rozdawano jamun, a nastpnie zapraszano na styp. Odbywaa si ona w domu zmarego. Na goci czekaa wystawna uczta lub jedynie poczstunek skadajcy si z wdki i piernikw. Jeli pozwalay na to warunki finansowe, karmiono ubogich, ktrzy w zamian mieli modli si za zmarego i tym samym wyjedna mu drog do nieba. Jak podaje Kuchowicz: po pogrzebie odprawiano msze aobne, na ktre przybywali krewni, przyjaciele i koledzy zmarego. () W miastach cechy zakupyway co kwarta specjalne msze aobne, tak zwane aomsze, na ktre przybywali wszyscy czonkowie cechu wraz ze swymi maonkami. () Natomiast rodziny zmarych zakupyway msze aobne zwykle w rocznic mierci2. Jak widzimy, pogrzeby mieszczan nie rniy si elementami ceremoniau pogrzebowego od pochwkw chopw. Rnica polegaa tylko na bogactwie oprawy. Co innego pogrzeby ludzi z wyszych stanw spoecznych. Byy one czym niewyobraalnym i fascynujcym zarazem. Ich przebieg wynika w duej mierze ze specyficznej barokowej kultury spektaklu. Cudzoziemcy tak je opisywali: w pogrzebach u Polakw tyle jest okazalnoci i pompy, i prdzej wziby je za triumfy ni za pochowanie zmarych3. Chopskie i mieszczaskie pochwki odby2 Cyt.za: Z. Kuchowicz, dz.cyt., s. 271 3 Cyt.za: Obraz Polski pod koniec XVII wieku. Ze Zbioru

Castrum doloris Marii Klementyny Sobieskiej, ilustracja do luksusowego wydawnictwa pt. Parentalia Mariae Clementinae Magn. Britan. Franc. Et Hibern. Regin. Jussu Clementis XII Pont. Max., ktre ukazao si w Rzymie w 1736 r. u Giovanniego Marii Salvioniego, okrelanego jako stampator Vaticano

wa si do szybko (23 dni po mierci). Jednak pogrzeby monych odwlekano caymi tygodniami, miesicami, a nawet latami (!). Przyczyny tego stanu rzeczy byy dwie: wiele czasu zajmowao odpowiednie przygotowanie pogrzebu oraz zawiadomienie rozproszonych po kraju krewnych i znajomych. Kiedy przygotowania dobiegay kresu, nastpowa pogrzeb. Zmarego ubierano w strj reprezentacyjny wraz z licznymi kosztownociami i przenoszono do okazale udekorowanej sali lub do kaplicy paacowej. W przypadku pogrzebu krlewskiego ciao balsamowano i wystawiano na bed of state (oe z baldachimem). Przy ou gromadzia si rodzina, ktra wraz z kapanem odmawiaa modlitwy. Czas eksponowania ciaa we dworze, paacu lub zamku by zaleny od przygotowa w kociele na przyjcie trumny. Nastpnie odbywaa si mniej lub bardziej uroczysta introdukcja ciaa do kaplicy ()4. Przeniesieniu towarzyszyo bicie z dzia oraz bicie dzwonw we
podry, ogoszonych w Hadze 1705 r., prze. Xawery Godebski, Lww 1869, s. 21 4 Cyt.za: J. A. Chrocicki, Pompa Funebris. Z dziejw kultury staropolskiej, Warszawa 1974, s. 50

wszystkich miejscowych kocioach. Zmarego chowano do trumny, zazwyczaj drewnianej obitej czarnym aksamitem. Zdarzay si take trumny metalowe, srebrne lub cynowe. W XVI i XVII wieku umieszczano w nich, na wysokoci twarzy zmarego, szklane okienko. Na trumnach przybijano portret zmarego oraz tablic herbow. Nastpnie nieboszczyka kadziono na katafalku pod specjalnie w tym celu zbudowanym castrum doloris (zamek boleci). Mia on ksztat dekoracyjnego baldachimu przyozdobionego m.in. posgami, alegoriami oraz tarczami herbowymi. Koci za przyoblekano w aksamit lub adamaszek. Nad tak wystawionym ciaem modlono si codziennie a do dnia pochwku. W przypadku pogrzebw krlewskich dla trumny ustawiano namioty pod Krakowem, a uroczysta procesja obchodzia kocioy krakowskie, wolno zdajc do katedry5. Naley rwnie pamita, e ze wzgldu na oddalenie miejsca mierci i pogrzebu odbywano nierzadko dusze wdrwki z trumn. Wyznaczani byli wwczas ksia wraz z asyst, prowadzcy procesj z ciaem. Starano si o jak najbardziej uroczyste aomsze odprawiane w przydronych kocioach i kaplicach. W okresie letnim przejazdy do miejscowoci etapowych odbyway si noc. Wznoszenie na postojach namiotw i udzia onierzy upodobniay pochd do przejazdu oddziau wojskowego. W miejscowoci, w ktrej odby si mia pogrzeb, witano uroczycie ciao i trumna przenoszona bya do kocioa6. W dniu pochwku w kociele lub na cmentarzu rozdawano wierszowane panegiryki. W dalszej kolejnoci odprawiano symboliczn ceremoni (tzw. pompa funebris). Do kocioa wnoszono szabl, tarcz lub insygnia wadzy zmarego (np. kopie, buawy hetmaskie, laski marszakowskie) i niszczono je. amano take pieczcie oraz chorgwie. Podczas pogrzebw krlewskich rozbijano herby krlewskie i oznaki wadzy zgromadzonych wok trumny dygnitarzy Rzeczypospolitej. Niewtpliw atrakcj monowadczych pogrzebw by konny wjazd archimimusa, rycerza grajcego rol zmarego. Wygldao to tak, jakby nieboszczyk sam siebie odprowadza do grobu. Sobowtr kruszy kopi i z hukiem zwala si z konia. Ten konny wjazd do zatoczonego kocioa powodowa nieraz nie5 Cyt.za: J. A. Chrocicki, dz.cyt., s. 50 6 Cyt.za: Tame, s. 50

lada zamieszanie. Jedcy wpadali w najwikszym pdzie, bywao wic, e ko si poszy i wpada na zebranych (). Lubowano si jednak w tym widowisku ()7. Po kocielnych uroczystociach nastpowaa uroczysta procesja do grobu, ktra gromadzia rzesze gapiw. Kilkusetosobowy lub wielotysiczny kondukt otwieraa kompania wojskowa dzierca opuszczone sztandary. Za nimi szli duchowni oraz urzdnicy i onierze trzymajcy herby miast, ksistw lub familii. Nastpnie kroczy orszak rumakw przystrojony czarnymi kapami. Znany by rwnie zwyczaj prowadzenia wspaniaych karet, osiodanych komi z herbami, a nawet z przedstawieniem drzewa genealogicznego rodziny zmarego8. Nastpnie jecha wz, na ktrym znajdowaa si trumna, przy ktrej konno jecha archimimus. Wok pojazdu gromadzili si sudzy, za nim za szed tum krewnych, przyjaci i znajomych. Procesja z ciaem przechodzia pod bramami triumfalnymi w kierunku cmentarza lub obchodzia koci z przygotowanym grobem9. Po zoeniu ciaa do grobu zaczynay si wielogodzinne mowy poegnalno-pochwalne, a take rozdzielanie jamuny. Po wszystkim za zapraszano na styp. Przypominaa ona wystawne przyjcia, opywajce w jedzenie i napitki, na ktrych pito na cze zmarego. Jak czytamy u Kuchowicza () kiedy si rozochocono, kiedy zadymiy ysiny, zaczynano pi na umr () rozbrzmieway miechy i stypa przemieniaa si hulaszczy bankiecik10. Pomimo takiego zakoczenia pogrzebu, ywi czcili pami zmarych poprzez budowanie wspaniaych pomnikw nagrobnych lub umieszczajc w kocioach epitafia. Czsto suyy ku temu portrety trumienne, cignite z trumny. Staropolskie pogrzeby, zwaszcza bogatej spoecznoci, byy barwnymi i zachwycajcymi widowiskami. Pomimo rnic w ich przebiegu, cechowa je szacunek wobec zmarego oraz religijny charakter. Pewne elementy ceremonii pogrzebowych sprawiay, i wyrniay si one na tle epoki. Niestety wspczesne pochwki pozbawione s specyficznego kolorytu, ktry cechowa synn sarmack pompa funebris, element kultury, ktry odszed na zawsze wraz ze wiatem Panw Paskw.
7 Cyt.za: Z. Kuchowicz, dz.cyt., s. 275 8 Cyt.za: J. A. Chrocicki, dz.cyt,. s. 52 9 Cyt.za: J. A. Chrocicki, dz.cyt,. s. 52 10 Cyt.za: Z. Kuchowicz, dz.cyt., s. 277

wilanow-palac.pl

28

29

historia

protektoratem Rosji?
W finale tegorocznej Olimpiady Historycznej temat pracy pisemnej z epoki nowoytnej brzmia: Rzeczpospolita i Rosja w XVIII wieku od protektoratu do rozbiorw. By bardzo intrygujcy, bo nieprawdziwy. Protektorat nigdy nie zaistnia.
Jakub witczak

Rzeczpospolita

W przeciwnym razie nasuwa si wniosek, e Rosja przeja kontrol nad Rzeczpospolit, a pniej dobrowolnie podzielia si Polsk z Prusami i Austri. Pozornie tak to wygldao, ale faktycznie byo inaczej. No bo prosz pomyle: ktre pastwo dzieli si tak po prostu terytorium zalenym? Jak mona by krajem zalenym od jednego pastwa, ale podzielonym ju przez trzy? W bezlitosnej rozgrywce politycznej gracze dziel si czym midzy sob wtedy, gdy jeden z nich nie moe tego czego kontrolowa w pojedynk. Sowemkluczem jest protektorat. Oznacza on zaleno jednego pastwa od drugiego, wadz i kontrol silniejszego nad sabszym. W zasadzie mgbym ju skoczy nasze rozwaania o istnieniu protektoratu, gdy jego definicja pokazuje, e nie istnia w przedziale czasowym koczcym si na III rozbiorze. Aby jednak nie pozostawi wtpliwoci, przeledmy stosunki polskorosyjskie w XVIII wieku. Zaczn od rzdw Augusta II, bo niektrzy pocztku rzekomego protektoratu dopatruj si ju w 1717 r., a wic w postanowieniach Sejmu Niemego. W osiemnaste stulecie Rzeczpospolita i Rosja wkroczyy jako pastwa o rwnym statusie, moe nawet z przewag Polski, gdy otaczaa j jeszcze sawa Sobieskiego i patrzono na ni z respektem. Taka ocena jest zbiena z pogldem autora biografii Karola XII, Zbigniewa Anusika, ktry napisa, e krl szwedzki w pocztkach wielkiej wojny pnocnej za groniejszego przeciwnika uznawa wanie Rzeczpospolit. By moe przyczynia si do tego pami o Janie III, ktry jeszcze nie tak dawno obroni Europ przed muzumanami. Skomplikowane losy wielkiej wojny pnocnej spowodoway, e Rzeczpospolita wysza z niej osabiona i z pustymi rkoma, a Rosja ze znacznym zyskiem. W trakcie niej obniya si ranga Polski od sojusznika rosyjskiego w 1704 r. do pastwa bez krla, ktremu Piotr I zaleca rnych kandydatw do obioru na tron. Pocztku protektoratu dostrzega si we wspomnianym ju Sejmie Niemym. Powodem tego jest powszechnie panujca opinia, i Piotr I sta si gwarantem jego postanowie i ustroju Polski. Jest to bd. Wadca Rosji nie by adnym gwarantem, lecz jedynie mediatorem. Jeli kto jednak nadal ma wtpliwoci, to warto przypomnie pewn konstytucj sejmow z 1717 r. o przyczeniu Kurlandii do

Rzeczpospolitej po mierci ostatniego Kettlera Ferdynanda, ktry przebywa wczenie w Gdasku. Wadz w Kurlandii sprawowaa wtedy wdowa po Fryderyku Wilhelmie, mianowicie Anna Iwanowna, bratanica Piotra I, pniejsza cesarzowa Rosji. Od kiedy rosyjski protektorat uchwala konstytucj sejmow, ktra godzi w rosyjskie interesy? W 1726 r. sejm postanowi o przyczeniu Kurlandii do Rzeczpospolitej. Nie mona jednak zaprzeczy powikszajcym si wpywom rosyjskim w Polsce. Dlatego te August II podpisa w 1719 r. antyrosyjski traktat wiedeski, ktry spowodowa wycofanie si wojsk Piotra I z ziem Rzeczpospolitej. Zatem wpywy te ponownie nie mona nazwa protektoratem, bo od kiedy pastwo zalene powoduje wycofanie wojsk tego silniejszego? Kolejnym dowodem na istnienie protektoratu jest czsto synny traktat trzech czarnych orw z 1732 r. Problem w tym, e on nigdy nie zosta ratyfikowany. W tym traktacie postanowiono, e po Augucie II krlem Polski nie moe zosta ani jego syn, ani Stanisaw Leszczyski. Jednak nie podpisa go w Berlinie pose rosyjski, nie ratyfikowa te tego traktatu aden z wadcw trzech pastw ociennych. Elekcj po mierci Augusta II rwnie wskazuje si jako potwierdzenie protektoratu, lecz zwrmy uwag na kilka spraw. Po pierwsze szlachta obraa Stanisawa Leszczyskiego, a by on kandydatem bardzo niechcianym przez Rosj i Austri. Po drugie, obalenie Leszczyskiego i wprowadzenie na tron syna Augusta II dokonao si po wojnie domowej, walkach w trakcie konfederacji dzikowskiej, a przecie gdyby rzeczywicie istnia protektorat, nie byoby obioru Leszczyskiego i wojny domowej. Jednak jeli kto nadal uwaa, e by to protektorat, to przypomnijmy, e znaczna cz panowania Augusta III to zabiegi o aukcj wojska, ktrej absolutnie Rosja nie popieraa, poza tym Rosja stronnictwa prorosyjskiego upatrywaa w opozycyjnej Familii, a przecie skoro mia w protektorat istnie, to i krl powinien mie nastawienie prorosyjskie, bo przecie by przez Rosj na tron wprowadzony i rzekomo przez ni kontrolowany (skoro funkcjonowa protektorat). Zatem Rosja powinna wpywa nie tylko na opozycj, ale na cao stosunkw w Rzeczpospolitej.

A. Kurasinska/Dymitr Lewicki, K atarzyna II prawodawczyni; Thomas Kitchin-Wikipedia.org

30

31

Brak protektoratu, a wic cakowitej kontroli potwierdzaj take tajne instrukcje Katarzyny II z 6 XI 1763 r.: Nie ignorujcie tego, e pomimo tak wielkiego i tak dugiego wpywu Rosji na rzdy w Polsce, naszym poprzednikom nie udao si uzyska od tej republiki potwierdzenia tytuu cesarskiego. () Moemy tylko przypisa gwaty na naszych poddanych i naruszenia integralnoci naszych granic, chwiejnemu systemowi politycznemu, ktry istnia pomidzy innymi pastwami. Poprzedni krl Polski, elektor Saksonii bra w nim udzia. Wydawao si, e nasza polityka powinna by prowadzona dwutorowo, to znaczy, e naleao mie na wzgldzie nasz zrozumiay zwizek z Rzeczpospolit Polsk, i wasne interesy krla Polski, ktry z tytuem elektora Saksonii wiza swoje interesy dziedziczne z interesami tronu elekcyjnego. Bylimy wic zmuszeni, do wyraania naszej przychylnoci dla krla Polski i odkada nasze wasne interesy z Rzeczpospolit do czasu przyszych wypadkw. () Od czasu ostatnich lat panowania Augusta II dobrze wiadomo, do czego zdolny jest obcokrajowiec wybrany krlem Polski, posiadajcy swoje pastwo dziedziczne i dochody. To, e niedawno zmary August III, niczego nie dokona, wynikao z indolencji jego charakteru, z faktu, e jego minister by niestay, rozrzutny i pochonity niskimi intrygami. Jest take prawd, e wydarzenia zawsze obracay si na jego szkod. Z drugiej strony zabrako mu czasu, by doj do jakiego dobrego wyniku. August II i August III bdc elektorami Saksonii, a wic majc w tym pastwie stae oparcie, mogli prowadzi niezalen od Rosji polityk (wojny lskie, wojna siedmioletnia), polityk take antyrosyjsk czy kcc si z interesem Rosji (traktat wiedeski z 1719 r., plany elekcji vivente rege i projekty aukcji wojska za panowania Augusta III). Dlatego te Katarzyna II uznaa, e najlepszym kandydatem do objcia tronu po Augucie III bdzie kto niezbyt zamony kto, kto tylko jej bdzie zawdzicza koron:

Po zgbieniu wszystkich motyww i nie wdajc si we wszystkie moliwoci jest prawdopodobne i nieodzowne, e osadzimy na tronie polskim przychylnego nam Piasta, uytecznego dla naszych rzeczywistych interesw, jednym sowem czowieka, ktry tylko nam zawdzicza bdzie swoje wyniesienie. W osobie stolnika litewskiego hrabiego Poniatowskiego, znajdujemy wszystkie warunki niezbdne dla naszej przychylnoci i w konsekwencji postanowilimy wynie go na tron polski. W sposb stanowczy ogosicie [von Keyserling i Repnin] kandydatowi, nasze zamiary osadzenia go na tronie, rodki, ktrych uyjemy do tego celu i co w sposb szczeglny powinno go przekona do naszych zamiarw, to e jeli pienidze, ktrych uyjemy do osignicia naszego celu zdadz si na nic, uyjemy wtedy wszystkich zasobw, jakie powierzya nam Opatrzno. To powinno go przekona, bowiem sam nie miaby ani pretekstu, ani rodkw, eby to osign. Wszelako, jako, e nasze zamiary i rodki, wymaga bd wzrostu opodatkowania naszych wiernych poddanych, powodowana naszym macierzyskim sercem, uwaamy, e maj prawo wymaga od nas dla nich samych i swojej ojczyzny jakiej rekompensaty ofiar jakie dla skadaj. Wynika std, e honor i wdziczno kandydata powinny by powanie brane pod uwag, e nasz wasny interes i poparcie jakiego mu udzielamy, zostan przez niego docenione, i e zawsze bdzie dziaa dla utrzymania pokoju i najcilejszych stosunkw przyjani i dobrego ssiedztwa pomidzy Rzeczpospolit i naszym imperium. W tym celu, odpacajc si za nasze dobrodziejstwa, natychmiast po wyniesieniu na tron, zakoczy wszystkie spory tyczce si delimitacji granicy pomidzy naszym imperium i Polsk, stosownie stosownie do sprawiedliwoci i naszej penej i cakowitej satysfakcji. wasnym interesem, e w czasie trwania swoich rzdw bdzie mia na uwadze interes naszego imperium jako swj wasny, e bdzie wypenia nasze suszne zamiary, wbrew wszystkim okolicznociom, zachowujc szczere przywizanie do naszej osoby.

Wdziczno i saba pozycja wrd szlachty nastpcy Augusta III Stanisawa Augusta miaa wreszcie gwarantowa Rosji kontrol nad Polsk, dlatego te Katarzyna II doprowadzia do osadzenia na polskim tronie Poniatowskiego. Mia by krl narzdziem w polityce rosyjskiej, zapewnieniem, e w Polsce ju nic antyrosyjskiego si nie wydarzy, a sama Rzeczpospolita bdzie protektoratem Rosji. Mia, lecz nie by. W moim ostatnim artykule w Kwartalniku Sarmackim opisywaem dziaania Stanisawa Augusta po wstpieniu na tron, ale przypomn je jeszcze, bo to wana kwestia. Fundamentami polityki rosyjskiej odnonie Polski byo zachowanie wolnej elekcji, liberum veto i niskiej liczebnoci wojska. Takie wanie cele wyznaczya Katarzyna we wspomnianej instrukcji: Bezkrlewie w Polsce i wybr nowego krla s wydarzeniami najwaniejszymi dla rzeczywistych interesw naszego imperium, dotyczy integralnoci naszych granic i specjalnych korzyci, jakie s skutkiem naszego bezporedniego wpywu na system polityczny caej Europy. () Gdyby pozwolono na elekcj w jednej rodzinie, wkrtce przerodzia by si ona w prawdziwie dziedziczn. Rzeczpospolita Polska nie posiada do si wewntrznych, by zdoaa si oprze temu niebezpieczestwu, lub powstrzyma gwaty, ktre mogyby by zadane jej prawom i konstytucjom. Nie mona jej porwnywa z Rzesz Niemieck. W zwizku z tymi rozwaaniami, z powodu naszej pozycji i ssiedztwa, powinnimy zwraca ca nasz uwag, by teraniejsza forma rzdu polskiego pozostaa w zupenoci nienaruszona, by nie zmienio si prawo jednomylnoci na sejmach, by nigdy nie zwikszono liczebnoci si zbrojnych. Na tym zasadza si fundament naszej polityki imperialnej, za pomoc czego bezporednio oddziaujemy na polityk europejsk. I krl zaraz po objciu wadzy przystpi do reform. W 1766 r. Andrzej Zamoyski zaprezentowa projekt wprowadzenia zasady uchwalania wikszoci gosw w sprawach ekonomicznych.

Ciko nie zgodzi si z opini Mariusza Markiewicza, ktr zamieci w swojej ksice Historia Polski 14921795: Mona byo podcign pod to [pod sprawy ekonomiczne] bardzo wiele, np. uchwalanie podatkw i byoby to faktyczn likwidacj liberum veto. Rosja i Prusy nie chcc do tego doprowadzi zagroziy wojn. Od kiedy pastwu zalenemu grozi si wojn? Wanie fakt, e Polska protektoratem Rosji nie bya; e Stanisaw August nie dziaa jak osoba zalena od Katarzyny II; e nie speni jej oczekiwa, spowodowa ow grob. Widzc, e krl nie gwarantuje kontroli nad Rzeczpospolit, wycignito na wierzch spraw innowiercw. Ch przyznania im praw politycznych nie bya spowodowana jak wybitnie tolerancyjn postaw Rosji, lecz prb stworzenia stronnictwa, ktre w kocu bdzie gwarantowa rosyjskie wpywy w Polsce: Sprawa dysydentw bynajmniej nie ma by pretekstem do rozkrzewienia w Polsce naszej wiary i protestanckich wierze, lecz jedynie dwigni gwoli pozyskania, za pomoc naszych jednowiercw i protestantw, silnego i przyjaznego stronnictwa z prawem uczestniczenia we wszystkich polskich sprawach (Panin w licie do Repnina). Mamy zatem koniec lat 60. XVIII wieku i nadal Polska nie bya rosyjskim protektoratem. Owszem, wpywy Rosji zdecydowanie wzrosy od pocztku stulecia, lecz nadal zaleno ta nie wyczerpuje definicji protektoratu. I tak nadszed przeom 1767/1768 r. i synny sejm. Sejm, ktry uchwali prawa kardynalne gwarantowane przez Katarzyn II. Oficjalnie Rzeczpospolita staa si protektoratem Rosji. Faktycznie wybucha wojna. W tym samym czasie, gdy sejm zatwierdza prawa kardynalne, zawizaa si konfederacja barska, ktra podja kilkuletni walk z Rosj. Szczk broni rze obywatelw, napeniony kraj cay obcem, a z naszych majtkw karmionem i patnem wojskiem, od wszystkich ssiedzkich granic zatargi, najsolenniejszych traktatw zamanie, wolno u stp tyranii i jedynowadztwa konajca, prawa kardynalne dawne zdeptane, nowe na ubezpieczenie gwatem osignionego dostojenstwa

32

33

felieton
i wcignienie wolnej Rzplitej w podlego potencji moskiewskiej spisane, religia wita rzmska katolicka panujca wzgardzona, pakta przez siebie pod broni uoone, tron, wszystkich tyranw przykadem, nadworn i obc broni strzeony, senatorowie i pose z krzesa i miejsca swojego witokradzk rk wydarci, lud cay w rozpaczy, prowincje Rzplitej (czego wiadkiem Kurlandia i Ukraina) Moskwie poddane, po caym kraju wszerz i wzdu zajty poar; sowem, pacz, ndza, ubstwo, spustoszenie, zabjstwa, gwat, niewola, kajdany, acuchy, spisy, noe, pale, haki i rnego rodzaju okruciestwa instrumenta, s to waciwe i istotne znamiona Stanisawa Poniatowskiego, intruza i uzurpatora tronu polskiego! Wzywamy was, wspbracia i przezacni obywatele... Zcie t szkodliw dotd z nieprzewidzianych pobudek bezczynno wasz, ocucie dziedziczn przodkw waszych gorliwo, mstwo i rezolucj, czcie wsplny or, podniecie rami, w krwi deklarowanego przyjaciela Moskwy, a kraju nieprzyjaciela i tyrana, Stanisawa Poniatowskiego zmyjcie hab i obelg narodu... Ktry kraj zaleny walczy i uchwala detronizacj kogo, kto zosta mianowany przez protektora? Wojna barska skoczya si rozbiorem Polski. Dopiero w poowie 1771 r. Rosja pierwszy raz nie odrzucia pruskich propozycji rozbioru. Wczeniej politycy rosyjscy podejmowali prby pacyfikacji Polski, bo rozbir byby oznak saboci Rosji, brakiem jej odpowiedniej siy na utrzymanie w ryzach Rzeczpospolitej. Rozbir to dowd na to, e protektorat istnia tylko na papierze. Katarzyna II nie bya w stanie opanowa sytuacji w naszym kraju i dlatego doszo do rozbioru pomidzy Rosj, Prusami i Austri. Podzia Polski nie by sukcesem Rosji, lecz klsk jej polityki wobec Rzeczpospolitej. Katarzyna II doprowadzia do takiej sytuacji, w ktrej nie byo innego wyjcia ni zmniejszenie obszaru jej nie tak silnych, jak si okazao wpyww. Protektoratu doszukuje si w czasach po I rozbiorze, jednak naley pamita, e gdy tylko Rosji przytrafiy problemy zwizane z polityk zagraniczn (wojna z Turcj, pniej take ze Szwecj), w Polsce obalono Rad Nieustajc, uchwalono aukcj wojska i Konstytucj 3 Maja, a take podpisano sojusz z Prusami. Tak czynio pastwo rzekomo zalene Kolejny rozbir dokona si pomidzy Rosj i Prusami Rosja nie moga opanowa Polski w latach 17921793. Nastpnie w malutkim, oficjalnie zalenym pastwie polskim wybucho powstanie kociuszkowskie. I znw nastpi rozbir. Tym razem ostatni. W wyniku rozbiorw Rzeczpospolita znikna z mapy Europy. Polski nie podzielono dlatego, e bya protektoratem rosyjskim; ze wzgldu na jej sabo. Rozbiory dokonay si, bo protektorat nie mia miejsca. Gdyby Rosja cakowicie panowaa nad Polsk, nie byoby rozbiorw. Nie panowaa, wic nastpi podzia Rzeczpospolitej. Nie neguj duych wpyww rosyjskich w naszym pastwie owszem, byy, ale nie wyczerpuj definicji protektoratu. Zatem temat powinien brzmie: Rzeczpospolita i Rosja w XVIII wieku bez protektoratu do rozbiorw.

Modzi, wyksztaceni z wielkich miast...

Dominik robakowski
Od razu uspokajam w niniejszym tekcie nie padnie ani razu sowo polityka. No moe z wyjtkiem pierwszego i ostatniego zdania tego tekstu. Niemniej do rzeczy. W dziejach naszego Kwartalnika nadesza wiekopomna chwia, a mianowicie i sam naczelny (nie myli z ssakiem) postanowi w wikszym stopniu podzieli si swoimi refleksjami. Co wicej, bdzie to czyni cyklicznie (w tym miejscu krzyk typu spazmatycznego) na amach tego drobnego felietonu. Niemniej do rzeczy (po raz drugi). Kim s tytuowi modzi, wyksztaceni z wielkich miast? O przechery republikaskie! o dusze rogate typu niepokornego! Liberusy vetusy! Tak, to wanie Wy Czytelnicy i Czytelniczki Kwartalnika. Nadszed bowiem czas, aby zajrze do statystyk. Z przeraeniem i niedowierzaniem odkryjmy kim jest Sarmata XXI wieku. Do rzeczy (raz trzeci!) Z przeprowadzonej blisko rok temu ankiety oraz statystyk pewnego powszechnie znanego portalu (anty)spoecznociowego wynika, e zdecydowana wikszo z naszych Czytelnikw nie ma wsw, a jeli ma to pokrywa je mleczny nalot. A 70% liczy sobie mniej ni 40 wiosen. Tak o to pada mit pierwszy ws nie czyni Sarmaty! Wszystko wskazuje te na to, e sarmatyzm to sport mski. Jedynie 26% osb, ktre nas czytaj to biaogowy, ktre odwayy si odej od garnkw. Pjdmy dalej w ten palus sarmatica (o inteligentna gowo kojarz lub pytaj wujka googla c to za twr!). Jakie to szkoy koczyli nasi Sarmaci? Godne to Skargi do Piotra Skargi! A 54% pludrackim zwyczajem zamiast ksigi gotowa to je czyta i ma wysze wyksztacenie. Co dziesity jeszcze je zdobywa tak jak naczelny Kwartalnika serca kobiet (czyli nieudolnie). Gdzie zamiowanie do zabobonu? Ko jaki jest kady widzi po c Wam wicej? Tak o to pada mit drugi zabobon nie czyni Sarmaty! Pocieszmy si jednak miejscem zamieszkania... Wsi spokojna, wsi wesoa! Ale.. Niech to Karol Gustaw winie! 64% Czytelnikw Kwartalnika mieszka w miastach powyej 500 000 mieszkacw! (to s takie w tym kraju?) Jedynie co dziesity broni honoru szlachcica-ziemianina (no, moe w gorszym wypadku chocia zagrodnika). Jedno pozostaje niezmienne nie czyta nas nikt z Grnego lska, cho mielimy ju goci z Tajlandii, Boliwii i RPA. Tak o to pada mit trzeci Sarmata wyszed ze wsi, aby wie wysza z Sarmaty! Po raz czwarty wrmy do rzeczy. Jaki jest wic wizerunek dzisiejszego Sarmaty, ktrego jake sprytnie utosamiamy z Czytelnikiem Kwartalnika? (wszak wiadomo, e kto nas nie czyta ten kiep, infamis i pludrak orderowy). Chyba nikt nie oczekuje odpowiedzi w tym jake krtkim i chaotycznym felietonie. Niemniej mio jest zobaczy, e nie taki straszny Sarmata jak go maluj. Zgroz moe napawa jedynie pytanie o to, co nas naprawd czy. By moe niczym nie rnimy si od mionikw jakiego brazylijskiego serialu, ktrzy nie czuj ze sob innej wizi ni tylko wsplne zamiowanie do takiego, a nie innego wtku telenoweli. Sarmatyzm to rzecz nieatwa do lubienia rnorodno jego wspczesnych wymiarw sprawia, e ciko znale wsplny mianownik dla dystyngowanego mionika twrczoci Morsztynw, krzywicego si na sowo poliester rekonstruktora czy oczytanego w Komudzie graczu Veto!. Wsplny mianownik znale trudno, ale niczym bdni rycerze musimy wierzy, e uda si go znale. Od czego mamy tak znamienitych, burzcych stereotypy, Czytelnikw? Z Wami z pewnoci przegonimy wkrtce Polityk, Gocia Niedzielnego i (po raz pity) Do Rzeczy.

Bombkarnia.pl, 2x

34

35

w alkowie

Suckie pasy pocztkowo podpisywane byy Suck. W okresie dzierawy by to podpis imienny Jana, a za czasw Leona pisane cyrylic: (Suck), / (W miecie Sucku) lub / / (Leon Madarski w miecie Sucku).

Pas kontuszowy jedna z najbardziej charakterystycznych czci ubioru polskiej szlachty. Tkane gwnie przez Ormian, swoje zote czasy przeyy w pnym okresie saskim. Wiele mwiy o swoim wacicielu jego bogactwie, statusie spoecznym, a nawet wyznaniu. Przy jego wyrobie pracowali tylko mczyni, a kobiety nie mogy go nawet dotkn, by srebrne i zote nici nie straciy poysku.

Agnieszka kURASISKA Pasy te byy bogato zdobione ornamentami i motywami rolinnymi. Prcz oczywistych i znanych wszystkim wpyww tureckich i perskich, znajdziemy te nawizania do motyww pochodzcych z Francji i oczywicie samej Polski (na pasach mona odnale chociaby swojsko wygldajce niezapominajki). Pasy byy dekorowane w pkola, uski karpia lub zote krki zwane dawniej szelkami. Tkany jedwabn nici by tak zaprojektowany, by mona byo go nosi w dwch lub czterech rnych wariantach kolorystycznych. Karmazynowe barwy byy symbolem wojny, zote natomiast noszono w czasach pokoju. Pocztkowo sprowadzano je z Persji, Indii i Turcji, jednak w poowie XVII w. zaczto produkowa pasy na miejscu z powodu wzrostu ich cen1. Z ok. 30 polskich manufaktur najwiksze znajdoway si w Stanisawowie, Buczaczu, Sucku, Grodnie, Kobyce, Lipkowie, Gdasku, Krakowie i Warszawie. Jedna z najsynniejszych wspomnianych wytwrni zostaa zaoona przed 1743 r. w Sucku miecie magnackim, obecnie lecym w granicach Biaorusi. Pocztki tej persjarni zwizane s z brami Hie1 Sprowadzane pasy kosztoway nawet 500 zotych dukatw, natomiast te produkowane w Polsce ok. 100. Dla porwnania pracownik manufaktury miesicznie zarabia 4 dukaty.

Zdjecia pasw suckich ze zbiorw Muzeum Narodowego w Krakowie/katalog.muzeum.krakow.pl/pl/cat

Pas sucki

ronimem Florianem Radziwiem oraz Michaem Kazimierzem Rybeko. Trzeba im przyzna, e w tym przypadku mieli nosa. Hieronim Florian wyposay manufaktur w najnowsze urzdzenia (warto przypomnie, e wywiezienie tkackich warsztatw z Imperium Osmaskiego byo zabronione pod kar mierci). Micha Kazimierz natomiast osobicie szuka tkaczy i jeli by z nich zadowolony, dokada wszelkich stara, by chcieli zatrudni si u niego. Bracia byli hojni, ale tez wymagajcy szkolenie trwao ok. 7 lat. W 1757 roku modszy z braci wysa dwch niewieskich tkaczy, by doskonalili swoje umiejtnoci pod kierownictwem wybitnego mistrza Jana Madarskiego w stanisawowskiej persjarni Dominika Misjarowicza. Rok pniej ten spolszczony Ormianin zosta zaproszony do rezydencji w Niewieu i zaproponowano mu zarzdzanie manufaktur. Jak atwo si domyli, umowa zostaa zawarta. Od tego momentu obserwowa mona najwikszy rozkwit zakadu. W 1778 r. Madarski przej persjarnie w dzieraw, by nastpnie przekaza j synowi Leonowi. Z czasem rzemielnicy succy wyksztacili wasny styl, ktry kopiowali prawie wszyscy. Ich pasy mona pozna nie tylko po wyhaftowanym podpisie, ale te po charakterystycznych dwch bukietach godzikw. Pod koniec 1790 roku Leonowi Madarskiemu nadano tytu szlachecki za rozwj rzemiosa w pastwie, w 1791 otrzyma herb Dar, by w kocu w 1792 roku otrzyma stanowisko rotmistrza wojewdztwa nowogrdzkiego i tytu honorowy szambelana krlewskiego. Pod koniec XVIII wieku persjarnia zacza podupada, by zakoczy sw dziaalno w 1846 roku. Jednak to wanie pasy ze Sucka stay si synonimem polskiego pasa kontuszowego. Smutn ciekawostk jest, e w czasach komunistycznych na Biaorusi masowo wyprzedawano za bezcen lub niszczono wszystko to, co miao zwizek z Polsk. Przykry los nie omin rwnie pasw kontuszowych, ktre obecnie u naszego ssiada znajduj si w iloci piciu sztuk i czterdziestu niekompletnych fragmentw. W tym roku w Misku, po prawie 30 latach przeleanych w magazynie, pokazano jeden ze suckich rarytasw. Natomiast w 2011 r. odbya si prezentacja projektu historyczno-kulturalnego pt. Suckie pasy dziedzictwo narodowe i chluba Biaorusi. Trzeba przyzna, e inicjatywa ta wzbudzia spore zainteresowanie samych Biaorusinw, ktrzy podobno s z nich bardzo dumni. Stare pasy kontuszowe pojawiaj si czasem w sprzeday na aukcjach sztuki. Jeli kto ma bogatego dziadka z sarmackim wsem albo uciuane w skarpecie 15 tys. zotych2 - nic, tylko bra! Jeli mamy troch mniej szczcia moemy pocieszy si maym Kossakiem lub Nikiforem za marne 5 tys. Moe wic przejdmy od sw do czynw?
2 Za 15 500 z zosta zakupiony w Warszawie pas sucki podczas aukcji w Warszawie

Gdy Stanisaw August Poniatowski otwiera swoj persjarnie w Grodnie, poprosi Radziwiw o poyczenie mistrza. Karol Stanisaw, krl w Niewieu i Sucku, odmwi. Obraonemu Stanisawowi nie pozostao nic innego, jak szuka pomocy gdzie indziej (znalaz j we Francji).

36

37

miejsce
cznie o czary oskarono dziesi kobiet Petronel Kusiew, jej crk Regin, Marjann owczark i jej crk Katarzyn, Regin ramin, Magorzat Bachow, Zofi Szymkow, Katarzyn dziewk, Banaszk Piechow i star Dorot. Zainteresowane nie przyznay si do winy, podobnie niewiele wniosy zeznania wiadkw. Dopiero po trzykrotnych torturach zgodziy si ze wszystkimi stawianymi im zarzutami. Oskarano je m.in. o wyrabianie mikstur z kobylich bw, mijw, ww i wilczej apy czy kradzie Najwitszego Sakramentu. Zgodnie z wczesnym przekonaniem moga spotka je tylko jedna kara mier na stosie. Na miejsce stracenia wybrano jedno ze wzgrz grujcych nad wsi. Szalestwo prbowa jeszcze powstrzyma proboszcz Przedziski z pobliskiego Kecka. Gdy przyby na miejsce byo ju jednak za pno. Dzi w miejscu, gdzie doszo do tragedii znajduje si sosnowy las. W jego centrum stoi drewniany krzy oraz tablica z haniebn decyzj sdu kiszkowskiego. Za nimi umieszczono dziesi gazw osiem duych i dwa mae symbolizujce ilo i wiek ofiar (najmodsza z nich miaa 13 lat). Niedaleko znajduje si take pomnik nastoletniej zielarki oraz tablica informacyjna postawiona przez starostwo powiatowe. Jeli wierzy legendzie jedna z ofiar miaa przekl w ostatnich sowach Kiszkw, mwic, e straci ono prawa miejskie i zmieni swoj nazw. Stao si tak istotnie, gdy w czasie zaborw nazw miejscowoci zmieniono na Welnau, a nawet dzi brzmi ona inaczej ni pierwotnie. Caa sprawa budzia powszechne oburzenie ju w momencie, gdy miaa miejsce. Ludzie zaczli zdawa sobie spraw, e oskarenia o czary s najzwyklejszym zabobonem. Do ostatniego procesu na terenie Rzeczypospolitej doszo w 1775 roku w Doruchowie koo Ostrzeszowa, gdzie miano umierci a 14 kobiet. Nic dziwnego, e odbywajcy si kolejnego roku sejm zakaza stosowania

Gorzuchowo
Dominik robakowski

Procesy czarownic stanowi czarn kart w dziejach wielu spoecznoci. Co prawda, na wschd od aby nie byy one rzecz powszechn, niemniej docieray take na teren dawnej Rzeczypospolitej. Nie ma wielu miejsc, ktre przypominayby o tych wydarzeniach. Wyjtkiem zdaje si by wie Gorzuchowo, gdzie 30 wrzenia 1761 roku doszo do jednej z ostatnich egzekucji domniemanych czarownic.

Wacicielami Gorzuchowa byli wtedy bracia Bartomiej, Jan i Tomasz Szeliscy i to oni w najwikszym stopniu odpowiadaj za tragedi sprzed dwustu pidziesiciu lat. Nie wiemy co skonio ich do tak radykalnych dziaa. Wszystko zdaje si wskazywa, e bya to prywatna zemsta. By moe kobiety wiedziay za duo? By moe nie day si uwie? By moe braciom zaleao na ich gospodarstwach? Tego nie wiemy. Wiemy jedynie, e byli oni bardzo zdeterminowani w swoich dziaaniach. Najpierw wnieli spraw do sdu w Gnienie, a gdy ten odmwi, udali si do Pobiedzisk. Tam rwnie nie dano wiary ich oskareniom. Dla chccego nie ma jednak nic trudnego w kocu wniosek o proces zosta przyjty przez lokalny sd w miejscowoci Kiszkw.

38

DOJAZD Z Gniezna kierujemy si drog wojewdzk nr 190 do Kecko. Na skrzyowaniu w Polskiej Wsi skrcamy w lewo i przejedamy ok. 4 km. Miejsce spalenia znajduje si ok. 2 km od gwnej drogi. Na szczcie z atwoci zauwaymy prowadzcy do niego kierunkowskaz. Warto zobaczy w okolicy: Kecko XVI-wieczny koci w. Jerzego i w. Jadwigi. Jest to pierwszy przystanek na liczcym sobie 1,5 km Szlaku Keckich wity. Zakrzewo odrestaurowany XIX-wieczny paac Wgierskich oraz zabytkowe zabudowania dawnej gorzelni Waliszewo XVIII-wieczny drewniany koci

A. Kurasinska, 2x

kary mierci w stosunku do oskaronych o czary. O dziwo byo to posunicie nowatorskie. Wystarczy poda dla przykadu, e sd brytyjski jeszcze w czasie II wojny wiatowej siga po oskarenie o czary - ostatecznie przestay by one przestpstwem w tym kraju dopiero w 1951 roku! Miejsce spalenia do dzi nazywane jest Kusiem. By moe nazwa wzia si od kuszenia, gdy niejednokrotnie spotykamy si z informacjami o dziaaniu w tym miejscu si nieczystych. By moe jednak miejsce to zawdzicza swoj nazw dwm kobietom o takim nazwisku, ktre znalazy si w gronie ofiar.

39

opowiadanie
jowy stanowia karczma Na czarcim polu. Podrni pozostawili konie w stajni i weszli do budynku. W pomieszczeniu zastali dwch Polakw i tych samych Rusinw, ktrzy podczas pierwszej obecnoci w gospodzie wszczli burd! Schulstenberg i Jan nie zamierzali tutaj pozosta. Niemiec zatrzyma si w gospodzie tylko po to, aby nasyci konie i przysi na chwil w zaciszu obery. Odjechaliby bez jakiegokolwiek niepokoju, gdyby nie fakt, i rzdc tego przybytku nie by znany im szynkarz Albert i jego polski towarzysz siedli w tych samych miejscach, co feralnego jesiennego wieczora. Obaj wbili wzrok w gospodarza. Nie by to yd, bo bez charakterystycznych bakw. Polak tym bardziej, bo gada po rusku. Czupryn mia ogolon, jeno kpka wosw mu si ostaa w formie oseedca. Mia rwnie gste zakrcone wsy. le mu z oczu patrzyo. Co i rusz ypn okiem na goci. Niemiec szepn co na ucho Wilczewskiemu, po czym Polak przywoa karczmarza ruchem doni. Gospodarz niechtnie wyszed zza kontuaru i wspar si domi o aw przy stoliku podrnych. Czego waszmociowie sobie ycz? zapyta, patrzc to na Schulstenberga, to na Jana. Chcielibymy si czego dowiedzie o tej okolicy wyjani Wilczewski. To waszmociowie pierwszy raz tutaj? zdziwi si oberysta. Poniekd odpar Jan. Wa pewnie od dawna tutaj szynkuje, wie zapewne co dzieje si w okolicy i jakie opowieci towarzysz tym ziemiom. Nic szczeglnego wzruszy ramionami Rusin. Tyle, e hajdamakw dosy czsto w t zim i na wiosn szlachta na tamten wiat wysyaa. Ale Iwana Czupryny mimo to nie ujto Bo w strachu o wasn skr zaszy si na Zaporou. To pewne. Tylu jego kompanw powiedziao prawd o kryjwkach, wsptowarzyszach, e poczu si zagroony. Skd waszmo jest pewien, e nie przybywa ot tak, na Siczy? e nie zimowa nad Dnieprem i zbiera siy na kolejne wyprawy? Rosjanie przeczesuj Lewobrzee. Tam nawet teraz ten hajdamaka nie by bezpieczny. Kry si i zmienia kryjwki, ktre jedna po drugiej byy przeczesywane przez wojsko koronne. Skd waszmociowie to wszystko wiedz? gospodarz nie kry zdziwienia i zachwytu tymi nowinami. Gazety odpar Wilczewski. Nieco bardziej wiarygodne rdo informacji, nili sowa pijanych goci karczemnych doda Polak. Ma waszmo absolutn racj zgodzi si szynkarz. Tak mi waszmociowie humor poprawili, e na mj koszt dostan panowie jado! oznajmi Rusin, po czym odwrci si i umiechnwszy si pod nosem poszed na zaplecze. Jan i Albert przejedali wanie przez ogrd cigncy si po obu stronach drogi, prowadzcej do rezydencji Lubomirskich w Poonnem ukochanego dworu ksicia Antoniego. Nadeszo lato. Drzewa zaczy owocowa. Wo kwiatw odurzaa przybywajcych w parku goci. Bujne latorola opltujce altany, szumice na lekkim wietrzyku mocno zielone licie oraz szum wody wydobywajcej si z majestatycznej fontanny, tworzyy sielankowy nastrj. Konie powoli stpay po wirowej drce prowadzcej do magnackiego paacu. Kolorowe ptaszki przysiaday na bujnych gaziach i upikszay ten swoisty Eden swym delikatnym i melancholijnym piewem. Jan mia szeroki umiech na twarzy. Jedn rk zapa si za biodro i dumnie jecha w stron dworu. Przyjazn atmosfer potgowa widok szczeniaczkw niezgrabnie przebierajcych apkami pord najrozmaitszego kwiecia i traw. Swymi nieporadnymi ruchami, wydawanymi piskami oraz merdajcymi ogonkami wzruszay goci. W kocu podrni zajechali na podwrze. Obaj wbili wzrok w monumentaln siedzib Lubomirskich. Nim zdyli zsi z koni, drzwi dworu otworzyy si i z budynku wyszo kilku lokai oraz stajenny. Jeden ze sug, ubrany na czarno, podszed i skoni si gociom. Witamy z powrotem, wasze mioci ukoni si mczyzna. Ksi ju na was czeka doda lokaj. Mwi z typowym angielskim akcentem. Nazywa si Gerard i by jednym z nielicznych zagranicznych pracownikw. Obecno obcego zdawaa si nadawa temu miejscu nieco egzotyki. Schulstenberg zeskoczy z wierzchowca. Nim zdy rozkaza Wilczewskiemu zaj si komi, stajenny Lubomirskich odebra uzd z rk Saksoczyka. Jan postanowi pomc chopcu stajennemu i razem z nim zabra zwierzta do przeznaczonego dla nich pomieszczenia. Niemiec ruszy schodami do wntrza budynku, zostawiajc uprzednio jednemu z kamerdynerw swoje wierzchnie okrycie. Zosta zaprowadzony przez Gerarda do sali obiadowej, gdzie mia ju przyjemno przebywa podczas poprzedniej wizyty. Przekroczywszy prg pomieszczenia, Sas cign z gowy trikorn i ukoni si domownikom do samej ziemi. Pan Albert! odezwa si uradowany Marcin. Jak mio pana znowu widzie!

Nieuchwytny
cz. 2
Grzegorz Szymborski
Kulawka kolejna/wilanow-palac.pl

I nasta nowy rok. Wiosn lokalne plotki donosiy o postpach w ledztwie w sprawie hajdamakw. Ujmowano jednego po drugim, a nastpnie wieszano, lub poddawano mierci kwalifikowanej, tzn. wbiciu na pal. Szlachta doszukiwaa si w tym wasnej zasugi, jakoby miaa koordynowa swoje dziaania i wspl-

nymi siami wszystkich kresowych wojewdztw podejmowa skutecznie dziaania przeciw kozackiemu hultajstwu. Rzeczywisto bya jednak zgoa inna Jak przed kilku miesicami i teraz w stron Poonnego wracao dwch jedcw. Rnica bya taka, e byli to teraz osawieni owcy. Stay ju zdaje si punkt posto-

40

41

Chopak wsta z fotela i podszed ucisn do gociowi. Wzajemnie, modziecze odpar Schulstenberg, odwzajemniajc umiech. Sas zbliy si do ksicia starosty i wymieni z nim uprzejmoci. Winszuj owocnego przedsiwzicia pogratulowa stary Lubomirski, majc oczywicie na myli kilkumiesiczne utarczki z Kozakami. Wszystko to po to, aby zapewni spokj tym ziemiom i jej mieszkacom odrzek Albert. Obycie i dobre maniery to to, co w panu szczeglnie ceni umiechn si Marcin. Kady z nas stara si obcowa z podobnymi ludmi. Albert spojrza na oberlejtnanta. Pozwlcie waszmociowie, e przejd do spraw niecierpicych zwoki powiedzia Saksoczyk odwracajc si do starosty. Czy wsppraca z gubernatorem Kijowa przyniosa jakie rezultaty? Ojciec i syn spojrzeli po sobie. Zimowe przeczesywanie Siczy przez Rosjan nie przynioso efektu. Ani ladu Czupryny. Nie ma moliwoci, aby jednym z zabitych przez pana hajdamakw by wanie on? zapyta Marcin.Schulstenberg przeczco pokiwa gow. Wobec tego musimy si z nim upora tego lata skwitowa ksi. Czy Rosjanie w jaki sposb pomogli waszej ksicej moci? spyta Sas. Antoni wskaza za plecy Niemca, gdzie w drzwiach pojawi si wysoki onierz w grantowo-beowym mundurze. Mia krcone brzowe wosy i krtko cite wsy. Zasalutowa Albertowi. To jest sierant Michai Ozogorow, oficer carski, ktrego wraz z oddziaem dragonw uyczyy nam, do czasu pojmania wataki, wadze Kijowa. Wieczorem odby si uroczysty bankiet z udziaem ksicych i lokalnych oficerw, w tym Ozogorowa i przybyych goci. Gwnym tematem rozmw bya rzecz jasna planowana akcja przeciw hajdamakom. Wojskowi z niebywaym zaciekawieniem suchali opowieci Schulstenberga i Wilczewskiego. Kiedy pmiski z wykwintnymi daniami ustpiy butelkom wina i nabijanym tytoniem fajkom, do pomieszczenia przyszy dzieci ksicia. Starosta przytuli sw crk na dobranoc i ucisn syna, lecz nim oboje opucili zgromadzon mietank oficersk, miecznik koronny wsta z krzesa i za-

stuka yeczk o kielich. Moi drodzy przyjaciele zacz Lubomirski. Mam niebywa przyjemno ogosi, i w przyszym tygodniu, lub bra bdzie moja najukochasza crka Magdalena, a wszyscy tu obecni jestecie na t uroczysto serdeczni zaproszeni. Na sali rozlegy si gromkie brawa i gratulacje. Albert powsta i ucaowa do niewiasty, yczc jej wszelkiej pomylnoci. Mam szczer nadziej, e zaszczyci nas pan swoj obecnoci rzeka dygajc crka Antoniego. Gdy tylko bd mie pewno, e aden hajdamacki furiat nie zakci przebiegu celebracji odpar, kaniajc si, Sas. 23 czerwca Poonne stao si centrum ycia towarzyskiego na Kresach. Do miasteczka zjedali gocie weselni, cigncy z caej Rzeczypospolitej! Przyby tego dnia go najwaniejszy, ktry mia pozosta tutaj w przyszoci jako gospodarz kawaler Jzef Lubomirski, podstoli wielki litewski. Jecha w towarzystwie bratowej, ksicia Antoniego Lubomirskiego, wojewody lubelskiego oraz licznej asycie wojska koronnego. Orszak jecha z dbr dziedzicznych pana modego tj. z Hrycowa. Przyby do dworu ukochanej w przecigu trzech dni. Jzef, w paradnym mundurze, na przedzie bogatego korowodu wjecha do miasta. Na powitanie pana modego zaoga zamku w Poonnem daa honorow salw z armat. Karoce ze znamienitymi gomi jechay przez udekorowane miasteczko i przez przepikny zielony park rozcigajcy si przed paacem. Rezydencja magnacka Lubomirskich zachwycaa kadego swym przepychem i bogactwem. Dom panny modej obejmowa szedziesit pokoi oraz inne pomieszczenia wszystkie gustownie umeblowane i udekorowane dzieami sztuki. W galerii obrazw, obok portretw rodzinnych, figuroway malowida autorstwa samego Tycjana, El Greca czy Rubensa. Orszak zajecha przed marmurowe schody obsadzone elegancko ubranymi sugami ksicia. Wszyscy mczyni ubrani w czarne upany i surduty, z biaymi rkawiczkami i spitymi w harpcapy wosami peruk, z kamiennymi minami stanowili swoist dekoracj, jak rwnie byli przygotowani na spenienie kadego yczenia goci. Jzef zsiad z konia jako pierwszy i ruszy po stopniach w stron drzwi. Na powitanie nie trzeba

byo dugo czeka. Zaraz sucy przytknli do ust trby i zaanonsowali wacicieli dworu. Para kamerdynerw stojca po obu stronach wejcia otworzya podwjne drzwi. Naprzeciw gociom wyszli ksi starosta z maonk i crk. Promienny umiech pojawi si na twarzy pana modego, kiedy dostrzeg swoj pikn narzeczon. Uczyni kilka krokw i kiedy ucaowa do ksinej oraz ucisn do starosty kazimierskiego, przywita si czule z wybrank, klkajc najpierw i caujc do, nastpnie biorc w ramiona. Pniej przyszed czas na powitanie z pozostaymi. Magdalena dygaa kolejnym krewnym i przyjacioom, w tym stryjowi, ksiciu Lubomirskiemu, starocie olsztyskiemu, wujowi, panu Oarowskiemu, obonicowi koronnemu. Spniony przyby te wkrtce brat Magdaleny, oberlejtnant Marcin. Gocie weselni zostali zaproszeni na uroczyst kolacj. Iluminacjom pozazdroci mg miao sam krl August Otyy. Biorc pod uwag rang przyjcia, ilo nagromadzonych rodkw, znamienite osobistoci i co waniejsze, wymienite jado, mona by odnie wraenie, e zebrani bawi si na ktrym z dworw monarszych, nie w prowincjonalnym miasteczku na kracu Europy. Dom i bez goci peen by ludzi wszelkiego stanu. Na dworze uganiao si mnstwo szlachty, rezydentw, zausznikw i pieczeniarzy. Wyjtkowymi wzgldami cieszyli si ludzie zwizani i zyci z rodzin Lubomirskich: ksidz Tokarski, ktry mia zaszczyt odprawi za trzy dni ceremoni lubn, pijar Drubacki i chory pancerny Siemoski suga, ktry wykonywa najbardziej skomplikowane zadania ksicia Antoniego. Faworytem starosty by te marszaek dworu i przy tym towarzysz pancerny, Maciej Hanicki. Na ten wyjtkowy czas wszyscy oni uwijali si jak w ukropie. Dworzanie i sugi byli na kade skinienie goci. Pord kredencerzy, kucharzy, pajukw i marszakw, dwch tylko byo cudzoziemcw: guwerner Gerard oraz kamerdyner Dubois. W olbrzymiej sali balowej przy suto zastawionych stoach zgromadzia si caa familia Lubomirskich. Przy wietle yrandoli, muzyce ksicej i wojskowej orkiestrze towarzystwo przystpio do taca. Jedni zataczali krgi na parkiecie, inni raczyli ciao jadem a dusze napitkiem. Jedni skrycie obmawiali innych goci, tudzie gospodarzy, konwersowali na tematy polityczne, w tym o parcelacji ordyna-

cji Ostrogskich. Dywagowano na temat majtkw i przyszych mariay, wojskowoci i apania hajdamakw. Kady go zajmowa si gwnie sob, cho biesiadnicy uwag powinni skupi na modej parze. W kocu, to mia by ich czas! Tak przy odgosie trb, kotw oraz salw armatnich zakoczy si pierwszy dzie weseliska. Dwa kolejne dni upyny gociom weselnym na nieustannych balach i zabawach. Kapele regimentowe oraz nadworne umilay ten bogi czas wszystkim zebranym. Salw honorowych dawano co niemiara. Wystrzaw byo bez liku, tote mona byo odnie wraenie, e od koca wojny w obronie tronu polskiego nigdy nie zuyto tyle prochu, co w cigu tych kilku dni. Mieszkacy dbr rodziny Lubomirskich zjedali, aby yczy szczliwoci przyszemu maestwu i skada drobne podarki. Bya to te okazja, aby skosztowa wykwintnych da serwowanych na dworze, tyle e nie wewntrz paacu, a na podwrzu, gdzie ldoway niekiedy cae potrawy nietknite przez goci, z powodu oszaamiajcego wprost jadospisu. Nawet najwikszy biedak mg wwczas powiedzie o sobie, i jada jak polski krl. Waciwe iluminacje rozpoczy si 26 czerwca. Okoo godziny smej rano gocie zaczli zjeda na dziedziniec zamkowy. Pochd uwietniao wojsko koronne, rwno maszerujce w rytm odgrywanego przez doboszy i fajfrw marsza. Regiment hetmaski, wojsko z garnizonu pooskiego oraz barskiego, a take starzy przyjaciele ksicia Lubomirskiego z wojska maszerowali do twierdzy. Popis wojska przypomina pamitne kampamenty pod Mhlbergiem i Krlikarni. Barwno umundurowania, opoczce na wietrze chorgwie i regularny stukot paeczek o membran kotw potgoway podniosy i dumny nastrj. Teraz nastpi wyjazd pod koci. Karety, otoczone przez hajdukw, lokajw i paziw, przystrojone mnstwem kwiatw i drogich zdobie, wyjechay w stron wityni. Przodem jecha powz zaprzgnity w cztery biae jak nieg rumaki ze zotymi rzdami i przystrojone kolorowymi pirami. Siedzieli w nim nowoecy. W kolejnej karocy znajdowa si obnic koronny, wuj oraz Marcin, brat panny modej. W ostatniej, nalecej do Antoniego, jecha on sam miecznik koron-

42

43

ny, a take wojewoda lubelski oraz starosta olsztyski. Przed ich pojazdem postpowaa kawalkada oficerw, tak kawalerii, jak i infanterii. Za wspomnianymi karetami poday liczne powozy goci, odwitnie ubrani mieszkacy Poonnego, mnstwo ludzi ubranych po sarmacku. Przed kocioem jezuitw rozleg si dwik trb, kotw, armat zamkowych i dzwonw witynnych, ktry rozbrzmiewa pki para nie wysiada z powozu i nie wkroczya do kocioa. Nim wszyscy gocie z niewyobraalnym trudem pomiecili si we wntrzu, Magdalena zostaa przez kanonika kijowskiego Tokarskiego pobogosawiona, po czym w zakrystii matka naoya jej na gow koron lubn. W tym czasie wszyscy gocie zajli ju miejsca i oczekiwali na rozpoczcie ceremonii. Schulstenberg mia zaszczyt siedzie w pierwszym rzdzie po lewicy ksicia Antoniego. Jan znajdowa si w drugim, tu za swoim pryncypaem. Pan mody sta ju we waciwym miejscu. Z zakrystii wyszed ksidz i matka Magdaleny. Kapan zaj si przygotowywaniem otarza. Pan mody czeka ju na sw przysz towarzyszk ycia. Mia na sobie pancerz husarski, rzecz jasna bez szyszaka, a pod nim karmazynowy upan uszyty z najlepszego materiau. Kiedy ksidz przyszykowa si do odprawienia ceremonii, zapowiedzia lub. Zgodnie z panujcymi obyczajami, uczyni to jeszcze dwa razy, nim drzwi do kocioa rozwary si, a do nozdrzy stoczonych w tym niewielkim Domu Boym goci, dobieg wiey zapach setek kwiatw. Do wityni wesza, w otoczeniu licznych dwrek, panna moda. Paziowie rozwijali systematycznie na posadzce czerwony dywan, po ktrej sza Magdalena. Zebrane na ppitrze przy organach, kapele: miecznika i podstolego litewskiego, zaczy gra Veni Creator. Uczestnicy mszy wstawali rzdami, kiedy tylko panna moda mijaa kolejne awy. Rodzice panny modej chwycili si za rce. Bardzo przeywali to doniose wydarzenie i radowali si jak nigdy dotd. Utwr muzyczny dobieg koca dokadnie w momencie pojawienia si Magdaleny obok Jzefa. Podstoli litewski ucaowa do niewiasty i wraz z ni zwrci si ku kanonikowi kijowskiemu. Kapan zbliy si do pary. Po jego prawicy znajdowa si mczyzna, po lewej stronie kobieta. Pastwo modzi wypowiedzieli kapanowi swoje imiona. Tokarski przystpi do ceremonii. Podug urzdu kocioa witego, pytam ciebie Jzefie i te ciebie Magdaleno, jeli wy dacie wstpi w stado maeskie? damy odparli oboje.

Wiedzcie, i wszelki czowiek chrzecijaski, ktry chce przyj wito maestwa witego, ten ma mie naprzd czyste sumienie dla tej przyczyny. Bowiem gdy Bg Wszechmocny daje ask swoj przy kadej witoci, tedy czowiek nie ma mie adnej przekazy ku przyjciu aski Jego, ale ma by czysty od wszelkiego grzechu miertelnego. Wtre ma by wasz umys dobry tako, i wy w tem stadle chcecie y ku czci i ku chwale boskiej i ku waszemu zbawieniu dusznemu. Wtre pytam ciebie Jzefie, jeli ty nie lubi adnej inszej, krom tej panny albo pani Magdaleny, ktra podle ciebie stoi? Albo jeli te nie macie midzy wami niektre bliskoci krewne? Jzef odpowiedzia tak, jak oczywicie mona byo si spodziewa, po czym ksidz to samo pytanie zada crce starosty. I ona udzielia odpowiedzi. Jzefie, widzisz, i Magdalena, ktra podle ciebie stoi, z aski Boej jest zdrowa, ale jeliby pod czasem miy Bg przepuci na ni niektr niemoc, albo te niektry niedostatek, lubisze j nigdy nie opuci? lubuj! odpar zdecydowanie, bijc si w pier, podstoli litewski. Nastpnie zwrci si kanonik do niewiasty, ktra rwnie obiecywaa to samo wzgldem przyszego maonka. Matka Magdaleny nie moga opanowa wzruszenia i wtulia si w rami ma, ktremu rwnie za pocieka po policzku. Teraz ksidz Tokarski chwyci donie pary modej i zczy je, nastpnie kaza powtarza mczynie: Ja Jzef, bior ciebie Magdaleno za moj wasn on i lubuj tobie chowa wiar maestwa witego a do mej mierci: tako mi Bg pom, Panna Marja i wszyscy wici! Panna moda rwnie zawierzya swe ycie t sam przysig, a nastpnie zabra z doni podstolego obrczki i rzek: Boe Wszechmocny! Daj wam szczcie i duszne zbawienie w tem stadle waszem! Nastpnie Tokarski pobogosawi piercienie i poda jeden panu modemu. Jzef wzi go trzema palcami i naoy go na czwarty palec lewej doni swej narzeczonej. Teraz niewiasta uczynia to samo wzgldem przyszego ma. Annulo suo subarravit me Dnus J. Chr. et tanquam sponsam decoravit me corona rzek suga Chrystusa czynic znak krzya matrimonium itaque per vos contractum, ego ratifico et confirmo., in nomine P. et F. et Sp. S. Amen. Akt zalubin zosta dokonany. Gocie powstali z miejsc i zaczli bi brawo modej parze. Orkiestra

zagraa yw i radosn muzyk. Jzef uklk przed maonk, chwyci jej do obiema rkoma i przyoy do swej piersi. Nastpnie powsta, chwyci Magdalen w ramiona i w tej najcudowniejszej w jego yciu chwili, z umiechem na twarzy i sercem przepenionym nieopisanym uczuciem i szczliwoci, ruszy ku wyjciu ze wityni. Dzwony zwiastoway zczenie wzem maeskim i nadchodzce przyjcie. Na ulicach miejscowoci pojawiy si tumy gapiw: mieszkacw Poonnego i ludzi przybyych z dbr ksicia na t uroczysto. Z kocioa iluminacje zostay przeniesione na zamek, gdzie wszyscy wzili udzia w uroczystym obiedzie. Wypijmy raz jeszcze, waszmo pastwo, za zdrowie mej siostry i szwagra! Marcin powsta z krzesa i wznis ku grze kielich z winem. Gocie ochoczo przystali na t propozycj, cho by to ju dziewity toast za nowoecw. Galerie dolne zamku pooskiego przyszykowane zostay zawczasu na to wyjtkowe popoudnie. Twierdza zostaa odwitnie udekorowana. Przy jednym z wielu stow, w ksztacie litery L, zasiadaa para moda. Posiek by bardzo obfity. Skada si z typowych polskich zup, czyli barszczu oraz rosou, podawanych w porcelanowych wazach, gsi gotowanej na mietanie z drobno posiekanymi grzybami zasypanymi kasz perow, bigosu, wereszczaki, duej iloci dziczyzny w migdaach, rodzynkach i przyprawianej pieprzem, imbirem oraz ziarnkami z szyszek limby. Przysmak stanowiy flaki zaprawiane szafranem, czyli tobrzuchy, oraz czarna g po staropolsku z miodem i octem. Oprcz typowych potraw mona byo dostrzec wiele da szykowanych podug wzorcw i przepisw zachodnich, o nazwach francuskich tak dziwacznych, e lepiej byo nie objania ich znaczenia przy raczcych si straw biesiadnikach. Po trwajcym dwie godziny obiedzie na stole wyldoway najrozmaitsze cukry, a czas degustacji uwietni wystp ksiy jezuitw i Pijarw Koronnych wystawiajcych dedykowane Jzefowi i Magdalenie panegiryki. Gdy cz artystyczna dobiega koca, przystpiono do tacw ceremonialnych, ktre prdko ustpiy ordynaryjnym i trway a do godziny dziesitej wieczorem. Gdy niebo przyozdobiy pierwsze gwiazdy, a nocne soce zaczo janie swym blaskiem, tum wyleg na bonia ogrodu grnego zamku, by zobaczy pokaz sztucznych ogni. Widowisko trwajce ponad godzin zorganizowane zostao przez artylerzystw koronnych pod komend kapitana Witta, ktrzy w tym celu skonstruowali machin miotajc

fajerwerkami. Kolejn atrakcj stanowi kolejny ju bal, podczas ktrego wszyscy biesiadnicy taczyli do biaego rana. 27 czerwca przypada w pitek, wic z racji tego wanego dla chrzecijan dnia, upamitniajcego mier i mk Chrystusa, wstrzymali si gocie od tacw i wszelkiego rodzaju hulanek. Aby jednak czas ten nie zapisa si jako okres nudy i biernoci, ksi Antoni Lubomirski zorganizowa polowanie w galerii wyszej zamku. Pachoek wanie wsun na miejsce stempel flinty i gotow do strzau bro poda Magdalenie. Kobieta ubrana w bkitn sukni, granatowy kapelusz i biae rkawiczki delikatnie uja bro i wymierzya do cietrzewia. Odwrciwszy gow przed samym strzaem pocigna za spust. Uchronio to mod dam przed szczypicym w oczy dymem. Ptak jednak nie mg czu si bezpieczny. Pocisk trafi zwierza, ktry wydajc przeraliwy dwik pad martwy. Towarzystwo zebrane wok pani Lubomirskiej, w tym pan Schulstenberg i Wilczewski, zaczli bi brawo. Magdalena rzeczywicie miaa celne oko i zadziwiaa nawet najlepszych strzelcw swymi umiejtnociami. Aby uczci kolejny tryumf, suba podaa druynie pani Magdaleny gsior z hiszpaskim winem. Kamerdyner rozla napj do kielichw, a nastpnie yczc zdrowia kobiecemu strzelcu, wypili do dna zawarto naczy. Przednie to wino! zachwyci si Jan, gdy tylko pochon zawarto. Prawie tak dobre jak to, ktre zaserwowa nam wtedy jesieni, wasz byy karczmarz szlachcic zwrci si do Marcina Chopak zmarszczy brwi, zamyli si i pocign yk alkoholu. Byy? odpar zdziwiony. Nie przypominam sobie, by mj ojciec zmienia arendarzy w swych przybytkach. Sprawuj swe powinnoci doywotnio. Janowi umiech zrzed z twarzy. Spojrza si na Alberta, ktry wyranie zamylony, przypomina sobie wszystkie sytuacje, ktre zaszy w gospodzie na Czarcim polu i ukada logiczne wyjanienie caej sytuacji. Nie trzeba byo tu szczeglnych umiejtnoci dedukcji i kojarzenia faktw, aby domyle si, co zmiana gospodarza karczmy moga oznacza. Niemiec i jego polski towarzysz przeczuwali najgorsze. Albert prdko uda si do ksicia, chcc jak najszybciej podj dziaanie. Antoni nie chcia go jednak sucha. Sugerowa Sasowi zapomnie o sprawach zawodowych i cieszy si chwil. Na weselisku Sas by jego gociem. Obieca, i sprawdzi, czy rzeczywicie

44

45

dokona zmiany arendarza, ale chyba nie traktowa caej sprawy powanie. Po kilkunastu kielichach wina nikt by nie traktowa Jedynie Marcin by wiadom powagi sytuacji. Sam na wasn rk nie mg jednak nic uczyni. Musia jako wpyn na ojca. Nastpnego dnia w sobot, iluminacje weselne przeniosy si do Hrycowa. Wszyscy gocie zjechali do dworu podstolego Jzefa i jego rodzicw. Paac by znacznie mniej okazay, nili dom ksicia Antoniego, ale nie miao to adnego wpywu na zabaw, ktra trwaa a do rody. Na lub wasnego syna kady rodzic znajdzie pienidze, choby by drobnym szlachcicem zagrodowym. We wtorkowe poudnie do Hrycowa przyby posaniec z Kamieca Podolskiego. Ksi by zobligowany wrci do Poonnego i zaj si obowizkami, od ktrych nawet lub crki nie mg go zwolni. Korzystajc ze zmiany priorytetw miecznika, Albert i Jan udali si do zamku razem z nim. Wasza ksica mo. To jest oszust! zapewnia Schulstenberg, gdy raz jeszcze objani Lubomirskiemu ca sytuacj. Jestem przekonany, e ten impostor jest w zmowie z hajdamakami! Musimy dziaa natychmiast! Rzeczywicie, nie przypominam sobie, aby zatrudnia nowego gospodarza, a szynkarz bez mej zgody nie mia prawa szuka zastpstwa. Ten czowiek musi zosta przesuchany postanowi Antoni, wstajc z krzesa w swoim gabinecie. Polemy Rosjan, aby aresztowali tego czowieka. Ja powinienem wraca do Hrycowa. Jutro wszyscy gocie rozjad si do domw. Ja rwnie chciabym wzi w tym udzia zadeklarowa si Wilczewski. Wyruszycie natychmiast. Bd ostrony, Janie. Grzmot, ktry pad niespena kilometr od szlaku wprawi zwierzta i ludzi w popoch. Burza przybieraa na sile. Jan ocieka wod. Co jaki czas przejeda doni po twarzy, gdy strumienie wody lay mu si do oczu. Nie lepiej czuli si trzej rosyjscy onierze przydzieleni Wilczewskiemu jako eskorta. Carscy dragoni umundurowani byli na granatowo i beowo. Mieli na sobie ciemnoniebieskie rajtoki spite omioma guzikami. Na torsie zbiegay si lederwerki koloru kremowego. Takiej samej barwy byy spodnie. Wszy-

scy mieli na sobie sigajce kolan rajtary. Kady odak uzbrojony by w rapier i karabin trzymany zawsze po prawej stronie, wsparty o udo jedca. Na gowach mieli filcowe trikorny z bia tam, a przed chodem i deszczem w teorii chroni ich miay zielone paszcze narzucone na ramiona. Konni wjechali przed gospod. Jan dostrzeg wiato bijce od nieprzysonitych okien. Zajmijcie si komi rzuci dwm Moskalom, sam zeskakujc w boto. Trzeci Rosjanin rwnie zsiad. Miej oczy szeroko otwarte poleci obcokrajowcowi sprawdzajc, czy szabla bezproblemowo wychodzi z pochwy. Szlachcic wpad z hukiem do szynku. Gospodarz i gocie odwrcili si w stron przemoknitych podrnych. Jan pozna czer, ktr osobicie wynosi z karczmy p roku temu! Ci sami Rusini wbili swj wzrok w krnbrnego Lacha. Rosjanin poczu si nieswojo i niechtnie zamkn za sob drzwi, chcc jak najszybciej opuci to miejsce. Kozacki szynkarz sprawia wraenie zadziwionego gwatownoci szlachcica, ale Wilczewski by przekonany, e to nie jest prawdziwy karczmarz. Waciciel by ubrany w brzowe hajdawery i poszarza koszule z roboczym fartuszkiem. Jak na Rusina przystao, jego fryzur stanowi oseedec, czyli pojedynczy kosmyk wosw zwisajcy za uchem. Wilczewski podszed do kontuaru i opar si domi o blat. Gdzie jest karczmarz!? rzek, patrzc spode ba. Co si dzieje, panie? To ja jestem tu wacicielem! Jan chwyci szynkarza za fartuch i przycign. Chopi momentalnie podnieli si z aw. Zabie gospodarza wycedzi Jan. Pjdziesz z nami i staniesz przed sdem! Przysigam na Boga ywego, em niewinny. Szynkarz-ydowina w strachu przed hajdamakami zostawi mi na zarzdzanie przybytek ksicia! Wszystko by si zgadzao... Wilczewski puci i odepchn Rusina ...gdyby nie fakt... szlachcic cofn si i wycign powoli szabl ...e witej pamici szynkarz nie by ydem... Dragoni zaprowadzili wszystkie konie pod wiat, ktra zostaa opatrzona cianami i moga ju by spokojnie nazywana stajni. onierze przywizali wierzchowce. Przydaoby si da im nieco siana stwierdzi jeden z Moskali. Jest tam, na grze zauway towarzysz, wskazujc na niewielkie poddasze. onierz odoy karabin i podnis drabin. Wspi

si na gr i zacz szuka wide. Przez niewielkie okienko dostrzeg byskawic rozwietlajc okolic. Zauway narzdzie schowane na poy w stogu. Mia ju chwyci za metalow kocwk, gdy rozleg si grzmot, a widy zostay wprawione w ruch Tutaj ich nie ma! zawoa z gry do drugiego dragona. Rosjanin nabija wanie fajk. Nie dosysza, wic zbliy si do drabiny. Co mwie? zawoa, lecz nikt nie odpowiedzia, ani si nie pokaza. Ujawni si jednak kto inny Ze spowitego w ciemnociach kta wyonia si posta, ktra zbliywszy si od tyu do nic nie wiadomego Rosjanina, chwycia go oburcz za gow i potnym ruchem wygia j do tyu. Rosjanin usun si na ziemi. Po robocie! zawoa po rusku zabjca podnoszc fajk. Na poddaszu pokaza si kolejny morderca, ktry z umiechem na twarzy cign przed kompanem kapelusz nieboszczyka. Po chwili zrzuci ciao na niszy poziom. Zwoki dragona runy do koryta z wod. Trzeba si teraz zaj nastpnym stwierdzi Kozak, kiedy zszed do drabinie i otar z twarzy krew. Zbjcy umiecili ciao drugiego zabitego w kcie i opucili pomieszczenie. Karczmarz umiechn si zowrogo i zmarszczy swoje krzaczaste brwi. Bracia! zwrci si do chopw. Komu kozacka sawa najmilsza, bi wroga! Chopi rzucili si na rodek chaupy. Rosjanin chcia cofn si do drzwi, lecz zostay one otwarte od zewntrz. Do izby wpado dwch Kozakw. Moskal cofn si z Janem do rogu. Dragon sign po muszkiet, Wilczewski wycign szabl przed siebie. Kozacy otoczyli nieproszonych goci. W tym czasie faszywy karczmarz sign po karabin zza kontuaru. Moskal niewiele mylc wypali do gospodarza, lecz rce trzsy mu si na tyle, e chybi i trafi tylko w dzban miodu. Kozacy rzucili si na przeciwnikw. Jan usiek najbliszego chopa. Jeden z napastnikw, dziercych szabl, trafi Moskala, ktry osun si raptem, ugodzony w tors. Karczmarz wystrzeli do Jana. Szczliwie dla szlachcica kula trafia w okno. Usyszawszy dwik tuczonego szka Polak wpad na jedyny rozsdny pomys. Rzuci si przez okno zakrywajc twarz przed odamkami pkajcej szyby. Jan zary w boto przed gospod. Mia niewiele czasu. Przypuszcza, e pozostali dwaj dragoni ju nie yj. Widok pod wiat

tylko utwierdzi go w jego domysach. Kiedy wpad do szopy, odci uzd, ktr rumak przywizany by do pala. Dosiad wierzchowca, lecz w tym momencie do budowli wpadli Kozacy. Wilczewski spi konia ostrogami trzymajc si za grzyw i stratowa chopw. Uszed z podwrza, lecz dostrzeg ruszajcych w pocig Kozakw. Szlachcic doby pierwszego pistoletu i obrciwszy si nacisn za spust. Rzsisty deszcz nie da jednak zakrzesa iskry. Kozacy rwnie nie mogli wystrzeli z samopaw. Wkrtce pocig usta. Wilczewski ucieka dalej, dziwic si zachowaniu Rusinw, ktrzy zatrzymali si na rodku drogi. Nagle usysza dziwny wist i co uderzyo go w gow. Szlachcic spad z konia na botnist drog. Ko popdzi dalej i po chwili znikn w deszczu. Wilczewski ledwo osta przy zmysach. Prbowa wsta, ale by na skraju omdlenia. Struga krwi popyna mu po czole. Gdy znalaz si na czworakach, sycha byo ponownie ten dziwny dwik i co ponownie ugodzio go w brzuch. Jan zgi si w p. Tym razem zemdla. Na zakoczenie celebracji wesela podstolego litewskiego Jzefa z Magdalen odbya si ju w Poonnem msza dzikczynna, polecajca maestwo opiece Matki Boskiej. W naboestwie wzili udzia gwnie mieszkacy miasta bowiem tego dnia, w rod, skoczyy si obchody i gocie rozjechali si po domach. W pierwszym rzdzie zasiadali oczywicie najblisi nieobecnej tu Magdaleny. Albert Schulstenberg cieszy si jako jedyny spoza rodziny przywilejem przebywania w tym gronie. Niespodziewanie do kocioa wpad Marcin. Przeegna si naprdce i lew stron wityni zbliy si do pierwszego rzdu. Szepn co do ucha bliej siedzcemu Saksoczykowi, a ten nastpnie nachyli si nad uchem starosty. Wasza ksica mo, wysany przez nas Wilczewski dotychczas nie wrci. Nie ma ladu po podjedzie szepn. Miecznik zmarszczy brwi. To bardzo niepokojce. Jeeli Jan dotar do gospody, na pewno pad ofiar hajdamakw. Zapewne jest z nimi Iwan Czupryna. Jeeli szansa na jego schwytanie, to tylko teraz. Oby Wilczewski nie zosta przez niego zabity Antoni przeegna si. Kiedy bdziesz mg wyruszy? Choby zaraz, moci starosto. W wdrapa si na liski od rosy, poronity mchem kamie i wyczekiwa potencjalnej zdobyczy. Ukrywa

46

47

si w suncej wolno po cice mgle. Wysuwa jzyk i wywraca oczyma. Nagle za gadzin z mroku wyoni si jedziec. Zwierz czmychno niezauwaenie pod ska, gdy zorientowao si o gabarytach, jak ju sdzia, ofiary. Za kawalerzyst postpowali kolejni konni. Schulstenberg i piciu rosyjskich dragonw jechao przez las w stron gospody. Byo ciemno i zimno. Dreszcz przechodzi Moskali, gdy usyszeli w oddali pohukiwanie sw i skowyt wilkw. Raptownie chwytali za flintpasy i ogldali si dookoa. Sas jecha na samym przedzie. Za nim rosyjski sierant Ozogorow i jego ludzie. Bkali si po kniei od ponad godziny. Wkrtce ksiyc przysoniy kbice si chmury. Mga zalegaa w caym borze. Rozlewaa si po mchu i gdzieniegdzie sigaa po kolana jedcw. onierze nerwowo przeykali lin. Ciarki przechodziy im po plecach, konie nie chciay i dalej. Kilka krokw przed wysunitym jedcem nie mona byo dostrzec nic, prcz ciemnoci skpanej w bladej mgle. Gdy ktry Rosjanin zerkn na stron, mg czasem dostrzec par tych lepiw w pobliskich zarolach. Wwczas odak spina, niechtnego do jazdy, konia ostrogami i tylko poczucie wzgldnego bezpieczestwa w grupie oraz moliwe represje ze strony dowdcy za niesubordynacj, trzymay spanikowanego dragona w tym przekltym lesie. W kocu jedcy znaleli si na trakcie. Tutaj Albert da rk znak, aby onierze si zatrzymali. Nasuchiwa. Nagle dao si sysze trzaskajc ga. Gdzie po prawej stronie drogi. Wszyscy momentalnie zwrcili wzrok ku rdu niepokojcego sygnau. Nic nie dostrzegli. Byo zbyt ciemno. Sas zmruy oczy. Podjecha bliej i wbi wzrok w krzak. Ten poruszy si pod wpywem wiatru. Potnemu podmuchowi, ktry lawirujc midzy drzewami wprawi w ruch liczne gazie, towarzyszy nieprzyjazny dwik, jaki mona usysze w domostwie, w ktrym panuje przecig. onierzom serca zabiy gwatowniej. Sas stwierdzi, e dwik pkajcego drewna musia wywoa wiatr, wic wrci na rodek traktu. Gdy mia zarzdzi wznowienie pochodu, sygna si powtrzy. Schulstenberg odwrci si i spojrza w ciemno. Konie zaczy nerwowo obraca gowami, chcc przekona jedcw do zawrcenia. Rumaki zaray i nerwowo postpoway z kopyta na kopyto. onierze byli na skraju obdu. Albert sam mia tego do, lecz nim zdoby si na jakkolwiek komend, z miejsca, w ktrym znajdowa si krzak wyleciao co z olbrzymi prdkoci. Niewidzialna si czy te przedmiot przeleciaa przez mg. Sycha byo, jak przedziera si

przez listki krzewu. Jeden z dragonw zosta ugodzony. Uderzeniu towarzyszy guchy dwik. To co trafio jednego z onierzy. Rosjanin spad z sioda. Reszta spanikowaa. Sas zrobi wielkie oczy i nakaza przygotowa bro. Drcym ze strachu dragonom nie trzeba byo powtarza. Nim Niemiec spostrzeg, Rosjanie stali ju obrceni w stron krzewu z odbezpieczonymi karabinami. Cel! krzykn Ozogorow, po czym Moskale przyoyy kolby do ramion. Ognia! zawoa, naciskajc za spust swojego pistoletu. Cztery pociski pofruny w stron krzewu. onierze nie usyszeli jakiegokolwiek dwiku wiadczcego o trafieniu. Echu wystrzaw towarzyszy zowrogi miech, jakoby wstrtnej wiedmy kpicej z przeraonych onierzy. Zaraz po tym do uszu Schulstenberga dobieg wist i kolejny Rosjanin zosta powalony na ziemi. Kto lub co znajdowao si rwnie po drugiej stronie drogi. Konni obrcili rumaki. Co to za czary! krzycza ze zami w oczach jeden z dwch ostaych si w siodle szeregowych. Nie adna magia, tylko sztuczki hajdamakw! odpar Albert sigajc do olstr. Ukacie si, przeklci! zakrzykn Sas, unoszc rce. Kto znowu zacz si w gbi lasu przeraliwie mia. Spjrz! Ozogorow stan w strzemionach i wskaza rk posta znajdujc si kilkanacie krokw przed Sasem. Jeszcze przed momentem jej tam nie byo Jedziec mia na sobie dug peleryn. Nad kopytami jego wierzchowca krya mga. Mroczny napastnik unis rk, gdy Schulstenberg wycelowa do stojcego na rodku traktu osobnika. Nagle z koni spadli pozostali trzej Rosjanie, a tajemnicza sia wytrcia Sasowi bro z doni. Sign po kolejny pistolet, lecz gdy unis wzrok, jedca ju na trakcie nie byo. Jakby rozpyn si we mgle! Obrci konia i spostrzeg lecych dragonw. Poczu za swoimi plecami czyj oddech i na wp syszalne sapanie. Zmruy oczy, po czym straci przytomno. Ksi starosta rozoy si na tronie spogldajc z podwyszenia na bawice si towarzystwo. Elegancko ubrani mczyni w polskich paradnych upanach i kontuszach przeszywanych zotymi i srebrnymi nimi, podbitymi futrami i wysadzanymi drogimi kamieniami, inni z niemiecka w surduty, poczochy i trefione elazkiem peruki zwinite w kka na skroniach, przystpowali z partnerkami do ostatniego poloneza. Damy strojne w obszerne i kolorowe suknie, splecione

wosy i biae, sigajce za nadgarstek rkawiczki, day si partnerom zaprosi do taca. Grajkowie przytknli smyczki do wijoli i zerknwszy na partytur sprawili, i na sali bankietowej rozbrzmiaa muzyka. Stary Antoni wspar gow na doni, majc ju poniekd dosy wystawnych przyj. To obecne spotkanie na zamku zostao przez niego zorganizowane dla urzdnikw ze starostwa, z polecenia samego wojewody. Nie mg odmwi, a kolejny wysiek organizacyjny nadwyry jego zdrowie. Czu si zmczony. Na bankiet prbowa wkroczy jeden z dragonw rosyjskich, lecz dwaj onierze ksicy skutecznie zagrodzili mu drog bagnetami. Widzc to, mody oberlejtnant dopi szampana i wyszed do niespodziewanego gocia. Zamieni z nim kilka sw, po czym powiadomi swego ojca o pilnej wiadomoci. Ksi dyskretnie wymkn si z pomieszczenia. Co si dzieje? zapyta zaniepokojony starosta. Pan Schulstenberg jeszcze nie wrci powiedzia Rosjanin. Lubomirski zapa si za czoo i przymkn oczy. Winien by wrci najpniej dzisiaj rano. Kto musia ich napa, podobnie jak i Wilczewskiego. Moskwiczanin wbi wzrok w ksicia. Dwudziestu nas jest i nie mamy dowdcy. Moemy polega tylko na waszej ksicej moci. Nie bd niepokoi goci... Nie zaangaujemy w to przedsiwzicie moich si. Ka ludziom sposobi si do wyjazdu. Antoni Lubomirski poleci synowi zadba o dobre samopoczucie wszystkich goci, wytumaczy swoj nieobecno niedomaganiem i sprawowa piecz nad domem pod swoj nieobecno. Starosta kazimierski wzi pozostaych Rosjan i ruszy z nimi t sam drog co Sas. Byo ju po godzinie drugiej, kiedy podjazd znalaz si na Czarnym Szlaku. Byliby jechali dalej przez knieje, gdyby magnat nie dostrzeg pistoletu znajdujcego si pod przydronym krzakiem. Ksi wstrzyma konia i poleci jednemu Rosjaninowi zaj si znaleziskiem. Dragon poda Lubomirskiemu znalen bro. Ksi obejrza j z kadej strony. Jest nabita stwierdzi spogldajc na odbezpieczony kurek. Czy to wasza bro? Nie, janie wielmony panie odpar jeden z dragonw. Antoni obejrza pistol jeszcze raz. Po jednej stronie znajdowaa si jakby bruzda. Drewno byo wgniecione, jakby co uderzyo w kolb. Antoni spojrza

ku niebu. Nad gowami konnych przelecia wanie orze. Jeden z Rosjan cofn konia o krok, by wiato go nie olepiao, gdy podziwia majestatycznego ptaka. Nagle ko si na czym polizgn i ledwie usta na nogach. Ksi odwrci si i spojrza na ziemi. Tu obok koskiego kopyta dostrzeg ma kulk, od ktrej odbijao si soce. Natychmiast kaza sobie poda owalny przedmiot. By wykonany z przeroczystego szka, dwukrotnie mniejszy nili zacinita mska pi. Chwil pniej Rosjanie odnaleli wicej takich przedmiotw. Jeden mia na sobie lady krwi. Ksi przyjrza si dokadnie kuli. A powiadali, e hajdamacy razili wroga uprzednio pochwyconymi w locie pociskami Schulstenberg poczu, jak kto szturcha go w nog. Otworzy powoli oczy, jednak ujrza jedynie rozmazane ludzkie sylwetki. Po chwili wzrok mu si ustatkowa i zorientowa si, i siedzi wanie w jaskini ze skrpowanymi rkoma i nogami, w ustach ma knebel, a przed nim, po przeciwlegej stronie pieczary w podobnym pooeniu, znajduj si rwnie jego ludzie i Wilczewski. Wszyscy byli pozbawieni swoich mundurw i wierzchnich okry. Jecy mieli na sobie jedynie spodnie i koszule. Niemiec rozejrza si po jaskini. Po jego prawej stronie sycha byo niezrozumia dla niego rozmow w jzyku ruskim. Stamtd, do swoistego wizienia napywao wiee powietrze i promienie soneczne. Nikt z tutaj zgromadzonych nie mia pojcia jak dugo si tutaj znajduj, ani ktra jest godzina. Wilczewski spojrza na Sasa wzrokiem, jakby chcia przeprosi za zaistnia sytuacj. Schulstenberg pozostawa niewzruszony. Prbowa wyczu za plecami ostr krawd, aby przystpi do przecinania liny. Nagle na cianie pieczary winiowie dostrzegli zwikszajcy si cie. W kamiennym korytarzu pojawi si Kozak ubrany w czarny upan przeszywany zot nici. U boku mia piknie zdobion, osmask bro. Zarwno Wilczewski jak i Albert rozpoznali w Rusinie faszywego karczmarza. Oprawca zbliy si do jecw, gono stukajc butami. Przeszed ogldajc si na winiw i zawrci w stron wyjcia. Zatrzyma si na rodku korytarza. C za ironia zacz Rusin po polsku i dwa razy moglicie mnie pochwyci, a uchodziem wam, kiedy mielicie mnie na ostrzu noa. Wilczewski zrobi due oczy i popatrzy na Schulstenberga. Ten wbi wzrok w Iwana Czupryn Duo mych braci schwytalicie i wiele mil przebylicie, nim w kocu si tutaj spotkalimy. Nikt z was chy-

48

49

ba nie przypuszcza, e to ja bd dyktowa warunki. Kozacki wataka przycupn naprzeciw Sasa. To ty usilnie starae si wywiza z krlewskiego rozkazu Rusin chwyci Niemca za twarz. Miae mnie na widelcu ju dwa razy. Za pierwszym w mynie, pniej na Czarcim polu. Ty jednak bye tak pewien swojej logiki i intuicji, e bye lepy na to, co najlepiej widoczne... Byby mnie na pal wbi kontynuowa Czupryna. Tak jak innych mych kompanw i towarzyszy broni. Ja ci si batku z nawizk odwdzicz Wszystkich was na Krym wyl, skd do sutana tureckiego traficie i reszt ndznego ycia spdzicie w okowach na dworze jakiego bisurmanina! Kozak wzburzy si i potrzsn jecem. Ten jednak ni drgn. W jednym miae racj doda, gdy tylko si uspokoi. e ta haastra z Polakw i Rosjan zoona, nie mogc nam pola dotrzyma, ani sekretw naszych pozna, wymyla o nas niestworzone historie Czupryna zbliy si do Ozogorowa, po czym wycign zza pasa proc, a z sakiewki wycign kulisty przedmiot. Przed tym wy dreli w strachu i kaduka w lesie wypatrywali! pokaza Moskalom szklane, przeroczyste pociski. Moskwiczanie mieli co do tego mieszane uczucia. Na pewno byli przeraeni perspektyw osmaskiej niewoli. Zatem spodziewajcie si rychego wyjazdu do Oczakowa Czupryna kaza jeszcze napoi winiw, nim pozostawi ich tutaj samych do koca dnia. Rzuci jeszcze na koniec, by uwanie pilnowano wyjcia z groty. Nie mina godzina, a Schulstenberg zdoa oswobodzi si z wizw. Uporczywie pociera rkoma o chropowat ska za plecami, a w kocu przerwa lin. Natychmiast wycign z ust knebel i woy go do kieszeni. Rozwiza stopy, po czym zwrci si do towarzyszy. Niech jeden z was zajmie moje miejsce po drugiej stronie zakomenderowa wartownik nie zorientuje si, e brakuje jednego z nas. Kiedy si ciemni rozwi was i pomylimy co dalej. Musimy zorientowa si o liczebnoci hajdamakw i przedosta si do ksicia. Rosjanie i Jan suchali w skupieniu, a z powodu knebli mogli jedynie pokiwa gowami na znak zgody. Nie mieli zreszt nic do gadania. Schulstenberg pomg si przemieci jednego rosyjskiemu dragonowi, a sam ruszy po cichu w gb pieczary. Byo bardzo ciemno. Sas

szed po omacku, sunc jedn doni po cianie, a stop wyszukujc ewentualnych zapaci. Nagle dostrzeg za zakrtem tlce si wiato. Zbliy si powoli do rda i zajrza za wira. Znalaz si na kocu jaskini. Olbrzymia przestrze bya owietlona pochodniami, ktre rzucay wiato na pomieszczenie po brzegi wypenione zotem i wszelakim dobrem! Schulstenberg poczu si, jakby znalaz mityczne eldorado. Olbrzymie gry zotych monet, pucharw, klejnotw i szkatu, sterty arrasw, dywanw i gobelinw, bogato zdobiona bro, co mniejsze meble, pery, szaty i ubir godny krlw. Niemiec trafi do jednej z dziesitek, jeli nie setek, kryjwek hajdamakw. Przeszed si pomidzy skarbami dbajc, aby kade znalezisko pozostao na swoim miejscu. Szczk metalu upadajcego na kamienn podog i echo zdradziyby Alberta. Schulstenberg zgromadzi co przydatniejsz bro tj. kilka szabel, rapierw i sztyletw, ktre zabra na wyej pooone partie jaskini. Ukry je w pobliu miejsca przytrzymywania jecw, za wystajcymi skaami. Nagle usysza czyje kroki. Prdko schowa si za tymi samymi kamieniami, gdy kozacki wartownik przyszed wanie napoi i nakarmi winiw. Tak jak przypuszcza Sas, wataka nie zorientowa si o braku jednego z jecw. Po kolei da kademu Rosjaninowi i Polakowi yk wody i ks chleba. Zbliaa si pora kolacji, wic wszyscy byli pewni, e do ranka nikt tutaj ju nie zajrzy. Ksi Lubomirski przeczesa due poacie stepw i lasw nim stwierdzi, e na nic zdadz si poszukiwania. Aby nie wzbudza wrd goci niepokoju zawrci pod wieczr swj oddzia, cho znalaz si bardzo blisko hajdamackiego obozu. By zbyt zmczony, aby mc prowadzi akcj poszukiwawcz w dalszym cigu. Przez p nocy jecy Czupryny dywagowali nad planem ucieczki. Wszyscy zgodnie stwierdzili, e niemoliwoci jest przekra si tak duej grupie. Patrzc na ilo poncych ognisk, Schulstenberg i Rosjanie szacowali zgromadzone siy hajdamakw na okoo 100 ludzi. Kiedy przyszo do podjcia decyzji, kto ma pierwszy ruszy powiadomi starost, aden Moskal nie wykaza odwagi. Sas osobicie zdecydowa si ruszy do ksicia. cign z siebie bia koszul i po uprzednim uzbrojeniu podczoga si na skraj jaskini. Znajdowaa si na niewysokiej pce skalnej, skd wida byo cay kozacki obz. Opadaa agodnie na polan otoczon z dwch stron przez wartki strumie. Niemiec dostrzeg gros pijanych Kozakw apczywie spijajcych ostatnie kro-

ple z glinianych butelek, a nastpnie rzucajc je w powietrze, by inni, nie mniej nietrzewi hajdamacy, mogli sprbowa szczcia i trafi szybujcy przedmiot z samopau. Albert nie mia czasu do stracenia. Zsun si po bocznej stronie wzniesienia, na ktrym znajdowaa si pieczara. Skry si za krzewem. Odgi rk ga, dalej wpatrujc si w Rusinw. Nagle od strony polany, gdzie Kozacy trzymali swe konie, dao si sysze nierwno stawiane kroki jakiego podchmielonego moojca. Saksoczyk zgi kark. Dostrzeg chyboczcego si, raz w prawo, raz lewo zbja, ktry mamrota co niewyranie pod nosem. Bez oporu wszed do strumienia, ktry znajdowa si na jego drodze do obozowiska i ruszy dalej w stron swego namiotu. Gdy niebezpieczestwo mino, a ksiyc zosta przysonity na chwil przez chmury, Sas zdecydowa si podj forsowny marsz przez odkryt przestrze. Wszed do strumienia unikajc zbyt gonych pluskw wody, a nastpie udajc tutejszego, ruszy w stron ki. Hajdamacy znajdujcy si w obozie mogli jedynie dostrzec kontury postaci zmierzajcej w stron polany. Nikt jednak specjalnie nie zwraca na to uwagi, a ju tym bardziej nikt nie podejrzewa, i ow postaci moe by ich wizie. Schulstenberg tymczasem znalaz si wrd dziesitek koni rnej maci. Wszystkie rumaki byy osiodane i gotowe do drogi, jakby ewentualnie musieli si zmierzy z jakim niebezpieczestwem. Albert wsi ju chcia na pierwszego lepszego, ale na zdolnego do dugiego galopu konia, gdy usysza za sob ruskie sowa. Nie zrozumiawszy kompletnie nic, ale zorientowawszy si po tonie gosu, e Kozak bynajmniej nie chce jeszcze alarmowa obozu, Albert momentalnie odwrci si i zobaczywszy hajdamak dwa kroki przed sob, zgi palce w pi i uderzy Rusina obezwadniajc go na miejscu. Wierzchowiec zastrzyg uszami i szturchn Niemca w rami, jakby chcia pogratulowa udanego sierpowego. Schulstenberg pogadzi zwierz po pysku i dosiad konia. Manewrowa pomidzy licznymi rumakami, w kocu wyjecha spomidzy stada i pogalopowa na poszukiwanie pomocy. Jan siedzia naprzeciw wejciu do jaskini. Gdy tylko wczorajszej nocy znikn mu z oczu jego pryncypa, postanowi nie traci czasu, tylko solidnie wypocz. Mogli przecie spodziewa si rychej odsieczy. Wilczewskiego, wbrew pozorom, nie obudziy promienie soca, a porzdne uderzenie w twarz. Gdy otrzsn si, ujrza przed sob rozwcieczonego Iwana Czupryn, a za nim wartownika.

Gdzie on jest?! warkn wataka, spogldajc to na przeraonych Rosjan, to na Polaka, ktremu cho krew laa si z kcika ust, nie otar jej, gdy wyszoby na jaw, e jest rozwizany. Wartownik wycign wszystkim kneble z ust. Herszt potrzsn ramionami szlachcica i oplu ryczc na niego, gdy Jan nie by skonny udzieli odpowiedzi. Czupryna powsta i zapa si za gow, a nastpnie wymierzy cios wartownikowi. Zasuy sobie. A nie przyszo wam do gowy, e sam uciek, aby mie wiksze szanse? zapyta szlachcic. Moe liczy, e uda mu si uratowa wasn skr! Czupryna powoli odwrci si do Polaka. Wygldao to tak, jakby chcia wasnorcznie zabi Lacha za to, e mia odezwa si niepytany. Byby pewnie uderzy po raz kolejny krnbrnego winia, gdyby nie niespodziewana wrzawa, ktra podniosa si w obozie. Iwan skoczy do wylotu jaskini i spostrzeg swoich kompanw krzyczcych i zwijajcych naprdce obz. Herszt bandy by pewien, e pogo jest ju blisko. Ty! warkn Czupryna, unoszc do w agresywnym gecie, gdy nagle dao si sysze huki pierwszych wystrzaw. Zrezygnowa z zamierzonego uderzenia i rzuciwszy polecenia obolaemu stranikowi, wybieg z pieczary. Znad strumienia i od strony lasu nadcigao kilkudziesiciu konnych strzelajcych do hajdamakw. Kozacy podzieli swe siy na ten oddzia, ktry mia za zadanie jak najszybciej dopa koni oraz tych, ktrzy mieli broni obozu i upuci Lachom nieco krwi. Zdesperowani Rusini rzucili si przez strumie, ale wielu porwa nurt, gdy raeni pociskami tracili czucie we wszystkich czonkach. Hajdamacy bronicy obozu prowadzili chaotyczny ogie do jedcw, ktrzy pdzc od strony lasu, nie mogli przeby krzakw jeyn, chronicych przyczek kozacki. Po stronie polskiej znajdowali si dragoni z wojska prywatnego ksicia Lubomirskiego, kilku towarzyszy pancernych w napierniki i karwasze przyodzianych, w tym Maciej Hanicki i Siemoski. Strwoeni Koroniarze kiepsko jednak dawali sobie z otrami rad, zwaszcza e ich na odlego szabli nie mieli. Dragoni nad rzeczk starali si ubi kadego przedzierajcego si w stron ki Kozaka i byliby powstrzymali zbjw, gdyby nie nage nadejcie kozackiej szpicy, ktra usyszawszy zgiek bitewny skoczya do obozu i poczstowaa Polakw kulami, kilka te rohatyn w plecy nieprzyjaciela cisnwszy. W tumie walczcych by pan Schulstenberg, rosyjscy sprzymierzecy i mody Lubomirski. Sas widzc, e atak od strony rzeki lada moment moe si

50

51

Redakcja Kwartalnika Sarmackiego zaprasza do lektury jedynego czasopisma powiconego kulturze sarmackiej.
Fotomen/pl.gdefon.com

Znajdziesz u nas artykuy dotyczce: historii Rzeczypospolitej Obojga Narodw w XVI-XVIII w.; kultury sarmackiej i wizji sarmackoci w sztuce pniejszych epok; wspczesnego funkcjonowania idei sarmackiej; publicystyk polityczno-spoecznej inspirowana ideami I RP; recenzje ksiek, filmw i gier; opowiadania wspczesnych autorw.

zaama, a Kozacy dobiegaj swych koni, spi rumaka ostrogami i ruszy sam na obz chcc dopa Czupryn. Saksoczyk wpad z koniem do strumyka. Bryzgajca, chodna i orzewiajca woda ochlapaa twarz Niemcowi, ktry z rapierem w garci, nie baczc na wymierzone lufy janczarek, ruszy do centrum obozowiska. Nagle dostrzeg przed sob Kozaka na koniu, cho bardziej jak hajdamak, przypomina diaba. Czas nagle si spowolni. Schulstenberg sysza swj gwatowny oddech i bicie serca. Od Iwana odradzaa go grupa moojcw z wycignitymi szablami. Albert obrci konia bokiem do wroga i wycign z olstr pistolet. Mia go nabity oowianym pociskiem. Wycelowa do zbja, ktry nie wiadomo czemu, umiecha si i nie zmienia pozycji. Sas nacisn za spust i zmruy oczy. Bro eksplodowaa mu w rce. Marcin kucn nad strumykiem i spojrza na swoje zakrwawione oblicze. Nabra wody w donie i ochlapa sobie twarz. Dostrzeg, i za nim stoi jego towarzysz broni, pan Maciej Hanicki, rwnie solidnie poobijany i poplamiony posok. Rwetes nad rzeczk trwa nieca godzin. Gdy dragoni zostali zaatakowani od tyw przez Kozakw, Pola-

cy pierzchli pozostawiajc woln drog hajdamakom. Wojsko prbujce dosta si przez las musiao zawrci i dugi czas byo nieobecne w czasie starcia, a w dodatku Kozacy rzucili si w pogo za toczcymi si midzy drzewami i krzewami Lachami strzelajc z samopaw. Hajdamacy dopadli koni i podprowadzili je pod obz. Kozacy pogwizdujc i strzelajc co nie co do zdemoralizowanego wojska, ruszyli z dala od pola potyczki. Ucieczk, czy nawet odwrotem tego nazwa nie byo mona, hajdamakom najwyraniej znudzia si walka, a Koroniarze nie byli skonni do gonitwy. Wojownicy nie okryli si chwa wjedajc do obozu wroga Nie znaleli w nim nic wartociowego, prcz nielicznych oklapych namiotw i pustych butelek po trunkach. Nikt nie osta si w kozackim przyczku nawet winiowie. W czasie walki eksplozja wstrzsna gr, z ktrej posypay si kamienie i zablokoway wejcie do wntrza pieczary. Na domiar zego, w trakcie walk mody Marcin straci z oczu Schulstenberga i wicej go nie zobaczy. Ciaa jego te nikt nie mg odnale, co czynio t spraw arcytajemnicz. Straty wasne byy wiksze, nili hajdamakw. Caa wyprawa okazaa si by niepowodzeniem. Polacy odnieli fiasko na kadym polu.

Wicej informacji na: oraz na

www.facebook.com/kwartalniksarmacki www.sarmacki.mixxt.com

52

koniec koncow
Portret trumienny wspczesnej Polski
ukasz Grka
Sucham sobie ostatnio audiobooka Twrcy niepodlegoci wydanego w 2011 roku nakadem Piotra Ludwikowskiego. Nagranie zawiera syntez myli politycznej Dmowskiego i Pisudskiego, czyli dwch gwnych twrcw niepodlegej Polski. Wsuchujc si w gos znanego reysera i dokumentalisty Grzegorza Brauna, poznajemy Myli nowoczesnego Polaka Romana Dmowskiego oraz szeroki wybr publicystyki Jzefa Pisudskiego. Ten wydany przez rodowiska narodowe audiobook jest dzisiaj dobrym przykadem wyzbycia si przez wspczesne rodowiska patriotyczne przedwojennych antagonizmw czcych dwa zasuone dla Polski obozy polityczne sanacj i narodowcw. Niestety mielimy ostatnio rwnie przykad wprost przeciwny, czyli Pamflet na endecj Waldemara ysiaka (Do Rzeczy 22/2013), ktry okaza si najzwyklejszym paszkwilem penym jadu i bdw rzeczowych. Szkoda, e ten wybitnie zasuony pisarz nie rozumie dzi najprostszych procesw, ktre zachodz na onie naszej Ojczyzny. Nawizujc wszak do synnych sw

Jerzego Giedroycia, e Polsk rzdz dwie trumny Dmowskiego i Pisudskiego, naley doda, e trumny te stoj dzi po jednej stronie barykady. Po jednej stronie barykady! Dobrej odpowiedzi udzieli ysiakowi wywoany do tablicy Rafa Ziemkiewicz (Do Rzeczy 23/2013), ktry nie wchodzc w pyskwki nakreli rnice midzy zbrojn tradycj walki o polsk niepodlego (Pisudski), a jej modsz, cywiln odmian (Dmowski). Osobicie uwaam, e te dwie tradycje aktualnie nie tylko si nie wykluczaj, ale wrcz poprzez historyczne zawirowania wzajemnie si przenikaj i uzupeniaj. Przykadem mog by tutaj Narodowe Siy Zbrojne, czyli konspiracyjna organizacja wojskowa obozu narodowego, ktra idealnie wpisaa si w tradycj zbrojnej walki o polsk niepodlego. W czasie wojny bya to jedna z trzech najwikszych polskich formacji polityczno-wojskowych (po AK i BCh). Po wojnie onierze NSZ-u niezomnie walczcy z sowieckim okupantem zostali mianowani najbardziej

wyklt i przeladowan si polskiego ruchu oporu. I tak jak w II Rzeczpospolitej Polacy pod przewodnictwem sanacji czcili bohaterw i weteranw Powstania Styczniowego, tak dzi Polacy pod przewodnictwem rodowisk narodowych zaczynaj otwarcie czci onierzy Wykltych, czyli bohaterw powojennego Powstania Antykomunistycznego. Piknym przykadem wsppracy patriotw jest szczeciskie Porozumienie rodowisk Patriotycznych, w skad ktrego wchodz midzy innymi Katolickie Stowarzyszenie Civitas Christiana, Modzie Wszechpolska, Towarzystwo Gimnastyczne Sok, kibice Pogoni Szczecin, Klub Gazety Polskiej, Obz Narodowo-Radykalny, Grupy Rekonstrukcji Historycznych i kilkanacie pomniejszych stowarzysze. Wspomniany przykad jasno pokazuje, e poprzez takie porozumienia mona osign due sukcesy organizacyjne. Bardzo ciekawie rozwija si rwnie powoany po zeszorocznym Marszu Niepodlegoci Ruch Narodowy, pod

ktrego statutem podpisao si ju kilkadziesit organizacji. Nie podpisali si pod nim natomiast ludzie ze rodowiska Myli Polskiej - najstarszego narodowego tygodnika, ktrzy wrcz zdystansowali si od Ruchu Narodowego. Powd? W opinii redakcji RN bliszy jest tradycji... pisudczykowskiej ni endeckiej. Myli Polskiej przeszkadza m.in. sposb dziaania Ruchu oraz jego cele - przede wszystkim chodzi o marsze, heppeningi czy te celebrowanie onierzy Wykltych. Nowa endecja w ostatnim czasie ogromnie zaskoczya wszystkich rwnie ide... Midzymorza, czyli ide polityczn wysuwan przez obz Pisudskiego w postaci

federacji nawizujcej do jagielloskich tradycji wielokulturowej Rzeczypospolitej Obojga Narodw. A gdzie w tym wszystkim, koniec kocw, jest dzisiaj Sarmacja? Sarmacja bdca ponad podziaami stanowi wany symbol dla wielu rodowisk, czsty motyw dla wspczesnej Grafiki patriotycznej, pojawia si take w muzyce narodowej. Znamiennym wydaje si by tutaj wystp sarmackiego barda Jacka Kowalskiego na I Kongresie Ruchu Narodowego. W swojej publicystyce odwouje si do niej take niekryjcy swoich narodowych sympatii Rafa Ziemkiewicz, ktry stwierdza wprost, e rdem polskoci jest cywilizacja sarmacka

(Do Rzeczy 24/2013, s.64) i to w niej upatruje najlepszej recepty na wyzbycie si przez wspczesnych Polakw postkolonialnych kompleksw. Szczeglnym przykadem wspdziaania rodowisk patriotycznych w jednej organizacji jest natomiast Fundacja Obowizek Polski, gdzie obok Podlaskiego Komitetu Uczczenia Pamici Romana Dmowskiego prnie dziaa... Podlaska Chorgiew Husarska. I wszyscy, panie Waldemarze, jak jeden m staj po tej samej stronie barykady naprzeciw armii tych, dla ktrych polsko to nienormalno.
Autor jest redaktorem naczelnym portalu budujemydwor.pl

Ku chwale Krla i Rzeczpospolitej!

Jeste zainteresowany histori, a zwaszcza dziejami Rzeczypospolitej Obojga Narodw? Nie sdzisz, e najwyszy czas powoa pierwsz grup, ktra skupi si na zapomnianych czasach saskich? Jeste gotw od podstaw zaj si tematem polskiego wojska I poowy XVIII stulecia? Jeli tak, zgo swj akces ju dzi! Poszukujemy wytrwaych osb, ktre pragn pogbia swoj wiedz, krzewi patriotyzm, a przede wszystkim wietnie si bawi! Napisz do mnie na www.gwardiapieszakoronnaolsztyn@gmail.com i poznaj szczegy projektu!

Nie zwlekaj! Gwardia Piesza Koronna czeka!

54

55

Portret Marii Kazimiery d'Arquien jako pokutujcej Marii Magdaleny, ok. 1658 r.

Wikipedia.org